\id GEN - Yipma[Baruya] [byr] -Papua New guinea 1992 (web version -2012 bd) \h Jenɨzɨzɨ \toc1 Jenɨzɨzɨ Mudɨꞌna Yamaasa \toc2 Jenɨzɨzɨ \toc3 Jen \mt1 Jenɨzɨzɨ \mt2 Mudɨꞌna Yamaasa \cl Bɨrita \c 1 \s1 Gotɨyai yuyangɨ wakyaakesɨ. \sr (1:1-25) \p \v 1-5 Sɨnnawɨ kɨgaakuna Gotɨyai sɨgunyasɨ kwaakesɨ wakyaaꞌ. Tɨvi wakakegaaꞌ kwaaka kunevaꞌ warɨna kyaaꞌ, sagaaꞌ Gotɨyare Kuryai aalɨbunyavɨ munyaba yɨlayamarina yaaꞌ. Yuyaba jɨhɨnyaꞌ yadɨsɨ Gotɨyai wɨjaaꞌ “Yɨrɨkeꞌgɨ dɨvuꞌ!” Miꞌna kujaaꞌ yɨrɨka purɨna yaaꞌ. Gotɨyai yɨrɨkeꞌ wanganaka wɨjaaꞌ “Tewaanyasɨra. Yɨrɨkegaakɨ.” Gotɨyai yɨrɨkeꞌ gavi wakɨna, jɨhɨnyaꞌ gavi wakɨna yaaꞌ. Wakɨna yaka “Jɨhɨnyaꞌ sawɨsasɨra,” wɨjaaꞌ. Miꞌna kujaaꞌ yɨrɨka pɨrɨꞌ miꞌnanyɨra. \p \v 6-8 Yɨrɨka mudɨkeꞌ kavuryaaꞌ Gotɨyai wɨjaaꞌ “Aalyamwavɨdaasɨ yɨraaya bilaawana!” Wɨdɨna kyaaꞌ yɨraaya bilaawɨna yaaꞌ. Gotɨyai wɨjaaꞌ “Munya keꞌba sɨgunyasɨ.” Yɨrɨka pɨryaai miꞌnanyɨra, sagaaꞌ. \p \v 9-13 Yɨrɨka mudɨkeꞌ kavuryaaꞌ aalya naangeꞌ yunebanna waꞌdɨsɨ Gotɨyai wɨjaaꞌ “Aalya naanga daꞌ avaala pɨba warana!” Gotɨyai sara kujaaꞌ aalya maalɨka wannyɨna yaaꞌ. Sagaaꞌ sɨla, mugunya, kwaaka warɨna yaaꞌ. Miꞌna warɨna kyaaꞌ Gotɨyai wɨjaaꞌ “Yɨta, maye, sɨgya, kure, kɨnna, wapaaya yuya yɨmaꞌnyɨna yana!” Sara kujaaꞌ, sagaaꞌ yɨmaꞌnyaakengɨ. Sinakejɨ tainakejɨ yɨmaꞌnyaaꞌ. Yɨrɨka daryaai darɨꞌ miꞌnanyɨra. \p \v 14-19 Yɨrɨka mudɨkeꞌ kavuryaaꞌ Gotɨyai wɨdɨna “Baaka naangeꞌ (Nyɨlyai), baaka maalɨkeꞌ (lawei), sɨlɨngaamɨnya warana!” Sara wɨdɨna kyaaꞌ nyɨlyai, lawei, sɨlɨngaamɨnya yɨmaꞌnyɨna yaaꞌ. Gotɨyai wɨdɨna yaaꞌ “Yɨrɨkegaaꞌ nyɨla wɨdɨna yana! Sawɨsagaaꞌ lawei, sɨlɨngaamɨnya wɨdɨna yana!” Savɨdaasɨ kwaakevakɨ yɨrɨkesɨ wanyɨwanyasɨ warɨꞌ. Gotɨyare sɨmunya nyɨlyalyɨ lawelyɨ saraarɨna wawɨnya yanyaꞌne saꞌ gavi wakɨna, burɨkegaaꞌne saꞌ gavi wakɨna yaaꞌ. Yɨrɨka daryaai daryaai miꞌnanyɨra, sagaaꞌ. \p \v 20-23 Yɨrɨka mudɨka kavuryaaꞌ sagaaꞌ Gotɨyai wɨdɨna “Jawɨnya, buta, waalabya aalyavɨ wɨlaryaꞌne pɨnɨ mwaalana!” Miꞌna wɨdɨna kyaaꞌ jawɨnya, waalabya, buta yuya aalyavɨ mwaalɨna yaaꞌ. Mwaalɨna yeva aalyavɨ kusawɨ jawɨnya, waalabya bwaranya wɨlayariwannyɨna yaaꞌ. Nabaai Gotɨyai yuta ge ge munyawɨnnera wɨmwaaihɨna, kwaakewɨnnera wɨmwaaihɨna yaaꞌ. Yusara sara wɨmwaaihakeraavɨdaasɨ naanga mɨjayariwannɨguna yaaꞌ. Sagaaꞌ yɨrɨka daryaai daryaai darɨꞌ miꞌnanyɨra. \p \v 24-31 \vp 24-24,29-30,2:9a\vp* Yɨrɨka mudɨkeꞌ kavuryaaꞌ Gotɨyai yagaala wɨdɨna “Jɨlɨkyaawarya, yɨkurɨyaawia yuya yɨmaꞌnyɨna yana!” Sara wɨdɨna kyaaꞌ kwaakevɨ yɨmaꞌnyɨna yaakengɨ. Nabaai Gotɨyai kamaala, maaꞌnyaanna sara wakɨna yaaꞌ. Yuya yɨmaꞌnyaakengɨdaasɨ naanga yariwannɨguna yaaꞌ. Sagaaꞌ Gotɨyai sɨgya, waanga tɨka nyaꞌne sɨmudɨnya yadɨvɨsaraavɨna wɨjaavɨna yaaꞌ. \c 2 \s1 Gotɨyai aꞌmweraavɨ yavɨkaryaaꞌ. \sr (1:26–2:25) \p \v 1-7 Gotɨyai yuyaraavɨ wɨmwaaihakere. Aꞌmwelyɨ aꞌmwesɨ sawaarɨ yavɨkaryɨna. Gamɨ kwaibɨsawaarɨ yavɨkaryɨna yaꞌ. Gotɨyai kwaakeꞌ lɨvɨna yaka lɨvɨgɨrɨꞌmwanna yaka aꞌmwerɨ yavɨkarina yaꞌ. Aꞌmwere kɨlaakejɨꞌ yavɨkaryaka Gotɨyai gamɨre sɨnnyɨkɨ pwaꞌnyɨ kamakuraꞌ sagaaꞌ aꞌmwei yɨmaꞌnyɨna kyaꞌ “Ataamɨma gɨmɨre yayaꞌ gɨthɨwana,” Gotɨyai sara wɨdɨna yaꞌ. \p \v 8 ... \v 9-17 \vp 9b-17 \vp* Gotɨyai wawɨnya naangeꞌ burɨnna burɨnna yaꞌ. Burɨnna burɨnna yaka Ataamɨmɨ maarɨna yaka wawɨnyavɨ wɨlamarakɨna yaꞌ. Kwaaka Yɨthenɨ aalɨmaangevɨ wawɨnya saꞌ waraꞌ. Aꞌmwe pwai yɨsarɨdaaꞌnyɨ yɨsɨla maranajɨ kwajɨ gazagaasagaaꞌ kamwaaladɨka. Nabaai yɨta pwai sɨduta nawɨꞌnyaꞌ sɨduta kayaaꞌnanyaꞌ yawɨryaꞌnei waayaꞌ. Gotɨyai Ataamɨmɨ wɨdaꞌ “Gɨmɨ wawɨnya davɨ dɨmaremwaaideigɨnyɨ. Yɨsɨla wawɨnya davɨdaasa da dɨnadengɨ,” wɨdaꞌ. “Wawɨnya davɨ tɨnnyaba yɨsai sɨduta yawɨryaꞌnei waayɨkerɨdaaꞌnyɨ yɨsɨla naꞌgɨzɨ, gɨmɨ sɨduta tewaanya yawɨꞌna jɨthesɨ. ‘Nabaai gɨmɨ sɨduta kayaaꞌna yawɨꞌna jɨthesɨra,’ gɨthɨwa. Yɨsɨla saꞌ gɨmɨ manɨnnesɨ,” wɨdɨna. “Gɨmɨ naꞌgɨzɨ dɨvaidesɨ,” wɨdɨna yaꞌ. \p \v 18-20 Yuta jɨlɨkyaawarya yuya Gotɨyai kwaakevɨdaaꞌnyɨ yavɨkaryakera Ataamɨ mwaaidɨsɨyaba makwasaabaꞌ. Kamakwasaabaꞌ Ataamɨ yuyaraavɨ yaya wɨdaꞌ. \p \v 21-25 Sagaaꞌ Gotɨyai daꞌ “Ataamɨ gavei mwaalya saꞌ kayaaꞌnanyabwi yɨꞌ. Nɨmɨ aꞌmwe gamɨnyɨneꞌ yavɨkarima! Aꞌmwe saꞌ gamɨnyɨ wɨgaimwagathesɨra,” daꞌ Gotɨyai. Sara daka Gotɨyai Ataamɨmɨ se naanga marakakei waꞌdɨꞌnyɨ Ataamɨmɨre laasarɨꞌ galalɨvɨꞌmwagamaaꞌna yaka gamɨre kɨlaakejɨꞌ yɨhula yajɨdaꞌna yaꞌ. Yajɨdaꞌna yaka aꞌmwevɨ laasarɨꞌ yavɨkaryaꞌ. Kyavɨkaryaꞌ Ataamɨ kadɨkaavaꞌ Gotɨyai aꞌmweꞌ wɨmaarina yaꞌ. Wɨmaarina kyaꞌ aꞌmwevɨ Ataamɨ wanganaka “Nɨmɨjɨ avaalyaꞌgɨnyɨra,” wɨdɨna. “Gotɨyai nɨmɨre laasarɨꞌ nyɨlɨvɨꞌmwagakaka gyavɨkariwakeꞌneꞌ ‘Aꞌmweꞌgɨ,’ gɨthɨdeinyɨra,” wɨdɨna yaꞌ. Sayabadaaꞌnyɨ dahaaꞌ aꞌmwe pwai ganɨmaangelyɨ ganaangesɨ sawaaryabadaasɨ yagalyaꞌmakuna yojɨ aꞌmweꞌ kwala maarɨna yojɨ gamɨre aꞌmwesɨ mwaalɨna yakɨlyɨyagaaꞌ kɨyoi yune kɨlaaka gave pɨjɨꞌnanyɨ. Gotɨyai wɨdɨna yaꞌ “Kɨrɨmɨre kaimɨraaya jawakɨnyidewaaihɨlyɨra. Nabaai yɨkurɨyaawiarajɨ mala kayaawaryarajɨ jɨlɨkyaawaryarajɨ yuyangɨ dɨmaremwaalyidewaaihɨlyɨra.” Kannyɨmaayawaarɨ sawaarɨ wagɨla muvwaꞌnyaꞌ. \p Gotɨyai gamɨ yavɨkaryakengɨ tɨnna dara wanganakeꞌ tewaanya naanga waꞌdɨsɨ wanganakengɨra. Yɨrɨka ata pwina ata purɨdaaꞌnyɨ pwai miꞌnanyɨra sagaaꞌ. \p Yɨrɨka mudɨkeꞌ kavuraꞌ Gotɨyai gannya wawɨnya miꞌna yaka kwazaaka mwaalaꞌ. “Yɨrɨka daryaai daryaai daryaai darɨꞌ sagaaꞌne saꞌ gavinyaꞌnesɨra,” wɨdaꞌ Gotɨyai. \c 3 \s1 Aꞌmwera kayaaꞌnanyabwi yaaꞌ. \sr (3:1-24) \p \v 1-7 Kamaala sai sɨduꞌnakei aꞌmwevɨ wɨdɨna “Gotɨyai jɨhɨthaka? ‘Kɨrɨmɨ yɨsɨla yɨta dangɨdaaꞌnyɨ mamaranyɨkanesɨ,’ jɨhɨthako?” Sara wɨdɨna kyaꞌ aꞌmweꞌ wɨdɨna “Yɨsɨlya nakajanga yawɨꞌmanɨgoi. Yɨsɨla yɨta wawɨnyavɨ tɨnnyaba waayɨkerɨdaaꞌnyɨ naarɨmɨ mamaranakanesɨ. Yɨta darɨ yɨmeꞌnakwoihɨjɨ balɨna yakadeꞌnaalyɨ,” wɨdɨna. Wɨdɨna kyaꞌ kamaalyai wɨdɨna “Kɨrɨmɨ dɨvalyidewaaihi mɨka. Kɨrɨmɨ kayaaꞌnanya pɨnɨnna tewaanya pɨnɨnna yawɨꞌna jidewaaihɨlyɨra,” wɨdɨna. “Kɨrɨmɨ Gotɨyaibɨꞌ jɨmaꞌnyidewaaihɨlyɨ. Saꞌna nabaai Gotɨyai yawɨꞌmanɨꞌ,” wɨdɨna. Kamaalyai miꞌna wɨdɨna kyaꞌ, sagaaꞌ aꞌmweꞌ tɨnna wanganakeꞌ “Yɨsɨla maranyɨna yɨma!” daꞌ. Sara daka maranyɨna yaꞌ. Nabaai gamɨre kwalaangerɨ kumaryaꞌ aꞌmwei yɨsɨlyai maranyɨna yaꞌ. Tɨviꞌna maranyɨna kyaꞌ kɨrɨmɨ sawaai kunya yawɨragi. Yawɨragɨla dara yennagɨlyaꞌ “Kannya maayaꞌnaai daaka!” Dahɨlegaaꞌ wagɨla kuvwaꞌnaꞌ yɨkɨwasa gipwaina, kannya yɨraꞌnyɨna yagi. \p \v 8-13 Sawɨsaburɨ Gotɨyai wawɨnyavɨ kaanya yamaryɨna. Yamaryɨna yadaaꞌnyɨ Ataamɨjɨ gannya aꞌmwesɨ sawaai gamɨnyɨ wɨꞌnagɨla yɨkaavɨlyavɨ kɨmaꞌnyawɨ lɨka yulyaꞌna yagi. Yulyaꞌdakɨlyɨ Gotɨyai jaka wɨdɨna “Gawɨ mwaaihɨlo?” Sara wɨdɨna kyaꞌ aꞌmwei wɨdaꞌ “Purinya kiwaa guꞌnɨwa. Kannya maayainyɨ lɨka yulyake,” wɨdaꞌ. Gotɨyai wɨdɨna “Saꞌna aai kagɨthɨwakaka? ‘Yɨsɨla mamaranɨnnesɨra,’ gɨthɨwaꞌdeꞌ danɨwaana?” wɨdɨna yaꞌ. Wɨdɨna kyaꞌ Ataamɨ wɨdɨna “Aꞌmwe nyɨjaavagɨne daꞌ yɨsɨla kanyɨmaariwaꞌ nɨwana.” Sara wɨdɨna kyaꞌ aꞌmweꞌ wɨdaꞌ “Nɨmɨnyɨ kamaalyai kwaasɨyagaala kanyɨdɨwaꞌ yɨsɨla maranyɨna yɨwana.” \p \v 14-15 Miꞌna wɨdɨna kyaꞌ kamaalyarɨ Gotɨyai wɨdɨna “Sayaba kamaala sɨvɨlata maaya daigɨ labwatavamarina jahoꞌdeigɨnyɨ. Gɨmɨre kaimɨraayara kwarajɨ savɨre kaimɨraayara kwarajɨ sɨmɨlɨka winadɨvɨꞌ mala tannɨpɨꞌdeꞌna wɨjɨwaakɨderera,” wɨdɨna. “Gamɨre sɨvidaahunnyavɨ kayaaka yɨgaidɨzaꞌneꞌ gɨmɨre mɨnyagɨnyavɨ gɨvɨzaꞌjɨvaladeigɨnyɨ,” wɨdɨna yaꞌ kamaalyarɨ. \p \v 16 Gotɨyai aꞌmwevɨ wɨdɨna “Mudangegaaꞌ gɨnnya kaimɨraayai maꞌdaaꞌgiyagaaꞌ daanga naanga gɨvɨnadeꞌgɨnyɨra. Sara yɨjaꞌ gɨnnya aꞌmwerɨ yɨlaaya jɨhaidesɨ. Nabaai gamɨ gɨmaremwaaladelyɨ,” wɨdɨna yaꞌ. \p \v 17-19 Gotɨyai Ataamɨmɨ wɨdɨna “Sayaba adaꞌ gɨmɨ sara yɨwaanya saꞌneꞌ nɨmɨ kwaakevakɨ kurɨvaarɨya wakɨdeinyɨ. Kwakaꞌmuri gɨmɨ wapaaya nyaꞌne wawɨnya naanga yadɨ sagaaꞌ gɨmɨnyɨ maaꞌna naanga ginadeigɨnyɨ. Yuyagaaꞌ kwaihwaainakeigɨ mwaalaꞌgɨzɨyagaaꞌ gɨmɨ sara jɨtheigɨnyɨ. Kwaakejɨsɨ gyavɨkaryagɨnyaigɨ gɨmɨ balaꞌgiyagaaꞌ gɨmɨre kɨlaakejɨꞌ kwaaka ayɨna yɨmaꞌnadezɨkɨ,” wɨdɨna yaꞌ. \p \v 20-24 Miꞌna wɨdɨna yaka Gotɨyai yaawɨhɨlaakeꞌ maarɨna yaka kannya yavɨkarina yakewaai maarɨna yagɨla kannya mariraꞌnyɨna yagi. Ataamɨ aꞌmwevɨ wɨdaꞌ “Yɨvaꞌ gɨthɨwe saꞌ gɨnnya yaya naangeꞌ gɨthɨwa.” Aꞌmwe yuyaraavɨ kuvɨnaangeꞌ yɨmaꞌnadeꞌnanyɨra. Ataamɨjɨ Yɨvasɨ sawaai kunya kayaaꞌna yawɨꞌna, tewaanna yawɨꞌna yadiꞌ mwaalagi. “Yɨsɨla gaalyaꞌneꞌ nyɨna yakɨri gazagaasagaaꞌ namwaalyɨkadɨka!” daka Gotɨyai wɨdaasɨna. Sara wɨdaasɨna yaka “Yɨta tewaanyarɨna maremwaaipɨꞌderaava,” daka wawɨnyavɨ mwasɨlaa ejelɨya dameraavɨ wɨmwaaihaꞌ. \c 4 \s1 Kenɨ Aivelɨmɨ tamakyaaꞌ. \sr (4:1-24) \p \v 1-24 Ataamɨjɨ Yɨvasɨ sawaai kaimaleraarɨ wɨmwaaihagi. Kenɨ gannya wawɨnyavɨ yadaasɨ Aivelɨ jɨlɨkyaawaryaraavɨ maremwaalɨna. Pɨgaaꞌ Kenɨ wawɨnyavɨdaasɨ wapaaya maarɨna yaka Gotɨyarɨ wɨmaaryɨna. Aivelɨ sipɨzipɨya tewaanyai maaraka Gotɨyarɨ wɨmaaryɨna. Kumaaryagi tawanakei wɨmaaryaka Aivelɨmɨna Gotɨyai yɨlaaya yɨna yaꞌ. Wapaaya wɨmaaryaka Kenɨmɨna jɨkurya yɨna yaꞌ. Jɨkurya yɨna kyaꞌ Kenɨ sɨnna tɨka kudavaꞌ sagaaꞌ Gotɨyai wɨdɨna “Kenɨ sɨnna tɨka magɨthavanna! Kayaaꞌnanyabwi minnera!” Wɨla dɨvi wawɨnyavɨ aꞌmwera mamwaalyaba Kenɨjɨ Aivelɨjɨ saraai mwaaidakɨri Kenɨ Aivelɨmɨ tamakɨna. Tamakɨna kyaꞌ dɨvi sagaaꞌ Gotɨyai Kenɨmɨ wɨdɨna “Jɨhwaalaangei gazɨyaka?” Sara wɨdɨna kyaꞌ Kenɨ wɨdɨna “Mwanganyɨweinyɨ. Gamɨnyɨ maremwaaidɨnyainyɨ daaka!” Gotɨyai wɨdɨna “Jɨhwaarɨ baarɨꞌ yɨwaa? Jɨhwaalaangare tawejɨꞌ kwaakevakɨ warɨꞌ. Dɨvi sagaaꞌ kwaakevakɨ wawɨnya yaꞌgɨzɨyagaaꞌ wapaaya maalɨke dakanadeigɨnyɨ. Gɨmɨ gazabazaba yamarina jɨtheigɨnyɨ.” Miꞌna wɨdɨna kyaꞌ sagaaꞌ Kenɨ wɨdɨna “Gɨmɨ mala kanyɨramaasaꞌgɨzɨ gazabazaba mwalamarina yɨdeinyɨ. Yamaryadaaꞌmujɨ aꞌmwei nyanganojɨ mala nyɨramakadeinyɨ.” Gotɨyai wɨdɨna “Aawano. Sasareꞌ mika.” Wɨdɨna yaka Gotɨyai “Kenɨmɨ mala narabɨka!” daka Kenɨmɨre yamevɨ pɨkarya yaꞌ. Sagaaꞌ Gotɨyaryabadaasɨ Kenɨ kwaaka Nothɨnei kaanna wɨna yaꞌ. Gamɨre kaimɨraayara kwaaka mudɨkeba mwalaaweva kwaariꞌmasannajɨ, pɨradaazannajɨ yuya kunnya saburana yawɨreva yavɨkaryeꞌ. \p \v 25-26 (-) \c 5 \s1 Ataamɨmɨre kaimɨraayara kwala naanga yɨrɨyaaꞌ. \sr (4:25–5:32) \p \v 1-32 \vp (4:25–4:26, 5:1-32)\vp* Kwarame naangegaaꞌ 130 Ataamɨ wavɨlavakei gannya kaimale pwai yawakɨna. Yɨvaꞌ gawaalɨꞌ Ataamɨ ganɨmaangeibɨꞌnanyai mɨlaka gannya kaimalerɨ ganaangeꞌ wɨdɨna “Satai gɨnnya yayaꞌ gɨthɨwana.” Dɨvi sagaaꞌ Satai naanga mena yɨmaꞌnakegaaꞌ kaimale Yɨnozarɨ yawakɨna. Sɨnnawɨ Gotɨyarɨna majɨ, mwaalɨna yesara Yɨnozai yɨmaꞌnakegaaꞌ ayɨna Gotɨyarɨna dadɨvɨꞌ mwaaleꞌ. Ataamɨjɨ Yɨvasɨ sawaare kaimale taaya mɨlagi. Kwarame 930 kwavɨlavaꞌ Ataamɨ balaꞌ. Yɨnozai kaimale Kenanɨmɨ kyawakɨnaꞌ, Kenanɨ kaimale Maalalelɨmɨ kyawakɨnaꞌ, Maalalelɨ kaimale Jaaretharɨ yawakɨnaꞌ. Jaarethai kaimale Yɨnokɨyarɨ kyawakɨnaꞌ, Yɨnokɨyai kaimale Metuzalaamɨ yawakɨnaꞌ. Gotɨyareburɨ Yɨnokɨyai tewaanna yɨna yaka mabalyakei Gotɨyai maraabɨna yaꞌ. Metuzalaa kaimale Lamekerɨ yawakɨnaꞌ. Kwarame 969 wavɨlavakei Metuzalaa balaꞌ. Lamekei kaimale Nowaarɨ yawakɨnaꞌ. Aꞌmwe pwara kaimale taaya yawakɨneꞌ. Nowaai kaimale Samɨ, Aamɨ, Jaivetai saraavɨ yawakɨnaꞌ. \c 6 \s1 Aꞌmwera kayaaꞌna