\id MAT - Cakchequel, Southern NT - Guatemala 1998 (ISO: [cak] (cakSS) (old [ckf]) \h SAN MATEO \toc1 Ri ruc'aslen ri Jesucristo ri xutz'ibaj can San Mateo \toc2 San Mateo \toc3 Mt \mt1 Ri ruc'aslen ri Jesucristo ri xutz'ibaj can San Mateo \c 1 \s1 Ri quibi' ri je rati't-rumama' ri Jesucristo \p \v 1 Chupa ri libro re' tz'iban-wi can quibi' ri ojer tak winak ri xe'oc ri rati't-rumama' ri Jesucristo. Can k'alaj-wi chi raja' ru-familia can ri rey David, y ru-familia can chuka' ri Abraham. \p \v 2 Ri Abraham jari' rutata' ri Isaac; ri Isaac rutata' ri Jacob; ri Jacob rutata' ri Judá y ch'aka chic rach'alal. \v 3 Y Judá y ri Tamar ja reje' quite-quitata' ri Fares y Zara; y ri Fares ja rutata' ri Esrom; y ri Esrom rutata' ri Aram. \v 4 Y Aram rutata' ri Aminadab; ri Aminadab rutata' ri Naasón; y ri Naasón rutata' ri Salmón. \v 5 Ri Salmón y ri Rahab, reje' je rute-rutata' ri Booz; ri Booz y ri Rut je rute-rutata' ri Obed; y ri Obed rutata' ri Isaí. \v 6 Y ri Isaí rutata' ri rey David; y ri rey David rutata' ri Salomón; Salomón ral ri Betsabé ri xoc raxayil ri Urías, y después xoc raxayil ri rey David. \p \v 7 Y ri Salomón rutata' ri Roboam; ri Roboam rutata' ri Abías; y ri Abías rutata' ri Asa. \v 8 Y ri Asa rutata' ri Josafat; ri Josafat rutata' ri Joram; y ri Joram rutata' ri Uzías. \v 9 Y ri Uzías re', ja rutata' ri Jotam; ri Jotam rutata' ri Acaz; y ri Acaz rutata' ri Ezequías. \v 10 Y ri Ezequías rutata' ri Manasés; ri Manasés rutata' ri Amón; y ri Amón rutata' ri Josías. \v 11 Y ri Josías rutata' ri Jeconías y ch'aka chic rach'alal. Y ja' cuando ri israelitas xec'uax-e chi xebec'ue' pa rech-ulef Babilonia,\x * \xo 1:11 \xt 2 R 24:14-15; Jer 27:20\x* roma xech'acataj pa quik'a' ri ejército chi Babilonia. \p \v 12 Y cuando jec'o chic chiri' pa Babilonia, ri Jeconías xc'ue' jun ralc'ual ri xubinaj Salatiel; y ri Salatiel jari' rutata' ri Zorobabel. \v 13 Y ri Zorobabel rutata' ri Abiud; ri Abiud rutata' ri Eliaquim; y ri Eliaquim rutata' ri Azor. \v 14 Y ri Azor re' rutata' ri Sadoc; ri Sadoc rutata' ri Aquim; y ri Aquim rutata' ri Eliud. \v 15 Y ri Eliud rutata' ri Eleazar; ri Eleazar rutata' ri Matán; ri Matán rutata' ri jun chic Jacob. \v 16 Y ri Jacob re' rutata' ri José ri xoc rachijil ri María. Y ri María jari' rute' ri Jesús, ri Cristo. \p \v 17 Je catorce grupos winak xec'ue'; nitiquier-pe riq'uin ri Abraham c'a riq'uin ri rey David. Y je catorce chuka' grupos winak xec'ue', ri nitiquier-pe riq'uin ri rey David c'a chupa ri tiempo cuando ri israelitas xec'uax pa rech-ulef Babilonia. Y chuka' je catorce grupos winak xec'ue'; nitiquier-pe riq'uin ri tiempo cuando ri israelitas xec'uax pa rech-ulef Babilonia, c'a riq'uin ri Cristo. \s1 Cuando xalex ri Jesús \p \v 18 Cuando xalex ri Jesucristo, quiere' xbanataj: Ri María ri xoc rute' ri Jesucristo, jun xten c'utun chic roma ri José.\x * \xo 1:18 \xt Lc 1:27\x* Pero xbanataj chi cuando c'a man jani tiquic'on-qui', xna'ex chi ri María ruyoben jun ral. Pero ri María quiere' rubanon roma xka-pe ri Espíritu Santo pa ruwi'. \v 19 Pero José ri ne'oc-wi rachijil ri María, can jun chojmilaj achi; y man xrojo' ta xuya' pa q'uix ri María chiquiwech ri winak, romari' choj quiri' nrojo' nuya' can y man nulesaj ta rutzijol. \v 20 Y jari' ri xunojij-ka raja' pa ránima, chi choj quiri' nuya' can. Pero c'o jun ángel chi ri Ajaf Dios xuc'ut-ri' chech pa ruwaran, y xu'ij che: José, ret ri jat ru-familia can ri rey David, man taxi'j-awi' chi jac'ule' riq'uin ri María ri ac'utun chic chi ntoc awaxayil; roma raja' ne'c'ue' ral, pero ri ac'ual can richi ri Espíritu Santo. \v 21 Ri ac'ual ri xtic'ue' riq'uin ri María, jun ala', y Jesús xta'an che rubi';\x * \xo 1:21 \xt Lc 1:31\x* roma raja' xquierucol ri winak chech ri quimac.\x * \xo 1:21 \xt Sal 130:8\x* \p \v 22 Ronojel re' nibanataj anche'l ru'in can ri Ajaf Dios che jun rusamajel ri xc'ue' ojer can. Y quiere' xu'ij: \q1 \v 23 Titzu' na pe', chi xtic'ue' jun xten ri xtic'ue' jun ral. \q1 Y can xtralaj na-wi jun ac'ual ala', ri xtubinaj Emanuel.\x * \xo 1:23 \xt Is 7:14\x* \m Ri bi'aj re' ntel chi tzij chi ri Dios can c'o kaq'uin. \p \v 24 Cuando ri José xuna' rech, can xu'on na-wi ri x-ix che roma ri ángel richi ri Ajaf Dios. Raja' can xuc'on-ka rech ri María chi xoc raxayil. \v 25 Ri ral ri María man ralc'ual ta achi, roma raja' ruyoben yan ri ac'ual cuando xquic'on-qui' riq'uin ri José. Ri ral ri María can richi-wi ri Espíritu Santo. Y cuando ri José xuya' rubi' ri ac'ual, Jesús rubi' xu'on che.\x * \xo 1:25 \xt Lc 2:21\x* \c 2 \s1 Ri achi'a' ri q'uiy quieta'n chiquij ri ch'umil xquiya' ruk'ij ri Jesús \p \v 1 Ri Jesús xalex pa tenemit rubinan Belén, ri c'o pa Judea. Cuando xalex ri Jesús, ri Herodes jari' ri rey, y jec'o jujun achi'a' ri q'uiy quieta'n chiquij ri ch'umil, xeloka pa Jerusalem. Ri achi'a' re', pa oriente je-petenak-wi, \v 2 y xquic'utuj: ¿Anchi' c'o-wi ri ac'ual ri xalex, qui-Rey ri israelitas? Roma roj c'a pa oriente katz'eton-pe ruch'umil, y xojpe chi nokaya' ruk'ij, xecha'. \p \v 3 Cuando ri rey Herodes xuc'oxaj ri xqui'ij ri achi'a', man nril ta anchique nu'on. Y can quiri' chuka' xqui'en ri winak aj-Jerusalem. \v 4 Y ri rey Herodes xerumol conojel ri nimalaj tak sacerdotes y ri achi'a' je maestros chi ri ley chiquicojol ri israelitas, y xuc'utuj chique anchi' nalex-wi ri Cristo. \v 5 Xepe ri nimalaj tak sacerdotes y ri achi'a' maestros chi ri ley xqui'ij che ri rey: Ri Cristo nalex pa tenemit Belén we' pa Judea. Roma ri jun rusamajel ri Dios ri xc'ue' ojer can, quiere' rutz'iban can: \q1 \v 6 Y ret tenemit Belén ri jatc'o pa rech-ulef Judá, \q1 ret can man jat co'l ta oc chiquicojol ri nimalaj tak tenemit chiri' pa Judá, \q1 roma chiri' awiq'uin ret xtipe-wi ri Jun ri nic'uan bey, \q1 y can xquieruchajij ri winak aj-Israel ri nutenemit,\x * \xo 2:6 \xt Mi 5:2\x* nicha' ri Dios, \q1 xecha-apo che ri rey Herodes. \p \v 7 Y c'ajari' ri rey Herodes xeroyoj pa alak'al ri achi'a' ri q'uiy quieta'n chiquij ri ch'umil, y xuc'utula' utz chique jampe' xquitzu' ruch'umil ri Cristo. \v 8 Y c'ajari' xerutak-e pa tenemit Belén y xu'ij-e chique: Jix (Quixbin) c'a y ticanoj ri ac'ual, y cuando xtiwil, to'ibij chue, chi quiri' ren chuka' nenya' ruk'ij. \p \v 9 Y cuando ri achi'a' ri q'uiy quieta'n chiquij ri ch'umil quic'oxan chic ri tzij ri xeru'ij-e ri rey Herodes chique, xebe. Y ri ch'umil ri quitz'eton-pe reje' c'a pa oriente anchi' quiepe-wi reje', xuc'uaj quibey. Y cuando xe'apon, ri ch'umil re' xpa'e' pa ruchojmil anchi' c'o-wi ri ac'ual. \v 10 Y ri achi'a' ri q'uiy quieta'n chiquij ri ch'umil, can xnoj-wi ri cánima roma xequicot cuando xquitzu' chic ruch'umil ri Cristo. \v 11 Y cuando ri achi'a' re' xe'oc-apo pa jay, can xquitzu-wi ri ac'ual y ri María ri rute', y can ja' xexuquie' chech chi xquiya' ruk'ij ri ac'ual. Y chuka' can xequijakala' anchi' quic'uan ri niquisipaj can che y xquiya' can oro, incienso y mirra che. \v 12 Pero chique ri achi'a' ri', can xk'alajix chiquiwech pa cachic', chi can man quietzolaj chic riq'uin ri rey Herodes chi ne'qui'ij; y can quiri-wi xqui'en ri achi'a' ri'. Reje' xetzolaj-e pa qui-nación y jun-wi chic bey ri xquic'uaj. \s1 Cuando ri Herodes xu'ij chi quiecamises conojel ri ne'y ri je alabo pa tenemit Belén \p \v 13 Y ri achi'a' ri q'uiy quieta'n chiquij ri ch'umil xetzolaj. Y jun ángel chi ri Ajaf Dios xuc'ut-ri' chech ri José pa rachic'. Y ri ángel re' xu'ij che: Cacataj, tac'uaj-e ri ac'ual y ri rute' y quixlumaj-e (quixnimaj-e) c'a Egipto; quixc'ue' chiri' y ren xtin-ij chawe jampe' utz jixtzolaj-pe. Roma cami ri rey Herodes can xtorucanoj ri ac'ual chi nucamisaj, xcha' ri ángel che ri José pa rachic'. \p \v 14 Y José can ja' xc'astaj, xuc'uaj-e ri ac'ual y ri te'j. Can chupa ri nok'ok'a' ri' xquitz'om bey chi yebe c'a Egipto. \v 15 Y chiri' pa Egipto xec'ue-wi y xetzolaj pa Israel c'a cuando caminak chic ri rey Herodes. Chi quiri' can xbanataj anche'l ruk'alajin can ri Ajaf Dios che ri rusamajel ri xc'ue' ojer can. Ri tz'iban can, nu'ij: Pa Egipto c'o-wi ri Walc'ual cuando xinwoyoj.\x * \xo 2:15 \xt Os 11:1\x* Quiri' ru'in can ri Dios. \p \v 16 Y cuando ri rey Herodes xuna'ej chi ri achi'a' ri q'uiy quieta'n chiquij ri ch'umil xa man xqui'en ta anche'l ri ru'in-e raja' chique, raja' xcataj q'uiy ruyowal y xu'ij chi quiecamises conojel ri ne'y ri je alabo ri jec'o chiri' pa tenemit Belén y ri jec'o pa tak lugar ri nakaj che ri tenemit. Ri ne'y ri je alabo ri xutak chi quiecamises, ja ri c'aja' ye'alex c'a ca'i' quijuna'. Roma raja' reta'n chi jari' yan tiempo ri achi'a' xqui'ij chi quitz'eton ri ch'umil. \v 17 We' can xbanataj-wi anche'l ri tz'iban can roma ri jun rusamajel ri Dios ri xc'ue' ojer can, ri xubinaj Jeremías: \q1 \v 18 Chiri' pa Ramá xc'axataj ok'ej. \q1 Can c'o-wi bis. C'o c'a jun ri nujik' ok'ej. \q1 Ri' ja ri Raquel yerok'ej ri ral. \q1 Can man nik'ax ta ri bis che roma xecom ral.\x * \xo 2:18 \xt Jer 31:15\x* \q1 Quiri' ri tz'iban can roma ri Jeremías. \p \v 19 Y cuando caminak chic ri rey Herodes, c'ajari' ri ángel richi ri Ajaf Dios xuc'ut chic ri' chech ri José pa rachic' chiri' pa Egipto. \v 20 Y ri ángel richi ri Ajaf xu'ij che: Cacataj. Tac'uaj-e ri ac'ual y ri rute' y quixtzolaj pa rech-ulef Israel. Roma ri niquijo' niquicamisaj ri ac'ual chila', xa xecom yan. \p \v 21 Y ri José can xu'on-wi ri x-ix che pa rachic' roma ri ángel. Xuc'uaj-e ri ac'ual y ri te'j. Y xetzolaj c'a pa rech-ulef Israel. \v 22 Pero raja' roma xuc'oxaj chi ja ri Arquelao ri ralc'ual can ri rey Herodes, ri nibano gobernar pa Judea, xuxi'j-ri' chi yec'ue-ka chiri' pa Judea. Pero xk'alajix che ri José pa jun achic' anchique nu'on, y romari' raja' c'a pa Galilea xuc'uaj-wi ri ac'ual y ri te'j. \v 23 Y xe'apon c'a pa tenemit rubinan Nazaret y chiri' xec'ue-wi-ka,\x * \xo 2:23 \xt Lc 2:39\x* chi quiri' can nibanataj anche'l ri tz'iban can coma ri je rusamajel ri Dios ri xec'ue' ojer can. Ri je rusamajel ri Dios quitz'iban can chi ri Jesús can ni'ix na-wi nazareno che. \c 3 \s1 Ri Juan Bautista nutzijoj rutzij ri Dios \p \v 1 Chupa ri tiempo cuando ri Juan Bautista xuk'alajij-ka rutzij ri Dios chiquiwech ri winak, chiri' pa tz'iran rech-ulef richi ri Judea c'o-wi; \v 2 raja' nu'ij chique: Tiya' can ri imac y tibana' ri nrojo' ri Dios, roma nakaj chic c'o-wi-pe ri ru-gobierno raja',\x * \xo 3:2 \xt Dn 2:44; Mt 4:17; Mr 1:15\x* nicha' chique. \p \v 3 Can ja chirij ri Juan Bautista xch'o'n-wi can ri Isaías, ri jun ri xuk'alajij rutzij ri Dios ojer can. Raja' quiere' rutz'iban can: \q1 C'o jun achi ri xtic'ue' pa tz'iran rech-ulef, \q1 y ja raja' ri xtitzijon rutzij ri Dios chiquiwech ri winak ri xquie'apon riq'uin. \q1 Y xtu'ij chique: Tichojmisaj ri ic'aslen,\x * \xo 3:3 \xt Is 40:3\x* \q1 roma nakaj chic c'o-wi-pe ri Ajaf. \q1 Quiri' tz'iban can. \p \v 4 Rutziak ri Juan Bautista banon che rusmal camello, y jun tz'um rucusan chi ruximbel-rupa.\x * \xo 3:4 \xt 2 R 1:8\x* Y ri ruway ri Juan ja ri sac' y chuka' ri cab ri niquiya' ri chicop pa tak k'ayis. \v 5 Y ri winak ri ye'apon riq'uin ri Juan Bautista, can yalan je q'uiy. Jec'o aj-Jerusalem, ri c'o pa Judea. Y jec'o chuka' je-petenak pa ch'aka chic tenemit chi ri Judea. Y chuka' jec'o ri je-petenak chunakaj ri rakan-ya' Jordán. Can conojel ri winak re' ye'apon riq'uin, \v 6 y ye'an-e bautizar roma raja' chiri' pa rakan-ya' Jordán. Y can yequik'alajij quimac chech ri Juan Bautista. \p \v 7 Y cuando raja' xutzu' chi je q'uiy chique ri achi'a' fariseos y chuka' chique ri achi'a' saduceos ye'apon riq'uin roma niquijo' ye'an bautizar, xu'ij chique: Jix anche'l itzel tak cumetz,\x * \xo 3:7 \xt Mt 12:34; 23:33\x* roma ninojij chi xe riq'uin ri bautismo jixcolotaj chech ri castigo ri xtutak-pe ri Dios chakawech apo. ¿Ancu'x (Anchique) x-in chiwe chi quiere' niben? \v 8 Rix nic'atzin nic'ut chi can ketzij niya' can ri imac y niben ri nrojo' ri Dios. \v 9 Man ti'ij rix chi can xe roma jix ru-familia can ri Abraham,\x * \xo 3:9 \xt Jn 8:33\x* romari' jixcolotaj, man quiri' ta. Roma xa ta ri Dios nrojo' yeru'on ru-familia ri Abraham chique ri abaj ri ye'itzu' we', nitiquier nu'on. \v 10 Ri castigo ri nuya' ri Dios nipe yan. Raja' xtu'on anche'l nu'on jun achi ri c'o chic ri iquiaj pa ruk'a' chi yerukasaj ri che' ri man utz ta quiwech niquiya'. Y conojel ri che' ri xquierukasaj, xquieruya' pa k'ak'.\x * \xo 3:10 \xt Mt 7:19\x* \v 11 Ren, ya' nincusaj chi jixinben bautizar cuando niya' can imac y niben ri nrojo' ri Dios. Pero c'o Jun ri xtipe chuij ren ri man anche'l ta oc ren. Romari' can man nuc'ul ta chi ja ren ri yic'uan-apo ruxajab chi ninya' chirakan, roma raja' can nim ruk'ij y nim ruchuk'a', y raja' xquixru'on bautizar riq'uin ri Espíritu Santo y che k'ak'. \v 12 Raja' can xtu'on anche'l nu'on jun achi cuando nujosk'ij ru-trigo anchi' nuch'ey-wi. Raja' nic'atzin jun ruche' ri c'o ca'i-oxi' rutza'n, chi nuq'uiak chech quiek'ik' ri trigo ch'ayon chic. Ri trigo nic'ue' can, pero ri ruk'ayisal nuc'uaj-e quiek'ik'. Ri trigo nuyec, y ri ruk'ayisal nuporoj. Can quiri' xtu'on ri Jun ri xtipe, raja' can c'o chic uchuk'a' pa ruk'a' chi yeru'on juzgar ri winak. Ri yeniman, xquieruc'uaj chicaj. Pero ri man yeniman ta, xquierutak chupa ri k'ak' ri manak xtichup. \s1 Cuando x-an bautizar ri Jesús \p \v 13 Y jun k'ij ri Jesús xapon riq'uin ri Juan chiri' chuchi' ri rakan-ya' Jordán. Pa Galilea petenak-wi chi ni'an-e bautizar roma ri Juan Bautista. \v 14 Na'ey ri Juan man xrojo' ta xu'on bautizar ri Jesús, y nu'ij che: Ja' ta ren nic'atzin chi yi'an bautizar awoma ret, y cami xa can ja ret xatoka wiq'uin ren, chi jatin-en-e bautizar, xcha' ri Juan. \p \v 15 Pero ri Jesús xu'ij che: Roj can nic'atzin naka'an ronojel ri nu'ij ri Dios chake, romari' cami quinabana' bautizar. C'ajari' ri Juan Bautista xu'on bautizar ri Jesús. \p \v 16 Y cuando ri Jesús banon chic bautizar, xbe'el-pe pa ya'. Y ja' xutzu' chi ri rocaj xjakataj y xutzu' chuka' chi ri ru-Espíritu ri Dios nika-pe anche'l jun paloma; y can choj pa ruwi' raja' xoka-wi. \v 17 Y ri Dios xch'o'n-pe chicaj y xu'ij: Jare' ri Walc'ual; can yalan ninjo' y can niquicot wánima riq'uin,\x * \xo 3:17 \xt Is 42:1; Mt 12:18; 17:5; Mr 9:7; Lc 9:35\x* xcha-pe ri Dios. \c 4 \s1 Ri itzel nutojtobej ri Jesús \p \v 1 Y ri Jesús x-an che roma ri Espíritu Santo chi xbe pa tz'iran rech-ulef, chi nitojtobex roma ri itzel.\x * \xo 4:1 \xt Heb 2:18; 4:15\x* \p \v 2 Ri Jesús cuarenta k'ij y cuarenta ak'a' man xwa' ta; y cuando xek'ax yan ri k'ij ri', c'ajari' xnum-pe rupa. \v 3 Y ja c'o-apo ri itzel chi nutojtobej ri Jesús, y xu'ij che: Xa can ketzij chi ret jat Ralc'ual ri Dios, tabana' chique ri abaj re' chi quie'oc pan. \p \v 4 Pero ri Jesús xu'ij che: Tz'iban can chupa rutzij ri Dios, chi ri achi nril chuka' ruc'aslen riq'uin rutzij ri Dios y man xe ta riq'uin ri pan.\x * \xo 4:4 \xt Dt 8:3\x* \p \v 5 Y ri itzel xuc'uaj ri Jesús c'a chupa ri lok'olaj tenemit Jerusalem, y ja ri c'a chicaj e che ri rocho ri Dios xberuya-wi. \v 6 Y chiri' ri itzel xu'ij che ri Jesús: Tatorij-ka-awi', ret ri ja'in chi jat Ralc'ual ri Dios. Roma chupa rutzij ri Dios ri tz'iban can, nu'ij: \q1 Ri Dios xquierutak-pe ru-ángeles chi jatquichajij,\x * \xo 4:6 \xt Sal 91:11\x* \q1 y xcatquili'ej pa quik'a', \q1 chi quiri' man xtacajij ta awakan chech abaj.\x * \xo 4:6 \xt Sal 91:12\x* \p \v 7 Pero ri Jesús xu'ij che ri itzel: Ren man nin-en ta ri narayij ret, chi nintojtobej ri Dios. Roma chupa rutzij ri Dios tz'iban chuka': Man utz ta nakatojtobej ri Kajaf Dios,\x * \xo 4:7 \xt Dt 6:16\x* xcha' ri Jesús. \p \v 8 Y ri itzel xuc'uaj chic e ri Jesús, y xberuya' parui' jun nimalaj juyu' y xuc'ut chech ronojel ri naciones chi ri rech-ulef. Nimalaj tak naciones y can nim quik'ij. \v 9 Y ri itzel xu'ij che ri Jesús: Ronojel re' ninya' chawe, xa ret jaxuquie' chinuech chi naya' nuk'ij, xcha' ri itzel. \p \v 10 Pero ri Jesús xu'ij che: Quinaya' can ret Satanás. Ren can man nin-en ta ri na'ij-pe ret chue. Roma chupa rutzij ri Dios ri tz'iban can, nu'ij: Xe ri Kajaf Dios kaya' ruk'ij, y xe chuka' raja' kabana' rusamaj,\x * \xo 4:10 \xt Dt 6:13\x* xcha' ri Jesús che. \p \v 11 Y ja' cuando ri itzel xuya' can ri Jesús. Y ri Jesús xeloka ángeles riq'uin chi xquilij. \s1 Cuando ri Jesús xutz'om rusamaj pa Galilea \p \v 12 Y cuando Jesús xuc'oxaj chi ri Juan Bautista xyo'x pa cárcel,\x * \xo 4:12 \xt Mt 14:3; Mr 6:17; Lc 3:19-20\x* xtzolaj chic pe pa Galilea. \v 13 Y xbe'apon pa tenemit Nazaret, c'ajari' xbe pa jun tenemit rubinan Capernaum\x * \xo 4:13 \xt Jn 2:12\x* y chiri' xc'ue-wi-ka. Ri Capernaum c'o chuchi' ri choy (ya') rubinan Galilea y chuka' chiquicojol ri rech-ulef quibinan Zabulón y Neftalí. \v 14 Ri Jesús xapon chiri', chi quiri' nibanataj anche'l tz'iban can roma jun rusamajel ri Dios, ri xubinaj Isaías. Raja' rutz'iban can: \q1 \v 15 Ri winak ri jec'o pa Zabulón y Neftalí, \q1 ri jec'o chuchi' ri jun choy (ya'), ri c'o-apo juc'an ruchi' rakan-ya' Jordán. \q1 Galilea, anchi' jec'o-wi chuka' winak ri man je israelitas ta. \q1 \v 16 Ri winak ri can k'eku'm rubanon quic'aslen, xquitzu' jun Nimalaj Sakil. \q1 Y ri xec'ue' pa rumujal ri camic, jun nimalaj Sakil xerusakrisaj.\x * \xo 4:16 \xt Is 9:1-2\x* \q1 Quiri' tz'iban can. \p \v 17 Y cuando ri Jesús xapon pa tenemit Capernaum, xutzijoj-ka rutzij ri Dios y nu'ij chique ri winak: Tiya' can imac y tibana' ri nrojo' ri Dios, roma nakaj chic c'o-wi-pe ri ru-gobierno raja',\x * \xo 4:17 \xt Dn 2:44; Mt 3:2\x* xcha' ri Jesús chique. \p \v 18 Y jun k'ij cuando ri Jesús benak chuchi' ri choy (ya') rubinan Galilea, xerutzu' ca'i' achi'a' quichak'-quinimal qui'. Ri ca'i' achi'a' ri', ja ri Simón ri ni'ix chuka' Pedro che, y ri rach'alal Andrés; quisamaj ri achi'a' ri', ja ri yequilesaj quer pa ya', y yequiq'uiak quiya'l pa ya' chi yequilesaj quer. \v 19 Ri Jesús xch'o'n-apo chique ri ca'i' achi'a' ri' y xu'ij chique: Quinitzeklebej, y xtinc'ut chiwech anchique modo ye'ich'ec winak riq'uin ri nutzij chi jinquitzeklebej. \p \v 20 Ri ca'i' achi'a' ri', can ja' xquiya' can quisamaj y xquitzeklebej-e ri Jesús. \p \v 21 Y juba' xebin, cuando ri Jesús xerutzu' chic ca'i' achi'a' cach'alal qui' chuka', ja ri Jacobo y ri Juan, reje' je ralc'ual jun achi rubinan Zebedeo. Ri ca'i' achi'a' ri' pa canoa yesamaj riq'uin quitata' y yequic'ojoj quiya'l ri anchok che yequilesaj quer pa ya'. Y ri Jesús xeroyoj chi niquitzeklebej. \v 22 Y reje' can ja' xquiya' can quitata' riq'uin ri canoa y ja xebe riq'uin ri Jesús. \p \v 23 Y ri Jesús pa ronojel tenemit chi ri Galilea xapon-wi, y yerutijoj ri winak pa tak sinagogas, ri jay anchi' niquimol-wi-qui' ri winak ri' chi niquic'oxaj rutzij ri Dios, chuka' nutzijoj chique ri utzilaj rutzij ri Dios ri nich'o'n chirij ri ru-gobierno ri Dios, y chuka' yec'achoj can q'uiy winak ri jalajoj rech yabil ntoc chique.\x * \xo 4:23 \xt Mt 9:35; Mr 1:39\x* \v 24 Xapon rutzijol ri Jesús pa conojel tenemit chi ri Siria. Y xec'amer-pe q'uiy yawa'i' chech, ri jalajoj rech yabil ntoc chique. Jec'o ri yalan ruquiy (nik'axon) quich'acul. Jec'o ri xa itzel tak espíritus jec'o quiq'uin. Jec'o ri je ch'u'j y chuka' jec'o ri siquirinak quich'acul. Y can conojel ri yawa'i' re' xec'achoj can roma ri Jesús. \v 25 Y ri Jesús xtzeklebes coma q'uiy winak aj-chiri' pa tak tenemit chi ri Galilea, y chuka' coma winak chi ri tenemit ri jec'o pa Decápolis, y chuka' coma winak chi Jerusalem y ch'aka chic tenemit chi ri Judea. Y quiri' chuka' coma q'uiy winak ri xepe juc'an chic ruchi' ri rakan-ya' Jordán. \c 5 \s1 Ri Jesús nutzijoj rutzij ri Dios chiquiwech ri winak parui' jun juyu' \p \v 1 Y cuando ri Jesús xerutzu' chi je q'uiy winak quimolon-qui', raja' xbe-e parui' ri juyu', y xch'oquie-ka. Y ri ru-discípulos xquimol-qui' riq'uin. \v 2 Y ri Jesús yerutijoj ri winak, y nu'ij: \p \v 3 Can quiequicot ri niquina' chi c'o necesidad pa cánima chech ri Dios, roma can quichi-wi reje' ri ru-gobierno raja'. \p \v 4 Can quiequicot ri ntok' cánima chech ri Dios, roma ri Dios can xtujal ri cok'ej y xtu'on chique chi yequicot.\x * \xo 5:4 \xt Is 61:2\x* \p \v 5 Can quiequicot ri can manak oc quik'ij niquina' pa cánima, roma can c'o ri xtiyo'x chique chupa ri rech-ulef ri can richi-wi ri Dios.\x * \xo 5:5 \xt Sal 37:11\x* \p \v 6 Can quiequicot ri can ninum y nichake'j ruchi' cánima chi niquic'uaj jun chojmilaj c'aslen chech ri Dios, roma ri Dios can xtuya' ronojel chique chi quiri' manak chic xtinum ni xtichake'j ruchi' cánima.\x * \xo 5:6 \xt Is 55:1-2\x* \p \v 7 Can quiequicot ri can niquijoyowaj quiwech ch'aka chic winak, roma ri Dios can xtujoyowaj chuka' quiwech reje'. \p \v 8 Can quiequicot ri winak ch'ajch'oj cánima,\x * \xo 5:8 \xt Sal 24:4\x* roma reje' can xtiquitzu-wi rech ri Dios. \p \v 9 Can quiequicot ri man niquiya' ta lugar chi c'o ayowal yebanataj, roma reje' xti'ix chique chi je ralc'ual ri Dios. \p \v 10 Can quiequicot ri quic'uan jun chojmilaj c'aslen y romari' niquik'axaj sufrimiento\x * \xo 5:10 \xt 1 P 3:14\x* pa quik'a' ch'aka chic; can quiequicot roma quichi chic reje' ri ru-gobierno ri Dios. \p \v 11 Y can quixquicot rix ri itzel jixtz'et y ni'ix itzel tak tzij chiwe, y chuka' can nitz'uc tzij chiwij roma nubi' ren.\x * \xo 5:11 \xt 1 P 4:14\x* \v 12 Romari' siempre quixquicot pa iwánima y quixquicot yalan, roma nim ri ruq'uiexel ri xtiyo'x chiwe chicaj. Roma can anche'l ri sufrimiento nik'axaj rix cami, can quiri' chuka' xquik'axaj ri achi'a' ri xek'alajin rutzij ri Dios ojer can,\x * \xo 5:12 \xt 2 Cr 36:16; Hch 7:52\x* ri achi'a' ri xec'ue' na'ey que chiwech rix. \s1 Ri atz'am can nic'atzin chique ri winak chech-ulef \p \v 13 Ja rix ri anche'l atz'am chi quic'aslen ri winak ri jec'o chech-ulef. Y xa ri atz'am re' niq'uis ri ratz'amil, ¿anchique ta chic xtaka'an che chi nitzolaj chic pe ri ratz'amil? Xa can man nic'atzin ta chic, romari' nitorix-e chi niquixak' can ri winak.\x * \xo 5:13 \xt Mr 9:50; Lc 14:34-35\x* \s1 Ri luz can nic'atzin chique ri winak chech-ulef \p \v 14 Rix can jix sakil chi quic'aslen ri winak ri jec'o chech-ulef\x * \xo 5:14 \xt Jn 8:12; 9:5\x* y jabel jixk'alajin, anche'l nik'alajin-pe jun tenemit ri c'o parui' jun juyu' y manak modo nrewaj-ri'. \v 15 Rix nitzaj jun luz, pero man niya' ta chuxe' jun cajón; cuando nitzaj jun luz, nicanoj jun lugar chicaj anchi' niya-wi chi nuya' sakil chique conojel ri jec'o pa jay.\x * \xo 5:15 \xt Mr 4:21; Lc 8:16; 11:33\x* \v 16 Quiri' chuka' tibana' rix chiquiwech ri winak; can tiya' sakil anche'l jun luz chi quiri' cuando ri winak niquitzu' chi rix xe ri utz ye'iben, can xtiquiya' ruk'ij ri Itata' c'o chicaj.\x * \xo 5:16 \xt 1 P 2:12\x* \s1 Ri Jesús c'o ri nuc'ut chirij ri ley chi ri Moisés \p \v 17 Man tinojij chi ren xipe chi nin-en anche'l man jun rakalen ri ley chi ri Moisés, y chuka' man tinojij chi ren xipe chi quiri' mismo nin-en chique ri tz'iban can coma ri achi'a' ri xek'alajin ri x-ix chique roma ri Dios ojer can; man roma ta ri' xipe. Ren xipe chi can nin-en-wi ri niqui'ij. \v 18 Roma can ketzij nin-ij chiwe chi ronojel ri tz'iban chupa ri ley, can xquiebanataj-wi. Ri rech-ulef y ri rocaj can xquieq'uis. Pero ri je-tz'iban chupa ri ley can xquiebanataj-wi; can man jun ri xe choj quiri' xtic'ue' ta can.\x * \xo 5:18 \xt Lc 16:17\x* \v 19 Xabachique (Xama'anchique) winak ri man nrojo' ta nu'on ri nu'ij chupa ri ley, más que jun tzij ri xa anche'l can man jun rakalen, y chuka' nu'ij chique ch'aka chic winak chi can man tiqui'en ri nu'ij ri tzij ri', ri nibano quiri', man jun ruk'ij xtic'ue' chiquicojol ri ye'an gobernar roma ri Dios. Pero ri nibano ronojel ri nu'ij chupa ri ley y chuka' nu'ij chique ri ch'aka chic winak chi tiquibana' ri nu'ij ri ley, can xtic'ue' ruk'ij chiquicojol ri ye'an gobernar roma ri Dios. \v 20 Y xa rix nijo' chi can ja ri Dios nibano gobernar iwichi, nic'atzin chi can más choj ta ic'aslen, chech quic'aslen ri maestros chi ri ley y ri achi'a' fariseos. Roma reje' niquinojij chi can choj quic'aslen, y xa man quiri' ta. \s1 Jun ri nipe ruyowal che jun chic, can ti'an juzgar \p \v 21 Y rix can ic'oxan ri x-ix chique ri winak ojer can, que man tiquicamisaj jun winak;\x * \xo 5:21 \xt Ex 20:13; Dt 5:17\x* roma xabachique (xama'anchique) winak ri nicamisan, can ti'an juzgar. \v 22 Pero ren nin-ij: Más que xe ta ruyowal nipe chirij jun winak, can mac-wi ri nu'on, y can ti'an juzgar. Chuka' ri nu'ij che jun chic: ¡Anchi' jac'atzin-wi ret!; ri ni'in quiri', can tic'uax chiquiwech ri autoridades chi ri tenemit chi ti'an juzgar. Y chuka' ri nu'ij nacanic che jun winak, ri nibano quiri' can yoben chic roma ri k'ak'. \p \v 23 Romari' xa ret can jatc'o chic apo chech ri altar, roma c'o anchique najo' naya' che ri Dios y ja noka pa awi' chi ret c'o jun ex itzel abanon che jun winak; \v 24 taya' can ri ac'uan chiri' pa altar y tacanoj ri jun ri', y tabana' arreglar awi' riq'uin chi quiri' manak ayowal chi'icojol. Y c'ajari' catzolaj y tajacha' che ri Dios ri najo' naya' can che. \p \v 25 Y cuando c'o jun ri jatrusujuj y jatruc'uaj pa juzgado, can tabana' arreglar awi' riq'uin cuando c'a man jani quixapon pa juzgado. Roma xa man na'an ta quiri', ri jun ri jatrusujuj xcatruya' pa ruk'a' ri juez, y raja' xcatrujach-e pa ruk'a' ri achi ri nuchajij ri cárcel chi jatrutz'apij can chiri'. \v 26 Y can ketzij nin-ij, chi jun ri nuc'ulumaj quiri', manak xtel-pe pa cárcel, c'a tutojo' na hasta ri ruq'uisbel centavo che ri jun anchok riq'uin rubanon-wi ruc'as. \s1 Ri Jesús nu'ij chi jun achi c'ulan man turayij rech jun chic ixok \p \v 27 Chuka' ic'oxan ri tzij ri x-ix ojer can. Ri tzij ri' nu'ij: Jun achi c'ulan, man tuc'uaj-ri' riq'uin jun chic ixok. Y chuka' ri ixok man tuc'uaj-ri' riq'uin jun chic achi.\x * \xo 5:27 \xt Ex 20:14; Dt 5:18\x* \v 28 Pero ren nin-ij chi ri achi ri nutzu' jun ixok y nurayij rech; xe romari' can xu'on yan mac riq'uin ri ixok pa ránima. \p \v 29 Romari' xa ja ri awech ri c'o pa derecha nibano chawe chi na'an mac, más ta utz nalesaj y natorij-e. Roma más utz chi xe jun awech nalesaj-e y mani chi can ronojel ach'acul nibe chupa ri k'ak' chi ronojel tiempo.\x * \xo 5:29 \xt Mt 18:9; Mr 9:47\x* \v 30 Chuka' xa ja ri ak'a' derecha nibano chawe chi na'an mac, más ta utz chi nakupij y natorij-e. Roma más utz chi xe jun chique ri ak'a' nalesaj-e y mani chi can ronojel ach'acul nibe pa k'ak'.\x * \xo 5:30 \xt Mt 18:8; Mr 9:43\x* \s1 Ri winak je-c'ulan man utz ta niquijach-qui' \p \v 31 Y chuka' keta'n chi ojer can, x-ix: Ri achi ri man nrojo' ta chic raxayil y nujach-ri' riq'uin, tu'ona' jun carta ri nu'ij chi can nujach-ri' riq'uin, y tuya' che ri raxayil.\x * \xo 5:31 \xt Dt 24:1-4; Mt 19:7; Mr 10:4\x* \v 32 Pero ren nin-ij chiwe: Ri achi ri nujach-ri' riq'uin ri raxayil pero man roma ta ri ixok ruc'uan-ri' riq'uin jun chic achi; ri achi ri' can nu'on che ri raxayil chi nu'on mac xa nibe riq'uin jun chic achi, y ri achi chuka' mac ri nu'on, y quiri' chuka' ri achi ri nic'ule' riq'uin ri ixok, can nu'on mac chuka', roma ri ixok ri' c'a c'o ri na'ey rachijil.\x * \xo 5:32 \xt Mt 19:9; Mr 10:11-12; Lc 16:18; 1 Co 7:10-11\x* \s1 Man tiben jurar \p \v 33 Y chuka' ic'oxan ri x-ix chique ri kawinak ojer can; man tiquijal quitzij,\x * \xo 5:33 \xt Nm 30:2; Dt 23:21\x* xa can tiquibana' ri xqui'ij roma can chech ri Ajaf Dios xqui'en-wi jurar chi can niqui'en-wi.\x * \xo 5:33 \xt Lv 19:12\x* \v 34 Pero ren nin-ij chiwe: Man jun mej (bey) tiben jurar;\x * \xo 5:34 \xt Stg 5:12\x* man tisiq'uij ri rocaj chi niben jurar, roma ja chicaj c'o-wi ri Dios.\x * \xo 5:34 \xt Is 66:1; Mt 23:22\x* \v 35 Chuka' man tisiq'uij ri rech-ulef chi niben jurar, roma chiri' nuya-wi rakan ri Dios.\x * \xo 5:35 \xt Is 66:1\x* Man tisiq'uij chuka' rubi' ri tenemit Jerusalem, roma ri tenemit ri' chi ri Nimalaj Rey.\x * \xo 5:35 \xt Sal 48:2\x* \v 36 Y chuka' man tisiq'uij ri ijolon chi niben jurar; roma xe ri Dios nitiquier nujal rusmal-iwi', roma nu'on xak o sak che, y rix man jixtiquier ta niben ri'. \v 37 Can man tiben jurar. Ronojel ri ni'ij, xe ti'ij ja' o ti'ij ni; roma xa niben jurar, man utz ta, roma ronojel ri' xa riq'uin ri itzel nipe-wi. \s1 Man titzolej ruq'uiexel che jun ri c'o itzel ex nu'on chiwe \p \v 38 Y rix can ic'oxan ri x-ix chique ri kawinak ojer can, chi xa c'o jun nulesaj ruwech jun chic winak, quiri' chuka' ti'an che raja'. Y ri nuk'aj rey jun winak, can quiri' chuka' ti'an che ri xbano quiri'.\x * \xo 5:38 \xt Ex 21:24; Lv 24:20; Dt 19:21\x* \v 39 Pero ren nin-ij chiwe: Man titzolej ruq'uiexel che ri nibano jun ex itzel chiwe. Xa c'o jun jixruch'ey, man tiya' ruq'uiexel che, xa tiya' chic iwi' pa ruk'a'. \v 40 Y xa c'o jun ri jixruc'uaj pa juzgado roma nrojo' numaj jun itziak, can tiya' lugar che chi nuc'uaj, y can tiya' can chuka' ri tziak ri ik'u'n-e che. \v 41 O xa c'o jun naj nibe-wi y nu'on chiwe chi nic'uaj reka'n (raka'n) c'a pa jun kilómetro, xa can tic'uaj ri eka'n (aka'n) jun chic kilómetro más. \v 42 Y xa c'o jun chiwe rix ri c'o nic'utux che roma jun winak, can tuya-e che ri nic'utux che. Y xa c'o jun ri nuc'utuj jun ex pa kajic chiwe, man tiq'uieq'uiej che. \p \v 43 Chuka' rix can ic'oxan ri x-ix ojer can. Ri tzij ri' nu'ij: Can quie'ajo' ri jatquijo' ret.