\id MAT - Central Cakchiquel (Guatemala) -2012 (DBL -2013) \h SAN MATEO \toc1 Ri ruc'aslen ri Jesucristo ri tz'ibatel can roma San Mateo \toc2 San Mateo \toc3 Mt \mt1 Ri ruc'aslen ri Jesucristo ri tz'ibatel can roma San Mateo \c 1 \s1 Ri quibi' ri e rati't-rumama' ri Jesucristo \p \v 1 Re jun vuj re nuchop-el vave', jun vuj ri tz'ibatel-vi can ri quibi' ri rati't-rumama' ri Jesucristo. Can nik'alajin-vi c'a chi rija' can riy-rumam vi can ri rey richin ri tinamit Israel,\f + \fr 1:1 \ft Sal. 132:11; Is. 11:1; Lc. 3:23; Hch. 2:30; Ga. 3:16.\f* ri xubini'aj David, y can riy-rumam can chuka' ri Abraham. \p \v 2 Ri Abraham jari' ri xalc'ualan ri Isaac; ri Isaac xralc'ualaj ri Jacob; ri Jacob xralc'ualaj ri Judá y ch'aka' chic rach'alal. \v 3 Jac'a ri Judá y ri Tamar ri rixjayil xecalc'ualaj ri Fares y ri Zara; jac'a ri Fares ri xalc'ualan ri Esrom; y ri Esrom xralc'ualaj ri Aram. \v 4 Y re Aram re' xralc'ualaj ri Aminadab; ri Aminadab xralc'ualaj ri Naasón;\f + \fr 1:4 \ft Nm. 1:7.\f* y ri Naasón xralc'ualaj ri Salmón. \v 5 Y re Salmón y ri Rahab\f + \fr 1:5 \ft Jos. 6:22; He. 11:31.\f* ri rixjayil xcalc'ualaj ri Booz; ri Booz y ri Rut ri rixjayil xcalc'ualaj ri Obed; y ri Obed xralc'ualaj ri Isaí. \v 6 Y re Isaí\f + \fr 1:6 \ft 1 S. 16:1.\f* re' xralc'ualaj ri rey David; y ri rey David xralc'ualaj ri Salomón riq'uin ri Betsabé ri rixjayil.\f + \fr 1:6 \ft 2 S. 12:24.\f* Re rute' re Salomón, ja ri rixjayil can ri Urías. \p \v 7 Jac'a ri Salomón xralc'ualaj ri Roboam; ri Roboam xralc'ualaj ri Abías; y ri Abías xralc'ualaj ri Asa.\f + \fr 1:7 \ft 1 Cr. 3:10.\f* \v 8 Y re Asa re' xralc'ualaj ri Josafat; ri Josafat xralc'ualaj ri Joram; y ri Joram xralc'ualaj ri Uzías. \v 9 Y re Uzías re' xralc'ualaj ri Jotam; ri Jotam xralc'ualaj ri Acaz; y ri Acaz xralc'ualaj ri Ezequías. \v 10 Y re Ezequías re' xralc'ualaj ri Manasés;\f + \fr 1:10 \ft 2 R. 20:21.\f* ri Manasés xralc'ualaj ri Amón; y ri Amón xralc'ualaj ri Josías. \v 11 Y re Josías re' xralc'ualaj ri Jeconías y ch'aka' chic rach'alal. Y jari' tok ri kavinak israelitas xban chique chi xebec'oje' pa ruvach'ulef rubini'an Babilonia.\f + \fr 1:11 \ft 2 R. 25:11; Jer. 27:20.\f* \p \v 12 Y tok ec'o chic chiri' pa Babilonia, ri Jeconías xralc'ualaj ri Salatiel; y ri Salatiel xralc'ualaj ri Zorobabel.\f + \fr 1:12 \ft Esd. 3:2; Hag. 1:1.\f* \v 13 Y re Zorobabel re' xralc'ualaj ri Abiud; ri Abiud xralc'ualaj ri Eliaquim; y ri Eliaquim xralc'ualaj ri Azor. \v 14 Y re Azor re' xralc'ualaj ri Sadoc; ri Sadoc xralc'ualaj ri Aquim; y ri Aquim xralc'ualaj ri Eliud. \v 15 Y re Eliud re' xralc'ualaj ri Eleazar; ri Eleazar xralc'ualaj ri Matán; ri Matán xralc'ualaj c'a jun ri xubini'aj chuka' Jacob. \v 16 Y re Jacob re' xralc'ualaj c'a ri José ri xoc rachijil ri María. Y re María re' jare' ri rute' ri Jesús ri Cristo.\f + \fr 1:16 \ft Gn. 3:15; Is. 9:6.\f* \p \v 17 Cajlajuj c'a sol vinek xec'oje-pe, ri nitiquir-pe riq'uin ri Abraham c'a riq'uin ri rey David. Cajlajuj chuka' sol vinek xec'oje-pe, ri nitiquir-pe riq'uin ri rey David c'a chupan ri tiempo tok ri kavinak israelitas xebec'oje' pa ruvach'ulef Babilonia. Y can que c'a chuka' ri' ri sol vinek xec'oje', ri nitiquir-pe riq'uin ri tiempo tok ri kavinak israelitas xebec'oje' pa ruvach'ulef Babilonia, c'a riq'uin ri Cristo, cajlajuj c'a chuka' sol vinek. \s1 Tok xalex ri Jesús \p \v 18 Y ri alaxibel richin ri Jesucristo que c'a re' ri rubanic: Ri María ri xoc rute'\f + \fr 1:18 \ft Ga. 4:4; He. 10:5.\f* ri Jesucristo, jun c'a xten ri c'utun chic roma ri José.\f + \fr 1:18 \ft Lc. 1:27.\f* Pero xc'ulvachitej c'a chi tok c'a man jani quic'uan ta qui', xnabetej chi ri María yava' chic richin alanic. Pero ri María quere' xuc'ulvachij roma xka' c'a ri Lok'olej Espíritu pa ruvi'. \v 19 Jac'a ri José ri ne'oc rachijil ri María, can jun chojmilej vinek vi; y man c'a xrajo' ta xuya' ruq'uix ri María chiquivech ri vinek, romari' xuben chi nuya' can choj queri' y man nutaluj ta na rutzijol.\f + \fr 1:19 \ft Dt. 24:1.\f* \v 20 Y jari' c'a ri xuch'ob-ka rija' pa ránima, chi choj queri' nuya' can. Y pa ruvaran c'a tok jun ángel richin ri Ajaf ri xutz'et rija', y xbix chire roma ri ángel ri': José, rat ri riy-rumam can ri rey David, man c'a taxibij-avi' chi yac'ule' riq'uin ri María ri ac'utun chic richin noc avixjayil, roma jac'a ri Lok'olej Espíritu ri xka' pa ruvi'\f + \fr 1:20 \ft Lc. 1:35.\f* y vacami petenek alanic chirij. \v 21 Ri ac'ual c'a ri xtralaj ri María, ti ala', y Jesús c'a ri rubi' ri xtaya'. Y queri' ri rubi' xtaya', roma rija' xquerucol ri vinek chupan ri quimac.\f + \fr 1:21 \ft Gn. 49:10; Jer. 33:16; Dn. 9:24; Hch. 5:31; He. 7:25; 1 Jn. 3:5; Ap. 1:5.\f* \p \v 22 Ronojel c'a re' bin chic can roma jun chique ri rusamajela' ri Dios ri xc'oje' ojer can. Can achi'el c'a ri xuk'alajirisaj ri Ajaf chuvech ri samajel ri', queri' vi xbanatej. Y que c'a re' ri rubin can: \q1 \v 23 Titzu' na pe', chi xtic'oje' c'a jun xten ri xtipe alanic chirij, stape' man c'o ta pe achin riq'uin. \q1 Y can xtralaj na vi jun ac'ual, ti ala', ri xtubini'aj Emanuel. Re bi'aj re' can nubij c'a chi tzij chi ri Dios c'o kiq'uin.\f + \fr 1:23 \ft Is. 7:14; 9:6.\f* \p \v 24 Tok xc'astej c'a ri José, can xuben na vi c'a ri xbix chire roma ri ángel richin ri Ajaf. Rija' can xuq'uen na vi ri María richin xoc rixjayil. \v 25 Ri ral c'a ri María man ralc'ual ta achin, roma rija' royoben chic alanic tok xquic'uaj-qui' riq'uin ri José. Ri ral ri María can rutzil vi ri Lok'olej Espíritu. Y tok ri José xuya' rubi' ri ac'ual, Jesús ri rubi' xuya'.\f + \fr 1:25 \ft Ex. 13:2.\f* \c 2 \s1 Tok ri etamanela' chiquij ri ch'umila' xquiya' ruk'ij ri Jesús \p \v 1 Ri Jesús xalex c'a ri pa tinamit rubini'an Belén, ri tinamit ri c'o pa Judea. Tok xalex ri Jesús, jac'a ri Herodes ri rey, y jari' c'a tok jun ca'i' etamanela' chiquij ri ch'umila', xe'oka' pa Jerusalem. Re achi'a' etamanela' re', pa relebel-k'ij e petenek-vi,\f + \fr 2:1 \ft 1 R. 4:30; Dn. 9:24.\f* \v 2 y xquic'utula' c'a: ¿Acuchi c'o-vi ri ac'ual alaxinek, ri qui-Rey ri israelitas? Roma roj can jac'a ri quela' pa relebel ri k'ij katz'eton-pe ri ruch'umilal, y xojpe chuya'ic ruk'ij.\f + \fr 2:2 \ft Nm. 24:17; Lc. 2:11.\f* \p \v 3 Tok ri rey Herodes rac'axan chic ri xquibij ri achi'a' etamanela', xsach ruc'u'x. Y can que c'a chuka' ri' xquic'ulvachij ri vinek ri aj pa tinamit Jerusalem. \v 4 Y ri rey Herodes xerumol c'a conojel ri principal-i' tak sacerdotes y ri achi'a' etamanela' chiquicojol ri israelitas, c'ari' c'a xuc'utuj chique chi acuchi c'a nalex-vi ri Cristo.\f + \fr 2:4 \ft 2 Cr. 34:13; Esd. 7:6, 11, 12; Mal. 2:7; Jn. 3:10.\f* \v 5 Xepe ri principal-i' tak sacerdotes y ri achi'a' etamanela' xquibij chire ri rey: Ri Cristo nalex pa tinamit Belén\f + \fr 2:5 \ft Mi. 5:2; Jn. 7:42.\f* vave' pa Judea. Roma ri jun chique ri rusamajela' ri Dios ri xc'oje' ojer can, que c'a re' ri rutz'iban can: \q1 \v 6 Y rat tinamit Belén ri atc'o pa Judá, \q1 rat man can ta at co'ol ri chiquicojol ri nimalej tak tinamit ri chiri' pa Judá,\f + \fr 2:6 \ft Gn. 49:10.\f* \q1 roma ja ri chiri' aviq'uin rat ri xtipe-vi\f + \fr 2:6 \ft Mi. 5:2; Jn. 7:42.\f* ri uc'uey-bey, \q1 y can xqueruyuk'uj-vi\f + \fr 2:6 \ft Is. 40:11.\f* c'a ri vinek aj-Israel ri nutinamit, nicha' ri Dios, \q1 xecha-apo chire ri rey Herodes.\f + \fr 2:6 \ft Nm. 24:19.\f* \p \v 7 Y c'ari' ri rey Herodes pa ruyonil c'a xeroyoj ri achi'a' etamanela' chiquij ch'umila', y xuc'utula' na c'a jebel chique jampe' tok xquitz'et ri ruch'umilal ri Cristo. \v 8 Y c'ari' xerutek-el ri pa tinamit Belén y xubij-el chique: Quixbiyin c'a chila' y ticanoj ri ac'ual, y tok ivilon chic can, tiya' rutzijol chuve, richin yin yibe chuka' chuya'ic ruk'ij. \p \v 9 Y tok ri achi'a' e etamanela' chiquij ch'umila' cac'axan chic c'a ri ch'abel ri xerubij-el ri rey Herodes chique, xebe. Y ri ch'umil ri quitz'eton-pe rije' c'a acuchi quepe-vi, pa relebel ri k'ij, can ruc'uan c'a el quibey. Y tok xe'apon, re ch'umil re' xpa'e' pa ruvi' ri acuchi c'o-vi ri ac'ual. \v 10 Y ri achi'a' e etamanela' chiquij ri ch'umila', can xnoj-vi ri cánima che quicoten tok xquitz'et chic c'a ri ruch'umilal ri Cristo. \v 11 Jac'a tok re achi'a' re' xe'oc-apo ri pa jay, can xquitz'et na vi c'a ri ac'ual y ri María ri rute', y can jac'ari' xquikasaj-ka-qui' c'a pan ulef richin xquiya' ruk'ij ri ac'ual. Y chuka' can xequijakala' c'a ri quiyaconabal y xquisipala' c'a can, k'anapuek, pon y mirra chire.\f + \fr 2:11 \ft Sal. 2:12; 22:29; 72:10; 95:6; Jn. 5:23; Hch. 10:26; Ap. 19:10.\f* \v 12 Pero chique c'a re achi'a' etamanela' chiquij ri ch'umila', can xk'alajirisex c'a chiquivech ri pa cachic',\f + \fr 2:12 \ft Gn. 20:6, 7; 31:24; Job 33:15; Dn. 2:19; Mt. 1:20.\f* chi man chic quetzolin pa quibey richin nequiya' can rutzijol chire ri rey Herodes. Y can que vi ri' xquiben\f + \fr 2:12 \ft Gn. 27:19.\f* ri achi'a' ri', roma xetzolin-el pa quiruvach'ulef y jun vi chic ri quibey xquic'uaj-el. \s1 Tok ri Jesús xuc'uex c'a pan Egipto \p \v 13 Y ri achi'a' ri etamanela' chiquij ri ch'umila' xetzolej. Y can jac'ari' tok jun ángel richin ri Ajaf Dios xuc'ut-ri' chuvech ri José, pa rachic'. Y re ángel re' xubij chire: Cayacatej c'a el. Tac'uaj-el ri ac'ual rachibilan ri rute' y quixanmej-el vave'. Quixbiyin c'a pan Egipto y quixc'oje' chila', y yin xtinya' rutzijol chave tok utz chic yixtzolin-pe. Roma re vacami, ri rey Herodes can xtorucanoj re ac'ual richin chi nucamisaj, xcha' ri ángel chire ri José, pa rachic'. \p \v 14 Y ri José can jari' tok xc'astej, xuc'uaj-el ri ac'ual y ri te'ej. Can chupan c'a ri ak'a' ri' xquichop-el bey richin yebe c'a pan Egipto. \v 15 Can chila' vi c'a pan Egipto xec'oje-vi y xetzolin pan Israel c'a tok caminek na chic ri rey Herodes. Richin queri' can nibanatej na c'a ri ruk'alajirisan can ri Ajaf Dios chuvech ri rusamajel ri xc'oje' ojer can. Ri tz'ibatel c'a can nubij: Pan Egipto\f + \fr 2:15 \ft Nm. 24:8; Os. 2:15.\f* c'a c'o-vi ri nuc'ajol\f + \fr 2:15 \ft Ex. 4:22; Os. 11:1.\f* tok xinvoyoj, cha'inek c'a can ri Dios. \s1 Tok ri Herodes xutek quicamisaxic ri tak alabon \p \v 16 Y can jac'ari' tok ri rey Herodes xunabej chi ri achi'a' e etamanela' chiquij ri ch'umila' xa man xquiben ta achi'el ri rubin-el rija' chique. Y rija' xyacatej janíla royoval y xutek quicamisaxic conojel ri tak alabon ri ec'o chiri' pa tinamit Belén y ri ec'o pa tak lugar ri ec'o-pe chunakaj ri tinamit. Ri tak alabon c'a ri xutek quicamisaxic jac'a ri ca'i' quijuna' pa xulan. Roma rija' can retaman c'a can quiq'uin ri achi'a' ri e etamanela' chiquij ri ch'umila'. \v 17 Vave' can xbanatej-vi c'a achi'el ri tz'ibatel can\f + \fr 2:17 \ft Jer. 31:15; Ez. 11:16.\f* roma ri jun rusamajel\f + \fr 2:17 \ft Jer. 30:10.\f* ri Dios\f + \fr 2:17 \ft Sal. 139:7; Mt. 1:20.\f* ri xc'oje' ojer can, ri xubini'aj Jeremías: \q1 \v 18 Chi ri chiri' pa Ramá\f + \fr 2:18 \ft Jer. 40:1.\f* xac'axatej c'a ok'ej. \q1 Can c'o-vi bis. C'o c'a jun ri nujik' ok'ej. \q1 Ri' ja ri Raquel yerok'ej ri ral. \q1 Can man nic'o ta c'a ri bis chire roma ri ral xequen (xecom). \q1 Queri' ri tz'ibatel can roma ri Jeremías. \p \v 19 Y tok caminek chic el ri rey Herodes, can c'ari' c'a tok ri ángel richin ri Ajaf Dios xuc'ut chic ri' chuvech ri José, pa rachic',\f + \fr 2:19 \ft Mt. 2:12.\f* ri chiri' pan Egipto. \v 20 Y ri ángel richin ri Ajaf xubij c'a chire: Cayacatej c'a el. Tac'uaj-el ri ac'ual rachibilan ri rute' y quixtzolin c'a\f + \fr 2:20 \ft Pr. 3:5, 6.\f* pa ruvach'ulef Israel. Roma ri xe'ajovan rucamic ri ac'ual ri chila', xa e manek chic. \p \v 21 Y ri José can xuben-vi c'a ri xbix chire pa rachic' roma ri ángel. Xuc'uaj-el ri ac'ual y ri te'ej. Can xetzolin c'a pa ruvach'ulef Israel. \v 22 Pero rija' roma ri xrac'axaj chi ja ri Arquelao ri ruc'ajol can ri rey Herodes, ri nik'aton tzij ri pa Judea, xuxibij-ri' chi yec'oje-ka ri chiri' pa Judea. Pero xk'alajirisex c'a chuvech ri José pa jun rachic' ri ruc'amon chi nuben, y romari' rija' can c'a pa Galilea\f + \fr 2:22 \ft Mt. 3:13.\f* xuc'uaj-vi ri ac'ual y ri te'ej. \v 23 Y xe'apon c'a ri pa tinamit rubini'an Nazaret\f + \fr 2:23 \ft Lc. 2:39.\f* y chiri' xec'oje-vi-ka, richin queri' can nibanatej na c'a achi'el ri tz'ibatel can coma ri rusamajela' ri Dios ri xec'oje' ojer can. Ri rusamajela' ri Dios can quitz'iban can chi ri Jesús\f + \fr 2:23 \ft Mt. 3:13.\f* can c'o na chi nibix nazareno chire.\f + \fr 2:23 \ft Jn. 1:45.\f* \c 3 \s1 Ri Juan nutzijoj ri ruch'abel ri Dios \p \v 1 Chupan c'a ri k'ij tok ri Juan ri Bautista xuchop ruk'alajirisaxic ri ruch'abel ri Dios chiquivech ri vinek, ri chiri' pa tz'iran ruvach'ulef\f + \fr 3:1 \ft Jos. 14:10.\f* ri c'o pa Judea,\f + \fr 3:1 \ft Mal. 3:1.\f* \v 2 rija' nubij c'a chique: Can titzolej c'a pe ic'u'x riq'uin ri Dios, roma xa can nakaj chic c'o-vi-pe ri k'ij richin chi yojoc pa ruk'a' rija' o chupan ri aj-chicajil ajavaren, nicha' c'a chique.\f + \fr 3:2 \ft Dn. 2:44.\f* \p \v 3 Can ja vi c'a ri Juan ri Bautista ri achok chij ch'ovinek-vi can ri k'alajirisey ruch'abel ri Dios ri xc'oje' ojer, ri xubini'aj Isaías. Y rija' can rutz'iban-vi c'a can y quere' ri nubij: \q1 C'o c'a jun achin ri xtic'oje' pa tz'iran ruvach'ulef, \q1 y ja rija' ri xtitzijon ri ruch'abel ri Dios chiquivech ri vinek ri xque'apon riq'uin. \q1 Y xtubila' c'a chique: Tichojmirisala' rubey ri ic'aslen, \q1 roma nakaj chic c'o-vi ri rupetebel ri Ajaf.\f + \fr 3:3 \ft Is. 40:3; Lc. 1:76; 3:4.\f* \q1 Que c'a ri' ri tz'ibatel can. \p \v 4 Ri rutziak c'a ri Juan ri Bautista banon riq'uin rusmal camello,\f + \fr 3:4 \ft Zac. 13:4.\f* y jun tz'un ri ximbel-rupan.\f + \fr 3:4 \ft 2 R. 1:8.\f* Y ri ruvay c'a rija' ja ri sac'\f + \fr 3:4 \ft Lv. 11:22.\f* y ri cab\f + \fr 3:4 \ft 1 S. 14:25.\f* ri niquiya' ri tak chicop pa tak juyu'.\f + \fr 3:4 \ft Mr. 1:6.\f* \v 5 Y ri vinek c'a ri ye'apon-vi riq'uin ri Juan ri Bautista, can e janíla vi e q'uiy. Ec'o c'a ri aj pa tinamit Jerusalem, ri tinamit c'o chiri' pa Judea. Y ec'o chuka' ri aj pa ch'aka' chic tinamit richin ri Judea. Y chuka' can ec'o c'a ri yepe c'a quela' chunakaj ri raken-ya' rubini'an Jordán. Can conojel c'a re vinek re' ri ye'apon riq'uin. \v 6 Re vinek c'a re' yeban c'a el bautizar roma rija' ri chiri' pa raken-ya' Jordán. Can yequik'alajirisala-vi c'a ri quimac chuvech ri Juan ri Bautista. \p \v 7 Y tok rija' xutz'et chi can e q'uiy c'a chique ri achi'a' fariseos y e q'uiy chuka' chique ri achi'a' saduceos ri ye'apon riq'uin richin chi yeruben-el bautizar, xubij c'a chique: Ix achi'el itzel tak cumatzi', ri yixanmej chuvech ri ruc'ayeval, roma nivajo' yixcolotej chuvech ri ruc'ayeval\f + \fr 3:7 \ft Ro. 5:9; 1 Ts. 1:10.\f* ri xtutek-pe ri Dios, re chikavech apo. ¿Achique c'a xyo'on rutzijol chive chi quere' tibana'? \v 8 Rix nic'atzin c'a chi nic'ut chi can kitzij nitzolej-pe ic'u'x riq'uin ri Dios. \v 9 Man c'a tich'ob-ka rix chi can xe roma ri ix riy-rumam\f + \fr 3:9 \ft Jn. 8:33; Hch. 13:26.\f* can ri Abraham, can ta romari' xquixcolotej, man que ta ri'. Roma can ta ri Dios nrajo', rija' yeruben ta riy-rumam ri Abraham chique re abej re ye'itz'et vave'. \v 10 Ri ruc'ayeval ri nuya' ri Dios nipe yan. Rija' xtuben c'a achi'el nuben jun achin ri c'o chic ri iquej pa ruk'a' richin chi yerukasaj ri che' ri xa man niquiya' ta utzilej quivech. Y ronojel c'a ri che' ri xquerukasaj, xqueruq'uek pa k'ak'.\f + \fr 3:10 \ft Mt. 7:19; Jn. 15:6.\f* \v 11 Yin, ya' vi c'a ri nincusaj richin yixinben bautizar tok nitzolej-pe ic'u'x riq'uin ri Dios. Pero c'o c'a Jun ri xtipe ri chikavech apo, ri man achi'el ta oc yin. Roma yin can man ruc'amon ta richin ninvelesaj y ninya' ri ruxajab chiraken, ri Jun ri nim ruk'ij y nim ruchuk'a'. Re Jun c'a re xtipe, can xquixruben-vi bautizar riq'uin ri Lok'olej Espíritu\f + \fr 3:11 \ft Mr. 1:8.\f* y riq'uin k'ak'.\f + \fr 3:11 \ft Is. 4:4; Mal. 3:2; Lc. 3:16.\f* \v 12 Y can achi'el c'a jun achin tok nujosk'ij\f + \fr 3:12 \ft Mal. 3:3.\f* ri ru-trigo pan era. Rija' nic'atzin jun che' c'o ca'i' o oxi' rutza'n chire, richin queri' nuq'uek chuva-cak'ik' ri trigo ri ch'ayon chic. Ri runak' ri trigo nic'oje' can, pero ri páxa nuc'uaj-el cak'ik'. Y ja ri runak' ri ru-trigo, jari' ri nuyec, y ri páxa nuporoj. Can que c'a ri' xtuben ri Jun ri xtipe, xcha' ri Juan. Ri Jun ri xtipe c'o chic k'atbel-tzij pa ruk'a', richin nuk'et tzij pa quivi' ri vinek ri ec'o chuvech re ruvach'ulef. Ri vinek c'a ri yeniman richin, xqueruc'uaj chila' chicaj. Jac'a ri vinek ri man yeniman ta richin, xquerutek chupan ri k'ak' ri man jun bey xtichup.\f + \fr 3:12 \ft Mal. 4:1; Mt. 13:30.\f* \s1 Ri Jesús niban bautizar \p \v 13 Y jac'ari' tok ri Jesús xapon riq'uin ri Juan ri chiri' chuchi' ri raken-ya' Jordán. Ri Jesús, c'a pa Galilea\f + \fr 3:13 \ft Mt. 2:22.\f* petenek-vi. Rija' can petenek c'a richin chi niban-el bautizar roma ri Juan ri Bautista. \v 14 Jac'a ri Juan man nrajo' ta nuben bautizar ri Jesús, roma nubij c'a chire: Ja ta yin ri ruc'amon chi yiban bautizar avoma rat y mani xa can ja rat ri xatoka' viq'uin yin, richin yatinben-el bautizar, xcha' ri Juan. \p \v 15 Pero ri Jesús xubij chire ri Juan ri Bautista: Roj ruc'amon c'a chi nikaben ronojel ri nubij ri Dios chike. Romari' re vacami nic'atzin c'a chi rat yinaben bautizar yin. C'ari' tok ri Juan ri Bautista xuben bautizar ri Jesús.\f + \fr 3:15 \ft Dn. 9:24.\f* \p \v 16 Y tok ri Jesús banon chic c'a bautizar, xbe'el-pe pa ya'. Y rija' xutz'et c'a chi ri caj xjakatej\f + \fr 3:16 \ft Lc. 3:21.\f* y xutz'et chuka' chi ri Lok'olej Espíritu richin ri Dios ruchapon-pe kajen pa ruvi' achi'el jun paloma. Can choj vi c'a petenek pa ruvi' rija'.\f + \fr 3:16 \ft Is. 11:2; Mr. 1:10.\f* \v 17 Y can c'o c'a jun ch'abel petenek chila' chicaj ri xubij:\f + \fr 3:17 \ft Jn. 12:28.\f* Jare' ri Nuc'ajol;\f + \fr 3:17 \ft Sal. 2:7.\f* can janíla ninvajo' y nucukuban nuc'u'x riq'uin, xcha' ri ch'abel ri'. \c 4 \s1 Tok ri Jesús xtejtobex roma ri itzel-vinek \p \v 1 Y jari' tok ri Jesús xban chire roma ri Lok'olej Espíritu\f + \fr 4:1 \ft 1 R. 18:12; Mr. 1:12.\f* chi xbe pa tz'iran ruvach'ulef, richin chi nitejtobex c'a roma ri itzel-vinek. \p \v 2 Ri Jesús can cavinek k'ij y cavinek ak'a'\f + \fr 4:2 \ft Ex. 34:28.\f* ri man va'inek ta; y tok e ic'ovinek chic ri k'ij ri', c'ari' xpe ruvayjal.\f + \fr 4:2 \ft He. 4:15.\f* \v 3 Y can jari' c'o-apo ri itzel-vinek richin nutejtobej ri Jesús, y xubij c'a chire: Roma rat nabij chi at Ruc'ajol ri Dios y yanum, tabana' c'a chique re abej re' chi que'oc vey. \p \v 4 Pero ri Jesús xubij chire ri itzel-vinek: Tz'ibatel can chupan ri ruch'abel ri Dios, chi ri achin nril chuka' ruc'aslen riq'uin ri ruch'abel\f + \fr 4:4 \ft Ef. 6:17.\f* ri Dios y man xe ta c'a riq'uin ri vey.\f + \fr 4:4 \ft Dt. 8:3.\f* \p \v 5 Y jari' tok ri itzel-vinek xuc'uaj ri Jesús c'a pa lok'olej tinamit Jerusalem,\f + \fr 4:5 \ft Neh. 11:1; Is. 48:2; 52:1.\f* y c'a ja ri más nej benek-vi chicaj chire ri rachoch ri Dios, chiri' xberuya-vi. \v 6 C'ari' ri itzel-vinek xubij chire ri Jesús: Tatorij-ka-avi' pa xulan, rat ri yabin chi at Ruc'ajol ri Dios. Roma chupan ri ruch'abel ri Dios tz'ibatel can, nubij: \q1 Ri Dios can xquerutek ri ángeles\f + \fr 4:6 \ft He. 1:14.\f* aviq'uin richin yatquichajij.\f + \fr 4:6 \ft Sal. 91:11.\f* \q1 Xcatquili'ej pa quik'a', \q1 richin queri' man xtapajq'uij ta (xtachek'ij ta) avaken chuvech abej. \p \v 7 Pero ri Jesús xubij chire ri itzel-vinek: Yin man ninben ta ri narayij rat, y nintejtobej\f + \fr 4:7 \ft Ex. 17:2, 7; Nm. 14:22; Dt. 6:16; Mal. 3:15.\f* ta ri Dios. Roma tz'ibatel chuka' chupan ri ruch'abel ri Dios chi man tikatejtobej ri Kajaf Dios, xcha' ri Jesús. \p \v 8 Y ri itzel-vinek xuc'uaj chic c'a jun bey ri Jesús, y xuc'uaj c'a pa ruvi' jun juyu' ri janíla nej jotol chicaj y xuc'ut ronojel tinamit richin ri ruvach'ulef chuvech. Nima'k tak tinamit y janíla quik'ij. \v 9 Y c'ari' ri itzel-vinek xubij c'a chire ri Jesús: Can ronojel c'a re xinc'ut chavech xtoc avichin, vi yaxuque' chinuvech y naya' nuk'ij, xcha' ri itzel-vinek. \p \v 10 Pero ri Jesús jari' tok xubij chire: Cabiyin quela' rat, Satanás. Yin xa can man ninben ta ri narayij rat. Roma chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatel can, nubij: Xaxe c'a ri Kajaf Dios tikaya' ruk'ij, y xaxe chuka' rija' ri tikasamajij,\f + \fr 4:10 \ft Dt. 6:13; 10:20; Jos. 24:14; 1 S. 7:3.\f* xcha' ri Jesús chire. \p \v 11 Y jari' tok ri itzel-vinek xuya' can ri Jesús.\f + \fr 4:11 \ft Stg. 4:7.\f* Y xe'oka' ángeles\f + \fr 4:11 \ft He. 1:14.\f* riq'uin ri Jesús, y xquichop rilixic. \s1 Tok ri Jesús xuchop ri rusamaj pa Galilea \p \v 12 Y tok ri Jesús xrac'axaj chi ri Juan ri Bautista xchap y yo'on chic pa cárcel,\f + \fr 4:12 \ft Lc. 3:20.\f* jari' tok ri Jesús xtzolin chic pa Galilea. \v 13 Ri Jesús xbec'oje' c'a pa tinamit\f + \fr 4:13 \ft Lc. 4:14.\f* Nazaret,\f + \fr 4:13 \ft Mt. 2:23.\f* y tok xuya' can\f + \fr 4:13 \ft Jn. 4:43.\f* ri tinamit ri', xbe c'a richin chi nec'oje' pa jun tinamit rubini'an Capernaum;\f + \fr 4:13 \ft Lc. 4:31.\f* jun tinamit ri c'o chuchi' jun nima-ya'. Re Capernaum re' c'o chucojol ri culef ri e quiy-quimam can ri Zabulón y ri Neftalí. \v 14 Ri Jesús xapon c'a chupan ri jun tinamit ri', richin chi nibanatej ri tz'ibatel can roma ri rusamajel ri Dios, ri xubini'aj Isaías. Y rija' rutz'iban c'a can: \q1 \v 15 Ri vinek ri ec'o pa culef can ri e riy-rumam ri Zabulón y ri ec'o ri pa culef can ri e riy-rumam ri Neftalí; \q1 ri chuchi' ri jun nimalej ya', ri c'o-apo juc'an ruchi' ri raken-ya' Jordán. \q1 Ri Galilea, ri quiyon chic vinek ri man e israelitas ta ec'o.\f + \fr 4:15 \ft Is. 9:1, 2.\f* \q1 \v 16 Can e tinamit c'a ri k'ekumatajinek ri quic'aslen, \q1 pero xapon c'a ri Nimalej Sakil quiq'uin. \q1 Y chuka' can e tinamit c'a ri pa rumujal ri camic ec'o-vi, \q1 pero xapon c'a quiq'uin ri nisakirisan quichin.\f + \fr 4:16 \ft Is. 42:7; Lc. 2:32.\f* \q1 Queri' ri tz'ibatel can. \p \v 17 Y tok ri Jesús xapon ri pa tinamit Capernaum, can jari' tok xuchop rutzijoxic ri ruch'abel ri Dios y nubij c'a chique ri vinek: Can titzolej c'a pe ic'u'x riq'uin ri Dios, roma xa can nakaj chic c'o-vi-pe ri k'ij richin chi yixoc pa ruk'a' rija' o chupan ri aj-chicajil ajavaren,\f + \fr 4:17 \ft Mt. 10:7; Mr. 1:14.\f* xcha' ri Jesús chique. \s1 Ri Jesús e caji' chapoy tak quer ri xeroyoj \p \v 18 Y jun k'ij ri Jesús tok benek chuchi' ri nima-ya' rubini'an Galilea, xerutz'et e ca'i' achi'a' cach'alal qui'. Ri ca'i' achi'a' ri', ja ri Simón ri nibix chuka' Pedro\f + \fr 4:18 \ft Mt. 16:18.\f* chire, rachibilan ri Andrés\f + \fr 4:18 \ft Jn. 1:42.\f* ri rach'alal; y can e chapoy vi quer, romari' tok yequiya-ka ri quiya'l chapbel-quer chupan ri ya'.\f + \fr 4:18 \ft Mr. 1:16.\f* \v 19 Y tok ri Jesús xch'on quiq'uin re chapoy tak quer re', xubij chique: Rix ca'i' chapoy tak quer,\f + \fr 4:19 \ft Ez. 47:10.\f* quinivojkaj c'a, y xtinc'ut chivech achique rubanic ye'ichop vinek richin yinquitzekelbej.\f + \fr 4:19 \ft Lc. 5:10.\f* \p \v 20 Ri ca'i' achi'a' ri', can jari' xquiya' can ri chapoj-quer y xquitzekelbej-el.\f + \fr 4:20 \ft Mt. 10:37, 38; Mr. 10:28; Lc. 18:28; Ga. 1:16.\f* \p \v 21 C'a juba' c'a quebiyin, tok ri Jesús xerutz'et c'a e ca'i' chic achi'a' ri cach'alal chuka' qui'. Y ri ca'i' achi'a' ri', ja ri Jacobo y ri Juan ri e ruc'ajol ri jun achin rubini'an Zebedeo. Rije' can jac'a ri pa canoa yesamej-vi riq'uin ri Zebedeo ri quitata'. Yequic'ojoj c'a ri quiya'l chapbel-quer. Y xpe c'a ri Jesús xeroyoj richin niquitzekelbej. \v 22 Y ri Jacobo y ri Juan, re e ca'i' achi'a' re', can jari' xquiya' can ri qui-canoa y ri quitata' y xquitzekelbej-el ri Jesús. \s1 Ri Jesús nuk'alajirisaj ruch'abel ri Dios y yeruc'achojirisaj yava'i' \p \v 23 Ri Jesús can ronojel tinamit richin ri Galilea xapoviyaj-vi, yerutijoj c'a ri vinek riq'uin ri ruch'abel ri Dios ri pa tak jay ri can richin vi niquimol-qui' richin nicac'axaj ri ruch'abel ri Dios.\f + \fr 4:23 \ft Mr. 1:21, 39; Lc. 4:15.\f* Y chuka' nutzijoj ri utzilej ruch'abel ri Dios ri nich'on chirij tok ri vinek xque'oc pa rajavaren o pa ruk'a' ri Dios. Yeruc'achojirisala' c'a vinek ri jalajoj chi yabilal y k'axo'n noc chique.\f + \fr 4:23 \ft Mt. 9:35.\f* \v 24 Ri rutzijol\f + \fr 4:24 \ft Is. 52:13; Mr. 1:28; Lc. 4:14.\f* ri Jesús xapon c'a pa ronojel tinamit richin ri ruvach'ulef Siria. Y ri e yava'i' xec'an-pe riq'uin ri Jesús. Yava'i' ri man junan ta ruvech yabil noc chique. Ec'o ri can k'axo'n c'a richin ri ch'aculaj ri noc chique. Ec'o ri xa itzel tak espíritu ri e oquinek quiq'uin. Ec'o c'a ri e ch'uja' y ec'o c'a chuka' ri e siquirinek. Y can conojel c'a re yava'i' re' xeruc'achojirisaj-el. \v 25 Y ri Jesús can xtzekelbex\f + \fr 4:25 \ft Gn. 49:10; Is. 55:5; Mt. 19:2; Mr. 3:7.\f* c'a coma janíla vinek ri aj chiri' pa tak tinamit richin ri Galilea, coma chuka' ri yepe pa tak tinamit ri ec'o pa Decápolis, ri yepe pa Jerusalem y ri aj pa ch'aka' chic tinamit ri chiri' pa Judea. Y can que c'a chuka' ri', xtzekelbex coma janíla vinek ri yepe c'a juc'an chic ruchi' ri raken-ya' Jordán. \c 5 \s1 Ri Jesús nuc'ut ri ruch'abel ri Dios pa ruvi' jun juyu' \p \v 1 Y tok ri Jesús xerutz'et chi e janíla vinek ri quimolon-qui' chiri', rija' xjote-el pa ruvi' ri juyu',\f + \fr 5:1 \ft Mr. 3:13; Lc. 6:12.\f* y xtz'uye' c'a ka. Y c'ari' xquimol-apo-qui' ri rutijoxela' riq'uin. \v 2 Y jari' tok ri Jesús xch'on c'a richin yerutijoj, y xubij c'a: \s1 Ri jebel ruva-quik'ij \p \v 3 Jebel ruva-quik'ij ri meba' cánima\f + \fr 5:3 \ft Sal. 51:17.\f* chuvech ri Dios, roma can ye'oc-vi pa ruk'a' rija' o chupan ri aj-chicajil ajavaren. \p \v 4 Jebel ruva-quik'ij ri nok' cánima chuvech ri Dios, roma ri Dios xtujel ri cok'ej y xtuben chique chi can xquequicot.\f + \fr 5:4 \ft 2 Co. 1:7.\f* \p \v 5 Jebel ruva-quik'ij ri ch'uch'uj cánima, roma xque'ichinan c'a chupan ri ruvach'ulef richin ri Dios.\f + \fr 5:5 \ft Sal. 37:11.\f* \p \v 6 Jebel ruva-quik'ij ri can ninum y nic'at cánima chirij ri chojmilej rubanic c'aslen riq'uin ri Dios, roma ri Dios xtuben c'a chique chi xtich'uch'u' ri cánima.\f + \fr 5:6 \ft Sal. 37:11; Is. 65:13; Ro. 4:13.\f* \p \v 7 Jebel ruva-quik'ij\f + \fr 5:7 \ft Sal. 41:1.\f* ri can c'o joyovanic pa tak cánima, roma rije' can xtijoyovex chuka' quivech. \p \v 8 Jebel ruva-quik'ij ri ch'ajch'oj\f + \fr 5:8 \ft He. 12:14.\f* cánima chuvech ri Dios, roma rije' can xtiquitz'et ruvech rija'.\f + \fr 5:8 \ft 1 Co. 13:12.\f* \p \v 9 Jebel ruva-quik'ij ri c'o cánima ri nikasan ruvi' oyoval,\f + \fr 5:9 \ft He. 12:14.\f* roma rije' xtibix chique chi e ralc'ual ri Dios. \p \v 10 Jebel ruva-quik'ij ri niquic'ovisaj tijoj-pokonal\f + \fr 5:10 \ft 2 Ti. 2:12.\f* pa quik'a' ch'aka' chic, roma can choj vi ri quic'aslen chuvech ri Dios.\f + \fr 5:10 \ft 1 P. 3:14.\f* Can jebel vi ruva-quik'ij, roma rije' ec'o pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren.\f + \fr 5:10 \ft Mr. 10:30; Lc. 6:22, 23; 2 Co. 4:17.\f* \p \v 11 Y ri vinek ri yeyok', ri man nic'an ta quivech y ri nitz'uculux tzij chiquij voma yin, can jebel c'a chuka' ruva-quik'ij. \v 12 Romari' rix titze'en c'a ivech y quixquicot c'a janíla, roma nim rajel-ruq'uexel ri xtic'ul chila' chicaj. Roma ri tijoj-pokonal ri nic'ovisaj rix, can que c'a chuka' ri' xquic'ovisaj ri achi'a' ri xek'alajirisan ri xbix chique roma ri Dios, ojer can; achi'a' ri xec'oje-el nabey que chivech rix.\f + \fr 5:12 \ft 2 Cr. 36:16; Mt. 23:34, 37; Lc. 13:33, 34.\f* \s1 Ri ye'atz'amin y ri yesakirisan quic'aslen ri vinek chuvech re ruvach'ulef \p \v 13 Ja rix c'a ri ratz'amil ri quic'aslen ri vinek ri ec'o chuvech re ruvach'ulef. Y vi ta re achi'el atz'an re' niq'uis ta el ri ratz'amil, ¿achique ta c'a rubanic richin queri' nitzolin ta chic pe ri ratz'amil? Xa man jun chic c'a nic'atzin-vi; xa can nic'ak c'a el, richin chi yek'ax na c'a vinek pa ruvi'.\f + \fr 5:13 \ft Mr. 9:50; Lc. 14:34, 35.\f* \p \v 14 Rix can ix rusakil c'a ri quic'aslen\f + \fr 5:14 \ft Pr. 4:13.\f* ri vinek chuvech re ruvach'ulef y yixk'alajin\f + \fr 5:14 \ft Fil. 2:15.\f* jebel, achi'el nik'alajin-pe jun tinamit ri pa ruvi' jun juyu' banon-vi y man tiquirel ta richin nrevaj-ri'. \v 15 Rix c'a ri nitzij jun k'ak', man jun bey c'a niya' ta oc chuxe' jun cajón, man que ta ri'. Ri k'ak' richin nisakirisan, nicanoj jun c'ojlibel ri nitz'uyuba-vi, richin queri' can yerusakirisaj c'a conojel ri ec'o pa jay.\f + \fr 5:15 \ft Mr. 4:21; Lc. 8:16; 11:33.\f* \v 16 Can que ta c'a ri' nuben ri ic'aslen chiquivech ri vinek; can jun ta c'a sakil. Richin queri' tok niquitz'et c'a ri utzilej tak ibanobal, ri vinek can xtiquiya' c'a ruk'ij-ruc'ojlen ri aj-chicajil Itata'.\f + \fr 5:16 \ft Jn. 15:8; 1 Co. 14:25; 1 P. 2:12.\f* \s1 Ri Jesús nuya' c'a jun tijonic chirij ri ley \p \v 17 Man c'a tich'ob chi yin xipe richin chi man jun ruk'ij ninben chire ri ley richin ri Moisés, y chuka' man tich'ob chi yin xipe richin queri' mismo ninben chique ri tz'ibatel can coma ri achi'a' ri xek'alajirisan ri ch'abel ri xbix chique roma ri Dios, chupan ri ojer can tiempo. Can man roma ta c'a ri'; yin xipe richin chi can ninben-vi ri niquibij.\f + \fr 5:17 \ft Dn. 9:24; Lc. 16:17.\f* \v 18 Roma can kitzij ninbij chive chi ronojel ri tz'ibatel chupan ri ley, can xquebanatej-vi. Re ruvach'ulef y ri caj xa xqueq'uis. Pero ri e tz'ibatel chupan ri ley can xquebanatej-vi, y man jun ri que ta ri' xtic'oje' can.\f + \fr 5:18 \ft Lc. 16:17.\f* \v 19 Xabachique vinek ri man nrajo' ta nuben ri nubij chupan ri ley, stape' ta jun tzij ri achi'el xa man jun rejkalen nik'alajin y can que chuka' ri' ri nuchilabej chique ch'aka' chic vinek chi tiquibana'; ri nibanon c'a queri', xa man jun c'a oc ruk'ij ri xtic'oje' chiquicojol ri ec'o pa rajavaren o pa ruk'a' ri Dios.\f + \fr 5:19 \ft Ga. 3:10; Stg. 2:10.\f* Jac'a ri vinek ri nibanon ronojel ri nubij chupan ri ley y can que chuka' ri' nuchilabej chique ri ch'aka' chic vinek chi tiquibana', rija' can xtic'oje' c'a ruk'ij chiquicojol ri ec'o pa rajavaren o pa ruk'a' ri Dios. \v 20 Rix ri nivajo' yixoc pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren, can nic'atzin chi ri ic'aslen más choj chuvech ri quic'aslen ri achi'a' ri e etamanela' chirij ri ley y chuvech ri quic'aslen ri achi'a' fariseos. Roma rije' niquich'ob chi choj ri quic'aslen, pero xa man que ta ri'.\f + \fr 5:20 \ft Ro. 10:3; 2 Co. 5:17; Fil. 3:9.\f* \s1 Ri noyover chire ri rach'alal ruc'amon chi nik'at tzij pa ruvi' \p \v 21 Y rix can jebel ivetaman, roma ivac'axan ri xbix chique ri kavinak ojer can,\f + \fr 5:21 \ft 2 S. 20:18; Job 8:8.\f* chi man quecamisan. Y xabachique c'a vinek ri nicamisan,\f + \fr 5:21 \ft Ex. 20:13.\f* can aj-mac vi y c'o chi nik'at tzij pa ruvi'. \v 22 Jac'a yin ninbij chi stape' xaxe royoval ri nipe chire jun vinek, can nimacun-vi y tik'at tzij pa ruvi'. Chuka' ri nibin chire jun chic vinek: Manek ana'oj. Ri nibin queri', can aj-mac chuka', romari' can ruc'amon chi nuc'uex chiquivech ri achi'a' ri pa comon yek'aton tzij richin chi nik'at tzij pa ruvi'. Y jac'a ri nibin nacanic chire jun chic vinek, ri' xa can oyoben chic roma ri k'ak'.\f + \fr 5:22 \ft Jn. 8:44; Hch. 13:10; 1 Jn. 3:15.\f* \p \v 23 Romari' vi rat can atc'o chic apo riq'uin ri altar richin chi naya' jun sipanic chire ri Dios y jari' tok noka' chi'ac'u'x chi rat c'o jun ri abanon chuvech jun vinek;\f + \fr 5:23 \ft Jn. 8:44; Hch. 13:10.\f* \v 24 taya' c'a can ri sipanic chiri' acuchi c'o-vi ri altar y jari' cabiyin riq'uin ri jun vinek ri', te'achojmirisaj can ri banatajinek chi'icojol. Y tok achojmirisan chic can y junan chic ivech, c'ari' c'a catzolin y taya' ri sipanic chire ri Dios.\f + \fr 5:24 \ft Job 42:8; Sal. 32:6; Pr. 25:8; Is. 55:6; He. 3:7.\f* \p \v 25 Can tachojmirisaj c'a avi' chanin riq'uin ri vinek ri yatuc'uan chuvech ri k'atoy-tzij, utz ri' xa c'ari' ichapon-el bey pa k'atbel-tzij. Roma vi xa man que ta ri' xtaben, ri sujunel chavij xcarujech pa ruk'a' ri k'atoy-tzij, y re k'atoy-tzij re' xcarujech-el pa ruk'a' ri chajiy-cárcel, y rija' xcaberutz'apej can pa cárcel. \v 26 Y can kitzij vi ninbij chire ri queri' nic'ulvachin, chi can man xtel ta c'a pe ri chiri' pa cárcel, c'a tok rutojon chic na can ri ruq'uisibel centavo richin ri ruc'as chire ri vinek ri banayon ri kajo'n chire.\f + \fr 5:26 \ft 2 Ts. 1:9.\f* \s1 Ri Jesús nubij chi jun achin c'ulan man turayij jun chic ixok \p \v 27 Rix can jebel ivetaman, roma can ivac'axan ri tzij bin can ojer. Ri tzij ri' nubij: Jun achin c'ulan, man c'a tucanoj jun chic ixok. Y jun ixok c'ulan, man c'a tucanoj jun chic achin.\f + \fr 5:27 \ft Ex. 20:14.\f* \v 28 Jac'a yin ninbij chi chuka' ri achin ri nuya' ruvech chirij jun ixok roma nurayij; ri nibanon queri', pa ránima xa can xmacun yan c'a riq'uin ri jun ixok ri'.\f + \fr 5:28 \ft Gn. 34:2; Pr. 6:25; Ef. 5:5.\f* \p \v 29 Xa roma c'a ri' vi jun runak'-avech nibanon chave chi yamacun, más ta utz navelesaj y natorij-el. Stape' ta ja ri runak'-avech más utz. Roma más utz chi xaxe jun chique ri runak'-avech nibe can y mani can ja rat yabe can pa k'ak'.\f + \fr 5:29 \ft Sal. 119:37.\f* \v 30 Chuka' vi xa jun chique ri ak'a' nibanon chave chi yamacun, más ta utz chi nachoy y natorij-el. Stape' ta ja ri ak'a' ri más utz. Roma más utz chi xaxe jun chique ri ak'a' nibe can y mani chi can ja rat yabe can pa k'ak'.\f + \fr 5:30 \ft Mt. 18:8; Mr. 9:43.\f* \s1 Ri vinek ri e c'ulan man utz ta chi niquijech-qui' \p \v 31 Y chuka' ketaman chi ri ojer can xbix: Ri achin ri man chic nrajo' ta ri rixjayil y nujech-ri' riq'uin; tubana' ri vuj ri richin jachojri'il y tuya' chire ri ixok.\f + \fr 5:31 \ft Dt. 24:1; Jer. 3:1; Mr. 10:2.\f* \v 32 Jac'a yin ninbij chive: Ri achin ri nujech-ri' riq'uin ri rixjayil y xa man roma ta chi ri ixok xucanoj ta chic jun achin; ri achijlonel ri' can nuben-vi c'a chire ri rixjayil chi nimacun tok nibe chic riq'uin jun achin. Ri achin ri' can nimacun-vi, y que chuka' ri' ri jun chic achin ri nuc'uan-el ri ixok, can nimacun c'a chuka', roma ri ixok ri' xa can c'a c'o-vi ri nabey rachijil.\f + \fr 5:32 \ft Ro. 7:3; 1 Co. 7:10.\f* \s1 Man jun bey tiben jurar \p \v 33 Y chuka' rix xa can jebel ivetaman, roma ivac'axan ri xbix chique ri kavinak ojer can, chi man tiquik'ej quitzij. Y que chuka' ri' tok niquiben jurar, man tiquik'ej quitzij. Y tok c'o ri niquisuj chire ri Ajaf chi niquiben, can tiquibana' c'a.\f + \fr 5:33 \ft Ex. 20:7; Lv. 19:12; Dt. 23:23.\f* \v 34 Jac'a yin ninbij chive: Man jun bey tiben jurar, y chuka' man tiben achi'el niquiben ri ch'aka' vinek, chi niquicusaj ri rubi' ri caj tok niquiben jurar. Rix man jun bey tiben queri', roma ja ri chila' chicaj c'o-vi ri Dios.\f + \fr 5:34 \ft Stg. 5:12.\f* \v 35 Y man ticusaj ri rubi' ri ruvach'ulef, roma ja ri chiri' nuya-vi ri raken ri Dios.\f + \fr 5:35 \ft Is. 66:1.\f* Ni man chuka' ticusaj ri rubi' ri tinamit Jerusalem, roma re tinamit re' richin ri Nimalej Rey. \v 36 Y chuka' man tiben achi'el niquiben ri ch'aka' vinek tok niquiben jurar, niquibij chi titzaq'uix ri quijolon (quivi') vi xa man kitzij ta ri niquibij. Rix man jun bey tiben queri', roma man ja ta rix ri rajaf ri ic'aslen. Ri Rajaf ri ic'aslen can ja ri Dios, y xaxe chuka' rija' ri nitiquir nijalon ri nitzu'un ri rusmal tak ivi'. Xaxe rija' nitiquir nibanon k'ek chire ri sek y nitiquir chuka' nuben sek chire ri k'ek. \v 37 Can man jun bey c'a tiben jurar. Ronojel ri nibij, can choj c'a tibij,\f + \fr 5:37 \ft Col. 4:6.\f* vi kitzij ri nibij o xa man kitzij ta. Y vi xa niben jurar, can nik'alajin c'a chi c'o itzel pan ivánima.\f + \fr 5:37 \ft 1 Co. 1:17-20; Stg. 5:12.\f* \s1 Man tiben ruq'uexel ri itzel niban chive \p \v 38 Y rix can jebel ivetaman, roma ivac'axan ri xbix chique ri kavinak ojer can, chi ri nelesan jun runak'-ruvech jun vinek, can que c'a chuka' ri' tiban chire ri xbanon. Ri nik'ajon-el rey jun vinek, can que c'a chuka' ri' tiban chire ri xbanon.\f + \fr 5:38 \ft Lv. 24:20.\f* \v 39 Jac'a yin ninbij chive: Man tipaba-ivi' chuvech ri nibanon etzelal chive. Vi xa c'o c'a jun ri yixch'ayon, man c'a tiya' ruq'uexel chire.\f + \fr 5:39 \ft Pr. 20:22; Ro. 12:17; 1 Ts. 5:15; 1 P. 3:9.\f* Utz c'a niya' chic ivi' pa ruk'a' jun bey.\f + \fr 5:39 \ft Is. 50:6; 1 Co. 6:7.\f* \v 40 Y vi c'o c'a jun vinek ri can nuc'uaj jun chive rix pa k'atbel-tzij roma nrajo' nrelesaj jun rutziak, can man c'a tupokonaj nuya' can chire; y pa ruvi' ri', can tuya' c'a can chuka' ri ruk'u'. \v 41 O vi c'o c'a jun chive rix ri niban chire roma jun vinek ri nej nibe-vi chi tuc'uaj jun ejka'n c'a pa jun kilómetro, xa can riq'uin c'a quicoten tuc'uaj ri ejka'n ri xuya-el ri jun vinek chirij, y chuka' man tupokonaj nusuj-ri' chi nuc'uaj\f + \fr 5:41 \ft Mr. 15:21.\f* jun kilómetro más richin nuto' riq'uin ri rejka'n. \v 42 Y vi c'o c'a jun chive rix c'o nic'utux chire roma jun vinek, can tuya' c'a el chire. Y vi c'o chuka' nrajo' chi nukej-el, man jun bey c'a tuch'ob chi man nuya' ta el.\f + \fr 5:42 \ft Dt. 15:8.\f* \s1 Que'ivajo' ri ye'etzelan ivichin \p \v 43 Rix jebel ivetaman, roma ivac'axan ri tzij bin can ojer. Ri tzij ri' nubij: Can ruc'amon-vi chi que'avajo' ri ch'aka'.\f + \fr 5:43 \ft Lv. 19:18.\f* Jac'a ri ye'etzelan avichin, can que'avetzelaj.\f + \fr 5:43 \ft Dt. 23:6.