yadɨvɨsara mwalyaaꞌ. \sr (6:1-8) \p \v 1-8 Aꞌmwerajɨ aꞌmwejɨ kwala naanga kimaꞌneꞌ “Aꞌmwengɨ nemɨ kwala maraana!” deva Gotɨyare kuvɨbwaalɨvava maarɨna. Maarɨna kyeꞌ kunnya kaimɨraayara aꞌmwe dɨragɨnya naangera yɨmaꞌneꞌ. Gotɨyai tɨnna dara wanganakeꞌ kayaaꞌnanyaraavɨ wanganaꞌ. “Kayaaꞌnanyabwi sara yaana!” yawɨꞌdɨvɨsara yuyagaaꞌ yesaꞌna Gotɨyai dɨna “Aꞌmwe atina ata purɨdaaꞌnyɨ pwainanyaraavɨ kwarame ata sɨvɨlɨraai (120) kwavɨlavojɨ wakɨdengɨra kunnya balyaꞌnegaaꞌ.” “Aꞌmwera, aꞌmwe, yaawarya, jɨlɨka, yaawia, yuta, yuya tamakɨdengɨra,” dɨna. Miꞌna dɨna yaka Gotɨyai daꞌ “Nowaai aꞌmwe tewaanyarɨna yɨvainɨdelyɨra.” \p \v 9-22 (-) \c 7 \s1 Nowaai sɨpɨyaꞌ yavɨkaryaaꞌ. \sr (6:9–7:5) \p \v 1-5 \vp 6:–-7:5\vp* Nowaai aꞌmwe tewaanyai Gotɨyarɨ gyaꞌmwei. Gotɨyai Nowaarɨ wɨdɨna “Sɨpɨyaꞌ angeꞌbɨꞌ saꞌ aalyavɨ aꞌba yɨlaradeꞌ javɨkarideigɨnyɨ. Sɨpɨya maalɨka javɨkarideꞌna miꞌ. Sɨpɨya naangeꞌ javɨkarideigɨnyɨ. Sɨpɨyavɨre yɨdaꞌna saamɨnaangeꞌ anga naangebabɨꞌ javɨkari! Sɨpɨyaꞌ angajɨna lalangyagɨnyaꞌbɨꞌ javɨkari! Yɨdaꞌna kekina laalayagɨnyaꞌbɨꞌ saꞌ duthaakwia! Sɨpɨyaꞌ mɨnyeꞌna amwi pɨrɨꞌ tɨnnyaba pɨrɨꞌ dakineba pɨrɨꞌ javɨkari! Yɨrɨtɨnna munyaba yunebanna yunebanna jɨthaakwia! Tɨkurya tɨnnyaba pɨrɨꞌ aꞌmwera bulyaꞌneꞌ kaanyaꞌ javɨkari!” \p “Aalya naangeꞌ yunebanna pɨdɨravadesɨ. Sɨmudɨnya yadɨvɨsaraavɨ yuyaraavɨ aalya naangeꞌ wakɨwɨjaꞌ maramɨladere. Kɨrɨꞌ kɨrɨmɨyoihi kɨrɨbwaalɨvavajɨ saraavɨre aꞌmwengɨjɨ sɨpɨyavɨ wɨlɨna jidengihɨlyɨ. Nɨmɨre yagaala gɨthɨdeinyɨ. Saꞌ jɨlɨkyaawarya yɨkurɨyaawia kɨmaaka pɨyoina pɨyoina sɨpɨyavɨ dɨmarulakɨdengɨ. Jɨlɨkyaawarya yɨkurɨyaawia pɨnɨ pɨyoina ata purɨdaaꞌnyɨ pwaraaina kɨmaaka miꞌ. Sa sɨpɨyavɨ dɨmarulakɨdengɨ. Wapaaya ge ge gɨmɨnyɨne sɨpɨyavɨ wɨlapɨꞌdengɨne wapaaya jovɨrawakya!” Miꞌna wɨdɨna kyaꞌ Nowaai sara yɨna. Miꞌna yɨna kyaꞌ Gotɨyai Nowaarɨ wɨdaꞌ “ Aꞌmwe pwara aꞌmwe pɨnɨ kayaaꞌna yadɨvɨsangɨna gɨmɨ tewaanya yadɨnyaigɨnna sarɨmɨ sɨpɨyavɨ dulyidera. Sawɨta ata yuyi ata purɨdaaꞌnyɨ pwaraai miꞌna kajɨnnojɨ burɨkeꞌ wakɨdeinyɨra. Yuya baihɨrinɨpɨꞌdengɨra,” wɨdaꞌ Gotɨyai. \s1 Kwaakevakɨ yunebanna aalɨbunya dɨꞌnaꞌna yaaꞌ. \sr (7:6-24) \p \v 6-24 Kwarame naangegaaꞌ 600 sagaaꞌ Nowaarɨ kwavɨlavaꞌ, gamɨjɨ gannya balaangesɨ sawaare kaimɨraayarajɨ kumɨre balaangejɨ sɨpɨyavɨ kuleꞌ Gotɨyai kaanyaꞌ tihɨraꞌ. Sɨpɨyavɨ kaanyaꞌ mena karihɨraꞌ sawɨta aꞌmweraare ata sɨvɨlɨraai jɨnnaꞌdaaꞌnyɨ aalɨburɨka naanga yadaaꞌnyɨ aalɨyɨmɨnya naanga yɨrɨvakegaaꞌ aalya yɨlaabaka kwaakevakɨ aalɨbunya naangeꞌ dɨꞌnaꞌ. Burɨka naanga tɨvi kavawɨraꞌ sagaaꞌ aalɨbunya naangeꞌ yunebanna mugunyangɨ kamarulakaꞌ yuya baleꞌ. Sɨpɨyaꞌ aalyavɨ aꞌba yɨlaꞌdɨsɨ Nowaalyɨ sɨpɨyavɨ wɨlareta yuyajɨ tewaanya mwaaleꞌ. Lawe dɨkaai dɨkaai dɨꞌ kwaakevakɨ aalɨbunya dɨꞌnaraꞌ. \c 8 \s1 Aalya naangeꞌ miꞌnanyɨra. \sr (8:1-22) \p \v 1-22 Nowaai sɨpɨyavɨ wɨlaꞌdɨꞌnyɨ Gotɨyai sɨmunya yawɨraꞌ. Yawɨraka yɨhuta wakɨna kyaꞌ aalyaꞌ walyuina yadaasɨ lawe dɨkaai dɨkaai dɨꞌ kwavɨlavaꞌ aalya maalɨka warɨna kyaꞌ, sɨpɨyaꞌ Ararata mugunyavɨ waraꞌ. Kwaraꞌ sawɨta aꞌmwe pwaraare ata sɨvɨlɨraai kajɨnnaꞌ Nowaai sɨpɨyavɨya yɨrɨtɨnnyarɨkɨ baasaka mwasawɨ kaamyaakerɨ marapɨlakwaasɨna yaꞌ. Kwaakevakɨ aalɨbunya waꞌdɨsɨ kaamyaakei pɨlakuna. Pɨlakuna kyaꞌ Nowaai “Aalya tɨvi kyeꞌnɨgwaimwaawɨꞌ daaꞌ?” daka mwasawɨ kwaamɨryarɨ marapɨlakwaasɨna yaꞌ. Aalɨbunyaꞌ kuna waꞌdɨsɨ kwaamɨryai mwalaawiaꞌneba kunewɨ wanganaka ayawɨnna sɨpɨyavɨna bulamwaaina. Bulamwaaina kyaꞌ sawɨta ata pwi yaka ata purɨdaaꞌnyɨ pwaraai kajɨnnaꞌ pɨgaaꞌ Nowaai kwaamɨryarɨ marapɨlakwaasaꞌ. Kamarapɨlakwaasaꞌ sawɨsɨrɨ kwaamɨryai yɨta wolivɨyare kɨwasaꞌ mudɨꞌmɨlamaraawɨna yaꞌ. Kamakabaꞌ Nowaai tɨnna wanganaka “Kwaakevaꞌ yaalɨka menanyɨra,” yawɨraꞌ. Kyawɨraꞌ sawɨta ata pwi ata purɨdaasɨ pwaraai kajɨnnaꞌ pɨgaaꞌ Nowaai kwaamɨryarɨ kamarapɨlakwaasaꞌ saꞌ kwaamɨryai yuna kaanna wɨna yaꞌ. Wɨna kyaꞌ Nowaai sɨpɨyavɨya kaanyaꞌ baasaka wanganaasaꞌ. Tɨnna dara wanganakeꞌ kwaakeꞌ yaalɨkevɨ wanganaꞌ. Mena kwanganaꞌ lawe puꞌna kwavɨlavaꞌ Gotɨyai Nowaarɨ wɨdɨna, “Sarɨmɨ mwasabanna jɨkwalyaabila! Jɨlɨkyaawaryaraavɨ yɨkurɨyaawiaraavɨ dɨvuradɨhalamakwalyaama! Kumɨ sara kwaakevakɨ kwala naanga yariwannɨpɨꞌderera.” Sara wɨdɨna kyaꞌ sɨpɨyavɨdaaꞌnyɨ Nowaalyɨ gamɨre gawaalɨsɨ yuya mwasabanna walyaabɨna yeꞌ. Walyaabɨna kyeꞌ Nowaai sɨmunya yawɨraka “Gotɨyai neyɨvainɨwakeꞌna nɨmɨ Gotɨyai tewannyarɨna yɨlaaya yɨgalɨdeꞌna jɨlɨkyaawarya yɨkurɨyaawia wɨjaawɨwɨnabɨsaꞌ dɨkevɨ gaayadɨka yɨravɨma!” yawɨraka Gotɨyarɨne simɨnyeꞌ lɨvalaabaꞌ. Lɨvalaabaka dɨka mariraꞌna yaka “Jɨlɨkyaawarya yɨkurɨyaawia kɨmaaka mwarikera,” daka maarɨna yaka simɨnye lɨvalaabakevɨ dɨkevɨ marakɨna yaꞌ. Sɨmahurɨka wɨvwasɨꞌna yakevɨdaaꞌnyɨ tɨrɨnya wabatɨrɨnya winnaka Gotɨyai daꞌ “Dɨvi yunegaaꞌ nɨmɨ yeꞌna sɨmudɨnya yadɨvɨsangɨ maramuneinyɨra.” \c 9 \s1 Gotɨyai Nowaarɨ kɨwɨnyaꞌ wɨjaaꞌ. \sr (9:1-17) \p \v 1-4 Gotɨyai Nowaalyɨ gawaalɨvaanga kwarajɨ kɨnɨdakaavɨ yagaaihɨwɨnya wɨdaꞌ “Sarɨmɨ kwala naanga jɨmaꞌnyideihɨlyɨra. Nabaai sarɨmɨ kwaakevakɨ gazabazaba mwalamarina jideihɨlyɨra. Kwaakevakɨ mwaaidɨvɨsajɨ aalyavɨ mwaaidɨvɨsajɨ yuya dɨmaremwaalyidengɨra. Sarɨmɨ maremwaaidɨvɨsa dɨnyideihɨlyɨra. ‘Yɨkurɨyaawia naana!’ dapɨjɨ karamapɨri gamɨre tawe kabwalaawojɨ tɨka nyɨna jideihɨlyɨra.” Gotɨyai sara wɨdaꞌ. \p \v 5-11 “Aꞌmwe pwai aꞌmwe pwarɨ karamakori gamɨnyɨ tamakɨna jidelyɨra. Malakayaawaryai aꞌmwe pwarɨ tɨka kadavori gamɨnyɨ tamakɨna jidelyɨra. Nɨmɨ aꞌmwera nɨmɨbɨsaraavɨ yavɨkaryeꞌna sara dɨramakyideihɨlyɨra,” wɨdaꞌ Gotɨyai. \p \v 12-17 “Yɨraayavɨ nɨmɨre akume yɨlakɨdeinyɨra. Akume wageꞌbɨsavɨ wanganapɨjɨ daꞌ jawɨryidesɨra. ‘Gotɨyai nemɨnyɨjɨ mwaaidɨvɨta yuyangɨjɨ gannya kɨwɨnyaꞌ nedaꞌ,’ sara jawɨryidesɨra. Aalɨbunya kwaakevakɨ dɨꞌnarakeꞌbɨsaꞌ nɨmɨ wakeꞌ dɨvi mulaabyɨ yadesɨra. Kwaakevakɨ mwaaibɨzangɨ mamaramɨlyɨ yadesɨra,” wɨdaꞌ. \s1 Nowaai aalya waainɨyaꞌ nyaaꞌ. \sr (9:18-29) \p \v 18-27 Nowaai wɨla gɨraipɨwawɨnya burɨdaꞌ. Burɨnna yaka gɨraipɨzɨla maarɨna, gɨraipɨzɨla aalyaꞌ gulyavɨ maꞌmwagikɨna aalya yɨrɨkeꞌ waainɨyaꞌ maranyɨna yaꞌ. Aalya yɨrɨkeꞌ maranaka sɨmunya myawɨryaꞌ. Sara yaka angevɨ kannya maayai se warɨna yaꞌ. Se kwaraꞌ Aamɨ, Kainanɨmɨre ganɨmaangei, Nowaai kannya maayai warakerɨ wanganaꞌ. Wanganaka gannya kɨdaraarɨ mwasawɨ mwaalagɨlyaraarɨ saꞌ wɨdaꞌ, Aamɨ. Kudaꞌ Samɨjɨ Jaivetalyɨ saraai yɨvɨta maarɨna, kɨrɨnɨmaangerɨ bwakakɨna tɨnna mwanganyɨ yagi. Dɨvi sagaaꞌ Nowaai dɨkaaꞌna yaka Aamɨ gawaalɨvaangei yakeꞌna yawɨraꞌ. Sɨmunya yawɨꞌna “Aamɨ kayaaꞌnanya maalɨka yɨvanɨka kɨrɨꞌ gawaalɨvaangei kayaaꞌnanya naanga yadengɨra,” yawɨraka wɨdaꞌ “Kainanɨmɨre avaalyara Kainanɨmɨ wɨmwaaihakera wɨmaremwaaibɨꞌdelyɨra. Samɨmɨna dɨvi nɨmɨre Gotɨyai tewaanya wiadelyɨra. Yɨ Gotɨyai Jaivetare kaimɨraaya kwala naanga yɨmaꞌnyɨna, yɨ aꞌmwe naangera yɨmaꞌnyɨna yɨpɨꞌderera. Kainanɨmɨre kaimɨraayara Samɨmɨre kaimɨraayaraavɨne Jaivetare kaimɨraayaraavɨne wawɨnya wɨdaayɨpɨꞌderera,” wɨdaꞌ Nowaai. \p \v 28-29 Nowaare mudangegaaꞌ kwarame naanga (950) kwavɨlavaꞌ Nowaai balaꞌ. \c 10 \s1 Nowaai gavere aꞌmwe aꞌmwera kwala naanga yɨrɨyaaꞌ. \sr (10:1-32) \p \v 1-14 Jaivetai kuvɨnɨmaangei Gomajɨ Maahohɨlyɨ Mathalyɨ Jaavanɨjɨ Tuvalɨjɨ Mesekalyɨ Tɨraazɨlyɨ saraavɨ yawakɨnaꞌ. Aamɨ kuvɨnɨmaangei Kuzɨlyɨ Yɨzɨpɨyalyɨ Putɨyalyɨ Kainanɨjɨ saraavɨ yawakɨnaꞌ. Kuzi ganɨmaangei Nɨmɨrothɨ yawakɨnaꞌ. Dɨvi sagaaꞌ Nɨmɨrothɨ aꞌmwe dɨragɨnyai, malyai yɨmaꞌnaꞌ. Anga naangeba Baivelɨ, Erekɨ, Aakathɨ, Kalɨne kwaaka Sinaa mannakeba Nɨmɨrothɨ maremwaalakebera. Maremwaalaka kwaaka Azɨrɨya anga naangeba Ninɨva, Rewavothɨ-Yɨya, Kaala, Rezanɨ anga sa madaꞌ. \p \v 15-20 Kainanɨ kɨrɨnɨmaangei Saaithonɨjɨ Etɨlyɨ saraarɨ yawakɨnaꞌ. Kainanɨmɨrera Jevuzɨyara, Amoyara, Gihaazɨyara, Ivayara, Aakayara, Sɨnɨyara, Aavathɨyara, Semaarayara, Aamaatɨyara Kainanɨmɨrera sara yɨmaꞌnyɨna yeꞌ. \p \v 21-32 Samɨ kuvɨnɨmaangei Elamɨ, Azu, Aapakɨzathɨ, Lutɨ, Aaramɨ yawakɨnaꞌ. Saꞌ Nowaarɨ gawaalɨvaangera aꞌmwe yuyaraavɨ kwaakevakɨ mwaaidɨvɨsaraavɨ yawakɨneꞌ. \c 11 \s1 Aꞌmwera anga saamɨnaangeꞌ Baivelɨ mɨjayeꞌmwagamamilaawɨyaaꞌ. \sr (11:1-9) \p \v 1-9 Kwaakevakɨ aꞌmwe mwaalesara yagaala avaala pɨrɨꞌna dɨneꞌ. Kumɨ sara kwaaka Sinaana kaanna wɨna yeꞌ. Wɨna yeva dɨneꞌ “Gotɨyai sara nedaꞌ ‘Yuyaba dɨmwalamaryɨla!’ nedaka kɨrɨꞌ nemɨ kwaaka gazabazaba mamwalamaryaanna! Dava nemɨ aꞌmwe naangaina yɨmaꞌnyɨna yaadeine. Nemɨ anga naanga madaatheꞌ nabaai anga saamɨnaangeꞌ sɨlyaꞌbɨsaꞌ madaathera,” dɨneꞌ. Miꞌna dɨneva anga madaapɨjɨ Gotɨyai daka “Nɨmɨ walanganaawɨma!” daka walaabaꞌ. Walaabaka wanganaka “Aꞌmwera kunnya yawɨꞌna yapɨjɨyavɨ sara nyɨpɨdɨka!” daka “Aꞌmwera yagaala geꞌ geꞌ dɨpɨꞌdeꞌnana,” daka taalɨta kagɨnyɨwagaꞌ sagaaꞌ yagaala avaalyaꞌ desara sagaaꞌ yagaala geꞌ geꞌ dɨna yeꞌ. Yagaala geꞌ geꞌ dɨna yeva “Anga naangeba madɨna yɨvanɨgoꞌ warana!” deva mamajeꞌ. Anga mamajara kyeꞌ Gotɨyai wɨdaasɨna kyaꞌ anga gazabazabanna mwalamaryɨna yeꞌ. Anga naangeba yosɨnna yeva sara yagalyaꞌmaꞌnɨka sabanneꞌ dɨnɨkesɨ Baivelɨ. Yagaala geꞌ geꞌ yɨmaꞌnyɨna yakebanne yayaꞌ Baivelɨ sara woꞌnyɨna yaꞌ. \s1 Samɨmɨrera kwala naanga yɨmaꞌnyaaꞌ. \sr (11:10-32) \p \v 10-25 Samɨmɨre gawaalɨvaangei Aapakɨzathɨyai ganɨmaangei Kainanɨmɨ yawakɨnaꞌ. Yɨ Kainanɨ ganɨmaangei Selaamɨ yawakɨnaꞌ. Yɨ Selaa ganɨmaangei Eva, yɨ Eva ganɨmaangei Pelehɨ, yɨ Pelehɨ ganɨmaangei Rewɨ, yɨ Rewɨ ganɨmaangei Seruhɨ, yɨ Seruhɨ ganɨmaangei Naawo, yɨ Naawo ganɨmaangei Teraamɨ yawakɨnaꞌ. Aꞌmwe dara kuvɨbwaalɨvava kuvɨraayava yawakɨneꞌ. \p \v 26-32 Aꞌmwe Teraa kuvɨnɨmaangei Evɨramɨ, Naawo, Aaranɨ yawakɨnaꞌ. Aaranɨ ganɨmaangei Lotɨmɨ yawakɨnaꞌ. Gamɨre kwaaka Kalɨthɨya saba Aaranɨ balaꞌ. Kabalaꞌ Naawo Aaranɨmɨre garaavaangaꞌ Milɨkaavɨ maaraꞌ. Nabaai Evɨramɨ Saraayaꞌ maaraꞌ. Kamaaraꞌ Saraayaꞌ kaimɨraavɨmaayaꞌ mwaalaꞌ. Aꞌmwe naanga Teraajɨ, Evɨramɨjɨ, Saraayasɨ, Lotɨjɨ, sa angeba E kwaaka Kalɨthɨya mannɨkebadaaꞌnyɨ wɨna. Kaanna wɨna yeva “Kwaaka Kainanɨnennava,” deva angeba Aaranɨ bɨna yeva mwaalɨna. Mwaalɨna kyeꞌ saba Teraa balaꞌ. \c 12 \s1 Gotɨyai Evɨramɨmɨ wɨdasabyaaꞌ. \sr (12:1-8) \p \v 1-3 Gotɨyai Evɨramɨmɨ jaka wɨdɨna “Gɨnnya angebadaaꞌnyɨ dɨwona! Gɨmɨjɨ avaalyaraavɨ jahalyaꞌmakwo! Kwaaka anga dɨmwaaide pɨbanna kagivwarɨdaakwaꞌmujɨ dɨmwaaideigɨnyɨ. Nɨmɨ sainyɨ gɨnnya kaimɨraayangɨ maremwaalɨdeinyɨ. Gɨmɨrera kwala naanga yɨmaꞌnɨpɨꞌdere. Gɨmɨ aꞌmwe naangei jɨmaꞌnadeigɨnyɨ. Yɨ gɨmɨnyɨ jɨwaalɨvavaavɨna aꞌmwe kwaakevakɨ yuneba mwaaidɨvɨsaraavɨ tewaanna yɨdere. Kumɨ sarɨmɨnyɨne tewaanna kyapɨjɨ kumɨnyɨne tewaanna yɨdeinyɨ. Kumɨ sarɨmɨnyɨne kayaaꞌna kyapɨjɨ nɨmɨ kumɨnyɨne kayaaꞌna yɨdeinyɨra,” wɨdaꞌ Gotɨyai. \p \v 4-5 Gotɨyai Evɨramɨmɨ sara kudaꞌ Evɨramɨ angeba Aaranɨdaaꞌnyɨ wɨna. Kwaaka Kainanɨnei gannya balaanga Saraayasɨ Lotɨ gathaakaangare gawaalɨsɨ gɨlyɨvɨta yuyajɨ kaanna makuna yaꞌ. \p \v 6-7 Evɨramɨ angeba Sekemɨ kwaaka Kainanɨ mannɨkeba wavɨlaꞌna yaka yɨꞌdarya More mwaalɨna. Mwaalɨna kyaꞌ Gotɨyai Evɨramɨmɨ wɨdaꞌ “Kwaaka Kainanɨ yuneba jɨwaalɨvaangeraavɨ kɨnɨdakaavihɨrɨne yɨhɨzaavɨdeinyɨra.” Miꞌna kudaꞌ Evɨramɨ “Nɨmɨ Gotɨyarɨ yɨlaaya yɨgalɨma! Jɨlɨkyaawaryarɨ wɨjaavɨma!” daka simɨnyeꞌ lɨvalaanna yaka jɨlɨkyaawarya gaayadɨka mariravakeꞌ dɨkeꞌ nasɨꞌna yakevɨdaasɨ Gotɨyarɨ sɨmatɨrɨnya winnaꞌ. \p \v 8 Dɨvi sagaaꞌ Evɨramɨ mugunyavɨ angeba Betelɨ adaihɨsabanna wɨna. Sabanna wawaka angeba Betelɨ angeba Aayɨ yaareba gannya selɨ-anga madaka Gotɨyarɨna yɨlaaya yaꞌ. \s1 Evɨramɨ Kwaaka Yɨzɨpɨna yagalaawɨna yaka ayɨna byaaꞌ. \sr (12:9–13:4) \p \v 9-13 Pɨgaaꞌ wapaaya kunegaaꞌ mɨjɨkegaaꞌ Evɨramɨ Kwaaka Yɨzɨpɨna wɨna. Yɨzɨpɨna wawaka gannya balaangevɨ wɨdaꞌ “Gɨmɨ tewaanyaꞌgɨnyɨ. Yɨzɨpɨ mwaalyara gwanganapɨjɨ ‘Aꞌmwe saꞌ maraana!’ dapɨjɨ nyɨramakɨpɨꞌdeinyɨra. Gɨmɨ duthathera ‘Aꞌmwe sai nyaꞌmwelyɨra.’ ‘Naramakɨpɨka!’ daꞌgɨzɨ sara duthatheꞌgɨnyɨ. Sara kudaꞌgɨzɨ kave wanganakɨna nyɨpɨꞌdeinyɨ,” wɨdaꞌ. \p \v 14-16 Yɨzɨpɨ mwaalyara kunnya maremwaalakerɨ wɨdɨna yadɨvɨꞌ “Peroyaigɨ, nemɨre aꞌmwe naangeigɨnyɨra.” Peroyare aꞌmwe naangera Saraayavɨ wanganeva Peroyarɨ wɨdeꞌ “Aꞌmwe saꞌ tewaanyasɨra.” Miꞌna kudeꞌ Aꞌmwe Pero Saraayavɨ gannya angevɨ wɨmwaaihɨna yaꞌ. Wɨmwaaihɨna yaka Evɨramɨmɨne aꞌmwerajɨ aꞌmwejɨ sangɨ wɨdaayadɨvɨsangɨ wɨjaavɨna yaꞌ. Nabaai jɨlɨkyaawarya naanga wɨjaavaꞌ. \p \v 17-20 Gotɨyai Peroyalyɨ gamɨre maremwaaiderajɨ saraavɨ Saraayavɨna kayaaka yɨgaina yaꞌ. Kayaaka yɨgaina kyaꞌ Pero Evɨramɨmɨ “Dulaamo!” kudaꞌ Evɨramɨ angevɨ wɨlɨna kyaꞌ Pero wɨdaꞌ “Baaꞌna yɨvanɨgɨna? ‘Aꞌmweꞌ nɨmɨresɨra,’ manyɨjɨwaꞌdɨnyaigɨ. Dahaaꞌ gɨnnya aꞌmwevɨ dɨmakwo!” Sara wɨdaka “Evɨramɨjɨ gamɨrerajɨ yarai wɨpɨka!” Pero gannya wɨdaayadɨvɨsaraavɨ “Evɨramɨmɨ wɨdasaawɨna jɨla!” wɨdaꞌ. \c 13 \p \v 1-4 Evɨramɨ angeba Betelɨna gɨlyɨvɨsajɨ jɨlɨkyaawaryajɨ maryagalaawɨna yaꞌ. Yagalaawɨna yaka Gotɨyarɨna “Yɨlaaya yɨgalɨma!” daka “Su!” wɨdaꞌ. \s1 Lotɨ Evɨramɨmɨ yagalyaꞌmaꞌna yaaꞌ. \sr (13:5-18) \p \v 5-13 Evɨramɨ bulɨmakaawoya gɨlyɨvɨta naangejɨyai mwaalaꞌ. Nabaai Lotɨ bulɨmakaawoya gɨlyɨvɨta kɨnɨjɨyai avaalyaba mwaalaꞌ. Mwaalagɨlyaraare jɨlɨkyaawarya wapaaya nyaꞌne maalɨka waraꞌ. Saꞌna Evɨramɨmɨre jɨlɨkyaawarya maremwaaidɨvɨsara Lotɨmɨre jɨlɨkyaawarya maremwaaidɨvɨsara maanga dɨnyɨna yeꞌ. Maanga dɨnyɨna kyeꞌ Evɨramɨ Lotɨmɨ wɨdaꞌ “Mayagaala madakanera! Pɨba kwaaka naanga warɨka. Gɨmɨ tuta pimagɨna dɨwona! Nɨmɨ pimagɨna wɨdera.” Sara kudaꞌ Lotɨ waraata aalya Jothanɨ saba aalɨnakeba dara wanganaꞌ “Ai, Gotɨyare kwaaka tewaanyaba waꞌdɨsɨ kɨrɨꞌ mwaaidɨ daaka? Gotɨyare wawɨnyabɨsabe,” daka Lotɨ walaawaka angeba Sothomɨ angeba Gamora aya kɨba mwaalaꞌ. Sothomɨ mwaalyarajɨ Gamora mwaalyarajɨ aꞌmwe kayaaꞌnanaangera mwaaleꞌ. Lotɨ kwalaawaꞌ Evɨramɨ kwaaka Kainanɨ mwaalɨna yaꞌ. \p \v 14-18 Evɨramɨ mwaalɨna kyaꞌ Gotɨyai wɨdaꞌ “Pina pina dɨmaranganamarya! Yuyaba dangadeva gɨzaavɨdeinyɨ. Gɨmɨ tɨnna kwanganaꞌgɨzɨ saba gɨmɨrebe. Nabaai gɨmɨre kaimɨraayara aꞌmwe naanga yɨmaꞌnɨpɨꞌderera. Aꞌmwera kwaatɨrya ata gibɨꞌdeꞌ mɨka. Gɨmɨre kaimɨraaya kwalaalya mwaaibɨzangɨ ata gibɨꞌdeꞌ mɨka.” Miꞌna kudaꞌ Evɨramɨ kaanna yamarina yaka yɨꞌdarya Maamɨre yɨꞌdarɨgidɨkusaba mwaalaka Gotɨyarɨne simɨnyeꞌ lɨvalaabaꞌ. \c 14 \s1 Evɨramɨ Lotɨmɨ padaihasamaaꞌna yaaꞌ. \sr (14:1-16) \p \v 1-16 Pɨgaaꞌ aꞌmwe naanga kingɨya daraai daraalyarajɨ kumɨrerajɨ beva angeba Sothomɨ mwaalyarajɨ anga pɨbanyarajɨ saraavɨ baramakɨna. Baramakɨna kyeꞌ aꞌmwe kwalaalyara kabaleꞌ pwara mugunya pɨnɨngɨna lɨkaanya wɨna yeꞌ. Lɨkaanya wɨna kyeꞌ aꞌmwe naangera “Nedaayadɨvɨsarera,” deva Lotɨjɨ pwarajɨ saraavɨ wɨla galyɨrakɨna yeꞌ. Galyɨrakɨna yeva anga yuyabadaaꞌnyɨ gɨlyɨvɨta naanga yɨpalamaaꞌna. Yɨpalamaaꞌna kyeꞌ aꞌmwe pwai Evɨramɨmyawɨnna kaanyɨveꞌna wɨna yaka Evɨramɨmɨ wɨdaꞌ “Malyara anga Sothomɨ mwaalyaraavɨ baramakeva Lotɨmɨ wɨla yɨrakɨwaaꞌ.” Sara kudaꞌ Evɨramɨ gannya aawɨlasaraavɨ jaka wɨdaka malyaraavɨ mɨdɨnna yaꞌ. Mɨdɨnna kyaꞌ sawɨta kujɨnnaꞌ malyaraavɨ tamɨna kyeꞌ pwara lɨka wɨna kyeꞌ pwaraavɨ tamɨna yeꞌ. Tamɨna kyeꞌ Evɨramɨ Lotɨjɨ aꞌmwe pwarajɨ gɨlyɨvɨta naangejɨ ayawɨnna makabɨna yeꞌ. \s1 Melɨkɨzɨthekɨ Evɨramɨmɨ yagaala tewaanyaꞌ wɨjaaꞌ. \sr (14:17-24) \p \v 17-20 Sothomɨ maremwaalakelyɨ Melɨkɨzɨthekɨ anga Saalemɨ maremwaalakelyɨ saraai Evɨramɨmɨ wɨjɨmaaꞌnyɨna yagi. Melɨkɨzɨthekɨ Evɨramɨmɨ wapaaya wɨjaavɨna yaka Gotɨyarei yagaala wɨdaꞌ “Gotɨyai sɨgunyasɨ kwaakesɨ wakyaakei gɨmɨnyɨ tewaanya gyɨnɨkelyɨra. Gamɨzai gɨmɨjɨ yagɨla gɨmɨnyɨne yɨkamaangeraavɨ yeꞌmwannaramyawaaihɨ. Gotɨyai tewaanyalyɨra.” Kudaꞌ Evɨramɨ gamɨre gɨlyɨvɨsa gazabazaba kwala marapɨgɨlaꞌna kyaꞌ gɨlyɨvɨta naanga atɨraalya waꞌdɨꞌnyɨ Evɨramɨ gɨlyɨvɨta pɨrɨꞌ Melɨkɨzɨthekɨ sarɨna yanga wɨjaavɨna yaꞌ. \p \v 21-24 Sothomɨ maremwaalakei Evɨramɨmɨ wɨdaꞌ “Gɨmɨ maꞌmwaanyangɨdaasɨ aꞌmweraavɨjɨ aꞌmwengɨjɨ yanga nyɨjaama! Gɨlyɨvɨsa gɨmɨrengɨra.” Kudaꞌ Evɨramɨ wɨdaꞌ “Nemɨ wapaaya pɨnɨ nɨwo. Miꞌna nɨwoꞌna warana! Aꞌmwe daraai dalyarajɨ kumɨrerajɨ pwara nɨmɨnyɨ marɨgaidaaꞌna nyawaaihasaraavɨ gɨlyɨvɨta pɨnɨ dumaarya! Saꞌ Gotɨyai nyɨgaimwadelyɨra. Gɨmɨnyɨ gɨlyɨvɨsa mamaari yɨdeinyɨra. Nɨmɨ sara yaꞌmujɨ gɨmɨ nadɨthɨka ‘Nɨmɨ Evɨramɨmɨ aꞌmwe naangei wɨmwaaihe!’ dɨwa,” wɨdaꞌ. \c 15 \s1 Gotɨyai Evɨramɨmɨ yagaaihɨwɨnyaꞌ wɨjaaꞌ. \sr (15:1-21) \p \v 1-21 Dɨvi sagaaꞌ Evɨramɨ waja kyaꞌnaꞌ Gotɨyai Evɨramɨmɨ wɨdaꞌ “Lɨka nadɨkwosɨꞌdɨka! Nɨmɨ gɨmɨnyɨ mwata tinyaꞌna saabyainyɨbɨsainyɨ gɨmaredaavɨdeinyɨra. Gɨlyɨvɨta naanga gɨzaavɨdeinyɨ.” Kudaꞌ saꞌ Evɨramɨ Gotɨyarɨ “Nyɨbwaalɨꞌ nyɨjaadeinyɨ daaka? Kanyɨjaavaꞌgɨzɨ nɨmɨ kabalaꞌmujɨ Elɨyaizai nyɨdaayadei nɨmɨre gɨlyɨvɨta yuya mamaari yadelyɨra.” Miꞌna kudaꞌ Gotɨyai wɨdɨna yaꞌ “Elɨyaizai gɨlyɨvɨsa mamaari yadengɨra. Jɨwaalɨꞌ kaimɨraaya pwai kyawakɨnaꞌgɨzɨ gamɨzai maaradengɨra. Sɨlɨngaamɨnyangɨ jɨlanganaawa! Sɨlɨngaamɨnya kwalaalya warɨka keꞌnɨngɨ jɨlanganaawa! Gɨmɨre kaimɨraaya kwalaalya avaaina yɨmaꞌnɨpɨꞌdengɨra.” Sara kudaꞌ Evɨramɨ “Gotɨyai nebwi nyɨdɨwaꞌ,” yawɨraka wɨlɨmwagaraꞌ. Sara kulɨmwagaraꞌ Gotɨyai dɨnyɨna yaꞌ “Aꞌmwe sai sara yawɨꞌmanɨkei dahaaꞌ aꞌmwe yɨdaꞌmaraangei wɨmwaaihɨweꞌna dɨwana.” Sara dɨnyɨna yaka Gotɨyai wɨdaꞌ “Gɨmɨnyɨ kwaaka Kalɨthɨyadaasɨ gɨmakulaabena kwaaka dava gɨzaave.” Kudaꞌ Evɨramɨ wɨdaꞌ “Gotɨyaigɨ, kwaakeꞌ nɨmɨreꞌ be yawɨtaꞌna yawɨrɨdeꞌneka?” Wɨdɨna kyaꞌ Gotɨyai wɨdaꞌ “Jɨlɨkyaawaryara dɨnyɨmakulaama!” Sara wɨdɨna kyaꞌ Evɨramɨ sara yɨna yaꞌ. Miꞌna makulaabaka bulatamaworipuꞌna yaka wakɨna yaꞌ. Yuta maalɨkeraavɨ tamakɨna yaꞌ. Yuta pwara pɨlavamarina “Mɨwɨta tɨka nyɨna yaana!” deva sagaaꞌ Evɨramɨ tɨnna wanganna yaka marirɨgalaasɨna yaꞌ. Dɨvidaasɨ nyɨlyai walakyaꞌnegaaꞌ nyɨla daavɨna kyaꞌ Evɨramɨ pɨgasaai waja yaꞌnyɨna yaka lɨka yɨna yaꞌ. Miꞌna lɨka yɨna kyaꞌ Gotɨyai wɨdaꞌ “Evɨramɨ, gɨmɨ aꞌmwe nei jɨmaꞌnadeigɨ sagaaꞌ dɨvaideigɨnyɨ. Dahaaꞌna mɨꞌ. Gɨmɨre kaimɨraayara kwaaka pɨbanna wɨna yapɨjɨ saba mwaaibɨꞌderera. Kwaaka saba mwaalyara ‘Aꞌmwera kumɨzara wawɨnya nedaayɨpɨꞌdera yaadeinaava,’ kadapɨjɨ yɨmaꞌnɨpɨꞌderera. Wawɨnya wɨdaayɨpɨꞌdera kyapɨjɨ kwarame naanga 400 kwavɨlavojɨ sara yɨkamaangera yɨpɨꞌderera. Nɨmɨ karamaꞌmujɨ yɨ gɨmɨre kaimɨraayara ayawɨnna wɨdasaabɨdere. Yɨ gɨlyɨvɨkɨraya kɨnɨjɨ kaanna makabɨna yɨpɨꞌdere,” wɨdaꞌ. Miꞌna kudaꞌ sawɨsaꞌ mena kajɨnnaꞌ Evɨramɨ dara wanganakeꞌ “Ai, dɨkeꞌ mɨwɨsangɨ tɨnnyaba danapɨraalaꞌmanɨka!” Kadaꞌ Gotɨyai gannya kɨwɨnyaꞌ wɨdaꞌ “Kwaaka davakɨ sarɨmɨnɨdakaavihɨrɨna yɨhɨzaawevakɨ,” wɨdaꞌ Gotɨyai. \c 16 \s1 Saraayavɨre wɨdaayadeꞌ kaimɨraayai mɨlyaaꞌ. \sr (16:1-6) \p \v 1-6 Saraayaꞌ Evɨramɨmɨre balaangaꞌ kaimɨraavɨmaayasɨra. Gamɨre wɨdaayadeꞌ Yɨzɨpɨ kwaakebadaaꞌnyɨ mwaalakeꞌ Ehaasɨra. Mwaalɨna kyaꞌ Saraayaꞌ Evɨramɨmɨ wɨdaꞌ “Gɨmɨ Ehaavɨ dɨmaaka! Kamaaraꞌgɨzɨ gamɨ nɨmɨnyɨne kaimɨraayangɨ mɨladengɨra.” Sara kudaꞌ Evɨramɨ Ehaavɨ maarɨna. Maarɨna kyaꞌ Ehaaꞌ kaimɨraavɨmunya yaka “Nɨmɨ munyaꞌnyɨ aꞌmwe naangeꞌnyɨ Saraayaꞌ kaimɨraavɨmaayaꞌ maalɨkesɨ,” yawɨꞌna. Sara yawɨꞌna kyaꞌ Saraayaꞌ Evɨramɨmɨ wɨdaꞌ “Ehaaꞌ nɨmɨnyɨna ‘Saraayaꞌ maalɨkesɨ,’ kunya yawɨꞌna yɨwaꞌdɨꞌ.” Kudaꞌ Evɨramɨ wɨdɨna “Gɨmɨresɨra. Gɨnnya kunya yawɨraꞌgɨzɨ sara ja!” Miꞌna kudaꞌ Saraayaꞌ Ehaavɨna sɨmɨlɨka wɨlɨna yaka “Wawɨnya naanga ja!” dadeꞌ kyaꞌ Ehaaꞌ “Saraayaꞌ kayaaꞌna nyɨvanɨꞌ. Nɨmɨ kaanna wɨma!” daka wɨna yaꞌ. \p \v 7-16 Kaanna wɨna yaka aꞌmwera mamwaalya kuneba aalɨyɨmɨnyavɨ sabanna Ehaaꞌ mwalaawɨna yaꞌ. Kamwalaawaꞌ Gotɨyare mamaayai ejelɨyai wanganaka “Ehaaꞌ aagaꞌ kamwaalɨka,” daka wɨdaꞌ “Ehaaꞌ, gazɨneꞌgɨnaka?” Sara kudaꞌ Ehaaꞌ wɨdɨna “Saraayavɨna lɨka bena bamwaaihena.” Wɨdɨna kyaꞌ wɨdaꞌ “Saraayayawɨnna jahalaawa! Yagalaawaꞌgɨzɨ gamɨ savɨ duꞌnadera. Kale gyɨwakeꞌgɨnyɨ gwangamanɨkelyɨra Gotɨyai. Nabaai kaimɨraayai Yɨzɨmelɨ dɨmideꞌgɨnyɨ. Gamɨzai kavɨdaayai malakayaawaryaibɨsai yuyaraavɨ mala tamɨna yadelyɨra. Gɨmɨre kaimɨraayara kwala naanga yɨmaꞌnɨpɨꞌderera.” Sara kudaꞌ Ehaaꞌ dɨna yaꞌ “Gotɨyai nyangadelyɨra.” Dɨvidaaꞌnyɨ Evɨramɨ kwarame 86 kwavɨlavaꞌ sagaaꞌ Ehaaꞌ Yɨzɨmelɨmɨ mɨlaꞌ. \c 17 \s1 Evɨramɨ gannya kɨlaakejɨkɨ gurya daꞌnyaaꞌ. \sr (17:1-27) \p \v 1-22 Evɨramɨ kwarame 99 wavɨlavakerɨ Gotɨyai wɨdɨna “Gotɨyainyɨ dɨragɨnyainyɨra.” Gotɨyai sara wɨdɨna kyaꞌ “Gotɨyai naangelyɨra,” daka walarutaꞌnyɨna. Walarutaꞌnyɨna kyaꞌ Gotɨyai wɨdaꞌ “Nɨnnya kɨwɨnyaꞌ gɨzaavɨdeꞌ gazagaasagaaꞌ nebwi waragothesɨra. Aꞌmwe gera geraavɨ kuvɨnɨmaangeigɨ jɨmaꞌnadeꞌna gɨnnya yayaꞌ Evɨraamɨ woꞌnadeigɨnyɨra. Gɨmɨrera pwara aꞌmwe naangera yɨmaꞌnɨpɨꞌderera. Sarɨmɨre Gotɨyainyɨra. Nɨmɨ sainyɨ Kwaaka Kainanɨ gɨmɨnyɨnajɨ gɨmɨre kaimɨraayaraavɨnajɨ yɨhɨzaavɨdeinyɨ. Gɨmɨjɨ gɨmɨnyɨ kaimɨraayarajɨ wawɨnya gɨthaayadɨvɨsarajɨ saihi kɨlaakejɨkɨ pɨkarya daꞌnyɨna jideihɨlyɨra. Bwaranyai sawɨta atina ata purɨdaaasɨ dawaai kajɨnnojɨ gamɨre kɨlaakejɨkɨ pɨkarya davɨna jideihɨlyɨra. Pɨkarya wanganapɨjɨ nɨmɨre kɨwɨnyaꞌ jawɨridesɨra. Aꞌmwe pwai ‘Nɨmɨre kɨlaakejɨkɨ pɨkarya madapɨnera!’ kadozɨ ‘Namwaaladɨka!’ dapɨjɨ Evɨraamɨjɨyaraavɨ yuyagaaꞌ yagalyaꞌmavaderɨ duthaasidelyɨra. Gɨnnya balaangaꞌ Seraaꞌ yaya mudɨka kwoꞌnojɨ gɨmɨnyɨna kaimɨraayai mɨladesɨra. Gamɨ saꞌ kuvɨnaangeꞌ aꞌmwe gera geraavɨ yɨmaꞌnadesɨra.” Sara kudaꞌ Evɨraamɨ jɨka gyaka wɨdaꞌ “Yuyaꞌnaai aꞌmwe neꞌnaalyɨ. Seraaꞌ kaimɨraayai gara mɨladevaka? O, Yɨzɨmelɨmɨna jawɨꞌdelyɨra.” Tɨviꞌna kudaꞌ Gotɨyai wɨdɨna “Yɨzɨmelɨmɨ tewaanya yɨdeꞌna aꞌmwe naangeraavɨre kuvɨnɨmaangei yɨmaꞌnadelyɨ. Saꞌna kɨrɨꞌ kwarame pɨrɨꞌ kwavɨlavojɨ Seraaꞌ kaimɨraayai gɨmɨnyɨna kamɨlojɨ ‘Aazakɨ,’ duthatheigɨnyɨ. Nabaai gamɨnyɨna nɨmɨre kɨwɨnyaꞌ wɨjaavɨdeinyɨ.” Tɨviꞌna wɨdaka Gotɨyai Evɨraamɨmɨ yagalyaꞌmaꞌna yaꞌ. \p \v 23-27 Yagalyaꞌmaꞌna yakegaaꞌ sagaaꞌ Evɨraamɨjɨ aꞌmwe yuyarajɨ kunnya kɨlaakejɨkɨ pɨkarya daꞌnyɨna yeꞌ. \c 18 \s1 Ejelɨya daraai dai Evɨraamɨmɨ angirɨꞌmaata yaaꞌ. \sr (18:1-15) \p \v 1-15 Evɨraamɨ Maamɨre yɨꞌdaryawɨ mwaaidɨꞌnyɨ Gotɨyai bwanganaꞌ. Evɨraamɨ gannya tɨkuryaba mwaalaka aꞌmwe daraai dalyaraavɨ wanganaka walyuna yaka ata bwaꞌnyɨna yaka wɨdɨna “Nɨmɨjɨ dava dalamwaalyɨla! Wapaaya aalya sarɨmɨnyɨne maarɨdeinyɨ. Aalya yɨnapɨjɨ wapaajɨ napɨjɨ dɨwideihɨlyɨra.” Kumɨ “Yo,” sara kudeꞌ Evɨraamɨ gannya angevɨ yarai wɨlɨna, Seraavɨ wɨdaka “Wapaaya yɨdɨka ja!” kaanyɨveꞌna wawaka jɨlɨkyaawarya maalɨka dɨwɨnyai maarɨna. Maarɨna kyaꞌ wɨdaayadei gurya davɨna yɨdɨka yɨna yakeꞌ Evɨraamɨ wapaaya kumaaryaꞌ kumɨ nyɨna. Miꞌna nyɨna yeva aꞌmwera Evɨraamɨmɨ wɨdeꞌ “Gɨmɨre balaangeꞌ Seraaꞌ gawɨ mwaalɨka?” Sara kudeꞌ Evɨraamɨ wɨdaꞌ “Angevɨ wɨlarɨꞌ.” Kudaꞌ pwai wɨdɨna “Kwarame mudɨkeꞌ kwavɨlavojɨ nɨmɨ yagalaawɨdehaaꞌ Seraaꞌ kaimɨraayarɨ mɨladesɨra.” Miꞌna kudaꞌ Seraaꞌ yagaala davɨ wɨꞌnaka yɨmunna jɨka gyaka dɨna “Naarɨmɨ sayoinaai aꞌmwe neyoinaalyɨra. Kaimɨraayai gara mɨlɨdeꞌnanaka! Nɨmɨ aꞌmwe neꞌnyɨra.” Sara yawɨꞌna kyaꞌ Gotɨyai Evɨraamɨmɨ wɨdaꞌ “Seraaꞌ jɨka baaꞌna gyɨwaka? Gotɨyainyɨ yuyangɨ yɨdeinyɨra. Gamɨ saꞌ dɨwɨjaꞌ kwarame pɨrɨꞌ kwavɨlavojɨ kaimɨraayarɨ mɨladesɨ.” Miꞌna kudaꞌ Seraaꞌ lɨka yaka “Ai, nɨmɨ jɨka magyɨwa.” Sara kudaꞌ Gotɨyai wɨdaꞌ “Gɨmɨ jɨka gyɨwaano.” \s1 Evɨraamɨ Sothomɨ mwaalyaraavɨna malaꞌna marejaaꞌ. \sr (18:16-33) \p \v 16-33 Aꞌmwe daraai dai Evɨraamɨmɨ angevɨdaaꞌnyɨ “Sothomɨ angebanneinera,” deva kaanna wɨna. Evɨraamɨjɨ pwalyɨ maalɨkebanna wɨna. Maalɨkebanna wɨna kyagi Gotɨyai wɨdaꞌ “ ‘Sothomɨ mwaalyarajɨ Gamora mwaalyarajɨ aꞌmwe kayaaꞌnanaangerera,’ sara wɨꞌnadɨnyarera. Nɨmɨ walanganɨma! Aꞌmwe kayaaꞌnanaangeraavɨ sara wanganaꞌmuri nɨmɨ tamakɨdeinyɨra.” Aꞌmweraai “Naarɨmɨ walaawaka!” dahɨla walaawɨna kyagi Evɨraamɨ Gotɨyarɨ wɨdaꞌ “Aꞌmwe tewaanyarajɨ mwaaipɨjara nabaai dɨramakɨdeigɨ daaka? Aꞌmwe tewaanya nɨmɨre ata sɨvɨlɨraai aꞌmwe pware ata sɨvɨlɨraai aꞌmwe pware atɨraaina (50) mwaaidapɨjɨ anga naanga yuyaburaavɨ dɨramakɨdeigɨ daaka? Gɨmɨ kwaaka yuyavakɨ maremwaaidɨnyaigɨnyɨ. Gɨmɨ gazagaasagaaꞌ tewaanna yadɨnyaigɨnyɨra.” Sara kudaꞌ Gotɨyai wɨdɨna “Aꞌmwe nyɨdɨwaanyara mwaaidapɨjɨ anga naanga yuyaburaavɨ maramaki yɨdeinyɨra.” Sara kudaꞌ Evɨraamɨ Gotɨyarɨ aꞌmwe tewaanya ata sɨvɨlɨraai, ata sɨvɨlɨraai ata pwina saraavɨna kudaꞌ Gotɨyai “Maramaki yɨdera,” wɨdaꞌ. Sara wɨdɨna kyaꞌ Evɨraamɨ aꞌmwe tewaanya ata sɨvɨlɨraai, ata sɨvɨlɨraalyaraavɨna kudaꞌ Gotɨyai wɨdaꞌ “Angeba maramaki yɨdera.” Sara wɨdɨna kyaꞌ Evɨraamɨ aꞌmwe tewaanya ata sɨvɨlɨraai, atɨraalyaraavɨna ayawɨ kudaꞌ Gotɨyai ayawɨ wɨdaꞌ. Sara wɨdɨna kyaꞌ Evɨraamɨ aꞌmwe tewaanya ata sɨvɨlɨraalyaraavɨna ayawɨ kudaꞌ Gotɨyai ayawɨ wɨdaꞌ. Kudaꞌ Evɨraamɨ aayagaaꞌ wɨdaꞌ “Nɨmɨnyɨna sɨnna tɨka magɨthavannera! Nɨmɨ gave pɨgaaꞌna gɨthɨma! Aꞌmwe tewaanya nɨmɨre atɨraalyara mwaaidapɨjɨ anga naangangɨ dɨramakɨdeigɨ daaka?” Miꞌna wɨdɨna kyaꞌ Gotɨyai wɨdaꞌ “Aawano. Aꞌmwe tewaanya atɨraalyara mwaaidapɨjɨ anga naangengɨ maramaki yɨdeinyɨra.” Miꞌna wɨdaka Gotɨyai kaanna wɨna yaꞌ. Wɨna kyaꞌ Evɨraamɨ gannya angewɨnna yagalaawɨna yaꞌ. \c 19 \s1 Sothomɨ Gamora kayaaka yɨgalakyaaꞌ. \sr (19:1-29) \p \v 1-3 Sawɨsaburɨ Sothomɨ angeburɨnna ejelɨyaraai walaabahi. Aꞌmwe Lotɨ tɨkuryaba mwaaidɨꞌnyɨ ejelɨyaraai kulaabahi Lotɨ wɨdaꞌ “Ata bwaꞌnaana! Nɨmɨre angevɨna kaanya wawaajɨ anga savɨ waꞌmwaraana!” Kudaꞌ ejelɨyaraai wɨdahi “Aala, mwasaba se waꞌmwaraka!” Sara wɨdɨna kyagi Lotɨ “Nɨmɨre angevɨ waraana! ‘Aala,’ beꞌna dɨwaala? Nɨmɨre angevɨ waꞌmwaraana?” Saꞌ kudaꞌ gamɨjɨ wɨlɨna yeva wapaaya nyɨna yeꞌ. \p \v 4-11 Ejelɨyaraai “Naarɨmɨ se waꞌmwaraka!” dahɨla yamaze yɨnaꞌna yadakɨlyɨ Sothomɨ mwaalyara kaanna bɨna yeva Lotɨmɨ jaka wɨdɨna “Aꞌmweraai gawɨ mwaaihɨla? Dɨmakwalyaama! Nemɨ saraarɨ ata lɨmwanna yaana!” Sara kudeꞌ Lotɨ walyuna yaka kaanya tihɨꞌna yaꞌ. Tihɨraka kumɨnyɨ wɨdaꞌ “Sarɨmɨ kayaaꞌna mipɨnera! Nɨmɨre taayawaai saaigɨꞌnyawaai mwaaihɨlyawaarɨ dɨmaarila! Aꞌmweraarɨna myawɨpɨnera!” Miꞌna kudaꞌ Sothomɨ mwaalyara wɨdeꞌ “Gɨmɨ maaveigɨnyɨra. Nemɨnyɨna gɨmɨ dɨnemaremwaaideigɨ daaka! Gɨmɨnyɨna naangevaꞌna kayaaꞌna yaana! Baaꞌna nedɨwaana!” Sara kudeꞌ ejelɨyaraai Lotɨmɨ angevɨdaaꞌnyɨ mwagiꞌnamaata yagɨla kaanya tihɨꞌna yagi. Tihɨꞌna yagɨla Sothomɨ mwaalyaraavɨ tɨnna galapɨnyɨwanna kyagi Sothomɨ mwaalyara tɨnna mwanganyeva “Kaanyaꞌ gavanaka?” deva deva tɨnna wanganyɨꞌmaaꞌna yeꞌ. \p \v 12-14 Ejelɨyaraai Lotɨmɨ wɨdahi “Gotɨyai ‘Aꞌmwe anga davanyara kayaaꞌna yadɨvɨsara daaka?’ daka yawɨraꞌ. Anga davɨdaaꞌnyɨ kɨnɨdakaavihi dɨwila! Naarɨmɨ woꞌdaaina yakadera.” Miꞌna kudahi Lotɨ aꞌmweraai gamɨre taayawaarɨ maaryaꞌneraarɨ kaanna wɨna yaka yagaala wɨdaꞌ “Nemɨ yarai lɨkaanya wawaana! Anga dava kayaaka yadevera.” Sara kudaꞌ saꞌ aꞌmweraai kadɨka muꞌnyɨ yagɨla saba mwaalagi. \p \v 15-22 Yɨrɨkeꞌ gaai puꞌdaasɨyagaaꞌ dɨkaaꞌna, ejelɨyaraai Lotɨmɨ yagaala naanga wɨdɨna “Dahaasagaaꞌ nemɨ yarai kaanyaana!” Wɨdɨna kyagi Lotɨ kave mwaalɨna kyaꞌ saraai Lotɨmɨjɨ gannya aꞌmwevɨjɨ kɨrɨnnya taayawaarɨjɨ “Yarai kaanyaana!” wɨdahɨla magapɨrina yagɨla angebadaaꞌnyɨ kaanna makuna yagi. Ejelɨyaraai wɨdɨna “Yarai, yarai, ayahi tɨgɨnyɨmaꞌnya mipɨnera! Mugunyavɨna lɨkaanya jɨlaawila! Nabaibɨthɨka!” Sara wɨdɨna kyagi Lotɨ wɨdaꞌ “Mugunyavɨna kaanya yɨlaawiaꞌna lɨka yɨwana. Angebanna yayaꞌ Sawa nɨmɨ wɨlaawɨjɨwana?” Kudaꞌ ejelɨyaraai wɨdahi “Yo, yarai.” \p \v 23-29 Yarai kaanna wɨna yaka Lotɨ nyɨlyai gaai bilapijɨꞌdaaꞌnyɨyagaaꞌ anga Sawa wɨlɨna yaꞌ. Wɨlɨna kyaꞌ Gotɨyai dɨkesɨ sɨla dɨꞌnakesɨ sangɨ burɨke sɨrɨmyaꞌbɨsaꞌ Sothomɨ angebanna Gamora angebanna wasɨꞌna kyaꞌ angeba kayaaka yɨna yaꞌ. Wasɨꞌna kyaꞌ Lotɨmɨre balaangaꞌ tɨgɨnyɨmaꞌnya kyaꞌ aꞌmwevɨ galyewaaꞌmwanna kyaꞌ aꞌmweꞌ saala yɨmaꞌnyɨna yaꞌ. Mwanyagaaꞌ Evɨraamɨ Sothomɨ Gamora angeba dara wanganakeꞌ “Ai, yunebanna jɨsaꞌ jimwaꞌ!” \s1 Lotɨmɨre Taayawaai Mawaavɨrɨjɨ Amonɨmɨjɨ mɨlyei. \sr (19:30-38) \p \v 30-38 Dɨvi sagaaꞌ Lotɨ Sawa angeba mwaalyaꞌnei lɨka yadaaꞌnyɨ gamɨjɨ gamɨre taayawaalyɨ mugunyangɨna kaanna waweva simaangeyawɨ mwaalɨna. Mwaaidapɨjɨ aꞌmwe sɨraangeꞌ gyaꞌmwevɨ wɨdaꞌ “Aꞌmweraai nehɨmaarikadeꞌnaai mamwaalyɨgoi. Nehɨrɨnɨmaangerɨ aalya waainɨyaꞌ wɨjaavakadera. Miꞌna wɨjaavakwoihɨri kaimɨraaya mɨlakadeꞌnaarɨneꞌ sɨnnawɨ nɨmɨjɨ gamɨjɨ se waraka! Dɨvi gɨmɨjɨ se darila!” Sawɨsavɨ sɨraangeꞌ sara kyaꞌ saꞌ myawɨryaꞌ Lotɨ. Sawɨta pɨri ganyaabulaangesɨ waragɨla sagaaꞌ sɨmunya myawɨryaꞌ. Kɨnadaai sara yɨ sɨraangeꞌ kaimɨraaya Mawaavɨrɨ mɨlaꞌ. Yɨ ganyaabulaangeꞌ kaimɨraaya Amonɨmɨ mɨlaꞌ. Savɨdaaꞌnyɨ Mawaavɨrava Amonɨmɨvava yɨmaꞌnyɨna yeꞌ. \c 20 \s1 Evɨraamɨ Avimɨlekɨmɨ kwaasɨ wɨjaaꞌ. \sr (20:1-18) \p \v 1-7 Evɨraamɨ Yɨꞌdarya Maamɨredaaꞌnyɨ Kwaaka Geraanei kaanna wɨna yaꞌ. Wɨna yaka ayagaaꞌ aꞌmweraavɨneꞌna lɨka yaka wɨdaꞌ “Seraaꞌ nyaꞌmwesɨra.” Sara kudaꞌ Avimɨlekɨ Geraa maremwaaidei Seraavɨ gannya angevɨ wakaꞌ. Sawɨta sagaaꞌ wajaꞌ kyaꞌnaꞌ Gotɨyai wɨdaꞌ “Aꞌmwe pware balaangeꞌ maꞌmwaana. Sayaba dɨvaideigɨnyɨra.” Avimɨlekɨ Seraavɨ kwala mamaaryaka Gotɨyarɨ wɨdaꞌ “Nɨmɨnyɨjɨ nɨmɨre maremwaaidɨnyaraavɨjɨ dɨramakɨjɨwaana? Evɨraamɨ nyɨdɨwaꞌdɨꞌ ‘Gamɨ nyaꞌmwesɨra.’ Nabaai Seraaꞌ nyɨdɨwaꞌdɨꞌ ‘Evɨraamɨ nyaꞌmwelyɨra.’ ” Wɨdɨna kyaꞌ Gotɨyai wɨdaꞌ “Saꞌ yawɨꞌmwa. Gɨmɨnyɨne ‘Avimɨlekɨ kayaaꞌna nyadɨꞌ! Seraavɨ mamaarannera!’ dena navɨka gɨmwaaihe. Evɨraamɨmɨne Seraavɨ ayawɨ dumaarya! Gamɨ sai nɨmɨnyɨne wɨdadelyɨra. Gamɨ ‘Avimɨlekɨ nabaladɨka!’ dozɨ Gotɨyainyɨ yagaala nyɨdathera,” wɨdaꞌ Gotɨyai. \p \v 8-18 Mwanyavɨ Avimɨlekɨ Evɨraamɨmɨ jaka wɨdaꞌ “Kaajo!” Evɨraamɨ kabaꞌ wɨdaꞌ “Nemɨ gɨmɨnyɨne kayaaꞌna myadaanyainera. Saꞌ baaꞌnebwi yɨvanɨgɨna?” Sara kudaꞌ Evɨraamɨ wɨdɨna “ ‘Aꞌmwe davanyara Gotɨyareburɨ myadɨvɨsarera,’ dena ‘Seraaꞌ nyaꞌmwesɨra,’ yɨhɨthɨwaꞌdeinyɨ. ‘Nyɨramakɨpɨꞌdeꞌna Seraavɨ maapɨꞌdera,’ dena yɨhɨthɨwaꞌdeinyɨ. Gamɨzaꞌ nɨmware taayaꞌ mwaalaka nɨwaavɨre taayaꞌ mamwaalyɨ kyaꞌ nɨmɨ maare.” Miꞌna wɨdɨna kyaꞌ Avimɨlekɨ Evɨraamɨmɨna Seraavɨ wɨjaavɨna yaꞌ. Nabaai wawɨnya yadɨvɨsaraavɨjɨ jɨlɨkyaawaryaraavɨjɨ wɨjaavɨna yaꞌ. Wɨjaavaka wɨdaꞌ “Dava nɨmɨre kwaakeꞌ warɨkeba gɨmɨre kunyavɨdaaꞌnyɨ ‘Gɨmɨre kwaaka warɨkeba mwaalɨma!’ daꞌgɨzɨ dɨmwaala!” Avimɨlekɨ sara kudaꞌ Evɨraamɨ Avimɨlekɨmɨna Gotɨyarɨ kudaꞌ Gotɨyai gamɨnyɨjɨ gannya aꞌmwengɨjɨ tewaanna yaꞌ. Miꞌna kyaꞌ ayaꞌna Avimɨlekɨmɨre aꞌmwe kaimɨraayangɨ mɨleꞌ. \c 21 \s1 Seraaꞌ Aazakɨmɨ mɨlyaaꞌ. \sr (21:1-8) \p \v 1-8 Evɨraamɨ kwarame 100 (waanɨ aadɨretɨ) wavɨlavakei kaimɨraayarɨ kyawakɨnaꞌ Gotɨyai sara wɨdakeꞌ Evɨraamɨ “Gannya yayaꞌ Aazakɨ,” wɨdaꞌ. Aazakɨ sawɨta daryaai daryaai daryaai darɨꞌ kajɨnnaꞌ ganɨmaangai gamɨre kɨlaakevɨ pɨkarya yaꞌ. Seraaꞌ wɨdaꞌ “Gotɨyai nɨmɨnyɨna tewaanna yɨnɨkelyɨra. Nɨmɨjɨ nɨmɨre aꞌmwelyɨ saꞌnaai aꞌmwe neꞌnaai kaimɨraayarɨ maaroi. Aꞌmwe aꞌmwera jɨka maregyɨpɨꞌdelyɨra,” wɨdaꞌ. \p Seraaꞌ Aazakɨmɨ aamunya mujaayɨ yakegaaꞌ Evɨraamɨ munne naangeꞌ yaꞌ. \s1 Evɨraamɨ Ehaasɨ Yɨzɨmelɨjɨ sawaarɨ wɨdasaaꞌ. \sr (21:9-21) \p \v 9-21 Ehaavɨre kaimalei Yɨzɨmelɨ Aazakɨmɨ maanga dada mala tamɨna yadaaꞌnyɨ Seraaꞌ wanganaka Evɨraamɨmɨ wɨdaꞌ “Ehaasɨ gamɨre kaimɨraayalyɨ sawaarɨ duthaaso! Gɨmɨ balaꞌgɨzɨ ‘Yɨzɨmelɨ nɨmɨre gɨlyɨvɨsa namaaradɨka!’ daꞌgɨzɨ duthaaso!” Miꞌna kudaꞌ Evɨraamɨmɨ gannya kaimɨraayaryaba kale wiaꞌ. Kale wiadaaꞌnyɨ Gotɨyai wɨdɨna “Ehaasɨ Yɨzɨmelɨjɨ sawaarɨna kale magyannera! Dɨvi sagaaꞌ gɨmɨre kaimɨraaya Yɨzɨmelɨmɨre kwala naanga yɨrɨvadengɨ. Saꞌ Aazakɨ jɨwaalɨvaanga nebulyai naangelyɨra.” Yɨrɨka kavuraꞌ Evɨraamɨ Ehaavɨne wapaajɨ aalyasɨ wɨjaavaka wɨdaꞌ “Dahaaꞌ dɨwila!” Kudaꞌ kɨnaai yagalyaꞌmaꞌna yagɨla kaanna kaanna yamaryagɨla kwaaka kayaaꞌna naanga Bɨyazivana yɨꞌmaꞌna. Yɨꞌmaꞌna kyagi dɨvidaasɨ aalɨtala kuneꞌ waꞌdɨsɨ yɨta maalɨkikɨ yɨkaavɨlyavɨ Ehaaꞌ Yɨzɨmelɨmɨ yagalyaꞌmavaka pɨba mwaalɨna yaꞌ. Mwaalakebadaaꞌnyɨ dɨna “ ‘Nɨmɨre kaimalei baladerɨ tɨnna nangamudɨka!’ dena yɨkaavɨlyavɨ mwaaidɨsɨ pɨba mwaaimwa.” Sara dɨna kyaꞌ Gotɨyare mamaayai ejelɨyai Ehaavɨ jaka wɨdɨna “Lɨka minnera! Yɨzɨmelɨ kɨnna dadaasɨ wɨꞌnɨwa. Gamɨ mwaalajare kwala naanga yadengɨ.” Sagaaꞌ Gotɨyai aalɨyɨmɨnyavɨ yɨbwarɨdaakwaꞌ. Kyɨbwarɨdaakwaꞌ Ehaaꞌ aalya yɨrɨna yaka gawaalɨvɨ wirina yaꞌ. Yɨzɨmelɨ aꞌmwei yɨmaꞌnaka Kwaaka Paraanɨ mwaalaꞌ. “Aꞌmwe Yɨzɨpɨ mwaalyaꞌ maarana!” Ehaaꞌ daka maaraka Yɨzɨmelɨmɨna wɨjaavaꞌ. \s1 Evɨraamɨ Avimɨlekɨ “Nyaꞌmweigɨ,” dɨnyei. \sr (21:22-34) \p \v 22-31 Avimɨlekɨjɨ gannya aꞌmwe naangelyɨ saraai Evɨraamɨmyawɨnna bahɨla wɨdɨna “Gotɨyai gɨhaimwadelyɨra. Gɨmɨnyɨne jaꞌmweinyɨ yɨmaꞌnɨgeinyɨra. ‘Yuyagaaꞌ jaꞌmwei yɨmaꞌnɨdeinyɨ,’ nebwina nyɨdana! Kwaasɨ nadɨthɨka!” Sara wɨdɨna kyaꞌ Evɨraamɨ wɨdaꞌ “Avimɨlekɨ, jaꞌmweinyɨ. Sara dɨwaanyaꞌ gɨmɨre gɨthaayadɨvɨsara nemɨre aalɨbunyavɨ kuka maꞌmwaava.” Kudaꞌ Avimɨlekɨ “Nɨmɨ mujɨweinyɨra,” yawɨraka wɨdaꞌ “Yagaala daꞌ myawɨriwana.” Sara kudaꞌ Evɨraamɨ jɨlɨkyaawarya Avimɨlekɨmɨne wɨmaaryaꞌ. Nabaai sipɨzipɨya dɨwɨnya dawaai dawaai dawaai daꞌ gavinya pɨba wɨmwaaihɨna yaꞌ. Wɨmwaaihɨna kyaꞌ Avimɨlekɨ wɨdaꞌ “Sa gavinya pɨba beꞌna wɨmwaihɨwaana?” Miꞌna kudaꞌ Evɨraamɨ wɨdɨna “Sipɨzipɨya sa dɨmaaꞌdengɨna aꞌmwe pwara yawɨpɨꞌdeꞌ ‘Evɨraamɨ aalɨhavi’ nɨnnya’ lɨkɨnɨkesɨra,’ ” wɨdaꞌ. Savɨdaasɨ kwaakavɨne yayaꞌ Bɨyaziva wɨdɨna yaꞌ Evɨraamɨ. \p \v 32-34 Evɨraamɨ miꞌna kyaꞌ Avimɨlekɨjɨ gamɨre aꞌmwe naangelyɨ saraai kɨrɨnnya Kwaaka Pɨlɨzɨtɨyana wɨna. Kaanna wɨna kyagi Evɨraamɨ “Gotɨyai gazagaasagaaꞌ mwaaladelyɨra,” daka Bɨyaziva yɨta dɨragɨnya burɨnna yaka Gotɨyarɨna yɨleyagaala wɨdaꞌ. \c 22 \s1 Gotɨyai Evɨraamɨmɨ wɨjaaꞌ “Aazakɨmɨ nyɨjaamo!” \sr (22:1-24) \p \v 1-19 Dɨvidaaꞌnyɨ Gotɨyai daka “Evɨraamɨ gara yadelaka?” wɨdaꞌ “Aazakɨmɨna yɨlaaya naanga yadɨnyaigɨnyɨra. Gamɨnyɨ Moraaya kwaakevɨna dɨmakwodeigɨnyɨra. Mugunya savɨ Aazakɨmɨ dɨkevɨ dɨmariraꞌdelyɨra. ‘Gotɨyarɨna wɨjaavɨdeinyɨ,’ dɨthadeigɨnyɨra.” Miꞌna kudaꞌ yɨrɨkeꞌ kavuraꞌ Evɨraamɨ jɨlɨkyaawarya dogiyavɨ dɨkɨraya yɨlakɨna kyaꞌ Aazakɨjɨ wawɨnya wɨdaayadisaraalyɨ gamɨjɨ wɨna. Kaanya kuna yadaaꞌnyɨ sawɨta pɨryaai kajɨnnaꞌ Moraayana kwaaka yɨꞌmavaawɨna yeꞌ. Yɨꞌmavaawɨna kyeꞌ Evɨraamɨ wawɨnya wɨdaayadisaraarɨ wɨdɨna “Dava jemwaalyɨla! Nɨmɨjɨ kaimɨraayalyɨ sainaai mugunyavɨna yɨlaawaka! Gotɨyarɨna wɨdakadera. Miꞌna wɨdakwoihɨri naarɨmɨ yagalaawakadera.” Sara wɨdɨna yaka Evɨraamɨ kwaariꞌmatasɨ dɨkesɨ yengwɨtavamakuna yaꞌ. Aazakɨ dɨkɨraya makuna yaꞌ. Kaanna yɨlaawɨna yadaakɨri Aazakɨ Evɨraamɨmɨ wɨdaꞌ “Nɨmwai, jɨlɨkyaawarya Gotɨyarɨne wɨjaavakadei gavanako?” Kudaꞌ Evɨraamɨ wɨdaꞌ “Nyɨbwaalɨꞌ, Gotɨyai jɨlɨkyaawaryarɨ nehɨzaavadelyɨra.” Sabanna yɨlyɨꞌmavaawɨna kyagi Evɨraamɨ simɨnyeꞌ lɨvalaabaka dɨke yabɨlɨngaka Aazakɨmɨ wɨla marapwɨyɨna yaka dɨka yabɨlɨngakevɨ aꞌbadaaꞌnyɨ yɨlamaarakɨna yaka kwaariꞌmata maarɨna yaka dɨna “Nɨmɨ daakwɨma kwaariꞌmata dasɨ!” Kadaꞌ Gotɨyare ejelɨyai jaka wɨdaꞌ “Jɨwaalɨvɨ maramakɨnnera! ‘Dahaaꞌ Evɨraamɨ nɨmɨrebwi yadelyɨra,’ daka Gotɨyai gɨmɨnyɨna yawɨꞌmwaꞌ.” Miꞌna wɨdɨna kyaꞌ Evɨraamɨ tɨnna dara wanganakeꞌ “Jɨlɨkyaawaryarɨ yɨsɨkɨ gɨlaꞌmwannaꞌna yɨwakeꞌ daaka!” Gawaalɨvɨ wɨlyaꞌ yaarɨna yaka gɨlaꞌmwannaꞌdɨꞌnyɨyai maarɨna yaka tamɨna yaka simɨnyevɨ yɨlamarakɨna yaka dɨka yɨraꞌna yaka Gotɨyarɨ wina yaꞌ. Evɨraamɨ yɨleyagaala wɨdaꞌ “Dava Gotɨyai nejaavaderyaba.” Nabaai Gotɨyai Evɨraamɨmɨ jaka wɨdaꞌ “Nɨnnya yayaꞌna gɨthɨvanɨgeꞌ ‘Nyɨbwaalɨꞌ Aazakɨmɨ Gotɨyarɨna wɨjaavɨma!’ dɨwaanyaꞌna gɨmɨre kaimɨraayara sɨlɨngaamɨnya yuyabɨsara kwala naanga naanga yɨrɨpɨꞌderera. Yɨ kumɨ sara kunnya y’ kamaangeraavɨ maremwaaibɨꞌderera. Yɨ kumɨnyɨna nɨmɨ aꞌmwe kwaakevakɨ mwaalyaraavɨne tewaanna yɨderera,” wɨdaꞌ Gotɨyai. Miꞌna kudaꞌ Evɨraamɨjɨ Aazakɨjɨ walaabɨna kyagi Evɨraamɨmɨre wawɨnya yadisaraalyɨ ayawɨ Bɨyazivana bɨna yeꞌ. \p \v 20-24 Dɨvi sagaaꞌ Evɨraamɨmɨ wɨꞌnaꞌ “Naawo jɨthaakaangei gawaalɨvaanga aꞌmwere sɨvɨlɨraai ata purɨdaaꞌnyɨ pwaraalyaraavɨ yawakɨnaꞌ. Gawaalɨvaanga pwai Betɨyɨwelɨ taaya Revekaavɨ yawakɨnaꞌ,” wɨꞌnaꞌ Evɨraamɨ. \c 23 \s1 Seraaꞌ balyaaꞌ. \sr (23:1-20) \p \v 1-20 Seraaꞌ kwarame 127 kwavɨlavaꞌ Evɨronɨ angeba balaꞌ. Kabalaꞌ Evɨraamɨ kɨnna dɨna. Miꞌna kɨnna dɨna yaka Evɨraamɨ Etɨyaraavɨ wɨdaꞌ “Kwaaka daꞌ nɨmɨreꞌ daaka! Mudɨkeinyɨra. Nɨnnya aꞌmweꞌ wakɨdeꞌna kwaaka pɨrɨꞌ nyɨjaayɨla!” Sara kudaꞌ Etɨyara wɨdeꞌ “Aꞌmwe naangeigɨ, nemɨre gɨlaaya wakadaanyaba saba gɨnnya aꞌmweꞌ dakya tewaanyaba!” Sara kudeꞌ Evɨraamɨ “Su!” daka wɨdaꞌ “Simaanga Maakɨpela sabanna nɨgwɨmubya yɨhidera.” Kwaaka savɨ gyakwai Epɨronɨ Evɨraamɨmɨ wɨdaꞌ “Gazare wɨjaavɨna yɨdeinyɨra.” Miꞌna kudaꞌ “Kwaakaꞌna nɨgwia gɨzaavɨdera. Nɨgwia gara gara gɨzaavɨjɨwano?” Epɨronɨ wɨdaꞌ “Aꞌmwera ‘Gɨlaaya wakaana!’ dadɨvɨꞌ 90 kinaaya mubadɨvɨsasɨra. Nyaꞌmweigɨ nɨgwia warana! Gɨnnya aꞌmweꞌ dakya!” Sara kudaꞌ Evɨraamɨ Epɨronɨmɨne nɨgwia wɨjavadaaꞌnyɨ aꞌmwe yuyara banganaraꞌ. Kwaaka miꞌna mubaka Maamɨre kwaaka saba simaangevɨ Seraavɨ wakaꞌ. \c 24 \s1 Aazakɨ aꞌmweꞌ maryaaꞌ. \sr (24:1-67) \p \v 1-9 Evɨraamɨ aꞌmwe nei mwaalaka gannya wawɨnya wɨdaayade naangerɨ jaka wɨdaka wɨdɨna “Nɨmɨre kaimɨraayarɨne aꞌmweꞌ dumaaridera. Kainanɨ mwaalyaraayawɨnna munnera! Nɨmɨre avaalyaraayawɨnna kaanya wawaꞌgɨzɨ dɨmaraawɨde. Yagaala naangaꞌ Gotɨyaryaba ‘Evɨraamɨgɨ nyɨdɨwaanyaꞌ sara yɨdeinyɨra,’ nyɨdana!” Wɨdɨna kyaꞌ wawɨnya wɨdaayadei yagaala Evɨraamɨ wɨdake wɨdaꞌ “Aꞌmweꞌ ‘Sabanna kaanna mwɨyɨ yɨdeꞌnyɨ,’ kanyɨdozɨ gamɨre kwaakevɨna Aazakɨmɨ makabɨna yɨdeinyɨ da?” Sara kudaꞌ Evɨraamɨ wɨdɨna “Arɨkawɨnyɨra. Nɨnnya kaimɨraayai mamakunnera! Gotɨyai gannya mamaayarɨ yaasɨna kyojɨ gamɨ gɨmɨnyɨne tewaanna yadelyɨra. Aꞌmweꞌ ‘Aalo,’ kadozɨ, ‘Kaanya muwɨnera!’ kagɨthozɨ gɨmɨre wawɨnya miꞌnanyɨra. Waramaryana!” Miꞌna wɨdɨna kyaꞌ wawɨnya wɨdaayadei wɨdaꞌ “Gɨmɨ dɨwaanyabwi yɨdeinyɨra.” \p \v 10-14 Evɨraamɨmɨre wɨdaayadei kaanya wawaka narɨnna, nɨgwia, gɨlyɨvɨta naanga maaraka kaamelɨya atɨraalyangɨ gɨlyɨvɨsa yɨlamarakaka kaanna makuna. Makuna yaka kwaaka Mezapotemɨyana yɨꞌmavaawɨna yaka angeba Aaranɨ aalɨkaviꞌnɨnnyayaba mwaalɨna. Gamɨre kaamelɨyara sɨvɨla tɨkaꞌna aalɨkaviꞌnɨnnyayaba mwaalɨna. Mwaalɨna kyaꞌ Evɨraamɨmɨre wɨdaayadei Gotɨyarɨ wɨdɨna “Gotɨyaigɨ, Evɨraamɨmɨne tewaanna yɨjaꞌ gɨmɨre asɨrɨna wɨma! Davanya sɨdɨraaya aalɨkavi’ nɨnnyavɨna kulaabapɨjɨ sɨdɨraaya pɨrɨꞌ kulaabozɨ ‘Aalyaꞌ dɨnyɨrya!’ sara kudaꞌmujɨ aalyaꞌ nyɨryojɨ nabaai nɨmɨre kaamelɨyaraavɨne aalyaꞌ kwiryojɨ yawɨꞌna yɨdera ‘Aazakɨmɨneꞌ daaka aꞌmwe dava!’ dɨdeinyɨra,” wɨdaꞌ. \p \v 15-25 Gotɨyarɨ wɨdadaaꞌnyɨyagaaꞌ sɨdɨraaya Revekaaꞌ aalyaꞌna bɨna. Sɨdɨraaya saꞌ nawɨꞌnyaꞌ kwala mamaaryaꞌ mwaalɨna yakesɨ. Evɨraamɨmɨre wawɨnya wɨdaayadei wanganaka wɨdaꞌ “Aalyaꞌ nyɨryaama! Nɨma!” Miꞌna kudaꞌ Revekaaꞌ aalyaꞌ yarai yɨrɨna yaka wɨjaavɨna. Sara yaka wɨdaꞌ “Nabaai gɨmɨre kaamelɨyaraavɨne aalyaꞌ pɨrɨsɨ wirima!” Sara wɨdakeꞌ yadaaꞌnyɨ Evɨraamɨmɨre wɨdaayadei tɨnna wanganaꞌ. Revekaavɨne sɨnna kadɨtaavarya gɨlɨraka wɨjaavɨna yaka wɨdaꞌ “Gɨmaamaangei aaihwareꞌgɨnaka? Gɨmaamaangere angevɨ gavinyavɨ nɨmɨ mwaalɨdeinyɨ dɨngaka?” Kudaꞌ Revekaaꞌ wɨdaꞌ “Betɨyɨwelɨmɨreꞌnyɨra. Naawomɨ balaangeꞌ Milɨkaaꞌ gamɨzai mɨlaꞌ. Nɨmware anga wapaaya waꞌdevɨ dɨmwaaideigɨnyɨra,” wɨdaꞌ. \p \v 26-27 Evɨraamɨmɨre wɨdaayadei “Gotɨyai naangeigɨnyɨ,” daka tutaꞌnyɨna yaka wɨdaꞌ “Evɨraamɨ guꞌnadelyɨra. Nyɨmaremwaaiderɨne tewaanna yagɨna gamɨjɨ avaalyaraavɨna nyɨbwarɨdakɨwaana,” wɨdaꞌ Gotɨyarɨ. \p \v 28-31 Revekaaꞌ “Nɨwaavɨ wɨdɨma!” daka kaanyɨveꞌna wɨna. Dɨvi gathaakaangei Laivanɨ aalɨbunyayabanna baka wɨdaꞌ “Ata bwaꞌnaka! Kaajo! Nemɨre angevɨ tewaanya yɨwevɨ dɨmwaalo!” Sara kudaꞌ Evɨraamɨmɨre wɨdaayadelyɨ Laivanɨjɨ wawagi. \p \v 32-49 Laivanɨ kaamelɨyaraavɨne wapaaya wɨmaarina yaka aalya yɨnyaꞌnesɨ wapaayajɨ maarɨna yaka Evɨraamɨmɨre wɨdaayaderɨ wɨjaavɨna yaꞌ. Wɨjaavɨna kyaꞌ saꞌ wɨdaayadei wɨdɨna “Sɨnnawɨ sagaaꞌ ‘Nɨmɨ wɨlaabena nɨmɨre wawɨnyaꞌ berɨvaka?’ dena dɨnyuꞌnyi! Nɨmɨre dɨwɨjavɨ kanyuꞌnapɨjɨ nɨmɨ wapaa nɨdera. Evɨraamɨmɨre wawɨnya wɨdaayadɨnyainyɨ naangeinyɨ Gotɨyai Evɨraamɨmɨne tewaanna kyaꞌ gɨlyɨvɨkɨravɨnakelyɨra. Seraasɨ Evɨraamɨjɨ aꞌmwe neyoi kyɨmaꞌnagi Seraaꞌ kaimalei kamɨlaꞌ kaimalerɨ Aazakɨ yayaꞌ woꞌnaꞌ. Evɨraamɨ kabalojɨ Aazakɨ gɨlyɨvɨta yuya maaradelyɨra. Evɨraamɨ nyɨdaꞌ ‘Kaanna wɨjaꞌ nɨmɨjɨ avaalyaraavɨreba Aazakɨmɨne aꞌmweꞌ dɨvɨramaaꞌ! Gotɨyai gɨhaimwagadeigɨnyɨra. Aꞌmweꞌ kagɨthozɨ “Kaanna mwɨyɨ yɨdeꞌnyɨ,” wawɨnya gɨmɨreꞌ mɨꞌ,’ sara nyɨdaꞌ Evɨraamɨ. Nɨmɨ aalɨbunyayabanna bena Gotɨyarɨ wɨdɨwa ‘Aazakɨmɨre balaangaꞌ yɨmaꞌnadevɨ nyɨbwarɨdaakwia!’ Kudɨwa Gotɨyai Revekaavɨ nyɨbwarɨdaakwɨwaꞌ. Evɨraamɨmɨre gawaalɨvɨne aꞌmweꞌ Revekaaꞌ dumaarijɨwaai? ‘Nɨmɨ yawɨrɨdeꞌna kɨrɨmɨre sɨmunya yawɨꞌdita nyɨjɨla!’ Nɨmɨ yɨhuꞌnɨma!” wɨdɨna yaꞌ. \p \v 50-61 Revekaavɨre ganɨmaangei Betɨyɨwelɨjɨ Laivanɨjɨ sanɨdaai wɨdahi “Gotɨyai dara yakeꞌ naarɨmɨ yagaala madakanera! Revekaavɨ dɨmakwona!” Miꞌna kudahi Evɨraamɨmɨre wɨdaayadei gɨlyɨvɨta naanga yanga mudaꞌ. Mwanyavɨ “Nɨmɨ wɨma!” dadaaꞌnyɨ Revekaavɨre ganaangesɨ gathaakaangelyɨ wɨdahi “Dava sawɨta atɨraai mwaalakɨri dɨwidewaaihɨlyɨ.” Saꞌ Evɨraamɨmɨre wɨdaayadei wɨdaꞌ “Aala. Dahaaꞌ kaanna wɨdera.” Sara kudaꞌ Revekaavɨ wɨdahi “Dahaaꞌ gamɨjɨ dɨwijɨwaai?” Revekaaꞌ wɨdaꞌ “Nɨmɨ kaanna wɨdera.” Sara kudaꞌ gyaꞌmwelyɨ ganaangesɨ sawaai wɨdahi “Gɨmɨ kaimɨraaya kwala naanga maaꞌdɨzara kunnya yɨkamaangeraavɨ maremwaaibɨꞌderera.” Miꞌna kudahi Evɨraamɨmɨre wɨdaayadei Revekaavɨjɨ gamɨre wɨdaayadɨvɨsangɨjɨ maarɨna kyaꞌ kumɨ kaanna wɨna yeꞌ. \p \v 62-67 Pɨgaaꞌ sawɨsaburɨ Aazakɨ wawɨnyavɨ mwaalaka dara wanganakeꞌ “Kaamelɨyara keibanna jɨnɨgava!” Aazakɨ wangadaaꞌnyɨ Revekaaꞌ gamɨzarɨ wanganaka bwalaawɨna yaka Evɨraamɨmɨre wɨdaayaderɨ wɨdaꞌ “Aꞌmwei aaihwalaka?” “Aazakɨ gɨmɨre kwalaangelyɨra.” Sara kudaꞌ Revekaaꞌ kawaaka yɨꞌnaꞌ. Wɨdaayadei Aazakɨmɨ gamɨ yakeꞌ wɨdaꞌ. Miꞌna kudaꞌ Aazakɨ Revekaavɨ gannya angevɨ wɨmwaaihɨna kyaꞌ aꞌmweyoi mwaalagi. \c 25 \s1 Evɨraamɨ Keturaayavɨ kwala maryaaꞌ. \sr (25:1-6) \p \v 1-6 Evɨraamɨ aꞌmwe pɨrɨꞌ Keturaayaꞌ kamaaraꞌ gawaalɨvaanga daraai daraai daraai mɨlaꞌ. Gawaalɨvavaavɨ yaya geꞌ geꞌ wɨdaꞌ “Pwai Sɨmɨranɨ, pwai Jokɨzaanɨ, pwai Methaanɨ, pwai Mɨthɨyanɨ, pwai Yɨzɨvaakɨ, pwai Sɨwaa.” Yaya woꞌnɨkera kamwaaleꞌ dɨvidaasaꞌ Keturaayavɨreraavɨ Evɨraamɨ gɨlyɨvɨta pwarɨ pɨrɨꞌna, pwarɨ pɨrɨꞌna wɨmaaryaka wɨdaasaka gannya gɨlyɨvɨta yuya Aazakɨmɨna wɨjaavaꞌ. \s1 Evɨraamɨ balɨna yaaꞌ. \sr (25:7-11) \p \v 7-11 Evɨraamɨ kwarame 175 kwavɨlavaꞌ balaꞌ. Kabalaꞌ gawaalɨvaangeraai Aazakɨjɨ Yɨzɨmelɨjɨ saraai Maakɨpela simaangevɨ Evɨraamɨ Seraavɨ wakakevɨ wakagi. Yɨ Gotɨyai Evɨraamɨmɨne tewaanna sara yakeꞌ yɨ Aazakɨmɨne tewaanna sara yaꞌ. Tewaanna yadaaꞌnyɨ Aazakɨ aalɨbunya Laaꞌeroi saba mwaalaꞌ. \s1 Yɨzɨmelɨ balɨna yaaꞌ. \sr (25:12-18) \p \v 12-18 Yɨzɨmelɨ kwaaka Yɨzɨpɨ pimagɨ mwaalyai kuvɨnɨmaangei gawaalɨvaanga sɨvɨlɨraai ata purɨdaasɨ pwaraalyaraavɨ wɨmwaaihaꞌ. Yɨzɨmelɨ mwaalakei mwaalakei balaꞌ. \s1 Revekaaꞌ Jaikopɨjɨ Yɨzolyɨ saraarɨ mɨlyaaꞌ. \sr (25:19-26) \p \v 19-26 Aazakɨmɨre aꞌmweꞌ Revekaaꞌ kaimɨraavɨmaayaꞌ mwaaidɨꞌnyɨ Aazakɨ Gotɨyarɨ Revekaavɨna kudaꞌ aꞌmwe kaimɨraavɨmunnakeꞌ mwaalaꞌ. Kaimɨraavɨmunnakaꞌ kamwaalaꞌ Gotɨyai wɨdaꞌ “Bwaranyaraai pwaraainesɨ. Aꞌmwe saraai yɨ pwai aꞌmwe pwaraavɨ kuvɨnɨmaangei yɨmaꞌnadelyɨ. Yɨ pwai aꞌmwe pwaraavɨ kuvɨnɨmaangei yɨmaꞌnadelyɨra. Pwai dɨragɨnna kamwaalojɨ pwai kɨbawana mwaaladelyɨra. Sɨraangei dɨviyarɨne wawɨnya wɨdaayadelyɨra,” wɨdaꞌ Gotɨyai. Dɨvidaaꞌnyɨ Revekaaꞌ avaalagaaꞌ bwaranyaraai pwaraai maaraꞌ. Kamaaraꞌ “Sɨraangarɨne yayaꞌ Yɨzoi dɨviyai Jaikopɨ,” sara dahi. \s1 Sɨraangei Yɨzoi mubyaꞌna “Gɨmɨ sɨraangeigɨnyɨra,” wɨjaaꞌ. \sr (25:27-34) \p \v 27-34 Kɨdaraai aꞌmweraai kyɨmaꞌnagi yɨ Yɨzoi yɨkurɨyaawɨhayaꞌna yakelyɨ. Yɨ Jaikopɨ gannya wawɨnyanna yɨwaainada angebanna mwaaidelyɨ. Yɨkurɨyaawia kamaaraꞌ waburyaꞌna wiakei Aazakɨ Yɨzorɨ yɨlaaya marina yaꞌ. Revekaaꞌ Jaikopɨmɨ yɨlaaya maryaꞌ. Pɨgaaꞌ Jaikopɨ yɨwaadabe yɨraaina yakegaaꞌ Yɨzoi mɨjɨka wiakei yɨꞌdaryavɨdaasɨ wɨlaabaꞌ. Wɨlaabaka Jaikopɨmɨ wɨdaꞌ “Wapaaya wayaaka pɨrɨꞌ nyɨjaama!” Miꞌna kudaꞌ Jaikopɨ wɨdaꞌ “Sɨnnawɨ sagaaꞌ sɨraangebwina gɨmubɨma! ‘Nɨmɨ aꞌmwe naanga yɨmaꞌnɨdeinyɨ,’ dena gɨthɨwa.” Yɨzoi wɨdaꞌ “Mɨjɨka naanga nyɨwakeꞌna nɨmɨ kabaimudɨkeinyɨra. Nɨmɨ aꞌmwe naangeinyɨ dadɨnyainyɨ dahaaꞌ aawano. Nɨmɨ aꞌmwe naangeinyɨ mamwaalyɨ yɨdeinyɨra. Aꞌmwe naangannyaꞌ waramaryana! Saꞌ maalɨkesɨra.” Sara kudaꞌ Jaikopɨ wɨdaꞌ “Kwaasɨ yagaala nanyɨdɨthɨka! Naangeꞌna nyɨdana!” Sara kudaꞌ Yɨzoi sara yaꞌ. Miꞌna kyaꞌ Jaikopɨ wapaaya kujaavaꞌ Yɨzoi naꞌ. \c 26 \s1 Kwaaka Pɨlɨzɨtɨya mwaaidɨꞌnyɨ Gotɨyai Aazakɨmɨ tewaanna yaaꞌ. \sr (26:1-16) \p \v 1-6 Kwaaka Kainanɨ Aazakɨ mwaaidɨꞌnyɨ mɨjɨka wiadaaꞌnyɨ Kwaaka Pɨlɨzɨtɨya wawaka Geraa angebanna yɨꞌmavaawɨna yaꞌ. Sagaaꞌ “Avimɨlekɨ kwaaka daꞌ maremwaaidelyɨ,” wɨdesalyɨ. Gotɨyai Aazakɨmɨ wɨdaꞌ “Dava dɨmwaai! Yɨzɨpɨna munnera! Nɨmɨre yagaala gɨmaamaangei Evɨraamɨmɨ wɨdei tewaanna yakerɨne yagaala saꞌ gɨmɨjɨ kaimɨraayarari gɨmɨnyɨnajɨ tewaanna yɨhyɨdeinyɨra.” \p \v 7-11 Aazakɨ mwaalaka Avimɨlekɨmɨ wɨdaꞌ “Revekaaꞌ nyaꞌmwesɨra.” Dɨvidaasɨ Avimɨlekɨ dara wanganakeꞌ “O, Revekaaꞌ gannya balaangeꞌ daaka!” daka Avimɨlekɨ wɨdaꞌ “Revekaayaba beꞌna nedahɨna! Kwaasɨ yagaalyaꞌ ‘Nyaꞌmwesɨreva,’ nedahɨ.” Miꞌna sara kudaꞌ “Aꞌmweraavɨna lɨka yena yɨhɨthe.” Miꞌna kudaꞌ Avimɨlekɨ gannya maremwaaideraavɨ yagaala naanga wɨdaꞌ “Aazakɨmɨjɨ Revekaavɨjɨ sawaarɨ mipɨnera!” \p \v 12-16 Aazakɨ Pɨlɨzɨtɨya mwaalaka witɨzɨla burɨnna kyaꞌ savɨdaasɨ sɨla naanga kyɨꞌnaꞌ maaraꞌ. Nabaai gamɨre jɨlɨkyaawarya kwala naanga yɨmaꞌnyɨna yeꞌ. Pɨlɨzɨtɨya mwaalyara dara wanganesaꞌ “Ai, Aazakɨmɨre gɨlyɨvɨta naangengɨra.” Deva aalɨbunyavɨ kwaakeꞌ maryabɨsɨꞌna yeꞌ. Maryabɨsɨꞌna kyeꞌ Avimɨlekɨ Aazakɨmɨ wɨdaꞌ “Gɨmɨ dɨragɨnyaigɨnyɨra. Dava dɨhalyaꞌmaka!” \s1 Aazakɨ aalɨbunya lɨkyaaꞌ. \sr (26:17-33) \p \v 17-25 Avimɨlekɨ ‘Dɨhalyaꞌmaꞌ!” kudaꞌ Aazakɨ kaanna wawaka Geraa taawalyawɨ mwaalaꞌ. Saba Evɨraamɨ mwaalakegaaꞌ gamɨre wɨdaayadɨvɨsara aalɨbunya lɨkeꞌ. Sɨnnawɨ Evɨraamɨ kabalaꞌ Pɨlɨzɨtɨyara kwaaka maryabɨsɨꞌna yeꞌ. Aazakɨ ayawɨ dɨvidaaꞌnyɨ jɨrɨpwasɨꞌnaꞌ. Aazakɨmɨre wɨdaayadɨvɨsara aalɨbunya lɨkeva dara wanganesaꞌ “Aalyaꞌ dalyuvanɨka!” desagaaꞌ Geraa mwaalyaraavɨ sɨnna tɨka naanga wɨdavaꞌ. Kudavaꞌ Geraa mwaalyara wɨdeꞌ “Aalya daꞌ nemɨresɨra.” Sara kudeꞌ Aazakɨmɨre wɨdaayadɨvɨsara aalɨbunya pɨrɨꞌ lɨkeꞌ. Kalɨkeꞌ Geraa mwaalyara ayaba “Nemɨresɨra,” kudeꞌ Aazakɨ wawaka aalɨbunya pɨrɨꞌ lɨkaꞌ. Miꞌna kalɨkaꞌ sagaaꞌ aꞌmwera kave mwaalɨna yeꞌ. Kave mwaalɨna kyeꞌ Aazakɨ daꞌ “Gotɨyai tewaanya nemwaaihakebanyɨra.” Dɨvidaasɨ Aazakɨ kwaaka Bɨyazivana wawaka kamwaalaꞌ Gotɨyai gamɨnyɨne tewaanna yaꞌ. Aazakɨ tewaanya mwaalaka simɨnyeꞌ laabaka dɨkeꞌ yɨravaka jɨlɨkyaawaryarɨ wakaka Gotɨyarɨna yɨleyagaala daꞌ. \p \v 26-33 Dɨvidaasɨ pɨgaaꞌ Avimɨlekɨjɨ gannya aꞌmwe naangelyɨ saraai wawagɨla wɨdahi “Gotɨyai gɨmɨjɨ yuyagaaꞌ mwaimwaai. Nemɨ nyaꞌmwana dɨnaadera,” wɨdahi. Miꞌna kudahi Aazakɨ tɨka munne naanga yavɨgalaꞌ. Mwanyavɨ sagaaꞌ nyaꞌmwana dɨneꞌ. Kadɨneꞌ Avimɨlekɨjɨ aꞌmwe naangelyɨ saraai kaanna kwawagi Aazakɨmɨre wawɨnya wɨdaayadɨvɨsara Aazakɨmɨ wɨdeꞌ “Aalɨbunya pɨrɨꞌ kalɨkɨwo aalya yɨrɨꞌna yɨvanɨꞌ.” Aazakɨ wɨꞌnaka “Nɨmɨjɨ Avimɨlekɨjɨ yagaala tewaanya dɨmwaai,” daka “Aalɨbunya saꞌ Siva dɨdeinyɨra,” wɨdaꞌ. \s1 Yɨzoi aꞌmwe Etɨyawaarɨ maryaaꞌ. \sr (26:34-35) \p \v 34-35 Yɨzoi Etɨyaraavɨrebanna wawaka Bɨyarɨyare garaavaangaꞌ Juthitɨ maarɨna. Nabaai Elonɨmɨre garaavaangaꞌ Baazɨmatɨ maarɨna. Aꞌmwewaai maavewaarɨ kamaaraꞌ Aazakɨmɨjɨ Revekaavɨjɨ sawaarɨ kale wiaꞌ. \c 27 \s1 Aazakɨ Jaikopɨmɨ yagaala tewaanyaꞌ wɨjaaꞌ. \sr (27:1-29) \p \v 1-4 Aazakɨ aꞌmwe nei tɨnna mwanganyɨna, Yɨzorɨ jaka wɨdɨna kyaꞌ Yɨzoi wɨlaabɨna kyaꞌ wɨdaꞌ “Nɨmɨ aꞌmwe neinyɨ maalɨkegaaꞌ balɨdeinyɨ dɨngaka? Naangegaaꞌ balɨdeinyɨ dɨngaka? Mwata mwaryagɨnya dɨmaaꞌ! Yɨꞌdaryawɨnna wawaꞌgɨzɨ yɨkurɨyaawia nyɨbalayaawa! Yɨkurɨyaawia maaraꞌgɨzɨ nɨmɨnyɨne waburyaꞌna mɨwɨta tewaanya dɨvɨraaya! Nɨmɨ miꞌna naꞌmujɨ gɨmɨnyɨne yagaala tewaanyaꞌ gɨthɨdera.” \p \v 5-17 Yɨzoi yɨkurɨyaawɨhayaꞌnei kaanna kwawaꞌ Revekaaꞌ Jaikopɨmɨ Aazakɨ wɨdakeꞌ aya wɨdaꞌ. Miꞌna wɨdaka wɨdaꞌ “Nɨmɨre dɨwɨjaꞌna ja! Jɨlɨkyaawarya maalɨkewaarɨ memeyawaarɨ dɨmaaꞌdeꞌna nɨmɨ mɨwɨta tewaanya gɨmaamaangerɨne pɨraayɨdera. Kavɨraayaꞌmujɨ gɨmɨ maaraꞌgɨzɨ duzaade. Gamɨ nojɨ yagaala tewaanyaꞌ gɨthathelyɨ.” Sara kudaꞌ Jaikopɨ wɨdaꞌ “Nyɨdaakaangei Yɨzoi kwazaakiꞌnakelyɨ. Nɨmaamaangei awaarimaayainyɨ nyɨmwanganojɨ ‘Jaikopɨ kwaasɨ yɨvanɨka,’ dozɨ yagaala tewaanyaꞌ manyɨjɨ nanyadɨka! Yagaala kayaaꞌnanaangeꞌ nanyɨdathɨka!” Sara kudaꞌ Revekaaꞌ wɨdaꞌ “Yagaala kayaaꞌnanaangeꞌ gɨthozɨ nɨmɨnyɨ nyɨdathesɨ. Nɨmɨresɨra. Saꞌ dɨwɨjaꞌna ja!” Sara kudaꞌ Jaikopɨ sara kyaꞌ mɨwɨta pɨraayɨna yaꞌ. Pɨraayɨna yaka Yɨzore kannyɨla tewaanya maaraka Jaikopɨmɨ marirakuna yaꞌ. Marirakuna yaka memeyavɨ kɨlaakeꞌ asawaarɨ tɨlɨnnyavɨ marabaazɨꞌmakwɨna yaꞌ. Miꞌna yaka Jaikopɨmɨ Aazakɨmɨne wapaaya wɨmaaryaꞌ. \p \v 18-29 Wapaaya kumaaryaꞌ Jaikopɨ Aazakɨmyawɨnna wawaka wɨdaꞌ “Nɨmwai!” Miꞌna kudaꞌ Aazakɨ wɨdaꞌ “Nyɨbwaalɨꞌ aaihwaigɨnaꞌ?” “Yɨzoinyɨ gɨmɨre sɨraangeinyɨ gɨmɨ sara nyɨdɨwaanyaꞌ sara yɨwa. Dahaaꞌ nɨmɨre yɨkurɨyaawia dɨnana! Miꞌna naꞌgɨzɨ yagaala tewaanyaꞌ nyɨdatheinyɨ.” Miꞌna kudaꞌ saꞌ Aazakɨ wɨdaꞌ “Yɨkurɨyaawia yaraina yaraina gara tamwaana?” Jaikopɨ wɨdaꞌ “Gotɨyai kanyɨjaawaꞌ tamwengɨ.” Aazakɨ wɨdaꞌ “Davanna dɨvama! Gɨmwanganɨma!” Sara kudaꞌ Jaikopɨ bɨna kyaꞌ Aazakɨ ata mwanganna yaka wɨdaꞌ “Jaikopɨmɨre maanguraayaꞌ guꞌnena gɨmwangamwa. Gɨmɨre asaꞌ Yɨzoreꞌbɨꞌnanyasɨra. Yɨzoigɨ daaka?” Sara kudaꞌ Jaikopɨ wɨdaꞌ “Sahwainyɨra.” Aazakɨ wɨdaꞌ “Nyɨdɨwaanyaꞌ yɨkurɨyaawia nyɨjaama! Nɨmɨ nɨma! Mena naꞌmujɨ yagaala tewaanyaꞌ gɨthɨdero.” Aazakɨ kudaꞌ Jaikopɨna kujaavaꞌ Aazakɨ mɨwɨtajɨ aalya waainɨyasɨ naka wɨdaꞌ “Dava dɨvama! Yɨlaaya marinaka!” Miꞌna kudaꞌ kɨnɨdaai yɨlaaya marinagi. Aazakɨ gamɨre baazɨꞌmaꞌnya kannyɨla tɨrɨnya winnaka yagaala tewaanyaꞌna wɨdɨna “Gɨmɨre baazɨꞌmaꞌnya kannyɨla Gotɨyai wapaaya tewaanya yɨrɨvadɨwakebadaasɨ wawɨdɨrɨnyavɨ winnɨwa. Gotɨyai gɨmɨnyɨne burɨkeꞌ wɨjaavɨna, sɨlɨja wɨjaavɨna, kwaaka tewaanya wɨjaavɨna gyadeigɨnyɨ. Gɨmɨre wawɨnyavɨ tɨka munne naanga gɨryadengɨ. Aꞌmwe pwara gɨmɨnyɨ gɨthaayɨpɨꞌdera yɨmaꞌnapɨjɨ ‘Aꞌmwe naangeigɨ,’ gɨthɨpɨꞌdeigɨnyɨ. Gɨmɨ naangeigɨ jɨmaꞌnadeigɨnyɨ gɨmɨjɨyara maalɨka yɨmaꞌnɨpɨꞌdere. Nabaai gɨmɨjɨyara ‘Aꞌmwe naangeigɨ,’ gɨthɨpɨꞌdeigɨnyɨra. Aꞌmwe pwai yagaala kayaaꞌnanaangeꞌ kagɨthozɨ gannyasɨra. Aꞌmwe pwai yagaala tewaanyaꞌ kagɨthozɨ gannyasɨra,” wɨdaꞌ Aazakɨ. \s1 Yɨzoi dara wɨꞌnyaakeꞌ “Aazakɨ Jaikopɨmɨ yagaala tewaanyaꞌ duthɨvanɨka!” \sr (27:30-40) \p \v 30-40 Aazakɨ kudaꞌ Jaikopɨ wɨna kyaꞌ avaalyagaaꞌ Yɨzoi wapaaya maarɨna yaka bɨna yaka ganɨmaangerɨ wɨdaꞌ “Yaawia gɨmɨnyɨne maaꞌmwe dɨnana! Miꞌna naꞌgɨzɨ yagaala tewaanyaꞌ nyɨdathera.” Sara kudaꞌ ganɨmaangei wɨdaꞌ “Aaihwaigɨnaka?” “Yɨzoinyɨra. Gɨmɨre sɨraangeinyɨra.” Sara kudaꞌ Aazakɨ bɨꞌbɨta wida wɨdaꞌ “Wapaaya aai nyɨjaawaka? Nena wɨdɨwa yagaala tewaanyawo. Sɨnnawɨ yagaala tewaanya miꞌna wɨdena dɨvidaaꞌnyɨ mudɨka wɨja saꞌ aawano.” Mena kudaꞌ Yɨzoi kɨnna daka wɨdaꞌ “Nabaai yagaala tewaanya pɨnɨ nyɨdana!” Saꞌ Aazakɨ wɨdaꞌ “Jɨhwaalaangei kwaasɨ kanyɨdɨwaꞌ wɨdɨwa ‘Gɨmɨ aꞌmwe naangeigɨnyɨ. Jaꞌmwei wabelyɨ. Gɨmɨre kaimɨraayara gamɨreraavɨ maremwaaibɨꞌdere,’ wɨdɨwa. ‘Nabaai gamɨre wawɨnya tewaanna yadengɨ,’ wɨdɨwa.” Sara kudaꞌ Yɨzoi kɨnna maredɨna yaka wɨdaꞌ “Nɨmɨnyɨne yagaala tewaanya pɨrɨꞌna nyɨdana!” Aazakɨ wɨdaꞌ “Kwaaka kayaaꞌnanaangeba burɨka maalɨka yadeva saba dɨmwaaideigɨnyɨ. Gɨmɨnne wapaayanna mala dɨradeigɨnyɨ. Gɨmɨ jɨhwaalaangerɨne duthaayɨdeigɨnyɨ. Saꞌ dɨvidaasɨ yagalyaꞌmakuna jɨtheigɨnyɨ.” \p \v 41-46 (-) \c 28 \s1 Aazakɨ Jaikopɨmɨ Aaranɨ angewɨnna wɨdasaaꞌ. \sr (27:41–28:5) \p \v 1-5 \vp 27-28:5 \vp* Jaikopɨ sara kyaꞌ Yɨzore sɨnna tɨka naanga kudavaꞌ daꞌ “Jaikopɨmɨ mala tamɨdeinyɨra.” Yawɨta sara kyaꞌ Revekaaꞌ dara wanganakeꞌ “Yɨzoi Jaikopɨmɨ mala tamadei daaka!” Daka “Jaikopɨmɨ pɨbanna wɨdaasɨma!” daꞌ. Miꞌna daka Aazakɨmɨ wɨdaꞌ “ ‘Yɨzoi aꞌmwe Etɨyawaarɨ maarakeꞌneꞌ Jaikopɨ sara nyadɨka!’ dena gɨthɨwano.” Tɨviꞌna kudaꞌ Aazakɨ Jaikopɨmɨ jaka wɨdɨna yaka yagaala tewaanyaꞌ wɨdaka wɨdɨna “Kainanɨ mwaalyavɨ mamaaꞌdɨnnera! Laivanɨ jaakaangere kaimɨraayaꞌ dɨmaaꞌdeigɨnyɨ. Gotɨyai kaimɨraaya naanga gɨzaavadeigɨnyɨ. Gotɨyai Evɨraamɨmɨ wɨdaꞌ ‘Kwaakeꞌ gɨzaavɨdeinyɨ.’ Wɨdaka kwaaka dava gɨmɨnyɨjɨ gɨmɨre kaimɨraayaraavɨjɨ saihɨrɨne yɨhɨzaavadesɨra.” Aazakɨ miꞌna wɨdɨna kyaꞌ Jaikopɨ kwaaka Aaranɨ sawɨ Laivanɨ mwaalakewɨnna wawaꞌ. \s1 Yɨzoi aꞌmwe pɨrɨsɨ maryaaꞌ. \sr (28:6-9) \p \v 6-9 Yɨzoi sara wɨꞌnaka “Nɨmaamaangei Kainanɨ mwaalyanna ‘Aꞌmwe tewaanya mɨꞌ,’ saꞌbɨta yawɨꞌmwa,” daka Evɨraamɨre gawaalɨꞌ Yɨzɨmelɨmɨre taayaꞌ maaraꞌ. \s1 Betelɨ Jaikopɨ waja yaꞌnyaaꞌ. \sr (28:10-22) \p \v 10-22 Jaikopɨ “Kwaaka Aaranɨ sawɨnneinyɨ,” daka kaanna wɨna yakegaaꞌ pɨba se waꞌmwaraka waja yaꞌnyɨna yaka dara wanganakeꞌ “Kɨnnaanya yɨravamakinɨkeꞌ kwaakevɨdaasaꞌ yune sɨgunyavɨnanyaꞌ daaka!” Gotɨyare mamaaya ejelɨyara walaabɨna, yɨlaabɨna yadaapi wanganaꞌ. Sara kwanganaꞌ Gotɨyai wɨdaꞌ “Nɨmɨ Gotɨyainyɨra. Evɨraamɨjɨ Aazakɨjɨ saraai nyuꞌnagi. Kwaaka daꞌ gɨmɨjɨ gɨmɨre kaimɨraayarajɨ yɨhɨzaavɨdesɨ. Gɨmɨre kaimɨraayara kwala naanga yɨmaꞌnapɨjɨ kwaaka davɨ yunebanna mwaaibɨꞌdengɨ. Gɨmɨjɨyaraavɨna aꞌmwe kwaakevakɨ mwaaibɨzaraavɨne tewaanna yɨdeinyɨ. Gɨmɨjɨ wawakwoihɨri dava ayawɨnna yagalaawɨna yakwolyɨ bakadeinaalyɨ. Nɨmɨre yagaalyaꞌ nebwi gɨthɨwa.” Miꞌna kudaꞌ Jaikopɨ dɨkaaꞌna yaka daꞌ “Gotɨyai dava mwaaidɨsɨ myawɨriwana. Davadaasɨ sɨgunyavɨnanyasɨra. Nɨmɨ lɨka yɨwana.” Yɨrɨkeꞌ kavuraꞌ Jaikopɨ daavaka sɨla yɨrɨꞌmata dɨhaihɨsai yawɨtaꞌnei yɨdaꞌna marɨdaakwaꞌ. Marɨdaakuna yaka “Dava Betelɨ (Gotɨyare angeba dɨnɨkesɨ),” daka welivananyaꞌ dɨngɨna yaꞌ Gotɨyarɨna. Sara yaka Gotɨyarɨ wɨdaꞌ “Nɨmɨjɨ kwawakwolyɨ, wapaaya nɨgwɨlalaaka yɨvɨta nyɨjaavaꞌgɨzɨ nɨmware angewɨnna ayawɨnna kanyɨmakabaꞌgɨri gɨmɨrebwi yɨdeinyɨ. Gɨlyɨvɨta ata yuyɨraai kanyɨjaavaꞌgɨzɨ ayawɨ pɨrɨꞌna gɨzaavɨdeinyɨ. Yuyagaaꞌ yuyagaaꞌ pɨrɨꞌna, pɨrɨꞌna gɨzaavɨdeinyɨra.” \c 29 \s1 Jaikopɨ “Aꞌmwe maarɨma!” daka Rasalavɨna Lɨyaavɨna Laivanɨmɨne wawɨnya yaaꞌ. \sr (29:1-30) \p \v 1-14 Jaikopɨ nyɨla bilyɨrɨꞌdevannei Kwaaka Aaranɨna yɨꞌmavaawɨna yaꞌ. Aalɨbunyavɨ jɨlɨkyaawarya kwala naanga mwaaidapɨjɨ wanganaka kaanna bɨna yaka jɨlɨkyaawarya maremwaaidɨvɨsaraavɨ wɨdaꞌ “Aꞌmwe Laivanɨ jawɨꞌmwaava?” “Yo, yawɨꞌmwo. Nabaai garaavaangaꞌ Rasalaꞌ ganɨmaangere sipɨzipɨyajɨ makabɨvanɨkeꞌ,” wɨdeꞌ. Aalɨbunyavɨ sɨlyaꞌ maratangɨrakɨna waꞌdɨꞌnyɨ Jaikopɨ sɨlyaꞌ maarɨna yaka pɨba marakɨna yɨna yaka aalya yɨrɨna, gamɨre sipɨzipɨyangɨna wɨjaavɨna yaꞌ. Miꞌna wɨjaavaka Rasalavɨ ata wɨbwaꞌnaka wɨdaꞌ “Laivanɨ nyaakaangelyɨ.” Sara kudaꞌ Rasalaꞌ gannya angevɨna yarai wɨna yaka ganɨmaangerɨ kudaꞌ kaanyɨveꞌna wɨjɨmaaꞌnyɨna yaka ata wɨbwaꞌnyɨna yaka gannya angevɨna makabaꞌ. Jaikopɨ angevɨ bwina kyaꞌ Laivanɨ wɨdaꞌ “ ‘Nɨmɨreigɨnyɨ,’ nebwi gɨthɨwa.” Tɨviꞌna kudaꞌ Jaikopɨ saba mwaalaꞌ. \p \v 15-20 Lawe puꞌ wavɨlaꞌdaaꞌnyɨ Jaikopɨ gyaakaangere wawɨnya yɨna kyaꞌ Laivanɨ wɨdaꞌ “Dahaaꞌ nɨgwɨwawɨnya mivanɨgɨnyajɨ gɨthɨwana. Berɨꞌ gɨzaavɨjɨwano?” Miꞌna kudaꞌ Jaikopɨ wɨdaꞌ “Kwarame dawaai dawaai dawaai daꞌ sagaaꞌ gɨthaayɨdeinyɨra. Nɨmɨ mena kyaꞌmujɨ jɨraavaanga dɨviyaꞌ Rasalavɨ nyɨjaadeigɨnyɨ.” Sara wɨdɨna kyaꞌ “Dɨwaanyaꞌ tewaanyasɨra. Gɨzaavɨdesɨra,” wɨdaꞌ. Savɨdaasɨ Jaikopɨ yɨlaaya yada wawɨnya yaꞌ. \p \v 21-30 Kwarame dawaai dawaai dawaai daꞌ kwavɨlavaꞌ Jaikopɨ Laivanɨmɨ wɨdaꞌ “Rasalaꞌ nyɨjaama!” Sara kudaꞌ Laivanɨ tɨka munne yɨlɨna yaka saꞌ sawɨsavɨ garaavaanga Lɨyaaꞌ Jaikopɨmɨna wɨjaavaꞌ. Mwanyavɨ Jaikopɨ dara wanganakeꞌ “Aꞌmwe Lɨyaaꞌ damwaalɨꞌ!” Daka Laivanɨmɨna sɨnna tɨka wɨdavaꞌ. Sɨnna tɨka kudavaꞌ Laivanɨ wɨdaꞌ “ ‘Sɨnnawɨ aꞌmwe sɨraangeꞌ wɨjavaana!’ doꞌ sɨmunya nemɨresɨra. Gɨmɨ Lɨyaasɨ sawɨta ata yuyi ata purɨdaasɨ pɨrɨwaai dɨmwaaidera. Mwaalaꞌgɨzɨ sagaaꞌ Rasalaꞌ gɨzaavɨdeꞌna kwarame ata yuyi ata purɨdaasɨ pɨrɨwaala pɨnɨ nɨmɨre wawɨnya nyɨdaayadeigɨnyɨ.” Sara kudaꞌ Jaikopɨ sara yaꞌ. Nabaai Laivanɨ aꞌmwe Sɨlɨpaavɨ wawɨnya wɨdaayadevɨneꞌ garaavaangevɨneꞌ Lɨyaavɨneꞌ wɨjaavɨna, aꞌmwe Bilaavɨ wɨdaayadevɨneꞌ garaavaanga pɨrɨvɨna wɨjaavaꞌ. \p \v 31-35 (-) \c 30 \s1 Jaikopɨmɨre aꞌmwewaai kaimɨraaya mɨlyei. \sr (29:31–30:24) \p \v 1-13 \vp 29:31–30:13 \vp* Lɨyaaꞌ kaimɨraayai sɨraangei Ruvanɨ mɨlaka kaimɨraayai Sɨmɨyanɨ mɨlaka kaimɨraayai Livaai mɨlaka kaimɨraayai Juthai mɨlaꞌ. Rasalaꞌ kaimɨraavɨmaayaꞌ mwaalakeꞌ Jaikopɨmɨne wɨdaayadevɨ Bilaavɨ wɨjaavaꞌ. Miꞌna kujaavaꞌ Bilaaꞌ kaimɨraayaraai mɨlaꞌ. Kamɨlaꞌ Rasalaꞌ “Nɨmɨrelyɨ,” daka sɨraangere yaya Denɨ, dɨviyai Napɨtalaai wɨdaꞌ. Dɨvidaasɨ Lɨyaaꞌ dara wanganakeꞌ “Nɨmɨ kaimɨraaya pɨnɨ mɨlɨdeꞌnyɨ daaka!” Daka wɨdaayadevɨ Sɨlɨpaavɨ Jaikopɨmɨnevɨ wɨjaavaꞌ. Miꞌna kujaavaꞌ Sɨlɨpaaꞌ kaimɨraayaraai mɨlaꞌ. Kamɨlaꞌ Lɨyaaꞌ kɨrɨmɨre yayaꞌ pwai Gethɨ, pwai Azai wɨdaꞌ. \p \v 14-24 Pɨgaaꞌ Ruvanɨ yɨsɨla maaraka ganaanga Lɨyaavɨ wɨjaavaꞌ. Kujaavaꞌ Rasalaꞌ wɨdaꞌ “Yɨsɨla pɨrɨꞌ nyɨjaama!” Miꞌna kudaꞌ Lɨyaaꞌ wɨdaꞌ “ ‘Ganɨmaangerɨ maaꞌdɨnyaꞌgɨ yɨsɨlaꞌ maarɨma!’ dathɨwaana?” “Yɨsɨla miꞌna nyɨjaavaꞌgɨzɨ sawɨsavɨ nɨmɨre aꞌmwerɨ dɨmaaꞌdera,” wɨdaꞌ Rasalaꞌ. Nyɨla kwalakaꞌ Jaikopɨ gannya angevɨna kulaabaꞌ Lɨyaaꞌ wɨdaꞌ “Nɨmɨre angevɨna wɨlaabɨzaꞌna nɨmɨ gɨmɨnyɨ yɨsɨlanna miꞌna gɨmubɨwa. Naarɨmɨ mwaalaka!” Sara kamwaalagi Lɨyaaꞌ kaimɨraayai Yɨzakaai mɨlaꞌ. Dɨvidaasɨ kaimɨraaya pwai Sevulanɨ mɨlaꞌ. Aayagaasaꞌ taaya Daainaꞌ mɨlaꞌ. Lɨyaaꞌ yuya miꞌna kamɨlaꞌ Gotɨyai Rasalavɨna tewaanna kyaꞌ Rasalaꞌ kaimɨraayai Jozepɨyai mɨlaꞌ. \s1 Jaikopɨmɨre jɨlɨkyaawarya kwala naanga yɨmaꞌnyaaꞌ. \sr (30:25-43) \p \v 25-36 Rasalaꞌ Jozepɨyai kamɨlaꞌ Jaikopɨ “Nemɨ sanɨdakana wɨna yawaajɨ nɨnnya angevɨ mwalaana!” kadaꞌ Laivanɨ wɨdɨna “Gɨmɨ dava mwaalaꞌgi wawɨnya ja!” Miꞌna wɨdɨna kyaꞌ Jaikopɨ wɨdaꞌ “Gɨmɨnyɨna gyɨdeigɨnyɨ. Miꞌna gyaꞌmujɨ jɨlɨkyaawarya jaane yuya maarɨdeinyɨ.” Laivanɨ wɨꞌnaka wɨdaꞌ “Tewaanyasɨra.” \p \v 37-43 Dɨvi Jaikopɨ yɨsarɨkaavɨ dapaina, kɨlaaka woipɨraꞌna yaꞌ. Sara yaka dara wanganakeꞌ “Jɨlɨkyaawarya tewaanya yawakɨmanɨgaꞌ,” daka jɨlɨkyaawarya wanganyaꞌne yɨsarɨkaavɨ marakɨna yaꞌ. Dɨvidaasɨ jɨlɨkyaawarya tewaanya bwaranya jaane mɨleꞌ. Jɨlɨkyaawarya tewaanya jaane yɨmaꞌnyɨna kyeꞌ Jaikopɨ maarɨna yaꞌ. Jɨlɨkyaawarya wabe Laivanɨmɨre mwaaleꞌ. Jaikopɨ gɨlyɨvɨta naangejɨyai mwaalɨna. Gamɨre wɨdaayadɨvɨta naangejɨ jɨlɨkyaawarya naangejɨ mwaalɨna yaꞌ. \c 31 \s1 Jaikopɨ Laivanɨmɨna lɨkaanya wɨyaaꞌ. \sr (31:1-21) \p \v 1-16 Jaikopɨ dara wɨꞌnakeꞌ “Laivanɨmɨre gawaalɨvava ‘Nenɨmaangere gɨlyɨvɨta yuya maaꞌdelyɨra,’ dathɨvanɨgava!” Miꞌna daka nabaai dara wanganakeꞌ “Laivanɨ jɨkurya nyɨvanɨkei daaka!” Sara kadaꞌ Gotɨyai Jaikopɨmɨ wɨdaꞌ “Gɨnnya angewɨnna ayawɨnna dɨwodera. Nɨmɨjɨ wawakadera.” Miꞌna kudaꞌ Jaikopɨ Rasalavɨjɨ Lɨyaavɨjɨ wɨdɨna “Nɨmɨ kɨrɨnɨmaangerɨne wawɨnya naanga yadɨnyainyɨ. Wawɨnaangeinyɨ yadaari gamɨ kwaasɨ nyɨdadelyɨ. Kwaasɨ kanyɨdaꞌ Gotɨyai kɨrɨnɨmaangere jɨlɨkyaawarya kwalaalyara nyɨjaawaꞌdɨꞌ. Nabaai Gotɨyai nyɨdɨwaꞌ ‘Gɨnnya angewɨnna dɨwona!’ ” Sara wɨdɨna kyaꞌ Rasalasɨ Lɨyaasɨ sawaai wɨdahi “Gotɨyai sara gɨthɨwakeꞌ sara jɨ!” \p \v 17-21 Miꞌna kudahi Jaikopɨ “Nɨmaamaanga Aazakɨ Kainanɨ mwaalyaryawɨnna wɨma!” daka gannya balaangengɨ gannya kaimɨraayangɨ jɨlɨkyaawaryangɨ maarɨna yaka wawaꞌ. Saꞌ Rasalaꞌ ganɨmaangere sɨvuyaꞌbɨsaꞌ kuka maarɨna. Kuka maarɨna kyaꞌ Laivanɨ navɨka mwaalaꞌ. \s1 Laivanɨ Jaikopɨmɨ mɨdɨnyaaꞌ. \sr (31:22-42) \p \v 22-42 Laivanɨ “Jaikopɨ kaanna wɨna kyɨwaꞌdɨꞌ,” wɨꞌnaka Jaikopɨmɨ mɨdɨnna yaꞌ. Kaanna wɨna wɨna, sawɨta ati ata purɨdaasɨ pwaraai kajɨnnaꞌ tusavɨ mɨjaahalaka wɨdaꞌ “Baarɨꞌ yɨwaana? Kwaasɨ baaꞌna yagɨna nyɨraavaangewaarɨ wɨla yɨrakɨnɨkewaarɨ baaꞌna makwasɨwaabɨna? Nabaai nɨmɨre sɨvuyaꞌbɨsaꞌ kuka baaꞌna maryawalyaadɨna? Lɨka beꞌna yulyaragɨna wɨwaꞌdɨ? ‘Nɨmɨ Jaikopɨmɨ mala tamɨma!’ dena sawɨsavɨ waja yaꞌnyawaaihe. Gɨmɨre Gotɨyai waja nyɨjawaalɨꞌ ‘Jaikopɨmɨna kave duthana!’ ” Sara kudaꞌ Jaikopɨ wɨdɨna “Gɨmɨre sɨvuyaꞌbɨsaꞌ kuka mamaryɨwaꞌde. Lɨka yulyarena dɨwaꞌde ‘Laivanɨ garaavaangewaarɨna nanyɨpalamaaradɨka!’ ” Miꞌna kudaꞌ Laivanɨ Jaikopɨmɨre gɨlyɨvɨsangɨ tɨnna wanganaka saꞌ gamɨre sɨvuyaꞌbɨsaꞌ Rasalaꞌ lɨka yulyakakeꞌ mabɨrɨmaaryaꞌ. Mabɨrɨmaaryakegaaꞌ Jaikopɨ Laivanɨmɨ maanga wɨdaꞌ “Baaꞌneka! Gɨmɨre wawɨnya yadaari gɨmɨre jɨlɨkyaawarya kwala naanga yɨmaꞌnyɨna kyeꞌ nɨmɨ mamaranyena. Gɨmɨre jɨlɨkyaawarya kunewɨ bɨrena bɨrena nɨmɨre gɨzaave. Saꞌ yuyagaaꞌ nɨmɨnyɨne kwaasɨ yagɨ. Gɨmɨ kwaasɨ kyagɨ nɨmɨre Gotɨyai nyɨgaimwagaka sawɨsavɨ mayagaala gɨzawaalɨꞌ,” wɨdɨna yaꞌ. \s1 Jaikopɨjɨ Laivanɨjɨ saraai “Nyaꞌmwei,” dɨnyei. \sr (31:43-55) \p \v 43-55 Laivanɨ wɨdaꞌ “Nyɨraavaangewaalyɨ, aataasɨ, aataravajɨ nɨmɨre jɨlɨkyaawaryajɨ mwaaihaꞌ. Saꞌ baarɨꞌ yɨjɨwa?” Sara kudaꞌ Jaikopɨjɨ Laivanɨjɨ yagaala naanga kadɨnagi Laivanɨ wɨdaꞌ “Naarɨmɨ geva geva kamwaalakwolyɨ Gotɨyai nehwanganadelyɨra. Nyɨraavaangewaarɨna kayaaꞌna kamaremwaalaꞌgɨzɨ Gotɨyai gwanganadeigɨnyɨra. Gɨmɨ aꞌmwe pɨrɨvɨ kamaaraꞌgɨzɨ gwanganadelyɨra.” Miꞌna kudaꞌ Jaikopɨjɨyara sɨla marakɨna kyeꞌ Laivanɨ wɨdaꞌ “Sɨla naanga tɨhwawɨnya maramadakɨwaasaꞌ gɨmɨnyɨna malyaꞌna nɨmɨ mwavɨlayɨ yɨdeinyɨ. Nabaai nɨmɨnyɨna malyaꞌna gɨmɨ mwavɨlayɨ jɨtheigɨnyɨra. Gotɨyarɨna gɨthɨweꞌ nebulyasɨ.” Sara kudaꞌ Jaikopɨ wɨdaꞌ, “Sɨla naanga mwavɨlayɨ yɨdeinyɨ malyaꞌnesɨ.” Jaikopɨ nebwina wɨdaka jɨlɨkyaawaryarɨ Gotɨyarɨna tamaka yɨdɨka yɨna kyaꞌ Jaikopɨjɨ Laivanɨjɨ nagi. Yɨrɨkeꞌ kavuraꞌ Laivanɨ se waꞌmwarakei dɨkaaꞌna yaka garaavaangewaarɨjɨ kɨrɨmɨre kaimɨraayangɨjɨ sangɨ yɨlaaya yɨgalaꞌ. Yɨlaaya yɨgalaka yagaala tewaanya wɨdaka gannya angewɨnna wawaꞌ. \c 32 \s1 Jaikopɨ daka “Gara yɨjɨwana Yɨzoi nyanganadeꞌna?” kaanna wɨyaaꞌ. \sr (32:1-21) \p \v 1-12 Jaikopɨ kaanna wɨna yakegaaꞌ dara wanganakeꞌ “Nɨmɨjɨ Gotɨyare mamaayara ejelɨyarajɨ mwaaiho.” Sara daka Jaikopɨ sɨhumale yaasadɨvɨsaraavɨ gathaakaanga Yɨzorɨna wɨdaasaꞌ. Yaasadɨvɨsara kaanna waweva Yɨzorɨ wɨdeꞌ “Jaikopɨ gɨmɨnyawɨnna bɨvanɨꞌ. Gamɨre gɨlyɨvɨta naanga warɨka.” Yaasadɨvɨsara Yɨzorɨ wɨꞌneva kaanna bɨna yeva Jaikopɨmɨ wɨdeꞌ “Yɨzolyɨ aꞌmwe kwala naangerajɨ sara bɨvanɨgava.” Miꞌna kudeꞌ Jaikopɨ lɨka yaka Gotɨyarɨ wɨdaꞌ “Gɨhaimwagɨdeinyɨ nyɨdahɨnyaꞌ ‘Gɨmɨre kaimɨraaya kwala naanga yɨmaꞌnɨpɨꞌdere.’ Nyɨgaimwadɨnyaigɨnyɨ. Nabaai dahaaꞌ nɨmɨre gɨlyɨvɨta naanga warɨꞌ. ‘Gɨnnya angewɨnna dɨwodera,’ nyɨdahɨnyaꞌ saꞌ nyɨdaakaanga Yɨzorɨna nɨmɨ lɨka yena ‘Yɨzoi naneramakadɨka!’ dena ‘Nyɨgaimwana!’ gɨthɨwa.” \p \v 13-21 “Yɨzorɨ sɨnna tɨka nudavadɨꞌ! Jɨlɨkyaawarya naanga yanga wɨjaavɨma!” daka Jaikopɨ Yɨzorɨne jɨlɨkyaawaryangɨ maryaasaka gamɨ dɨvidaaꞌnyɨ mɨdɨnaꞌ. \s1 Kwaaka Penɨyalɨ saba Jaikopɨ ata sɨvɨla galalɨmwanna yaaꞌ. \sr (32:22-32) \p \v 22-32 Jaikopɨ gamɨrengɨ kudaasaꞌ kumɨza gamɨre gɨlyɨvɨtajɨ Aalya Javokɨ maragaꞌmakuna. Maragaꞌmakuna kyaꞌ Jaikopɨ gave kwai mwaalaꞌ. Sawɨsavɨ pwai baka Jaikopɨmɨ asangɨ galalɨmwanna yaꞌ. Mala tannadaakɨri yɨrɨka purɨna kyaꞌ pwai Jaikopɨmɨ wɨdaꞌ “Nyɨmakwaasa!” Sara kudaꞌ Jaikopɨ wɨdaꞌ “Yagaala tewaanyaꞌ nyɨdaꞌgɨzɨ dɨwodera.” Pwai wɨdaꞌ “Gɨnnya yayaꞌ Jaikopɨ (kwaasɨ yadei) saꞌ Gotɨyarɨjɨ aꞌmweraavɨjɨ yagaala bazɨwaimanaawɨgɨnyaigɨ, malyaꞌ gɨmɨnna dathɨvalaradɨnyaigɨ, gɨnnya yaya mudɨkeꞌ Yɨzɨrelɨmo.” Jaikopɨ wɨdaꞌ “Gotɨyarɨ wanganena kwaihwaainakeinyɨ mwaaimwa.” Nyɨla bilaawɨna yadaaꞌnyɨ Jaikopɨ tuꞌmudɨka wɨdaꞌdaaꞌnyɨ yɨgala yɨgala kaanya wawaꞌ. \c 33 \s1 Jaikopɨ Yɨzoryabanna yɨꞌmavaawɨna yaaꞌ. \sr (33:1-20) \p \v 1-20 Jaikopɨ dara wanganakeꞌ “Yɨzolyɨ gamɨre aꞌmwerajɨ sara jɨnɨgava!” Daka gannyangɨ wavɨlaꞌna yaꞌ. Wavɨlaꞌna kyaꞌ Lɨyaasɨ Rasalasɨ kaimɨraayajɨ aꞌmwe wɨdaayadisawaalyɨ sa mɨdɨnna yeꞌ. Mɨdɨnna kyeꞌ Jaikopɨ gathaakaangeryawɨnna bɨna. Bɨna kyaꞌ Yɨzoi tewaanya mwaalaka “Jaikopɨjɨ ata bwaꞌnaka!” daka kaanyɨveꞌna bɨna kyaꞌ kɨnna maredɨnagi. Miꞌna kamaredɨnagi Jaikopɨmɨva bɨna yeva Yɨzorɨna “Ata bwaꞌnaana!” dɨna yeva ata bwaꞌnyɨna yeꞌ. Tɨviꞌna bwaꞌnyɨna kyeꞌ Yɨzoi wɨdaꞌ “Jɨlɨkyaawarya nɨmɨnyɨne makabɨwaanya waramaryana!” Sara kudaꞌ Jaikopɨ “Nɨmɨ kuneinyɨ daaka!” kudaꞌ Yɨzoi maaraꞌ. Yɨzoi miꞌna maaraka wɨdaꞌ “Nemɨjɨ sarɨmɨjɨ sanna kaanyaana!” Sara kudaꞌ Jaikopɨ wɨdaꞌ “Nɨmɨre jɨlɨkyaawaryajɨ nɨmɨre kaimɨraayajɨ kave kave wɨna yɨna yaadennera.” Tɨviꞌna kudaꞌ Yɨzolyɨ gannya wɨdaayadɨvɨsarajɨ sara Jaikopɨ yagalyaꞌmaꞌna yeva Kwaaka Sɨyaana waweꞌ. Kaanna kwaweꞌ angeba Sekɨmɨ Kwaaka Kainanɨ mannɨkebanna yɨꞌmavaawɨna yaka kwaaka mubaka saba mwaalaꞌ. Miꞌna mwaalaka Yɨzɨrelɨ Gotɨyarɨne simɨnyeꞌ lɨvalaabaꞌ. \c 34 \s1 Daainavɨre gyaꞌmwera angeba Sekɨmɨ kayaaka yɨgalyaaꞌ. \sr (34:1-31) \p \v 1-5 Lɨyaavɨre taayaꞌ Daainaꞌ “Angeba Sekɨmɨ mwaalyangɨ angirɨꞌmaata yɨma!” daka kaanna wɨna yaꞌ. Anga saba Aꞌmwe Aamo maremwaaida mwaalaꞌ. Aꞌmwe sare gawaalɨꞌ Sekɨmɨ Daainavɨ wanganaka “Sɨdɨraaya tewaanyaꞌ maaꞌmujava,” yawɨꞌna. Sara yawɨꞌna yaka ata lɨmwanna yaꞌ. Ata lɨmwanna yaka Sekɨmɨ ganɨmaangerɨ wɨdaꞌ “Sɨdɨraaya daꞌ nɨmɨre aꞌmwevɨna ganɨmaangerɨ duthana! ‘Gɨmɨre taayaꞌ nɨmɨre mɨgɨnyarɨneꞌ nyɨjaama!’ ” wɨdaꞌ. \p \v 6-31 Jaikopɨ dara wɨꞌnakeꞌ “Sekɨmɨ nɨmɨre taayaꞌ ata lɨmwanna jɨwaka!” Dɨna kyaꞌ gawaalɨvava pɨba yɨbwaꞌnadapɨjɨ navɨka mwaalaꞌ. Jɨlɨkyaawarya maremwaaidɨvɨsara gawaalɨvava bɨna yeva kuꞌneꞌ sɨnna tɨka naanga wɨdavaꞌ. Sɨnna tɨka kudavaꞌ saꞌ Aamo Jaikopɨmɨre gawaalɨvavaavɨ wɨdaꞌ “Sekɨmɨ nyɨbwaalɨvɨne Taaya Daainaꞌ nyɨjaama! Gannya aꞌmweꞌ maaradelyɨ. Sarɨmɨ yagaala sara nyɨjideꞌ sara yɨhɨzaavɨdesɨra.” Miꞌna kudaꞌ Jaikopɨmɨre gawaalɨvava kwaasɨ wɨdɨna “Nemɨ yuyaina kɨlaaka pɨkarya neyɨnɨkeinera. Sarɨmɨ kɨlaaka pɨkarya kadaꞌnapɨjɨ Daainaꞌ Sekɨmɨmɨneꞌ yɨhɨzavaadesɨra.” Sara wɨdɨna kyeꞌ Aamojɨ Sekɨmɨ gawaalɨsɨ saraai yɨlaaya yagi. Kɨrɨnnya angewɨnna wawagɨla kɨrɨmɨre aꞌmweraavɨ wɨdahi “Jaikopɨmɨre gawaalɨvava sara nehɨthɨwaasaꞌ sara yaana! Dɨvidaasɨ Jaikopɨmɨre gɨlyɨvɨsa maraadengɨra.” Sara dɨneva angeba Sekɨmɨ mwaalyara kunnya kɨlaaka pɨkarya daꞌneꞌ. Kadaꞌneꞌ kɨlaaka daanga wɨvɨdaaꞌnyɨ Daainavɨre gyaꞌmweraai Sɨmɨyanɨ Livaai saraai wɨlaabahɨla Sekɨmɨ mwaalyaraavɨ tamakɨna yagi. Tamakɨna kyagi Jaikopɨmɨ gawaalɨvava beva Sekɨmɨmɨre angevɨdaasɨ Daainaꞌ makuna yeꞌ. Nabaai aꞌmwejɨ kaimɨraayajɨ Sekɨmɨ mwaalyaraavɨre gɨlyɨvɨsajɨ makwaweꞌ. Jaikopɨ aꞌmwe pwaraavɨna lɨka yaka gawaalɨvavaavɨ mayagaala wɨdɨna. Mayagaala wɨdɨna kyaꞌ “Sekɨmɨ neyaꞌmwevɨ kayaaꞌnanaanga yakelyɨra,” wɨdeꞌ. \c 35 \s1 Betelɨ saba Gotɨyai Jaikopɨmɨna tewaanna yaaꞌ. \sr (35:1-15) \p \v 1-8 Gawaalɨvava sara kyeꞌ Gotɨyai Jaikopɨmɨ wɨdaꞌ “Betelɨ sawɨnna dɨmwaaidera. Mwaalaꞌgɨzɨ nɨmɨnyɨne simɨnyeꞌ dɨlɨvalaama!” Miꞌna kudaꞌ Jaikopɨ gamɨrebadaaꞌnyaraavɨ wɨdaꞌ “Sarɨmɨre sɨvuya yuya sabɨsa dɨmarasɨꞌnyɨla! Sarɨmɨre kuryara tewaanyara mwaaibɨka! Nabaai kɨlaakejɨka gɨrɨkaꞌnana aalya dɨzɨnyɨla! Aalya jɨnapɨjɨ kwaabɨhannya baazɨꞌmaꞌnya tewaanya yaaka dakyɨla! Betelɨ sawɨnna nemɨ kaanyaana! Saba Gotɨyai nɨmɨjɨ mwaaiderɨna nɨmɨ simɨnyeꞌ lɨvalaabɨdera!” Jaikopɨ sara wɨdɨna yakeꞌ gamɨjɨyara sara yeꞌ. Miꞌna kyeꞌ wodaapɨjɨ Gotɨyai aꞌmwe pwara yuyaraavɨ Jaikopɨjɨyaraavɨna, “Sarɨmɨ aꞌmwe saraavɨ mipɨnera!” kadaꞌ aꞌmwe yuyara lɨka yɨna yeꞌ. Jaikopɨ Betelɨ mwaalaka Gotɨyarɨna yɨleyagaala