\x * \xo 5:43 \xt Lv 19:18\x* Pero ri itzel jatquitzu', can itzel quie'atzu' chuka'. \v 44 Pero ren nin-ij chiwe: Can quie'ijo' ri itzel yetz'eto iwichi; quie'ibana' bendecir ri winak ri jixqui'en maldecir; can utz tibana' quiq'uin ri man jixquijo' ta; tibana' orar che ri Dios pa quiwi' ri xe itzel tak ex niqui'en chiwe y xe itzel tak tzij niqui'ij chiwe. \v 45 Chi quiri' k'alaj chi jix ralc'ual ri Dios ri c'o chicaj. Roma raja' can utz quiq'uin conojel. Raja' nuya-pe rusakil ri k'ij pa quiwi' utzilaj tak winak y pa quiwi' ri winak itzel quic'aslen, y chuka' nuya-pe ri job pa quiwi' chojmilaj tak winak, y pa quiwi' ri man choj ta quic'aslen chech ri Dios. \v 46 Roma xa rix xe ri winak ri jixquijo', xe reje' ye'ijo', man jun ruq'uiexel xtiwil romari'. Roma hasta ri winak ri itzel quic'aslen niqui'en quiri'. \v 47 Y xa rix xe quiq'uin ri iwach'alal jabel niben saludar-iwi', ¿anchique ta niben? Man jun. Roma hasta ri winak ri man quieta'n ta rech ri Dios niqui'en quiri'. \v 48 Rix, can choj ic'aslen tibana' riq'uin ronojel ri niben,\x * \xo 5:48 \xt Dt 18:13\x* anche'l ri Itata' c'o chicaj; roma raja' can choj-wi ruc'aslen riq'uin ronojel ri nu'on. \c 6 \s1 Cuando rix niben jun utzilaj ex man titzijoj \p \v 1 Can jabel tibana' cuenta iwi', man tiben ri utzilaj tak ex chiquiwech ri winak, xe chi jixquitzu' chi rix can niben ri nrojo' ri Dios.\x * \xo 6:1 \xt Mt 23:5\x* Y xa quiri' xtiben, ri Itata' ri c'o chicaj can man jun ruq'uiexel xtuya' chiwe romari'. \v 2 Cuando rix nito' jun ri manak rubeyomal, man tiya' rutzijol anche'l cuando nik'ajan jun trompeta chi quiri' conojel winak niquic'oxaj. Man tiben anche'l niqui'en ri winak ca'i' quipalaj, roma reje' niquitzijoj pa tak sinagogas y pa tak bey, chi quiri' conojel tiquic'oxaj chi reje' niqui'en ri utz y can utz quiech'o'n chiquij. Can ketzij-wi nin-ij chiwe chi ri winak ri yebano quiri', roma xyo'x quik'ij coma ri winak, riq'uin ri' xyo'x yan chique ruq'uiexel che ronojel ri xqui'en. \v 3 Y cuando rix nito' jun, man tiben chiquiwech winak chi quiri' can man jun nina'en ri niben rix. \v 4 Pero ri Itata' ri c'o chicaj can nutzu' ri niben pa awel, raja' can reta'n-wi ri', romari' can xtuya' ruq'uiexel chiwe. Y can chiquiwech ri winak xtu'on quiri'. \s1 Ri Jesús nuc'ut anchique modo ni'an orar \p \v 5 Cuando rix niben orar, man tiben anche'l niqui'en ri winak ca'i' quipalaj. Ri winak ri' yalan nika chiquiwech yepa'e' pa tak sinagogas, ri jay anchi' nitzijos-wi rutzij ri Dios y pa tak esquinas cuando niqui'en orar; xe chi quietz'et coma ri winak.\x * \xo 6:5 \xt Lc 18:10-14\x* Can ketzij nin-ij chiwe, chi ri winak ri yebano quiri', roma xyo'x quik'ij coma ri winak, riq'uin ri' xyo'x yan ruq'uiexel chique che ronojel ri xqui'en. \v 6 Y cuando jun chiwe rix nu'on orar, utz ntoc pa jay y tutz'apij-ri' y tu'ona' orar. Y más que ruyon oc c'o y pa awel nu'on orar, ri Rutata' ri c'o chicaj can nuc'oxaj y nutzu' ri nu'on pa awel, y xtuya' ruq'uiexel che, y can chiquiwech ri winak xtu'on quiri'. \p \v 7 Cuando rix niben orar, man quie'ibij q'uiy mej (paj) ri tzij ri xe'ibij yan anche'l niqui'en ri winak ri man quieta'n ta rech ri Dios. Roma reje' niquinojij chi ri Dios yeruc'oxaj roma niqui'en nimalaj tak oraciones y q'uiy tzij yequicusaj. \v 8 Cuando niben orar, man tiben anche'l niqui'en ri winak ri man quieta'n ta rech ri Dios. Roma ri Itata' ri c'o chicaj can reta'n chic ri anchique nic'atzin chiwe, cuando c'a man jani tic'utuj rix che. \v 9 Cuando rix xtiben orar, tibana' jun oración anche'l re': Katata' Dios jatc'o chila' chicaj, can conojel ta ri winak xtiquiya' ta ak'ij, y nim ta xtiqui'en che ri lok'olaj abi'. \v 10 Y xtoka yan ta ri k'ij cuando ja ret xcabano gobernar. Y ja' ta ri najo' ret, can jari' ta ri xtibanataj we' chech-ulef, anche'l niqui'en ri jec'o awiq'uin chicaj. \v 11 Y taya' chuka' kaway ri nic'atzin chake k'ij-k'ij. \v 12 Y can anche'l yekacoch' (yekacuy) ri winak ri c'o quitzelal niqui'en chake, quiri' ta xta'an ret kaq'uin roj, xtacoch' (xtacuy) ta kamac ri naka'an chawech. \v 13 Y man taya' lugar chi ri itzel nu'on chake chi jojtzak pa mac. Can kojacolo' chech. Quiri' ri nakac'utuj, roma xe ret ri jatc'o pa kawi', c'o awuchuk'a', y c'o nimalaj ak'ij\x * \xo 6:13 \xt 1 Cr 29:11\x* chi ronojel tiempo. Amén. \p \v 14 Xa rix ye'icoch' (ye'icuy) ri winak ri c'o anchique quibanon chiwe, ri lok'olaj Itata' ri c'o chicaj can xtucoch' (xtucuy) chuka' ri mac ri ye'iben rix chech. \v 15 Pero xa man ye'icoch' (ye'icuy) ta ri winak ri c'o anchique quibanon chiwe, chuka' ri lok'olaj Itata' ri c'o chicaj manak xquixrucoch' (xquixrucuy) riq'uin ri mac ri ye'iben chech.\x * \xo 6:15 \xt Mr 11:25-26\x* \s1 Ri nuc'ut ri Jesús chirij ri ayuno \p \v 16 Cuando rix niben ayunar, man tiben anche'l niqui'en ri winak ca'i' quipalaj; roma reje' nibison quipalaj yetzu'n, y quiri' niqui'en chi tina'ex coma ri winak chi reje' niqui'en ayunar. Can ketzij nin-ij chiwe, chi ri yebano quiri', roma xyo'x quik'ij coma ri winak; riq'uin ri' xyo'x yan chique ruq'uiexel ri niqui'en. \v 17 Pero cuando rix niben ayunar, man tik'alajij chi can jari' niben, xa can tich'aja' utz ipalaj, y chuka' jabel tijica' rusmal-iwi'. \v 18 Chi quiri', man k'alaj ta chiquiwech ri winak chi niben ayunar. Y xe ta ri Itata' ri c'o chicaj reta'n y c'o iwiq'uin cuando iyon jixc'o. Raja' can nutzu' ri man yetiquier ta niquitzu' ri winak, y raja' xtuya' ruq'uiexel chiwe. Y can chiquiwech ri winak xtu'on quiri'. \s1 Ri beyomel chi chicaj \p \v 19 Man quie'imol beyomel we' chech-ulef, roma ronojel ri' nichicopir y chuka' nipusir-ka y niq'uis.\x * \xo 6:19 \xt Stg 5:2-3\x* Chuka' jec'o elek'oma' ri niquilek'aj-e. \v 20 Timolo' ibeyomal anchi' man jun ex nichicopir y chuka' manak nipusir, y chuka' man jun elek'om c'o. Can timolo' ibeyomal chicaj. \v 21 Roma ri iwánima can nic'ue' anchi' c'o-wi ri ibeyomal, roma jari' ri nitzeklebej. \s1 Ri wechaj anche'l jun luz \p \v 22 Ri iwech can yec'atzin chiwe anche'l jun luz. Y xa ri iwech je utz, rix jixc'o pa jun sakil. \v 23 Pero xa ri iwech man je utz ta, can pa k'eku'm jixc'o-wi. Romari' xa nijalataj ri sakil ri ruyo'n ri Dios pa iwánima, can k'alaj chi pa jun nimalaj k'eku'm jixc'o-wi. \s1 Ri winak ri benak cánima chirij ri beyomel man yetiquier ta niqui'en ri nurayij ri Dios \p \v 24 Man jun samajel ri yec'ue' ca'i' ru-patrón, roma man nitiquier ta nisamaj quiq'uin ri je ca'i' pa jun tiempo. Roma xa nrojo' jun patrón, itzel nutzu' ri jun chic. Y xa can nunimaj rutzij ri jun, man nitiquier ta nu'on quiri' riq'uin ri jun chic. Y quiri' chuka', manak modo chi c'o ta jun ri benak ránima chirij ri beyomel, y nrojo' chuka' nu'on ri nrojo' ri Dios. \s1 Ri Dios nuya' ronojel ri nic'atzin chique ri ralc'ual \p \v 25 Romari' ren nin-ij chiwe: Man tich'ujrisaj-iwi' roma ri anchique nic'atzin chiwe k'ij-k'ij, anchi' xtiwil-wi iway-iwuq'uia' o anchi' xtiwil-wi itziak ri xticusaj. Y xa ja ri Dios ri xuya-pe ic'aslen chech-ulef, ¿ninojij como rix chi raja' man nitiquier ta chuka' nuya-pe ri iway o ri itziak? \v 26 Quie'itzu' ri chicop ri c'o quixic' ri yebe chicaj, reje' man yetico'n ta, y romari' manak qui-cosecha juna-juna' chi niquiyec. Pero reje' yewa', roma ja ri Itata' c'o chicaj nitzuku quichi. Y rix más nim iwakalen que ri chicop ri'; romari' man tinojij más ri'. \v 27 ¿C'o como jun chiwe rix ri nitiquier nu'on chi niq'uiy ta juba' más rakan, y romari' can ch'u'j nu'on? Man jun. \p \v 28 ¿Y anchique roma rix nich'ujrisaj-iwi' roma nijo' itziak? Quie'itzu' ri cotz'i'j quibinan lirio ri jec'o pa k'ayis, quie'itzu' cuando yeq'uiy. Reje' man yesamaj ta, ni man yebatz'in ta, chi quiri' niqui'en quitziak jabel oc. \v 29 Y ojer can, xc'ue' jun rey xubinaj Salomón. Raja' ruyon jabel tak tziak xerucusaj,\x * \xo 6:29 \xt 1 R 10:4-7; 2 Cr 9:3-6\x* pero man jun mej (bey) xc'ue' ta jun rutziak anche'l titzu'n jun cotz'i'j. \v 30 Roma ri cotz'i'j, jari' ri tziak ri nuya' ri Dios chique ri k'ayis ri'. Y más que ri k'ayis man yelayoj ta, roma jun k'ij jabel quibanon, y jun chic k'ij yechaki'j-ka y yeq'uiak pa k'ak', pero ri Dios can yeruwak jabel. Y xa ri Dios yeruwak jabel ri k'ayis, ¿anchique roma rix man iyo'n ta iwánima riq'uin chi raja' nuya' ronojel chiwe? \v 31 Romari' man tich'ujrisaj-iwi' nicanoj iway-iwuq'uia' o itziak. \v 32 Roma conojel winak quiri' niqui'en. Pero rix c'o jun Itata' ri c'o chicaj ri can reta'n chic anchique ri nic'atzin chiwe. \v 33 Romari' can ticanoj na'ey ri Dios y tibana' ri nrojo' y titija' ik'ij nic'uaj jun chojmilaj c'aslen chech, y ronojel ri nic'atzin chiwe, ja raja' xtiyo'n. \v 34 Rix man tinojij yan anchique ruc'amon-pe ri chua'k. Ri chua'k can c'o-wi anchique ruc'amon-pe. Xe ri k'ij cami tinojij, roma k'ij-k'ij can c'o-wi sufrimientos yequic'om-pe chake. Y xa ninojij anchique xtaka'an chua'k, can ja' yan cami nimol-apo chiwij ri xtuc'om-pe ri chua'k. \c 7 \s1 Man quie'iben juzgar ri winak \p \v 1 Man quie'iben juzgar ri winak, chi quiri' ri Dios manak xquixru'on juzgar chuka' anche'l niben rix. \v 2 Roma xa rix ye'iben juzgar ri winak, quiri' chuka' xti'an chiwe rix. Can anche'l niben rix chique ri winak, quiri' chuka' xti'an chiwe.\x * \xo 7:2 \xt Mr 4:24\x* \v 3 Y ¿anchique roma ja la alaj k'ayis ri c'o pa rech ri awach'alal ri natzu' ch'anin, y man nana' ta chi ret xa jun nimalaj che' k'atel pa awech? \v 4 Man ta'ij chuka' che ri awach'alal: Taya' lugar chue chi ninlesaj ri alaj k'ayis k'atel pa awech, y man nana' ta chi ret xa jun nimalaj che' k'atel pa awech. \v 5 Ret xa ca'i' apalaj; talesaj na'ey ri nimalaj che' pa awech ret, chi quiri' can k'alaj xcatzu'n y jatiquier nalesaj ri c'o pa ruwech ri awach'alal. \p \v 6 Ronojel ri can richi ri Dios, man taya' chique ri winak ri je anche'l tz'i'; y chuka' ri abaj ri ni'ix perla che, man taya' chiquiwech ri je anche'l ak. Roma ri chicop ri', más que jun ex yalan rakalen, choj quiri' yek'ax parui' y c'o jantak yetzolaj chirij ri xyo'n ri' chique, y niquic'ux (niquipurij). \s1 Kabana' orar y ri Dios xkojruc'oxaj \p \v 7 Tic'utuj che ri Dios ri nic'atzin chiwe y raja' can xtuya-pe chiwe. Ticanoj y xtiwil ri nijo'. Tic'ojc'a-apo ri ruchi-jay y jixc'oxex-pe. \v 8 Romari', xa can riq'uin ronojel iwánima nic'utuj che ri Dios, raja' can xtuya-wi-pe chiwe ri nic'utuj. Xa rix can nicanoj, can xtiwil-wi ri nicanoj. Y xa rix xtic'ojc'a-apo ri ruchi-jay, can xtijak-wi chiwech. \p \v 9 ¿C'o como jun achi nuya' jun abaj pa ruk'a' ri ralc'ual, cuando ri ac'ual xa jun ruway nuc'utuj che? \v 10 ¿O nuya' como jun cumetz pa ruk'a', cuando ri ac'ual xa jun quer nrojo'? \v 11 Rix man niben ta quiri' chique ri iwalc'ual. Más que rix itzel ino'j (ina'oj), pero man jun mej (bey) niya' jun itzel ex chique. Rix ja ri utzilaj tak ex niya'. Más chech ri' nu'on ri Itata' ri c'o chicaj. Raja' can nuya-pe chiwe ri nic'utuj che. Y ronojel ri nuya-pe, can je utz-wi. \p \v 12 Quiri' chuka' rix, xe utzilaj ino'j (ina'oj) tibana' quiq'uin ri winak; roma rix man nika ta chiwech chi ri winak itzel quino'j (quina'oj) niqui'en iwiq'uin. Quiri' tz'iban can chupa ri ley ri xuya' ri Dios che ri Moisés. Quiri' chuka' qui'in can ri xek'alajin rutzij ri Dios ojer can. \s1 Ri ruchi-jay co'l oc rech \p \v 13 Quixoc chupa ri ruchi-jay ri can co'l oc rech. Roma xa can nim rech ri ruchi-jay y ri bey, ri nic'uan pa camic, y can je q'uiy winak ri ye'oc chiri'. \v 14 Pero can co'l oc rech ruchi-jay y co'l oc chuka' rech ri bey richi ri c'aslen, y man je q'uiy ta ri ye'ilo richi. \s1 Roma ri rech ri nuya' jun che' nina'ex xa utz o man utz ta \p \v 15 Romari' tibana' cuenta iwi' chiquiwech ri je tz'ucuy-tzij ri ye'apon iwiq'uin y niqui'ij chi niquik'alajij ri ni'ix chique roma ri Dios. Roma cuando ye'apon iwiq'uin, can jabel quic'aslen, anche'l je ovejas, roma can man jun itzel nitz'etetaj chiquij. Pero cuando ne'k'alajin-pe ri itzel tak ex ri c'o pa cánima, xa anche'l je utif roma yalan je itzel. \v 16 Can xtitemaj quiwech, can anche'l nitemaj rech jun che', roma xe riq'uin ri rech ri nuya' jun che', nina'ex xa utz o man utz ta. Ri k'ayis ri yalan quiq'uixal, can manak xtiquiya' uva ni higo. \v 17 Quiri' chuka' iweta'n chi jun utzilaj che' nuya' utzilaj tak rech, pero jun che' ri man utz ta, can man utz ta chuka' rech ri nuya'. \v 18 Man jun utzilaj che' xtuya' ta itzel tak rech, y chuka' jun che' ri man utz ta, manak xtuya' utzilaj tak rech. \v 19 Y conojel che' ri man utz ta quiwech niquiya', yekases y yeyo'x pa k'ak'.\x * \xo 7:19 \xt Mt 3:10; Lc 3:9\x* \v 20 Romari' rix xtitemaj quiwech ri winak roma ri niqui'en.\x * \xo 7:20 \xt Mt 12:33\x* \s1 Je q'uiy ri man xquie'oc ta riq'uin ri Dios \p \v 21 Can je q'uiy winak ri ¡Ajaf! ¡Ajaf! yecha' chue, pero man conojel ta xquie'oc quiq'uin ri ye'an gobernar roma ri Dios. Roma ri xquie'oc chiri', xe ri can riq'uin ronojel cánima niqui'en ri nrojo' ri Nata' Dios ri c'o chicaj. \v 22 Y chupa ri k'ij cuando ren xquienben juzgar ri winak, je q'uiy ri xtiqui'ij chue: ¡Ajaf! ¡Ajaf! roj pa abi' ret xkatzijoj rutzij ri Dios, chuka' pa abi' ret xekacol q'uiy winak ri c'o itzel tak espíritus quiq'uin y pa abi' ret xeka'an q'uiy milagros, xquiecha'. \v 23 Pero ren xtin-ij chique: Ren can man jun mej (bey) xintemaj iwech. Romari' man utz ta jixc'ue-pe wiq'uin,\x * \xo 7:23 \xt Sal 6:8\x* rix ri xe itzel tak ex ri xe'iben, xquicha' chique. \s1 Ri ejemplo chiquij ca'i' jay \p \v 24 Y xabachique (xama'anchique) winak ri nuc'oxaj nutzij y nu'on ri nin-ij ren, can junan riq'uin ri jun achi ri yalan runo'j (runa'oj); raja' xu'on jun rocho parui' abaj. \v 25 Xpe c'a ri job, xepe rakan tak ya' y quiek'ik' chirij ri jun jay ri', pero man xtzak ta. Roma ri ru-cimiento ri jay ri' can parui' abaj xtic-wi-ka. \v 26 Y xabachique (xama'anchique) winak ri xe nuc'oxaj ri nin-ij ren, pero man nu'on ta ri nin-ij che, can junan riq'uin jun achi nacanic ri xupoba' rocho pa sanayi'l. \v 27 Xpe ri job, xepe rakan tak ya' y quiek'ik' chirij ri jun jay ri' y ja' xtzak; y xq'uis jumul. Quiri' xu'ij ri Jesús. \p \v 28 Y cuando ri Jesús xtane-ka nich'o'n, ri winak ri yec'oxan-apo richi xsatz quino'j (xsach quic'u'x) cuando xquic'oxaj ri tzij ri xeru'ij chique chi yerutijoj. \v 29 Roma cuando yerutijoj, can k'alaj chi can c'o uchuk'a' pa ruk'a' y man anche'l ta oc ri maestros chi ri ley.\x * \xo 7:29 \xt Mr 1:22; Lc 4:32\x* \c 8 \s1 Ri Jesús nulesaj-e ri lepra chirij jun achi \p \v 1 Y cuando ri Jesús xka yan pe parui' ri juyu', ri winak ri je-benak chirij can je q'uiy. \v 2 Y c'o jun achi yawa' riq'uin ri jun yabil rubinan lepra, xbe'apon chech ri Jesús, xxuquie-ka chech y xu'ij che: Ajaf, ren weta'n chi jatiquier nalesaj nuyabil, pero man weta'n ta anchique nanojij pa nuwi', xcha' che. \p \v 3 Y ri Jesús can ja' xutz'om-apo ri achi y xu'ij che: Ninjo' chi jac'achoj. Tiq'uis-e ayabil, xcha' che. Y can xe xu'ij quiere' ri Jesús, ri yabil xq'uis-e chirij ri achi y ch'ajch'oj xu'on-ka. \p \v 4 Y ri Jesús xu'ij che ri achi ri': Man tatzijoj chique ri winak ri xbanataj awiq'uin, xe ac'utu-awi' chech ri sacerdote pa rocho ri Dios, y taya' ronojel ri nu'ij chupa ri ru-ley ri Moisés. Chiri' nu'ij ri anchique nic'atzin naya' che ri Dios,\x * \xo 8:4 \xt Lv 14:1-32\x* chi quiri' k'alaj chiquiwech conojel chi jat ch'ajch'oj chic, xcha-e che. \s1 Rusamajel jun capitán nic'achoj roma ri Jesús \p \v 5 Y cuando ri Jesús c'o chic pa tenemit Capernaum, xapon jun achi riq'uin. Ri achi ri' jun capitán y xuc'utuj jun favor che ri Jesús. \v 6 Quiere' xu'ij ri capitán: Ajaf, ri achi nusamajel c'o chiwocho, cotz'ol chech ruch'at roma siquirinak ruch'acul. Y yalan nu'on sufrir romari'. \p \v 7 Y ri Jesús xu'ij che ri capitán: Jo' y ri achi asamajel nic'achoj can woma ren, xcha'. \p \v 8 Y ri achi capitán xu'ij chic apo che ri Jesús: Ajaf, ren xa jin jun achi ri yalan numac, romari' man nuc'ul ta jatoc chiwocho; xe ta'ij chi tic'achoj y ja xtiq'uis-e ruyabil ri nusamajel. \v 9 Ren can weta'n chi quiri' xtibanataj, roma ren can ninnimaj quitzij ri c'o más quik'ij chinuech. Y chuka' jec'o soldados ri niquinimaj nutzij ren. Y cuando nin-ij che jun chi tibe, ja nibe; y cuando nin-ij che jun chic chi tipe, ja nipe. Y chuka' cuando nin-ij che nusamajel chi tu'ona' jun samaj, can nu'on, xcha' ri capitán. \p \v 10 Y ri Jesús can anchique la xuna' cuando xuc'oxaj ri xu'ij ri capitán, y xerutzu' ri winak ri je-benak chirij y xu'ij chique: Can ketzij nin-ij chiwe chi ri jun achi re' can yalan-wi ruyo'n ránima wiq'uin. Y can man jun nuwinak israelita ri wilon ri can ruyo'n ta ránima wiq'uin, anche'l ri jun achi re'. \v 11 Can nin-ij-wi chiwe chi can q'uiy winak ri xquiepe anchi' ntel-pe ri k'ij y chuka' anchi' nika-wi-ka ri k'ij, y conojel winak ri can jinquiniman. Reje' xquiebech'oquie' riq'uin ri Abraham, ri Isaac, ri Jacob y ri ch'aka chic ri jec'o pa ru-gobierno ri Dios.\x * \xo 8:11 \xt Lc 13:29\x* \v 12 Pero ri winak ri can je richi-wi chi ye'oc pa ru-gobierno ri Dios, man xquie'oc ta chic, xa xquie'leses-e y xquieq'uiak chupa ri k'eku'm, roma xa can man xinquinimaj ta. Y c'a chiri' xquie'ok' y xtiquijach'ach'ej quey.\x * \xo 8:12 \xt Mt 22:13; 25:30; Lc 13:28\x* \p \v 13 C'ajari' ri Jesús xu'ij-e che ri capitán: Catzolaj chi'awocho. Roma xanimaj chi woma ren nic'achoj ri asamajel, can tibanataj anche'l najo', xcha-e che. \p Y ri achi rusamajel ri capitán ri', can ja' xk'ax ruyabil. \s1 Ri Jesús nuc'achojrisaj ri rujite' ri Pedro \p \v 14 Y cuando ri Jesús xapon pa rocho ri jun ru-discípulo ri rubinan Pedro, xutzu' chi ri rujite' ri Pedro li'an chech ruch'at roma c'o jun nimalaj c'aten chirij. \v 15 Xpe raja' xutz'om ruk'a' ri yawa' y can ja' xq'uis-e ri nimalaj c'aten chirij. Rujite' ri Pedro xcataj-pe y xerutzuk ri Jesús y ri je-benak riq'uin. \p \v 16 Cuando xk'okumer-ka ri k'ij ri', je q'uiy winak ri c'o itzel tak espíritus quiq'uin xec'uax-apo chech ri Jesús, chi yerulesaj-e ri itzel tak espíritus quiq'uin. Y raja', riq'uin ri rutzij xerulesaj-e ri itzel tak espíritus, y chuka' can conojel ri yawa'i' xec'achoj-e roma raja'. \v 17 Chi quiri' can nibanataj ri ru'in can ri Isaías, ri jun achi ri xuk'alajij rutzij ri Dios ojer can. Quiere' ru'in can ri Isaías chirij ri Jesús: Xerulesaj-e kayabil konojel, y xuc'uaj ronojel kaquiy (kak'axomal).\x * \xo 8:17 \xt Is 53:4\x* Quiri' ru'in can. \s1 Ca'i' achi'a' niquijo' niquitzeklebej ri Jesús \p \v 18 Cuando ri Jesús xutzu' chi can q'uiy winak niquimol-apo-qui' riq'uin, ja xu'ij chique ri ru-discípulos chi tiquic'ama-pe jun canoa chi yebe juc'an chic ruchi-choy (ruchi-ya'). \v 19 Y c'o c'a jun achi maestro chi ri ley xapon riq'uin ri Jesús y xu'ij che: Ret can jat Maestro-wi, y ren ninjo' jatintzeklebej xabachi' (xama'anchi') xcatapon-wi, xcha' che. \p \v 20 Y ri Jesús xu'ij che: Ri utif can c'o-wi quijul anchi' yec'ue-wi; y quiri' chuka' ri chicop ri c'o quixic' ri yebe chicaj, can c'o chuka' quisoc. Pero ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol, can man jun wocho anchi' yinuxlan-wi juba', xcha' che. \p \v 21 Y ja chuka' c'o jun chic ri can rutzekleben ri Jesús, xu'ij-apo che: Ajaf, ren can ninjo-wi jatintzeklebej. Pero taya' lugar chue chi na'ey ninmuk na e ri nata', y c'ajari' yibe chawij, xcha' raja'. \p \v 22 Xpe ri Jesús xu'ij che: Ret quinatzeklebej. Xa taya' lugar chi ri caminak yemuk coma ri je caminak chupa ri quimac, xcha' ri Jesús. \s1 Ri Jesús nuk'at ruchuk'a' ri quiek'ik' y ri ya' \p \v 23 Y ri Jesús xoc-e pa jun canoa; y ri can quitzekleben-wi xebe chuka' chirij. \v 24 Y c'aja' xquina', yalan xbesilon-pe ri ya', y cuando nicataj chicaj, can anche'l nibe chuxe' ya' ri canoa, roma can niq'uis-ka jumul chucojol ya'. Y ri Jesús niwer benak. \v 25 Y xepe ri discípulos xbequic'asoj ri Jesús y xqui'ij che: ¡Ajaf! ¡Ajaf, kojato'! Cami jojcom, xecha' che. \p \v 26 Pero ri Jesús xu'ij chique: Can man iyo'n ta utz iwánima wiq'uin; romari' ixi'n-iwi', xcha'. \p Y raja' xcataj-pe y xu'ij chi tiq'uis-e ri ruchuk'a' ri quiek'ik' y titane-ka ri ya'. Y quiri' xbanataj. Ri quiek'ik' xq'uis-e ruchuk'a', y xtane-ka chuka' ri ya'. \v 27 Y ri discípulos xsatz quino'j (xsach quic'u'x) cuando xquitzu' ri xu'on ri Jesús y niqui'ij: ¿Anchique c'a achi re'? Roma ri quiek'ik' y ri ya' can yeniman che chuka'. \s1 Ri Jesús yerulesaj itzel tak espíritus quiq'uin ca'i' achi'a' aj-Gadara \p \v 28 Y cuando ri Jesús y ri ru-discípulos jec'o juc'an chic ruchi-choy (ruchi-ya'), chiri' pa jun lugar rubinan Gadara, jec'o ca'i' achi'a' xe'apon riq'uin ri Jesús; y ri ca'i' achi'a' re' c'o itzel tak espíritus quiq'uin y ja ri cementerio ri c'o chupa ri lugar ri' ri oconak cocho. Y roma yalan je itzel, man jun chic winak nibin chupa ri bey ri nik'ax chiri'. \v 29 Ri ca'i' achi'a' ri', riq'uin quichuk'a' xech'o'n-apo che ri Jesús, y xqui'ij: Ret Jesús ri Ralc'ual ri Dios, ¿anchique najo' chake? ¿Anchique roma jojach'ujrisaj yan cami, cuando man jani napon ri k'ij? xecha' che. \p \v 30 Y roma chunakaj apo juba' che ri lugar ri', can je q'uiy ak yewa'; \v 31 ri itzel tak espíritus ri jec'o quiq'uin ri ca'i' achi'a' xquic'utuj favor che ri Jesús, y xqui'ij che: Xa jojalesaj-e, taya' lugar chake chi jojoc quiq'uin ri ak la jec'o chila', xecha'. \p \v 32 Ri Jesús xu'ij chique: Jix (Quixbin) c'a. \p Y ri itzel tak espíritus can ja' xe'el-e y xebe'oc quiq'uin ri ak. Y conojel ri ak ri' can junanin xebexule-pe chech jun juyu' can pa'l rech, y c'a pa ya' xebeka-wi; y chiri' xejik'-wi conojel ri ak ri'. \p \v 33 Y ri yechajin quichi ri ak, can xe xquitzu' ri xbanataj, xelumaj (xenimaj), xebe pa tenemit y xbequitzijoj can ri xbanataj quiq'uin la ak y chuka' ri xbanataj quiq'uin ri ca'i' achi'a' ri c'o itzel tak espíritus quiq'uin. \v 34 Conojel winak chi ri tenemit ri' xepe riq'uin ri Jesús chi xoquitzu', y xquic'utuj favor che chi tel-e chiri' chupa quitenemit. \c 9 \s1 Jun achi siquirinak ruch'acul nic'achoj roma ri Jesús \p \v 1 Ri Jesús y ri ru-discípulos xe'oc-e pa jun canoa y xebe c'a juc'an chic ruchi-ya', y xe'apon pa rutenemit ri Jesús. \v 2 Y c'o jun achi ri can siquirinak ruch'acul, li'an-e chech jun ch'at, ri xc'uax-apo chech ri Jesús. Y cuando ri Jesús xerutzu' chi can quiyo'n-wi cánima riq'uin, ja xu'ij che ri achi siquirinak ruch'acul: Walc'ual, xcha' che. Tiquicot c'a awánima; ronojel ri amac xecoch'otaj (xecuyutaj). \p \v 3 Y jec'o jujun chique ri maestros chi ri ley ri jec'o-apo chiri', xqui'ij-ka pa cánima chirij ri Jesús: Ri itzel achi re' can nu'on chi ja raja' ri Dios, roma nu'ij chi nucoch' (nucuy) mac. \v 4 Pero ri Jesús can reta'n ri niquinojij pa cánima ri maestros ri', y ja' xu'ij chique: ¿Anchique roma ja ri itzel tak ex ri xinojij ch'anin? \v 5 Roma xa ren yitiquier nin-en che ri jun achi re' chi nibin-e, ¿yitiquier como nin-ij che chuka' chi nincoch' (nincuy) rumac? ¿Anchique ni'ij rix? \v 6 Cami c'a, chi rix nitemaj chi ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol, can c'o uchuk'a' wiq'uin chi nincoch' (nincuy) mac, titzu' c'a, xcha' raja'. \p Y ja' cuando ri Jesús xu'ij che ri achi siquirinak ruch'acul: Nin-ij chawe: Cacataj, tac'uaj la ach'at y jat (cabin) chi'awocho, xuche'x roma ri Jesús. \p \v 7 Y ri achi can ja' xcataj-e y xbe chirocho. \v 8 Y cuando ri winak ri quimolon-apo-qui' chiri' xquitzu' chi ri achi xpa'e' y xbe, xquixi'j-qui', roma man jun mej (bey) quitz'eton chi nibanataj ta quiri'. Y chuka' xquiya' ruk'ij ri Dios, roma ruyo'n-pe ri jun nimalaj uchuk'a' chiquicojol ri winak. \s1 Ri Jesús y Mateo \p \v 9 Y cuando Jesús benak, xutzu' jun achi rubinan Mateo. Ri achi ri' ch'ocol chiri' y numol ri impuestos ri yetoj can. Ri Jesús xu'ij che: Quinatzeklebej. \p Y raja' xcataj-pe ri anchi' ch'ocol-wi y xutzeklebej ri Jesús. \p \v 10 Y cuando ri Jesús ch'ocol chuchi' mesa chiri' pa jay, je q'uiy chique ri moloy-impuestos y ch'aka chic winak ri ni'ix aj-mac chique, xech'oquie-apo chuchi' mesa, junan riq'uin ri Jesús y ri ru-discípulos. \v 11 Y ri achi'a' fariseos yequitzu-apo, xqui'ij chique ri ru-discípulos ri Jesús: ¿Anchique roma ri i-Maestro niwa' quiq'uin moloy tak impuestos y quiq'uin winak aj-mac?\x * \xo 9:11 \xt Lc 15:1-2\x* xecha'. \p \v 12 Pero cuando ri Jesús xuc'oxaj ri tzij ri niqui'ij ri achi'a' fariseos, xu'ij chique: Jun ri nik'oman man ja' ta ri je utz ri yeruk'omaj. Raja' yeruk'omaj ri yeyawaj. \v 13 Y quiri' ren, roma ren man xipe ta chiquicanoxic winak ri choj rubanon quic'aslen chech ri Dios. Ren xipe chiquicanoxic ri can c'o quimac, chi niquiya' can quimac y niqui'en ri nrojo' ri Dios. Romari' man xe ta choj quiri' ti'ij-pe ri tzij; xa itemaj anchique ntel chi tzij ri nu'ij ri Dios:\x * \xo 9:13 \xt Mt 12:7\x* Ren más nika chinuech chi rix nijoyowaj quiwech ri winak, que chech ri chicop ri ye'isuj chinuech.\x * \xo 9:13 \xt Os 6:6\x* \s1 Jec'o yec'utun che ri Jesús anchique roma ru-discípulos man niqui'en ta ayunar \p \v 14 Y ri ru-discípulos ri Juan Bautista xeloka riq'uin ri Jesús y xqui'ij che: Roj can kacha'on k'ij chi naka'an ayunar. Y quiri' chuka' niqui'en ri achi'a' fariseos. ¿Y anchique roma ri a-discípulos ret man quiri' ta niqui'en? xecha'. \p \v 15 Y ri Jesús xu'ij chique: ¿Anchique ni'ij rix? ¿Utz como yebison ri je-banon invitar pa jun c'ulubic y niquimalij ri wa'in, y xa c'a c'o ri ala' ri xc'ule' chiquicojol? Man utz ta. Pero xtapon ri k'ij cuando ri ala' re' xtileses-e chiquicojol, c'ajari' xtiqui'en ayunar. \p \v 16 Man jun winak nuretz-ka jun tziak c'ac'ac' chi nuc'ojoj (nut'is) jun tziak ri xa can tzia'k' chic. Roma ri tziak c'ac'ac' nuc'ol-ri' y nujic' ri tziak ri xa tzia'k' chic y más nuretz. \v 17 Y quiri' chuka' man jun nuya-ka c'ac'ac' vino chupa jun tz'um yacbel-ya' ri xa ucusan chic. Roma xa quiri' ni'an, man utz ta; roma ri tz'um xa man nuyuk ta chic ri', ri tz'um nibojbo' (nichiquitaj) y niq'uis-e ri vino chupa. Y ri tz'um chuka' man jun chic xtic'atzin-wi. Pero chupa jun c'ac'ac' yacbel-ya' utz niyaquie' c'ac'ac' vino, roma ri tz'um ri' c'a nuyuk-ri' jabel y man nibojbo' (nichiquitaj) ta. Ri vino can utz niyaquie' chupa. Quiere' ri ejemplo ri xutzijoj ri Jesús. \s1 Ri Jesús xu'on jun milagro riq'uin jun ixok y riq'uin jun xten caminak chic \p \v 18 Y cuando ri Jesús nutzijoj ronojel ri', c'o jun achi ri yalan ruk'ij chiquicojol ri israelitas xbexuquie' chech y xu'ij: Ri numi'al c'aja' oc nicom, pero xa ret ne'aya' ak'a' pa ruwi', can nic'ase' chic pe, xcha' ri achi. \p \v 19 Ri Jesús ja xcataj-e y junan quiq'uin ri ru-discípulos xquitzeklebej-e ri achi. \v 20 Y c'o c'a jun ixok yawa' ri c'o yan cablajuj juna' nibin ruquiq'uiel y man nitane' ta. Raja' xunim-apo-ri' chirij ri Jesús, y xutz'om-apo juba' ruchi-rutziak ri Jesús. \v 21 Roma ri ixok ri' can runojin-pe pa ránima: Xe ta riq'uin nintz'om-apo juba' ruchi-rutziak, nitane-ka nuyabil, ru'in pa ránima. \v 22 Pero ri Jesús can xuna' y xtzu'n chirij y xu'ij che ri ixok ri': Numi'al, xacolotaj roma can xaya' awánima wiq'uin. Man chic cabison, xuche'x. \p Y ri ixok ri' can ja' xtane' ruyabil. \p \v 23 Y cuando ri Jesús ntoc-apo pa rocho ri achi ri c'o ruk'ij, xutzu' chi yech'ujlan y jec'o yan ri yek'ojman flautas. \v 24 Xpe raja' xu'ij: Quixel-e, kojiya' can kayon, roma ri xten re' man caminak ta, xe niwer, xcha' chique ri winak. \p Pero reje' xa xetze'n chirij ri Jesús, roma can quieta'n chi can caminak-wi ri xten. \v 25 Y cuando ri winak je-elenak chic pe, ri Jesús xoc-apo pa jay anchi' c'o-wi ri xten caminak. Y xutz'om ruk'a' y ri xten xc'astaj chic pe. \v 26 Ri xbanataj chiri', xbe rutzijol pa tak tenemit chupa ri rech-ulef ri'. \s1 Ca'i' moy yec'achoj roma ri Jesús \p \v 27 Y cuando ri Jesús xel-pe chiri', jec'o ca'i' moy xquitzeklebej-e y riq'uin quichuk'a' niqui'ij che: ¡Tajoyowaj kawech ret ri jat ru-familia can ri rey David! yecha'. \p \v 28 Cuando ri Jesús xapon pa jay, ri ca'i' moy xe'apon chuka' riq'uin. Y ri Jesús xuc'utuj chique: ¿Can ninimaj rix chi ren yitiquier nin-en chiwe chi c'o modo jixtzu'n? xcha' chique. \p Y ri ca'i' moy ri' xqui'ij: Ja' Ajaf, nakanimaj, xecha' che. \p \v 29 Xpe ri Jesús xuya' ruk'a' chuchi' tak quiwech chi je ca'i' y xu'ij chique: Roma rix ninimaj chi ren yitiquier nin-en chiwe chi jixtzu'n, can tibanataj c'a ri anche'l nirayij, xcha' chique. \p \v 30 Y reje' can ja' xetzu'n. Pero ri Jesús yalan xuchelebej-e chique y xu'ij: Man titzijoj ri xbanataj iwiq'uin, chi quiri' man tiquic'oxaj ri ch'aka chic winak, xcha-e chique. \p \v 31 Pero reje' can xe xe'el chiri' can ja' xquitzijoj-ka pa ronojel rech-ulef ri', ri xu'on ri Jesús quiq'uin. \s1 Jun achi mem roma jun itzel espíritu nic'achoj roma ri Jesús \p \v 32 Y cuando xe'el-pe ri je ca'i' achi'a' ri', jec'o xe'oc can riq'uin ri Jesús, quic'uan-apo jun achi mem; ri achi re' quiere' rubanon roma c'o jun itzel espíritu riq'uin. \v 33 Y cuando ri Jesús xulesaj-e ri itzel espíritu riq'uin ri achi, can ja' xch'o'n-pe ri achi. Y ri winak ri xquitzu' ri', xsatz quino'j (xsach quic'u'x) y xqui'ij: Man jun mej (bey) katz'eton chi quiere' yebanataj we' pa rech-ulef Israel, yecha'. \p \v 34 Pero ri achi'a' fariseos niqui'ij chirij ri Jesús: Ja ri quijawal ri itzel tak espíritus ri niyo'n uchuk'a' che, romari' nitiquier yerulesaj itzel tak espíritus,\x * \xo 9:34 \xt Mt 10:25; 12:24; Mr 3:22; Lc 11:15\x* yecha'. \s1 Ri Jesús can nujoyowaj quiwech ri winak \p \v 35 Y ri Jesús can pa ronojel nimalaj y cocoj tak tenemit napon-wi, y yerutijoj ri winak pa tak sinagogas, ri jay anchi' niquimol-wi-qui' ri winak ri' chi niquic'oxaj rutzij ri Dios, y chuka' nutzijoj chique ri utzilaj rutzij ri Dios ri nich'o'n chirij ri ru-gobierno ri Dios. Y chuka' yec'achoj can q'uiy winak ri jalajoj rech yabil ntoc chique.\x * \xo 9:35 \xt Mt 4:23; Mr 1:39; Lc 4:44\x* \v 36 Y cuando yalan winak xerutzu', xujoyowaj quiwech, roma can quiyon jec'o y quitalun-qui'; can anche'l niqui'en ri ovejas cuando man jun ri nichajin quichi.\x * \xo 9:36 \xt 1 R 22:17; 2 Cr 18:16; Zac 10:2; Mr 6:34\x* \v 37 Y ri Jesús xu'ij chique ri ru-discípulos: Can ketzij-wi chi ri samaj richi nitzijos rutzij ri Dios, can q'uiy, pero ri samajel xa man je q'uiy ta. \v 38 Romari' tic'utuj che ri Rajaf ri samaj, chi quierutaka-pe más samajel chiquicojol ri winak ri nic'atzin chi niquic'oxaj rutzij.\x * \xo 9:38 \xt Lc 10:2\x* \c 10 \s1 Ri cablajuj ru-discípulos ri Jesús \p \v 1 Y ri Jesús xeroyoj ri cablajuj ru-discípulos y xuya' quichuk'a' chi yetiquier yequilesaj itzel tak espíritus y chuka' chi yec'achoj can q'uiy winak ri jalajoj rech yabil ntoc chique. \p \v 2 Jare' quibi' chiquijunal ri cablajuj achi'a' ri yetak-e chi niqui'en ri samaj: Ri na'ey ja ri Simón ri ni'ix chuka' Pedro che, y ri Andrés ri rach'alal ri Simón. Ri Jacobo y ri Juan je ralc'ual jun achi rubinan Zebedeo. \v 3 Ri Felipe, ri Bartolomé, ri Tomás, ri Mateo ri moloy-impuestos, ri Jacobo ralc'ual jun achi rubinan Alfeo, ri Lebeo ri ni'ix chuka' Tadeo che. \v 4 Ri Simón ri c'o quiq'uin ri achi'a' ri ni'ix cananista chique, y ri Judas Iscariote ri xc'ayin richi ri Jesús. \s1 Ri discípulos xetak chi ne'quitzijoj rutzij ri Dios \p \v 5 Y ja ri cablajuj achi'a' ri' xerutak-e ri Jesús, y chi xerupaxabaj-e, quiere' xu'ij chique: Man quixapon quiq'uin ri winak ri man je israelitas ta. Chuka' man quixapon pa tak tenemit chi ri rech-ulef Samaria. \v 6 Xe quiq'uin ri kawinak israelitas ri man jec'o ta apo riq'uin ri Dios quixapon-wi. Roma reje' quibanon can anche'l niqui'en ri ovejas cuando quisatzon (quisachon) can qui'. \v 7 Y cuando itz'amon bey jix-benak, can titzijoj rutzij ri Dios; can ti'ij chique ri winak chi ri ru-gobierno ri Dios nakaj chic c'o-wi-pe, quixcha' chique. \v 8 Quie'ic'achojrisaj can yawa'i', y ri c'o ri yabil lepra chiquij, can tibana' chique chi can ch'ajch'oj nu'on can ri quich'acul. Quie'ic'asoj caminaki', quie'ilesaj chuka' itzel tak espíritus. Y roma ronojel ri uchuk'a' re' xa sipan chiwe, quiri' chuka' tibana' can rix, can man jun iwajil tic'utuj cuando nicusaj ri uchuk'a' ri', xa tisipaj can. \p \v 9 Can man jun rech mero tic'uaj-e. Man tic'uaj ri banon riq'uin oro ni plata, ni chuka' ri banon riq'uin cobre.\x * \xo 10:9 \xt Lc 10:4-12\x* \v 10 Man tic'uaj ichim. Chuka' man tic'uaj-e jun chic itziak; can xe ri icusan-e. Man tic'uaj jun chic par ixajab, ni man tic'uaj chuka' ich'ami'y. Can man jun ex tic'uaj. Roma jun samajel ri xabachi' (xama'anchi') napon-wi, can nic'atzin chi nitzuk.\x * \xo 10:10 \xt 1 Co 9:14; 1 Ti 5:18\x* \p \v 11 Y cuando jixapon pa jun tenemit nim o pa jun tenemit co'l, ticanoj jun winak ri can utz runo'j (runa'oj) nu'on iwiq'uin, y pa rocho raja' quixc'ue-wi-ka, y c'a quixel na pe chupa ri tenemit ri', utz niya' can ri jay anchi' xixc'ue-wi. \v 12 Y cuando jixoc-apo chupa ri jay ri', quie'ibana' saludar ri jec'o chiri'. \v 13 Tirayij ri ruxlanen ri Dios pa quiwi'. Y xa nuc'ul chi jixc'ue-ka chupa ri jay ri', roma can utz xc'ul iwech; ri ruxlanen ri Dios ri nirayij pa quiwi', can xtika-wi pa quiwi'. Pero xa man nuc'ul ta jixc'ue-ka chupa ri jay ri', roma man nic'ul ta iwech; ri ruxlanen ri Dios ri nirayij pa quiwi', can man xtika ta pa quiwi'. \v 14 Y xa can man utz ta niquic'ul iwech y man niquijo' ta chuka' niquic'oxaj rutzij ri Dios ri nitzijoj rix chique, quixel-pe chupa ri jay ri' o chupa quitenemit. Y titota' can ri pokolaj ri c'o pa tak iwakan chiquiwech ri winak,\x * \xo 10:14 \xt Hch 13:51\x* chi quiri' tiquina'ej chi can man utz ta ri xqui'en chiwe. \v 15 Roma ren can nin-ij chiwe, chi chupa ri k'ij cuando ri winak xquie'an juzgar roma ri Dios, ri winak chi ri tenemit anchi' man utz ta xc'ul iwech, can más nim ri castigo ri xtika pa quiwi' que chiquiwech ri winak ri xec'ue' pa tenemit Sodoma y Gomorra.\x * \xo 10:15 \xt Gn 19:24-28; Mt 11:23-24\x* \s1 Ri sufrimientos chupa ri samaj \p \v 16 Cami jixintak-e, y rix iweta'n chi xa jix anche'l ovejas ri jixapon chiquicojol winak je anche'l utif.\x * \xo 10:16 \xt Lc 10:3\x* Pero can tibana' anche'l nu'on ri cumetz; raja' ch'anin nuna' cuando c'o jun petenak. Pero can tibana' chuka' anche'l nu'on jun paloma, roma raja' man jun etzelal nu'on. \v 17 Can tibana' cuenta iwi', chi quiri' man xe ta choj ne'iya-iwi' pa quik'a' ri winak ri man utz ta jixquitzu'. Roma reje' xquixquijach pa quik'a' ri autoridades quichi ri tenemit y chuka' xquixch'ay pa tak sinagogas, ri jay anchi' nitzijos-wi rutzij ri Dios. \v 18 Chuka' ri winak can xquixquic'uaj chiquiwech gobernadores y chiquiwech reyes woma ren. Pero roma quiri' xti'an chiwe woma ren, rix xquixtiquier xquinik'alajij chiquiwech reje' y chiquiwech chuka' ri winak man je israelitas ta. \v 19 Cuando ri winak xquixquijach pa quik'a' ri autoridades, man tichajij pena roma ri xti'ij chique y anchique tzij xticusaj chi jixch'o'n chiquiwech. Roma chupa ri misma hora ri', ri Dios xtuya-pe chiwe ri tzij ri xti'ij-apo. \v 20 Roma can ja ri ru-Espíritu Santo ri Itata' Dios ri xtiyo'n chiwe anchique tzij utz ni'ij-apo. Y man ja' ta rix ri xquixch'o'n. \p \v 21 Y xtibanataj chi xa jec'o je ca'i' achi'a' cach'alal qui', jun chique reje' xtujach ri rach'alal chi nicamises. Chuka' can jec'o tata'j ri xquiequijach calc'ual chi yecamises. Y jec'o chuka' ri quiri' xtiqui'en chique quite-quitata'.\x * \xo 10:21 \xt Mr 13:9-12; Lc 12:11-12; 21:12-16\x* \v 22 Can conojel winak itzel xquixquitzu' roma iyo'n iwánima wiq'uin ren.\x * \xo 10:22 \xt Mt 24:9; Mr 13:13; Lc 21:17\x* Pero ri can man xtitzolaj ta chirij y xtucoch' c'a pa ruq'uisbel che ronojel, can xticolotaj-wi.\x * \xo 10:22 \xt Mt 24:13; Mr 13:13\x* \v 23 Y cuando ri winak chupa jun tenemit jixquiya' pa sufrimiento, quixlumaj (quixnimaj) pa jun chic tenemit y chiri' quixc'ue-wi. Roma can ketzij nin-ij chiwe chi c'a man jani quixapon pa ronojel tenemit ri jec'o pa Israel, cuando ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol, yipe yan. \p \v 24 Roma xa ren nink'axaj sufrimiento, rix chuka' c'o sufrimiento xtik'axaj. Roma man jun ri nitijox c'o más ruk'ij chech ru-maestro, chuka' man jun samajel c'o más ruk'ij chech ri rajaf samaj.\x * \xo 10:24 \xt Lc 6:40; Jn 13:16; 15:20\x* \v 25 Jun ri nitijox, tiquicot xe ni'an anche'l ru-maestro che, y quiri' chuka' jun samajel tiquicot xe ni'an anche'l ru-patrón che. Roma xa ja ren ri Tata'j chi'icojol y ri winak niqui'ij Beelzebú chue,\x * \xo 10:25 \xt Mt 9:34; 12:24; Mr 3:22; Lc 11:15\x* can más peor xti'ix chiwe rix. \s1 Anchok chech nic'atzin nakaxi'j-ki' \p \v 26 Pero man tixi'j-iwi' chiquiwech ri xquiebano quiri' chiwe, roma xa can nic'atzin chi rix nik'alajij ri man k'alajin ta utz. Can nic'atzin chi nina'ex ri tz'apel can rij.\x * \xo 10:26 \xt Mr 4:22; Lc 8:17\x* \v 27 Roma ronojel ri nin-ij chiwe pa k'eku'm, can tilesaj rutzijol, y quiri' niya' pa sakil. Ri xin-ij chiwe pa alak'al, xa quixjote' parui' iwocho y chiri' quixsiq'uin tiya' rutzijol chiquiwech ri winak. \v 28 Man tixi'j-iwi' chiquiwech ri xe ri ich'acul ri yetiquier niquicamisaj y che ri iwánima man jun yetiquier niqui'en. Ri anchok chech nic'atzin-wi nixi'j-iwi', ja chech ri jun ri nitiquier nuya' iwánima y ri ich'acul pa k'ak' chi ronojel tiempo. \p \v 29 Can jabel iweta'n chi cuando ye'ilok' ca'i' chicop ri c'o quixic', xe jun centavo cajil. Pero man roma ta chi ri chicop ri' manak cajil, can man jun chique reje' xtitzak ta pa ulef xa ri Itata' Dios man nrojo' ta. \v 30 Y rix hasta ri rusmal tak iwi' ajilan ronojel. \v 31 Ri Dios man jun mej (bey) jixrumestaj ta can. Ri Dios yalan jixrojo' rix. Más jixrojo' que chiquiwech ri chicop ri c'o quixic', y romari' man tixi'j-iwi'. \p \v 32 Y xabachique (xama'anchique) winak ri nuk'alajij-ri' chi wichi ren, ren chuka' xtink'alajij chi raja' wichi chic ren. Y can chech ri Nata' Dios c'o chicaj xtin-ij-wi. \v 33 Pero ri winak ri man nuk'alajij ta ri' chi wichi ren, chuka' ren can man xtink'alajij ta apo rubi' che ri Nata' Dios c'o chicaj,\x * \xo 10:33 \xt 2 Ti 2:12\x* roma man wichi ta ren ri winak ri'. \s1 Ri yeniman rubi' ri Jesús itzel xquietz'et \p \v 34 Man tinojij chi ren xipe chech-ulef chi nic'ue' uxlanen quiq'uin conojel. Man quiri' ta. Xa woma ren can jec'o xtiquijachala-ka-qui' roma ayowal. \v 35 Woma ren, ri ala' xticataj chirij ri rutata'. Ri xten xticataj chirij ri rute'. Y can quiri' chuka' ri alibetz can xticataj chirij ri ralite'. \v 36 Ri can itzel xquietz'eto richi jun winak ri jinruniman ren, ja ri ru-familia raja' mismo.\x * \xo 10:36 \xt Mi 7:6\x* \p \v 37 Xa c'o jun ri más yerojo' rute-rutata' y man nu'on ta ri nin-ij ren che, can man nuc'ul ta ntoc wichi. Ri te'j-tata'j ri más yequijo' calc'ual que chinuech ren, can man nuc'ul ta ye'oc wichi. \v 38 Jun winak ri can nrojo' ntoc wichi ren, man tupokonaj nu'on sufrir woma ren, xa can tu'ona' anche'l xa can ruc'uan ru-cruz. Pero xa c'o jun ri nupokonaj nu'on sufrir woma ren y man nrojo' ta yirutzeklebej, man nuc'ul ta ntoc wichi ren.\x * \xo 10:38 \xt Mt 16:24; Mr 8:34; Lc 9:23\x* \v 39 Roma xa ja ri c'aslen chi ri rech-ulef ri nrojo', can manak xtiril ri c'aslen richi ronojel tiempo. Pero ri winak ri man nupokonaj ta ruc'aslen woma ren, can xtiril-wi ri c'aslen chi ronojel tiempo.\x * \xo 10:39 \xt Mt 16:25; Mr 8:35; Lc 9:24; 17:33; Jn 12:25\x* \s1 Can c'o ruq'uiexel xtiyo'x chique ri can utz quino'j (quina'oj) quiq'uin ri ralc'ual ri Dios \p \v 40 Jun ri can nuc'ul iwech rix, can ja chuka' ren ri yiruc'on-ka; y ri yiruc'on-ka ren,\x * \xo 10:40 \xt Lc 10:16; Jn 13:20\x* can nuc'on-ka chuka' ri takayon-pe wichi.\x * \xo 10:40 \xt Mr 9:37; Lc 9:48\x* \v 41 Xa c'o jun winak ri can jabel nuc'oxaj rutzij ri Dios, y romari' nuc'on-ka rech ri jun ri nuk'alajij ri ni'ix che roma ri Dios; ri nibano quiri', can junan ruq'uiexel xtiyo'x che riq'uin ri nitzijon rutzij ri Dios. Y quiri' chuka' ri winak ri utz nutzu' jun ri can choj ruc'aslen chech ri Dios y romari' can niquicot nuc'ul rech; ri nibano quiri', can junan ruq'uiexel xtiyo'x che riq'uin ri can choj ruc'aslen chech ri Dios. \v 42 Y ri winak ri utz yerutzu' ri manak oc quik'ij roma ja ren jinquitzeklebej, can ketzij nin-ij chiwe; más que xe ta oc juba' tef ya' nuya' chique, can c'o ruq'uiexel xtiyo'x che romari'. Quiri' ri tzij ri xeru'ij ri Jesús. \c 11 \s1 Ri Juan Bautista jec'o ri xerutak c'a riq'uin ri Jesús, roma nrojo' nuna'ej xa ja raja' ri Cristo ri takon-pe roma ri Dios \p \v 1 Y cuando ri Jesús xuq'uis rubixic chique ri cablajuj ru-discípulos anchique samaj ri ne'quibana', xbe chuka' raja' pa ch'aka chic tenemit ri jec'o chiri' pa rech-ulef Israel, chi nuc'ut y nutzijoj rutzij ri Dios. \p \v 2 Ri samaj ri nu'on ri Jesucristo xna'ex roma ri Juan Bautista cuando c'o chiri' pa cárcel, y raja' xerutak-e ca'i' ru-discípulos riq'uin ri Jesús. \v 3 Ri Juan xu'ij-e chique ri ru-discípulos chi tiquic'utuj che Jesús: ¿Can ja ret ri Cristo ri can xtipe-wi? ¿O nakayobej na chic jun? xebecha' che. \p \v 4 Y ri Jesús xu'ij chique ri ca'i' ru-discípulos ri Juan: Quixtzolaj y titzijoj che ronojel ri xitzu' y ri xic'oxaj-e wiq'uin. \v 5 Itzijoj che chi ri moy yetiquier yetzu'n, ri winak ri yejetz'ma'y yebin, can yebin-e utz, y ri winak ri c'o ri itzel yabil lepra chiquij, yec'achoj. Titzijoj chuka' che chi ri winak ri man yec'oxan ta, cami yec'oxan yan; ri caminaki' yec'astaj,\x * \xo 11:5 \xt Is 35:5-6\x* y ri winak ri c'o necesidad pa cánima chech ri Dios, nintzijoj ri utzilaj rutzij ri Dios chique.\x * \xo 11:5 \xt Is 61:1\x* \v 6 Can ti'ij chuka' che chi jun winak anche'l raja', ri can ruyo'n ránima wiq'uin y can manak yirumalij can, can tiquicot roma c'o xtuch'ec chirij chi quiri' rubanon. Quiri' x-ix-e chique ri ca'i' discípulos. \p \v 7 Y cuando reje' xebe, ri Jesús xeru'ij utzilaj tak tzij chirij ri Juan chiquiwech ri winak ri jec'o chiri'. Y quiere' xeru'ij ri Jesús chique: ¿Anchique ri xbe'itzu' rix chiri' pa tz'iran rech-ulef? ¿Xitzu' como rix jun achi chiri', ri anche'l aj, ri nibe quiela' nibe quiela' pa ruk'a' ri quiek'ik'? \v 8 ¿Anchique ri xbe'itzu' rix chiri'? ¿Xitzu' como rix jun achi ri jabel tak tziak jerucusan? Man quiri' ta. Ri achi'a' ri niquicusaj tziak quiri', pa tak cocho reyes yec'ue-wi. \v 9 ¿Pero anchique ri xbe'itzu' rix chiri' pa tz'iran rech-ulef? ¿Xitzu' como jun achi ri nuk'alajij ri bin che roma ri Dios? Ja'. Ri achi ri xitzu' chiri' can ja-wi ri' rusamaj. Pero can c'o chuka' jun chic samaj ri yo'n che, y ri' más nim. \v 10 Roma can chirij ri Juan nich'o'n-wi ri Dios chupa rutzij ri tz'iban can, cuando nu'ij: \q1 Ren xtintak jun achi na'ey, \q1 chi nunaba' ri bey anchi' xtapon-wi ri Cristo.\x * \xo 11:10 \xt Mal 3:1\x* \q1 Quiri' nu'ij ri Dios. \m \v 11 Y tic'oxaj utz ri xtin-ij chiwe cami: Je q'uiy achi'a' ri xquik'alajij rutzij ri Dios ri je-alaxinak chech-ulef, pero man jun ri c'o ta más ruk'ij chech ri Juan Bautista. Can nim-wi ruk'ij raja'. Pero cami, can conojel ri ye'an gobernar roma ri Dios, can más c'o quik'ij. Y ri más manak ruk'ij chique reje', más c'o ruk'ij chech ri Juan. \p \v 12 Y desde que xutz'om-pe samaj ri Juan Bautista c'a cami, ri winak yalan niquijo' ye'oc quiq'uin ri ye'an gobernar roma ri Dios, can niquimajla-qui' chi ye'oc, y ja ri can niquitaj quik'ij y riq'uin ronojel cánima niquirayij ye'oc, jari' ri xquie'oc. \v 13 Conojel ri achi'a' ri xek'alajin ri x-ix chique roma ri Dios ojer can, can c'o xqui'ij can chirij ri ru-gobierno ri Dios. Y quiri' chuka' bin can chupa ri ru-ley ri Moisés. Y c'aja' cuando xpe ri Juan,\x * \xo 11:13 \xt Lc 16:16\x* xbanataj-wi ri bin can chirij ri ru-gobierno ri Dios. \v 14 Xa rix ninimaj o man ninimaj ta, pero ren nin-ij chiwe chi cuando rutzij ri Dios ri tz'iban can nu'ij chi nipe ri Elías, xa chirij ri Juan nich'o'n-wi.\x * \xo 11:14 \xt Mal 4:5; Mt 17:10-13; Mr 9:11-13\x* \v 15 ¡Ri c'o ruxiquin, can tuc'oxaj ri xin-ij! \p \v 16 ¿Anchok quiq'uin je junan-wi ri winak richi ri tiempo re'? Ri winak re' can je junan quiq'uin ri ac'uala' ri yec'ue' pa tak bey y yesiq'uin yech'o'n chiquiwech cuando ye'tz'an. \v 17 Ri ac'uala' ri' niqui'ij: Xkak'ojmaj ka-flautas chiwech y man xixxajo ta. Xkabixaj bix richi bis chiwech y man xixok' ta. Quiri' niqui'ij ri ac'uala' chupa ri atz'anen. Y je quiri' ri winak chi ri tiempo re', man jun ri nika chiquiwech. \v 18 Roma cuando xoka ri Juan Bautista, raja' manak nutaj pan ni man nukum ta chuka' ruya'al-uva, y rix ni'ij chi raja' c'o itzel espíritu riq'uin. \v 19 Y cami xinoka ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol, nintaj pan y ninkum chuka' ruya'al-uva, y rix ni'ij chi xe wa'in ninjo', y ni'ij chuka' chi jin jun k'abarel, jin qui-amigo ri moloy tak impuestos y jin qui-amigo ri winak aj-mac. Pero ri runo'j (runa'oj) ri Dios can k'alaj pa quic'aslen ri winak ri yeniman richi, xcha' ri Jesús. \s1 Ri xtika pa quiwi' ri tenemit ri man xquinimaj ta ri Jesús \p \v 20 Jec'o tenemit anchi' xe'an-wi más q'uiy milagros roma ri Jesús. Pero ri winak ri jec'o chupa ri tenemit ri' man xquijo' ta xquiya' can quimac y man xqui'en ta ri nrojo' ri Dios. Romari' ri Jesús q'uiy ex xu'ij chiquij. \v 21 Raja' xu'ij: Juya' (Juyu') quiwech ri jec'o pa tenemit Corazín y chuka' juya' (juyu') quiwech ri jec'o pa tenemit Betsaida, roma can q'uiy milagros xe'an chiquiwech y man xquinimaj ta rutzij ri Dios. Roma xa ta ja pa tak tenemit Tiro y Sidón\x * \xo 11:21 \xt Is 23:1-18; Ez 26:1–28:26; Jl 3:4-8; Am 1:9-10; Zac 9:2-4\x* xe'an ta ri milagros re', ri winak chi ri ca'i' tenemit ri' xquiya' yan ta can quimac y niqui'en yan ta ri nrojo' ri Dios, quicusalo'n ta chic tziak chi bis, y quiyo'n ta chic chaj chiquij, chi quiri' nitz'et chi yebison roma can nim ri mac ri quibanon. \v 22 Pero ren nin-ij chiwe chi cuando xtapon ri k'ij chi xti'an juzgar ri rech-ulef roma ri Dios, ri jec'o pa tenemit Corazín y ri jec'o pa Betsaida can más castigo xtika pa quiwi', que chiquiwech ri aj-Tiro y aj-Sidón. \v 23 Y ri jec'o pa tenemit Capernaum can niquinojij chi yebe chicaj riq'uin ri Dios y can yalan quik'ij xtiyo'x, pero xa man quiri' ta. Xa xtikases quik'ij, roma xa c'a chupa ri lugar chi castigo xquiebeka-wi.\x * \xo 11:23 \xt Is 14:13-15\x* Roma xa ta ronojel ri milagros ri x-an chiquiwech reje', jari' ta x-an chiquiwech ri aj-Sodoma,\x * \xo 11:23 \xt Gn 19:24-28\x* xquinimaj ta y man ta xeq'uis. Y ri tenemit ri' c'a c'o ta chupa ri k'ij re'. \v 24 Pero cuando xtapon ri k'ij chi xti'an juzgar ri rech-ulef roma ri Dios, ren nin-ij chiwe chi ja ri jec'o pa tenemit Capernaum ri más castigo xtika pa quiwi', que chiquiwech ri aj-Sodoma.\x * \xo 11:24 \xt Mt 10:15; Lc 10:12\x* \s1 Ja ri Jesús nuya' uxlanen \p \v 25 Y chupa ri tiempo ri' ri Jesús xu'ij: Matiox ninya' chawe Nata' Dios, ret ri jat Rajaf ri rocaj y ri rech-ulef, roma man xak'alajij ta ri utzilaj atzij chiquiwech ri winak ri can niquina' chi can q'uiy quieta'n. Xa ja chiquiwech ri winak manak más quieta'n xak'alajij ri utzilaj atzij. \v 26 Can quiri' Nata' Dios, roma jari' ri najo' ret, xcha' ri Jesús pa ru-oración. \p \v 27 Y c'ajari' xu'ij: Ri Nata' Dios, can ronojel ruyo'n-pe pa nuk'a'.\x * \xo 11:27 \xt Jn 3:35\x* Y man jun chic etamayon jin ancu'x (anchique) ren, xe ri Nata'. Y man jun chuka' etamayon ancu'x (anchique) ri Nata', xe ren ri Ralc'ual jin-etamayon,\x * \xo 11:27 \xt Jn 10:15\x* y ri winak anchok che xtinjo' xtink'alajij-wi ren, xtuna'ej ancu'x (anchique) ri Nata'. \v 28 Quixampe wiq'uin chi'iwonojel rix ri yalan jix-cosinak roma can itijon ik'ij chi nicanoj ri Dios y man iwilon ta, y chuka' yalan al ri eka'n (aka'n) kajinak chiwij, roma ja ren xquibano chiwe chi jixuxlan chech ronojel ri'. \v 29-30 Y ja ri nu-yugo ren tic'uaj, roma can más fácil chi nic'uax, y ri eka'n (aka'n) ri xtinya' ren chiwij man al ta. Titzu' ri c'aslen ri nuc'uan ren, can utz oc nuno'j (nuna'oj) quiq'uin conojel y co'l oc nuk'ij nubanon-ka. Y can quiri' tibana' rix. Can tic'uaj ri nu-yugo y quiri' ri iwánima can xtiril uxlanen,\x * \xo 11:29-30 \xt Jer 6:16\x* xcha' ri Jesús. \c 12 \s1 Pa jun k'ij chi uxlanen ri discípulos niquich'up y niquitaj rech trigo \p \v 1 Chuka' chupa ri tiempo ri', pa jun k'ij chi uxlanen, ri Jesús y ri ru-discípulos je-benak pa jun ulef ri ticon trigo chech. Y ri discípulos c'o rech ri trigo yequich'up-e y niquitaj,\x * \xo 12:1 \xt Dt 23:25\x* roma ninum quipa. \v 2 Y xetz'et-pe coma ri achi'a' fariseos, y ja xqui'ij che ri Jesús: Quie'atzu' la a-discípulos roma man utz ta ri niqui'en. Can man utz ta chi yesamaj chupa jun k'ij chi uxlanen, xecha'. \p \v 3 Pero ri Jesús xu'ij chique: ¿Manak como itz'eton ri tz'iban can chirij ri xu'on ri David y ri je raxbil, chupa ri ojer can tiempo, cuando xnum quipa y manak quiway? \v 4 Ri David xberucanoj wey pa rocho ri Dios, y can ja ri lok'olaj tak pan ri xbeyo'x-pe che.\x * \xo 12:4 \xt 1 S 21:1-6\x* Raja' xutaj ri pan y chuka' xuya' chique ri je-benak riq'uin; pero man mac ta ri xqui'en, más que ri pan ri' xe ri sacerdotes c'o modo yetijo.\x * \xo 12:4 \xt Lv 24:9\x* \v 5 ¿O manak como itz'eton ri nu'ij chupa ri ley ri xuya' ri Dios che ri Moisés? Chiri' nu'ij chi ri sacerdotes can yesamaj-wi pa rocho ri Dios ri k'ij chi uxlanen y reje' man mac ta niqui'en.\x * \xo 12:5 \xt Nm 28:9-10\x* \v 6 Y ri' roma ri rocho ri Dios can c'o-wi ruk'ij. Pero cami, rix nitzu' Jun ri c'o más ruk'ij chech ri rocho ri Dios. \v 7 Y rix man ta xi'ij chi mac ri xqui'en ri nu-discípulos, xa ta iweta'n anchique ntel chi tzij rutzij ri Dios cuando nu'ij:\x * \xo 12:7 \xt Mt 9:13\x* Ren más nika chinuech chi nijoyowaj quiwech ri winak, que chech ri chicop ri ye'isuj chinuech.\x * \xo 12:7 \xt Os 6:6\x* Quiri' nu'ij ri Dios. \v 8 Can ja ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol jin Rajaf ri k'ij chi uxlanen, xcha' ri Jesús. \s1 Jun achi chaki'j jun ruk'a' nic'achoj roma ri Jesús \p \v 9 Y cuando ri Jesús y ri ru-discípulos xetzolaj-pe, xebe pa sinagoga, ri jay anchi' niquimol-wi-qui' ri winak chi niquic'oxaj rutzij ri Dios. \v 10 Y chiquicojol ri winak ri quimolon-qui', c'o jun achi chaki'j jun ruk'a'. Y ri winak ri niquijo' niquisujuj ri Jesús roma ri tzij ri yeru'ij, xquic'utuj che: ¿Utz como chi nic'achojrises jun yawa' pa jun k'ij chi uxlanen? \p \v 11 Pero ri Jesús xu'ij chique: C'o ta jun chiwe rix ri c'o ta jun ru-oveja ri nitzak ta pa jun jul chupa jun k'ij chi uxlanen, ¿nuya' como lugar chi nic'ue' can chiri'?\x * \xo 12:11 \xt Lc 14:5\x* Manak nu'on quiri'. Xa can nulesaj-pe ch'anin. \v 12 Pero jun winak can más nim rakalen chech jun oveja, romari' can nuc'ul ni'an ri utz che jun winak pa jun k'ij chi uxlanen. \p \v 13 C'ajari' ri Jesús xu'ij che ri achi ri chaki'j jun ruk'a': Tayuku' la ak'a'. Y ri achi can xe xuyuk ri ruk'a', can ja' utz xu'on-ka, y can anche'l ri jun chic ruk'a', can quiri' xu'on can. \p \v 14 Y ri achi'a' fariseos can xe xquitzu' can ri', xebe y xbequimolo-qui' chi niquinojij anchique niqui'en, roma niquijo' niquicamisaj ri Jesús. \s1 Ri Jesús jun Samajel ri can cha'on-wi \p \v 15 Cuando ri Jesús xuna'ej ri niquinojij chirij, xel-e chiri'. Y can je q'uiy winak ri xetzekleben richi, y conojel yawa'i' yec'achoj can roma raja'. \v 16 Y can yalan nuchelebej chique conojel reje' chi can man tiquitzijoj chi raja' xc'achojrisan quichi. \v 17 Chi quiri' can nibanataj ri xuk'alajij ri Dios che ri Isaías, ri jun rusamajel ri xc'ue' ojer can. Ri tz'iban can, nu'ij: \q1 \v 18 Jare' ri Nusamajel ri nucha'on. \q1 Ren yalan ninjo' raja'; can niquicot-wi wánima riq'uin. \q1 Can xtinya-pe chuka' nu-Espíritu pa ruwi', \q1 y raja' xtuk'alajij chiquiwech ri man quieta'n ta nuech anchique roma nic'atzin jun c'aslen choj. \q1 \v 19 Manak xtu'on ayowal, manak xtisiq'uin chi nich'o'n roma ayowal, \q1 ni man xtuya' ta ka rutzijol raja' mismo chiquiwech winak pa tak bey. \q1 \v 20 Y más que ri ruc'aslen jun winak anche'l ta chic jun aj ri k'ajinak chic juba', raja' man xtu'on ta che chi nik'aj jumul. \q1 Chuka' xa ri ruc'aslen jun winak anche'l ta jun luz ri xe chic sib nuya', raja' manak xtuchup. \q1 Y quiri' xtu'on-apo, c'a xtapon ri k'ij chi raja' xtich'acon y pa ruchojmil xtu'on gobernar. \q1 \v 21 Y ri winak ri man jani quieta'n nuech, riq'uin raja' xtiquiya-wi cánima chi yerucol.\x * \xo 12:21 \xt Is 42:1-4\x* \s1 Ri winak niqui'ij chi ri Jesús c'o ri ruchuk'a' ri quijawal ri itzel tak espíritus riq'uin \p \v 22 Y c'o jun achi moy y man nitiquier ta nich'o'n xc'uax-apo chech ri Jesús, y ri achi ri' quiri' rubanon roma c'o jun itzel espíritu riq'uin. Y ri Jesús xulesaj ri itzel espíritu ri', y xu'on che ri achi chi xtiquier xtzu'n y xch'o'n. \v 23 Y cuando ri winak xquitzu' ri xbanataj, can xsatz quino'j (xsach quic'u'x) y niqui'ij chiquiwech: ¿Man ja' ta como re' ri Cristo ri ru-familia can ri David ri kayoben? \p \v 24 Pero cuando ri achi'a' fariseos xquic'oxaj ri niqui'ij ri winak chirij ri Jesús, ja xqui'ij: Ri Jesús yerulesaj itzel tak espíritus pero xa roma c'o ri ruchuk'a' ri Beelzebú riq'uin,\x * \xo 12:24 \xt Mt 9:34; 10:25\x* ri quijawal ri itzel tak espíritus, yecha'. \p \v 25 Y ri Jesús can reta'n-wi ri niquinojij ri achi'a' fariseos, romari' xu'ij chique: Xa ta ri winak chi jun rech-ulef man junan ta yenojin y ca'i' quiwech niqui'en-ka, nipe ayowal chiquicojol; re' man utz ta, roma man xquielayoj ta xquiec'ue' junan chech-ulef. Y quiri' chuka' jun tenemit o pa jun jay, xa jalajoj quiwech niqui'en-ka y niquijach-ka-qui', can manak chic xquiec'ue' junan chech-ulef, xa xquieq'uis. \v 26 Y quiri' chuka' ri Satanás, xa yerulesaj ri can je rusamajel-wi raja', ri' ntel chi tzij chi xa ruyon raja' nukotaj-e-ri' y chirij raja' mismo nu'on-wi ayowal. Y xa quiri' nu'on, ruyon nic'ue' can y ch'anin nitzak. \v 27 Rix ni'ij chi ren pa rubi' ri Beelzebú yenlesaj ri itzel tak espíritus, y xa quiri' ¿anchique ni'ij chiquij ri yetzekleben iwichi? ¿Ancu'x (Anchique) xyo'n uchuk'a' chique reje' chi yetiquier yequilesaj itzel tak espíritus chuka'? Romari', can ja' ri niqui'en reje' nuk'alajij chi rix man ja' ta ri ye'ibij. \v 28 Ren yitiquier yenlesaj ri itzel tak espíritus roma can ja ru-Espíritu ri Dios c'o wiq'uin. Romari' titemaj chi ri ru-gobierno ri Dios c'o yan chi'icojol cami. \p \v 29 Y ri nrojo' nu'on elak' pa rocho jun achi ri can yalan ruchuk'a'; na'ey tuxima', c'ajari' c'o modo nucanoj-e ronojel ri nrojo' yeruc'uaj. \p \v 30 Jun ri man wiq'uin ta ren nisamaj-wi, xa chuij ren nisamaj-wi.\x * \xo 12:30 \xt Mr 9:40\x* Y jun ri man nito'n ta wichi, xa jari' ri niyuju ronojel ri yenben ren. \p \v 31 Y romari' ren nin-ij chiwe chi ri mac y ri itzel tak tzij ri yequi'ij ri winak chirij ri Dios, can yecoch'otaj-wi (yecuyutaj-wi). Pero jun ri nu'ij itzel tzij chirij ri Espíritu Santo, can manak chic xquiecoch'otaj (xquiecuyutaj) rumac. \v 32 Y xabachique (xama'anchique) winak ri can c'o itzel tzij yeru'ij chuij ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol, can nicoch'otaj (nicuyutaj) rumac. Pero ri yeru'ij itzel tak tzij chirij ri Espíritu Santo, can manak-wi xticoch'otaj (xticuyutaj) rumac, ni cami ni ri chakawech apo.\x * \xo 12:32 \xt Lc 12:10\x* \p \v 33 Roma ri rech ri nuya' jun che', nina'ex xa utz o man utz ta.\x * \xo 12:33 \xt Mt 7:20; Lc 6:44\x* Jun che' ri can utz, can nuya' utzilaj tak rech, y jun che' ri xa man utz ta, chuka' ri rech ri yeruya' man je utz ta. \v 34 Romari' rix ri jix anche'l itzel tak cumetz,\x * \xo 12:34 \xt Mt 3:7; 23:33; Lc 3:7\x* ¿can jixtiquier como rix ni'ij ri utz, cuando xe ri itzel tak ex c'o pa iwánima? Roma jun winak can ja' ri c'o pa ránima ri nu'ij.\x * \xo 12:34 \xt Mt 15:18; Lc 6:45\x* \v 35 Jun utzilaj winak can xe utzilaj ex ri xquieru'ij, roma xe utzilaj tak ex jec'o pa ránima. Pero jun winak ri man utz ta, can xe itzel tak ex ri xquieru'ij, roma xe itzel tak ex ri c'o pa ránima. \v 36 Y ren nin-ij chiwe chi chupa ri k'ij cuando xti'an juzgar ri rech-ulef roma ri Dios, conojel ri winak can xquie'an juzgar roma ronojel ri tzij manak quikalen ri xequi'ij. \v 37 Ri Dios xquieru'on juzgar ri winak roma ri tzij ri yequi'ij, y quiri' xtik'alajin xa je utz o man je utz ta chech ri Dios. \s1 Ri winak man niquijo' ta niquinimaj ri Jesús \p \v 38 Y jec'o chique ri maestros chi ri ley y chuka' achi'a' fariseos xech'o'n-apo che ri Jesús, y xqui'ij: Ret ri can jat Maestro, tabana' jun milagro chakawech, chi nakatzu' xa can ja-wi ri Dios takayon-pe awichi,\x * \xo 12:38 \xt Mt 16:1; Mr 8:11; Lc 11:16\x* xecha'. \p \v 39 Pero ri Jesús xu'ij chique: Ri winak chi ri tiempo re' yalan je itzel y man niquinimaj ta ri Dios, romari' niquijo' chi nin-en jun milagro chiquiwech chi jinquinimaj. Pero man ja' ta ri niquijo' reje' ri xtin-en.\x * \xo 12:39 \xt Mt 16:4; Mr 8:12\x* Xa can xe ri xbanataj riq'uin ri Jonás, ri jun achi ri xuk'alajij ri x-ix che roma ri Dios ojer can, xe ri' ri retal ri c'o can chique reje'. \v 40 Roma anche'l ri Jonás xc'ue' oxi' k'ij y oxi' ak'a' chupa jun nimalaj quer,\x * \xo 12:40 \xt Jon 1:17\x* quiri' chuka' ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol, xquic'ue' chuxe-ulef oxi' k'ij y oxi' ak'a'. \v 41 Y cuando xtapon ri k'ij chi ye'an juzgar ri winak chi ri tiempo re', xquiec'astaj-pe ri winak aj-Nínive y xtiqui'ij chi can man utz ta xqui'en ri winak ri jec'o cami, roma man xquinimaj ta. Ri winak ri xec'ue' pa tenemit Nínive xe xquic'oxaj rutzij ri Dios ri xutzijoj ri Jonás chique, ja xquiya' can ri mac y xqui'en ri nrojo' ri Dios.\x * \xo 12:41 \xt Jon 3:5\x* Y cami jinc'o ren ri c'o más nuk'ij chech ri Jonás, y xa man jinquinimaj ta ri winak. \v 42 Y cuando xtapon chuka' ri k'ij chi ye'an juzgar ri winak chi ri tiempo re', xtic'astaj-pe ri jun reina ri aj-Sabá. Ri reina ri' xtu'ij chi can man utz ta xqui'en ri winak ri jec'o cami, roma man xquinimaj ta. Roma cuando xc'ase' ri jun reina ri', yalan naj xpe-wi chi xoruc'oxaj runo'j (runa'oj) ri Salomón, ri rey chi ri Israel.