\f* \v 44 Jac'a yin ninbij chive: Can que'ivajo' c'a ri ye'etzelan ivichin; tiya' quik'ij riq'uin ri ich'abel ri ye'ajovan chi nika' ta itzel ri pan ivi'; quixoc utz quiq'uin ri xa man utz ta quina'oj iviq'uin rix; y tic'utuj ri rutzil ri Dios pa quivi' ri ye'okotan y yeyok'on ivichin.\f + \fr 5:44 \ft Pr. 25:21; Lc. 23:34; Hch. 7:60; Ro. 12:14; 1 Co. 4:12; 1 P. 2:23.\f* \v 45 Richin queri' can nik'alajin-vi chi rix ix ralc'ual ri aj-chicajil Itata'. Roma rija' can utz vi c'a pa quivi' conojel. Rija' can c'a chila' c'a chicaj nuben-pe chi c'o ri rusakil ri k'ij pa quivi' ri vinek e utz y pa quivi' ri vinek e itzel; can c'a chila' c'a chuka' nuben-pe chi c'o job, pa quivi' ri vinek e choj y ri man e choj ta. \v 46 Roma vi rix xaxe ri vinek ri ye'ajovan ivichin ri ye'ivajo', ¿can c'o cami rajel-ruq'uexel xtic'ul romari'? Roma ri queri', hasta jun vinek ri itzel ruc'aslen nitiquir nuben; nitiquir yerajo' xaxe ri ye'ajovan richin.\f + \fr 5:46 \ft Lc. 6:32.\f* \v 47 Y vi xaxe ri ivach'alal nik'etela' tok nik'ejela' (nik'ijala'), ¿achique ta chic c'a ri más utz yixajin chubanic? Man jun. Roma hasta ri vinek ri man quetaman ta ruvech ri Dios yetiquir niquiben queri'. \v 48 Rix can quixoc c'a tz'aket riq'uin ri ibanobal achi'el ri aj-chicajil Itata'. Rija' tz'akatinek riq'uin ri rubanobal.\f + \fr 5:48 \ft Gn. 17:1; Ef. 5:1.\f* \c 6 \s1 Tok rix niben jun utzil, man titaluj rutzijol \p \v 1 Can tichajij c'a ivi' jebel, chi man tibananej chiquivech ri vinek chi can yixajin chubanic ri nrajo' ri Dios, roma xa man utz ta. Roma vi xa queri' xtiben, can man jun c'a rajel-ruq'uexel xtic'ul riq'uin ri aj-chicajil Itata'. \v 2 Tok rix niya' limosna, man c'a tivelesaj rutzijol, can achi'el tok nik'ajan jun trompeta ri nac'axex coma conojel ri vinek.\f + \fr 6:2 \ft Ro. 12:8.\f* Man tiben queri'. Man tiben achi'el ri niquiben ri vinek ca'i' quipalej, can niquelesaj rutzijol pa tak bey y pa tak jay ri can nitzijox-vi ri ruch'abel ri Dios, richin chi tetamex chi utz ri ye'ajin chubanic. Can kitzij vi ninbij chi ri vinek ri yebanon queri', riq'uin ri xquic'ul quik'ij chique ri vinek, xa can xquic'ul yan c'a rajel-ruq'uexel ri quibanobal. \v 3 Y tok rix niya' limosna, man c'a titzijoj chire jun chic. Can man jun c'a nic'atzin-vi chi nretamaj ta na jun chic vinek ri yixajin chubanic. \v 4 Richin queri' ri limosna ri niya', can man jun chic c'a vinek tetaman. Pero ri aj-chicajil Itata', rija' retaman. Rija' can nutz'et ri man tz'etel ta coma ri vinek y xtuya' rajel-ruq'uexel chive. Y ri rajel-ruq'uexel ri xtuya' chive, can xtik'alajin c'a chiquivech ri vinek. \s1 Ri Jesús nuc'ut rubanic ri oración \p \v 5 Rix tok niben c'a orar,\f + \fr 6:5 \ft Jer. 29:12; Lc. 18:1; Jn. 16:24.\f* man tiben achi'el niquiben ri vinek ca'i' quipalej. Roma ri vinek ri' can janíla c'a nicajo' chi ja ri acuchi ec'o vinek, chiri' niquiben-vi orar: Ri pa tak jay ri can nitzijox-vi ruch'abel ri Dios, ri pa tak squína; xaxe richin quetz'et. Rije' e pa'el tok niquiben orar. Y can kitzij vi ninbij chive, chi ri vinek ri yebanon queri', riq'uin ri niquic'ul quik'ij chique ri vinek, xa can xquic'ul yan c'a rajel-ruq'uexel ri quibanobal. \v 6 Y tok jun c'a chive rix nuben orar, utz toc pa jay y tutz'apej ruchi' ri jay y c'ari' tich'on c'a riq'uin ri Rutata' ri c'o chila' chicaj. Y stape' man nutz'et ta ri achok iq'uin nich'on-vi, can retaman chi c'o ri nac'axan richin. Y ri nac'axan-pe richin can nutz'et-vi c'a ri man tz'etel ta coma ri vinek y nuya' rajel-ruq'uexel chire. Y ri rajel-ruq'uexel\f + \fr 6:6 \ft Jer. 17:10.\f* ri xtuya' chire, can xtik'alajin c'a chiquivech ri vinek. \p \v 7 Tok rix niben c'a orar,\f + \fr 6:7 \ft Mt. 26:39, 42, 44.\f* man tiben achi'el niquiben ri vinek ri man quetaman ta ruvech ri Dios. Roma chiquivech rije', xaxe roma yequiben nima'k tak oraciones\f + \fr 6:7 \ft Dn. 9:18, 19.\f* y janíla ch'abel ri niquicusaj chupan, romari' tok ye'ac'axex-pe roma ri Dios; queri' niquich'ob rije'.\f + \fr 6:7 \ft 1 R. 18:26; Ec. 5:2.\f* \v 8 Tok rix niben orar, man tiben achi'el niquiben ri vinek ri man quetaman ta ruvech ri Dios. Roma ri aj-chicajil Itata' can retaman chic c'a ri achique nic'atzin chive, tok c'a man jani nic'utuj ta chire.\f + \fr 6:8 \ft Sal. 139:2.\f* \v 9 Tok rix niben orar, tibana' jun oración achi'el re': \q1 Katata' Dios atc'o chila' chicaj, \q1 xtibanatej ta c'a chi conojel ta ri vinek niquiya' ta ak'ij, y man ta xtiquixolk'otij (xtiquixalk'atuj) ri lok'olej abi'.\f + \fr 6:9 \ft Lc. 11:2.\f* \q1 \v 10 Y xtoka' yan ta c'a ri k'ij tok ja rat ri yatoc ri Kak'atoy-Tzij. \q1 Y xe ta c'a ri navajo' rat chi niban re vave' chuvech re ruvach'ulef, can xe ta ri' ri nikaben, achi'el niquiben ri ec'o aviq'uin chila' chicaj.\f + \fr 6:10 \ft Sal. 103:20; Is. 6:3.\f* \q1 \v 11 Y taya' c'a chuka' ri kavay\f + \fr 6:11 \ft Job 23:12.\f* ri nic'atzin chike ronojel k'ij. \q1 \v 12 Y can achi'el yekacuy ri vinek ri c'o niquiben chike, que ta ri' xtaben kiq'uin roj, xtacuy ta c'a ronojel ri man utz ta ri yekaben chavech.\f + \fr 6:12 \ft Mt. 18:21-35.\f* \q1 \v 13 Y man c'a taya' k'ij chi ri itzel nuben ta chike chi yojtzak pa mac. Can kojacolo' c'a chuvech. \q1 Queri' ri nikac'utuj, roma xaxe c'a rat ri atc'o pa kavi', c'o avuchuk'a', y c'o ak'ij-ac'ojlen richin jantape'. Can que vi ri'.\f + \fr 6:13 \ft Jn. 17:15; 1 Co. 10:13.\f* \p \v 14 Vi rix ye'icuy ri vinek ri c'o etzelal niquiben chive, ri aj-chicajil Itata' can xquixrucuy c'a chuka' rix.\f + \fr 6:14 \ft Mr. 11:25; Ef. 4:32; Col. 3:13.\f* \v 15 Y vi xa man ye'icuy ta ri vinek ri c'o etzelal niquiben chive, chuka' ri aj-chicajil Itata' man xquixrucuy ta c'a riq'uin ri imac ri ye'ibanala' chuvech.\f + \fr 6:15 \ft Mt. 18:35; Stg. 2:13.\f* \s1 Man tic'ut chiquivech ri vinek chi man ibanon ta va'in roma niben orar \p \v 16 Tok rix man yixva' ta roma niben orar, man tiben achi'el niquiben ri vinek ri ca'i' quipalej; roma xa yebison ri yetzu'un. Can e jalatajinek ri yetzu'un, richin chi tik'alajin chiquivech ri vinek chi man e va'inek ta.\f + \fr 6:16 \ft 2 S. 12:16; Neh. 1:4; Est. 4:16; Sal. 35:13; 69:10; Is. 58:5.\f* Y kitzij ninbij chive, chi ri yebanon queri', riq'uin ri niquic'ul quik'ij chique ri vinek, xquic'ul yan c'a ri rajel-ruq'uexel. \v 17 Jac'a tok rix man yixva' ta roma niben orar, man tiben chi can nik'alajin chi man ibanon ta va'in, xa jebel tich'aja' ipalej, tiya' juba' aceite pan ivi' y jebel tijica' rusmal ivi'. \v 18 Richin queri', man tic'ut chiquivech ri vinek chi man ibanon ta va'in roma niben orar. Xaxe ta c'a ri aj-chicajil Itata' ri netaman; y rija' man c'a tz'etel ta. Rija' can nutz'et c'a ri man tz'etel ta coma ri vinek y xtuya' rajel-ruq'uexel chive. Re rajel-ruq'uexel re xtuya' chive, can xtik'alajin chiquivech ri vinek. \s1 Timolo' ibeyomel chila' chicaj \p \v 19 Mani c'a nimol ibeyomel chuvech re ruvach'ulef,\f + \fr 6:19 \ft Pr. 23:4; He. 13:5.\f* roma xa c'o nichicopirisan y c'o chuka' ri pus ri niq'uison richin,\f + \fr 6:19 \ft 1 Ti. 6:17.\f* y roma chuka' xa ec'o elek'oma' ri ye'elek'an y ye'elesan-el. \v 20 Timolo' ibeyomel ri acuchi man jun nichicopirisan ta y man jun chuka' pus ri niq'uison richin. Ri acuchi chuka' man jun elek'on ri nelek'an y nelesan-el. Can timolo' c'a ibeyomel ri chila' chicaj.\f + \fr 6:20 \ft 1 Ti. 6:19; 1 P: 1:4.\f* \v 21 Roma ri ivánima can nic'oje' acuchi c'o-vi ri ibeyomel, roma jari' ri nitzekelbej-el. \s1 Ri runak'-avech yec'atzin achi'el nic'atzin jun k'ak' richin sakil \p \v 22 Ri runak'-avech can yec'atzin c'a chave, achi'el nic'atzin jun k'ak' richin sakil. Y vi ri runak'-avech e utz, rat atc'o pa jun sakil.\f + \fr 6:22 \ft Lc. 11:34.\f* \v 23 Pero vi ri runak'-avech man e utz ta, rat atc'o pa jun k'eku'n. Romari' vi xa nijalatej ri sakil\f + \fr 6:23 \ft 2 Co. 4:4.\f* ri ruyo'on ri Dios pan avánima, can xtek'alajin c'a pe chi pa k'eku'n atc'o-vi. Y ri k'eku'n ri' can janíla vi nim.\f + \fr 6:23 \ft Ro. 1:21.\f* \s1 Ri nibe ránima chirij ri beyomel man nitiquir ta chuka' nuben ri nrajo' ri Dios \p \v 24 Man jun c'a samajel ri e ca'i' ta rajaf y nitiquir ta nisamej quiq'uin che ca'i' pa jun bey. Roma vi nrajo' jun chique ri rajaf, nretzelaj chic can ri jun. Y vi can janíla nunimaj rutzij ri jun, man nitiquir ta nuben queri' riq'uin ri jun chic. Y que c'a ri', manek modo chi c'o ta jun ri benek ránima chirij ri beyomel,\f + \fr 6:24 \ft 1 Ti. 6:17.\f* y nrajo' ta chuka' nuben ri nrajo' ri Dios.\f + \fr 6:24 \ft Lc. 16:13; Ga. 1:10.\f* \s1 Ri Dios nuya' ronojel ri nic'atzin chique ri e ralc'ual \p \v 25 Y romari' tok yin ninbij chive: Man tich'ujirisaj-ivi' roma ri achique nic'atzin chive k'ij-k'ij, ri acuchi xtivil-vi ivay-ivuc'ya'; ni man tich'ob ri acuchi xtiq'uen-vi itziak. Roma vi ri Dios can xuya-pe ic'aslen chuvech re ruvach'ulef, ¿nich'ob cami rix chi rija' man ta nitiquir chuka' nuya-pe ri ivay-ivuc'ya' richin c'o ic'aslen y ri itziak richin nicuchbej-ivi'?\f + \fr 6:25 \ft Sal. 55:22; Fil. 4:6.\f* \v 26 Que'itz'eta' na pe' ri aj-xic' tak chicop ri yebe pa cak'ik', rije' man yetico'n ta, y romari' manek cosecha niquelesaj juna-juna', ni manek chuka' quic'ujay richin quiyacon ta quijal. Man riq'uin ri' rije' yeva', roma ja ri aj-chicajil Itata' ri niyo'on quivay.\f + \fr 6:26 \ft Job 38:41; Sal. 147:9.\f* C'a ta la' c'a rix man ta xtuya' ivay ri Dios, tok rix más ivejkalen que chiquivech ri aj-xic' tak chicop. Xa roma c'a ri' man más tich'ob ri'. \v 27 ¿C'o ta cami c'a jun chive rix ri nitiquir ta nibanon chi niq'uiy chic juba', roma can nuch'ujirisaj-ri' chubanic? Man jun.\f + \fr 6:27 \ft Sal. 39:5.\f* \p \v 28 ¿Y achique c'a roma tok nich'ujirisaj-ivi' richin nivil itziak? Ri Dios nuya' itziak. Xaxe na pe' que'itzu' ri cotz'i'j quibini'an lirio, ri ec'o pa tak juyu'. Que'itzu' tok yeq'uiy. Rije' man yesamej ta, ni man yebatz'in ta, richin queri' yequibanala' ta quitziak jebel oc. Man jun bey. \v 29 Y c'o c'a jun rey richin re Israel xc'oje' ojer can ri xubini'aj Salomón. Rija' ruyon jebel tak tziek ri xerucusaj, pero man jun bey xc'oje' ta jun rutziak achi'el titzu'un jun cotz'i'j.\f + \fr 6:29 \ft 1 R. 10:4-7.\f* \v 30 Ri Dios yeruvik (yeruvek) jebel ri k'ayis. Roma ri cotz'i'j jari' ri tziek ri nuya' ri Dios chique ri k'ayis ri ec'o pa juyu'. Y stape' ri k'ayis man can ta yeyaloj, roma jun k'ij jebel quibanon, jun chic k'ij yechaki'j-ka y c'ari' yec'ak pa k'ak', man riq'uin ri' ri Dios yeruvik (yeruvek) jebel. ¿Y achique c'a roma rix man icukuban ta ic'u'x\f + \fr 6:30 \ft Mt. 8:26; 14:31; 16:8.\f* riq'uin ri Dios chi nuya' ta itziak?\f + \fr 6:30 \ft Lc. 12:28.\f* \v 31 Roma c'a ri' rix man tich'ujirisaj-ivi' chucanoxic ivay-ivuc'ya' y ri itziak. \v 32 Ri vinek ri niquich'ujirisaj-qui' chucanoxic quivay-cuc'ya' y ri quitziak, ja ri man quetaman ta ruvech ri Dios. Jac'a rix c'o ri Itata' chila' chicaj y retaman chic chi jare' ri nic'atzin chive.\f + \fr 6:32 \ft Sal. 23:1; 34:9, 10; 37:25; Mr. 10:30; Lc. 12:31; 18:29, 30; Ro. 8:32; Fil. 4:19.\f* \v 33 Romari' ri ruc'amon chi niben rix ja ri can tiya-ivi' chuxe' rutzij ri Dios y titija' ik'ij chi nic'uaj jun chojmilej c'aslen chuvech, can achi'el ri nrajo' rija'. Y vi xtiben queri', ri Dios xtuya' jun ic'aslen jebel y xtuya' chuka' ri nic'atzin chive.\f + \fr 6:33 \ft 1 R. 3:11-14; Sal. 37:25; Mr. 10:30; 1 Ti. 4:8.\f* \v 34 Rix man nic'atzin ta chi nich'ujirisaj-ivi' roma nich'ob yan ri achique xtuq'uen-pe ri k'ij chua'k. Ri chua'k can c'o-vi ri xtuq'uen-pe. Pero xaxe c'a ri c'o chivech ri tich'obo', roma ronojel k'ij can c'o-vi ruc'ayeval y man tiq'uen yan c'a pe ri richin chua'k, roma ri queri' xa q'uiy c'a ri nimol chivij. \c 7 \s1 Man que'itzu' ri vinek xaxe richin chi itzel yixch'on chiquij \p \v 1 Man jun bey tiben chi ye'itzu' ri vinek xaxe richin chi itzel yixch'on chiquij,\f + \fr 7:1 \ft Ro. 2:1; 14:3; Stg. 4:11.\f* richin queri' man xtiban ta queri' chive rix. \v 2 Roma vi xtiben chi ye'itzu' ri vinek xaxe richin chi itzel yixch'on chiquij, can que c'a chuka' ri'\f + \fr 7:2 \ft Mr. 4:24.\f* ri xtiban chive rix.\f + \fr 7:2 \ft Lc. 6:38.\f* Can achi'el vi c'a rubanic ri niben rix chique ri vinek, queri' chuka' xtiban chive rix. \v 3 Y rat ¿achique roma tok ja ri ti k'ayis c'o pa runak'-ruvech ri avach'alal ri natz'et chanin y man nana' ta ri che' k'atel pa runak'-avech rat? Re c'ambel-tzij re' nubij c'a chi man tikanimirisaj ri rumac jun kach'alal y nikach'utinirisaj-ka ri nimalej tak kamac roj.\f + \fr 7:3 \ft Lc. 6:41.\f* \v 4-5 Man c'a tabij chuka' chire ri avach'alal: Taya' k'ij chuve richin ninvelesaj re ti k'ayis k'atel pa runak'-avech, y rat xa can jun che' ri k'e'el pa runak'-avech. Re c'ambel-tzij re' nubij c'a chi man tabij chire jun avach'alal chi man chic camacun, tok xa can c'a ja chuka' ri naben rat. Man naya' ta ka pa cuenta ri amac. Xa ca'i' apalej. Nabey na tachojmirisaj-ka ri ac'aslen rat, c'ari' utz nato' ri avach'alal. \p \v 6 Ri ruch'abel ri Dios y ronojel ri janíla quejkalen, ri achi'el quejkalen ri abej nibix perla chique, man que'iya' chiquivech ri vinek ri xa niquiben achi'el niquiben ri tz'i' y ri ak. Roma ri chicop ri', stape' janíla rejkalen ri nuya' jun vinek chique, rije' niquipalibela' y c'o bey yeyacatej chirij ri xyo'on chique y niquiker chi eyaj.\f + \fr 7:6 \ft Pr. 9:7, 8; 23:9; Hch. 13:45.\f* \s1 Tok nikaben orar, ri Dios can yojrac'axaj-vi-pe \p \v 7 Can tic'utuj c'a ri nic'atzin chive y ri Dios xtuya-pe chive.\f + \fr 7:7 \ft Mt. 21:22; Mr. 11:24; Jn. 15:7; Stg. 1:5, 6; 1 Jn. 3:22.\f* Ticanoj y xtivil ri nivajo'. Tibana' tocar ri ruchi-jay y yixac'axex-pe. \v 8 Roma c'a ri', vi can riq'uin ronojel ivánima nic'utuj chire ri Dios, rija' can xtuya-vi-pe chive. Vi rix can nicanoj, can xtivil-vi.\f + \fr 7:8 \ft Pr. 8:17; Jer. 29:12.\f* Y vi rix xtiben tocar ri ruchi-jay, can xtijak-vi-pe chivech. \p \v 9 ¿Achique ta c'a achin ri nitiquir nuya' jun abej pa ruk'a' ri ralc'ual, tok ri ac'ual xa jun vey ri nuc'utuj chire? \v 10 ¿O nitiquir ta cami nuya' jun itzel cumetz pa ruk'a', tok ri ac'ual xa jun quer nrajo'? \v 11 Rix man yixtiquir ta niben queri' chique ri ivalc'ual. Man riq'uin chi rix man can ta utz ina'oj, pero man jun bey niya' jun cosa itzel. Rix ja ri utz tak cosas ri niya'. C'a ta la' c'a ri aj-chicajil Itata', chi man ta nuya-pe ri nic'utuj chire. Y ronojel ri nuya-pe rija', can e utz vi.\f + \fr 7:11 \ft Is. 49:15; Ro. 8:32.\f* \p \v 12 Rix ruyon chuka' utz tibana' quiq'uin ri vinek,\f + \fr 7:12 \ft Lv. 19:18.\f* roma rix man c'a nika' ta chivech chi ri vinek itzel quina'oj iviq'uin.\f + \fr 7:12 \ft Lc. 6:31.\f* Queri' ri tz'ibatel chupan ri ley ri richin ri Moisés,\f + \fr 7:12 \ft Ga. 5:14.\f* y que chuka' ri' quibin can ri xek'alajirisan ri ruch'abel ri Dios ojer can.\f + \fr 7:12 \ft Ro. 13:8; 1 Ti. 1:5.\f* \s1 Quixoc chupan ri ruchi-jay janíla latz' \p \v 13 Chupan c'a ri ruchi-jay janíla latz', chiri' c'a quixoc-vi.\f + \fr 7:13 \ft Lc. 13:24.\f* Roma can nik'alajin chi nim ruvech ri ruchi-jay y ri rubey ri itzel c'aslen, ri nic'amon-pe ri camic ri richin jantape'; y e janíla c'a vinek\f + \fr 7:13 \ft 1 Jn. 5:19.\f* ri ye'oc ri chiri'. \v 14 Pero janíla latz' ri ruchi-jay y co'ol oc ruvech ri bey ri nic'amon-pe c'aslen, y man e q'uiy ta ri ye'ilon richin. \s1 Jun che' netamex ruvech xaxe riq'uin ri ruvech ri nuya' \p \v 15 Romari' nic'atzin nichajij-ivi' chiquivech ri yebin chi niquik'alajirisaj c'a ri bin chique roma ri Dios y xa man kitzij ta ri niquibij.\f + \fr 7:15 \ft Dt. 13:3; Jer. 23:16.\f* Roma tok c'ari' ye'apon iviq'uin, ri c'aslen ri niquic'ut, janíla jebel, achi'el quibanic ri tak carne'l; can man jun itzel nitz'etetej chiquij. Jac'a tok nec'ulun-pe ri etzelal ri c'o pa tak cánima, xa achi'el chic quibanic ri utiva'; yequiq'uis c'a ri achok iq'uin ye'apon-vi.\f + \fr 7:15 \ft Mi. 3:5; Hch. 20:29; Ro. 16:17; 2 Ti. 3:5.\f* \v 16 Can xtivetamaj-vi quivech, achi'el nivetamaj ruvech achique chi che' ri', xaxe riq'uin nitz'et rubanic ri ruvech ri nuya'. Tok nivachin jun k'ayis ri janíla ruq'uixal, ¿nuya' cami uva o higo? Man juba'.\f + \fr 7:16 \ft Lc. 6:43.\f* \v 17 Que c'a chuka' ri' ivetaman chi jun utzilej che' nuya' utzilej tak ruvech,\f + \fr 7:17 \ft Jer. 11:19.\f* jac'a ri man utzilej che' ta, ri ruvech ri nuya' xa itzel chuka'. \v 18 Man jun utzilej che' xtuya' ta itzel tak ruvech, ni man jun chuka' che' ri man utz ta, xtuya' ta utzilej tak ruvech. \v 19 Y ronojel c'a che' ri man niquiya' ta utzilej tak quivech, yekasex y c'ari' yec'ak pa k'ak'.\f + \fr 7:19 \ft Mt. 3:10.\f* \v 20 Roma c'a ri' can xtivetamaj quivech ri vinek ri ye'apon iviq'uin, xaxe riq'uin nitz'et ri rubaniquil ri quic'aslen. \s1 E q'uiy ri man xque'oc ta richin ri Dios \p \v 21 Can e q'uiy vi c'a vinek ri yebin ¡Ajaf! ¡Ajaf!\f + \fr 7:21 \ft Os. 8:2; Hch. 19:13.\f* chuve yin, pero man conojel ta chique rije' ri ye'oc pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren. Roma ri ye'oc richin ri Dios xaxe c'a ri can riq'uin ronojel cánima niquiben ri rurayibel ri Nata' Dios.\f + \fr 7:21 \ft Ro. 2:13; Stg. 1:22.\f* \v 22 Y chupan c'a ri k'ij tok yin xtink'et tzij pa quivi' ri vinek, e q'uiy c'a ri xquebin\f + \fr 7:22 \ft Nm. 24:4; Jn. 11:51.\f* chuve: ¡Ajaf! ¡Ajaf! xquecha', roj pan abi' rat xkatzijoj-vi ri ruch'abel ri Dios, pan abi' rat xekacol q'uiy vinek ri c'o itzel tak espíritu quiq'uin y pan abi' chuka' rat xekabanala' janíla q'uiy milagros, xquecha'.\f + \fr 7:22 \ft 1 Co. 13:2.\f* \v 23 Jac'a yin, jari' tok xtinbij chique ri yebin queri': Yin man jun bey xixintz'et tok xiben queri'. Can man vetaman ta c'a ivech. Man ruc'amon ta c'a chi yixc'oje' viq'uin, roma rix xa ix banoy richin ri etzelal, xquicha' chique.\f + \fr 7:23 \ft Sal. 5:5; 6:8; Mt. 25:41.\f* \s1 Ri jay ri pan abej tiquil-vi y ri jay ri pa sanayi' tiquil-vi \p \v 24 Y xabachique c'a vinek ri nac'axan y nuben\f + \fr 7:24 \ft Lc. 6:47.\f* ri ch'abel ri c'ari' ninbij-ka, can junan c'a riq'uin ri jun novinek achin ri xupaba' jun rachoch pa ruvi' abej. \v 25 Xka' c'a job, xepe raken tak ya' y cak'ik' chirij ri jun jay ri' y ri jay man xtzak ta. Roma ri ruxe'\f + \fr 7:25 \ft 2 Ti. 2:19.\f* ri jun jay ri' can chupan ri abej tiquil-vi.\f + \fr 7:25 \ft Hch. 14:22; 2 Ti. 3:12; 1 P. 1:5.\f* \v 26 Y xabachique c'a vinek ri nac'axan ri ch'abel ri c'ari' ninbij-ka, y xa man nuben ta ri ninbij chire, can junan c'a riq'uin ri jun nacanic achin ri xupaba' jun rachoch pa sanayi'. \v 27 Xka' c'a job, xepe raken tak ya' y cak'ik' chirij ri jun jay ri' y ri jay xtzak; y xq'uis c'a chiri'.\f + \fr 7:27 \ft He. 10:31; 2 P. 2:20.\f* Queri' c'a ri ch'abel ri xerubij ri Jesús. \p \v 28 Y tok ri Jesús xtane' chubixic re ch'abel re', ri vinek ri xe'ac'axan richin, xsach quic'u'x\f + \fr 7:28 \ft Mt. 13:54.\f* y achique la xquina' roma ri ch'abel ri xcac'axaj.\f + \fr 7:28 \ft Mr. 1:22; 6:2; Lc. 4:32.\f* \v 29 Roma ri rubanic ri rutijonic, can jun tijonic richin jun ri c'o uchuk'a' pa ruk'a' y man achi'el ta oc ri quitijonic ri achi'a' e etamanela' chirij ri ley.\f + \fr 7:29 \ft Is. 50:4; Jn. 7:46.\f* \c 8 \s1 Ri Jesús nrelesaj-el ri lepra chirij jun achin \p \v 1 Y tok ri Jesús kajinek chic c'a pe pa ruvi' ri juyu', ri vinek ri e benek chirij can e janíla e q'uiy. \v 2 Y c'o c'a jun achin yava' riq'uin ri jun yabil rubini'an lepra,\f + \fr 8:2 \ft 2 R. 5:1; 2 Cr. 26:19.\f* xapon chuvech ri Jesús, xxuque-ka chuvech y xubij c'a chire: Ajaf, yin vetaman chi yatiquir yinac'achojirisaj chire re nuyabil, pero man vetaman ta achique nanojij pa nuvi', xcha' chire.\f + \fr 8:2 \ft Mr. 1:40; Lc. 5:12.\f* \p \v 3 Y ri Jesús can jari' xuchop-apo\f + \fr 8:3 \ft Mt. 8:15; 20:34.\f* ri achin yava' riq'uin ri lepra y xubij chire: Ninvajo' chi yac'achoj. Tiq'uis c'a el re yabil re' chavij, xcha' chire. \p Y can xe xubij quere' ri Jesús, ri achin xch'ajch'ojir chire ri ruyabil. \v 4 C'ari' ri Jesús xubij chire ri achin ri': Ninchilabej c'a chave chi man tatzijoj chique ri vinek ri xbanatej aviq'uin,\f + \fr 8:4 \ft Mt. 9:30; Mr. 5:43.\f* xa choj cabiyin pa rachoch ri Dios richin te'ac'utu-avi' chuvech ri sacerdote, y taya' c'a ri chicop, ri sipanic ri nubij chupan ri vuj ri rutz'iban can ri Moisés ri nic'atzin chi naya' chire ri Dios. Richin queri' nak'alajirisaj c'a chiquivech chi at ch'ajch'oj\f + \fr 8:4 \ft Lv. 14:3.\f* chic, xcha-el chire.\f + \fr 8:4 \ft Lc. 5:14.\f* \s1 Ri Jesús nuc'achojirisaj jun achin rusamajel jun Capitán \p \v 5 Y tok ri Jesús c'o chic c'a ri pa tinamit Capernaum,\f + \fr 8:5 \ft Lc. 7:1.\f* c'o c'a jun achin ri xapon riq'uin. Y ri achin ri' jun Capitán y xuc'utuj c'a jun utzil chire ri Jesús. \v 6 Que c'a re' ri xubij ri Capitán: Ajaf, ri achin nusamajel, siquirinek; y re yabil re' rukasan chuvech ri ruvarabel. Y janíla pokonal ri najin chuc'ovisaxic. Rija' chila' c'a pa vachoch c'o-vi. \p \v 7 Xpe ri Jesús xubij chire ri Capitán: Jo' c'a y xtinc'achojirisaj ri achin yava', xcha'. \p \v 8 Y que c'a re' ri ch'abel ri xubij chic ri Capitán chire ri Jesús: Ajaf, yin xa in jun achin aj-mac y romari' man ruc'amon ta\f + \fr 8:8 \ft Lc. 15:19.\f* chave chi yatoc pa vachoch. Xaxe c'a tabij\f + \fr 8:8 \ft Sal. 33:9.\f* chi nic'achoj y xtic'achoj\f + \fr 8:8 \ft Sal. 107:20.\f* ri achin nusamajel. \v 9 Yin can vetaman-vi chi queri' nibanatej, roma yin c'o jun ri nibin chuve ri c'o chi ninben. Y chuka' ec'o achi'a' e yo'on pa nuk'a'. Tok ninbij c'a chire jun achin ri c'o pa nuk'a' chi tibe, can nibe-vi; y vi ninbij chuka' chire jun chic chique ri achi'a' ri ec'o pa nuk'a' chi tipe, can nipe-vi chuka'. Y tok ninbij c'a chire ri nusamajel chi tabana' re', can nuben-vi chuka', xcha' ri Capitán. \p \v 10 Y ri Jesús can achique la xuna' tok rac'axan chic c'a ka ri ch'abel ri' y xubij chique ri e tzekelbeyon richin: Can kitzij ninbij chive chi ri xbin re ch'abel re', can rucukuban-vi ruc'u'x\f + \fr 8:10 \ft Mt. 9:2.\f* viq'uin. Y man jun c'a nuvinak israelita ri vilon ri can rucukuban ta ruc'u'x viq'uin, achi'el re jun achin re'. \v 11 Can ninbij-vi c'a chive chi janíla e q'uiy vinek ri xquepe\f + \fr 8:11 \ft Is. 2:2, 3; Hch. 10:45.\f* quere' pa relebel-k'ij y quere' chuka' pa kajibel-k'ij,\f + \fr 8:11 \ft Mal. 1:11.\f* vinek ri quicukuban quic'u'x viq'uin. Rije' xquetz'uye' c'a riq'uin ri Abraham, ri Isaac, ri Jacob y ri ch'aka' chic ri can ec'o-vi chic pa rajavaren o pa ruk'a' ri Dios.\f + \fr 8:11 \ft Gn. 12:3; Lc. 13:29; Ro. 15:9; Ef. 3:6.\f* \v 12 Jac'a ri vinek ri can e richin chi ye'oc ta pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren, xa man chic xque'oc ta,\f + \fr 8:12 \ft Mt. 21:43.\f* xa xque'elesex can y xquec'ak chupan ri k'eku'n,\f + \fr 8:12 \ft 2 P. 2:17; Jud. 13.\f* roma xa can man xquicukuba' ta quic'u'x viq'uin yin. Y c'a chiri' c'a xtipe ri ok'ej chique y xtiquikach'ach'ela' quey.\f + \fr 8:12 \ft Mt. 13:42; 22:13; 24:51; Lc. 13:28.\f* \p \v 13 C'ari' c'a ri Jesús xubij-el chire ri Capitán: Catzolin pan avachoch. Roma xanimaj chi yin yitiquir yic'achojirisan, can tibanatej c'a ri arayibel, xcha-el chire. \p Y ri achin ri rusamajel ri Capitán ri', can jari' xc'achoj chire ri ruyabil. \s1 Ri Jesús nuc'achojirisaj ri rujite' ri Pedro \p \v 14 Y tok ri Jesús xapon pa rachoch ri rutijoxel rubini'an Pedro,\f + \fr 8:14 \ft 1 Co. 9:5.\f* xutz'et c'a chi ri rujite' ri Pedro cotz'ol pa ch'at y c'o jun nimalej c'aten chirij.\f + \fr 8:14 \ft Mr. 1:30; Lc. 4:38.\f* \v 15 Xpe rija' xuchop ruk'a' ri yava' y can jari' tok xq'uis-el ri nimalej c'aten chirij. Ri rujite' ri Pedro xyacatej c'a pe pa ruch'at y xuchop quilixic ri Jesús y ri e benek riq'uin. \s1 Ri Jesús yeruc'achojirisaj c'a q'uiy yava'i' \p \v 16 Tok nocok'a' c'a pe ri k'ij ri', e q'uiy c'a ri c'o itzel tak espíritu quiq'uin xe'uc'uex-apo chuvech ri Jesús, richin chi ri Jesús yerelesaj ta el ri itzel tak espíritu quiq'uin. Y rija' xubij c'a chique ri itzel tak espíritu chi que'el-el, y xeruc'achojirisaj chuka' el conojel ri e yava'i'.\f + \fr 8:16 \ft Mr. 1:32; Lc. 4:40.\f* \v 17 Richin queri' can nibanatej c'a ri rubin can ri Isaías, ri jun ri xk'alajirisan ri ruch'abel ri Dios ojer can. Ri Isaías que c'a re' ri rubin can chirij ri Jesús: Xerelesaj c'a el kayabilal konojel, y xuc'uaj c'a ronojel kak'axomal.\f + \fr 8:17 \ft Is. 53:4; 1 P: 2:24.\f* Queri' ri rubin can. \s1 Ca'i' achi'a' ri xebin chi niquitzekelbej ri Jesús \p \v 18 Y riq'uin ri Jesús can e janíla c'a vinek ri niquimol-apo-qui'. Y tok rija' xerutz'et ri vinek ri', jari' tok xubij chique ri rutijoxela' chi tiquic'ama' yan c'a pe jun canoa roma c'o chi yebe juc'an ruchi-ya'. \v 19 Y c'o c'a jun achin etamanel chirij ri ley ri xapon-apo riq'uin ri Jesús y xubij chire: Rat can at Tijonel vi, y yin ninvajo' c'a yatintzekelbej xabacuchi ri yatapon-vi,\f + \fr 8:19 \ft Lc. 9:57.\f* xcha' chire. \p \v 20 Xpe ri Jesús xubij chire ri etamanel ri': Ri utiva' can c'o-vi quijul acuchi yec'oje-vi; y que chuka' ri' ri aj-xic' tak chicop ri yebe pa cak'ik', can c'o chuka' quisoc. Jac'a yin ri xinalex chi'icojol, can man jun yinuxlan-vi,\f + \fr 8:20 \ft Sal. 22:6; 40:17; 69:29; Lc. 2:7, 12; 8:3; Jn. 1:10, 11.\f* xcha' chire. \p \v 21 Jac'a chuka' ri' tok jun chic ri can tzekelel el richin ri Jesús, xubij c'a apo chire: Ajaf, yin can janíla ninvajo' chi yibe chavij. Pero taya' c'a k'ij chuve chi ninmuk na el ri nata', c'ari' xquibe chic chavij,\f + \fr 8:21 \ft 1 R. 19:20; Lc. 9:59.\f* xcha' c'a rija'. \p \v 22 Xpe ri Jesús xubij chire: Rat quinatzekelbej. Xa taya' c'a can chi ri caminek yemuk coma ri e caminaki'\f + \fr 8:22 \ft Ef. 2:1.\f* roma ri quimac, xcha' rija'. \s1 Xk'alajin ri ruchuk'a' ri Jesús tok xuk'et ruchuk'a' ri cak'ik' y ri ya' \p \v 23 Y ri Jesús xoc c'a el pa jun canoa;\f + \fr 8:23 \ft Mr. 4:36; Lc. 8:22.\f* y ri can quetzekelben-vi richin xebe chuka' chirij. \v 24 Y jac'ari' tok janíla xberubana-pe ri ya'; nisilon c'a janíla. Ri boloj ri nuben ri ya' niquevaj c'a ri canoa tok chiquicojol nic'oje-vi can. Y ri Jesús niver c'a benek.\f + \fr 8:24 \ft Mr. 4:37; Lc. 8:23.\f* \v 25 Y xepe ri tijoxela' xquic'asoj c'a ri Jesús y xquibij chire: ¡Ajaf! ¡Ajaf! Kojato'. Vacami yojquen (yojcom), xecha' chire. \p \v 26 Xpe ri Jesús xubij chique ri rutijoxela': Can man cukul ta c'a ic'u'x viq'uin, romari' tok ixibin-ivi', xcha'. \p Y rija' xbeyacatej c'a pe y xubij, chi tiq'uis-el ri cak'ik' y titane-ka ri nibolko't ri ya'. Y queri' xbanatej. Ri cak'ik' xq'uis-el, y chuka' ri nibolko't ri ya' xtane-ka.\f + \fr 8:26 \ft Job 38:8-11; Sal. 65:7; 89:9; 93:4; 104:3; 107:29; Fil. 4:6.\f* \v 27 Y ri tijoxela' xsach c'a quic'u'x tok xquitz'et ri xuben ri Jesús y niquibila' c'a: ¿Achique c'a chi achin re'? Roma ri cak'ik' y ri ya' can niquinimaj chuka' rutzij. \s1 Ri Jesús yerelesaj itzel tak espíritu quiq'uin ca'i' aj-Gadara \p \v 28 Y tok ri Jesús y ri rutijoxela' ec'o chic c'a juc'an ruchi-ya', ri chiri' pa jun lugar rubini'an Gadara,\f + \fr 8:28 \ft Mr. 5:1.\f* ec'o c'a ca'i' vinek xe'apon riq'uin ri Jesús; vinek ri xa c'o itzel tak espíritu quiq'uin y ja ri camposanto ri c'o chupan ri lugar ri' ri oquinek cachoch. Man jun vinek c'a ri nitiquir noc ta quiq'uin y roma chuka' ri' man jun chic vinek nibiyin chupan ri bey ri nik'ax queri'. \v 29 Ri ca'i' achi'a' ri', ri c'o itzel tak espíritu quiq'uin, riq'uin c'a cuchuk'a' xech'on-apo chire ri Jesús, y xquibij: Rat Jesús ri Ruc'ajol ri Dios, ¿achique c'a roma tok yojanek? ¿Achique c'a roma yojach'ujirisaj yan, tok xa man jani napon ruk'ijul?\f + \fr 8:29 \ft 2 P. 2:4.\f* xecha' chire.\f + \fr 8:29 \ft 2 S. 16:10; 19:22; Jl. 3:4; Mr. 1:24; 5:7; Lc. 4:34.\f* \p \v 30 Y quela' c'a apo juba' chire ri lugar ri', yeva' janíla e q'uiy ak.\f + \fr 8:30 \ft Dt. 14:8.\f* \v 31 Xepe ri itzel tak espíritu ri ec'o quiq'uin ri ca'i' achi'a', xquic'utuj utzil chire ri Jesús.\f + \fr 8:31 \ft Fil. 2:10.\f* Y xquibij c'a chire: Vi yojavelesaj-el vave' quiq'uin re achi'a', taya' c'a k'ij chike richin yojoc quiq'uin la ak ec'o chila', xecha'. \p \v 32 Ri Jesús xubij c'a chique: Quixbiyin c'a. \p Y ri itzel tak espíritu jari' xe'el-el y xebe'oc quiq'uin ri ak. Y conojel ri ak ri' xquichop anin (anen) pa xulan, chuvech jun juyu' pa'el-pa'el, y choj xebeka' pa ya'. Xequen c'a (xecom c'a) conojel ri ak ri' ri chiri' pa ya'. \p \v 33 Jac'a ri yeyuk'un quichin ri ak ri', xe c'a xquitz'et can ri xbanatej, xe'anmej. Xebe pa tinamit, xbequiyala' can rutzijol achique ri xquic'ulvachij ri ak y xbequibij chuka' ri xbanatej quiq'uin ri e ca'i' achi'a' ri c'o itzel tak espíritu quiq'uin. \v 34 Y jac'ari' tok jubama conojel vinek richin ri tinamit xepe c'a riq'uin ri Jesús, chutz'etic y chuka' richin xquic'utuj utzil chire chi tel-el ri chiri' chupan ri qui-lugar, roma rije' man nicajo' ta chi nic'oje-ka.\f + \fr 8:34 \ft Dt. 5:25; 1 R. 17:18; Lc. 5:8; Hch. 16:39.\f* \c 9 \s1 Ri Jesús nuc'achojirisaj jun achin siquirinek \p \v 1 C'ari' ri Jesús y ri can quetzekelben-vi richin, xquiya' can ri lugar ri'. Xe'oc-el pa canoa y xebe c'a juc'an ruchi-ya'. Y chupan ri tinamit ri can tic'oje-vi ri Jesús, chiri' xe'apon-vi.\f + \fr 9:1 \ft Mt. 4:13.\f* \v 2 Y jac'ari' tok c'o jun achin siquirinek, li'an-el chuva-ruvarabel, ri xuc'uex-apo chuvech ri Jesús.\f + \fr 9:2 \ft Mr. 2:3.\f* Y tok ri Jesús xerutz'et chi can riq'uin ronojel quic'u'x\f + \fr 9:2 \ft Mt. 8:10.\f* xe'apon c'a riq'uin apo rija', xpe rija' xubij chire ri achin siquirinek: Valc'ual, xcha' chire. Tiquicot c'a avánima; ri amac xecuyutej.\f + \fr 9:2 \ft Sal. 32:1, 2; Lc. 5:20; Ro. 4:6-8; 5:11; Ef. 1:7.\f* \p \v 3 Y can jac'ari' tok ec'o chique ri etamanela' chirij ri ley ri ec'o-apo chiri', xquibij-ka pa tak cánima chirij ri Jesús: Itzel achin re'. Can nuben chi ja rija' ri Dios, roma nubij chi nucuy mac. \v 4 Pero ri Jesús can retaman c'a ri niquich'ob pa tak cánima ri etamanela'. Y rija' xubij chique: ¿Achique c'a roma can ja ri itzel ri xich'ob chanin?\f + \fr 9:4 \ft Sal. 139:2; Mt. 12:25; Mr. 12:15.\f* \v 5 Roma vi yin yitiquir ninben chire re jun achin siquirinek re', richin nibiyin-el y nibe, ¿yitiquir ta cami chuka' ninbij chire chi nincuy rumac? ¿Achique nibij rix? \v 6 Vacami c'a, richin chi rix nivetamaj chi yin ri xinalex chi'icojol can c'o uchuk'a' pa nuk'a' richin nincuy mac, titz'eta' c'a, xcha' rija'.\f + \fr 9:6 \ft Lc. 5:21; Hch. 5:31; 2 Co. 2:10.\f* \p Y jari' tok ri Jesús xubij chire ri achin siquirinek: Ninbij c'a chave: Cayacatej, tac'uaj-el la avarabel y cabiyin chi'avachoch, xuche'ex roma ri Jesús. \p \v 7 Y jac'ari' tok ri achin siquirinek xyacatej-el y xbe chirachoch. \v 8 Ri vinek c'a ri quimolon-apo-qui' chiri', tok xquitz'et chi ri achin siquirinek xpa'e-el, xsach quic'u'x; roma man jun bey c'a quitz'eton chi nibanatej ta queri'. Y ri vinek ri' xquiya' c'a chuka' ruk'ij-ruc'ojlen ri Dios; ri yoyon-pe ri jun nimalej uchuk'a' ri' chiquicojol ri vinek. \s1 Ri Jesús y ri Mateo \p \v 9 Y tok ri Jesús benek chic c'a, xutz'et jun achin rubini'an Mateo. Ri achin ri' tz'uyul pa jun ch'aquet chiri', nuc'ul can ri alcaval ri yetoj can. Ri Jesús xubij c'a chire: Quinatzekelbej. \p Y jac'ari' tok rija' xbeyacatej-pe ri acuchi tz'uyul-vi y xrojkaj-el ri Jesús.\f + \fr 9:9 \ft Mr. 2:14.\f* \p \v 10 Y jac'a tok rija' tz'uyul pa mesa ri chiri' pa jay, e q'uiy c'a chique ri moloy tak alcaval y ch'aka' chic vinek ri aj-maqui' nibix chique, xetz'uye-apo ri pa mesa; junan riq'uin ri Jesús y ri rutijoxela'.\f + \fr 9:10 \ft Mr. 2:15; Lc. 5:29.\f* \v 11 Y ri achi'a' fariseos ri xetz'eton ri', xquibij c'a chique ri rutijoxela' ri Jesús: ¿Achique roma tok ri Jesús ri Itijonel niva' quiq'uin moloy tak alcaval y quiq'uin ri ch'aka' chic ri xa e aj-maqui'? xecha'.\f + \fr 9:11 \ft Lc. 5:30; 15:2; 19:7; Ga. 2:15; Ef. 2:12.\f* \p \v 12 Tok ri Jesús xrac'axaj-pe ri tzij ri niquibij ri achi'a' fariseos, rija' xubij chique: Jun ak'omanel man ja ta ri e utz ri yerak'omaj. Rija' yerak'omaj ri c'o quiyabil. \v 13 Yin man xipe ta chiquicanoxic vinek ri choj quic'aslen. Yin xipe chiquicanoxic ri aj-maqui', ri nic'atzin chi nitzolej-pe quic'u'x riq'uin ri Dios.\f + \fr 9:13 \ft 1 Ti. 1:15; 1 Jn. 3:5.\f* Y rix man choj queri' tibij-pe ri ch'abel nabey, xa quixbiyin c'a chutz'etic y chiretamaxic ri achique nic'ulun-vi ri nubij ri Dios: Yin más nika' chinuvech chi ja ta ri joyovanic ri c'o iviq'uin, que chuvech ri chicop ri ye'isuj chuve.\f + \fr 9:13 \ft Pr. 21:3; Os. 6:6; Mi. 6:6.\f* \s1 Ec'o yec'utun chire ri Jesús chi achique roma tok ri rutijoxela' man jun k'ij niquichajij richin chi man yeva' ta richin niquiben orar \p \v 14 Y jac'a tok ri rutijoxela' ri Juan ri Bautista xe'oka' riq'uin ri Jesús, xquibij chire: Roj can kacha'on c'a k'ij richin man yojva' ta, richin queri' nikaben orar.\f + \fr 9:14 \ft Lc. 18:12.\f* Y que chuka' ri' niquiben ri quitijoxela' ri achi'a' fariseos. ¿Y achique c'a roma tok ri atijoxela' rat man que ta ri' niquiben? xecha'.\f + \fr 9:14 \ft Mr. 2:18; Lc. 5:33.\f* \p \v 15 Xpe ri Jesús xubij chique: ¿Achique nibij rix? ¿Ruc'amon cami chi riq'uin bis yec'oje' ri e oyon pa jun c'ulubic y man yeva' ta, tok xa c'a c'o na ri ala' c'a ruc'ulubic quiq'uin?\f + \fr 9:15 \ft Jn. 3:29; Hch. 1:10.\f* Man ruc'amon ta. Pero xtapon ri k'ij\f + \fr 9:15 \ft Lc. 24:13.\f* tok re ala' re' xtelesex-el chiquicojol,\f + \fr 9:15 \ft Jn. 16:16.\f* y jari' tok xtiquiben chi man yeva' ta, richin niquiben orar.\f + \fr 9:15 \ft Hch: 13:2; 14:23; 1 Co. 7:5.\f* \p \v 16 Y man jun chuka' vinek nibanon chi nrelesaj ta jun c'ojobel chire jun tziek c'ac'a', y c'ari' nucusaj ta richin nuc'ojoj jun tziek ri xa ri'j chic. Roma jun c'ojobel c'ac'a' nuc'ol-ri' y nujic' ri tziek c'ojon; y ri tziek ri' más niretzetej. \v 17 Y que chuka' ri' man jun niyo'on c'ac'a' vino chupan jun tz'un c'ojlibel ri xa ucusan chic. Roma vi queri' niban, y ri tz'un xa man niyukuk ta chic, ri tz'un nibojbo' y niq'uis-el ri vino chupan. Y chuka' ri tz'un man jun chic nic'atzin-vi. Pero chupan jun c'ac'a' c'ojlibel, utz niyaque' c'ac'a' vino, roma can c'a niyukuk na jebel y man nibojbo' ta. Ri vino can niyaque' c'a jebel chupan. Queri' xubij ri Jesús chirij ri rutijonic.\f + \fr 9:17 \ft Jos. 9:4; Sal. 119:83.\f* \s1 Ri Jesús xuben jun milagro riq'uin jun ixok y riq'uin ri jun ti xten ri xa caminek chic \p \v 18 Y tok ri Jesús najin c'a chutzijoxic ronojel ri', c'o c'a jun achin can janíla ruk'ij xapon y xbexuque' chuvech\f + \fr 9:18 \ft Mr. 5:22; Lc. 8:41.\f* y c'ari' xubij: Ri numi'al c'o chic c'a pa camic, tabana' utzil te'aya' ri ak'a' pa ruvi' richin queri' xtic'ase', xcha' ri achin. \p \v 19 Xpe ri Jesús xyacatej c'a el y e rachibilan ri rutijoxela' xquitzekelbej-el ri achin. \v 20 Y c'o c'a jun ixok yava'. Ri ixok ri' c'o yan chic cablajuj juna' nibiyin ruquiq'uel y man tanel ta.\f + \fr 9:20 \ft Lv. 15:25; Mr. 5:25; Lc. 8:43.\f* Rija' xjel c'a apo riq'uin ri Jesús pero ja ri chirij, y xberuchapa' c'a can juba' ri ruchi-rutziak ri Jesús. \v 21 Roma ri ixok ri' can rubilon c'a pe pa ránima: Xa riq'uin ta ninchop-el juba' ruchi-rutziak, yic'achoj, cha'inek pa ránima. \v 22 Pero ri Jesús chanin c'a xuna' y xtzu'un chirij. Y tok rutz'eton chic achique ri xchapon ruchi-rutziak, xubij c'a chire ri ixok ri': Numi'al, xacolotej, roma xacukuba' ac'u'x\f + \fr 9:22 \ft Lc. 18:42; Hch. 14:9.\f* viq'uin.\f + \fr 9:22 \ft Mr. 10:52; Lc. 7:50; 8:48; 17:19.\f* Man chic cabison, xuche'ex. \p Y ri ixok ri', can jac'ari' xc'achoj chire ri ruyabil. \p \v 23 Y tok ri Jesús noc c'a apo pa rachoch ri achin janíla ruk'ij, ri Jesús xutz'et chi yech'ujlan\f + \fr 9:23 \ft Mr. 5:38.\f* y ec'o chic c'a ri yexupun xul.\f + \fr 9:23 \ft 2 Cr. 35:25; Lc. 8:51.\f* \v 24 Xpe rija' xubij: Kojiya' can juba'\f + \fr 9:24 \ft Hch. 9:40.\f* kayon, roma re ti xten re' xa man caminek ta, xa nuxlan, xcha' chique ri vinek.\f + \fr 9:24 \ft 1 R. 17:18-24; Hch. 20:10.\f* \p Pero rije' xa xetze'en chirij ri Jesús, roma can quetaman chi caminek chic ri ti xten ri'. \v 25 Y jac'a tok ri vinek e elenek chic pe, ri Jesús xoc-apo chupan ri jay ri c'o-vi ri ti xten caminek chic. Xpe rija' xuchop ruk'a' ri ti xten, y ri ti xten xc'astej. \v 26 Ri xbanatej c'a chiri', xbe rutzijol ri pa tak tinamit chupan ri ruvach'ulef ri'.\f + \fr 9:26 \ft Is. 52:13.\f* \s1 Ri Jesús yeruc'achojirisaj ca'i' moyi' \p \v 27 Y tok ri Jesús elenek chic c'a pe ri chiri', ec'o c'a ca'i' moyi' ri can e tzeketel chirij y riq'uin cuchuk'a' niquibij c'a chire: ¡Tajoyovaj kavech y kojato' c'a, rat ri riy-rumam can ri rey David! yecha'.\f + \fr 9:27 \ft Mt. 15:22; 20:30-34.\f* \p \v 28 Tok ri Jesús xapon pa jay, ri ca'i' moyi'\f + \fr 9:28 \ft Mt. 20:30; Lc. 18:38.\f* xe'apon c'a chuka' riq'uin. Y ri Jesús xuc'utuj c'a chique: ¿Can ninimaj c'a rix chi yin yitiquir ninben chive chi yixtzu'un? xcha' chique. \p Y ri ca'i' moyi' ri' xquibij: Ja', Ajaf.\f + \fr 9:28 \ft Mt. 15:22; Lc. 17:13.\f* Nikanimaj, xecha' chire.\f + \fr 9:28 \ft Mr. 9:22; 10:47.\f* \p \v 29 Xpe ri Jesús xuchop ri runak' tak quivech\f + \fr 9:29 \ft Mt. 20:34.\f* che ca'i' y xubij chique: Roma rix ninimaj chi yin yitiquir yixinc'achojirisaj, can tibanatej c'a ri irayibel, xcha' chique.\f + \fr 9:29 \ft Mt. 9:2.\f* \p \v 30 Y jari' tok ri runak' tak quivech rije' xejakatej. Y xetzu'un c'a.\f + \fr 9:30 \ft Sal. 146:8; Jn. 9:7, 26.\f* Pero ri Jesús janíla xuchilabej-el\f + \fr 9:30 \ft Lc. 5:14.\f* chique y xubij: Can tivac'axaj c'a el jebel, chi re xbanatej iviq'uin, man ta nac'axex coma ri ch'aka' chic vinek, xcha-el chique. \p \v 31 Jac'a rije' xa man que ta ri' xquiben tok e elenek chic pe ri chiri' riq'uin ri Jesús. Rije' xa xquichop c'a rutzijoxic pa ronojel ri ruvach'ulef ri', ri xuben ri Jesús.