wɨdɨna yaꞌ. \p \v 9-15 Jaikopɨ Gotɨyai yayaꞌ Yɨzɨrelɨ woꞌnɨkei dara wanganakeꞌ “Gotɨyai damwaalɨꞌ!” Kadaꞌ Gotɨyai wɨdaꞌ “Nɨmɨ Gotɨya dɨragɨnyainyɨ. Gɨmɨre kaimɨraavɨzɨmya kwala naanga yɨmaꞌnyɨna yɨpɨꞌdengɨ. Gɨmɨre kaimɨraavɨzɨmya pwara aꞌmwe naanga yɨmaꞌnɨpɨꞌderera. Kwaaka Evɨraamɨjɨ Aazakɨjɨ saraarɨna wɨjaaveba gɨmɨjɨ gɨmɨre kaimɨraavɨzɨmyajɨ sangyɨhɨrɨna yɨhɨzaavɨnɨkeꞌ.” Sara kudaꞌ Jaikopɨ sɨla naangei daaꞌdɨꞌnyɨyaba Gotɨyarɨna welɨyaꞌ dɨngɨna yaꞌ. \s1 Jaikopɨmɨ kale wɨyaaꞌ. \sr (35:16-29) \p \v 16-26 Betelɨ sabadaasa wodaapɨjɨ Rasalaꞌ kaimalei mɨlaka balaꞌ. Kabalaꞌ sagaaꞌ Jaikopɨ kaimɨraayarɨna yayaꞌ Bejaminɨ woꞌnaꞌ. Jaikopɨ kale wiadaasɨ Betɨlemɨ sangineba Rasalaꞌ wakaka kwaaka saba mwaalɨna. Saba mwaalɨna yadɨsɨ Ruvanɨ ganɨmaangere balaanga Bilaavɨ ata lɨmwanna kyaꞌ Jaikopɨ sara yawɨraꞌ. Jaikopɨmɨre gawaalɨvaanga sɨvɨlɨraai ata purɨdaasɨ pwaraalyara yuyara mwaaleꞌ. \p \v 27-29 Angeba Maamɨre mwaalyai Jaikopɨmɨre ganɨmaangei Aazakɨ mwaaidɨsɨ Jaikopɨ baꞌ. Aazakɨ aꞌmwe nei kwarame naanga 180 kwavɨlavaꞌ balaꞌ. Kabalaꞌ gawaalɨvaangeraai Yɨzolyɨ Jaikopɨjɨ saraai wakagi. \c 36 \s1 Yɨzoi Yɨthomɨyaraavɨ kuvɨnɨmaangei yɨmaꞌnyaaꞌ. \sr (36:1-43) \p \v 1-43 Yɨzolyɨ Jaikopɨjɨ saraare jɨlɨkyaawarya mwaaidapɨjɨ kumɨre tɨka munne maalɨka waꞌdɨsɨ Yɨzoi gannya balaangejɨ kaimɨraayajɨ jɨlɨkyaawaryajɨ makuna yaka Sɨyaa mugunyavɨ maremwaalaꞌ. Maremwaalaka Yɨthomɨyaraavɨ ganɨmaangei yɨmaꞌnaꞌ. \c 37 \s1 Jozepɨyai waja yaꞌnyaakeꞌna wɨjaaꞌ. \sr (37:1-11) \p \v 1-4 Jaikopɨ Kwaaka Kainanɨ mwaalakegaaꞌ Jozepɨyarɨ kwarame atɨraai sɨvɨla pwi yuya yaka sɨvɨla purɨdaasɨ pwaraaina kwavɨlavaꞌ sagaaꞌ mwaalaꞌ. Kamwaalaꞌ Jozepɨyadaraka sipɨzipɨya yɨꞌdɨvaidɨvɨꞌ mwaaleꞌ. Jozepɨyare ganaangeꞌ maarakegaaꞌ Yɨzɨrelɨ aꞌmwe nei mwaalakeꞌna Jozepɨyarɨ yɨlaaya naanga marina yaꞌ. Gawaalɨvava pwaraavɨ yɨlaaya maalɨka maryaꞌ. Yɨlaaya naanga maryaka Jaikopɨ Jozepɨyarɨna baazɨꞌmaꞌnya tewaanyaꞌ yavɨkaryaꞌ. Jozepɨyai gaverɨna kyavɨkaryaꞌ gyaꞌmwera “Maraajava kale newɨlaꞌmwaka,” kadeꞌ sɨnna tɨka davɨna wiaꞌ. \p \v 5-11 Jozepɨyai waja yaꞌnyɨna yaka gyaꞌmweraavɨ “Nɨmɨre waja yɨvanɨgeꞌ yɨhɨzɨwaakɨ,” wɨdaꞌ. “Wawɨnyavɨ witɨya lɨlaajabɨsa maramurɨtaꞌna yadaawojɨ nɨmɨre witɨpwɨyaꞌ dɨkavedaaꞌna yaka daavɨna yadɨsɨ sarɨmɨre witɨpwɨya dɨkavedaaꞌna gɨꞌduꞌna yaka ‘Aꞌmwe naangeigɨnyɨ,’ ” wɨdaꞌ. Jozepɨyai sara kudaꞌ gyaꞌmwera “Kwaasɨ nedɨwaꞌ,” deva “Nemɨnyɨna dɨnemaremwaaijɨwaa?” wɨdeꞌ. Dɨvi pɨgaaꞌ Jozepɨyai waja mudɨka pɨrɨꞌ yaꞌnaka ganɨmaangelyɨ gyaꞌmwerajɨ saraavɨ wɨjɨwaakɨna yaꞌ. “Nyɨlyalyɨ lawelyɨ sɨlɨngaamɨnya sɨvɨlɨraai ata purɨdaasɨ pwaina sara nɨmɨnyɨna gɨꞌduraꞌna yawaaihava.” Miꞌna kudaꞌ Jaikopɨ wɨdaꞌ “Baaꞌna dɨwaana? ‘Nɨmaamaangelyɨ nyɨnaangesɨ nyaꞌmwerajɨ sa nɨmɨnyɨna gɨꞌduꞌna yɨpɨꞌdera,’ dathɨwaana?” wɨdaꞌ. Jozepɨyare yagaalaꞌna gyaꞌmwera sɨnna tɨka wɨdaꞌdaasɨ ganɨmaangei kave yawɨraꞌ. \s1 Jozepɨyarɨ gyaꞌmwera wɨmubyaaꞌ. \sr (37:12-36) \p \v 12-17 Kwaaka Sekɨmɨ Jaikopɨmɨre gawaalɨvava jɨlɨkyaawarya yɨꞌdɨvaidaapi Yɨzɨrelɨ Jozepɨyarɨ “Jaꞌmwera tewaanya damwaaihava?” wɨdaka wɨdaasaꞌ. Kudaasaꞌ Jozepɨyai kaanna kaanna Sekɨmɨ sawɨnna baꞌ. Miꞌna baka dara wanganakeꞌ “Weꞌ, nyaꞌmwera pwara mamwaalyɨjɨhava!” Daka wanganamaryɨna. Wanganamaryɨna yadaasɨ aꞌmwe pwai wanganaka wɨdaꞌ “Nɨmɨ jaꞌmweraavɨ wɨꞌnɨwaꞌde ‘Kwaaka Dothanɨ sabanna kaanyaana!’ dɨdaapi.” Sara kudaꞌ Jozepɨyai kaanna wɨna yaꞌ. \p \v 18-24 Badaaꞌnyɨ Jozepɨyarɨ gyaꞌmwera wanganeva dɨneꞌ “Waja yadei yɨnɨkerɨ tamakaana! Tamakawaajɨ ‘Kavɨjɨlɨkei tamakɨwakelyɨra,’ wɨdaathera. Tamakawaajɨ ‘Gamɨre waja nebulyaꞌ daaka!’ daatheꞌna,” dɨneꞌ. Kadɨneꞌ Ruvanɨ sɨraangei “Jozepɨyarɨ yɨvalɨma!” daka “Maramaki jide. Kaviꞌnɨnnyavɨ marirakɨna jidelyɨra,” wɨdaꞌ. Tɨviꞌna kudaꞌ Jozepɨyai yɨꞌmavaawɨna kyaꞌ lɨmwanna yeva gannya baazɨꞌmaꞌnya tewaanyaꞌ yɨraipurasɨꞌna yeva kaviꞌnɨnna kunevɨ yɨrakeꞌ. \p \v 25-30 Jozepɨyai kaviꞌnɨnnyavɨ wɨlaꞌdɨsɨ gyaꞌmwera wapaaya nadaapi Mithɨyanɨ mwaalyara badaapi Juthai gyaꞌmweraavɨ wɨdaꞌ “Neyaꞌmwe Jozepɨyarɨna aꞌmwe saraavɨne mubaana! Nennya neyaꞌmweryaba maramakaannera!” Sara kudaꞌ kaviꞌnɨnnyavɨdaasɨ Jozepɨyarɨ wɨlyabaalyɨ marayɨꞌdɨvaina yeva maramwagiꞌnamaaꞌna yeva kinaaya ata sɨvɨlɨraaina mubeꞌ. Kamubeꞌ Mithɨyanɨ mwaalyara Kwaaka Yɨzɨpɨna makuna yeꞌ. \p \v 31-36 Jozepɨyarɨ gyaꞌmwera jɨlɨkyaawaryai tameva gamɨre tawe maareva Jozepɨyare baazɨꞌmaꞌnyaꞌ tawevɨ maradɨvaina. Maradɨvaina yeva kuvɨnɨmaangerɨ “Baazɨꞌmaꞌnya daꞌ yakɨnɨkeꞌ maaꞌmwosɨ. Jɨwaalɨvaangereꞌ daaka?” wɨdaawɨna yeꞌ. Wɨdaawɨna kyeꞌ Jaikopɨ wanganaka wɨdaꞌ “Yo. Nyɨbwaalɨvaangere baazɨꞌmaꞌnyasɨ. Kavɨjɨlɨkei dawakɨwakerɨnera.” Sara kudaꞌ kale naanga wiadaasɨ Jozepɨyarɨna kɨnna naanga bazɨwɨna yaꞌ. \c 38 \s1 Juthalyɨ Taimaasɨ sawaai kaimɨraayaraarɨ maryei. \sr (38:1-30) \p \v 1-30 Sagaaꞌ Juthai Kainanɨ mwaalyaꞌ kamaaraꞌ gannya aꞌmweꞌ kaimɨraaya daraai dai mɨlaꞌ. Aꞌmwe Ei, sɨraangei Taimaaꞌ kwala maaraꞌ. Kamaaraꞌ gamɨrebwi kayaaꞌnanaangebwi kyaꞌ Gotɨyai “Gamɨ balyaꞌnegaaꞌ wakɨdeinyɨra,” dɨnɨkeꞌna Ei balaꞌ. Kabalaꞌ Juthai kutabanyai Wonanɨmɨ wɨdaꞌ “Aꞌmwe Taimaaꞌ dɨmaaꞌ!” Sara kudaꞌ maarɨna yaka “Kaimɨraayanna waramaryana!” daka kayaaꞌna yaꞌ. Kayaaꞌna yakeꞌna Gotɨyai dɨna “Balyaꞌnegaaꞌ wakɨdeinyɨ.” Miꞌna dɨnɨkevɨ Wonanɨ balɨna yaꞌ. Kabalaꞌ Juthai Taimaavɨ wɨdaꞌ “Navɨka dɨmwaala! Aꞌmwe pwarɨ mamaaꞌnɨnnera! Gɨmaamaangeryawɨnna kaanna wɨna jɨ! Saba dɨmwaai! Nyɨbwaalɨꞌ aaya wɨryaakei Silaa naanga gɨrina kyojɨ gamɨzarɨ dɨmaaꞌnana!” Wɨdɨna kyaꞌ Taimaaꞌ kaanna wɨna yaꞌ. Saꞌ Silaa naanga gɨrina kyaꞌ Juthai “Nyɨbwaalɨvaanga dai gannya gyaꞌmweraalyɨ nabaai nabaladɨka!” daka Silaamɨ “Taimaaꞌ dɨmaaꞌ!” mujaꞌ. Yagaala mujɨ yaka mwaalɨna yakere balaangeꞌ balɨna yaꞌ. Balɨna kyaꞌ Taimaaꞌ kwaasɨ kyaꞌ “Juthai Taimaavɨ ata lɨmwamwaka,” dɨnyɨna yeꞌ. Dɨnyɨna kyeꞌ Taimaaꞌ kaimɨraayaraai pwaraai avaalyagaaꞌ maarɨna yaꞌ. Maarɨna kyaꞌ “Sɨraangei Perezɨ, dɨvidaasai Jeraa,” woꞌnaꞌ. \c 39 \s1 Potipaare aꞌmweꞌ Jozepɨyarɨ yaamɨjɨ wiaaꞌ. \sr (39:1-23) \p \v 1-5 Kwaaka Yɨzɨpɨna Mithɨyanɨ mwaalyara Jozepɨyarɨ makuna yeva Aꞌmwe Potipaarɨna mubyeꞌ. Kwaaka Yɨzɨpɨ saba maremwaalakei Peroyalyɨra. Potipaai Peroyare aꞌmwe naangelyɨra. Gotɨyai Jozepɨyarɨ wɨgaimwanna yada Jozepɨyai gannya wawɨnya nayaa yɨna yaꞌ. Nayaa yɨna yadaasɨ Potipaai dara wanganakeꞌ “Gamɨre wawɨnya tewaanya jɨvanɨka!” Sara daka gannya angasɨ gannya gɨlyɨvɨsajɨ maremwaaiderɨ wɨmwaaihaꞌ. Wɨmwaaihɨna kyaꞌ Gotɨyai Potipaarɨna tewaanna yaꞌ. \p \v 6-9 Jozepɨyai tewaanyai angevɨ wɨlaꞌdɨsɨ Potipaare aꞌmweꞌ “Tewaanyarɨna maarɨma!” daka wɨdaꞌ “Aꞌmwaagaigɨ, avaanna wɨlakadeꞌnanyɨ.” Sara kudaꞌ Jozepɨyai “Aala,” wɨdɨna yaꞌ. “Potipaai gannya gɨlyɨvɨsa maremwaaina yadɨnyainyɨ nyɨmwaaihɨna yaꞌ. Gamɨreꞌgɨnyɨra. Nɨmɨreꞌgɨ daaka! Sara nɨmɨ myɨwɨnera! Sabwi kyaꞌmujɨ Gotɨyai nɨmɨnyɨna sɨmunya kayaaꞌna nanyawɨradɨka!” wɨdɨna yaꞌ. \p \v 10-23 Gazagaasagaaꞌ Potipaare aꞌmweꞌ sana sana wɨdadeꞌ Jozepɨyai “Aala,” sara wɨdaꞌ. Pɨgaaꞌ sara wɨdakei “Nɨmɨre wawɨnya yɨma!” daka angevɨ wɨlaꞌna yaꞌ. Wɨlaꞌna yadɨsɨ Potipaare aꞌmwe gaveꞌ mwaalaka gamɨre baazɨꞌmaꞌnyavɨ lɨmwanna yaka “Kwala nyɨmaaꞌ!” wɨdaꞌ. Sara yaka sara wɨdɨna kyaꞌ Jozepɨyai yɨraipɨvalakɨna yaka lɨkaanya wɨna yaꞌ. Lɨkaanya wɨna kyaꞌ Potipaare aꞌmweꞌ sɨnna tɨka kudavaꞌ wawɨnya wɨdaayadɨvɨsaraavɨ jaka wɨdɨna yaꞌ. “Yɨvɨruyarajɨyai sai kwayagaala nyɨdɨvanɨꞌ. Nɨmɨ ‘Aaka, aaka,’ dɨweꞌnyɨ gamɨ lɨkaanya wɨna yɨwaꞌ. Danganyɨla! Gamɨre baazɨꞌmaꞌnyaꞌ warɨkaagavaakana!” wɨdaꞌ. Sara wɨdaka navɨka mwaalaꞌ. Potipaai gannya angevɨ wɨlaabaka gannya aꞌmweꞌ wɨdakeꞌ kwɨꞌnaꞌ sɨnna tɨka davɨna wiaꞌ. Davɨna kwiaꞌ Jozepɨyarɨ kalavuzavɨ wɨmwaaihɨna yaꞌ. Wɨmwaaihɨna kyaꞌ Jozepɨyai wɨlaꞌdɨsɨ Gotɨyai baihanaꞌdɨsɨ kalavuzavɨ damei Jozepɨyarɨ tewaanya yaꞌ. “Kalavuza mwaaidɨvɨsara pwaraavɨ dɨmaremwaaideigɨnyɨ,” Jozepɨyarɨ wɨdaꞌ. \c 40 \s1 Jozepɨyai kalavuzaraarɨna kɨrɨmɨre waja wɨjɨwakyaaꞌ. \sr (40:1-23) \p \v 1-4 Jozepɨyai kalavuzavɨ mwaaidɨsɨyagaaꞌ pɨgaaꞌ gamɨre wawɨnya wɨdaayadisaraarɨna Aꞌmwe Pero sɨnna tɨka davɨna kwiaꞌ kalavuzavɨ wɨmwaaihɨna yaꞌ. Aꞌmwe pwai Peroyare wapaayajɨ aalyasɨ wɨmaarina yadei, yɨ aꞌmwe pwai Peroyare gɨrɨkula yɨdɨka yadei saraalyɨ Jozepɨyalyɨ kalavuzavɨ mwaaleꞌ. \p \v 5-19 Aꞌmwe pwaraai sawɨsavɨ waja yɨna yagi. Waja yɨna kyagi mwanyavɨ Jozepɨyai wɨlaabɨna kyaꞌ jɨkurɨna mwaalɨna yagɨla “Sawɨsavɨ naarɨmɨ waja yaꞌnyawaaiholyainaalyɨra. Waja bewaja yɨvanɨgolyaꞌna aai nehɨzɨwaakajɨwaka?” wɨdahi. Sara kudahi Jozepɨyai “Nɨmɨre Gotɨyai waja yawɨꞌdelyɨ. Kɨrɨmɨre waja nyɨji! Gotɨyai nyɨjɨwaakadeinyɨ,” wɨdaꞌ. Aꞌmwe pwai Peroyare wapaaya wɨmaarina yadei gannya waja Jozepɨyarɨ wɨdaꞌ “Gɨraipɨwɨla taanya dawaai daꞌ waꞌdɨsɨ nɨmɨ wangamwa. Wangadaari purɨrya yɨꞌnadaasɨ wanganyawaaiheꞌ dahaaꞌ mya mena yimwakeꞌ wangamwa. Mena kyimwaꞌ Peroyare gulyavɨ maramaꞌmwagikɨna yena wɨjaavɨna yɨwana.” Miꞌna kudaꞌ Jozepɨyai wɨdɨna “Waja saꞌ gɨzɨwaakɨ! Taanya dawaai dasaꞌ sawɨta daryaai darɨꞌ saꞌbɨsasɨra. Sawɨta daryaai darɨꞌ kajɨnnojɨ Pero ‘Nɨmɨre wapaaya dɨnyɨmaryaama! Ayaꞌ jɨthera,’ gɨthathera. Gɨmɨ sara yaꞌgɨzɨ nɨmɨnyɨna jawɨꞌdeigɨnyɨ. Yawɨraꞌgɨzɨ ‘Jozepɨyai kayaaꞌnanyaꞌ myakerɨ kalavuzavɨ wɨmwaaihava,’ duthathera.” wɨdɨna. Aꞌmwe pwai Peroyare gɨrɨkula yɨdɨka yadei sara wɨꞌnaka Jozepɨyarɨ wɨdaꞌ “Nabaai nɨmɨ waja yaꞌnyawaaihe. Soigɨlya dawaai daꞌ kinya yɨlamarina yɨvanɨgeinyɨ. Soigɨlya aaya aꞌbanyavɨ gɨrɨkula ge ge mihɨnɨke yusara gɨrɨkula dapanadaapi baihanakeinyɨ,” wɨdaꞌ. Tɨviꞌna kudaꞌ Jozepɨyai “Gɨmɨre wajaꞌ gɨzɨwaakɨ! Soigɨlya akwalamwai sawɨta daryaai darɨꞌ saꞌbɨsasɨra. Sawɨta daryaai darɨꞌ kagɨzɨnnojɨ Peroyai yɨsarɨ wɨla tɨdavojɨ gɨmɨnyɨ pɨgaaꞌ wɨla kamaragɨrɨdavojɨ yusara gɨnɨpɨꞌdeigɨnyɨ,” wɨdaꞌ. \p \v 20-23 Sawɨta daryaai darɨꞌ kajɨnnaꞌ Peroyai gannya wawɨnya wɨdaayadɨvɨsaraavɨne tɨka munne yaꞌ. Sagaaꞌ Jozepɨyai sara wɨdakeꞌna Pero sara yaꞌ. Aꞌmwei gamɨre wapaaya wɨmaarina yaderɨna jaka wɨdɨna yaka “Gɨmɨre wawɨnya sɨnnawɨnyaꞌ jɨ!” wɨdaꞌ. Aꞌmwei gamɨre gɨrɨkula yɨdɨka yaderɨ wɨla mararɨdavaꞌ. Peroyare wapaaya wɨmaaryadei gannya wawɨnya yɨna yada Jozepɨyarɨna Peroyarɨ mujaka navɨka mwaalaꞌ. \c 41 \s1 Jozepɨyai Peroyare waja wɨjɨwaakɨna yaaꞌ. \sr (41:1-36) \p \v 1-8 Kwarame pɨrɨwaai kwavɨlavaꞌ sawɨta pɨrɨkɨ Pero waja pɨrɨwaai yaꞌnaꞌ. Yaꞌnyɨna yaka mwanyavɨ kave yɨdaakuna kyaꞌ aꞌmwe kwai aꞌmwe kɨrɨꞌ waja sawaarɨna kunnakai mamwaalyaꞌ. \p \v 9-13 Kunnakei mamwaalyɨ kyaꞌ Peroyare wapaaya wɨmaaryadei Peroyarɨ wɨdɨna “Dahaasagaaꞌ Jozepɨyarɨna yawɨꞌmwa. Nɨmɨjɨ gɨmɨre gɨrɨkula yɨdɨka yadelyɨ sainaarɨna sɨnna tɨka kagɨthavaꞌ kalavuzavɨ maranehɨmwaaihagɨ. Sawɨta pɨgaaꞌ waja yaꞌnɨgolyainaalyɨra. Jozepɨyai Yɨvɨruyarajɨyai saba mwaalaka naarɨmɨre waja nehɨzɨwaakaꞌ. Nehɨthaꞌ ‘Pero “Gɨmɨre wawɨnya sɨnnawɨnyaꞌ jɨ!” gɨthathera,’ sara nyɨdaꞌ. Gɨrɨkula yɨdɨka yaderɨ ‘Pero wɨla maragɨrɨdavadera,’ wɨdaꞌ. Gamɨre yagaala nebulyasɨra. Sara nehɨthakeꞌ sara yagɨ,” wɨdɨna yaꞌ. \p \v 14-24 Aꞌmwe naangei Pero Jozepɨyarɨna wɨdasaabɨna yaꞌ. Wɨdasaabɨna kyaꞌ Jozepɨyai maryaata wɨrɨꞌnyɨna yaka kwaabɨhannya tewaanya baazɨꞌmaꞌnya tewaanya mariraꞌnyɨna yaka buladaaꞌna yaꞌ. Buladaaