\id MAT Cakchiquel de Santa Maria de Jesus NT [cki] (Colombia) -2010 bd. \h SAN MATEO \toc1 Ri rucꞌaslien ri Jesucristo ri xutzꞌibꞌaj can San Mateo \toc2 SAN MATEO \toc3 Mt. \mt1 Ri rucꞌaslien ri Jesucristo ri xutzꞌibꞌaj can San Mateo \ip Ri xtzꞌibꞌan va evangelio va, ja ri apóstol Mateo, jun israelita aj-Galilea. Chupan ri capítulo 9 versículo 9, nikil ri bꞌiꞌaj Mateo. Jajaꞌ mismo ri xtzꞌibꞌan va evangelio va. Jajaꞌ jun maloy-impuestos y rumareꞌ itziel nitzꞌiet cuma ri ruvanakil. Ri Mateo xuyaꞌ can ri rusamaj chi niꞌa chirij ri Jesús (Mateo 9:9-13). Chupan ri evangelio ri quitzꞌibꞌan ri Marcos y ri Lucas, niꞌeꞌx Leví cha. Ri Mateo nutzꞌibꞌaj chica ri ruvanakil ri israelitas y nucꞌut chi ri Jesús ja ri Mesías ri qꞌuiy yan junaꞌ ayoꞌien; ri Cristo ri bꞌeꞌn can cuma ri profetas chupan ri Antiguo Testamento. Chi nucꞌut chi ri Jesús ja ri Mesías, nucꞌut chi ri xuꞌon ri Jesús chupan ri rucꞌaslien y ri rusamaj xuꞌon cumplir ri tzꞌibꞌan can chupan ri Antiguo Testamento. \io1 Ri capítulo 1:1–2:23 nuꞌej i-chica ri rateꞌt-rumamaꞌ ri Jesús, y nuꞌej jeꞌ ri chica xaꞌbꞌanataj antok ri Jesús xalax. \io1 Ri capítulo 3:1–4:11 nuꞌej antok ri Jesús xꞌan bautizar y antok xꞌan tentar ruma ri Satanás. \io1 Ri capítulo 4:12–18:35 nuꞌej antok ri Jesús xutzꞌom rusamaj Galilea; xutzꞌom rubꞌanic chi ncaꞌrutijuoj ri vinak riqꞌuin ri ruchꞌabꞌal ri Dios; xaꞌruꞌon sanar ri ncaꞌyavaj y xaꞌralasaj jeꞌ itziel tak espíritus quiqꞌuin ri vinak, y antok xaꞌruchaꞌ ri i-doce (cabꞌalajuj) ru-apóstoles. \io1 Ri capítulo 19:1–20:34 nuꞌej nojiel ri xaꞌruꞌon ri Jesús antok rutzꞌamuon bꞌay chi xbꞌaka ri ruqꞌuisbꞌal mul pa tanamet Jerusalén. \io1 Y ri capítulo 21:1–28:20 nuꞌej ri chica xaꞌruꞌon ri Jesús chupan ri ruqꞌuisbꞌal semana ri rucꞌaslien ri choch-ulief. Chupan ri semana reꞌ, ri Jesús xuꞌej yan ri chica xcaꞌbꞌanataj chupan ri ruqꞌuisbꞌal tak kꞌij richin ri roch-ulief y antok xtalka-ka ri ru-reino ri Dios (capítulo 24:1–25:46). Nikil antok xquimisas ri Jesús, antok xcꞌasos-el chiquicajol ri quiminakiꞌ, antok xucꞌut-riꞌ chiquivach ri ru-discípulos, y antok xuꞌej jeꞌ chi nicꞌatzin chi ncaꞌquitijuoj ri vinak richin chi ncaꞌuoc jeꞌ ru-discípulos. \c 1 \s1 Ri quibꞌeꞌ ri i-rateꞌt-rumamaꞌ can ri Jesucristo \r (Lc. 3:23-38) \p \v 1 Chupan va libro va, tzꞌibꞌan can ri quibꞌeꞌ ri i-rateꞌt-rumamaꞌ can ri Jesucristo. Ri Jesucristo rumáma can ri rey David, y rumáma can jeꞌ ri Abraham. \p \v 2 Ri Abraham rutataꞌ ri Isaac; ri Isaac rutataꞌ ri Jacob; ri Jacob rutataꞌ ri Judá y nicꞌaj chic ruchakꞌ-runimal. \v 3 Y ri Judá y ri Tamar quitie-quitataꞌ ri Fares y ri Zara; y ri Fares rutataꞌ ri Esrom; y ri Esrom rutataꞌ ri Aram. \v 4 Y ri Aram rutataꞌ ri Aminadab; ri Aminadab rutataꞌ ri Naasón; y ri Naasón rutataꞌ ri Salmón. \v 5 Y ri Salmón y ri Rahab, rutie-rutataꞌ ri Booz; ri Booz y ri Rut rutie-rutataꞌ ri Obed; y ri Obed rutataꞌ ri Isaí. \v 6 Y ri Isaí rutataꞌ ri rey David; y ri rey David rutataꞌ ri Salomón. Ri Salomón ral ri Betsabé ri raxjayil ri Urías, y después xuoc raxjayil ri rey David. \p \v 7 Y ri Salomón rutataꞌ ri Roboam; ri Roboam rutataꞌ ri Abías; y ri Abías rutataꞌ ri Asa. \v 8 Y ri Asa rutataꞌ ri Josafat; ri Josafat rutataꞌ ri Joram; y ri Joram rutataꞌ ri Uzías. \v 9 Y ri Uzías rutataꞌ ri Jotam; ri Jotam rutataꞌ ri Acaz; y ri Acaz rutataꞌ ri Ezequías. \v 10 Y ri Ezequías rutataꞌ ri Manasés; ri Manasés rutataꞌ ri Amón; y ri Amón rutataꞌ ri Josías. \v 11 Y ri Josías xcꞌujieꞌ jun ralcꞌual ri xubꞌinaj Jeconías y nicꞌaj chic ralcꞌual, chupan ri tiempo antok xaꞌtzꞌam y xaꞌcꞌuax ri israelitas chi xaꞌbꞌacꞌujieꞌ chupan ri Babilonia.\x + \xo 1:11 \xt 2R. 24:14-15; Jer. 27:20.\x* \p \v 12 Y antok icꞌo chic chireꞌ Babilonia, ri Jeconías xcꞌujieꞌ jun ralcꞌual ri xubꞌinaj Salatiel; y ri Salatiel rutataꞌ ri Zorobabel. \v 13 Y ri Zorobabel rutataꞌ ri Abiud; ri Abiud rutataꞌ ri Eliaquim; y ri Eliaquim rutataꞌ ri Azor. \v 14 Y ri Azor rutataꞌ ri Sadoc; ri Sadoc rutataꞌ ri Aquim; y ri Aquim rutataꞌ ri Eliud. \v 15 Y ri Eliud rutataꞌ ri Eleazar; ri Eleazar rutataꞌ ri Matán; ri Matán rutataꞌ jun chic ri Jacob jeꞌ rubꞌeꞌ. \v 16 Y ri Jacob rutataꞌ ri José ri rachajil ri María. Y ri María xuoc rutieꞌ ri Jesús, ri Cristo. \p \v 17 Catorce generaciones xaꞌcꞌujieꞌ; nitiquir-pa riqꞌuin ri Abraham hasta cꞌa riqꞌuin ri rey David. Y catorce jeꞌ generaciones xaꞌcꞌujieꞌ; nitiquir-pa riqꞌuin ri rey David hasta cꞌa chupan ri tiempo antok ri israelitas xaꞌcꞌuax Babilonia. Y catorce jeꞌ generaciones xaꞌcꞌujieꞌ; nitiquir-pa riqꞌuin ri tiempo antok ri israelitas xaꞌcꞌuax Babilonia, hasta cꞌa riqꞌuin ri Cristo. \s1 Antok xalax ri Jesucristo \r (Lc. 2:1-7) \p \v 18 Antok xalax ri Jesucristo, quireꞌ xbꞌanataj: Ri María ri xuoc rutieꞌ ri Jesucristo, jun xtan cꞌutun chic ruma ri José chi nicꞌulieꞌ riqꞌuin.\x + \xo 1:18 \xt Lc. 1:27.\x* Pero antok cꞌa majaꞌ tiquicꞌan-quiꞌ, ri José xunaꞌiej chi ri María cꞌo chic encinta (embarazada). Ri María quireꞌ rubꞌanun xa ruma xka-pa ri Espíritu Santo paroꞌ. \v 19 Pero ri José ri ntuoc rachajil ri María, can jun alaꞌ choj; y mareꞌ man xrajoꞌ ta xralasaj rubꞌixic ri María chiquivach ri vinak,\x + \xo 1:19 \xt Xa ta ri José xralasaj chi ri María cꞌo chic encinta (embarazada), ri María xquimisas ta cha abꞌaj, ruma qui-ley ri israelitas quireꞌ nuꞌej.\x* rumareꞌ chalakꞌal nrajoꞌ nuyaꞌ can. \v 20 Y jareꞌ nuꞌon pensar jajaꞌ, chi choj chalakꞌal nuyaꞌ can, antok cꞌo jun ángel richin ri Ajaf xucꞌut-riꞌ choch pa rachicꞌ, y xuꞌej cha: José, at rumáma can ri rey David, man taxiꞌij-aviꞌ chi ncacꞌulieꞌ riqꞌuin ri María ri acꞌutun chic chi ntuoc avaxjayil; ruma ja ri Espíritu Santo ri xka-pa paroꞌ, mareꞌ vacame cꞌo chic encinta (embarazada). \v 21 Ri acꞌual ri xtalax, jun chꞌiti alaꞌ, y \sc JESUS\sc* ri rubꞌeꞌ ri xtayaꞌ;\x + \xo 1:21 \xt Lc. 1:31.\x* ruma jajaꞌ xcaꞌrucol ri vinak choch ri qui-pecados.\x + \xo 1:21 \xt Sal. 130:8.\x* \p \v 22 Nojiel reꞌ xbꞌanataj chi nuꞌon cumplir incheꞌl ruꞌeꞌn ri Ajaf Dios cha jun profeta ri xcꞌujieꞌ ojier can tiempo. Y quireꞌ xuꞌej: \q1 \v 23 Titzꞌataꞌ chi cꞌo jun xtan xticꞌujieꞌ encinta (embarazada). \q1 Y can xtalax jun ral-alaꞌ, ri xtubꞌinaj Emanuel.\x + \xo 1:23 \xt Is. 7:14.\x* \m Ri bꞌiꞌaj reꞌ nrajoꞌ nuꞌej: Ri Dios cꞌo kiqꞌuin. \p \v 24 Antok xcꞌastaj ri José, can xuꞌon-na-ve ri xꞌeꞌx cha ruma ri ángel richin ri Ajaf. Jajaꞌ can xucꞌan-na-ve ri María chi xuoc raxjayil. \v 25 Pero man xvar ta yan riqꞌuin, hasta cꞌa xalax ri naꞌay ral. Y antok ri José xuyaꞌ rubꞌeꞌ ri acꞌual, \sc JESUS\sc* rubꞌeꞌ xuꞌon cha.\x + \xo 1:25 \xt Lc. 2:21.\x* \c 2 \s1 Ri achiꞌaꞌ ri qꞌuiy cataꞌn chiquij ri estrellas (chꞌumil) niquiyaꞌ rukꞌij ri Jesús \p \v 1 Ri Jesús xalax pa tanamet Belén, ri cꞌo chupan Judea. Antok xalax ri Jesús, ja ri Herodes ri rey, y jareꞌ antok nicꞌaj achiꞌaꞌ ri qꞌuiy cataꞌn chiquij ri estrellas (chꞌumil) xaꞌlka Jerusalén. Ri achiꞌaꞌ reꞌ, cꞌa oriente i-patanak-ve, \v 2 y xquicꞌutuj cꞌa: ¿Pacheꞌ cꞌo-ve ri acꞌual ri xalax, ri qui-rey ri israelitas? Ruma ojreꞌ cꞌa oriente katzꞌatuon-pa ri ru-estrella (ruchꞌumil), y xojpa chi nalkayaꞌ rukꞌij. \p \v 3 Antok ri rey Herodes xraꞌxaj ri xquiꞌej ri achiꞌaꞌ, xsach runoꞌj. Y quireꞌ jeꞌ xquiꞌan ri vinak aj-Jerusalén. \v 4 Y ri rey Herodes xaꞌrumol quinojiel ri principales sacerdotes y ri achiꞌaꞌ escribas chiquicajol ri israelitas, y xucꞌutuj chica pacheꞌ nalax-ve ri Cristo. \v 5 Ijejeꞌ xquiꞌej cha ri rey: Ri Cristo nalax pa tanamet Belén vaveꞌ Judea. Ruma ri profeta ri xcꞌujieꞌ ojier can tiempo, quireꞌ rutzꞌibꞌan can: \q1 \v 6 Y at Belén ri atcꞌo Judá, \q1 man at coꞌl ta oc chiquicajol ri nimaꞌk tak tanamet chireꞌ Judá, \q1 ruma aviqꞌuin atreꞌ xtitiel-el ri Jun ri xticꞌutu ri bꞌay, \q1 y can xcaꞌruchajij ri vinak aj-Israel ri nutanamit.\x + \xo 2:6 \xt Mi. 5:2.\x* \m Quireꞌ xquiꞌej cha ri rey Herodes. \p \v 7 Y antok ruyuon cꞌo ri rey Herodes, xaꞌrayuoj chalakꞌal ri achiꞌaꞌ ri qꞌuiy cataꞌn chiquij ri estrellas (chꞌumil), y xucꞌutuj otz chica ri jampeꞌ xquitzꞌat ri estrella (chꞌumil). \v 8 Y cꞌajareꞌ xaꞌrutak-el pa tanamet Belén y xuꞌej-el chica: Quixꞌin cꞌa y ticanuj ri acꞌual, y antok xtivil, tiliꞌej chuva, chi quireꞌ inreꞌ jeꞌ niꞌyaꞌ rukꞌij. \p \v 9 Y antok ri achiꞌaꞌ ri qꞌuiy cataꞌn chiquij ri estrellas (chꞌumil) caxan chic ri tzij ri xuꞌej ri rey Herodes chica, xaꞌa. Y ri estrella (chꞌumil) ri quitzꞌatuon-pa ijejeꞌ cꞌa oriente, bꞌanak chiquivach. Y antok xaꞌbꞌaka, ri estrella (chꞌumil) reꞌ xpiꞌieꞌ paroꞌ ri lugar pacheꞌ cꞌo-ve ri acꞌual. \v 10 Y ri achiꞌaꞌ ri qꞌuiy cataꞌn chiquij ri estrellas (chꞌumil), antok xquitzꞌat chi xpiꞌieꞌ ri estrella (chꞌumil), can altíra xaꞌquicuot. \v 11 Y antok xaꞌuoc pa jay, ja xquitzꞌat ri acꞌual y ri María ri rutieꞌ, y ja xaꞌxuquieꞌ choch ri acꞌual chi xquiyaꞌ rukꞌij. Y xaꞌquijak ri pacheꞌ quicꞌuan-ve ri niquisipaj can cha y xquiyaꞌ oro, incienso (puon) y mirra cha. \v 12 Pero chica ri achiꞌaꞌ reꞌ, pa cachicꞌ xꞌeꞌx chica chi man chic caꞌtzalaj riqꞌuin ri rey Herodes chi niquiꞌej cha. Mareꞌ antok ijejeꞌ xaꞌtzalaj chupan ri qui-nación, jun-ve chic bꞌay ri xquicꞌuaj. \s1 Antok xaꞌquimisas ri xuluꞌiꞌ alabꞌo \p \v 13 Y después antok xaꞌa ri achiꞌaꞌ ri qꞌuiy cataꞌn chiquij ri estrellas (chꞌumil), jun ángel richin ri Ajaf xucꞌut-riꞌ choch ri José pa rachicꞌ. Y ri ángel reꞌ xuꞌej cha: Capalaj, tavucꞌuaj ri acꞌual y ri rutieꞌ y quixnumaj cꞌa chupan ri nación Egipto; quixcꞌujieꞌ chireꞌ y inreꞌ xtinꞌej chava jampeꞌ otz xquixtzalaj-pa. Ruma ri rey Herodes can xtucanuj ri acꞌual chi nuquimisaj, xchaꞌ ri ángel cha ri José pa rachicꞌ. \p \v 14 Y ri José xcꞌastaj, xucꞌuaj ri acꞌual y ri rutieꞌ. Can chupan ri mismo akꞌaꞌ reꞌ xquitzꞌom bꞌay chi xaꞌa cꞌa Egipto. \v 15 Y chireꞌ Egipto xaꞌcꞌujie-ve y xaꞌtzalaj-pa Israel cꞌa antok quiminak chic ri rey Herodes; chi quireꞌ nuꞌon cumplir incheꞌl ruꞌeꞌn ri Ajaf Dios cha ri profeta ri xcꞌujieꞌ ojier can tiempo. Ri tzꞌibꞌan can nuꞌej: Egipto cꞌo-ve ri Nucꞌajuol antok xinvayuoj.\x + \xo 2:15 \xt Os. 11:1.\x* Quireꞌ ruꞌeꞌn ri Dios. \p \v 16 Y antok ri rey Herodes xunaꞌiej chi ri achiꞌaꞌ ri qꞌuiy cataꞌn chiquij ri estrellas (chꞌumil) xa man xquiꞌan ta incheꞌl ri ruꞌeꞌn-el chica, jajaꞌ xyacataj altíra royoval y mareꞌ xuꞌon mandar chi caꞌquimisas quinojiel ri xuluꞌiꞌ alabꞌo ri cꞌajaꞌ xaꞌlax hasta caꞌyeꞌ quijunaꞌ ri icꞌo chireꞌ pa tanamet Belén y ri icꞌo pa tak lugar cierca ri tanamet. Ruma jajaꞌ rataꞌn can ri tiempo quiqꞌuin ri achiꞌaꞌ ri qꞌuiy cataꞌn chiquij ri estrellas (chꞌumil). \v 17 Vaveꞌ nuꞌon cumplir incheꞌl ri rutzꞌibꞌan can ri profeta Jeremías: \q1 \v 18 Pa tanamet Ramá xcꞌaxataj okꞌiej. \q1 Can cꞌo-ve bꞌis. Cꞌo cꞌa jun ri nujekꞌ okꞌiej y nijilo. \q1 Reꞌ ja ri Raquel ncaꞌrokꞌiej ri ral. \q1 Y man xrajoꞌ ta chi xꞌan consolar ruma xaꞌcon ri ral.\x + \xo 2:18 \xt Jer. 31:15.\x* \m Quireꞌ ri tzꞌibꞌan can ruma ri Jeremías. \p \v 19 Y antok quiminak chic ri rey Herodes, ri ángel richin ri Ajaf xucꞌut chic riꞌ choch ri José pa rachicꞌ chireꞌ Egipto, \v 20 y xuꞌej cha: Capalaj, tavucꞌuaj ri acꞌual y ri rutieꞌ y quixtzalaj cꞌa ri nación Israel. Ruma ri xcajoꞌ xquiquimisaj ri acꞌual chila, ya xaꞌcon. \p \v 21 Y ri José can xuꞌon-ve ri xꞌeꞌx cha pa rachicꞌ ruma ri ángel. Xucꞌam-pa ri acꞌual y ri rutieꞌ, y xaꞌtzalaj-pa ri nación Israel. \v 22 Pero jajaꞌ ruma xraꞌxaj chi ri nibꞌano gobernar Judea, ja ri Arquelao ri rucꞌajuol ri rey Herodes, xuxiꞌij-riꞌ chi niꞌa y nicꞌujie-ka chireꞌ Judea. Pero cha ri José xꞌeꞌx pa rachicꞌ chica nuꞌon, y mareꞌ jajaꞌ Galilea xꞌa-ve. \v 23 Y xbꞌaka cꞌa pa tanamet rubꞌinan Nazaret y chireꞌ xcꞌujie-ve-ka,\x + \xo 2:23 \xt Lc. 2:39.\x* chi quireꞌ nuꞌon cumplir incheꞌl quitzꞌibꞌan can ri profetas ri xaꞌcꞌujieꞌ ojier can tiempo chi ri Jesús can niꞌeꞌx-na-ve nazareno cha. \c 3 \s1 Ri Juan el Bautista nutzijuoj ri ruchꞌabꞌal ri Dios \r (Mr. 1:1-8; Lc. 3:1-9, 15-17; Jn. 1:19-28) \p \v 1 Chupan ri tiempo reꞌ, ri Juan el Bautista xutzꞌom rutzijoxic ri ruchꞌabꞌal ri Dios chiquivach ri vinak, chupan jun lugar desierto ri cꞌo Judea. \v 2 Y jajaꞌ nuꞌej chica: Titzalaj-pa ivánima riqꞌuin ri Dios y tibꞌanaꞌ ri nrajoꞌ jajaꞌ, ruma xa cierca chic cꞌo-ve-pa ri ru-reino,\x + \xo 3:2 \xt Dn. 2:44; Mt. 4:17; Mr. 1:15.\x* nichaꞌ chica. \p \v 3 Can ja chirij ri Juan el Bautista xchꞌo-ve can ri profeta Isaías. Quireꞌ cꞌa nuꞌej: \q1 Cꞌo jun ache ri xticꞌujieꞌ chupan jun lugar desierto, y jajaꞌ xturak cꞌa ruchiꞌ chi xtuꞌej chica ri vinak ri xcaꞌbꞌaka riqꞌuin: \q1 Tichojmij-apa rubꞌiey ri Ajaf, \q1 y can choj tibꞌanaꞌ cha.\x + \xo 3:3 \xt Is. 40:3.\x* \m Quireꞌ ri rutzꞌibꞌan can. \p \v 4 Ri rutziak ri Juan el Bautista bꞌanun cha ruveꞌ camello, y jutzꞌit tzꞌun rucusan chi ruximuon rupan.\x + \xo 3:4 \xt 2R. 1:8.\x* Y ri rutiꞌ, ja ri sacꞌ y ri cabꞌ ri niril pa tak kꞌayis. \v 5 Y ri vinak ri ncaꞌbꞌaka riqꞌuin ri Juan el Bautista, can iqꞌuiy. Icꞌo ri i-patanak Jerusalén, y icꞌo ri i-patanak nicꞌaj chic tanamet richin ri Judea, y icꞌo jeꞌ ri i-patanak cierca ri río Jordán, \v 6 y jajaꞌ ncaꞌruꞌon bautizar chireꞌ chupan ri río Jordán. Y niquiꞌej cꞌa ri qui-pecados ri i-quibꞌanun-pa. \p \v 7 Y antok jajaꞌ xutzꞌat chi iqꞌuiy chiquivach ri achiꞌaꞌ fariseos y chiquivach ri achiꞌaꞌ saduceos jeꞌ ncaꞌlka riqꞌuin ruma nicajoꞌ ncaꞌan bautizar, xuꞌej chica: ¡Ixreꞌ xa ix incheꞌl cumatz!\x + \xo 3:7 \xt Mt. 12:34; 23:33.\x* ¿Chica xꞌeꞌn chiva chi nquixcolotaj choch ri castigo ri xtutak-pa ri Dios ri chakavach-apa? \v 8 Ixreꞌ nicꞌatzin nticꞌut chi can ketzij nitzalaj-pa ivánima riqꞌuin ri Dios y ntiꞌan ri nrajoꞌ jajaꞌ. \v 9 Y man tiꞌan-ka pensar ixreꞌ chi ruma ix rumáma can ri Abraham,\x + \xo 3:9 \xt Jn. 8:33.\x* rumareꞌ nquixcolotaj, man quireꞌ ta. Inreꞌ niꞌej chiva chi ri Dios nicovin ncaꞌruꞌon rumáma ri Abraham aún chica ri abꞌaj ri icꞌo vaveꞌ. \v 10 Ri castigo ri nuyaꞌ ri Dios ya nipa. Jajaꞌ xtuꞌon incheꞌl nuꞌon jun ache ri cꞌo chic ri icaj pa rukꞌaꞌ chi ncaꞌrukasaj quinojiel ri chieꞌ ri man otz ta quivach niquiyaꞌ, y xcaꞌruyaꞌ pa kꞌakꞌ.\x + \xo 3:10 \xt Mt. 7:19.\x* \v 11 Inreꞌ, yaꞌ ri nicusaj chi nquixꞌan bautizar antok nitzalaj-pa ivánima riqꞌuin ri Dios y ntiꞌan ri nrajoꞌ jajaꞌ. Pero cꞌo Jun ri xtipa chuvij inreꞌ ri ni xa ta nucꞌul chi inreꞌ nivalasaj-el y niyaꞌ ri ruxajabꞌ chirakan, ruma jajaꞌ cꞌo nojiel poder riqꞌuin que chinoch inreꞌ, y jajaꞌ xquixruꞌon bautizar riqꞌuin ri Espíritu Santo y riqꞌuin kꞌakꞌ. \v 12 Ri Jun ri xtipa cꞌo jun incheꞌl horqueta pa rukꞌaꞌ y xtujoskꞌij ri ru-trigo pa ru-lugar. Y xtumol ri runakꞌ ri trigo y xtuyac. Y ri qꞌuin xtuyaꞌ pa kꞌakꞌ ri man nichup ta. \s1 Antok xꞌan bautizar ri Jesús \r (Mr. 1:9-11; Lc. 3:21-22) \p \v 13 Y ri Jesús xalka riqꞌuin ri Juan chireꞌ chuchiꞌ ri río Jordán. Jajaꞌ cꞌa Galilea alanak-pa chi niꞌan bautizar ruma ri Juan el Bautista. \v 14 Pero ri Juan man nrajoꞌ ta nuꞌon bautizar ri Jesús, y mareꞌ xuꞌej cha: Ja ta inreꞌ ri rucꞌamun chi nquinaꞌan bautizar, y vacame xa atreꞌ xatalka viqꞌuin chi ncanꞌan-el bautizar, xchaꞌ ri Juan. \p \v 15 Pero ri Jesús xuꞌej cha: Tabꞌanaꞌ, ruma ojreꞌ nicꞌatzin nakaꞌan nojiel ri nuꞌej ri Dios. Cꞌajareꞌ ri Juan xuꞌon bautizar ri Jesús. \p \v 16 Y antok ri Jesús bꞌanun chic bautizar, xiel-pa pa yaꞌ. Y ri rocaj xjakataj y jajaꞌ xutzꞌat-el chi ri Ru-Espíritu ri Dios nika-pa incheꞌl jun paluomix; y choj xka-pa paroꞌ jajaꞌ. \v 17 Y jareꞌ antok cꞌo Jun ri xchꞌo-pa chicaj y xuꞌej: Jareꞌ ri Nucꞌajuol; altíra nivajoꞌ y niquicuot vánima riqꞌuin.\x + \xo 3:17 \xt Is. 42:1; Mt. 17:5; Mr. 9:7; Lc. 9:35.\x* \c 4 \s1 Antok xꞌan tentar ri Jesús \r (Mr. 1:12-13; Lc. 4:1-13) \p \v 1 Entonces ri Jesús xucꞌuax ruma ri Espíritu Santo chupan jun lugar desierto, chi niꞌan tentar ruma ri diablo.\x + \xo 4:1 \xt He. 2:18; 4:15.\x* \p \v 2 Ri Jesús cuarenta kꞌij y cuarenta akꞌaꞌ xuꞌon ayuno. Después reꞌ, xnem-pa rupan. \v 3 Y jareꞌ antok xalka ri diablo riqꞌuin y xuꞌej cha: Xa ketzij chi atreꞌ ri at Rucꞌajuol ri Dios, tabꞌanaꞌ chica ri abꞌaj la chi ncaꞌuoc simíta. \p \v 4 Pero ri Jesús xuꞌej cha: Tzꞌibꞌan can chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios, chi ri ache man joꞌc ta cꞌa riqꞌuin ri simíta nicꞌasieꞌ, xa nicꞌasieꞌ jeꞌ riqꞌuin ri ruchꞌabꞌal ri Dios.\x + \xo 4:4 \xt Dt. 8:3.\x* \p \v 5 Y ri diablo xucꞌuaj ri Jesús cꞌa chupan ri santa tanamet Jerusalén, y cꞌa paroꞌ ri más naj jatol chicaj richin ri templo xbꞌaruya-ve-el. \v 6 Y chireꞌ xuꞌej cha ri Jesús: Xa ketzij chi atreꞌ ri at Rucꞌajuol ri Dios, tacꞌaka-ka-aviꞌ vaveꞌ. Ruma chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios ri tzꞌibꞌan can, nuꞌej: \q1 Ri Dios xcaꞌrutak-pa ri ru-ángeles aviqꞌuin,\x + \xo 4:6 \xt Sal. 91:11.\x* \m y \q1 xcatquiliꞌiej pa quikꞌaꞌ, \q1 chi quireꞌ man xtacajij ta avakan choch abꞌaj.\x + \xo 4:6 \xt Sal. 91:12.\x* \p \v 7 Pero ri Jesús xuꞌej cha ri diablo: Tzꞌibꞌan can jeꞌ chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios: Man taꞌan tentar ri Avajaf Dios.\x + \xo 4:7 \xt Dt. 6:16.\x* \p \v 8 Y ri diablo xucꞌuaj chic jun bꞌay ri Jesús, y xbꞌaruyaꞌ paroꞌ jun juyuꞌ ri naj jatol chicaj, y xucꞌut choch nojiel ri naciones richin ri roch-ulief y ri quibꞌayomal. \v 9 Y ri diablo xuꞌej cha ri Jesús: Nojiel reꞌ niyaꞌ chava, xa atreꞌ ncaxuquieꞌ chinoch chi nayaꞌ nukꞌij. \p \v 10 Pero ri Jesús xuꞌej cha: Caꞌin Satanás. Ruma ri tzꞌibꞌan can chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios nuꞌej: Xa ja ri Kajaf Dios takayaꞌ rukꞌij, y kabꞌanaꞌ rusamaj jajaꞌ.\x + \xo 4:10 \xt Dt. 6:13.\x* \p \v 11 Y ri diablo xuyaꞌ can ri Jesús. Y jareꞌ antok xaꞌlka ángeles riqꞌuin chi xquiꞌan servir. \s1 Antok ri Jesús xutzꞌom rusamaj \r (Mr. 1:14-20; Lc. 4:14-15; 5:1-11; 6:17-19) \p \v 12 Y antok ri Jesús xraꞌxaj chi ri Juan el Bautista cꞌo pa cárcel,\x + \xo 4:12 \xt Mt. 14:3; Mr. 6:17; Lc. 3:19-20.\x* xtzalaj chic Galilea, \v 13 y xbꞌaka pa tanamet Nazaret. Después xuyaꞌ can y xꞌa pa tanamet Capernaum\x + \xo 4:13 \xt Jn. 2:12.\x* y chireꞌ xcꞌujie-ve. Ri tanamet reꞌ cꞌo chuchiꞌ jun mar y cꞌo chiquicajol ri caꞌyeꞌ lugar quibꞌinan Zabulón y Neftalí. \v 14 Ri Jesús xbꞌaka chireꞌ, chi quireꞌ nuꞌon cumplir incheꞌl rutzꞌibꞌan can ri profeta Isaías. Jajaꞌ rutzꞌibꞌan can: \q1 \v 15 Ri vinak ri icꞌo chupan ri caꞌyeꞌ lugar rubꞌinan Zabulón y Neftalí, \q1 ri icꞌo chuchiꞌ ri jun mar, ri cꞌo-apa jucꞌan ri río Jordán. \q1 Ri Galilea ri pacheꞌ icꞌo-ve vinak ri man israelitas ta. \q1 \v 16 Ri vinak ri can kꞌakuꞌn rubꞌanun quicꞌaslien, xquitzꞌat jun nem Luz. \q1 Ri can cꞌo chic ri rumuchꞌuchꞌil ri camic pa quiveꞌ, \q1 xaꞌruꞌon alumbrar ri Luz.\x + \xo 4:16 \xt Is. 9:1-2.\x* \m Quireꞌ ri tzꞌibꞌan can. \p \v 17 Y jareꞌ antok ri Jesús xutzꞌom rutzijoxic ri ruchꞌabꞌal ri Dios y nuꞌej chica ri vinak: Titzalaj-pa ivánima riqꞌuin ri Dios y tibꞌanaꞌ ri nrajoꞌ jajaꞌ, ruma xa cierca chic cꞌo-ve-pa ri ru-reino,\x + \xo 4:17 \xt Dn. 2:44; Mt. 3:2.\x* xchaꞌ ri Jesús chica. \p \v 18 Y jun kꞌij antok ri Jesús bꞌanak chuchiꞌ ri mar Galilea, xaꞌrutzꞌat icaꞌyeꞌ achiꞌaꞌ ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ; jun ja ri Simón ri niꞌeꞌx jeꞌ Pedro cha, y ri jun chic ja ri Andrés; ijejeꞌ i-tzꞌamoy-car, mareꞌ niquiya-ka ri quiyaꞌl chupan ri yaꞌ. \v 19 Y xchꞌo-apa chica ri icaꞌyeꞌ achiꞌaꞌ reꞌ y xuꞌej chica: Joꞌ viqꞌuin, y xtincꞌut chivach cheꞌl nquiꞌcanuj vinak chi nquinquinimaj. \p \v 20 Ri icaꞌyeꞌ achiꞌaꞌ reꞌ, ja xquiyaꞌ can ri quiyaꞌl y xaꞌa riqꞌuin ri Jesús. \p \v 21 Y cꞌa jubꞌaꞌ caꞌin, ri Jesús xaꞌrutzꞌat chic icaꞌyeꞌ ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ jeꞌ, ja ri Jacobo y ri Juan, ri i-rucꞌajuol ri Zebedeo. Ijejeꞌ icꞌo riqꞌuin ri quitataꞌ chupan ri barco, y niquicꞌajuoj ri quiyaꞌl richin niquitzꞌom car. Y ri Jesús xaꞌrayuoj chi ncaꞌa riqꞌuin. \v 22 Y ijejeꞌ ja xquiyaꞌ can ri quitataꞌ y ri barco y ja xaꞌa riqꞌuin ri Jesús. \p \v 23 Y ri Jesús nojiel tanamet richin ri Galilea xakꞌax, ncaꞌrutijuoj ri vinak pa tak sinagogas, y nutzijuoj chica ri evangelio ri nichꞌoꞌ chirij ri ru-reino ri Dios, y ncaꞌruꞌon jeꞌ sanar iqꞌuiy vinak ri diferente roch yabꞌil y kꞌaxuon ntuoc chica.\x + \xo 4:23 \xt Mt. 9:35; Mr. 1:39.\x* \v 24 Ri rutzijoxic ri Jesús xꞌa nojiel tanamet richin ri Siria. Y xaꞌcꞌamar-pa iqꞌuiy yavaꞌiꞌ choch, ri diferente roch yabꞌil ntuoc chica. Icꞌo ri altíra nikꞌaxo ri qui-cuerpo. Icꞌo ja ri itziel tak espíritus acunak quiqꞌuin. Icꞌo i-chꞌuꞌj y icꞌo jeꞌ paralíticos. Y quinojiel xaꞌruꞌon sanar ri Jesús. \v 25 Y chirij ri Jesús can iqꞌuiy vinak ri xaꞌa ri aj-chireꞌ Galilea, ri xaꞌpa ri pa tak tanamet ri icꞌo Decápolis, ri xaꞌpa Jerusalén, ri xaꞌpa Judea, y ri xaꞌpa jucꞌan chic ruchiꞌ ri río Jordán. \c 5 \s1 Ri Jesús nutzijuoj ri ruchꞌabꞌal ri Dios paroꞌ jun chꞌiti juyuꞌ: Icꞌo ri jaꞌal ncaꞌquicuot \r (Lc. 6:20-23) \p \v 1 Y antok ri Jesús xaꞌrutzꞌat chi iqꞌuiy vinak quimaluon-quiꞌ, jajaꞌ xjotie-el paroꞌ ri chꞌiti juyuꞌ, y xtzꞌuye-ka. Y ri ru-discípulos xquimol-quiꞌ riqꞌuin cierca. \v 2 Y ri Jesús ncaꞌrutijuoj ri vinak, y nuꞌej: \p \v 3 Can jaꞌal caꞌquicuot ri niquinaꞌ chi puobra ri qui-espíritu choch ri Dios, ruma quichin ijejeꞌ ri reino ri cꞌo chicaj. \p \v 4 Can jaꞌal caꞌquicuot ri ntuokꞌ cánima choch ri Dios, ruma ri Dios xcaꞌruꞌon consolar.\x + \xo 5:4 \xt Is. 61:2.\x* \p \v 5 Can jaꞌal caꞌquicuot ri manak-oc quikalien niquinaꞌ pa cánima, ruma xtuoc quichin ri roch-ulief como herencia.\x + \xo 5:5 \xt Sal. 37:11.\x* \p \v 6 Can jaꞌal caꞌquicuot ri ninem y nicꞌat cánima chi niquicꞌuaj jun utzulaj cꞌaslien choch ri Dios, ruma ri Dios xtuyaꞌ nojiel chica chi ninuoj ri cánima.\x + \xo 5:6 \xt Is. 55:1-2.\x* \p \v 7 Can jaꞌal caꞌquicuot ri niquijoyovaj quivach nicꞌaj chic vinak, ruma ri Dios xtujoyovaj jeꞌ quivach ijejeꞌ. \p \v 8 Can jaꞌal caꞌquicuot ri sak cánima,\x + \xo 5:8 \xt Sal. 24:3-4.\x* ruma ijejeꞌ xtiquitzꞌat roch ri Dios. \p \v 9 Can jaꞌal caꞌquicuot ri niquiꞌan chi niqꞌuis ri ayoval, ruma xtiꞌeꞌx chica chi i-ralcꞌual ri Dios. \p \v 10 Can jaꞌal caꞌquicuot ri quicꞌuan jun choj cꞌaslien y rumareꞌ niquikꞌasaj sufrimiento\x + \xo 5:10 \xt 1P. 3:14.\x* pa quikꞌaꞌ nicꞌaj chic; ruma quichin ijejeꞌ ri reino ri cꞌo chicaj. \p \v 11 Can jaꞌal quixquicuot ixreꞌ ri itziel nquixtzꞌiet y niꞌeꞌx nojiel clase chi tzij chiva, y nitzꞌak tzij chivij vuma inreꞌ.\x + \xo 5:11 \xt 1P. 4:14.\x* \v 12 Quixtzeꞌn y quixquicuot, ruma nem ri rucꞌaxiel ri xtiyoꞌx chiva chicaj. Ruma incheꞌl ri sufrimiento ri ntikꞌasaj ixreꞌ vacame, quireꞌ jeꞌ xquikꞌasaj ri profetas ri xaꞌcꞌujieꞌ ojier can tiempo.\x + \xo 5:12 \xt 2Cr. 36:16; Hch. 7:52.\x* \s1 Ri atzꞌan, can nicꞌatzin chica ri vinak choch-ulief \p \v 13 Ixreꞌ ix incheꞌl atzꞌan chiquivach ri vinak ri icꞌo choch-ulief. Pero xa ri atzꞌan niqꞌuis-el ri rutzayal, ¿chica ta cꞌa niyoꞌn chic rusavuor? Xa man jun chic nicꞌatzin, xa nicꞌak-el chi niquixakꞌ can ri vinak.\x + \xo 5:13 \xt Mr. 9:50; Lc. 14:34-35.\x* \s1 Ri luz ri cꞌo ri choch-ulief \p \v 14 Ixreꞌ ix incheꞌl ri luz chiquivach ri vinak ri icꞌo choch-ulief y jaꞌal nquixkꞌalajin, incheꞌl nikꞌalajin-pa jun tanamet ri cꞌo paroꞌ jun juyuꞌ y manak cheꞌl nravaj-riꞌ. \v 15 Antok nitzij jun lámpara, man niyoꞌx ta chuxieꞌ jun cajuon; antok nitzij jun lámpara, chicaj niyoꞌx-ve chi nuyaꞌ sakil pa quiveꞌ quinojiel ri icꞌo pa jay.\x + \xo 5:15 \xt Mr. 4:21; Lc. 8:16; 11:33.\x* \v 16 Quireꞌ tibꞌanaꞌ ixreꞌ jeꞌ chiquivach ri vinak; can tiyaꞌ sakil incheꞌl jun luz chi quireꞌ antok ri vinak niquitzꞌat chi ixreꞌ otz ntiꞌan, can xtiquiyaꞌ rukꞌij ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj.\x + \xo 5:16 \xt 1P. 2:12.\x* \s1 Ri Jesús nuꞌej chirij ri ley \p \v 17 Man tiꞌan pensar chi inreꞌ xipa chi niꞌan man jun rakalien cha ri ley richin ri Moisés, y niꞌan jeꞌ quireꞌ cha ri tzꞌibꞌan can cuma ri profetas ri xaꞌcꞌujieꞌ ojier can tiempo; man ruma ta reꞌ xipa. Inreꞌ xipa chi niꞌan cumplir. \v 18 Can ketzij niꞌej chiva chi nojiel ri tzꞌibꞌan chupan ri ley, can xcaꞌbꞌanataj-na-ve. Ri roch-ulief y ri rocaj can xcaꞌqꞌuis. Pero ri tzꞌibꞌan can chupan ri ley, man jun letra choj xtakꞌax, xa xtuꞌon cumplir nojiel.\x + \xo 5:18 \xt Lc. 16:17.\x* \v 19 Xa chica-na vinak ri man nrajoꞌ ta nuꞌon ri nuꞌej chupan ri ley, mesque jun tzij ri man can ta rakalien, y can quireꞌ mismo nucꞌut chiquivach nicꞌaj chic vinak chi man tiquiꞌan ri nuꞌej ri tzij reꞌ, ri nibꞌano quireꞌ xtiꞌan chꞌuteꞌn cha chupan ri reino ri cꞌo chicaj. Pero ri nibꞌano nojiel ri nuꞌej chupan ri ley y quireꞌ mismo nucꞌut chiquivach nicꞌaj chic vinak, chi tiquibꞌanaꞌ ri nuꞌej ri ley, can xtiꞌan nem cha chupan ri reino ri cꞌo chicaj. \v 20 Y mareꞌ ixreꞌ nicꞌatzin chi más ta choj ri icꞌaslien choch ri quicꞌaslien ri achiꞌaꞌ escribas y ri achiꞌaꞌ fariseos. Ruma xa man quireꞌ ta ri icꞌaslien, man xquixuoc ta chupan ri reino ri cꞌo chicaj. \s1 Ri Jesús nuꞌej chi man otz ta ri ayoval \r (Lc. 12:57-59) \p \v 21 Ixreꞌ ivaxan jaꞌal ri xꞌeꞌx chica ri vinak ri xaꞌcꞌujieꞌ ojier can tiempo: Man caquimisan;\x + \xo 5:21 \xt Ex. 20:13; Dt. 5:17.\x* y chica-na ri nuquimisaj jun, can tiꞌan juzgar. \v 22 Pero inreꞌ niꞌej: Chica-na ri nipa royoval chirij jun chic vinak, can nuꞌon ruchꞌoꞌj, y can tiꞌan juzgar. Y chica-na jeꞌ ri nuꞌej cha jun chic: Nacanic, can tucꞌuax chiquivach ri autoridades richin ri tanamet chi tiꞌan juzgar. Y chica-na ri nuꞌej cha jun vinak: Tacatic, can niꞌa chupan ri infierno, ri kꞌakꞌ ri man nichup ta. \p \v 23 Mareꞌ, vi xa atreꞌ atcꞌo chic apa choch ri altar richin nayaꞌ can ri av-ofrenda cha ri Dios y ja nalka pan aveꞌ chi atreꞌ cꞌo jun kax itziel abꞌanun cha jun chic; \v 24 tayaꞌ can ri av-ofrenda choch ri altar y caꞌin riqꞌuin ri jun reꞌ, y tabꞌanaꞌ ri paz riqꞌuin chi quireꞌ manak ayoval chiꞌicajol. Cꞌajareꞌ catzalaj chic pa y tayaꞌ cha ri Dios ri av-ofrenda. \p \v 25 Cacꞌujieꞌ de acuerdo riqꞌuin ri nibꞌano acusar avichin, otz xa cꞌa ja at-bꞌanak pa bꞌay. Ruma xa man naꞌan ta quireꞌ, ri nibꞌano acusar avichin xcarujach pa rukꞌaꞌ ri juez, y ri juez xcarujach-el pa rukꞌaꞌ ri ache ri nichajin ri cárcel chi ncarutzꞌapij pa cárcel. \v 26 Y can ketzij niꞌej, chi man ncatiel ta pa pa cárcel, hasta cꞌa xtatzoliej ri último centavo ri choj cha abꞌanun-ve acꞌas. \s1 Ri Jesús nuꞌej chi jun cꞌulan man tucꞌuaj-riꞌ riqꞌuin jun chic \p \v 27 Ixreꞌ ivaxan jaꞌal ri xꞌeꞌx ojier can: Ri at-cꞌulan, man tavucꞌuaj-aviꞌ riqꞌuin jun chic.\x + \xo 5:27 \xt Ex. 20:14; Dt. 5:18.\x* \v 28 Pero inreꞌ niꞌej: Xa cꞌo jun ache nutzꞌat jun ixok y nurayij roch pa ránima; ya xuꞌon pecado riqꞌuin ri ixok reꞌ. \p \v 29 Mareꞌ, xa ri anakꞌavach derecha nibꞌano chava chi ncatzak, más otz tavalasaj-el y tacꞌaka-el. Ruma más otz manak jun anakꞌavach que niꞌa nojiel ri a-cuerpo chupan ri infierno.\x + \xo 5:29 \xt Mt. 18:9; Mr. 9:47.\x* \v 30 Y xa ri akꞌaꞌ derecha nibꞌano chava chi ncatzak, más otz takupij-el y tacꞌaka-el. Ruma más otz manak jun akꞌaꞌ que niꞌa nojiel ri a-cuerpo chupan ri infierno.\x + \xo 5:30 \xt Mt. 18:8; Mr. 9:43.\x* \s1 Ri Jesús nuꞌej chi ri i-cꞌulan man otz ta chi niquijach-quiꞌ \p \v 31 Y xꞌeꞌx jeꞌ ojier can: Ri ache ri man nrajoꞌ ta chic ri raxjayil y nujach-riꞌ riqꞌuin, tubꞌanaꞌ jun carta ri pacheꞌ nuꞌej-ve chi nujach-riꞌ riqꞌuin, y tuya-el cha ri raxjayil.\x + \xo 5:31 \xt Dt. 24:1; Mt. 19:7; Mr. 10:4.\x* \v 32 Pero inreꞌ niꞌej: Ri ache ri nujach-riꞌ riqꞌuin ri raxjayil, pero man ruma ta ri ixok rucꞌuan-riꞌ riqꞌuin jun chic ache; ri ache reꞌ nuꞌon chi ri raxjayil nuꞌon pecado choch ri Dios xa niꞌa riqꞌuin jun chic ache, y ri ache ri nicꞌulieꞌ riqꞌuin ri ixok ri jachuon-el, can nuꞌon jeꞌ pecado choch ri Dios.\x + \xo 5:32 \xt Mt. 19:9; Mr. 10:11-12; Lc. 16:18; 1Co. 7:10-11.\x* \s1 Ri Jesús nuꞌej chi man tiꞌan jurar \p \v 33 Ixreꞌ jaꞌal ivaxan jeꞌ ri xꞌeꞌx chica ri vinak ri xaꞌcꞌujieꞌ ojier can tiempo; chi man tiquicꞌax quitzij,\x + \xo 5:33 \xt Lv. 19:12.\x* xa can tiquibꞌanaꞌ cumplir ri xquiꞌej, ruma choch ri Ajaf Dios xquiꞌan-ve jurar.\x + \xo 5:33 \xt Nm. 30:2; Dt. 23:21.\x* \v 34 Pero inreꞌ niꞌej chiva: Man jun bꞌay tiꞌan jurar;\x + \xo 5:34 \xt Stg. 5:12.\x* ni por ri rocaj, ruma chireꞌ cꞌo-ve ri ru-trono ri Dios;\x + \xo 5:34 \xt Is. 66:1; Mt. 23:22.\x* \v 35 ni por ri roch-ulief, ruma chireꞌ nuya-ve ri rakan ri Dios;\x + \xo 5:35 \xt Is. 66:1.\x* ni por ri tanamet Jerusalén, ruma ri tanamet reꞌ richin ri Namalaj Rey;\x + \xo 5:35 \xt Sal. 48:2.\x* \v 36 ni por ri ijaluon tiꞌan jurar; ruma ixreꞌ man nquixtiquir ta ntiꞌan sak o xak cha jun iveꞌ. \v 37 Mareꞌ nojiel ri ntiꞌej, xa tiꞌej sí o tiꞌej ni; ruma xa ntiꞌan jurar, man otz ta, ruma xa riqꞌuin ri itziel nipa-ve. \s1 Quiꞌivajoꞌ ri iv-enemigos \r (Lc. 6:27-36) \p \v 38 Ivaxan jaꞌal ri xꞌeꞌx ojier can, chi ri nalasan-el jun nakꞌaroch jun chic vinak, quireꞌ jeꞌ mismo tiꞌan cha jajaꞌ. Y ri nalasan-el jun roray jun chic vinak, can quireꞌ jeꞌ mismo tiꞌan cha.\x + \xo 5:38 \xt Ex. 21:24; Lv. 24:20; Dt. 19:21.\x* \v 39 Pero inreꞌ niꞌej chiva: Man tiꞌan rucꞌaxiel cha ri nibꞌano itziel chiva. Xa cꞌo jun nuyaꞌ jutzꞌaj kꞌaꞌ cha ri akꞌoꞌtz derecha, xa tayaꞌ chic apa ri jun chic lado choch. \v 40 Y xa cꞌo jun ri ncarucꞌuaj pa juzgado ruma nrajoꞌ numaj-el jun atziak, can tayaꞌ cha chi nucꞌuaj, y can tayaꞌ jeꞌ cha ri a-capa ri akꞌuꞌn. \v 41 Y xa cꞌo jun ri ncaruꞌon obligar chi navucꞌuaj ri rakaꞌn jun kilómetro, xa can tavucꞌuaj ri akaꞌn jun chic kilómetro más. \v 42 Y xa cꞌo jun cꞌo nucꞌutuj chava, tayaꞌ cha ri nrajoꞌ. Y xa cꞌo jun nucꞌutuj jun kax pa kajic chava, can taya-el cha. \p \v 43 Ivaxan jaꞌal ri xꞌeꞌx ojier can. Ri tzij reꞌ nuꞌej: Tavajoꞌ ri a-prójimo\x + \xo 5:43 \xt Lv. 19:18.\x* y tatzꞌataꞌ itziel ri itziel ncarutzꞌat. \v 44 Pero inreꞌ niꞌej chiva: Quiꞌivajoꞌ ri iv-enemigos; ticꞌutuj cha ri Dios chi caꞌrubꞌanaꞌ bendecir ri vinak ri nquixquiꞌan maldecir; tibꞌanaꞌ otz chica ri itziel nquixquitzꞌat; y tibꞌanaꞌ orar pa qui-cuenta ri ncaꞌyakꞌuon ivichin y ri ncaꞌbꞌano perseguir ivichin, \v 45 richin quireꞌ nikꞌalajin chi ixreꞌ ix ralcꞌual ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj. Ruma jajaꞌ can otz quiqꞌuin quinojiel. Nuꞌon chi ntiel-pa ri kꞌij pa quiveꞌ ri otz quicꞌaslien y pa quiveꞌ ri itziel quicꞌaslien, y nuya-pa jeꞌ ri jobꞌ pa quiveꞌ ri choj quicꞌaslien, y pa quiveꞌ ri man choj ta quicꞌaslien. \v 46 Ruma xa ja ri ncaꞌjoꞌn ivichin, xa jareꞌ nquiꞌvajoꞌ, ¿cꞌo came rucꞌaxiel xtiyoꞌx chiva? ¿Man quireꞌ ta came niquiꞌan ri maloy-impuestos? \v 47 Y xa joꞌc quiqꞌuin ri iv-hermanos jaꞌal ntiꞌan saludar-iviꞌ, ¿chica otz nitzꞌiet iviqꞌuin? ¿Man quireꞌ ta came niquiꞌan ri man cataꞌn ta roch ri Dios? \v 48 Ixreꞌ can choj tibꞌanaꞌ riqꞌuin nojiel ri ntiꞌan,\x + \xo 5:48 \xt Dt. 18:13.\x* incheꞌl ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj; jajaꞌ can choj riqꞌuin nojiel ri nuꞌon. \c 6 \s1 Ri Jesús nuꞌej chi antok ntitoꞌ jun, man titzijuoj \p \v 1 Can tibꞌanaꞌ cuenta-iviꞌ jaꞌal, man tiꞌan chiquivach ri vinak chi ntitoꞌ jun, joꞌc chi nquixquitzꞌat chi ixreꞌ can ntiꞌan ri nrajoꞌ ri Dios.\x + \xo 6:1 \xt Mt. 23:5.\x* Y xa quireꞌ xtiꞌan, ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj can man jun rucꞌaxiel xtuyaꞌ chiva rumareꞌ. \p \v 2 Antok ixreꞌ ntitoꞌ jun puobra, man tixupuj jun trompeta chi quireꞌ quinojiel vinak nicaꞌxaj, incheꞌl niquiꞌan ri caꞌyeꞌ quipalaj. Ijejeꞌ quireꞌ niquiꞌan pa tak sinagogas y pa tak bꞌay, ruma nicajoꞌ chi niꞌeꞌx chica chi otz niquiꞌan. Can ketzij niꞌej chiva chi ri ncaꞌbꞌano quireꞌ, ya xyoꞌx rucꞌaxiel chica nojiel ri xquiꞌan, ruma xyoꞌx quikꞌij cuma ri vinak. \v 3 Y antok ixreꞌ ntiyaꞌ limosna, man tiꞌan chiquivach ri vinak, \v 4 chi quireꞌ ri ntiyaꞌ man jun chic ninaꞌien. Pero ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj can nutzꞌat ri otz ri ntiꞌan pan aval, rumareꞌ can xtuyaꞌ rucꞌaxiel chiva. Y can chiquivach ri vinak xtuꞌon quireꞌ. \s1 Ri Jesús nucꞌut chica modo niꞌan orar \r (Lc. 11:2-4) \p \v 5 Antok ntiꞌan orar, man tiꞌan incheꞌl niquiꞌan ri vinak ri caꞌyeꞌ quipalaj. Ruma ijejeꞌ altíra nika chiquivach ncaꞌpiꞌieꞌ pa tak sinagogas, y pa tak xiquína antok niquiꞌan orar, chi ncaꞌtzꞌiet cuma ri vinak.\x + \xo 6:5 \xt Lc. 18:10-14.\x* Can ketzij niꞌej chiva, chi ri ncaꞌbꞌano quireꞌ, ya xyoꞌx rucꞌaxiel chica nojiel ri xquiꞌan, ruma xyoꞌx quikꞌij cuma ri vinak. \v 6 Pero antok atreꞌ naꞌan orar, catuoc pan a-cuarto y tatzꞌapij ruchiꞌ ri a-cuarto y tabꞌanaꞌ orar cha ri Atataꞌ ri cꞌo chicaj; y jajaꞌ nutzꞌat ri naꞌan pan aval, y xtuyaꞌ rucꞌaxiel chava, y can chiquivach ri vinak xtuꞌon quireꞌ. \p \v 7 Y antok ixreꞌ ntiꞌan orar, man tiꞌan repetir qꞌuiy mul ri mismo tzij, incheꞌl niquiꞌan ri vinak ri man cataꞌn ta roch ri Dios. Ruma ijejeꞌ niquiꞌan pensar chi ri Dios ncaꞌraꞌxaj ruma niquiꞌan repetir qꞌuiy tzij chupan ri qui-oraciones. \v 8 Antok ntiꞌan orar, man tiꞌan incheꞌl niquiꞌan ri vinak ri man cataꞌn ta roch ri Dios. Ruma ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj can rataꞌn chic ri chica nicꞌatzin chiva, antok cꞌa majaꞌ ticꞌutuj cha. \v 9 Antok ixreꞌ xtiꞌan orar, tiꞌej cava: Katataꞌ Dios ri atcꞌo chila chicaj, quinojiel ta ri vinak xtiquiyaꞌ akꞌij y nem xtiquiꞌan cha ri santo abꞌeꞌ. \v 10 Y talka cꞌa ri kꞌij antok atreꞌ ri xcabꞌano reinar. Y ja ta ri navajoꞌ atreꞌ, ja ta reꞌ ri tibꞌanataj vaveꞌ ri choch-ulief, incheꞌl niquiꞌan ri icꞌo aviqꞌuin chicaj. \v 11 Y tayaꞌ cꞌa ri ka-simíta ri nicꞌatzin chika kꞌij-kꞌij. \v 12 Y tabꞌanaꞌ perdonar ri ka-pecados ri nakaꞌan chavach, incheꞌl ncaꞌkaꞌan perdonar ojreꞌ ri niquiꞌan itziel chika. \v 13 Y man tayaꞌ lugar chi ri itziel nuꞌon chika chi nkutzak. Can kojacaloꞌ choch, ruma atreꞌ ri atcꞌo pa kaveꞌ, cꞌo a-poder, y cꞌo akꞌij\x + \xo 6:13 \xt 1Cr. 29:11.\x* richin nojiel tiempo. Amén. \p \v 14 Xa ixreꞌ ntiꞌan perdonar ri vinak ri niquiꞌan itziel chiva, ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj nquixruꞌon jeꞌ perdonar. \v 15 Y xa man ntiꞌan ta perdonar ri vinak ri itziel niquiꞌan chiva, ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj man xquixruꞌon ta jeꞌ perdonar.\x + \xo 6:15 \xt Mr. 11:25-26.\x* \s1 Ri Jesús nucꞌut chirij ri ayuno \p \v 16 Antok ixreꞌ ntiꞌan ayuno, man tiꞌan incheꞌl niquiꞌan ri caꞌyeꞌ quipalaj; ruma ijejeꞌ niquicꞌut-quiꞌ chi can ncaꞌbꞌisuon, xa ruma nicajoꞌ chi ncaꞌtzꞌiet chi niquiꞌan ayuno. Can ketzij niꞌej chiva, chi ri ncaꞌbꞌano quireꞌ, ya xyoꞌx rucꞌaxiel chica nojiel ri xquiꞌan, ruma xyoꞌx quikꞌij cuma ri vinak. \v 17 Pero antok ixreꞌ ntiꞌan ayuno, man ticꞌut-iviꞌ chi jareꞌ ntiꞌan, xa can tichꞌajaꞌ otz ri ipalaj, y tiyaꞌ bꞌaꞌ akꞌuon chirij ri iveꞌ y jaꞌal tijicaꞌ; \v 18 chi quireꞌ, man kꞌalaj ta chiquivach ri vinak chi ntiꞌan ayuno. Y ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj can nutzꞌat ri ntiꞌan pan aval, jajaꞌ can xtuyaꞌ chiva ri rucꞌaxiel, y can chiquivach ri vinak xtuꞌon quireꞌ. \s1 Ri bꞌayomal richin ri chicaj \r (Lc. 12:32-34) \p \v 19 Man tiꞌan bꞌayomal vaveꞌ choch-ulief, ruma nichocoper y nipuser-ka,\x + \xo 6:19 \xt Stg. 5:2-3.\x* y icꞌo jeꞌ alakꞌomaꞌ ri niquilakꞌaj-el. \v 20 Sino tibꞌanaꞌ ibꞌayomal chicaj, chireꞌ man nichocoper ta y man nipuser ta jeꞌ, y man jun jeꞌ alakꞌomaꞌ ncaꞌlakꞌan-el y ncaꞌlasan-el. \v 21 Ruma pacheꞌ cꞌo-ve ri ibꞌayomal, chireꞌ nicꞌujie-ve jeꞌ ri ivánima. \s1 Ri lámpara richin ri cuerpo \r (Lc. 11:33-36) \p \v 22 Ri anakꞌavach jareꞌ ri lámpara richin ri a-cuerpo. Y xa ri anakꞌavach otz, nojiel ri a-cuerpo cꞌo pa sakil. \v 23 Pero xa ri anakꞌavach man otz ta, nojiel ri a-cuerpo cꞌo pa kꞌakuꞌn. Rumareꞌ, xa ri sakil ri ruyoꞌn ri Dios pan ivánima xa xticꞌaxtaj, can xtikꞌalajin-pa chi atcꞌo pa kꞌakuꞌn. \s1 Ri bꞌanak ránima chirij ri bꞌayomal man nitiquir ta nuꞌon ri nrajoꞌ ri Dios \r (Lc. 16:13) \p \v 24 Man jun nicovin nuꞌon servir icaꞌyeꞌ rajaf, ruma xa nrajoꞌ ri jun rajaf, itziel nutzꞌat ri jun chic. Y xa nunimaj rutzij ri jun, man nitiquir ta nuꞌon quireꞌ riqꞌuin ri jun chic. Quireꞌ jeꞌ, manak cheꞌl chi jun nuꞌon ri nrajoꞌ ri Dios ri xa bꞌanak ránima chirij ri bꞌayomal. \s1 Man otz ta chi jun nuchꞌujirisaj-riꞌ chirij ri kaxpeꞌ \r (Lc. 12:22-31) \p \v 25 Rumareꞌ inreꞌ niꞌej chiva: Man tichꞌujirisaj-iviꞌ ruma ri chica nicꞌatzin chiva kꞌij-kꞌij, chica ntitej o chica ntikun, ni por ri i-cuerpo chi chica itziak ri nticusaj. ¿Man ja ta came ri icꞌaslien más rakalien choch ri ntitej y ri i-cuerpo más rakalien choch ri itziak? \v 26 Quiꞌitzꞌataꞌ ri chicop ri cꞌo quixicꞌ; man ncaꞌtico ta, y manak niquiꞌan cosechar, ni manak jeꞌ quicꞌujay chi niquiyac. Pero ijejeꞌ ncaꞌvaꞌ, ruma ja ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj ncaꞌtzuku. ¿Man ivakalien ta came ixreꞌ más que chiquivach ijejeꞌ? \v 27 ¿Cꞌo came jun chivach ixreꞌ ri nitiquir nuꞌon chi niqꞌuiy ta chic nicꞌaj vara ri rakan, mesque nuchꞌujirisaj-riꞌ chi nuꞌon? \p \v 28 ¿Y karruma ixreꞌ ntichꞌujirisaj-iviꞌ ruma ri itziak? Quiꞌitzꞌataꞌ ri cotzꞌeꞌj lirio ri icꞌo pa kꞌayis, antok ncaꞌqꞌuiy: Ijejeꞌ man ncaꞌsamaj ta, ni man ncaꞌcamuon ta chi niquiꞌan quitziak jaꞌal. \v 29 Pero niꞌej cꞌa chiva, chi ri rey Salomón ri xcꞌujieꞌ ojier can, mesque altíra rubꞌayomal y ruyuon jaꞌal tak tziak ri xucusaj,\x + \xo 6:29 \xt 1R. 10:4-7; 2Cr. 9:3-6.\x* pero man jun bꞌay xucusaj ta jun rutziak incheꞌl nitzꞌiet jun lirio. \v 30 Mesque ri kꞌayis man nilayuj ta, ruma jun kꞌij jaꞌal ranun, y jun chic kꞌij nichakej-ka y nicꞌak pa kꞌakꞌ, pero ri Dios can nuvak jaꞌal. Y xa ri Dios can nuvak jaꞌal, ¿man came nuyaꞌ ta nojiel chiva ixreꞌ mesque man can ta icukubꞌan icꞌuꞌx riqꞌuin? \v 31 Mareꞌ man tichꞌujirisaj-iviꞌ ntiꞌej: ¿Chica nakatej, o chica nakakun, o chica katziak nakacusaj? \v 32 Ruma ri vinak ri man cataꞌn ta roch ri Dios niquicanuj nojiel reꞌ. Pero ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj can rataꞌn chic ri chica nicꞌatzin chiva. \v 33 Mareꞌ can ticanuj naꞌay ri ru-reino ri Dios y titijaꞌ ikꞌij ntivucꞌuaj jun choj cꞌaslien choch, y nojiel ri nicꞌatzin chiva, xtuyaꞌ chiva. \v 34 Ixreꞌ man tichꞌujirisaj-ka-iviꞌ chi chica rucꞌamun-pa ri chuaꞌk. Ruma ri chuaꞌk can cꞌo-ve chica rucꞌamun-pa. Basta ri kꞌij-kꞌij can cꞌo sufrimientos niquicꞌam-pa chika. \c 7 \s1 Man quiꞌan juzgar ri vinak \r (Lc. 6:37-38, 41-42) \p \v 1 Man quiꞌan juzgar ri vinak, chi quireꞌ man xtiꞌan ta quireꞌ chiva ixreꞌ. \v 2 Ruma xa ixreꞌ nquiꞌan juzgar ri vinak, quireꞌ xtiꞌan chiva ixreꞌ. Can incheꞌl ri ntiꞌan ixreꞌ chica ri vinak, quireꞌ xtiꞌan chiva ixreꞌ.\x + \xo 7:2 \xt Mr. 4:24.\x* \v 3 ¿Y karruma ja ri qꞌuin ri cꞌo pa roch ri av-hermano ri natzꞌat chaꞌnin, y man nanaꞌ ta ka-aviꞌ chi atreꞌ xa jun chieꞌ kꞌapal pan avach? \v 4 ¿O karruma naꞌej cha ri av-hermano: Tayaꞌ chi nivalasaj-el ri qꞌuin ri kꞌapal pan avach, y man nanaꞌ ta chi atreꞌ xa jun chieꞌ kꞌapal pan avach? \v 5 ¡Atreꞌ xa caꞌyeꞌ apalaj! Tavalasaj-el naꞌay ri chieꞌ pan avach atreꞌ, chi quireꞌ kꞌalaj xcatzuꞌn y xcatiquir xtavalasaj-el ri qꞌuin ri cꞌo pa roch ri av-hermano. \p \v 6 Ri can richin ri Dios, man tayaꞌ chica ri tzꞌeꞌ; y ri perlas, man tayaꞌ chiquivach ri ak. Ruma ri tzꞌeꞌ y ri ak, mesque jun kax altíra rakalien, choj ncaꞌkꞌax paroꞌ y cꞌo mul ncaꞌa chirij ri niyoꞌn reꞌ chica y niquicꞌux. \s1 Antok jun nuꞌon orar, ri Dios nraꞌxaj \r (Lc. 11:9-13; 6:31) \p \v 7 Ticꞌutuj cha ri Dios ri nicꞌatzin chiva y jajaꞌ xtuya-pa chiva. Ticanuj y xtivil ri ntivajoꞌ. Ticꞌoscꞌa-apa ri ruchi-jay y xtijak chivach. \v 8 Ruma xa jun nucꞌutuj cha ri Dios, jajaꞌ xtuya-pa cha ri nucꞌutuj. Xa jun nucanuj, can xtiril ri nucanuj. Y xa jun nucꞌoscꞌa-apa ri ruchi-jay, can xtijak choch. \p \v 9 ¿Cꞌo came jun ache nuyaꞌ jun abꞌaj pa rukꞌaꞌ ri ralcꞌual, antok nucꞌutuj jun simíta cha? \v 10 ¿O nuyaꞌ came jun cumatz pa rukꞌaꞌ, antok xa jun car nucꞌutuj cha? \v 11 Mesque ixreꞌ itziel inoꞌj, pero man jun bꞌay ntiyaꞌ jun itziel kax chica ri ivalcꞌual. Ixreꞌ ja ri utzulaj tak kax ntiyaꞌ chica. ¿Cuánto más ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj nuya-pa utzulaj tak kax chica ri ncaꞌcꞌutun cha? Y nojiel ri nuya-pa, can otz. \p \v 12 Incheꞌl ri ntivajoꞌ ixreꞌ chi ri vinak niquiꞌan chiva, quireꞌ jeꞌ tibꞌanaꞌ quiqꞌuin ijejeꞌ. Quireꞌ ri tzꞌibꞌan can chupan ri ley ri xuyaꞌ ri Dios cha ri Moisés. Quireꞌ jeꞌ quiꞌeꞌn can ri profetas ri xaꞌcꞌujieꞌ ojier can tiempo. \s1 Ri puerta coꞌl-oc roch \r (Lc. 13:24) \p \v 13 Quixuoc chupan ri puerta ri coꞌl-oc roch. Ruma nem roch ri puerta y ri bꞌay ri niꞌa richin ri camic, y can iqꞌuiy vinak ri ncaꞌuoc chireꞌ. \v 14 Pero coꞌl-oc roch ri puerta y coꞌl-oc roch ri bꞌay ri niꞌa richin ri cꞌaslien, y man iqꞌuiy ta ri ncaꞌilo richin. \s1 Jun chieꞌ ninaꞌax riqꞌuin ri roch ri nuyaꞌ \r (Lc. 6:43-44) \p \v 15 Tibꞌanaꞌ cuenta-iviꞌ chiquivach ri i-tzꞌakoy-tzij ri ncaꞌlka iviqꞌuin y niquiꞌej chi i-profetas. Ruma antok ncaꞌlka iviqꞌuin, can jaꞌal quicꞌaslien, incheꞌl i-ovejas. Pero antok nibꞌakꞌalajin-pa ri itziel tak kax ri cꞌo pa cánima, xa incheꞌl i-utif ruma altíra i-itziel. \v 16 Can xtivatamaj quivach jaꞌal riqꞌuin ri quicꞌaslien. ¿Acaso ri qꞌuix kꞌayis nuyaꞌ uvas o víquix? \v 17 Jun utzulaj chieꞌ nuyaꞌ utzulaj tak roch, pero jun chieꞌ ri man otz ta, man otz ta roch ri nuyaꞌ. \v 18 Man jun utzulaj chieꞌ xtuyaꞌ ta itziel tak roch, y man jun chieꞌ ri man otz ta, xtuyaꞌ ta utzulaj tak roch. \v 19 Y quinojiel chieꞌ ri man otz ta quivach niquiyaꞌ, ncaꞌkasas y ncaꞌyoꞌx pa kꞌakꞌ.\x + \xo 7:19 \xt Mt. 3:10; Lc. 3:9.\x* \v 20 Mareꞌ, can xtivatamaj quivach jaꞌal riqꞌuin ri quicꞌaslien.\x + \xo 7:20 \xt Mt. 12:33.\x* \s1 Iqꞌuiy ri man xcaꞌuoc ta pa ru-reino ri Dios \r (Lc. 13:25-27) \p \v 21 Man quinojiel ta ri ncaꞌeꞌn chuva: Ajaf, Ajaf, xcaꞌuoc chupan ri reino ri cꞌo chicaj. Ri xcaꞌuoc chireꞌ, xa ja ri niquiꞌan riqꞌuin nojiel cánima ri nrajoꞌ ri Nataꞌ Dios ri cꞌo chicaj. \v 22 Y chupan ri kꞌij antok inreꞌ xcaꞌnꞌan juzgar ri vinak, iqꞌuiy ri xtiquiꞌej chuva: Ajaf, Ajaf, ojreꞌ pan abꞌeꞌ atreꞌ xkatzijuoj ri ruchꞌabꞌal ri Dios, pan abꞌeꞌ atreꞌ xaꞌkalasaj-el itziel tak espíritus y pan abꞌeꞌ atreꞌ xaꞌkaꞌan qꞌuiy milagros, xcaꞌchaꞌ. \v 23 Pero inreꞌ xtinꞌej chica: Inreꞌ man vataꞌn ta ivach. Quixiel-el viqꞌuin, ruma ixreꞌ joꞌc itziel tak kax ri ntiꞌan.\x + \xo 7:23 \xt Sal. 6:8.\x* \s1 Ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) chirij ri caꞌyeꞌ cimientos \r (Lc. 6:46-49) \p \v 24 Y chica-na vinak ri nraꞌxaj ri nutzij y nuꞌon ri niꞌej inreꞌ, can junan riqꞌuin jun ache ri altíra runoꞌj; jajaꞌ xuꞌon ri rachuoch paroꞌ abꞌaj. \v 25 Xpa cꞌa ri jobꞌ, y xaꞌpa ríos y cakꞌiekꞌ chirij ri jay reꞌ, pero man xtzak ta, ruma ri ru-cimiento ri jay reꞌ paroꞌ abꞌaj xyoꞌx-ve. \v 26 Pero chica-na ri joꞌc nraꞌxaj ri niꞌej inreꞌ y man nuꞌon ta ri niꞌej cha, junan riqꞌuin jun ache nacanic ri xuꞌon ri rachuoch pa sanayeꞌ. \v 27 Xpa ri jobꞌ, y xaꞌpa ríos y cakꞌiekꞌ chirij ri jay reꞌ y ja xtzak y xvuluvuꞌ. \p \v 28 Y antok ri Jesús xtanie-ka chi nichꞌoꞌ, ri vinak ri xaꞌcꞌaxan richin, can xaꞌchapataj ruma ri tzij ri xcaꞌxaj. \v 29 Ruma antok ncaꞌrutijuoj, can kꞌalaj chi can cꞌo autoridad pa rukꞌaꞌ y man incheꞌl ta ri achiꞌaꞌ escribas.\x + \xo 7:29 \xt Mr. 1:22; Lc. 4:32.\x* \c 8 \s1 Ri Jesús nuꞌon sanar jun ache ri cꞌo ri yabꞌil lepra chirij \r (Mr. 1:40-45; Lc. 5:12-16) \p \v 1 Y antok ri Jesús kajnak chic pa paroꞌ ri chꞌiti juyuꞌ, can iqꞌuiy vinak xaꞌa chirij. \v 2 Y cꞌo jun ache niyavaj riqꞌuin ri yabꞌil lepra, xalka choch ri Jesús, ja xxuquie-ka choch y xulucubꞌa-ka ri rujaluon cꞌa pan ulief y xuꞌej cha: Ajaf, xa navajoꞌ, cꞌo cheꞌl nquinaꞌan sanar. \p \v 3 Ri Jesús ja xuyuk-apa ri rukꞌaꞌ y xutzꞌom-apa ri ache y xuꞌej cha: Nivajoꞌ chi ncacꞌachoj. Tiqꞌuis-el ri yabꞌil reꞌ chavij, xchaꞌ cha. Y joꞌc xuꞌej quireꞌ ri Jesús, ja xqꞌuis-el ri yabꞌil lepra chirij ri ache. \v 4 Y ri Jesús xuꞌej cha: Man tatzijuoj chica ri vinak ri xbꞌanataj aviqꞌuin, choj caꞌin, acꞌutu-aviꞌ choch ri sacerdote, y tayaꞌ ri ofrenda ri nuꞌej chupan ri ru-ley ri Moisés,\x + \xo 8:4 \xt Lv. 14:1-32.\x* chi quireꞌ nikꞌalajin chiquivach chi at otz chic vacame, xcha-el cha. \s1 Ri Jesús nuꞌon sanar jun ache ru-esclavo jun capitán \r (Lc. 7:1-10) \p \v 5 Antok ri Jesús xuoc pa tanamet Capernaum, xalka jun capitán riqꞌuin y xucꞌutuj jun favor cha. \v 6 Quireꞌ xuꞌej ri capitán: Ajaf, ri nu-esclavo cꞌo chivachuoch, catzꞌol choch ruchꞌat ruma paralítico ru-cuerpo. Y altíra nuꞌon sufrir rumareꞌ. \p \v 7 Y ri Jesús xuꞌej cha ri capitán: Inreꞌ nquiꞌa y xtinꞌan sanar. \p \v 8 Y ri capitán xuꞌej chic apa cha ri Jesús: Ajaf, atreꞌ cꞌo akꞌij, y rumareꞌ man nucꞌul ta chi ncatuoc pa vachuoch. Joꞌc taꞌej chi ticꞌachoj y ri nu-esclavo xtuꞌon sanar. \v 9 Ruma incheꞌl nubꞌanun inreꞌ, cꞌo jun ri nquibꞌano mandar. Y icꞌo soldados i-yoꞌn pa nukꞌaꞌ chi ncaꞌnꞌan mandar. Y antok niꞌej cha jun chi tiꞌa, ja niꞌa; y antok niꞌej cha jun chic chi tipa, ja nipa. Y antok niꞌej cha ri nu-esclavo chi tubꞌanaꞌ jun samaj, can nuꞌon, xchaꞌ ri capitán. \p \v 10 Y antok ri Jesús xraꞌxaj ri xuꞌej ri capitán, can xchapataj y xuꞌej chica ri i-bꞌanak chirij: Can ketzij niꞌej chiva, chi man jun cꞌa israelita ri viluon ri rucukubꞌan rucꞌuꞌx viqꞌuin incheꞌl va ache va. \v 11 Can niꞌej cꞌa chiva chi can qꞌuiy vinak ri xcaꞌpa oriente y occidente ri in-quiniman. Ijejeꞌ xcaꞌbꞌatzꞌuyeꞌ riqꞌuin ri Abraham, ri Isaac, y ri Jacob pa ru-reino ri Dios.\x + \xo 8:11 \xt Lc. 13:29.\x* \v 12 Pero ri israelitas ri can quichin-ve ri ru-reino ri Dios, man xcaꞌuoc ta chic, xa xcaꞌlasas-el juviera y xcaꞌcꞌak chupan ri kꞌakuꞌn. Y chireꞌ xcaꞌuokꞌ y xtiquikꞌachꞌachꞌiej coray.\x + \xo 8:12 \xt Mt. 22:13; 25:30; Lc. 13:28.\x* \p \v 13 Cꞌajareꞌ ri Jesús xuꞌej-el cha ri capitán: Catzalaj chavachuoch. Ruma xanimaj, can tibꞌanataj incheꞌl navajoꞌ, xcha-el cha. Y ri ru-esclavo ri capitán reꞌ, can ja xuꞌon sanar ri misma huora reꞌ. \s1 Ri Jesús nuꞌon sanar ri rujitieꞌ ri Pedro \r (Mr. 1:29-34; Lc. 4:38-41) \p \v 14 Y antok xalka ri Jesús chirachuoch ri Pedro, xutzꞌat chi ri rujitieꞌ ri Pedro catzꞌol choch ruchꞌat ruma cꞌo cꞌatan chirij. \v 15 Xpa jajaꞌ, xutzꞌom rukꞌaꞌ y ja xqꞌuis-el ri cꞌatan chirij. Ri ixok reꞌ xpalaj-pa, y xaꞌrutzuk ri Jesús y ri i-bꞌanak riqꞌuin. \p \v 16 Y antok xcokꞌa-ka, iqꞌuiy vinak ri cꞌo itziel tak espíritus quiqꞌuin xaꞌcꞌamar-pa choch ri Jesús, chi ncaꞌralasaj-el ri itziel tak espíritus quiqꞌuin. Y jajaꞌ, riqꞌuin ri tzij ri xuꞌej, ja xaꞌralasaj-el ri itziel tak espíritus, y quinojiel jeꞌ ri ncaꞌyavaj xaꞌruꞌon sanar; \v 17 chi quireꞌ nuꞌon cumplir ri ruꞌeꞌn can ri profeta Isaías. Quireꞌ ruꞌeꞌn can: Jajaꞌ mismo xalasan-el nojiel ri kayabꞌil, y xucꞌuaj nojiel kakꞌaxomal.\x + \xo 8:17 \xt Is. 53:4.\x* Quireꞌ ruꞌeꞌn can. \s1 Ri ncaꞌeꞌn chi nicajoꞌ ncaꞌa chirij ri Jesús \r (Lc. 9:57-62) \p \v 18 Antok ri Jesús xutzꞌat chi iqꞌuiy vinak niquimol-apa-quiꞌ riqꞌuin, ja xuꞌej chica ri ru-discípulos chi ncaꞌa jucꞌan chic ruchiꞌ ri yaꞌ. \v 19 Y cꞌo jun ache escriba xalka riqꞌuin ri Jesús y xuꞌej cha: Maestro, inreꞌ nivajoꞌ nquiꞌa aviqꞌuin ri pacheꞌ na ri ncaꞌa-ve, xchaꞌ cha. \p \v 20 Ri Jesús xuꞌej cha: Ri utif cꞌo quijul pacheꞌ ncaꞌcꞌujie-ve; y quireꞌ jeꞌ ri chicop ri cꞌo quixicꞌ, cꞌo quisuoc. Pero ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol, can man jun pacheꞌ nuxlan-ve jubꞌaꞌ, xchaꞌ cha. \p \v 21 Y jun chic ru-discípulo ri Jesús xuꞌej cha: Ajaf, tayaꞌ permiso chuva chi naꞌay nimuk-na-el ri nataꞌ, y cꞌajareꞌ nquiꞌa chavij, xchaꞌ. \p \v 22 Ri Jesús xuꞌej cha: Atreꞌ joꞌ viqꞌuin. Tayaꞌ chi ri quiminak ncaꞌmuk cuma ri i-quiminak,\x + \xo 8:22 \xt Ri tzij “i-quiminak” nrajoꞌ nuꞌej: I-quiminak chupan ri qui-pecados.\x* xchaꞌ ri Jesús. \s1 Ri Jesús nukꞌil ruchukꞌaꞌ ri cakꞌiekꞌ y ri mar \r (Mr. 4:35-41; Lc. 8:22-25) \p \v 23 Y ri Jesús xuoc chupan ri barco, y ri ru-discípulos xaꞌa chirij. \v 24 Y jun arapienta xpa jun nem cakꞌiekꞌ, y ri yaꞌ nubꞌolkotila-riꞌ y naj nijotieꞌ chicaj y ri barco choj nisach chupan ri yaꞌ. Pero ri Jesús nivar. \v 25 Y xaꞌpa ri discípulos, xquicꞌasuoj ri Jesús y xquiꞌej cha: ¡Ajaf, kojacaloꞌ, vacame nkucon! xaꞌchaꞌ cha. \p \v 26 Pero ri Jesús xuꞌej chica: ¿Karruma ixiꞌin-iviꞌ? ¿Man icukubꞌan ta icꞌuꞌx viqꞌuin cꞌa? Y jajaꞌ xpalaj-pa y xchꞌolin cha ri cakꞌiekꞌ y cha ri mar, y can xquinimaj ri rutzij. Ri cakꞌiekꞌ xqꞌuis-el ruchukꞌaꞌ, y xtanie-ka jeꞌ ri mar. \v 27 Y ri discípulos xaꞌchapataj antok xquitzꞌat ri xuꞌon ri Jesús y niquiꞌej: ¿Chica cꞌa chi ache va chi ri cakꞌiekꞌ y ri mar can xaꞌniman cha? \s1 Icaꞌyeꞌ achiꞌaꞌ aj-Gadara cꞌo itziel tak espíritus quiqꞌuin \r (Mr. 5:1-20; Lc. 8:26-39) \p \v 28 Y antok ri Jesús cꞌo jucꞌan chic ruchiꞌ ri mar, chireꞌ chupan ri lugar rubꞌinan Gadara, icꞌo icaꞌyeꞌ achiꞌaꞌ xaꞌlka riqꞌuin; y ri icaꞌyeꞌ achiꞌaꞌ reꞌ cꞌo itziel tak espíritus quiqꞌuin y ja ri cementerio ri acunak cachuoch. Y ruma altíra i-itziel, man jun vinak niꞌin chupan ri bꞌay ri nakꞌax chireꞌ. \v 29 Ri icaꞌyeꞌ achiꞌaꞌ reꞌ, riqꞌuin quichukꞌaꞌ xaꞌchꞌo-apa cha ri Jesús y xquiꞌej: ¿Chica navajoꞌ chika Jesús ri Rucꞌajuol ri Dios? ¿Karruma nkojachꞌujirisaj yan, ruma xa cꞌa majaꞌ talka ri tiempo? xaꞌchaꞌ cha. \p \v 30 Y naj bꞌaꞌ ri pacheꞌ icꞌo-ve ijejeꞌ, iqꞌuiy ak ncaꞌvaꞌ. \v 31 Ri itziel tak espíritus ri icꞌo quiqꞌuin ri icaꞌyeꞌ achiꞌaꞌ xquicꞌutuj favor cha ri Jesús, y xquiꞌej cha: Xa nkojavalasaj-el, tayaꞌ permiso chika chi nkojuoc quiqꞌuin ri ak la, xaꞌchaꞌ. \p \v 32 Ri Jesús xuꞌej chica: Quixꞌin cꞌa. Y ri itziel tak espíritus ja xaꞌiel-el y xaꞌuoc quiqꞌuin ri ak. Y quinojiel ri ak reꞌ jun-anin xaꞌbꞌaxulie-pa choch jun juyuꞌ can paꞌl-roch, y cꞌa chupan ri mar xaꞌbꞌaka-ve; y chireꞌ xaꞌjiekꞌ-ve quinojiel ri ak reꞌ. \p \v 33 Y ri ncaꞌchajin quichin ri ak xaꞌnumaj, xaꞌa pa tanamet y xbꞌaquitzijuoj ri xbꞌanataj quiqꞌuin ri ak y ri xbꞌanataj jeꞌ quiqꞌuin ri icaꞌyeꞌ achiꞌaꞌ ri cꞌo itziel tak espíritus quiqꞌuin. \v 34 Quinojiel ri vinak richin ri tanamet reꞌ xaꞌpa riqꞌuin ri Jesús y antok xquitzꞌat, xquicꞌutuj favor cha chi tiel-el chireꞌ chupan ri qui-lugar. \c 9 \s1 Ri Jesús nuꞌon sanar jun ache paralítico \r (Mr. 2:1-12; Lc. 5:17-26) \p \v 1 Ri Jesús xuoc chupan jun barco y xꞌa jucꞌan chic ruchiꞌ ri mar, y xbꞌaka pa rutanamit. \v 2 Y jareꞌ antok nicꞌaj achiꞌaꞌ xquicꞌam-pa jun ache ri paralítico ru-cuerpo, liꞌan-pa choch jun camilla, y xalquiyaꞌ choch ri Jesús. Y antok ri Jesús xutzꞌat chi quicukubꞌan quicꞌuꞌx riqꞌuin, ja xuꞌej cha ri ache ri paralítico ru-cuerpo: Valcꞌual, tiquicuot cꞌa avánima; ri a-pecados xaꞌan perdonar. \p \v 3 Y icꞌo nicꞌaj achiꞌaꞌ escribas ri icꞌo-apa chireꞌ, xquiꞌan-ka pensar chirij ri Jesús: Va ache va can nuꞌon chi jajaꞌ ri Dios. \v 4 Y ri Jesús can rataꞌn ri niquiꞌan pensar ri achiꞌaꞌ reꞌ, mareꞌ xuꞌej chica: ¿Karruma ntiꞌej itziel tak kax pan ivánima? \v 5 ¿Chica ri más fácil, niꞌej: Ri a-pecados niꞌan perdonar, o niꞌej: Capalaj y caꞌin? \v 6 Vacame cꞌa, chi ntivatamaj chi ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol can cꞌo poder riqꞌuin chi nuꞌon perdonar pecados, (jareꞌ antok ri Jesús xuꞌej cha ri ache paralítico): Capalaj, tavucꞌuaj ri a-camilla y caꞌin chavachuoch, xchaꞌ cha. \p \v 7 Y ri ache ja xpalaj y xꞌa chirachuoch. \v 8 Y ri vinak ri quimaluon-apa-quiꞌ chireꞌ antok xquitzꞌat ri xbꞌanataj, can xaꞌchapataj. Y xquiyaꞌ rukꞌij ri Dios, ruma ruyoꞌn-pa namalaj poder chica nicꞌaj achiꞌaꞌ. \s1 Antok xayox ri Mateo (Leví) \r (Mr. 2:13-17; Lc. 5:27-32) \p \v 9 Y antok ri Jesús nakꞌax, xutzꞌat jun ache rubꞌinan Mateo. Ri ache reꞌ tzꞌuyul choch jun chꞌacat chi numol ri impuestos ri ncaꞌtuoj can. Y ri Jesús xuꞌej cha: Joꞌ viqꞌuin. Y jajaꞌ xpalaj-pa ri pacheꞌ tzꞌuyul-ve y xꞌa riqꞌuin ri Jesús. \p \v 10 Y antok ri Jesús tzꞌuyul chirij ri mesa pa rachuoch ri Mateo, iqꞌuiy ri maloy-impuestos y nicꞌaj chic vinak ri niꞌeꞌx aj-bꞌanoy-pecado chica xaꞌtzꞌuye-apa chirij ri mesa, junan riqꞌuin ri Jesús y ri ru-discípulos. \v 11 Y ri achiꞌaꞌ fariseos ri xaꞌtzꞌato reꞌ, xquiꞌej chica ri ru-discípulos ri Jesús: ¿Karruma ri I-Maestro nivaꞌ quiqꞌuin ri maloy-impuestos y quiqꞌuin ri vinak ri aj-bꞌanoy-pecado niꞌeꞌx chica? xaꞌchaꞌ.\x + \xo 9:11 \xt Lc. 15:1-2.\x* \p \v 12 Antok ri Jesús xraꞌxaj ri niquiꞌej ri achiꞌaꞌ reꞌ, xuꞌej chica: Ri man ncaꞌyavaj ta man nicꞌatzin ta jun doctor chica, xa ja ri ncaꞌyavaj. \v 13 Inreꞌ man xipa ta chi ncaꞌnvayuoj ri choj quicꞌaslien choch ri Dios, xa ja ri cꞌo qui-pecados, chi niquiyaꞌ can ri qui-pecados y niquiꞌan ri nrajoꞌ ri Dios. Rumareꞌ quixꞌin y tivatamaj chica ntiel chi tzij: Inreꞌ más nika chinoch chi ntijoyovaj quivach ri vinak, que choch ri chicop ri nquiꞌquimisaj chi ntiyaꞌ chinoch.\x + \xo 9:13 \xt Os. 6:6; Mt. 12:7.\x* \s1 Icꞌo ri ncaꞌcꞌutun chirij ri ayuno \r (Mr. 2:18-22; Lc. 5:33-39) \p \v 14 Entonces ri ru-discípulos ri Juan el Bautista xaꞌlka riqꞌuin ri Jesús y xquiꞌej cha: Ojreꞌ nakaꞌan ayuno qꞌuiy mul. Y quireꞌ jeꞌ niquiꞌan ri achiꞌaꞌ fariseos. ¿Karruma ri a-discípulos atreꞌ man quireꞌ ta niquiꞌan? xaꞌchaꞌ cha. \p \v 15 Y ri Jesús xuꞌej chica: ¿Acaso otz came chi ncaꞌbꞌisuon ri i-bꞌanun invitar pa jun cꞌulubꞌic antok xa cꞌa cꞌo ri alaꞌ ri xcꞌulieꞌ chiquicajol? Pero xtalka ri kꞌij antok ri alaꞌ reꞌ xtalasas-el chiquicajol, cꞌajareꞌ xtiquiꞌan ayuno. \p \v 16 Man jun nucusaj jun cꞌojobꞌal cꞌacꞌacꞌ chi nucꞌojobꞌiej jun tziak ri xa tziaꞌk chic. Ruma ri cꞌojobꞌal cꞌacꞌacꞌ nucꞌol-riꞌ y nujicꞌ ri tziak y más nikꞌachꞌitaj-ka. \v 17 Y quireꞌ jeꞌ man jun nuya-ka cꞌacꞌacꞌ vino chupan jun tzꞌun yacbꞌal-yaꞌ ri xa tziaꞌk chic. Ruma xa quireꞌ niꞌan cha, ri tzꞌun xa nikꞌachꞌitaj y ja niqꞌuis-el ri vino chupan. Y ri tzꞌun jeꞌ man jun chic xticꞌatzin-ve. Pero chupan jun cꞌacꞌacꞌ tzꞌun yacbꞌal-yaꞌ, otz niyaquieꞌ cꞌacꞌacꞌ vino, ruma ri tzꞌun reꞌ cꞌa nuyuk-riꞌ jaꞌal y man nikꞌachꞌitaj ta. Ri vino niyaquieꞌ jaꞌal chupan. Quireꞌ xuꞌej ri Jesús. \s1 Ri rumiꞌal ri Jairo, y ri ixok ri xutzꞌom rutziak ri Jesús \r (Mr. 5:21-43; Lc. 8:40-56) \p \v 18 Y antok ri Jesús nutzijuoj nojiel reꞌ, cꞌo jun ache principal chiquicajol ri israelitas xbꞌaxuquieꞌ choch y xuꞌej: Ri numiꞌal cꞌa ja oc nicon-ka, pero catam-pa y tayaꞌ ri akꞌaꞌ paroꞌ, y nicꞌastaj chic pa, xchaꞌ ri ache. \p \v 19 Ri Jesús xpalaj y junan quiqꞌuin ri ru-discípulos xaꞌa chirij ri ache. \v 20 Y cꞌo jun ixok ri cꞌo doce (cabꞌalajuj) junaꞌ ri ntiel ruquiqꞌuiel y man nitanieꞌ ta, ruma jun yabꞌil. Jajaꞌ xjiel-apa chirij ri Jesús y xutzꞌom-apa ri ruchi-rutziak; \v 21 ruma nuꞌej pa ránima: Xa ta riqꞌuin nitzꞌom-apa ri rutziak, ja niꞌan sanar. \v 22 Pero ri Jesús can xunaꞌ y xtzuꞌn can chirij y xuꞌej cha: Numiꞌal, xacꞌachoj ruma xacukubꞌaꞌ acꞌuꞌx viqꞌuin. Man chic cabꞌisuon, xchaꞌ cha. Y ri ixok reꞌ can ja misma huora reꞌ xcꞌachoj. \p \v 23 Y antok ri Jesús ntuoc-oc pa rachuoch ri ache ri principal, xutzꞌat chi ri vinak ncaꞌchꞌujuyan y icꞌo chic ri niquixupuj ri flautas. \v 24 Jajaꞌ xuꞌej chica: Quixiel-el, ruma ri chꞌiti xtan xa man quiminak ta, xa nivar, xchaꞌ chica ri vinak. Pero ijejeꞌ xa xaꞌtzeꞌn chirij ri Jesús. \v 25 Y antok i-alasan chic el juviera ri vinak, ri Jesús xuoc-oc ri pacheꞌ cꞌo-ve ri chꞌiti xtan quiminak chic. Y xutzꞌom rukꞌaꞌ ri chꞌiti xtan y ja xcꞌastaj chic pa. \v 26 Ri xbꞌanataj chireꞌ, xꞌa rutzijoxic pa tak tanamet ri icꞌo chupan ri lugar reꞌ. \s1 Ri Jesús ncaꞌruꞌon sanar icaꞌyeꞌ muoy \p \v 27 Y antok ri Jesús xiel-pa chireꞌ, icꞌo icaꞌyeꞌ muoy xaꞌa chirij y riqꞌuin quichukꞌaꞌ xaꞌchꞌoꞌ y xquiꞌej: ¡Tajoyovaj kavach atreꞌ ri at Rumáma can ri rey David! ncaꞌchaꞌ. \p \v 28 Antok ri Jesús xbꞌaka pa jay ri pacheꞌ nicꞌujie-ve, ri icaꞌyeꞌ muoy xaꞌbꞌaka riqꞌuin. Y ri Jesús xucꞌutuj chica: ¿Can ntinimaj ixreꞌ chi inreꞌ nquicovin niꞌan chiva chi nquixtzuꞌn? xchaꞌ chica. Y ri icaꞌyeꞌ muoy xquiꞌej: Quireꞌ Ajaf, nakanimaj, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 29 Ri Jesús xutzꞌom-apa ri quinakꞌavach y xuꞌej chica: Ruma ixreꞌ xicukubꞌaꞌ icꞌuꞌx viqꞌuin, can tibꞌanataj cꞌa ri incheꞌl ntivajoꞌ, xchaꞌ chica. \p \v 30 Y ijejeꞌ ja xaꞌtzuꞌn. Pero ri Jesús xuꞌon mandar chica: Ri xbꞌanataj iviqꞌuin, man jun ta vinak ninaꞌien. \p \v 31 Pero ijejeꞌ can joꞌc xaꞌiel-el chireꞌ, can ja xquitzꞌom rutzijoxic chupan nojiel ri lugar reꞌ ri xuꞌon ri Jesús chica. \s1 Ri Jesús nuꞌon sanar jun ache miem \p \v 32 Y antok xaꞌiel-pa ri icaꞌyeꞌ achiꞌaꞌ reꞌ riqꞌuin ri Jesús, jareꞌ antok xcꞌamar-pa jun ache miem; quireꞌ rubꞌanun ruma cꞌo jun itziel espíritu riqꞌuin. \v 33 Y antok ri Jesús xralasaj-el ri itziel espíritu, ri ache miem ja xchꞌoꞌ. Y ri vinak can xaꞌchapataj y niquiꞌej: Man jun bꞌay katzꞌatuon chi quireꞌ nibꞌanataj vaveꞌ Israel, ncaꞌchaꞌ. \p \v 34 Pero ri achiꞌaꞌ fariseos niquiꞌej chirij ri Jesús: Ja ri quijaval ri itziel tak espíritus ri nibꞌano cha chi nitiquir ncaꞌralasaj ri itziel tak espíritus.\x + \xo 9:34 \xt Mt. 12:24; Mr. 3:22; Lc. 11:15.\x* \s1 Ri samaj altíra qꞌuiy \p \v 35 Y ri Jesús xꞌa nojiel tanamet y aldeas, y ncaꞌrutijuoj ri vinak pa tak sinagogas, y nutzijuoj jeꞌ chica ri evangelio ri nichꞌoꞌ chirij ri ru-reino ri Dios. Y nuꞌon sanar nojiel roch yabꞌil ri ntuoc chica, y ncaꞌrucol cꞌa ri vinak choch nojiel kꞌaxomal.\x + \xo 9:35 \xt Mt. 4:23; Mr. 1:39; Lc. 4:44.\x* \v 36 Y antok xaꞌrutzꞌat chi can iqꞌuiy ri vinak, xujoyovaj quivach, ruma quiyuon icꞌo y quiquiran-quiꞌ; can incheꞌl ri ovejas antok man jun ri nichajin quichin.\x + \xo 9:36 \xt 1R. 22:17; 2Cr. 18:16; Zac. 10:2; Mr. 6:34.\x* \v 37 Y ri Jesús xuꞌej chica ri ru-discípulos: Can ketzij chi ri samaj can qꞌuiy, pero ri aj-samajiel xa man iqꞌuiy ta. \v 38 Rumareꞌ ticꞌutuj cha ri Rajaf ri samaj chi caꞌrutaka-pa más aj-samajiel chupan ri rusamaj.\x + \xo 9:38 \xt Lc. 10:2.\x* \c 10 \s1 Antok ri Jesús xaꞌruchaꞌ ri doce (cabꞌalajuj) apóstoles \r (Mr. 3:13-19; Lc. 6:12-16) \p \v 1 Y ri Jesús xaꞌrayuoj ri i-doce (cabꞌalajuj) ru-discípulos y xuyaꞌ autoridad chica chi ncaꞌtiquir ncaꞌcalasaj itziel tak espíritus y chi niquiꞌan sanar nojiel roch yabꞌil y kꞌaxomal ri ntuoc chica ri vinak. \p \v 2 Jareꞌ quibꞌeꞌ ri doce (cabꞌalajuj) apóstoles: Ri naꞌay ja ri Simón ri niꞌeꞌx jeꞌ Pedro cha, y ri Andrés ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ riqꞌuin ri Simón. Ri Jacobo y ri Juan ri i-rucꞌajuol ri Zebedeo. \v 3 Ri Felipe, ri Bartolomé, ri Tomás, ri Mateo ri maloy-impuestos, ri Jacobo ri rucꞌajuol ri Alfeo, ri Lebeo ri niꞌeꞌx jeꞌ Tadeo cha. \v 4 Ri Simón ri cꞌo quiqꞌuin ri achiꞌaꞌ ri niꞌeꞌx cananistas chica, y ri Judas Iscariote ri xjacho richin ri Jesús. \s1 Antok ri doce (cabꞌalajuj) discípulos xaꞌtak-el chi xiꞌquitzijuoj ri ruchꞌabꞌal ri Dios \r (Mr. 6:7-13; Lc. 9:1-6) \p \v 5 Y ja ri doce (cabꞌalajuj) reꞌ xaꞌrutak-el ri Jesús, y quireꞌ ri instrucciones ri xuꞌej-el chica: Man quixꞌa chupan quibꞌiey ri vinak ri man israelitas ta. Y man cꞌa quixuoc pa tak tanamet richin ri Samaria. \v 6 Xa quixꞌin naꞌay quiqꞌuin ri israelitas, ri incheꞌl ri ovejas ri i-sachnak can. \v 7 Y antok ix-bꞌanak, can titzijuoj ri ruchꞌabꞌal ri Dios. Tiꞌej cꞌa: Xa cierca chic cꞌo-ve-pa ri ru-reino ri Dios, quixchaꞌ chica. \v 8 Quiꞌbꞌanaꞌ sanar ri ncaꞌyavaj, y ri cꞌo ri yabꞌil lepra chiquij, tibꞌanaꞌ chica chi sak nuꞌon can ri qui-cuerpo. Quiꞌicꞌasuoj quiminakiꞌ, quiꞌivalasaj itziel tak espíritus. Ruma xa sipan chiva chi quireꞌ ntiꞌan, man ticꞌutuj ivajal ri ntiꞌan. \p \v 9 Man cꞌa tivucꞌuaj miera ri bꞌanun cha oro, ni plata, ni cobre pa tak ximbꞌal-ipan.\x + \xo 10:9 \xt Lc. 10:4.\x* \v 10 Ni man tivucꞌuaj i-buolsa antok nquixꞌa. Man tivucꞌuaj jun chic jal itziak; xa joꞌc ri icusan. Man tivucꞌuaj jun chic par ixajabꞌ, ni ichꞌameꞌy. Can man jun kax tivucꞌuaj. Ruma ri samajiel can nicꞌatzin chi nitzuk.\x + \xo 10:10 \xt 1Co. 9:14; 1Ti. 5:18.\x* \p \v 11 Y antok nquixbꞌaka chupan jun tanamet nem o chupan jun aldea, ticanuj jun vinak otz. Y pa rachuoch jajaꞌ quixcꞌujie-ve-ka, y cꞌajaꞌ antok nquixiel-pa chupan ri tanamet reꞌ, cꞌajareꞌ xtiyaꞌ can ri jay ri pacheꞌ xixcꞌujie-ve. \v 12 Y antok nquixuoc chupan ri jay reꞌ, quiꞌbꞌanaꞌ saludar ri icꞌo chupan. \v 13 Y xa otz chi nquixcꞌujie-ka chupan ri jay reꞌ, ri paz richin ri Dios can xtika cꞌa paroꞌ. Pero xa man otz ta, ri paz xa xtitzalaj-pa iviqꞌuin ixreꞌ. \v 14 Y xa man nquixquiꞌan ta recibir y man nicajoꞌ ta nicaꞌxaj ri ruchꞌabꞌal ri Dios ri ntitzijuoj ixreꞌ chica, quixiel-pa chupan ri jay reꞌ o chupan ri quitanamit y titotaꞌ can ri pokolaj ri cꞌo pa tak ivakan chiquivach ri vinak reꞌ, chi quireꞌ ticatamaj chi man otz ta ri xquiꞌan.\x + \xo 10:14 \xt Mr. 6:11; Lc. 9:5; Hch. 13:51.\x* \v 15 Inreꞌ ketzij cꞌa niꞌej chiva, chi antok xtalka ri kꞌij richin ri juicio ri nuꞌon ri Dios, ri vinak richin ri tanamet pacheꞌ man xixꞌan ta recibir, más nem ri castigo ri xtika pa quiveꞌ, que choch ri xtiyoꞌx pa quiveꞌ ri aj-Sodoma y ri aj-Gomorra.\x + \xo 10:15 \xt Gn. 19:24-28; Lc. 10:12.\x* \s1 Chupan ri rusamaj ri Dios qꞌuiy sufrimientos nipa \p \v 16 Vacame nquixtak-el, xa ix incheꞌl ovejas ri nquixbꞌaka chiquicajol vinak ri incheꞌl utif.\x + \xo 10:16 \xt Lc. 10:3.\x* Pero tibꞌanaꞌ incheꞌl nuꞌon ri cumatz; jajaꞌ chaꞌnin nunaꞌ antok cꞌo jun patanak. Y tibꞌanaꞌ jeꞌ incheꞌl nuꞌon jun paluomix, ruma jajaꞌ man jun itziel nuꞌon. \v 17 Can tibꞌanaꞌ cuenta-iviꞌ chiquivach ri vinak ri man otz ta nquixquitzꞌat. Ruma ijejeꞌ xquixquijach pa quikꞌaꞌ ri autoridades quichin ri tanamet y xquixquichꞌey jeꞌ pa tak sinagogas. \v 18 Y xquixquicꞌuaj chiquivach gobernadores y chiquivach reyes ruma iyoꞌn ivánima viqꞌuin, pero ixreꞌ xquixtiquir cꞌa xquinitzijuoj chiquivach ijejeꞌ y chiquivach jeꞌ ri vinak ri man israelitas ta. \v 19 Antok xquixquijach pa quikꞌaꞌ ri autoridades, man tiꞌan preocupar-iviꞌ ri chica xtiꞌej chica y ri chica tzij xticusaj chi nquixchꞌoꞌ chiquivach. Ruma chupan ri misma huora reꞌ, ri Dios xtuya-pa chiva ri tzij ri xtiꞌej-apa.\x + \xo 10:19 \xt Lc. 12:11-12.\x* \v 20 Ruma can ja ri Ru-Espíritu ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj ri xtiyoꞌn chiva ri chica tzij ri ntiꞌej-apa. Y man ixreꞌ ta ri xquixchꞌoꞌ. \p \v 21 Y chiquicajol ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ, jun chiquivach ijejeꞌ xtujach ri jun chic chi niquimisas, y ri tataꞌj xcaꞌquijach ri calcꞌual chi ncaꞌquimisas, y ri calcꞌual xcaꞌpalaj chiquij ri quitie-quitataꞌ y xcaꞌquijach chi ncaꞌquimisas.\x + \xo 10:21 \xt Mr. 13:9-12; Lc. 21:12-16.\x* \v 22 Can quinojiel vinak, itziel xquixquitzꞌat ruma iyoꞌn ivánima viqꞌuin.\x + \xo 10:22 \xt Mt. 24:9; Lc. 21:17.\x* Pero ri man xtitzalaj ta chirij y xtucochꞌ nojiel reꞌ hasta el fin, can xticolotaj.\x + \xo 10:22 \xt Mt. 24:13; Mr. 13:13.\x* \v 23 Y antok ri vinak chupan jun tanamet nquixquiꞌan perseguir, quixnumaj jun chic tanamet. Y can ketzij niꞌej chiva chi cꞌa majaꞌ quixakꞌax chupan nojiel tanamet ri icꞌo Israel, antok ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol xtipa chic jun bꞌay. \p \v 24 Man jun discípulo cꞌo más rukꞌij choch ri ru-maestro. Y man jun samajiel más nem choch ri rajaf.\x + \xo 10:24 \xt Lc. 6:40; Jn. 13:16; 15:20.\x* \v 25 Jun discípulo tiquicuot ruma ntiel incheꞌl ri ru-maestro, y quireꞌ jeꞌ jun samajiel tiquicuot ruma ntiel incheꞌl ri rajaf. Xa chuva inreꞌ ri Tataꞌj chiꞌicajol niquiꞌej Beelzebú chuva,\x + \xo 10:25 \xt Mt. 9:34; 12:24; Mr. 3:22; Lc. 11:15.\x* can más peor xtiquiꞌej chiva ixreꞌ. \s1 Choj choch nicꞌatzin chi nakaxiꞌij-kiꞌ \r (Lc. 12:2-9) \p \v 26 Pero man tixiꞌij-iviꞌ chiquivach ri xcaꞌbꞌano quireꞌ chiva, ruma man jun kax ri man kꞌalaj ta, ri man ta xtibꞌakꞌalajin-pa. Y man jun kax ri avan-can, ri man ta xtinaꞌax.\x + \xo 10:26 \xt Mr. 4:22; Lc. 8:17.\x* \v 27 Nojiel ri niꞌej chiva pa kꞌakuꞌn, can tiꞌej pa sakil. Ri niꞌeꞌx chiva pa tak ixiquin, xa paroꞌ ivachuoch titzijuoj chiquivach ri vinak. \v 28 Man tixiꞌij-iviꞌ chiquivach ri niquiquimisaj ri i-cuerpo, pero ri iv-espíritu man ncaꞌtiquir ta niquiquimisaj. Tixiꞌij-iviꞌ choch ri Jun ri nitiquir nuyaꞌ ri iv-espíritu y ri i-cuerpo pan infierno. \p \v 29 ¿Man ncaꞌcꞌayix ta came caꞌyeꞌ chꞌitak chicop ri cꞌo quixicꞌ por jun len cajal? Y mesque ri chicop reꞌ manak-oc cajal, man jun chiquivach ijejeꞌ xtitzak ta pan ulief xa ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj man nrajoꞌ ta. \v 30 Y hasta ri iveꞌ i-jilan nojiel. \v 31 Mareꞌ man tixiꞌij-iviꞌ; ixreꞌ más ivakalien que chiquivach iqꞌuiy chꞌitak chicop ri cꞌo quixicꞌ. \p \v 32 Y chica-na ri man niqꞌuix ta nuꞌej chi in-runiman, inreꞌ jeꞌ man xquiqꞌuix ta xtinꞌej choch ri Nataꞌ ri cꞌo chicaj chi jajaꞌ vichin inreꞌ. \v 33 Pero ri nuꞌej chi man in-runiman ta, inreꞌ jeꞌ xtinꞌan negar choch ri Nataꞌ ri cꞌo chicaj.\x + \xo 10:33 \xt 2Ti. 2:12.\x* \s1 Ruma ri Jesús, xtipa ayoval chiquicajol ri icꞌo chupan jun jay \r (Lc. 12:49-53; 14:26-27) \p \v 34 Man tiꞌan pensar chi inreꞌ xipa chi niyaꞌ paz ri choch-ulief. Man quireꞌ ta. Xa vuma inreꞌ xtipa ayoval. \v 35 Inreꞌ xipa richin chi ri alaꞌ xtipalaj chirij ri rutataꞌ; ri xtan xtipalaj chirij ri rutieꞌ; y quireꞌ jeꞌ ri alibꞌatz xtipalaj chirij ri ralitieꞌ. \v 36 Ri itziel xcaꞌtzꞌato richin jun ri in-runiman inreꞌ, can ja mismo ri icꞌo riqꞌuin pa rachuoch.\x + \xo 10:36 \xt Mi. 7:6.\x* \p \v 37 Ri más ncaꞌrajoꞌ ri rutie-rutataꞌ que chinoch inreꞌ, man nucꞌul ta chi ntuoc vichin. Ri más ncaꞌrajoꞌ ri ralcꞌual que chinoch inreꞌ, man nucꞌul ta chi ntuoc vichin. \v 38 Ri man nutzꞌom ta y nucꞌuaj ri ru-cruz\x + \xo 10:38 \xt Ri tzij “cruz” nrajoꞌ nuꞌej: Sufrimiento y camic.\x* y niꞌa chuvij, man nucꞌul ta chi ntuoc vichin inreꞌ.\x + \xo 10:38 \xt Mt. 16:24; Mr. 8:34; Lc. 9:23.\x* \v 39 Ri nrajoꞌ ri rucꞌaslien vaveꞌ ri choch-ulief, man xticolotaj ta. Pero ri jun, mesque niquimisas vuma inreꞌ, can xtiril ri cꞌaslien ri man niqꞌuis ta.\x + \xo 10:39 \xt Mt. 16:25; Mr. 8:35; Lc. 9:24; 17:33; Jn. 12:25.\x* \s1 Ri rucꞌaxiel ri nuyaꞌ ri Dios \r (Mr. 9:41) \p \v 40 Ri jun cꞌa ri nquixruꞌon recibir ixreꞌ, can inreꞌ ri nquiruꞌon recibir; y ri xquiruꞌon recibir inreꞌ, can nuꞌon recibir ri takayuon-pa vichin.\x + \xo 10:40 \xt Mr. 9:37; Lc. 9:48; 10:16; Jn. 13:20.\x* \v 41 Ri jaꞌal nuꞌon recibir jun profeta, ruma can profeta, can junan rucꞌaxiel xtiyoꞌx cha riqꞌuin ri profeta. Y ri nuꞌon recibir jaꞌal jun ri choj rucꞌaslien choch ri Dios, ruma can choj rucꞌaslien choch ri Dios, can junan rucꞌaxiel xtiyoꞌx cha riqꞌuin ri choj rucꞌaslien choch ri Dios. \v 42 Y chica-na ri nuyaꞌ jun vaso yaꞌ chꞌichꞌ cha jun nu-discípulo ri manak-oc rukꞌij, can ketzij niꞌej chiva; chi can cꞌo rucꞌaxiel xtiyoꞌx cha.\x + \xo 10:42 \xt Mr. 9:41.\x* Quireꞌ ri xuꞌej ri Jesús. \c 11 \s1 Ri ncaꞌtak-el ruma ri Juan el Bautista \r (Lc. 7:18-35) \p \v 1 Y antok ri Jesús xuqꞌuis rubꞌixic ri instrucciones chica ri i-doce (cabꞌalajuj) ru-discípulos, jajaꞌ xꞌa nicꞌaj chic tanamet ri icꞌo chupan ri Israel, chi nucꞌut y nutzijuoj ri ruchꞌabꞌal ri Dios. \p \v 2 Antok ri Juan el Bautista cꞌo pa cárcel, xraꞌxaj chirij ri samaj ri nuꞌon ri Cristo. Mareꞌ xaꞌrutak-el icaꞌyeꞌ ru-discípulos riqꞌuin ri Jesús \v 3 chi xbꞌaquicꞌutuj cha: ¿Atreꞌ ri xtipa o nakayoꞌiej chic jun? \p \v 4 Y ri Jesús xuꞌej chica: Quixꞌin y tiꞌej cha ri Juan ri xitzꞌat y ri xivaxaj-el. \v 5 Ri muoy ncaꞌtzuꞌn; ri ncaꞌjacajot ncaꞌin, otz ncaꞌin; ri cꞌo ri yabꞌil lepra chiquij, ncaꞌcꞌachoj; ri man ncaꞌcꞌaxan ta, vacame ncaꞌcꞌaxan;\x + \xo 11:5 \xt Is. 35:5-6.\x* ri quiminakiꞌ ncaꞌcꞌastaj-pa; y chica ri i-puobra nitzijos ri evangelio.\x + \xo 11:5 \xt Is. 61:1.\x* \v 6 Y tiꞌej jeꞌ cha chi jun ri can rucukubꞌan rucꞌuꞌx viqꞌuin y man nquiruyaꞌ ta can, can jaꞌal tiquicuot, xchaꞌ ri Jesús chica. \p \v 7 Y antok ijejeꞌ xaꞌa, ri Jesús xaꞌruꞌej utzulaj tak tzij chirij ri Juan el Bautista chiquivach ri vinak ri icꞌo chireꞌ. Y quireꞌ ri xuꞌej chica: ¿Chica ri xbꞌaꞌitzꞌataꞌ chupan ri lugar desierto? ¿Jun aj ri nisilos ruma ri cakꞌiekꞌ? \v 8 ¿O chica ri xbꞌaꞌitzꞌataꞌ chireꞌ? ¿Jun ache ri jaꞌal tak tziak rucusan? Ri achiꞌaꞌ ri niquicusaj jaꞌal tak tziak, xa pa tak cachuoch ri reyes ncaꞌcꞌujie-ve. \v 9 Pero ¿chica ri xbꞌaꞌitzꞌataꞌ? ¿Jun profeta? Quireꞌ. Y ri Jesús xuꞌej chic chica: Pero más nem que choch jun profeta. \v 10 Y chirij cꞌa ri Juan nichꞌo-ve ri ruchꞌabꞌal ri Dios ri tzꞌibꞌan can, y nuꞌej: \q1 Inreꞌ xtintak jun ache naꞌay chavach, \q1 chi nuchojmij ri abꞌiey chavach.\x + \xo 11:10 \xt Mal. 3:1.\x* \m Quireꞌ nuꞌej ri tzꞌibꞌan can. \v 11 Can ketzij niꞌej chiva: Chiquicajol ri profetas ri i-alaxnak choch-ulief, man jun más nem choch ri Juan el Bautista. Pero ri más coꞌl-oc chupan ri reino ri cꞌo chicaj, más nem choch ri Juan. \p \v 12 Xa-jan antok xutzꞌom-pa samaj ri Juan el Bautista hasta vacame, ri vinak altíra nicajoꞌ ncaꞌuoc chupan ri reino ri cꞌo chicaj, can niquitej quikꞌij chi ncaꞌuoc, y ja ri can niquitej quikꞌij y riqꞌuin nojiel cánima nicajoꞌ ncaꞌuoc, jareꞌ ri xcaꞌuoc. \v 13 Quinojiel ri profetas ri xaꞌcꞌujieꞌ ojier can tiempo, can cꞌo xquiꞌej can chirij ri ru-reino ri Dios. Y quireꞌ jeꞌ bꞌeꞌn can chupan ri ru-ley ri Moisés. Pero cꞌa pa ru-tiempo ri Juan\x + \xo 11:13 \xt Lc. 16:16.\x* xbꞌanataj-ve. \v 14 Xa ixreꞌ ntivajoꞌ ntinimaj ri tzꞌibꞌan can, ri nuꞌej chi nipa ri Elías, xa chirij ri Juan ri tzꞌibꞌan can.\x + \xo 11:14 \xt Mal. 4:5; Mt. 17:10-13; Mr. 9:11-13.\x* \v 15 Ri cꞌo ruxiquin chi nraꞌxaj, can tiraꞌxaj ri xinꞌej. \p \v 16 Pero ¿choj-iqꞌuin cꞌa niꞌan comparar ri vinak richin ri tiempo vacame? Ri vinak reꞌ xa i-junan quiqꞌuin ri acꞌolaꞌ ri ncaꞌcꞌujieꞌ pa tak bꞌay, y ncaꞌsiqꞌuin ncaꞌchꞌoꞌ chiquivach antok ncaꞌtzꞌan, \v 17 y niquiꞌej: Xkaxupuj flautas chivach y man xixxajo ta. Xkabꞌixaj bꞌix richin bꞌis chivach y man xixuokꞌ ta. Quireꞌ niquiꞌej ri acꞌolaꞌ chupan ri atzꞌanien. \v 18 Ruma antok xalka ri Juan el Bautista, jajaꞌ man xutej ta utzulaj tak teꞌj ni man xukun ta jeꞌ vino. Y ixreꞌ ntiꞌej chi jajaꞌ cꞌo itziel espíritu riqꞌuin. \v 19 Y vacame xalka ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol, nutej utzulaj tak teꞌj y nukun jeꞌ vino, y ixreꞌ ntiꞌej chi joꞌc vaꞌen nrajoꞌ, y ntiꞌej chi jun kꞌabꞌariel, qui-amigo ri maloy-impuestos y qui-amigo ri vinak ri aj-bꞌanoy-pecado. Pero ri runoꞌj ri Dios can kꞌalaj pa quicꞌaslien ri ncaꞌniman richin, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Ri xtika pa quiveꞌ ri tanamet ri man niquinimaj ta ri Jesús \r (Lc. 10:13-16) \p \v 20 Icꞌo tanamet pacheꞌ xuꞌon-ve qꞌuiy milagros ri Jesús. Pero ri vinak ri icꞌo chupan ri tanamet reꞌ man xtzalaj ta pa cánima riqꞌuin ri Dios chi niquiꞌan ri nrajoꞌ jajaꞌ. Rumareꞌ ri Jesús qꞌuiy kax xuꞌej can chiquij. \v 21 Jajaꞌ xuꞌej: ¡Juyeꞌ ivach ri ixcꞌo pa tanamet Corazín! ¡Juyeꞌ jeꞌ ivach ri ixcꞌo pa tanamet Betsaida! Ruma xa ta chupan ri tanamet Tiro y Sidón\x + \xo 11:21 \xt Is. 23:1-18; Ez. 26:1–28:26; Jl. 3:4-8; Am. 1:9-10; Zac. 9:2-4.\x* xaꞌan ta ri milagros ri xaꞌan chivach, ri icꞌo chireꞌ xtzalaj ta pa yan ri cánima riqꞌuin ri Dios y xquiꞌan ta ri nrajoꞌ jajaꞌ, quicusan ta chic tziak richin bꞌis, y quiyoꞌn ta chaj chiquij chi quireꞌ nitzꞌiet chi ncaꞌbꞌisuon. \v 22 Pero inreꞌ niꞌej chiva chi antok xtalka ri kꞌij richin ri juicio ri nuꞌon ri Dios, más nem ri castigo ri xtika pan iveꞌ, que choch ri xtiyoꞌx pa quiveꞌ ri aj-Tiro y ri aj-Sidón. \v 23 Y ri icꞌo pa tanamet Capernaum niquiꞌan pensar chi ncaꞌa chicaj riqꞌuin ri Dios, pero xa man quireꞌ ta, xa cꞌa chupan ri infierno xcaꞌbꞌaka-ve.\x + \xo 11:23 \xt Is. 14:13-15.\x* Ruma xa ta nojiel ri milagros ri xꞌan chiquivach ijejeꞌ, ja ta reꞌ xꞌan chiquivach ri aj-Sodoma, xquinimaj ta y man ta xaꞌqꞌuis.\x + \xo 11:23 \xt Gn. 19:24-28.\x* Xa cꞌa icꞌo ta vacame. \v 24 Pero inreꞌ niꞌej chiva chi antok xtalka ri kꞌij richin ri juicio ri nuꞌon ri Dios, ri icꞌo pa tanamet Capernaum más nem ri castigo ri xtika pa quiveꞌ, que choch ri xtiyoꞌx pa quiveꞌ ri aj-Sodoma. \s1 Quixam-pa viqꞌuin y quixuxlan \r (Lc. 10:21-22) \p \v 25 Y chupan ri tiempo reꞌ ri Jesús xuꞌej: Tiox bꞌaꞌ niyaꞌ chava Nataꞌ Dios, atreꞌ ri Rajaf ri rocaj y ri roch-ulief, ruma xavavaj ri utzulaj atzij chiquivach ri vinak ri niquinaꞌ chi qꞌuiy cataꞌn. Xa ja chiquivach ri vinak ri manak-oc cataꞌn, ri incheꞌl acꞌolaꞌ, ri xacꞌut ri utzulaj atzij. \v 26 Can quireꞌ Nataꞌ Dios, ruma jareꞌ ri xavajoꞌ atreꞌ, xchaꞌ ri Jesús chupan ri ru-oración. \p \v 27 Y jajaꞌ xuꞌej jeꞌ: Ri Nataꞌ Dios nojiel ruyoꞌn-pa pa nukꞌaꞌ.\x + \xo 11:27 \xt Jn. 3:35.\x* Y man jun chic taꞌmayuon in chica inreꞌ, xa joꞌc ri Nataꞌ. Y man jun jeꞌ taꞌmayuon chica ri Nataꞌ, xa joꞌc inreꞌ ri in Rucꞌajuol,\x + \xo 11:27 \xt Jn. 10:15.\x* y ri choj cha xtinvajoꞌ xtincꞌut-ve inreꞌ xtiratamaj chica ri Nataꞌ. \v 28 Quixam-pa viqꞌuin ixvonojiel ri altíra ix-samajnak y ri ixcꞌo chuxieꞌ ri akaꞌn, y inreꞌ xquibꞌano chiva chi nquixuxlan. \v 29 Tivucꞌuaj cꞌa ri nu-yugo chirij iveꞌ, y tivatamaj cꞌa chuvij inreꞌ chi ri cꞌaslien ri vucꞌuan inreꞌ, can otz nunoꞌj quiqꞌuin quinojiel y nubꞌanun chi manak vakalien. Y can quireꞌ tibꞌanaꞌ ixreꞌ chi quireꞌ ri ivánima can xtiril uxlanien.\x + \xo 11:29 \xt Jer. 6:16.\x* \v 30 Ruma ri nu-yugo inreꞌ man cuesta ta nucꞌuax y man al ta ri vakaꞌn, xchaꞌ ri Jesús. \c 12 \s1 Ri discípulos ncaꞌquichꞌup ruveꞌ ri trigo chupan jun kꞌij richin uxlanien \r (Mr. 2:23-28; Lc. 6:1-5) \p \v 1 Chupan ri tiempo reꞌ, chupan jun kꞌij richin uxlanien, ri Jesús y ri ru-discípulos i-bꞌanak chupan jun ulief ri ticuon trigo choch. Y ri discípulos ncaꞌquichꞌup-el ruveꞌ ri trigo y niquitej, ruma ninem quipan.\x + \xo 12:1 \xt Dt. 23:25.\x* \v 2 Y xaꞌquitzꞌat cꞌa ri achiꞌaꞌ fariseos, ja xquiꞌej cha ri Jesús: Caꞌtzꞌataꞌ la a-discípulos, ruma xajan chi ncaꞌsamaj chupan jun kꞌij richin uxlanien, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 3 Pero ri Jesús xuꞌej chica: ¿Manak came ibꞌanun leer ri tzꞌibꞌan can chirij ri xuꞌon ri David y ri i-rachꞌil chupan ri ojier can tiempo antok xnem-pa quipan? \v 4 Ri David xuoc pa rachuoch ri Dios y can ja ri sagrada simíta ri xbꞌayoꞌx-pa cha.\x + \xo 12:4 \xt 1S. 21:1-6.\x* Jajaꞌ xucꞌux ri simíta reꞌ y xuyaꞌ jeꞌ chica ri i-bꞌanak riqꞌuin; pero man pecado ta ri xquiꞌan, mesque ri simíta reꞌ joꞌc ri sacerdotes ri ncaꞌcꞌuxu.\x + \xo 12:4 \xt Lv. 24:9.\x* \v 5 ¿O manak came itzꞌatuon ri nuꞌej chupan ri ley ri xuyaꞌ ri Dios cha ri Moisés? Chireꞌ nuꞌej chi ri sacerdotes can ncaꞌsamaj-ve pa templo ri kꞌij richin uxlanien y man xajan ta chi quireꞌ niquiꞌan ijejeꞌ.\x + \xo 12:5 \xt Nm. 28:9-10.\x* \v 6 Pero vacame, ixreꞌ ntitzꞌat Jun ri cꞌo más rukꞌij choch ri templo. \v 7 Y ixreꞌ man ta xiꞌej chi pecado ri xquiꞌan ri nu-discípulos, xa ta ivataꞌn chica nuꞌej rutzij ri Dios antok nuꞌej: Inreꞌ más nika chinoch chi ntijoyovaj quivach ri vinak, que choch ri chicop ri nquiꞌquimisaj chi ntiyaꞌ chinoch.\x + \xo 12:7 \xt Os. 6:6; Mt. 9:13.\x* Quireꞌ nuꞌej ri Dios. \v 8 Ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol, Rajaf ri kꞌij richin uxlanien, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Jun ache chakeꞌj jun rukꞌaꞌ \r (Mr. 3:1-6; Lc. 6:6-11) \p \v 9 Y antok ri Jesús xtzalaj-pa, xaꞌa pa sinagoga. \v 10 Y chiquicajol ri vinak ri quimaluon-quiꞌ, cꞌo jun ache chakeꞌj jun rukꞌaꞌ. Y ri vinak reꞌ xquicꞌutuj cha ri Jesús chi cꞌo cheꞌl niquiꞌan acusar: ¿Otz came chi niꞌan sanar jun niyavaj chupan jun kꞌij richin uxlanien? \p \v 11 Pero ri Jesús xuꞌej chica: ¿Cꞌo ta jun chivach ixreꞌ ri cꞌo jun ru-oveja ri nitzak-ka chupan jun jul chupan jun kꞌij richin uxlanien, nuyaꞌ came can chi nicꞌujieꞌ can chireꞌ, man nralasaj ta pa came?\x + \xo 12:11 \xt Lc. 14:5.\x* \v 12 Pero jun vinak más rakalien choch jun oveja, rumareꞌ nucꞌul niꞌan ri otz chupan jun kꞌij richin uxlanien. \p \v 13 Cꞌajareꞌ ri Jesús xuꞌej cha ri ache ri chakeꞌj jun rukꞌaꞌ: Tayukuꞌ la akꞌaꞌ. Y ri ache xuyuk ri rukꞌaꞌ, y ja otz xuꞌon, incheꞌl ri jun chic rukꞌaꞌ. \p \v 14 Y ri achiꞌaꞌ fariseos xaꞌiel chireꞌ chi xbꞌaquimalo-quiꞌ chi niquiꞌan pensar chica niquiꞌan, ruma nicajoꞌ niquiquimisaj ri Jesús. \s1 Ri Siervo ri choꞌn \p \v 15 Antok ri Jesús xunaꞌiej ri niquiꞌan pensar chirij, xiel-el chireꞌ. Y can iqꞌuiy vinak ri xaꞌa chirij, y quinojiel ri ncaꞌyavaj ncaꞌruꞌon sanar. \v 16 Y xuꞌon mandar chica quinojiel chi man tiquitzijuoj chi chica jajaꞌ. \v 17 Chi quireꞌ nuꞌon cumplir ri ruꞌeꞌn can ri profeta Isaías. Ri rutzꞌibꞌan can, nuꞌej: \q1 \v 18 Jareꞌ ri Nu-Siervo ri nuchoꞌn. \q1 Inreꞌ altíra nivajoꞌ jajaꞌ; can niquicuot vánima riqꞌuin. \q1 Can xtinya-pa jeꞌ Nu-Espíritu paroꞌ, \q1 y jajaꞌ xtitzijuon chiquivach ri vinak ri man israelitas ta chi nicꞌatzin jun cꞌaslien choj. \q1 \v 19 Man xtuꞌon ta ayoval, man xtisiqꞌuin ta chi nichꞌoꞌ ruma royoval, \q1 ni man xtitzijuon ta ka chirij jajaꞌ mismo chiquivach ri vinak pa tak bꞌay. \q1 \v 20 Y ri aj ri kꞌajnak chic jubꞌaꞌ, jajaꞌ man xtuꞌon ta cha chi nikꞌaj. \q1 Y xa ri rucꞌaslien jeꞌ jun vinak incheꞌl ta jun kꞌakꞌ ri joꞌc chic sebꞌ nuyaꞌ, jajaꞌ man xtuchup ta. \q1 Y quireꞌ xtuꞌon-apa, cꞌa antok xtalka ri kꞌij chi jajaꞌ xtuꞌon juzgar nojiel pa ruchojmil. \q1 \v 21 Y ri vinak ri man israelitas ta, jajaꞌ cꞌa xtiquiyoꞌiej chi ncaꞌrucol.\x + \xo 12:21 \xt Is. 42:1-4.\x* \s1 Ri vinak ncaꞌchꞌoꞌ itziel chirij ri Espíritu Santo \r (Mr. 3:20-30; Lc. 11:14-23) \p \v 22 Y xcꞌamar-pa choch ri Jesús jun ache muoy y miem ri quireꞌ rubꞌanun ruma cꞌo jun itziel espíritu riqꞌuin. Y ri Jesús xralasaj-el ri itziel espíritu reꞌ, y ri ache xtzuꞌn y xchꞌoꞌ. \v 23 Y quinojiel ri vinak can xaꞌchapataj y niquiꞌej: ¿Man ja ta came va ri Rumáma can ri rey David ri kayoꞌien? \p \v 24 Pero antok ri achiꞌaꞌ fariseos xcaꞌxaj ri niquiꞌej ri vinak chirij ri Jesús, ja xquiꞌej: Jajaꞌ nitiquir ncaꞌralasaj ri itziel tak espíritus xa ruma cꞌo ri Beelzebú riqꞌuin, ri quijaval ri itziel tak espíritus.\x + \xo 12:24 \xt Mt. 9:34; 10:25.\x* \p \v 25 Y ri Jesús can rataꞌn ri niquiꞌan pensar ri achiꞌaꞌ fariseos, mareꞌ xuꞌej chica: Xa ri vinak richin jun reino caꞌyeꞌ grupo niquiꞌan-ka, nipa ayoval chiquicajol y ri reino reꞌ xa nitzak. Y quireꞌ jeꞌ chupan jun tanamet o chupan jun jay, xa caꞌyeꞌ grupo niquiꞌan-ka, nipa ayoval chiquicajol y ri jay reꞌ xa niqꞌuis. \v 26 Y xa ri Satanás ncaꞌralasaj ri i-rusamajiel jajaꞌ, xa chirij jajaꞌ mismo nuꞌon-ka ayoval. Y xa quireꞌ nuꞌon, ruyuon niquiyaꞌ can y chaꞌnin nitzak ri ru-reino. \v 27 Y xa inreꞌ ruma ri ru-poder ri Beelzebú ncaꞌnvalasaj ri itziel tak espíritus, ¿chica xyoꞌn poder chica ri i-bꞌanak chivij chi ncaꞌtiquir ncaꞌcalasaj itziel tak espíritus? Can ja ri niquiꞌan ijejeꞌ nikꞌalajin chi ixreꞌ man ketzij ta ri ntiꞌej. \v 28 Pero xa inreꞌ ncaꞌnvalasaj ri itziel tak espíritus riqꞌuin ri Ru-Espíritu ri Dios ri cꞌo viqꞌuin, riqꞌuin reꞌ ntivatamaj chi ri ru-reino ri Dios ya xalka iviqꞌuin ixreꞌ. \p \v 29 Y ri nrajoꞌ nuꞌon alakꞌ pa rachuoch jun ache ri altíra ruchukꞌaꞌ; naꞌay nuxim, cꞌajareꞌ cꞌo cheꞌl nucanuj-el nojiel ri nrajoꞌ nucꞌuaj. \p \v 30 Ri man viqꞌuin ta inreꞌ nisamaj-ve, xa chuvij inreꞌ nisamaj-ve.\x + \xo 12:30 \xt Mr. 9:40.\x* Y ri man nitoꞌn ta vichin, xa jareꞌ ri nituru nojiel ri ncaꞌnꞌan inreꞌ. \p \v 31 Y rumareꞌ inreꞌ niꞌej chiva: Nojiel pecado y ri itziel ncaꞌchꞌoꞌ chirij ri Dios, cꞌa ncaꞌan perdonar. Pero jun ri itziel nichꞌoꞌ chirij ri Espíritu Santo, man niꞌan ta perdonar. \v 32 Y chica-na ri itziel nichꞌoꞌ chirij ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol, cꞌa niꞌan perdonar. Pero ri itziel nichꞌoꞌ chirij ri Espíritu Santo, man niꞌan ta perdonar chupan ri tiempo vacame, ni chupan ri tiempo chakavach-apa.\x + \xo 12:32 \xt Lc. 12:10.\x* \p \v 33 O ntiꞌan incheꞌl jun chieꞌ otz, ri can nuyaꞌ utzulaj tak roch, o ntiꞌan incheꞌl jun chieꞌ ri xa man otz ta, ri roch ri nuyaꞌ man otz ta. Ruma jun chieꞌ ja antok nuyaꞌ roch nikꞌalajin chi otz o man otz ta.\x + \xo 12:33 \xt Mt. 7:20; Lc. 6:44.\x* \v 34 ¡Ixreꞌ xa ix incheꞌl cumatz!\x + \xo 12:34 \xt Mt. 3:7; 23:33; Lc. 3:7.\x* ¿Cheꞌl ntiꞌej ri otz, antok xa ja ri itziel tak kax cꞌo pan ivánima? Ruma jun vinak ja ri chica cꞌo pa ránima ri nuꞌej.\x + \xo 12:34 \xt Mt. 15:18; Lc. 6:45.\x* \v 35 Jun utzulaj ache can ja ri utzulaj kax ri nuꞌej, ruma joꞌc utzulaj tak kax cꞌo pa ránima. Pero jun ache ri man otz ta, ja ri itziel tak kax ri nuꞌej, ruma jareꞌ ri cꞌo pa ránima. \v 36 Y inreꞌ niꞌej chiva chi antok xtalka ri kꞌij richin ri juicio ri nuꞌon ri Dios, quinojiel ri xaꞌeꞌn ri tzij ri manak rakalien, can xcaꞌan juzgar. \v 37 Ri Dios xcaꞌruꞌon condenar ri vinak ri itziel ncaꞌchꞌoꞌ, pero ri otz ncaꞌchꞌoꞌ, nikꞌalajin chi choj ri quicꞌaslien choch ri Dios. \s1 Ri vinak ri man niquinimaj ta ri Dios nicajoꞌ niquitzꞌat jun señal \r (Lc. 11:29-32) \p \v 38 Y icꞌo jujun chiquivach ri achiꞌaꞌ escribas y ri achiꞌaꞌ fariseos xaꞌchꞌo-apa cha ri Jesús, y xquiꞌej: Maestro, ojreꞌ nakajoꞌ nakatzꞌat chi naꞌan jun señal chakavach.\x + \xo 12:38 \xt Mt. 16:1; Mr. 8:11; Lc. 11:16.\x* \p \v 39 Pero ri Jesús xuꞌej chica: Ri vinak richin ri tiempo vacame altíra i-itziel y man niquinimaj ta ri Dios, rumareꞌ nicajoꞌ chi niꞌan jun señal chiquivach chi nquinquinimaj. Pero ri señal ri nicajoꞌ man xtiyoꞌx ta chica.\x + \xo 12:39 \xt Mr. 8:12.\x* Xa ja ri xbꞌanataj riqꞌuin ri Jonás, ri jun profeta ri xcꞌujieꞌ ojier can tiempo, jareꞌ ri señal ri xtiyoꞌx chica.\x + \xo 12:39 \xt Mt. 16:4.\x* \v 40 Ruma incheꞌl ri Jonás xcꞌujieꞌ oxeꞌ kꞌij y oxeꞌ akꞌaꞌ chupan jun nem car,\x + \xo 12:40 \xt Jon. 1:17.\x* quireꞌ jeꞌ ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol xticꞌujieꞌ chuxie-ulief oxeꞌ kꞌij y oxeꞌ akꞌaꞌ. \v 41 Y antok xtalka ri kꞌij richin ri juicio, xcaꞌcꞌastaj-pa ri vinak aj-Nínive y xtiquiꞌej chi man otz ta xquiꞌan ri vinak ri icꞌo vacame, ruma man xquinimaj ta. Ri vinak aj-Nínive joꞌc xcaꞌxaj ri ruchꞌabꞌal ri Dios ri xutzijuoj ri Jonás chica, ja xtzalaj-pa cánima riqꞌuin ri Dios y xquiꞌan ri nrajoꞌ jajaꞌ.