\x * \xo 12:42 \xt 1 R 10:1-10; 2 Cr 9:1-12\x* Y cami jinc'o ren ri c'o más nuk'ij chech ri rey Salomón ri xc'ue' ojer can, y xa man jinquinimaj ta ri winak. \s1 Cuando jun itzel espíritu nitzolaj chic pe anchi' elenak-wi-e \p \v 43 Cuando c'o jun itzel espíritu ntel-e pa ránima jun winak, nucanoj anchi' nuxlan-wi pa tak lugar tz'iran y can chaki'j. Pero ri itzel espíritu ri' man nril ta ri uxlanen ri nucanoj. \v 44 Romari' nunojij: Más utz yitzolaj chic pa ránima ri winak anchi' xinel-wi-pe, nicha'. Y cuando nitzolaj chic pe pa ránima ri winak anchi' elenak-wi-e, nril anche'l jun jay ri man jun c'o chupa, meson y banon can utz ru'onic. \v 45 Y ri itzel espíritu re' yeruc'om-pe wuku' chic itzel tak espíritus ri más je itzel, y conojel ye'oc pa ránima ri winak. Y ri winak anchok riq'uin yebec'ue-wi ri itzel tak espíritus re', más peor nu'on ruc'aslen chech ri rubanon-pe na'ey. Quiri' chuka' xtibanataj quiq'uin ri winak ri man utz ta quic'aslen, ri jec'o cami. \s1 Ri rute' y ri je rach'alal ri Jesús \p \v 46 Y ri Jesús c'a nich'o'n quiq'uin ri winak cuando xapon ri rute' y ri je rach'alal. Reje' niquijo' yech'o'n riq'uin, pero man xe'apon ta apo c'a riq'uin. \v 47 Y c'o jun ri xu'ij-apo che ri Jesús: Ri ate' y ri awach'alal jatquiyoben chojay; niquijo' yech'o'n awiq'uin, xcha' che. \p \v 48 Pero ri Jesús xu'ij che ri x-in-apo quiri' che: ¿Ancu'x (Anchique) ri nte' y ri je wach'alal na'ij ret? \p \v 49 Y ri Jesús xeruc'ut-apo ri ru-discípulos y xu'ij: Ja reje' ri je nte' y wach'alal. \v 50 Roma can conojel ri yebano ri nrojo' ri Nata' Dios c'o chicaj, ja reje' ri nte', wana' y wach'alal, xcha' ri Jesús. \c 13 \s1 Ri ejemplo chirij ri ija'tz' \p \v 1 Chupa ri k'ij ri' ri Jesús y ri ru-discípulos xe'el-e pa jay y ri Jesús xbech'oquie' chuchi-ya'. \v 2 Y can q'uiy winak xquimol-apo-qui' riq'uin. Romari' raja' xoc-apo pa jun canoa y xch'oquie-ka chupa\x * \xo 13:2 \xt Lc 5:1-3\x* y nutzijoj-pe rutzij ri Dios chique; y reje' xec'ue' can chuchi-ya' niquic'oxaj-apo ri Jesús. \v 3 Raja' q'uiy ex nuc'ut chiquiwech riq'uin ejemplos. Y quiere' nu'ij chique: C'o jun achi ri xbetico. \v 4 Y cuando ri achi nutic ri ija'tz', juba' che ri ija'tz' pa bey xeka-wi. Y xepe ri chicop ri c'o quixic' ri yebe chicaj, xquitaj-e ri ija'tz' ri'. \v 5 Juba' chic che ri ija'tz' chiquicojol abaj xeka-wi y chiri' xa man q'uiy ta ri ulef c'o, romari' can ch'anin xe'el-pe roma man pim ta ri ulef. \v 6 Pero cuando xpe ruchuk'a' ri k'ij, xemayamo'. Y roma xa man naj ta benak-ka quic'amal (quixe'), xechaki'j-ka jumul. \v 7 Y juba' chic ija'tz' chiquicojol k'ayis ri c'o quiq'uixal xeka-wi. Y cuando xe'el-pe, xejik' chiquicojol ri q'uix, roma ri q'uix ch'anin xeq'uiy. \v 8 Pero ri ch'aka chic ija'tz' xeka pa jun utzilaj ulef, y ri tico'n jabel xeq'uiy y jabel xewachin. Roma jec'o ri xquiya' a treinta quiwech, jec'o xquiya' a sesenta y jec'o ri xquiya' a cien quiwech. \v 9 Ri c'o ruxiquin, can tuc'oxaj ri xin-ij, xcha' ri Jesús. \s1 Anchique roma ni'ix jun ejemplo \p \v 10 Y ri discípulos xebe-apo riq'uin ri Jesús y xqui'ij che: ¿Anchique roma riq'uin ejemplos xach'o'n-wi chiquiwech ri winak? \p \v 11 Y ri Jesús xu'ij chique: Man jun mej (bey) can ta k'alajin utz anchique modo nu'on gobernar ri Dios, pero chiwe rix can yo'n-wi lugar chi nina'ej ronojel ri'. Pero ri winak ri man jinquinimaj ta, riq'uin ejemplos yich'o'n-wi chique, roma chiquiwech reje' can manak-wi xtik'alajix. \v 12 Roma ri can c'o ruyacon pa ránima, can xtiyo'x más che y can q'uiy xtic'ue' riq'uin. Pero ri xa man q'uiy ta c'o riq'uin, can xtimaj che ri juba' oc ri c'o riq'uin.\x * \xo 13:12 \xt Mt 25:29; Mr 4:25; Lc 8:18; 19:26\x* \v 13 Romari' ren yencusaj ejemplos cuando yich'o'n chique. Roma can man niquijo' ta niqui'en entender, más que can niquitzu' y niquic'oxaj. \v 14 Quiere' nibanataj ri tz'iban can roma ri Isaías, ri jun achi ri xuk'alajij rutzij ri Dios ojer can. Y quiere' rutz'iban can raja': \q1 Rix, xe quiri' xtic'oxaj y manak xtiben entender ri xtic'oxaj. \q1 Rix xe xquixtzu'n y manak xtitzu' utz ri nitzu'. \q1 \v 15 Roma ri cánima ri winak re' xa can cof rubanon, \q1 y can man ntoc ta pa quixiquin ri ni'ix chique. \q1 Reje' can anche'l je moy niqui'en roma man niquijo' ta yetzu'n. \q1 Can man jun anchique niquijo', \q1 can man niquijo' ta niquic'oxaj ri ni'ix chique; \q1 can cof quibanon che cánima y man niquijo' ta niqui'en entender. \q1 Can man niquijo' ta niquiya' can ri mac y niqui'en ri ninjo' ren chi ninjal quic'aslen.\x * \xo 13:15 \xt Is 6:9-10\x* \q1 Quiri' nu'ij ri Dios, rutz'iban can ri Isaías. \p \v 16 Pero rix nu-discípulos, can jabel quixquicot, roma rix can jixtiquier jixtzu'n jabel. Chuka' can jixc'oxan-wi jabel. \v 17 Roma can nin-ij chiwe, chi je q'uiy achi'a' ri xquik'alajij rutzij ri Dios y utzilaj tak winak xec'ue' ojer can, ri yalan xquirayij xquitzu' ri nitzu' rix cami, pero manak xquitzu'. Y chuka' yalan xquijo' xquic'oxaj ri nic'oxaj rix cami, pero man xquic'oxaj ta.\x * \xo 13:17 \xt Lc 10:23-24\x* \s1 Ri Jesús nuk'alajij ri ejemplo chirij ri ija'tz' \p \v 18 Y ri Jesús xu'ij chique: Tic'oxaj anchique nu'ij ri ejemplo ri nich'o'n chirij ri xberutica' ija'tz'. \v 19 Ri ija'tz' ri xeka can pa bey, jari' rutzij ri Dios ri nic'oxex coma ri winak y nich'o'n chirij ri ru-gobierno ri Dios. Pero ri winak ri' man niquijo' ta niquic'on-ka ri tzij ri' pa cánima. Romari' ri itzel noka y norulesaj ri tzij ri xtic-ka. \v 20 Ri ija'tz' ri xeka can chiquicojol tak abaj, jari' ri rutzij ri Dios ri nic'oxex coma ri winak. Ri winak ri' can yalan yequicot cuando niquic'on-ka rutzij ri Dios pa cánima. \v 21 Pero roma can man naj ta nika-ka ruc'amal (ruxe') rutzij ri Dios pa cánima, can man yelayoj ta yequicot riq'uin, xa jun jani' oc k'ij utz yec'ue' riq'uin ri Dios. Pero cuando yepe sufrimientos y itzel yetz'et roma quiniman rutzij ri Dios, yetzak ch'anin. \v 22 Y ri ija'tz' ri xeka chiquicojol k'ayis ri c'o quiq'uixal, can nich'o'n-wi chirij rutzij ri Dios ri nic'oxex coma ri winak. Pero ri winak ri' xa ja ri nic'atzin chique k'ij-k'ij chech-ulef, xe ri' niquinataj; jec'o ch'aka chic ye'an engañar roma ri beyomel. Romari' rutzij ri Dios nijik' pa cánima. Ri winak ri' can manak xtiwachin utz rutzij ri Dios pa quic'aslen. \v 23 Pero ri ija'tz' ri xeka pa utzilaj ulef, can nich'o'n-wi chirij rutzij ri Dios ri nic'oxex coma ri winak. Ri winak ri' can niquic'on-wi-ka rutzij ri Dios y quic'aslen can niwachin-wi jabel, anche'l niqui'en ri tico'n. Roma c'o ija'tz' niquiya' a treinta quiwech, jec'o niquiya' a sesenta quiwech y jec'o can a cien quiwech niquiya'. Can quiri' nu'on quic'aslen ri winak ri niquic'on-ka rutzij ri Dios pa cánima, xcha' ri Jesús. \s1 Ejemplo chirij ri trigo y ri jun k'ayis rubinan cizaña \p \v 24 Y ri Jesús xutzijoj jun chic ejemplo chiquiwech, y xu'ij: Ri ru-gobierno ri Dios can junan riq'uin ri xbanataj riq'uin jun achi ri xutic jun utzilaj ija'tz' pa rulef. \v 25 Pero chak'a' cuando conojel winak yewer, xoka ru-enemigo ri rajaf ulef, xberutica' can rija'tz' jun k'ayis rubinan cizaña parui' ri trigo ri xtic yan can. Y xe xberu'ona' can ri', xbe. \v 26 Pero cuando xebeq'uiy-pe ri tico'n y xuya-pe rech, c'ajari' xk'alajin-pe ri cizaña. \v 27 Y ri rusamajel ri rajaf ri ulef xe'apon riq'uin y xbequi'ij che: Ri ija'tz' ri xatic pa awulef can ja ri utz. Pero cami c'o cizaña chucojol. ¿Anchi' c'a xpe-wi ri ija'tz' chi ri cizaña? xecha'. \v 28 Y ri achi xu'ij chique ri rusamajel: Ri xbano quiere' chue, jun ri can itzel nitz'eto wichi. Y ri rusamajel xqui'ij che: ¿Najo' chi ne'kac'uku' ri cizaña? xecha' che. \v 29 Pero ri achi xu'ij chique ri rusamajel: Ni, manak modo nic'uk ri cizaña, roma man ninjo' ta chi yec'ukutaj chuka' ri trigo. \v 30 Tiya' na lugar che ri cizaña chi junan niq'uiy-pe riq'uin ri trigo, c'a xtapon na ri k'ij chi nic'ol ri trigo, roma cuando xtapon ri k'ij ri', ren xtin-ij chique ri samajel chi tiquimolo' na'ey ri cizaña y chi tak manojo tiquibana' che chi yeporox; c'ajari' tiquik'ata' ri trigo y tiquiyaca', xcha' ri achi. Quiri' xu'ij ri Jesús. \s1 Ri ija'tz' chi ri mostaza \p \v 31 Y ri Jesús xutzijoj jun chic ejemplo chiquiwech, y xu'ij: Ri ru-gobierno ri Dios can junan riq'uin ri ija'tz' chi mostaza ri nerutica' jun achi pa rulef. \v 32 Roma más que ja ri ija'tz' chi ri mostaza ri más co'l oc, pero cuando niq'uiy, jari' ri más nim ntel chiquiwech ri ch'aka chic tico'n. Ri mostaza xa can anche'l jun che' titzu'n cuando niq'uiy. Romari' ri chicop ri c'o quixic' ri yebe chicaj ye'apon chiri' y niqui'en quisoc chuk'a', xcha' ri Jesús. \s1 Ri rutzij ri Dios can xtuquiraj-ri' \p \v 33 Ri Jesús xutzijoj jun chic ejemplo chiquiwech, y xu'ij chique: Ri ru-gobierno ri Dios can junan riq'uin ri levadura ri neruc'ama-pe jun ixok y nuya' chupa oxi' paj harina y ri levadura nuquiraj-ri' chupa ronojel, y quiri' chuka' xtu'on rutzij ri Dios, can xtuquiraj-ri'. \s1 Ri Jesús can xerucusaj-wi ri ejemplos \p \v 34 Y jare' ri xu'ij ri Jesús chique ri winak xe quiq'uin ejemplos. Can ronojel ri xuc'ut chiquiwech ri winak ri', xe riq'uin ejemplos. \v 35 Chi quiri' can nibanataj ri ru'in can jun achi ri xutzijoj rutzij ri Dios ojer can. Ri rusamajel ri Dios can quiere' rutz'iban can: \q1 Cuando ren xquich'o'n, xquiencusaj ejemplos. \q1 Q'uiy ex ri man je-k'alajin ta utz desde pa ruticribel pe ri rech-ulef, ri xquienk'alajij ren.\x * \xo 13:35 \xt Sal 78:2\x* \q1 Quiri' nu'ij ri tz'iban can. \s1 Ri Jesús nuk'alajij ri ejemplos chirij ri trigo y ri jun k'ayis rubinan cizaña \p \v 36 Y cuando ri Jesús xeru'on-e despedir ri winak, raja' xtzolaj pa jay y ri ru-discípulos xebe-apo riq'uin y xqui'ij che: Roj nakajo' chi ret nak'alajij chakawech anchique ntel chi tzij ri ejemplo chirij ri trigo y ri cizaña. \p \v 37 Y ri Jesús xuk'alajij ri ejemplo chiquiwech y xu'ij: Ri achi ri nutic ri utzilaj ija'tz', ja ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol. \v 38 Ri ulef anchi' xtic ri ija'tz', ja ri rech-ulef. Ri utzilaj ija'tz', ja ri je-banon gobernar roma ri Dios. Y ri cizaña, ja ri can je richi-wi ri itzel. \v 39 Y ri jun ri xberutica' ri cizaña roma itzel nitz'eto, ja ri itzel. Ri k'ij cuando xtik'at ri trigo, jari' ri ruq'uisbel chi ri tiempo re', y ri yek'ato ri trigo ja ri ángeles. \v 40 Y can anche'l ni'an riq'uin ri cizaña ye'leses-e y yeyo'x pa k'ak' chi yeporox, can quiri' chuka' xtibanataj pa ruq'uisbel chi ri tiempo re'. \v 41 Ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol, xquientak ri nu-ángeles chi yequimol conojel ri yebano itzel tak ex y ri niqui'en chique ch'aka chic chi yetzak pa mac. Roma ren man yenjo' ta ri winak ri' chiquicojol ri jec'o pa nu-gobierno. \v 42 Y conojel ri xquiemol-e, xquiebeq'uiak can chupa ri nimalaj k'ak'; y c'a chiri' xquie'ok' y xtiquijach'ach'ej quey. \v 43 Y ri winak ri can choj-wi rubanon quic'aslen chech ri Dios, can yalan quisakil xtiqui'en; can anche'l ri k'ij. Can xtik'alajin chi pa ru-gobierno ri Quitata' Dios jec'o-wi. Ri c'o ruxiquin can tuc'oxaj ri xin-ij. \s1 Ri achi ri xulok' jun ulef anchi' mukun-wi can jun beyomel \p \v 44 Ri ru-gobierno ri Dios can junan riq'uin jun beyomel ri mukun can pa jun ulef, y xbewil-pe roma jun achi. Ri achi ri' xumuk chic can y yalan niquicot xtzolaj chirocho, xuc'ayij ronojel ex ri c'o riq'uin, c'ajari' xulok' ri ulef ri anchi' mukun-wi can ri beyomel ri'. \s1 Ri achi ri xulok' jun perla ri can yalan rajil \p \v 45 Ri ru-gobierno ri Dios can junan riq'uin ri nu'on jun achi ri yerulok' y yeruc'ayij abaj ri ni'ix perlas chique. \v 46 Cuando ri achi ri' nril jun perla ri yalan rajil ri nic'ayix, ch'anin nitzolaj chirocho y nuc'ayij ronojel ex ri c'o riq'uin, c'ajari' nibe y nulok' ri perla ri'. \s1 Ri ejemplo chirij ri ya'l ri anchok che ye'leses quer pa ya' \p \v 47 Ri ru-gobierno ri Dios can junan riq'uin jun ya'l ri niyo'x-ka chupa ri mar y yerulesaj-pe ronojel quiwech quer. \v 48 Y cuando ri ya'l nojinak chic quiq'uin ri quer, ja niquic'uaj chuchi-ya', y yech'oquie-ka chi yequicha'. Ri quer je utz yequic'on can pa tak chaquech, pero ri man je utz ta xa yetorix-e. \v 49 Quiri' ri xtibanataj pa ruq'uisbel che ri tiempo anchi' jojc'o-wi cami. Xquiepe ri ángeles y xquiequicha' ri winak ri man utz ta rubanon quic'aslen chiquicojol ri can choj rubanon quic'aslen chech ri Dios. \v 50 Y ri winak ri man utz ta quic'aslen xquieq'uiak chupa ri nimalaj k'ak' coma ri ángeles y c'a chiri' xquie'ok' y xtiquijach'ach'ej quey. \s1 Ri discípulos xqui'en-wi entender ri xu'ij ri Jesús \p \v 51 C'ajari' ri Jesús xu'ij chique ri ru-discípulos: ¿Xiben entender re'? xcha' chique. Y ri discípulos xqui'ij: Ja' Ajaf, xka'an entender, xecha-apo reje'. \p \v 52 Y raja' xu'ij chique: Yalan utz chi cami xiben entender, roma rix can c'o yan iweta'n chirij ri ru-gobierno ri Dios, y chuka' iweta'n ri je-tz'iban can chupa rutzij ri Dios. Romari' rix can jix junan riq'uin jun rajaf-jay ri yeberulesaj-pe rubeyomal, ri can c'o yan tiempo je-yaquel y chuka' ri c'a juba' tiempo jec'o riq'uin, xcha' ri Jesús. \s1 Ri aj-Nazaret man xquinimaj ta ri Jesús \p \v 53 Y cuando ri Jesús xu'ij yan ri ejemplos re', xuya' can ri lugar ri' y junan xbe quiq'uin ri ru-discípulos. \v 54 Y xapon chupa ri tenemit anchi' xq'uiy-wi-pe raja' y xuc'ut rutzij ri Dios chiri' pa sinagoga, ri jay anchi' niquimol-wi-qui' ri winak ri aj-chiri', chi niquic'oxaj rutzij ri Dios. Y roma ri tzij ri yeru'ij, ri winak ri' can xsatz quino'j (xsach quic'u'x) y xqui'ij: ¿Anchique roma ri achi re' yalan runo'j (runa'oj), y nitiquier yeru'on milagros? \v 55 La' xa ja ralc'ual ri jun achi carpintero, y ri rute' xa ja ri jun ixok rubinan María, y ri rach'alal ja ri Jacobo, ri José, ri Simón y ri Judas. \v 56 Y ri rana' chikacojol roj jec'o-wi. ¿Anchi' c'a xulesaj ronojel re'? yecha-ka chiquiwech. \p \v 57 Y romari' ri winak can man xquinimaj ta ri Jesús. Pero raja' xu'ij chique: Jun ri nuk'alajij ri ni'ix che roma ri Dios, xe ri winak pa rutenemit y ri jec'o pa rocho ri can man jun ruk'ij niqui'en che,\x * \xo 13:57 \xt Jn 4:44\x* xcha' chique. \p \v 58 Ri Jesús man q'uiy ta milagros xeru'on pa rutenemit, roma ri ruwinak xa man xquinimaj ta. \c 14 \s1 Ri Herodes man reta'n ta ancu'x (anchique) ri Jesús \p \v 1 Chupa ri tiempo ri', ri rey Herodes xuc'oxaj chi ri Jesús yalan rutzijol chiquicojol ri winak. \v 2 Y ri Herodes xu'ij chique ri rusamajel: Ri Jesús ri' xa ja ri Juan Bautista ri xc'astaj-pe chiquicojol ri caminaki'. Romari' can c'o ruchuk'a' chi q'uiy ri nitiquier yeru'on, xcha' ri Herodes chique. \p \v 3 Roma ri rey Herodes quic'amon-ka-qui' riq'uin ri Herodías, y ri ixok ri' xa raxayil ri Felipe ri rach'alal ri Herodes. Y romari' ri Herodes xu'ij chi titz'om ri Juan, tiyo'x pa cárcel y tixime' che cadena. \v 4 Quiri' xu'on ri Herodes che ri Juan, roma ri Juan xu'ij che: Man utz ta chi abanon-ka awaxayil che ri Herodías.\x * \xo 14:4 \xt Lv 18:16; 20:21; Lc 3:19-20\x* \p \v 5 Romari' ri Herodes can c'o ta nrojo' nucamisaj ri Juan, pero nuxi'j-ri' chiquiwech ri winak, roma reje' can quieta'n chi ri Juan Bautista can jun achi ri nuk'alajij ri nu'ij ri Dios che. \v 6 Y chupa ri k'ij cuando ri Herodes xtzakon jun chic rujuna', raja' xu'on jun nimak'ej, y chupa ri nimak'ej ri' ri xten ral ri Herodías xxajo chiquiwech ri winak y chech ri Herodes, y ri Herodes can yalan xka chech. \v 7 Y romari' ri Herodes xu'on jurar che ri ral ri Herodías chi xabachique (xama'anchique) ri nrojo', can xtuya-wi che. \v 8 Pero ri xten xa xyo'x runo'j (runa'oj) roma ri rute', c'ajari' xu'ij che ri Herodes: Ren ninjo' chi ret naya' chue pa jun plato, ri rujolon ri Juan Bautista, xcha' raja'. \p \v 9 Y ri rey Herodes xbison-ka ránima romari', pero roma can rubanon yan jurar che ri xten chi can xtuya-wi che ri anchique nrojo' y roma chuka' xa can chiquiwech ri jec'o riq'uin chuchi' mesa xu'ij-wi, romari' raja' xu'ij chi tic'amer-pe rujolon ri Juan Bautista che ri xten ral ri Herodías. \v 10 Xutak rukupixic rukul ri Juan Bautista chiri' pa cárcel. \v 11 Y ri rujolon xc'amer-pe pa jun plato y xyo'x che ri xten, y ri xten xberujacha' che ri rute'. \p \v 12 Y ri ru-discípulos ri Juan xbequic'ama-pe ri ruch'acul chi xbequimuku'. Y chuka' xbequitzijoj che ri Jesús ronojel ri xbanataj. \s1 Ri Jesús xerutzuk más wo'o' mil winak \p \v 13 Y ri Jesús can xe xuc'oxaj ri xbanataj, xbe, y xoc-e pa jun canoa junan quiq'uin ri ru-discípulos y xk'ax juc'an chic ruchi-ya'; can naj xbe-wi, pa jun lugar anchi' manak winak. Pero ri winak xquina'ej anchi' xbe-wi, y xe'el-pe pa tak tenemit y chicakan xe'apon-wi chupa ri lugar anchi' napon-wi ri Jesús. \v 14 Y cuando ri Jesús ja ntel-pe chupa ri canoa chiri' juc'an ruchi-ya', xutzu' chi xa can je q'uiy yan chic winak ri quiyoben, y raja' yalan xujoyowaj quiwech. Y ri yawa'i' ri jec'o chiquicojol ri winak ri', xec'achoj can roma raja'. \v 15 Y cuando ya nika-ka ri k'ij, ri ru-discípulos xebe-apo riq'uin ri Jesús y xqui'ij che: Chupa ri lugar re' man jun winak jec'o y tarde chic; ta'ij chique ri winak chi quiebe pa tak cocoj tenemit ri jec'o-pe nakaj chi niquilok' quiway chiri', xecha' che. \p \v 16 Pero ri Jesús xu'ij chique ru-discípulos: Man nic'atzin ta yebe chi ne'quicanoj ri xtiquitaj, tiya' quiway rix, xcha' chique. \p \v 17 Y ri discípulos xqui'ij-apo: Roj xe wo'o' wey y ca'i' quer c'o kaq'uin, y re' man nu'on ta, xecha'. \p \v 18 Pero ri Jesús xu'ij chique: Tic'ama-pe we'. \p \v 19 Y chuka' xu'ij chique ri winak chi quiech'oquie-ka conojel parui' ri rex k'ayis. Y raja' xeruli'ej pa ruk'a' ri wo'o' wey y ri ca'i' quer, xtzu'n chicaj y xuya' matiox che ri Dios. Raja' xeruper y xuya' chique ri ru-discípulos, y reje' xquijach chique ri winak. \v 20 Can conojel xewa' utz y can utz xnoj quipa. Y c'a jec'o cablajuj chaquech ri xenoj riq'uin ri wey y quer ri xemol can. \v 21 Conojel ri winak ri xetzuk jec'o la'k wo'o' mil xe ri achi'a', y jec'o-apo chuka' ixoki' y ac'uala' ri man xe'ajilex ta. \s1 Ri xbanataj parui' ri choy (ya') rubinan Galilea \p \v 22 Y ri Jesús can ja' xu'ij chique ri ru-discípulos chi quie'oc chupa ri canoa y quiena'ey-e c'a juc'an chic ruchi-ya'; roma raja' c'a nic'ue' can chi yeru'on despedir ri winak. \v 23 Y cuando xebe yan conojel ri winak, raja' xjote-e parui' jun juyu' chi nu'on orar. Y can ruyon c'o chiri' cuando xk'okumer-ka chech. \v 24 Y ri canoa anchi' je-benak-wi ri discípulos pa nic'aj ya' benak yan, pero ri ruchuk'a' ri ya' man nuya' ta lugar chi nibin. Can yalan nu'on ri quiek'ik', romari' man nuya' ta chic lugar che ri canoa chi choj nibin chech. \v 25 Y cuando ya nisakar-ka, ri Jesús benak chirakan parui' ri ya', chi napon yan quiq'uin. \v 26 Pero cuando ri discípulos xquitzu' chi c'o jun benak parui-ya', xsatz quino'j (xsach quic'u'x), romari' xqui'ij: ¡Titzu'! ¡Jun xibinel! xecha'. Y can riq'uin quichuk'a' xqui'ij quiri' roma yalan xquixi'j-qui'. \p \v 27 Pero ri Jesús can ja' xch'o'n chique, y xu'ij: Man tixi'j-iwi'; tiya' iwánima wiq'uin. Ja ren ri Jesús, xcha' chique. \p \v 28 Y ri Pedro can ja' xch'o'n-apo y xu'ij che ri Ajaf: Xa can ketzij ja ret, tabana' chue chi yitiquier yibin chuka' chiwakan parui' ri ya' y yibe-apo awiq'uin, xcha' ri Pedro. \p \v 29 Y ri Ajaf xu'ij-pe che: Catampe c'a. Y ri Pedro can ja' xka-ka pa ya' y nibin parui' ri ya' chi neruc'ulu-apo ri Jesús. \v 30 Pero cuando xutzu' chi can nim ruchuk'a' ri quiek'ik', xuxi'j-ri', y c'aja' xuna' xa ja nibe-ka chuxe' ya', romari' riq'uin ruchuk'a' xu'ij: ¡Ajaf, quinacolo'! \p \v 31 Y ri Jesús can ch'anin xutz'om ri Pedro y xu'ij che: ¿Anchique roma man xaya' ta ronojel awánima wiq'uin? xuche'x ri Pedro. \p \v 32 Cuando reje' xejote' yan apo chupa ri canoa, xtane-ka ruchuk'a' ri quiek'ik'. \v 33 Y conojel ri je-benak chupa ri canoa xquiya' ruk'ij ri Jesús y xqui'ij che: Cami xkatzu' chi can ketzij ja ret ri Ralc'ual ri Dios. \s1 Q'uiy yawa'i' yec'achoj roma ri Jesús pa Genesaret \p \v 34 Y reje' xek'ax parui' ri choy (ya') ri' y xe'apon pa Genesaret. \v 35 Y cuando ri achi'a' chi ri lugar ri' xquitemaj rech chi ja ri Jesús xoka, reje' can ch'anin xquitak rutzijol pa ronojel lugar ri jec'o-pe chunakaj ri Genesaret, y ri winak xequic'amala-pe conojel ri yawa'i' ri jec'o quiq'uin. \v 36 Y ri yawa'i' re' can niquic'utuj favor che ri Jesús chi tuya' lugar chique chi niquitz'om más que xe ruchi-rutziak chi quiri' yec'achoj. Y conojel ri xquitz'om ruchi-rutziak ri Jesús xec'achoj riq'uin ri quiyabil. \c 15 \s1 Ri nutz'iluj ránima jun winak ja ri itzel tak ex ri yeru'ij y ri itzel tak ex ri yerunojij \p \v 1 Y jec'o jujun achi'a' fariseos y jujun maestros chi ri ley je aj-Jerusalem xe'apon riq'uin ri Jesús y xqui'ij che: \v 2 ¿Anchique roma ri a-discípulos man niqui'en ta chic anche'l bin can coma ri ojer tak winak? Roma ri a-discípulos ret manak niquich'aj quik'a' cuando yewa'. Can man niqui'en ta anche'l naka'an roj, xecha'. \p \v 3 Y ri Jesús chuka' xuc'utuj chique reje': Y rix chuka' ¿anchique roma xe ri qui'in can ri ojer tak winak ri niben, romari' man nijo' ta jixniman che ri Dios roma man niben ta ru-mandamiento? \v 4 Ri Dios nu'ij: Quie'abana' respetar ate-atata'.\x * \xo 15:4 \xt Ex 20:12; Dt 5:16\x* Y jun ri itzel yerutzu' rute-rutata', ticamises;\x * \xo 15:4 \xt Ex 21:17; Lv 20:9\x* can man tijoyowex rech. Quiri' ru'in can ri Dios. \v 5 Pero rix xa man quiri' ta nic'ut. Rix xa ye'itijoj ri winak chi quiri' man yequito' ta ri quite-quitata'. Roma niqui'ij chique ri quite-quitata': Ren manak modo jixinto' roma ronojel ri c'o wiq'uin xa nusujun chic che ri Dios. Y roma quiri' niqui'ij, man yequito' ta ri quite-quitata', jari' ri nic'ut rix. \v 6 Y roma quiri' ri nic'ut rix chiquiwech ri winak, can ja' ni'ij chique chi can man quiequi'en respetar quite-quitata'. Y roma rix xe ri quic'utun can ri ojer tak winak ri niben, romari' can man jun ruk'ij ibanon che ri ru-mandamiento ri Dios. \v 7 Rix xa ca'i' ipalaj. Xa can utz rubixic rubanon can chiwij ri jun achi ri xuk'alajij rutzij ri Dios ri xubinaj Isaías. Raja' xutz'ibaj can ri xu'ij ri Dios che y quiere' nu'ij: \q1 \v 8 Ri winak re' xe riq'uin ri quichi' niquiya' nuk'ij, \q1 pero pa cánima xa man quiri' ta, roma xa can naj c'o-wi cánima chi niquiya' nuk'ij. \q1 \v 9 Xa man jun nic'atzin-wi ri niqui'en cuando niquiya' nuk'ij, \q1 ronojel ri yequi'ij cuando yequitijoj ri winak, xa quino'j (quina'oj) achi'a' y niqui'ij chi can jari' ti'an.\x * \xo 15:9 \xt Is 29:13\x* \q1 Quiri' rutz'iban can ri Isaías, xcha' ri Jesús. \p \v 10 C'ajari' ri Jesús xch'o'n-apo chique ri winak ri quimolon-apo-qui' chiri' y xu'ij chique: Tic'oxaj utz ri xtin-ij cami y tibana' entender. \v 11 Ri nutz'iluj ránima jun winak man ja' ta ri ex ri yerutaj-ka. Ri nutz'iluj ránima jun winak ja ri itzel tak ex ri yeru'ij, xcha' ri Jesús. \p \v 12 Y ri discípulos xebe-apo riq'uin ri Jesús, y xqui'ij che: Ri achi'a' fariseos xcataj quiyowal roma ri xa'ij, xecha' che. \p \v 13 Pero raja' xu'ij chique ri ru-discípulos: Ri quitico'n reje' man xtic'ue' ta can, xa xtileses-e jumul. Roma xa man ja' ta ri Nata' c'o chicaj tiquiyon. \v 14 Quie'iya' can. Reje' can moy quibanon riq'uin ri quieta'n, y yequic'uaj ch'aka chic moy. Y xa ri yeruc'uaj ri moy, xa moy chuka', junan xquiebetzak pa tak jul,\x * \xo 15:14 \xt Lc 6:39\x* xcha' ri Jesús. \p \v 15 Y ri Pedro xu'ij che ri Jesús: Tak'alajij chakawech anchique ntel chi tzij ri xatzijoj chake. \p \v 16 Y ri Jesús xu'ij: ¿Chuka' rix man xiben ta entender ri xin-ij? \v 17 ¿Man niben ta entender chi can man ja' ta ri nutaj-ka jun winak ri nutz'iluj ránima? Roma ronojel ri nutaj-ka xa chupa nika-wi-ka y c'ajari' nibe pa ulef. \v 18 Ri nutz'iluj ránima jun winak ja ri itzel tak ex ri yeru'ij, roma ronojel ri' xa pa ránima nalex-wi.\x * \xo 15:18 \xt Mt 12:34\x* \v 19 Pa cánima ri winak yepe-wi ri itzel tak ex ri niquinojij. Chiri' nipe-wi ri banoj-camic. Chiri' nipe-wi chuka' cuando ri winak ri je-c'ulan y ri man je-c'ulan ta niquicanola-qui' chi niqui'en mac. Pa cánima chuka' nipe-wi cuando ye'elak', niquitz'ucula' tzij chiquij ch'aka chic, y itzel yech'o'n chiquij ch'aka chic. \v 20 Y ronojel ri', jari' ri nitz'ilun ránima jun winak. Pero xa jun winak man nuch'aj ta ruk'a' y quiri' niwa-ka, can man jun anchique nu'on che; can manak nutz'iluj ránima. Quiri' xu'ij ri Jesús. \s1 Ri Jesús nu'on jun milagro riq'uin jun xten, ral jun ixok man israelita ta \p \v 21 Y ri Jesús junan quiq'uin ru-discípulos xel-e chiri', y xbe c'a pa jun lugar chiquinakaj ri tenemit quibinan Tiro Y Sidón. \v 22 Y chiri' c'o jun ixok ru-familia can jun achi ri xubinaj Canaán. Ri ixok re' yalan nibison xoka riq'uin ri Jesús, y nuc'utuj favor che ri Jesús y can riq'uin ruchuk'a' nu'ij: Tajoyowaj nuech ret Ajaf, ru-familia can ri rey David. Quinato' roma ri wal-xten c'o jun itzel espíritu riq'uin, y can yalan nu'on sufrir pa ruk'a'. \p \v 23 Pero ri Jesús man xch'o'n ta apo che ri ixok. Y ri discípulos xebe-apo chunakaj ri Jesús y xqui'ij che: Tabana' che ri ixok re' chi tic'ue' can, roma can petenak chakij y can yalan nisiq'uin nich'o'n. \p \v 24 Y ri Jesús xu'ij: Ren xitak-pe xe quichi ri winak israelitas ri man jec'o ta apo riq'uin ri Dios, roma quisatzon-qui' (quisachon-qui'), xcha'. \p \v 25 Can ja' xpe ri ixok y xoxuquie' chech ri Jesús, y xu'ij che: Ajaf, quinato', xcha' raja'. \p \v 26 Pero ri Jesús xu'ij che ri ixok: Ri ruyo'n-pe ri Dios man utz ta ninya' chique xabachique (xama'anchique). Anche'l quiway ri ac'uala' man utz ta nimaj chique chi niyo'x chique ri tz'i', xcha' ri Jesús. \p \v 27 Pero ri ixok xu'ij: Ajaf, can ketzij-wi ri na'ij. Pero can jojtiquier chuka' nakasic'-apo juba' che ri ruyo'n-pe ri Dios, anche'l niqui'en ri tz'i', yequitijla' ri rupixc'al tak wey ri yequitzakla-ka ri cajaf cuando yewa' chuchi' mesa. \p \v 28 Y ri Jesús can ja' xu'ij che ri ixok: Can yalan ayo'n awánima wiq'uin. Can tibanataj c'a ri najo', xcha' ri Jesús. Y can chupa ri hora ri' ri itzel espíritu ri c'o riq'uin ri xten ral ri ixok ja xel-e. \s1 Ri winak xquiya' ruk'ij ri Dios, roma q'uiy yawa'i' xec'achoj can roma ri Jesús \p \v 29 Ri Jesús y ri ru-discípulos xquiya' can ri lugar ri' y xe'apon chunakaj ri choy (ya') rubinan Galilea, xejote' parui' ri juyu' ri c'o chiri' y chiri' xbech'oquie-wi ri Jesús. \v 30 Y can q'uiy winak xe'apon riq'uin, y jequic'uan-apo quiyawa'i'; jec'o ri yejetz'ma'y yebin, jec'o je moy, jec'o je mem, jec'o man utz ta quik'a' y jec'o ch'aka chic ri jun-wi chic rech yabil ntoc chique. Ri yawa'i' ri' xeyo'x-apo chech ri Jesús coma ri winak, y can conojel xec'achoj-e. \v 31 Y roma ri xu'on ri Jesús quiq'uin ri yawa'i', ri winak can anchique la xquina', roma ri je mem, yech'o'n; ri man utz ta ri quik'a', xec'achoj; ri yejetz'ma'y yebin, can utz yebin; y ri moy yetzu'n. Romari' ri winak can xquiya' ruk'ij ri Dios chi ri Israel. \s1 Cuando ri Jesús xerutzuk más quieji' mil winak \p \v 32 Y ri Jesús xeroyoj ri ru-discípulos y xu'ij chique: Yalan ninjoyowaj quiwech ri winak re', roma ja yan oxi' k'ij jec'o-pe wiq'uin y manak quiway. Y xa xquientak ta e chi tak cocho xe quiri' y man yewa' ta e, man utz ta; xa xquiebetzak pa tak bey roma manak je-waynak, xcha' raja'. \p \v 33 Y ri discípulos xqui'ij che ri Jesús: Chupa ri lugar re' manak winak. ¿C'o como anchi' ne'kila-wi-pe wey chi yekatzuk conojel ri winak re'? \p \v 34 Pero ri Jesús xuc'utuj chique: ¿Jani' wey c'o iwiq'uin? xcha'. Y reje' xqui'ij: Xe wuku' wey y jujun oc quer, xecha' che. \p \v 35 Y ri Jesús xu'ij chique ri winak chi quiech'oquie-ka pa ulef. \v 36 Y ja xeruli'ej ri wuku' wey y ri quer pa ruk'a' y xuya' matiox che ri Dios. C'ajari' xeruper y xuyala-e chique ri ru-discípulos y reje' xbequiya' chique conojel winak. \v 37 Can conojel xewa' utz y can utz xnoj quipa. Y c'a c'o wuku' chaquech ri xenoj riq'uin ri wey y quer ri xemol can. \v 38 Y ri winak ri xewa', xe ri achi'a' je quieji' mil, y jec'o chuka' ixoki' y ri ac'uala' ri xewa' man xe'ajilex ta. \v 39 Y cuando ri Jesús xeru'on yan despedir ri winak, raja' junan quiq'uin ri ru-discípulos xe'oc-e pa canoa, xebe y xe'apon pa jun lugar rubinan Magdala. \c 16 \s1 Ri achi'a' fariseos y ri saduceos niquitojtobej ri Jesús \p \v 1 Ri achi'a' fariseos y ri achi'a' saduceos xe'apon riq'uin ri Jesús chi niquitojtobej y xqui'ij che chi tu'ona' jun milagro chicaj\x * \xo 16:1 \xt Mt 12:38; Lc 11:16\x* chi nuc'ut xa can ja-wi ri Dios takayon-pe richi. \v 2 Pero ri Jesús xu'ij chique ri achi'a' ri': Cuando rix nitzu' chi can quiak quibanon ri ajawa' (mukul) chicaj, cuando c'aja' nika-ka ri k'ij, ni'ij chi utz k'ij neru'ona'. \v 3 Y chuka' ri nimak'a' yan, cuando nitzu' chi ri rocaj mukul y quiak chuka' quibanon ri ajawa' (mukul), ni'ij: Cami nika job, jixcha-ka. Rix xa ca'i' ipalaj, roma can iweta'n anchique ri neru'ona-pe pa k'ij, cuando nitzu' ri rocaj. Pero man iweta'n ta nitzu' ri yebanataj y nu'ij anchique tiempo jojc'o-wi. \v 4 Ri winak chi ri tiempo re' yalan je itzel y man niquinimaj ta ri Dios, romari' niquijo' chi nin-en jun milagro chiquiwech chi jinquinimaj.\x * \xo 16:4 \xt Mt 12:39; Lc 11:29\x* Pero man ja' ta ri niquijo' reje' ri xtibanataj. Xa can xe ri xbanataj riq'uin ri Jonás,\x * \xo 16:4 \xt Jon 3:4-5\x* ri jun achi ri xuk'alajij ri x-ix che roma ri Dios ojer can, xe ri' ri retal ri c'o can chique reje', xcha' ri Jesús, y ja xeruya' can ri achi'a' ri' y xbe junan quiq'uin ri ru-discípulos. \s1 Ri niquic'ut ri fariseos y ri saduceos man utz ta \p \v 5 Cuando ri Jesús y ri ru-discípulos xe'apon c'a juc'an ruchi-ya', c'ajari' ri discípulos xoka pa quiwi' chi manak wey quic'uan-e roma xa xquimestaj can. \v 6 Y ri Jesús xu'ij chique ri ru-discípulos: Can tic'oxaj ri xtin-ij chiwe: Tibana' cuenta iwi' chech ri levadura quichi ri achi'a' fariseos\x * \xo 16:6 \xt Lc 12:1\x* y ri achi'a' saduceos, xcha' ri Jesús. \p \v 7 Y roma quiri' xu'ij ri Jesús, ri ru-discípulos xqui'ij-ka chiquiwech: Raja' xu'ij quiri' chake roma manak xkac'om-pe kaway. \p \v 8 Pero ri Jesús can reta'n-wi ri niquinojij ri ru-discípulos, xu'ij chique: ¿Anchique roma rix ninojij chi roma manak kaway xin-ij quiri'? Can man iyo'n ta utz iwánima wiq'uin. \v 9 ¿C'a man jani tiben entender ri xin-ij? ¿Man noka ta chic pa iwi' cuando xentzuk wo'o' mil achi'a' riq'uin ri wo'o' wey?