\f + \fr 9:31 \ft Mr. 7:36.\f* \s1 Ri achin memurinek roma jun itzel espíritu \p \v 32 Y tok xe'el c'a pe ri e ca'i' achi'a' yetzu'un chic, jac'ari' tok ec'o xe'oc can riq'uin ri Jesús, quic'uan-apo jun achin ri memurinek pa ruk'a' jun itzel espíritu.\f + \fr 9:32 \ft Mt. 12:22; Mr. 9:17; Lc. 11:14.\f* \v 33 Y tok elesan chic c'a ri itzel espíritu riq'uin ri achin, roma ri Jesús, ri achin xch'on chic jun bey. Y ri vinek ri xetz'eton xsach quic'u'x y xquibij: Man jun bey c'a tz'eton ta chi que ta re' banatajinek vave' pa ruvach'ulef Israel, yecha' c'a. \p \v 34 Jac'a ri achi'a' fariseos xa niquibij c'a chirij ri Jesús: Ja ri cajaval ri itzel tak espíritu ri niyo'on uchuk'a' chire, romari' tok nitiquir yerelesaj itzel tak espíritu,\f + \fr 9:34 \ft Mr. 3:22.\f* yecha'. \s1 Ri Jesús can nujoyovaj-vi c'a quivech ri vinek \p \v 35 Y ri Jesús can ronojel vi c'a nima'k y cocoj tak tinamit napon-vi, y yerutijoj c'a ri vinek riq'uin ri ruch'abel ri Dios.\f + \fr 9:35 \ft Mr. 6:6; Lc. 13:22.\f* Y jac'a ri pa tak jay ri can richin vi niquimol-qui' ri vinek, richin nicac'axaj ri ruch'abel ri Dios, chiri' napon-vi richin yerutijoj. Y chuka' can nutzijoj c'a ri utzilej ruch'abel ri Dios ri nich'on chirij tok ri vinek ye'oc pa rajavaren o pa ruk'a' ri Dios. Yeruc'achojirisala' chuka' yava'i', y yerucol c'a ri vinek chuvech ronojel ruvech k'axomal. \v 36 Y tok janíla e q'uiy vinek xerutz'et, xujoyovaj quivech, roma can quiyon ec'o y quitalun-qui'; can achi'el niquiben ri carne'l\f + \fr 9:36 \ft Is. 53:6.\f* tok xa man jun ri niyuk'un quichin.\f + \fr 9:36 \ft Mr. 6:34.\f* \v 37 Jac'ari' tok ri Jesús xubij chique ri rutijoxela': Can kitzij vi chi ri samaj richin nitzijox\f + \fr 9:37 \ft Jn. 4:35.\f* ri ruch'abel ri Dios, janíla nim; jac'a ri samajela' man e q'uiy ta. Xa e ca'i-oxi' oc.\f + \fr 9:37 \ft Lc. 10:2.\f* \v 38 Romari' tic'utuj c'a chire ri Rajaf ri samaj,\f + \fr 9:38 \ft Hch. 13:2; 20:28.\f* chi querutaka-pe más samajela' chiquicojol ri vinek ri nic'atzin richin nicac'axaj ri ruch'abel.\f + \fr 9:38 \ft 1 Co. 12:28.\f* \c 10 \s1 Ri cablajuj rutijoxela' ri Jesús \p \v 1 Y ri Jesús xeroyoj\f + \fr 10:1 \ft Mr. 3:13.\f* c'a ri cablajuj rutijoxela' y xuya' uchuk'a' chique richin chi yetiquir yequelesaj ri itzel tak espíritu\f + \fr 10:1 \ft Mr. 6:7.\f* y richin chuka' yequic'achojirisala' ri vinek chire ri jalajoj quik'axomal y quiyabilal. \p \v 2 Y jac'are' ri quibi' chiquijujunal ri cablajuj achi'a' ri yetak chubanic ri samaj. Ri nabey bi'aj ja ri richin ri Simón ri nibix chuka' Pedro chire, ri Andrés ri rach'alal ri Simón.\f + \fr 10:2 \ft Jn. 1:42.\f* Ri Jacobo y ri Juan ri e ruc'ajol jun achin rubini'an Zebedeo. \v 3 Ri Felipe, ri Bartolomé, ri Tomás, ri Mateo\f + \fr 10:3 \ft Mt. 9:9.\f* ri moloy-alcaval, ri Jacobo ruc'ajol jun achin rubini'an Alfeo, ri Lebeo ri nibix chuka' Tadeo chire. \v 4 Ri Simón ri c'o quiq'uin ri achi'a' ri nibix cananista chique, y ri Judas Iscariote\f + \fr 10:4 \ft Jn. 13:26.\f* ri xc'ayin richin ri Jesús. \s1 Ri tijoxela' xetak chutzijoxic ruch'abel ri Dios \p \v 5 Y jac'a ri cablajuj achi'a' ri' ri xerutek-el ri Jesús. Xerupixabala' c'a el. Xubila' chique: Nichop c'a bey, pero man quixapon quiq'uin ri vinek ri xa man e israelitas ta. Chuka' man quixapon ri pa tak tinamit chiri' pa Samaria.\f + \fr 10:5 \ft 2 R. 17:24.\f* \v 6 Xa quiq'uin c'a ri kavinak israelitas\f + \fr 10:6 \ft Hch. 13:46; Ro. 11:1.\f* ri man ec'o ta apo riq'uin ri Dios quixbiyin-vi. Roma rije' quibanon can achi'el niquiben ri carne'l\f + \fr 10:6 \ft Is. 53:6.\f* tok niquisech can qui'. \v 7 Y jac'a tok ix benek chic, can titzijoj-vi ri ruch'abel ri Dios y tibij c'a: Nakaj chic c'o-vi-pe ri k'ij richin chi yojoc pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren,\f + \fr 10:7 \ft Lc. 9:2.\f* quixcha' chique. \v 8 Que'ic'achojirisaj c'a yava'i'. Ri c'o c'a ri yabil lepra chiquij, can tibana' c'a chique chi nich'ajch'ojir jebel ri quich'acul. Ri e caminek chic, que'ic'asoj. Can que'ivelesaj c'a chuka' ri itzel tak espíritu. Y roma c'a ronojel re uchuk'a' re' xa sipan chive rix, can que c'a chuka' ri' tibana' can rix chique ri utzil. Que'isipala' can. \p \v 9 Man c'a timol-el i-mero y nic'uala-el ri pa tak ruximbal-ipan. Can man jun c'a ruvech mero tic'uaj-el. Man tic'uaj-el mero ri banon riq'uin ri ch'ich' nibix cobre chire, man tic'uaj\f + \fr 10:9 \ft 1 S. 9:7.\f* chuka' el ri banon riq'uin sakipuek, ni ri can riq'uin k'anapuek banon-vi. \v 10 Re nichop-el bey man c'a tic'uaj-el pekes (morral). Chuka' man tic'uaj-el jun chic itziak, xa can xe ri icusan-el. Man tic'uaj jun chic c'ulaj ixajab, ni man tic'uaj chuka' ich'ame'y. Can man jun c'a ri tic'uaj. Roma ri samajel\f + \fr 10:10 \ft Lc. 10:7; 1 Ti. 5:18.\f* xabachique lugar napon-vi, ruc'amon chi nuc'ul ri nic'atzin chire.\f + \fr 10:10 \ft 1 Co. 9:7.\f* \p \v 11 Pero tok yixapon c'a pa jun nimalej tinamit o pa jun ti tinamit, nabey na tivetamaj achique vinek ri ruc'amon chi yixapon pa rachoch. Y can chiri' c'a quixc'oje-vi-ka, y can c'a ja tok yixel na pe chupan ri tinamit ri', utz niya' can ri jay ri xixc'oje-vi. \v 12 Y tok c'ari' c'a yixoc-apo chupan ri jay ri yixbec'oje-vi, quixk'ejelon\f + \fr 10:12 \ft 1 S. 25:6.\f* (quixk'ijalon). \v 13 Tibij c'a chique: Ja ta c'a ri uxlanen richin ri Dios tic'oje' pan ivi'. Y vi can ruc'amon-vi chi yixc'oje' chupan ri jay ri', ri ruxlanen ri Dios ri nirayibej pa quivi', can xtika-vi c'a pa quivi'. Xa jac'a vi man ruc'amon ta chi yixc'oje-ka chupan ri jay ri', ri ruxlanen ri Dios ri nirayibej pa quivi', can man xtika' ta pe pa quivi'. \v 14 Vi can man yixquic'ul ta c'a jebel, y man nicajo' ta chuka' nicac'axaj ri ruch'abel ri Dios ri nitzijoj rix chique, can quixel c'a pe chiri' quiq'uin pa cachoch o ja ri pa quitinamit. Y titotala' can\f + \fr 10:14 \ft Neh. 5:13; Hch. 18:6.\f* (tiquirala' can) ri pokolaj ri c'o pa tak ivaken chiquivech ri vinek, richin tiquinabej chi man utz ta ri xquiben.\f + \fr 10:14 \ft Hch. 13:51; 20:26, 27.\f* \v 15 Roma can ninbij-vi c'a chive, chi chupan ri k'ij tok xtibanatej ri k'atoj-tzij,\f + \fr 10:15 \ft Mt. 11:22, 24.\f* ri ruc'ayeval c'a ri xtika' pa quivi' ri vinek ri xec'oje' pa tinamit Sodoma y Gomorra man can ta xtic'o ruvi', que chuvech ri xtika' pa quivi' ri vinek richin ri tinamit ri man xquixquic'ul ta jebel. \s1 Ri ruc'ayeval ri samaj \p \v 16 Vacami yixintek c'a el, y rix ivetaman chi xa achi'el tak carne'l ri yixbeka' chiquicojol ri vinek e achi'el utiva'. Pero can tibana' c'a chi yixoc achi'el nuben ri cumetz,\f + \fr 10:16 \ft Gn. 3:1.\f* roma rija' nuna' tok c'o ri petenek. Can tibana' c'a chuka' chi yixoc achi'el nuben jun paloma, roma rija' man jun etzelal c'o ta riq'uin.\f + \fr 10:16 \ft Lc. 21:15; Ro. 16:19; 1 Co. 14:20; Ef. 5:15.\f* \v 17 Can tichajij c'a ivi', richin chi man choj te'iliba-ivi' pa quik'a' ri vinek ri ye'etzelan ivichin. Roma rije' xquixquijech pa quik'a' ri achi'a' ri pa comon yek'aton tzij; y chuka' ri vinek ri' xtiquiben c'a chive chi yixch'ay\f + \fr 10:17 \ft Hch. 5:40.\f* ri chiri' pa tak nima-jay ri niquimol-vi-qui' richin nicac'axaj ri ruch'abel ri Dios. \v 18 Chuka' ri vinek can xquixquic'uaj c'a chiquivech k'atoy tak tzij; chiquivech reyes y ch'aka' chic k'atoy tak tzij.\f + \fr 10:18 \ft Hch. 12:1; 24:10.\f* Y xa voma c'a yin xtic'ulvachij queri', pero xa can xquixtiquir c'a xquinik'alajirisaj chiquivech rije' y chiquivech chuka' ri vinek man e israelitas ta. \v 19 Pero tok ri vinek xquixquijech pa quik'a' ri k'atoy tak tzij, man tich'ob janíla achique ri xtibij chique y achique rubanic ch'abel xticusaj richin yixch'on chiquivech. Roma chupan ri hora ri', ri Dios xtuya' c'a pe chive ri ruc'amon chi nibij.\f + \fr 10:19 \ft Ex. 4:12; Jer. 1:7.\f* \v 20 Roma can jac'a ri Lok'olej Espíritu\f + \fr 10:20 \ft 2 S. 23:2; Hch. 4:8; 6:10.\f* richin ri Dios ri xtibanon chive ri achique chi ch'abel ri c'o chi nibij. Man ja ta c'a rix ri xquixch'on, xa can ja ri Espíritu richin ri aj-chicajil Itata'. \p \v 21 Y xtibanatej c'a, chi vi ec'o e ca'i' achi'a' cach'alal qui', jun chique rije' xtiyacatej y xtujech ri rach'alal pa camic. Chuka' can ec'o-vi tata'aj ri xqueyacatej chiquij ri calc'ual. Ri alc'ualaxela' xqueyacatej chuka' chiquij ri quite-quitata' y xquequiya' pa camic.\f + \fr 10:21 \ft Mi. 7:6.\f* \v 22 Can conojel vi c'a xque'etzelan ivichin roma icukuban ic'u'x viq'uin. Pero ri can man c'a xtutzolij ta ri' chirij y xtucoch' c'a ri pa ruq'uisibel chire ronojel, can xticolotej-vi c'a ri'.\f + \fr 10:22 \ft Mt. 24:9, 13.\f* \v 23 Y tok ri vinek chupan jun tinamit niquichop yixquiya' pa tijoj-pokonal, utz niya' can y yixanmej\f + \fr 10:23 \ft Hch. 14:6.\f* c'a el chuvech ronojel re', y yixbe pa jun chic tinamit. Y ninbij c'a chive chi man jani c'a quixapon pa ronojel ri tinamit ri ec'o vave' pan Israel, tok yin ri xinalex chi'icojol yipe yan.\f + \fr 10:23 \ft Dn. 12:12; Mt. 16:28; Hch. 2:1; Ga. 6:9.\f* \p \v 24 Y rix can xtic'ovisaj-vi c'a tijoj-pokonal pa quik'a' ri ye'etzelan ivichin. Roma can ninc'ovisaj na tijoj-pokonal yin ri Tijonel ivichin, c'a ta la' chic c'a rix. Man jun c'a tijoxel ri más ta ruk'ij que chuvech ri rutijonel. Chuka' man jun samajel ri más ta ruk'ij que chuvech ri rajaf ri samaj.\f + \fr 10:24 \ft Jn. 13:16; 15:20.\f* \v 25 Jac'a yin ri Tata'aj ri chi'icojol y ja rix ri ix oquinek valc'ual. Vi chuve yin can quibin Beelzebú,\f + \fr 10:25 \ft Mr. 3:22.\f* rix can tivoyobej c'a chi más itzel ri xquequibij chive. Pero vi xa man xtic'o ta c'a ruvi' ri xtiquiben chive, y xa achi'el ri xquiben chuve yin, queri' niquiben chive rix, ruc'amon c'a chi yixquicot rix ri nutijoxela' y nusamajela'. \s1 Ri can ruc'amon chi nikaxibij-ki' chuvech \p \v 26 Pero man c'a tixibij-ivi' chiquivech ri xquebanon queri' chive, roma xa can nic'atzin chi nik'alajirisex ivoma rix, ri man jun bey can ta k'alajirisan-pe jebel. Can nic'atzin c'a chi netamatej ri tz'apel can rij.\f + \fr 10:26 \ft Lc. 12:2.\f* \v 27 Ronojel c'a ri ch'abel ri ninbij chive, man tic'oje' can pa k'eku'n, xa can tivelesaj c'a pe, richin chi rix niya' chuvech sakil. Ri xinbij c'a chive pa tak ixiquin, man tivevaj-ka, xa quixjote' c'a pa ruq'uisibel vik (vek) chire ri ivachoch y chiri' tiya-vi rutzijol. \v 28 Man tixibij c'a ivi'\f + \fr 10:28 \ft Is. 8:12; 1 P. 3:14.\f* chiquivech ri xaxe oc ri ch'aculaj ri yetiquir niquicamisaj y chire ri ivánima man jun yetiquir niquiben. Ri ruc'amon chi nixibij-ivi' chuvech, ja ri chuvech ri jun ri nitiquir nuya' ri ivánima y ri ich'acul chupan ri k'ak' richin jantape'. \p \v 29 Can jebel c'a ivetaman chi tok ye'ilok' ca'i' tak aj-xic' chicop, xaxe jun centavo cajel. Y man riq'uin chi ri tak aj-xic' chicop ri' man jun oc ri cajel, man jun c'a ri xtitzak ta pan ulef vi xa man rurayibel ta ri aj-chicajil Itata'. \v 30 C'a ta la' chic c'a rix. Roma rix hasta ri rusmal tak ivi' ajlan ronojel. \v 31 Ri Dios man jun bey yixrumestaj ta can. Ri Dios janíla yixrajo'. Rix más c'a yixajovex que chiquivech ri tak aj-xic' chicop, y romari' man tixibij-ivi'. \s1 Ri vinek richin ri Jesucristo, can nuk'alajirisaj-ri' \p \v 32 Y xabachique c'a vinek ri nuk'alajirisaj-ri' chi vichin yin, yin c'a chuka' xtink'alajirisaj\f + \fr 10:32 \ft Sal. 119:46.\f* chi rija' vichin chic yin. Y re tzij re' chire c'a ri Nata'\f + \fr 10:32 \ft Mt. 25:34; Ap. 3:5.\f* Dios xtinbij-vi, ri c'o chila' chicaj.\f + \fr 10:32 \ft 1 S. 2:30; Ro. 10:9.\f* \v 33 Jac'a ri vinek ri xa man nuk'alajirisaj ta ri'\f + \fr 10:33 \ft Mt. 26:70-75.\f* chi vichin yin, yin c'a chuka' can man xtink'alajirisaj ta apo rubi' chire ri Nata' Dios ri c'o chila' chicaj, roma man vichin ta yin ri vinek ri'.\f + \fr 10:33 \ft Mr. 8:38; Lc. 9:26; 12:9; 2 Ti. 2:12.\f* \s1 Ri yeniman richin ri Jesús xque'etzelex \p \v 34 Man c'a tich'ob chi roma xipe yin chuvech re ruvach'ulef roma ta ri' can ta c'o uxlanen quiq'uin conojel. Man que ta ri'. Xa voma yin xquejalajo' ri vinek y xtiquichapala-qui'. \v 35 Yin xipe c'a chuvech re ruvach'ulef richin nitz'ucutej oyoval chiquicojol ri vinek. Queri' xtibanatej ri pa tak jay. Ri ala' xtiyacatej chirij ri rutata' roma man xtika' ta chuvech ri nubij. Ri xten xtiyacatej c'a chirij ri rute'. Y can que chuka' ri' ri alibetz (ali') xtiyacatej chirij ri ralite'.\f + \fr 10:35 \ft Mi. 7:6; Mt. 24:10; Mr. 13:12.\f* \v 36 Ri xque'etzelan c'a richin jun vinek ri nucukuba' ruc'u'x viq'uin yin, can jac'a ri e aj pa rachoch. \p \v 37 Ri vinek ri más c'a xquerajo' rute-rutata' y xa man nuben ta ri ninbij chire, can man ruc'amon ta chi noc vichin yin. Ri te'ej-tata'aj ri can más yecajo' ri calc'ual que chinuvech yin, can man ruc'amon ta chi ye'oc vichin yin.\f + \fr 10:37 \ft Lc. 14:26.\f* \v 38 Jun vinek ri can nrajo-vi noc vichin yin, nic'atzin chi man tupokonaj nuc'ovisaj tijoj-pokonal voma yin, achi'el xa ta can benek chuxe' ru-cruz.\f + \fr 10:38 \ft Mt. 16:24.\f* Jac'a ri vinek ri xa nupokonaj nuc'ovisaj tijoj-pokonal voma yin y man nrajo' ta yirutzekelbej, man ruc'amon ta chi noc vichin yin. \v 39 Roma xa ja ri c'aslen richin re ruvach'ulef ri nrajo' y romari' man xtril ta ruc'aslen richin jantape'. Jac'a ri vinek ri man nupokonaj ta ri', stape' napon pa camic voma yin, can xtril-vi ruc'aslen richin jantape'.\f + \fr 10:39 \ft Mt. 16:25; Lc. 17:33; Jn. 12:25; Ap. 2:10.\f* \s1 Ri xquec'ulun chuka' rajel-ruq'uexel \p \v 40 Ri jun c'a ri can yixruc'ul rix, can jac'a chuka' yin ri yiruc'ul; y ri nic'ulun c'a vichin yin, can nuc'ul c'a chuka' ri takayon-pe vichin.\f + \fr 10:40 \ft Jn. 13:20.\f* \v 41 Ri vinek c'a ri can nika' chuvech ri ruch'abel ri Dios, y romari' nuc'ul ri jun ri nitzijon ch'abel ri k'alajirisan chire roma ri Dios, ri vinek ri nac'axan ri ch'abel can junan c'a rajel-ruq'uexel xtuc'ul riq'uin ri nitzijon ri ch'abel. Y que chuka' ri' ri vinek ri utz nutz'et jun c'aslen choj y romari' can quicoten nuc'ul jun vinek ri can choj vi ruc'aslen; ri nic'ulun, can junan c'a rajel-ruq'uexel xtuc'ul riq'uin ri choj ruc'aslen.\f + \fr 10:41 \ft 1 R. 17:10-16; 2 R. 4:8.\f* \v 42 Y ri vinek c'a ri yeka' chuvech ri cocoj\f + \fr 10:42 \ft Mr. 9:42.\f* quik'ij, roma ja yin ri yinquitzekelbej, y romari' c'o ri nuya' chique, ri nibanon c'a queri' can c'o-vi rajel-ruq'uexel ri xtuc'ul. Y can kitzij c'a ri ninbij chive, chi stape' xa juba' raxya' ri nuya' chique, can c'o rajel-ruq'uexel\f + \fr 10:42 \ft Pr. 24:14; Lc. 6:35.\f* xtuc'ul romari'. Queri' c'a ri ch'abel ri xerubij ri Jesús.\f + \fr 10:42 \ft Mt. 25:40; He. 6:10.\f* \c 11 \s1 Ri Juan ri Bautista ec'o ri xerutek c'a riq'uin ri Jesús, roma nrajo' nretamaj vi ja rija' ri Cristo \p \v 1 Y tok xc'achoj c'a chubixic chique ri cablajuj rutijoxela' ri achique chi samaj ri nequibana', ri Jesús can man xc'oje' ta c'a can chiri'. Rija' can xbe c'a chuka' ruyon ri pa ch'aka' tinamit ri ec'o chiri' pan Israel, chuc'utic y chutzijoxic ri ruch'abel ri Dios. \p \v 2 Ri samaj c'a ri nuben ri Jesús ri Cristo xac'axex roma ri Juan ri Bautista\f + \fr 11:2 \ft Lc. 7:18.\f* tok c'o chiri' pa cárcel;\f + \fr 11:2 \ft Mt. 14:3.\f* y xpe rija' xerutek c'a el ca'i' rutijoxela' c'a riq'uin ri Jesús. \v 3 Y rija' xutek c'a el ruc'utuxic chire: ¿Can jac'a rat ri Cristo\f + \fr 11:3 \ft Gn. 49:10; Nm. 24:17; Dn. 9:24; Mal. 3:1-3.\f* ri oyoben? ¿O nikoyobej chic na jun? Can que c'a ri' xbequibij ri ca'i' tijoxela' richin ri Juan ri Bautista. \p \v 4 Y ri Jesús xubij c'a chique ri ca'i' rutijoxela' ri Juan: Vacami quixtzolin y titzijoj chire ri xitz'et can y ri xivac'axaj-el re vave'. \v 5 Te'itzijoj chire achique rubanic tok ri moyi' yetiquir yetzu'un-el, achique rubanic tok ri vinek ri man can ta yetiquir yebiyin roma ri e jetz', yebiyin-el jebel, y achique rubanic tok ri e yava'i' riq'uin ri yabil lepra, yec'achoj. Titzijoj chuka' chire ri achique rubanic tok ri man ye'aq'uex ta, yec'achoj,\f + \fr 11:5 \ft Is. 29:18.\f* ri caminaki' yec'astej, y ri vinek ri meba' cánima\f + \fr 11:5 \ft Is. 35:4; 61:1.\f* chuvech ri Dios, ninbij ri utzilej ch'abel richin colotajic chique.\f + \fr 11:5 \ft Sal. 22:26; Is. 42:7; Lc. 4:18.\f* \v 6 Can tibij c'a chuka' chire chi jun vinek achi'el rija', ri can rucukuban ruc'u'x viq'uin\f + \fr 11:6 \ft 1 Co. 2:14.\f* y man jun bey yirumalij ta can,\f + \fr 11:6 \ft Mt. 26:31.\f* jebel ruva-ruk'ij. Que c'a ri' xe'uche'ex-el ri ca'i' tijoxela'. \p \v 7 Y tok ri e ca'i' rutijoxela' ri Juan ri Bautista xebe c'a, ri Jesús xerubila' c'a utzilej tak tzij chirij ri Juan chiquivech ri vinek ec'o chiri'. Y que c'a re' ri nubij ri Jesús chique: ¿Achique ri xbe'itz'eta' rix chiri' chupan ri tz'iran ruvach'ulef? ¿Xitz'et cami rix jun achin chiri', ri achi'el aj, ri nibe quela' nibe quela' pa ruk'a' ri cak'ik'?\f + \fr 11:7 \ft Lc. 7:24.\f* \v 8 ¿Achique c'a ri xbe'itz'eta' rix ri chiri? ¿Xitz'et cami rix jun achin ri jebel tak tziek e rucusan? Man que ta ri'. Ri achi'a' ri e cucusalon tziek queri', pa tak cachoch reyes yec'oje-vi. \v 9 ¿Pero achique c'a ri xbe'itz'eta' rix ri chiri' pa tz'iran ruvach'ulef? ¿Xitz'et cami jun achin ri nik'alajirisan\f + \fr 11:9 \ft Lc. 1:76.\f* ri bin chire roma ri Dios? Ja'. Ri achin ri xitz'et chiri' can ja vi ri' ri rusamaj. Pero can c'o c'a chuka' jun chic samaj ri yo'on pa ruk'a'. \v 10 Roma can chirij c'a ri Juan nich'on-vi ri Dios chupan ri ruch'abel ri tz'ibatel can, tok nubij: \q1 Yin xtintek c'a jun achin nabey, \q1 richin chi nuchojmirisaj ri bey\f + \fr 11:10 \ft Mal. 3:1.\f* ri xtapon-vi ri Cristo.\f + \fr 11:10 \ft Mr. 1:2.\f* \q1 Queri' nubij ri Dios. \m \v 11 Y tivac'axaj c'a jebel re xtinbij chive vacami: Janipe' achi'a' ri e k'alajirisey ruch'abel ri Dios ri e alaxinek chuvech re ruvach'ulef, man jun c'a ri más ta ruk'ij que chuvech ri Juan ri Bautista. Can nim vi c'a ruk'ij rija'. Jac'a re vacami, can conojel c'a ri ye'oc pa rajavaren o pa ruk'a' ri Dios, can más c'a nima'k quik'ij. Y ri más co'ol chique rije', más nim que chuvech ri Juan. \p \v 12 Y chupan c'a ri k'ij tok can c'a nisamej na ri Juan ri Bautista, c'a re k'ij re', ri vinek can janíla c'a niquiben chi ye'oc pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren.\f + \fr 11:12 \ft Lc. 16:16.\f* Can yemajon c'a qui' chirij y más niquiben ri can riq'uin c'a ronojel quic'u'x ye'apon. \v 13 Roma ri achi'a' ri xek'alajirisan ri bin chique roma ri Dios chupan ri ojer can tiempo, c'o xquibij can chirij tok ri vinek ye'oc pa ruk'a' ri Dios. Y can que c'a chuka' ri' ruk'alajirisan can ri ley richin ri Moisés. Pero can c'a ja tok c'o ri Juan xebanatej.\f + \fr 11:13 \ft Mal. 4:6.\f* \v 14 Vi rix ninimaj o man ninimaj ta, pero ri ninbij chive yin chi tok ri tz'ibatel can nubij chi nipe ri Elías\f + \fr 11:14 \ft Mal. 4:5; Mt. 17:12.\f* xa chirij c'a ri Juan\f + \fr 11:14 \ft Lc. 1:17; Jn. 1:23.\f* nich'on-vi. \v 15 ¡Ri c'o rac'axabal, can trac'axaj c'a ri xinbij!\f + \fr 11:15 \ft Ap. 2:7.\f* \p \v 16 ¿Achok iq'uin cami e junan vi ri vinek richin re tiempo re'?\f + \fr 11:16 \ft Lc. 7:31.\f* Re vinek re' can e junan c'a quiq'uin ri tak ac'uala' ri yec'oje' pa tak bey y riq'uin cuchuk'a' ri yech'on chicachibil qui' tok ye'etz'an. \v 17 Y ri tak ac'uala' ri' niquibij c'a: Xojk'ojoman riq'uin xul chivech y man xixxajo' ta roma quicoten. Xkabixaj bix richin bis chivech y man xixok' ta. Queri' niquibila' ri ac'uala' pa quetz'anen. Y e queri' ri vinek richin re tiempo re', man jun ri nika' chiquivech. \v 18 Roma tok xoc'ulun ri Juan ri Bautista, rija' man nutej ta caxlan-vey y man nukun\f + \fr 11:18 \ft Lc. 1:15.\f* ta chuka' ruya'al-uva. Y e q'uiy yebin chi rija' c'o itzel espíritu riq'uin. \v 19 Y tok xinoka' yin, ri xinalex chi'icojol, nintej caxlan-vey y ninkun chuka' ruya'al-uva. Y e q'uiy yebin chi xe va'in ninvajo', y niquibij chuka' chi in jun k'abarel, chi in cachibil ri moloy tak alcaval y in cachibil chuka' ri vinek ri e aj-maqui' nibix chique.\f + \fr 11:19 \ft Mt. 9:10.\f* Pero ri etamabel richin ri Dios can nik'alajin\f + \fr 11:19 \ft Fil. 2:15.\f* pa quic'aslen ri vinek ri yeniman richin, xcha' ri Jesús. \s1 Ri xquimacuj ri aj pa tinamit Corazín y ri aj-Betsaida \p \v 20 Ec'o c'a tinamit ri xeban-vi janíla q'uiy milagros\f + \fr 11:20 \ft Lc. 10:13.\f* roma ri Jesús. Pero man riq'uin vi ri' ri vinek ri ec'o chupan ri tinamit ri' man xtzolin ta pe quic'u'x riq'uin ri Dios. Y romari' ri Jesús q'uiy ri xubij chiquij. \v 21 Rija' xubij c'a: Ninvok'ej c'a quivech ri ec'o pa tinamit Corazín, y ninvok'ej chuka' quivech ri ec'o pa tinamit Betsaida, roma janíla q'uiy milagros xeban chiquivech y man xquinimaj ta ri ruch'abel ri Dios. Roma xa ta ja ri pa tak tinamit Tiro y Sidón xeban-vi re milagros re', ri vinek aj chiri' xtzolej yan ta pe quic'u'x riq'uin ri Dios, y quicusalon ta chic quitziak\f + \fr 11:21 \ft Jon. 3:8.\f* richin bis, y quiyolon ta chaj chiquij, richin queri' nik'alajin chi yebison roma janíla ri quimac ri e quibanalon.\f + \fr 11:21 \ft Lc. 10:13.\f* \v 22 Pero tok xtapon ri k'ij chi nibanatej ri k'atoj-tzij,\f + \fr 11:22 \ft Mt. 10:15.\f* yin ninbij c'a chive chi ja ri ec'o pa Corazín y ri ec'o pa Betsaida ri más ruc'ayeval xtika' pa quivi', que chiquivech ri aj-Tiro y aj-Sidón. \v 23 Y ri ec'o pa tinamit Capernaum can niquich'ob chi yebe chila' chicaj\f + \fr 11:23 \ft Is. 14:13; Lm. 2:1.\f* riq'uin ri Dios y janíla xtinimirisex quik'ij. Pero xa man que ta ri'. Xa xtikasex quik'ij, roma xa c'a chupan ri lugar ri richin tijoj-pokonal xquebeka-vi. Roma xa ta ronojel ri milagros ri xban chiquivech rije' ja ta ri' ri xban chiquivech ri aj-Sodoma, xquinimaj ta y man ta xeq'uis rachibilan ri quitinamit. Xa c'a ec'o ta na re k'ij re'. \v 24 Pero tok xtapon ri k'ij chi nibanatej ri k'atoj-tzij, yin ninbij c'a chive chi ja ri ec'o pa Capernaum ri más ruc'ayeval xtika' pa quivi', que chiquivech ri aj-Sodoma. \s1 Ri Jesús nrajo' nuya' uxlanen chike \p \v 25 Y ja tiempo chuka' ri' tok ri Jesús xubij: Matiox ninya' chave Nata' Dios, rat ri Rajaf ri caj y re ruvach'ulef, roma man xak'alajirisaj ta ri utzilej ach'abel chiquivech ri vinek ri can niquina' chi janíla etamabel c'o quiq'uin. Xa ja ri chiquivech ri vinek ri manek más quetaman, xa chiquivech rije' xak'alajirisaj-vi re utzilej ach'abel re'.\f + \fr 11:25 \ft Sal. 8:2; 1 Co. 1:27; 2:7, 8; 2 Co. 3:14.\f* \v 26 Can que vi c'a ri' Nata' Dios, roma jari' ri arayibel rat, xcha' ri Jesús pa ru-oración. \p \v 27 Y c'ari' rija' xubij c'a: Ri Nata' Dios, can ronojel c'a ruyo'on-pe pa nuk'a'.\f + \fr 11:27 \ft Mt. 28:18; 1 Co. 15:27.\f* Y man jun chic c'a etamayon in achique yin, xaxe ri Nata' etamayon. Y man jun chuka' etamayon achique ri' ri Nata', xaxe yin ri Ruc'ajol,\f + \fr 11:27 \ft Jn. 1:18.\f* y ri vinek achok che xtinvajo' xtink'alajirisaj-vi yin, xtretamaj achique c'a ri' ri Nata'.\f + \fr 11:27 \ft Lc. 10:22; Jn. 10:15; Ef. 1:21.\f* \v 28 Quixampe c'a viq'uin chi'ivonojel rix ri can janíla itijon ik'ij pan iyonil y janíla ralal ri ejka'n kajinek chivij, roma yin xtinben c'a chive chi yixuxlan chire ronojel ri'. \v 29-30 Y jac'a ri nu-yugo yin tiya-el chirij ivi' rix, roma ja ri vichin yin ri más man c'ayef ta\f + \fr 11:29-30 \ft 1 Jn. 5:3.\f* ruc'uaxic y man al ta. Quinitzu' yin, nuc'uan jun c'aslen\f + \fr 11:29-30 \ft 1 Jn. 2:6.\f* ch'uch'uj y nuch'utinirisan-vi'.\f + \fr 11:29-30 \ft Zac. 9:9.\f* Y can queri' tibana' rix. Can tic'uaj c'a ri nu-yugo yin, richin chi ri ivánima can xtril ta uxlanen,\f + \fr 11:29-30 \ft Jer. 6:16.\f* xcha' ri Jesús. \c 12 \s1 Pa jun k'ij richin uxlanen, ri tijoxela' niquitej c'a ruvech ri trigo ri yequich'upula' \p \v 1 Y ja tiempo chuka' ri', pa jun uxlanibel-k'ij, ri Jesús y ri rutijoxela' e benek c'a pa jun ulef ri ticon ruvech riq'uin trigo. Y ri tijoxela' niquitej c'a ri ruvech ri trigo\f + \fr 12:1 \ft Dt. 23:25.\f* ri yequich'upula',\f + \fr 12:1 \ft Mr. 2:23.\f* roma xpe quivayjal.\f + \fr 12:1 \ft Lc. 6:1.\f* \v 2 Y ri' xtz'et c'a pe coma ri achi'a' fariseos, y xquibij c'a chire ri Jesús: Que'atzu' la atijoxela' roma man ja ta ye'ajin chubanic. Can man ruc'amon ta chi yesamej chupan jun uxlanibel-k'ij\f + \fr 12:2 \ft Ex. 20:10.\f* achi'el re k'ij re vacami, xecha'. \p \v 3 Pero ri Jesús xubij chique: ¿Man itz'eton ta c'a rix ri tz'ibatel can chirij ri xquiben ri David y ri e rachibil, chupan ri ojer can tiempo, tok janíla xenum?\f + \fr 12:3 \ft 1 S. 21:6.\f* \v 4 Ri David xbe c'a chucanoxic vey chiri' pa rachoch ri Dios, y can ja ri lok'olej tak caxlan-vey\f + \fr 12:4 \ft Ex. 25:30; 29:32; Lv. 8:31; 24:5.\f* ri xbejach-pe chire.\f + \fr 12:4 \ft 1 S. 21:6.\f* Rija' y ri e rachibil xquitej c'a ri lok'olej tak caxlan-vey ri'. Man riq'uin vi ri', man mac ta ri xquiben. Y ri' xaxe ri sacerdotes c'o quik'a' chire. \v 5 Yin ninch'ob chi can isiq'uin-vi chuka' ri c'o chupan ri ley richin ri Moisés. ¿Y achique c'a roma tok ri sacerdotes can yesamej-vi pa rachoch ri Dios chupan ri uxlanibel-k'ij\f + \fr 12:5 \ft Nm. 28:9; Jn. 7:22.\f* y rije' man mac ta niquiben? \v 6 Ri' roma c'a ri rachoch\f + \fr 12:6 \ft 2 Cr. 6:18; Hag. 2:7, 9.\f* ri Dios can c'o-vi ruk'ij. Pero re vacami, rix nitz'et c'a Jun ri más ruk'ij que chuvech ri rachoch ri Dios. \v 7 Y rix man ta xixtiquir xibij chi man utz ta ri ye'ajin chubanic ri nutijoxela', xa ta ivetaman achique nic'ulun-vi chi tzij ri ruch'abel ri Dios ri nubij: Yin más nika' chinuvech chi ja ta ri joyovanic ri c'o iviq'uin, que chuvech ri chicop ri ye'isuj chuve.\f + \fr 12:7 \ft Os. 6:6.\f* Queri' ri nubij ri Dios. \v 8 Can jac'a yin\f + \fr 12:8 \ft Dn. 7:13.\f* ri xinalex chi'icojol ri Rajaf ri uxlanibel-k'ij, xcha' ri Jesús. \s1 Ri Jesús xuc'achojirisaj jun achin chaki'j jun ruk'a' \p \v 9 Y tok ri Jesús y ri rutijoxela' xetzolin yan c'a pe, rije' xebe ri pa nima-jay\f + \fr 12:9 \ft Mr. 3:1.\f* ri niquimol-vi-qui' ri vinek richin nicac'axaj ri ruch'abel ri Dios. \v 10 Y ri chiri' chiquicojol ri vinek ri quimolon-qui', c'o c'a jun achin chaki'j jun ruk'a'. Xepe c'a ri vinek ri' xquic'utuj chire ri Jesús: ¿Ruc'amon cami chi nic'achojirisex jun yava' pa jun uxlanibel-k'ij?\f + \fr 12:10 \ft Lc. 13:14; 14:3.\f* Queri' c'a ri xquic'utuj chire roma nicajo' yeyacatej chirij y niquisujuj. \p \v 11 Xpe c'a ri Jesús xubij chique: C'o ta jun chive rix achi'a' ri c'o ta jun rucarne'l y nitzak ta pa jun jul chupan jun uxlanibel-k'ij, ¿achique ta cami nuben riq'uin? ¿Nuya' ta cami can chiri'? Man xtuben ta queri'. Xa can nuq'uen-vi c'a ka richin nrelesaj-pe.\f + \fr 12:11 \ft Ex. 23:4; Dt. 22:4.\f* \v 12 C'a ta la' chic c'a jun achin chi man ta nicol, tok xa can más vi ruk'ij que chuvech jun carne'l. Xa roma c'a ri' tok can ruc'amon-vi chi niban ri utz pa jun uxlanibel-k'ij. \p \v 13 Y c'ari' c'a tok ri Jesús xubij chire ri achin ri chaki'j ri ruk'a': Tayuku' la ak'a'. \p Y ri achin can xe xuyuk ri ruk'a', can jari' xchojmir y xoc achi'el ri jun chic ruk'a'. \v 14 Y ri achi'a' fariseos can xe xquitz'et can ri', xebe y xbequimolo-qui' richin niquich'ob achique niquiben,\f + \fr 12:14 \ft Lc. 6:11.\f* roma nicajo' niquicamisaj ri Jesús.\f + \fr 12:14 \ft Mr. 3:6; Jn. 5:18; 11:53.\f* \s1 Ri Jesús jun Samajel cha'on \p \v 15 Ri Jesús xel c'a el ri chiri' tok xretamaj ri niquich'ob\f + \fr 12:15 \ft Sal. 139:2; He. 4:13.\f* chirij. Rija' can e janíla c'a ri vinek xetzekelben-el richin.\f + \fr 12:15 \ft Mr. 3:7.\f* Y yeruc'achojirisala' c'a conojel ri e yava'i'. \v 16 Pero can janíla c'a nuchilabej-el chique conojel rije' chi man tiquiya' rutzijol\f + \fr 12:16 \ft Mr. 3:12; 8:30.\f* chi rija' xeruc'achojirisaj chire ri quiyabil. \v 17 Richin queri' can nibanatej\f + \fr 12:17 \ft Nm. 23:19.\f* na c'a ri ruk'alajirisan can ri Dios chuvech ri rusamajel\f + \fr 12:17 \ft Is. 49:5, 6; 52:13.\f* ri xc'oje' ojer can ri xubini'aj Isaías. Ri tz'ibatel c'a can nubij: \q1 \v 18 Jac'are' c'o ri Nusamajel ri nucha'on. \q1 Yin janíla ninvajo' rija'; can niquicot-vi vánima riq'uin. \q1 Can xtinya' c'a chuka' pe ri nu-Espíritu\f + \fr 12:18 \ft Is. 61:1.\f* pa ruvi';\f + \fr 12:18 \ft Is. 42:1; Mt. 3:16.\f* \q1 y rija' xtuk'alajirisaj c'a chiquivech ri man quetaman ta nuvech yin, ri achique nic'atzin-vi ri c'aslen choj. \q1 \v 19 Man xtuben ta oyoval, man xtuyec ta ri ruch'abel roma royoval, \q1 ni man xtuya' ta rutzijol rija' mismo chiquivech ri vinek ri pa tak bey. \q1 \v 20 Y stape' ri ruc'aslen jun vinek achi'el ta chic jun aj ri paxnek, rija' man xtuben ta c'a chire chi nik'aj. \q1 Chuka' vi ri ruc'aslen jun vinek achi'el ta ruxak jun k'ak' ri nibukun roma nichup yan ka, rija' man xtuchup ta.\f + \fr 12:20 \ft Is. 40:11.\f* \q1 Y jantape' queri' xtuben-apo, c'a tok xtapon ri k'ij chi rija' xtuben chi xtich'acon ri chojmilej k'atbel-tzij. \q1 \v 21 Y ri vinek c'a ri man jani quetaman ta nuvech, riq'uin c'a rija' xticoyobej-vi ri quicolotajic. \s1 Ri vinek niquibij chi ri Jesús c'o ri ruchuk'a' ri cajaval ri itzel tak espíritu riq'uin \p \v 22 Y c'o c'a jun moy y mem uc'uan-apo chire ri Jesús, y queri' ruc'ulvachin roma chapon c'a roma jun itzel espíritu.\f + \fr 12:22 \ft Mt. 9:32; Mr. 3:11; 9:17.\f* Y ri Jesús can xrelesaj c'a ri itzel espíritu ri'. Can xuben c'a chire chi xtzu'un y xch'on.\f + \fr 12:22 \ft Lc. 11:14.\f* \v 23 Y romari' tok conojel vinek can achique la xquina' tok xquitz'et y niquibila' c'a: ¿Man ja ta cami re' ri Cristo ri koyoben, ri riy-rumam\f + \fr 12:23 \ft Ro. 9:5.\f* ri David? \p \v 24 Pero tok ri achi'a' fariseos xcac'axaj ri niquibij ri vinek chirij ri Jesús, rije' xquibij c'a: Ri Jesús yerelesaj itzel tak espíritu pero xa pa rubi' ri Beelzebú\f + \fr 12:24 \ft Mr. 3:22.\f* ri cajaval ri itzel tak espíritu, yecha' c'a. \p \v 25 Y roma ri Jesús can retaman\f + \fr 12:25 \ft Mt. 9:4; Jn. 2:25; Ap. 2:23.\f* c'a ri niquinojila' ri achi'a' fariseos, rija' xubij chique: Vi ri vinek richin jun ruvach'ulef man yenojin ta y ca'i' quivech niquiben, nipe oyoval chiquicojol. Y re' man utz ta, roma nuben chire ri quiruvach'ulef chi nitzak. Y que chuka' ri' ronojel tinamit y ronojel jay, vi xa yejalajo' chiquivech y yech'aratej, man xquepa'e' ta can. \v 26 Y vi ri Satanás yerelesaj c'a el ri can e rusamajela' vi, can nic'ulun c'a chi tzij ri' chi ruyon rija' nrokotaj-el-ri'. Xa chirij rija' mismo yacatajinek-vi. Y vi queri' nuben, ruyon nic'oje' can y chanin nitzak. \v 27 Rix can nich'ob-vi c'a chuvij yin chi pa rubi' ri Beelzebú yenvelesaj ri itzel tak espíritu, pero rix ¿achique c'a nich'ob chiquij ri yetzekelben ivichin? ¿Achique yoyon uchuk'a' chique rije' richin yetiquir yequelesaj itzel tak espíritu chuka'? Can ja vi c'a ri yetzekelben ivichin ri yek'alajirisan chi xa man utz ta ri nibij rix. \v 28 Yin yitiquir c'a yenvelesaj itzel tak espíritu roma can jac'a ri ru-Espíritu ri Dios ri c'o viq'uin. Xa can xoka' yan c'a ri k'ij chi conojel ruc'amon chi niquinimaj rutzij ri Dios y yec'oje' pa rajavaren o pa ruk'a' rija'.\f + \fr 12:28 \ft Dn. 2:44; 7:14; Lc. 11:20; 17:20; He. 12:28.\f* \p \v 29 Y ri nrajo' c'a nelek'-el pa rachoch jun achin ri can janíla ruchuk'a',\f + \fr 12:29 \ft Is. 49:24.\f* ri nabey c'o chi nuben riq'uin ri achin ri', ja ri tuxima' y c'ari' c'a tucanoj-el ronojel ri nrajo' yeruc'uaj. \p \v 30 Jun c'a ri man viq'uin ta yin nisamej-vi, xa chuvij c'a yin nisamej-vi. Y achique ri man nito'on ta vichin, xa jari' ri niyojon (niyujun) ronojel ri yenben yin.\f + \fr 12:30 \ft Mr. 9:40; Lc. 9:50; 11:23.\f* \p \v 31 Y roma ri xbitej, yin ninbij c'a chive: Ri mac y ri itzel tak ch'abel ri yequibila' ri vinek, richin niquiyok'bej rubi' ri Dios, can c'a yecuyutej-vi. Jac'a ri ch'abel yok'bel richin ri Lok'olej Espíritu,\f + \fr 12:31 \ft Hch. 7:51; He. 6:4.\f* can man xquecuyutej ta.\f + \fr 12:31 \ft Mr. 3:28; Lc. 12:10; He. 10:26; 1 Jn. 5:16.\f* \v 32 Y xabachique c'a vinek ri nibin\f + \fr 12:32 \ft Mt. 11:19; 1 Ti. 1:13.\f* ch'abel chuvij yin ri xinalex chi'icojol, can c'a nicuyutej na rumac.\f + \fr 12:32 \ft Jn. 7:12.\f* Jac'a ri nibin ch'abel chirij ri Lok'olej Espíritu, can man xticuyutej ta rumac re vacami, ni ri chikavech apo. \s1 Jun che' netamex ruvech xaxe riq'uin ri ruvech ri nuya' \p \v 33 Roma xaxe na pe' jun che', netamex ruvech vi utz o man utz ta, xaxe riq'uin nitz'et ri ruvech ri nuya'. Man tibij chi jun che' xa man utz ta, tok ri ruvech ri yeruya' can e utz vi. Chuka' man tibij chi jun che' utz, tok ri ruvech ri yeruya' xa man e utz ta.\f + \fr 12:33 \ft Mt. 7:17; Lc. 6:43.\f* \v 34 Roma c'a ri' rix ri ix achi'el itzel tak cumatzi',\f + \fr 12:34 \ft Mt. 3:7; 23:33; Lc. 3:7.\f* ¿can yixtiquir cami c'a nibij ri utz, tok xa ja ri etzelal c'o iviq'uin? Roma jun vinek can jac'a ri c'o pa ránima ri nubij.\f + \fr 12:34 \ft Lc. 6:45; 1 Jn. 3:10.\f* \v 35 Jun utzilej vinek can chucojol c'a ri utzilej beyomel c'o pa ránima yerelesaj-pe ri yerubij. Jac'a ri vinek ri man utz ta, can chucojol c'a ri itzel beyomel c'o pa ránima yerelesaj-pe ri yerubij. \v 36 Y yin ninbij c'a chive chi chupan ri k'ij tok xtibanatej ri k'atoj-tzij, ri vinek ri xebin ch'abel ri xa man jun xec'atzin-vi, can xtik'at c'a tzij pa quivi', roma ronojel ri ch'abel ri xequibila'.\f + \fr 12:36 \ft Ec. 12:14; Ef. 5:4; Ap. 20:12.\f* \v 37 Ri utz tak ch'abel ri nibij rix, can nuc'ut c'a chi man jun imac yixc'ulun chuvech ri Dios. Jac'a ri man utz tak ch'abel ta ri nibij, can nuc'ut c'a chi xtika' ruc'ayeval pan ivi'.\f + \fr 12:37 \ft Stg. 3:2, 9, 10.\f* \s1 Ri vinek man nicajo' ta niquinimaj ri Jesús \p \v 38 Y ec'o c'a chique ri etamanela' chirij ri ley y ec'o chuka' chique ri achi'a' fariseos xech'on-apo chire ri Jesús, y xquibij c'a: Rat ri can at jun Tijonel vi, nikac'utuj c'a chave chi tabana' jun milagro chikavech. Tac'utu-avi' chikavech\f + \fr 12:38 \ft Jn. 2:18.\f* chi can ja vi ri Dios ri takayon-pe\f + \fr 12:38 \ft Mt. 16:1; Mr. 8:11; Lc. 11:16.\f* avichin, xecha'. \p \v 39 Pero ri Jesús xubij c'a chique: Ri vinek richin vacami janíla e itzel y man niquinimaj ta ri Dios.\f + \fr 12:39 \ft Is. 57:3; Mr. 8:38.\f* Can nicajo' c'a chi yin ninben na jun milagro chiquivech richin yinquinimaj.\f + \fr 12:39 \ft Jn. 4:48.\f* Pero man ja ta c'a ri nicajo' rije' ri xtibanatej. Man que ta ri'. Xa can xe ri xbanatej riq'uin ri jun achin ri xubini'aj Jonás, jun achin ri xk'alajirisan ri xbix chire roma ri Dios ojer can, xaxe ri' ri retal chuka' chique rije'. \v 40 Roma ri Jonás xc'oje' c'a pa rupan jun nimalej quer, oxi' k'ij y oxi' ak'a'. Y can que c'a chuka' ri' ri retal ninya' yin chivech. Yin c'a ri xinalex chi'icojol, xquic'oje' c'a pa ruc'u'x re ulef, oxi' k'ij y oxi' ak'a' chuka'.\f + \fr 12:40 \ft Jon. 1:17.\f* \v 41 Y tok xtapon c'a ri k'ij richin xtik'at tzij, xtik'at c'a chuka' tzij pa quivi' ri vinek ec'o vacami. Y xquec'astej c'a pe ri vinek aj-Nínive y xtiquibij c'a chi man utz ta xquiben re vinek re ec'o vacami, chi man xquinimaj ta. Roma ri vinek ri xec'oje' pa tinamit Nínive can xe xcac'axaj ri ruch'abel ri Dios ri xutzijoj ri Jonás chique, can jari' xtzolin-pe quic'u'x riq'uin ri Dios.\f + \fr 12:41 \ft Jon. 3:5.\f* Y vacami inc'o yin ri más nuk'ij chuvech ri Jonás, y xa man yinquinimaj ta ri vinek.\f + \fr 12:41 \ft Is. 9:6; Jer. 3:11; Ez. 16:51; Lc. 11:32.\f* \v 42 Y tok can xtapon c'a chuka' ri k'ij richin xtik'at tzij pa quivi' ri vinek ec'o vacami, xtec'astej c'a pe ri jun reina ri aj-Sabá. Ri reina ri' xtubij c'a chi man utz ta xquiben ri vinek ri ec'o vacami, chi man xquinimaj ta. Roma tok xc'ase' ri jun reina ri', janíla nej xbiyin richin queri' xorac'axaj ri etamabel\f + \fr 12:42 \ft Col. 2:2, 3.\f* richin ri jun rey richin re Israel, ri xubini'aj Salomón.\f + \fr 12:42 \ft 1 R. 10:1; 2 Cr. 9:1.\f* Y vacami inc'o yin ri más nuk'ij chuvech ri rey Salomón ri xc'oje' ojer can, y xa man yinquinimaj ta ri vinek. \s1 Tok jun itzel espíritu nitzolin chic ri acuchi elenek-vi-el \p \v 43 Tok c'o jun itzel espíritu nel-el pa ránima jun vinek, nucanoj uxlanen pa tak lugar tz'iran-tz'iran. Pero ri itzel espíritu ri' man nril ta c'a ri uxlanen ri nucanoj.\f + \fr 12:43 \ft Job 1:7; Lc. 11:24; 1 P: 5:8.\f* \v 44 Romari' tok rija' nuch'ob c'a: Más utz yitzolin chic pa ránima ri vinek ri xinel-vi-pe, nicha' c'a. Y tok re jun itzel espíritu re' nitzolin chic apo pa ránima ri vinek, nril c'a ri ránima ri vinek ri' achi'el jun jay ri man jun ri c'o ta chupan, y meson y chojmirisan can jebel. \v 45 Y c'ari' re itzel espíritu re' yeruq'uen c'a pe e vuku' chic itzel tak espíritu ri más e itzel, y conojel c'a re' ye'oc pa ránima ri vinek. Y ri vinek achok iq'uin yec'oje-vi re itzel tak espíritu re', más c'ayef nuben ri ruc'aslen que chuvech ri xuben nabey. Y can que c'a ri' xtiquic'ulvachij ri vinek man utz ta quic'aslen, ri ec'o vacami.\f + \fr 12:45 \ft Is. 66:3, 4; He. 10:26.\f* \s1 Ri rute' y ri e rach'alal ri Jesús \p \v 46 Y ri Jesús can c'a nich'on na quiq'uin ri vinek tok xapon ri rute' y ri e rach'alal.\f + \fr 12:46 \ft Mr. 6:3; Jn. 2:12; 7:3, 5; 1 Co. 9:5; Ga. 1:19.\f* Rije' nicajo' c'a yech'on riq'uin ri Jesús, pero man xe'apon ta apo c'a riq'uin.\f + \fr 12:46 \ft Mr. 3:31.\f* \v 47 Y c'o c'a jun ri xbin-apo chire ri Jesús: Ri ate' y ri e avach'alal at coyoben chuva-jay. Rije' nicajo' yech'on aviq'uin, xcha' chire. \p \v 48 Pero ri Jesús xubij c'a chire ri xbin-apo queri': Ri achi'el yach'obon rat, ¿achique c'a ri nte' y e achique c'a ri vach'alal? \p \v 49 Y ri Jesús riq'uin c'a ri ruk'a' xeruc'ut ri rutijoxela' y xubij c'a: Jac'are' ri e oquinek nte' y e oquinek vach'alal. \v 50 Roma can conojel c'a ri yebanon\f + \fr 12:50 \ft Jn. 15:14.