\x + \xo 12:41 \xt Jon. 3:5.\x* Y vacame incꞌo inreꞌ ri cꞌo más nukꞌij choch ri Jonás. \v 42 Y antok xtalka ri kꞌij richin ri juicio, xticꞌastaj-pa ri jun reina ri xuꞌon gobernar ri Sabá y xtuꞌej chi man otz ta xquiꞌan ri vinak ri icꞌo vacame. Ruma antok xcꞌasieꞌ ri jun reina reꞌ, altíra naj xpa-ve chi xalraꞌxaj runoꞌj ri rey Salomón.\x + \xo 12:42 \xt 1R. 10:1-10; 2Cr. 9:1-12.\x* Y vacame incꞌo inreꞌ ri cꞌo más nukꞌij choch ri rey Salomón ri xcꞌujieꞌ ojier can. \s1 Antok jun itziel espíritu nitzalaj chic pa ri pacheꞌ alanak-ve-el \r (Lc. 11:24-26) \p \v 43 Antok jun itziel espíritu ntiel-el pa ránima jun vinak, niꞌa pa tak lugar chakeꞌj, nucanuj pacheꞌ nuxlan-ve, y man jun lugar niril. \v 44 Rumareꞌ nuꞌej: Más otz nquitzalaj chic pa ránima ri vinak pacheꞌ xiniel-ve-pa, nichaꞌ. Y antok nalka, nalrilaꞌ incheꞌl jun jay man jun cꞌo chupan, masuon y jaꞌal bꞌanun adornar. \v 45 Y ri itziel espíritu reꞌ ncaꞌrucꞌam-pa i-siete (ivukuꞌ) chic itziel tak espíritus ri más i-itziel, y quinojiel ncaꞌuoc pa ránima ri vinak. Y ri vinak choj-iqꞌuin ncaꞌbꞌacꞌujie-ve ri itziel tak espíritus reꞌ, más peor nuꞌon ri rucꞌaslien choch ri rubꞌanun-pa naꞌay. Quireꞌ jeꞌ xtibꞌanataj quiqꞌuin ri vinak ri man otz ta quicꞌaslien ri icꞌo vacame. \s1 Ri rutieꞌ y ri i-ruchakꞌ ri Jesús \r (Mr. 3:31-35; Lc. 8:19-21) \p \v 46 Y ri Jesús cꞌa nichꞌoꞌ quiqꞌuin ri vinak antok xalka ri rutieꞌ y ri i-ruchakꞌ. Ijejeꞌ nicajoꞌ ncaꞌchꞌoꞌ cha, pero xaꞌcꞌujieꞌ juviera. \v 47 Y cꞌo jun ri xuꞌej-apa cha ri Jesús: Ri atieꞌ y ri achakꞌ icꞌo juviera y nicajoꞌ ncaꞌchꞌoꞌ chava, xchaꞌ cha. \p \v 48 Pero ri Jesús xuꞌej cha ri xꞌeꞌn-apa quireꞌ cha: ¿Chica ri ntieꞌ y ri nchakꞌ? \p \v 49 Y ri Jesús xaꞌrucꞌut cꞌa cha rukꞌaꞌ ri ru-discípulos y xuꞌej: Jareꞌ ri ntieꞌ y ri nchakꞌ. \v 50 Ruma quinojiel ri ncaꞌbꞌano ri nrajoꞌ ri Nataꞌ ri cꞌo chicaj, jareꞌ ri ntieꞌ, ri vanaꞌ y ri nchakꞌ, xchaꞌ ri Jesús. \c 13 \s1 Ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) chirij ri aj-ticoniel \r (Mr. 4:1-9; Lc. 8:4-8) \p \v 1 Chupan ri kꞌij reꞌ, ri Jesús xiel-el pa jay y xbꞌatzꞌuyeꞌ chuchiꞌ ri mar. \v 2 Y iqꞌuiy vinak xquimol-apa-quiꞌ riqꞌuin. Rumareꞌ jajaꞌ xuoc chupan jun barco y xtzꞌuye-ka chupan\x + \xo 13:2 \xt Lc. 5:1-3.\x* y quinojiel ri vinak xaꞌcꞌujieꞌ chuchiꞌ ri yaꞌ. \v 3 Y jajaꞌ qꞌuiy kax xuꞌej chica y ruyuon riqꞌuin parábolas (cꞌambꞌal-tzij). Y quireꞌ nuꞌej chica: Cꞌo jun ache ri xꞌa chi xbꞌaruquiraj ijaꞌtz. \v 4 Y antok ri ache nuquiraj ri ijaꞌtz, cꞌo ijaꞌtz xaꞌka pa bꞌay. Y xaꞌpa ri chicop ri cꞌo quixicꞌ, xquimol-el ri ijaꞌtz. \v 5 Nicꞌaj chic ijaꞌtz xaꞌka chiquicajol abꞌaj y chireꞌ xa man qꞌuiy ta ri ulief cꞌo, rumareꞌ chaꞌnin xaꞌiel-pa ruma man pin ta ri ulief. \v 6 Pero antok xpa ruchukꞌaꞌ ri kꞌij, xaꞌyamayo-ka, y ruma man naj ta bꞌanak-ka ri quixieꞌ, mareꞌ xaꞌchakej-ka chaꞌnin. \v 7 Y nicꞌaj chic ijaꞌtz xaꞌka chiquicajol tak qꞌuix. Y antok xaꞌiel-pa, junan xaꞌqꞌuiy quiqꞌuin ri qꞌuix, y xaꞌjiekꞌ chiquicajol ri qꞌuix. \v 8 Pero nicꞌaj chic ijaꞌtz xaꞌka pan utzulaj ulief, y jaꞌal xquiyaꞌ quivach; cꞌo ri xquiyaꞌ a treinta quivach, cꞌo ri xquiyaꞌ a sesenta y cꞌo ri xquiyaꞌ a cien quivach. \v 9 Ri cꞌo ruxiquin chi nraꞌxaj, can tiraꞌxaj ri xinꞌej, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Chica ntuoc-ve ri parábolas (cꞌambꞌal-tzij) \r (Mr. 4:10-12; Lc. 8:9-10) \p \v 10 Y ri discípulos xaꞌjiel-apa riqꞌuin ri Jesús y xquiꞌej cha: ¿Karruma riqꞌuin parábolas (cꞌambꞌal-tzij) ncachꞌo-ve chiquivach ri vinak? \p \v 11 Y jajaꞌ xuꞌej chica: Chiva ixreꞌ yoꞌn permiso chi ntinaꞌiej chirij ri reino ri cꞌo chicaj. Pero chica ri vinak ri man nquinquinimaj ta, man yoꞌn ta lugar chi niquitamaj. \v 12 Ruma ri cꞌo riqꞌuin, can xtiyoꞌx más cha y can qꞌuiy xtuꞌon-ka riqꞌuin. Pero ri xa man qꞌuiy ta cꞌo riqꞌuin, hasta reꞌ xtalasas-el cha.\x + \xo 13:12 \xt Mt. 25:29; Mr. 4:25; Lc. 8:18; 19:26.\x* \v 13 Rumareꞌ ncaꞌncusaj parábolas (cꞌambꞌal-tzij) antok nquichꞌoꞌ chica; ruma man nicajoꞌ ta niquiꞌan entender, mesque niquitzꞌat y nicaꞌxaj. \v 14 Quireꞌ nuꞌon cumplir ri tzꞌibꞌan can ruma ri profeta Isaías. Y quireꞌ rutzꞌibꞌan can jajaꞌ: \q1 Joꞌc xtivaxaj y man xtiꞌka ta pan iveꞌ (man xtiꞌan ta entender) ri xtivaxaj. \q1 Choj xtitzꞌat y man xtiyaꞌ ta pa cuenta ri ntitzꞌat. \q1 \v 15 Ruma ri cánima ri vinak reꞌ xa cof rubꞌanun, \q1 y can man ntuoc ta pa quixiquin ri niꞌeꞌx chica. \q1 Ijejeꞌ can quiyupun ri quinakꞌavach, \q1 ruma man nicajoꞌ ta ncaꞌtzuꞌn. \q1 Man nicajoꞌ ta nicaꞌxaj ri niꞌeꞌx chica, \q1 man nicajoꞌ ta chi ntuoc riqꞌuin cánima; \q1 y can man nicajoꞌ ta niquiyaꞌ can ri pecado chi niquiꞌan ri nivajoꞌ inreꞌ, \q1 chi nicꞌax ri quicꞌaslien.\x + \xo 13:15 \xt Is. 6:9-10.\x* \m Quireꞌ nuꞌej ri Dios, ri rutzꞌibꞌan can ri Isaías. \v 16 Pero ixreꞌ ri ix nu-discípulos, can jaꞌal quixquicuot, ruma riqꞌuin ri inakꞌavach can jaꞌal ntitzꞌat y riqꞌuin ixiquin can jaꞌal ntivaxaj. \v 17 Ruma ketzij cꞌa niꞌej chiva, chi iqꞌuiy profetas y choj tak vinak ri xaꞌcꞌujieꞌ ojier can tiempo, altíra xcajoꞌ xquitzꞌat ri ntitzꞌat ixreꞌ vacame, y man xquitzꞌat ta el. Xcajoꞌ ta jeꞌ xcaꞌxaj ri ntivaxaj ixreꞌ vacame, y man xcaꞌxaj ta el.\x + \xo 13:17 \xt Lc. 10:23-24.\x* \s1 Ri Jesús nuꞌon explicar ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) chirij ri aj-ticoniel \r (Mr. 4:13-20; Lc. 8:11-15) \p \v 18 Y ri Jesús xuꞌej chica: Tivaxaj ri chica nuꞌej ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) ri nichꞌoꞌ chirij ri xbꞌaruquiraj ri ijaꞌtz. \v 19 Antok jun nraꞌxaj ri chꞌabꞌal chirij ri ru-reino ri Dios y man niꞌka ta paroꞌ (man nuꞌon ta entender), nipa ri itziel y nralasaj-el ri chꞌabꞌal ri xtic can pa ránima. Jareꞌ ri ijaꞌtz ri xaꞌka pa bꞌay. \v 20 Ri ijaꞌtz ri xaꞌka chiquicajol abꞌaj, jareꞌ ri nraꞌxaj ri ruchꞌabꞌal ri Dios y can altíra niquicuot antok nuꞌon recibir. \v 21 Pero ruma manak ruxieꞌ ri ruchꞌabꞌal ri Dios riqꞌuin ránima, rumareꞌ man nilayuj ta niquicuot. Ruma antok ncaꞌpa ri sufrimientos y itziel nitzꞌiet ruma runiman ri ruchꞌabꞌal ri Dios, chaꞌnin nitzak. \v 22 Y ri ijaꞌtz ri xaꞌka chiquicajol tak qꞌuix, jareꞌ ri nraꞌxaj ri ruchꞌabꞌal ri Dios, pero xa ja ri nicꞌatzin cha kꞌij-kꞌij choch-ulief, joꞌc reꞌ ninataj cha y niꞌan maña cha ruma ri bꞌayomal. Jareꞌ nibꞌano chi nijiekꞌ ri ruchꞌabꞌal ri Dios riqꞌuin ránima. Rumareꞌ man jun otz xtikꞌalajin pa rucꞌaslien. \v 23 Y ri ijaꞌtz ri xaꞌka pan utzulaj ulief, jareꞌ ri nraꞌxaj y niꞌka paroꞌ (nuꞌon entender) ri ruchꞌabꞌal ri Dios. Ri rucꞌaslien can nikꞌalajin jaꞌal, y can nuyaꞌ ru-fruto, a cien, a sesenta o a treinta, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) chirij ri trigo y ri jun kꞌayis rubꞌinan cizaña \p \v 24 Y ri Jesús xuꞌej chic jun parábola (cꞌambꞌal-tzij) chiquivach, y xuꞌej: Ri reino ri cꞌo chicaj can junan riqꞌuin ri xuꞌon jun ache ri xutic jun utzulaj ijaꞌtz pa rulief. \v 25 Pero chakꞌaꞌ antok quinojiel ncaꞌvar, xalka ri ru-enemigo ri rajaf ri ulief, xalruticaꞌ jun kꞌayis rubꞌinan cizaña chucajol ri trigo ri ticuon can. Y joꞌc xalrubꞌanaꞌ quireꞌ, y xꞌa. \v 26 Y antok xaꞌbꞌaqꞌuiy-pa ri trigo y xuya-pa roch, cꞌajareꞌ xkꞌalajin-pa jeꞌ ri cizaña. \v 27 Y ri ru-esclavos ri rajaf ri ulief xaꞌa riqꞌuin y xquiꞌej cha: Ajaf, ri ijaꞌtz ri xatic pan avulief can otz. Pero vacame cꞌo cizaña chucajol. ¿Pacheꞌ cꞌa xpa-ve ri ijaꞌtz richin ri cizaña? xaꞌchaꞌ cha. \v 28 Y ri ache xuꞌej chica ri ru-esclavos: Jun nu-enemigo xbꞌano reꞌ. Y ri ru-esclavos xquiꞌej cha: ¿Navajoꞌ chi nkuꞌa y nakacꞌukuꞌ ri cizaña? xaꞌchaꞌ cha. \v 29 Pero ri ache xuꞌej chica ri ru-esclavos: Ni, ruma xa nticꞌuk ri cizaña, ncaꞌcꞌukutaj jeꞌ ri trigo. \v 30 Tiyaꞌ lugar cha ri cizaña chi junan niqꞌuiy-pa riqꞌuin ri trigo, cꞌa talka-na ri kꞌij chi nijuk ri trigo, ruma antok xtalka ri kꞌij reꞌ, inreꞌ xtinꞌej chica ri xcaꞌjuku chi tiquimaloꞌ naꞌay ri cizaña y chi manuoja tiquibꞌanaꞌ cha chi niparox; cꞌajareꞌ tiquijukuꞌ ri trigo y tiquiyacaꞌ, xchaꞌ ri ache. Quireꞌ xuꞌej ri Jesús. \s1 Ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) chirij ri ijaꞌtz richin ri mostaza \r (Mr. 4:30-32; Lc. 13:18-19) \p \v 31 Y ri Jesús xuꞌej chic jun parábola (cꞌambꞌal-tzij) chiquivach, y xuꞌej: Ri reino ri cꞌo chicaj can junan riqꞌuin ri ijaꞌtz richin ri mostaza ri xutic can jun ache pa rulief. \v 32 Ruma mesque ja ri ijaꞌtz richin ri mostaza ri más coꞌl-oc chiquivach nicꞌaj chic ijaꞌtz, pero antok niqꞌuiy, jareꞌ ri más nem ntiel chiquivach ri nicꞌaj chic kꞌayis. Ri mostaza can incheꞌl jun chieꞌ ntiel antok niqꞌuiy. Rumareꞌ ri chicop ri cꞌo quixicꞌ ncaꞌlka y niquiꞌan quisuoc chukꞌaꞌ, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) chirij ri levadura \r (Lc. 13:20-21) \p \v 33 Ri Jesús xuꞌej chic jun parábola (cꞌambꞌal-tzij) chiquivach, y xuꞌej chica: Ri reino ri cꞌo chicaj xa junan riqꞌuin ri levadura ri niruma-pa jun ixok y nuyaꞌ chupan oxeꞌ medida harina y ri levadura nuquiraj-riꞌ chupan nojiel. \s1 Ri Jesús can ncaꞌrucusaj ri parábolas (cꞌambꞌal-tzij) \r (Mr. 4:33-34) \p \v 34 Y nojiel ri xuꞌej ri Jesús chica ri vinak reꞌ, ruyuon riqꞌuin parábolas (cꞌambꞌal-tzij) xchꞌoꞌ. Man jun tzij ri xuꞌej chica, ri man ta xucusaj parábolas (cꞌambꞌal-tzij); \v 35 chi quireꞌ nuꞌon cumplir ri ruꞌeꞌn can ri jun profeta ri xcꞌujieꞌ ojier can tiempo. Quireꞌ rutzꞌibꞌan can: \q1 Antok inreꞌ xquichꞌoꞌ, xcaꞌncusaj parábolas (cꞌambꞌal-tzij). \q1 Xtinꞌej ri kax ri avan-pa desde xtzꞌucutaj-pa ri roch-ulief.\x + \xo 13:35 \xt Sal. 78:2.\x* \m Quireꞌ nuꞌej ri tzꞌibꞌan can. \s1 Ri Jesús nuꞌon explicar ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) chirij ri trigo y ri jun kꞌayis rubꞌinan cizaña \p \v 36 Y antok ri Jesús xaꞌruꞌon-el despedir ri vinak, jajaꞌ xuoc pa jay y ri ru-discípulos xaꞌjiel-apa riqꞌuin y xquiꞌej cha: Ojreꞌ nakajoꞌ chi atreꞌ naꞌej chika ri chica nuꞌej ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) chirij ri trigo y ri cizaña. \p \v 37 Y ri Jesús xuꞌej chica: Ri ache ri nutic ri utzulaj ijaꞌtz, ja ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol. \v 38 Ri ulief ri pacheꞌ xtic-ve ri ijaꞌtz, ja ri roch-ulief. Ri utzulaj ijaꞌtz, ja ri icꞌo pa ru-reino ri Dios. Y ri cizaña, ja ri can i-richin ri itziel. \v 39 Y ri enemigo ri xaltico ri cizaña, ja ri diablo. Ri kꞌij antok xtijuk ri trigo, reꞌ pa ruqꞌuisbꞌal ri tiempo, y ri ncaꞌjuku ri trigo, ja ri ángeles. \v 40 Y can incheꞌl niꞌan riqꞌuin ri cizaña ncaꞌlasas-el y ncaꞌyoꞌx pa kꞌakꞌ, can quireꞌ mismo xtibꞌanataj pa ruqꞌuisbꞌal ri tiempo. \v 41 Ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol, xcaꞌrutak ri ru-ángeles chi ncaꞌquimol chupan ri ru-reino quinojiel ri ncaꞌbꞌano itziel tak kax y ri niquiꞌan chica nicꞌaj chic chi ncaꞌtzak chupan ri pecado. \v 42 Y xcaꞌbꞌacꞌak chupan ri kꞌakꞌ; y chireꞌ xcaꞌuokꞌ y xtiquikꞌachꞌachꞌiej coray. \v 43 Y ri choj quicꞌaslien choch ri Dios, can altíra xcaꞌchꞌichꞌan incheꞌl ri kꞌij chupan ri ru-reino ri Quitataꞌ Dios. Ri cꞌo ruxiquin chi nraꞌxaj, can tiraꞌxaj ri xinꞌej. \s1 Jun tesoro mukun can \p \v 44 Ri reino ri cꞌo chicaj can junan riqꞌuin jun tesoro ri mukun can chupan jun ulief, y nirila-pa jun ache. Ri ache reꞌ numuk chic can y altíra niquicuot nitzalaj chirachuoch, nucꞌayij nojiel ri cꞌo riqꞌuin, cꞌajareꞌ nulokꞌ ri ulief ri pacheꞌ mukun-ve can ri tesoro reꞌ. \s1 Jun perla ri altíra jaꞌal \p \v 45 Ri reino ri cꞌo chicaj can junan riqꞌuin ri nuꞌon jun ache ri ncaꞌrulokꞌ y ncaꞌrucꞌayij ri perlas. \v 46 Antok niril jun perla ri altíra jaꞌal y nicꞌayix, chaꞌnin nitzalaj chirachuoch y nucꞌayij nojiel ri cꞌo riqꞌuin, y nulokꞌ ri perla reꞌ. \s1 Ri yaꞌl \p \v 47 Ri reino ri cꞌo chicaj can junan riqꞌuin jun yaꞌl ri niyoꞌx-ka chupan ri mar y ncaꞌralasaj-pa nojiel quivach car. \v 48 Y antok ri yaꞌl nojnak chic chi car, nicalasaj-pa y niquicꞌuaj chuchi-yaꞌ, y ncaꞌtzꞌuye-ka chi ncaꞌquichaꞌ. Ri car i-otz ncaꞌquiyaꞌ pa tak chacach, pero ri man i-otz ta xa ncaꞌquicꞌak-el. \v 49 Quireꞌ ri xtibꞌanataj pa ruqꞌuisbꞌal ri tiempo. Xcaꞌpa ri ángeles y xcaꞌquichaꞌ ri vinak ri man otz ta rubꞌanun quicꞌaslien chiquicajol ri choj rubꞌanun quicꞌaslien choch ri Dios. \v 50 Y xcaꞌyoꞌx chupan ri kꞌakꞌ, y chireꞌ xcaꞌuokꞌ y xtiquikꞌachꞌachꞌiej coray. \s1 Tesoros cꞌacꞌacꞌ y vieja chic \p \v 51 Ri Jesús xuꞌej chica ri ru-discípulos: ¿Xiꞌka pan iveꞌ (xiꞌan entender) nojiel ri xinꞌej chiva? xchaꞌ chica. Y ri discípulos xquiꞌej: Quireꞌ Ajaf, xaꞌchaꞌ. \p \v 52 Y jajaꞌ xuꞌej chica: Jun ri rataꞌn chirij ri reino ri cꞌo chicaj, y rataꞌn jeꞌ ri tzꞌibꞌan can chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios, can junan riqꞌuin jun rajaf-jay ri ncaꞌbꞌaralasaj-pa ru-tesoro ri cꞌo yan tiempo ruyacuon y ncaꞌbꞌaralasaj-pa jeꞌ ri cꞌa jubꞌaꞌ oc tiempo tuyac, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Ri Jesús nalka Nazaret \r (Mr. 6:1-6; Lc. 4:16-30) \p \v 53 Y antok ri Jesús xtanieꞌ cꞌa chubꞌixic ri parábolas (cꞌambꞌal-tzij) reꞌ, xuyaꞌ can ri lugar reꞌ y xꞌa. \v 54 Y xalka chupan ri rutanamit pacheꞌ xqꞌuiy-pa jajaꞌ, y xucꞌut ri ruchꞌabꞌal ri Dios chupan ri sinagoga. Y ruma ri tzij ri nuꞌej, ri vinak can xaꞌchapataj, y xquiꞌej: ¿Pacheꞌ cꞌa rucꞌamun-pa ri noꞌj, y chi nitiquir ncaꞌruꞌon milagros? \v 55 ¿Man ja ta came va rucꞌajuol ri jun ache carpintero, y ri rutieꞌ María rubꞌeꞌ, y ri i-ruchakꞌ ja ri Jacobo, ri José, ri Simón y ri Judas? \v 56 ¿Man icꞌo ta cꞌa quinojiel ri ranaꞌ kiqꞌuin? ¿Pacheꞌ cꞌa xucꞌam-pa nojiel ri nuꞌej y ri nuꞌon? ncaꞌchaꞌ. \p \v 57 Y rumareꞌ ri vinak man xquinimaj ta y xpa quiyoval chirij ri Jesús. Pero jajaꞌ xuꞌej chica: Jun profeta joꞌc ri pa rutanamit y ri pa rachuoch niquiꞌan cha chi man jun rakalien,\x + \xo 13:57 \xt Jn. 4:44.\x* xchaꞌ chica. \p \v 58 Ri Jesús man qꞌuiy ta milagros xaꞌruꞌon pa rutanamit, ruma ri vinak xa man xquinimaj ta. \c 14 \s1 Antok xquimisas ri Juan el Bautista \r (Mr. 6:14-29; Lc. 9:7-9) \p \v 1 Chupan ri tiempo reꞌ, ri gobernador Herodes xraꞌxaj ri nuꞌon ri Jesús. \v 2 Y ri Herodes xuꞌej chica ri rusamajiel: Ri ache reꞌ xa ja ri Juan el Bautista ri xcꞌastaj-pa chiquicajol ri quiminakiꞌ, y rumareꞌ cꞌo qꞌuiy poder riqꞌuin, xchaꞌ ri Herodes chica. \p \v 3 Ruma ja ri Herodes ri xꞌeꞌn chi xtzꞌam ri Juan, xyoꞌx pa cárcel y xtzꞌam cha cadena (yariena). Ri Herodes quireꞌ xuꞌon, ruma quicꞌamun-quiꞌ riqꞌuin ri Herodías, ri xa raxjayil ri Felipe ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ riqꞌuin ri Herodes; \v 4 ruma ri Juan xuꞌej cha: Man otz ta chi abꞌanun avaxjayil cha ri Herodías.\x + \xo 14:4 \xt Lv. 18:16; 20:21; Lc. 3:19-20.\x* \p \v 5 Y ri Herodes can nrajoꞌ nuquimisaj ri Juan, pero nuxiꞌij-riꞌ chiquivach ri vinak, ruma ijejeꞌ niquitzꞌat chi ri Juan can jun profeta. \v 6 Pero chupan ri kꞌij antok ri Herodes xuqꞌuis chic jun rujunaꞌ, jajaꞌ xuꞌon jun namakꞌej, y chupan ri namakꞌej reꞌ ri ral-xtan ri Herodías xxajo chiquivach quinojiel ri invitados, y altíra xka choch ri Herodes. \v 7 Y rumareꞌ ri Herodes xuꞌon jurar cha ri ral ri Herodías chi chica-na ri nrajoꞌ, can xtuyaꞌ cha. \v 8 Pero nabꞌayal ri xtan xa xyoꞌx runoꞌj ruma ri rutieꞌ, cꞌajareꞌ xuꞌej cha ri Herodes: Inreꞌ nivajoꞌ chi nayaꞌ chuva chupan jun plato ri rujaluon ri Juan el Bautista. \p \v 9 Y ri rey Herodes xbꞌisuon-ka ránima rumareꞌ, pero ruma can rubꞌanun yan jurar y cuma ri icꞌo riqꞌuin chirij ri mesa, mareꞌ jajaꞌ xuꞌon mandar chi ticꞌamar-pa ri rujaluon ri Juan el Bautista chi tiyoꞌx cha. \v 10 Y xutak rukupixic rujaluon ri Juan el Bautista chireꞌ pa cárcel. \v 11 Y ri rujaluon xcꞌamar-pa chupan jun plato y xyoꞌx cha ri xtan, y ri xtan xbꞌarujachaꞌ cha ri rutieꞌ. \p \v 12 Y ri ru-discípulos ri Juan xaꞌlka chi xalquimaꞌ ri ru-cuerpo y xbꞌaquimukuꞌ. Y xbꞌaquiꞌej cha ri Jesús nojiel ri xbꞌanataj. \s1 Ncaꞌtzuk ivuꞌuoꞌ mil \r (Mr. 6:30-44; Lc. 9:10-17; Jn. 6:1-14) \p \v 13 Y ri Jesús joꞌc xraꞌxaj ri xbꞌanataj, xuoc chupan jun barco y naj niꞌa-ve, chupan jun lugar pacheꞌ manak vinak. Pero antok ri vinak xquinaꞌiej pacheꞌ niꞌa-ve, xaꞌiel-el pa tak tanamet y chicakan xaꞌa ri pacheꞌ nibꞌaka-ve ri Jesús. \v 14 Y antok ri Jesús ja ntiel-pa chireꞌ, xutzꞌat chi can iqꞌuiy ri vinak, y jajaꞌ xujoyovaj quivach. Y ri ncaꞌyavaj ri icꞌo chiquicajol ri vinak reꞌ, xaꞌruꞌon sanar. \v 15 Antok ya xkakꞌij-ka, ri ru-discípulos xaꞌjiel-apa riqꞌuin ri Jesús y xquiꞌej cha: Chupan va lugar va man jun jay cꞌo y ya tarde chic; caꞌtakaꞌ cꞌa el ri vinak chi caꞌa pa tak aldeas chi tiquilakꞌoꞌ ri chica niquitej, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 16 Pero ri Jesús xuꞌej chica: Man nicꞌatzin ta chi ncaꞌa, tiyaꞌ ixreꞌ chi ncaꞌvaꞌ, xchaꞌ chica. \p \v 17 Y ri discípulos xquiꞌej cꞌa: Kiqꞌuin ojreꞌ joꞌc vuꞌuoꞌ simíta y caꞌyeꞌ car cꞌo, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 18 Pero ri Jesús xuꞌej chica: Ticꞌama-pa vaveꞌ. \p \v 19 Y xuꞌej chica ri vinak chi caꞌtzꞌuye-ka quinojiel paroꞌ ri kꞌayis. Y jajaꞌ xutzꞌom ri vuꞌuoꞌ simíta y ri caꞌyeꞌ car, xtzuꞌn chicaj, y xuꞌon bendecir, y xaꞌruper, y xuyaꞌ chica ri ru-discípulos, y ri ru-discípulos xquijach chica ri vinak. \v 20 Y quinojiel jaꞌal xaꞌvaꞌ, y otz xnuoj quipan. Y cꞌa cꞌo doce (cabꞌalajuj) chacach ri xaꞌnuoj riqꞌuin ri jutak pir ri xmuol can ri xuꞌon suobra. \v 21 Y ri xaꞌvaꞌ icꞌo laꞌk vuꞌuoꞌ mil joꞌc ri achiꞌaꞌ, y ri ixokiꞌ y ri acꞌolaꞌ ri xaꞌvaꞌ man xaꞌjilax ta. \s1 Ri Jesús niꞌin paroꞌ ri mar \r (Mr. 6:45-52; Jn. 6:15-21) \p \v 22 Y jareꞌ antok ri Jesús xuꞌej chica ri ru-discípulos chi caꞌuoc chupan ri barco y caꞌa naꞌay choch jucꞌan chic ruchiꞌ ri yaꞌ; y jajaꞌ cꞌa nicꞌujieꞌ can chi ncaꞌruꞌon can despedir ri vinak. \v 23 Y antok ya i-bꞌanak chic quinojiel ri vinak, jajaꞌ xjotie-el paroꞌ jun juyuꞌ chi xirubꞌanaꞌ orar. Y can ruyuon cꞌo chireꞌ antok xchakꞌa-ka. \v 24 Y ri barco pacheꞌ i-bꞌanak-ve ri discípulos ya pa nicꞌaj ri mar cꞌo-ve-apa, pero ri yaꞌ altíra nibꞌalkoꞌt, man nuyaꞌ ta lugar chi niꞌin. Ruma altíra nuꞌon ri cakꞌiekꞌ, rumareꞌ man nuyaꞌ ta chic lugar cha ri barco chi choj niꞌin choch. \v 25 Y antok ya nisakar-pa, ri Jesús patanak chirakan paroꞌ ri mar, chi nalka quiqꞌuin. \v 26 Pero antok ri discípulos xquitzꞌat chi cꞌo jun niꞌin paroꞌ ri mar, xaꞌchapataj, y rumareꞌ xquiꞌej: ¡Jun fantasma! xaꞌchaꞌ. Y can riqꞌuin quichukꞌaꞌ xquiꞌej quireꞌ ruma altíra xquixiꞌij-quiꞌ. \p \v 27 Pero ri Jesús chaꞌnin xchꞌo-pa chica, y xuꞌej: ¡Man tixiꞌij-iviꞌ; tiyaꞌ ivánima viqꞌuin, xa inreꞌ! xchaꞌ chica. \p \v 28 Y ri Pedro xchꞌo-apa y xuꞌej: Ajaf, xa can ketzij chi atreꞌ, tabꞌanaꞌ chuva chi nquiꞌin paroꞌ ri yaꞌ chi nquiꞌa-apa aviqꞌuin, xchaꞌ ri Pedro. \p \v 29 Y ri Jesús xuꞌej-pa cha: Catam-pa cꞌa. Y ri Pedro can ja xka-ka chupan ri barco y niꞌin paroꞌ ri yaꞌ chi niꞌa-apa riqꞌuin ri Jesús. \v 30 Pero antok xutzꞌat chi can nem ruchukꞌaꞌ ri cakꞌiekꞌ, xuxiꞌij-riꞌ, y antok xunaꞌ chi niꞌa-ka chuxieꞌ ri yaꞌ, riqꞌuin ruchukꞌaꞌ xuꞌej: ¡Ajaf, quinacaloꞌ! \p \v 31 Y ri Jesús can chaꞌnin xutzꞌom ri Pedro y xuꞌej cha: ¿Karruma man xacukubꞌaꞌ ta acꞌuꞌx viqꞌuin? xchaꞌ cha ri Pedro. \p \v 32 Y antok ijejeꞌ xaꞌjotie-apa chupan ri barco, ja xtanie-ka ruchukꞌaꞌ ri cakꞌiekꞌ. \v 33 Y quinojiel ri i-bꞌanak chupan ri barco xquiyaꞌ rukꞌij ri Jesús y xquiꞌej cha: Ketzij chi atreꞌ ri Rucꞌajuol ri Dios. \s1 Ri Jesús ncaꞌruꞌon sanar ri ncaꞌyavaj Genesaret \r (Mr. 6:53-56) \p \v 34 Y ijejeꞌ xaꞌkꞌax paroꞌ ri mar y xaꞌbꞌaka Genesaret. \v 35 Y antok ri achiꞌaꞌ richin ri lugar reꞌ xquitzꞌat chi ja ri Jesús xalka, ijejeꞌ can chaꞌnin xquitak rutzijoxic chupan nojiel lugar ri icꞌo cierca ri Genesaret, y ri vinak xaꞌquicꞌam-pa quinojiel ri ncaꞌyavaj ri icꞌo quiqꞌuin. \v 36 Y ri ncaꞌyavaj can niquicꞌutuj favor cha chi tuyaꞌ permiso chica chi niquitzꞌom mesque joꞌc ruchiꞌ ri rutziak. Y quinojiel ri xaꞌtzꞌamo ruchiꞌ ri rutziak ri Jesús, xquiꞌan sanar riqꞌuin ri quiyabꞌil. \c 15 \s1 Ri nibꞌano tzꞌil cha ri vinak \r (Mr. 7:1-23) \p \v 1 Y icꞌo nicꞌaj achiꞌaꞌ fariseos y nicꞌaj achiꞌaꞌ escribas ri i-patanak Jerusalén xaꞌjiel-apa riqꞌuin ri Jesús y xquicꞌutuj cha: \v 2 ¿Karruma ri a-discípulos man niquiꞌan ta incheꞌl ri bꞌeꞌn can cuma ri kateꞌt-kamamaꞌ? Ruma ri a-discípulos atreꞌ man niquichꞌaj ta quikꞌaꞌ antok ncaꞌvaꞌ, xaꞌchaꞌ. \p \v 3 Y ri Jesús xucꞌutuj chica ijejeꞌ: ¿Y ixreꞌ, karruma joꞌc ri quicꞌutun can ri ivateꞌt-imamaꞌ ri ntiꞌan, y man ntiꞌan ta ri ru-mandamiento ri Dios? \v 4 Ruma ri Dios nuꞌon mandar: Caꞌbꞌanaꞌ respetar ri atie-atataꞌ.\x + \xo 15:4 \xt Ex. 20:12; Dt. 5:16.\x* Y jun ri ncaꞌrukal ri rutie-rutataꞌ, tiquimisas; man tijoyovax roch.\x + \xo 15:4 \xt Ex. 21:17; Lv. 20:9.\x* Quireꞌ ruꞌeꞌn ri Dios. \v 5 Pero ixreꞌ ntiꞌej: Chica-na ri nuꞌej chica ri rutie-rutataꞌ chi manak cheꞌl ncaꞌrutoꞌ, ruma nojiel ri cꞌo riqꞌuin xa ruyoꞌn chic cha ri Dios; \v 6 ri jun reꞌ ya man nicꞌatzin ta chi ncaꞌruꞌon respetar ri rutie-rutataꞌ. Riqꞌuin ri ntiꞌej, can kꞌalaj chi ixreꞌ joꞌc ntivajoꞌ ntiꞌan ri quicꞌutun can ri ivateꞌt-imamaꞌ, y ibꞌanun cha ri ru-mandamiento ri Dios chi man jun rakalien. \v 7 Ixreꞌ xa caꞌyeꞌ ipalaj. Xa otz rubꞌixic ruꞌeꞌn can chivij ri profeta Isaías. Quireꞌ cꞌa nuꞌej: \q1 \v 8 Ri vinak reꞌ joꞌc riqꞌuin ri quichiꞌ niquiyaꞌ nukꞌij, \q1 pero ri cánima xa naj cꞌo-ve. \q1 \v 9 Xa man jun nicꞌatzin ri niquiꞌan antok niquiyaꞌ nukꞌij, \q1 nojiel ri ncaꞌquiꞌej antok ncaꞌquitijuoj ri vinak, xa quinoꞌj achiꞌaꞌ y niquiꞌej chi can jareꞌ tiꞌan.\x + \xo 15:9 \xt Is. 29:13.\x* \m Quireꞌ ri rutzꞌibꞌan can ri Isaías. \p \v 10 Y ri Jesús xaꞌrayuoj-apa ri vinak ri quimaluon-quiꞌ chireꞌ y xuꞌej chica: Tivaxaj otz ri xtinꞌej chiva y tiꞌka pan iveꞌ (tibꞌanaꞌ entender). \v 11 Ri nibꞌano tzꞌil cha jun vinak man ja ta ri kax ri ncaꞌrutej-ka. Ri nibꞌano tzꞌil cha jun vinak, ja ri itziel kax ri ncaꞌiel-pa riqꞌuin. \p \v 12 Y ri discípulos xaꞌjiel-apa riqꞌuin ri Jesús, y xquiꞌej cha: Ri achiꞌaꞌ fariseos xpa quiyoval antok xcaꞌxaj ri xaꞌej, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 13 Pero ri Jesús xuꞌej chica ri ru-discípulos: Nojiel ri man ticuon ta ruma ri Nataꞌ ri cꞌo chila chicaj, can xticꞌuk-el. \v 14 Quiꞌiyaꞌ can chireꞌ. Ijejeꞌ xa i-muoy quibꞌanun riqꞌuin ri cataꞌn, y ncaꞌquicꞌuaj nicꞌaj chic muoy. Y xa ri muoy nucꞌuaj jun chic muoy, junan xcaꞌbꞌatzak pa jul.\x + \xo 15:14 \xt Lc. 6:39.\x* \p \v 15 Y ri Pedro xuꞌej cha ri Jesús: Tabꞌanaꞌ explicar chika, chica nibꞌano tzꞌil cha jun vinak. \p \v 16 Y ri Jesús xuꞌej: ¿Ixreꞌ jeꞌ man niꞌka ta pan iveꞌ (man ntiꞌan ta entender) ri xinꞌej? \v 17 ¿Man niꞌka ta pan iveꞌ (man ntiꞌan ta entender) chi nojiel ri nutej-ka xa chupan nika-ve-ka, y después ntiel-el? \v 18 Ri nibꞌano tzꞌil cha jun vinak, ja ri itziel tak tzij ri ncaꞌruꞌej, ruma nojiel reꞌ xa pa ránima ntiel-pa.\x + \xo 15:18 \xt Mt. 12:34.\x* \v 19 Ruma xa pa cánima ri vinak ncaꞌpa-ve ri itziel tak kax ri niquiꞌan pensar, ri ncaꞌquimisan, ri i-cꞌulan y ri man i-cꞌulan ta niquicanuj-quiꞌ chi niquiꞌan pecado, ri ncaꞌlakꞌ, ri niquitzꞌak tzij chiquij nicꞌaj chic, y ri itziel ncaꞌchꞌoꞌ chiquij nicꞌaj chic. \v 20 Nojiel reꞌ, jareꞌ ri nibꞌano tzꞌil cha jun vinak. Pero xa jun vinak man nuchꞌaj ta rukꞌaꞌ antok niva-ka, man jun tzꞌil nuꞌon cha ri ránima. Quireꞌ xuꞌej ri Jesús. \s1 Jun ixok aj-Canaán nucukubꞌaꞌ rucꞌuꞌx riqꞌuin ri Jesús \r (Mr. 7:24-30) \p \v 21 Y ri Jesús xiel-el chireꞌ, y xꞌa cꞌa chupan jun lugar cierca ri tanamet quibꞌinan Tiro y Sidón. \v 22 Y chireꞌ cꞌo jun ixok aj-Canaán. Jajaꞌ xalka riqꞌuin ri Jesús, y nucꞌutuj favor cha y can riqꞌuin ruchukꞌaꞌ nuꞌej: ¡Ajaf, ri at Rumáma can ri rey David, tajoyovaj noch! Ri val-xtan cꞌo jun itziel espíritu riqꞌuin, y can altíra nuꞌon sufrir pa rukꞌaꞌ. \p \v 23 Pero ri Jesús man xchꞌoꞌ ta cha ri ixok. Y ri discípulos xaꞌjiel-apa riqꞌuin ri Jesús y xquiꞌej cha: Taꞌej cha ri ixok reꞌ chi ticꞌujieꞌ can, ruma patanak chikij y can altíra nisiqꞌuin nichꞌoꞌ. \p \v 24 Y ri Jesús xuꞌej: Inreꞌ xitak-pa joꞌc quichin ri israelitas, ri incheꞌl ri ovejas ri i-sachnak can, xchaꞌ. \p \v 25 Can ja xpa ri ixok y xalxuquieꞌ choch, y xuꞌej cha: ¡Ajaf, quinatoꞌ! xchaꞌ. \p \v 26 Ri Jesús xuꞌej cha ri ixok: Man otz ta nicꞌan-el ri qui-simíta ri acꞌolaꞌ y niyoꞌx chica ri tzꞌeꞌ. \p \v 27 Y ri ixok xuꞌej: Ajaf, can ketzij ri naꞌej. Pero ri tzꞌeꞌ ncaꞌquimol ri rupixqꞌuil ri simíta ri ncaꞌquitzak-ka ri cajaf choch ri mesa. \p \v 28 Y ri Jesús xuꞌej cha ri ixok: Can altíra acukubꞌan acꞌuꞌx viqꞌuin. Can tibꞌanataj cꞌa ri navajoꞌ, xchaꞌ cha. Y can chupan ri huora reꞌ, ri itziel espíritu ri cꞌo riqꞌuin ri ral-xtan ri ixok, ja xiel-el. \s1 Ri Jesús iqꞌuiy ncaꞌruꞌon sanar \p \v 29 Ri Jesús xuyaꞌ can ri lugar reꞌ y xꞌa cierca ri mar Galilea, xjotieꞌ paroꞌ ri chꞌiti juyuꞌ ri cꞌo chireꞌ y chireꞌ xbꞌatzꞌuye-ve. \v 30 Y can iqꞌuiy vinak xaꞌlka riqꞌuin, i-quicꞌamun-pa ri i-jacajic ncaꞌin, ri i-muoy, ri i-miem, ri man otz ta quikꞌaꞌ y nicꞌaj chic ri jun-ve chic roch yabꞌil ntuoc chica. Quinojiel xaꞌyoꞌx choch ri Jesús, y quinojiel xaꞌruꞌon sanar. \v 31 Y ruma ri xuꞌon ri Jesús quiqꞌuin ri ncaꞌyavaj, ri vinak can xaꞌchapataj; ruma ri i-miem, ncaꞌchꞌoꞌ; ri man otz ta ri quikꞌaꞌ, xaꞌcꞌachoj; ri ncaꞌjacajot ncaꞌin, can otz yan chic ncaꞌin; y ri muoy ncaꞌtzuꞌn yan chic. Rumareꞌ ri vinak can xquiyaꞌ rukꞌij ri Ru-Dios ri Israel. \s1 Ncaꞌtzuk icajeꞌ mil \r (Mr. 8:1-10) \p \v 32 Y ri Jesús xaꞌrayuoj ri ru-discípulos y xuꞌej chica: Altíra nijoyovaj quivach ri vinak, ruma oxeꞌ kꞌij icꞌo viqꞌuin y manak chic ri chica niquitej. Y xa ncaꞌntak ta el y xa man ncaꞌvaꞌ ta el, man nivajoꞌ ta; xa xcaꞌbꞌatzak pa tak bꞌay ruma viꞌjal, xchaꞌ. \p \v 33 Y ri ru-discípulos xquiꞌej cha: Chupan va lugar va manak jay. ¿Pacheꞌ nakila-pa simíta chi ncaꞌkatzuk quinojiel? \p \v 34 Pero ri Jesús xucꞌutuj chica: ¿Janeꞌ (jaroꞌ) simíta cꞌo iviqꞌuin? Y ijejeꞌ xquiꞌej: Cꞌo siete (vukuꞌ) simíta y jutzꞌit chꞌitak car, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 35 Y ri Jesús xuꞌej chica ri vinak chi caꞌtzꞌuye-ka pan ulief. \v 36 Y xutzꞌom ri siete (vukuꞌ) simíta y ri car, xuyaꞌ tiox bꞌaꞌ cha ri Dios, xaꞌruper y xuya-el chica ri ru-discípulos y ri ru-discípulos xiꞌquiyaꞌ chica quinojiel ri vinak. \v 37 Can quinojiel xaꞌvaꞌ otz y jaꞌal xnuoj quipan; y xmuol siete (vukuꞌ) chacach ri jutak pir ri xuꞌon suobra. \v 38 Y ri xaꞌvaꞌ, joꞌc ri achiꞌaꞌ icajeꞌ mil. Y ri ixokiꞌ y ri acꞌolaꞌ ri xaꞌvaꞌ man xaꞌjilax ta. \v 39 Y antok ri Jesús i-rubꞌanun chic despedir ri vinak, jajaꞌ xuoc-el chupan ri barco, y xꞌa cꞌa jun lugar rubꞌinan Magdala. \c 16 \s1 Nicꞌaj nicajoꞌ niquitzꞌat jun señal \r (Mr. 8:11-13; Lc. 12:54-56) \p \v 1 Ri achiꞌaꞌ fariseos y ri achiꞌaꞌ saduceos xaꞌlka riqꞌuin ri Jesús chi niquiꞌan tentar, y xquiꞌej cha chi tubꞌanaꞌ jun señal chicaj.\x + \xo 16:1 \xt Mt. 12:38; Lc. 11:16.\x* \v 2 Pero ri Jesús xuꞌej chica ri achiꞌaꞌ reꞌ: Antok ixreꞌ ntitzꞌat chi can quiak rubꞌanun ri mukul chicaj antok nika-ka ri kꞌij, ntiꞌej chi otz kꞌij nuꞌon chuaꞌk. \v 3 Y quireꞌ jeꞌ ri macꞌajan yan, antok ntitzꞌat chi ri rocaj mukul y quiak\x + \xo 16:3 \xt Chireꞌ Israel, antok nuꞌon quiak ri mukul macꞌajan, ja ratal chi nipa jobꞌ.