\x * \xo 16:9 \xt Mt 14:17-21\x* ¿Can man noka ta chic pa iwi' jani' chaquech wey ri ximol can? \v 10 ¿Man noka ta chuka' pa iwi' cuando xentzuk ri quieji' mil achi'a' riq'uin ri wuku' wey y jani' chaquech wey ximol can?\x * \xo 16:10 \xt Mt 15:34-38\x* \v 11 ¿Anchique roma rix man xiben ta entender chi ren man xich'o'n ta chirij ri wey ri ximestaj can? Ri xin-ij ren chiwe, ja chi tibana' cuenta iwi' chech ri levadura quichi ri achi'a' fariseos y saduceos, xcha' ri Jesús. \p \v 12 C'ajari' ri discípulos xqui'en entender chi ri Jesús man ja' ta ri levadura ri nicuses riq'uin ri pan xunataj. Y xa ja' chi tiquibana' cuenta qui' chech ri niquic'ut ri achi'a' ri', roma xa man utz ta. \s1 Pedro nu'ij chi ri Jesús jari' ri Cristo Ralc'ual ri c'aslic Dios \p \v 13 Y ri Jesús junan quiq'uin ri ru-discípulos xapon pa jun lugar ri nakaj c'o che ri tenemit rubinan Cesarea chi ri Filipo; y xuc'utuj chique ri ru-discípulos: ¿Anchique niqui'ij ri winak chuij ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol; jin ancu'x (anchique) ren? xcha' chique. \p \v 14 Y ri discípulos xqui'ij che ri Jesús: Jec'o ye'in chi ja ret ri Juan Bautista. Jec'o ch'aka chic niqui'ij chi ja ret ri Elías. Jec'o chuka' ri ye'in chi ja ret ri Jeremías o jun chic chique ri achi'a' ri xquik'alajij ri x-ix chique roma ri Dios ojer can,\x * \xo 16:14 \xt Mt 14:1-2; Mr 6:14-15; Lc 9:7-8\x* xecha' ri discípulos. \p \v 15 Y raja' xuc'utuj chique reje': Y rix ¿anchique ni'ij chuij? xcha' chique. \p \v 16 Y ri Simón Pedro can ja' xu'ij che ri Jesús: Ja ret ri Cristo, Ralc'ual ri c'aslic Dios,\x * \xo 16:16 \xt Jn 6:68-69\x* xcha' che. \p \v 17 Y can xe xuc'oxaj quiri' ri Jesús, can ja' xu'ij: Ret Simón Pedro ralc'ual ri Jonás, can caquicot; roma ri c'aja' oc xa'ij, man winak ta x-in chawe, xa can ja ri Nata' Dios c'o chicaj. \v 18 Y ninjo' nin-ij chawe: Ret, Pedro abi'; y parui' ri abaj re' xtinpoba-wi nu-iglesia. Y ri iglesia can manak xtich'acataj roma ri camic y roma ri itzel. \v 19 Can chawe ret xtinya-wi ri uchuk'a' chi najak ri puerta chiquiwech ri ye'oc quiq'uin ri ye'an gobernar roma ri Dios; romari' ronojel ri xtaxim o xtasol we' chech-ulef, can quiri' chuka' xti'an che chila' chicaj.\x * \xo 16:19 \xt Mt 18:18; Jn 20:23\x* \p \v 20 Y ri Jesús xu'ij chique ri ru-discípulos chi can man jun anchok che tiquitzijoj chi ja raja' ri Cristo ri takon-pe roma ri Dios. \s1 Ri Jesús nu'ij chi xticamises \p \v 21 Desde ri tiempo ri' ri Jesús nuk'alajij chiquiwech ri ru-discípulos, chi can nibe na pa tenemit Jerusalem chi nuk'axaj q'uiy sufrimiento pa quik'a' ri rijilaj tak achi'a' ri c'o quik'ij, pa quik'a' ri nimalaj tak sacerdotes y chuka' pa quik'a' ri maestros chi ri ley; can xticamises, pero pa rox k'ij xtic'astaj-pe. \v 22 Y cuando ri Pedro xuc'oxaj ri xu'ij ri Jesús, xuc'uaj juba' aparte y cof xch'o'n che ri Jesús y xu'ij: Man ta xtrojo' ri Dios chi xtac'ulumaj anche'l ri xa'ij-ka chawij ret Ajaf, xcha' ri Pedro. \p \v 23 Pero cuando ri Jesús xuc'oxaj quiri', xutzalmayij-ri' y xu'ij che ri Pedro: Man cac'ue-pe wiq'uin ret Satanás, roma man utz ta ri nanojij. Ret jatoc jun ri xe nuk'at nubey. Roma ri nanojij ret xa can junan riq'uin ri niquinojij ri winak y man anche'l ta nrojo' ri Dios. \p \v 24 Y ri Jesús xch'o'n chique ri ch'aka chic ru-discípulos y xu'ij: Xa c'o jun nrojo' yirutzeklebej, can man tupokonaj-ri' nu'on sufrir, xa can tu'ona' anche'l can ruc'uan ru-cruz. Man tu'on ri nurayij raja'. Xa c'o jun nunojij nu'on quiri', can tipe wiq'uin y quirutzeklebej.\x * \xo 16:24 \xt Mt 10:38; Lc 14:27\x* \v 25 Roma xa c'o jun ri yalan nrojo' ri ruc'aslen we' chech-ulef, man xtiril ta ruc'aslen ri manak xtiq'uis. Pero ri man nupokonaj ta ri', más que nicamises woma ren, can xtiril-wi ri c'aslen chi ronojel tiempo.\x * \xo 16:25 \xt Mt 10:39; Lc 17:33; Jn 12:25\x* \v 26 Roma, ¿anchique nuch'ec jun winak, xa nic'ue' ri beyomel richi ronojel ri rech-ulef riq'uin y xa man nicolotaj ta? Más que yalan ta beyomel c'o riq'uin ri winak, man nitiquier ta nulok' ri c'aslen ri man niq'uis ta. \v 27 Roma ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol can xquipe chic jun mej (bey), y junan chic nuk'ij riq'uin ri Nata' y xquiepe chuka' ri nu-ángeles wiq'uin.\x * \xo 16:27 \xt Mt 25:31\x* Y ja xtinya' ruq'uiexel chique conojel, roma ronojel ri quibanon chiquijunal.\x * \xo 16:27 \xt Sal 62:12\x* \v 28 Tic'oxaj na pe'; can ketzij ri nin-ij chiwe, chi ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol, yipe riq'uin chic nuk'ij y c'o chic uchuk'a' pa nuk'a', y can jec'o jujun chiwe rix ri man xquiecom ta, c'a tiquitzu' na ri', xcha' ri Jesús. \c 17 \s1 Ri k'ij cuando ri Jesús xjalataj rech chiquiwech oxi' ru-discípulos \p \v 1 Y cuando xk'ax yan waki' k'ij, ri Jesús xucha' ri Pedro, chuka' ri Jacobo y ri Juan ri cach'alal qui', chi quiri' xe ri je oxi' ri' xeruc'uaj c'a parui' jun juyu' nim. \v 2 Ri Jesús xjalataj rech chiquiwech ri je oxi' ru-discípulos.\x * \xo 17:2 \xt 2 P 1:17-18\x* Ri rupalaj can xrapak'uj anche'l ri k'ij. Y chuka' ri rutziak can yalan sak xu'on, can anche'l luz. \v 3 Y cuando ri je oxi' discípulos xquitzu', yetzijon yan chic riq'uin ri Jesús ri ca'i' achi'a' quibinan Moisés y Elías. Ri achi'a' ri' je rusamajel ri Dios ri xec'ue' ojer can tiempo. \v 4 Y ri Pedro xu'ij-apo che ri Jesús: Ajaf, we' utz kabanon. Xa ret najo', naka'an oxi' tak jay; jun awichi ret, jun richi ri Moisés y jun richi ri Elías. \p \v 5 Cuando ri Pedro c'a nitzijon-apo che ri Jesús, c'o jun ajawa' (mukul) can nich'ich'an xka-pe pa quiwi'. Y chupa ri ajawa' (mukul) ri', c'o Jun xch'o'n-pe y xu'ij: Jare' ri Walc'ual y yalan ninjo'; can niquicot wánima riq'uin.\x * \xo 17:5 \xt Is 42:1; Mt 3:17; 12:18; Mr 1:11; Lc 3:22\x* Can tic'oxaj ri nu'ij raja', xcha-pe ri Dios chicaj. \p \v 6 Y cuando ri je oxi' discípulos xquic'oxaj ri', xquikasaj-ka-qui' c'a chech-ulef. Y yalan xquixi'j-qui'. \v 7 Y ri Jesús xbe-apo quiq'uin ri ru-discípulos, xerutz'om-ka y xu'ij chique: Quixcataj y man tixi'j-iwi', xcha' ri Jesús. \p \v 8 Cuando ri discípulos xetzu'n chic apo, man jun chic xequitzu', xa can ruyon chic ri Jesús c'o can. \p \v 9 Y cuando reje' je-xulan-pe chech ri juyu', ri Jesús xuchelebej chique ri ru-discípulos y xu'ij: Man jun anchok che titzijoj-wi ri xitzu'. Utz nitzijoj pero c'aja' cuando ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol xic'astaj yan pe chiquicojol ri caminaki', xcha' chique. \p \v 10 Ri discípulos can ja' xqui'ij che ri Jesús: Roj kabanon entender chi ja ret ri Cristo ri takon-pe roma ri Dios. ¿Pero anchique roma ri maestros chi ri ley niqui'ij chi ja ri Elías noka na'ey,\x * \xo 17:10 \xt Mal 4:5\x* c'ajari' noka ri Cristo? xecha'. \p \v 11 Y ri Jesús xu'ij chique: Can ketzij-wi chi ri Elías nipe na'ey y noru'ona' ru'onic ronojel ri c'o. \v 12 Pero ren can nin-ij chiwe chi ri Elías ri' xpe yan\x * \xo 17:12 \xt Mt 11:14\x* y man xquina'ej ta ancu'x (anchique) ri'. Xa yalan pokon xqui'en-e che. Can ronojel ri xquijo', can quiri' xqui'en che. Y can quiri' xtiqui'en chuka' chue ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol, can xtin-en sufrir pa quik'a', xcha' ri Jesús. \p \v 13 Y c'ajari' ri discípulos xqui'en entender chi ri Jesús chirij ri Juan Bautista xch'o'n-wi. \s1 Jun ala' nu'on ataque, ri yabil ri ni'ix epilepsia che, nic'achoj roma ri Jesús \p \v 14 Cuando ri Jesús y ri je oxi' ru-discípulos xe'apon-ka anchi' quimolon-qui' q'uiy winak, c'o jun achi xoka riq'uin ri Jesús y xoxuquie' chech. Ri achi xu'ij che ri Jesús: \v 15 Ajaf, tajoyowaj rech ri walc'ual, roma raja' yalan nu'on sufrir pa ruk'a' ri ataque, ri yabil rubinan epilepsia, y can q'uiy mej (paj) tzakinak pa k'ak' y pa tak ya'. \v 16 Xinc'om-pe chi xonya' chiquiwech ri a-discípulos, ninjo' chi nic'achoj ta coma, pero reje' man yetiquier ta niquilesaj-e ri yabil, xcha' ri achi. \p \v 17 Y ri Jesús ja' xu'ij: Can man jun winak chupa ri tiempo re' ruyo'n ta juba' ránima riq'uin ri Dios. Xa conojel je-satzinak (je-sachinak). ¿Jani' tiempo ninojij rix chi xquic'ue' iwiq'uin? ¿Can jani' tiempo xquitiquier xquixincoch', ni'ij rix? Tic'ama-pe ri ala' we', xcha' ri Jesús. \p \v 18 Ri Jesús cof xch'o'n che ri itzel espíritu y xu'ij che chi tel-e riq'uin ri ala'. Y ri ala' can ja' xc'achoj. Xq'uis-e ri ruyabil ri hora ri', roma xel-e ri itzel espíritu. \p \v 19 Y cuando ri Jesús y ri ru-discípulos quiyon chic jec'o, xepe reje' xquic'utuj che ri Jesús: ¿Anchique roma roj man xojtiquier ta xkalesaj-e ri itzel espíritu? xecha' che. \p \v 20 Y ri Jesús xu'ij chique: Man xixtiquier ta xilesaj roma can man iyo'n ta ronojel iwánima riq'uin ri Dios. Y can ketzij ri nin-ij chiwe: Xa niya' ta iwánima riq'uin ri Dios, más que xe juba' oc anche'l jun rija'tz' mostaza, ren nin-ij chi rix can jixtiquier ni'ij che ri jun juyu' re' chi tel-e we' y tik'ax pa jun chic lugar, y can xtik'ax-wi.\x * \xo 17:20 \xt Mt 21:21; Mr 11:23; 1 Co 13:2\x* Can ronojel-wi xquixtiquier xtiben, xa ta niya' juba' iwánima riq'uin ri Dios. \v 21 Pero ri jun rech espíritu re' ntel-e, xe riq'uin ayuno y oración, xcha' chique. \s1 Ri Jesús nunataj chic ri rucamic \p \v 22 Y cuando ri Jesús y ri ru-discípulos jec'o chic pa rech-ulef Galilea, xpe ri Jesús xu'ij chic chique ri ru-discípulos: Ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol, can xquijach-wi pa quik'a' ri winak ri itzel yetz'eto wichi. \v 23 Can xquicamises-wi; pero pa rox k'ij xquic'astaj-pe chiquicojol ri caminaki'. Y cuando ri discípulos xquic'oxaj ri xu'ij ri Jesús, can yalan xebison. \s1 Ri Jesús xutoj chuka' ri impuesto chi ri rocho ri Dios \p \v 24 Y cuando ri Jesús y ri ru-discípulos xe'apon pa tenemit Capernaum, ri yemolo mero chi nitoj ri impuesto chi ri rocho ri Dios,\x * \xo 17:24 \xt Ex 30:13; 38:26\x* xe'apon chuka' riq'uin ri Pedro y xquic'utuj che: ¿Nutoj ri i-Maestro ri impuesto chi ri rocho ri Dios? xecha'. \p \v 25 Y Pedro xu'ij: Ja', nutoj. \p Y cuando ri Pedro xapon pa jay, ja ri Jesús xbech'o'n-pe na'ey che y xu'ij: ¿Anchique nanojij ret Simón Pedro? ¿Ri reyes ri jec'o chech-ulef, anchok chique niquic'utuj-wi ri impuesto y contribuciones? ¿Chique ri quiwinak ka reje' o chique ri man je quiwinak ta? xcha' ri Jesús. \p \v 26 Y ri Pedro xu'ij che ri Jesús: Ri reyes chique ri winak ri man je quiwinak ta niquic'utuj-wi, xcha'. \p Y ri Jesús can ja' xu'ij: Ja ri quiwinak ri manak niquitoj ri'. \v 27 Pero xa man nakatoj ta, xa juba' yan chic man xtiqui'en ta entender anchique roma man nakatoj ta. Cami quie'abelesaj-pe quer pa ya'; y ri na'ey quer ri xtalesaj, tajaka' pa ruchi' y chiri' xtawil-wi ri mero chi natoj ri impuesto chi rocho ri Dios. Ri mero ri' nu'on chi natoj ri wichi ren y ri awichi ret, xcha' ri Jesús che ri Pedro. \c 18 \s1 ¿Ancu'x (Anchique) c'o más ruk'ij? \p \v 1 Y ja' cuando ri discípulos xebe-apo riq'uin ri Jesús, y xquic'utuj che: Cuando xtoka ri k'ij chi ja ri Dios nibano gobernar, ¿ancu'x (anchique) ri más c'o ruk'ij xtic'ue' chake roj?\x * \xo 18:1 \xt Lc 22:24\x* xecha'. \p \v 2 Y ri Jesús can ja' xroyoj jun ac'ual y xuya' pa quinic'ajal. \v 3 Y raja' xu'ij chique ri ru-discípulos: Can ketzij ri nin-ij chiwe: Xa rix man nijal ta ri ino'j (ina'oj), xa man jixoc ta anche'l jun ac'ual, man xquixoc ta quiq'uin ri ye'an gobernar roma ri Dios.\x * \xo 18:3 \xt Mr 10:15; Lc 18:17\x* \v 4 Xe ri co'l oc nuna-ka anche'l ri jun ac'ual re', jari' ri más nim ruk'ij xtic'ue' chiquicojol ri ye'an gobernar roma ri Dios. \v 5 Ri can jinruniman y can niquicot nuc'on-ka jun ac'ual anche'l re', man xe ta xtuc'on-ka ri ac'ual, xa can xquiruc'on-ka chuka' ren. \s1 Can xtika nimalaj castigo pa ruwi' ri jun ri nu'on che jun chic chi nika pa mac \p \v 6 Xa c'o ta jun co'l ri jinruniman y nipe ta jun chic winak y nu'on che ri jun ri' chi nika pa mac, man utz ta ri nu'on. Romari' ri winak ri nunojij nu'on quiri', más utz nu'on che xa ta nixim jun nim abaj chi quie'n chukul y ne'torix pa mar y tibe-ka c'a chuxe' ri ya'. \v 7 Juya' (Juyu') quiwech ri winak ri jec'o chech-ulef, roma jec'o ri yebano chique chi niqui'en mac. Can c'o-wi ri quiri' niquic'ulumaj chech-ulef. Pero can juya' (juyu') rech ri winak ri nu'on che jun chic chi nu'on mac. \p \v 8 Romari' xa jun ak'a' o jun awakan nibano chawe chi na'an mac, más utz nakupij y natorij-e. Roma más utz chi xe jun ak'a' o jun awakan c'o y jatoc chupa ri c'aslen ri man niq'uis ta, que chech ca'i' ak'a' y ca'i' awakan c'o y xa chi ronojel ach'acul jabetorix chupa ri castigo; chupa ri k'ak'\x * \xo 18:8 \xt Mt 5:30\x* ri man nichup ta. \v 9 Y chuka' xa jun chique ri awech nu'on chawe chi na'an mac, más utz nalesaj y natorij-e. Roma más utz chi xe jun awech c'o y jatoc chupa ri c'aslen ri man niq'uis ta, que chech ca'i' awech c'o y xa chi ronojel ach'acul jabetorix chupa ri castigo; chupa ri k'ak' ri man nichup ta.\x * \xo 18:9 \xt Mt 5:29\x* \s1 Jun ejemplo chirij jun oveja ri xsatz (xsach) \p \v 10 Man tiben chique ri winak chi can man jun oc quik'ij, roma chiwech rix can je co'l oc. Roma ren nin-ij chiwe chi reje' jec'o ángeles ri yechajin quichi, y ri ángeles ri' can siempre jec'o-apo chicaj chech ri Nata' Dios. \v 11 Y ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol, can xipe chi yencanoj ri winak ri je-satzinak (je-sachinak) chupa ri mac chi yencol.\x * \xo 18:11 \xt Lc 19:10\x* \p \v 12 Can tinojij utz ri xtin-ij chiwe. Xa jun achi jec'o ta cien ru-ovejas y nisatz (nisach) ta can jun, ¿man yeruya' ta can como juba' ri ch'aka chic ovejas y nibe pa tak k'ayis chucanoxic ri jun ri satzinak (sachinak) can? \v 13 Y más que ri achi ri' c'a jec'o na ri ch'aka chic ru-ovejas ri man xesatz (xesach) ta, can nin-ij chi raja' más niquicot ránima riq'uin ri jun ru-oveja xa nerila-pe. \v 14 Can quiri' chuka' nibanataj riq'uin ri Itata' ri c'o chicaj, can man nurayij ta raja' chi nisatz (nisach) ta can jun winak chupa ri mac, más que can manak oc ruk'ij. \s1 Ri Jesús nuc'ut chakawech anchique modo nakacoch' (nakacuy) jun kach'alal \p \v 15 Xa c'o jun awach'alal c'o jun ex itzel ri nu'on chawe, ayon cabech'o'n che y ta'ij che ri xu'on chawe. Y xa ri awach'alal ri' nunimaj ri na'ij che, can k'alaj chi xach'ec, roma can utz nu'on ri ruc'aslen.\x * \xo 18:15 \xt Lc 17:3\x* \v 16 Pero xa man jatrunimaj ta, quie'ac'uaj jun o je ca'i' chic awiq'uin,\x * \xo 18:16 \xt Dt 17:6; 19:15\x* y chiquiwech reje' ta'ij che ri awach'alal que man utz ta ri xu'on chawe. Chi quiri' can je ca'i' o je oxi' ri jec'o-apo niquic'oxaj cuando nibanataj ronojel ri'. \v 17 Y xa ri awach'alal can man niniman ta, ta'ij chique conojel ri kach'alal ri niquimol-qui'. Y cuando bin chic che coma ri kach'alal y xa c'a man niniman ta, can man utz ta ri xu'on, y ti'ij che que man iwach'alal ta chic roma xa can anche'l jun winak ri man runiman ta ri Dios. \p \v 18 Y can tinimaj ri nin-ij chiwe, ren ninya' can wuchuk'a' pa ik'a'. Y romari' ronojel ri xtixim o xtisol we' chech-ulef, can quiri' chuka' xti'an che chila' chicaj.\x * \xo 18:18 \xt Mt 16:19; Jn 20:23\x* \p \v 19 Chuka' nin-ij chiwe: Xa chech-ulef jec'o je ca'i' kach'alal ri can junan niquinojij chirij jun ex chi niquic'utuj che ri Dios pa oración, ri Nata' Dios ri c'o chicaj can xtuya-pe ri nic'utux che coma ri je ca'i' ri'. \v 20 Roma xabachi' (xama'anchi') quimolon-qui' je ca'i' o je oxi', xa can pa nubi' ren quimolon-wi-qui', can jinc'o ren pa quinic'ajal, xcha' ri Jesús. \p \v 21 Y ri Pedro can ja' xbe-apo riq'uin ri Jesús y xu'ij che: Ajaf, xa jun wach'alal nu'on retzelal chue, ¿jani' mej (paj) utz nincoch' (nincuy) rumac? ¿Ja como ri wuku' mej (paj) utz nincoch' (nincuy) rumac? xcha' ri Pedro che ri Jesús. \p \v 22 Ri Jesús xu'ij che ri Pedro: Ren man nin-ij ta chawe chi xe wuku' mej (paj) utz nacoch' (nacuy) rumac jun awach'alal ri nu'on retzelal chawe. Ren nin-ij chawe chi utz nacoch' (nacuy) setenta veces siete ri awach'alal.\x * \xo 18:22 \xt Lc 17:3-4\x* \s1 Jun ejemplo chirij ri samajel ri man xucoch' (xucuy) ta jun raxbil \p \v 23 Roma riq'uin ri ru-gobierno ri Dios can nibanataj anche'l xbanataj riq'uin jun rey. Ri rey re' xrojo' xuna'ej jani' quic'as chiquijunal ri rusamajel. \v 24 Y cuando ri rey ri' xtiquier-ka chi nuna'ej ri quic'as, c'o jun rusamajel xpobex chech y ri samajel re' c'o millones ruc'as. \v 25 Y roma ri samajel ri' man nitiquier ta nutoj ruc'as, ri rey xu'ij chi tic'ayix ri samajel, junan quiec'ayix riq'uin ri raxayil y chuka' ri ralc'ual. Y chuka' can quiec'ayix ri ex richi, chi quiri' nitojtaj ri c'as. \v 26 Ri samajel can ja' xxuquie-ka pa ulef chech ri rey, y yalan nuc'utuj favor che. Ri samajel nu'ij che ri rey: Tabana' favor quinayobej juba' más. Ren can xtintoj chawe ronojel ri nuc'as, xcha' raja'. \v 27 Y ri rey ri ru-patrón ri samajel, can yalan xujoyowaj rech rusamajel ri yalan q'uiy ruc'as, romari' xucoch' (xucuy) riq'uin ruc'as y man jun anchique xu'on che. \v 28 Pero cuando xel-pe ri samajel, xberuc'ulu-pe jun chic samajel ri c'o ruc'as rubanon riq'uin raja'. Ri c'as ri rubanon ri jun raxbil riq'uin, man anche'l ta ruc'as raja' riq'uin ri ru-patrón, ri jun achi re' xa juba' oc ruc'as rubanon, pero raja' xutz'om chukul ri raxbil y can ja' nujitz'aj rukul y nu'ij che: Tatojo-pe ri ac'as ri abanon wiq'uin, nicha' che. \v 29 Y ri raxbil can ja' xxuquie-ka chech, y can nuc'utuj favor che, y nu'ij: Quinayobej chic juba' y ren xtintoj ronojel chawe, xcha'. \v 30 Pero ri achi samajel ri c'o c'as banon riq'uin, man xka ta chech ri x-ix che y romari' xbesujun chirij chi nuya' pa cárcel, c'a tutojo' na ri c'as c'aja' xtel-pe pa cárcel. \v 31 Y ri ch'aka chic samajel cuando xquitzu' ronojel ri xbanataj, can xbison-ka cánima. Y reje' xebe riq'uin ri rey ri qui-patrón y xbequitzijoj ronojel ri xu'on ri jun samajel riq'uin ri jun chic. \v 32 Y ri rey xutak royoxic ri samajel ri man utz ta xu'on y xu'ij che: Ret, xa jat jun itzel nusamajel. Ren xincoch' (xincuy) ronojel ri nimalaj ac'as, roma can quiri' xac'utuj chue. \v 33 ¿Man ja' ta como ri' xc'atzin chuka' xa'an ta ret riq'uin ri awaxbil pa samaj, anche'l ri xin-en ren awiq'uin chi xinjoyowaj awech? \v 34 Y ri rey, ri qui-patrón ri samajel, roma xcataj ruyowal, xujach-e ri itzel rusamajel pa quik'a' ri achi'a' chi xquitz'apij pa cárcel, y chiri' xti'an castigar chi nu'on sufrir c'a titojtaj na can ronojel ruc'as. \p \v 35 Can quiri' xtu'on ri Nata' Dios ri c'o chicaj iwiq'uin rix, xa man riq'uin ta ronojel iwánima nicoch' (nicuy) quimac ri iwach'alal cuando c'o itzel niqui'en chiwe, xcha' ri Jesús. \c 19 \s1 Ri winak je-c'ulan man utz ta niquijach-qui' \p \v 1 Y cuando ri Jesús xuq'uis rutzijoxic ri jun ejemplo, xbe y xuya' can ri lugar ri', ri rubinan Galilea. Raja' xbe c'a pa Judea, y xk'ax c'a juc'an chic ruchi' rakan-ya' Jordán. \v 2 Raja' can yalan je q'uiy winak ri xetzekleben richi chiri', y jec'o chuka' ri xec'achoj roma. \p \v 3 Y ja' jec'o jujun achi'a' fariseos ri xeloka riq'uin, chi niquitojtobej ri Jesús chi nitzak ta pa quik'a'. Y romari' xquic'utuj che: ¿Utz como chi jun achi nujach-ri' riq'uin ri raxayil roma xabachique (xama'anchique) ex? \p \v 4 Pero ri Jesús xu'ij chique ri achi'a' ri': ¿Man itz'eton ta c'a chupa rutzij ri Dios ri nu'ij chi can pa ruticribel pe ri Dios je ca'i' xeru'on? Can man ruyon ta ri achi y chuka' man ruyon ta ri ixok.\x * \xo 19:4 \xt Gn 1:27; 5:2\x* \v 5 ¿Can manak como itz'eton chuka' ri tz'iban can? Ri nu'ij: Romari' ri achi xquieruya' can ri rute-rutata' y xtiquic'on-qui' riq'uin ri raxayil, y chi je ca'i' xe jun xtiqui'en.\x * \xo 19:5 \xt Gn 2:24\x* Quiri' nu'ij rutzij ri Dios ri tz'iban can. \v 6 Y romari' cuando quic'uan chic qui', man je ca'i' ta chic, xe jun chic quibanon. Romari', ri can xe jun chic quibanon roma ri Dios, man jun winak tijacho quichi', xcha' ri Jesús. \p \v 7 Y ri achi'a' fariseos xquic'utuj che ri Jesús: Xa quiri', ¿anchique roma ri Moisés xu'ij chi xa jun achi nrojo' nujach-ri' riq'uin raxayil, tu'ona' jun carta ri nu'ij chi nujach-ri' riq'uin y tuya' che ri raxayil?\x * \xo 19:7 \xt Dt 24:1-4; Mt 5:31\x* \p \v 8 Y ri Jesús xu'ij chique ri achi'a' ri': Can anche'l cowirinak ri iwánima rix cami, quiri' chuka' xbanataj ojer can pa ru-tiempo ri Moisés. Romari' raja' xu'ij chi jun achi c'o modo nujach-ri' riq'uin ri raxayil; pero pa ruticribel pe, man quiri' ta ri x-an. \v 9 Ren can nin-ij-wi chiwe chi xabachique (xama'anchique) achi ri nujach-ri' riq'uin ri raxayil y xa man roma ta ri ixok ruc'uan-ri' riq'uin jun chic achi, xa roma ri achi xucanoj jun chic ixok, ri achi ri' can nika pa mac chech ri Dios. Y xa c'o jun achi ri nuc'on ri ixok chi ntoc raxayil, roma ri ixok rujachon-ri' riq'uin ri rachijil, chuka' ri achi ri' can nika pa mac chech ri Dios,\x * \xo 19:9 \xt Mt 5:32; 1 Co 7:10-11\x* xcha' ri Jesús. \p \v 10 Y ri discípulos xqui'ij che ri Jesús: Xa jun achi can jumul ximil riq'uin ri raxayil, más ta utz che ri achi man ta nic'ue' raxayil, xecha' reje'. \p \v 11 Y ri Jesús can ja' xu'ij chique ri ru-discípulos: Man conojel ta niqui'en entender ri tzij ri xin-ij-ka, roma man chique ta conojel yo'n-wi lugar chi manak ta nic'ue' quixaylal. \v 12 Y can jec'o-wi achi'a', desde que xe'alex can ja' yan xek'alajin chi can man xtiquicanoj ta quixaylal. Jec'o chuka' achi'a' je quiri', pero xa roma xe'an operar. Y jec'o chuka' achi'a' je quiri', pero xa quiq'uin reje' xpe-wi que man xtiquicanoj ta quixaylal, chi quiri' niqui'en rusamaj ri Dios y yequito' ri ye'oc quiq'uin ri ye'an gobernar roma ri Dios. Ri jun ri can nuna' chi nitiquier nic'ue' ruyon y man nic'ue' ta raxayil, can quiri' tu'ona', xcha' ri Jesús. \s1 Ri Jesús yerojo' chuka' ri ac'uala' \p \v 13 Y jec'o ac'uala' ri xec'uax-apo chech ri Jesús, chi tuya' ruk'a' pa quiwi' y tuc'utuj chuka' ru-bendición ri Dios pa quiwi'. Pero ri discípulos xa xqui'ij chique ri winak que man quiequic'uaj ri ac'uala' chech ri Jesús. \v 14 Pero ri Jesús xa xu'ij chique ri ru-discípulos: Tiya' lugar chi ri ac'uala' yepe wiq'uin ren, y man quie'ik'at. Roma ri ru-gobierno ri Dios, xe quichi ri je anche'l ac'uala'. \p \v 15 Y cuando ri Jesús ruc'utun chic ru-bendición ri Dios y xuyala' yan can ruk'a' pa quiwi' ri ac'uala', raja' xuya' can ri lugar ri' y xbe. \s1 Jun c'ajol-ala' beyom nich'o'n riq'uin ri Jesús \p \v 16 Y c'o jun c'ajol-ala' xapon riq'uin ri Jesús y xu'ij: Utzilaj Maestro, ta'ij chue: ¿Anchique ri utz ri nin-en ren chi quiri' ninwil nuc'aslen ri man niq'uis ta? xcha' raja'. \p \v 17 Y ri Jesús xu'ij che: ¿Anchique roma na'ij utz chue ren? Roma man jun winak ri utz ta, xa can xe Jun ri utz y ri' ja ri Dios. Xa ret can najo' jatapon chupa ri c'aslen ri man niq'uis ta, can tabana' ri nu'ij ri mandamientos, xcha' che. \p \v 18 Y xpe ri c'ajol-ala' xuc'utuj che ri Jesús: ¿Anchique ri mandamientos ri'? xcha'. \p Y ri Jesús xu'ij che: Ri mandamientos ri' ja ri man cacamisan,\x * \xo 19:18 \xt Ex 20:13; Dt 5:17\x* ri achi ri c'o raxayil man tucanoj jun chic ixok,\x * \xo 19:18 \xt Ex 20:14; Dt 5:18\x* man catelak',\x * \xo 19:18 \xt Ex 20:15; Dt 5:19\x* man tatz'uc tzij chirij jun chic winak.\x * \xo 19:18 \xt Ex 20:16; Dt 5:20\x* \v 19 Chuka' quie'abana' respetar ri ate-atata'.\x * \xo 19:19 \xt Ex 20:12; Dt 5:16\x* Y anche'l najo-ka-awi' ret, can quiri' chuka' quie'ajo' conojel ri winak.\x * \xo 19:19 \xt Lv 19:18\x* Jari' ri mandamientos, xcha' ri Jesús. \p \v 20 Y ri c'ajol-ala' xu'ij che ri Jesús: C'a jin co'l cuando nubanon-pe ronojel ri'. ¿Anchique c'a ri ch'aka chic ri man nubanon ta? xcha' raja'. \p \v 21 Y ri Jesús xu'ij che: Xa najo' na'an ronojel, c'a c'o ri manak abanon. Man ajachon ta ri abeyomal chiquiwech ri winak ri manak quibeyomal. Tac'ayij ri c'o awiq'uin y ri rajil tajacha' chiquiwech ri winak ri manak quibeyomal, chi quiri' nic'ue' abeyomal chicaj. Y catampe wiq'uin y quinatzeklebej, xcha' ri Jesús. \p \v 22 Cuando ri c'ajol-ala' xuc'oxaj ri tzij ri xu'ij ri Jesús, nibison ránima xtzolaj-e, roma yalan rubeyomal c'o y man nrojo' ta nusipaj. \p \v 23 Ja cuando ri Jesús xu'ij chique ri ru-discípulos: Can tinimaj ri nin-ij chiwe, chi yalan cuesta che jun beyom ntoc quiq'uin ri ye'an gobernar roma ri Dios. \v 24 Xa más la'k nitiquier nik'ax jun camello pa jun ch'uti' rujulil jun acux, que chech jun beyom ntoc quiq'uin ri ye'an gobernar roma ri Dios. \p \v 25 Y cuando ri ru-discípulos ri Jesús xquic'oxaj ri tzij ri', can xsatz quino'j (xsach quic'u'x), y niqui'ij chiquiwech: Xa can anche'l ri nu'ij, xa can quiri', can man jun xticolotaj, xecha'. \p \v 26 Ri Jesús xerutzu-apo ri ru-discípulos y xu'ij chique: Man tinojij quiri'. Ri winak man yetiquier ta niquicol-qui', pero ri Dios ronojel nitiquier nu'on, xcha' chique. \p \v 27 Y ja' cuando ri Pedro xu'ij che ri Jesús: Ret aweta'n chi roj kayo'n can ronojel ri c'o kaq'uin, roma jatkatzekleben. ¿Y anchique xtakach'ec roj romari'? \p \v 28 Ri Jesús xu'ij: Can ketzij ri nin-ij chiwe, chi cuando xtapon ri tiempo chi ronojel xquie'oc c'ac'ac', ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol c'o chic nuk'ij, can xquich'oquie' pa nu-trono chi nin-en gobernar.\x * \xo 19:28 \xt Mt 25:31\x* Y chuka' rix ri jinitzekleben, xquixch'oquie' pa cablajuj tronos chi niben gobernar pa quiwi' ri cablajuj quiwech familias ri je calc'ual can ri cablajuj ralc'ual can ri achi xubinaj Israel.\x * \xo 19:28 \xt Lc 22:30\x* \v 29 Y xabachique (xama'anchique) winak ri woma ren ruyo'n can rocho, rach'alal, rute-rutata', raxayil, ralc'ual o rulef, q'uiy ri xtiyo'x che; can cien más ri ruq'uiexel xtiyo'x che. Y can xtiyo'x chuka' ruc'aslen ri manak xtiq'uis. \v 30 Y je q'uiy ri yalan quik'ij cami, xtapon ri k'ij cuando manak chic quik'ij xtic'ue'. Y je q'uiy ri xa manak quik'ij ri cami, xtapon ri k'ij cuando xtic'ue' quik'ij.\x * \xo 19:30 \xt Mt 20:16; Lc 13:30\x* \c 20 \s1 Ri ejemplo chiquij ri samajel ri junan cajil xyo'x \p \v 1 Ri ru-gobierno ri Dios can junan riq'uin ri xu'on jun achi rajaf ulef ri xerucanoj samajel chi yesamaj riq'uin. Raja' can cumaj xcataj y ri samajel ri xeril xerutak pa rulef ri ruticon uva chech chi xquimol ri cosecha. \v 2 Cuando ri achi ri' xeril ri samajel y xu'ij chique chi can xtuya' jun denario chique chi quik'ij, ja xerutak pa rulef ri ruticon uva chech. \v 3 C'ajari' ri achi xel chic e c'o la'k a las nueve che ri nimak'a' ri', y xutzu' pa c'ayibel chi jec'o ri man quiwilon ta quisamaj. \v 4 Raja' xapon quiq'uin y xch'o'n-apo chique y xu'ij: Quixbesamaj chuka' rix pa wulef ri nuticon uva chech, y ren xtinya' jun utz iwajil, xcha' chique. Y ri samajel ri' can xebe-wi pa samaj. \v 5 Ri rajaf ri ulef, can quiri' chuka' xu'on quiq'uin ri ch'aka chic samajel ri xeril cuando xel-e pa nic'aj-k'ij, y quiri' chuka' xu'on ri c'o la'k a las tres ri nak'ak'ij. Raja' xerutak ri samajel pa rusamaj, y xu'ij chique chi can xtuya' jun utz cajil. \v 6 Y c'o la'k a las cinco ri nak'ak'ij, raja' xel chic e jun mej (bey) y xeberila-pe ch'aka chic, y xu'ij chique: ¿Anchique roma rix manak jixsamaj y chi jun k'ij ri jixc'o we'? xcha' chique. \v 7 Y ri samajel ri' xqui'ij che: Man jun xyo'n kasamaj, xecha'. Y ri rajaf ri ulef xu'ij chique: Quixbesamaj chuka' rix pa wulef ri nuticon uva chech, y xtinya' jun utz iwajil, xcha' chique. Y ri samajel ri' can xebe pa samaj. \p \v 8 Cuando xka yan ka ri k'ij, xpe ri rajaf ulef, xu'ij che ri uc'uey quichi ri samajel: Quie'awoyoj-pe conojel ri samajel y quie'atojo-e.\x * \xo 20:8 \xt Lv 19:13; Dt 24:15\x* Na'ey quie'atojo' ri samajel ri xeloka después, y c'ajari' quie'atojo' ri xeloka na'ey, xcha' raja'. \v 9 Cuando ri samajel ri xe'oc pa samaj ri c'o la'k a las cinco ri nak'ak'ij, xe'apon chi yetoj; jun denario ri xtoj chique, roma quiri' xurayij ránima ri rajaf ulef nuya' chique. \v 10 Y cuando xe'apon ri samajel ri xe'oc pa samaj na'ey chi yetoj; xquinojij que más q'uiy ri xtiyo'x chique, roma reje' can jun k'ij xesamaj. Pero cuando xtoj rajil ri quik'ij, xquitzu' chi reje' chuka' xa jun denario ri xyo'x chique. \v 11 Cuando xquitzu' chi junan ri xyo'x chique, xquich'ojij ri cajil che ri patrón. \v 12 Ri samajel ri' xqui'ij: Ri samajel ri xe'oc-pe pa samaj después, xa jun hora oc xesamaj, y can junan xa'an chique kaq'uin roj, y roj jun k'ij ri xojsamaj y xojc'ue' chuxe' ruk'ak'al-k'ij, xecha'. \v 13 Y ri rajaf samaj xu'ij che jun: Xa junan xentoj ri ch'aka chic samajel, man jun itzel ex xin-en chawe ret. Roma quiri' xka'ij awiq'uin chi jun denario ninya' chawe. ¿Noka pa awi'? \v 14 Cami ret xe tac'uaj ri awajil y utz jabe. Y chique ri samajel ri xe'oc pa samaj después, can pa wánima ren xalex-wi chi xinya-e ri cajil anche'l ri awajil ret. \v 15 Roma ronojel ri c'o wiq'uin ren, can pa nuk'a' ren c'o-wi chi nin-en anchique ri ninjo' nin-en che. ¿O itzel yinatzu' roma nin-en ri utz? xcha' raja'. \v 16 Ri ejemplo re' nuk'alajij chakawech chi je q'uiy ri yalan quik'ij cami, xtapon jun k'ij cuando manak chic quik'ij xtic'ue'. Y je q'uiy ri xa manak quik'ij cami, xtapon jun k'ij cuando xtic'ue' quik'ij. Y más que je q'uiy ri yewoyox, man conojel ta yecho'x chi nic'ue' quik'ij.