\f* ri rurayibel ri Nata' Dios ri c'o chila' chicaj, jac'ari' ri e nte', vana' y nchak', xcha' ri Jesús.\f + \fr 12:50 \ft Ga. 5:6; 6:15; Col. 3:11; He. 2:11.\f* \c 13 \s1 Ri c'ambel-tzij chirij ri ija'tz \p \v 1 Chupan c'a ri k'ij ri' ri Jesús e rachibilan ri rutijoxela' xel-el pa jay y xbetz'uye' chuchi-ya'.\f + \fr 13:1 \ft Mr. 4:1.\f* \v 2 Y e janíla c'a q'uiy vinek ri xquimol-apo-qui' riq'uin.\f + \fr 13:2 \ft Lc. 8:4.\f* Romari' rija' xoc-apo pa jun canoa y xtz'uye-ka chiri' y nubij c'a pe ri ruch'abel ri Dios chique ri vinek.\f + \fr 13:2 \ft Lc. 5:3.\f* Y conojel c'a ri vinek e pa'el chuchi-ya' nicac'axaj-apo ri Jesús. \v 3 Rija' q'uiy c'a ri xubij chique y ruyon riq'uin c'ambel tak tzij. Y jun c'a chique ri c'ambel-tzij ri xrucusaj, jare': C'o c'a jun achin ri xbe pa jopin ija'tz. \v 4 Y tok ri achin c'o chic pa samaj, nijopin ija'tz, juba' c'a chire ri ija'tz pa bey xka-vi. Y xepe c'a ri aj-xic' tak chicop xquitej-el ri ija'tz ri'. \v 5 Juba' chic c'a chire ri ija'tz cojol abej\f + \fr 13:5 \ft Ez. 11:19.\f* xka-vi y chiri' xa man q'uiy ta ri ulef c'o. Y can chanin c'a xe'el-pe roma man pin ta ri ulef. \v 6 Xa jac'a tok xpe ruvech ri k'ij, xemayamo' y xechaki'j-ka. Roma c'a ri xa man nej ta benek-ka quixe',\f + \fr 13:6 \ft Col. 2:7.\f* romari' xechaki'j-ka chanin. \v 7 Y juba' chic ija'tz xka' cojol k'ayis c'o quiq'uixal. Y tok xe'el-pe, junan xeq'uiy quiq'uin ri q'uix. Pero roma ri q'uix janíla xeq'uiy, ri tico'n xejik' pa quik'a'. \v 8 Jac'a ri ch'aka' chic ija'tz xka' pa jun utzilej ulef, y ri tico'n jebel xeq'uiy y xevachin chuka' jebel. Roma c'o ija'tz xquiyala' a treinta quivech, c'o xquiyala' a sesenta y c'o ri xquiyala' a cien quivech.\f + \fr 13:8 \ft Gn. 26:12.\f* \v 9 Ri c'o c'a rac'axabal, can trac'axaj c'a ri xinbij, xcha' ri Jesús.\f + \fr 13:9 \ft Mr. 4:9.\f* \s1 Ri nic'atzin-vi jun c'ambel-tzij \p \v 10 Y jac'ari' tok ri tijoxela' xebe-apo riq'uin ri Jesús y xquic'utuj chire: ¿Achique c'a roma tok richin xach'on chiquivech ri vinek xe'acusaj c'ambel tak tzij? xecha' chire. \p \v 11 Xpe c'a ri Jesús xubij chique: Man jun bey can ta bin can jebel chirij tok ri vinek ye'oc pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren, pero chive rix yo'on c'a k'ij chi nivetamaj.\f + \fr 13:11 \ft 1 Co. 2:10; Col. 1:26; 1 Jn. 2:27.\f* Jac'a ri vinek ri man yeniman ta vichin, riq'uin c'ambel tak tzij yich'on-vi quiq'uin,\f + \fr 13:11 \ft Mr. 4:11.\f* roma chiquivech rije' can man nik'alajirisex ta vi.\f + \fr 13:11 \ft Mt. 11:25; 16:17.\f* \v 12 Roma ri can c'o c'a ruyacon pa ránima, xtuc'ul c'a más y queri' q'uiy xtic'oje' riq'uin. Jac'a ri xa man q'uiy ta ruyacon, xtelesex c'a ri juba' ri' chire.\f + \fr 13:12 \ft Mr. 4:25; Lc. 8:18; 19:26.\f* \v 13 Xa roma c'a ri' tok yin yencusaj c'ambel tak tzij richin yich'on quiq'uin. Roma xa can man nicajo' ta nik'ax chiquivech, stape' can niquitzu' y nicac'axaj. \v 14 Can ja vi c'a re' nibanatej ri tz'ibatel can roma ri Isaías, ri jun ri xk'alajirisan ri ruch'abel ri Dios ojer can. Y que c'a re' ri rutz'iban can rija': \q1 Rix xaxe c'a choj xtivac'axaj y man xtik'ax ta chivech ri xtivac'axaj. \q1 Rix xaxe ta c'a choj xtitzu' ri' y man xtitz'et ta jebel ri nitzu'.\f + \fr 13:14 \ft Is. 6:9; Ez. 12:2; Mr. 4:12; Jn. 12:40; Hch. 28:26, 27; Ro. 11:8; 2 Co. 3:14.\f* \q1 \v 15 Roma ri cánima re vinek re' xa xquicovirisaj. \q1 C'ayef c'a chi noc pa quixiquin ri nicac'axaj. \q1 Ri runak' tak quivech, quimoyin, roma man nicajo' ta yetzu'un. \q1 Rije' can man jun nicajo', \q1 can man nicajo' ta nicac'axaj, \q1 can man nicajo' ta nika' pa tak cánima, \q1 man nicajo' ta nitzolin-pe quic'u'x, richin chi yin ninchojmirisaj ri quic'aslen.\f + \fr 13:15 \ft Hch. 28:27.\f* \q1 Queri' ri xubij ri Dios, ri tz'ibatel can roma ri Isaías. \p \v 16 Jac'a rix nutijoxela', can jebel vi ruva-ik'ij,\f + \fr 13:16 \ft Mt. 16:17; Jn. 20:29.\f* roma ri runak' tak ivech can yetzu'un-vi jebel. Ri ixiquin can ye'ac'axan-vi.\f + \fr 13:16 \ft Lc. 10:23, 24.\f* \v 17 Roma can tivac'axaj na pe' jebel ri ninbij chive vacami, chi e q'uiy chojmilej tak vinek y ri achi'a' ri xek'alajirisan ri ch'abel ri xbix chique roma ri Dios, ojer can, janíla xcajo' xquitz'et ta ri nitz'et rix vacami, pero man xquitz'et ta el.\f + \fr 13:17 \ft He. 11:13.\f* Can janíla chuka' xcajo' xcac'axaj ta ri nivac'axaj rix vacami, pero man xcac'axaj ta el chuka'.\f + \fr 13:17 \ft Lc. 10:24; Jn. 8:56; Ef. 3:5; 1 P. 1:10.\f* \s1 Ri Jesús nubij achique nic'ulun-vi chi tzij ri c'ambel-tzij chirij ri ija'tz \p \v 18 Y ri Jesús xubij c'a chique: Tivac'axaj c'a achique nubij ri c'ambel-tzij ri nich'on chirij ri achin ri xbe pa jopin ija'tz.\f + \fr 13:18 \ft Mr. 4:14; Lc. 8:11.\f* \v 19 Ri ija'tz ri xka' can pa bey, jari' ri ch'abel ri nich'on chirij tok ri vinek ye'oc pa rajavaren o pa ruk'a' ri Dios. Pero chiquicojol c'a ri vinek ri nicac'axaj ri ch'abel ec'o ri man nicajo' ta niquiq'uen-ka ri pa tak cánima. Y romari' tok ri itzel\f + \fr 13:19 \ft 2 Co. 2:11.\f* norelesaj-el ri ch'abel ri ticon-ka.\f + \fr 13:19 \ft Mr. 4:15; Lc. 8:12.\f* \v 20 Ri ija'tz ri xka' can cojol tak abej, can nich'on-vi c'a chirij ri ruch'abel ri Dios ri nac'axex roma jun vinek. Ri vinek ri' can janíla c'a niquicot\f + \fr 13:20 \ft Jn. 5:35.\f* tok nuc'ul ri ruch'abel\f + \fr 13:20 \ft Ez. 33:31.\f* ri Dios pa ránima.\f + \fr 13:20 \ft Is. 58:2; Mr. 4:16; Hch. 8:13.\f* \v 21 Pero roma c'a ri can man nuq'uen ta ka ruxe' jebel ri ruch'abel ri Dios pa ránima, can man niyaloj ta c'a ri quicoten riq'uin, xa jun ca'i-oxi' oc k'ij ri utz c'o riq'uin ri Dios. Y tok yepe c'a tijoj-pokonal y netzelex roma ri runiman ri ruch'abel ri Dios, nitzak can chanin. \v 22 Y ri ija'tz ri xka' can cojol tak k'ayis ri c'o ruq'uixal,\f + \fr 13:22 \ft Jer. 4:3.\f* can nich'on-vi c'a chirij ri ruch'abel ri Dios ri nac'axex roma jun vinek. Pero ri vinek ri' roma xa ja ri nrajo' re tiempo ri nrajo' nuben, nijik' c'a ri ruch'abel ri Dios ri c'o riq'uin. Nijik' pa ruk'a' ri beyomel\f + \fr 13:22 \ft Mt. 19:23; Mr. 10:23; Lc. 18:24; 1 Ti. 6:9.\f* ri achi'el xa c'o utz nuq'uen-pe nik'alajin y xa man que ta ri'. Y ri vinek ri' can man jun bey c'a xtivachin jebel ri ruch'abel ri Dios pa ruc'aslen. \v 23 Jac'a ri ija'tz ri xka' pa jun utzilej ulef, can nich'on-vi c'a chirij ri ruch'abel ri Dios ri nac'axex roma jun vinek, y ri vinek ri' can nuq'uen-vi-ka ri ruch'abel ri Dios y ri ruc'aslen nivachin jebel. Can nivachin-vi c'a achi'el niquiben ri ija'tz. Roma c'o ija'tz niquiya' c'a treinta quivech, ec'o niquiya' a sesenta quivech y ec'o can a cien c'a quivech niquiya'. Can que c'a ri' nuben ruc'aslen ri vinek ri nuq'uen-ka ri ruch'abel ri Dios pa ránima, xcha' ri Jesús. \s1 C'ambel-tzij chirij ri trigo y ri pach'un-k'os (q'uexevach-trigo) \p \v 24 Y ri Jesús xuya' chic c'a jun c'ambel-tzij chiquivech, y xubij c'a: Ri utzilej ija'tz ri xberutica' c'a can jun achin ri pa rulef, can junan c'a riq'uin tok ri vinek ye'oc pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren.\f + \fr 13:24 \ft Mr. 4:26.\f* \v 25 Pero jun ak'a', tok can conojel c'a vinek yever, xpe c'a ri netzelan richin ri rajaf ri ulef, xberutica' can rijatzul ri pach'un-k'os (q'uexevach-trigo) pa ruvi' ri trigo ticon chic can. Y xe xberubana' can ri', xbe.\f + \fr 13:25 \ft 1 P. 5:8.\f* \v 26 Jac'a tok xebeq'uiy-pe ri tico'n y xebe'el-pe ruvi', c'a jac'ari' xk'alajin ri pach'un-k'os. \v 27 Y jari' tok ri e samajela' richin ri rajaf ri ulef xe'apon c'a riq'uin y xquibij chire: Ri ija'tz ri xatic-ka pan avulef can utz vi. Pero vacami c'o pach'un-k'os chucojol. ¿Acuchi cami c'a xpe-vi ri ija'tz richin ri pach'un-k'os? xecha'. \v 28 Y ri achin xubij c'a chique ri rusamajela': Re' rusamaj jun ri netzelan vichin, ninch'ob yin. Y ri e rusamajela' xquibij c'a chire: ¿Navajo' c'a chi yojbe chuc'ukic? xecha' chire. \v 29 Pero ri achin xubij c'a chique ri rusamajela': Ne', man yixbe ta chuc'ukic, man xa chuc'ukic ri pach'un-k'os quec'ukutej chuka' ri trigo. \v 30 Xa tiya' na c'a k'ij chi ri pach'un-k'os junan niq'uiy riq'uin ri trigo, c'a tapon na ri k'atoj. Roma tok xtapon ri k'ij richin ri k'atoj, yin xtinbij c'a chique ri k'atonela' chi nabey tiquimolo'\f + \fr 13:30 \ft Mt. 24:31.\f* ri pach'un-k'os y quequibana' pa tak manóxo richin chi yeporox; y c'ari' c'a tiquik'ata' ri trigo richin chi nequiyaca' can, xcha' ri achin.\f + \fr 13:30 \ft Mt. 3:12; Lc. 3:17.\f* Queri' xubij ri Jesús. \s1 Ri ija'tz ri richin ri mostaza \p \v 31 Y ri Jesús xuya' chic c'a jun c'ambel-tzij chiquivech, y xubij c'a: Jun ti ija'tz richin mostaza ri nerutica' can jun achin ri pa rulef, junan nuben riq'uin tok ri vinek ye'oc pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren.\f + \fr 13:31 \ft Is. 2:2, 3; Mi. 4:1; Mr. 4:30; Lc. 13:18.\f* \v 32 Roma stape' ja ri ija'tz richin ri mostaza ri más tak cocoj, tok nel-pe, janíla niq'uiy y ja rija' ri más nim nel chiquivech ri ch'aka' chic ichaj. Ri mostaza xa can che' c'a nuben tok niq'uiy. Romari' ri aj-xic' tak chicop ri yebe pa cak'ik', ye'apon chiri' y niquiben quisoc ri pa tak ruk'a', xcha' ri Jesús. \s1 Ri ruch'abel ri Dios can xtibiyin-vi \p \v 33 Ri Jesús xuya' chic c'a jun c'ambel-tzij chiquivech, y xubij c'a chique: Ri ch'en (ch'amilej-k'or) ri neruc'ama-pe jun ixok y nuya' can chupan oxi' pajbel-q'uej, nuch'amirisaj c'a ronojel. Que c'a chuka' ri' xtibiyin rutzijol ri ruch'abel ri Dios ri nich'on chirij tok ri vinek ye'oc pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren,\f + \fr 13:33 \ft Lc. 13:20.\f* xcha' ri Jesús. \s1 Ri Jesús can xerucusaj-vi ri c'ambel tak tzij \p \v 34 Y ronojel c'a ri xubij ri Jesús chique ri vinek ri', ronojel riq'uin c'ambel tak tzij. Can man jun c'a ri xubij chique ri man ta xrucusaj c'ambel tak tzij\f + \fr 13:34 \ft Mr. 4:33, 34.\f* richin xuya' chiquivech. \v 35 Richin queri' can nibanatej na c'a ri rubin can jun ri xtzijon ri ruch'abel ri Dios ojer can. Ri rusamajel ri Dios can que c'a re' ri rutz'iban can chirij ri Jesús: \q1 Yin tok xquich'on xquencusaj c'a c'ambel tak tzij. \q1 Q'uiy c'a ri can e evatel\f + \fr 13:35 \ft Sal. 78:2; 1 Co. 2:7.\f* pa rutiquiribel pe re ruvach'ulef, xquenk'alajirisaj c'a.\f + \fr 13:35 \ft Sal. 49:4; Am. 3:7; Ro. 16:25; Ef. 3:9; Col. 1:26.\f* \q1 Queri' nubij ri tz'ibatel can. \s1 Ri Jesús nubij achique nic'ulun-vi chi tzij ri c'ambel-tzij chirij ri trigo y ri pach'un-k'os (q'uexevach-trigo) \p \v 36 Y tok ri Jesús xerutek c'a can ri vinek chi tak cachoch, rija' xtzolin c'a pa jay\f + \fr 13:36 \ft Mt. 13:1.\f* e rachibilan ri rutijoxela'. Y jari' c'a tok ri rutijoxela' xejel-apo riq'uin y xquibij c'a: Roj nikajo' c'a chi rat nabij ta chike achique nic'ulun-vi chi tzij ri c'ambel-tzij chirij ri trigo y ri pach'un-k'os\f + \fr 13:36 \ft Mt. 13:24-30.\f* (q'uexevach-trigo) ri xetic can pa jun ulef. Roma can man xk'ax ta chikavech. \p \v 37 Y ri Jesús can xuk'alajirisaj c'a chiquivech ri c'ambel-tzij, y xubij c'a: Ri ticonel richin ri utzilej ija'tz, ja yin ri xinalex chi'icojol.\f + \fr 13:37 \ft Is. 61:1.\f* \v 38 Ri ulef ri xban-vi ri ticoj, can jac'a re ruvach'ulef.\f + \fr 13:38 \ft Lc. 24:47.\f* Ri utzilej ija'tz jac'a ri ec'o pa rajavaren o pa ruk'a' ri Dios.\f + \fr 13:38 \ft Mt. 24:14.\f* Y ri pach'un-k'os (q'uexevach-trigo) jac'a ri can e richin vi ri itzel.\f + \fr 13:38 \ft Hch. 13:10.\f* \v 39 Y ri xbeticon can ri pach'un-k'os roma janíla netzelan, jac'a ri itzel-vinek. Ri k'atoj,\f + \fr 13:39 \ft Jl. 3:13; Ap. 14:15.\f* jac'a ri xtibanatej pa ruq'uisibel chire re tiempo kachapon; y ri k'atonela', jac'a ri ángeles. \v 40 Can achi'el c'a niban riq'uin ri pach'un-k'os chi ye'elesex-el y yeporox pa k'ak', can que c'a chuka' ri' xtibanatej pa ruq'uisibel chire re tiempo kachapon. \v 41 Yin ri xinalex ri chi'icojol xquentek c'a ri nu-ángeles chiquimolic conojel ri yebanon etzelal y niquiben chique ch'aka' chic chi yetzak. Roma man ninvajo' ta c'a chi ec'o ta ri vinek ri'\f + \fr 13:41 \ft 2 P. 2:1, 2; Ap. 19:20; 20:10.\f* chiquicojol ri ec'o pa vajavaren o pa nuk'a' yin. \v 42 Y conojel c'a ri xquemol-el, xquebec'ak can chupan ri nimalej k'ak';\f + \fr 13:42 \ft Mt. 3:12; Ap. 19:20; 20:10.\f* y c'a chiri' c'a xtipe ri ok'ej chique y xtiquikach'ach'ela' quey.\f + \fr 13:42 \ft Mt. 8:12.\f* \v 43 Jac'a ri vinek ri choj chic quic'aslen can xqueyic'lun-vi c'a achi'el ri k'ij.\f + \fr 13:43 \ft Dn. 12:3.\f* Can xquek'alajin c'a chi ec'o pa rajavaren o pa ruk'a' ri aj-chicajil Quitata'. Ri c'o c'a rac'axabal, can trac'axaj c'a ri xinbij. \s1 Ri xuben jun achin ri xulok' jun ulef acuchi mukul jun beyomel \p \v 44 Ri beyomel mukul can pa jun ulef y xilitej roma jun achin, can junan c'a riq'uin tok ri vinek ye'oc pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren. Ri achin ri' xumuk chic c'a can ri beyomel ri' y niquicot ránima xtzolin y xuchop c'a ruc'ayixic ronojel ri c'o riq'uin,\f + \fr 13:44 \ft Mt. 19:27.\f* y c'ari' xulok'\f + \fr 13:44 \ft Pr. 23:23; Is. 55:1; Mt. 25:9; Ap. 3:18.\f* ri ulef ri acuchi mukul-vi ri beyomel. \s1 Ri xuben jun achin ri xulok' jun perla ri janíla jebel \p \v 45 Ri vinek ri ye'oc pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren, can e junan c'a riq'uin jun lok'onel y c'ayinel quichin tak abej ri nibix perlas chique. \v 46 Tok ri achin ri' nril c'a can jun perla janíla jebel y nic'ayix, junanin nitzolin y nuc'ayij ronojel ri c'o riq'uin, c'ari' c'a nibe chulok'ic ri perla ri'.\f + \fr 13:46 \ft Pr. 2:4; 3:14; 8:10.\f* \s1 Ri aj-chicajil k'atbel-tzij junan riq'uin jun ya'l chapbel-quer \p \v 47 Y ri ya'l chapbel-quer\f + \fr 13:47 \ft Mt. 4:19.\f* tok yo'on-ka pa ya' y yeberuc'ama-pe ronojel quivech\f + \fr 13:47 \ft Mt. 22:10.\f* quer, can junan c'a riq'uin tok ri vinek ye'oc pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren.\f + \fr 13:47 \ft Mt. 13:38.\f* \v 48 Y tok nojinek chic c'a ri ya'l riq'uin quer, niquic'uaj c'a el c'a chuchi-ya'. Y c'ari' yetz'uye' c'a chucha'ic. Ri utzilej tak quer yequiya' c'a can pa tak chaquech, jac'a ri quer ri xa man e utz ta man yequiya' ta pa tak chaquech, xa yequelesaj c'a can. \v 49 Que c'a ri' ri xtic'ulvachitej pa ruq'uisibel chire re tiempo kachapon. Ri ángeles xquepe c'a chiquicha'ic ri vinek. Juc'an xquequiya-vi ri choj chic quic'aslen, y xquequelesaj c'a can ri man e utz ta.\f + \fr 13:49 \ft Mt. 25:32.\f* \v 50 Y ri vinek ri man e utz ta,\f + \fr 13:50 \ft Mal. 3:18; Mt. 25:33.\f* xquebequic'aka' c'a can chupan ri nimalej k'ak',\f + \fr 13:50 \ft Ap. 20:12-15.\f* y chiri' c'a xtipe ri ok'ej chique y xtiquikach'ach'ela' quey.\f + \fr 13:50 \ft Mt. 22:12-14; 25:5-12; 2 Ts. 1:8, 9.\f* \s1 Ri tijoxela' can xk'ax-vi chiquivech ri xubij ri Jesús \p \v 51 Y ri Jesús xubij c'a chique ri rutijoxela': ¿Xk'ax chivech? xcha' chique. \p Y ri tijoxela' xquibij c'a: Ja', Ajaf, xk'ax chikavech, xecha' rije'. \p \v 52 Rija' xubij chic c'a: Yalan utz vi xk'ax chivech, roma xixoc yan pa rajavaren o pa ruk'a' ri Dios y c'o chic ivetaman chirij ri', y chuka' ivetaman ri e tz'ibatel can ojer yan chic ri'. Y romari' can ix junan c'a riq'uin jun tata'aj pa jun jay. Tok c'o nic'atzin-vi, c'ari' c'a yeberelesala-pe ri rubeyomel. Yerucusaj c'a ri rubeyomel ri c'o yan chic tiempo e yaquel\f + \fr 13:52 \ft Cnt. 7:13.\f* y yeberelesala' chuka' pe ri rubeyomel ri c'a juba' ri' ec'o riq'uin, xcha' ri Jesús. \s1 Ri aj-Nazaret man xquinimaj ta ri Jesús \p \v 53 Y tok ri Jesús xtane' c'a chubixic ri c'ambel tak tzij ri', rija' xuya' c'a can ri lugar ri' y xbe e rachibilan-el ri rutijoxela'. \v 54 Jac'a tok xapon ri pa tinamit\f + \fr 13:54 \ft Mt. 2:23; Jn. 1:11.\f* ri xq'uiy-vi,\f + \fr 13:54 \ft Mr. 6:1; Lc. 4:16.\f* rija' xuc'ut c'a ri ruch'abel ri Dios ri chiri' pa nima-jay ri can richin niquimol-qui' ri vinek richin nicac'axaj ri ruch'abel ri Dios.\f + \fr 13:54 \ft Dt. 18:15.\f* Y roma c'a ri ch'abel ri yerubij chique, ri vinek ri' can xsach quic'u'x y xquibij c'a: ¿Achique c'a roma tok re achin re' janíla etamabel c'o riq'uin y nitiquir yeruben milagros? \v 55 Xa jac'are'\f + \fr 13:55 \ft Is. 49:7; 53:2, 3.\f* ri ruc'ajol\f + \fr 13:55 \ft Lc. 3:23; Jn. 6:42.\f* ri jun achin samajiy-che' (ajanel). Xa jare' ri María\f + \fr 13:55 \ft Mr. 15:40.\f* rubini'an ri rute' y ri e rach'alal\f + \fr 13:55 \ft Mt. 12:46.\f* ja ri Jacobo, ri José, ri Simón y ri Judas.\f + \fr 13:55 \ft Mr. 6:3.\f* \v 56 Xa chikacojol c'a roj ec'o-vi ri e rana'. ¿Acuchi ta c'a xretamaj-vi ri retaman y acuchi ta c'a petenek-vi ri ruchuk'a' richin yerubanala' milagros? yecha' chiquivech. \p \v 57 Y romari' ri vinek can man juba' xquinimaj ta ri Jesús. Y ri Jesús xubij c'a chique ri vinek ri': Conojel c'a ri yek'alajirisan ri ch'abel ri bin chique roma ri Dios, man jun quik'ij; pero ri' xaxe chiquivech ri vinek aj pa rutinamit\f + \fr 13:57 \ft Sal. 22:6; Lc. 4:24; Jn. 4:44.\f* y chiquivech ri aj pa rachoch, xcha' chique. \p \v 58 Chupan ri rutinamit, ri Jesús man q'uiy ta milagros ri xerubanala', roma ri ruvinak man xquinimaj ta.\f + \fr 13:58 \ft He. 3:19; 4:2.\f* \c 14 \s1 Ri Herodes man retaman ta achique ri Jesús \p \v 1 Chupan c'a ri tiempo ri', ri Herodes ri k'atoy-tzij, xrac'axaj\f + \fr 14:1 \ft Lc. 9:7.\f* c'a chi ri Jesús janíla rutzijol chiquicojol ri vinek.\f + \fr 14:1 \ft Mr. 6:14.\f* \v 2 Y ri Herodes xubij c'a chique ri rajic'a': Ri Jesús xa ja ri Juan ri Bautista c'astajinek-pe chiquicojol ri caminaki'. Romari' tok c'o uchuk'a' pa ruk'a' richin q'uiy ri nitiquir yerubanala', xcha' ri Herodes chique ri rajic'a'. \p \v 3 Roma xa can jac'a ri rey Herodes ri xbin chi techap-pe ri Juan. Can xuxim-vi c'a pa cadena y xuya' pa cárcel.\f + \fr 14:3 \ft Pr. 15:10.\f* Ri Herodes queri' xuben roma ri ixok ri c'o riq'uin; ri ixok rubini'an Herodías, xa rixjayil c'a ri Felipe ri rach'alal ri Herodes.\f + \fr 14:3 \ft Pr. 10:17.\f* \v 4 Ri Juan xchap c'a roma jari' ri rubin chire ri Herodes. Rija' rubin c'a chire: Man utz ta abanon chi ac'amon-ka ri Herodías.\f + \fr 14:4 \ft Lv. 18:16; 20:21.\f* \p \v 5 Y roma c'a ri' ri Herodes can rajovan c'a rucamisan ta ri Juan, pero can nuxibij c'a ri' chiquivech ri vinek, roma rije' can quetaman chi ri Juan ri Bautista can jun k'alajirisey richin ri ch'abel ri nibix chire roma ri Dios.\f + \fr 14:5 \ft Mt. 21:26; Lc. 20:6.\f* \v 6 Xa jac'a chupan ri k'ij tok ri Herodes xutz'akatisaj jun chic rujuna',\f + \fr 14:6 \ft Gn. 40:20.\f* rija' xuben c'a jun nimak'ij, y chupan c'a ri nimak'ij ri' ri xten ral ri Herodías xxajo' c'a chuvech ri Herodes, y ri Herodes janíla xka' chuvech ri xajoj xuben. \v 7 Y romari' ri Herodes xuben c'a jurar chire ri ral ri Herodías chi xabachique c'a ri nrajo' can xtuya-vi chire. \v 8 Pero tok ri xten can ruc'ulun chic c'a runa'oj riq'uin ri rute', can c'ari' c'a xubij chire ri Herodes: Yin ninvajo' chi naya' chinuvech re vave' pa jun lek, ri rujolon (ruvi') ri Juan ri Bautista, xcha' rija'. \p \v 9 Y ri rey Herodes xpe bis pa ránima romari', pero roma c'a can rubanon chic jurar chire chi can xtuya-vi ri nrajo' y roma chuka' can chiquivech ri e rachibilan pa mesa xubij-vi; rija' xubij c'a chi tic'an-pe ri rujolon (ruvi') ri Juan ri Bautista chire ri xten ral ri Herodías. \v 10 Xutek c'a rutzaq'uixic rukul ri Juan ri Bautista chiri' pa cárcel. \v 11 Y ri rujolon (ruvi') xc'an-pe pa jun lek chire ri xten, y ri xten xberujacha' pa ruk'a' ri rute'. \p \v 12 Y ri e rutijoxela' ri Juan ri Bautista xe'apon c'a chucanoxic ri ruch'acul y xbequimuku' can. Y rije' xbequibij c'a chuka' chire ri Jesús ronojel ri xbanatej. \s1 Ri Jesús xerutzuk más vo'o' mil vinek \p \v 13 Y ri Jesús can xe c'a xrac'axaj-el ronojel ri banatajinek, xbe, e rachibilan-el ri rutijoxela'. Xe'oc-el pa jun canoa y xek'ax c'a juc'an ruchi-ya', xebe c'a pa jun lugar nej.\f + \fr 14:13 \ft Mt. 10:23.\f* Lugar ri e manek vinek.\f + \fr 14:13 \ft Mr. 6:32; Lc. 9:10.\f* Xa jac'a tok ri vinek xcac'axaj-el, chicaken c'a xe'el-el ri pa tak tinamit richin xe'apon c'a ri lugar ri c'o chi napon-vi ri Jesús.\f + \fr 14:13 \ft Mt. 12:15; Jn. 6:1, 2.\f* \v 14 Y tok ri Jesús nel c'a can chupan ri canoa ri chiri' juc'an ruchi-ya', xutz'et c'a chi e janíla chic e q'uiy vinek ri e oyobeyon richin y rija' janíla c'a xujoyovaj quivech\f + \fr 14:14 \ft Mt. 9:36; He. 2:17; 4:15; 5:2.\f* ri vinek ri'. Y rija' can xeruc'achojirisaj-vi c'a ri yava'i' ec'o chiquicojol. \v 15 Y tok xa xkak'ij-ka chupan ri jun k'ij ri', ri rutijoxela' xejel c'a apo riq'uin y xquibij chire: Re vave' xa e manek vinek y janíla xkak'ij yan. Que'ataka' c'a el re vinek re' richin chi yebe ri pa tak cocoj tinamit ri ec'o-pe nakaj y tiquilok'o' quivay chiri', xecha'.\f + \fr 14:15 \ft Lc. 9:12.\f* \p \v 16 Pero ri Jesús xubij chique ri rutijoxela': Man nic'atzin ta c'a richin yebe y c'a ta ri' niquil quivay, xa tiya'\f + \fr 14:16 \ft 2 R. 4:42, 43; Lc. 3:11.\f* quivay rix, xcha' chique.\f + \fr 14:16 \ft 2 Co. 8:2, 3.\f* \p \v 17 Y ri rutijoxela' xquibij c'a: Roj xaxe vo'o' vey y ca'i' quer c'o kiq'uin, y re' man xqueruben ta, xecha'. \p \v 18 Pero ri Jesús xubij chique: Tic'ama-pe vave'. \p \v 19 Y jac'a chuka' ri' tok rija' xubij chi quetz'uye' c'a conojel ri vinek pa ruvi' ri sabana. Y c'ari' rija' xeruli'ej pa ruk'a' ri vo'o' vey y ri ca'i' quer, xtzu'un chicaj y xumatioxij\f + \fr 14:19 \ft Mt. 15:36; 26:26; Mr. 8:6; Lc. 22:19.\f* chire ri Dios. Rija' xeruper\f + \fr 14:19 \ft Hch. 27:35.\f* c'a el (xerupir c'a el) ri quer y ri vey, y xuya-el chique ri rutijoxela' y ri tijoxela' xbequijacha' can chiquivech ri vinek.\f + \fr 14:19 \ft Jn. 6:11, 23.\f* \v 20 Can conojel c'a jebel xquitej quivay. Can man jun c'a ri man ta jebel xva'. Y c'a c'o na c'a cablajuj chaquech ri xnoj can riq'uin ri vey y ri quer ri xmolotej can,\f + \fr 14:20 \ft Mt. 16:9.\f* ri xa man xq'uis ta. \v 21 Conojel c'a ri vinek ri xquitej quivay ec'o la'ek vo'o' mil xaxe achi'a', y ec'o chuka' ixoki' y ac'uala'. \s1 Ri xbanatej pa ruvi' ri nima-ya' rubini'an Galilea \p \v 22 Y jac'ari' tok ri Jesús xerucusaj-el ri rutijoxela' chupan ri canoa y xubij chique chi quebe c'a ri juc'an chic ruchi-ya'; chi can quenabeyej c'a el chuvech, roma rija' c'a yerutakala' na can ri vinek chi tak cachoch.\f + \fr 14:22 \ft Mr. 6:45.\f* \v 23 Jac'a tok e rutakon chic can ri vinek chi tak cachoch, ruyon c'a xjote-el pa ruvi' ri juyu' chubanic orar.\f + \fr 14:23 \ft Mt. 6:6; 26:36; Mr. 6:46; Lc. 6:12; Hch. 6:4.\f* Y c'a chiri' c'a c'o-vi tok xoc-pe ri ak'a'. \v 24 Y ri canoa ri e benek-vi ri tijoxela' pa runic'ajal chic c'a ya' c'o-vi, pero ri nibolko't ri ya' man nuya' ta k'ij chi nibiyin. Can janíla c'a cak'ik' y man nuya' ta k'ij chire ri canoa chi choj nibe chuvech. \v 25 Y tok nipe yan c'a rusekeric y jubama nik'ax yan ri ak'a' ri', ri Jesús petenek c'a chiraken pa ruvi' ri ya', richin napon quiq'uin. \v 26 Pero tok ri rutijoxela' xquitz'et chi c'o jun petenek chiraken pa ruvi-ya';\f + \fr 14:26 \ft Job 9:8; Is. 43:16.\f* rije' xsach quic'u'x y xquibij: ¡La' jun xibinel! xecha'. Y can riq'uin cuchuk'a' xquibila' queri' roma quixibinri'il. \p \v 27 Pero ri Jesús chanin xch'on-pe chique, y xubij c'a: Man tixibij-ivi'.\f + \fr 14:27 \ft Mt. 17:7.\f* Xa ticukuba' ic'u'x. Ja yin ri Jesús, xcha' chique. \p \v 28 Y ri Pedro can jac'ari' xch'on-apo chire ri Jesús ri c'a petenek na pa ruvi' ri ya'. Ri Pedro xubij c'a chire ri Ajaf: Vi jac'a rat, tabana' c'a chuve chi yibiyin pa ruvi-ya' richin yibe-apo aviq'uin, xcha' ri Pedro. \p \v 29 Y ri Ajaf xubij-pe chire ri Pedro: Catampe c'a. \p Y ri Pedro can jari' xka-el ri pa canoa y xuchop c'a nibiyin pa ruvi' ri ya' richin nibe-apo c'a riq'uin ri Jesús. \v 30 Xa jac'a tok xutz'et ri nuben ri nimalej cak'ik', xpe xibinri'il chire. Y tok xuna' chi nibe-ka chuxe' ri ya', riq'uin c'a ruchuk'a' xubij: ¡Ajaf, quinacolo'! \p \v 31 Y ri Jesús can jac'ari' xuchop chanin ri Pedro y xubij chire: ¿Achique c'a roma juba' oc xacukuba' ac'u'x\f + \fr 14:31 \ft Mt. 8:26; 16:8; Stg. 1:6.\f* viq'uin? xuche'ex ri Pedro roma ri Jesús. \p \v 32 Tok rije' e jotol chic c'a el ri pa canoa,\f + \fr 14:32 \ft Jn. 6:21.\f* ri cak'ik' xtane-el.\f + \fr 14:32 \ft Sal. 107:29; Mr. 4:41.\f* \v 33 Y can jari' tok conojel ri e benek ri chiri' pa canoa xquiya' c'a ruk'ij ri Jesús y xquibij chire: C'a vacami c'a xkatz'et kitzij chi can ja vi rat ri Ruc'ajol\f + \fr 14:33 \ft Sal. 2:7; Mt. 16:16; 26:63; Mr. 1:1; Lc. 4:41; Jn. 1:49; 11:27.\f* ri Dios. Que c'a ri' xquibij chire. \s1 Ri Jesús q'uiy yava'i' xeruc'achojirisala' ri pa Genesaret \p \v 34 Y rije' xek'ax c'a pa ruvi' ri nima-ya' ri' y xe'apon ri pa Genesaret.\f + \fr 14:34 \ft Mr. 6:53.\f* \v 35 Ri chiri', tok xetamex c'a ruvech ri Jesús coma ri achi'a', rije' xquelesaj c'a rutzijol chanin c'a ri pa tak lugar ec'o-pe chunakaj ri quitinamit, y ri vinek xequic'amala' c'a pe ri quiyava'i'. \v 36 Y re yava'i' re' can niquic'utula' c'a utzil chire ri Jesús chi tuya' k'ij chique chi stape' xaxe ruchi-rutziak\f + \fr 14:36 \ft Mt. 9:20; Lc. 6:19; Hch. 19:12.\f* niquichop richin yec'achoj.\f + \fr 14:36 \ft Mr. 3:10.\f* Y can que vi c'a ri' xbanatej. Conojel ri xechapon ruchi-rutziak ri Jesús xec'achoj chire ri quiyabil. \c 15 \s1 Ri nitz'ilobisan richin jun vinek xa ja ri ch'abel y ri nojibel ri yepe riq'uin \p \v 1 Y ec'o c'a ca'i-oxi' achi'a' ri xe'apon riq'uin ri Jesús. Ri achi'a' ri' e aj-Jerusalem y jari' ri nibix fariseos y etamanela' chique.\f + \fr 15:1 \ft Mr. 7:1.\f* Xe'apon c'a riq'uin ri Jesús y xquibij chire: \v 2 ¿Achique c'a roma tok ri atijoxela' niquik'ej ri bin can coma ri kati't-kamama'?\f + \fr 15:2 \ft Ga. 1:14.\f* Roma ri atijoxela' tok niquitej quivay can man niquich'ej ta jebel ri quik'a'. Man niquiben ta achi'el nikaben roj, xecha'.\f + \fr 15:2 \ft Mr. 7:5.\f* \p \v 3 Ri Jesús roma ri xquic'utuj queri' chire, rija' xubij c'a chique: Y rix ¿achique c'a roma tok ja riq'uin ri quibin ri kati't-kamama', riq'uin ri' nik'ej-vi ri rupixa' ri Dios? \v 4 Ri rupixa' ri Dios nubij c'a: Taya' quik'ij ate-atata'.\f + \fr 15:4 \ft Ex. 20:12; Lv. 19:3; Dt. 5:16.\f* Y ri nibanon c'a itzel chique rute-rutata',\f + \fr 15:4 \ft Pr. 20:20.\f* can man jun chic c'a ri nrajo', can ja vi c'a ri camic ri tika' pa ruvi'.\f + \fr 15:4 \ft Ex. 21:17; Lv. 20:9; Dt. 27:16.\f* Que c'a ri' ri rubin can ri Dios. \v 5 Jac'a rix xa man que ta ri' ri niben y nic'ut. Xa man niben ta achi'el ri rubin can ri Dios. Rix xa ye'itijoj ri alc'ualaxela' chi man nic'atzin ta chi yequito' ri quite-quitata'. Xa ye'el chuvech ri' riq'uin niquibij chique ri quite-quitata': Yin man yitiquir ta yixinto' riq'uin ri nic'atzin chive, roma xa nusujun chic chire ri Dios ri nic'atzin ta chive rix. Y riq'uin niquibij queri' ye'el chuvech ronojel, yixcha' chique.\f + \fr 15:5 \ft Mr. 7:11.\f* \v 6 Y riq'uin ri nibij, can nik'alajin-vi chi rix nibij chique chi man tiquiya' quik'ij quite-quitata'. Y riq'uin ri', xaxe riq'uin ri quibin can ri kati't-kamama' ibanon chi can man jun ruk'ij ri rupixa' ri Dios. \v 7 Rix xa ca'i' c'a ipalej. Xa can jebel c'a rubixic rubanon can ri Isaías chivij. Ri xubij ri Dios chire chi tutz'ibaj can, nubij c'a:\f + \fr 15:7 \ft Mr. 7:6.\f* \q1 \v 8 Re vinek re' xaxe riq'uin ri quich'abel niquiya' nuk'ij, \q1 jac'a ri nrajo' ri cánima xa man ja ta ri'; xa nej c'a chire ri niquiya' ta nuk'ij.\f + \fr 15:8 \ft Is. 29:13; Ez. 33:31; Mr. 7:6.\f* \q1 \v 9 Xa can man jun c'a nic'atzin-vi ri niquiya' nuk'ij, \q1 roma xa e tijonel quichin quetamabal achi'a'\f + \fr 15:9 \ft Is. 29:13.\f* y niquibij chi can jari' ri ruc'amon chi niban. \q1 Queri' ri rutz'iban can ri Isaías, xcha' ri Jesús. \p \v 10 Y c'ari' c'a ri Jesús xch'on quiq'uin ri janíla chi vinek quimolon-qui' chiri', y xubij c'a chique: Tivac'axaj c'a re xtinbij chive y tik'ax-el chivech.\f + \fr 15:10 \ft Mr. 7:14.\f* \v 11 Ri nitz'ilobisan richin ri vinek man ja ta c'a ri nutej-ka\f + \fr 15:11 \ft Ro. 14:14; 1 Ti. 4:4.\f* nibanon, man que ta ri'. Ri nitz'ilobisan richin ri vinek xa ja ri ch'abel y nojibel ri yepe riq'uin, xcha' ri Jesús.\f + \fr 15:11 \ft Hch. 10:15; Tit. 1:15.\f* \p \v 12 Y tok ri tijoxela' xejel-apo riq'uin ri Jesús, xquibij chire: Ri achi'a' fariseos xpe coyoval tok xcac'axaj ri ch'abel ri xabij, xecha' ri tijoxela'. \p \v 13 Pero rija' xubij chique ri rutijoxela': Ri tico'n ri quibanon rije' man xtic'oje' ta c'a can, xa xtic'uk-el.\f + \fr 15:13 \ft Jn. 15:2.\f* Roma ronojel ri tico'n ri' man ja ta c'a ri Nata' c'o chila' chicaj banayon. \v 14 Xa que'iya' can. Xa can e moyirinek c'a riq'uin ri etamabel ri c'o quiq'uin, y yequic'uaj ch'aka' chic ri xa e moyi' chuka'.\f + \fr 15:14 \ft Mt. 23:16.\f* Y vi ri e moyi' yequiyukej ri ch'aka' chic moyi', junan c'a xquetzak\f + \fr 15:14 \ft Is. 9:16; Os. 4:14, 17; Mal. 2:8.\f* pa tak jul, xcha' ri Jesús.\f + \fr 15:14 \ft Lc. 6:39.\f* \p \v 15 Y ri Pedro xubij c'a chire ri Jesús: Tabij juba' chike chirij ri nitz'ilobisan richin jun vinek,\f + \fr 15:15 \ft Mr. 7:17.\f* roma can man nik'ax ta chikavech, xcha' ri Pedro. \p \v 16 Y ri Jesús xubij: ¿Chuka' rix can c'a man jani nik'ax ta chivech\f + \fr 15:16 \ft Mt. 16:9.\f* ri ninbij?\f + \fr 15:16 \ft Mr. 7:18.\f* \v 17 ¿Man nik'ax ta chivech ri tzij ri nubij chi ri nutej-ka ri vinek xa man ja ta ri' ri nitz'ilobisan richin? Roma ri nutej-ka xa choj pa rupan\f + \fr 15:17 \ft 1 Co. 6:13.\f* nibe-vi y c'ari' nel-el. \v 18 Ri nitz'ilobisan\f + \fr 15:18 \ft Stg. 3:6.\f* richin jun vinek jac'a ri ch'abel, ri nojibel ri yepe riq'uin. Ri ye'el-pe pa ránima.\f + \fr 15:18 \ft Pr. 6:12; Mt. 12:34.\f* \v 19 Roma xa pa cánima c'a ri vinek yepe-vi ri itzel tak ch'obonic.\f + \fr 15:19 \ft Gn. 6:5; 8:21; Pr. 6:14; Jer. 17:9.\f* Chiri' nipe-vi ri ch'obonic tok yecamisan. Chiri' chuka' nipe-vi ri ch'obonic tok ri vinek ri e c'ulan y ri man e c'ulan ta niquicanola-qui' richin yemacun.\f + \fr 15:19 \ft Mr. 7:21.\f* Y pa cánima chuka' nipe-vi tok ye'elek', niquiyacala-pe tzij chiquij ch'aka' chic, y chuka' tok yeyok'on. \v 20 Y ronojel c'a ri banobel que tak ri' jari' ri nibanon chire jun vinek chi nutz'ilobisaj-ri'. Pero ri nuben ri vinek chi man jebel ta ruch'ajon ruk'a' y c'ari' nutej-ka ruvay,\f + \fr 15:20 \ft Mr. 7:2, 5.\f* ri' man jun nuben chire ri ruc'aslen; can man c'a nutz'ilobisaj ta. Que c'a ri' xubij ri Jesús. \s1 Ri Jesús xuc'achojirisaj jun xten, ral jun ixok man israelita ta \p \v 21 Y ri Jesús e rachibilan ri rutijoxela' xel c'a el ri chiri', y xbe c'a quela' pa jun lugar ri nakaj nicanej chique ri tinamit quibini'an Tiro y Sidón.\f + \fr 15:21 \ft Mr. 3:8; 7:31; Lc. 6:17.\f* \v 22 Y chiri' ec'o-vi c'a ri e riy-rumam can ri achin xubini'aj Canaán. Y jun c'a ixok ri chiquicojol rije', xpe c'a riq'uin ri Jesús. Rija' roma bis, can nuc'utula' c'a utzil chire ri Jesús y nubila' c'a riq'uin ruchuk'a': Tajoyovaj nuvech rat Ajaf, rat ri riy-rumam can ri rey David.\f + \fr 15:22 \ft Mt. 9:27.\f* Quinato' c'a, roma ri val-xten c'o jun itzel espíritu riq'uin, y c'ayef rubanon pa ruk'a'. \p \v 23 Pero ri Jesús man jun ch'abel xubij chire ri ixok. Y ri tijoxela' xejel-apo riq'uin ri Jesús y xquibij chire:\f + \fr 15:23 \ft Mt. 14:15.\f* Tabana' chi tic'oje' can re ixok re', roma tzeketel-pe chikij y ri ruch'abel c'anej nac'axex-vi, xecha'. \p \v 24 Xpe ri Jesús xubij: Yin xitak-pe xaxe chiquicanoxic ri kavinak israelitas\f + \fr 15:24 \ft Ro. 15:8.\f* ri man ec'o ta apo riq'uin ri Dios,\f + \fr 15:24 \ft Is. 53:6; Mt. 10:5, 6; Hch. 13:46.\f* xcha' chique. \p \v 25 Can jac'ari' xpe ri ixok xoxuque' chuvech\f + \fr 15:25 \ft Mt. 8:2.\f* ri Jesús, y xubij chire: Ajaf, can quinato' c'a, xcha' rija'. \p \v 26 Pero ri Jesús xubij chire ri ixok: Ri rutzil\f + \fr 15:26 \ft Ef. 2:12.\f* ri Dios man utz ta chi chire xabachique ninya-vi. Achi'el ri quivay ri alc'ualaxela' man ruc'amon ta chi nelesex chique richin ja ri tak tz'i'\f + \fr 15:26 \ft Mt. 7:6; Fil. 3:2.\f* yetijon, xcha' ri Jesús. \p \v 27 Pero ri ixok xubij: Ajaf, can kitzij ri nabij. Pero can yojtiquir c'a chuka' nikac'ul-apo juba' chire ri utzil ri'. Achi'el niquiben ri tak tz'i' yequimolola' ri ruc'aj vey ri yequitzek-ka ri cajaf yeva' pa mesa. \p \v 28 Y ri Jesús can jari' xubij c'a chire ri ixok: Can janíla nik'alajin chi acukuban ac'u'x.\f + \fr 15:28 \ft Mt. 9:2.\f* Can tibanatej-vi c'a ri janíla navajo' rat, xcha' ri Jesús. \p Y ri xten, ral ri ixok, can chupan c'a ri hora ri' xel-el ri itzel espíritu riq'uin. \s1 Tok ri vinek xquiya' ruk'ij ri Dios, roma ri Jesús xeruc'achojirisaj q'uiy yava'i' \p \v 29 Tok ri Jesús e rachibilan ri rutijoxela' e k'axinek chic c'a pe chupan ri lugar ri nakaj nicanej-vi chique ri tinamit Tiro y Sidón, xapon c'a chunakaj ri nima-ya' rubini'an Galilea.\f + \fr 15:29 \ft Mt. 4:18; Mr. 1:16; 7:31; Jn. 6:1, 23.\f* Y rija' xjote' c'a pa ruvi' ri juyu' c'o chiri' y c'ari' xbetz'uye'. \v 30 Y ec'o c'a janíla e q'uiy vinek ri xe'apon riq'uin, y e quic'uan-apo quiyava'i'. Chique ri yava'i' ri e quic'uan-apo ec'o ri xa man choj ta yebiyin roma ri e jetz', ec'o moyi',\f + \fr 15:30 \ft Mt. 11:5; Lc. 7:22.\f* ec'o mema',\f + \fr 15:30 \ft Is. 35:5, 6.\f* ec'o ri man utz ta ri quik'a' ri caken, y ec'o ch'aka' chic ri jun vi chic chi ruvech yabilal noc chique. Ri vinek ri' xequiya' c'a apo ri quiyava'i' chuvech ri Jesucristo, y rija' xeruc'achojirisaj. \v 31 Can roma c'a ri xuben ri Jesús quiq'uin ri yava'i', ri vinek can achique la xquina' tok xquitz'et. Roma ri mema' tok rubanon can, vacami yech'on chic. Ri man utz ta ri quik'a' ri caken, xec'achoj. Ri e jetz', choj chic yebiyin. Ri moyi', yetzu'un chic. Ri vinek can xquiya-vi c'a ruk'ij-ruc'ojlen ri Dios ri richin ri Israel. \s1 Tok ri Jesús xerutzuk más caji' mil vinek \p \v 32 Y tok ri Jesús xeroyoj ri rutijoxela', xubij c'a chique: Janíla ninjoyovaj\f + \fr 15:32 \ft Sal. 86:15; Mr. 1:41; He. 2:17; 4:15; 5:2.\f* quivech re vinek re', roma c'o yan oxi' k'ij ec'o-pe viq'uin y vacami man jun chic quivay\f + \fr 15:32 \ft Mr. 8:1.\f* richin niquitej. Y yentek ta c'a el chi tak cachoch choj queri' y man jun niquitej-el, man utz ta; man xa quebetzak pa tak bey roma vayjal, xcha' rija'.\f + \fr 15:32 \ft Sal. 103:13; 111:4.\f* \p \v 33 Can jac'ari' xech'on-apo ri tijoxela' chire ri Jesús y xquibij c'a: Re lugar ojc'o-vi xa e manek vinek. ¿C'o ta cami nekila-vi-pe vey richin yekatzuk\f + \fr 15:33 \ft Nm. 11:21, 22; 2 R. 4:43.\f* jebel re vinek re'? Xa can janíla e q'uiy, xecha'. \p \v 34 Pero ri Jesús xuc'utuj chique: ¿Janipe' c'a vey c'o iviq'uin? xcha'. \p Y rije' xquibij: Roj xaxe vuku' vey c'o kiq'uin y chuka' ca'i-oxi' tak quer, xecha' chire. \p \v 35 Y ri Jesús xubij c'a chi ri vinek quetz'uye-ka ri pan ulef. \v 36 C'ari' rija' xeruli'ej ri vuku' vey y ri quer pa ruk'a' y xumatioxij chire ri Dios. Y c'ari' c'a xeruperela-el y xuyala-el chique ri rutijoxela',\f + \fr 15:36 \ft Lc. 22:19.\f* y ri tijoxela' nequiya' chique ri vinek\f + \fr 15:36 \ft Dt. 8:10; 1 S. 9:13; Sal. 104:28; Mt. 14:19.\f* ri'; ri can janíla vi e q'uiy. \v 37 Can conojel c'a jebel xquitej quivay. Can man jun c'a ri man ta jebel xva'. Y c'a c'o na vey y quer ri xmol can. Vuku' chaquech c'a ri xnoj can riq'uin ri vey y quer ri xmol. \v 38 E caji' mil achi'a' c'a ri xquitej quivay. Jac'a ri ixoki' y ri ac'uala' ri xquitej quivay, man xe'ajlex ta. \v 39 Y jac'a tok ri Jesús e rutakalon chic can ri vinek chi tak cachoch, rija' e rachibilan ri rutijoxela' xoc-el pa canoa\f + \fr 15:39 \ft Mr. 8:10.\f* y xbe c'a ri pa Magdala. \c 16 \s1 Ri ye'ajovan chi c'o nic'ulvachitej chupan ri caj, richin niquinimaj \p \v 1 Y jac'ari' tok ec'o achi'a' fariseos y ec'o chuka' achi'a' saduceos ri xe'apon riq'uin ri Jesús. Ri achi'a' ri' xe'apon riq'uin xaxe richin chi niquitejtobej ri Jesús, y xquibij c'a chire chi tubana' c'a chi c'o nibanatej chupan ri caj,\f + \fr 16:1 \ft Lc. 12:56.\f* richin tuc'utu' chi rija' can ja vi ri Dios takayon-pe\f + \fr 16:1 \ft Mt. 12:38.\f* richin, xecha' c'a.\f + \fr 16:1 \ft Mr. 8:11; Lc. 11:16.\f* \v 2 Pero ri Jesús xubij chique ri achi'a' ri': Rix tok nitz'et chi quek quibanon ri sutz' chicaj, tok c'a rukajic ka ri k'ij, nibij chi utz k'ij nerubana'.\f + \fr 16:2 \ft Lc. 12:55.\f* \v 3 Y chuka' ri pa tak nimak'a', tok rix nitz'et chi ri caj mukul y quek chuka' quibanon ri sutz', nibij chi man utz ta k'ij nerubana'. Rix xa ca'i' c'a ipalej, roma jebel ivetaman nitzu' ri caj, ivetaman vi utz o man utz ta k'ij nerubana'. Jac'a ri retal\f + \fr 16:3 \ft Is. 7:14.\f* ri can nitz'etetej-vi y nubij achique tiempo ojc'o-vi, rix xa man nitzu' ta. \v 4 Ri vinek richin vacami janíla e itzel y man niquinimaj ta ri Dios. Can nicajo' chi yin ninben ta chi c'o ri nic'ulvachitej chupan ri caj richin yinquinimaj. Pero man ja ta c'a ri nicajo' rije' ri xtic'ulvachitej. Man que ta ri'. Xa can xe ri xc'ulvachitej riq'uin ri jun achin ri xubini'aj Jonás, jun achin ri xk'alajirisan ri xbix chire roma ri Dios ojer can, xaxe ri' ri retal chuka' chique rije',\f + \fr 16:4 \ft Mt. 12:39.\f* xcha' ri Jesús y xbe e rachibilan ri rutijoxela'; xeruya' can quiyon ri achi'a' ri'. \s1 Ri quitijonic ri fariseos y saduceos man utz ta \p \v 5 Y ja tok ri Jesús y ri rutijoxela'\f + \fr 16:5 \ft Mt. 15:39.\f* xe'apon c'a ri juc'an ruchi-ya', ri tijoxela' c'ari' c'a xquinabej chi xa manek vey quic'uan-el.