\x* ri mukul, ntiꞌej: Vacame nika jobꞌ, nquixchaꞌ. ¡Ixreꞌ xa caꞌyeꞌ ipalaj! Ruma can ivataꞌn chica nirubꞌanaꞌ antok ntitzꞌat ri rocaj, pero man ivataꞌn ta ntitzꞌat ri señales richin ri tiempo ri ojcꞌo. \v 4 Ri vinak richin ri tiempo vacame altíra i-itziel y man niquinimaj ta ri Dios, rumareꞌ nicajoꞌ chi niꞌan jun señal chiquivach chi nquinquinimaj.\x + \xo 16:4 \xt Mt. 12:39; Lc. 11:29.\x* Pero ri señal ri nicajoꞌ man xtiyoꞌx ta chica. Xa ja ri xbꞌanataj riqꞌuin ri Jonás, ri jun profeta ri xcꞌujieꞌ ojier can tiempo, jareꞌ ri señal ri xtiyoꞌx chica.\x + \xo 16:4 \xt Mt. 12:39-41.\x* Y ja xaꞌruyaꞌ can ri achiꞌaꞌ reꞌ y xꞌa. \s1 Ri levadura quichin ri achiꞌaꞌ fariseos \r (Mr. 8:14-21) \p \v 5 Antok ri Jesús y ri ru-discípulos xaꞌbꞌaka cꞌa jucꞌan ruchiꞌ ri yaꞌ, ri discípulos xa xmastaj chica chi xquicꞌuaj simíta. \v 6 Y ri Jesús xuꞌej chica ri ru-discípulos: Tibꞌanaꞌ cuenta-iviꞌ choch ri levadura quichin ri achiꞌaꞌ fariseos\x + \xo 16:6 \xt Lc. 12:1.\x* y ri achiꞌaꞌ saduceos. \p \v 7 Ijejeꞌ xquiꞌej-ka pa cánima: Jajaꞌ xuꞌej quireꞌ ruma manak simíta xkacꞌam-pa, xaꞌchaꞌ. \p \v 8 Pero ri Jesús can rataꞌn ri niquiꞌan pensar ri ru-discípulos, mareꞌ xuꞌej chica: ¿Karruma ixreꞌ ntiꞌan pensar chi ruma manak simíta xicꞌam-pa mareꞌ xinꞌej quireꞌ? Man icukubꞌan ta icꞌuꞌx viqꞌuin. \v 9 ¿Cꞌa majaꞌ tiꞌka pan iveꞌ (tiꞌan entender) ri xinꞌej? ¿Man nalka ta chic pan iveꞌ antok xaꞌntzuk ri ivuꞌuoꞌ mil achiꞌaꞌ riqꞌuin ri vuꞌuoꞌ simíta\x + \xo 16:9 \xt Mt. 14:17-21.\x* y janeꞌ (jaroꞌ) chacach ximol can? \v 10 ¿Man nalka ta jeꞌ pan iveꞌ antok xaꞌntzuk ri icajeꞌ mil riqꞌuin ri siete (vukuꞌ) simíta\x + \xo 16:10 \xt Mt. 15:34-38.\x* y janeꞌ (jaroꞌ) chacach ximol can? \v 11 ¿Karruma ixreꞌ man xiꞌka ta pan iveꞌ (man xiꞌan ta entender) chi inreꞌ man xichꞌoꞌ ta chirij ri simíta ri ximastaj can? Ri xinꞌej inreꞌ chiva, ja chi tibꞌanaꞌ cuenta-iviꞌ choch ri levadura quichin ri achiꞌaꞌ fariseos y ri achiꞌaꞌ saduceos, xchaꞌ ri Jesús chica. \p \v 12 Cꞌajareꞌ ri discípulos xiꞌka pa quiveꞌ (xquiꞌan entender) chi man nuꞌej ta chi tiquibꞌanaꞌ cuenta-quiꞌ choch ri levadura ri nicusas riqꞌuin ri simíta. Xa choch ri niquicꞌut ri achiꞌaꞌ fariseos y ri achiꞌaꞌ saduceos. \s1 Ri Pedro nuꞌej chi ri Jesús jareꞌ ri Cristo \r (Mr. 8:27-30; Lc. 9:18-21) \p \v 13 Y ri Jesús junan quiqꞌuin ri ru-discípulos xalka jun lugar ri cꞌo cierca ri tanamet Cesarea richin ri Filipo; y xucꞌutuj chica ri ru-discípulos: ¿Chica niquiꞌej ri achiꞌaꞌ chirij ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol; chi chica jajaꞌ? \p \v 14 Y ijejeꞌ xquiꞌej cha: Icꞌo ncaꞌeꞌn chi jajaꞌ ri Juan el Bautista. Icꞌo nicꞌaj chic niquiꞌej chi jajaꞌ ri Elías.\x + \xo 16:14 \xt Mal. 4:5.\x* Icꞌo jeꞌ ri ncaꞌeꞌn chi jajaꞌ ri Jeremías o jun chiquivach ri profetas ri xaꞌcꞌujieꞌ ojier can tiempo,\x + \xo 16:14 \xt Mt. 14:1-2; Mr. 6:14-15; Lc. 9:7-8.\x* xaꞌchaꞌ cha. \p \v 15 Y jajaꞌ xucꞌutuj chica: ¿Y ixreꞌ, in chica inreꞌ ntiꞌej? \p \v 16 Y ri Simón Pedro ja xuꞌej cha ri Jesús: Atreꞌ ri Cristo, ri Rucꞌajuol ri cꞌaslic Dios,\x + \xo 16:16 \xt Jn. 6:68-69.\x* xchaꞌ cha. \p \v 17 Y joꞌc xraꞌxaj quireꞌ ri Jesús, can ja xuꞌej cha: Atreꞌ Simón Pedro ri at rucꞌajuol ri Jonás, can jaꞌal caquicuot; ruma ri xaꞌej, man vinak ta xꞌeꞌn chava, xa ja ri Nataꞌ ri cꞌo chicaj. \v 18 Y nivajoꞌ niꞌej chava: Atreꞌ Pedro abꞌeꞌ; y paroꞌ ri abꞌaj nem\x + \xo 16:18 \xt Ri tzij “abꞌaj nem” ntiel “petra” chupan ri chꞌabꞌal griego, y ri bꞌiꞌaj “Pedro” ntiel “petros” y nrajoꞌ nuꞌej “chꞌuteꞌn abꞌaj”.\x* reꞌ xtinpabꞌa-ve ri nu-iglesia. Y ri camic man xtitiquir ta chirij. \v 19 Can pan akꞌaꞌ atreꞌ xtinya-ve chi najak ri puerta chiquivach ri ncaꞌuoc chupan ri reino ri cꞌo chicaj; rumareꞌ nojiel ri xtaxim o xtaquir vaveꞌ choch-ulief, can quireꞌ jeꞌ xtiꞌan cha chila chicaj.\x + \xo 16:19 \xt Mt. 18:18; Jn. 20:23.\x* \p \v 20 Y ri Jesús xuꞌon mandar chica ri ru-discípulos chi man jun choj cha tiquiꞌej-ve chi jajaꞌ ri Cristo. \s1 Ri Jesús nuꞌej chi xtiquimisas \r (Mr. 8:31–9:1; Lc. 9:22-27) \p \v 21 Y chupan ri tiempo reꞌ ri Jesús xutzꞌom cꞌa rutzijoxic chiquivach ri ru-discípulos, chi nicꞌatzin chi niꞌa pa tanamet Jerusalén y nukꞌasaj qꞌuiy sufrimiento pa quikꞌaꞌ ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar, pa quikꞌaꞌ ri principales sacerdotes y pa quikꞌaꞌ ri achiꞌaꞌ escribas; y xtiquimisas, pero chi oxeꞌ kꞌij xticꞌastaj-pa chiquicajol ri quiminakiꞌ. \v 22 Ri Pedro xucꞌuaj jubꞌaꞌ aparte ri Jesús, y xuchꞌolij y xuꞌej cha: Man ta xtirajoꞌ ri Dios chi xtibꞌanataj incheꞌl ri xaꞌej chavij atreꞌ Ajaf, xchaꞌ ri Pedro. \p \v 23 Pero antok ri Jesús xraꞌxaj quireꞌ, xtzuꞌn-apa riqꞌuin y xuꞌej cha ri Pedro: ¡Catiel-el chinoch Satanás! Atreꞌ xa ncatuoc kꞌatoy-nubꞌiey. Ruma ri naꞌan pensar atreꞌ xa junan riqꞌuin ri niquiꞌan pensar ri vinak y man incheꞌl ta ri nrajoꞌ ri Dios. \p \v 24 Y ri Jesús xchꞌoꞌ chica ri nicꞌaj chic ru-discípulos y xuꞌej: Vi xa cꞌo jun nrajoꞌ niꞌa chuvij, man tuꞌon ri nurayij jajaꞌ, y can tutzꞌamaꞌ y tucꞌuaj ri ru-cruz. Xa quireꞌ nuꞌon, otz tipa viqꞌuin chi niꞌa chuvij.\x + \xo 16:24 \xt Mt. 10:38; Lc. 14:27.\x* \v 25 Ruma xa cꞌo jun ri altíra nrajoꞌ ri rucꞌaslien vaveꞌ choch-ulief, man xticolotaj ta. Pero ri jun, mesque niquimisas vuma inreꞌ, can xtiril ri cꞌaslien ri man niqꞌuis ta.\x + \xo 16:25 \xt Mt. 10:39; Lc. 17:33; Jn. 12:25.\x* \v 26 Ruma ¿chica nuchꞌec jun vinak xa nicꞌujieꞌ ta riqꞌuin nojiel ri bꞌayomal ri cꞌo choch-ulief y xa man nicolotaj ta? Mesque altíra bꞌayomal cꞌo riqꞌuin, pero man nitiquir ta nulokꞌ ri cꞌaslien ri man niqꞌuis ta. \v 27 Ruma ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol can xtipa chic jun bꞌay, y junan chic rukꞌij riqꞌuin ri Rutataꞌ y xcaꞌpa jeꞌ ri ru-ángeles riqꞌuin.\x + \xo 16:27 \xt Mt. 25:31.\x* Y ja xtuyaꞌ rucꞌaxiel chica chiquijunal conforme ri xquiꞌan.\x + \xo 16:27 \xt Sal. 62:12.\x* \v 28 Y can ketzij ri niꞌej chiva, chi ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol, can xtipa riqꞌuin chic rukꞌij, y icꞌo jujun chivach ixreꞌ ri man xcaꞌcon ta yan, cꞌa xtiquitzꞌat-na reꞌ, xchaꞌ ri Jesús. \c 17 \s1 Antok ri Jesús xcꞌaxtaj rutzubꞌal \r (Mr. 9:2-13; Lc. 9:28-36) \p \v 1 Y antok kꞌaxnak chic vakiꞌ kꞌij, ri Jesús xaꞌruchaꞌ ri Pedro, ri Jacobo y ri Juan ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ y xaꞌrucꞌuaj cꞌa ri iyoxeꞌ reꞌ paroꞌ jun juyuꞌ nem. \v 2 Y ri Jesús xcꞌaxtaj rutzubꞌal chiquivach. Ri rutzubꞌal can xchꞌichꞌan incheꞌl ri kꞌij. Y ri rutziak can altíra sak xuꞌon, can incheꞌl ri luz.\x + \xo 17:2 \xt 2P. 1:16.\x* \v 3 Y antok ri iyoxeꞌ discípulos xquitzꞌat, icꞌo yan chic ri Moisés y ri Elías, ncaꞌtzijuon riqꞌuin ri Jesús. \v 4 Y ri Pedro xuꞌej cha ri Jesús: Ajaf, otz chi ojcꞌo vaveꞌ ojreꞌ. Xa atreꞌ navajoꞌ, nakaꞌan oxeꞌ chꞌitak enramadas; jun avichin atreꞌ, jun richin ri Moisés y jun richin ri Elías. \p \v 5 Y cꞌa nichꞌoꞌ ri Pedro cha ri Jesús, antok jun mukul can nichꞌichꞌan xka-pa pa quiveꞌ. Y chupan ri mukul reꞌ, cꞌo Jun ri xchꞌo-pa y xuꞌej: Jareꞌ ri Nucꞌajuol; altíra nivajoꞌ y niquicuot vánima riqꞌuin.\x + \xo 17:5 \xt Is. 42:1; Mt. 3:17; 12:18; Mr. 1:11; Lc. 3:22; 2P. 1:17-18.\x* Can tivaxaj ri nuꞌej jajaꞌ. \p \v 6 Y antok ri iyoxeꞌ discípulos xcaꞌxaj reꞌ, xaꞌxuquieꞌ y xquikasaj-ka ri quijaluon cꞌa pan ulief. Y altíra xquixiꞌij-quiꞌ. \v 7 Y ri Jesús xjiel-apa quiqꞌuin ri ru-discípulos, xaꞌrutzꞌom-ka y xuꞌej chica: Quixpalaj y man tixiꞌij-iviꞌ. \p \v 8 Antok ri discípulos xaꞌtzuꞌn chic apa, man jun chic más xquitzꞌat, xa ruyuon chic ri Jesús cꞌo can. \p \v 9 Y antok ijejeꞌ i-xulan-pa choch ri juyuꞌ, ri Jesús xuꞌon mandar chica ri ru-discípulos: Man jun choj cha tiꞌej ri xitzꞌat. Otz ntiꞌej pero cꞌa antok ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol ya cꞌastajnak chic pa chiquicajol ri quiminakiꞌ, xchaꞌ chica. \p \v 10 Entonces ri discípulos xquicꞌutuj cha ri Jesús: ¿Karruma niquiꞌej ri achiꞌaꞌ escribas chi nicꞌatzin chi ja ri Elías nipa naꞌay?\x + \xo 17:10 \xt Mal. 4:5.\x* xaꞌchaꞌ. \p \v 11 Y ri Jesús xuꞌej chica: Can ketzij chi ri Elías nipa naꞌay y nalruchojmij nojiel ri nicꞌatzin chi nichojmix. \v 12 Pero inreꞌ niꞌej chiva chi ri Elías ya xpa,\x + \xo 17:12 \xt Mt. 11:14.\x* y man xquinaꞌiej ta chica reꞌ. Can nojiel ri xcajoꞌ, can quireꞌ xquiꞌan cha. Y can quireꞌ xtiquiꞌan jeꞌ cha ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol, can xtuꞌon sufrir pa quikꞌaꞌ, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 13 Y cꞌajareꞌ ri discípulos xiꞌka pa quiveꞌ (xquiꞌan entender) chi ri Jesús chirij ri Juan el Bautista xchꞌo-ve. \s1 Ri Jesús nuꞌon sanar jun alaꞌ ri nuꞌon ataque \r (Mr. 9:14-29; Lc. 9:37-43) \p \v 14 Antok ri Jesús y ri iyoxeꞌ discípulos xaꞌlka pacheꞌ quimaluon-quiꞌ iqꞌuiy vinak, cꞌo jun ache xalka riqꞌuin ri Jesús y xalxuquieꞌ choch. Ri ache xuꞌej cha ri Jesús: \v 15 Ajaf, tajoyovaj roch ri nucꞌajuol, ruma jajaꞌ altíra nuꞌon sufrir ruma ri ataque, y qꞌuiy mul tzaknak pa kꞌakꞌ y pa yaꞌ. \v 16 Xincꞌam-pa chi xalyaꞌ chiquivach ri a-discípulos, pero ijejeꞌ man xaꞌtiquir ta xquiꞌan sanar, xchaꞌ ri ache. \p \v 17 Y ri Jesús xuꞌej: ¡Man jun vinak chupan ri tiempo vacame ruyoꞌn ta ránima riqꞌuin ri Dios, xa quinojiel i-sachnak! ¿Ixreꞌ ntiꞌan pensar chi inreꞌ nojiel kꞌij xquicꞌujieꞌ iviqꞌuin? ¿Y janeꞌ (jaroꞌ) tiempo xquixcochꞌ? Ticꞌama-pa ri alaꞌ vaveꞌ, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 18 Ri Jesús cof xchꞌoꞌ cha ri itziel espíritu y xuꞌej cha chi tiel-el y ja xiel riqꞌuin ri alaꞌ. Y ri alaꞌ can ja chupan ri huora reꞌ xuꞌon sanar. \p \v 19 Y antok ri Jesús y ri ru-discípulos quiyuon chic icꞌo can, xaꞌpa ijejeꞌ xquicꞌutuj cha: ¿Karruma ojreꞌ man xojtiquir ta xkalasaj-el ri itziel espíritu? \p \v 20 Y ri Jesús xuꞌej chica: Man xixtiquir ta xivalasaj-el ruma man can ta icukubꞌan icꞌuꞌx riqꞌuin ri Dios. Y can ketzij ri niꞌej chiva: Xa ta icukubꞌan icꞌuꞌx riqꞌuin ri Dios, mesque incheꞌl-oc jun chꞌiti ijaꞌtz richin ri mostaza, ntiꞌej cha la juyuꞌ la chi tiel-el vaveꞌ y takꞌax chic jun lugar, y can xtakꞌax\x + \xo 17:20 \xt Mt. 21:21; Mr. 11:23; 1Co. 13:2.\x* y man jun cꞌa kax ri man ta xquixtiquir xtiꞌan. \v 21 Pero ri jun clase espíritu reꞌ ntiel-el, joꞌc riqꞌuin ayuno y oración, xchaꞌ chica. \s1 Ri Jesús nunataj chic jun bꞌay chi xtiquimisas \r (Mr. 9:30-32; Lc. 9:43-45) \p \v 22 Y antok ri Jesús y ri ru-discípulos icꞌo chic Galilea, xpa ri Jesús xuꞌej chic jun bꞌay chica: Ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol can xtijach pa quikꞌaꞌ ri vinak, \v 23 y xtiquiquimisaj, pero chi oxeꞌ kꞌij xticꞌastaj-pa chiquicajol ri quiminakiꞌ. Y antok ri discípulos xcaꞌxaj ri xuꞌej ri Jesús, can altíra xaꞌbꞌisuon. \s1 Ri Jesús nutoj ri impuesto richin ri templo \p \v 24 Y antok ri Jesús y ri ru-discípulos xaꞌlka pa tanamet Capernaum, ri ncaꞌmalo ri impuestos xaꞌlka riqꞌuin ri Pedro y xquicꞌutuj cha: ¿Ri I-Maestro nutoj ri caꞌyeꞌ dracmas?\x + \xo 17:24 \xt Ex. 30:13; 38:26. Ri “caꞌyeꞌ dracmas” ja ri impuesto ri xquiyaꞌ ri israelitas juna-junaꞌ richin ri templo. Ri “dracma” rakalien jun kꞌij samaj.\x* xaꞌchaꞌ cha. \p \v 25 Y ri Pedro xuꞌej: Nutoj. Y antok ri Pedro xuoc pa jay, ja ri Jesús xbꞌachꞌo-pa cha naꞌay y xuꞌej cha: ¿Chica naꞌej atreꞌ Simón Pedro? ¿Ri reyes ri icꞌo choch-ulief, choj chica niquicꞌutuj ri impuestos y ri contribuciones? ¿Chica ri calcꞌual o chica ri man calcꞌual ta? xchaꞌ ri Jesús. \p \v 26 Y ri Pedro xuꞌej cha ri Jesús: Ri reyes chica ri man i-calcꞌual ta niquicꞌutuj-ve, xchaꞌ. Y ri Jesús xuꞌej: Ja ri calcꞌual ri manak niquitoj. \v 27 Pero xa man nakatoj ta, xa man xtiꞌka ta pa quiveꞌ (man xtiquiꞌan ta entender) karruma man nakatoj ta. Caꞌin cꞌa chuchiꞌ ri mar chi natzꞌamaꞌ car; y ri naꞌay car ri xtavalasaj-pa, tajakaꞌ pa ruchiꞌ y chireꞌ xtavil-ve ri miera chi natoj ri impuesto ri vichin inreꞌ y ri avichin atreꞌ, xchaꞌ ri Jesús cha ri Pedro. \c 18 \s1 ¿Chica ri más nem? \r (Mr. 9:33-37; Lc. 9:46-48) \p \v 1 Y chupan ri tiempo reꞌ ri discípulos xaꞌjiel-apa riqꞌuin ri Jesús, y xquicꞌutuj cha: ¿Chica ri más nem xtuꞌon chupan ri ru-reino ri Dios?\x + \xo 18:1 \xt Lc. 22:24.\x* xaꞌchaꞌ cha. \p \v 2 Y ri Jesús xrayuoj jun acꞌual y xuyaꞌ pa nicꞌaj. \v 3 Y jajaꞌ xuꞌej chica ri ru-discípulos: Can ketzij ri niꞌej chiva, chi xa man nticꞌax ta ri inoꞌj, y xa man ntiꞌan ta incheꞌl jun acꞌual, man xquixuoc ta chupan ri ru-reino ri Dios.\x + \xo 18:3 \xt Mr. 10:15; Lc. 18:17.\x* \v 4 Joꞌc ri nunaꞌ chi man jun oc rukꞌij incheꞌl ri jun acꞌual reꞌ, jareꞌ ri más nem rukꞌij xticꞌujieꞌ pa ru-reino ri Dios. \v 5 Y chica-na ri nuꞌon recibir jun acꞌual incheꞌl va pa nubꞌeꞌ, xa can inreꞌ nquiruꞌon recibir. \s1 Juyeꞌ roch ri nibꞌano cha jun chi nitzak \r (Mr. 9:42-48; Lc. 17:1-2) \p \v 6 Xa cꞌo ta jun ri in-runiman mesque manak-oc rukꞌij y nipa jun chic vinak y nuꞌon cha ri jun reꞌ chi nitzak, ri nibꞌano quireꞌ más otz nixim jun nem abꞌaj (caꞌ) chukul y nicꞌak-ka cꞌa chuxieꞌ ri mar. \v 7 ¡Juyeꞌ quivach ri vinak ri icꞌo choch-ulief, ruma icꞌo ri ncaꞌbꞌano chica chi ncaꞌtzak chupan pecado! Can cꞌo-ve chi quireꞌ niquicꞌul choch-ulief. ¡Pero can juyeꞌ roch ri vinak ri nibꞌano cha jun chic chi nitzak chupan pecado! \p \v 8 Rumareꞌ xa jun akꞌaꞌ o jun avakan ri nibꞌano chava chi ncatzak, más otz takupij-el y tacꞌaka-el. Ruma más otz jun oc akꞌaꞌ o jun oc avakan cꞌo ncatuoc chupan ri cꞌaslien ri man niqꞌuis ta, que cꞌo caꞌyeꞌ akꞌaꞌ y caꞌyeꞌ avakan y xa ncayoꞌx chupan ri kꞌakꞌ ri man nichup ta.\x + \xo 18:8 \xt Mt. 5:30.\x* \v 9 Y xa jun anakꞌavach ri nibꞌano chava chi ncatzak, más otz tavalasaj-el y tacꞌaka-el. Ruma más otz jun oc anakꞌavach cꞌo ncatuoc chupan ri cꞌaslien ri man niqꞌuis ta, que cꞌo caꞌyeꞌ anakꞌavach y xa ncayoꞌx chupan ri infierno, ri kꞌakꞌ ri man nichup ta.\x + \xo 18:9 \xt Mt. 5:29.\x* \s1 Ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) chirij jun oveja ri sachnak can \r (Lc. 15:3-7) \p \v 10 Man tiꞌan chica chi man jun quikalien ri man jun oc quikꞌij, ruma chivach ixreꞌ can i-coꞌl-oc. Inreꞌ niꞌej chiva chi ijejeꞌ icꞌo ángeles ri ncaꞌchajin quichin, y ri ángeles reꞌ can siempre icꞌo riqꞌuin ri Nataꞌ ri cꞌo chicaj. \v 11 Y ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol, can xpa chi ncaꞌrucanuj y chi ncaꞌrucol ri i-sachnak chupan ri pecado.\x + \xo 18:11 \xt Lc. 19:10.\x* \p \v 12 Tibꞌanaꞌ pensar otz ri xtinꞌej chiva. Xa jun ache icꞌo ta i-cien ru-ovejas y nisach ta can jun, ¿man ncaꞌruyaꞌ ta came can bꞌaꞌ ri i-noventa y nueve y niꞌa pa tak kꞌayis chucunuxic ri jun ri sachnak can? \v 13 Y xa ri ache reꞌ nirila-pa ri jun ru-oveja ri sachnak can, can ketzij niꞌej chiva chi jajaꞌ más niquicuot riqꞌuin ri ru-oveja ri nirila-pa que chiquivach ri i-noventa y nueve ri man xaꞌsach ta. \v 14 Can quireꞌ nibꞌanataj riqꞌuin ri Itataꞌ ri cꞌo chicaj, can man nrajoꞌ ta jajaꞌ chi nisach ta can jun vinak chupan ri pecado, mesque manak-oc rukꞌij. \s1 Ri Jesús nucꞌut cheꞌl naꞌan perdonar jun hermano \p \v 15 Xa cꞌo jun hermano cꞌo jun kax itziel ri nuꞌon chava, ayuon caꞌin riqꞌuin y taꞌej cha ri xuꞌon chava. Y xa nraꞌxaj ri naꞌej cha, can xachꞌec ri hermano.\x + \xo 18:15 \xt Lc. 17:3.\x* \v 16 Pero xa man ncaraꞌxaj ta, caꞌvucꞌuaj jun o icaꞌyeꞌ testigos aviqꞌuin, chi quireꞌ chiquivach ijejeꞌ naꞌej cha ri hermano chi man otz ta ri xuꞌon chava.\x + \xo 18:16 \xt Dt. 17:6; 19:15.\x* \v 17 Y xa ri hermano man nrajoꞌ ta nraꞌxaj ri niquiꞌej cha, taꞌej cha ri iglesia. Y xa man nraꞌxaj ta ri nuꞌej ri iglesia cha, entonces tabꞌanaꞌ cha incheꞌl jun maloy-impuestos o incheꞌl jun vinak ri man runiman ta ri Dios. \p \v 18 Y can ketzij niꞌej chiva, chi nojiel ri xtixim vaveꞌ choch-ulief, can xtinxim chila chicaj, y ri xtiquir vaveꞌ choch-ulief, can xtinquir chila chicaj.\x + \xo 18:18 \xt Mt. 16:19; Jn. 20:23.\x* \p \v 19 Niꞌej jeꞌ chiva: Xa choch-ulief icꞌo icaꞌyeꞌ hermanos ri ncaꞌcꞌujieꞌ de acuerdo chi niquicꞌutuj chica-na kax, ri Nataꞌ Dios ri cꞌo chicaj can xtuya-pa ri nicꞌutux cha cuma ri icaꞌyeꞌ reꞌ. \v 20 Ruma pacheꞌ na quimaluon-quiꞌ icaꞌyeꞌ o iyoxeꞌ pa nubꞌeꞌ inreꞌ, can incꞌo inreꞌ chiquicajol, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 21 Y ri Pedro can ja xjiel-apa riqꞌuin ri Jesús y xuꞌej cha: Ajaf, ¿janeꞌ (jaroꞌ) mul niꞌan perdonar ri nu-hermano ri nuꞌon itziel chuva? ¿Siete (vukuꞌ) mul came niꞌan perdonar? xchaꞌ ri Pedro cha ri Jesús. \p \v 22 Ri Jesús xuꞌej cha ri Pedro: Inreꞌ man niꞌej ta chava chi joꞌc siete (vukuꞌ) mul otz naꞌan perdonar jun av-hermano ri nuꞌon itziel chava. Inreꞌ niꞌej chava chi hasta setenta veces siete naꞌan perdonar ri av-hermano.\x + \xo 18:22 \xt Lc. 17:3-4.\x* \s1 Ri icaꞌyeꞌ achiꞌaꞌ ri cꞌo quicꞌas \p \v 23 Ri reino ri cꞌo chicaj can junan riqꞌuin ri xuꞌon jun rey ri xrajoꞌ xunaꞌiej janeꞌ (jaroꞌ) quicꞌas chiquijunal ri rusamajiel. \v 24 Y antok ri rey reꞌ xutzꞌom rubꞌanic ri cuentas, cꞌo jun rusamajiel xpabꞌax choch ri cꞌo diez (lajuj) mil talentos rucꞌas.\x + \xo 18:24 \xt Ri tzij “diez (lajuj) mil talentos” ntiel veinte mil junaꞌ nisamaj jun vinak.\x* \v 25 Y ruma ri samajiel reꞌ man nitiquir ta nutzoliej ri rucꞌas, ri rey xuꞌej chi ticꞌayix ri samajiel, ri raxjayil y ri ralcꞌual. Y ticꞌayix jeꞌ nojiel ri kax richin, chi quireꞌ nitzalaj ri rucꞌas. \v 26 Ri samajiel can ja xxuquie-ka pan ulief choch ri rey, y altíra nuꞌon rogar cha. Ri samajiel nuꞌej cha ri rey: Tabꞌanaꞌ favor quinavoyoꞌiej chic bꞌaꞌ. Inreꞌ can xtintzoliej chava nojiel ri nucꞌas, xchaꞌ jajaꞌ. \v 27 Y ri rey ri rajaf ri samajiel, can altíra xujoyovaj roch, rumareꞌ xutzokopij-el y xuꞌon perdonar ri rucꞌas. \v 28 Pero antok xiel-pa ri samajiel reꞌ, xbꞌarucꞌuluꞌ cꞌa jun chic samajiel ri cꞌo rucꞌas rubꞌanun riqꞌuin jajaꞌ. Ri rucꞌas ri rubꞌanun ri jun rachꞌil riqꞌuin xa cien denarios oc,\x + \xo 18:28 \xt Ri tzij “cien denarios” ntiel cien kꞌij nisamaj jun vinak.\x* pero jajaꞌ xutzꞌom chukul ri rachꞌil y can ja nujitzꞌ-ka pa rukul y nuꞌej cha: Tayaꞌ cꞌa ri acꞌas ri abꞌanun viqꞌuin, nichaꞌ cha. \v 29 Y ri rachꞌil ja xxuquie-ka chukul rakan, y can nucꞌutuj favor cha, y nuꞌej: Quinavoyoꞌiej chic bꞌaꞌ y inreꞌ xtintzoliej nojiel chava, xchaꞌ. \v 30 Pero ri ache samajiel ri cꞌo cꞌas bꞌanun riqꞌuin, man xka ta choch ri xꞌeꞌx cha y rumareꞌ xucꞌuaj y xuyaꞌ pa cárcel, hasta cꞌa nutzoliej-na ri rucꞌas. \v 31 Y ri nicꞌaj chic aj-samajiel antok xquitzꞌat nojiel ri xbꞌanataj, can altíra xaꞌbꞌisuon-ka. Y ijejeꞌ xaꞌa riqꞌuin ri rey ri cajaf y xbꞌaquitzijuoj nojiel ri xuꞌon ri jun samajiel riqꞌuin ri jun chic. \v 32 Y ri rey xutak royoxic ri samajiel ri man otz ta xuꞌon y xuꞌej cha: Atreꞌ xa at jun itziel nusamajiel. Inreꞌ xinꞌan perdonar nojiel ri acꞌas, ruma xaꞌan rogar chinoch. \v 33 ¿Karruma man xajoyovaj ta roch ri avachꞌil pa samaj, incheꞌl ri xinꞌan inreꞌ aviqꞌuin chi xinjoyovaj avach? \v 34 Y ri rey, ri cajaf ri aj-samajiel, xpa royoval, y xujach-el ri itziel rusamajiel pa quikꞌaꞌ ri achiꞌaꞌ chi xquitzꞌapij pa cárcel, hasta cꞌa nutzoliej-na nojiel ri rucꞌas. \p \v 35 Can quireꞌ xtuꞌon ri Nataꞌ Dios ri cꞌo chicaj iviqꞌuin ixreꞌ, xa man riqꞌuin ta nojiel ivánima ntiꞌan perdonar ri iv-hermano antok cꞌo itziel niquiꞌan chiva, xchaꞌ ri Jesús. \c 19 \s1 Ri Jesús nucꞌut chi ri i-cꞌulan man otz ta chi niquijach-quiꞌ \r (Mr. 10:1-12; Lc. 16:18) \p \v 1 Y antok ri Jesús xtanieꞌ chubꞌixic ri tzij reꞌ, xꞌa y xuyaꞌ can ri lugar reꞌ, ri rubꞌinan Galilea. Jajaꞌ xꞌa cꞌa Judea, y xakꞌax jucꞌan ri río Jordán. \v 2 Can iqꞌuiy vinak ri xaꞌa chirij, y xaꞌruꞌon sanar ri ncaꞌyavaj. \p \v 3 Y jareꞌ antok nicꞌaj achiꞌaꞌ fariseos xaꞌlka riqꞌuin chi niquiꞌan tentar. Y rumareꞌ xquicꞌutuj cha: ¿Otz chi jun ache nujach-riꞌ riqꞌuin ri raxjayil ruma chica-na kax? \p \v 4 Pero ri Jesús xuꞌej chica ri achiꞌaꞌ reꞌ: ¿Man ibꞌanun ta leer chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios ri nuꞌej chi pa rutzꞌucbꞌal, ri Dios ache y ixok xaꞌruꞌon?\x + \xo 19:4 \xt Gn. 1:27; 5:2.\x* \v 5 Y xuꞌej: Rumareꞌ ri ache xcaꞌruyaꞌ can ri rutie-rutataꞌ y xtiquicꞌan-quiꞌ riqꞌuin ri raxjayil, y ri icaꞌyeꞌ xa joꞌc jun xtiquiꞌan.\x + \xo 19:5 \xt Gn. 2:24.\x* Quireꞌ nuꞌej ri ruchꞌabꞌal ri Dios ri tzꞌibꞌan can. \v 6 Y rumareꞌ man chic icaꞌyeꞌ ta, xa joꞌc jun xtiquiꞌan. Ruma cꞌa reꞌ, lo que ri Dios xuꞌon jun cha, ri ache man tujach roch, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 7 Y ijejeꞌ xquicꞌutuj cha ri Jesús: ¿Karruma ri Moisés xuꞌon mandar chi xa jun ache nrajoꞌ nujach-riꞌ riqꞌuin ri raxjayil, tubꞌanaꞌ jun carta ri pacheꞌ nuꞌej-ve chi nujach-riꞌ riqꞌuin y tuyaꞌ can?\x + \xo 19:7 \xt Dt. 24:1; Mt. 5:31.\x* \p \v 8 Y ri Jesús xuꞌej chica: Ruma cof ibꞌanun cha ri ivánima, rumareꞌ ri Moisés xuꞌon permitir chi jun ache cꞌo cheꞌl nujach-riꞌ riqꞌuin ri raxjayil; pero pa rutzꞌucbꞌal, man quireꞌ ta. \v 9 Y inreꞌ can niꞌej cꞌa chiva chi chica-na ache ri nujach-riꞌ riqꞌuin ri raxjayil y xa man ruma ta ri ixok rucꞌuan-riꞌ riqꞌuin jun chic ache, y nicꞌulieꞌ riqꞌuin jun chic ixok, ri ache reꞌ can nuꞌon pecado choch ri Dios. Y ri ache ri nicꞌulieꞌ riqꞌuin ri ixok ri jachuon-el, can nuꞌon jeꞌ pecado choch ri Dios,\x + \xo 19:9 \xt Mt. 5:32; 1Co. 7:10-11.\x* xchaꞌ ri Jesús. \p \v 10 Y ri discípulos xquiꞌej cha ri Jesús: Xa jun ache can richin xa jun tiempo ximil riqꞌuin ri raxjayil, más ta otz chi man ta nicꞌulieꞌ, xaꞌchaꞌ. \p \v 11 Y ri Jesús xuꞌej chica ri ru-discípulos: Man quinojiel ta ncaꞌcovin niquiꞌan chi man ta ncaꞌcꞌulieꞌ, ruma man chica ta quinojiel yoꞌn-ve chi niquiꞌan quireꞌ. \v 12 Y icꞌo-na-ve alabꞌo, xa-jan antok xaꞌlax ja yan xaꞌkꞌalajin chi man xtiquicanuj ta quixjayil. Icꞌo jeꞌ alabꞌo ri man xtiquicanuj ta quixjayil, pero xa ruma xaꞌan operar. Y icꞌo jeꞌ alabꞌo ri man xtiquicanuj ta quixjayil, pero xa quiqꞌuin ijejeꞌ xpa-ve chi quireꞌ niquiꞌan rusamaj ri Dios y ncaꞌquitoꞌ ri ncaꞌuoc chupan ri reino ri cꞌo chicaj. Ri nunaꞌ chi nicovin nicꞌujieꞌ ruyuon, man tucanuj raxjayil, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Ri Jesús ncaꞌruꞌon bendecir ri acꞌolaꞌ \r (Mr. 10:13-16; Lc. 18:15-17) \p \v 13 Y icꞌo acꞌolaꞌ ri xaꞌcꞌamar-pa choch ri Jesús, chi nuyaꞌ rukꞌaꞌ pa quiveꞌ chi ncaꞌruꞌon bendecir. Pero ri discípulos xaꞌquichꞌolij ri vinak chi man tiquiꞌan quireꞌ. \v 14 Pero ri Jesús xuꞌej chica ri ru-discípulos: Tiyaꞌ permiso chica ri acꞌolaꞌ chi ncaꞌpa viqꞌuin inreꞌ, y man quiꞌikꞌat. Ruma ri reino ri cꞌo chicaj, xa quichin ri i-incheꞌl acꞌolaꞌ. \p \v 15 Y antok ri Jesús ruyoꞌn chic rukꞌaꞌ pa quiveꞌ ri acꞌolaꞌ chi xaꞌruꞌon bendecir, jajaꞌ xuyaꞌ can ri lugar reꞌ y xꞌa. \s1 Ri cꞌajol ache bꞌayuon \r (Mr. 10:17-31; Lc. 18:18-30) \p \v 16 Y cꞌo jun cꞌajol ache xalka riqꞌuin ri Jesús y xuꞌej: Utzulaj Maestro, ¿chica otz niꞌan chi nivil ri cꞌaslien ri man niqꞌuis ta? xchaꞌ cha. \p \v 17 Y ri Jesús xuꞌej cha: ¿Karruma naꞌej otz chuva inreꞌ? Ruma man jun vinak otz, xa joꞌc Jun ri otz y reꞌ ja ri Dios. Xa atreꞌ navajoꞌ ncabꞌaka chupan ri cꞌaslien ri man niqꞌuis ta, can tabꞌanaꞌ ri nuꞌej ri mandamientos, xchaꞌ cha. \p \v 18 Y xpa ri cꞌajol ache xucꞌutuj cha ri Jesús: ¿Chica ri mandamientos reꞌ? xchaꞌ. Y ri Jesús xuꞌej cha: Man caquimisan;\x + \xo 19:18 \xt Ex. 20:13; Dt. 5:17.\x* ri at-cꞌulan, man tavucꞌuaj-aviꞌ riqꞌuin jun chic;\x + \xo 19:18 \xt Ex. 20:14; Dt. 5:18.\x* man catalakꞌ;\x + \xo 19:18 \xt Ex. 20:15; Dt. 5:19.\x* man tatzꞌak tzij chirij jun chic;\x + \xo 19:18 \xt Ex. 20:16; Dt. 5:20.\x* \v 19 caꞌbꞌanaꞌ respetar ri atie-atataꞌ;\x + \xo 19:19 \xt Ex. 20:12; Dt. 5:16.\x* y can incheꞌl ri navajo-ka-aviꞌ atreꞌ, can quireꞌ jeꞌ mismo tavajoꞌ ri a-prójimo.\x + \xo 19:19 \xt Lv. 19:18.\x* Jareꞌ ri mandamientos, xchaꞌ cha. \p \v 20 Y ri cꞌajol ache xuꞌej cha ri Jesús: Nojiel reꞌ cꞌa in coꞌl-oc nutzꞌamuon-pa rubꞌanic. ¿Chica nquirajoꞌ ri man nubꞌanun ta? xchaꞌ. \p \v 21 Y ri Jesús xuꞌej cha: Xa navajoꞌ naꞌan nojiel, caꞌin, tacꞌayij ri cꞌo aviqꞌuin y ri rajal tajachaꞌ chiquivach ri i-puobra, chi quireꞌ nicꞌujieꞌ abꞌayomal chicaj. Y catam-pa viqꞌuin y ncaꞌa chuvij, xchaꞌ cha. \p \v 22 Antok ri cꞌajol ache xraꞌxaj ri tzij ri xuꞌej ri Jesús, nibꞌisuon ránima xꞌa, ruma altíra rubꞌayomal cꞌo. \p \v 23 Entonces ri Jesús xuꞌej chica ri ru-discípulos: Can ketzij niꞌej chiva, chi altíra cuesta chi jun bꞌayuon ntuoc pa ru-reino ri Dios. \v 24 Jun chic bꞌay niꞌej chiva: Xa más fácil nakꞌax jun camello chupan jun ruvaruol jun acúxa, que choch jun bꞌayuon chi ntuoc pa ru-reino ri Dios. \p \v 25 Y antok ri ru-discípulos xcaꞌxaj ri tzij reꞌ, can más xaꞌchapataj, y niquiꞌej: ¿Chica cꞌa xticolotaj? xaꞌchaꞌ. \p \v 26 Ri Jesús xaꞌrutzꞌat-apa ri ru-discípulos y xuꞌej chica: Ri vinak man nojiel ta ncaꞌtiquir niquiꞌan, pero ri Dios nojiel nitiquir nuꞌon, xchaꞌ chica. \p \v 27 Y jareꞌ antok ri Pedro xuꞌej cha ri Jesús: Ojreꞌ kayoꞌn can nojiel ri cꞌo kiqꞌuin, y oj-bꞌanak chavij. ¿Y chica xtakachꞌec ojreꞌ rumareꞌ? \p \v 28 Ri Jesús xuꞌej: Can ketzij ri niꞌej chiva, chi antok xtalka ri kꞌij chi nojiel xcaꞌuoc cꞌacꞌacꞌ, ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol cꞌo chic rukꞌij, can xtitzꞌuyeꞌ pa ru-trono chi nuꞌon juzgar.\x + \xo 19:28 \xt Mt. 25:31.\x* Y ixreꞌ jeꞌ ri ix-bꞌanak chuvij, xquixtzꞌuyeꞌ pa doce (cabꞌalajuj) tronos chi ntiꞌan juzgar ri doce (cabꞌalajuj) tribus richin ri Israel.\x + \xo 19:28 \xt Lc. 22:30.\x* \v 29 Y chica-na ri ruyoꞌn can rachuoch, o runimal, o ruchakꞌ, o ranaꞌ, o rutie-rutataꞌ, o raxjayil, o ralcꞌual o rulief vuma inreꞌ, can xtiyoꞌx cien veces más ri rucꞌaxiel cha. Y can xtiyoꞌx cha ri cꞌaslien ri man niqꞌuis ta. \v 30 Pero iqꞌuiy ri icꞌo nabꞌayal, ri xcaꞌcꞌujieꞌ cꞌa pa ruqꞌuisbꞌal y iqꞌuiy ri icꞌo pa ruqꞌuisbꞌal xcaꞌcꞌujieꞌ nabꞌayal.\x + \xo 19:30 \xt Mt. 20:16; Lc. 13:30.\x* \c 20 \s1 Ri aj-samajiel richin jun ulief ri ticuon uva choch \p \v 1 Ri reino ri cꞌo chicaj can junan riqꞌuin ri xuꞌon jun ache tataꞌj. Jajaꞌ cumaj yan xꞌa chi xaꞌrucanuj aj-samajiel chi xaꞌrutak pa rulief ri ruticuon uva choch. \v 2 Antok ri ache reꞌ xaꞌril ri aj-samajiel y antok chꞌovinak chic quiqꞌuin chi niquichꞌec jun denario ri kꞌij, cꞌajareꞌ xaꞌrutak-el pa rulief ri ruticuon uva choch. \v 3 Y como a las nueve laꞌk ri macꞌajan reꞌ, xiel chic ri ache y xaꞌrutzꞌat pa qꞌuiyiꞌal chi icꞌo ri man quiluon ta quisamaj. \v 4 Jajaꞌ xchꞌoꞌ chica y xuꞌej: Quixbꞌasamaj jeꞌ ixreꞌ pa vulief ri nuticuon uva choch, y inreꞌ xtinyaꞌ otz ivajal, xchaꞌ chica. Y ri aj-samajiel reꞌ can xaꞌa. \v 5 Ri rajaf ri ulief, xiel chic jun bꞌay como pa nicꞌaj-kꞌij, y quireꞌ jeꞌ xuꞌon como a las tres ri nakakꞌij. Jajaꞌ xaꞌrutak chic el nicꞌaj aj-samajiel pa rusamaj, y xuꞌej chica chi can xtuyaꞌ otz cajal. \v 6 Y como a las cinco ri nakakꞌij, jajaꞌ xiel chic el jun bꞌay y xaꞌbꞌarilaꞌ nicꞌaj chic, y xuꞌej chica: ¿Karruma ixreꞌ man iviluon ta isamaj y choj xixcꞌujieꞌ jun kꞌij vaveꞌ? xchaꞌ chica. \v 7 Y ri aj-samajiel reꞌ xquiꞌej cha: Man jun xyoꞌn kasamaj. Y ri rajaf ri ulief xuꞌej chica: Quixbꞌasamaj jeꞌ ixreꞌ pa vulief ri nuticuon uva choch, y xtinyaꞌ otz ivajal, xchaꞌ chica. \p \v 8 Antok xka-ka ri kꞌij, xpa ri rajaf ri ulief, xuꞌej cha ri ucꞌuay quichin ri samajiel: Caꞌvayuoj-pa quinojiel ri aj-samajiel y tatajo-el ri quikꞌij.