\x * \xo 20:16 \xt Mt 19:30; Mr 10:31; Lc 13:30\x* Quiri' xu'ij ri Jesús. \s1 Ri Jesús nunataj chic jun mej (bey) ri rucamic \p \v 17 Ri Jesús y ri cablajuj ru-discípulos y ri ch'aka chic winak ri je-benak quiq'uin, quitz'amon-e bey pa tenemit Jerusalem. Y ja' cuando ri Jesús xeruc'uaj juba' aparte ri ru-discípulos roma c'o nrojo' nu'ij chique. \v 18 Raja' xu'ij: Rix iweta'n chi c'a pa tenemit Jerusalem jojapon-wi, y chiri' xquijach-wi ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol. Xquibejach pa quik'a' ri nimalaj tak sacerdotes y chuka' pa quik'a' ri maestros chi ri ley. Y reje' xtiqui'ij chi quicamises. \v 19 Y chuka' xquibejach coma reje' pa quik'a' winak ri man je israelitas ta. Y ri winak man je israelitas ta xquietze'n chuij, xquinquich'ey y c'ajari' xquinquibajij chech cruz. Pero pa rox k'ij xquic'astaj-pe, xcha' chique. \s1 Cuando ri quite' ri Jacobo y ri Juan xch'o'n che ri Jesús \p \v 20 Y ri je ca'i' discípulos ri je ralc'ual ri achi rubinan Zebedeo, c'o ri quite' quiq'uin cuando junan xebe-apo riq'uin ri Jesús. Y ri quite' xxuquie-ka chech ri Jesús chi xuc'utuj jun favor che. \v 21 Ri Jesús xu'ij che ri te'j: ¿Anchique ri najo'? xcha' che. \p Y ri ixok xu'ij che ri Jesús: Ren ninjo' chi cuando na'an yan gobernar, ri ca'i' wal re' xquiech'oquie' ta apo awiq'uin; can ta quiri' xta'an chique, jun ta nic'ue' pa a-derecha y jun ta pa a-izquierda. Can tabana' chique chi xtic'ue' ta quik'ij, xcha' raja'. \p \v 22 Pero ri Jesús xu'ij: Rix man iweta'n ta anchique ri nic'utuj. Y romari' ren ninc'utuj chiwe cami: ¿Nicoch' como rix anche'l ri xti'an chue ren? ¿Y nicoch' como chuka' rix jun sufrimiento anche'l ri xtika pa nuwi' ren? Roma ronojel ri xtika pa nuwi' ren, xa anche'l jun ya' can q'uey, can anche'l jun bautismo, xcha' ri Jesús. \p Y ri ca'i' discípulos ri je ral ri ixok xqui'ij: Nakacoch', xecha' che ri Jesús. \p \v 23 Y ri Jesús xu'ij chic chique: Can ja-wi; rix can xticoch'-wi ri anche'l xti'an chue ren. Chuka' can xticoch' jun sufrimiento ri anche'l xtika pa nuwi' ren; ri can anche'l jun ya' can q'uey, can anche'l jun bautismo. Pero ri nic'utuj rix, chi jun chiwe nich'oquie' pa nu-derecha y ri jun chic pa nu-izquierda, ri' man pa nuk'a' ta ren c'o-wi chi ninya' chiwe. Roma ri nic'utuj rix, can ja ri Nata' xnojin yan anchok chique xtuya-wi lugar chi yech'oquie' chiri'. \p \v 24 Y cuando ri lajuj discípulos xquic'oxaj ri x-ix, xpe quiyowal chique ri je ca'i' discípulos ri cach'alal qui'. \v 25 Pero ri Jesús xeroyoj ri ru-discípulos y xu'ij chique: Ren nin-ij chi rix jabel iweta'n chi we' chech-ulef ri niqui'en gobernar, can cajaf quibanon-ka chiquij ri winak ri jec'o pa quik'a'. Y quiri' chuka' ri ch'aka chic ri can c'o quik'ij, niquijo' chi quienimex y can ti'an ronojel ri niqui'ij. \v 26 Pero chi'icojol rix man quiri' ta.\x * \xo 20:26 \xt Lc 22:25-26\x* Roma xa c'o jun ri nrojo' chi nic'ue-ka ruk'ij, can tuna-ka chi can manak ruk'ij y co'l oc tu'ona-ka chi nusuj-ri' chi nu'on xabachique (xama'anchique) samaj. \v 27 Xa jun chiwe rix can nrojo' chi ja raja' ri na'ey y c'o ta ruk'ij, can tuna-ka chi can manak ruk'ij y co'l oc tu'ona-ka chi nusuj-ri' chi nu'on xabachique (xama'anchique) samaj.\x * \xo 20:27 \xt Mt 23:11; Mr 9:35; Lc 22:26\x* \v 28 Can tu'ona' anche'l nin-en ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol. Ren man ninpokonaj ta wi' yisamaj coma ri ch'aka chic; can romari' xipe. Y man xipe ta chuka' xe chi jec'o ri yebano-pe ronojel ri nin-ij chique. Can ja ren ri yibano ri samaj, y can ninya' nuc'aslen chi quiri' je q'uiy ri yecolotaj, xcha' ri Jesús. \s1 Ca'i' moy yec'achoj roma ri Jesús \p \v 29 Cuando ri Jesús y ri ru-discípulos ja' niquiya' can ri tenemit rubinan Jericó, yalan je q'uiy winak ri xetzekleben richi ri Jesús. \v 30 Jec'o ca'i' moy je-ch'ocol chuchi' ri bey xquic'oxaj chi ri Jesús jari' ri nik'ax-e chiri', y reje' riq'uin quichuk'a' xech'o'n y xqui'ij: Ajaf, ri jat ru-familia can ri rey David, tajoyowaj kawech roma ri kabanon, xecha'. \p \v 31 Y ri winak xequich'olij chi quiri' man chic quiech'o'n-apo. Pero reje' xa riq'uin más quichuk'a' xech'o'n y xqui'ij-apo: Ajaf, ri jat ru-familia can ri rey David, tajoyowaj kawech roma ri kabanon, xecha'. \p \v 32 Y ri Jesús xeruc'oxaj, romari' xpa'e-ka, xeroyoj y xu'ij chique: ¿Anchique nijo'? xcha' ri Jesús chique. \p \v 33 Reje' xqui'ij che ri Jesús: Ajaf, roj nakajo' jojtzu'n, xecha'. \p \v 34 Ri Jesús roma yalan xujoyowaj quiwech ri ca'i' moy, can ja' xuya' ruk'a' chuchi' tak quiwech. Y reje' can ja' xetzu'n, y xquitzeklebej-e ri Jesús. \c 21 \s1 Ri xebanataj cuando ri Jesús xapon pa tenemit Jerusalem \p \v 1 Y cuando ri Jesús y ri ru-discípulos y ri ch'aka chic winak ri je-benak quiq'uin ye'apon yan pa tenemit Betfagé, ri c'o-apo chech ri juyu' rubinan Olivos; can nakaj chic jec'o-wi-apo che ri tenemit Jerusalem. Ri Jesús ja xerutak-e ca'i' ru-discípulos. \v 2 Raja' xu'ij-e chique: Quixoc-apo chupa la co'l tenemit la' y chiri' xtiwil jun alaj burro ri c'o chiri' riq'uin ri rute'. Tisolo-pe ri te'j y quie'ic'ama-pe ri ca'i' chue. \v 3 Y xa c'o jun ri c'o anchique ri xtu'ij-pe chiwe, rix ti'ij che: Yec'atzin juba' che ri Ajaf, pero can ch'anin xquierutzolej-pe, quixcha' can che, xe'uche'x-e roma ri Jesús. \p \v 4 Riq'uin re' can nibanataj anche'l ri tz'iban can roma ri jun ri xk'alajin rutzij ri Dios ojer can. Ri rutz'iban can raja', nu'ij: \q1 \v 5 Tiya' rutzijol chique ri winak ri aj-tenemit Sión, \q1 chi ri qui-Rey ja' petenak. \q1 Ri qui-Rey can manak oc ruk'ij rubanon-pe, \q1 raja' ch'ocol-pe chirij jun alaj burro.\x * \xo 21:5 \xt Zac 9:9\x* \q1 Ri alaj burro ral jun chicop chi eka'n (aka'n). \q1 Quiri' ri tz'iban can. \p \v 6 Y ri ca'i' discípulos xebe, y xqui'en-wi ri xchelebex-e chique roma ri Jesús. \v 7 Ri alaj burro y ri rute' xec'amer-pe che ri Jesús, c'ajari' ri discípulos xquiyala' jujun quitziak chiquij ri ca'i' chicop ri', y ri Jesús xch'oquie-e. \v 8 Y ri je-benak chirij ri Jesús can yalan-wi je q'uiy y xquiriq'uila' quitziak pa rubey ri Jesús chi niquiya' ruk'ij. Y ch'aka chic winak roma niquijo' niquiya' chuka' ruk'ij ri Jesús, xebequic'ama-pe ruxak tak che' chi xquiric' pa rubey. \v 9 Y ri winak ri je-benak chech ri Jesús y ri jec'o can chirij, can riq'uin ronojel quichuk'a' niqui'ij: ¡Matiox chi petenak ri Jun re', ri ru-familia can ri rey David! ¡Raja' yo'n-pe bendición pa ruwi' roma ri Ajaf Dios! ¡Petenak pa rubi' ri Ajaf Dios!\x * \xo 21:9 \xt Sal 118:25-26\x* ¡Matiox che ri Dios ri c'o chicaj! yecha'. \p \v 10 Y cuando ri Jesús ntoc-apo pa tenemit Jerusalem, xepe ri winak y xquimol-qui' ch'anin chi niquitzu' ri Jesús. Y ri winak ri' niqui'ij: ¿Anchique chi achi re'? yecha'. \p \v 11 Y jec'o ri xe'in: Re' ja ri Jesús, ri nik'alajin ri ni'ix che roma ri Dios. Raja' aj-Nazaret, ri tenemit ri c'o pa Galilea, yecha'. \s1 Cuando ri Jesús xerokotaj-pe ri yec'ayin y ri yelok'on pa rocho ri Dios \p \v 12 Y ri Jesús xapon pa rocho ri Dios ri c'o pa tenemit Jerusalem. Y roma xutzu' chi anche'l c'ayibel quibanon ri winak che, xerokotaj-e conojel ri yec'ayin y ri yelok'on. Y chique ri niquijal rech mero, xerutacmayila' can ri qui-mesas. Y quiri' chuka' xu'on can chique ri quich'acat ri niquic'ayij palomas. \v 13 Ri Jesús xu'ij chique ri winak ri': Chupa rutzij ri Dios tz'iban can chi ri wocho, jay chi oración.\x * \xo 21:13 \xt Is 56:7\x* Pero rix xa anche'l quijul elek'oma' ibanon che,\x * \xo 21:13 \xt Jer 7:11\x* xcha' ri Jesús chique. \p \v 14 Y cuando ri Jesús c'o pa rocho ri Dios, jec'o winak je moy y jec'o chuka' ri yejetz'ma'y yebin ri xe'apon riq'uin chi yeruc'achojrisaj-e. Y raja' can quiri' xu'on chique. \v 15 Pero ri nimalaj tak sacerdotes y ri maestros chi ri ley xpe quiyowal, roma ri Jesús q'uiy milagros ri yeru'on, y roma chuka' ri ac'uala' riq'uin quichuk'a' niqui'ij chiri' pa rocho ri Dios: ¡Matiox chi xoka ri Jun re', ri ru-familia can ri David! yecha'. Y jari' ri xbano chique chi xpe quiyowal. \v 16 Xepe ri nimalaj tak sacerdotes y ri achi'a' maestros, xqui'ij che ri Jesús: ¿Nac'oxaj ri niqui'ij ri ac'uala'? xecha'. \p Y xpe ri Jesús xu'ij chique ri achi'a' ri': Ja', ninc'oxaj. Y rix ¿man itz'eton ta c'a chupa rutzij ri Dios ri nu'ij: \q1 Ri can ketzij yeyo'n ruk'ij ri Dios \q1 ja ri ac'uala' y ri c'a yetz'uman (yeme')?\x * \xo 21:16 \xt Sal 8:2\x* xcha' ri Jesús chique ri achi'a' ri'. \p \v 17 Y ri Jesús xeruya' can chiri' ri achi'a'. Raja' xel-e pa tenemit Jerusalem y xbe pa tenemit Betania. Chiri' xbe-wi chi xuk'axaj ri ak'a' ri'. Y chuka' ri ru-discípulos xebe riq'uin. \s1 Cuando ri Jesús xu'ij che ri jun mata higo chi can manak chic xtuya' rech \p \v 18 Y nimak'a' ruca'n k'ij, cuando quitz'amon bey chi yetzolaj pa tenemit Jerusalem, ri Jesús xnum-pe rupa. \v 19 Y cuando je-benak, raja' xutzu' jun mata higo chunakaj ri bey. Xbe-apo chuxe' chi xucanoj rech, pero xa man jun rech c'o, xa ruyon ruxak. Y ri Jesús ja' xch'o'n che ri che' y xu'ij che: Man jun mej (bey) chic xtaya' awech. \p Y ri higo ri' can xchaki'j-ka. \v 20 Cuando ri ru-discípulos ri Jesús xquitzu' chi xchaki'j-ka ri jun mata higo, xqui'ij: ¿Anche'l xu'on chi ch'anin xchaki'j-ka ri jun mata higo? xecha'. \p \v 21 Xpe ri Jesús xu'ij chique: Can ketzij nin-ij chiwe: Xa can ninimaj chi nibanataj ri nijo' y can man nipe ta pa iwánima chi xa man nibanataj ta, can xquixtiquier niben quiere' che jun mata higo. Y c'o ta más nimalaj tak ex jixtiquier niben, que chech ri jun re'. Jixtiquier ta ni'ij che la juyu' la' chi tel-e chila' y tik'ax chupa ri mar, y can quiri' xtibanataj.\x * \xo 21:21 \xt Mt 17:20; 1 Co 13:2\x* \v 22 Can ronojel ri xtic'utuj che ri Dios y can ninimaj chi raja' can xtu'on-wi ri nijo', can xtibanataj-wi ri nic'utuj. \s1 Jec'o yec'utun che ri Jesús chi ancu'x (anchique) yoyo'n uchuk'a' pa ruk'a' \p \v 23 Y cuando ri Jesús c'o chic pa rocho ri Dios y nuc'ut chic rutzij ri Dios chiquiwech ri winak, ri nimalaj tak sacerdotes y ri rijilaj tak achi'a' ri c'o quik'ij chiquicojol ri winak, xe'apon-apo riq'uin y xquic'utuj che ri Jesús: ¿Ancu'x (Anchique) yoyo'n uchuk'a' pa ak'a' chi xe'awokotaj-e ri winak yec'ayin pa rocho ri Dios? ¿Y ancu'x (anchique) chuka' yoyo'n lugar chawe chi ye'aben ronojel re' chiquicojol ri winak? xecha' che. \p \v 24 Xpe ri Jesús xu'ij chique ri achi'a' ri': Ren c'o chuka' jun ex ri ninjo' ninc'utuj chiwe, y xa xti'ij-pe chue, ren chuka' xtin-ij chiwe ancu'x (anchique) yoyo'n uchuk'a' pa nuk'a' chi yenben ronojel re'. \v 25 Y ja' cuando ri Jesús xuc'utuj: ¿Ja ri Dios ri x-in che ri Juan chi quieru'ona' bautizar ri winak? ¿O xa winak xe'in che? xcha' ri Jesús. \p Y ri nimalaj tak sacerdotes y ri rijilaj tak achi'a' ri c'o quik'ij xqui'ij-ka chiquiwech: ¿Anchique naka'ij che ri Jesús cami? xecha-ka. Roma xa naka'ij che chi ri Juan ja ri Dios ri takayon-pe richi, ri Jesús xtu'ij chake chi anchique roma man xkanimaj ta rutzij. \v 26 Y xa naka'ij che chi ja ri winak xe'in che ri Juan chi tu'ona' quiri', can man utz ta, roma roj can nakaxi'j-ki' chiquiwech ri winak xa xquiecataj chakij. Roma conojel winak can quieta'n-wi chi ri Juan can xuk'alajij-wi ri x-ix che roma ri Dios, xecha-ka chiquiwech. \p \v 27 Y c'ajari' xqui'ij-apo che ri Jesús: Roj man keta'n ta, xecha-apo. \p Y ri Jesús can ja' xu'ij chique ri achi'a' ri': Roma rix man xixtiquier ta xi'ij chue, ren man xtin-ij ta chuka' chiwe ancu'x (anchique) yoyo'n uchuk'a' chue chi yenben quiere', xcha' ri Jesús. \s1 Ri xuc'ulumaj jun tata'j quiq'uin ri ca'i' ralc'ual \p \v 28 Ri Jesús xu'ij chique ri achi'a' ri': Can tinojij utz ri xtin-ij chiwe. C'o jun achi xec'ue' ca'i' ralc'ual. Y ri tata'j re' xu'ij che jun ralc'ual na'ey: Cami, cabesamaj anchi' katicon-wi uva, xcha' che. \v 29 Pero raja' xu'ij che rutata': Cami man ninjo' ta yibesamaj, xcha'. Y c'ajari' xunojij pa ránima que man utz ta ri xu'ij y romari' xunojij chi can más utz ne'samaj, y can ja' xbesamaj. \v 30 Y ri tata'j quiri' chuka' xu'ij che ri jun chic ralc'ual, chi te'samaj. Y ri ralc'ual ri' xu'ij che: Ja' tat, ja yibe, xcha'. Pero xa man xbe ta. \v 31 Ri Jesús xuc'utuj: ¿Ancu'x (Anchique) chique ri je ca'i' xbano ri xrojo' ri tata'j? xcha'. \p Y ri achi'a' ri' xqui'ij: Ja ri na'ey, xecha'. \p Y ri Jesús xu'ij chique: Can tinimaj ri nin-ij chiwe, chi ja ri moloy-impuestos y ri ixoki' itzel quic'aslen ri ni'ix rameras chique, ri xquie'oc na'ey chiwech rix quiq'uin ri ye'an gobernar roma ri Dios, roma reje' can xquinimaj ri Dios. \v 32 Cuando ri Juan Bautista xpe, xuc'ut jun chojmilaj bey chiwech, xa ja rix man xinimaj ta. Xe ri moloy tak impuestos y ri ixoki' rameras ri xquinimaj.\x * \xo 21:32 \xt Lc 3:12; 7:29-30\x* Pero rix, más que xitzu' ri' can man xiya' ta can ri imac y man xiben ta ri nrojo' ri Dios, y man xinimaj ta chuka'. \s1 Ri ejemplo ri xu'ij ri Jesús chiquij ri itzel tak kajoy-ulef \p \v 33 Y tic'oxaj na pe' jun chic ejemplo, xcha' ri Jesús chique ri winak: Xc'ue' jun achi rajaf jun ulef; xpe raja' xutic uva pa rulef\x * \xo 21:33 \xt Is 5:1-2\x* y xuya' co'c' chirij. Xu'on chuka' anche'l jun ch'uti' pila chupa ri ulef chi niyitz' ri uva, y chuka' jun torre, chi parui' ri' nic'ue-wi ri jun ri nuchajij ri ulef ri'. C'ajari' xuya' can pa kajic chique jujun achi'a', y raja' xbe naj. \p \v 34 Y cuando xoka ri tiempo chi ri cosecha, ri rajaf ri ulef xutak jun rusamajel, y c'ajari' xutak jun chic, y quiri' je q'uiy ri xerutak chi niquic'utuj ri uva; roma riq'uin ri' nitoj-wi ri rukajic ri ulef. \v 35 Pero ri achi'a' ri je-kajayon ri ulef, xa man xequic'ul ta jabel ri samajel ri je-takon-e roma ri rajaf ri ulef. Jun xquich'ey, jun xquiq'uiak che abaj y jun chic xquicamisaj. \v 36 Xpe ri rajaf ri ulef xerutak ch'aka chic rusamajel. Can más je q'uiy ri xerutak ri jun chic mej (paj) re'. Pero ri achi'a' ri' ja mismo xqui'en chique. \p \v 37 Y pa ruq'uisbel, ri rajaf ulef xunojij y xu'ij: Ri achi'a' ri kajoy-ulef can xquieniman cuando xtiquitzu' chi can ja ri walc'ual ri xtapon, xcha-ka raja'. \v 38 Pero ri achi'a' ri', can xe xquitzu' chi ja ri ralc'ual ri rajaf ulef xapon, xqui'ij-ka chiquiwech: Jare' ri ne'oc rajaf ronojel ri ulef ri kakajon cami. Cami kacamisaj, chi quiri' pa kak'a' roj nic'ue-wi can ri ulef, xecha'. \v 39 Y can quiri-wi xqui'en. Xquitz'om y xquilesaj-e ri ralc'ual chiri' chupa ri rulef y xquicamisaj. \p \v 40 C'ajari' ri Jesús xu'ij: Cuando xtipe ri rajaf ri ulef ri ticon uva chech, ¿anchique como xtu'on chique ri achi'a' ri', ninojij rix? xcha'. \p \v 41 Y ri winak xqui'ij: Ri rajaf ulef man xtujoyowaj ta quiwech ri itzel tak achi'a' kajoy-ulef, can xquierucamisaj; y c'ajari' ri rulef xtuya' chic pa kajic chique ch'aka chic achi'a' ri can xtiquiya-wi ri kajbel richi, ri uva rajil ri ulef cuando napon ri tiempo, xecha'. \p \v 42 Ri Jesús xu'ij chique: ¿Can man jun mej (bey) c'a itz'eton ri jun tzij tz'iban can chupa rutzij ri Dios? Ri tzij ri' nu'ij: \q1 C'o jun Abaj ri man xka ta chiquiwech ri achi'a' ri je banoy-jay. \q1 Pero xa ja ri Abaj ri' ri xc'atzin, roma can jari' ri xcuses chi quiri' ri jay man nitzak ta. \q1 Can ja ri Ajaf xbano chi xcuses ri Abaj re', \q1 y roj can man jun mej (bey) katz'eton chi nibanataj quiere'.\x * \xo 21:42 \xt Sal 118:22-23\x* \q1 Quiri' nu'ij rutzij ri Dios. \m \v 43 Y romari', rix manak chic xquixc'ue' pa ru-gobierno ri Dios. Ri xquiec'ue' pa ru-gobierno ri Dios, xa ja yan chic ri ch'aka chic winak ri can xtiwachin-wi ri quic'aslen chech ri Dios. \v 44 Xabachique (Xama'anchique) winak ri xtitzak parui' ri Abaj ri xcuses che ri jay, can jumul xtimulumu'. Y xabachique (xama'anchique) winak ri xtika ri Abaj ri' chirij, can xtuquie'j jumul, xcha' ri Jesús. \p \v 45 Y cuando ri nimalaj tak sacerdotes y ri achi'a' fariseos quic'oxan chic ka ri ejemplos ri xerutzijoj ri Jesús, can xqui'en entender chi xa chiquij reje' xch'o'n-wi-ka. \v 46 Y ja' cuando reje' xquijo' xquitz'om yan e ri Jesús. Pero man xqui'en ta roma xa niquixi'j-qui' chiquiwech ri winak; roma chiquiwech ri winak, ja ri Jesús ri nik'alajin ri ni'ix che roma ri Dios. \c 22 \s1 Jun ejemplo chirij jun c'ulubic \p \v 1 Y ri Jesús xch'o'n chic chique ri winak, y xerucusaj ch'aka chic ejemplos. Raja' xu'ij: \v 2 Ri ru-gobierno ri Dios can junan riq'uin jun nimak'ej ri xu'on jun rey cuando xc'ule' ri ralc'ual. \v 3 Ri rey ri', can jec'o-wi chic ri jerubanon invitar chi ye'apon chupa ri jun c'ulubic ri', y romari' xerutak ri rusamajel chi xequiwoyoj ri winak. Pero ri je-banon invitar man xquijo' ta chic xe'apon. \v 4 Y ri rey xerutak-e ch'aka chic rusamajel y xu'ij-e chique: Ti'ij chique conojel ri jenubanon yan invitar, chi quiepe chupa ri jun nimak'ej re'. Can ronojel c'o chic chi jojwa'. Ri achij tak nuwacx y ri ch'aka chic wawaj ri jenuwilin-pe utz, je ti'oj chic chi yec'atzin chupa ri k'ij re', x-an yan quibanic y jec'o chic chi yetej. Can ronojel c'o chic, can jo' pa c'ulubic, quixcha' chique. \v 5 Pero ri je-banon invitar, man xeniman ta riq'uin ri xbe'ix chic jun mej (bey) chique. Jun xbe pa rusamaj pa juyu', y jun xa ja ri c'ayij ri c'o pa ránima. \v 6 Y ri ch'aka chic winak ri je-banon chuka' invitar chi ri c'ulubic ri', xa xequitz'om ri samajel ri jerutakon-e ri rey, y xequicamisaj; roma chiquiwech reje' ri je samajel ri' xa man jun quik'ij. \v 7 Cuando xapon rutzijol riq'uin ri rey ri xbanataj, xcataj ruyowal. Raja' can ja' xerutak ru-soldados chiquij chi xeruq'uis ri je camisanel, y chuka' chi tiporox ri quitenemit. \v 8 C'ajari' ri rey xch'o'n chic quiq'uin ri rusamajel jun mej (bey) y xu'ij chique: Can ketzij-wi chi ronojel c'o chic chi ni'an ri c'ulubic, pero ri xenben invitar man xeloka ta, y xa can utz xu'on man xepe ta, roma xa can man nuc'ul ta chique xa ta jec'o-pe. \v 9 Cami, quie'iwoyoj-pe conojel ri winak ri xquie'iwil pa tak bey y ja ri bey ri ye'el-e chuchi' ri tenemit. Ti'ij chique chi quiepe chupa ri c'ulubic, xcha' chique. \v 10 Y cuando ri samajel xebe pa tak bey ri jec'o chuchi' ri tenemit, xequiwoyoj-pe ronojel quiwech winak, ri utz y ri man utz ta quic'aslen. Y ri jay anchi' x-an-wi ri c'ulubic, xnoj. \p \v 11 Y ri rey xoc-apo chi xerutzu' conojel ri xewoyox. Y raja' xutzu' chi c'o jun achi chiri' ri man rucusan ta ri tziak ri nicuses chupa ri jun c'ulubic ri'. \v 12 Ri rey xch'o'n che ri achi ri' ri c'o pa c'ulubic, y xuc'utuj che: Y ret ¿anchique xa'an chi xatiquier xatoc-pe we'? Cuando xa man ja' ta ri tziak ri nicuses chupa ri jun c'ulubic re' acusan, xcha' ri rey che. Y ri achi can man jun xch'o'n chech ri rey, roma man xtiquier ta xuk'alajij anchique roma man rucusan ta ri tziak. \v 13 Y ri rey ja' xu'ij chique ri rusamajel: Tixima-e ruk'a-rakan ri jun achi ri man rucusan ta ri tziak chi ri c'ulubic, tilesaj-e y tiq'uiaka' pa k'eku'm. Chiri' xe ok'ej xtu'on y xtujach'ach'ej rey.\x * \xo 22:13 \xt Mt 8:12; 25:30; Lc 13:28\x* \v 14 Y más que can je q'uiy-wi ri yewoyox, can man conojel ta xquiecho'x chi ye'oc pa ru-gobierno ri Ajaf Dios, xcha' ri Jesús. \s1 Nic'utux che ri Jesús xa utz o man utz ta nitoj ri impuestos \p \v 15 Y ri achi'a' fariseos xebe; xbequinojij chiquiwech chi anchique modo niqui'en che ri Jesús chi nitzak ta pa quik'a' riq'uin ri nu'ij. \v 16 Romari' reje' xequitak qui-discípulos y jujun ruwinak ri rey Herodes. Xequitak-e riq'uin ri Jesús; y cuando reje' xe'apon riq'uin ri Jesús, xbequi'ij che: Ret ri jat jun Maestro, roj can keta'n chi xe-wi ri ketzij ri nika chawech y jari' ri natzijoj. Can nac'ut-wi ri rutzij ri Dios y can ja-wi rubixic na'an che. Roma ret man naxi'j ta awi' chech jun winak, más que can yalan ruk'ij. \v 17 Y cami nakajo' nakac'oxaj anchique ri xta'ij chake. Roma roj nakajo' nakana'ej: ¿Utz como nakatoj ri impuestos ri nu'ij ri rey César, o xa man utz ta? xecha'. \p \v 18 Pero ri Jesús can reta'n-wi ri niquinojij chirij. Romari' raja' xu'ij chique: Rix xa ca'i' ipalaj. ¿Anchique roma rix nitaj ik'ij chi yinitojtobej? \v 19 Tic'utu-pe ri mero ri nicuses chi nitoj ri impuestos, xcha' chique. \p Y reje' xquic'ut-apo ri mero chech; ri mero ri xquic'ut-apo ja ri niqui'ij denario che. \v 20 Y ri Jesús ja' xuc'utuj chique: ¿Anchok rupalaj y anchok rubi' c'o chech la mero? xcha' raja'. \p \v 21 Y reje' xqui'ij che ri Jesús: Chi ri rey César, xecha'. \p Y ri Jesús xu'ij chique: Tiya' che ri César ri can richi-wi ri César; y tiya' che ri Dios ri can richi-wi ri Dios, xcha' ri Jesús. \p \v 22 Y cuando ri achi'a' ri' quic'oxan chic ri xu'ij ri Jesús, can anchique la xquina'. Y romari' reje' xquiya' can ri Jesús y xebe. \s1 Ri caminaki' can xquiec'astaj-wi \p \v 23 Y ri k'ij ri' jec'o achi'a' saduceos xe'apon riq'uin ri Jesús. Ri achi'a' re' man niquinimaj ta chi ri caminaki' xquiec'astaj chic pe.\x * \xo 22:23 \xt Hch 23:8\x* Reje' xe'apon riq'uin ri Jesús chi xquic'utuj ri' che. \v 24 Reje' xqui'ij che ri Jesús: Ret ri jat jun Maestro, roj c'o nakajo' nakac'utuj chawe. Ri Moisés can rutz'iban-wi can chake: Xa c'o jun achi nuya' can ri raxayil roma nicom-e y man jun ralc'ual nic'ue' can, jun rach'alal ri caminak achi ri' tic'ule' riq'uin ri malca'n-ixok,\x * \xo 22:24 \xt Dt 25:5\x* chi quiri' yec'ue' ralc'ual riq'uin ri malca'n-ixok. Y xa can jec'o ralc'ual yec'ue' riq'uin ri ixok, ri na'ey ala' ri xtalex xtoc ralc'ual ri caminak chic e. \v 25 Y reje' xqui'ij: Xec'ue' je wuku' achi'a' cach'alal qui'. Ri na'ey xc'ule', pero xcom-e y man jun ralc'ual xc'ue' can. Y roma xcom-e ri achi, ri raxayil xc'ue' can y xc'ule' chic riq'uin jun rach'alal ri achi ri xcom-e chech. \v 26 Ri ruca'n achi can quiri' chuka' xuc'ulumaj-e, raja' xcom-e y man jun ralc'ual xc'ue' can. Ri rox achi can ja' chuka' xuc'ulumaj-e anche'l ri je ca'i' na'ey rach'alal, y ri ixok c'a xc'ue' na can. Y chi wuku' achi'a' cach'alal qui' quiri' xquic'ulumaj-e. \v 27 Y cuando xecom yan e ri wuku' achi'a' cach'alal qui' chech ri ixok ri', chuka' raja' xcom-e. \v 28 Y ri achi'a' saduceos xqui'ij che ri Jesús: Ret na'ij chi xtapon jun k'ij cuando ri caminaki' xquiec'astaj-pe. Cuando xtapon ri k'ij ri', ¿anchok raxayil xtoc ri ixok ri'? Roma chi je wuku' achi'a' cach'alal qui' xec'ue' riq'uin, xecha'. \p \v 29 Ri Jesús can ja' xu'ij chique ri achi'a' ri': Rix xa jix-satzinak (jix-sachinak) riq'uin ri xi'ij. Ri rutzij ri Dios jun-wi chic ri nu'ij. Y can man iweta'n ta chuka' chi ri ruchuk'a' ri Dios can nim. \v 30 Roma cuando xtapon ri k'ij chi ri caminaki' xquiec'astaj-e, man xquiec'ule' ta chic. Reje' xa xquie'oc anche'l ri ru-ángeles ri Dios ri jec'o chicaj. \v 31 Pero ri caminaki' can yec'astaj-wi. ¿Man itz'eton ta c'a rutzij ri Dios ri yo'n can pa ik'a'? Chiri' ri Dios can nu'ij-wi chiwe: \v 32 Ja ren jin qui-Dios ri Abraham, ri Isaac y ri Jacob.\x * \xo 22:32 \xt Ex 3:6\x* Quiri' xu'ij ri Dios ojer can. Y xa ta reje' je caminak ta chi ronojel tiempo, ri Dios man ta qui-Dios reje', roma xa man ta yec'astaj-e. Ri Dios can qui-Dios-wi ri c'o quic'aslen y man qui-Dios ta ri caminaki', xcha' ri Jesús. \p \v 33 Y cuando ri winak quic'oxan chic ri tzij ri xeru'ij ri Jesús chi yerutijoj, can anchique la xquina', roma man jun mej (bey) quic'oxan tzij anche'l ri xu'ij ri Jesús. \s1 Ri Jesús nu'ij anchique mandamiento ri c'o más rakalen \p \v 34 Y ri achi'a' fariseos can ch'anin xquimol-qui' chi niquinojij anchique ri xtiqui'en, roma xquic'oxaj chi ri Jesús can xutz'apij xequey ri achi'a' saduceos roma ri xu'ij. \v 35 Xpe jun chique ri achi'a' fariseos, ri can maestro chi ri ley ri xuya' ri Dios che ri Moisés, xe chi nutojtobej ri Jesús,\x * \xo 22:35 \xt Lc 10:25-28\x* xuc'utuj che: \v 36 Ret ri can jat Maestro, ta'ij chue, ¿anchique chique ri mandamientos ri xuya' ri Dios che ri Moisés, ri c'o más rakalen? \p \v 37 Y ri Jesús xu'ij che: Ri mandamiento ri' ja ri tajo' ri Dios ri Awajaf. Tajo' riq'uin ronojel awánima. Tajo' chupa ronojel ri ac'aslen, y riq'uin ri ano'j (ana'oj).\x * \xo 22:37 \xt Dt 6:5\x* \v 38 Jare' ri na'ey y nimalaj mandamiento ri c'o chupa ri ley. \v 39 Y c'o chuka' jun ruca'n mandamiento ri yalan rakalen y xa can junan riq'uin ri na'ey. Y ri mandamiento ri' nu'ij: Can anche'l najo-ka-awi' ret, can quiri' chuka' quie'ajo' conojel winak.\x * \xo 22:39 \xt Lv 19:18\x* Quiri' nu'ij ri mandamiento ri'. \v 40 Ja ca'i' mandamientos re' je ruxe'l ronojel ri ley ri xuya' ri Dios che ri Moisés y ronojel ri qui'in can ri achi'a' ri xek'alajin ri x-ix chique roma ri Dios ojer can. Ri ca'i' mandamientos re' yalan quikalen, xcha' ri Jesús. \s1 Ri Jesús c'o nuc'utuj chique ri achi'a' fariseos \p \v 41 Y cuando c'a quimolon-qui' ri achi'a' fariseos, xpe ri Jesús can c'o ri xuc'utuj chique. \v 42 Raja' xuc'utuj chique: ¿Anchique ninojij rix chirij ri Cristo? Cuando raja' xtipe, ¿anchok ru-familia raja'? \p Y ri achi'a' fariseos xqui'ij: Ru-familia ri rey David, xecha'. \p \v 43 Y ri Jesús xu'ij chique: ¿Pero anchique roma ri rey David xu'ij Wajaf che ri Cristo? Roma xa can xk'alajix che roma ri Espíritu Santo, y romari' can xu'ij: \q1 \v 44 Ri Ajaf Dios xu'ij che ri Wajaf ri Cristo: \q1 Cach'oquie-pe pa nu-derecha, \q1 y xquienya' chuxe' awakan ri itzel yetz'eto awichi.\x * \xo 22:44 \xt Sal 110:1\x* \q1 Quiri' xu'ij ri Dios. \m \v 45 Y ri rey David, xa Wajaf nicha' che ri Cristo, ¿anchique roma ni'ix chi ri Cristo xa choj jun ru-familia can ri rey David? xcha' ri Jesús. \p \v 46 Y man jun xu'ij ta apo jun tzij che ri Jesús, chirij ri Cristo ri xuc'utuj chique. Can ja' k'ij ri' cuando man jun chic xbano cowil chi c'o ta anchique ri nuc'utuj-apo che ri Jesús. \c 23 \s1 Ri Jesús nuk'alajij quimac ri achi'a' maestros chi ri ley y ri achi'a' fariseos \p \v 1 Y Jesús ja' xch'o'n chiquiwech ri winak y chuka' chiquiwech ru-discípulos, raja' xu'ij: \v 2 Pa ruq'uiexel ri Moisés, jec'o can ri achi'a' maestros chi ri ley y ri achi'a' fariseos. \v 3 Romari' rix can quixniman chique. Can ronojel ri niqui'ij chiwe, tibana'. Pero man tiben anche'l niqui'en reje'. Roma reje' xa man yetiquier ta niqui'en ri niqui'ij. \v 4 Reje' nimalaj tak eka'n (aka'n) niquiya' chiquij ri winak, ri can yalan calal y can cuesta yec'uax. Ri eka'n (aka'n) ri' xe chiquij ri winak niquiya-wi y reje' man niquisiloj ta jun rui-quik'a' chi niqui'en ta o niquic'uaj ri eka'n (aka'n). \v 5 Ronojel ri niqui'en reje' xe chi quietz'et\x * \xo 23:5 \xt Mt 6:1\x* y quiena'ex coma ri winak chi ja ri utz ri niqui'en. Y can nika chiquiwech nitz'ibes juba' rutzij ri Dios chech jun tz'um y niquiya' chupa jun chic tz'um, y can nim niqui'en che y ja' niquiya' nic'aj-quiwech,\x * \xo 23:5 \xt Dt 6:8\x* chuka' can c'o jun chic niquiya' chiquik'a' chi tiquitzu' ri winak. Y chuka' más chawen niqui'en che rutz'abal ruchi' tak quitziak.\x * \xo 23:5 \xt Nm 15:38\x* \v 6 Can ja chuka' ri na'ey tak ch'aquet niquicanoj pa nima'k tak wa'in y chuka' pa tak sinagogas, ri jay anchi' nitzijos-wi rutzij ri Dios, chi quiri' ti'ix chiquij chi reje' yalan quik'ij. \v 7 Can yalan nika chiquiwech chi ye'an saludar ri anchi' niquimol-wi-qui' q'uiy winak. Y chuka' can yalan nika chiquiwech chi ni'ix can chique coma ri winak: Maestro, maestro, ye'uche'x, roma can c'o quik'ij yequitzu'. \p \v 8 Pero rix man tirayij ni'ix maestro chiwe, roma xa can xe Jun ri utz ni'ix Maestro che, y ri' ja ri Cristo. Pero rix iwach'alal iwi' chi'iwonojel. \v 9 Chuka' man roma ta chi ri winak c'o ruk'ij, roma ta ri' utz ni'ij katata' che. Man tiben quiri'. Roma ri Katata' xe Jun c'o pa kawi' konojel, y ri' ja ri Katata' ri c'o chicaj. \v 10 Can man tirayij chi ri winak niqui'ij wajaf chiwe. Roma xa can xe Jun ri Ajaf c'o y ri' ja ri Cristo. \v 11 Roma ri c'o más ruk'ij chi'icojol, can tuna-ka chi can manak ruk'ij y co'l oc tu'ona-ka chi nusuj-ri' chi nu'on xabachique (xama'anchique) samaj.\x * \xo 23:11 \xt Mt 20:26-27; Mr 9:35; 10:43-44; Lc 22:26\x* \v 12 Roma ri winak ri niquina' chi can c'o quik'ij, xa xtikases quik'ij. Pero ri niquina' chi can manak oc quik'ij, nim quik'ij xti'an chique.\x * \xo 23:12 \xt Lc 14:11; 18:14\x* \p \v 13 ¡Juya' (Juyu') iwech rix maestros chi ri ley y rix fariseos ri xa ca'i' ipalaj! roma xa can ik'aton quibey ri winak chi quiri' man ye'oc ta quiq'uin ri ye'an gobernar roma ri Dios. Can man utz ta ri ibanon, roma man jixoc ta apo rix y chuka' man niya' ta lugar chique ri winak. \p \v 14 ¡Juya' (Juyu') iwech rix maestros chi ri ley y rix fariseos ri xa ca'i' ipalaj! roma rix can nimaj ronojel ex quichi ri malca'n tak ixoki'. Y xe chi tinimex chi jabel ic'aslen, can jixlayoj niben orar. Y romari' can más nim ri castigo xtika pa iwi', roma can q'uiy ri imac. \p \v 15 ¡Juya' (Juyu') iwech rix maestros chi ri ley y rix fariseos ri xa ca'i' ipalaj! roma rix can jixbe chiquicanoxic ri winak, más que nik'axaj mar y chuka' can jixbin parui' ri rech-ulef chi ye'icanoj winak chi jixquitzeklebej, y niquinimaj ta ri ninimaj rix. Pero cuando je'iwilon chic ri yetzekleben iwichi, can man utz ta niben chique; roma ri nic'ut chiquiwech, can niben chique chi niquiya' can ri Dios, can niben chique chi je richi ri k'ak' más que chiwech rix. \p \v 16 ¡Juya' (Juyu') iwech rix ri jix-in chi jix uc'uey-bey y xa jix moy! Rix ri jix-in: Xa c'o jun ri nusiq'uij ri rocho ri Dios chi nu'on jurar, más que can man nu'on ta ri ru'in, can man jun rumac xtrakalej. Pero ri nu'on jurar pa rubi' ri oro ri c'o pa rocho ri Dios, can tu'ona' ri ru'in; y xa manak xtu'on, can c'o-wi mac xtrakalej. \v 17 Rix can nic'ut-wi chi jix nacanak y chuka' jix moy, roma ¿anchique ri más c'o ruk'ij? ¿Ja como ri oro ri c'o pa rocho ri Dios o ja ri rocho ri Dios ri nibano che chi can richi ri Dios ri oro ri c'o chiri'? \v 18 Rix chuka' ni'ij: Ri nusiq'uij ri altar chi nu'on jurar, más que can man nu'on ta ri ru'in, can man jun rumac xtrakalej. Pero ri nu'on jurar pa rubi' ri sipan can parui' ri altar, can tu'ona' ri ru'in; y xa manak xtu'on, can c'o-wi mac xtrakalej. \v 19 Can jix nacanak y can jix moy-wi, roma ¿anchique ri más c'o ruk'ij? ¿Ja como ri sipan can parui' ru-altar ri Dios o ja ri altar? Ja ri altar ri más c'o ruk'ij, roma jari' ri nibano che ri sipan can chi can richi-wi ri Dios. \v 20 Ri nusiq'uij ri altar chi nu'on jurar, can ronojel xunataj, can xunataj ri altar y chuka' ri sipan can parui' ri altar. \v 21 Ri can nusiq'uij ri rocho ri Dios chi nu'on jurar, can ronojel nunataj, can nunataj ri rocho ri Dios y chuka' ri Dios, roma raja' can chiri' c'o-wi. \v 22 Y ri nusiq'uij ri rocaj chi nu'on jurar, can nunataj anchi' ch'ocol-wi ri Dios\x * \xo 23:22 \xt Is 66:1; Mt 5:34\x* y can nunataj chuka' ri Dios roma raja' ch'ocol chiri'. \p \v 23 ¡Juya' (Juyu') iwech rix maestros chi ri ley y rix fariseos ri xa ca'i' ipalaj! roma hasta ri jubulaj tak k'ayis, ri quibinan menta, ri anís y ri comino ye'ich'up, y chitak-ba' chitak-ba' ye'ilesaj can chique chi ntoc i-diezmo chi niya' che ri Dios.