\f + \fr 16:5 \ft Mr. 8:14.\f* \v 6 Ri Jesús xubij c'a chique ri rutijoxela': Can tivac'axaj c'a ri xtinbij chive, chi can tichajij c'a ivi'\f + \fr 16:6 \ft Mt. 7:15; 24:4; Fil. 3:2; Col. 2:8; 2 P. 3:17.\f* chuvech ri ch'en (ch'amilej-k'or) quichin ri achi'a' fariseos\f + \fr 16:6 \ft Lc. 12:1.\f* y ri achi'a' saduceos, roma xa nuben chire ronojel chi nich'amir, xcha' ri Jesús. \p \v 7 Y roma queri' xubij ri Jesús, ri tijoxela' xquich'ob c'a ri pa tak cánima: Rija' xubij queri' roma man xkaq'uen ta pe kavay. \p \v 8 Pero ri Jesús xretamaj c'a ri niquich'ob ri rutijoxela' ri pa tak cánima, y xubij c'a chique: ¿Achique roma rix nich'ob chi roma manek kavay, romari' tok xinbij queri'? ¿Can man icukuban ta ic'u'x viq'uin y romari' xaxe chic ri vey ri nich'ob? \v 9 Manek c'a nic'atzin-vi chi xaxe chic ri vey ri nich'ob.\f + \fr 16:9 \ft Ap. 2:23.\f* Achi'el xa c'a man jani nik'ax ta chivech.\f + \fr 16:9 \ft Mt. 15:16, 17.\f* ¿Y man noka' ta c'a chi'ic'u'x tok xentzuk ri vo'o' mil vinek riq'uin ri vo'o' vey?\f + \fr 16:9 \ft Mt. 14:17; Jn. 6:9.\f* ¿Can man noka' ta c'a chi'ic'u'x janipe' chi chaquech vey ri ximol can? \v 10 ¿Chuka' can man noka' ta c'a chi'ic'u'x tok xentzuk ri caji' mil vinek riq'uin ri vuku' vey?\f + \fr 16:10 \ft Mt. 15:34.\f* Chuka' chiri' can c'a pa chaquech na ri xe'imol can. \v 11 ¿Achique ta c'a jun chic rubixic ninben yin, richin nik'ax ta chivech chi man roma ta ri vey ri ximestaj can, tok xinbij chi rix tichajij-ivi' chuvech ri ch'en (ch'amilej-k'or) quichin ri achi'a' fariseos y saduceos? xcha' ri Jesús. \p \v 12 Y ri tijoxela', c'ari' c'a xk'ax chiquivech chi man chuvech ta c'a ri ch'en (ch'amilej-k'or) ri niquicusaj ri achi'a' fariseos y saduceos ri tiquichajij-vi-qui'. Xa chuvech c'a ri quitijonic ri achi'a' ri', ri tiquichajij-vi-qui', roma ri tijonic ri' chanin nuyoj (nuyuj) ri nika-vi. \s1 Ri Simón Pedro nubij achique ri Jesús \p \v 13 Y ri Jesús rachibilan ri rutijoxela' xapon c'a pa jun lugar ri nakaj nicanej chire ri tinamit rubini'an Cesarea richin ri Filipo. Xpe ri Jesús xuc'utuj c'a chique ri rutijoxela': ¿Achique c'a niquich'ob ri vinek chuvij yin ri xinalex chi'icojol, chi in achique c'a yin?\f + \fr 16:13 \ft Mr. 8:27; Lc. 9:18.\f* xcha' chique. \p \v 14 Y ri tijoxela' xquibij c'a chire ri Jesús: Ec'o ri yebin chi rat ja ri Juan ri Bautista.\f + \fr 16:14 \ft Mt. 14:2.\f* Ec'o ch'aka' chic niquibij chi ja rat ri Elías,\f + \fr 16:14 \ft Mal. 4:5.\f* ri jun achin ri xk'alajirisan ri xbix chire roma ri Dios ojer can. Ec'o chuka' ri yebin chi rat ja ri Jeremías ri jun chuka' achin ri xk'alajirisan ri xbix chire roma ri Dios ojer can. Y can ec'o chuka' ri yebin chi rat jun c'a chique ri ch'aka' chic achi'a' ri xek'alajirisan ri xbix chique roma ri Dios ri ojer,\f + \fr 16:14 \ft Lc. 9:7-9.\f* xecha' ri tijoxela'. \p \v 15 Y rija' xuc'utuj c'a chique ri rutijoxela': Y rix ¿achique nich'ob chuvij? xcha' chique. \p \v 16 Y ri Simón Pedro can jac'ari' xubij chire ri Jesús: Ja rat ri Cristo, ri Ruc'ajol\f + \fr 16:16 \ft Sal. 2:7; Mt. 14:33.\f* ri c'aslic Dios, xcha' chire. \p \v 17 Y can xe xrac'axaj queri' ri Jesús, can jac'ari' xubij: Rat Simón Pedro ruc'ajol ri Jonás, can jebel c'a ruva-ak'ij, roma ri xabij chi ja yin ri Cristo ri Ruc'ajol ri Dios. Ri xabij man jun ta c'a vinek ri xk'alajirisan chavech, xa can jac'a ri Nata' Dios ri c'o chila' chicaj ri xk'alajirisan\f + \fr 16:17 \ft Ga. 1:16.\f* chavech. \v 18 Yin ninvajo' c'a ninbij chave rat: Yin nuyo'on chic c'a jun abi'; romari' tok rat abini'an Pedro.\f + \fr 16:18 \ft Jn. 1:42.\f* Y ninbij chuka' chave chi pa ruvi' c'a re abej\f + \fr 16:18 \ft Is. 28:16; Ef. 2:20; Ap. 21:14.\f* re' xtinpaba-vi ri nu-iglesia.\f + \fr 16:18 \ft 1 Co. 3:11.\f* Y man c'a xtich'acatej ta roma ri camic y roma ri etzelal. \v 19 Can chave vi c'a rat xtinya-vi ri uchuk'a' jakbel o tz'apebel richin ri oquen pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren. Can utz vi c'a xtitz'et ri chila' chicaj, tok rat xtatz'apej o xtajek jun bey chiquivech ri vinek.\f + \fr 16:19 \ft Jn. 20:23.\f* \p \v 20 Y ri Jesús can jac'ari' xubij chique ri rutijoxela' chi man jun tiquibij-vi\f + \fr 16:20 \ft Mr. 8:30.\f* chi ja rija' ri Cristo.\f + \fr 16:20 \ft Lc. 9:21.\f* \s1 Ri Jesús nubij chi xticamisex \p \v 21 Can jac'a chuka' ri' tok ri Jesús xuchop ruk'alajirisaxic chiquivech ri rutijoxela', chi nic'atzin c'a chi rija' nibe ri pa tinamit Jerusalem richin nuc'ovisaj q'uiy tijoj-pokonal pa quik'a' ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij, pa quik'a' ri principal-i' tak sacerdotes y pa quik'a' chuka' ri etamanela' chirij ri ley. Can xquinapon na c'a ri pa camic,\f + \fr 16:21 \ft Mt. 20:18.\f* pero pa rox k'ij xquic'astej c'a pe,\f + \fr 16:21 \ft Mt. 27:63; Mr. 8:31; Lc. 9:22.\f* xcha' ri Jesús. \v 22 Y ri Pedro can xe xrac'axaj chi queri' xubij ri Jesús, xberuc'ama-pe y c'a quela' ri xbechapon-pe chire. Can xubij c'a chire: Man ta ja nrajo' ri Dios, chi nibanatej achi'el ri xabij rat Ajaf, xcha' ri Pedro. \p \v 23 Pero tok ri Jesús xrac'axaj queri', xupiscolij-ri'. Y c'ari' c'a xubij chire ri Pedro: Man cac'oje-pe viq'uin rat Satanás,\f + \fr 16:23 \ft Gn. 3:1-6; Mt. 4:10; Lc. 4:8; 2 Co. 11:14, 15.\f* roma man utz ta ri nach'ob. Rat xa yatoc k'atbel nubey. Roma ri ach'obonic rat xa can junan riq'uin ri niquich'ob ri vinek y man nach'ob ta juba' achique c'a ri nrajo' ri Dios.\f + \fr 16:23 \ft Mr. 8:33.\f* \p \v 24 Y ri Jesús xch'on c'a chuka' chique ri ch'aka' chic rutijoxela' y xubij: Vi c'o jun nrajo' nitzekelben vichin, can tubana' c'a achi'el nuben jun ri benek chuxe' ru-cruz. Man nuben ta ri nurayij rija'. Man nupokonaj ta nuc'ovisaj tijoj-pokonal.\f + \fr 16:24 \ft Hch. 14:22; 1 Ts. 3:3; 2 Ti. 3:12.\f* Vi c'o c'a jun ri nich'obon quere', utz nipe viq'uin richin yirutzekelbej. \v 25 Roma vi yalan nupokonaj ri ruc'aslen re vave' chuvech re ruvach'ulef, xa man xtril ta c'a ruc'aslen richin jantape'. Jac'a ri man nupokonaj ta ri', stape' napon pa camic voma yin, can xtril-vi ruc'aslen richin jantape'.\f + \fr 16:25 \ft Mt. 10:39.\f* \v 26 ¿Roma achique ta c'a nuq'uen-pe chire ri vinek, vi nic'oje' ri beyomel richin ronojel re ruvach'ulef riq'uin y re vinek re' xa man nicolotej ta? Stape' ta janíla ri beyomel c'o riq'uin ri vinek, man nitiquir ta c'a nulok' ri c'aslen richin jantape'.\f + \fr 16:26 \ft Sal. 49:7, 8.\f* \v 27 Yin ri xinalex chi'icojol can xquipe chic c'a jun bey, y junan chic c'a nuk'ij-nuc'ojlen riq'uin ri Nata' y e vachibilan-pe ri nu-ángeles.\f + \fr 16:27 \ft Jud. 14.\f* Y jac'ari' tok xtinya' ruq'uexel chique conojel; ruq'uexel ri quibanobal\f + \fr 16:27 \ft Jer. 17:10; Ro. 2:6; 2 Co. 5:10; 1 P. 1:17.\f* ri xequibanala'. \v 28 Y tivac'axaj c'a re xtinbij chive, y janíla rejkalen: Yin ri xinalex chi'icojol can xquipe-vi c'a, riq'uin chic nuk'ij-nuc'ojlen y c'o chic uchuk'a' pa nuk'a'. Y ec'o c'a chive rix can man xquequen ta (xquecom ta), c'a tok quitz'eton chic na can ri', xcha' ri Jesáus.\f + \fr 16:28 \ft Mr. 9:1.\f* \c 17 \s1 Tok xtz'et ruk'ij ri Jesús \p \v 1 Y tok ic'ovinek chic c'a vaki' k'ij, ri Jesús xucha' ri Pedro, xerucha' chuka' ri Jacobo y ri Juan ri cach'alal qui', richin chi xaxe quiyon ri e oxi' xeruc'uaj c'a pa ruvi' jun juyu'\f + \fr 17:1 \ft Lc. 9:28.\f* nim.\f + \fr 17:1 \ft Mr. 9:2.\f* \v 2 Ri Jesús xjalatej c'a ruvech chiquivech ri e oxi' rutijoxela'. Xoc c'a achi'el nitzu'un ri k'ij tok jebel niyic'lun. Y ri rutziak can xoc achi'el ri sakil. Can janíla c'a sek xtzu'un. \v 3 Y tok ri e oxi' tijoxela' xquitz'et c'a, yetzijon yan chic riq'uin ri Jesús ri ca'i' achi'a' quibini'an Moisés y Elías. Ri achi'a' ri' e rusamajela' ri Dios ri xec'oje' ojer can\f + \fr 17:3 \ft Ro. 3:21.\f* tiempo. \v 4 Y c'ari' c'a tok ri Pedro xubij-apo chire ri Jesús: Ajaf, vave' utz kabanon. Vi rat navajo', nikaben c'a oxi' tak jay. Chave rat nikaben jun, ri Moisés nikaben chuka' jun richin, y que chuka' ri' nikaben jun richin ri Elías. \p \v 5 Tok ri Pedro can c'a nich'on na apo riq'uin ri Jesús, jac'ari' tok ri tijoxela' ri' xquitz'et chi c'o jun sutz' richin sakil xka-pe pa quivi'. Y chupan c'a ri sutz' ri' c'o Jun ri xch'on-pe y xubij: Jare' ri Nuc'ajol y janíla ninvajo'; can nucukuban c'a nuc'u'x riq'uin.\f + \fr 17:5 \ft Is. 42:1; Mr. 1:11; Hch. 3:22; 2 P. 1:17.\f* Tivac'axaj c'a ri rutzij.\f + \fr 17:5 \ft Dt. 18:15; Lc. 9:35.\f* \p \v 6 Y tok ri e oxi' tijoxela' xcac'axaj\f + \fr 17:6 \ft 2 P. 1:18.\f* ri', xquikasaj-ka-qui' c'a pan ulef. Y janíla c'a xquixibij-qui'. \v 7 Y ri Jesús xjel c'a apo quiq'uin ri rutijoxela', xeruchop-ka y xubij c'a chique: Quixyacatej c'a y man tixibij-ivi',\f + \fr 17:7 \ft Mt. 14:27.\f* xcha' ri Jesús. \p \v 8 Tok ri tijoxela' xebetzu'un-pe, man jun chic c'a ri xquitz'et, xa can ruyon chic c'a ri Jesús. \p \v 9 Y tok rije' e xulan c'a pe chuvech ri juyu', ri Jesús xuchilabej chique ri rutijoxela': Man jun titzijoj-vi\f + \fr 17:9 \ft Mt. 16:20.\f* ri xitz'et. Rix utz nitzijoj pero tok yin ri xinalex chi'icojol xic'astej yan pe chiquicojol ri caminaki'; c'a jari' tok ruc'amon nitzijoj, xcha' chique.\f + \fr 17:9 \ft Mr. 9:9.\f* \p \v 10 Ri tijoxela' ri' can jari' xquibij chire ri Jesús: Roj k'axinek chikavech chi ja rat ri Cristo ri takon-pe roma ri Dios. ¿Pero achique c'a roma tok ri etamanela' chirij ri ley niquibij chi nabey chi noka' ri Cristo c'o chi noka' ri Elías?\f + \fr 17:10 \ft Mal. 4:5; Mt. 11:14; 27:47-49; Mr. 9:11; Jn. 1:21, 25.\f* xecha'. \p \v 11 Y ri Jesús xubij c'a chique: Can kitzij vi chi ri Elías nipe nabey y nuben\f + \fr 17:11 \ft Lc. 1:16.\f* c'a ruchojmilal ronojel\f + \fr 17:11 \ft Mal. 4:5, 6.\f* ri c'o. \v 12 Pero yin can ninbij c'a chive chi ri Elías ri' xpe yan y man xquinabej ta achique ri'. Xa janíla xquiben-el chire. Can achique ri xquirayij xquiben-el chire, can que vi ri' xquiben.\f + \fr 17:12 \ft Mt. 14:3; Mr. 9:13.\f* Y can que c'a chuka' ri' yin ri xinalex ri chi'icojol, ec'o ri yebanon chuve chi ninc'ovisaj tijoj-pokonal, xcha' ri Jesús. \p \v 13 Y c'ari' c'a tok ri tijoxela' xk'ax chiquivech chi ri Jesús chirij ajc'a ri Juan ri Bautista xch'on-vi. \s1 Tok ri Jesús xuc'achojirisaj jun ala' c'o ri yabil epilepsia chire \p \v 14 Tok ri Jesús y ri e oxi' rutijoxela'\f + \fr 17:14 \ft Mr. 9:14; Lc. 9:37.\f* xe'apon-ka acuchi quimolon-qui' janíla e q'uiy vinek, c'o c'a jun achin xoka' riq'uin ri Jesús y xoxuque' chuvech. Ri achin xubij c'a chire ri Jesús: \v 15 Ajaf, tajoyovaj ruvech ri nuc'ajol, roma rija' janíla nutej pokon pa ruk'a' ri yabil\f + \fr 17:15 \ft Mt. 4:24.\f* rubini'an epilepsia, y janíla c'a bey tzakinek pa k'ak' y pa tak ya'. \v 16 Xinq'uen c'a pe richin xonya' chiquivech re atijoxela' y niquic'achojirisaj ta, pero man yetiquir ta niquic'achojirisaj, xcha' ri achin. \p \v 17 Y ri Jesús jari' xubij: Man jun vinek chupan re tiempo re' ri cukul ta ruc'u'x riq'uin ri Dios. Xa conojel e sachinaki'. ¿Rix nich'ob chi yin can jantape' yic'oje' iviq'uin? ¿Can jantape' c'o chi yixincoch'?\f + \fr 17:17 \ft Lc. 9:41.\f* Tic'ama' c'a pe ri ala' vave', xcha' ri Jesús. \p \v 18 Ri Jesús richin xuc'achojirisaj ri ala', xchapon chirij ri itzel espíritu richin chi tel-el chiri' riq'uin ri ala'. Y ri ala' can jari' xc'achoj. Xq'uis c'a el ri ruyabil chupan ri hora ri' roma xel-el ri itzel espíritu. \p \v 19 Y tok ri Jesús y ri rutijoxela' quiyon chic c'a ec'o, xepe ri tijoxela' xquic'utuj chire ri Jesús: ¿Achique c'a roma roj man xojtiquir ta xkelesaj-el ri itzel espíritu? xecha' chire.\f + \fr 17:19 \ft Mr. 9:28.\f* \p \v 20 Y ri Jesús xubij chique: Man xixtiquir ta xivelesaj roma man icukuban ta ic'u'x jebel riq'uin ri Dios. Y can kitzij vi c'a ri ninbij chive: Xa riq'uin ta nicukuba' juba' ic'u'x riq'uin ri Dios, stape' ta achi'el jun ti ija'tz richin mostaza,\f + \fr 17:20 \ft Lc. 17:6.\f* xa riq'uin ri', vi rix nibij chire re jun juyu' re' chi tel-el vave' y tik'ax quela', can nik'ax-vi. Can man jun c'a ri man ta xquixtiquir niben, riq'uin nicukuba' juba' ic'u'x\f + \fr 17:20 \ft Mt. 21:21; Mr. 11:23; 1 Co. 12:9; 13:2.\f* riq'uin ri Dios. \v 21 Jac'a re jun ruvech espíritu re' nel, pero vi rix niben chi can man yixva' ta\f + \fr 17:21 \ft Hch. 13:2.\f* richin niben orar,\f + \fr 17:21 \ft Mt. 6:16, 18; 9:15; Hch. 13:3; 14:23.\f* xcha' chique. \s1 Ri Jesús nucamuluj rubixic chi xticamisex \p \v 22 Y tok ri Jesús y ri rutijoxela' ec'o chic c'a ri pa Galilea, xpe ri Jesús xubij chic c'a chique ri rutijoxela': Yin ri xinalex chi'icojol,\f + \fr 17:22 \ft Mr. 8:31; Lc. 9:22; 18:31.\f* can xquijach-vi pa quik'a'\f + \fr 17:22 \ft Mt. 16:21; Lc. 24:6, 7.\f* ri vinek.\f + \fr 17:22 \ft Mr. 9:30, 31.\f* \v 23 Can xquicamisex-vi\f + \fr 17:23 \ft Is. 53:7, 10-12; Dn. 9:26.\f* c'a; pero pa rox k'ij xquic'astej-pe chiquicojol ri caminaki'.\f + \fr 17:23 \ft Sal. 22:15, 22; 1 Co. 15:3, 4.\f* Y tok ri tijoxela'\f + \fr 17:23 \ft Mr. 9:33.\f* xcac'axaj ri xubij ri Jesús, can janíla c'a xebison. \s1 Ri Jesús can xuya' chuka' ri mero richin pa rachoch ri Dios \p \v 24 Y jac'a tok ri Jesús y ri rutijoxela' xe'apon ri pa tinamit Capernaum,\f + \fr 17:24 \ft Mr. 9:33.\f* ri yemolon ruchi' ri mero richin pa rachoch ri Dios, ri c'o chi niquitoj conojel ri achi'a', can xe'apon c'a chuka' riq'uin ri Pedro y xquic'utuj chire: ¿Ri Tijonel ivichin man nuya'\f + \fr 17:24 \ft Ex. 30:13.\f* ta cami ri mero richin pa rachoch ri Dios? xecha'. \p \v 25 Y ri Pedro xubij: Ja', nuya'. \p Y tok ri Pedro xapon ri pa jay, nabey ri Jesús xbech'on-pe y xubij chire: Simón Pedro ¿achique na c'a ri nach'ob rat? ¿Ri nima'k tak k'atoy-tzij chuvech re ruvach'ulef, achok che c'a niquic'utuj-vi ri alcaval\f + \fr 17:25 \ft Mt. 22:17, 19.\f* y ri impuestos?\f + \fr 17:25 \ft Ro. 13:7.\f* ¿Chique ri calc'ual ka rije' o chique ri ch'aka' chic ri xa man e calc'ual ta? xcha' ri Jesús. \p \v 26 Y ri Pedro xubij c'a chire ri Jesús: Ri nima'k tak k'atoy-tzij xa chique ri man e calc'ual ta niquic'utuj-vi alcaval y ri impuestos, xcha'. \p Y ri Jesús can jac'ari' xubij: Yin ajc'a ri' man nintoj ta ri alcaval y ri impuestos, roma ja yin ri Alc'ualaxel. \v 27 Pero vi xa man nikatoj ta, riq'uin juba' man nik'ax ta chiquivech achique roma tok man nikatoj ta. Xa cabiyin c'a ka pa ya' chuchapic quer. Y ri nabey ri xtachop, tajaka' c'a pa ruchi' y chiri' xtavil ri mero ri nic'atzin richin ne'aya'\f + \fr 17:27 \ft Mr. 12:17.\f* can chique ri moloy-mero richin pa rachoch ri Dios. Ri mero c'a ri' nuben c'a richin naya' can ri avichin rat y ri vichin yin, xcha' ri Jesús chire ri Pedro. \c 18 \s1 Ri nuch'utinirisaj-ri', c'o ruk'ij \p \v 1 Y jac'ari' tok ri tijoxela' xejel-apo riq'uin ri Jesús, y xquic'utuj c'a chire: Tok can ja chic ri Dios ri K'atoy-Tzij pa kavi', ¿achique c'a ri más nim ruk'ij\f + \fr 18:1 \ft Mr. 9:34; Lc. 9:46.\f* xtic'oje' chike roj? xecha'. \p \v 2 Y ri Jesús can jac'ari' tok xroyoj jun ti ac'ual y xuya' ri chiri' pa quinic'ajal. \v 3 C'ari' rija' xubij chique ri rutijoxela': Can kitzij c'a ninbij chive, vi rix man nijel ta ri ich'obonic, vi man yixoc ta achi'el jun ti ac'ual,\f + \fr 18:3 \ft Sal. 131:2.\f* man xquixoc ta pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren.\f + \fr 18:3 \ft Mr. 10:14; Lc. 18:16.\f* \v 4 Xaxe c'a ri xtuch'utinirisaj-ri' achi'el re jun ti ac'ual re', jac'ari' ri más nim ruk'ij xtic'oje' chiquicojol ri ec'o pa ruk'a' ri Dios, chupan ri aj-chicajil ajavaren. \v 5 Ri yacayon vichin yin ri pa ránima y can riq'uin quicoten nuc'ul jun ac'ual, jun ri achi'el re', man xe ta xtuc'ul ri ac'ual, xa can xquiruc'ul\f + \fr 18:5 \ft Mt. 10:40.\f* chuka' yin. \s1 Tok'ex ruvech ri vinek ri nibanon chire jun chic chi nimacun \p \v 6 Vi c'o ta jun co'ol ri yiniman y nipe ta jun vinek y nuben chire ri jun co'ol ri' chi nitzak pa mac; man utz ta ri nuben. Romari' ri vinek ri nich'obon chi nuben ri etzelal ri', más ta utz chire rija' chi ximon jun nimalej abej richin que'en chukul y netorix can pa jun nimalej ya'\f + \fr 18:6 \ft Mr. 9:42; Lc. 17:2.\f* ri janíla nim rupan. Y ri abej ri' ja ta ri nisilox roma ri chicop nibix burro chire. \v 7 C'ayef quibanon ri vinek ec'o chuvech re ruvach'ulef roma ec'o ri yebanon chique chi yemacun. Can c'o-vi c'a chi queri' nic'ulvachitej chuvech re ruvach'ulef. Pero ri can ruc'amon chi janíla nok'ex\f + \fr 18:7 \ft Mt. 26:24.\f* ruvech jac'a ri vinek ri nibanon chire jun chic chi nimacun.\f + \fr 18:7 \ft Dt. 13:6; Lc. 17:1.\f* \p \v 8 Xa roma c'a ri' vi jun ak'a' o jun avaken ri nibanon chave chi yamacun, más ta utz chi nachoy y natorij-el. Roma más utz chi xaxe jun ak'a' o jun avaken c'o y yatoc chupan ri c'aslen ri man q'uisel ta, que chuvech ta ca'i' ak'a' y ca'i' avaken c'o y xa chi tz'aket yabetorix can chupan ri k'ak'\f + \fr 18:8 \ft Mt. 5:30; 14:3, 4; Mr. 9:43, 45.\f* ri man jun bey xtichup. \v 9 Y chuka' vi xa jun chique ri runak'-avech nibanon chave chi yamacun, más ta utz navelesaj y natorij-el. Roma más utz chi xaxe jun runak'-avech c'o y yatoc chupan ri c'aslen ri man q'uisel ta, que chuvech ta ca'i' runak'-avech c'o y xa chi tz'aket yabetorix can chupan ri k'ak'.\f + \fr 18:9 \ft Mt. 5:29.\f* \s1 Jun c'ambel-tzij chirij jun carne'l sachinek can \p \v 10 Man c'a que'ivetzelaj ri vinek ri can man jun oc quik'ij,\f + \fr 18:10 \ft Zac. 13:7.\f* roma rije' can e chajin coma ángeles.\f + \fr 18:10 \ft Sal. 34:7; Lc. 1:19; He. 1:14.\f* Y yin ninbij c'a chive chi ri chajinela' quichin rije' can jantape' c'a yetiquir ye'apon chila' chicaj riq'uin ri Nata'. \v 11 Y yin ri xinalex chi'icojol, can xipe-vi c'a chiquicanoxic y chiquicolic\f + \fr 18:11 \ft Lc. 9:56.\f* ri ec'o pa mac.\f + \fr 18:11 \ft Mt. 9:13; Lc. 19:10; Jn. 3:17.\f* \p \v 12 Can quixch'obon c'a jebel roma ri xtinbij chive. Vi jun achin ec'o ta jun ciento rucarne'l y nisach ta can jun tok yeberuyuk'uj, ¿man cami yeruya' ta can juba' ri ch'aka' chic rucarne'l, y nibe pa tak juyu' chucanoxic ri jun\f + \fr 18:12 \ft Lc. 15:4.\f* ri sachinek can? \v 13 Y stape' ri achin ri' c'a ec'o na ri ch'aka' chic rucarne'l ri man xesach ta, yin ninbij chi rija' más c'a niquicot ránima riq'uin ri jun rucarne'l ri sachinek can, vi nerila-pe. \v 14 Can que c'a chuka' ri' nibanatej riq'uin ri aj-chicajil Itata', can man rurayibel ta c'a rija' chi nisach ta can jun vinek chupan ri mac, stape' ta ri vinek ri' man jun oc ruk'ij. \s1 Tijonic chirij ri cuyubel-mac \p \v 15 Vi c'o c'a jun avach'alal c'o itzel ri nuben chave, cabiyin riq'uin y pa ruyonil tabij c'a chire.\f + \fr 18:15 \ft Lv. 19:17; Lc. 17:3.\f* Y vi ri avach'alal ri' nrac'axaj ri nabij chire, can xach'acon-vi c'a ri'.\f + \fr 18:15 \ft Stg. 5:20.\f* \v 16 Jac'a vi xa man yarac'axaj ta, que'ac'uaj c'a jun o e ca'i' chic, richin chi chiquivech rije' tok nabij chire ri avach'alal chi man utz ta rubanon. Richin queri' can ix ca'i'\f + \fr 18:16 \ft Jn. 8:17.\f* o ix oxi'\f + \fr 18:16 \ft Nm. 35:30; Dt. 17:6; 2 Co. 13:1; He. 10:28; 1 Jn. 5:7, 8.\f* c'a ri ixc'o tok nibanatej ronojel ri'. \v 17 Y vi ri avach'alal can man nrac'axaj ta riq'uin ri xibij rix chire, c'ari' rat ri rubanon ri itzel chave tabij chique conojel ri kach'alal niquimol-qui'. Y tok bin chic chire coma ri kach'alal y man riq'uin ri' man niniman ta tzij, richin tuna' chi man utz ta\f + \fr 18:17 \ft 1 Ti. 5:20.\f* ri xuben, tibana' c'a chire chi man ivachibil\f + \fr 18:17 \ft 1 Co. 5:9.\f* ta chic.\f + \fr 18:17 \ft Ro. 16:17.\f* \p \v 18 Y can kitzij vi c'a chi yin ninya' can vuchuk'a' pan ik'a'. Y romari' can utz vi c'a xtitz'et ri chila' chicaj, tok rix xtitz'apej o xtijek jun bey chiquivech ri vinek.\f + \fr 18:18 \ft Mt. 16:19; Jn. 20:23.\f* \p \v 19 Chuka' ninbij chive: Vi chuvech re ruvach'ulef ec'o e ca'i' kach'alal ri can junan quivech\f + \fr 18:19 \ft Mt. 5:24.\f* richin chi niquiben xabachique c'utunic chire ri Dios, ri Nata' Dios ri c'o chila' chicaj can xtuben c'a ri nic'utux chire\f + \fr 18:19 \ft Stg. 5:16.\f* coma ri e ca'i' ri'. \v 20 Roma xabacuchi c'a ri quimolon-qui' ca'i' o e oxi', vi can pa nubi' yin quimolon-vi-qui', can inc'o c'a pa quinic'ajal,\f + \fr 18:20 \ft Ez. 48:35.\f* xcha' ri Jesús. \p \v 21 Y can jari' tok xjel-apo ri Pedro riq'uin ri Jesús y xubij chire: Ajaf, vi jun vach'alal can jantape' c'o itzel nuben chuve, ¿c'a janipe' c'a bey ruc'amon chi nincuy rumac? ¿Jun cami vuku'\f + \fr 18:21 \ft Lc. 17:4.\f* bey ruc'amon chi nincuy rumac? xcha' ri Pedro chire ri Jesús. \p \v 22 Jac'a ri Jesús xubij chire ri Pedro: Yin man ninbij ta c'a chave chi vuku' bey ri ruc'amon chi nacuy rumac jun avach'alal ri c'o itzel nuben chave. Yin ninbij c'a chave chi ri rumac ri avach'alal ruc'amon chi nacuy\f + \fr 18:22 \ft Col. 3:13.\f* setenta bey vukutek. \s1 Jun c'ambel-tzij chirij ri samajel ri man xucuy ta jun rachibil \p \v 23 Roma chupan ri aj-chicajil k'atbel-tzij, can nibanatej c'a achi'el ri xbanatej roma jun rey. Re rey re' xrajo' c'a nuchojmirisaj janipe' quic'as chiquijujunal ri rusamajela'. \v 24 Y tok ri rey ri' xuchop c'a ruchojmirisaxic, c'o c'a jun rusamajel xbepabex chuvech y re samajel re' c'o la'ek jun lajuj millón quetzales ruc'as. \v 25 Roma c'a ri samajel ri' man nitiquir ta nutoj ri ruc'as rubanon, ri rey xubij c'a chi tic'ayix ri rusamajel rachibilan ri rixjayil y ri e calc'ual.\f + \fr 18:25 \ft 2 R. 4:1.\f* Y chuka' can quec'ayix ri ru-cosas richin ri cajel noc chuvech ri c'as. \v 26 Can jac'ari' tok ri samajel xukasaj-ri' c'a pan ulef chuvech ri rey, y janíla c'a nuc'utuj utzil chire. Ri samajel nubila' c'a chire ri rey: Tabana' utzil quinavoyobej c'a juba' más. Yin can xtintoj c'a chave ronojel ri nuc'as, xcha' rija'. \v 27 Y ri rey ri rajaf ri samajel ri', can janíla vi c'a xujoyovaj ruvech ri rusamajel janíla q'uiy ruc'as, romari' xucuy ri ruc'as y man jun xuben chire. \v 28 Jac'a tok colotajinek chic el ri samajel\f + \fr 18:28 \ft Mt. 20:2.\f* ri', xberuc'ulu' c'a pe jun chic samajel ri banayon jun kajo'n riq'uin. Ri kajo'n c'a ri rubanon ri jun rachibil ri', man achi'el ta c'a ri ruc'as rija', xa jun la'ek cien quetzales. Man riq'uin ri', rija' xuchop chukul y nutz'apej yan c'a ruxla', y nubij c'a chire: Tatojo-pe ri c'as abanon viq'uin, nicha' c'a chire. \v 29 Y ri rachibil pa samaj can jac'ari' xxuque-ka chuvech, y janíla c'a nuc'utuj utzil chire; can nubij c'a: Quinavoyobej chic c'a juba' y yin xtintoj ronojel chave, xcha'. \v 30 Jac'a ri achin samajel achok iq'uin banon-vi ri c'as, man xka' ta chuvech ri xbix chire y romari' xbe pa k'atbel-tzij y xberuya' can pa cárcel, richin chi tutz'eta' c'a achique rubaniquil nuben richin nutoj can ri ruc'as, richin nicolotej-pe. \v 31 Y ri ch'aka' chic cachibil pa samaj tok xquitz'et ronojel ri xbanatej, can xpe-vi c'a bis pa cánima. Y rije' xebe c'a riq'uin ri rey ri cajaf y xbequitzijoj c'a ronojel ri xuben ri jun samajel riq'uin ri jun chic. \v 32 Y ri rey, ri cajaf, can jac'ari' xutek royoxic ri samajel ri man utz ta xuben, y xubij c'a chire: Rat, xa at jun ajc'a itzel nusamajel. Yin xincuy ronojel ri nimalej ac'as, roma can queri' ri c'utunic xaben chuve. \v 33 ¿Man ja ta cami ri' ri ruc'amon chuka' xaben ta rat riq'uin ri avachibil pa samaj, achi'el\f + \fr 18:33 \ft Col. 3:13.\f* ri xinben yin aviq'uin chi xinjoyovaj\f + \fr 18:33 \ft Ef. 4:32.\f* avech? \v 34 Y can jac'ari' ri rey ri cajaf ri samajela', roma xyacatej royoval xujech c'a el ri itzel rusamajel pa quik'a' ri achi'a' ri yebetz'apen can pa cárcel, y chiri' xtiban chire chi nuc'ovisaj tijoj-pokonal c'a tok nitojtej na can ronojel ri ruc'as. \p \v 35 Can que c'a ri' xtuben ri Nata' Dios ri c'o chila' chicaj iviq'uin rix,\f + \fr 18:35 \ft Pr. 21:13.\f* vi man riq'uin ta ronojel ivánima nicuy quimac ri ivach'alal tok c'o itzel niquiben chive,\f + \fr 18:35 \ft Mt. 6:12; Mr. 11:26.\f* xcha' ri Jesús. \c 19 \s1 Ri vinek e c'ulan man utz ta niquijech-qui' \p \v 1 Y tok ri Jesús xtane' chubixic ri ch'abel ri', xbe c'a e rachibilan ri rutijoxela', xuya' c'a can ri lugar ri', ri rubini'an Galilea. Rija' xbe c'a quela' pa Judea, y xk'ax c'a juc'an chire ri raken-ya' rubini'an Jordán.\f + \fr 19:1 \ft Mr. 10:1; Jn. 10:40.\f* \v 2 Rija' can janíla c'a e q'uiy vinek\f + \fr 19:2 \ft Mt. 15:20.\f* ri xetzekelben richin ri chiri',\f + \fr 19:2 \ft Mr. 6:55.\f* y ec'o c'a chuka' ri xeruc'achojirisaj.\f + \fr 19:2 \ft Mt. 12:15.\f* \p \v 3 Y jac'ari' tok ec'o achi'a' fariseos ri xe'apon riq'uin, richin chi niquiya' ta pa c'ayef ri Jesús y nitzak ta pa quik'a'. Y romari' xquic'utuj c'a chire: ¿Jun achin ruc'amon nujech-ri' riq'uin ri rixjayil\f + \fr 19:3 \ft Mt. 5:31.\f* roma xabachique ri niquic'ulvachij? Queri' ri xquic'utuj rije'. \p \v 4 Pero ri Jesús xubij c'a chique ri achi'a' ri': ¿Man itz'eton ta c'a rix chupan ri ruch'abel ri Dios ri nubij-vi chi ri Dios can ja ri pa rutiquiribel pe tok can pa c'ulaj xeruben y man ruyon ta jun? Can man ruyon ta c'a ri achin, y chuka' man ruyon ta ri ixok.\f + \fr 19:4 \ft Gn. 1:27; 5:2; Mal. 2:15; Mr. 10:6.\f* \v 5 ¿Chuka' can man itz'eton ta ri ch'abel ri nibin chi romari' ri achin man chic c'a quiq'uin ta rute-rutata' xtic'oje-vi? Xa riq'uin c'a ri rixjayil\f + \fr 19:5 \ft 1 Co. 7:2.\f* xtic'oje-vi, y che ca'i' xa jun c'a xtiquiben.\f + \fr 19:5 \ft Gn. 2:24; Mr. 10:9; 1 Co. 6:16; Ef. 5:31.\f* Queri' nubij ri ruch'abel ri Dios. \v 6 Y romari' tok quic'uan chic qui', man chic e ca'i' ta c'a vinek, man que ta ri', xa jun chic c'a ri quibanon. Roma c'a ri' ri can e tunun chic roma ri Dios, man tuben ri vinek chi yeruch'er, xcha' ri Jesús. \p \v 7 Y ri achi'a' fariseos xquic'utuj c'a chire ri Jesús: Vi man ruc'amon ta chi queri' niban, ¿achique c'a roma tok ri Moisés xubij chi jun achin, xaxe tubana' jun vuj richin jachojri'il\f + \fr 19:7 \ft Dt. 24:1; Mt. 5:31.\f* chire ri rixjayil y tuya' can? \p \v 8 Y ri Jesús xubij c'a chique ri achi'a' ri': Can achi'el c'a covirinek\f + \fr 19:8 \ft Jer. 6:16; He. 3:15.\f* ri ivánima rix chupan ri man utz ta, can que c'a chuka' ri' xc'ulvachitej ojer can, ri pa ru-tiempo ri Moisés. Xa romari' tok rija' xuya' k'ij chi utz niban ri jachojri'il riq'uin ri ixjaylonel. Y stape' ri pa rutiquiribel pe, man que ta ri' xbanatej. \v 9 Yin can ninbij-vi c'a chive chi xabachique achin ri nujech-ri'\f + \fr 19:9 \ft 1 Co. 7:10, 11.\f* riq'uin ri rixjayil y xa man roma ta ri ixok nucanoj jun chic achin; vi ri achin ri' nuq'uen chic pe jun ixok, ri achin ri' nimacun chuvech ri Dios. Y vi c'o c'a jun achin ri nuc'uan-el ri ixok ri jachon can roma ri rachijil, chuka' ri achin ri' nimacun\f + \fr 19:9 \ft Mt. 5:32; Mr. 10:11; Lc. 16:18.\f* chuvech ri Dios, xcha' ri Jesús. \p \v 10 Y ri tijoxela' xquibij c'a chire ri Jesús: Vi jun achin can jantape' ximil riq'uin ri rixjayil, más ta utz chire ri achin chi man ta c'o rixjayil,\f + \fr 19:10 \ft Gn. 2:18; Pr. 5:15-19; 1 Co. 7:1, 8; 1 Ti. 4:3.\f* xecha' rije'. \p \v 11 Y ri Jesús can jari' tok xubij chique ri rutijoxela': Man conojel ta c'a ri jebel ta ruc'ulic niquiben chire ri ch'abel ri xibij, roma man chique ta conojel yo'on-vi k'ij chi que ta ri' niquiben can y man ta yec'ule'.\f + \fr 19:11 \ft 1 Co. 7:7, 9.\f* \v 12 Y can ec'o na vi achi'a' ri can c'a pa calaxic pe riq'uin ri quite' tok xk'alajin yan chi man xtiquicanoj ta ixok. Ec'o chuka' achi'a' ri e queri', pero xa roma ri banon chique coma ri ak'omanela'. Y ec'o chuka' achi'a' ri e queri', pero xa quiq'uin rije' xpe-vi chi man niquicanoj ta ixok, richin chi yesamej jebel pa rusamaj ri Dios\f + \fr 19:12 \ft 1 Co. 7:32, 34; 9:5, 15.\f* y yequito' ri ye'oc pa ruk'a' ri Dios, chupan ri aj-chicajil ajavaren. Ri jun c'a ri can nuna' chi nitiquir nuben chi man nic'ule' ta, can man c'a tic'ule', xcha' ri Jesús. \s1 Ri Jesús yerajo' chuka' ri ac'uala' \p \v 13 Y ec'o c'a ac'uala' ri xe'uc'uex-apo chuvech ri Jesús, richin chi rija' tuya' ruk'a' pa quivi' y tuc'utuj chuka' ri rutzil ri Dios pa quivi' ri ac'uala' ri'. Pero ri tijoxela' xa xquibij chique ri vinek chi man tiquiben queri'.\f + \fr 19:13 \ft Mr. 10:13; Lc. 18:15.\f* \v 14 Pero ri Jesús xa xubij c'a chique ri rutijoxela': Tiya' k'ij richin chi ri ac'uala' yepe c'a viq'uin yin, y man que'ik'et. Roma ri xque'oc pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren, xaxe ri e achi'el ri ac'uala'.\f + \fr 19:14 \ft Mt. 18:3.\f* \p \v 15 Y tok ri Jesús ruc'utun chic c'a ri rutzil ri Dios y xuyala' can ruk'a' pa quivi' ri ac'uala', rija' xbe, xuya' c'a can ri lugar ri'. \s1 Ri c'ajol achin beyon ri xch'on riq'uin ri Jesús \p \v 16 Y c'o c'a jun ri xapon riq'uin ri Jesús y xubij: Rat ri utzilej Tijonel tabij c'a chuve: ¿Achique c'a utzilej banobel ri ruc'amon ta chi ninben yin richin queri' nic'oje' ta nuc'aslen ri man q'uisel ta?\f + \fr 19:16 \ft Lc. 10:25.\f* xcha' rija'. \p \v 17 Y ri Jesús xubij chire: ¿Achique c'a roma tok nabij utz chuve yin? Roma man jun vinek ri utz ta, xa can xe c'a Jun ri utz y ri' ja ri Dios. Vi rat can navajo' c'a yatapon chupan ri c'aslen ri man q'uisel ta, can que'atakej c'a ri pixa',\f + \fr 19:17 \ft Lv. 18:5.\f* xcha' chire. \p \v 18 Y xpe ri c'ajol achin ri apovinek riq'uin ri Jesús xuc'utuj c'a: ¿Achique chi pixa' ri'? xcha'. \p Y ri Jesús xubij chire: Ri pixa' ri' ja ri man cacamisan;\f + \fr 19:18 \ft Ex. 20:13; Dt. 5:17.\f* rat achin ri c'o avixjayil man tacanoj jun chic ixok; man catelek'; man tatz'uc tzij chirij jun chic vinek. \v 19 Chuka' taya' quik'ij ri ate-atata'.\f + \fr 19:19 \ft Mt. 15:4.\f* Y achi'el navajo-ka-avi' rat, que c'a chuka' ri' que'avajo' ri ch'aka' chic.\f + \fr 19:19 \ft Lv. 19:18; Ro. 13:9; Ga. 5:14; Stg. 2:8.\f* Ja pixa' ri', xcha' ri Jesús. \p \v 20 Y ri c'ajol achin xubij c'a chire ri Jesús: C'a in co'ol tok nubanon-pe ronojel ri'. ¿Achique ta c'a ri ch'aka' chic ri man nubanon ta? xcha' rija'. \p \v 21 Y ri Jesús xubij c'a chire: Richin can natz'akatisaj c'a rubanic ronojel, xaxe chic c'a jun ri man abanon ta. Man atalun ta ri abeyomel chiquivech ri vinek ri man jun c'o quiq'uin. Te'ac'ayij\f + \fr 19:21 \ft Hch. 2:45.\f* c'a can ri c'o aviq'uin y ri rajel\f + \fr 19:21 \ft Hch. 4:34.\f* tataluj chiquivech ri vinek ri man jun c'o quiq'uin,\f + \fr 19:21 \ft 1 Ti. 6:18.\f* richin queri' nic'oje' abeyomel chila' chicaj.\f + \fr 19:21 \ft Lc. 12:33; 16:9.\f* Y catampe c'a viq'uin y quinatzekelbej, xcha' ri Jesús. \p \v 22 Tok ri c'ajol achin xrac'axaj c'a ri ch'abel ri xubij ri Jesús, nibison ránima xtzolin-el, roma janíla ri beyomel c'o riq'uin y man nrajo' ta nel pa ruk'a'. \p \v 23 Can jac'ari' tok ri Jesús xubij chique ri rutijoxela': Vacami can ninbij-vi c'a chi can kitzij vi chi janíla c'ayef chi jun ri janíla beyomel\f + \fr 19:23 \ft 1 Ti. 6:9.\f* c'o riq'uin noc ta pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren. \v 24 Xa más la'ek man can ta c'ayef chi nik'ax ri jun chicop rubini'an camello pa ti rujulil jun bak, que chuvech jun beyon noc ta pa rajavaren o pa ruk'a' ri Dios,\f + \fr 19:24 \ft Mr. 10:24.\f* xcha' ri Jesús. \p \v 25 Y tok ri rutijoxela' ri Jesús xcac'axaj ri ch'abel ri', can achique la xcac'axaj. Y niquibila' c'a chiquivech: Vi can achi'el ri nubij, queri', man jun xticolotej, yecha' c'a. \p \v 26 Ri Jesús xerutzu-apo ri rutijoxela' y xubij chique: Man tich'ob queri'. Ri vinek man yetiquir ta niquicol-qui', jac'a ri Dios ronojel nitiquir nuben,\f + \fr 19:26 \ft Gn. 18:14; Job 42:2; Jer. 32:17; Mr. 10:27.\f* xcha' chique. \p \v 27 Y jari' tok ri Pedro xubij c'a chire ri Jesús: Rat avetaman chi roj kayo'on can ronojel ri c'o kiq'uin,\f + \fr 19:27 \ft Lc. 14:33.\f* richin queri' at katzekelben.\f + \fr 19:27 \ft Mt. 4:20; 9:9; Mr. 1:17-20; 10:28; Lc. 5:11; 18:28.\f* ¿Y achique c'a ri xtikac'ul roj romari'? \p \v 28 Ri Jesús xubij c'a: Can kitzij c'a ninbij chive chi tok xtapon ri tiempo tok ronojel c'ac'a'\f + \fr 19:28 \ft 2 Co. 5:17.\f* chic rubanic, yin ri xinalex chi'icojol c'o chic c'a nuk'ij-nuc'ojlen y xquitz'uye' pa jun ch'aquet richin yik'aton tzij. Y jac'a chuka' ri' tok rix ri xixtzekelben vichin, xquixtz'uye' pa cablajuj ch'aquet richin nik'et tzij\f + \fr 19:28 \ft 1 Co. 6:2; Ap. 2:26.\f* pa quivi' ri cablajuj tak tinamit rubanon re nimalej tinamit Israel.\f + \fr 19:28 \ft Lc. 22:30.\f* \v 29 Y xabachique vinek ri voma c'a yin ruyo'on can rachoch, rach'alal e alabon y xtani', rute-rutata', rixjayil, ralc'ual o rulef, q'uiy c'a ri xtuc'ul; can pa ciento c'a bey más q'uiy ri xtuc'ul. Y xtrichinaj chuka' ruc'aslen ri man q'uisel ta. \v 30 Y e q'uiy c'a ri janíla quik'ij vacami, xtapon ri k'ij tok manek chic quik'ij xtic'oje'. Y e q'uiy ri xa manek quik'ij re vacami, xtapon ri k'ij tok xtic'oje' quik'ij.\f + \fr 19:30 \ft Mt. 20:16; Mr. 10:31.\f* \c 20 \s1 Ri samajela' ri junan cajel xquic'ul \p \v 1 Ri nuben jun achin ri tata'aj pa jun jay chi xel-el ri nimak'a' chiquicanoxic samajela', richin yerutek pa rulef ri ruticon uva chuvech, can junan c'a riq'uin tok ri vinek ye'oc pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren. \v 2 Tok ri achin ri' xeril c'a ri rusamajela' y ch'ovinek chic quiq'uin chi can xtuya-vi jun quetzal chique, c'ari' c'a xerutek chusamajixic ri rulef ri ruticon ruvech riq'uin uva. \v 3 Pa tak las nueve la'ek ri nimak'a' ri', rija' xel chic el jun bey y xerutz'et c'a ri chiri' pa c'ayibel chi ec'o samajela' ri man quilon ta quisamaj. \v 4 Rija' xapon quiq'uin y xch'on quiq'uin; rija' xubij c'a chique: ¿Nivajo' isamaj? Roma vi nivajo', quixbiyin c'a chuka' rix quixbesamej ri pa vulef nuticon uva chuvech, y yin xtinya' c'a chive ri ruc'amon chi nich'ec, xcha' chique. Y ri samajela' ri' can xebe na vi ri pa samaj. \v 5 Ri tata'aj c'a ri rajaf ri ulef, can que c'a chuka' ri' ri xubanala' quiq'uin ri ch'aka' chic samajela' ri xeril tok xel-el ri pa nic'aj-k'ij y ri pa tak las tres ri tikak'ij. Rija' xerutek c'a ri samajela' pa rusamaj y xubij chique chi can xtuya-vi c'a chique ri ruc'amon chi niquich'ec. \v 6 Y ri pa tak las cinco ri tikak'ij rija' xel chic el jun bey y xeberila' c'a pe ch'aka' chic samajela'. Y rija' xubij c'a chique ri samajela' ri': ¿Achique c'a roma tok man ivilon ta el isamaj y chi jun k'ij re ixc'o vave'? xcha' chique. \v 7 Y ri samajela' ri' xquibij c'a: Man jun xyo'on kasamaj, xecha'. Y ri tata'aj rajaf ri ulef xubij c'a chique ri samajela' ri': Quixbesamej c'a chuka' rix pa vulef ri nuticon uva chuvech y xtinya' c'a chive ri janipe' ruc'amon chi nich'ec, xcha' chique. Y ri samajela' ri' can xebe na vi ri pa samaj. \p \v 8 Jac'a tok xka-ka ri k'ij, xpe ri rajaf ri ulef tiquil uva chuvech, xubij c'a chire ri uc'uey quichin ri rusamajela': Que'avoyoj-pe conojel ri samajela' y que'atojo-el.\f + \fr 20:8 \ft Lv. 19:13.\f* Nabey c'a ye'avoyoj-pe ri samajela' xe'oka' pa ruq'uisibel, y ja ri samajela' ri xe'oka' pa nabey jari' ri xqueruq'uisibej can, xcha' rija'. \v 9 Tok ri samajela' ri xe'oc pa samaj ri pa tak las cinco ri tikak'ij, xe'apon richin nequic'ulu-pe ri cajel, jun quetzal c'a ri xquic'ulula-pe, roma queri' ri rurayibel ri rajaf ri ulef, chi nuya' chique. \v 10 Y tok xe'apon c'a ri samajela' ri xe'oc pa samaj nabey, richin nequic'ulu-pe ri cajel; xquich'ob chi rije' más q'uiy cajel xtiquic'ul chiquivech ri ch'aka' chic ri xa man jun k'ij ta ri xesamej. Jac'a tok xquic'ul ri cajel, c'ari' c'a xquitz'et chi rije' chuka' xa jun quetzal ri cajel xquic'ul. \v 11 Tok ri samajela' ri' xquic'ul ri cajel y xquitz'et chi junan ri xquic'ul quiq'uin ri ch'aka', xquich'ojij c'a ri cajel. \v 12 Ri samajela' ri' niquibij c'a: Ri ruq'uisibel tak samajela' ri xe'oc pa samaj, ri xa jun hora oc xesamej, can junan xaben chique kiq'uin roj, tok roj jun k'ij ri xojsamej y xojc'oje' chuka' chuxe' ri ruk'ak'al ri k'ij, yecha' c'a. \v 13 Y ri tata'aj rajaf ri samaj xubij c'a chire jun chique ri samajela' ri': Riq'uin ri junan xentoj ri ch'aka' chic samajela' man jun itzel xinben chave rat. Roma aviq'uin rat xa can oj canajinek c'a can chi jun quetzal ri ninya' chave. ¿Noka' chi'ac'u'x? \v 14 Vacami rat xaxe c'a tac'uaj la avajel y utz yabe. Y jac'a chique ri samajela' ri c'a pa ruq'uisibel xe'oc pa samaj, can pa vánima c'a yin xpe-vi tok xinya-el ri cajel achi'el ri avajel rat. \v 15 Roma ronojel ri c'o viq'uin yin, can pa nuk'a' c'a yin c'o-vi richin ninben achique ri ninvajo' ninben riq'uin.\f + \fr 20:15 \ft Ro. 9:21.\f* ¿O rat xa itzel nana'\f + \fr 20:15 \ft Jon. 4:1.\f* chuve tok yin xa ja ri utz ninben? xcha' rija'. \v 16 Re c'ambel-tzij re' nuk'alajirisaj c'a achique rubanic ri tzij: E q'uiy c'a ri janíla quik'ij vacami, xtapon c'a jun k'ij tok manek chic quik'ij xtic'oje'. Y e q'uiy ri xa manek quik'ij re vacami, xtapon jun k'ij tok xtic'oje' quik'ij.\f + \fr 20:16 \ft Mt. 19:30.\f* Y stape' e q'uiy ri ye'oyox,\f + \fr 20:16 \ft Lc. 14:24.\f* man conojel ta c'a ri xquechatej\f + \fr 20:16 \ft Mt. 22:14.\f* richin nic'oje' quik'ij. Queri' xubij ri Jesús. \s1 Ri Jesús nunataj chic jun bey chi xticamisex \p \v 17 Ri Jesús y ri cablajuj rutijoxela' y ri ch'aka' chic vinek e benek quiq'uin, quichapon-el ri bey nibe pa tinamit Jerusalem.\f + \fr 20:17 \ft Jn. 12:12.\f* Y jari' tok ri Jesús xeruch'er-el juba' ri rutijoxela' roma c'o c'a ri nrajo' nubij chique. \v 18 Rija' xubij c'a: Rix ivetaman chi pa tinamit Jerusalem kachapon-vi-el bey, y ja ri chiri' ri xquijach-vi-el yin ri xinalex chi'icojol. Xquijach-el pa quik'a' ri principal-i' tak sacerdotes y ri etamanela' chirij ri ley. Y rije' xtiquibij c'a chi tika' ri camic\f + \fr 20:18 \ft Mt. 16:21.