\x + \xo 20:8 \xt Lv. 19:13; Dt. 24:15.\x* Naꞌay caꞌtajoꞌ ri aj-samajiel ri xaꞌlka tarde, y después caꞌtajoꞌ ri xaꞌlka naꞌay, xchaꞌ. \v 9 Antok ri aj-samajiel ri xaꞌuoc pa samaj como a las cinco ri nakakꞌij, xaꞌlka chi ncaꞌtuoj; xaꞌtuoj jun denario. \v 10 Y antok xaꞌlka ri aj-samajiel ri xaꞌuoc pa samaj naꞌay chi ncaꞌtuoj; xquiꞌan pensar chi más qꞌuiy ri xtiyoꞌx chica. Pero antok xaꞌtuoj, xa jun denario oc ri xyoꞌx chica. \v 11 Antok xquitzꞌat chi junan ri xyoꞌx chica, xquichꞌojij ri cajal cha ri ache tataꞌj. \v 12 Ri aj-samajiel reꞌ xquiꞌej: Ri samajiel ri xaꞌuoc pa samaj tarde, xa jun huora-oc xaꞌsamaj, y can junan xaꞌan chica kiqꞌuin ojreꞌ, y ojreꞌ jun kꞌij ri xojsamaj y xojcꞌujieꞌ chuxieꞌ rukꞌakꞌal ri kꞌij, xaꞌchaꞌ. \v 13 Y ri rajaf samaj xuꞌej cha jun: Xa junan xaꞌntoj ri nicꞌaj chic samajiel, man jun itziel kax xinꞌan chava atreꞌ. Ruma quireꞌ xkaꞌej aviqꞌuin chi jun denario niyaꞌ chava. \v 14 Tavucꞌuaj ri avajal y caꞌin. Y chica ri samajiel ri xaꞌuoc pa samaj tarde, can pa vánima inreꞌ xalax-pa chi xinyaꞌ ri cajal incheꞌl ri avajal atreꞌ. \v 15 Ruma nojiel ri cꞌo viqꞌuin inreꞌ, can pa nukꞌaꞌ inreꞌ cꞌo-ve richin niꞌan chica-na ri nivajoꞌ niꞌan cha. ¿O itziel nquinatzꞌat ruma niꞌan ri otz? xchaꞌ. \v 16 Quireꞌ cꞌa ri icꞌo nabꞌayal xcaꞌcꞌujieꞌ cꞌa pa ruqꞌuisbꞌal. Y ri icꞌo pa ruqꞌuisbꞌal xcaꞌcꞌujieꞌ nabꞌayal. Y mesque iqꞌuiy ri ncaꞌyox, pero man quinojiel ta xcaꞌchoꞌx chi nicꞌujieꞌ quikꞌij.\x + \xo 20:16 \xt Mt. 19:30; Mr. 10:31; Lc. 13:30.\x* Quireꞌ xuꞌej ri Jesús. \s1 Ri Jesús nunataj chic jun bꞌay chi xtiquimisas \r (Mr. 10:32-34; Lc. 18:31-34) \p \v 17 Ri Jesús y ri i-doce (cabꞌalajuj) ru-discípulos y ri nicꞌaj chic vinak ri i-bꞌanak quiqꞌuin, quitzꞌamuon-el bꞌay chi ncaꞌa pa tanamet Jerusalén. Y jareꞌ antok ri Jesús xaꞌrucꞌuaj aparte ri ru-discípulos y xuꞌej chica: \v 18 Ixreꞌ ivataꞌn chi cꞌa pa tanamet Jerusalén nkuꞌa-ve-el, y chireꞌ xtijach-ve ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol pa quikꞌaꞌ ri principales sacerdotes y pa quikꞌaꞌ ri achiꞌaꞌ escribas. Y ijejeꞌ xtiquiꞌej chi tiquimisas. \v 19 Y xtiquijach pa quikꞌaꞌ ri vinak ri man israelitas ta. Y ri vinak reꞌ xcaꞌtzeꞌn chirij, xtiquichꞌey y cꞌajareꞌ xtiquibꞌajij choch cruz. Pero chi oxeꞌ kꞌij xticꞌastaj-pa chiquicajol ri quiminakiꞌ, xchaꞌ chica. \s1 Ri niquicꞌutuj ri Jacobo y ri Juan \r (Mr. 10:35-45) \p \v 20 Y ri quitieꞌ ri icaꞌyeꞌ discípulos ri i-rucꞌajuol ri Zebedeo, xjiel-apa riqꞌuin ri Jesús i-rachꞌil ri ral. Y ri quitieꞌ xxuquie-ka choch ri Jesús chi nucꞌutuj jun favor cha. \v 21 Ri Jesús xuꞌej cha ri quitieꞌ: ¿Chica ri navajoꞌ? xchaꞌ cha. Y ri ixok xuꞌej cha ri Jesús: Tabꞌanaꞌ chi ri icaꞌyeꞌ val reꞌ xcaꞌtzꞌuyeꞌ ta apa aviqꞌuin chupan ri a-reino; jun ta nicꞌujieꞌ pan a-derecha y jun ta pan av-izquierda. \p \v 22 Pero ri Jesús xuꞌej: Ixreꞌ man ivataꞌn ta chica ri nticꞌutuj. ¿Nticochꞌ came ixreꞌ incheꞌl ri xtiꞌan chuva inreꞌ? ¿Y nticochꞌ came ixreꞌ ri sufrimiento ri xtinkꞌasaj inreꞌ? Y ri icaꞌyeꞌ discípulos reꞌ xquiꞌej: Nakacochꞌ, xaꞌchaꞌ. \p \v 23 Y ri Jesús xuꞌej chic chica: Can ketzij chi ixreꞌ xticochꞌ ri incheꞌl xtiꞌan chuva inreꞌ. Can xticochꞌ jeꞌ ri sufrimiento ri xtinkꞌasaj inreꞌ. Pero ri nticꞌutuj ixreꞌ, chi jun nitzꞌuyeꞌ pa nu-derecha y ri jun chic pa nu-izquierda, reꞌ man pa nukꞌaꞌ ta inreꞌ cꞌo-ve chi niyaꞌ chiva. Ja ri Nataꞌ ri ruꞌeꞌn choj chica xtuya-ve chi ncaꞌtzꞌuyeꞌ chireꞌ. \p \v 24 Y antok ri i-diez (lajuj) chic discípulos xcaꞌxaj ri xꞌeꞌx, xpa quiyoval chica ri icaꞌyeꞌ discípulos ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ. \v 25 Pero ri Jesús xaꞌrayuoj ri ru-discípulos y xuꞌej chica: Ixreꞌ jaꞌal ivataꞌn chi vaveꞌ ri choch-ulief, ri ncaꞌbꞌano gobernar, ruma icꞌo ri vinak pa quikꞌaꞌ, rumareꞌ niquinaꞌ chi ijejeꞌ ri i-cajaf. Y quireꞌ jeꞌ ri principales, nicajoꞌ chi caꞌnimax y can tiꞌan nojiel ri niquiꞌej. \v 26 Pero chiꞌicajol ixreꞌ man quireꞌ ta. Ruma xa cꞌo jun ri nrajoꞌ nuꞌon nem chiꞌicajol ixreꞌ, nicꞌatzin chi nquixruꞌon servir.\x + \xo 20:26 \xt Lc. 22:25-26.\x* \v 27 Xa jun chivach ixreꞌ nrajoꞌ chi jajaꞌ ri naꞌay, can quixrubꞌanaꞌ servir.\x + \xo 20:27 \xt Mt. 23:11; Mr. 9:35; Lc. 22:26.\x* \v 28 Can tubꞌanaꞌ incheꞌl nuꞌon ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol. Jajaꞌ man xpa ta chi niꞌan servir, sino chi nuꞌon servir, y chi nuyaꞌ rucꞌaslien chi quireꞌ iqꞌuiy ri ncaꞌcolotaj, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Icaꞌyeꞌ muoy ncaꞌtzuꞌn chic \r (Mr. 10:46-52; Lc. 18:35-43) \p \v 29 Antok ri Jesús y ri ru-discípulos ja ncaꞌiel-el chupan ri tanamet Jericó, altíra iqꞌuiy vinak ri xaꞌa chirij. \v 30 Icꞌo icaꞌyeꞌ muoy i-tzꞌuyul chuchiꞌ ri bꞌay, y antok xcaꞌxaj chi ri Jesús nakꞌax chireꞌ, ijejeꞌ riqꞌuin quichukꞌaꞌ xaꞌchꞌoꞌ y xquiꞌej: ¡Ajaf, ri at Rumáma can ri rey David, tajoyovaj kavach! xaꞌchaꞌ. \p \v 31 Y ri vinak xaꞌquichꞌolij chi man chic caꞌchꞌo-pa, pero ijejeꞌ xa riqꞌuin más quichukꞌaꞌ xaꞌchꞌo-pa y xquiꞌej: ¡Ajaf, ri at Rumáma can ri rey David, tajoyovaj kavach! xaꞌchaꞌ. \p \v 32 Y ri Jesús xaꞌraꞌxaj, rumareꞌ xpiꞌie-ka, xaꞌrayuoj y xuꞌej chica: ¿Chica ntivajoꞌ chi niꞌan? xchaꞌ chica. \p \v 33 Ijejeꞌ xquiꞌej cha ri Jesús: Ajaf, ojreꞌ nakajoꞌ nkutzuꞌn, xaꞌchaꞌ. \p \v 34 Ri Jesús ruma altíra xujoyovaj quivach ri icaꞌyeꞌ muoy, ja xutzꞌom-apa ri quinakꞌavach. Y ijejeꞌ ja xaꞌtzuꞌn, y xaꞌa chirij ri Jesús. \c 21 \s1 Antok ri Jesús xuoc Jerusalén \r (Mr. 11:1-11; Lc. 19:28-40; Jn. 12:12-19) \p \v 1 Y antok ri Jesús y ri ru-discípulos y ri nicꞌaj chic vinak ri i-bꞌanak quiqꞌuin ya xaꞌbꞌaka Betfagé, ri cꞌo choch ri juyuꞌ Olivos, ri cꞌo cierca ri tanamet Jerusalén, ri Jesús xaꞌrutak-el icaꞌyeꞌ ru-discípulos, \v 2 y xuꞌej-el chica: Quixꞌin chupan la aldea la y xtivil jun alaj burro cꞌo riqꞌuin ri rutieꞌ ri ximil. Tiquira-pa ri rutieꞌ y quiꞌcꞌama-pa viqꞌuin. \v 3 Y xa cꞌo jun ri cꞌo chica ri xtuꞌej-pa chiva, tiꞌej cha: Nicꞌatzin cha ri Ajaf, pero chaꞌnin xcaꞌlrujachaꞌ chic, quixchaꞌ can cha, xcha-el ri Jesús chica. \p \v 4 Riqꞌuin reꞌ nuꞌon cumplir incheꞌl ri tzꞌibꞌan can ruma ri jun profeta ri xcꞌujieꞌ ojier can tiempo. Ri rutzꞌibꞌan can jajaꞌ, nuꞌej: \q1 \v 5 Tiꞌej chica ri vinak ri icꞌo pa tanamet Sion: \q1 Ri I-Rey ja patanak iviqꞌuin. \q1 Can manak-oc rukꞌij rubꞌanun-pa, chꞌacol-pa chirij jun alaj burro. \q1 Ri alaj burro ral jun chicop richin akaꞌn.\x + \xo 21:5 \xt Zac. 9:9.\x* \m Quireꞌ ri tzꞌibꞌan can. \p \v 6 Y ri icaꞌyeꞌ discípulos xaꞌa, y xquiꞌan ri eꞌn-el chica ruma ri Jesús. \v 7 Y xaꞌquicꞌam-pa ri burro y ri ral riqꞌuin ri Jesús, y ri discípulos xquiya-el ri qui-manta chiquij, y xchꞌoquie-el ri Jesús chirij. \v 8 Y can iqꞌuiy ri vinak ri niquilicꞌ qui-manta pa rubꞌiey. Y nicꞌaj chic vinak xiquima-pa chꞌitak rukꞌaꞌ chieꞌ chi xquiyaꞌ pa rubꞌiey. \v 9 Y ri vinak ri i-bꞌanak choch ri Jesús y ri icꞌo can chirij, can riqꞌuin nojiel quichukꞌaꞌ niquiꞌej: ¡Tiox bꞌaꞌ chi patanak ri Rumáma can ri rey David! ¡Bendito ri patanak pa rubꞌeꞌ ri Ajaf Dios!\x + \xo 21:9 \xt Sal. 118:25-26.\x* ¡Tiox bꞌaꞌ cha ri Dios ri cꞌo chicaj! ncaꞌchaꞌ. \p \v 10 Y antok ri Jesús xuoc pa tanamet Jerusalén, ri vinak ri icꞌo chireꞌ xquimol-quiꞌ chaꞌnin chi niquitzꞌat. Y ri vinak reꞌ niquiꞌej: ¿Chica cꞌa ache la? ncaꞌchaꞌ. \p \v 11 Y icꞌo ri xaꞌeꞌn: La ja ri Jesús, ri profeta, ri rutanamit Nazaret, ri cꞌo Galilea, ncaꞌchaꞌ. \s1 Ri Jesús ncaꞌrutarariej-el ri ncaꞌcꞌayin y ri ncaꞌlakꞌo pa templo \r (Mr. 11:15-19; Lc. 19:45-48; Jn. 2:13-22) \p \v 12 Y ri Jesús xuoc pa ru-templo ri Dios ri cꞌo pa tanamet Jerusalén. Y xaꞌrutarariej-el quinojiel ri ncaꞌcꞌayin y ri ncaꞌlakꞌo chireꞌ. Y xupajqꞌuij can ri qui-mesas ri niquicꞌax miera. Y quireꞌ jeꞌ xuꞌon cha ri quichꞌacat ri niquicꞌayij paluomix. \v 13 Ri Jesús xuꞌej chica ri vinak reꞌ: Chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios ri tzꞌibꞌan can nuꞌej: Ri vachuoch, jay richin oración;\x + \xo 21:13 \xt Is. 56:7.\x* pero ixreꞌ xa ibꞌanun cachuoch alakꞌomaꞌ cha,\x + \xo 21:13 \xt Jer. 7:11.\x* xchaꞌ ri Jesús chica. \p \v 14 Y antok ri Jesús cꞌo pa templo, icꞌo muoy y icꞌo ncaꞌjacajot xaꞌlka riqꞌuin y jajaꞌ xaꞌruꞌon-el sanar. \v 15 Pero ri principales sacerdotes y ri achiꞌaꞌ escribas xpa quiyoval, ruma ri Jesús qꞌuiy milagros ri ncaꞌruꞌon, y ruma jeꞌ ri acꞌolaꞌ riqꞌuin quichukꞌaꞌ niquiꞌej chireꞌ pa templo: ¡Tiox bꞌaꞌ chi xalka ri Rumáma can ri rey David! ncaꞌchaꞌ. \v 16 Y xquiꞌej cha ri Jesús: ¿Navaxaj ri niquiꞌej ri acꞌolaꞌ? Y ri Jesús xuꞌej chica ri achiꞌaꞌ reꞌ: Nivaꞌxaj. Y ixreꞌ, ¿man itzꞌatuon ta cꞌa chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios ri nuꞌej: \q1 Ri can ketzij ncaꞌyoꞌn rukꞌij ri Dios \q1 ja ri acꞌolaꞌ y ri cꞌa ncaꞌtzꞌuman?\x + \xo 21:16 \xt Sal. 8:2.\x* \m Quireꞌ nuꞌej ri ruchꞌabꞌal ri Dios, xchaꞌ ri Jesús chica. \v 17 Y ri Jesús xaꞌruyaꞌ can chireꞌ ri achiꞌaꞌ reꞌ. Jajaꞌ xiel-el pa tanamet Jerusalén y xꞌa chupan ri aldea Betania. Chireꞌ xꞌa-ve chi xukꞌasaj ri akꞌaꞌ reꞌ. \s1 Antok ri Jesús xuꞌej cha ri jun mata víquix chi manak chic roch xtuyaꞌ \r (Mr. 11:12-14, 20-26) \p \v 18 Y ri macꞌajan chucaꞌn kꞌij, antok rutzꞌamuon bꞌay chi nitzalaj pa tanamet Jerusalén, ri Jesús xnem-pa rupan. \v 19 Y jajaꞌ xutzꞌat jun mata víquix cierca ri bꞌay. Xꞌa-apa chuxieꞌ chi xirucanuj roch, pero xa man jun roch cꞌo, xa ruyuon ruxak. Y ri Jesús xuꞌej cha ri chieꞌ: Man jun chic bꞌay xtayaꞌ avach. Y ri víquix reꞌ can chaꞌnin xchakej-ka. \v 20 Antok ri ru-discípulos xquitzꞌat chi xchakej-ka ri jun mata víquix, xquiꞌej: ¿Cheꞌl xuꞌon chi chaꞌnin xchakej-ka ri jun mata víquix reꞌ? xaꞌchaꞌ. \p \v 21 Y ri Jesús xuꞌej chica: Can ketzij niꞌej chiva chi xa ixreꞌ can nticukubꞌaꞌ icꞌuꞌx riqꞌuin ri Dios y man nuꞌon ta caꞌyeꞌ icꞌuꞌx, can xquixtiquir ntiꞌan quireꞌ cha jun mata víquix. Y hasta cꞌo más ri nquixtiquir ntiꞌan. Nquixtiquir ntiꞌej cha la juyuꞌ la chi tiel-el y takꞌax chupan ri mar, y can quireꞌ xtibꞌanataj.\x + \xo 21:21 \xt Mt. 17:20; 1Co. 13:2.\x* \v 22 Y nojiel ri xticꞌutuj cha ri Dios chupan iv-oración, xa ntinimaj, can niyoꞌx chiva. \s1 Ri ru-autoridad ri Jesús \r (Mr. 11:27-33; Lc. 20:1-8) \p \v 23 Y antok ri Jesús cꞌo chic pa templo y nucꞌut chic ri ruchꞌabꞌal ri Dios chiquivach ri vinak, ri principales sacerdotes y ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar chiquicajol ri vinak, xaꞌjiel-apa riqꞌuin y xquicꞌutuj cha: ¿Chica autoridad cꞌo pan akꞌaꞌ chi naꞌan nojiel reꞌ? ¿Y chica xyoꞌn autoridad chava? xaꞌchaꞌ cha. \p \v 24 Ri Jesús xuꞌej chica ri achiꞌaꞌ reꞌ: Inreꞌ cꞌo jeꞌ jun kax ri nivajoꞌ nicꞌutuj chiva, y xa ixreꞌ xtiꞌej-pa chuva, inreꞌ jeꞌ xtinꞌej chiva chica autoridad cꞌo pa nukꞌaꞌ chi niꞌan nojiel reꞌ. \v 25 ¿Ri Juan xtak-pa ruma ri Dios chi xaꞌruꞌon bautizar ri vinak? ¿O xa achiꞌaꞌ xaꞌeꞌn cha? xchaꞌ ri Jesús. Entonces ri principales sacerdotes y ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar, xquiꞌej-ka chiquivach: Xa nakaꞌej chi ri Juan ja ri Dios ri takayuon-pa richin, ri Jesús xtuꞌej chika: ¿Karruma man xinimaj ta? \v 26 Y xa nakaꞌej chi ja ri achiꞌaꞌ xaꞌeꞌn cha ri Juan chi tubꞌanaꞌ quireꞌ, man otz ta, ruma ojreꞌ nakaxiꞌij-kiꞌ chiquivach ri vinak, ruma quinojiel cataꞌn chi ri Juan jun profeta, xaꞌcha-ka chiquivach. \p \v 27 Y cꞌajareꞌ xquiꞌej-apa cha ri Jesús: Ojreꞌ man kataꞌn ta, xaꞌcha-apa. Y ri Jesús xuꞌej jeꞌ chica: Inreꞌ jeꞌ man xtinꞌej ta chiva chica autoridad cꞌo pa nukꞌaꞌ chi ncaꞌnꞌan quireꞌ, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) chiquij icaꞌyeꞌ alabꞌo \p \v 28 Ri Jesús xuꞌej chica ri achiꞌaꞌ reꞌ: Can tibꞌanaꞌ pensar otz ri xtinꞌej chiva. Cꞌo jun ache icꞌo icaꞌyeꞌ rucꞌojolaꞌ. Y ri quitataꞌ xuꞌej cha ri naꞌay: Nucꞌajuol, caꞌin vacame y cabꞌasamaj pacheꞌ nuticuon-ve uva, xchaꞌ cha. \v 29 Pero jajaꞌ xuꞌej cha ri rutataꞌ: Vacame man nivajoꞌ ta nquibꞌasamaj, xchaꞌ. Pero después xalka paroꞌ chi man otz ta ri xuꞌej, y ja xꞌa pa samaj. \v 30 Y ri quitataꞌ quireꞌ jeꞌ xuꞌej cha ri jun chic rucꞌajuol, chi tisamaj. Y ri rucꞌajuol reꞌ xuꞌej cha: Otz cꞌa táta, ja nquiꞌa, xchaꞌ. Pero xa man xꞌa ta. \v 31 Ri Jesús xucꞌutuj: ¿Chica chiquivach ri icaꞌyeꞌ xbꞌano ri xrajoꞌ ri quitataꞌ? Y ri achiꞌaꞌ reꞌ xquiꞌej: Ja ri naꞌay, xaꞌchaꞌ. Y ri Jesús xuꞌej chica: Can ketzij niꞌej chiva, chi ja ri maloy-impuestos y ri rameras ri xcaꞌuoc naꞌay chivach ixreꞌ chupan ri ru-reino ri Dios. \v 32 Antok ri Juan el Bautista xpa, xucꞌut jun choj bꞌay chivach, pero ixreꞌ man xinimaj ta. Joꞌc ri maloy-impuestos y ri rameras ri xquinimaj.\x + \xo 21:32 \xt Lc. 3:12; 7:29-30.\x* Pero ixreꞌ, mesque xitzꞌat reꞌ, man xtzalaj ta pa ivánima riqꞌuin ri Dios chi xinimaj. \s1 Ri itziel tak aj-samajiel \r (Mr. 12:1-12; Lc. 20:9-19) \p \v 33 Tivaxaj jun chic parábola (cꞌambꞌal-tzij), xchaꞌ ri Jesús chica ri vinak: Xcꞌujieꞌ jun ache tataꞌj; xpa jajaꞌ, xutic uva pa rulief, xucꞌajuoj rij, xuꞌon incheꞌl jun chꞌiti pila chupan ri ulief chi niyitzꞌ ri uva chupan, y xuꞌon jeꞌ jun torre.\x + \xo 21:33 \xt Is. 5:1-2.\x* Cꞌajareꞌ xuyaꞌ can pa kajic chica nicꞌaj aj-samajiel, y jajaꞌ xꞌa naj. \p \v 34 Y antok xalka ri tiempo richin ri cosecha, ri rajaf ri ulief xaꞌrutak-pa ri rusamajiel quiqꞌuin ri i-kajayuon ri rulief richin chi nalquimaꞌ ri uva kajbꞌal richin ri ulief. \v 35 Pero ri achiꞌaꞌ ri i-kajayuon ri rulief xa man xaꞌquicꞌul ta otz ri aj-samajiel ri i-takuon-pa ruma ri rajaf ri ulief. Jun xquichꞌey, jun xquicꞌak cha abꞌaj y jun chic xquiquimisaj. \v 36 Ri rajaf ri ulief xaꞌrutak-pa nicꞌaj chic rusamajiel. Can más iqꞌuiy ri xaꞌrutak-pa. Pero ri achiꞌaꞌ ri i-kajayuon ri ulief ja mismo xquiꞌan chica. \p \v 37 Y pa ruqꞌuisbꞌal, ri rajaf ri ulief xutak-pa ri rucꞌajuol y xuꞌej: Ri achiꞌaꞌ reꞌ can xtiquiꞌan respetar antok xtiquitzꞌat chi ja ri nucꞌajuol ri xtiꞌka quiqꞌuin, xchaꞌ. \v 38 Pero ri achiꞌaꞌ reꞌ, antok xquitzꞌat chi ja ri rucꞌajuol ri rajaf ri ulief ri xalka, xquiꞌej-ka chiquivach: Jareꞌ ri xtuoc can rajaf nojiel ri ulief ri kakajuon, quixam-pa, kaquimisaj, chi quireꞌ pa kakꞌaꞌ ojreꞌ nicꞌujieꞌ can ri ulief, xaꞌchaꞌ. \v 39 Y ja xquitzꞌom, y juviera ri ulief ri ticuon uva choch, xbꞌaquicꞌakaꞌ y xquiquimisaj. \p \v 40 Antok xtipa ri rajaf ri ulief ri ticuon uva choch, ¿chica came xtuꞌon chica ri achiꞌaꞌ ri i-kajayuon ri ulief? xchaꞌ ri Jesús. \p \v 41 Y ri vinak xquiꞌej: Ri rajaf ri ulief man xtujoyovaj ta quivach ri itziel tak achiꞌaꞌ ri i-kajayuon, can xcaꞌruquimisaj; y ri rulief xtuyaꞌ chic pa kajic chica nicꞌaj chic aj-samajiel ri can xtiquiyaꞌ ri uva kajbꞌal richin ri ulief antok nalka ri tiempo, xaꞌchaꞌ. \p \v 42 Ri Jesús xuꞌej chica: ¿Can man jun bꞌay cꞌa itzꞌatuon ri tzꞌibꞌan can chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios? Ri nuꞌej: \q1 Ri Abꞌaj ri man xka ta chiquivach ri achiꞌaꞌ ri i-bꞌanoy-jay, \q1 xa jareꞌ ri xyoꞌx ri lugar ri más nicꞌatzin chi quireꞌ ri jay man nitzak ta. \q1 Ja ri Ajaf ri xbꞌano quireꞌ cha, \q1 y ojreꞌ man jun bꞌay katzꞌatuon chi nibꞌanataj quireꞌ.\x + \xo 21:42 \xt Sal. 118:22-23.\x* \m Quireꞌ nuꞌej ri ruchꞌabꞌal ri Dios. \v 43 Y ruma cꞌa reꞌ niꞌej chiva chi ri ru-reino ri Dios xa xtalasas pan ikꞌaꞌ. Xa xtiyoꞌx chica nicꞌaj chic vinak ri quicꞌuan jun utzulaj cꞌaslien choch ri Dios. \v 44 Chica-na vinak ri xtitzak choch va Abꞌaj va, can xtimulumuꞌ. Y chica-na vinak ri xtika va Abꞌaj va chirij, can xtuyitzꞌ cꞌa, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 45 Y antok ri principales sacerdotes y ri achiꞌaꞌ fariseos caxan chic ri parábolas (cꞌambꞌal-tzij) ri xaꞌrutzijuoj ri Jesús, can xiꞌka pa quiveꞌ (xquiꞌan entender) chi xa chiquij ijejeꞌ xchꞌo-ve. \v 46 Y jareꞌ antok ijejeꞌ xcajoꞌ ta xquitzꞌom yan el. Pero man xquiꞌan ta, ruma niquixiꞌij-quiꞌ chiquivach ri vinak; ruma chiquivach ri vinak, ri Jesús can jun profeta. \c 22 \s1 Ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) chirij jun cꞌulubꞌic \p \v 1 Y ri Jesús xchꞌoꞌ chic chica ri vinak, y xaꞌrucusaj nicꞌaj chic parábolas (cꞌambꞌal-tzij). Jajaꞌ xuꞌej: \v 2 Ri reino ri cꞌo chicaj can junan riqꞌuin jun namakꞌej ri xuꞌon jun rey antok xcꞌulieꞌ ri rucꞌajuol. \v 3 Y xaꞌrutak-el ri ru-siervos chi xaꞌbꞌacayuoj quinojiel ri i-rubꞌanun invitar richin ri cꞌulubꞌic. Pero ri i-bꞌanun invitar xquiꞌej-pa chi man ncaꞌpa ta. \v 4 Y ri rey xaꞌrutak chic el nicꞌaj ru-siervos y xuꞌej-el chica: Tiꞌej chica quinojiel ri i-nubꞌanun invitar, chi nojiel cꞌo chic listo chi nkuvaꞌ. Ri nu-tuora y ri nicꞌaj chic vavaj ri i-tiꞌuoj chi ncaꞌcꞌatzin chupan ri kꞌij va, ya xaꞌquimisas. Can nojiel cꞌo chic, quixam-pa ri pa cꞌulubꞌic, quixchaꞌ chica. \v 5 Pero ri i-bꞌanun invitar, man xaꞌniman ta chi xaꞌpa. Icꞌo xaꞌa pan avan, y icꞌo xaꞌbꞌacꞌayin y xaꞌbꞌalakꞌoꞌ. \v 6 Y ri nicꞌaj chic, xa xaꞌquitzꞌom ri siervos ri i-rutakuon-el ri rey y xaꞌquiquimisaj; ruma chiquivach ijejeꞌ ri siervos reꞌ xa man jun quikalien. \v 7 Antok xraꞌxaj ri rey ri xbꞌanataj, xyacataj royoval. Rumareꞌ xaꞌrutak ru-soldados chiquij chi xaꞌruqꞌuis ri aj-quimisaniel, y chi xparox jeꞌ ri quitanamit. \v 8 Cꞌajareꞌ ri rey xchꞌoꞌ chic chica ri ru-siervos y xuꞌej: Can ketzij chi nojiel cꞌo chic chi niꞌan ri cꞌulubꞌic, pero ri xaꞌnꞌan invitar man ncaꞌrucꞌul ta chi xaꞌlka. \v 9 Quixꞌin pa tak bꞌay ri ncaꞌiel-el pa tanamet, quiꞌivayuoj-pa quinojiel ri xquiꞌvil chi ncaꞌpa chupan ri cꞌulubꞌic va, xchaꞌ chica. \v 10 Y antok ri siervos xaꞌa pa tak bꞌay, xaꞌcayuoj-pa chica-na vinak, ri otz y ri man otz ta quicꞌaslien. Y ri jay pacheꞌ xꞌan-ve ri cꞌulubꞌic, xnuoj. \p \v 11 Y ri rey xuoc chi xaꞌrutzꞌat quinojiel ri xaꞌrayuoj. Y jajaꞌ xutzꞌat chi cꞌo jun ache chireꞌ ri man rucusan ta ri tziak ri nicusas chupan ri cꞌulubꞌic. \v 12 Ri rey xucꞌutuj cha ri ache reꞌ: Amigo, ¿cheꞌl xatuoc-pa vaveꞌ, ruma man ja ta ri tziak ri nicusas chupan ri cꞌulubꞌic acusan? xchaꞌ ri rey cha. Y ri ache manak kax xuꞌej. \v 13 Y jareꞌ antok ri rey xuꞌej chica ri ru-siervos: Tixima-el rukꞌa-rakan ri jun ache ri man rucusan ta ri tziak richin ri cꞌulubꞌic, tivalasaj-el y ticꞌakaꞌ pa kꞌakuꞌn. Chireꞌ xa xtituokꞌ y xtukꞌachꞌachꞌiej roray.\x + \xo 22:13 \xt Mt. 8:12; 25:30; Lc. 13:28.\x* \v 14 Y mesque iqꞌuiy ri ncaꞌyox, man quinojiel ta xcaꞌchoꞌx, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Nicꞌutux cha ri Jesús chirij ri impuestos \r (Mr. 12:13-17; Lc. 20:20-26) \p \v 15 Y ri achiꞌaꞌ fariseos xaꞌa; y xquiꞌej chiquivach chi chica manera niquiꞌan cha ri Jesús chi nitzak pa quikꞌaꞌ riqꞌuin ri nuꞌej. \v 16 Y ijejeꞌ xaꞌquitak qui-discípulos y nicꞌaj ruvinak ri rey Herodes riqꞌuin ri Jesús; y antok xaꞌbꞌaka, xquiꞌej cha: Maestro, ojreꞌ kataꞌn chi joꞌc ri ketzij ri nika chavach y nacꞌut ri ruchꞌabꞌal ri Dios y can ja-ve rubꞌixic naꞌan cha, ruma atreꞌ man naxiꞌij ta aviꞌ choch jun vinak mesque altíra rukꞌij. \v 17 Ojreꞌ vacame nakajoꞌ nakaxaj ri chica xtaꞌej: ¿Otz nakatoj ri impuestos ri nuꞌej ri rey César, o xa man otz ta? xaꞌchaꞌ cha. \p \v 18 Pero ri Jesús can rataꞌn ri man otz ta ri niquiꞌan pensar chirij, rumareꞌ jajaꞌ xuꞌej chica: Ixreꞌ xa caꞌyeꞌ ipalaj. ¿Karruma nquiniꞌan tentar? \v 19 Ticꞌutu-pa ri moneda ri nicusas chi nituoj ri impuestos, xchaꞌ chica. Y ijejeꞌ xquicꞌut-apa jun denario choch. \v 20 Y jajaꞌ xucꞌutuj chica: ¿Choj palaj y choj bꞌeꞌ ri cꞌo choch? xchaꞌ chica. \p \v 21 Y ijejeꞌ xquiꞌej cha: Richin ri rey César, xaꞌchaꞌ cha. Y ri Jesús xuꞌej chica: Tiyaꞌ cꞌa cha ri César ri can richin ri César, y tiyaꞌ cha ri Dios ri can richin ri Dios, xchaꞌ ri Jesús chica. \p \v 22 Y antok ri achiꞌaꞌ reꞌ xcaꞌxaj ri xuꞌej ri Jesús, can vor chica xquinaꞌ. Y rumareꞌ ijejeꞌ xquiyaꞌ can ri Jesús y xaꞌa. \s1 Nicꞌutux chirij antok xcaꞌcꞌastaj-pa ri quiminakiꞌ \r (Mr. 12:18-27; Lc. 20:27-40) \p \v 23 Y ri kꞌij reꞌ icꞌo achiꞌaꞌ saduceos xaꞌlka riqꞌuin ri Jesús. Ri achiꞌaꞌ reꞌ man niquinimaj ta chi ri quiminakiꞌ can xcaꞌcꞌastaj-pa,\x + \xo 22:23 \xt Hch. 23:8.\x* y rumareꞌ ijejeꞌ xquicꞌutuj cha ri Jesús: \v 24 Maestro, ri Moisés rutzꞌibꞌan can chika: Xa cꞌo jun ache nicon-el y xa man jun ralcꞌual nicꞌujieꞌ can, jun ruchakꞌ o runimal ticꞌulieꞌ riqꞌuin ri raxjayil, richin quireꞌ ncaꞌcꞌujieꞌ ralcꞌual ri quiminak chic el.\x + \xo 22:24 \xt Dt. 25:5-6.\x* \v 25 Y ijejeꞌ xquiꞌej cꞌa: Xaꞌcꞌujieꞌ i-siete (ivukuꞌ) ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ chikacajol ojreꞌ. Ri naꞌay xcꞌulieꞌ, pero xcon-el y man jun ralcꞌual xcꞌujieꞌ can. Ri raxjayil xcꞌulieꞌ chic riqꞌuin jun ruchakꞌ ri ache ri xcon-el choch. \v 26 Ri rucaꞌn, can quireꞌ jeꞌ mismo xuꞌon, jajaꞌ xcon-el y man jun ralcꞌual xcꞌujieꞌ can. Ri ruox, can quireꞌ jeꞌ mismo xuꞌon. Y quireꞌ xquiꞌan-el ri i-siete (ivukuꞌ) ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ. \v 27 Y antok i-quiminak chic el ri i-siete (ivukuꞌ) ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ, después xcon jeꞌ ri ixok. \v 28 Y ri achiꞌaꞌ saduceos xquicꞌutuj cha ri Jesús: Antok xtalka ri kꞌij chi xcaꞌcꞌastaj-pa ri quiminakiꞌ, ¿choj axjayil xtuoc ri ixok reꞌ? Ruma ri i-siete (ivukuꞌ) ri quichakꞌ-quinimal-quiꞌ xuoc caxjayil, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 29 Entonces ri Jesús xuꞌej chica: Ixreꞌ xa ix-sachnak riqꞌuin ri xiꞌej. Man ivataꞌn ta ri nuꞌej ri ruchꞌabꞌal ri Dios. Y man ivataꞌn ta jeꞌ ri ru-poder ri Dios. \v 30 Ruma antok xtalka ri kꞌij chi ri quiminakiꞌ xcaꞌcꞌastaj-el, man xcaꞌcꞌulieꞌ ta chic, ni man xcaꞌyoꞌx ta chi xcaꞌcꞌulieꞌ. Ijejeꞌ xa xcaꞌuoc incheꞌl ri ru-ángeles ri Dios ri icꞌo chicaj. \v 31 Pero riqꞌuin ri quiminakiꞌ ri xcaꞌcꞌastaj-pa, ¿man itzꞌatuon ta cꞌa ri ruchꞌabꞌal ri Dios ri yoꞌn can pan ikꞌaꞌ? Chireꞌ ri Dios nuꞌej: \v 32 Inreꞌ in Ru-Dios ri Abraham, in Ru-Dios ri Isaac y in Ru-Dios ri Jacob.\x + \xo 22:32 \xt Ex. 3:6.\x* Quireꞌ xuꞌej ri Dios ojier can. Ri Dios man Qui-Dios ta ri quiminakiꞌ, xa Qui-Dios ri icꞌas, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 33 Y antok ri vinak caxan chic ri tzij ri xucꞌut ri Jesús, can vor chica xquinaꞌ, ruma man jun bꞌay caxan quireꞌ. \s1 Ri mandamiento ri más nem \r (Mr. 12:28-34) \p \v 34 Y ri achiꞌaꞌ fariseos can chaꞌnin xquimol-quiꞌ chi niquiꞌan pensar ri chica xtiquiꞌan, ruma xcaꞌxaj chi ri Jesús can xutzꞌapij quichiꞌ ri achiꞌaꞌ saduceos riqꞌuin ri xuꞌej. \v 35 Xpa jun chiquivach ri maestros richin ri ley, joꞌc chi nuꞌon tentar ri Jesús,\x + \xo 22:35 \xt Lc. 10:25.\x* xucꞌutuj cha: \v 36 Maestro, ¿chica chiquivach ri mandamientos ri xuyaꞌ ri Dios cha ri Moisés, ri más nem? \p \v 37 Y ri Jesús xuꞌej cha: Can tavajoꞌ ri Avajaf Dios, tavajoꞌ riqꞌuin nojiel avánima, tavajoꞌ riqꞌuin nojiel ri acꞌaslien y tavajoꞌ jeꞌ riqꞌuin nojiel ri anoꞌj.\x + \xo 22:37 \xt Dt. 6:5.\x* \v 38 Jareꞌ ri naꞌay y más nem mandamiento. \v 39 Y cꞌo chic jun rucaꞌn mandamiento ri casi junan riqꞌuin ri naꞌay. Y ri mandamiento reꞌ nuꞌej: Can incheꞌl ri navajo-ka-aviꞌ atreꞌ, can quireꞌ jeꞌ mismo tavajoꞌ ri a-prójimo.\x + \xo 22:39 \xt Lv. 19:18.\x* \v 40 Ri caꞌyeꞌ mandamientos reꞌ jareꞌ rucꞌuꞌx nojiel ri ley ri xuyaꞌ ri Dios cha ri Moisés y nojiel ri quiꞌeꞌn can ri profetas ri xaꞌcꞌujieꞌ ojier can tiempo, xchaꞌ ri Jesús. \s1 ¿Chica choj cꞌajuol ri Cristo? \r (Mr. 12:35-37; Lc. 20:41-44) \p \v 41 Y antok cꞌa quimaluon-quiꞌ ri achiꞌaꞌ fariseos, xpa ri Jesús xucꞌutuj chica: \v 42 ¿Chica ntiꞌan pensar ixreꞌ chirij ri Cristo? ¿Choj ralcꞌual jajaꞌ? Y ri achiꞌaꞌ fariseos xquiꞌej: Ralcꞌual ri rey David, xaꞌchaꞌ. \p \v 43 Y ri Jesús xuꞌej chica: ¿Pero karruma ri rey David xuꞌej Vajaf cha ri Cristo? Ruma ja ri Espíritu Santo ri xꞌeꞌn cha, y rumareꞌ xuꞌej: \q1 \v 44 Ri Ajaf Dios xuꞌej cha ri Vajaf: \q1 Catzꞌuyeꞌ pa nu-derecha,\x + \xo 22:44 \xt Ri lugar “derecha” nrajoꞌ nuꞌej: Lugar richin favor, confianza, poder y honor.\x* \q1 hasta cꞌa xcaꞌnyaꞌ ri av-enemigos chuxieꞌ avakan.\x + \xo 22:44 \xt Sal. 110:1.\x* \m Quireꞌ xuꞌej. \v 45 Y xa ri rey David xuꞌej Vajaf cha ri Cristo, ¿karruma niꞌeꞌx chi ri Cristo xa choj jun rumáma can ri rey David? xchaꞌ ri Jesús. \p \v 46 Y man jun chic cꞌa xꞌeꞌn-apa jun tzij cha ri Jesús chirij ri xucꞌutuj chica. Can ja kꞌij reꞌ antok man jun chic xutzꞌom rucovil chi cꞌo ta ri chica xucꞌutuj más cha ri Jesús. \c 23 \s1 Ri Jesús ncaꞌruꞌon acusar ri achiꞌaꞌ escribas y ri achiꞌaꞌ fariseos \r (Mr. 12:38-40; Lc. 11:37-54; 20:45-47) \p \v 1 Y ri Jesús xchꞌoꞌ chiquivach ri vinak y chiquivach ri ru-discípulos, jajaꞌ xuꞌej cꞌa: \v 2 Pa rucꞌaxiel ri Moisés, icꞌo can ri achiꞌaꞌ escribas y ri achiꞌaꞌ fariseos. \v 3 Rumareꞌ, ixreꞌ can tinimaj quitzij y tibꞌanaꞌ nojiel ri niquiꞌej chiva. Pero man tiꞌan incheꞌl ri niquiꞌan ijejeꞌ, ruma ijejeꞌ xa man niquiꞌan ta ri niquiꞌej. \v 4 Ijejeꞌ nimaꞌk tak akaꞌn niquiyaꞌ chiquij ri vinak, ri altíra calal y can cuesta ncaꞌcꞌuax. Ri akaꞌn reꞌ joꞌc chiquij ri vinak niquiya-ve, pero ijejeꞌ man niquisiluoj ta ni xa ta cha jun ruve-quikꞌaꞌ. \v 5 Nojiel ri niquiꞌan ijejeꞌ, joꞌc chi caꞌtzꞌiet y caꞌnaꞌax cuma ri vinak chi ja ri otz ri niquiꞌan.\x + \xo 23:5 \xt Mt. 6:1.\x* Y can nika chiquivach nitzꞌibꞌas jujun versículo ri ruchꞌabꞌal ri Dios choch jun tzꞌun y niquiyaꞌ chupan jun chic tzꞌun, y can nem niquiꞌan cha y niquicꞌuaj chirij ri quikꞌaꞌ y chiꞌquivach.\x + \xo 23:5 \xt Dt. 6:8.\x* Y más nimaꞌk niquiꞌan cha ri ru-fleco ruchiꞌ ri quitziak.\x + \xo 23:5 \xt Nm. 15:38.\x* \v 6 Can ja ri naꞌay tak chꞌacat nicajoꞌ pa tak vaꞌen y pa tak sinagogas. \v 7 Can altíra nika chiquivach chi ncaꞌan saludar ri pacheꞌ niquimol-ve-quiꞌ qꞌuiy vinak. Y can altíra nika chiquivach chi niꞌeꞌx chica cuma ri vinak: Rabí, Rabí.\x + \xo 23:7 \xt Ri tzij “Rabí” nrajoꞌ nuꞌej “maestro”.\x* \p \v 8 Pero ixreꞌ man tivajoꞌ chi niꞌeꞌx Rabí\x + \xo 23:8 \xt Ri tzij “Rabí” nrajoꞌ nuꞌej “Maestro”.\x* chiva, ruma xa joꞌc Jun ri otz niꞌeꞌx Maestro cha, y reꞌ ja ri Cristo. Y ixvonojiel ixreꞌ xa hermanos-iviꞌ. \v 9 Y man cꞌa tiꞌej katataꞌ cha jun vinak ri vaveꞌ choch-ulief chi ntiyaꞌ rukꞌij. Ruma ri Katataꞌ joꞌc Jun, y reꞌ ja ri Katataꞌ ri cꞌo chicaj. \v 10 Ni man tiyaꞌ lugar chi ri vinak niquiꞌej maestros chiva. Ruma xa joꞌc Jun ri Maestro cꞌo y reꞌ ja ri Cristo. \v 11 Ruma ri cꞌo más rukꞌij chiꞌicajol ixreꞌ, nicꞌatzin chi nquixruꞌon servir.\x + \xo 23:11 \xt Mt. 20:26-27; Mr. 9:35; 10:43-44; Lc. 22:26.\x* \v 12 Ruma ri niquinaꞌ chi can cꞌo quikꞌij, xa xtikasas quikꞌij. Pero ri niquinaꞌ chi manak-oc quikꞌij, xtiyoꞌx quikꞌij.\x + \xo 23:12 \xt Lc. 14:11; 18:14.\x* \p \v 13 ¡Juyeꞌ ivach ixreꞌ achiꞌaꞌ escribas y ixreꞌ achiꞌaꞌ fariseos, ri xa caꞌyeꞌ ipalaj! ruma ikꞌatuon quibꞌiey ri vinak chi man ncaꞌuoc ta chupan ri reino ri cꞌo chicaj. Man nquixuoc ta ixreꞌ y man ntiyaꞌ ta jeꞌ lugar chica ri vinak. \p \v 14 ¡Juyeꞌ ivach ixreꞌ achiꞌaꞌ escribas y ixreꞌ achiꞌaꞌ fariseos, ri xa caꞌyeꞌ ipalaj! Ruma ixreꞌ can ntimaj nojiel kax quichin ri malcaꞌn-ixokiꞌ, y chi tinimax chi jaꞌal icꞌaslien, can nquixlayuj ntiꞌan orar. Y rumareꞌ más nem ri castigo ri xtika pan iveꞌ. \p \v 15 ¡Juyeꞌ ivach ixreꞌ achiꞌaꞌ escribas y ixreꞌ achiꞌaꞌ fariseos, ri xa caꞌyeꞌ ipalaj! Ruma ixreꞌ can nquixꞌa paroꞌ mar y can nquixꞌin choch ri roch-ulief chi nquiꞌcanuj vinak chi ncaꞌa chivij, y niquinimaj ri ntinimaj ixreꞌ. Pero antok iviluon chic, man otz ta ntiꞌan chica; ruma ri nticꞌut chiquivach, can ntiꞌan chica chi niquiyaꞌ can ri Dios, can ntiꞌan chica chi caꞌmul más i-richin ri infierno que chivach ixreꞌ. \p \v 16 ¡Juyeꞌ ivach ixreꞌ ri nquixꞌeꞌn chi ix ucꞌuay-bꞌay y xa ix muoy! Ixreꞌ ri nquixꞌeꞌn: Xa cꞌo jun ri nuꞌon jurar pa rubꞌeꞌ ri templo, mesque man nuꞌon ta ri ruꞌeꞌn, can man jun ruchꞌoꞌj. Pero ri nuꞌon jurar pa rubꞌeꞌ ri oro ri cꞌo pa templo, can tubꞌanaꞌ ri ruꞌeꞌn. \v 17 Ixreꞌ can ix-nacanak y ix muoy jeꞌ, ruma ¿chica ri más cꞌo rukꞌij? ¿Ja came ri oro ri cꞌo pa templo o ja ri templo ri nibꞌano santificar ri oro ri cꞌo chireꞌ?\x + \xo 23:17 \xt Ex. 30:29.\x* \v 18 Ixreꞌ ntiꞌej jeꞌ: Ri nuꞌon jurar pa rubꞌeꞌ ri altar, mesque man nuꞌon ta ri ruꞌeꞌn, man jun ruchꞌoꞌj. Pero ri nuꞌon jurar pa rubꞌeꞌ ri sipan can choch ri altar, can tubꞌanaꞌ ri ruꞌeꞌn. \v 19 Can ix-nacanak y can ix muoy, ruma ¿chica ri más cꞌo rukꞌij? ¿Ja came ri sipan ri cꞌo choch ri ru-altar ri Dios o ja ri altar ri nibꞌano santificar ri sipan? \v 20 Ri nuꞌon jurar pa rubꞌeꞌ ri altar, xa man joꞌc ta pa rubꞌeꞌ ri altar nuꞌon-ve jurar. Xa can pa rubꞌeꞌ jeꞌ ri sipan ri cꞌo can choch ri altar. \v 21 Ri nuꞌon jurar pa rubꞌeꞌ ri templo, xa man joꞌc ta pa rubꞌeꞌ ri templo nuꞌon-ve jurar, xa can pa rubꞌeꞌ ri Dios nuꞌon-ve jeꞌ. \v 22 Y ri nuꞌon jurar pa rubꞌeꞌ ri rocaj, can nuꞌon jurar pa rubꞌeꞌ ri ru-trono ri Dios\x + \xo 23:22 \xt Is. 66:1; Mt. 5:34.\x* y pa rubꞌeꞌ ri Dios, ruma jajaꞌ tzꞌuyul chireꞌ. \p \v 23 ¡Juyeꞌ ivach ixreꞌ achiꞌaꞌ escribas y ixreꞌ achiꞌaꞌ fariseos, ri xa caꞌyeꞌ ipalaj! Ixreꞌ ntiyaꞌ ri diezmo richin ri alvaviena, ri anís y ri comino,\x + \xo 23:23 \xt Lv. 27:30.\x* pero iyoꞌn can ri más nicꞌatzin ri nuꞌej chupan ri ley, chi choj tibꞌanaꞌ quiqꞌuin ri vinak, tijoyovaj quivach y can ticukubꞌaꞌ icꞌuꞌx riqꞌuin ri Dios. Jareꞌ ri más nicꞌatzin chi ntiꞌan, después tiyaꞌ ri i-diezmo. \v 24 Ixreꞌ nquixꞌeꞌn chi ix ucꞌuay-bꞌay, pero xa ix muoy, ruma xa ntichayuj can ri us y xa ntibꞌakꞌ ri camello. \p \v 25 ¡Can juyeꞌ ivach ixreꞌ achiꞌaꞌ escribas y ixreꞌ achiꞌaꞌ fariseos, ri xa caꞌyeꞌ ipalaj! Ruma ixreꞌ ix incheꞌl ri vaso y ri plato ri jaꞌal chꞌajuon quij, pero ri quipan xa tzꞌil. Ri ivánima xa nojnak riqꞌuin alakꞌ, y xa bꞌanak chirij ri cꞌo quiqꞌuin ri vinak. \v 26 ¡Ixreꞌ achiꞌaꞌ fariseos xa ix muoy! Can tibꞌanaꞌ cha ri icꞌaslien incheꞌl ri vaso y ri plato ri can sak rij y ri rupan jeꞌ. Tichꞌajaꞌ ri ivánima chi quireꞌ ri icꞌaslien xtiel sak. \p \v 27 ¡Juyeꞌ ivach ixreꞌ achiꞌaꞌ escribas y ixreꞌ achiꞌaꞌ fariseos, ri xa caꞌyeꞌ ipalaj! Ruma xa ix junan riqꞌuin ri panteón ri rij sak-sak,\x + \xo 23:27 \xt Hch. 23:3.\x* pero ri rupan man quireꞌ ta; xa ruyuon kꞌaynak cꞌo chupan, xa ruyuon rubꞌakil quiminak. \v 28 Can ix quireꞌ ixreꞌ. Ruma ixreꞌ can nticꞌut chi choj ri icꞌaslien chiquivach ri vinak, pero ri ivánima xa man quireꞌ ta choch ri Dios. Ri ivánima xa nojnak riqꞌuin itziel tak kax. Y can caꞌyeꞌ jeꞌ ipalaj. \p \v 29 ¡Juyeꞌ ivach ixreꞌ achiꞌaꞌ escribas y ixreꞌ achiꞌaꞌ fariseos, ri xa caꞌyeꞌ ipalaj! Ruma nquiꞌchojmij ri panteones ri pacheꞌ i-mukun-ve ri profetas ri xaꞌcꞌujieꞌ ojier can tiempo. Ixreꞌ can jaꞌal ncaꞌivak pacheꞌ i-mukun-ve ri utzulaj tak vinak ri choj quicꞌaslien choch ri Dios. \v 30 Y ixreꞌ ntiꞌej: Xa ta ojreꞌ xojcꞌujieꞌ pa qui-tiempo ri kateꞌt-kamamaꞌ, ojreꞌ man ta xaꞌkatoꞌ antok xaꞌquiquimisaj ri profetas. \v 31 Pero xa man ketzij ta ri ntiꞌej, ruma xa iyuon ixreꞌ nticꞌut-iviꞌ chi ix junan quiqꞌuin ri ivateꞌt-imamaꞌ ri xaꞌquimisan quichin ri profetas ri xaꞌcꞌujieꞌ ojier can tiempo. \v 32 ¡Tiqꞌuisaꞌ cꞌa rubꞌanic ri xquitanabꞌaꞌ can ri ivateꞌt-imamaꞌ! \p \v 33 ¡Ixreꞌ xa ix incheꞌl cumatz!\x + \xo 23:33 \xt Mt. 3:7; 12:34; Lc. 3:7.\x* Can man jun manera nquixtiquir nticol-iviꞌ choch ri infierno, xa cꞌa chireꞌ xquixbꞌaka-ve. \v 34 Rumareꞌ inreꞌ ncaꞌntak profetas, achiꞌaꞌ ri altíra quinoꞌj y achiꞌaꞌ i-maestros. Pero icꞌo chiquivach ri xquiꞌbꞌajij choch cruz, y icꞌo ri xquiꞌquimisaj. Icꞌo xquiꞌchꞌey pa tak i-sinagogas; y chica-na tanamet ncaꞌa-ve ijejeꞌ, ixreꞌ jeꞌ xquixbꞌaka chireꞌ chi nquiꞌtarariej. \v 35 Y ruma quireꞌ xtiꞌan, ixreꞌ nquixakan quicamic quinojiel ri choj tak vinak ri i-quimisan; ri xtiquir-pa riqꞌuin ri rucamic ri choj ache Abel,\x + \xo 23:35 \xt Gn. 4:8.\x* cꞌa riqꞌuin ri rucamic ri Zacarías,\x + \xo 23:35 \xt 2Cr. 24:20-21.\x* ri rucꞌajuol ri ache Berequías. Ri Zacarías ri xquimisas chucajol ri templo y ri altar. \v 36 Ri xinꞌej chiva, can ketzij chi nojiel cꞌa ri camic reꞌ xtika pa quiveꞌ ri vinak ri icꞌo chupan ri tiempo vacame. \s1 Ri Jesús ncaꞌrokꞌiej ri vinak aj-Jerusalén \r (Lc. 13:34-35) \p \v 37 Ri Jesús xuꞌej chiquij ri vinak ri icꞌo Jerusalén: Aj-Jerusalén, aj-Jerusalén, ¿karruma nquiꞌquimisaj ri profetas? ¿Karruma nquiꞌquimisaj cha abꞌaj ri ncaꞌrutak-pa ri Dios chiꞌicajol? Incheꞌl jun quitie-acꞌ ncaꞌrumol ri chꞌitak ral chuxieꞌ ri ruxicꞌ, inreꞌ qꞌuiy mul xinvajoꞌ xixmol ta viqꞌuin, pero ixreꞌ man xivajoꞌ ta. \v 38 Vacame ri ivachuoch xticꞌujieꞌ can abandonado. \v 39 Y ketzij niꞌej chiva chi man xquinitzꞌat ta chic, hasta cꞌa chupan ri kꞌij antok xtiꞌej: ¡Bendito ri patanak pa rubꞌeꞌ ri Ajaf Dios!\x + \xo 23:39 \xt Sal. 118:26.\x* xchaꞌ ri Jesús. \c 24 \s1 Ri Jesús nuꞌej yan chi xtiꞌan destruir ri templo \r (Mr. 13:1-2; Lc. 21:5-6) \p \v 1 Y antok ri Jesús xiel-pa pa templo chi niꞌa, ri ru-discípulos xaꞌjiel-apa riqꞌuin y xquicꞌut choch ri chica quibꞌanic bꞌanun chica ri jay richin ri templo. \v 2 Ri Jesús xuꞌej chica: ¿Ntitzꞌat nojiel va? Inreꞌ can ketzij niꞌej chiva, chi xtalka jun kꞌij antok nojiel va xcaꞌvulex. Quinojiel ri nimaꞌk tak abꞌaj ri i-cusan, can xcaꞌvulex, y man jun abꞌaj ri xticꞌujieꞌ can pa ru-lugar, xchaꞌ chica. \s1 Ri señales ri xcaꞌbꞌanataj antes chi xtiqꞌuis ri roch-ulief \r (Mr. 13:3-23; Lc. 21:7-24) \p \v 3 Y antok ri Jesús tzꞌuyul chic paroꞌ ri juyuꞌ Olivos, ri ru-discípulos xaꞌjiel-apa riqꞌuin y xquicꞌutuj cha: Taꞌej chika, ¿jampeꞌ cꞌa xtibꞌanataj ri xaꞌej? ¿Y chica señal xtibꞌanataj chi quireꞌ ninaꞌax chi atreꞌ ncapa chic jun bꞌay, y ri ruqꞌuisbꞌal kꞌij richin ri tiempo va? xaꞌchaꞌ cha. \p \v 4 Y ri Jesús xuꞌej chica: Tibꞌanaꞌ cuenta-iviꞌ chi man jun tibꞌano maña chiva. \v 5 Ruma iqꞌuiy ri xcaꞌpa y xtiquiꞌej: Inreꞌ ri Cristo, xcaꞌchaꞌ. Y iqꞌuiy ri xcaꞌquiꞌan maña chica. \v 6 Y xtivaxaj chi nibꞌanataj guerras y xtivaxaj jeꞌ chi cꞌo guerras ri xcaꞌpa, pero man tixiꞌij-iviꞌ, ruma nicꞌatzin chi nojiel reꞌ xcaꞌbꞌanataj. Pero man ja ta yan reꞌ ri ruqꞌuisbꞌal kꞌij richin ri roch-ulief. \v 7 Jun nación xtipalaj chirij jun chic nación y jun reino xtipalaj chirij jun chic reino. Xcaꞌpa yabꞌil, xtuꞌon viꞌjal y xtuꞌon jeꞌ nimaꞌk tak cubꞌrakan chica-na lugar. \v 8 Y nojiel reꞌ xa cꞌa ja oc rutzꞌucbꞌal richin ri sufrimientos ri xcaꞌpa. \p \v 9 Y ixreꞌ xquixyoꞌx chupan sufrimiento y icꞌo chivach ixreꞌ ri xcaꞌquimisas. Can quinojiel vinak ri icꞌo choch-ulief itziel xquixquitzꞌat ruma iyoꞌn ivánima viqꞌuin.\x + \xo 24:9 \xt Mt. 10:22.\x* \v 10 Iqꞌuiy xcaꞌtzak pa quicꞌaslien choch ri Dios, y xtiquisujuj-quiꞌ y icꞌo itziel xtiquitzꞌat-quiꞌ. \v 11 Y iqꞌuiy falsos profetas xcaꞌpalaj-pa y iqꞌuiy ri xcaꞌka pa quikꞌaꞌ, ruma xcaꞌquiꞌan engañar. \v 12 Chupan jeꞌ ri tiempo reꞌ, ruma altíra chic qꞌuiynak ri itziel riqꞌuin cánima, iqꞌuiy ri man xticajoꞌ ta chic quiꞌ, xa itziel xtiquitzꞌat-quiꞌ. \v 13 Pero ri man xtitzalaj ta chirij y xtucochꞌ nojiel reꞌ hasta el fin, can xticolotaj.\x + \xo 24:13 \xt Mt. 10:22.\x* \v 14 Y xtitzijos cꞌa ri evangelio ri nichꞌoꞌ chirij ri ru-reino ri Dios, choch nojiel ri roch-ulief, richin chi quinojiel vinak nicaꞌxaj. Y cꞌajareꞌ xtalka ri ruqꞌuisbꞌal kꞌij richin ri tiempo. \p \v 15 Y antok xtitzꞌat chi xcaꞌbꞌanataj ri itziel tak kax chupan ri Lugar Santo, ja xtiqꞌuis ri lugar reꞌ, ri incheꞌl tzꞌibꞌan can ruma ri profeta Daniel,\x + \xo 24:15 \xt Dn. 9:27; 11:31; 12:11.\x* (ri nibꞌano leer, can tubꞌanaꞌ entender). \v 16 Entonces ri icꞌo Judea, caꞌnumaj-el pa tak juyuꞌ. \v 17 Ri cꞌo paroꞌ ri rachuoch antok xtalka ri huora reꞌ, man tika-pa chi cꞌo niruma-pa chupan ri rachuoch, \v 18 y ri cꞌo pan avan, man titzalaj-pa chirachuoch chi nalrumaꞌ ri ru-capa.\x + \xo 24:18 \xt Lc. 17:31.\x* \v 19 ¡Can juyeꞌ quivach ri ixokiꞌ ri icꞌo encinta (embarazada) antok xtalka ri kꞌij reꞌ, y quireꞌ jeꞌ ri ixokiꞌ ri cꞌa niquiyaꞌ quitzꞌun ri quixuluꞌ! \v 20 Rumareꞌ, tibꞌanaꞌ orar chi antok xquixnumaj, man ta pa ru-tiempo jobꞌ\x + \xo 24:20 \xt Chireꞌ Israel, chupan “ri tiempo jobꞌ”, man joꞌc ta nika jobꞌ, xa cꞌo jeꞌ tief.\x* o chupan jun kꞌij richin uxlanien, \v 21 ruma xtalka jun gran sufrimiento vaveꞌ choch-ulief\x + \xo 24:21 \xt Dn. 12:1; Ap. 7:14.\x* ri man jun bꞌay quireꞌ rubꞌanun xa-jan antok bꞌanun-pa ri roch-ulief ruma ri Dios, ni xtalka chic jun bꞌay ri sufrimiento reꞌ. \v 22 Y xa ta ri Dios man ta nuꞌon coꞌl cha ri tiempo richin ri sufrimiento, man jun nicolotaj. Pero cuma ri i-ruchoꞌn chic, can xtuꞌon coꞌl cha ri tiempo reꞌ. \p \v 23 Chupan ri kꞌij reꞌ, xa icꞌo ri xcaꞌeꞌn chiva: Titzꞌataꞌ, ja cꞌo vaveꞌ ri Cristo, o xa niquiꞌej chiva: Titzꞌataꞌ, ja cꞌo chila, man tinimaj. \v 24 Ruma xcaꞌpa falsos cristos y falsos profetas. Ijejeꞌ xcaꞌquiꞌan nimaꞌk tak señales y milagros chi xtiquiꞌan maña chica ri vinak. Y ijejeꞌ nicajoꞌ xtiquiꞌan maña chica hasta ri i-choꞌn chic ruma ri Dios. \v 25 Can ja yan xinꞌej can chiva ri xcaꞌbꞌanataj. \v 26 Rumareꞌ, xa niꞌeꞌx chiva: Titzꞌataꞌ, ja cꞌo chupan jun lugar pacheꞌ manak vinak, man cꞌa quixꞌa chutzꞌatic. Y xa niꞌeꞌx chiva: Titzꞌataꞌ, ja cꞌo chupan jun jay, man tinimaj. \v 27 Ruma antok ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol xtipa chic jun bꞌay, can xtikꞌalajin-ve jaꞌal. Can xtibꞌanataj cꞌa incheꞌl nuꞌon ri yocopaꞌ, ri nuꞌon cala pacheꞌ ntiel-pa ri kꞌij y cꞌa kꞌalaj pacheꞌ nika-ka ri kꞌij.\x + \xo 24:27 \xt Lc. 17:23-24.\x* Quireꞌ xtuꞌon jajaꞌ. \v 28 Can xtibꞌanataj incheꞌl nibꞌanataj quiqꞌuin ri cꞌuch. Ruma ri chicop reꞌ ncaꞌka pacheꞌ cꞌo-ve jun quiminak.\x + \xo 24:28 \xt Lc. 17:37.\x* \s1 Antok xtipa chic ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiquicajol ri vinak \r (Mr. 13:24-37; Lc. 21:25-36; 17:25-36; 12:41-48) \p \v 29 Y antok kꞌaxnak chic ri sufrimiento richin ri tiempo reꞌ, ri kꞌij man chic xtitzuꞌn ta, y ri icꞌ man xtuyaꞌ ta chic rusakil. Ri estrellas (chꞌumil) xcaꞌtzak-pa chicaj.\x + \xo 24:29 \xt Is. 13:10; 34:4; Ez. 32:7; Jl. 2:31; Ap. 6:12-13.\x* Can nojiel cꞌa ri icꞌo chicaj xcaꞌsilos. \v 30 Entonces ri chicaj xtikꞌalajin ri ru-señal ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol. Y quinojiel vinak ri icꞌo choch-ulief xcaꞌuokꞌ antok xtiquitzꞌat chi jajaꞌ ri nika-pa chupan mukul ri chicaj,\x + \xo 24:30 \xt Dn. 7:13; Ap. 1:7.\x* riqꞌuin namalaj poder y namalaj rukꞌij. \v 31 Y ri trompeta xtikꞌajan cof, y xcaꞌrutak ri ru-ángeles chi ncaꞌquimol ri i-ruchoꞌn chic. Can xcaꞌquimol quinojiel ri icꞌo oriente, ri icꞌo occidente, ri icꞌo norte y ri icꞌo sur. Can xcaꞌquimol quinojiel ri i-ruchoꞌn chic; chica-na lugar ri roch-ulief icꞌo-ve. \p \v 32 Chirij ri víquix tivatamaj ri parábola (cꞌambꞌal-tzij): Antok ncaꞌjotoyin-pa ri rukꞌaꞌ y ncaꞌiel-pa ri ruxak, ivataꞌn chi ri ru-tiempo ri sakꞌij ya nalka. \v 33 Y quireꞌ jeꞌ antok xtitzꞌat chi ncaꞌbꞌanataj nojiel ri xinꞌej, tivatamaj cꞌa chi ya nalka ri kꞌij reꞌ. Can cierca chic cꞌo-ve-pa. \v 34 Can ketzij niꞌej chiva, chi nojiel reꞌ xtibꞌanataj antok ri vinak richin ri tiempo vacame cꞌa icꞌo ri choch-ulief. \v 35 Ri roch-ulief y ri rocaj can xcaꞌqꞌuis. Pero ri nuchꞌabꞌal man xtiqꞌuis ta quireꞌ, xa can xtibꞌanataj ri nuꞌej. \p \v 36 Pero ri kꞌij y ri huora antok xtipa chic, man jun taꞌmayuon. Ni xa ta ri ángeles ri icꞌo chicaj man cataꞌn ta jampeꞌ. Xa joꞌc ri Nataꞌ Dios taꞌmayuon reꞌ. \p \v 37 Can incheꞌl xbꞌanataj pa ru-tiempo ri Noé,\x + \xo 24:37 \xt Gn. 6:5-8.\x* can quireꞌ jeꞌ xtibꞌanataj antok xtipa chic ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol. \v 38 Ruma pa ru-tiempo ri Noé, antok cꞌa majaꞌ tika ri diluvio; ri vinak xa bꞌanak cánima chirij ri chica niquitej y ri chica niquikun, ncaꞌcꞌulieꞌ y ncaꞌyoꞌx chi ncaꞌcꞌulieꞌ, y cꞌa quireꞌ niquiꞌan chupan ri kꞌij antok ri Noé xuoc chupan ri arca (ri incheꞌl jun nem barco). \v 39 Y ri vinak man xiꞌka ta pa quiveꞌ (man xquiꞌan ta entender) cꞌajaꞌ antok xpa cꞌa ri diluvio, y ri yaꞌ xaꞌrumuk quinojiel.\x + \xo 24:39 \xt Gn. 7:6-24.\x* Y quireꞌ xtibꞌanataj antok xtipa chic ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol. \v 40 Ri kꞌij reꞌ, icꞌo icaꞌyeꞌ achiꞌaꞌ ri junan ncaꞌsamaj pan avan, jun xtucꞌuax y ri jun chic xticꞌujieꞌ can. \v 41 Icꞌo icaꞌyeꞌ ixokiꞌ ri junan ncaꞌqueꞌn, jun xtucꞌuax y ri jun chic xticꞌujieꞌ can. \p \v 42 Rumareꞌ, man timastaj chiva chi ntivoyoꞌiej-apa, ruma man ivataꞌn ta ri chica huora xtipa ri Ivajaf. \v 43 Pero tivatamaj cꞌa, xa ta ri rajaf-jay nunaꞌiej ri chica huora nalka ri alakꞌuon pa rachuoch, nicꞌasieꞌ chi nuchajij ri rachuoch, y man nuyaꞌ ta lugar cha ri alakꞌuon chi ntuoc-oc chi nalakꞌ-el. \v 44 Rumareꞌ, ixreꞌ quixcꞌujieꞌ preparados, ruma xtipa chic ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol antok xa man ja ta reꞌ ntiꞌan pensar.\x + \xo 24:44 \xt Lc. 12:39-40.\x* \p \v 45 Can xtibꞌanataj incheꞌl ri nibꞌanataj riqꞌuin jun rajaf-jay, jajaꞌ xuyaꞌ can jun siervo ri choj y cꞌo runoꞌj pa quiveꞌ ri icꞌo pa rachuoch, chi nuyaꞌ nojiel ri nicꞌatzin chica chi niquitej antok nalka ri huora. \v 46 Can jaꞌal tiquicuot ri siervo reꞌ antok nalꞌilitaj ruma ri rajaf najin riqꞌuin ri samaj ri bꞌeꞌn can cha. \v 47 Can ketzij niꞌej chiva, chi ri rajaf can xtuyaꞌ paroꞌ nojiel ri cꞌo riqꞌuin, chi nuꞌon cuenta. \v 48 Pero xa ta ri siervo reꞌ nuꞌon-ka itziel, y nuꞌej-ka pa ránima: Ri vajaf xa man nipa ta yan, nicha-ka; \v 49 y nutzꞌom quichꞌayic ri nicꞌaj chic siervos, y ruyuon vaꞌen nuꞌon y nikumun quiqꞌuin ri kꞌabꞌaralaꞌ, \v 50 y jareꞌ ncaꞌruꞌon antok ri rajaf xtalka chupan jun kꞌij y jun huora antok jajaꞌ man royoꞌien ta y man rataꞌn ta, \v 51 ri rajaf can xtuyaꞌ jun nem castigo cha ri siervo reꞌ, y xtuyaꞌ quiqꞌuin ri xa caꞌyeꞌ quipalaj. Y chireꞌ xa okꞌiej xtuꞌon y can xtukꞌachꞌachꞌiej roray. \c 25 \s1 Ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) chiquij ri i-diez (lajuj) xtaniꞌ \p \v 1 Entonces ri reino ri cꞌo chicaj xtuꞌon incheꞌl ri xbꞌanataj quiqꞌuin i-diez (lajuj) xtaniꞌ ri xquicꞌuaj qui-lámparas\x + \xo 25:1 \xt Lc. 12:35.\x* chi xbꞌaquiyoꞌiej ri alaꞌ ri nicꞌulieꞌ. \v 2 Ivuꞌuoꞌ cꞌa chiquivach ri xtaniꞌ can cꞌo quinoꞌj, y ri ivuꞌuoꞌ chic xa manak quinoꞌj. \v 3 Ri ivuꞌuoꞌ xtaniꞌ ri manak quinoꞌj, man xquicꞌuaj ta chic más qui-aceite chi niquinojsaj ri qui-lámparas; xa can joꞌc ri cꞌo-el chupan ri qui-lámparas. \v 4 Pero ri ivuꞌuoꞌ chic xtaniꞌ ri can cꞌo quinoꞌj, xquicꞌuaj ri qui-lámparas y xquicꞌuaj qui-frascos quinojsan rupan chi aceite. \v 5 Y ruma ri alaꞌ ri nicꞌulieꞌ man nalka ta yan, ri i-diez (lajuj) xtaniꞌ ri quiyoꞌien xaꞌyuxcuꞌr-ka y xaꞌvar-ka. \v 6 Pa nicꞌaj-akꞌaꞌ, xcꞌaxax chi cꞌo ri nisiqꞌuin y nuꞌej: ¡Ja patanak ri alaꞌ ri xticꞌulieꞌ; quixiel-pa chi nticꞌuluꞌ! nichaꞌ. \v 7 Y ri i-diez (lajuj) xtaniꞌ reꞌ, ri quiyoꞌien ri alaꞌ ri xticꞌulieꞌ, can chaꞌnin xaꞌpalaj y xquichojmij ri qui-lámparas. \v 8 Pero ri ivuꞌuoꞌ xtaniꞌ ri manak quinoꞌj xquiꞌej chica ri ivuꞌuoꞌ chic xtaniꞌ ri can cꞌo quinoꞌj: Ri ka-lámparas xa can ncaꞌchup-ka ruma man qꞌuiy ta chic aceite chiquipan. Tiyaꞌ jubꞌaꞌ ka-aceite, xaꞌchaꞌ ri xtaniꞌ ri manak quinoꞌj. \v 9 Pero ri ivuꞌuoꞌ chic xtaniꞌ ri can cꞌo quinoꞌj, xquiꞌej: Xa nakayaꞌ ri ka-aceite chiva, man xkuruꞌon ta ojreꞌ ni ixreꞌ. Rumareꞌ más otz quixꞌin quiqꞌuin ri ncaꞌcꞌayin y tilakꞌoꞌ ivichin ixreꞌ, xaꞌchaꞌ. \v 10 Y antok ri ivuꞌuoꞌ xtaniꞌ reꞌ cꞌa ja i-bꞌanak chulokꞌic ri aceite, ja xalka ri alaꞌ ri xticꞌulieꞌ. Ri ivuꞌuoꞌ xtaniꞌ ri can icꞌo-apa quiyoꞌien ri alaꞌ ri xticꞌulieꞌ, xaꞌuoc riqꞌuin ri alaꞌ pacheꞌ niꞌan-ve ri cꞌulubꞌic. Y xtzꞌapes can ri puerta. \v 11 Y después xaꞌlka ri ivuꞌuoꞌ chic xtaniꞌ ri xbꞌaquilakꞌoꞌ qui-aceite richin ri qui-lámparas, y ijejeꞌ xquiꞌej-apa: ¡Ajaf, ajaf, tajakaꞌ ri puerta chakavach! xaꞌchaꞌ. \v 12 Y jajaꞌ xuꞌej-pa chica ri xtaniꞌ reꞌ: Inreꞌ can ketzij niꞌej chiva, chi man vataꞌn ta ivach,\x + \xo 25:12 \xt Lc. 13:25.\x* xcha-pa chica. \p \v 13 Ruma cꞌa reꞌ, man timastaj chiva chi ntivoyoꞌiej-apa, ruma man ivataꞌn ta ri chica kꞌij, ri chica huora antok ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol xtipa chic jun bꞌay, xchaꞌ. \s1 Ri parábola (cꞌambꞌal-tzij) chirij ri talentos \p \v 14 Ruma ri reino ri cꞌo chicaj, can junan riqꞌuin ri xuꞌon jun ache antok xꞌa naj. Jajaꞌ xaꞌrayuoj ri rusamajiel y xuyaꞌ can ri rubꞌayomal pa quikꞌaꞌ. \p \v 15 Pa rukꞌaꞌ jun xuyaꞌ can vuꞌuoꞌ talentos, pa rukꞌaꞌ jun chic xuyaꞌ can caꞌyeꞌ talentos, y pa rukꞌaꞌ jun chic xuyaꞌ can jun talento. Jajaꞌ jareꞌ xuyaꞌ can chica, ruma xutzꞌat chi jareꞌ ncaꞌtiquir ncaꞌsamaj chirij. Y can joꞌc xuꞌon can quireꞌ, ja xꞌa. \v 16 Y ri xyoꞌx can vuꞌuoꞌ talentos pa rukꞌaꞌ xꞌa, xsamaj chirij y xuchꞌec chic vuꞌuoꞌ más chirij. \v 17 Y quireꞌ jeꞌ xuꞌon ri xyoꞌx can caꞌyeꞌ talentos pa rukꞌaꞌ, jajaꞌ can xuchꞌec caꞌyeꞌ chic más chirij. \v 18 Pero ri ruox ri joꞌc jun talento ri xyoꞌx can cha, xꞌa y xbꞌarucꞌatoꞌ jun jul pan ulief y chireꞌ xumuk-ve ri miera. \p \v 19 Después antok kꞌaxnak chic qꞌuiy kꞌij, xtzalaj-pa ri ache ri cajaf ri samajiel reꞌ. Y jajaꞌ xucꞌutuj chica, janeꞌ (jaroꞌ) xquichꞌec chirij ri miera ri xuyaꞌ can chica. \v 20 Antok xalka ri yoꞌn can ri vuꞌuoꞌ talentos pa rukꞌaꞌ, can man joꞌc ta reꞌ ri rucꞌamun-pa, xa can rucꞌamun-pa vuꞌuoꞌ talentos más y xuꞌej: Ajaf, atreꞌ vuꞌuoꞌ talentos xayaꞌ can pa nukꞌaꞌ; ja-va, y cꞌo chic vuꞌuoꞌ más ri xinchꞌec chirij, xchaꞌ. \v 21 Y ri rajaf xuꞌej cha: Otz ri xaꞌan. At jun utzulaj nusamajiel, can naꞌan ri niꞌeꞌx chava. Y ruma otz xaꞌan riqꞌuin ri jubꞌaꞌ xinyaꞌ can pan akꞌaꞌ, vacame xcanyaꞌ paroꞌ jun samaj más nem. Catuoc-pa y caquicuot jeꞌ viqꞌuin, xucheꞌx. \v 22 Antok xalka ri yoꞌn can ri caꞌyeꞌ talentos pa rukꞌaꞌ, xuꞌej: Ajaf, atreꞌ caꞌyeꞌ talentos xayaꞌ can pa nukꞌaꞌ; ja-va, y cꞌo chic caꞌyeꞌ más ri xinchꞌec chirij, xchaꞌ. \v 23 Ri rajaf xuꞌej cha: Otz ri xaꞌan. At jun utzulaj nusamajiel, can naꞌan ri niꞌeꞌx chava. Y ruma can otz xaꞌan riqꞌuin ri jubꞌaꞌ xinyaꞌ can pan akꞌaꞌ, vacame xcanyaꞌ paroꞌ jun samaj más nem. Catuoc-pa y caquicuot jeꞌ viqꞌuin, xucheꞌx. \v 24 Pero antok xalka ri yoꞌn can ri jun talento pa rukꞌaꞌ, xuꞌej: Ajaf, inreꞌ can vataꞌn chi at jun ache altíra at ruquiy. Y navajoꞌ naꞌan cosechar ri xa man atreꞌ ta ri at-tiquiyuon y navajoꞌ nayac ri trigo ri xa man atreꞌ ta ri xabꞌano ri samaj. \v 25 Y rumareꞌ inreꞌ xinxiꞌij-viꞌ. Can joꞌc xayaꞌ can chuva, xiꞌa y xincꞌot jun jul pan ulief y chireꞌ xinmuk-ve. Y ja a-miera va, xchaꞌ. \v 26 Y ri rajaf xuꞌej cha: Atreꞌ at jun itziel samajiel, y at kꞌuor, man naꞌan ta ri niꞌeꞌx chava. Xa can avataꞌn chi inreꞌ nivajoꞌ niꞌan cosechar ri man inreꞌ ta in-tiquiyuon y nivajoꞌ niyac ri trigo ri xa man inreꞌ ta ri xibꞌano ri samaj; \v 27 xa avataꞌn chi in quireꞌ, xayaꞌ ta ri nu-miera pa banco y antok xitzalaj-pa, niꞌan ta recibir ri nu-miera y ri interés (ralabꞌal). \v 28 Ticꞌama-el ri talento cha,\x + \xo 25:28 \xt Lc. 19:24.\x* y tiyaꞌ cha ri jun ri cꞌo diez (lajuj) talentos riqꞌuin. \v 29 Ruma ri can cꞌo riqꞌuin, xtiyoꞌx más cha y can qꞌuiy xtuꞌon-ka riqꞌuin. Pero ri xa man qꞌuiy ta cꞌo riqꞌuin, hasta reꞌ xtalasas-el cha.\x + \xo 25:29 \xt Mt. 13:12; Mr. 4:25; Lc. 8:18.\x* \v 30 Y ri samajiel ri man jun nicꞌatzin-ve, icꞌakaꞌ pa kꞌakuꞌn, ri pacheꞌ ruyuon okꞌiej xtuꞌon y xtukꞌachꞌachꞌiej roray.\x + \xo 25:30 \xt Mt. 8:12; 22:13; Lc. 13:28.\x* \s1 Ri juicio pa quiveꞌ ri naciones \p \v 31 Y antok ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol xtipa chic jun bꞌay, can cꞌo chic rukꞌij xtipa; y can quinojiel ri ru-ángeles xcaꞌpa riqꞌuin.\x + \xo 25:31 \xt Mt. 16:27.\x* Y xtitzꞌuyeꞌ chupan ri namalaj ru-trono.\x + \xo 25:31 \xt Mt. 19:28.\x* \v 32 Can xcaꞌmuol ri vinak choch, ri icꞌo nojiel naciones. Y xtujach quivach quinojiel, incheꞌl nuꞌon jun ache ri ncaꞌruchajij chicop; jajaꞌ jucꞌan ncaꞌruya-ve ri ovejas, y jucꞌan chic ncaꞌruya-ve ri cabras. \v 33 Ri vinak ri choj chic quicꞌaslien, jareꞌ ri i-incheꞌl ovejas, xcaꞌruyaꞌ pa ru-derecha. Pero ri vinak ri man otz ta ri quicꞌaslien, jareꞌ ri i-incheꞌl cabras, xcaꞌruyaꞌ pa ru-izquierda. \v 34 Entonces ri Rey xtuꞌej chica ri icꞌo pa ru-derecha: Can quixam-pa ixreꞌ, can cꞌo chic ri ru-bendición ri Nataꞌ Dios pan iveꞌ. Quixcꞌujieꞌ chupan ri reino ri can ivichin ixreꞌ rubꞌanun preparar antok cꞌa majaꞌ cꞌo ri roch-ulief. \v 35 Ruma antok inreꞌ xnem nupan, ixreꞌ cꞌo xiyaꞌ chuva chi xintej. Antok xchakej nuchiꞌ, ixreꞌ cꞌo xiyaꞌ chuva chi xinkun. Antok xcꞌatzin nu-posada, ixreꞌ xiyaꞌ chuva. \v 36 Antok manak chic nutziak chuvij, ixreꞌ can xiyaꞌ nutziak. Antok xiyavaj, xiniꞌan visitar. Antok xitzꞌapieꞌ pa cárcel, xixbꞌaka viqꞌuin, xtichaꞌ ri Rey. \v 37 Y ri choj chic quicꞌaslien xtiquiꞌej: Ajaf, ¿jampeꞌ xatkatzꞌat chi cꞌo viꞌjal xakꞌasaj y cꞌo xkayaꞌ chava chi xatej? ¿Jampeꞌ xatkatzꞌat chi xchakej achiꞌ y cꞌo xkayaꞌ chava chi xakun? \v 38 ¿Y jampeꞌ xkayaꞌ a-posada ruma xcꞌatzin chava? ¿Jampeꞌ xkayaꞌ atziak ruma man jun chic nacusaj? \v 39 ¿Jampeꞌ xojbꞌaka aviqꞌuin antok xayavaj? ¿Y jampeꞌ jeꞌ xojbꞌaka aviqꞌuin antok atcꞌo pa cárcel? xcaꞌchaꞌ ijejeꞌ. \v 40 Y ri Rey xtuꞌej: Can ketzij cꞌa ri niꞌej chiva, ruma quireꞌ xiꞌan riqꞌuin ri nu-hermano ri can manak-oc rukꞌij, xa chuva inreꞌ xiꞌan-ve ri favor reꞌ, xtichaꞌ ri Rey. \p \v 41 Y xtuꞌej jeꞌ ri Rey chica ri icꞌo pa ru-izquierda: Ixreꞌ malditos,\x + \xo 25:41 \xt Ri tzij “malditos” nrajoꞌ nuꞌej: Joꞌc chic quiyoꞌien ri huora chi ncaꞌan castigar.\x* quixiel-el chinoch y quixꞌin cꞌa pa kꞌakꞌ ri man nichup ta, ri bꞌanun preparar richin ri diablo y ri ru-ángeles. \v 42 Ruma antok inreꞌ xnem nupan, man jun xiyaꞌ chuva chi xintej. Antok xchakej nuchiꞌ, ixreꞌ man jun xiyaꞌ chuva chi xinkun. \v 43 Antok xcꞌatzin nu-posada, ixreꞌ xa man xiyaꞌ ta chuva. Antok manak chic nutziak chuvij, ixreꞌ man jun xiyaꞌ chuva chi xincusaj. Antok xiyavaj, man xiniꞌan ta visitar; y quireꞌ jeꞌ antok xitzꞌapieꞌ pa cárcel, man xixbꞌaka ta viqꞌuin, xtichaꞌ ri Rey chica. \v 44 Y ijejeꞌ xtiquiꞌej jeꞌ: Ajaf, ¿jampeꞌ xatkatzꞌat chi xakꞌasaj viꞌjal o xchakej achiꞌ, o xavajoꞌ a-posada, o man jun atziak, o xayavaj, o xacꞌujieꞌ pa cárcel, y man xkaꞌan ta favor chava? \v 45 Y ri Rey xtuꞌej chica: Can ketzij cꞌa ri niꞌej chiva chi ruma man jun favor xiꞌan chica ri nu-hermanos ri manak-oc quikꞌij, xa man jun jeꞌ favor xiꞌan chuva inreꞌ. \v 46 Y ri vinak reꞌ can xcaꞌa-ve chupan ri castigo ri man xtiqꞌuis ta. Y ri vinak choj chic ri quicꞌaslien xtiyoꞌx chica jun cꞌaslien ri man xtiqꞌuis ta.\x + \xo 25:46 \xt Dn. 12:2.\x* Quireꞌ ri xuꞌej ri Jesús. \c 26 \s1 Icꞌo ri niquiꞌan pensar ri chica niquiꞌan chi nika ri Jesús pa quikꞌaꞌ \r (Mr. 14:1-2; Lc. 22:1-2; Jn. 11:45-53) \p \v 1 Antok ri Jesús ruꞌeꞌn chic cꞌa nojiel reꞌ, jajaꞌ xuꞌej chica ri ru-discípulos: \v 2 Ixreꞌ ivataꞌn chi caꞌyeꞌ kꞌij apa cꞌo ri namakꞌej Pascua.\x + \xo 26:2 \xt Ex. 12:1-27.\x* Chupan ri namakꞌej reꞌ, ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol can xtijach-el chi nibꞌajix choch cruz, xchaꞌ chica. \p \v 3 Y ja huora reꞌ ri principales sacerdotes, ri achiꞌaꞌ escribas, y ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar chiquicajol ri vinak, xquimol-quiꞌ chojay, chirachuoch ri sacerdote ri más cꞌo rukꞌij ri rubꞌinan Caifás. \v 4 Ijejeꞌ xquiꞌej chiquivach ri chica maña xtiquicusaj chi nika ri Jesús pa quikꞌaꞌ y niquiquimisaj. \v 5 Pero xquiꞌej jeꞌ: Man nakatzꞌom ta chupan ri namakꞌej reꞌ, chi quireꞌ man ncaꞌpalaj ta pa ri vinak chikij, ncaꞌchaꞌ. \s1 Jun ixok nukꞌej jubꞌul akꞌuon chirij ri Jesús \r (Mr. 14:3-9; Jn. 12:1-8) \p \v 6 Y ri Jesús cꞌo chupan ri aldea Betania, chirachuoch ri Simón ri xcꞌachoj riqꞌuin ri yabꞌil lepra. \v 7 Y xalka jun ixok riqꞌuin ri Jesús, rucꞌamun-pa jun frasco ri bꞌanun cha alabastro y cꞌo jun jubꞌul akꞌuon chupan ri can cara rajal; y xukꞌej pa rujaluon ri Jesús, antok tzꞌuyul chirij ri mesa.\x + \xo 26:7 \xt Lc. 7:37-38.\x* \v 8 Antok ri discípulos xquitzꞌat ri xuꞌon ri ixok, xpa quiyoval y xquiꞌej: ¿Karruma choj xutix ri jubꞌul akꞌuon la? \v 9 Ruma ri jubꞌul akꞌuon reꞌ can cara rajal, xa ta xcꞌayix, ri rajal xjach ta chica ri i-puobra, xaꞌchaꞌ. \p \v 10 Pero ri Jesús chaꞌnin xraꞌxaj ri niquiꞌej, rumareꞌ jajaꞌ xuꞌej chica: ¿Karruma man nquixtanieꞌ ta ka nquixtzijuon chirij la ixok la? Jajaꞌ can otz ri xuꞌon chuva. \v 11 Ruma ri i-puobra, can siempre icꞌo iviqꞌuin.\x + \xo 26:11 \xt Dt. 15:11.\x* Pero inreꞌ man siempre ta xquicꞌujieꞌ iviqꞌuin. \v 12 Ruma ri ixok reꞌ antok xukꞌej chirij ri nu-cuerpo ri jun jubꞌul akꞌuon reꞌ, jajaꞌ xiruꞌon preparar richin antok xquibꞌamuk. \v 13 Can ketzij ri niꞌej chiva, chi chica-na lugar xtitzijos-ve ri evangelio, chireꞌ jeꞌ xtitzijos-ve ri xuꞌon va ixok va. Can choch cꞌa nojiel ri roch-ulief xtitzijos-ve, y man jun bꞌay xtimastaj, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Ri Judas nuꞌej chi nujach ri Jesús \r (Mr. 14:10-11; Lc. 22:3-6) \p \v 14 Entonces jun chiquivach ri i-doce (cabꞌalajuj) ru-discípulos ri Jesús, ri discípulo ri rubꞌinan Judas Iscariote, xꞌa quiqꞌuin ri principales sacerdotes. \v 15 Jajaꞌ xbꞌaruꞌej chica: ¿Chica ntiyaꞌ chuva, xa inreꞌ nijach ri Jesús pan ikꞌaꞌ? Y ijejeꞌ xquiꞌej chi niquiyaꞌ treinta monedas de plata cha. \v 16 Y chupan ri kꞌij reꞌ, ri Judas Iscariote ja xutzꞌom cꞌa rucunuxic chica manera nuꞌon chi nujach ri Jesús. \s1 Ri Santa Cena \r (Mr. 14:12-25; Lc. 22:7-23; Jn. 13:21-30; 1Co. 11:23-26) \p \v 17 Chupan ri naꞌay kꞌij richin ri namakꞌej antok nicꞌux ri simíta ri manak levadura riqꞌuin, ri discípulos xbꞌaquicꞌutuj cha ri Jesús: ¿Pacheꞌ navajoꞌ naꞌan-ve ri vaꞌen chupan ri Pascua, chi quireꞌ nakachojmij nojiel ri nicꞌatzin? xaꞌchaꞌ. \p \v 18 Y jajaꞌ xuꞌej chica ri discípulos: Quixꞌin pa tanamet Jerusalén, pa rachuoch jun ache, y tiꞌej cha: Ri Maestro ruꞌeꞌn-pa: Ri nu-tiempo xa cierca chic cꞌo-ve. Pan avachuoch atreꞌ nivajoꞌ niꞌan-ve ri vaꞌen richin ri Pascua quiqꞌuin ri nu-discípulos. Quireꞌ xuꞌej-el ri Jesús chica. \p \v 19 Y ri discípulos can xquiꞌan incheꞌl ri eꞌn-el chica ruma ri Jesús. Y ijejeꞌ can xquichojmij nojiel ri nicꞌatzin chica richin ri Pascua reꞌ. \p \v 20 Antok xcokꞌa-ka, ri Jesús y ri i-doce (cabꞌalajuj) ru-discípulos xaꞌtzꞌuye-apa chirij ri mesa. \v 21 Y antok ncaꞌvaꞌ, ri Jesús xuꞌej: Can ketzij niꞌej chiva, chi jun chivach ixreꞌ ri xtijacho vichin, xchaꞌ. \p \v 22 Y ri discípulos altíra xaꞌbꞌisuon-ka, y chiquijunal xquicꞌutuj-apa cha: ¿Inreꞌ came ri xquibꞌano quireꞌ Ajaf? \p \v 23 Y ri Jesús xuꞌej chica: Ri jun ri xtuya-pa ri rukꞌaꞌ viqꞌuin chupan ri plato, jareꞌ ri xtijacho vichin. \v 24 Can ketzij chi ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol can niꞌa. Can xtibꞌanataj-na-ve incheꞌl ri tzꞌibꞌan can chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios.\x + \xo 26:24 \xt Sal. 41:9.\x* ¡Pero juyeꞌ roch ri ache ri xtijacho richin! Más otz man ta xalax ri ache reꞌ, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 25 Y xchꞌo-apa ri Judas, ri xtijacho richin ri Jesús; y xuꞌej: ¿Inreꞌ came ri xquibꞌano quireꞌ Maestro? xchaꞌ. Y ri Jesús xuꞌej cha: Atreꞌ xaꞌeꞌn. \p \v 26 Y antok cꞌa ncaꞌvaꞌ, ri Jesús xucꞌan-apa jun simíta y xuyaꞌ tiox bꞌaꞌ cha ri Dios, y xuper y xuyaꞌ chica ri ru-discípulos y xuꞌej chica: Titzꞌamaꞌ y ticꞌuxuꞌ ri simíta; ruma jareꞌ ri nu-cuerpo. \p \v 27 Y ri Jesús xucꞌan-apa ri copa, y xuyaꞌ tiox bꞌaꞌ cha ri Dios, xuyaꞌ cꞌa chica ri ru-discípulos y xuꞌej chica: Tikumuꞌ ixvonojiel ri cꞌo chupan ri copa reꞌ. \v 28 Ruma jareꞌ ri nuquiqꞌuiel ri xtiꞌin antok xquiquimisas pa qui-cuenta iqꞌuiy vinak, chi quireꞌ iqꞌuiy ri xtiꞌan perdonar ri qui-pecados. Riqꞌuin ri nuquiqꞌuiel, ja xticꞌachoj ri cꞌacꞌacꞌ pacto ri rajoꞌn-pa ri Dios chi nuꞌon quiqꞌuin ri vinak.\x + \xo 26:28 \xt Ex. 24:6-8; Jer. 31:31-34.\x* \v 29 Can niꞌej chiva chi man chic xtinkun ta ri ruyaꞌl ri uva, hasta cꞌa chupan ri kꞌij antok xtinkun jun cꞌacꞌacꞌ ruyaꞌl ri uva iviqꞌuin chupan ri ru-reino ri Nataꞌ, xchaꞌ ri Jesús chica. \s1 Ri Jesús nuꞌej yan chi ri Pedro xtuꞌej chi man rataꞌn ta roch \r (Mr. 14:26-31; Lc. 22:31-34; Jn. 13:36-38) \p \v 30 Y antok quibꞌixan chic jun bꞌix chi niquiyaꞌ rukꞌij ri Dios, ri Jesús y ri ru-discípulos xaꞌiel-el chireꞌ pa jay y xaꞌa choch ri juyuꞌ Olivos. \v 31 Y antok i-bꞌanak, ri Jesús xuꞌej chica ri ru-discípulos: Ixvonojiel ixreꞌ xtiquiraj-el-iviꞌ y xquiniyaꞌ can nuyuon chupan va akꞌaꞌ va. Ruma chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios ri tzꞌibꞌan can nuꞌej: Antok inreꞌ xtinyaꞌ lugar chi niquimisas ri nichajin quichin ri ovejas, ri ovejas xtiquiquiraj-el-quiꞌ.\x + \xo 26:31 \xt Zac. 13:7.\x* Quireꞌ ri tzꞌibꞌan can. \v 32 Pero inreꞌ xa xquicꞌastaj-pa. Y después xquixvoyoꞌiej Galilea,\x + \xo 26:32 \xt Mt. 28:16.\x* xchaꞌ ri Jesús. \p \v 33 Y ri Pedro xchꞌo-apa cha ri Jesús y xuꞌej: Mesque quinojiel xcatquiyaꞌ can ayuon, pero inreꞌ man xcanyaꞌ ta can, xchaꞌ jajaꞌ. \p \v 34 Ri Jesús xuꞌej cha: Inreꞌ can ketzij niꞌej chava chi chupan va akꞌaꞌ va, xa cꞌa majaꞌ titzirin-pa ri mamaꞌ, antok atreꞌ oxeꞌ yan mul taꞌej chica ri ncaꞌcꞌutun chava, chi man avataꞌn ta noch, xchaꞌ ri Jesús. \p \v 35 Y ri Pedro xuꞌej cha: Mesque nicꞌatzin chi junan nquicon aviqꞌuin, pero man xtinꞌej ta chi man vataꞌn ta avach, xchaꞌ ri Pedro. Y quinojiel ri ru-discípulos quireꞌ jeꞌ xquiꞌej. \s1 Ri Jesús nuꞌon orar chupan ri lugar rubꞌinan Getsemaní \r (Mr. 14:32-42; Lc. 22:39-46) \p \v 36 Ri Jesús y ri ru-discípulos xaꞌlka chupan ri lugar rubꞌinan Getsemaní. Y ri Jesús xuꞌej chica ri ru-discípulos: Quixtzꞌuyeꞌ can vaveꞌ, inreꞌ xa cꞌa nquiꞌa-apa más chila chi nibꞌanaꞌ orar, xchaꞌ chica. \p \v 37 Y jajaꞌ joꞌc ri Pedro y ri icaꞌyeꞌ rucꞌajuol ri Zebedeo ri xaꞌrucꞌuaj riqꞌuin, y chirij jajaꞌ xpa jun nem bꞌis, ruma xunaꞌ yan ri nem sufrimiento ri xtukꞌasaj. \v 38 Rumareꞌ xuꞌej chica ri iyoxeꞌ ru-discípulos: Ri vánima altíra nibꞌisuon; can nquiruquimisaj ninaꞌ. Quixcꞌujieꞌ can vaveꞌ y quixcꞌasieꞌ viqꞌuin, xchaꞌ chica. \p \v 39 Jajaꞌ xꞌin chic apa jubꞌaꞌ y chireꞌ xxuquie-ka, y xukasaj-ka ri rujaluon cꞌa pan ulief chi xuꞌon orar; y quireꞌ xuꞌej: Nataꞌ, xa cꞌo ta cheꞌl chi man ta nikꞌasaj ri sufrimiento, pero man taꞌan ri nivajoꞌ inreꞌ, xa ja ri navajoꞌ atreꞌ, xchaꞌ. \p \v 40 Y antok jajaꞌ xtanieꞌ riqꞌuin ri oración, xpa cꞌa quiqꞌuin ri iyoxeꞌ ru-discípulos, y xaꞌlrilaꞌ xa ncaꞌvar. Xpa jajaꞌ xuꞌej cha ri Pedro: ¿Can man xixtiquir ta xixcꞌasieꞌ jun huora viqꞌuin? \v 41 Quixcꞌasieꞌ y tibꞌanaꞌ orar richin chi man quixtzak chupan ri tentación. Inreꞌ vataꞌn chi ri iv-espíritu nrajoꞌ nuꞌon ri nrajoꞌ ri Dios, pero ri i-cuerpo manak ruchukꞌaꞌ, xchaꞌ chica. \p \v 42 Y ri Jesús xꞌa chic apa jun bꞌay chi xirubꞌanaꞌ orar, y nuꞌej: Nataꞌ Dios, xa man jun manera chi inreꞌ man ta nikꞌasaj ri sufrimiento reꞌ, can tibꞌanataj ri navajoꞌ atreꞌ. Quireꞌ nuꞌej chupan ri ru-oración. \p \v 43 Y antok jajaꞌ xpa chic jun bꞌay quiqꞌuin ri iyoxeꞌ ru-discípulos, xaꞌlrilaꞌ xa ncaꞌvar ruma man chic niquicochꞌ ta quivaran. \v 44 Ri Jesús xaꞌruyaꞌ chic can jun bꞌay y xꞌa chic chi xirubꞌanaꞌ orar, chi oxeꞌ mul. Y ja mismo xucꞌutuj chupan ri oración. \v 45 Y cꞌajareꞌ ri Jesús xpa quiqꞌuin ri iyoxeꞌ ru-discípulos y xuꞌej chica: Vacame quixvar y quixuxlan. Ruma ja xalka ri huora chi ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol can xtijach-el pa quikꞌaꞌ ri pecadores. \v 46 Quixpalaj. Joꞌ. Titzꞌataꞌ, ja patanak ri xtijacho vichin, xchaꞌ ri Jesús. \s1 Antok nitzꞌam ri Jesús \r (Mr. 14:43-50; Lc. 22:47-53; Jn. 18:2-11) \p \v 47 Y ri Jesús cꞌa nitzijuon, antok xalka ri Judas, ri jun chiquivach ri doce (cabꞌalajuj) discípulos; riqꞌuin jajaꞌ i-patanak iqꞌuiy vinak ri quicꞌamun-pa chieꞌ y espadas. Quinojiel i-takuon-el cuma ri principales sacerdotes y cuma jeꞌ ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar chiquicajol ri israelitas. \v 48 Ri Judas ri nijacho richin ri Jesús, can ruꞌeꞌn yan pa chica ri i-patanak riqꞌuin, ri chica xtuꞌon chi nucꞌut ri Jesús chiquivach. Jajaꞌ ruꞌeꞌn-pa chica: Ja ri jun ri xtintzꞌubꞌaj ruchiꞌ, jareꞌ ri Jesús, titzꞌamaꞌ cꞌa. \p \v 49 Y ri Judas can ja xjiel-apa riqꞌuin ri Jesús y xuꞌej: ¡Co kꞌaꞌ Maestro! xchaꞌ cha. Y ja xutzꞌubꞌaj ruchiꞌ. \p \v 50 Xpa ri Jesús xuꞌej cha ri Judas: Amigo, ¿chica ri navajoꞌ naꞌan? xchaꞌ cha. Y jareꞌ antok xaꞌjiel-apa ri vinak riqꞌuin ri Jesús y xquitzꞌom. \p \v 51 Y jun chiquivach ri icꞌo riqꞌuin ri Jesús, xralasaj-el ri ru-espada y xusoc ri ru-esclavo ri sacerdote ri más cꞌo rukꞌij, y xralasaj-el jun ruxiquin. \v 52 Y ri Jesús xuꞌej cha ri xbꞌano quireꞌ: Tayacaꞌ la av-espada. Ruma ri niquimisan cha espada, can cha espada xtiquimisas. \v 53 ¿Acaso atreꞌ naꞌan pensar chi inreꞌ man nquicovin ta nicꞌutuj cha ri Nataꞌ Dios chi ncaꞌrutak-pa más de doce (cabꞌalajuj) legiones (72,000) de ángeles chi nquinquitoꞌ? \v 54 ¿Pero cheꞌl nuꞌon cumplir ri i-tzꞌibꞌan can chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios chi nicꞌatzin chi nibꞌanataj quireꞌ? xchaꞌ jajaꞌ. \p \v 55 Y chupan jeꞌ ri huora reꞌ ri Jesús xuꞌej chica ri vinak: ¿Ixreꞌ ix-patanak incheꞌl chirij jun alakꞌuon; mareꞌ icꞌamun-pa chieꞌ y espadas chi nquiniltzꞌamaꞌ? Can kꞌij-kꞌij xitzꞌuyeꞌ iviqꞌuin pa templo\x + \xo 26:55 \xt Lc. 19:47; 21:37.\x* antok xincꞌut ri ruchꞌabꞌal ri Dios chivach, y man xinitzꞌom ta. \v 56 Pero nojiel reꞌ nibꞌanataj, richin nuꞌon cumplir ri tzꞌibꞌan can chupan ri ruchꞌabꞌal ri Dios cuma ri profetas ri xaꞌcꞌujieꞌ ojier can tiempo. Y quinojiel ri discípulos xquiyaꞌ can ruyuon ri Jesús y xaꞌnumaj-el. \s1 Ri Jesús nucꞌuax chiquivach ri autoridades quichin ri israelitas \r (Mr. 14:53-65; Lc. 22:54, 63-71; Jn. 18:12-14, 19-24) \p \v 57 Ri xaꞌbꞌatzꞌamo ri Jesús xquicꞌuaj cꞌa riqꞌuin ri Caifás ri sacerdote ri más cꞌo rukꞌij, pacheꞌ quimaluon-ve-quiꞌ ri achiꞌaꞌ escribas y ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar. \v 58 Y ri Pedro bꞌanak chirij, pero cꞌa naj cꞌo can y xuoc jeꞌ chirachuoch ri sacerdote ri más cꞌo rukꞌij, y xcꞌujieꞌ chojay. Antok jajaꞌ cꞌo chic chireꞌ, xtzꞌuye-apa chiquicajol ri alguaciles ri icꞌo chireꞌ, chi nutzꞌat-apa chica xtibꞌanataj. \p \v 59 Y ri principales sacerdotes y ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar y quinojiel ri autoridades quichin ri israelitas, niquicanuj manera chi niquitzꞌak tzij chirij ri Jesús, chi quireꞌ niquitak chi niquimisas. \v 60 Y mesque can iqꞌuiy ri xaꞌlka chi xquitzꞌak tzij chirij, xa man jun xquil chirij. Xa cꞌa pa ruqꞌuisbꞌal xaꞌlka icaꞌyeꞌ chi niquitzꞌak tzij, \v 61 y xquiꞌej: Ri ache reꞌ ruꞌeꞌn: Inreꞌ nquitiquir nivulij ri ru-templo ri Dios y chi oxeꞌ kꞌij nipabꞌaꞌ chic jun bꞌay.\x + \xo 26:61 \xt Jn. 2:19.\x* Quireꞌ ruꞌeꞌn, xaꞌchaꞌ ri icaꞌyeꞌ reꞌ. \p \v 62 Y ri Caifás, ri sacerdote ri más cꞌo rukꞌij, xpiꞌieꞌ y xuꞌej cha ri Jesús: ¿Man jun kax naꞌej? ¿Ketzij ri xquiꞌej chavij? xchaꞌ. \p \v 63 Pero ri Jesús man jun tzij xuꞌej. Y jareꞌ antok ri sacerdote ri más cꞌo rukꞌij xuꞌej cha: Can choch ri cꞌaslic Dios taꞌej chika xa atreꞌ ri Cristo, ri Rucꞌajuol ri Dios. \p \v 64 Y ri Jesús xuꞌej cha: Atreꞌ xaꞌej ri ketzij; y niꞌej jeꞌ chiva chi desde vacame can xtitzꞌat ri Xtak-pa chicaj chi xalax chiꞌicajol, chi tzꞌuyul pa ru-derecha ri Dios ri nitiquir nuꞌon nojiel. Y xtitzꞌat antok nika-pa chupan mukul ri chicaj.\x + \xo 26:64 \xt Dn. 7:13.\x* \p \v 65 Entonces ri sacerdote ri más cꞌo rukꞌij xurakꞌachꞌij-ka ri rutziak chirij, y xuꞌej: Man chic nicꞌatzin ta chi nalka jun chic chi nalruꞌej chika chi man otz ta ri i-rubꞌanun. Ixreꞌ xivaxaj ri xuꞌej, chi jajaꞌ junan riqꞌuin ri Dios. ¡Reꞌ can itziel choch ri Dios! \v 66 ¿Chica ntiꞌej ixreꞌ vacame? xchaꞌ jajaꞌ. Y ri nicꞌaj chic ri quimaluon-apa-quiꞌ chireꞌ xquiꞌej: ¡Otz chi tiquimisas!\x + \xo 26:66 \xt Lv. 24:16.\x* xaꞌchaꞌ. \p \v 67 Y xquichubꞌaj rutzubꞌal y xquiyaꞌ kꞌaꞌ cha y nicꞌaj chic xquipaj rutzubꞌal,\x + \xo 26:67 \xt Is. 50:6.\x* \v 68 y niquicꞌutuj cha: Taꞌej chika, Cristo, ¿chica ri xchꞌayo avichin? xaꞌchaꞌ cha. \s1 Ri Pedro nuꞌej chi jajaꞌ man rataꞌn ta roch ri Jesús \r (Mr. 14:66-72; Lc. 22:55-62; Jn. 18:15-18, 25-27) \p \v 69 Ri Pedro tzꞌuyul chojay, y jun xtan aj-chi-icꞌ richin ri sacerdote ri más cꞌo rukꞌij xjiel-apa riqꞌuin y xuꞌej cha: Atreꞌ jeꞌ at rachꞌil ri Jesús ri aj-Galilea, xchaꞌ cha. \p \v 70 Pero ri Pedro man xuꞌej ta ri ketzij chiquivach quinojiel, ruma xuꞌej: Man vataꞌn ta chica ri naꞌej, xchaꞌ cha. \p \v 71 Y antok jajaꞌ ya ntiel-el chuchiꞌ ri puerta, cꞌo chic jun xtan aj-chi-icꞌ ri xtzꞌato richin y xuꞌej chica ri icꞌo chireꞌ: La ache la can rachꞌil ri Jesús ri aj-Nazaret, xchaꞌ chica. \p \v 72 Pero ri Pedro jun chic bꞌay man xuꞌej ta ri ketzij. Jajaꞌ xuꞌej: Choch ri Dios niꞌej chi inreꞌ man vataꞌn ta roch ri jun ache reꞌ. \p \v 73 Cꞌa jubꞌaꞌ oc quireꞌ tiꞌeꞌx cha, ri quimaluon-quiꞌ chireꞌ xaꞌjiel-apa riqꞌuin ri Pedro y xquiꞌej cha: Can ketzij chi atreꞌ at jun chiquivach ri icꞌo riqꞌuin ri Jesús, ruma ncachꞌoꞌ incheꞌl ncaꞌchꞌoꞌ ri aj-Galilea, xaꞌchaꞌ cha. \p \v 74 Entonces ri Pedro xuꞌej: Inreꞌ man vataꞌn ta roch ri ache reꞌ. Can choch ri Dios niꞌej chiva chi inreꞌ man vataꞌn ta roch. Y xa man ketzij ta ri niꞌej, tika ri castigo panoꞌ, xchaꞌ. Y jareꞌ antok xtzirin-pa ri mamaꞌ. \v 75 Y ri Pedro xalka paroꞌ ri tzij ri ruꞌeꞌn ri Jesús cha: Antes cꞌa majaꞌ titzirin-pa ri mamaꞌ, antok atreꞌ oxeꞌ yan mul taꞌej chica ri ncaꞌcꞌutun chava, chi man avataꞌn ta noch. Y ri Pedro xiel-el juviera y xuokꞌ amargamente. \c 27 \s1 Ri Jesús nucꞌuax choch ri Pilato \r (Mr. 15:1; Lc. 23:1-2; Jn. 18:28-32) \p \v 1 Y antok xsakar-pa, quinojiel ri principales sacerdotes y ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar chiquicajol ri israelitas, xquimol-quiꞌ chi niquiꞌan pensar ri chica manera niquiꞌan chi quireꞌ niquitak ri Jesús chi niquimisas. \v 2 Y xquixim-el y xbꞌaquijachaꞌ pa rukꞌaꞌ ri Poncio Pilato, ri gobernador. \s1 Antok xcon ri Judas \p \v 3 Antok ri Judas xutzꞌat chi ri Jesús xa xucꞌuax choch ri Pilato chi niꞌeꞌx cha chi niquimisas, ja xpa bꞌis pa ránima ruma jajaꞌ ri xcꞌayin richin ri Jesús; rumareꞌ xbꞌarutzoliej can ri treinta monedas de plata chica ri principales sacerdotes y chica ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar. \v 4 Ri Judas xuꞌej chica ri achiꞌaꞌ reꞌ: Inreꞌ xinꞌan pecar ruma xincꞌayij ri Jesús pan ikꞌaꞌ; jajaꞌ manak ruchꞌoꞌj, xchaꞌ chica. Pero ri principales sacerdotes y ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar, xquiꞌej cha ri Judas: ¿Chica ka-cuenta ojreꞌ? ¡Cheꞌl-na ncatiel atreꞌ! xaꞌchaꞌ cha. \p \v 5 Xpa jajaꞌ xuqꞌuiak can ri miera chireꞌ pa templo; xiel-pa chireꞌ y xꞌa y xirutzakabꞌa-riꞌ. \p \v 6 Y ri principales sacerdotes xquimol ri miera y xquiꞌej: Ri miera va man otz ta chi nakaxol-ka riqꞌuin ri miera ri nisipas can pa templo, ruma ri miera reꞌ xa rajal quicꞌ. \p \v 7 Antok quiꞌeꞌn chic chiquivach ri chica niquiꞌan cha ri miera reꞌ, ijejeꞌ xquilokꞌ jun ulief ri rubꞌinan Richin ri Bꞌanoy-Bꞌajoꞌy; chi ncaꞌmuk ri vinak ri man israelitas ta. \v 8 Rumareꞌ ri jun ulief reꞌ hasta vacame cꞌa niꞌeꞌx Ulief richin Quicꞌ cha.\x + \xo 27:8 \xt Hch. 1:18-19.\x* \v 9 Riqꞌuin reꞌ nuꞌon cumplir ri ruꞌeꞌn can ri profeta Jeremías. Jajaꞌ ruꞌeꞌn can: Xquimol-el ri treinta monedas de plata, rajal ri altíra rakalien. Jareꞌ rajal xquiyaꞌ ri vinak israelitas. \v 10 Y cha ri miera reꞌ xquilokꞌ ri ulief ri rubꞌinan Richin ri Bꞌanoy-Bꞌajoꞌy, can incheꞌl ruꞌeꞌn ri Ajaf chuva.\x + \xo 27:10 \xt Zac. 11:12-13.\x* Quireꞌ ri ruꞌeꞌn can ri Jeremías. \s1 Antok ri Jesús cꞌo-apa choch ri Poncio Pilato \r (Mr. 15:2-5; Lc. 23:3-5; Jn. 18:33-38) \p \v 11 Y ri Jesús paꞌl-apa choch ri gobernador. Y jajaꞌ xucꞌutuj cha ri Jesús: ¿Atreꞌ ri Qui-Rey ri israelitas? Y ri Jesús xuꞌej cha: Atreꞌ ncaꞌeꞌn, xchaꞌ cha. \p \v 12 Y antok ri principales sacerdotes y ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar niquiꞌan-apa acusar, jajaꞌ man jun tzij ri xuꞌej. \v 13 Rumareꞌ ri Pilato xuꞌej cha ri Jesús: ¿Man navaxaj ta ri niquiꞌej-pa chavij chi ncatquiꞌan acusar? \p \v 14 Pero ri Jesús man jun tzij ri xuꞌej. Rumareꞌ ri gobernador can xchapataj. \s1 Ri Pilato nujach-el ri Jesús chi niquimisas choch cruz \r (Mr. 15:6-20; Lc. 23:13-25; Jn. 18:38–19:16) \p \v 15 Y juna-junaꞌ antok nalka ri namakꞌej Pascua, ri gobernador nutzokopij-el jun chiquivach ri icꞌo pa cárcel; ja ri nicajoꞌ ri vinak chi ntiel-el. \v 16 Y chupan ri tiempo reꞌ, cꞌo pa cárcel jun ache rubꞌinan Barrabás, jun ache ri quinojiel cataꞌn chi altíra itziel. \v 17 Y ri Pilato xuꞌej chica ri vinak ri quimaluon-quiꞌ chireꞌ: ¿Chica chiquivach ri icaꞌyeꞌ ntivajoꞌ ixreꞌ chi nitzokopij-el? ¿Ntivajoꞌ chi nitzokopij-el ri Barrabás o ja ri Jesús ri niꞌeꞌx Cristo cha? \p \v 18 Ri Pilato quireꞌ xuꞌej ruma jajaꞌ rataꞌn chi ri vinak reꞌ quiyoꞌn ri Jesús pa rukꞌaꞌ, ruma itziel niquitzꞌat. \p \v 19 Y antok ri Pilato tzꞌuyul pa tribunal, jareꞌ antok cꞌo jun xalka riqꞌuin ri rutakuon-pa ri raxjayil. Ri raxjayil ruꞌeꞌn-el cha: Ri Jesús jun ache choj, rumareꞌ man jun kax taꞌan cha. Ruma inreꞌ ruyuon itziel tak achicꞌ xinꞌan chakꞌaꞌ ruma jajaꞌ. \p \v 20 Pero ri principales sacerdotes y ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar xaꞌcovin chiquij ri vinak, chi tiquicꞌutuj-apa chi ja ri Barrabás titzokopes-el y ri Jesús tiquimisas. \v 21 Y antok ri gobernador xucꞌutuj chic chica ri vinak chi chica chiquivach ri icaꞌyeꞌ nicajoꞌ ijejeꞌ chi nralasaj-el, ri vinak reꞌ xquiꞌej: Ja ri Barrabás tavalasaj-el, xaꞌchaꞌ. \p \v 22 Y ri Pilato xucꞌutuj chica ri vinak: ¿Chica niꞌan cha ri Jesús, ri niꞌeꞌx Cristo cha? Quinojiel xaꞌchꞌo-apa y xquiꞌej: ¡Tiꞌan crucificar! \p \v 23 Y ri gobernador xucꞌutuj chica: ¿Chica ruchꞌoꞌj rubꞌanun? Pero ri vinak man ncaꞌtanieꞌ ta ka. Xa riqꞌuin más quichukꞌaꞌ ncaꞌchꞌo-apa y niquiꞌej: ¡Tiꞌan crucificar! \p \v 24 Y antok ri Pilato xutzꞌat chi man jun chic kax nitiquir nuꞌon chi nucol ri Jesús, y ri vinak xa más altíra niquiꞌan-apa, xucꞌutuj jubꞌaꞌ ruyaꞌ y ja xuchꞌaj rukꞌaꞌ\x + \xo 27:24 \xt Dt. 21:6-9.\x* chiquivach quinojiel ri vinak reꞌ, y xuꞌej: Inreꞌ manak nuchꞌoꞌj chirij ri rucamic ri jun choj ache reꞌ. ¡Titzꞌataꞌ ixreꞌ chica ntiꞌan cha! \p \v 25 Y quinojiel ri vinak niquiꞌej: Pa kaveꞌ ojreꞌ y pa quiveꞌ ri kalcꞌual tika ri ruquiqꞌuiel,\x + \xo 27:25 \xt Ri tzij “tika ri ruquiqꞌuiel” nrajoꞌ nuꞌej: Niquiyaꞌ quitzij chi ijejeꞌ ncaꞌkan ri rucamic.\x* xaꞌcha-apa. \p \v 26 Entonces ri gobernador xutzokopij-el ri Barrabás y xuꞌej chi tichꞌay ri Jesús, cꞌajareꞌ xujach-el chi tiquimisas choch cruz. \p \v 27 Y ri ru-soldados ri gobernador xquicusaj-apa ri Jesús chupan ri palacio. Y xaꞌquimol quinojiel ri nicꞌaj chic soldados chirij ri Jesús. \v 28 Y ri soldados reꞌ xquicꞌan-el ri rutziak ri Jesús y xquiyaꞌ jun tziak quiak chirij. \v 29 Y xquiyaꞌ pa rujaluon jun corona ri pachꞌun cha jun kꞌayis ri altíra ruqꞌuixal. Y xquiyaꞌ jeꞌ jun aj pa rukꞌaꞌ derecha y ncaꞌxuquieꞌ choch y ncaꞌtzeꞌn chirij antok niquiꞌej cha: ¡Caquicuot, atreꞌ ri Qui-Rey ri israelitas! \p \v 30 Can niquichubꞌaj ri Jesús y niquimaj jeꞌ ri aj ri cꞌo pa rukꞌaꞌ chi niquibꞌuj pa rujaluon. \v 31 Y antok ijejeꞌ xaꞌtanie-ka chi ncaꞌtzeꞌn chirij, xquicꞌan-el ri tziak ri quiyoꞌn ijejeꞌ chirij, xquiya-el ri rutziak jajaꞌ, y xquicꞌuaj chi niquibꞌajij choch cruz. \s1 Ri Jesús niꞌan crucificar chi niquimisas \r (Mr. 15:21-41; Lc. 23:26-49; Jn. 19:17-30) \p \v 32 Y antok ya ncaꞌiel-el pa tanamet, xquicꞌul jun ache aj-Cirene, ri Simón rubꞌeꞌ, y ri soldados xquiꞌan cha ri ache reꞌ chi tucꞌuaj ri cruz. \p \v 33 Y xaꞌbꞌaka chupan ri lugar rubꞌinan Gólgota. Ri tzij Gólgota nrajoꞌ nuꞌej: Rujaluon Quiminak (Calavera). \v 34 Antok icꞌo chic chireꞌ, xquiyaꞌ cha ri Jesús vinagre xaluon riqꞌuin jun cꞌayilaj akꞌuon. Pero antok jajaꞌ xunaꞌ ri chica niquiyaꞌ cha, man xrajoꞌ ta xukun. \p \v 35 Y antok ri soldados quibꞌajin chic ri Jesús choch ri cruz, xcalasaj suerte chirij ri rutziak chi niquijach chiquivach.\x + \xo 27:35 \xt Sal. 22:18.\x* Y riqꞌuin reꞌ nuꞌon cumplir ri bꞌeꞌn can ruma ri jun profeta ri xcꞌujieꞌ ojier can tiempo. Quireꞌ nuꞌej ri tzꞌibꞌan can: Xaꞌquijach ri nutziak chiquivach y xcalasaj suerte chirij. Quireꞌ ri rutzꞌibꞌan can. \v 36 Y ri soldados xaꞌtzꞌuye-ka chireꞌ, quichajin ri Jesús. \v 37 Y paroꞌ ri cruz, ijejeꞌ xquiyaꞌ jun letrero ri nuꞌej karruma niquimisas. Choch ri letrero reꞌ nuꞌej: \sc JAREꞌ RI JESUS RI QUI-REY RI ISRAELITAS\sc*. \p \v 38 Icꞌo icaꞌyeꞌ alakꞌomaꞌ ri xaꞌbꞌajix choch cruz riqꞌuin ri Jesús. Jun xyoꞌx pa ru-derecha y ri jun chic pa ru-izquierda. \v 39 Ri vinak ri ncaꞌkꞌax ri pacheꞌ cꞌo-ve ri Jesús niquisiluoj can quijaluon choch,\x + \xo 27:39 \xt Sal. 22:7; 109:25.\x* y cꞌo tzij ri man otz ta ri ncaꞌquiꞌej can cha. \v 40 Ri vinak reꞌ niquiꞌej cha ri Jesús: Atreꞌ xaꞌej chi navulij ri templo y chi oxeꞌ kꞌij napabꞌaꞌ chic jun bꞌay,\x + \xo 27:40 \xt Mt. 26:61; Jn. 2:19.\x* tacalo-aviꞌ ayuon. Y xa atreꞌ ri Rucꞌajuol ri Dios, caka-pa choch ri cruz, ncaꞌchaꞌ can cha. \p \v 41 Y quireꞌ jeꞌ niquiꞌan ri principales sacerdotes, ri achiꞌaꞌ escribas, ri achiꞌaꞌ fariseos y ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar, ijejeꞌ altíra ncaꞌtzeꞌn-apa chirij ri Jesús y niquiꞌej: \v 42 Jajaꞌ can iqꞌuiy xaꞌrucol, pero jajaꞌ man nitiquir ta nucol-riꞌ ruyuon. Xa jajaꞌ ri Qui-Rey ri israelitas, tika-pa choch ri cruz vacame cꞌa y can xtakanimaj. \v 43 Jajaꞌ can xucukubꞌaꞌ rucꞌuꞌx riqꞌuin ri Dios, y xa ri Dios can nrajoꞌ jajaꞌ, tucaloꞌ cꞌa.\x + \xo 27:43 \xt Sal. 22:8.\x* Ruma ri Jesús ruꞌeꞌn: Inreꞌ in Rucꞌajuol ri Dios. Quireꞌ xquiꞌej ri achiꞌaꞌ reꞌ chirij ri Jesús. \p \v 44 Y ri alakꞌomaꞌ ri i-bꞌajin choch qui-cruz riqꞌuin ri Jesús, can cꞌo tzij jeꞌ ri man otz ta ri ncaꞌquiꞌej-apa cha. \p \v 45 Y pa nicꞌaj-kꞌij, nojiel ri roch-ulief xuꞌon kꞌakuꞌn. Y ri kꞌakuꞌn reꞌ xqꞌuis-el hasta cꞌa a las tres ri nakakꞌij. \v 46 Y yan laꞌk a las tres, ri Jesús xurak ruchiꞌ y xuꞌej: Elí, Elí, ¿lama sabactani? xchaꞌ. Y ri tzij reꞌ quireꞌ nuꞌej: Nu-Dios, Nu-Dios, ¿karruma xinayaꞌ can?\x + \xo 27:46 \xt Sal. 22:1.\x* \p \v 47 Y icꞌo jujun ri icꞌo-apa cierca ri Jesús, antok xcaꞌxaj ri xuꞌej, ja xquiꞌej: Jajaꞌ, ja ri Elías ri nrayuoj, xaꞌchaꞌ. \p \v 48 Y cꞌo jun ri chaꞌnin xbꞌarucꞌama-pa jun esponja, xumubꞌaꞌ chupan vinagre, y xuyaꞌ ri esponja chutzaꞌn jun aj, chi xuyaꞌ cha ri Jesús chi nutzꞌuꞌ.\x + \xo 27:48 \xt Sal. 69:21.\x* \v 49 Pero ri nicꞌaj chic ri icꞌo-apa ri pacheꞌ cꞌo-ve ri Jesús, xquiꞌej: Kayoꞌiej, katzꞌataꞌ xa nalka ri Elías chi nucol, xaꞌchaꞌ. \p \v 50 Pero ri Jesús xurak chic ruchiꞌ y ja xujach ri ru-espíritu. \v 51 Y antok jajaꞌ xcon, ri tziak ri choj cha jachuon-ve rupan ri templo\x + \xo 27:51 \xt Ex. 26:31-33.\x* xkꞌachꞌitaj pa nicꞌaj, cꞌa paroꞌ cꞌa chuxieꞌ ka. Can xuꞌon cubꞌrakan y ri abꞌaj xaꞌpax. \v 52 Ri jul ri pacheꞌ i-mukun-ve ri quiminakiꞌ xaꞌjakataj. Y iqꞌuiy chiquivach ri quiniman ri Dios ri i-quiminak chic el, xaꞌcꞌastaj-pa, \v 53 y xaꞌbꞌaꞌiel-pa. Antok ri Jesús cꞌastajnak chic chiquicajol ri quiminakiꞌ, xaꞌuoc chupan ri santa tanamet Jerusalén; y can iqꞌuiy xaꞌtzꞌato quichin. \p \v 54 Ri capitán y quinojiel ri icꞌo riqꞌuin chi niquichajij ri Jesús, xquitzꞌat ri xuꞌon ri cubꞌrakan y ri nicꞌaj chic kax ri xaꞌbꞌanataj, can altíra xquixiꞌij-quiꞌ y xquiꞌej: Can ketzij chi la ache la, can Rucꞌajuol ri Dios, xaꞌchaꞌ. \p \v 55 Y iqꞌuiy ixokiꞌ ri i-patanak chirij ri Jesús antok xiel-pa Galilea, y quilin-pa, ijejeꞌ chi-naj ncaꞌtzuꞌn-apa. \v 56 Y chiquicajol ri ixokiꞌ reꞌ, cꞌo ri María Magdalena, ri María quitieꞌ ri Jacobo y ri José, y ri raxjayil ri Zebedeo, ri quitieꞌ ri Jacobo y ri Juan.\x + \xo 27:56 \xt Lc. 8:2-3.\x* \s1 Antok xmuk ri Jesús \r (Mr. 15:42-47; Lc. 23:50-56; Jn. 19:38-42) \p \v 57 Antok xkakꞌij-ka (después ri a las tres), cꞌo jun ache bꞌayuon xalka rubꞌinan José ri aj-Arimatea, jajaꞌ jun ru-discípulo ri Jesús. \v 58 Jajaꞌ xꞌa riqꞌuin ri Pilato chi xucꞌutuj ri ru-cuerpo ri Jesús. Y ri Pilato xuꞌej cꞌa chi tiyoꞌx-pa ri ru-cuerpo ri Jesús cha ri José. \v 59 Y ri José xubꞌol cꞌa jun tziak sak chirij ri ru-cuerpo ri Jesús. \v 60 Ri José can richin jajaꞌ rucꞌatuon jun jul\x + \xo 27:60 \xt Ri tzij “jul” nrajoꞌ nuꞌej: Tumba, sepulcro y panteón.\x* cꞌacꞌacꞌ, y chireꞌ xbꞌaruya-ve ri ru-cuerpo ri Jesús. Ri jul reꞌ cꞌatuon choch jun nem abꞌaj. Jajaꞌ xutzꞌapij can ri ruchiꞌ ri jul cha jun nem abꞌaj y xꞌa. \v 61 Ri María Magdalena y ri jun chic ixok rubꞌinan jeꞌ María i-tzꞌuyul chireꞌ choch ri jul. \s1 Antok xaꞌyoꞌx soldados chuchiꞌ ri jul \p \v 62 Ri kꞌij antok xmuk ri Jesús, ja kꞌij reꞌ antok ri vinak niquiꞌan yan nojiel ri xticꞌatzin chica chucaꞌn kꞌij, ruma ri kꞌij richin uxlanien ya nitiquir-ka. Y chupan ri kꞌij richin uxlanien, ri principales sacerdotes y ri achiꞌaꞌ fariseos xaꞌbꞌaka choch ri Pilato. \v 63 Ijejeꞌ xbꞌaquiꞌej cha: Ojreꞌ xalka pa kaveꞌ antok ri Jesús cꞌa cꞌas, xuꞌej chi xticꞌastaj-pa chi oxeꞌ kꞌij.\x + \xo 27:63 \xt Mt. 16:21; 17:23; 20:19; Mr. 8:31; 9:31; 10:33-34; Lc. 9:22; 18:31-33.\x* Quireꞌ ruꞌeꞌn can ri jun aj-tzꞌakoy-tzij reꞌ. \v 64 Rumareꞌ caꞌtakaꞌ soldados chi niquichajij ri jul cꞌa nitzꞌakat-na ri oxeꞌ kꞌij, chi quireꞌ man caꞌpa ri ru-discípulos y xticalakꞌaj ri ru-cuerpo ri Jesús chakꞌaꞌ, y xtiquiꞌej chica ri vinak: Ri Jesús can xcꞌastaj-ve-el chiquicajol ri quiminakiꞌ, xcaꞌchaꞌ. Ruma xa nalakꞌax-el ri ru-cuerpo, can más iqꞌuiy ri xcaꞌniman choch ri naꞌay, xaꞌchaꞌ. \p \v 65 Y ri Pilato xuꞌej chica ri achiꞌaꞌ reꞌ: Quixꞌin y quiꞌivucꞌuaj ri soldados la. Tibꞌanaꞌ cha incheꞌl ri ivataꞌn ixreꞌ, xaꞌucheꞌx-el. \p \v 66 Ri achiꞌaꞌ reꞌ can ja xaꞌa pacheꞌ mukun-ve can ri Jesús y xquichojmij otz ruchiꞌ ri jul. Xquiꞌan jeꞌ sellar ri abꞌaj ri choj cha tzꞌapin can ruchiꞌ ri jul, chi quireꞌ man jun nitiquir nijako. Y xaꞌquiyaꞌ can ri soldados chireꞌ. \c 28 \s1 Antok ri Jesús xcꞌastaj-pa chiquicajol ri quiminakiꞌ \r (Mr. 16:1-8; Lc. 24:1-12; Jn. 20:1-10) \p \v 1 Y antok kꞌaxnak chic ri kꞌij richin uxlanien, cꞌa cumaj yan ri naꞌay kꞌij richin ri semana, ri María Magdalena y ri jun chic ixok rubꞌinan jeꞌ María, xaꞌa chi niquitzꞌataꞌ ri jul pacheꞌ yoꞌn-ve can ri Jesús. \v 2 Y xuꞌon jun nem cubꞌrakan; ruma jun ángel richin ri Ajaf xka-pa chicaj chupan ri lugar pacheꞌ yoꞌn-ve can ri Jesús, xralasaj-el ri abꞌaj ri choj cha tzꞌapin can ruchiꞌ ri jul, y xtzꞌuyeꞌ paroꞌ. \v 3 Ri rusakil ri ángel ri tzꞌuyul paroꞌ ri abꞌaj, can junan riqꞌuin ri sakil ri nuyaꞌ ri yocopaꞌ. Y ri rutziak can altíra sak, can incheꞌl ri hielo ri nika. \v 4 Y ri soldados can altíra xquixiꞌij-quiꞌ choch ri ángel, can xaꞌbꞌarbꞌuot, y can incheꞌl xaꞌcon xaꞌcꞌujieꞌ can. \v 5 Pero ri ángel xchꞌo-pa chica ri icaꞌyeꞌ ixokiꞌ y xuꞌej chica: Man tixiꞌij-iviꞌ. Ruma inreꞌ vataꞌn chi ixreꞌ nticanuj ri Jesús ri xquimisas choch ri cruz. \v 6 Jajaꞌ man cꞌo ta chic vaveꞌ, ruma ya xcꞌastaj-el, incheꞌl ruꞌeꞌn can chiva. Quixam-pa; titzꞌataꞌ ri lugar pacheꞌ xcꞌujie-ve ri ru-cuerpo. \v 7 Quixꞌin chaꞌnin y tiꞌej chica quinojiel ri ru-discípulos, chi jajaꞌ ya xcꞌastaj-el chiquicajol ri quiminakiꞌ; y vacame niꞌa naꞌay chivach cꞌa Galilea; chireꞌ xtitzꞌat-ve, can incheꞌl niꞌej-el chiva. \p \v 8 Y ri icaꞌyeꞌ ixokiꞌ reꞌ can ja xaꞌiel-pa chupan ri jul. Y mesque can quixiꞌin-quiꞌ y altíra jeꞌ ncaꞌquicuot, ijejeꞌ chaꞌnin xaꞌa chi niquiꞌej ri xquitzꞌat y ri xcaꞌxaj chica ri ru-discípulos ri Jesús. Y antok i-bꞌanak chi niquiꞌej, \v 9 jareꞌ antok ri Jesús xbꞌaꞌiel-pa chiquivach y xaꞌruꞌon saludar. Y ri icaꞌyeꞌ ixokiꞌ reꞌ xaꞌxuquie-ka choch ri Jesús, xquikꞌatiej ri rakan y can xquiyaꞌ rukꞌij. \v 10 Y ri Jesús xuꞌej chica ri ixokiꞌ: Man tixiꞌij-iviꞌ. Quixꞌin y tiꞌej chica ri nu-hermanos ri xitzꞌat y xivaxaj, richin chi caꞌa Galilea y chila xquinquitzꞌat-ve, xchaꞌ chica. \s1 Ri informe ri xquiyaꞌ ri soldados \p \v 11 Y antok ri ixokiꞌ quitzꞌamuon bꞌay, icꞌo nicꞌaj chiquivach ri soldados ri niquichajij ri jul xaꞌa pa tanamet Jerusalén y xbꞌaquiꞌej chica ri principales sacerdotes nojiel ri xbꞌanataj ri pacheꞌ xmuk-ve ri Jesús. \v 12 Ri principales sacerdotes xquimol-quiꞌ quiqꞌuin ri mamaꞌaꞌ tak achiꞌaꞌ ri niquiꞌan gobernar, y antok quiꞌeꞌn chic chiquivach, xquiyaꞌ qꞌuiy miera chica ri soldados. \v 13 Ijejeꞌ xquiꞌej chica: Ixreꞌ tiꞌej chi xixvar-ka ri chakꞌaꞌ, y antok nquixvar, xaꞌlka ri ru-discípulos ri Jesús y xquilakꞌaj-el ri ru-cuerpo. \v 14 Y xa ri gobernador nunaꞌiej chi ixreꞌ xa xixvar-ka y man xichajij ta incheꞌl ri xꞌeꞌx chiva, ojreꞌ xkojbꞌachꞌoꞌ riqꞌuin y xkojrunimaj, y quireꞌ nquixkacol pa rukꞌaꞌ, xaꞌchaꞌ chica. \p \v 15 Ri soldados xquicꞌan ri miera, y can incheꞌl xꞌeꞌx chica, can quireꞌ xquiꞌan: Can xquitzijuoj incheꞌl ri xꞌeꞌx chica chiquicajol ri israelitas y cꞌa niquinimaj chupan ri tiempo vacame. \s1 Ri samaj ri xuꞌej can ri Jesús chi tiꞌan \r (Mr. 16:14-18; Lc. 24:36-49; Jn. 20:19-23) \p \v 16 Ri once (julajuj) ru-discípulos ri Jesús xaꞌa Galilea.\x + \xo 28:16 \xt Mt. 26:32; Mr. 14:28.\x* Y xaꞌjotieꞌ paroꞌ ri chꞌiti juyuꞌ pacheꞌ bꞌeꞌn can chica ruma ri Jesús. \v 17 Y antok ijejeꞌ xquitzꞌat ri Jesús, can xquiyaꞌ rukꞌij. Pero icꞌo nicꞌaj ri man can ta niquinimaj chi ja ri Jesús. \v 18 Y ri Jesús xjiel-apa quiqꞌuin y xuꞌej chica: Can nojiel poder xjach pa nukꞌaꞌ; ri cꞌo chicaj y ri cꞌo vaveꞌ choch-ulief. \v 19 Mareꞌ niꞌej can chiva: Quixꞌin cꞌa nojiel naciones chi nticꞌut chiquivach ri vinak chi ncaꞌuoc nu-discípulos;\x + \xo 28:19 \xt Hch. 1:8.\x* quiꞌbꞌanaꞌ bautizar pa rubꞌeꞌ ri Katataꞌ Dios, pa nubꞌeꞌ inreꞌ ri in Rucꞌajuol ri Dios y pa rubꞌeꞌ ri Espíritu Santo. \v 20 Y ticꞌutuꞌ chiquivach chi tiquibꞌanaꞌ nojiel ri nuꞌeꞌn chiva. Y inreꞌ xquicꞌujieꞌ iviqꞌuin nojiel kꞌij hasta cꞌa antok xtalka ri ruqꞌuisbꞌal kꞌij richin ri roch-ulief. Amén.