\x * \xo 23:23 \xt Lv 27:30\x* Ronojel ri' can utz, pero iyo'n can ri más nic'atzin ri nu'ij chupa ri ley, chi utz tibana' quiq'uin ri winak, tijoyowaj quiwech ri ch'aka chic y can tiya' iwánima riq'uin ri Dios. Jari' ri más nic'atzin niben na'ey, c'ajari' quie'ibana' ri ch'aka chic ex. \v 24 Rix jix-in chi jix uc'uey-bey, pero xa jix moy, nin-ij chiwe, chi rix xe ri más tak cocoj mandamientos ri niben y ri más je nimalaj man je'ibanon ta. \p \v 25 ¡Can juya' (juyu') iwech rix maestros chi ri ley y rix fariseos ri xa ca'i' ipalaj! roma xa jix anche'l lak ri jabel ch'ajch'oj quij pero ri quipa xa can tz'il. Rix can nic'ut chiquiwech ri winak chi can utz ri niben, pero pa iwánima man quiri' ta, roma xa nojinak riq'uin elak', y nojinak riq'uin itzel tak ex ri nirayij, roma rix can nirayij chi ronojel ri c'o quiq'uin ri winak iwiq'uin ta c'o-wi. \v 26 Rix fariseos xa jix moy. Can tibana' che ri ic'aslen anche'l jun lak ri can ch'ajch'oj rij y chuka' rupa. Can quiri' tibana'; tich'ajch'ojij ri iwánima na'ey chech ri Dios, chi quiri' ri ic'aslen can ketzij ch'ajch'oj chiquiwech ri winak. \p \v 27 ¡Juya' (Juyu') iwech rix maestros chi ri ley y rix fariseos ri xa ca'i' ipalaj!\x * \xo 23:27 \xt Hch 23:3\x* roma xa jix junan riq'uin ri anchi' yo'n-wi jun caminak, ri rij sak y ch'ajch'oj, pero ri rupa man quiri' ta; xa ruyon man utz ta c'o chupa, xa ruyon rubakil caminak. \v 28 Can jix quiri-wi. Can anche'l choj ri ic'aslen chiquiwech ri winak, pero pa iwánima xa man quiri' ta chech ri Dios. Ri iwánima xa nojinak riq'uin itzel tak ex. Y chuka' can ca'i' ipalaj. \p \v 29 ¡Juya' (Juyu') iwech rix maestros chi ri ley y rix fariseos ri ca'i' ipalaj! roma jabel ye'iben quibanic ri xan anchi' je-mukun ri achi'a' ri xek'alajin ri x-ix chique roma ri Dios ojer can. Rix can jabel-wi ye'iwak anchi' je-mukun-wi ri chojmilaj tak ralc'ual ri Dios. \v 30 Y rix ni'ij: Xa ta roj xojc'ue' pa qui-tiempo ri kati't-kamama', roj manak ta xekato' cuando xequicamisaj ri achi'a' ri xek'alajin ri x-ix chique roma ri Dios, jixcha'. \v 31 Pero can ja rix ri jixk'alajin-ka chiwij chi jix qui-familia can ri xecamisan quichi ri achi'a' ri xek'alajin ri x-ix chique roma ri Dios ojer can. \v 32 Can tiq'uisa' ru'onic ri xquiticriba' can ri iwati't-imama'. \p \v 33 Rix, xa anche'l jix itzel tak cumetz.\x * \xo 23:33 \xt Mt 3:7; 12:34; Lc 3:7\x* ¿Can anchique modo ni'ij chi jixtiquier nicol-iwi' y man jixbe ta pa k'ak' roma ri itzel tak ex ri niben? Manak modo. Rix can pa k'ak' xquixapon-wi. \v 34 Romari' ren xquientak chi'icojol, achi'a' ri yek'alajin ri nu'ij ri Dios chique, achi'a' ri yalan quino'j (quina'oj) y achi'a' je maestros. Pero rix jec'o chique ri nusamajel xquie'ibajij chech cruz chi ye'icamisaj, y jec'o ri xe quiri' xquie'icamisaj. Jec'o xquie'ich'ey pa tak sinagogas, ri jay anchi' nimol-iwi' chi nic'oxaj ri rutzij ri Dios; y xabachique (xama'anchique) tenemit yebe-wi reje', rix chuka' xquixapon chiri' roma ye'ikotaj, roma can itzel ye'itzu'. \v 35 Y roma quiri' niben, ja rix jixwakalen quicamic conojel ri chojmilaj tak winak ri je-camisan; ri xtiquier-pe riq'uin ri rucamic ri chojmilaj achi xubinaj Abel\x * \xo 23:35 \xt Gn 4:8\x* c'a riq'uin ri rucamic ri achi xubinaj Zacarías,\x * \xo 23:35 \xt 2 Cr 24:20-21\x* ri ralc'ual ri achi xubinaj Berequías. Y nin-ij chiwe, chi ri Zacarías can ja rix chuka' xixcamisan richi, chucojol ri rocho ri Dios y ri altar ri c'o chech rocho ri Dios. \v 36 Ri xin-ij-ka chiwe, can ketzij-wi chi quiri' xtibanataj. Can ronojel-wi ri camic ri' xtiquikalej ri winak ri jec'o chupa ri tiempo re'. \s1 Ri Jesús yerok'ej ri winak aj-Jerusalem \p \v 37 Ri Jesús xch'o'n chiquij ri winak ri jec'o Jerusalem. Raja' xu'ij: Rix winak aj-Jerusalem, ¿anchique roma ye'icamisaj ri achi'a' ri yek'alajin ri ni'ix chique roma ri Dios? ¿Anchique roma chuka' ye'icamisaj che abaj ri yerutak-pe ri Dios chi'icojol? Ren, can q'uiy mej (paj) xinjo' xixinmol ta wiq'uin, anche'l nu'on jun ec' chique ri ral, yerumol chuxe' ri ruxic'. Pero rix man xijo' ta. \v 38 Cami, ri iwocho can anche'l jun tz'iran rech-ulef xtu'on can. \v 39 Quiri' nin-ij chiwe, roma can man xquinitzu' ta chic. Y cuando xquinitzu' chic jun mej (bey), ja' cuando xti'ij chue: ¡Matiox chi petenak ri Jun re'! ¡Raja' can yo'n-pe bendición pa ruwi' roma ri Ajaf Dios!\x * \xo 23:39 \xt Sal 118:26\x* ¡Y petenak pa rubi' ri Ajaf Dios! xcha' ri Jesús. \c 24 \s1 Ri Jesús nu'ij yan anchique xti'an che ri rocho ri Dios \p \v 1 Y cuando Jesús xel-pe chiri' pa rocho ri Dios chi nibe, ri ru-discípulos xebin-apo riq'uin y c'o ri xqui'ij chirij rocho ri Dios y can che quik'a' xquic'ut chech ri anchique ru'onic banon che. \v 2 Pero Jesús xu'ij chique: Rix can nitzu' ri jay re' can jabel ru'onic banon che; pero can tinimaj ri nin-ij chiwe, chi xtapon jun k'ij cuando ronojel re' xquiewulix. Conojel ri nimalaj tak abaj ri je-cusan che ri jay re', xquietorix-pe y man jun abaj xtic'ue' can, anche'l rubanon cami, xcha' chique. \s1 Ri xquiebanataj antes chi xtiq'uis ri rech-ulef \p \v 3 Y cuando ri Jesús ch'ocol chic parui' ri juyu' rubinan Olivos, ri ru-discípulos xebe-apo riq'uin y xquic'utuj che: Ta'ij chake, ¿jampe' xtibanataj ri xa'ij yan ka chirij rocho ri Dios? ¿Anchique retal chi quiri' nina'ex chi jatzolaj yan pe? ¿Y anchique chuka' retal chi quiri' nina'ex chi napon yan ri ruq'uisbel k'ij chi ri tiempo re'? xecha' reje'. \p \v 4 Y Jesús xu'ij chique ri ru-discípulos: Tibana' cuenta iwi' chi quiri' man jix-an ta engañar. \v 5 Roma je q'uiy xquiepe, y xtiqui'ij: Ja ren ri Cristo ri takon-pe roma ri Dios, xquiecha'. Y je q'uiy ri xquiequi'en engañar. \v 6 Y xtic'oxaj chi jec'o naciones niqui'en guerra. Y xtic'oxaj chuka' chi c'o guerras ri xquiepe. Pero man tixi'j-iwi', roma ronojel ri' xa can xquiebanataj na-wi. Pero man ja' yan ta ri' ri ruq'uisbel tak k'ij chi ri rech-ulef. \v 7 Jec'o naciones xquiecataj chi niqui'en guerra quiq'uin ch'aka chic naciones. Jec'o chuka' nimalaj tak rech-ulef xquiecataj chi niqui'en guerra quiq'uin ch'aka chic nimalaj tak rech-ulef. Xquiepe yabil, xquiepe nimalaj tak wayjal y chuka' xquiepe silonel (cab-rakan) xabachique (xama'anchique) lugar che ri rech-ulef. \v 8 Y ronojel re' xa c'aja' oc ruticribel che ronojel ri sufrimientos ri xquiepe. \p \v 9 Y rix xquixyo'x chupa ri sufrimiento roma itzel xquixtz'et, y jec'o chiwe rix ri can xquiecamises. Xa can itzel xquixtz'et coma conojel winak ri jec'o chech-ulef, roma rix can iyo'n iwánima wiq'uin ren.\x * \xo 24:9 \xt Mt 10:22\x* \v 10 Je q'uiy can xquietzak pa quic'aslen chech ri Dios, y chuka' xtiquisujuj-qui' y jec'o itzel xtiquitzu-qui'. \v 11 Y xquiek'alajin-pe je q'uiy ri niqui'ij chi niquik'alajij ri nu'ij ri Dios chique, y roma can quiri' niqui'ij, can je q'uiy winak ri xquieka pa quik'a', roma ye'an engañar. \v 12 Chuka' chupa ri tiempo ri', roma can yalan itzel no'j (na'oj) quiq'uin ri winak, je q'uiy ri man xtiquijo' ta chic qui', xa itzel xtiquitzu-qui'. \v 13 Pero ri can man xtitzolaj ta chirij y xtucoch' c'a pa ruq'uisbel che ronojel, can xticolotaj-wi.\x * \xo 24:13 \xt Mt 10:22\x* \v 14 Pero can xtitzijos na ri utzilaj rutzij ri Dios ri nich'o'n chirij ri ru-gobierno ri Dios, y can xtitzijos na pa ronojel rech-ulef, chi quiri' ri winak tiquina'ej. Y c'ajari' xtoka ri ruq'uisbel k'ij chi ri tiempo re'. \p \v 15 Y chuka' can xtapon-wi ri k'ij cuando c'o ex ri can je itzel xquiebanataj chupa ri lok'olaj lugar. Y riq'uin ri', can jumul xtiq'uis can ri lugar ri'. Jari' ri tz'iban can roma ri Daniel,\x * \xo 24:15 \xt Dn 9:27; 11:31; 12:11\x* jun chique ri achi'a' ri xek'alajin ri x-ix chique roma ri Dios ojer can. Xabachique (Xama'anchique) winak ri nitz'eto ri tz'iban can, can tu'ona' entender ri nutzu'. \v 16 Y cuando xtitzu' chi can quiri' yan yebanataj, ri winak ri jec'o pa Judea can quielumaj (quienimaj) y tiquiwewaj-qui' chech tak juyu'. \v 17 Ri xa nuxlan parui' ri rocho cuando xtapon ri hora ri', man toc chic apo pa jay chi c'o neruc'ama-pe, xa choj quiri' tilumaj-e (tinimaj-e). \v 18 Ri nisamaj pa k'ayis, man titzolaj chic chirocho chi neruc'ama-pe ruk'u'. Xa choj chuka' quiri' tilumaj-e (tinimaj-e).\x * \xo 24:18 \xt Lc 17:31\x* \v 19 Can juya' (juyu') quiwech ri ixoki' ri ya ne'c'ue' cal cuando xtapon ri k'ij ri', quiri' chuka' ri ixoki' ri jec'o cal ri xa c'a yetz'uman (yeme'), roma manak xquietiquier xquielumaj-e (xquienimaj-e) ch'anin. \v 20 Romari' can tibana' orar che ri Dios chi quiri' man tibanataj ri' pa ru-tiempo job o pa jun k'ij chi uxlanen, chi quiri' man cuesta ta nu'on chiwe chi jixlumaj (jixnimaj). \v 21 Roma xtoka jun nimalaj sufrimiento we' chech-ulef\x * \xo 24:21 \xt Dn 12:1; Ap 7:14\x* ri man jun mej (bey) tz'eton chech-ulef desde que banon-pe roma ri Dios, ni xtoka chic jun mej (bey) ri sufrimiento ri'. \v 22 Y xa ta ri Dios man ta nu'on co'l che ri tiempo ri', conojel ta yecom. Pero roma ri Dios can yalan yerojo' ri jerucha'on chic, can xtu'on co'l che ri tiempo chi ri sufrimiento. \p \v 23 Chupa ri k'ij ri', xa jec'o ri xquie'in chiwe: Titzu', ja Cristo re' ri takon-pe roma ri Dios; o niqui'ij chiwe: Titzu', ja Cristo la' ri takon-pe roma ri Dios; rix man tinimaj ri anchique niqui'ij chiwe. \v 24 Roma can jec'o ri xquiepe y xtiqui'ij: Ja ren ri Cristo ri takon-pe roma ri Dios. Pero rix man quie'inimaj, roma xa man ketzij ta ri niqui'ij. Y chupa ri tiempo ri' jec'o chuka' ri xquiepe y xtiqui'ij: Ren nink'alajij ri nu'ij ri Dios chue, xquiecha'. Pero rix man quie'inimaj, roma xa man ketzij ta ri yequi'ij chuka'. Reje' xquiequi'en nimalaj tak milagros ri man jun mej (bey) je-tz'eton, y ri' xe chi yequi'en engañar ri winak. Y reje' c'o ta niquijo' yequi'en engañar hasta ri je-cha'on chic roma ri Dios. \v 25 Can ja' yan xin-ij can chiwe ri xquiebanataj. \v 26 Romari', xa ni'ix chiwe: Ri Cristo xpe yan y cami ja' c'o pa tz'iran rech-ulef, man te'itzu'. Y xa ni'ix chiwe chi ri Cristo c'o chic y cami c'o pa jun jay, man tinimaj ri ni'ix chiwe. \v 27 Roma cuando ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol xquipe chic jun mej (bey), can xquik'alajin-wi jabel.\x * \xo 24:27 \xt Lc 17:23-24\x* Xa can xtibanataj anche'l nibanataj riq'uin ri relámpago ri can niraparo' anchi' ntel-wi-pe ri k'ij y k'alaj c'a anchi' nika-wi ri k'ij; can conojel-wi yetz'eto. Quiri' xtin-en ren. \v 28 Can xtibanataj anche'l nibanataj quiq'uin ri c'uch. Roma anchi' c'o-wi jun caminak, chiri' chuka' yeka-wi ri chicop ri'.\x * \xo 24:28 \xt Lc 17:37\x* \s1 Ri ex ri xquiebanataj cuando nipe yan ri Jesús \p \v 29 Y cuando can xek'ax yan ronojel ri sufrimiento chi ri tiempo ri', ri k'ij xtik'okumer, y ri ic' chuka' man xtuya' ta chic rusakil. Ri ch'umil can xquietzak-pe anchi' jec'o-wi.\x * \xo 24:29 \xt Is 13:10; Ez 32:7; Jl 2:31; Ap 6:12-13\x* Can ronojel ri nimalaj tak uchuk'a' ri jec'o chicaj xquiesilon roma ri ruchuk'a' ri Dios. \v 30 Can ja ri chicaj xtitz'et-wi ri wetal ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol. Conojel winak ri jec'o chech-ulef, xquie'ok' roma xtoka pa quiwi' chi yalan mac quibanon. Can xquie'ok' cuando xquinquitzu' chi ja ren ri yika-pe pa ajawa' (mukul) ri chicaj,\x * \xo 24:30 \xt Dn 7:13; Ap 1:7\x* riq'uin chic nimalaj wuchuk'a' y chuka' nimalaj nuk'ij. \v 31 Y ri trompeta xtik'ajan riq'uin jun nimalaj uchuk'a', y ren xquientak nu-ángeles chi yequimol ri jenucha'on chic. Can pa ronojel rech-ulef xquiequimol-wi. Can xquiequimol-wi conojel ri je-cha'on chic; más que xabachique (xama'anchique) lugar chi ri rech-ulef jec'o-wi. \p \v 32 Can tic'ama' ino'j (ina'oj) chirij ri nu'on jun mata higo. Cuando can yejotayin-pe ri ruk'a' y ye'el-pe ri ruxak, iweta'n chi ri ru-tiempo job ya ntoc-pe. \v 33 Y quiri' chuka' cuando xtitzu' chi yebanataj yan ronojel ri xin-ij yan ka chiwe, iweta'n c'a chi noka yan ri k'ij ri'. Can nakaj chic c'o-wi-pe. \v 34 Y tic'oxaj utz ri xtin-ij chiwe cami: Ronojel re' xquiebanataj cuando ri winak chi ri tiempo re' c'a man jani quieq'uis chech-ulef. \v 35 Ri rech-ulef y ri rocaj can yeq'uis-wi. Pero ri nutzij man xtiq'uis ta quiri', xa can xtibanataj-wi ri nu'ij. \p \v 36 Pero ri k'ij y ri hora cuando ren xquipe, man jun etamayon. Ri ángeles ri jec'o chicaj man quieta'n ta jampe'. Xa can xe ri Nata' Dios etamayon ri'. \p \v 37 Xa can anche'l xbanataj pa ru-tiempo ri Noé,\x * \xo 24:37 \xt Gn 6:5-8\x* can quiri' chuka' xtibanataj cuando xquipe chic ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol. \v 38 Roma pa ru-tiempo ri Noé, cuando c'a man jani tika ri nimalaj job, ri x-ix diluvio che; ri winak xa benak cánima chirij ri anchique niquitijla' y anchique ri niquikumula', can xe c'ulubic yequinataj; can xe ri' niquinojij, c'a xapon ri k'ij cuando ri Noé y ri ru-familia xe'oc chupa ri nimalaj arca, ri anche'l jun barco. \v 39 Y ri winak manak xqui'en entender, c'aja' cuando xka ri nimalaj job ri x-ix diluvio che, y ri ya' can xerumuk conojel.\x * \xo 24:39 \xt Gn 7:6-24\x* Y can quiri' chuka' xtibanataj cuando xtapon ri k'ij chi xquipe ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol. \v 40 Ri k'ij ri', xa jec'o je ca'i' achi'a' ri junan yesamaj pa k'ayis, jun jinruniman y ri jun chic manak, xe ri jun ri jinruniman xtic'uax-e y ri jun chic xtic'ue' can. \v 41 Y xa jec'o je ca'i' ixoki' ri junan yequie'n, xe ri jun ri jinruniman xtic'uax-e y ri jun chic xtic'ue' can. \p \v 42 Romari' man timestaj chi yipe, xa can quiniyobej-apo, roma can man iweta'n ta jampe' xquipe ren ri jin Iwajaf. \v 43 Roma rix iweta'n, xa ta ri rajaf jun jay nuna'ej jampe' napon jun elek'om pa rocho, ri rajaf-jay ri' nic'ase' chi nuchajij ri rocho, y man nuya' ta lugar chi ri elek'om ntoc-apo chi nelak'-e. \v 44 Romari' rix can siempre tinaba-iwi' jabel, y can quiri' ta ibanon cuando xquinoka-ka ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol, roma ren xquipe cuando rix man ja' ta ri' ninataj.\x * \xo 24:44 \xt Lc 12:39-40\x* \p \v 45 Chupa ri k'ij ri', can xtibanataj anche'l ri nibanataj riq'uin jun rajaf-jay, raja' nuya' can jun rusamajel pa quiwi' ri jec'o pa racho chi nuya' ronojel ri nic'atzin chique chi niquitaj cuando napon ri tiempo. Y xa ri samajel ri' can nu'on ri bin can che y utz nu'on che ronojel ri samaj, ¿anchique como nu'on? \v 46 Ri samajel ri' can tiquicot ránima cuando nolitaj-ka roma ri rajaf y can najin riq'uin ri samaj ri bin can che. \v 47 Can tinimaj ri nin-ij chiwe, chi ri rajaf ri samajel ri', can xtuya' parui' ronojel ri c'o riq'uin, chi nu'on cuenta. \v 48 Pero xa ri samajel ri' itzel ta, y nu'ij ta ka pa ránima: Ri wajaf ri' xa manak yan xtoka, nicha' ta; \v 49 y ruyon ja' yeruch'ey ri ch'aka chic samajel y chuka' can xe wa'in y tijoj-ya' nu'on quiq'uin ri k'abarela', \v 50 y jari' yeru'on cuando ri rajaf xtoka chupa jun k'ij y jun hora cuando raja' man ja' ta ri' nunataj. \v 51 Ri rajaf can xtuya-wi jun nim castigo che ri samajel ri', y xtuya' quiq'uin ri ch'aka chic ri xa ca'i' quipalaj. Y chiri' xe ok'ej xtu'on y can xtujach'ach'ej rey roma ri ruquiy (k'axon). \c 25 \s1 Ri je lajuj xtani' \p \v 1 Chupa ri k'ij cuando xquipe chic jun mej (bey), ri ru-gobierno ri Dios xtu'on anche'l ri xbanataj quiq'uin je lajuj xtani' ri xquic'uaj-e qui-lámparas\x * \xo 25:1 \xt Lc 12:35\x* chi xbequiyobej ri ala' ri nic'ule' ri ak'a' ri'. \v 2 Je wo'o' xtani' can c'o-wi quino'j (quina'oj), y je wo'o' chic xa can je nacanak. \v 3 Ri wo'o' xtani' ri je nacanak, xbequiyobej ri ala' ri xtic'ule', pero xa man xquic'uaj ta más qui-aceite chi niquinojisaj ri qui-lámparas; can xe ri c'o-e chupa ri qui-lámparas, xe ri' quic'uan. \v 4 Pero ri wo'o' chic xtani' ri can c'o quino'j (quina'oj), xquic'uaj ri qui-lámparas y xquic'uaj chuka' qui-botellas quinojisan riq'uin aceite. Y reje' xbequiyobej ri ala' ri xtic'ule'. \v 5 Y roma ri ala' ri nic'ule' yalan xlayoj y man napon ta, ri je lajuj xtani' ri quiyoben xa xpe quiwaran. Na'ey xeyuxcu'r-ka y can xpe ruchuk'a' ri waran, romari' xa can xewer-ka. \v 6 Ja la'k ri pa nic'aj ak'a' ri', xc'oxex chi c'o ri nisiq'uin y nu'ij: ¡Ja petenak ri ala' ri xtic'ule'. Can to'ic'ulu'! nicha'. \v 7 Y ri je lajuj xtani' ri', ri quiyoben ri ala' ri xtic'ule', can ch'anin xuna' quiwech y xqui'en ru'onic ri qui-lámparas. \v 8 Pero ri wo'o' xtani' ri je nacanak xqui'ij chique ri wo'o' chic xtani' ri can c'o-wi quino'j (quina'oj): Ri ka-lámparas xa can yechup roma xa man q'uiy ta chic aceite quic'uan. Tiya' juba' ka-aceite, xecha' ri xtani' ri je nacanak. \v 9 Pero ri wo'o' chic xtani' ri can c'o-wi quino'j (quina'oj), xqui'ij: Cami ri más nic'atzin niben ja chi ilok'o' i-aceite anchi' nic'ayix-wi, roma xa roj nakaya' ri ka-aceite chiwe, man xquixru'on ta rix ni man xkojru'on ta roj. Romari' más utz ilok'o' i-aceite, xecha'. \v 10 Y cuando ri wo'o' xtani' ri' xbequilok'o' ri aceite, ja' xoka ri ala' ri xtic'ule'. Ri wo'o' xtani' ri can jec'o-apo quiyoben ri ala' ri xtic'ule', xe'oc riq'uin ri ala' anchi' ni'an ri c'ulubic. Y cuando je-oconak chic apo conojel ri je-benak, xtz'apis can ri puerta. \v 11 Y c'ajari' cuando xe'apon ri wo'o' chic xtani' ri xbequilok'o' aceite chi ri qui-lámparas, y reje' xech'o'n-apo che ri rajaf ri c'ulubic ri' y xqui'ij: Tajaka' ri puerta chakawech, xecha'. \v 12 Y raja' xu'ij-pe chique ri xtani' ri': ¿Jix ancu'x (anchique) c'a rix? Ren can ketzij ri nin-ij chiwe, man weta'n ta iwech,\x * \xo 25:12 \xt Lc 13:25\x* xcha-pe chique. \p \v 13 Romari' ri Jesús xu'ij: Man timestaj chi yipe, xa can quiniyobej-apo, roma can man iweta'n ta anchique k'ij, anchique hora cuando ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol xquipe chic jun mej (bey), xcha'. \s1 Jun ejemplo chiquij oxi' samajel ri xjach can mero pa quik'a' roma ri qui-patrón \p \v 14 Romari' ri winak ri ye'oc pa ru-gobierno ri Dios, can junan riq'uin ri xu'on jun achi cuando xbe naj. Raja' xeroyoj ri rusamajel y xuya' can ri rubeyomal pa quik'a'. \p \v 15 Pa ruk'a' jun rusamajel xuya' can wo'o' mil quetzales, pa ruk'a' jun chic xuya' can ca'i' mil, y pa ruk'a' ri jun chic xuya' can jun mil. Raja' jari' xuya' can chique, roma xutzu' chi jari' yetiquier niquisamajij chiquijunal. Y can xe xu'on can quiri', ja xbe. \v 16 Y ri samajel ri xyo'x can wo'o' mil quetzales pa ruk'a' chi tusamajij, can xu'on na-wi ri anche'l bin can che. Raja' can xusamajij-wi ri mero y xuch'ec chic wo'o' mil más chirij. \v 17 Y quiri' chuka' xu'on ri jun chic samajel ri xyo'x can ca'i' milquetzales pa ruk'a', raja' can xuch'ec ca'i' chic mil más chirij. \v 18 Pero ri rox samajel ri xe jun mil ri xyo'x can che, xa xberuc'oto' jun jul pa ulef y chiri' xumuk-wi ri mero. \p \v 19 Y k'axinak chic q'uiy k'ij, xtzolaj-pe ri achi ri qui-patrón ri samajel ri'. Y raja' xuc'utuj chique anchique xqui'en che ri mero ri xuya' can chique cuando xbe. \v 20 Cuando xapon ri samajel ri xyo'x can ri wo'o' mil quetzales pa ruk'a', can man xe ta ri' ri ruc'uan-apo, xa can ruc'uan-apo wo'o' mil más y xu'ij che ri achi ru-patrón: Ret wo'o' mil quetzales xaya' can pa nuk'a'; ja c'o re', y ja chuka' c'o re' wo'o' mil más ri xinch'ec chirij, xcha' ri samajel ri'. \v 21 Y ri ru-patrón xu'ij che: Utz ri xa'an. Ret, jat jun utzilaj nusamajel, can na'an ri ni'ix chawe. Y roma can utz xa'an riq'uin ri juba' xinya' can pa ak'a' cuando xibe, cami xcatinya' parui' jun samaj más nim. Can catampe y caquicot chuka' wiq'uin, xuche'x ri samajel. \v 22 Cuando xapon chuka' ri samajel ri xyo'x can ri ca'i' mil quetzales pa ruk'a', raja' xu'ij che ri achi ri ru-patrón: Ret ca'i' mil quetzales xaya' can pa nuk'a'; ja c'o re', y ja chuka' c'o re' ca'i' mil más ri xinch'ec chirij, xcha' ri samajel ri'. \v 23 Ri ru-patrón xu'ij che: Utz ri xa'an. Ret, jat jun utzilaj nusamajel, can na'an ri ni'ix chawe. Y roma can utz xa'an riq'uin ri juba' xinya' can pa ak'a' cuando xibe, cami xcatinya' parui' jun samaj más nim. Can catampe y caquicot chuka' wiq'uin, xuche'x ri samajel. \v 24 Pero cuando xapon chuka' ri samajel ri xyo'x can ri jun mil quetzales pa ruk'a', raja' xu'ij che ri ru-patrón: Ren can weta'n-wi ano'j (ana'oj), y romari' weta'n chi ret ronojel nach'ojij y ronojel najal chi ayowal. Ret najo' namol ri cosecha ri xa man ja ret ta ri jat-tiquiyon. Najo' nayec ri trigo ri xa man ja ret ta ri xach'eyo. \v 25 Y romari' ren xinxi'j-wi' xinsamajij ri a-mero. Y can xe xajach can chue, ja' xinc'ot jun jul pa ulef y chiri' xinmuk-wi. Y ja a-mero c'o re', ja' ninjach chic chawe, xcha' ri samajel ri'. \v 26 Y ri ru-patrón xu'ij: Man utz ta ri xa'an. Roma ret jat jun itzel samajel, y jat k'or, man na'an ta ri ni'ix chawe. Xa can aweta'n chi ren ninjo' ninmol ri cosecha ri man ja ren ta jin-tiquiyon y ninjo' ninyec ri trigo ri xa man ja ren ta xich'ayon; \v 27 xa aweta'n chi jin quiri', xaya' ta ri nu-mero pa banco y cami ri xitzolaj-pe nenc'ama' ta pe ri nu-mero junan riq'uin ri interés ri ruch'acon. \v 28 Cami timaja' can ri mero chuk'a'\x * \xo 25:28 \xt Lc 19:11-27\x* y tiya' che ri nusamajel ri c'o lajuj mil quetzales riq'uin. \v 29 Roma ri can c'o-wi c'o riq'uin, xtiyo'x más che y can q'uiy xtu'on-ka riq'uin. Pero ri xe juba' c'o riq'uin, ri juba' oc ri c'o riq'uin can xtimaj can che.\x * \xo 25:29 \xt Mt 13:12; Mr 4:25; Lc 8:18\x* \v 30 Y ri samajel ri xa can man jun nic'atzin-wi, iq'uiaka' pa k'eku'm, ri anchi' ruyon ok'ej xtu'on y chuka' xtujach'ach'ej rey.\x * \xo 25:30 \xt Mt 8:12; 22:13; Lc 13:28\x* \s1 Cuando ri Jesús xquieru'on juzgar ri winak \p \v 31 Y cuando ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol xquipe chic jun mej (bey), can c'o chic nuk'ij xquipe; y chuka' can conojel nu-ángeles xquiepe wiq'uin.\x * \xo 25:31 \xt Mt 16:27\x* Y ren xquich'oquie' pa nu-trono ri can c'o ruk'ij y xtin-en gobernar.\x * \xo 25:31 \xt Mt 19:28\x* \v 32 Can xquiemol ri winak chinuech chi ronojel rech-ulef. Y ren can xquiencha' conojel, anche'l nu'on jun achi ri yeruchajij awaj; raja' juc'an yeruya-wi ri ovejas, y juc'an chic yeruya-wi ri cabras. \v 33 Ri winak ch'ajch'oj chic quic'aslen, jari' je anche'l ovejas, xquienya' pa nu-derecha. Pero ri winak ri man utz ta ri quic'aslen, jari' ri je anche'l cabras, xquienya' pa nu-izquierda. \v 34 Y ja' xtu'ij ri Rey chique ri jec'o pa ru-derecha: Can quixampe rix, can c'o chic ri ru-bendición ri Nata' Dios pa iwi'. Can quixoc anchi' ja ri Dios nibano gobernar. Jare' ri lugar ri runaban raja' chiwe cuando c'a man jani c'o ri rech-ulef. \v 35 Roma cuando ren xnum nupa, rix can c'o xiya' chue chi xintaj. Cuando ren xchake'j nuchi', rix c'o xiya' chue chi xinkum. Xc'atzin nu-posada y rix xiya'. \v 36 Cuando xq'uis jumul nutziak chuij, rix can c'o xiya' chue. Cuando ren xiyawaj, xiniben visitar. Cuando xitz'ape' pa cárcel, xixapon wiq'uin, xticha' ri Rey. \v 37 Y ri winak ch'ajch'oj chic quic'aslen xtiqui'ij: Ajaf, ¿jampe' ri c'o xkaya' chawe chi c'o xataj? Xa man xatkatzu' ta chi xnum apa. ¿Jampe' ri c'o xkaya' chawe chi xakum roma xchake'j achi'? \v 38 ¿Y jampe' xkaya' a-posada roma xc'atzin chawe? ¿Jampe' xkaya' atziak roma man jun nacusaj? \v 39 ¿Jampe' xojapon awiq'uin roma xayawaj? ¿Y jampe' chuka' xojapon awiq'uin roma jatc'o pa cárcel? xquiecha' reje'. \v 40 Y ri Rey xtu'ij: Can tinimaj ri nin-ij chiwe, roma quiri' xiben riq'uin ri wach'alal ri can manak oc ruk'ij ri can richi-wi chic ri Dios, xa can chue ren xiben-wi ri favor ri', xticha' ri Rey. \p \v 41 Y ja' chuka' xtu'ij ri Rey chique ri jec'o pa ru-izquierda: Rix xe chic ri castigo ri iyoben chi nika pa iwi'. Quixel-e chinuech y jix (quixbin) c'a pa k'ak' ri can manak xtichup, y ri k'ak' ri' naban chic chi ri itzel y ri ru-ángeles. \v 42 Roma ren xnum nupa y man jun ri xiya' chue chi xintaj. Can xchake'j nuchi' y rix man jun xiya' chue chi xinkum. \v 43 Roma ren xinjo' nu-posada y rix xa man xiya' ta chue. Cuando jumul xq'uis nutziak chuij, rix man jun xiya' chue chi xincusaj. Cuando xiyawaj, man xixapon ta wiq'uin; y quiri' chuka' cuando xic'ue' pa cárcel, man xixapon ta wiq'uin, xticha' ri Rey chique. \v 44 Y reje' chuka' xtiqui'ij: Ajaf, roj man jun mej (bey) xatkatzu' chi xacoch' ta apa o xchake'j ta achi', o xac'utuj ta a-posada, o man jun ta atziak, o xayawaj ta, o xac'ue' pa cárcel. Roj manak xatkatzu' chi quiri' ta xac'ulumaj, romari' can man jun-wi favor xka'an chawe, xquiecha'. \v 45 Y ri Rey xtu'ij chique: Can ketzij-wi ri nin-ij chiwe chi roma man jun favor xiben chique ri wach'alal ri can manak oc quik'ij, ri jec'o-pe wiq'uin, xa can man jun chuka' favor xiben chue ren. \v 46 Y ri winak ri' can xquiebe-wi chupa ri castigo ri manak xtiq'uis. Y ri winak ch'ajch'oj chic ri quic'aslen xtiyo'x jun c'aslen ri manak xtiq'uis chique.\x * \xo 25:46 \xt Dn 12:2\x* Quiri' ri xu'ij ri Jesús. \c 26 \s1 Jec'o ri xquinojij yan anchique niqui'en chi nika ri Jesús pa quik'a' y niquicamisaj \p \v 1 Cuando ri Jesús ru'in chic ka ronojel ri', raja' xch'o'n chique ri ru-discípulos y xu'ij: \v 2 Rix can iweta'n-wi chi pa ca'i' apo k'ij c'o ri kanimak'ej ri rubinan pascua.\x * \xo 26:2 \xt Ex 12:1-27\x* Chupa ri nimak'ej ri' cuando ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol can xquijach-wi-e chi yibajix chech cruz chi xquicom, xcha' chique. \p \v 3 Y ja tiempo ri' ri nimalaj tak sacerdotes, ri maestros chi ri ley y chuka' ri rijilaj tak achi'a' ri yalan quik'ij chiquicojol ri winak, can quimolon-wi-qui' chojay, chirocho ri sacerdote ri más c'o ruk'ij ri rubinanCaifás. \v 4 Reje' xquiya' chiquiwech anchique engaños xquiequicusaj chi nika ri Jesús pa quik'a', y niquicamisaj. \v 5 Pero chuka' can xqui'ij: Man takatz'om chupa ri nimak'ej re', chi quiri' manak xquiecataj-pe ri winak chakij. \s1 Jun ixok xuya' jubulaj ak'om pa ruwi' ri Jesús \p \v 6 Y ri Jesús c'o pa tenemit rubinan Betania, pa rocho ri Simón ri xc'achoj riq'uin ri ruyabil rubinan lepra. \v 7 Y ja' xapon jun ixok riq'uin ri Jesús, ruc'uan-apo jun frasco ri banon riq'uin jun abaj ri ni'ix alabastro che, y c'o-e jun jubulaj ak'om chupa; ri ak'om re' can yalan rajil; y jari' xuya' pa rujolon ri Jesús, cuando raja' niwa' ch'ocol chuchi' mesa pa rocho ri Simón.\x * \xo 26:7 \xt Lc 7:37-38\x* \v 8 Cuando ri discípulos xquitzu' ri xu'on ri ixok riq'uin ri jubulaj ak'om chi xuya' pa rujolon ri Jesús, xpe quiyowal y xqui'ij: ¿Anchique roma xe choj quiri' xutix la jubulaj ak'om la'? \v 9 Roma la jubulaj ak'om la' can yalan rajil, xc'ayix ta; y ri rajil xa xjach ta chique ri winak ri man jun quibeyomal, xecha'. \p \v 10 Pero ri Jesús ch'anin xuc'oxaj ri niqui'ij ri ru-discípulos, romari' raja' xu'ij chique: ¿Anchique roma man jixtane' ta ka jixtzijon chirij ri ixok re'? Xa tiya' can. Raja' can utz xu'on wiq'uin. \v 11 Ri winak ri man jun quibeyomal xa can siempre jec'o iwiq'uin, chi quiri' xabachique (xama'anchique) k'ij niben favor chique. Pero ren man siempre ta xquic'ue' iwiq'uin.\x * \xo 26:11 \xt Dt 15:11\x* \v 12 Roma ri ixok re' xuk'aj chuij ri jun jubulaj ak'om re', can xuc'ut chi can yalan yirojo'. Raja' xu'on yan chue anche'l ni'an chique ri caminaki' cuando yebemuk. \v 13 Y tic'oxaj na pe' jabel ri xtin-ij chiwe, chi xabachique (xama'anchique) lugar anchi' xtitzijos-wi ri utzilaj rutzij ri Dios, chiri' chuka' xtitzijos-wi ri xu'on ri jun ixok re'. Can pa ronojel rech-ulef xtitzijos-wi, y man jun mej (bey) xtimestes, xcha' ri Jesús. \s1 Ri Judas xusuj-ri' chi nujach ri Jesús \p \v 14 Y jun chique ri cablajuj ru-discípulos ri Jesús, ri discípulo ri rubinan Judas Iscariote, xapon quiq'uin ri nimalaj tak sacerdotes. \v 15 Raja' xberu'ij chique: ¿Anchique ri niya' chue, xa ren ninjach ri Jesús pa ik'a'? xcha' chique. \p Y ri nimalaj tak sacerdotes xqui'ij chi niquiya' treinta monedas de plata che. \v 16 Y ja k'ij ri', ri Judas Iscariote xutz'om rucanoxic anchique modo nu'on chi nujach ri Jesús pa quik'a' ri achi'a' ri'. \s1 Ri wa'in ri xu'on ri Jesús quiq'uin ri ru-discípulos can c'o ruk'ij \p \v 17 Y ja chupa ri na'ey k'ij chi ri nimak'ej ri', cuando nitej chuka' ri pan ri manak levadura riq'uin, ri discípulos xbequic'utuj che ri Jesús: ¿Anchi' najo' na'an-wi ri wa'in chupa ri jun pascua re', chi quiri' nakanaba' ronojel ri nic'atzin? xecha'. \p \v 18 Y jec'o chique ri discípulos ri xetak-e roma ri Jesús c'a pa tenemit Jerusalem, pa rocho jun achi, y x-ix-e chique chi cuando xquie'apon, tiqui'ij che: Ri Maestro ru'in-pe chake: Ri nu-tiempo xa nakaj chic c'o-wi. Y ja pa awocho ret ninjo' nin-en-wi ri wa'in chi ri pascua re' junan quiq'uin ri nu-discípulos, quixcha' can che, xcha' ri Jesús chique ri ru-discípulos. \p \v 19 Y ri discípulos can xqui'en-wi anche'l ri bin-e chique roma ri Jesús. Reje' can xquinaba-wi ronojel ri nic'atzin chique chi ri pascua ri'. \p \v 20 Cuando xcok'a-ka, ri Jesús y ri cablajuj ru-discípulos xebech'oquie' chuchi' mesa chi ri wa'in. \v 21 Y cuando niqui'en ri wa'in, ri Jesús xu'ij: Can ketzij nin-ij chiwe, chi jun chiwe rix ri xtijacho wichi pa quik'a' ri winak ri man jinquijo' ta, xcha' ri Jesús. \p \v 22 Y ri discípulos yalan xebison-ka cuando xquic'oxaj ri xu'ij ri Jesús chique, y chiquijunal xquic'utuj-apo che: Ajaf, ¿ja como ren ri xquibano quiri'? xecha'. \p \v 23 Y ri Jesús ja' xu'ij chique ri ru-discípulos: Ri jun ri xtumuba-pe ru-pan wiq'uin pa plato, jari' ri xtijacho-e wichi pa quik'a' ri winak ri man jinquijo' ta. \v 24 Can tic'oxaj chuka' ri xtin-ij chiwe, ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol can xquicamises. Can xtibanataj-wi anche'l ri tz'iban can chupa rutzij ri Dios.