\f* pa nuvi'. \v 19 Y chuka' xquinquijech-el pa quik'a'\f + \fr 20:19 \ft Mt. 27:2; Jn. 18:28; Hch. 3:13.\f* vinek ri xa man e israelitas ta. Y ri vinek man e israelitas ta xquinquitze'ej, xquinquich'ey y c'ari' xquinquibajij chuva ri cruz richin yiquen (yicom). Pero pa rox k'ij xquic'astej-pe. \s1 Tok ri quite' ri Jacobo y ri Juan xapon riq'uin ri Jesús \p \v 20 Y ri e ca'i' tijoxela' ri e ruc'ajol ri achin rubini'an Zebedeo,\f + \fr 20:20 \ft Mt. 4:21.\f* xejel-apo riq'uin ri Jesús,\f + \fr 20:20 \ft Mr. 10:35.\f* cachibilan ri quite'.\f + \fr 20:20 \ft Mt. 27:56; Mr. 15:40.\f* Y ri quite' xxuque' c'a ka chuvech ri Jesús richin chi nuc'utuj jun utzil chire. \v 21 Ri Jesús xubij c'a chire ri te'ej ri': ¿Achique c'a ri navajo'? xcha' chire. \p Y ri ixok xubij c'a chire ri Jesús: Yin ninvajo' c'a chi tok c'o chic ri utzilej ak'atbel-tzij, can tabana' c'a chi re ca'i' val re' yetz'uye'\f + \fr 20:21 \ft Mt. 19:28.\f* ta apo aviq'uin; jun ta c'a ri pan avajquik'a' y jun ta ri pan avajxocon (izquierda). Can tabana' chique chi nic'oje' ta quik'ij, xcha' rija'. \p \v 22 Y jac'ari' tok ri Jesús xubij: Rix man ivetaman ta c'a chi c'ayef chive ri nic'utuj. Y romari' yin ninc'utuj c'a chive vacami: ¿Nicoch' cami rix achi'el ri xtiban chuve yin? ¿Y nicoch' cami chuka' rix jun tijoj-pokonal\f + \fr 20:22 \ft Mt. 26:39; Mr. 14:36; Jn. 18:11.\f* achi'el ri xtika' pa nuvi' yin? Roma ronojel c'a re xtik'ax pa nuvi', xa achi'el jun c'ayevalej bautismo,\f + \fr 20:22 \ft Lc. 12:50.\f* xcha' ri Jesús. \p Y ri ca'i' tijoxela' ri e ral ri ixok xquibij c'a: Nikacoch', xecha' chire ri Jesús. \p \v 23 Y ri Jesús xubij chic c'a chique: Can kitzij vi c'a chi rix xticoch' na vi achi'el ri xtiban chuve yin. Chuka' can xticoch' jun tijoj-pokonal\f + \fr 20:23 \ft Ro. 8:17; Ap. 1:9.\f* achi'el ri xtika' pa nuvi' yin; ri xa xtik'ax pa nuvi' achi'el jun c'ayevalej bautismo. Xa jac'a ri nibij, chi rix nivajo' chi jun nitz'uye' pa vajquik'a'\f + \fr 20:23 \ft Mt. 25:34.\f* y jun ri pa vajxocon (izquierda), ri' man pa nuk'a' ta c'a yin c'o-vi richin chi ninya' chive. Roma ri nic'utuj rix, ri' xa quichin chic c'a ri xtubij ri Nata' chi utz chi yetz'uye' chiri', xcha' ri Jesús. \p \v 24 Y jac'a tok ri lajuj chic tijoxela' xcac'axaj ri xbitej, xpe c'a coyoval chique ri e ca'i' tijoxela' ri can cach'alal qui'. \v 25 Can jac'ari' tok ri Jesús xeroyoj ri rutijoxela' y xubij c'a chique: Yin ninbij chi rix jebel ivetaman chi re vave' chuvech re ruvach'ulef ri k'atoy tak tzij, roma can ec'o c'a ri vinek pa quik'a', romari' can niquina' chi ja rije' ri e cajaf.\f + \fr 20:25 \ft Lc. 22:25.\f* Xa can xe c'a ri c'o quik'ij ri yebin ri c'o chi niban. \v 26 Jac'a ri chi'icojol rix man que ta ri'. Roma ri nrajo' c'a nic'oje' ruk'ij chive rix, nic'atzin chi nuna-ka-ri' chi xa manek ruk'ij y tuch'utinirisaj-ri' richin nusuj-ri' chubanic xabachique samaj.\f + \fr 20:26 \ft Mt. 23:11; Mr. 9:35; 10:43.\f* \v 27 Vi jun c'a chive rix can nrajo' chi ja rija' ri nabey y c'o ta ruk'ij, can tuna' c'a ri' chi xa manek ruk'ij\f + \fr 20:27 \ft Mt. 18:14.\f* y tuch'utinirisaj-ri' richin chi nusuj-ri' chubanic xabachique samaj. \v 28 Can c'o c'a chi nuben achi'el ri ninben yin, ri xinalex chi'icojol. Yin man ninpokonaj\f + \fr 20:28 \ft Jn. 13:4; Fil. 2:7.\f* ta yisamej coma ri ch'aka', roma can richin ri' tok xipe; y man xipe ta c'a richin chi ec'o chic ch'aka' yebanon-pe ri ninbij chique. Can jac'a yin\f + \fr 20:28 \ft Lc. 22:27.\f* ri yibanon ri samaj, y can jac'a yin ri yiyo'on ri nuc'aslen\f + \fr 20:28 \ft Is. 53:10; 1 Ti. 2:6; Tit. 2:14; He. 9:28.\f* richin queri' e q'uiy\f + \fr 20:28 \ft Mt. 26:28.\f* ri yecolotej, xcha' ri Jesús. \s1 Ri Jesús yeruc'achojirisaj ca'i' moyi' \p \v 29 Ri Jesús y ri rutijoxela' jac'ari' tok niquiya' can ri tinamit rubini'an Jericó,\f + \fr 20:29 \ft Lc. 18:35.\f* y e janíla c'a e q'uiy vinek ri e tzekelbeyon-el.\f + \fr 20:29 \ft Mr. 10:46.\f* \v 30 Can jac'ari' tok e ca'i' moyi'\f + \fr 20:30 \ft Mt. 9:27.\f* e tz'uyul chuchi' ri bey xcac'axaj c'a chi ri Jesús jari' ri nik'ax-el queri', y rije' riq'uin cuchuk'a' xech'on y xquibij c'a: Rat Ajaf, ri at riy-rumam can ri rey David, tajoyovaj c'a kavech roma re kabanon, xecha' c'a. \p \v 31 Y ri vinek xquibila' c'a chique chi man chic quech'on. Pero rije' xa riq'uin más cuchuk'a' xech'on y xquibij: Rat Ajaf, ri at riy-rumam can ri rey David, tajoyovaj c'a kavech roma re kabanon, xecha'. \p \v 32 Y ri Jesús xrac'axaj c'a ri quich'abel. Romari' xpa'e-ka y xeroyoj. Y c'ari' xubij c'a: ¿Achique c'a nivajo'? xcha' ri Jesús chique. \p \v 33 Rije' xquibij c'a chire ri Jesús: Ajaf, roj nikajo' c'a yojtzu'un, xecha'. \p \v 34 Ri Jesús roma c'a janíla xujoyovaj\f + \fr 20:34 \ft Sal. 145:8; He. 4:15.\f* quivech ri ca'i' achi'a' moyi' ri', can jac'ari' tok xuchop ri runak' tak quivech, y rije' xetzu'un c'a. Y rije' xetzeke' chuka' el chirij ri Jesús. \c 21 \s1 Ri xbanatej tok ri Jesús xapon-apo chunakaj ri tinamit Jerusalem y tok xoc-apo \p \v 1 Y ri Jesús, ri rutijoxela' y ri ch'aka' chic vinek e benek quiq'uin, nakaj chic c'a ec'o-vi-apo chire ri tinamit Jerusalem. Chiri' chic c'a pa Betfagé ec'o-vi, ri c'o-apo chuvech ri juyu' rubini'an Olivos.\f + \fr 21:1 \ft Zac. 14:4.\f* Y xpe c'a ri Jesús xerutek c'a el e ca'i' rutijoxela'.\f + \fr 21:1 \ft Mr. 11:1; Lc. 19:29.\f* \v 2 Rija' xubij c'a el chique: Quixbiyin-apo chupan la ti tinamit la nitzu-apo chila', y can ja yan ri xquixoc-apo, jari' xtivil jun alaj burro c'o chiri' riq'uin ri rute'. Tisolo-pe ri te'ej y que'ic'ama-pe che ca'i' chuve. \v 3 Y vi c'o c'a ri xtibin-pe chive achique nic'atzin-vi chi ye'iq'uen-pe, tibij c'a can chire: Nic'atzin chire ri Ajaf,\f + \fr 21:3 \ft Sal. 24:1; 2 Co. 8:9.\f* pero xque'orutzolij can chanin, quixcha' can, xe'uche'ex-el roma ri Jesús. \p \v 4 Can nibanatej na c'a achi'el ri tz'iban can roma ri jun ri xk'alajirisan ri ruch'abel ri Dios ojer can. Ri rutz'iban c'a can rija', nubij: \q1 \v 5 Tiya' c'a rutzijol chique ri e richin chic ri tinamit rubini'an Sión,\f + \fr 21:5 \ft Is. 62:11.\f* \q1 chi ri qui-Rey jac'are' petenek. \q1 Ri qui-Rey can ch'uch'uj vi c'a ránima. \q1 Y rija' ch'ocol-pe chirij jun burro. \q1 Can chirij vi c'a jun alaj burro ch'ocol-vi-pe rija'. \q1 Ri alaj burro ral c'a jun samajel chicop.\f + \fr 21:5 \ft Zac. 9:9.\f* \q1 Queri' c'a ri tz'ibatel can. \p \v 6 Y ri ca'i' tijoxela' xebe c'a,\f + \fr 21:6 \ft Mr. 11:4.\f* y xquiben-vi ri bin-el chique roma ri Jesús. \v 7 Xquiq'uen c'a pe ri alaj burro rachibilan ri rute', chire ri Jesús. C'ari' ri tijoxela' xquirip-el ri quik'u'\f + \fr 21:7 \ft 2 R. 9:13.\f* chiquij ri ca'i' chicop ri', richin chi ri Jesús nich'oque' c'a el. \v 8 Y ri e benek chirij ri Jesús can janíla vi e q'uiy. Y jubama conojel chique rije' ri xquiriq'uila' ri quik'u' pa rubey ri Jesús richin chi niquiya' ruk'ij. Y ch'aka' chic vinek richin chi niquiya' chuka' ruk'ij ri Jesús xebequic'amala-pe ruk'a'\f + \fr 21:8 \ft Lv. 23:40; Jn. 12:13.\f* tak che' richin vikobel (vekobel), richin chi xquiric' pa rubey. Y que c'a ri' niquibanala' e benek. \v 9 Y ri vinek ri e nabey chuvech ri Jesús y ri ec'o can chirij, can riq'uin c'a ronojel cuchuk'a' niquibij: ¡Matiox chi petenek ri riy-rumam can ri rey David!\f + \fr 21:9 \ft Mt. 22:42; Mr. 12:35-37; Lc. 18:38; Ro. 1:3.\f* ¡Rija' urtisan-pe roma ri Ajaf Dios! ¡Petenek c'a pa rubi' ri Ajaf Dios!\f + \fr 21:9 \ft Sal. 118:26; Mt. 23:39.\f* ¡Matiox chire ri Dios ri c'o chila' chicaj! yecha' c'a. \p \v 10 Jac'a tok ri Jesús noc-apo ri pa tinamit Jerusalem,\f + \fr 21:10 \ft Mr. 11:15; Lc. 19:45.\f* xepe c'a ri vinek y xquimol-qui' chanin chutz'etic ri Jesús. Y ri vinek ri' niquibila' c'a: ¿Achique c'a achin re'? yecha'. \p \v 11 Pero ec'o c'a ri xebin: Re' jare' ri Jesús, ri nik'alajirisan\f + \fr 21:11 \ft Jn. 6:14.\f* ri nibix chire roma ri Dios. Rija' aj pa tinamit Nazaret; tinamit ri c'o chiri' pa Galilea, yecha' c'a. \s1 Tok ri Jesús xerokotala-pe ri c'ayinela' y ri lok'onela' pa rachoch ri Dios \p \v 12 Y ri Jesús xapon c'a pa rachoch\f + \fr 21:12 \ft Mal. 3:1, 2; Mr. 11:11.\f* ri Dios ri c'o pa tinamit Jerusalem. Y roma xutz'et chi achi'el c'ayibel quibanon ri vinek chire, xerokotaj c'a pe conojel, chi c'ayinel chi lok'onel. Y chique ri jaloy-ruvech mero,\f + \fr 21:12 \ft Dt. 14:25.\f* xerutec'mayila' can ri qui-mesas.\f + \fr 21:12 \ft Jn. 2:15.\f* Y que chuka' ri' xuben can chique ri quich'acat ri c'ayil tak palomas. \v 13 Ri Jesús xubij c'a chique ri vinek ri': Chupan ri ruch'abel ri Dios ri tz'ibatel can, nubij chi ri vachoch, jay richin oración.\f + \fr 21:13 \ft Is. 56:7.\f* Jac'a rix xa achi'el quijul elek'oma'\f + \fr 21:13 \ft Jer. 7:11; Mr. 11:17; Lc. 19:46.\f* ibanon chire, xcha' ri Jesús chique. \p \v 14 Y tok ri Jesús c'o c'a pa rachoch\f + \fr 21:14 \ft Hch. 3:1-3, 8.\f* ri Dios, ec'o c'a vinek e moyi'\f + \fr 21:14 \ft Is. 35:5.\f* y ec'o chuka' ri man can ta yetiquir yebiyin roma ri e jetz',\f + \fr 21:14 \ft Mt. 11:4, 5.\f* ri xe'apon riq'uin rija', richin ta yeruc'achojirisaj-el. Y rija' can que c'a ri' ri xuben; can xeruc'achojirisaj-el.\f + \fr 21:14 \ft Hch. 10:38.\f* \v 15 Jac'a ri principal-i' tak sacerdotes y ri etamanela' chirij ri ley xpe coyoval, roma ri Jesús q'uiy milagros ri yerubanala', y roma chuka' ri tak alabon riq'uin c'a cuchuk'a' niquibila' ri chiri' chuva-rachoch ri Dios: ¡Matiox chi xoka' ri riy-rumam can ri David!\f + \fr 21:15 \ft Is. 11:1; Mt. 22:42; Jn. 7:42.\f* yecha'. Y jac'ari' ri xyacon coyoval. \v 16 Xepe ri principal-i' tak sacerdotes y ri achi'a' etamanela', xquibij c'a chire ri Jesús: ¿Navac'axaj c'a ri ye'ajin chubixic ri ac'uala'? xecha'. \p Y xpe ri Jesús xubij chique ri achi'a' ri': Ja', ninvac'axaj. Y rix ¿man itz'eton ta cami chupan ri ruch'abel ri Dios ri nubij-vi, chi ri kitzij yeyo'on ruk'ij ri Dios ja ri ac'uala' y ri c'a yetz'uman\f + \fr 21:16 \ft Sal. 8:2.\f* na? xcha' ri Jesús chique ri achi'a' ri'. \p \v 17 Y ri Jesús xeruya' c'a can chiri' ri achi'a' ri'. Rija' xel-el ri pa tinamit Jerusalem y xbe c'a pa tinamit Betania.\f + \fr 21:17 \ft Mr. 11:11; Jn. 11:18.\f* C'a chiri' c'a xbe-vi richin xbe'uxlan can ri junak'a' ri', rachibilan ri rutijoxela'. \s1 Tok ri Jesús xubij chire ri víquix chi man jun bey chic xtivachin \p \v 18 Y nimak'a' ruca'n k'ij, tok quichapon bey richin yetzolin pa tinamit Jerusalem, ri Jesús xpe vayjal chire.\f + \fr 21:18 \ft Mr. 11:12.\f* \v 19 Y tok e benek, rija' xutz'et c'a jun víquix (higo) tiquil chunakaj ri bey. Xbe-apo chuxe' chucanoxic ruvech, pero xa man jun ti ruvech c'o, xa ruyon ruxak. Jac'ari' tok ri Jesús xch'on chire ri che' y xubij c'a: Man jun bey chic c'a xcavachin. \p Y ri víquix ri' can xchaki'j-vi-ka. \v 20 Tok ri rutijoxela' ri Jesús xquitz'et chi chaki'j chic ri víquix,\f + \fr 21:20 \ft Mr. 11:20, 21.\f* xquibila' chiquivech: ¿Can chanin ta cami c'a xchaki'j-ka re víquix re'? yecha' c'a. \p \v 21 Xpe ri Jesús xubij c'a chique: Can kitzij ninbij chive: Vi rix can nicukuba'\f + \fr 21:21 \ft Mt. 17:20; Lc. 17:6; Stg. 1:6.\f* ic'u'x y chuka' can man nipe ta pan ivánima chi xa man nibanatej ta la'ek re', can xquixtiquir c'a niben quere' chire jun víquix. Y c'o ta banobel más nima'k ri yixtiquir niben, que chuvech re jun re'. Yixtiquir ta nibij chire re juyu' re' chi tel-el vave' y tik'ax chupan ri nimalej ya' rubini'an mar, y can queri' ta ri nibanatej. \v 22 Can ronojel vi c'a ri nic'utuj chire ri Dios riq'uin ronojel ic'u'x, can xtic'ul-vi.\f + \fr 21:22 \ft Mt. 7:7; Mr. 11:24; Lc. 11:9; Stg. 5:16.\f* \s1 Ec'o ri yec'utun chire ri Jesús chi achique xyo'on k'atbel-tzij pa ruk'a' \p \v 23 Y tok ri Jesús c'o chic pa rachoch ri Dios y nuc'ut chic ri ruch'abel ri Dios chiquivech ri vinek, ri principal-i' tak sacerdotes y ri rijita'k tak achi'a' ri janíla quik'ij chiquicojol ri vinek, xe'apon-apo riq'uin y xquic'utuj\f + \fr 21:23 \ft Lc. 20:21.\f* c'a chire ri Jesús: ¿Achique\f + \fr 21:23 \ft Ex. 2:14; Hch. 4:7; 7:27.\f* xyo'on k'atbel-tzij pan ak'a' richin xe'avokotaj-el ri vinek c'ayinela' re pa rachoch ri Dios? ¿Y achique chuka' yoyon k'ij chave richin chi q'uiy ri ye'abanala' chiquicojol ri vinek? xecha' chire. \p \v 24 Xpe ri Jesús xubij c'a chique ri achi'a' ri': Yin c'o c'a chuka' jun ri ninvajo' ninc'utuj chive, y riq'uin c'a xtibij chuve re', yin chuka' xtinbij chive achique yoyon uchuk'a' pa nuk'a' richin yenbanala' que tak re'.\f + \fr 21:24 \ft Job 5:13.\f* \v 25 Y jari' tok ri Jesús xuc'utuj c'a: ¿Ri Juan xtak-pe roma ri Dios richin xeruben bautizar ri vinek? ¿O xa vinek xebin chire chi tubana' queri'? xcha' ri Jesús. \p Y ri principal-i' tak sacerdotes y ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij xquibila' c'a chiquivech: ¿Achique c'a xtikabij chire re Jesús vacami? xecha-ka. Roma vi nikabij chi ri Juan ja ri Dios ri takayon-pe richin, ri Jesús xtubij c'a chike chi achique c'a roma tok man xinimaj ta: \v 26 Y vi nikabij chi xa vinek xebin chire ri Juan chi tubana' queri', c'ayef chike roj, roma ri vinek yeyacatej chikij. Roma conojel vinek can quetaman-vi chi ri Juan\f + \fr 21:26 \ft Jn. 5:35; 10:41, 42.\f* can xuk'alajirisaj-vi ri xbix chire roma ri Dios,\f + \fr 21:26 \ft Mt. 14:5; Mr. 6:20.\f* xecha' c'a ka chiquivech.\f + \fr 21:26 \ft Lc. 20:6.\f* \p \v 27 Y c'ari' xquibij-apo chire ri Jesús: Roj man ketaman ta, xecha-apo. \p Y ri Jesús can jac'a chuka' ri' xubij chique ri achi'a' ri': Roma c'a rix man xixtiquir ta xibij chuve, que c'a chuka' ri' yin man xtinbij ta chive achique yoyon k'ij chuve richin yenbanala' quere', xcha' ri Jesús. \s1 Ri xuc'ulvachij jun tata'aj quiq'uin ri ca'i' ruc'ajol \p \v 28 C'ari' ri Jesús xubij chic c'a chique ri achi'a' ri': Can quixch'obon-vi c'a jebel roma ri xtinbij chive. C'o c'a jun achin ec'o ca'i' ruc'ajol. Y re tata'aj re' xapon c'a riq'uin ri jun ruc'ajol nabey, y xubij chire: Vacami, cabiyin pa samaj, ri acuchi katicon-vi-ka uva, xcha' chire. \v 29 Xpe ri c'ajolaxel ri' xubij c'a chire ri rutata':\f + \fr 21:29 \ft Lc. 15:18.\f* Vacami man ninvajo' ta yibe pa samaj, xcha'. Y c'ari' xtzolin-pe\f + \fr 21:29 \ft Is. 55:6, 7; Dn. 4:34-37; Mt. 3:2; Hch. 26:20.\f* ruc'u'x roma ri ch'abel ri xubij y xbe\f + \fr 21:29 \ft Jon. 3:3.\f* c'a pa samaj. \v 30 Y ri tata'aj xapon c'a chuka' riq'uin ri jun chic ruc'ajol, y xubij chire chi tibe pa samaj. Y ri c'ajolaxel ri' xubij chire ri rutata': Táta, jare' yibe, xcha'. Pero ri c'ajolaxel ri' xa man xbe ta pa samaj. \v 31 Y c'ari' ri Jesús xuc'utuj: ¿Achique chique ri ca'i' ri xbanon ri rurayibel ri rutata'? xcha'. \p Y ri achi'a' ri' xquibij c'a: Ri xbanon ri rurayibel ri rutata' ja ri nabey, xecha'. \p Y ri Jesús xubij c'a chique: Can kitzij c'a ninbij chive chi xa ja ri moloy tak alcaval y ri ixoki'\f + \fr 21:31 \ft Lc. 7:37-50.\f* ri man utz ta c'aslen quic'uan, jari' ri xque'ic'o-el chivech, roma nitzolej-pe quic'u'x. Xa ja chic c'a rije' ri nabey ye'oc pa rajavaren o pa ruk'a' ri Dios. \v 32 Ri Juan ri Bautista\f + \fr 21:32 \ft Mt. 3:1.\f* tok xpe, jun chojmilej bey\f + \fr 21:32 \ft Is. 35:8; Jer. 6:16.\f* c'a ri xuc'ut chivech, jac'a rix man xinimaj ta. Xaxe c'a ri moloy tak alcaval\f + \fr 21:32 \ft Lc. 3:8-13.\f* y ri ixoki' ri man utz ta quic'aslen, xaxe rije' ri xeniman. Jac'a rix, man riq'uin ri' can man xtzolin ta pe ic'u'x riq'uin ri Dios y xinimaj ta chuka'. \s1 Ri c'ambel-tzij chiquij ri itzel tak kajoy-ulef \p \v 33 Y tivac'axaj na pe' jun chic c'ambel-tzij, xcha' ri Jesús chique ri vinek: Xc'oje' c'a jun achin ri can tata'aj chic, xpe rija' xutic c'a ruvech ri rulef\f + \fr 21:33 \ft Sal. 80:9; Cnt. 8:11; Is. 5:1; Jer. 2:21.\f* riq'uin uva y xuc'ojoj rij ri rulef. Xuben chuka' achi'el jun ti pila ri pan ulef ri richin niyitz' ri uva, y jun chuka' tz'ak ri nej jotol, y pa ruvi' ri' xc'oje-vi rachoch ri chajinel. \p C'ari' xuya' can pa kajic chique ca'i-oxi' samajela',\f + \fr 21:33 \ft Lc. 20:9.\f* y rija' xbe nej.\f + \fr 21:33 \ft Mt. 25:14; Mr. 12:1.\f* \p \v 34 Y jac'a tok xapon yan ri tiempo richin niban ri vuxuj-uva, ri rajaf ri ulef xutek nabey jun raj-ic' achin, c'a juba' ri' jun chic. Y queri' e q'uiy ri rajic'a' ri xerutek richin ta chi xbequic'ulu-pe ri ruvech ri uva kajbel richin ri ulef.\f + \fr 21:34 \ft Cnt. 8:11.\f* \v 35 Pero ri achi'a' kajoy tak ulef, xa man xequic'ul\f + \fr 21:35 \ft 2 Cr. 36:16.\f* ta jebel ri achi'a' ajic'a', ri e takon-el roma ri rajaf ri ulef. Xa ec'o xequich'ey, ec'o xequiq'uek chi abej\f + \fr 21:35 \ft 2 Cr. 24:21.\f* y ec'o xequicamisaj. \v 36 Xpe ri rajaf ri ulef xerutakala' c'a ch'aka' chic achi'a' ri e rajic'a'. Can más vi c'a e q'uiy ri xerutakala-el re bey re'. Pero ri achi'a' kajoy tak ulef ja mismo ri xquibanala-pe chique. \p \v 37 Y pa ruq'uisibel, ri rajaf ri ulef xuch'ob y xubij c'a: Ri achi'a' kajoy-ulef can xqueniman-vi c'a tok xtiquitz'et chi can ja ri c'ajolaxel ri napon, xcha-ka rija'. \v 38 Pero ri achi'a' ri e kajayon ri ulef, can xe xquitz'et chi ja ri ruc'ajol\f + \fr 21:38 \ft Hch. 4:27.\f* ri rajaf ri ulef ri xapon, xquibila' c'a chiquivech: Jare' ri xtichinan can ronojel re ulef re kakajon vacami. ¿Achique roma man nikacamisaj?\f + \fr 21:38 \ft Jn. 11:53.\f* Richin queri' pa kak'a' roj nic'oje-vi can re ulef, xecha' c'a. \v 39 Y can que vi c'a ri' xquiben. Xquichop y c'ari' xquelesaj-pe ri c'ajolaxel ri chiri' chupan ri rulef y xquicamisaj.\f + \fr 21:39 \ft Hch. 2:23.\f* \p \v 40 C'ari' ri Jesús xubij: Tok xtipe ri rajaf ri ulef ri tiquil uva chuvech, ¿achique cami xtuben chique ri achi'a' kajoy tak ulef, nich'ob rix? xcha' ri Jesús. \p \v 41 Y ri vinek xquibij c'a: Ri rajaf ri ulef man c'a xtujoyovaj ta quivech ri itzel tak achi'a' kajoy-ulef y xqueruq'uis;\f + \fr 21:41 \ft Dt. 4:26.\f* y c'ari' ri rulef xtuya' chic can pa kajic chique ch'aka' chic\f + \fr 21:41 \ft Lc. 20:16.\f* achi'a' kajoy tak ulef, ri can xtiquiya-vi ri uva kajbel richin ri ulef tok napon ri tiempo, xecha'. \p \v 42 Xpe ri Jesús xubij c'a chique: ¿Can man jun bey c'a itz'eton ri jun tzij tz'ibatel can chupan ri ruch'abel ri Dios? Ri tzij ri' nubij c'a: \q1 C'o c'a jun abej\f + \fr 21:42 \ft Sal. 118:22; Is. 28:16; Mr. 12:10; Hch. 4:11.\f* ri man xka' ta chiquivech ri ch'aka' banoy tak jay. \q1 Pero re abej re' can xch'acon-vi, roma re abej re' xa can c'o-vi ri xucusan chire ri jay richin chi ri jay ri' man nitzak ta. \q1 Can ja vi ri Ajaf xbanon re', \q1 y ri runak' tak kavech can man jun bey c'a quitz'eton chi nibanatej ta quere'. \q1 Queri' nubij ri ruch'abel ri Dios. \m \v 43 Y roma c'a ri e banatajinek, rix man chic xquixc'oje' ta pa rajavaren o pa ruk'a'\f + \fr 21:43 \ft Mt. 8:12.\f* ri Dios; ri xquec'oje' pa rajavaren o pa ruk'a' ri Dios xa ja ri ch'aka' chic vinek ri can xtivachin-vi ri quic'aslen. \v 44 Ri vinek c'a ri xtitzak\f + \fr 21:44 \ft Is. 8:14.\f* chuvech ri abej ri xucusex chire ri jay, can xtuvulaj-ri' chuvech. Y ri vinek ri xtika' ri abej ri' chirij, can xtuque'ej\f + \fr 21:44 \ft Dn. 2:44; Zac. 12:3.\f* c'a, xcha' ri Jesús. \p \v 45 Y tok ri principal-i' tak sacerdotes y ri achi'a' fariseos cac'axan chic ka ri c'ambel tak tzij ri xerutzijoj ri Jesús, can xk'ax-vi chiquivech chi chiquij rije' xch'on-vi-ka. \v 46 Y jari' tok rije' xcajo' c'a xquichop yan el ri Jesús. Pero man xquiben ta roma xa niquixibij-qui' chiquivech ri vinek; roma chiquivech ri vinek, ri Jesús can k'alajirisey\f + \fr 21:46 \ft Lc. 7:16.\f* vi ruch'abel ri Dios y nubij chuka' chique ri xquebanatej ri más chiquivech apo. \c 22 \s1 C'ambel-tzij chirij jun c'ulubic \p \v 1 Y ri Jesús xuchop chic c'a nich'on quiq'uin ri vinek, y xerucusaj ch'aka' chic c'ambel tak tzij. Rija' xuchop c'a rubixic: \v 2 Jun nimak'ij\f + \fr 22:2 \ft Lc. 14:16.\f* ri xuben jun rey chire ri ruc'ajol tok xc'ule',\f + \fr 22:2 \ft Ap. 19:7, 9.\f* can junan c'a riq'uin tok ri vinek ye'oc pa ruk'a' ri Dios o tok ye'oc chupan ri aj-chicajil ajavaren. \v 3 Y ri rey ri' can ec'o-vi chic ri rubin chique chi ye'apon chupan ri jun c'ulubic ri', y romari' xerutek c'a ri rusamajela' chicoyoxic ri vinek ri'. Jac'a ri xe'oyox man chic xcajo' ta xebe. \v 4 Y ri rey xerutek chic el ch'aka' rusamajela' y xubij-el chique: Tibij chique conojel ri nuyo'on rutzijol chique chirij re jun nimak'ij re', chi ronojel c'o chic richin nikaben ri va'in. Ri achij tak nuváquix y ri ch'aka' chic chicop ri xentiojirisaj richin yec'atzin chupan re k'ij re', xechojmirisex\f + \fr 22:4 \ft Pr. 9:2.\f* yan y c'o chic richin yetij. Can ronojel c'a c'o chic, quixcha' chique. Chi can quepe c'a chupan re jun c'ulubic re', xcha-el chique. \v 5 Pero ri xe'oyox, man xeniman ta pe\f + \fr 22:5 \ft Sal. 81:11.\f* riq'uin ri xbebix chic jun bey chique. Ec'o la' xa xebe pa tak quisamaj ri pa juyu'; y ec'o xa xebe pa tak quic'ayij. \v 6 Jac'a ri ch'aka' chic xequichop ri samajela' e rutakon-el ri rey, y xequicamisaj; roma chiquivech rije' ri samajela' ri' xa man jun quik'ij. \v 7 Jac'a tok xapon rutzijol riq'uin ri rey\f + \fr 22:7 \ft Lc. 19:27.\f* ri achique xbanatej, jac'ari' xbanon chi rija' xyacatej royoval. Can jac'ari' tok rija' xerutek achi'a' e banoy-oyoval chiquij richin chi xeruq'uis\f + \fr 22:7 \ft Is. 10:5-7; Jer. 51:20-23.\f* c'a ri e camisanela' quichin ri rusamajel rija', y chuka' can xubij chi tiporox c'a ri quitinamit. \v 8 C'ari' c'a ri rey xch'on chic quiq'uin ri rusamajela' jun bey y xubij c'a chique: Can kitzij vi chi ronojel chic c'o richin nibanatej ri c'ulubic,\f + \fr 22:8 \ft Lc. 20:35.\f* xa jac'a ri xenvoyoj man xe'oka' ta, y xa can más c'a utz xuben chi man xepe ta, roma xa can man ruc'amon\f + \fr 22:8 \ft Mt. 10:11; Hch. 13:46.\f* ta vi chi xe'oka' ta. \v 9 Vacami c'a, quixbiyin ri pa tak bey ri yebe juc'an chic y que'ivoyoj-pe conojel richin chi yepe chupan re c'ulubic vave', xcha' chique. \v 10 Y tok ri samajela' can xebe na vi ri pa tak bey ri yebe juc'an chic, xecoyoj y xequimol-vi c'a pe ronojel\f + \fr 22:10 \ft Mt. 13:38.\f* quivech vinek, chi utz y man utz ta quic'aslen chiquivech ri vinek. Y ri jay ri xban-vi ri c'ulubic, xnoj. \p \v 11 Y ri rey xoc c'a apo chiquitz'etic conojel ri xeroyoj. Y rija' xutz'et c'a chi c'o c'a jun achin ri chiri' ri man rucusan ta el ri rutziak\f + \fr 22:11 \ft 2 Co. 5:3; Ap. 3:4; 19:8.\f* ri nic'atzin chupan ri jun c'ulubic ri'. \v 12 Ri rey xch'on c'a riq'uin ri achin ri', ri can royon-vi chuka' chupan ri jun c'ulubic ri', y xuc'utuj c'a chire: Y rat ¿achique c'a xaben richin xatiquir xatoc-pe vave'? Tok xa man ja ta ri tziek ri nic'atzin chupan re jun c'ulubic re' ri acusan ta pe, xcha' ri rey chire. Y ri achin man jun ch'abel xtiquir xubij, xa xmemur c'a chuvech ri rey. \v 13 Y ri rey jac'ari' tok xubij chique ri rusamajela': Tixima-el ruk'a-raken re jun achin re xa man rucusan ta pe rutziak ri nic'atzin chi rucusan ta pe, y te'ic'aka' can c'a quela' pa k'eku'n. Ri chiri' xaxe c'a ok'ej y kach'ach'en eyaj\f + \fr 22:13 \ft Mt. 8:12.\f* c'o. \v 14 Y stape' can e q'uiy vi c'a ri ye'oyox, can man conojel ta c'a ri xquechatej\f + \fr 22:14 \ft Mt. 20:16.\f* can richin chi ye'oc pa rajavaren o pa ruk'a' ri Dios, xcha' ri Jesús. \s1 Nic'utux chire ri Jesús vi utz o man utz ta nitoj ri alcaval \p \v 15 Y jac'ari' tok ri achi'a' fariseos\f + \fr 22:15 \ft Mr. 12:13.\f* xebe. Rije' xbequiya' c'a chiquivech richin achique ta jun niquiben richin chi ri Jesús nitzak\f + \fr 22:15 \ft Lc. 20:20.\f* ta pa quik'a' riq'uin ri nubij. \v 16 Jac'ari' tok rije' xequitek ri quitijoxela' e cachibilan-el e ca'i-oxi' ruvinak ri rey Herodes.\f + \fr 22:16 \ft Mr. 3:6; 12:13.\f* Xequitek-el c'a riq'uin ri Jesús; y rije' xbequibij c'a chire ri Jesús tok xe'apon riq'uin: Rat ri at jun Tijonel, roj can ketaman c'a chi xaxe vi c'a ri kitzij ri nika' chavech y jari' ri natzijoj. Can nac'ut-vi ri ruch'abel ri Dios pa rubeyal. Y rat man naxibij ta chuka' avi' chuvech jun vinek, stape' can janíla ta ruk'ij. \v 17 Y vacami nikajo' c'a nikac'axaj achique ri xtabij chike. Roma ri pa kach'obonic ka roj nikabij: ¿Ruc'amon cami chi nikatoj ri alcaval ri nubij ri rey César\f + \fr 22:17 \ft Lc. 3:1.\f* ri c'o chi nikatoj o xa man ruc'amon ta? xecha' c'a. \p \v 18 Pero ri Jesús can retaman-vi c'a ri niquinojij chirij. Romari' rija' xubij c'a chique: Rix xa ca'i' ipalej. ¿Achique c'a roma rix nitej ik'ij richin yinitejtobej? \v 19 Tic'utu' c'a pe ri mero ri nucusex richin nitoj ri alcaval, xcha' chique. \p Y rije' can jac'ari' xquic'ut-apo ri mero chuvech; ri mero ri xquic'ut-apo jac'a ri niquibij denario chire. \v 20 Y ri Jesús jac'ari' xuc'utuj chique: ¿Achok vachibel c'a la'? ¿Y achok bi' chuka' la c'o chuvech la mero? xcha' rija'. \p \v 21 Y rije' xquibij c'a chire ri Jesús: Richin ri rey César, xecha'. \p Y ri Jesús xubij c'a chique: Titojo' c'a ri alcaval\f + \fr 22:21 \ft Mt. 17:25; Lc. 23:2; Ro. 13:7.\f* chire ri César riq'uin ri mero ri ruc'amon chi niya' chire rija'. Y tiya' chire ri Dios, ronojel ri ruc'amon chi niya' chire rija', xcha' ri Jesús. \p \v 22 Y tok ri achi'a' ri' cac'axan chic ka ri xubij ri Jesús, can achique la xquina' tok xcac'axaj.\f + \fr 22:22 \ft Job 5:13.\f* Y rije' xquiya' c'a can ri Jesús. Rije' xebe c'a. \s1 Ri caminaki' can xquec'astej-vi \p \v 23 Y ja k'ij ri' tok ch'aka' chique ri achi'a' saduceos\f + \fr 22:23 \ft Mt. 3:7; 16:6; Mr. 12:18; Hch. 4:1; 5:17.\f* xe'apon riq'uin ri Jesús. Re achi'a' re' man niquinimaj ta chi ri caminaki'\f + \fr 22:23 \ft Lc. 20:27; Hch. 23:8; 1 Co. 15:12.\f* xquec'astej chic pe. Rije' xe'apon c'a, roma c'o ri nicajo' chire. \v 24 Rije' xquibij c'a chire ri Jesús: Rat ri at jun Tijonel chuka', c'o c'a jun ri nikajo' nikac'utuj chave. Ri Moisés can rutz'iban-vi c'a can chike: Vi c'o c'a jun achin nuya' can ri rixjayil roma rija' niquen-el (nicom-el) y man jun ralc'ual nic'oje' can, can jun c'a rach'alal rija' ri c'o chi nic'ule' riq'uin ri malca'n-ixok, richin queri' yec'oje' ta ralc'ual riq'uin ri ixok malca'n. Y vi can ec'o ralc'ual yec'oje' riq'uin ri ixok, ri nabey ala' noc ralc'ual ri caminek chic el.\f + \fr 22:24 \ft Gn. 38:8; Dt. 25:5, 6.\f* \v 25 Y rije' xquibij c'a: Y que c'a ri' xec'oje' e vuku' achi'a' cach'alal qui'. Ri nabey xc'ule' c'a. Pero ri achin ri' xquen-el (xcom-el) y man jun ralc'ual xc'oje' ta can. Ri rixjayil ri achin ri' xc'oje' c'a can chire ri rach'alal. \v 26 Ri ruca'n achin can que c'a chuka' ri' xuc'ulvachij-el, rija' xquen-el (xcom-el) y man jun ralc'ual xc'oje' can. Ri rox achin can ja chuka' ri' xuc'ulvachij-el, achi'el ri ca'i' nabey tak rach'alal y ri ixok c'a xc'oje' na can. Y que c'a ri' xquic'ulvachila-el, c'a riq'uin ri ruq'uisibel achin chique ri e vuku' cach'alal qui'. \v 27 Y tok can e caminek chic c'a el ri vuku' achi'a' cach'alal qui' chuvech ri ixok ri', chuka' rija' xquen c'a el (xcom c'a el). \v 28 Y ri achi'a' saduceos xquibij c'a chire ri Jesús: Rat nabij chi xtapon jun k'ij tok ri caminaki' xquec'astej-pe. Tok xtapon c'a ri k'ij ri', ¿achok ixjayil c'a xtoc re ixok re'? Roma che vuku' achi'a' cach'alal qui' xec'oje' riq'uin, xecha'. \p \v 29 Can jac'ari' tok ri Jesús xubij chique ri achi'a' ri': Rix xa ix sachinek riq'uin ri xibij. Ri ruch'abel\f + \fr 22:29 \ft Jn. 20:9.\f* ri Dios jun vi chic ri nubij. Y can man ivetaman ta c'a chuka' chi ri ruchuk'a' ri Dios janíla nim. \v 30 Roma tok xtapon ri k'ij chi ri caminaki' xquec'astej-el, man xquec'ule' ta chic, ni man chuka' xqueyatej ta el quimi'al-quic'ajol richin yec'ule'. Rije' xa xque'oc c'a achi'el ri ru-ángeles\f + \fr 22:30 \ft Sal. 103:20; Zac. 3:7.\f* ri Dios chila' chicaj.\f + \fr 22:30 \ft Mt. 13:43; 1 Co. 7:29; 1 Jn. 3:2.\f* \v 31 Jac'a ri c'astajibel quichin ri caminaki', can c'o-vi. ¿Man itz'eton ta c'a ri ruch'abel ri Dios ri yo'on can pan ik'a'? Chupan ri' ri Dios can nubij-vi c'a chive: \v 32 Jac'a yin ri ru-Dios ri Abraham, ri ru-Dios ri Isaac y ri ru-Dios chuka' ri Jacob.\f + \fr 22:32 \ft Ex. 3:6, 16; Mr. 12:26; Lc. 20:37; Hch. 7:32; He. 11:16.\f* Can que c'a ri' ri xubij ri Dios ojer can. Y xa ta ri kati't-kamama' ri' e caminaki' ta el richin jantape', ri Dios man ta qui-Dios rije', roma xa man xquec'astej ta chic pe. Ri Dios can qui-Dios vi ri c'o quic'aslen y xa man quichin ta ri caminaki', xcha' ri Jesús. \p \v 33 Y tok ri vinek cac'axan chic ri tijonic ri xuya' ri Jesús, can achique la xquina'\f + \fr 22:33 \ft Mt. 7:28.\f* tok xcac'axaj, roma man jun bey cac'axan ta ch'abel queri'. \s1 Tok ri Jesús xubij ri achique pixa' ri más nim \p \v 34 Y ri achi'a' fariseos can chanin c'a xquimol-qui' chuch'obic achique ri xtiquiben, tok xcac'axaj chi ri Jesús can xutz'apej-vi c'a quichi' ri achi'a' saduceos riq'uin ri xubij. \v 35 Xpe c'a jun chique ri achi'a' fariseos, ri can etamanel vi richin ri ru-ley ri Moisés, xaxe c'a richin nutejtobej\f + \fr 22:35 \ft Lc. 10:25.\f* ri Jesús, xuc'utuj c'a chire: \v 36 Rat ri can at Tijonel vi, tabij c'a chuve, ¿achique c'a chique ri pixa' ri xuya' ri Dios pa ruk'a' ri Moisés, ri más rejkalen? \p \v 37 Y ri Jesús xubij chire: Ri pixa' ri' ja ri tavajo' c'a ri Dios ri Avajaf. Tavajo' riq'uin ronojel avánima.\f + \fr 22:37 \ft Dt. 6:5; 10:12; 30:6; Pr. 23:26.\f* Tavajo' c'a chupan ronojel ri ac'aslen, y riq'uin ri anojibal. \v 38 Can jac'ari' ri nabey y nimalej pixa' ri c'o chupan ri ley. \v 39 Y c'o chuka' jun ruca'n pixa' ri janíla rejkalen y jubama junan riq'uin ri nabey. Y ri pixa' ri' nubij c'a: Can achi'el navajo-ka-avi' rat, can que c'a chuka' ri' que'avajo'\f + \fr 22:39 \ft Lv. 19:18; Mt. 19:19; Mr. 12:31; Ro. 13:9; Ga. 5:14; Stg. 2:8.\f* ri ch'aka' chic. Queri' nubij ri pixa' ri'. \v 40 Can ronojel vi c'a ri nubij ri ley\f + \fr 22:40 \ft Mt. 7:12.\f* richin ri Moisés y ronojel c'a ri quibin can ri achi'a' ri xek'alajirisan ri xbix chique roma ri Dios ojer can, can chupan c'a ri ca'i' pixa' ri' petenek ruxe'. Ca'i' c'a pixa' ri janíla quejkalen, xcha' ri Jesús. \s1 Ri Jesús nich'on chique ri achi'a' fariseos \p \v 41 Y tok can c'a quimolon y quic'uan na qui' ri achi'a' fariseos, xpe ri Jesús can c'o c'a ri xuc'utuj chique. \v 42 Rija' can xuc'utuj c'a chique: ¿Achique c'a nich'ob rix chirij ri Cristo? Tok rija' xtipe, ¿achok alc'ual rija'? \p Y ri achi'a' fariseos xquibij c'a: Richin ri rey David,\f + \fr 22:42 \ft Mt. 1:1.\f* xecha'. \p \v 43 Y ri Jesús xubij c'a chique: ¿Pero achique c'a roma tok ri rey David xubij Vajaf chire ri Cristo? Roma xa can xk'alajirisex\f + \fr 22:43 \ft Hch. 2:30.\f* chire roma ri Lok'olej Espíritu;\f + \fr 22:43 \ft 2 P. 1:21.\f* y romari' can xubij c'a: \q1 \v 44 Ri Ajaf Dios xubij c'a chire ri Vajaf ri Cristo: \q1 Catz'uye-pe re pa vajquik'a'\f + \fr 22:44 \ft Sal. 110:1; Hch. 2:34; He. 10:12.\f* \q1 y xquenya' pan ak'a' ri ye'etzelan\f + \fr 22:44 \ft 1 Co. 15:25; He. 1:13.\f* avichin. \q1 Queri' xubij. \m \v 45 Y vi ri rey David, Vajaf nicha' chire ri Cristo, ¿achique c'a roma tok nibix chi ri Cristo xa choj jun riy-rumam can ri rey David? xcha' ri Jesús. \p \v 46 Y man jun c'a ri xbin ta apo jun ch'abel chire ri Jesús,\f + \fr 22:46 \ft Lc. 14:6.\f* richin nubij ta apo ri xuc'utuj ri Jesús chirij ri Cristo. Can jac'a k'ij ri' tok xuchop-el chi man jun chic xbanon covil richin c'o ta ri nuc'utuj chire ri Jesús. \c 23 \s1 Ri etamanela' chirij ri ley y ri achi'a' fariseos man pa ruchojmilal ta ri yequiben \p \v 1 Y ri Jesús jac'ari' tok xch'on chiquivech ri vinek y chuka' xch'on quiq'uin ri rutijoxela'. Rija' xubij c'a: \v 2 Pa ruq'uexel c'a ri Moisés, e tz'uyul ri achi'a' ri e etamanela' chirij ri ley\f + \fr 23:2 \ft Esd. 7:10.\f* y ri achi'a' fariseos. \v 3 Roma c'a ri' rix can tinimaj quitzij. Can ronojel c'a ri niquibij chive, tibana' y tichajij. Pero man tiben c'a achi'el ri niquiben rije'. Roma rije' xa man yetiquir\f + \fr 23:3 \ft Ro. 2:19.\f* ta niquiben ri niquibij chi tiban. \v 4 Rije' nimalej tak ejka'n\f + \fr 23:4 \ft Hch. 15:10.\f* niquiya' chiquij ri vinek, ejka'n ri can c'o calal y c'ayef quic'uaxic. Ri ejka'n ri' xaxe c'a chiquij ri vinek niquiya-vi y rije' man niquisiloj ta jun ti ruvi-quik'a' richin ta niquiben y niquic'uaj ta ri ejka'n ri niquibij chi c'o chi niquic'uaj ri vinek.\f + \fr 23:4 \ft Lc. 11:46.\f* \v 5 Y rije' niquibanala' c'a ri utz, pero man richin ta chi utz niquiben chuvech ri Dios. Xa man roma ta c'a ri' tok yequibanala'. Rije' xaxe richin chi quetz'et y quenimex coma ri vinek chi ja ri utz ri ye'ajin\f + \fr 23:5 \ft Mt. 6:1.\f* chubanic. Y can xe chuka' richin ri' tok janíla nima'k niquibanala' chire ri c'ojlibel ri niquic'uaj chirij ri quik'a'\f + \fr 23:5 \ft Ex. 13:9.\f* y ri nic'aj-quivech. C'ojlibel ri niquiyec-vi ri ch'aka' mocaj chire ri ruch'abel ri Dios. Y chuka' más nima'k raken niquibanala' chire ri retz'aba'l\f + \fr 23:5 \ft Nm. 15:38; Dt. 22:12.\f* ruchi' tak quitziak. \v 6 Can ja chuka' oc ri nabey tak ch'aquet yecajo' ri pa nima'k tak va'in y ja chuka' ri' ri yequicha' pa tak nima-jay ri can nitzijox-vi ri ruch'abel ri Dios, richin queri' tibix chi rije' janíla quik'ij.\f + \fr 23:6 \ft Lc. 20:46.\f* \v 7 Can janíla nika' chiquivech ri yek'ejelox can (yek'ijalox can) ri pa bey ri acuchi nequimolo-vi-qui' ri vinek. Y chuka' can janíla nika' chiquivech chi nibix can chique coma ri vinek: Tijonel, Tijonel, yecha' chique roma c'o quik'ij yequitz'et. \p \v 8 Jac'a rix man tivajo' nibix tijonel\f + \fr 23:8 \ft Stg. 3:1.\f* chive, roma xa can xe c'a Jun ri c'o ri ruc'amon chi nibij Tijonel chire, y ri' ja ri Cristo. Jac'a rix chi'ivonojel, ivach'alal ivi'. \v 9 Chuka' man roma ta chi ri vinek c'o ruk'ij, roma ta ri' rix nibij ta katata' chire. Man tiben queri'. Roma ri Tata'aj xa Jun c'a ri c'o pa kavi' konojel, y ri' ja ri aj-chicajil Itata'.\f + \fr 23:9 \ft Mal. 1:6; Ro. 8:14-17.\f* \v 10 Can man tivajo' c'a chi ri vinek niquibij tijonel chive. Roma xa can xe Jun ri Tijonel c'o y ri' ja ri Cristo. \v 11 Roma ri más nim ruk'ij chive rix, nic'atzin chi nuna-ka-ri' chi xa manek ruk'ij y tuch'utinirisaj-ri' richin nusuj-ri' chubanic xabachique samaj.\f + \fr 23:11 \ft Mt. 20:26.\f* \v 12 Roma ri niquinimirisaj-qui', xa xtikasex\f + \fr 23:12 \ft Dn. 4:37.\f* ri quik'ij. Y jac'a ri man niquinimirisaj ta qui', xtinimirisex\f + \fr 23:12 \ft Job 22:29; Pr. 15:33; 29:23; Lc. 14:11; 18:14; Stg. 4:6; 1 P. 5:5.\f* quik'ij. \p \v 13 ¡Jac'a rix etamanela' y rix fariseos ri xa ca'i' ipalej, can tok'ex c'a ivech! roma xa can ik'aton\f + \fr 23:13 \ft Lc. 11:52.\f* c'a quibey ri vinek richin man ye'oc pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren. Can man utz ta c'a ri ibanon, roma man yixoc ta apo rix y chuka' man niya' ta k'ij chique ri vinek. \p \v 14 ¡Tok'ex c'a ivech rix etamanela' y rix fariseos ri xa ca'i' ipalej! roma rix xa nivelesala' ronojel qui-cosas ri malcani'a'\f + \fr 23:14 \ft Ez. 22:25.\f* tak ixoki'. Y xaxe richin chi tinimex chi jebel ic'aslen, yixyaloj c'a tok nibanala' oración chire ri Dios. Y roma c'a ri' tok rix más nim ruc'ayeval xtika' pan ivi', roma ri imac janíla q'uiy.\f + \fr 23:14 \ft Mr. 12:40; Lc. 20:47.\f* \p \v 15 ¡Tok'ex c'a ivech rix etamanela' y rix fariseos ri xa ca'i' ipalej! roma rix can nic'ovisala' ya' y nic'ovisala' ruvach'ulef chucanoxic vi c'o ta jun ri noc tzekelbey ivichin y nunimaj ta ri ninimaj rix. Xa jac'a tok ivilon chic ri achique xtitzekelben ivichin, rix xa c'ayef niben chire, roma riq'uin ri nic'ut chuvech, niben chire chi nej nibe-vi can chire ri Dios. Rix can nej c'a ixc'o-vi, pero rija' ca'i' bey más nej nibe-vi, y xa romari' tok can ruc'amon chi nibe pa k'ak' chuka' rija'. \p \v 16 ¡Y chuka' can tok'ex c'a ivech rix ri yixbin chi ix uc'uey-bey y xa ix moyi'!\f + \fr 23:16 \ft Is. 56:10; Mt. 15:14.\f* Rix ri yixbin chi vi c'o jun ri ninatan ri rachoch ri Dios richin chi nuben jurar,\f + \fr 23:16 \ft Mt. 5:33.\f* stape' can man nuben ta ri rubin, man jun rubanon. Jac'a ri ninatan ri k'anapuek ri c'o pa rachoch ri Dios, richin chi nuben jurar, ri' can ruc'as chic c'a ri'. \v 17 Rix can nic'ut-vi c'a chi ix nacanek y chuka' ix moyi', ¿roma achique c'a ri más ruk'ij? ¿Ja cami ri k'anapuek ri c'o pa rachoch ri Dios o xa can ja ri rachoch ri Dios ri nibanon lok'olej chire ri k'anapuek c'o chiri'?\f + \fr 23:17 \ft Ex. 30:29.\f* \v 18 Rix chuka' nibij: Ri ninatan ri altar richin chi nuben jurar, stape' can man nuben ta c'a ri rubin, man jun rubanon. Jac'a ri ninatan ri sipanic ri nic'oje' pa ruvi' ri altar, richin chi nuben jurar, can ruc'as chic c'a ri'. \v 19 Can ix nacanek y ix moyirinek vi c'a, ¿roma achique c'a ri más ruk'ij? ¿Ja cami c'a ri sipanic ri nisuj pa ruvi' ri altar chire ri Dios o xa can ja ri altar? Ja ri altar\f + \fr 23:19 \ft Ex. 29:37.\f* ri más ruk'ij, roma jari' ri nibanon lok'olej chire ri sipanic. \v 20 Ri ninatan c'a ri altar richin nuben jurar, can numej-vi c'a ronojel. Numej ri altar y numej chuka' ri sipanic ri nisuj pa ruvi' ri altar. \v 21 Ri can ninatan c'a ri rachoch\f + \fr 23:21 \ft 1 R. 8:13; 2 Cr. 6:2.\f* ri Dios richin chi nuben jurar, can numej c'a ronojel. Numej ri rachoch ri Dios y numej ri c'o chiri'. \v 22 Y ri ninatan c'a ri caj richin chi nuben jurar, can chuvech c'a ronojel ri c'o chila' nubij-vi ri'. Can numej-vi c'a ronojel. Numej c'a ri tz'uyul-vi\f + \fr 23:22 \ft Sal. 11:4; Mt. 5:34; Hch. 7:49.\f* ri Dios y can numej c'a chuka' ri Dios ri tz'uyul chiri'. \p \v 23 ¡Xa can tok'ex-vi c'a ivech rix etamanela' y rix fariseos ri xa ca'i' ipalej! roma rix xaxe ri jubulej tak k'ayis, ri rubini'an menta, ri anís y ri comino ri ye'ich'ob. Roma ye'ivelesala' pa lajuj, y xa jujun c'a chique ri lajujtek ri' ri niya' chire ri Dios. Y xa iyo'on c'a can rubanic ri más nic'atzin ri nubij chupan ri ley, chi choj tibana' quiq'uin ri vinek, chi tic'oje' joyovanic\f + \fr 23:23 \ft Os. 6:6; Mi. 6:8.\f* iviq'uin y kitzij cukurinek ta ic'u'x riq'uin ri Dios. Jac'are' ri nabey ruc'amon ta ibanon, y c'a ta ri' ri can yixajin-vi chubanic.\f + \fr 23:23 \ft 1 S. 15:22; Lc. 11:42.\f* \v 24 Rix c'a ri yixbin chi ix uc'uey-bey, pero xa ix moyi', ninbij c'a chive, chi rix xaxe oc ri más tak cocoj pixa' ri yixajin chubanic y ri más e nima'k man e ibanon ta, xa iyo'on k'ij chi choj ye'ic'o. \p \v 25 ¡Can tok'ex c'a ivech rix etamanela' y rix fariseos ri xa ca'i' ipalej! roma xa ix achi'el lek\f + \fr 23:25 \ft Mr. 7:4.\f* ri jebel ch'ajch'oj rij y ri rupan xa tz'il-tz'il. Rix can nic'ut c'a chiquivech ri vinek chi utz ri ibanobal, pero ri pa tak ivánima man que ta ri', roma xa nojinek riq'uin elek',\f + \fr 23:25 \ft Lc. 11:39.\f* y nojinek riq'uin itzel rayinic, roma rix can nirayij chi ronojel ri c'o quiq'uin ri vinek iviq'uin ta rix c'o-vi. \v 26 Rix fariseos xa ix moyi'. Can tibana' c'a chire ri ic'aslen achi'el niben riq'uin ri lek, nich'ajch'ojirisaj rupan y ri rij. Rix tich'ajch'ojirisaj c'a ri ivánima\f + \fr 23:26 \ft Jer. 4:14; Ez. 18:31; Lc. 6:45.\f* nabey, richin queri' ri ic'aslen\f + \fr 23:26 \ft Tit. 1:15.\f* chiquivech ri vinek can ch'ajch'oj chuka' nik'alajin. \p \v 27 ¡Tok'ex c'a ivech rix etamanela' y rix fariseos ri xa ca'i' ipalej!\f + \fr 23:27 \ft Hch. 23:3.\f* roma xa ix junan riq'uin jun tz'ak ri acuchi yo'on-vi jun caminek, ri rij sek y ch'ajch'oj, jac'a ri rupan man que ta ri'. Ri rupan xa ruyon man utz ta c'o y ruyon rubakil caminek. \v 28 Can ix que vi c'a ri' rix. Rix yixk'alajin c'a chi choj ri ic'aslen chiquivech ri vinek, jac'a ri pan ivánima xa man que ta ri'. Ri ivánima xa nojinek riq'uin etzelal. Y chuka' can ca'i' c'a ipalej. \p \v 29 ¡Tok'ex c'a ivech rix etamanela' y rix fariseos ri xa ca'i' ipalej! roma jebel ye'ichojmirisala'\f + \fr 23:29 \ft Lc. 11:25.\f* ri tz'ak acuchi e mukul-vi ri achi'a' ri xek'alajirisan ri xbix chique roma ri Dios ojer can. Rix can jebel vi nivik (nivek) acuchi e mukul-vi ri chojmilej tak ralc'ual ri Dios. \v 30 Y rix nibij c'a: Xa ta roj xojc'oje' pa qui-tiempo ri kati't-kamama', roj man ta xojoc cachibil rije' tok xequicamisaj ri achi'a' ri xek'alajirisan ri ch'abel ri xbix chique roma ri Dios, yixcha' c'a. \v 31 Pero xa can ja rix ri yixk'alajirisan-ka chivij chi ix quiy-quimam can ri xecamisan\f + \fr 23:31 \ft Hch. 7:51, 52; 1 Ts. 2:15.\f* quichin ri achi'a' ri xek'alajirisan ri xbix chique roma ri Dios ojer can. \v 32 Can tibana' c'a chuka' rix c'a acuchi xapon-vi ri quibanobal\f + \fr 23:32 \ft Gn. 15:16; Zac. 5:6-11.\f* ri ivati't-imama'.\f + \fr 23:32 \ft Nm. 32:14.\f* \p \v 33 Rix, xa achi'el itzel tak cumatzi'.\f + \fr 23:33 \ft Mt. 3:7; 12:34; Lc. 3:7.\f* ¿Can c'o ta cami c'a jun rubanic richin man ta yixbe pa k'ak' chuc'ulic ri rutojbalil ri ibanobal? Man jun. Rix can chiri' c'a xquixapon-vi. \v 34 Y richin c'a chi rix nic'ut ri ivetzelal, yin jare' inc'o chic richin yentek-el\f + \fr 23:34 \ft Mt. 21:34.\f* chi'icojol, achi'a' ri yek'alajirisan\f + \fr 23:34 \ft Hch. 11:27; 13:1; 15:32.\f* ri nubij ri Dios chique, achi'a' ri janíla quina'oj y achi'a' ri c'o etamabel quiq'uin. Pero rix ec'o c'a chique ri nusamajela' ri xque'ibajij chuva tak cruz richin yequen\f + \fr 23:34 \ft Lc. 11:49; Ap. 11:10.\f* (yecom), y ec'o ri choj queri' xtivelesaj quic'aslen. Ec'o c'a la' xque'ich'ey\f + \fr 23:34 \ft Hch. 5:40; 22:19; 2 Co. 11:24.\f* ri chiri' pa tak jay ri can richin vi nimol-ivi' richin ninic'oj ri ruch'abel ri Dios; y xabachique c'a tinamit yebe-vi rije', rix chuka' xquixapon chiri' roma c'o etzelal ri nivajo' niben chique. \v 35 Y ronojel re' can xtuben c'a chive chi ja rix yixejkalen ri quicamic\f + \fr 23:35 \ft Ap. 18:24.\f* conojel ri chojmilej tak vinek ri elesan quic'aslen. Ri xtiquir-pe riq'uin ri rucamic ri chojmilej achin xubini'aj Abel\f + \fr 23:35 \ft Gn. 4:8; 1 Jn. 3:12.\f* c'a riq'uin ri rucamic ri achin xubini'aj Zacarías, ri ruc'ajol ri achin xubini'aj Berequías. Y ninbij c'a chive, chi ri Zacarías\f + \fr 23:35 \ft 2 Cr. 24:20-22.\f* can ja chuka' rix ri xixcamisan richin, chiri' chunakaj ri altar ri c'o chiri' chuva-rachoch ri Dios. \v 36 Re xinbij c'a ka chive, can kitzij vi chi queri' xtibanatej. Can ronojel vi c'a ri' xtika' pa quivi' ri vinek ri ec'o chupan re tiempo re'. \s1 Ri Jesús yerok'ej ri vinek aj-Jerusalem \p \v 37 C'ari' ri Jesús xch'on c'a chiquij ri vinek ri ec'o pa Jerusalem. Rija' xubij c'a: Aj-Jerusalem, aj-Jerusalem, ¿achique c'a roma tok ye'icamisala' ri achi'a' ri yek'alajirisan ri nibix chique roma ri Dios? ¿Achique c'a roma chuka' tok ye'icamisala' chi abej ri yerutek-pe ri Dios chi'icojol? Y yin, can janíla c'a bey ri xinvajo' chi xixinmol ta viq'uin, achi'el nuben ri quite-ec' chique ri tak ral, yerumol chuxe' ri ruxic'.\f + \fr 23:37 \ft Dt. 32:11.\f* Man jun bey c'a xivajo' ta rix. \v 38 Vacami c'a, ri ivachoch chi'ijujunal rix xtic'oje' can achi'el jun tz'iran ruvach'ulef. \v 39 Y que c'a ri' ri ninbij chive roma rix can jare' ruq'uisibel bey ri yinitz'et-el. Y xquinitz'et chic c'a jun bey c'a ja tok xtibij chuve: ¡Matiox chi petenek re Jun re'! ¡Rija' can urtisan-vi-pe\f + \fr 23:39 \ft Sal. 118:26.\f* roma ri Ajaf Dios! ¡Y petenek pa rubi' ri Ajaf Dios! C'a chupan c'a ri k'ij ri' tok xquinitz'et chic jun bey, xcha' ri Jesús. \c 24 \s1 Ri Jesús nubij yan ri xtiban chire ri rachoch ri Dios \p \v 1 Y tok ri Jesús xel c'a pe ri chiri' pa rachoch\f + \fr 24:1 \ft Lc. 21:5.\f* ri Dios, richin chi nibe, ri rutijoxela' xejel c'a apo y c'o c'a ri xquibij chirij ri rachoch ri Dios y can xquic'utula' c'a chuka' chuvech riq'uin ri ruvi' tak quik'a'. \v 2 Jac'a tok rija' xch'on-apo chique ri rutijoxela', xubij c'a: Rix can ye'itzu' c'a chi re jay\f + \fr 24:2 \ft 1 R. 9:7.\f* re' yalan e jebel. Pero yin can kitzij ninbij chive, chi xtapon c'a jun k'ij tok xa can xquevulex y man xquepa'e' ta chic can. Ronojel re nimalej tak abej\f + \fr 24:2 \ft Lc. 19:44.\f* re e ucusan chique re jay re', xa can xquec'akalox c'a pe. Can man jun c'a abej ri xtic'oje' ta can achi'el la rubanon vacami, xcha' chique. \s1 Ri xquebanatej yan tok can c'a man jani niq'uis re tiempo re kachapon \p \v 3 Y tok ri Jesús tz'uyul chic c'a pa ruvi' ri juyu' rubini'an Olivos, jac'ari' tok ri rutijoxela' xejel-apo riq'uin y xquic'utuj chire: Tabij c'a chike, ¿jampe' c'a xtic'ulvachitej ri xabij yan ka chirij ri rachoch ri Dios? ¿Achique c'a retal richin queri' ninabex ri ruca'n apetebel\f + \fr 24:3 \ft 1 Ts. 5:1.\f* rat? ¿Y achique chuka' retal richin queri' ninabex chi napon yan ri ruq'uisibel k'ij richin re tiempo re'? xecha' c'a rije'. \p \v 4 Y ri Jesús xubij chique ri rutijoxela': Can jebel c'a tichajij-ivi' richin man yixk'olotej.\f + \fr 24:4 \ft Ef. 5:6; 2 Ts. 2:3.\f* \v 5 Roma e q'uiy ri xquepe, xtiquibij:\f + \fr 24:5 \ft Jer. 14:14; 23:21; Jn. 5:43.\f* Ja yin ri Cristo, xquecha' c'a. Y e janíla e q'uiy ri xquek'olotej pa quik'a'. \v 6 Y xtivac'axala' c'a chi ec'o ruvach'ulef c'o oyoval najin chiquicojol. Y xtivac'axala' chuka' chi que cha ri' xquebanatej, chi c'o cha oyoval ri xquepe. Pero man c'a tisach ic'u'x, roma ronojel ri' xa can c'o c'a chi yebanatej na. Pero man ja ta c'a ri' ri ruq'uisibel tak k'ij richin re ruvach'ulef. \v 7 Jun tinamit xtiyacatej c'a el richin nerubana' oyoval riq'uin jun chic tinamit. Ec'o c'a chuka' nima'k tak ruvach'ulef\f + \fr 24:7 \ft Is. 19:2.\f* xqueyacatej-el richin chi nequibana' oyoval quiq'uin ch'aka' chic nima'k tak ruvach'ulef. Xquepe c'a yabilal, vayjal y chuka' silonel (cab-raken) xabachique lugar chire re ruvach'ulef. \v 8 Y jac'ari' ri nabey tak k'axomal, y c'ari' xquepe chic c'a ch'aka' quivech tijoj-pokonal. \p \v 9 Xquixyalox c'a pa tak tijoj-pokonal,\f + \fr 24:9 \ft Hch. 4:2, 3; 12:1.\f* y ec'o c'a chive rix ri can xquecamisex.\f + \fr 24:9 \ft Hch. 7:59, 60.\f* Xa can xquixetzelex-vi c'a coma conojel quivech vinek ri ec'o chuvech re ruvach'ulef, roma rix can icukuban ic'u'x viq'uin yin. \v 10 E q'uiy c'a ri can xquetzak chic can,\f + \fr 24:10 \ft 2 Ti. 1:15.\f* ec'o chuka' xtiquisujula-qui' y ec'o ri xtiquetzelaj-qui'. \v 11 Y xquebec'ulun c'a chuka' pe janíla e q'uiy, ri xquebin chi rije' e k'alajirisey\f + \fr 24:11 \ft 2 P. 2:1.\f* richin ri nubij ri Dios chique, y roma c'a can queri' ri niquibij, can e q'uiy vi c'a vinek ri xquek'olotej\f + \fr 24:11 \ft 1 Ti. 4:1.\f* pa quik'a'.\f + \fr 24:11 \ft Hch. 20:29; 2 Co. 11:13.\f* \v 12 Chuka' chupan ri tiempo ri' roma can janíla chic biyinek rubanic ri etzelal, e q'uiy c'a ri xa can xtiquimalij ri ajovabel ri ruyo'on ri Dios chique. \v 13 Pero ri can man c'a xtutzolij ta ri' chirij y xtucoch' c'a ri pa ruq'uisibel chire ronojel, can xticolotej-vi c'a ri'. \v 14 Pero c'o na chi nitzijox ri utzilej ruch'abel ri Dios ri nich'on chirij tok ri vinek ye'oc pa rajavaren o pa ruk'a' ri Dios. C'o na chi nitzijox ri ch'abel ri' pa ronojel ruvach'ulef,\f + \fr 24:14 \ft Ro. 10:18.\f* richin queri' can tetamex c'a. Y c'a jac'ari' tok xtapon ri ruq'uisibel k'ij richin re tiempo re kachapon. \p \v 15 Y chuka' can xtapon-vi ri k'ij tok xquebanatej ri xajan tak banobel,\f + \fr 24:15 \ft Dn. 9:27; 12:11.\f* chupan ri lok'olej lugar. Y riq'uin ri', can xtivulatej c'a can ri lugar ri'. Jari' ri tz'ibatel can roma ri Daniel, ri jun chique ri achi'a' ri xek'alajirisan ri xbix chique roma ri Dios, ojer can. Ri nitz'eton c'a ri tz'ibatel can, tik'ax\f + \fr 24:15 \ft Dn. 9:23.\f* c'a chuvech ri nutz'et. \v 16 Richin queri' tok xtitz'et chi can ja chic ri' ri nibanatej, ri vinek ri ec'o pa Judea xa can que'anmej c'a el y tequevaj-qui' ri pa tak juyu'. \v 17 Ri xa nuxlan c'a pa ruq'uisibel vik (vek) chire ri rachoch\f + \fr 24:17 \ft 2 S. 11:2.\f* tok napon ronojel ri vululen ri', choj queri' tanmej-el. Man toc chic apo pa rachoch richin chi c'o na ri neruc'ama-pe.\f + \fr 24:17 \ft Lc. 17:31.\f* Man tuben queri'. \v 18 Ri nisamej c'a pa juyu', man c'a tibe chic na pa rachoch chuc'amic ruk'u'. Xa choj chuka' queri' tanmej-el. \v 19 Jac'a ri ixoki' ri coyoben chic alanen, y ri ixoki' ri xa c'a niquiya' quitz'un tak cal, tok'ex c'a quivech tok xtapon ri k'ij ri'. \v 20 Roma c'a ri' xa tic'utuj chire ri Dios chi ri vululen ri' man ta nibanatej chupan ri tiempo richin tef, y chuka' can tic'utuj c'a chi man pa jun uxlanibel-k'ij tibanatej ronojel ri', richin chi man c'ayef ta nuben chive richin chi yixanmej. \v 21 Y can jac'ari' tok xtic'o ruvi' ri tijoj-pokonal ri xtipe. Jun tijoj-pokonal ri man jun bey c'ulvachitajinek ta pa ruvi' re ruvach'ulef jampe' ri banon can roma ri Dios, c'a re vacami\f + \fr 24:21 \ft Dn. 12:1.\f* chupan re ka-tiempo roj. Chuka' ri tijoj-pokonal ri' man jun bey chic c'a xtic'ulvachitej.\f + \fr 24:21 \ft Jl. 2:2.\f* \v 22 Y vi man ta c'a nich'utinirisex ri k'ij richin ri tijoj-pokonal ri', conojel ta yequen (yecom). Pero roma ri rutzil ri Dios pa quivi' ri e rucha'on\f + \fr 24:22 \ft Is. 65:8, 9, 15, 22.\f* chic, can xtuch'utinirisaj ri k'ij ri'. \p \v 23 Chupan ri k'ij ri', vi ec'o c'a ri yebin chive: Titzu', jac'a Cristo re'. O vi niquibij chive: Titzu', jac'a Cristo la'. Pero rix\f + \fr 24:23 \ft Lc. 17:23.\f* man c'a quixk'olotej pa quik'a'; man tinimaj ri niquibij chive. \v 24 Roma can ec'o c'a ri xquebec'ulun-pe y xtiquibila' c'a: Ja yin ri Cristo. Pero rix man c'a que'inimaj, roma xa quiyon k'olonela'. Y jac'a chuka' tiempo ri' tok xquebec'ulun-pe ri xquebin: Yin nink'alajirisaj ri nubij ri Dios chuve, xquecha'. Pero rix man c'a que'inimaj; roma xa e k'olonela' chuka'. Y xquequibanala' c'a nima'k tak milagros,\f + \fr 24:24 \ft Dt. 13:1; 2 Ts. 2:9; Ap. 13:13.\f* ri man jun bey e tz'eton ta, xaxe richin quenimex, y ec'o ri yequik'ol. Y vi ta xa can yetiquir, rije' yequik'ol ta chuka' ri e cha'on chic roma ri Dios. \v 25 Can ja yan c'a re' xinbij can chive ri xquebanatej. \v 26 Romari' vi xa can nibix c'a chive: Ri Cristo xpe yan y vacami jari' c'o pa tz'iran ruvach'ulef; rix man c'a quixbe chutz'etic. Y vi nibix chive chi ri Cristo c'o chic y vacami chupan ri jun jay ri' c'o-vi, man que'inimaj. \v 27 Roma tok yin ri xinalex chi'icojol xquipe chic jun bey, can xquik'alajin-vi c'a jebel. Xa can xtibanatej c'a achi'el nibanatej riq'uin ri coyopa'\f + \fr 24:27 \ft Lc. 17:24.\f* ri nuben quela' acuchi nel-vi-pe ri k'ij y nek'alajin c'a quere' acuchi nika-vi ri k'ij, can conojel vi c'a yetz'eton. Y que c'a ri' yin. \v 28 Roma ri ruk'atbel-tzij ri Dios xtika' acuchi c'o-vi ri mac. Can xtibanatej c'a achi'el nibanatej quiq'uin ri c'uch. Roma ri aj-xic' tak chicop ri' xabacuchi c'o-vi jun caminek ch'aculaj,\f + \fr 24:28 \ft Job 39:30.\f* chiri' c'a yeka-vi. \s1 Ri xquebanatej tok nipe yan ri Jesús \p \v 29 Y tok can e k'axinek chic c'a ronojel ri tijoj-pokonal richin ri tiempo ri', can xtibanatej-vi c'a chi ri k'ij xtik'ekumatej y ri ic'\f + \fr 24:29 \ft Hch. 2:20; Ap. 6:12.\f* chuka' man xtisakirisan ta chic. Ri ch'umila'\f + \fr 24:29 \ft Is. 13:10; Ez. 32:7.\f* xquetzak c'a el ri acuchi ec'o-vi. Can ronojel vi c'a ri nimalej tak uchuk'a' ri e richin ri chicaj xquesilon roma ri ruchuk'a' ri Dios. Can chi jun vi c'a ri caj xtisilon. \v 30 Jac'ari' tok ri chicaj xtitz'etetej ri vetal yin ri xinalex chi'icojol. Ronojel c'a quivech vinek ri ec'o chuvech re ruvach'ulef, c'ari' c'a xque'ok' y c'ari' xtoka' chiquic'u'x ri achique rije', tok xquinquitz'et\f + \fr 24:30 \ft Zac. 12:10.\f* chi ja yin ri yika-pe pa sutz'\f + \fr 24:30 \ft Dn. 7:13; Ap. 1:7.\f* ri chila' chicaj, riq'uin chic nimalej uchuk'a' y riq'uin chuka' chic jun nimalej nuk'ij-nuc'ojlen. \v 31 Y jac'a chuka' ri' tok ri trompeta\f + \fr 24:31 \ft 1 Co. 15:52; 1 Ts. 4:16.\f* xtik'ajan riq'uin janíla uchuk'a', y yin xquentek c'a ri nu-ángeles chiquimolic ri e nucha'on chic. Can xquequimol-vi c'a pe re quere' pa relebel-k'ij y re quere' pa kajibel-k'ij, re quere' c'a pa jotol y re quere' chuka' pa xulan. Can xquequimol-vi c'a pe; ronojel ri acuchi nitiquir-pe ri jun rutza'n re caj, c'a la jun chic rutza'n. \p \v 32 Can tic'ama' c'a ina'oj riq'uin ri víquix\f + \fr 24:32 \ft Lc. 21:29.\f* (higo). Tok can yeraxer c'a pe ri ruk'a' y niquichop-pe quelic ri ruxak, etaman c'a ri' chi ri ru-tiempo ri job noka' yan. \v 33 Y que c'a ri' tok xtitz'et chi ec'o chic ri yec'ulvachitej chupan ri k'ij, ri ic' y ri ch'umila', y ronojel ri xinbij yan ka nibanatej chic, tivetamaj c'a ri' chi noka' yan ri k'ij.\f + \fr 24:33 \ft Stg. 5:8.\f* Xa can nakaj chic c'a c'o-vi-pe. \v 34 Y tivac'axaj c'a jebel re xtinbij chive re vacami: Ronojel re' xtic'ulvachitej tok ri vinek\f + \fr 24:34 \ft Mt. 16:28; 23:36.\f* richin re tiempo re' c'a man jani queq'uis-el chuvech re ruvach'ulef. \v 35 Y re ruvach'ulef y ri caj\f + \fr 24:35 \ft 2 P. 3:7-12; Ap. 6:14.\f* can e richin vi yeq'uis.\f + \fr 24:35 \ft Sal. 102:26, 27; Is. 34:4; He. 1:11.\f* Jac'a ri nuch'abel man xtiq'uis ta queri', xa can xtibanatej-vi ri nubij.\f + \fr 24:35 \ft Is. 51:6; Mt. 5:18; Mr. 13:31; Lc. 21:33.\f* \p \v 36 Jac'a ri k'ij y ri hora tok yin xquipe, man jani k'alaj ta. Ri ángeles ri ec'o chila' chicaj man quetaman\f + \fr 24:36 \ft Hch. 1:7; 1 Ts. 5:2; 2 P. 3:10.\f* ta jampe'. Xa can xe c'a ri Nata' Dios\f + \fr 24:36 \ft Zac. 14:7.\f* ri etamayon ri'. \p \v 37 Xa can achi'el c'a ri xbanatej ri pa ru-tiempo ri Noé,\f + \fr 24:37 \ft Lc. 17:26.\f* xa can que c'a chuka' ri' xtic'ulvachitej tok xquipe chic yin ri xinalex chi'icojol. \v 38 Roma ri pa ru-tiempo ri Noé, tok can c'a man jani tibanatej ri camic job, ri vinek xa benek c'a cánima riq'uin ri quiva'in y riq'uin ri achique yequikumula'. Xa can benek c'a cánima riq'uin ri quic'ulubic y riq'uin ri yeyatej-el quimi'al-quic'ajol richin yec'ule'. Y can c'a que na ri' ye'ajin chubanic chupan ri k'ij tok ri Noé y ri e aj pa rachoch xe'oc chupan ri nimalej barco.\f + \fr 24:38 \ft Gn. 7:1, 7; Lc. 17:27; 1 P. 3:20.\f* \v 39 Y man jun bey c'a xk'ax ta chiquivech ri xk'alajirisex chiquivech, xa can c'a jac'a tok xapon na ri camic job ri xuc'uan quichin conojel. Y can que vi c'a chuka' ri' xtibanatej tok xtapon ri nupetebel yin ri xinalex chi'icojol. \v 40 Jac'ari' tok xtibanatej chi e ca'i' achi'a' ri junan yesamej pa juyu', jun runiman y jun man runiman ta, xaxe c'a jun ri xtuc'uex-el y ri jun chic xtic'oje' can. \v 41 Y vi ec'o e ca'i' ixoki' ri junan yeque'en riq'uin jun abej quebel-trigo y xaxe jun ri runiman, xaxe c'a jun ri xtuc'uex-el y ri jun chic xtic'oje' can. \p \v 42 Roma c'a ri' can man quixmestan, xa can quinivoyobej-apo,\f + \fr 24:42 \ft Mt. 25:13; Lc. 12:40.\f* roma xa man xtivetamaj ta jampe'\f + \fr 24:42 \ft Mt. 24:36.\f* tok xquinoka'\f + \fr 24:42 \ft Ap. 3:3; 16:15.\f* yin ri Ivajaf. \v 43 Roma rix can ivetaman-vi-c'a, chi vi ta ri rajaf jun jay nretamaj jampe' napon\f + \fr 24:43 \ft Mr. 13:33, 36.\f* ri elek'on\f + \fr 24:43 \ft Ap. 3:3; 16:15.\f* pa rachoch, ri rajaf ri jay ri' nic'ase'\f + \fr 24:43 \ft 1 Ts. 5:6.\f* ta chuchajixic ri rachoch, y man ta nuya' k'ij chi ri elek'on nujek-apo ri rachoch richin nelek'-el. \v 44 Xa romari' tok rix ruc'amon chi can jantape' quinivoyobej-apo, roma tok xa man ja ta ri' yixajin chuch'obic, jari' tok xquinoka' yin ri xinalex chi'icojol. \s1 Tikabana' ri nuben ri jun utzilej samajel, y man tikaben ri nuben ri itzel samajel \p \v 45 Chupan ri k'ij ri' can xtibanatej c'a achi'el ri nibanatej riq'uin jun rajaf-jay ri ruyo'on\f + \fr 24:45 \ft 1 Co. 4:2.\f* can jun rusamajel\f + \fr 24:45 \ft He. 3:5.\f* pa quivi' ri e aj pa rachoch. Rubin can chire chi querutzuku-apo tok napon ri hora. Y vi ri samajel ri' can ta nuben ri bin can chire y utz nuben chire ronojel ri samaj, ¿achique ta cami nuben? \v 46 Rija' can nuben-vi ri samaj ri bin can chire, y romari' niquicot ránima tok no'ilitej-ka roma ri rajaf y najin chubanic ri samaj. \v 47 Can kitzij vi c'a ninbij chive chi ri rajaf ri samajel ri' xtuya'\f + \fr 24:47 \ft Mt. 25:21, 23.\f* c'a pa ruvi' ronojel ri c'o riq'uin, richin chi nuchajij. \v 48 Jac'a vi ri samajel ri' xa itzel ta, y nuch'ob ta ka ri pa ránima: Ri vajaf ri' xa c'a man jani noka', nicha' ta; \v 49 y nuchop ta c'a quich'ayic ri ch'aka' chic samajela' y chuka' can xe ta va'in y tijoj-ya' nuben quiq'uin ri k'abarela', \v 50 jac'a ri k'ij y ri hora tok man jun nuch'ob chi noka' ta ri rajaf, jari' tok noka'. \v 51 Ri rajaf, can xtuya-vi ruc'ayeval pa ruvi' ri samajel ri' y xtuya' quiq'uin ri ch'aka'\f + \fr 24:51 \ft Lc. 12:46.\f* chic ri xa ca'i' quipalej. Y ri chiri' xa can xe c'a ok'ej y kach'ach'en eyaj\f + \fr 24:51 \ft Mt. 25:30.\f* ri c'o. \c 25 \s1 Ri lajuj xtani' \p \v 1 Chupan c'a ri k'ij tok xquipe chic jun bey, ec'o c'a ri can xque'oc-vi pa ruk'a' ri Dios o chupan ri aj-chicajil ajavaren, y ec'o ri xa man xque'oc ta. Xa can xtic'ulvachitej c'a achi'el ri xc'ulvachitej quiq'uin e lajuj xtani' quic'uan-el quik'ak' richin sakil richin xebe chiroyobexic ri ala'\f + \fr 25:1 \ft Jn. 3:29.\f* ri xtic'ule'\f + \fr 25:1 \ft Ap. 19:7; 21:2, 9.\f* chupan ri ak'a' ri'. \v 2 E vo'o' c'a chique ri xtani' ri' can c'o-vi quina'oj.\f + \fr 25:2 \ft Mt. 7:24.\f* Jac'a ri e vo'o' chic xa can e nacanek\f + \fr 25:2 \ft Mt. 7:26.\f* vi. \v 3 Ri vo'o' xtani' ri xa e nacanek, xebe c'a chiroyobexic ri ala' ri xtic'ule', pero xa man xquic'uaj ta c'a ch'aka' chic aceite richin ri quik'ak', xa can xe ri c'o-el chupan. \v 4 Jac'a ri vo'o' chic xtani' ri can c'o quina'oj, xquic'uaj c'a ri quik'ak' y quic'ualon chuka' el tak c'ojlibel nojinek-el riq'uin aceite. Y rije' xebe c'a chiroyobexic ri ala' ri xtic'ule'. \v 5 Y roma c'a ri ala' ri nic'ule' janíla xyaloj yan y man noka' ta, ri lajuj xtani' ri e oyobeyon richin, xa xpe c'a ruchuk'a' ri varan chique. Nabey xeyuxcu'r-ka (xevixcu'r-ka) y c'a juba' ri' xa can xever-vi-ka.\f + \fr 25:5 \ft 1 Ts. 5:6.\f* \v 6 Jac'a ri pa nic'aj-ak'a' xac'axatej c'a ruch'abel jun ri can riq'uin janíla ruchuk'a' nich'on\f + \fr 25:6 \ft 1 Ts. 4:16.\f* y nubij c'a: Jari' petenek\f + \fr 25:6 \ft 2 Ts. 1:7-10.\f* ri ala' ri xtic'ule'. Can quixel c'a pe chuc'ulic. Que c'a ri' ri nubij ri riq'uin uchuk'a' nich'on. \v 7 Y jac'ari' tok ri lajuj xtani' ri', ri e oyobeyon richin ri ala' ri xtic'ule', junanin c'a xeyacatej y xquibanala' rutzil ri quik'ak' richin sakil.\f + \fr 25:7 \ft Lc. 12:35.\f* \v 8 Jac'a ri vo'o' xtani' ri e nacanek xquibij c'a chique ri vo'o' chic xtani' ri can c'o-vi quina'oj: Re kak'ak' xa can xquebechup c'a roma xa man q'uiy ta chic aceite quic'uan. Tiya' c'a juba' kaceite rix, xecha' ri xtani' ri e nacanek. \v 9 Jac'a ri vo'o' chic xtani' ri can c'o-vi quina'oj, xquibij c'a: Ri ruc'amon chi niben rix vacami ja ri te'ilok'o' aceite quiq'uin ri c'ayinela', roma vi roj nikaya' ri aceite chive, riq'uin juba' c'a c'o na ri nic'atzin chike, y que chuka' ri' rix. Romari' ri más utz niben ja ri quixbiyin chulok'ic aceite, xecha'. \v 10 Y tok ri vo'o' xtani' ri' c'ari' c'a e benek chulok'ic aceite, jac'ari' tok xoc'ulun ri ala' ri xtic'ule'. Ri vo'o' xtani' ri can ec'o-vi-apo coyoben ri ala' ri xtic'ule', xe'oc c'a pa jay acuchi niban ri c'ulubic. Y tok can e oquinek chic c'a apo conojel ri e benek, xtz'apex\f + \fr 25:10 \ft Lc. 13:25.\f* c'a can ri puerta. \v 11 Y c'a jac'ari' tok xe'apon ri vo'o' chic xtani' ri xebe can chulok'ic aceite richin ri quik'ak', y rije' xech'on c'a apo chire ri rajaf ri jun c'ulubic ri' y xquibila' c'a: Tajaka' ri puerta chikavech richin chi yojoc-apo,\f + \fr 25:11 \ft Mt. 7:21.\f* xecha'. \v 12 Y rija' xubij c'a pe chique ri xtani' ri': ¿Ix achique c'a rix? Yin can kitzij ri ninbij chive chi man jun bey xinvetamaj ta ivech, xe'uche'ex-pe.\f + \fr 25:12 \ft Sal. 5:5.\f* \p \v 13 Roma c'a ri' rix can man quixmestan, can quinivoyobej-apo,\f + \fr 25:13 \ft Mt. 24:42.\f* roma xa man ivetaman ta achique k'ij, achique hora tok yin ri xinalex chi'icojol xquipe chic jun bey. \s1 Jun c'ambel-tzij chiquij oxi' samajela' ri xjach can mero pa quik'a' roma ri cajaf \p \v 14 Roma c'a ri' ri aj-chicajil k'atbel-tzij junan riq'uin ri xuben jun achin tok xbe nej.\f + \fr 25:14 \ft Mt. 21:33; Mr. 13:34.\f* Rija' xeroyola'\f + \fr 25:14 \ft Lc. 19:12, 13.\f* c'a ri rusamajela' y xuya' c'a can ri rubeyomel pa quik'a'. \p \v 15 Pa ruk'a' c'a jun rusamajel xuya' can vo'o' mil quetzales, pa ruk'a' jun chic xuya' c'a can ca'i' mil quetzales y pa ruk'a' ri jun chic xuya' c'a can jun mil quetzales. Pa ruk'a' c'a ri nabey más q'uiy mero xuya' can roma xutz'et chi nitiquir nusamajij. Ri jun xa ca'i' oc mil quetzales xuya' can pa ruk'a' roma xaxe ri' ri nitiquir nusamajij. Y ri rox xa jun mil quetzales oc ri xuya' can pa ruk'a' richin tusamajij.\f + \fr 25:15 \ft Ro. 12:6; 1 Co. 12:7; Ef. 4:11.\f* Y ri achin can xe c'a xuben can ri', xbe c'a. \v 16 Y ri samajel\f + \fr 25:16 \ft 1 P. 4:10.\f* c'a ri yo'on can vo'o' mil quetzales pa ruk'a' richin tusamajij y nuch'ec más mero riq'uin, can xuben na vi ri bin can chire. Rija' can xusamajij-vi c'a ri vo'o' mil quetzales y xuch'ec\f + \fr 25:16 \ft Pr. 3:14.\f* chic c'a jun queri' riq'uin. \v 17 Y que chuka' ri' xuben c'a ri jun chic samajel ri yo'on can ca'i' mil quetzales pa ruk'a', rija' can xuch'ec c'a ca'i' chic mil quetzales riq'uin. \v 18 Jac'a ri rox samajel ri xa jun mil quetzales oc ruc'ulun can chire ri rajaf, xa xberuc'oto' c'a jun jul pan ulef y chiri' xumuk-vi can ri mero ri yo'on can pa ruk'a'. \p \v 19 Y c'a tok k'axinek chic na q'uiy k'ij, c'ari' c'a xtzolin-pe ri achin cajaf ri samajela' ri'. Y rija' xuc'utuj c'a chique achique xquiben riq'uin ri mero ri xuya' can chique tok xbe. \v 20 Tok xapon c'a ri samajel ri yo'on can vo'o' mil quetzales pa ruk'a', can man xe ta c'a ri' ri ruc'uan-apo, xa can ruc'uan c'a apo vo'o' mil quetzales más y xubij c'a chire ri achin rajaf rija': Rat vo'o' c'a mil quetzales ri xaya' can pa nuk'a'; jac'are' c'o, y ja chuka' re' c'o vo'o' mil quetzales más ri xinch'ec riq'uin, xcha' ri samajel ri'. \v 21 Y ri rajaf ri samajel ri' xubij c'a chire: Utz ri xaben. Rat, jun c'a utzilej nusamajel ri can naben ri nibix chave. Y roma c'a can xaben\f + \fr 25:21 \ft 2 Ti. 4:7, 8.\f* ri ruc'amon riq'uin ri juba' ri xinya' can pan ak'a' tok xibe, vacami c'a yatinya'\f + \fr 25:21 \ft Mt. 24:47; Lc. 12:44.\f* pa ruvi' jun samaj más nim. Can catampe\f + \fr 25:21 \ft Mt. 25:34.\f* c'a y catoc chupan ri quicoten\f + \fr 25:21 \ft He. 12:2.\f* ri c'o riq'uin ri Avajaf,\f + \fr 25:21 \ft Ap. 2:10, 26-28; 3:21; 21:7.\f* xuche'ex ri samajel. \v 22 Tok xapon chuka' ri samajel ri yo'on can ca'i' mil quetzales pa ruk'a', rija' xubij c'a chire ri achin, rajaf: Rat ca'i' c'a mil quetzales ri xaya' can pa nuk'a'; jac'are' c'o, y ja chuka' re' c'o ca'i' mil quetzales más ri xinch'ec riq'uin, xcha' ri samajel ri'. \v 23 Ri rajaf ri samajel ri' xubij c'a chire: Utz ri xaben. Rat, jun c'a utzilej nusamajel ri can naben ri nibix chave. Y roma c'a can xaben ri ruc'amon riq'uin ri juba' ri xinya' can pan ak'a' tok xibe, vacami c'a yatinya' pa ruvi' jun samaj más nim. Can catampe c'a y catoc chupan ri quicoten ri c'o riq'uin ri Avajaf, xuche'ex ri samajel. \v 24 Jac'a tok xapon chuka' ri samajel ri yo'on can jun mil quetzales pa ruk'a', rija' xubij c'a chire ri rajaf: Yin can vetaman-vi c'a avech, y romari' vetaman chi janíla at c'a'el. Xa can navajo-vi c'a yach'acon. Rat navajo' nac'ul ri nel-pe chuvech ri ticoj ri xa man rat ta xaticon-ka. Navajo' nayec ri trigo ri xa man rat ta xach'ayon. \v 25 Y romari' yin xinpokonaj xinsamajij ri jun mil quetzales ri xaya' can pa nuk'a'. Yin tok xinc'ul c'a el ri mero, xinc'ot jun jul pan ulef y chiri' xinmuk-vi can. Y jac'a a-mero re' nonjacha' can, xcha' ri samajel ri'. \v 26 Y ri rajaf ri samajel ri' xubij c'a: Man utz ta ri xaben. Roma rat, jun itzel samajel y man naben ta ri nibix chave. Roma vi can avetaman chi yin can in c'a'el vi, chi yin ninvajo' ninc'ul ri nel-pe chuvech ri ticoj ri xa man yin ta xiticon-ka y ninvajo' ninyec ri trigo ri xa man yin ta xich'ayon, \v 27 xa roma ta ri', xaya' ta ri nu-mero pa quik'a' ri achi'a' nibix banqueros chique, y re xinoka' vacami xinc'ul ta c'a ri mero can vichin yin y xinc'ul ta chuka' ri ral re mero re'. \v 28 Vacami tic'ama' c'a can ri mero chire y tijacha' pa ruk'a' ri nusamajel ri chapayon lajuj mil quetzales. \v 29 Roma ri can c'o-vi c'o riq'uin, xtuc'ul c'a más y q'uiy c'a xtuben-ka riq'uin. Jac'a ri man jun oc c'o riq'uin, janipe' oc ri c'o riq'uin can nelesex\f + \fr 25:29 \ft Lc. 8:18; Jn. 15:2.\f* c'a can chire. \v 30 Y ri samajel c'a ri xa can man jun nic'atzin-vi\f + \fr 25:30 \ft Lc. 17:10.\f* tic'aka' c'a el chupan ri k'eku'n, ri acuchi ruyon ok'ej c'o y ruyon chuka' kach'ach'en eyaj\f + \fr 25:30 \ft Mt. 8:12.\f* c'o. \s1 Ri k'atoj-tzij \p \v 31 Y tok yin ri xinalex chi'icojol xquipe\f + \fr 25:31 \ft Hch. 1:11.\f* chic c'a, can riq'uin chic c'a nuk'ij-nuc'ojlen; y chuka' can conojel ri lok'olej tak ángeles\f + \fr 25:31 \ft Zac. 14:5.\f* xquepe viq'uin. Y jac'ari' tok yin xquitz'uye' pa nuch'acat ri can janíla chuka' ruk'ij; y xtink'et c'a tzij. \v 32 Can xquemol-vi c'a apo chinuvech\f + \fr 25:32 \ft Ro. 14:10; 2 Co. 5:10.\f* ri vinek richin conojel ruvach'ulef. Y xquipe c'a yin can xquench'er-vi c'a conojel, achi'el nuben jun aj-yuk' quiq'uin ri tak ruchicop. Rija' juc'an\f + \fr 25:32 \ft Mt. 13:49.\f* c'a yeruya-vi ri tak carne'l, y juc'an chic yeruya-vi ri tak cabras.\f + \fr 25:32 \ft Ez. 20:38.\f* \v 33 Ri vinek c'a ri achi'el tak carne'l, roma ch'ajch'oj chic quic'aslen, xquenya' c'a pa vajquik'a'. Jac'a ri vinek achi'el tak cabras, roma man utz ta ri quic'aslen, xquenya' pa vajxocon (izquierda). \v 34 Y jac'ari' tok ri Rey xtubij chique ri ec'o pa rajquik'a': Can quixampe c'a rix, ri ic'ulun chic ri rutzil ri Nata' Dios. Quixc'oje' c'a ri acuchi can ja ri Dios ri nik'aton tzij, ri can ivichin vi rix tok rubanon; y ri' xuben c'a tok c'a man jani c'o ta re ruvach'ulef.\f + \fr 25:34 \ft Ro. 8:17; 1 Co. 2:9.\f* \v 35 Roma tok yin xivayjan,\f + \fr 25:35 \ft Ez. 18:7; Stg. 2:15.\f* rix c'o c'a xiya' chuve richin xintej. Tok yin xchaki'j c'a nuchi', rix c'o c'a xiya' chuve richin xinkun. Xc'atzin nu-posada\f + \fr 25:35 \ft Is. 58:7; He. 13:2.\f* y rix xiya'.\f + \fr 25:35 \ft 2 Ti. 1:16; Stg. 1:27; 3 Jn. 5.\f* \v 36 Tok xa can xich'ane' c'a can, rix xicuch vij jun bey chic. Tok yin xika' pa ruk'a' yabil, xixapon c'a chinutz'etic. Tok xitz'ape' pa cárcel,\f + \fr 25:36 \ft 2 Ti. 1:16.\f* xixapon c'a chinuk'ejeloxic (chinuk'ijaloxic), xticha' ri Rey. \v 37 Jac'a ri chojmilej tak vinek xtiquibij c'a: Ajaf, ¿jampe' c'a ri' tok roj c'o xkaya' chave richin yava' roma yavayjan? ¿Jampe' c'a ri' tok roj c'o xkaya' chave richin xakun roma nichaki'j achi'? \v 38 ¿Y jampe' c'a ri' tok xkaya' a-posada roma xc'atzin chave? ¿Jampe' c'a ri' tok roj xkacuch avij roma xach'ane' can? \v 39 ¿Jampe' c'a ri' tok xojapon chi'atz'etic roma xayavej? ¿Y jampe' chuka' ri' tok xojapon chi'ak'ejeloxic (chi'ak'ijaloxic) roma atc'o pa cárcel? xquecha' rije'. \v 40 Y ri Rey xtubij c'a: Can kitzij vi c'a ri ninbij chive chi roma queri' xiben riq'uin ri vach'alal ri más co'ol,\f + \fr 25:40 \ft Pr. 19:17; He. 6:10.\f* xa can chuve chuka' yin\f + \fr 25:40 \ft Pr. 14:31.\f* xiben-vi ri utzil xiben chire rija', xticha' ri Rey. \p \v 41 Y jac'a chuka' ri' tok ri Rey xtubij chique ri ec'o pa rajxocon (izquierda): Rix xa ruc'ayeval chic ri ivoyoben chi nika' pan ivi'. Quixel c'a el chinuvech\f + \fr 25:41 \ft Sal. 6:8.\f* y quixbiyin pa k'ak'\f + \fr 25:41 \ft Mt. 13:40.\f* ri man jun bey xtichup, y xa richin ri itzel-vinek y ri ru-ángeles\f + \fr 25:41 \ft 2 P. 2:4; Jud. 6.\f* tok banon. \v 42 Roma yin can xivayjan c'a y rix man jun ri xiya' ta chuve richin xintej. Janíla c'a xchaki'j nuchi' y rix man jun xiya' chuve richin xinkun. \v 43 Roma yin xc'atzin nu-posada y rix xa man xiya' ta. Tok can xich'ane' c'a can, man xicuch ta vij. Tok xika' pa ruk'a' yabil, rix man c'a xinibetz'eta' ta. Tok xic'oje' pa cárcel, man xixapon ta chinuk'ejeloxic (chinuk'ijaloxic), xticha' ri Rey chique. \v 44 Y jac'ari' tok rije' chuka' xtiquibij: Ajaf, roj man jun bey xatkatz'et chi natej ta vayjal, nichaki'j ta achi', chuka' man xkatz'et ta chi nic'atzin ta a-posada, o at ch'anel ta, at yava' ta, atc'o ta pa cárcel. Roj man jun bey xatkatz'et chi que ta ri' ac'ulvachin, romari' can man jun vi c'a utzil xkaben chave, xquecha'. \v 45 Y jac'ari' tok ri Rey xtubij chique: Can kitzij vi c'a ri ninbij chive chi roma man jun utzil xiben chique re cocoj ec'o-pe viq'uin, xa can man jun c'a chuka' utzil xiben chuve yin.\f + \fr 25:45 \ft Pr. 14:31; 17:5; Hch. 9:5.\f* \v 46 Y ri vinek ri' can xquebe-vi c'a pa tijoj-pokonal richin jantape'.\f + \fr 25:46 \ft Ap. 20:10, 15.\f* Y ri chojmilej tak vinek xtiquil c'a jun c'aslen ri man q'uisel ta.\f + \fr 25:46 \ft Dn. 12:2; Jn. 5:29; Ro. 2:7.\f* Queri' c'a ri ch'abel ri xubij ri Jesús. \c 26 \s1 Ec'o c'a ri xquich'ob yan achique niquiben richin chi nika' ri Jesús pa quik'a' y niquicamisaj \p \v 1 Tok ri Jesús rubin chic c'a ka ronojel ri', rija' xch'on c'a quiq'uin ri rutijoxela' y xubij c'a: \v 2 Rix can ivetaman-vi chi pa ca'i' apo k'ij c'o ri kanimak'ij ri rubini'an pascua.\f + \fr 26:2 \ft Mr. 14:1; Lc. 22:1; Jn. 13:1.\f* Chupan c'a ri nimak'ij ri' tok yin ri xinalex chi'icojol can xquijach-vi-el richin chi yibajix chuvech cruz richin chi xquiquen (xquicom), xcha' chique. \p \v 3 Y can ja vi c'a ri' tok ri principal-i' tak sacerdotes,\f + \fr 26:3 \ft Jn. 11:47.\f* ri etamanela' chirij ri ley y chuka' ri rijita'k tak achi'a' ri janíla quik'ij chiquicojol ri vinek, can quimolon-vi\f + \fr 26:3 \ft Sal. 2:2; Hch. 4:26.\f* c'a qui' chuva-rachoch ri nimalej sacerdote ri rubini'an Caifás. \v 4 Rije' xquiya' c'a chiquivech achique chi k'oloj xquequicusaj richin chi nika' ri Jesús pa quik'a', y c'ari' niquicamisaj. \v 5 Pero chuka' can xquibij c'a: Man tikachop chupan re nimak'ij re', richin chi man queyacatej-pe ri vinek chikij. \s1 Jun ixok xuya' jubulej ak'on pa ruvi' ri Jesús \p \v 6 Y ri Jesús c'o c'a ri pa tinamit rubini'an Betania,\f + \fr 26:6 \ft Mt. 21:17; Jn. 11:1, 2.\f* chiri' pa rachoch ri Simón ri xc'achojirisex chire ri yabil rubini'an lepra.\f + \fr 26:6 \ft Mr. 14:3.\f* \v 7 Y jac'ari' tok xapon jun ixok riq'uin ri Jesús, ruc'uan-apo jun c'ojlibel ri banon riq'uin jun abej rubini'an alabastro, y c'o-el jun jubulej ak'on chupan; ak'on ri can janíla jotol rajel. Y jari' ri xberuk'eja' pa rujolon (ruvi') ri Jesús, tok tz'uyul-apo ri chiri' pa mesa, niva' chiri' pa rachoch ri Simón. \v 8 Tok ri tijoxela' xquitz'et ri xuben ri ixok riq'uin ri jubulej ak'on chi xuya' pa rujolon (ruvi') ri Jesús, xpe coyoval y xquibila' c'a:\f + \fr 26:8 \ft Jn. 12:4.\f* ¿Achique nic'atzin-vi chi choj queri' xutix la jubulej ak'on la'? \v 9 Roma la jubulej ak'on la' nim rajel, y romari' xc'ayix ta; y ri rajel xa xtalux ta chiquivech ri vinek ri man jun c'o quiq'uin,\f + \fr 26:9 \ft Mr. 14:5; Jn. 12:5.\f* xecha' c'a. \p \v 10 Ri Jesús chanin xk'ax chuvech ri niquibila' ri rutijoxela', romari' rija' xubij c'a chique: ¿Achique c'a roma tok rix man yixtane' ta ka chi tzij chirij re ixok re'? Xa tiya' can. Rija' can jun utzilej banobel c'a ri xuben viq'uin. \v 11 Ri vinek ri man jun c'o quiq'uin\f + \fr 26:11 \ft Dt. 15:11; Pr. 22:2.\f* xa can jantape' c'a ec'o iviq'uin, richin chi xabachique k'ij niben utzil chique. Jac'a yin man jantape' ta xquic'oje' iviq'uin.\f + \fr 26:11 \ft Mr. 14:7; Jn. 8:21; 12:8; 13:33; 16:5, 28; 17:11.\f* \v 12 Roma tok re ixok re' xuk'ej chuvij re jun jubulej ak'on re', can xuc'ut c'a ri ajovabel ri c'o riq'uin. Rija' xuben yan c'a viq'uin achi'el niban chique ri caminaki' tok yemuk.\f + \fr 26:12 \ft Jn. 19:40.\f* \v 13 Y tivac'axaj na pe' jebel re xtinbij chive, chi xabachique lugar c'a ri xtitzijox-vi\f + \fr 26:13 \ft Lc. 24:47; Ro. 1:8; 1 Ti. 2:6.\f* ri utzilej ch'abel richin colotajic,\f + \fr 26:13 \ft Mr. 13:10; Col. 1:6, 23.\f* chiri' chuka' xtitzijox-vi re xuben re jun ixok re'. Can ronojel c'a ruvach'ulef xtitzijox-vi, y man jun bey c'a xtimestex, xcha' ri Jesús. \s1 Ri Judas xusuj richin nujech ri Jesús \p \v 14 Y jun c'a chique ri cablajuj rutijoxela' ri Jesús, ri tijoxel rubini'an Judas Iscariote,\f + \fr 26:14 \ft Mt. 10:4; Lc. 22:3; Jn. 13:2.\f* xapon c'a quiq'uin ri principal-i' tak sacerdotes.\f + \fr 26:14 \ft Mr. 14:10.\f* \v 15 Rija' xberubij c'a chique: ¿Achique cami niya' chuve rix, vi yin ninjech ri Jesús pan ik'a'? xcha' chique. \p Y ri principal-i' tak sacerdotes xquibij chi niquiya' juvinek-lajuj mero banon riq'uin sakipuek\f + \fr 26:15 \ft Zac. 11:12; Mt. 27:3.\f* chire. \v 16 Y jac'ari' tok ri Judas Iscariote xuchop ruch'obic achique rubanic richin queri' nujech ri Jesús pa quik'a' ri achi'a' ri'. \s1 Ri nima-va'in \p \v 17 Y chupan c'a ri nabey k'ij richin ri nimak'ij ri', tok nitij chuka' caxlan-vey ri manek ch'en (ch'amilej-k'or) riq'uin, jac'ari' tok ri tijoxela' xe'apon-apo riq'uin ri Jesús, y xquic'utuj c'a chire: ¿Acuchi c'a navajo' naben-vi ri va'in chupan re jun pascua\f + \fr 26:17 \ft Lv. 23:5, 6.\f* re' richin nekabana' can rutzil ronojel ri nic'atzin? xecha'. \p \v 18 Y ec'o c'a chique ri tijoxela' ri xetak-el roma ri Jesús c'a pa tinamit Jerusalem,\f + \fr 26:18 \ft Mr. 14:13.\f* pa rachoch jun achin, y xbix-el chique chi tok xque'apon, tiquibij c'a chire: Ri Katijonel rubin c'a pe: Ri nu-tiempo xa nakaj chic c'a c'o-vi-pe. Jac'a ri pan avachoch rat ninvajo' ninben-vi va'in richin re pascua re', e vachibilan ri nutijoxela', xte'ibij, xcha' ri Jesús chique ri rutijoxela' ri'. \p \v 19 Y ri tijoxela' can xquiben-vi c'a achi'el ri bin-el chique roma ri Jesús. Rije' can xquiben-vi c'a rutzil ronojel ri nic'atzin richin ri va'in richin ri pascua ri'. \p \v 20 Jac'a tok xk'ekumer-pe chupan ri k'ij ri', ri Jesús y ri e cablajuj rutijoxela' xebetz'uye' c'a pa mesa\f + \fr 26:20 \ft Mr. 14:17, 18; Lc. 22:14.\f* richin ri va'in. \v 21 Y tok ye'ajin c'a chi va'in, ri Jesús xubij c'a: Can kitzij c'a ninbij chive, chi jun chive rix ri xquijachon-el pa quik'a' ri vinek,\f + \fr 26:21 \ft Jn. 13:21.\f* xcha' ri Jesús. \p \v 22 Jac'a ri tijoxela' janíla bis xpe pa cánima tok xcac'axaj ri xubij ri Jesús chique. Y c'ari' c'a chiquijujunal xech'on-apo chire y xquic'utula' c'a: Ajaf, ¿man ja ta cami yin ri xquibanon queri'? xecha'. \p \v 23 Y ri Jesús jac'ari' tok xubij chique ri rutijoxela': Ri jun c'a ri xtuyuk-pe ri ruk'a' richin numuba-pe ruvay\f + \fr 26:23 \ft Sal. 41:9.\f* viq'uin\f + \fr 26:23 \ft Jn. 13:18.\f* pa lek, jac'ari' ri xtijachon-el\f + \fr 26:23 \ft Lc. 22:21.\f* vichin pa quik'a' ri vinek. \v 24 Can tivac'axaj c'a chuka' ri xtinbij chive, chi yin ri xinalex chi'icojol can xquibe-vi\f + \fr 26:24 \ft Gn. 3:15; Is. 53:7.\f* c'a ri' tok xquijach-el. Can xtibanatej\f + \fr 26:24 \ft Sal. 22:1; Dn. 9:26; Hch. 26:22; 1 Co. 15:3.\f* achi'el ri tz'ibatel can. Pero tok'ex c'a ruvech ri xtijachon-el vichin yin ri xinalex chi'icojol. Ri achin ri xtijachon-el vichin utz ta chi man ta xalex, xcha' ri Jesús. \p \v 25 Y jac'ari' tok xch'on-apo ri Judas, ri xtijachon\f + \fr 26:25 \ft Jn. 13:26.