\x * \xo 26:24 \xt Sal 41:9\x* Pero juya' (juyu') rech ri xtijacho wichi, ri achi ri xtijacho-e wichi más utz man ta xalex, xcha' ri Jesús. \p \v 25 Y xch'o'n-apo ri Judas, ri xtijacho richi ri Jesús; y ri Judas xu'ij: Maestro, ¿ja como ren ri xquijacho awichi? xcha'. \p Y ri Jesús xu'ij: Ja', ja ret, xcha' ri Jesús. \p \v 26 Y cuando c'a ye'ajin riq'uin ri wa'in, ri Jesús xuc'on-apo jun pan y xuya' matiox che ri Dios, xuper ri pan y xuya' chique ri ru-discípulos. Raja' xu'ij chique: Tic'ama' y titija' ri pan re'. Roma jare' ri nuch'acul ri xtapon pa camic. \p \v 27 Y ri Jesús xuc'on-apo chuka' ri vaso ri c'o ruya'al-uva chupa, y xuya' matiox che ri Dios, c'ajari' xuya' ri vaso chique ri ru-discípulos y xu'ij chique: Tikumu' chi'iwonojel ri ruya'al-uva ri c'o chupa ri vaso re'. \v 28 Roma jare' ri nuquiq'uiel ri xtibin cuando xquicamises. Can xtibin-wi ri nuquiq'uiel,\x * \xo 26:28 \xt Ex 24:6-8\x* chi quiri' je q'uiy ri nicoch'otaj (nicuyutaj) quimac. Riq'uin ri nuquiq'uiel, can ja' xtic'achoj ri c'ac'ac' trato\x * \xo 26:28 \xt Jer 31:31-34\x* ri rurayin-pe ri Dios chi nu'on quiq'uin ri winak. \v 29 Can nin-ij chiwe chi ja ruq'uisbel mej (paj) re' xinkum-e ri ruya'al-uva. Y c'aja' cuando jinc'o chic pa ru-gobierno ri Nata' Dios, c'ajari' xtinkum chic jun mej (bey) ri ruya'al-uva ri' junan iwiq'uin rix. Y chiri' xtakakum jun c'ac'ac' ruya'al-uva, xcha' ri Jesús chique. \s1 Ri Jesús y ri Pedro \p \v 30 Y cuando quibixan chic ri bix chi niquiya' ruk'ij ri Dios, ri Jesús y ri ru-discípulos xe'el-e chiri' pa jay y xebe chech ri juyu' rubinan Olivos. \v 31 Y cuando je-benak, ri Jesús xu'ij chique ri ru-discípulos: Chi'iwonojel rix xtitaluj-e-iwi' y xquiniya' can nuyon chupa ri nok'ok'a' re', cuando xtitzu' chi ren yijach-e pa quik'a' ri winak. Roma ri Dios can nu'ij-wi chupa ri tz'iban can: Cuando ren xtinya' lugar chi nicamises ri nichajin quichi ri ovejas, ri ovejas ri' xtiquitaluj-e-qui'.\x * \xo 26:31 \xt Zac 13:7\x* Quiri' ri tz'iban can. \v 32 Pero ren ri jin Quichajinel ri ovejas ri' man xquicom ta jumul, xa xquic'astaj-pe. Y can xquixinyobej chila' pa Galilea,\x * \xo 26:32 \xt Mt 28:16\x* xcha' ri Jesús. \p \v 33 Y ri Pedro can ja' xch'o'n-apo che ri Jesús y xu'ij: Xa ri ch'akachic jatquiya' can ayon cuando xtiquitzu' chi c'o ri nac'ulumaj, ja reje' ri', pero ren can man xcatinya' ta can, xcha' raja'. \p \v 34 Pero ri Jesús xu'ij che ri Pedro: Ren can ketzij nin-ij chawe, chi chupa ri ak'a' re', xa c'a man jani titzirin-pe (tisiq'uin-pe) ri gallo cuando ret oxi' yan mej (paj) ta'ij chique ri yec'utun chawe, chi can man aweta'n ta nuech, xcha' ri Jesús. \p \v 35 Y ri Pedro xu'ij che: Más que can yicom ta awiq'uin, can manak xtin-ij chi ren man weta'n ta awech, xcha' ri Pedro. \p Y can conojel ri ru-discípulos quiri' chuka' xqui'ij. \s1 Ri Jesús nu'on orar pa Getsemaní \p \v 36 Ri Jesús y ri ru-discípulos xe'apon pa jun lugar rubinan Getsemaní. Y ri Jesús xu'ij chique ri ru-discípulos: Quixch'oquie' can juba' we', roma ren xa yibe-apo juba' chila' chi nenbana' orar, xcha' chique. \p \v 37 Raja' xe ri Pedro y ri je ca'i' ralc'ual ri achi rubinan Zebedeo ri xeruc'uaj riq'uin, raja' can jun nimalaj bis xpe pa ránima roma nuna' yan ri xteruc'ulumaj. \v 38 Romari' xu'ij chique ri je oxi' ru-discípulos: Ri wánima yalan nibison; can yirucamisaj ninna'. Quixc'ue-pe wiq'uin, quixc'ase' y man quixwer-ka, xcha' chique. \p \v 39 Raja' xbin chic apo juba' y chiri' xxuquie-wi-ka, y can xukasaj-ka ri nic'aj-rech c'a chech-ulef chi xu'on orar; y quiere' xu'ij: Nata' Dios, xa c'o modo, can quinacolo' chech ri sufrimiento ri c'o chupa ri copa ri ayo'n chue; pero man ta'an ri ninrayij ren, roma ren can ninjo' chuka' nin-en ri narayij ret, nicha'. \p \v 40 Y cuando raja' xc'achoj riq'uin ri oración, xoka quiq'uin ri je oxi' ru-discípulos, pero reje' xa yewer. Xpe raja' xu'ij che ri Pedro: ¿Can man xixtiquier ta xixc'ase' jun hora oc wiq'uin? \v 41 Man quixwer-ka, xa tibana' orar y tic'utuj che ri Dios chi cuando jixtojtobex, man quixtzak pa mac. Ren can weta'n-wi chi ri iwánima can nurayij nu'on ri nrojo' ri Dios. Pero iyon rix can man jixtiquier ta, xcha' chique. \p \v 42 Y ri Jesús xbe chic apo chi xberu'ona' orar ruca'n mej (paj), y nu'ij: Nata', xa manak modo yinacol chech ri sufrimiento, can tik'ax c'a pa nuwi'; ren can ninjo' nin-en ri narayij ret, quiri' nu'ij pa ru-oración. \p \v 43 Y cuando raja' xpe chic jun mej (bey) quiq'uin ri je oxi' ru-discípulos, yewer chic jun mej (bey) ri xeril, roma ri discípulos ri' man niquicoch' ta chic quiwaran. \v 44 Ri Jesús xeruya' chic can jun mej (bey) y xbe chic chi xberu'ona' orar; ja rox mej (paj) ri xberu'ona' orar. Ri tzij ri xeru'ij, can ja ri jeru'in chic chupa ri oración. \v 45 Y c'ajari' ri Jesús xpe quiq'uin ri je oxi' ru-discípulos, y xu'ij chique: Cami can quixwer y tiq'uisa' ri iwaran; ja' xoka ri hora chi ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol can xquijach-e pa quik'a' ri itzel tak achi'a'. \v 46 Quixcataj. Ja' petenak ri xtijacho wichi pa quik'a' ri itzel tak achi'a', xcha' ri Jesús. \s1 Ri ak'a' cuando xquitz'om ri Jesús \p \v 47 Y ri Jesús can c'a nich'o'n quiq'uin ri ru-discípulos, can ja' xokari Judas ri jun chique ri cablajuj ru-discípulos; raja' jeruc'uan-apo q'uiy winak ri jequic'ualo'n-apo che' y espadas. Conojel re' je-takon-e coma ri nimalaj tak sacerdotes y coma chuka' ri rijilaj tak achi'a' ri c'o quik'ij chiquicojol ri israelitas. \v 48 Ri Judas ri nijacho-e richi ri Jesús can ru'in yan pe chique ri je-petenak riq'uin anchique retal xtu'on chi nuc'ut ri Jesús chiquiwech. Raja' can ru'in-pe chique: Ja ri jun ri xtintz'ubaj, jari' ri Jesús, titz'ama' y tic'uaj. \p \v 49 Y ri Judas can ja' xbe-apo riq'uin ri Jesús y xu'ij: Xcok'a' (Chok'a') Maestro, xcha' che. Y xutz'ubaj ri Jesús. \p \v 50 Xpe ri Jesús xu'ij che ri Judas: ¿Anchique ri najo' na'an? xcha' che. \p Y ri winak can ja xebe riq'uin ri Jesús y xquitz'om. \p \v 51 Y jun chique ri jec'o riq'uin ri Jesús chiri', can ja' xulesaj ri ru-espada y xusoc ri jun rusamajel ri sacerdote ri más c'o ruk'ij. Can ja ri ruxiquin ri xukupij. \v 52 Y ri Jesús xu'ij che ri xbano quiri': Tayaca' la a-espada. Roma ancu'x (anchique) ri can riq'uin espada nicamisan, can riq'uin espada chuka' xticamises. \v 53 ¿Ret nanojij chi ren man jun nitz'eto-pe wichi? Xa ta ren ninc'utuj che ri Nata' Dios chi quiruto', raja' yerutak ta pe más setenta y dos mil ángeles chi jinquito'. \v 54 ¿Pero anchique c'a modo nibanataj ri je-tz'iban can chupa rutzij ri Dios? Romari' man nic'atzin ta chi yepe ta ri ángeles chi jinquito', xcha' raja'. \p \v 55 Y chuka' chupa ri hora ri' ri Jesús xu'ij chique ri winak: ¿Anchique xinojij rix? ¿Xinojij chi jun elek'om nitz'om-e, romari' ic'amon-pe che' y espadas? Can k'ij-k'ij xich'oquie' iwiq'uin pa rocho ri Dios\x * \xo 26:55 \xt Lc 19:47; 21:37\x* cuando xinc'ut rutzij ri Dios chiwech, y man xinitz'om ta. \v 56 Ronojel ri nibanataj cami, xe chi nibanataj ri tz'iban can chupa rutzij ri Dios coma ri achi'a' ri xek'alajin ri rutzij ojer can. \p Y ri discípulos can ja' xelumaj-e (xenimaj-e) y ruyon oc xquiya' can ri Jesús. \s1 Ri Jesús nic'uax chiquiwech ri autoridad quichi ri israelitas \p \v 57 Ri xebetz'amo-pe ri Jesús pa Getsemaní, xquic'uaj c'a riq'uin ri Caifás ri sacerdote ri más c'o ruk'ij, anchi' quimolon-wi can qui' ri maestros chi ri ley y ri rijilaj tak achi'a' ri c'o quik'ij. \v 58 Y ri Pedro c'a naj c'o-wi can, jerutzekleben-e, y xoc chuka' chirocho ri sacerdote ri más c'o ruk'ij y xc'ue-ka chojay. Cuando raja' c'o chic chiri', xch'oquie-apo chiquicojol ri samajel ri jec'o chiri', chi nutzu-apo anchique xtuc'ulumaj ri Jesús. \p \v 59 Y ri nimalaj tak sacerdotes y ri rijilaj tak achi'a' ri c'o quik'ij y conojel ri achi'a' je autoridad quichi ri israelitas, can niquitaj quik'ij chi jec'o ta jujun winak yequiwil chi niquitz'uc tzij chirij ri Jesús, chi quiri' nicamises. \v 60 Y más que can je q'uiy ri xe'apon ri xquitz'uc tzij chirij, xa can man jun ruchuk'a' ri tzij ri xqui'ij-apo. Xa c'a pa ruq'uisbel xe'apon je ca'i' chi niquitz'uc tzij y can junan ri niqui'ij. \v 61 Ri je ca'i' ri' xqui'ij: Ri achi re' ru'in: Ren yitiquier ninwulij (ninwulaj) rocho ri Dios y pa oxi' k'ij ninpoba' chic jun mej (bey).\x * \xo 26:61 \xt Jn 2:19\x* Quiri' ru'in, xecha' ri je ca'i' ri'. \p \v 62 Y ri Caifás, ri sacerdote ri más c'o ruk'ij, xbepa'e-pe y xu'ij cheri Jesús: ¿Anchique na'ij cami? ¿Ketzij la xqui'ij-ka chawij? xcha'. \p \v 63 Pero ri Jesús man jun tzij xu'ij. Y ja' cuando ri sacerdote ri más c'o ruk'ij xu'ij che: Can chech ri c'aslic Dios ta'ij chake xa ja ret ri Cristo ri Ralc'ual ri Dios. \p \v 64 Y ri Jesús xu'ij che: Ja', ja ren ri Cristo; y chuka' can nin-ij chiwe chi ri chakawech apo can xquinitzu' ren ri jin-kajinak-pe chicaj y xinalex chi'icojol, chi jin-ch'ocol pa ru-derecha ri Dios ri nitiquier nu'on ronojel. Y xquinitzu' cuando yika-pe pa ajawa' (mukul) ri chicaj,\x * \xo 26:64 \xt Dn 7:13\x* xcha' ri Jesús. \p \v 65 Xpe ri Caifás ri sacerdote ri más c'o ruk'ij, xuretz-ka ri rutziak chirij roma itzel xuc'oxaj, y xu'ij: Man nic'atzin ta chi noka jun chic chi noru'ij chake chi ri Jesús can c'o rumac. Rix xic'oxaj ri xu'ij, chi ja raja' ri Cristo ri takon-pe roma ri Dios. Ri' can itzel chech ri Dios. \v 66 ¿Y anchique naka'an cami ninojij rix? xcha' raja'. \p Y ri ch'aka chic ri quimolon-qui' chiri' xqui'ij: Can c'o rumac; romari' utz chi ticamises,\x * \xo 26:66 \xt Lv 24:16\x* xecha'. \p \v 67 Y xquichubala' rupalaj ri Jesús y xquich'ey, y jec'o chuka' ri xquipak' rupalaj.\x * \xo 26:67 \xt Is 50:6\x* \v 68 Chuka' xqui'ij che ri Jesús cuando quitz'apin rech: Xa ja ret ri Cristo, ta'ij chake ancu'x (anchique) ri yech'ayo awichi, xecha'. \s1 Ri Pedro nu'ij chi raja' man reta'n ta rech ri Jesús \p \v 69 Ri Pedro ch'ocol chojay. Y ja' c'o jun ixok raj-ic' ri sacerdote ri más c'o ruk'ij xapon-apo riq'uin y xu'ij che: Ret chuka' jat jun chique ri jec'o riq'uin ri Jesús ri aj-Galilea, xcha' che. \p \v 70 Pero raja' xa can chiquiwech conojel xrewaj-wi, roma xu'ij: Man nin-en ta entender anchique roma quiri' na'ij chue, xcha' che ri aj-ic'. \p \v 71 Y cuando raja' ya ntel-e chi puerta, c'o chic jun ixok aj-ic' ri xtz'eto richi y xu'ij chique ri jec'o-apo chiri': Ri jun achi re' can c'o-wi chuka' riq'uin ri Jesús ri aj-Nazaret, xcha' chique. \p \v 72 Pero ri Pedro xa xrewaj chic jun mej (bey). Raja' xu'ij: Chech Dios nin-ij chi ren man weta'n ta rech ri jun achi ri', xcha' raja'. \p \v 73 C'a juba' chic ri', ja ri quimolon-qui' chiri' xebin-apo riq'uin ri Pedro y xqui'ij che: Can ketzij-wi chi ret jat jun chique ri jec'o riq'uin ri Jesús. Xe riq'uin ri jach'o'n, can k'alaj chi can quiri-wi, roma ri aj-Galilea can quiri-wi yech'o'n, xecha' che. \p \v 74 Pero ri Pedro xu'ij: Ren man weta'n ta rech ri achi ri'. Can chech Dios nin-ij-wi chiwe chi ren man weta'n ta rech. Y xa man ketzij ta ri nin-ij, tika ri castigo ri xtuya' ri Dios pa nuwi', xcha'. \p Y ja' xtzirin-pe (xsiq'uin-pe) ri gallo. \v 75 Y ri Pedro xeloka pa ruwi' ri tzij ri jeru'in can ri Jesús che, chi c'a man jani titzirin-pe (tisiq'uin-pe) ri gallo cuando ret oxi' yan mej (paj) ta'ij chique ri yec'utun chawe, chi can man aweta'n ta nuech. Y ri Pedro xel-e chiri' y xujik' ok'ej. \c 27 \s1 Ri Jesús nic'uax chech ri Pilato \p \v 1 Y cuando xsakar-pe, conojel ri nimalaj tak sacerdotes y ri rijilaj takachi'a' ri can c'o-wi quik'ij chiquicojol ri israelitas, xquimol-qui' chi niquinojij anchique niqui'en chi niquicamisaj ri Jesús. \v 2 Y ja xquixim-e y xbequijacha' pa ruk'a' ri Poncio Pilato, ri gobernador. \s1 Ri Judas xujitz'aj-ri' \p \v 3 Cuando ri Judas xutzu' chi ri Jesús xa xuc'uax chech ri Pilato chi nika ri camic pa ruwi', c'ajari' xpe ruquiy (xk'axon) ránima roma ja raja' ri xc'ayin richi ri Jesús; romari' xberutzolej can ri treinta monedas de plata chique ri nimalaj tak sacerdotes y ri rijilaj tak achi'a' ri c'o quik'ij. \v 4 Ri Judas xu'ij chique ri achi'a' ri': Ren mac ri xin-en, roma xinc'ayij ri Jesús pa ik'a'; raja' manak rumac, xcha' chique. Pero ri nimalaj tak sacerdotes y ri rijilaj tak achi'a' ri c'o quik'ij, xa xqui'ij che ri Judas: ¿Anchique keta'n roj chirij ri'? ¡Tatzu' ret anchique na'an! xecha' che. \p \v 5 Xpe raja' xutorij can ri mero chiri' pa rocho ri Dios; y ja' xbe y xberujitz'aj-ri'. \p \v 6 Y ri nimalaj tak sacerdotes xquimol ri mero y xqui'ij: Ri mero re' man utz ta chi nakaxol-ka riq'uin ri mero chi ri rocho ri Dios, roma ri mero re' xa rajil ri rucamic jun winak. \p \v 7 Cuando xquiya' yan chiquiwech anchique niqui'en riq'uin ri mero ri', reje' xquilok' jun ulef; ri ulef ri rubinan Richi ri Banoy-Bojo'y; ri ulef ri' xtic'atzin chi yemuk ri winak ri man je israelitas ta. \v 8 Romari' ri jun ulef ri' can c'a ni'ix Ulef richi Quic' che.\x * \xo 27:8 \xt Hch 1:18-19\x* \v 9 Y roma ri x-an chiri', can xbanataj-wi ri ru'in can ri Jeremías, ri jun achi ri xuk'alajij ri x-ix che roma ri Dios ojer can. Raja' ru'in can: Ri je ru-familia can ri Israel xquic'on-e ri treinta monedas de plata. Jari' ri mero ri xquiya' roma xqui'ij chi jari' rajil ri rusamajel ri Dios.\x * \xo 27:9 \xt Zac 11:12-13\x* \v 10 Y riq'uin ri mero ri' xquilok' ri ulef ri rubinan Richi ri Banoy-Bojo'y, can anche'l ru'in ri Ajaf chue. Quiri' ri ru'in can ri Jeremías. \s1 Cuando ri Jesús c'o-apo chech ri Poncio Pilato \p \v 11 Y cuando ri Jesús c'o chic apo chech ri Pilato, ri gobernador, ri Pilato xuc'utuj che ri Jesús: ¿Ja ret ri qui-Rey ri israelitas? xcha' che. \p Y ri Jesús xu'ij: Ja', can quiri-wi, anche'l ri xa'ij, xcha' raja'. \p \v 12 Y cuando ri Jesús yalan ni'ix-apo chirij chi nisujus coma ri nimalaj tak sacerdotes y ri rijilaj tak achi'a' ri c'o quik'ij, raja' can man jun tzij ri nu'ij. \v 13 Romari' ri Pilato xu'ij che ri Jesús: ¿Can manak como nac'oxaj ronojel ri ni'ix chawij chi jatquisujuj? \p \v 14 Pero ri Jesús can man jun anchique xu'ij che ri Pilato. Romari' ri gobernador can xsatz-ka runo'j (xsach-ka ruc'u'x), roma man jun winak rutz'eton chi quiri' nu'on. \s1 Ri Pilato nujach-e ri Jesús chi nicamises chech cruz \p \v 15 Y juna-juna' cuando napon ri pascua ri jun quinimak'ej ri israelitas, ri gobernador nusk'opij jun chique ri jec'o pa cárcel. Raja' nusk'opij-e ri niquijo' ri winak chi ntel-e. \v 16 Y chupa ri tiempo ri', c'o pa cárcel ri Barrabás, jun achi ri canconojel quieta'n rech chi yalan itzel. \v 17 Y ri Pilato xu'ij chique ri winak ri xbequimolo-qui' chiri': ¿Ancu'x (Anchique) chique ri ca'i' nijo' rix chi ninsk'opij-e? ¿Nijo' chi ninsk'opij-e ri Barrabás o ja ri Jesús ri ni'ix Cristo che? xcha' raja'. \p \v 18 Ri Pilato quiri' xu'ij-pe, roma raja' can reta'n chi ri winak ri' quijachon ri Jesús pa ruk'a', roma itzel niquitzu' chi can je q'uiy ri yetzekleben richi. \p \v 19 Y ri Pilato ch'ocol pa ru-lugar anchi' yeru'on juzgar ri winak, cuando c'o jun xapon riq'uin roma c'o anchique ru'in-e ri raxayil che. Ri raxayil rutakon-e rubixic che: Ri Jesús jun chojmilaj achi, romari' man taya' lugar chi nicamises. Roma ren ruyon itzel achic' xin-en chak'a' roma raja'. Quiri' rutakon-e rubixic ri raxayil. \p \v 20 Y ri nimalaj tak sacerdotes y ri rijilaj tak achi'a' ri c'o quik'ij, xquiya' quino'j (quina'oj) ri winak chi tiquic'utuj-apo chi ja ri Barrabás tisk'opis-e y ri Jesús ticamises. \v 21 Y cuando ri gobernador xuc'utuj chic apo chique ri winak ri' chi ancu'x (anchique) chique ri ca'i' niquijo' reje' chi nulesaj-e, ri winak ri' xqui'ij: Ja ri Barrabás talesaj-e, xecha-apo. \p \v 22 Y ri Pilato xuc'utuj chique ri winak: ¿Y anchique nijo' rix chi nin-en ta riq'uin ri Jesús, ri ni'ix chuka' Cristo che? xcha' raja'. \p Can conojel xech'o'n-apo y xqui'ij: ¡Ticamises chech cruz! xecha'. \p \v 23 Y raja' xuc'utuj chic chique: ¿Anchique rumac rubanon chiwech? \p Pero ri winak man yetane' ta ka. Xa riq'uin más quichuk'a' yech'o'n-apo y niqui'ij: ¡Ticamises chech cruz! yecha-apo. \p \v 24 Y cuando ri Pilato xutzu' chi can man jun anchique nitiquier nu'on chi nucol ri Jesús y ri winak xa más peor niqui'en-apo, xuc'utuj juba' ruya' y ja' xuch'aj ruk'a' chiquiwech conojel ri winak ri',\x * \xo 27:24 \xt Dt 21:6-9\x* y xu'ij: Ren manak numac chirij ri rucamic ri jun chojmilaj achi re'. ¡Titzu' rix anchique niben che! \p \v 25 Y conojel winak niqui'ij: Pa kawi' roj y pa quiwi' ri kalc'ual tika ri rucamic, xecha-apo. \p \v 26 Ri gobernador xusk'opij-e ri Barrabás y chuka' xu'ij chi tich'ay ri Jesús, c'ajari' xujach-e chi ticamises chech cruz. \p \v 27 Y ri ru-soldados ri gobernador xquicusaj-apo ri Jesús chupa ri palacio. C'ajari' xequiwoyoj conojel ri ch'aka chic soldados y xquimol-qui' chirij ri Jesús. \v 28 Y ri soldados ri' xquilesaj-e rutziak ri Jesús, y xquiya' jun tziak quiak chirij, anche'l ri yequicusaj ri reyes. \v 29 Chuka' xquipach'uj jun k'ayis ri yalan ruq'uixal; y can anche'l jun corona xqui'en che, y xquiya' pa rujolon ri Jesús. Y xquiya' chuka' jun aj pa ruk'a' derecha y yexuquie' chech y yetze'n chirij cuando niqui'ij che: ¡Caquicot ret qui-Rey ri israelitas! yecha' che. \p \v 30 Can niquichubaj ri Jesús y niquimaj chuka' ri aj ri c'o pa ruk'a' chi niquich'ey pa rujolon che. \v 31 Y cuando reje' xetane-ka yetze'n chirij, xquilesaj-e ri tziak ri xquiya' reje' chirij, y xquiya-e ri can rutziak-wi raja', y xquic'uaj-e chi ne'bajix chech cruz. \s1 Cuando ri Jesús xbajix chech cruz \p \v 32 Y cuando ya ye'el-e pa tenemit, xquic'ul jun achi; y ri achi re' aj-tenemit Cirene y rubinan Simón, y ri soldados xqui'en-wi che ri achi ri' chi tuc'uaj-e ru-cruz ri Jesús. \p \v 33 Y quiri' xe'apon chupa ri jun lugar rubinan Gólgota, ri ni'ix chuka' Calavera che. \v 34 Cuando jec'o chic chiri', xquiya' che ri Jesús jun ch'amilaj ruya'al-uva xolon riq'uin jun chic c'ayilaj ak'om. Pero cuando raja' xuna' anchique niquiya' che, man xrojo' ta. \p \v 35 Y cuando ri soldados quibajin yan ri Jesús chech ri cruz, xquilesaj suerte chirij ri rutziak chi niquina'ej anchique tziak ri niquic'uaj-e chiquijunal.\x * \xo 27:35 \xt Sal 22:18\x* Y quiri' can nibanataj ri bin can roma ri jun ri xuk'alajij rutzij ri Dios ojer can. Ri samajel ri' rutz'iban can chirij ri Cristo: Xequijach nutziak y chuka' xquilesaj suerte chirij. Quiri' ri rutz'iban can. \v 36 C'ajari' xech'oquie-ka chiri' quichajin-apo ri Jesús. \v 37 Y chutza'n ri cruz, reje' xquiya' jun letrero anchi' nu'ij anchique roma nicamises ri Jesús. Ri letrero ri' nu'ij: Jare' ri Jesús qui-Rey ri israelitas. \p \v 38 Chuka' jec'o ca'i' elek'oma' ri xebajix chech cruz. Jun xyo'x-apo pa ru-derecha ri Jesús y ri jun chic pa ru-izquierda. \v 39 Ri winak ri yek'ax-e y ye'apon riq'uin ri Jesús, niquisiloj-apo quijolon chech,\x * \xo 27:39 \xt Sal 22:7; 109:25\x* roma can man niquinimaj ta chi ja raja' ri Ralc'ual ri Dios. Y c'o chuka' itzel tzij ri yequi'ij can che. \v 40 Ri winak ri' niqui'ij che ri Jesús: Ret xa'ij chi nawulij (nawulaj) ri rocho ri Dios y pa oxi' k'ij napoba' chic jun mej (bey),\x * \xo 27:40 \xt Mt 26:61; Jn 2:19\x* tacolo-awi' ayon. Y xa ja ret ri Ralc'ual ri Dios, caka-pe chech la a-cruz, yecha' che. \p \v 41 Y quiri' chuka' niqui'en ri nimalaj tak sacerdotes, ri maestros chi ri ley, ri achi'a' fariseos y ri rijilaj tak achi'a' ri can c'o quik'ij, reje' yalan yetze'n-apo chirij ri Jesús y niqui'ij chiquiwech: \v 42 Raja' can je q'uiy xerucol, pero raja' cami man nitiquier ta nucol-ri' ruyon. Y xa can ketzij chi ja raja' qui-Rey ri israelitas, tika-pe chech la ru-cruz c'a y quiri' roj can xtakaya' kánima riq'uin. \v 43 Raja' can xuya' ránima riq'uin ri Dios, y xa ri Dios can nrojo' ri Jesús, tucolo' c'a.\x * \xo 27:43 \xt Sal 22:8\x* Roma ri Jesús can ru'in-wi: Ren jin Ralc'ual ri Dios. Quiri' xqui'ij ri achi'a' ri' chirij ri Jesús. \p \v 44 Y ri elek'oma' ri je-bajin chech qui-cruz riq'uin ri Jesús, can itzel chuka' yech'o'n-apo che ri Jesús. \p \v 45 Y pa nic'aj-k'ij che ri k'ij ri' ronojel ri rech-ulef xk'okumer-ka. Y ri k'eku'm ri' xq'uis-e c'a nak'ak'ij a las tres. \v 46 Y ja' la'k chupa ri hora ri' a las tres, ri Jesús xch'o'n riq'uin ronojel ruchuk'a' y xu'ij: Elí, Elí, ¿lama sabactani? xcha'. Y ri tzij ri' nu'ij: Nu-Dios, nu-Dios, ¿anchique roma xinamalij can?\x * \xo 27:46 \xt Sal 22:1\x* \p \v 47 Y jec'o jujun ri jec'o-apo chiri' chunakaj ri Jesús, cuando xquic'oxaj ri xu'ij, ja xqui'ij: Raja' ja ri Elías ri nroyoj, xecha'. \p \v 48 Y ja' c'o jun ri junanin xberuc'ama-pe jun esponja, xumuba' pa jun ch'amilaj ruya'al-uva, y xuya' ri esponja chutza'n jun aj, chi xuya' che ri Jesús chi nich'uch'u-ka juba' ránima.\x * \xo 27:48 \xt Sal 69:21\x* \v 49 Pero ri ch'aka ri jec'o-apo chiri' riq'uin ri Jesús, xqui'ij: Man junanchique taya' che; kayobej, k'alaj ri' xa noka ri Elías chi nucol, xecha'. \p \v 50 Pero ri Jesús ja' xch'o'n chic pe riq'uin ronojel ruchuk'a', xujach ri ránima y xcom-ka. \v 51 Y cuando raja' xcom, ri tziak ri yo'n-apo chi nujach rupa rocho ri Dios,\x * \xo 27:51 \xt Ex 26:31-33\x* xk'ach'itaj pa jotol c'a pa xulan ka. Chuka' ri rech-ulef can xsilon y ri abaj can xerakaro' y xepax. \v 52 Ri jul ri anchi' je-mukun-wi ri caminaki' xejakataj. Y je q'uiy chique ri ralc'ual ri Dios ri je caminak chic e, xec'astaj. \v 53 Y xebe'el-pe cuando ri Jesús c'astajinak chic chiquicojol ri caminaki', y xe'oc-apo pa tenemit Jerusalem ri can richi-wi ri Dios; y can je q'uiy winak xetz'eto quichi. \p \v 54 Y cuando ri capitán y conojel ri jec'o riq'uin chi niquichajij-apo ri Jesús, xquitzu' ri xu'on ri silonel (cab-rakan) y ri ch'aka chic ex ri xebanataj, can yalan xquixi'j-qui' y xqui'ij: Can ketzij-wi chi ri jun achi re' xa Ralc'ual ri Dios, xecha'. \p \v 55 Y je q'uiy ixoki' ri can quitzekleben-wi-pe ri Jesús cuando xel-pe pa Galilea y quilin-pe, reje' chinaj yetzu'n-apo. \v 56 Y chiquicojol ri ixoki' ri' c'o ri María Magdalena, ri María quite' ri Jacobo y ri José, y chuka' ri raxayil ri achi rubinan Zebedeo,\x * \xo 27:56 \xt Lc 8:2-3\x* ri quite' ri Jacobo y ri Juan. \s1 Cuando xmuk ri Jesús \p \v 57 Cuando xkak'ij yan ka, c'o jun achi beyom xapon rubinan José; raja' can runiman chuka' ri Jesús, y aj-tenemit Arimatea. \v 58 Raja' xbe riq'uin ri gobernador Pilato chi nuc'utuj ri ruch'acul ri Jesús chi numuk. Y ri Pilato xu'ij-e chi tijach-pe ri ruch'acul ri Jesús che ri José. \v 59 Y ri José xupis ri ruch'acul ri Jesús pa jun tziak ri can ch'ajch'oj. \v 60 Ri José can richi ka raja' ruc'oton jun jul c'ac'ac', y chiri' xberuya-wi ruch'acul ri Jesús. Ri jul ri' can c'oton chech jun nimalaj abaj ri can anche'l jun juyu'. Raja' xutz'apij can ri ruchi' ri jul che jun nimalaj abaj, y xtzolaj-e. \v 61 Ri María Magdalena y ri jun chic ixok rubinan chuka' María, xech'oquie' can chiri' chech jul cuando xmuk can. \s1 Ri nimalaj tak sacerdotes y ri fariseos xequiya' achi'a' chi niquichajij ri jul ri anchi' xmuk-wi can ri Jesús \p \v 62 Ri k'ij cuando xmuk ri Jesús, ja k'ij ri' cuando ri winak niquinaba' yan ronojel ri xtic'atzin chique ri ruca'n k'ij, roma ri k'ij chi uxlanen xa nitiquier yan ka. Y chupa ri k'ij chi uxlanen, ri nimalaj tak sacerdotes y ri achi'a' fariseos xe'apon chech ri Pilato. \v 63 Reje' xbequi'ij che: Roj xoka pa kawi' chi cuando ri Jesús c'a q'ues, xu'ij chi xtic'astaj-pe pa rox k'ij.\x * \xo 27:63 \xt Mt 16:21; 17:23; 20:19; Mr 8:31; 9:31; 10:33-34; Lc 9:22; 18:31-33\x* Can quiri' ru'in can ri jun tz'ucuy-tzij ri'. \v 64 Romari' quie'ataka' achi'a' chi niquichajij ri jul c'a titzakon ri rox k'ij, chi quiri' man quiepe ri ru-discípulos y xtiquilek'aj ri ruch'acul ri Jesús chak'a', c'ajari' xtiqui'ij chique ri winak: Ri Jesús can xc'astaj-wi-e chiquicojol ri caminaki', xquiecha'. Y xa man xtaka'an ta quiri' y nilak'ex-e ruch'acul, can más je q'uiy ri xquieniman chi can takon-wi-pe roma ri Dios; y xa man quiri' ta, xecha'. \p \v 65 Y ri Pilato xu'ij chique ri achi'a' ri': Quie'ic'uaj-e la achi'a' la'y can jabel ru'onic ibana' can che, chi quiri' can utz nichajix can, xe'uche'x. \p \v 66 Ri achi'a' ri' can ja xebe anchi' mukun-wi can ri Jesús y xqui'en utz ru'onic ruchi' ri jul. Xquiya' chuka' retal ri abaj ri rutz'apin can ruchi' ri jul, chi quiri' man jun nitiquier nujak. Y can utz xchajix can ri jul coma ri achi'a' chajinel. \c 28 \s1 Cuando ri Jesús xc'astaj-pe chiquicojol ri caminaki' \p \v 1 Y cuando xk'ax yan ri k'ij chi uxlanen, c'a cumaj yan che ri domingo ri na'ey k'ij chi ri semana, ri María Magdalena y ri jun chic ixok rubinan chuka' María, xebe chuchi' ri jul anchi' mukun-wi can ri Jesús. \v 2 C'aja' xquina' yalan xbesilon-pe ri rech-ulef, roma xa jun ángel chi ri Ajaf chila' chicaj ri xka-pe chupa ri lugar anchi' mukun-wi can ri Jesús, xulesaj ri nimalaj abaj ri rutz'apin ruchi' ri jul y xch'oquie' parui'. \v 3 Ri rusakil ri ángel ri ch'ocol parui' ri abaj, can junan riq'uin ri sakil nuya' jun relámpago. Y ri rusakil ri rutziak can junan riq'uin ri rusakil ri tef ri nika. \v 4 Y roma ri achi'a' chajinel can yalan xquixi'j-qui' chech ri ángel, can xebarbot. Can anche'l xecom roma yalan xquixi'j-qui'. \v 5 Y ri ángel xch'o'n-apo chique ri ca'i' ixoki' y xu'ij chique: Man tixi'j-iwi'. Roma ren can weta'n chi rix ja ri ruch'acul ri Jesús ri xcamises chech ri cruz nicanoj. \v 6 Raja' man c'o ta chic we', roma xa xc'astaj yan e, anche'l ru'in can chiwe. Quixoc; titzu' anchi' xc'ue-wi ri ruch'acul. \v 7 Quixtzolaj ch'anin, y ti'ij chique conojel ri ru-discípulos, chi raja' xc'astaj yan e chiquicojol ri caminaki'; y cami nina'ey chiwech c'a pa rech-ulef Galilea; chiri' xtitzu-wi, can anche'l nin-ij-e chiwe. \p \v 8 Y ri ca'i' ixoki' ri' can ja' xe'el-pe chiri' chupa ri jul. Y más que can quixi'n-qui', xa can yalan chuka' xequicot. Reje' can ch'anin xebe chi ne'quiya' rutzijol chique ru-discípulos ri Jesús. \v 9 Cuando c'aja' quitz'amon bey, ri Jesús xbe'el-pe chiquiwech y xeru'on saludar. Y ri ca'i' ixoki' ri' xexuquie-ka chech ri Jesús, xquik'etej rakan y can xquiya' ruk'ij. \v 10 Y ri Jesús xu'ij chique ri ixoki': Man tixi'j chic iwi'. Cami iya' rutzijol chique ri wach'alal, chi quiebe pa rech-ulef Galilea y chila' xquinquitzu', xcha' chique. \s1 Ri tz'ucun-tzij ri x-an cuando ri Jesús xc'astaj \p \v 11 Y cuando ri ixoki' quitz'amon bey, jec'o jujun chique ri soldados ri niquichajij ri jul xebe pa tenemit Jerusalem y xbequi'ij chique ri nimalaj tak sacerdotes ronojel ri xbanataj riq'uin ri jul anchi' xmuk-wi ri Jesús. \v 12 Ri nimalaj tak sacerdotes xquimol-qui' quiq'uin ri rijilaj tak achi'a' ri can c'o quik'ij y xquiya' chiquiwech chi niquiya' q'uiy mero chique ri soldados ri xechajin. \v 13 Reje' xqui'ij chique: Cami xe ti'ij chi xixwer-ka ri chak'a', y cuando jixwer, xe'apon ri ru-discípulos ri Jesús y xquilek'aj-e ri ruch'acul. \v 14 Y xa ri gobernador nuna'ej chi rix xa xixwer-ka y man xichajij ta anche'l ri x-ix chiwe, roj xkojbech'o'n riq'uin y keta'n chi can xkojrunimaj, y quiri' rix jixcolotaj pa ruk'a', xecha'. \p \v 15 Ri soldados xquic'on ri mero, y can anche'l x-ix chique can quiri' xqui'en: Can xquitzijoj anche'l ri x-ix chique. Jare' ri xtzijos chique ri winak israelitas y c'a niquinimaj c'a chupa ri k'ij re'. \s1 Ri samaj ri xu'ij can ri Jesús chi ti'an \p \v 16 Ri julajuj ru-discípulos ri Jesús xebe pa rech-ulef Galilea.\x * \xo 28:16 \xt Mt 26:32; Mr 14:28\x* Y xejote' parui' ri juyu' anchi' bin can chique roma ri Jesús. \v 17 Y cuando reje' xquitzu' ri Jesús, can xquiya' ruk'ij. Y can c'a jec'o ri man jani tiquinimaj chi ja ri Jesús ri c'o-apo quiq'uin. \v 18 Pero raja' xoka c'a quiq'uin y xu'ij chique: Can ronojel uchuk'a' xjach pa nuk'a'; quiri' chicaj y quiri' chuka' we' chech-ulef. \v 19 Romari', cami nic'atzin chi jixbe pa ronojel rech-ulef, chi quiri' ri winak jinquitzeklebej;\x * \xo 28:19 \xt Hch 1:8\x* y ri can xquinquitzeklebej, quie'ibana' bautizar pa rubi' ri Katata' Dios, pa nubi' ren ri jin Ralc'ual ri Dios y pa rubi' ri Espíritu Santo. \v 20 Y tic'utu' chiquiwech chi can tiquibana' ronojel ri nu'in can. Y ren can k'ij-k'ij xquic'ue' iwiq'uin; can xquic'ue-wi iwiq'uin c'a xtapon ri ruq'uisbel k'ij chi ri rech-ulef. Amén.