\f* richin ri Jesús; y ri Judas xubij c'a: Rat ri Nutijonel, ¿ja cami yin ri xquijachon-el avichin? xcha'. \p Y ri Jesús xubij: Jac'a rat yabin ri', xcha' ri Jesús. \p \v 26 Y tok can c'a ye'ajin na c'a chi va'in, ri Jesús xuq'uen-apo jun caxlan-vey y xumatioxij\f + \fr 26:26 \ft Mr. 6:41.\f* chire ri Dios. C'ari' xuper (xupir) ri caxlan-vey\f + \fr 26:26 \ft 1 Co. 10:16; 11:23.\f* ri' y xuya' chique ri rutijoxela'. Rija' xubij c'a chique ri tijoxela' ri': Tic'ama' y titija' re caxlan-vey re'. Roma jare' ri nuch'acul ri xtapon pa camic. \p \v 27 Y ri Jesús xuq'uen c'a chuka' apo ri vaso ri c'o ruya'al-uva chupan; y tok rumatioxin chic chire ri Dios, xuya' c'a chique ri rutijoxela'. Y rija' xubij c'a tok xuya' chique: Tikumu' c'a can chi'ivonojel ri ruya'al-uva c'o chupan re vaso re'. \v 28 Roma jare' ri nuquiq'uel\f + \fr 26:28 \ft Ex. 24:8; Lv. 17:11.\f* ri xtibiyin tok xquiquen (xquicom). Can xtibiyin-vi c'a ri nuquiq'uel, richin chi e q'uiy c'a ri nicuyutej ri quimac.\f + \fr 26:28 \ft Ro. 5:15; He. 9:22.\f* Riq'uin re nuquiq'uel, can jac'are' xc'achoj ri c'ac'a' trato\f + \fr 26:28 \ft Jer. 31:31.\f* ri rajovan-pe ri Dios chi nuben quiq'uin ri vinek. \v 29 Can ninbij-vi c'a chive chi ja ruq'uisibel bey re' xinkun-el re ruya'al-uva re'. Y tok xtinkun chic jun bey, ja chic c'a chupan ri utzilej ruk'atbel-tzij ri Nata' Dios. Can iviq'uin c'a chuka' rix tok xtinkun ri ruya'al-uva ri'. Y ri xtikakun\f + \fr 26:29 \ft Hch. 10:41.\f* c'a chiri', jun c'ac'a' ruya'al-uva, xcha' ri Jesús chique. \s1 Ri Jesús y ri Pedro \p \v 30 Y tok quibixan chic c'a ri bix richin niquiya' ruk'ij ri Dios, ri Jesús y ri rutijoxela' xe'el-el ri chiri' pa jay y xebe ri pa juyu' Olivos.\f + \fr 26:30 \ft Mr. 14:26.\f* \v 31 Y tok e benek c'a, ri Jesús xubij chique ri rutijoxela': Chi'ivonojel rix xtitaluj-el-ivi' y xquiniya' c'a can nuyon\f + \fr 26:31 \ft Jn. 16:32.\f* chupan re ak'a' re', tok xa xtitz'et chi yin yijach-el pa quik'a' ri vinek. Roma ri Dios can nubij-vi c'a chupan ri tz'ibatel can: Tok yin xtinya' k'ij chi nicamisex ri aj-yuk', ri rucarne'l xa xtiquitaluj-el-qui'.\f + \fr 26:31 \ft Zac. 13:7.\f* Queri' ri tz'ibatel can. \v 32 Pero yin ri Aj-Yuk' man c'a xquiquen ta el (xquicom ta el) richin jantape', xa xquic'astej-pe. Y ja yin ri xquinoyoben ivichin ri chila' pa Galilea,\f + \fr 26:32 \ft Mt. 28:7; Mr. 16:7.\f* xcha' ri Jesús. \p \v 33 Y ri Pedro can jac'ari' xch'on-apo chire ri Jesús y xubij:\f + \fr 26:33 \ft Lc. 22:33.\f* Vi ri ch'aka' chic yatquiya' c'a can ayon tok xtiquitz'et chi xa c'o ri nac'ulvachij, tiquibana' na c'a. Jac'a yin can man jun bey xcatinya' can, xcha' rija'. \p \v 34 Pero ri Jesús xubij c'a chire ri Pedro: Yin can kitzij c'a ninbij chave, chi chupan re ak'a' re', xa c'a man jani tisiq'uin-pe ri mama' tok rat oxi' yan bey tabij chique ri yec'utun chave, chi man avetaman ta nuvech,\f + \fr 26:34 \ft Lc. 22:34; Jn. 13:38.\f* xcha' ri Jesús. \p \v 35 Y ri Pedro xubij c'a chire: Stape' ta can c'o chi yiquen (yicom) aviq'uin rat,\f + \fr 26:35 \ft Jn. 13:37.\f* can man xquitiquir ta xtinbij chi man vetaman ta avech, xcha' ri Pedro. \p Y can conojel c'a ri tijoxela' que chuka' ri' xquibij. \s1 Ri Jesús nuben orar ri pa Getsemaní \p \v 36 Y jac'ari' tok ri Jesús e rachibilan ri rutijoxela'\f + \fr 26:36 \ft Jn. 18:1.\f* xe'apon c'a ri chiri' chupan ri lugar rubini'an Getsemaní. Xpe ri Jesús xubij c'a chique ri rutijoxela': Rix quixtz'uye' na c'a can juba' vave', roma yin xa yibe chic c'a apo juba' queri' richin chi nenbana' orar, xcha' chique. \p \v 37 Rija' xaxe c'a ri Pedro y ri e ca'i' ruc'ajol ri achin rubini'an Zebedeo\f + \fr 26:37 \ft Mt. 4:21.\f* ri xeruc'uaj riq'uin. Jac'ari' tok rija' janíla xuna' yan ri xteruc'ulvachij. Can jun bis c'a janíla nim ri xpe pa ránima. \v 38 Y jac'ari' tok rija' xubij chique ri e oxi' rutijoxela': Ri bis c'o pa vánima,\f + \fr 26:38 \ft Jn. 12:27.\f* janíla nim. Y yirucamisaj ninna' yin. Quixc'oje' c'a pe viq'uin, quixc'ase' y man quixver-ka, xcha' chique. \p \v 39 Rija' xbiyin chic c'a apo juba' y chiri' xxuque-vi-ka. Can xukasaj-vi c'a ka ri' c'a pan ulef, xuben orar.\f + \fr 26:39 \ft He. 5:7.\f* Y ri ch'abel ri xerubila' que c'a re': Nata'\f + \fr 26:39 \ft Jn. 12:27.\f* yin, vi can tiquirel, tabana'\f + \fr 26:39 \ft 2 S. 15:26.\f* c'a chi man ta ninc'ovisaj re jun tijoj-pokonal\f + \fr 26:39 \ft Mt. 20:22; Jn. 18:11.\f* re', pero man taben c'a chuka' ri ninrayij yin, xaxe voma ta yin. Roma yin xa can ninvajo' c'a chuka' ninben\f + \fr 26:39 \ft Fil. 2:8.\f* ri arayibel\f + \fr 26:39 \ft Jn. 5:30; 6:38.\f* rat,\f + \fr 26:39 \ft Mr. 14:36; Lc. 22:42.\f* nicha' c'a. \p \v 40 Y tok rija' xc'achoj chire ri oración, xpe c'a quiq'uin ri e oxi' rutijoxela', pero tok xoka' quiq'uin xa yever. Xpe rija' xubij c'a chire ri Pedro: ¿Can man juba' c'a xixtiquir xixc'ase' jun ti hora viq'uin? \v 41 Man c'a quixver-ka, xa tibana' orar\f + \fr 26:41 \ft Mr. 13:33.\f* y tic'utuj chire ri Dios richin chi tok yixtejtobex, man quixtzak pa mac.\f + \fr 26:41 \ft Lc. 22:40.\f* Can vetaman-vi chi ri rurayibel ri ivánima ja ri niben ri nrajo' ri Dios. Pero iyon xa can man yixtiquir ta c'a,\f + \fr 26:41 \ft Mr. 14:38.\f* xcha' chique. \p \v 42 Y ri Jesús xbe chic c'a apo richin xberubana' orar pa ruca'n bey, y nubij c'a: Nata' yin, vi can c'o c'a chi ninc'ovisaj na ri tijoj-pokonal, richin queri' yinic'o chuvech, yin can ninvajo' c'a ninben ri arayibel rat. Que c'a ri' ri nubij pa ru-oración. \p \v 43 Y tok rija' xpe chic c'a jun bey quiq'uin ri e oxi' rutijoxela', yever chic c'a jun bey ri xeril, roma ri tijoxela' ri' al-al c'a runak' tak quivech roma ri quivaran. \v 44 Ri Jesús xeruya' chic c'a can jun bey y xbe chic chubanic orar. Oxi' yan bey ri' nibe chubanic orar. Rija' xucamuluj chic c'a rubixic ri ch'abel ri xerubij chupan ri oración c'a juba' tuben-ka. \v 45 Y c'ari' ri Jesús xpe c'a quiq'uin ri e oxi' rutijoxela', y xubij c'a chique: ¿Can c'a yixver na c'a? ¿Nivajo' nitz'akatisaj ri ivaran? Yin ri xinalex chi'icojol can ja vi c'a re' xoka' nu-hora, can xquijach c'a el pa quik'a' ri itzel tak achi'a'. \v 46 Chanin, quixyacatej. Jala' petenek ri xquijachon-el pa quik'a' ri itzel tak achi'a', xcha' ri Jesús. \s1 Ri ak'a' tok xchap ri Jesús \p \v 47 Y ri Jesús can c'a nich'on na c'a quiq'uin ri rutijoxela', tok ja yan ri' xoka' ri Judas\f + \fr 26:47 \ft Jn. 18:3; Hch. 1:16.\f* ri jun chique ri cablajuj rutijoxela', y e ruc'uan c'a apo e q'uiy vinek\f + \fr 26:47 \ft Lc. 22:47.\f* ri e quic'ualon che' y machet. Conojel re' e takon c'a el coma ri principal-i' tak sacerdotes y coma chuka' ri rijita'k tak achi'a' ri c'o janíla quik'ij\f + \fr 26:47 \ft Mr. 14:43.\f* chiquicojol ri vinek. \v 48 Ri Judas ri nijachon-el richin ri Jesús can rubin chic c'a pe chique ri e petenek riq'uin, achique rubanic xtuben richin nuc'ut ri Jesús chiquivech. Rija' can rubin c'a pe chique: Jac'a ri xquijel-apo riq'uin richin xtintz'ubaj (xtintz'umaj), jari' ri Jesús, y tichapa' c'a. \p \v 49 Y ri Judas can jac'ari' xjel-apo riq'uin ri Jesús y xubij: Rat ri Nutijonel, can caquicot c'a, xcha' chire richin xuk'ejela' (xuk'ijala'). Y xutz'ubaj\f + \fr 26:49 \ft 2 S. 20:9.\f* c'a (xutz'umaj c'a) ri Jesús. \p \v 50 Xpe ri Jesús xubij c'a chire ri Judas:\f + \fr 26:50 \ft Sal. 41:9; 55:13.\f* ¿Achique c'a ri no'abana' na? xcha' chire. \p Y can jac'ari' tok xejel-apo ri vinek ri e benek chapoy richin ri Jesús y xquichop c'a. \p \v 51 Y jun c'a chique ri ec'o riq'uin ri Jesús chiri', can jac'a ri ruk'a' chanin c'o-pe, xrelesaj ri rumachet y xusoc ri jun rusamajel ri nimalej sacerdote. Can xuchoy-vi c'a ri ruxiquin\f + \fr 26:51 \ft Jn. 18:10.\f* riq'uin ri jun machet xuya' chire. \v 52 Y ri Jesús jac'ari' tok xubij chire ri xbanon queri': Tayaca' la amachet. Roma achique c'a ri yeyacatej riq'uin machet, can chi machet c'a chuka' yecamisex-vi.\f + \fr 26:52 \ft Gn. 9:6; Ap. 13:10.\f* \v 53 ¿Rat nach'ob chi yin xa man jun nitz'eton pa nuvi'? Xa ta yin ninc'utuj chire ri Nata' Dios chi quiruto', rija' yerutek ta pe más setenta y dos mil ángeles\f + \fr 26:53 \ft Sal. 91:11.\f* chinuto'ic. \v 54 Pero xa can jare' nibanatej ri e tz'ibatel can chupan ri ruch'abel ri Dios,\f + \fr 26:54 \ft Is. 53:7; Dn. 9:26.\f* romari' tok man nic'atzin ta c'a chi yepe ta ri ángeles chinuto'ic, xcha' rija'. \p \v 55 Y chupan c'a chuka' ri hora ri' ri Jesús xubij chique ri vinek: ¿Achique c'a xich'ob rix? ¿Xich'ob chi yixpe chuchapic jun elek'on y romari' ic'amon-pe che' y machet? Can k'ij-k'ij c'a ri xitz'uye' iviq'uin chiri' pa rachoch ri Dios, tok xinc'ut ri ruch'abel chivech y man jun bey xinichop ta. \v 56 Ronojel c'a re nibanatej vacami, xa can richin c'a chi nibanatej-vi ri tz'ibatel can chupan ri ruch'abel ri Dios coma ri achi'a' ri xek'alajirisan ri ruch'abel ojer can. \p Y can ja vi c'a ri' tok ri e rutijoxela' ri Jesús, xquiya' can ruyon y xe'anmej. \s1 Tok ri Jesús xuc'uex chiquivech ri achi'a' ri pa comon yek'aton tzij \p \v 57 Ri xebechapon-pe richin ri Jesús chiri' pa Getsemaní, xquic'uaj c'a riq'uin ri Caifás ri nimalej sacerdote,\f + \fr 26:57 \ft Mr. 14:53; Lc. 22:54.\f* ri jay ri quimolon-vi can qui' ri etamanela' chirij ri ley y ri rijita'k tak achi'a' ri can c'o-vi quik'ij. \v 58 Y ri Pedro c'anej c'a c'o-vi can, e rutzekelben-el, y xoc chuka' apo ri chiri' chuva-rachoch ri nimalej sacerdote. Tok rija' c'o chic c'a chiri', xtz'uye-apo chiquicojol ri samajela' ri ec'o-apo chiri', richin c'a chi nutz'et na achique ri xtuc'ulvachij ri Jesús. \p \v 59 Y ri principal-i' tak sacerdotes, ri rijita'k tak achi'a' ri can c'o-vi quik'ij, y conojel c'a ri achi'a' ri can pa comon niquik'et tzij, niquicanola' c'a chi ec'o ta ri itzel tak banobel ri ye'ilitej chirij ri Jesús, richin queri' can niquitek-vi pa camic. \v 60 Y stape' can e q'uiy vi c'a ri xe'apon ri xquitz'uc tzij\f + \fr 26:60 \ft Sal. 27:12.\f* chirij, xa can man jun c'a ri c'o ta ruchuk'a' richin xucusex. Xa c'a ja ri pa ruq'uisibel xe'apon e ca'i'\f + \fr 26:60 \ft 1 R. 21:10.\f* ri can junan vi ri niquibij. \v 61 Ri e ca'i'\f + \fr 26:61 \ft Dt. 19:15.\f* ri' xquibij c'a: Re achin re' rubin: Yin yitiquir ninvulaj ri rachoch ri Dios y pan oxi' k'ij ninpaba' chic jun bey.\f + \fr 26:61 \ft Mt. 27:40; Jn. 2:19.\f* Queri' ri rubin, xecha' ri e ca'i' ri'. \p \v 62 Y ri Caifás, ri nimalej sacerdote, xbepa'e' c'a pe y xubij chire ri Jesús: ¿Kitzij cami ri xquibij-ka chavij re e ca'i' re'? ¿Achique nabij vacami? xcha'. \p \v 63 Pero ri Jesús man jun c'a ch'abel xubij.\f + \fr 26:63 \ft Is. 53:7; Mt. 27:12.\f* Y jac'ari' tok ri nimalej sacerdote xubij chire: Can chuvech c'a ri c'aslic Dios tabij chike vi jac'a rat ri Cristo ri Ruc'ajol. \p \v 64 Y ri Jesús xubij c'a chire: Ja', ja yin ri Cristo; y chuka' can ninbij-vi c'a chive chi re chikavech apo can xquinitz'et-vi yin ri xinalex chi'icojol,\f + \fr 26:64 \ft Jn. 1:51.\f* in tz'uyul pa rajquik'a'\f + \fr 26:64 \ft Sal. 110:1; Hch. 7:55, 56.\f* ri Dios ri nitiquir nuben ronojel. Y xquinitz'et tok yika-pe pa sutz'\f + \fr 26:64 \ft Dn. 7:13; Ap. 1:7.\f* ri chila' chicaj,\f + \fr 26:64 \ft 1 Ts. 4:16.\f* xcha' ri Jesús. \p \v 65 Xpe ri Caifás ri nimalej sacerdote jac'ari' xuretz-ka ri rutziak\f + \fr 26:65 \ft 2 R. 18:37; 19:1.\f* chirij roma itzel xrac'axaj, y xubij c'a: Man nic'atzin ta c'a chi noka' chic jun richin norubij chike chi re Jesús can aj-mac vi. Rix, c'ari' c'a nivac'axaj-ka chi'ivonojel ri xubij chi ja rija' ri Cristo. Can itzel c'a xuben chuvech ri Dios. \v 66 ¿Y achique c'a nibij rix vacami chi nikaben chire? xcha' rija'. \p Y ri ch'aka' chic ri quimolon-qui' chiri' xquibij c'a: Ruc'amon chi ticamisex,\f + \fr 26:66 \ft Lv. 24:16; Jn. 19:7.\f* xecha'. \p \v 67 Y xquichubala'\f + \fr 26:67 \ft Mt. 27:30; Lc. 18:32.\f* c'a can rupalej (ruvech) ri Jesús, y xquich'ey\f + \fr 26:67 \ft Mr. 14:65; Lc. 22:63.\f* riq'uin c'olon-k'a' y ec'o chuka' ri quiric'on quik'a' xquipak'ila' rupalej\f + \fr 26:67 \ft Is. 50:6; 53:3; Mi. 5:1.\f* (ruvech). \v 68 Chuka' xquibila' chire ri Jesús tok quitz'apen\f + \fr 26:68 \ft Mr. 14:65.\f* ruvech: Rat ri Cristo, tabij c'a chike achique ri yech'ayon avichin, yecha'. \s1 Tok ri Pedro xubij chi man retaman ta ruvech ri Jesús \p \v 69 Ri Pedro\f + \fr 26:69 \ft Jn. 18:16-18, 25-27.\f* tz'uyul c'a ri chuva-jay.\f + \fr 26:69 \ft Mt. 26:3.\f* Y jac'ari' tok c'o jun ixok raj-ic' ri nimalej sacerdote ri xapon-apo riq'uin y xubij c'a chire: Rat chuka' at rachibil\f + \fr 26:69 \ft Mr. 14:66, 67; Lc. 22:55, 56.\f* ri Jesús ri aj-Galilea, xcha' chire. \p \v 70 Pero rija' xa can chiquivech c'a conojel xrevaj-vi, roma xubij: Man nik'ax ta chinuvech achique roma tok queri' nabij chuve, xcha' chire ri aj-ic'. \p \v 71 Y tok rija' can jac'ari' nuben chi nel-el ri pa puerta, c'o chic c'a jun ixok aj-ic' ri xtz'eton richin y xubij c'a chique ri ec'o-apo chiri': Re jun chuka' achin re' can rachibil ri Jesús ri nipe pa tinamit Nazaret, xcha' chique. \p \v 72 Pero ri Pedro xa xrevaj chic c'a jun bey. Rija' xubij: Chuva Dios ninbij chi yin man vetaman ta ruvech ri jun achin ri', xcha' rija'. \p \v 73 C'a juba' chic ri', ja chic c'a ri quimolon-qui' que tak ri' ri xejel-apo riq'uin ri Pedro y xquibij c'a chire: Can kitzij na vi chi rat at jun chique ri ec'o riq'uin ri Jesús. Xaxe riq'uin ri rubanic ri yach'on nuk'alajirisaj chi can queri' vi, roma ri aj-Galilea\f + \fr 26:73 \ft Lc. 22:59.\f* queri' yech'on,\f + \fr 26:73 \ft Mr. 14:70.\f* xecha' chire. \p \v 74 Pero ri Pedro xubij c'a: Yin man vetaman ta ruvech ri achin ri'. Can chuva Dios ninbij-vi chive chi man vetaman ta ruvech. Y vi man kitzij ta ri ninbij, tika' c'a ruc'ayeval pa nuvi', xcha'. \p Y jac'ari' tok xbesiq'uin-pe ri mama'. \v 75 Y jari' tok ri Pedro xe'oka' c'a chuc'u'x ri ch'abel ri e rubin can ri Jesús chire, chi c'a man jani tisiq'uin-pe ri mama' tok rat oxi' yan bey tabij chique ri yec'utun chave, chi man avetaman ta nuvech. Y rija' xel c'a el y xujik' ok'ej.\f + \fr 26:75 \ft Zac. 12:10.\f* \c 27 \s1 Tok ri Jesús xuc'uex chuvech ri Pilato \p \v 1 Y tok xseker-pe, conojel c'a ri principal-i' tak sacerdotes y ri rijita'k tak achi'a' ri can c'o-vi quik'ij ri chiri' chiquicojol ri vinek, xquimol-qui'\f + \fr 27:1 \ft Sal. 2:2; Mr. 15:1; Lc. 22:66.\f* richin chi niquich'ob achique niquiben richin niquitek ri Jesús pa camic. \v 2 Ri Jesús can ximon-vi-el tok xquic'uaj y xbequijacha'\f + \fr 27:2 \ft Mt. 20:19.\f* pa ruk'a' ri k'atoy-tzij rubini'an Poncio Pilato.\f + \fr 27:2 \ft Lc. 23:1; Jn: 18:28; Hch. 3:13.\f* \s1 Ri Judas xberutzolij can ri mero y xujitz'aj-ri' \p \v 3 Jac'a tok ri Judas\f + \fr 27:3 \ft Mt. 26:14.\f* ri xjachon\f + \fr 27:3 \ft Mr. 14:10, 11, 43-46; Lc. 22:2-6, 47, 48.\f* richin ri Jesús, xutz'et chi ri Jesús xa nitak pa camic, jac'ari' tok rija' xpe k'axo'n\f + \fr 27:3 \ft Job 20:5; 2 Co. 7:10.\f* riq'uin y xberutzolij can ri juvinek-lajuj mero banon riq'uin sakipuek. Xberutzolij can chique ri principal-i' tak sacerdotes y ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij. \v 4 Ri Judas xubij c'a can chique ri achi'a' ri': Yin can ximacun c'a tok xinjech ri Jesús pan ik'a', roma rija' can man jun rubanon richin nicamisex, xcha' chique. \p Jac'a ri principal-i' tak sacerdotes y ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij, xa xquibij c'a pe chire ri Judas: ¿C'o cami nic'atzin-vi chike roj chi ri Jesús xa man jun achique ta rubanon? Man jun. Ri' xaxe c'a chavech rat, xecha' chire. \p \v 5 Xpe c'a rija' xutorij can ri mero e banon riq'uin sakipuek. Rija', jac'a ri chiri' pa rachoch ri Dios xutorij-vi can, y xbe c'a. Y rija' xberujitz'aj\f + \fr 27:5 \ft 2 S. 17:23; Job 7:15; Hch. 1:18.\f* c'a ri'. \p \v 6 Y ri principal-i' tak sacerdotes xquic'ol c'a el ri mero ri banon riq'uin sakipuek y xquibij c'a: Re mero re' man ruc'amon ta c'a chi nikaxol-ka riq'uin ri mero ri nisipex can vave' pa rachoch ri Dios, roma re mero re' xa rajel jun achin ri xtibiyin ri ruquiq'uel. \p \v 7 Jac'a tok can quiyo'on chic c'a chiquivech ri niquiben riq'uin ri mero ri', rije' xquilok' c'a ri rulef jun banoy-bojo'y. Ri ulef ri' can xtic'atzin c'a richin chi ja ri chiri' yemuk-vi ri vinek ri man e israelitas ta. \v 8 Y romari' tok ri jun ulef ri' can c'a nibix na c'a Ulef richin Quic'\f + \fr 27:8 \ft Hch. 1:19.\f* chire. Can man jalatajinek ta c'a ri rubi'. \v 9 Riq'uin c'a ri' can xbanatej-vi ri rubin can ri Jeremías, ri jun ri can xk'alajirisan ri ruch'abel ri Dios ojer can. Rija' can rubin-vi c'a can: Y ri e riy-rumam can ri achin ri xubini'aj Israel, xquiq'uen c'a el ri juvinek-lajuj\f + \fr 27:9 \ft Zac. 11:12, 13; Mt. 26:15.\f* mero ri banon riq'uin sakipuek, mero ri xquiya' rije', roma xquibij chi jari' ri rajel ri rusamajel ri Dios. \v 10 Y ri mero ri' jari' ri xquiya' chuvech ri ulef ri richin ri banoy-bojo'y. Can achi'el vi rubin ri Ajaf chuve. Queri' c'a ri rubin can ri Jeremías. \s1 Tok ri Jesús paban-apo chuvech ri Poncio Pilato \p \v 11 Y ri Jesús can pa'el-vi c'a apo chuvech ri k'atoy-tzij rubini'an Poncio Pilato.\f + \fr 27:11 \ft 1 Ti. 6:13.\f* Y ri k'atoy-tzij ri' xuc'utuj c'a chire ri Jesús: ¿Ja rat ri qui-Rey ri israelitas?\f + \fr 27:11 \ft Jn. 18:33.\f* xcha' chire. \p Y ri Jesús xubij: Ja', queri'. Can achi'el ri xabij,\f + \fr 27:11 \ft Jn. 18:37.\f* xcha' rija'.\f + \fr 27:11 \ft Mr. 15:2; Lc. 23:3.\f* \p \v 12 Y tok ri Jesús can janíla vi c'a ri nibix-apo chirij coma ri principal-i' tak sacerdotes y ri rijita'k tak achi'a' c'o quik'ij, rija' can man jun c'a ri nubij.\f + \fr 27:12 \ft Is. 53:7; Mt. 26:63; Jn. 19:9; 1 P. 2:23.\f* \v 13 Ri Pilato can jac'ari' tok xubij chire ri Jesús: ¿Can man navac'axaj ta c'a ri niquibij ri vinek chavij\f + \fr 27:13 \ft Mt. 26:62.\f* richin yatquisujuj? Y rat can man jun nabij.\f + \fr 27:13 \ft Jn. 19:10.\f* \p \v 14 Pero ri Jesús can man jun c'a ch'abel ri xubij ta chire ri Pilato. Y romari' tok ri k'atoy-tzij ri' can achique la xuna', roma man jun bey rutz'eton ta chi jun vinek que ta ri' nuben. \s1 Ri Pilato xujech c'a el ri Jesús richin chi ticamisex chuvech cruz \p \v 15 Y ronojel c'a juna' pa ru-tiempo ri nimak'ij rubini'an pascua, ri k'atoy-tzij can nucol-vi c'a el jun chique ri ec'o pa cárcel.\f + \fr 27:15 \ft Jn. 18:39.\f* Rija' nucol c'a el ri preso\f + \fr 27:15 \ft Mr. 15:6; Lc. 23:17.\f* ri nicajo' ri vinek chi nel-el. \v 16 Y chupan c'a ri tiempo ri', c'o c'a preso jun achin rubini'an Barrabás, jun achin ri can etaman-vi ruvech chi janíla itzel. \v 17 Y chique c'a ri vinek ri xbequimolo-qui' chiri', ri Pilato xubij-pe: ¿Achique c'a ri nivajo' rix chi yin nincol ta el chique rije'? ¿Nivajo' chi nincol-el ri Barrabás o ja ri Jesús ri nibix chuka' Cristo chire? xcha' rija'. \p \v 18 Ri Pilato can que vi c'a ri' ri xubij-pe, roma rija' can retaman-vi chi ri vinek ri' quiyo'on ri Jesús pa ruk'a', roma itzel niquina'\f + \fr 27:18 \ft Hch. 7:9.\f* chire chi janíla e q'uiy ri ye'ojkan richin. \p \v 19 Y ri Pilato tz'uyul c'a ri acuchi nuk'et-vi tzij, tok xapon c'a rutzijol riq'uin ri rubin-el ri rixjayil. Ri rixjayil rutakon c'a el rubixic chire: Ri Jesús jun achin choj, romari' rat, man catoc cachibil ri ye'ajovan rucamic. Roma yin xinben jun itzel achic'\f + \fr 27:19 \ft Job 33:15.\f* roma ri Jesús. Que c'a ri' ri rutakon-el rubixic ri rixjayil ri Pilato. \p \v 20 Y ri principal-i' tak sacerdotes y ri rijita'k tak achi'a' ri c'o quik'ij, xequich'ec c'a ri vinek richin chi tiquic'utuj c'a chi ja ri Barrabás ri ticol-el\f + \fr 27:20 \ft Mr. 15:11; Jn. 18:40; Hch. 3:14.\f* y ri Jesús ticamisex.\f + \fr 27:20 \ft Lc. 23:18.\f* \v 21 Y jac'a tok ri k'atoy-tzij xuc'utuj chic jun bey chique ri vinek ri' chi achique c'a chique che ca'i' ri xtucol-el, ri vinek ri' can jac'ari' xquibij: Ja ri Barrabás tacolo-el, xecha'. \p \v 22 C'ari' ri Pilato xuc'utuj c'a chique ri vinek: ¿Y achique c'a ri nibij rix chi yin ninben ta riq'uin ri Jesús, ri nibix chuka' Cristo chire? xcha' rija'. \p Can jac'ari' tok conojel xech'on-apo y xquibij: Ri Jesús xa ticamisex chuvech cruz, xecha'. \p \v 23 Xpe c'a ri k'atoy-tzij xubij chique ri vinek: ¿Achique c'a rumac rubanon chivech? \p Pero ri vinek man yetane' ta ka. Xa riq'uin más uchuk'a' xech'on-apo y xquibij: Xa ticamisex chuvech cruz, xecha'. \p \v 24 Y tok ri Pilato xutz'et chi xa man jun chic c'a ri nitiquir nuben y ri vinek xa xquichop janíla niquiben, xpe rija' xberuc'ama-pe juba' ruya' y xuch'ej ruk'a'\f + \fr 27:24 \ft Dt. 21:6.\f* chiquivech conojel ri vinek ri', y xubij: Yin man jun numac chire ri rucamic re jun chojmilej achin re'. Ri' xa jac'a rix, xcha' chique. \p \v 25 Xepe conojel ri vinek xquibij c'a: Xa pa kavi' c'a roj y pa quivi'\f + \fr 27:25 \ft Dt. 19:10; Jos. 2:19; 2 S. 1:16; 1 R. 2:32.\f* ri e kami'al-kac'ajol can, tika-vi ri rucamic re jun achin re', xecha'. \p \v 26 Jac'ari' tok ri k'atoy-tzij can chiquivech vi c'a ri vinek xucol-el ri Barrabás, jac'a chire ri Jesús xa nabey na c'a xutek ruch'ayic,\f + \fr 27:26 \ft Jn. 19:1.\f* c'ari' xujech-el richin chi ticamisex chuvech cruz.\f + \fr 27:26 \ft Is. 53:5; Mr. 15:15.\f* \p \v 27 Y ri soldados\f + \fr 27:27 \ft Mr. 15:16-21; Jn. 19:2-5.\f* richin ri k'atoy-tzij ri' xquic'uaj c'a apo ri Jesús chupan ri palacio. C'ari' xecoyoj c'a conojel ri ch'aka' chic soldados, ri e cachibil. Xequimol c'a apo chirij ri Jesús. \v 28 Xepe ri soldados ri' xquelesaj c'a el ch'aka' rutziak ri Jesús, c'ari' xquiya' c'a jun tziek quek chirij can achi'el vi ri yequicusala' ri reyes.\f + \fr 27:28 \ft Lc. 23:11.\f* \v 29 Rije' xquipach'uj chuka' jun k'ayis ri janíla ruq'uixal. Can achi'el jun corona xquiben chire, y c'ari' xquiya' pa rujolon (ruvi') ri Jesús. Y xquiben chuka' chire ri Jesús chi xuchop jun aj ri pa rajquik'a'. Y riq'uin tze'en c'a tok yexuque' chuvech ri Jesús y niquibila' c'a: Caquicot c'a janíla, rat ri qui-Rey ri israelitas,\f + \fr 27:29 \ft Sal. 35:15, 16; 69:19; Is. 49:7; 53:3; Jer. 20:7; He. 12:2, 3.\f* yecha' c'a chire. \p \v 30 Can niquichubala'\f + \fr 27:30 \ft Job 30:10; Lc. 18:32, 33.\f* c'a chuka' ri Jesús y niquelesala' ri aj\f + \fr 27:30 \ft Mi. 5:1.\f* c'o pa rajquik'a' richin niquiboj pa rujolon\f + \fr 27:30 \ft Mr. 15:19.\f* (ruvi').\f + \fr 27:30 \ft Is. 52:14.\f* \v 31 Y tok rije' xetane' c'a chi tze'en chirij,\f + \fr 27:31 \ft Lc. 22:63.\f* xquelesaj-el ri tziek ri quiyo'on-ka chirij. C'ari' xquiya-el ri can rutziak vi rija', y xquic'uaj\f + \fr 27:31 \ft Is. 53:7.\f* c'a el richin chi nequibajij chuvech cruz.\f + \fr 27:31 \ft Mt. 20:19; Jn. 19:16, 17.\f* \s1 Tok ri Jesús xbajix chuvech cruz \p \v 32 Y jac'a tok quichapon-el elen chupan ri tinamit,\f + \fr 27:32 \ft Nm. 15:35; 1 R. 21:13; Hch. 7:58; He. 13:12.\f* xquic'ul jun achin; y ri achin ri' rubini'an Simón y rija' aj-Cirene. Xepe c'a ri soldados can xquiben-vi c'a chire ri achin ri' chi tuc'uaj-el ri ru-cruz ri Jesús.\f + \fr 27:32 \ft Mr. 15:21.\f* \p \v 33 Y xe'apon c'a chupan ri jun juyu' rubini'an Gólgota. Ri juyu' ri', Calavera\f + \fr 27:33 \ft Mr. 15:22; Lc. 23:33; Jn. 19:17.\f* chuka' yecha' chire. \v 34 Tok can ec'o chic c'a chiri', chire ri Jesús xquiya' c'a jun ch'amilej ruya'al-uva\f + \fr 27:34 \ft Jn. 19:28-30.\f* xolon riq'uin jun c'ayilej ak'on.\f + \fr 27:34 \ft Sal. 69:21.\f* Pero tok rija' xuna' ri xquiya' chire, man xrajo' ta.\f + \fr 27:34 \ft Mr. 15:23.\f* \p \v 35 Y tok ri soldados quibajin chic ri Jesús chuva ri cruz, xquiya' c'a pan etz'anen ri rutziak ri Jesús richin xquitz'et achique chi tziek ri niquic'uala-el chiquijujunal. Y riq'uin ri' can nibanatej c'a ri bin can roma ri jun ri xk'alajirisan ri ruch'abel ri Dios ojer can. Ri rusamajel c'a ri Dios can rutz'iban-vi can chirij ri Cristo: Xequijech ri nutziak y chuka' xequiya' pan etz'anen.\f + \fr 27:35 \ft Sal. 22:18.\f* Queri' ri rutz'iban can. \v 36 Ri soldados e tz'uyul c'a chiri' quichajin-apo ri Jesús. \v 37 Y chutza'n el ri cruz, rije' xquiya' c'a jun tz'alen ri tz'iban-el chuvech ri achique rumac ri Jesús, y romari' nicamisex. Chuvech ri tz'alen ri' nubij c'a: Ri Jesús jari' ri qui-Rey ri israelitas.\f + \fr 27:37 \ft Mr. 15:26; Lc. 23:38; Jn. 19:19.\f* Que c'a ri' ri nubij. \p \v 38 Y jac'a chuka' ri' tok ec'o e ca'i' elek'oma'\f + \fr 27:38 \ft Lc. 23:32.\f* ri yecamisex chuvech cruz. Jun c'a xc'oje' pa rajquik'a' ri Jesús y ri jun chic pa rajxocon\f + \fr 27:38 \ft Is. 53:12; Mr. 15:27; Jn. 19:18.\f* (izquierda). \v 39 Ri vinek c'a ri yek'ax-el y ye'apon riq'uin ri Jesús, niquisilola-apo quijolon\f + \fr 27:39 \ft Sal. 22:7; 109:25.\f* (quivi') chuvech, roma can man niquinimaj ta chi ja rija' ri Ruc'ajol ri Dios. Y c'o chuka' ch'abel ri yequibila' can chire. \v 40 Ri vinek ri' niquibila' c'a can chire ri Jesús: Rat ri yabin chi navulaj ri rachoch ri Dios y pan oxi' k'ij naben chic jun bey,\f + \fr 27:40 \ft Mt. 26:61; Jn. 2:19.\f* tacolo' c'a avi' ayon. Y vi ja rat ri Ruc'ajol ri Dios, caka-pe chuva la a-cruz, yecha' c'a can chire. \p \v 41 Y ja chuka' ch'abel ri' ri niquibila' ri principal-i' tak sacerdotes. Rije' y ri etamanela' chirij ri ley, ri achi'a' fariseos y ri rijita'k tak achi'a' ri can c'o-vi janíla quik'ij, niquitze'ej c'a ri Jesús y niquibila' c'a chiquivech: \v 42 Rija' can e q'uiy vi c'a xerucol, pero rija' man nitiquir ta nucol-ri'. Y vi can jac'a rija' ri Rey richin re tinamit Israel, tika' c'a pe chuva la ru-cruz y roj can xtikacukuba-vi kac'u'x riq'uin. \v 43 Rija' can xucukuba-vi ruc'u'x riq'uin ri Dios, y vi ri Dios can nrajo-vi re Jesús, tucolo'\f + \fr 27:43 \ft Sal. 22:8.\f* c'a. Roma re Jesús xa can rubin-vi: Ja yin c'a ri Ruc'ajol ri Dios. Can que vi c'a ri' rubin, xecha' ri achi'a' ri'. \p \v 44 Y ri elek'oma'\f + \fr 27:44 \ft Lc. 23:39.\f* ri e bajin chuvech qui-cruz cachibilan ri Jesús, can jac'a chuka' niquiben, achi'el ri ch'aka' chic. Can c'o chuka' niquibila-apo chire ri Jesús. \s1 Ri rucamic ri Jesús \p \v 45 Y tok xnic'ajer c'a pe ri jun k'ij ri', jac'ari' tok xk'ekumer chi jun ruvach'ulef. Y ri k'eku'n\f + \fr 27:45 \ft Is. 50:3; Am. 8:9.\f* ri' xq'uis c'a el ri las tres ri tikak'ij. \v 46 Jac'a ri pa tak las tres ri', jari' tok ri Jesús xch'on-pe riq'uin ronojel ruchuk'a'\f + \fr 27:46 \ft He. 5:7.\f* y xubij c'a: Elí, Elí, ¿lama sabactani? xcha'. Y ri ch'abel ri' nubij: Nu-Dios yin, nu-Dios yin, ¿achique c'a roma tok xinamalij can?\f + \fr 27:46 \ft Sal. 22:1.\f* \p \v 47 Y ec'o ri ec'o-apo chiri' chunakaj ri Jesús, tok xcac'axaj ri xubij, xquibila' c'a: Rija' ja ri Elías ri nroyoj, xecha' c'a. \p \v 48 Y can ja vi c'a ri' tok c'o c'a jun ri junanin xberuc'ama-pe jun achi'el bo'j ri nibix esponja chire, xumuba' pa jun ch'amilej ruya'al-uva. C'ari' xuya' ri esponja chutza'n jun aj, richin xuya' chire ri Jesús richin chi nich'uch'u-ka juba' ri nichaki'j ruchi'.\f + \fr 27:48 \ft Sal. 69:21; Jn. 19:29.\f* \v 49 Pero ri ch'aka' ri ec'o-apo chiri' riq'uin ri Jesús, xquibij: Taya' can, xa tikoyobej na k'alaj ri' vi nipe ri Elías\f + \fr 27:49 \ft Mr. 15:36.\f* chucolic, xecha'. \p \v 50 Pero ri Jesús xa jac'ari' tok xch'on chic riq'uin ronojel ruchuk'a', y xujech c'a ri ránima pa ruk'a' ri Dios; xquen\f + \fr 27:50 \ft Lc. 23:46; Jn. 19:30.\f* (xcom). \v 51 Y jac'ari' tok ri tziek\f + \fr 27:51 \ft 2 Cr. 3:14.\f* ri achok iq'uin ch'aron-vi ri rupan ri rachoch ri Dios\f + \fr 27:51 \ft Ex. 26:31, 33.\f* xel pa ca'i'.\f + \fr 27:51 \ft Lc. 23:45; Ef. 2:14, 18; He. 10:19, 20.\f* Xuchop-pe pa jotol c'a pa xulan ka.\f + \fr 27:51 \ft Mr. 15:38.\f* Chuka' ri ruvach'ulef can xsilon-vi\f + \fr 27:51 \ft Ex. 19:18; Sal. 18:7; Nah. 1:5.\f* c'a y ri abej xerajro' (xerekero') y xepax. \v 52 Ri jul ri e mukun-vi ri caminaki' xejakatej. Y e q'uiy c'a chique ri lok'olej tak ralc'ual ri Dios ri can e uxlavinek chic el,\f + \fr 27:52 \ft 1 Co. 11:30.\f* xec'astej,\f + \fr 27:52 \ft Dn. 12:2.\f* \v 53 y xebe'el-pe. Jac'a tok c'astajinek chic pe ri Jesús, jari' tok xetz'etetej chuka' rije'. Rije' xe'apon c'a ri pa lok'olej tinamit Jerusalem. Can chiquivech vi c'a e q'uiy ri xquic'utula-vi-qui'. \p \v 54 Ri achin Capitán y conojel ri ec'o chiri' quichajin-apo ri Jesús, tok quitz'eton chic ka ri xuben ri silonel (cab-raken), y quitz'eton chuka' chic ri ch'aka' chic ri xebanatej, rije' can janíla c'a xquixibij-qui'\f + \fr 27:54 \ft Ex. 20:18, 19.\f* y xquibila' c'a: Can kitzij na vi chi re jun achin re'\f + \fr 27:54 \ft Lc. 23:47.\f* Ruc'ajol ri Dios,\f + \fr 27:54 \ft Mr. 15:39.\f* xecha'. \p \v 55 Y e q'uiy c'a ixoki'\f + \fr 27:55 \ft Lc. 8:2.\f* ri can quitzekelben-vi-pe ri Jesús tok xel-pe ri chiri' pa Galilea richin chi niquilij, rije' yetzu'un c'a apo, pero c'anej c'a ec'o-vi-el.\f + \fr 27:55 \ft Lc. 23:27, 28, 48, 49.\f* \v 56 Y chiquicojol c'a conojel ri ixoki' ri', c'o c'a ri María Magdalena, ri María ri quite' ri Jacobo y ri José, y chuka' ri rixjayil ri achin rubini'an Zebedeo; ri quite' ri Jacobo y ri Juan.\f + \fr 27:56 \ft Mr. 15:40.\f* \s1 Tok xmuk ri Jesús \p \v 57 Jac'a tok xkak'ij yan, c'o c'a jun tzekelbey richin ri Jesús ri xapon. Jun beyon aj pa tinamit Arimatea, rubini'an José.\f + \fr 27:57 \ft Mr. 15:42, 43; Lc. 23:50; Jn. 19:38.\f* \v 58 Rija' xbe c'a riq'uin ri Pilato ri k'atoy-tzij y xberuc'utuj ri ruch'acul ri Jesús richin numuk.\f + \fr 27:58 \ft Mr. 15:44, 45.\f* Y ri Pilato xubij c'a chi tijach-pe ri ruch'acul ri Jesús chire ri José. \v 59 Y ri José richin xuc'uaj-el ri ruch'acul ri Jesús, xberuc'ama' c'a pe, y c'ari' xubir-el (xuber-el) pa jun ch'ajch'ojilej tziek. \v 60 Ri José aj-Arimatea, xberuya' c'a can ri ruch'acul ri Jesús pa jun c'ac'a' jul, jun jul ri ruc'oton rija' chuvech jun juyu' ri xa can abej vi. Y tok rija' rutz'apen chic c'a can ri jul riq'uin jun nimalej setesic abej, xtzolin c'a.\f + \fr 27:60 \ft Is. 53:9.\f* \v 61 Ri María Magdalena y ri jun chic ixok rubini'an chuka' María,\f + \fr 27:61 \ft Mt. 27:56.\f* can xetz'uye-vi c'a ri chuvech ri jul tok xmuk can. \s1 Ri principal-i' tak sacerdotes y ri fariseos can xequiya' c'a chajinela' acuchi mukun-vi ri Jesús \p \v 62 Ri k'ij tok xmuk ri Jesús, ja k'ij chuka' ri' tok ri vinek niquibanala' chic rutzil ronojel ri xtic'atzin chique ri ruca'n k'ij, roma jari' napon ri uxlanibel-k'ij.\f + \fr 27:62 \ft Lc. 23:54; Jn. 19:14, 31, 42.\f* Y pa ruca'n k'ij, tok ec'o chic chupan ri uxlanibel-k'ij, jari' tok ri principal-i' tak sacerdotes y ri achi'a' fariseos xquiben c'a chi xbequic'ulu-qui' chuvech ri Pilato ri k'atoy-tzij. \v 63 Rije' xbequibij c'a chire: Roj xoka' chikac'u'x chi tok ri Jesús can c'a q'ues na, xubij c'a chi xtic'astej-pe pa rox k'ij.\f + \fr 27:63 \ft Mt. 16:21; 17:23; 20:19; 26:61; Mr. 8:31; 10:34; Lc. 9:22; 18:33.\f* Can que vi c'a ri' rubin can ri k'olonel\f + \fr 27:63 \ft 2 Co. 6:8.\f* ri'. \v 64 Y richin c'a chi man quepe ri rutijoxela' y tiquelek'aj-el ri ruch'acul ri Jesús re chak'a', y c'ari' niquibij chique ri vinek: Ri Jesús can xc'astej-vi-el chiquicojol ri caminaki'; romari' oj petenek re vacami richin nikac'utuj utzil chave chi tataka' ruchajixic ri acuchi mukun-vi can, c'a tok nitz'aket na ri oxi' k'ij. Y vi man xtikaben ta queri' y nisach-el ri ruch'acul, c'ari' c'a más e q'uiy ri xqueniman chi can takon-vi-pe roma ri Dios, xecha'. \p \v 65 Y ri Pilato xubij c'a chique ri achi'a' ri': Quixbiyin c'a y que'ic'uaj-el la achi'a' chajinela'\f + \fr 27:65 \ft Mt. 28:11.\f* la'. Rix xa can ivetaman chic c'a jebel achique rubanic ri c'o chi niben can chire, xe'uche'ex. \p \v 66 Ri achi'a' ri' can jac'ari' xebe acuchi mukun-vi can ri Jesús y nequichojmirisaj can chi tichajix jebel. Xquiya' c'a can retal ri abej\f + \fr 27:66 \ft Dn. 6:17.\f* tz'apeben can ruchi' ri jul, ri xtic'utun vi c'o ri nijakon. Y xequiya' chuka' can chajinela' chiri'. \c 28 \s1 Tok c'astajinek chic ri Jesús \p \v 1 Y tok can k'axinek chic ri uxlanibel-k'ij, nimak'a' yan chire ri domingo ri nabey k'ij richin ri semana, ri María Magdalena y ri jun chic ixok rubini'an chuka' María\f + \fr 28:1 \ft Mt. 27:56; Mr. 16:1.\f* xebe c'a; richin yebe c'a chuchi-jul ri acuchi mukun-vi can ri Jesús. \v 2 Pero tok can c'a man jani c'a ye'apon ta ri ixoki' chiri' chuchi-jul,\f + \fr 28:2 \ft Mr. 16:5.\f* xsilon c'a ri ruvach'ulef. Roma jun ángel richin ri Ajaf ri petenek chila' chicaj, xka-pe chupan ri lugar ri'; ri acuchi mukun-vi can ri Jesús. Ri ángel xrelesaj c'a ri setesic abej ri tz'apebel-ruchi' ri jul y xtz'uye-ka pa ruvi'. \v 3 Ri rusakil c'a ri ángel\f + \fr 28:3 \ft Ap. 10:1; 18:1.\f* ri tz'uyul pa ruvi' ri abej, xa can junan c'a riq'uin ri sakil nuya' jun coyopa'.\f + \fr 28:3 \ft Dn. 10:6.\f* Y ri rusakil ri rutziak\f + \fr 28:3 \ft Mt. 17:2.\f* can junan c'a riq'uin ri rusakil ri tef ri nika'. \v 4 Y ri achi'a' chajinela'\f + \fr 28:4 \ft Mt. 27:65, 66.\f* roma c'a janíla xquixibij-qui' chuvech ri ángel, can xebaybot-vi c'a (xebarbot-vi c'a). Can xequen c'a (xecom c'a) roma quixibinri'il. \v 5 Jac'a ri ángel\f + \fr 28:5 \ft He. 1:14.\f* tok xch'on quiq'uin ri ca'i' ixoki', xubij c'a chique: Rix man c'a tixibij-ivi'.\f + \fr 28:5 \ft Is. 35:4; Dn. 10:12; Lc. 1:12, 13; Ap. 1:17.\f* Roma yin can vetaman-vi chi rix ja ri ruch'acul ri Jesús ri xcamisex chuva ri cruz ri nicanoj.\f + \fr 28:5 \ft Mr. 16:6.\f* \v 6 Ri ruch'acul rija' xa manek chic vave', roma rija' xc'astej\f + \fr 28:6 \ft Mt. 16:21; 17:23; 20:19; Mr. 8:31.\f* yan el, achi'el ri rubin can chive.\f + \fr 28:6 \ft Mt. 12:40.\f* Quixampe y titzu' na pe' ri acuchi xc'oje-vi ri ruch'acul ri Ajaf. \v 7 Can quixtzolin c'a chanin, richin chi nibij c'a chique conojel ri rutijoxela' ri Jesús chi rija' xc'astej yan c'a el chiquicojol ri caminaki'. Rija' can ninabeyej c'a el chivech, richin chi nic'ul-ivi' chila' pa Galilea.\f + \fr 28:7 \ft Mt. 26:32.\f* Y chiri' xtitz'et-vi,\f + \fr 28:7 \ft Mr. 16:7.\f* achi'el re ninbij-el chive. \p \v 8 Y ri ca'i' ixoki' ri' can jac'ari' xe'el-el ri chiri' pa jul. Y stape' can quixibin-qui',\f + \fr 28:8 \ft Mr. 16:8.\f* xa can yequicot c'a chuka' janíla. Rije' can junanin c'a xebe richin chi nequiya' rutzijol chique ri rutijoxela' ri Jesús. Rije' can quichapon-vi c'a el bey. \v 9 Y jac'ari' tok ri Jesús xbec'ulun-pe chiquivech\f + \fr 28:9 \ft Mr. 16:9; Jn. 20:14; Ap. 1:17, 18.\f* ri pa bey y xubij c'a chique: Can quixquicot c'a, xcha' chique richin xeruk'ejela' (xeruk'ijala'). Y ri ca'i' ixoki' ri' can jari' xexuque-ka chiraken ri Jesús, xquik'etej ri raken y can xquiya' c'a ruk'ij chuka'. \v 10 Y ri Jesús can jac'ari' tok xubij chique ri ixoki' ri': Man chic c'a tixibij-ivi'. Vacami quixbiyin c'a y te'iya' rutzijol chique ri vach'alal.\f + \fr 28:10 \ft Ro. 8:29; He. 2:11.\f* Richin chi can quebiyin c'a pa Galilea y chila' c'a xquinquitz'et-vi, xcha' chique. \s1 Ri tzij ri xquitz'ucula' c'a ri chajinela' \p \v 11 Ri ixoki' ri' can c'a quichapon na c'a bey. Y jac'ari' tok ec'o chique ri chajinela'\f + \fr 28:11 \ft Mt. 27:65, 66.\f* ri chiri' chuchi-jul xebe c'a pa tinamit Jerusalem. Ri chajinela' ri' xbequiya' c'a rutzijol chique ri principal-i' tak sacerdotes, ri ronojel c'a ri xbanatej ri chiri' acuchi xmuk-vi ri Jesús. \v 12 Xepe ri principal-i' tak sacerdotes xquimol c'a qui' quiq'uin ri rijita'k tak achi'a' ri can c'o quik'ij y xquiya-vi c'a chiquivech chi niquiya' janíla qui-mero ri soldados ri xechajin. \v 13 Y xquibij c'a chique ri chajinela': Rix xaxe c'a tibij chi ja tok yixver jari' tok xe'apon ri rutijoxela' ri Jesús pa k'eku'n y xquelek'aj-el ri ruch'acul. \v 14 Y vi ri k'atoy-tzij\f + \fr 28:14 \ft Mt. 27:2.\f* nretamaj c'a chi xa xixver-ka y man xixchajin ta achi'el ri bin chive, roj xkojbech'on c'a riq'uin y xkojrunimaj. Y queri' xquixkacol pa ruk'a', xecha'. \p \v 15 Ri soldados ri xechajin chuchi-jul xquic'ul-vi c'a el ri mero, y achi'el ri xbix-el chique can ja vi c'a ri' xquiben. Ronojel c'a re' xa can xbiyin yan rutzijol, y jare' ri etaman coma ri vinek israelitas c'a chupan re k'ij re'. \s1 Ri samaj ri xubij can ri Jesús chi tiban \p \v 16 Jac'a ri julajuj\f + \fr 28:16 \ft Mr. 16:14; Jn. 6:70; Hch. 1:13.\f* rutijoxela'\f + \fr 28:16 \ft 1 Co. 15:5.\f* ri Jesús, xebe c'a pa Galilea. Xebe c'a pa ruvi' ri juyu' ri bin can chique roma ri Jesús. \v 17 Y tok xquitz'et c'a ruvech ri Jesús, rije' can xquiya' c'a ruk'ij. Y xa can c'a ec'o na c'a ri man jani niquinimaj ta chi ri Jesús jari' ri c'o quiq'uin. \v 18 Ri Jesús can xjel c'a pe quiq'uin richin nitzijon, y xubij c'a chique: Ronojel can pa nuk'a' c'a yin jachon-vi,\f + \fr 28:18 \ft Mt. 11:27; 1 Co. 15:27; Ef. 1:22.\f* can queri' chila' chicaj y que chuka' ri' vave' chuvech re ruvach'ulef.\f + \fr 28:18 \ft Ef. 1:10; Fil. 2:9, 10.\f* Can ronojel c'a ri uchuk'a' yo'on chuve. \v 19 Roma c'a ri' re vacami can ninbij-vi chive: Quixbiyin c'a ronojel ruvach'ulef y ri vinek\f + \fr 28:19 \ft Hch. 2:39.\f* ye'oc ta c'a tzekelbey vichin.\f + \fr 28:19 \ft Is. 52:7.\f* Ri can yinquitzekelbej c'a, que'ibana' bautizar\f + \fr 28:19 \ft Mr. 16:15, 16.\f* pa rubi' ri Dios Tata'ixel, pa nubi'\f + \fr 28:19 \ft Lc. 24:47.\f* yin ri C'ajolaxel y pa rubi' ri Lok'olej Espíritu. \v 20 Y tic'utu' chiquivech chi tiquitakej ronojel ri nubin can.\f + \fr 28:20 \ft Hch. 18:19.\f* Y yin can k'ij-k'ij c'a xquic'oje'\f + \fr 28:20 \ft Mt. 18:20.\f* iviq'uin; can xquic'oje-vi iviq'uin c'a tok re ruvach'ulef xtapon chupan ri ruq'uisibel k'ij. Can que vi c'a ri'.\f + \fr 28:20 \ft Ap. 22:21.\f*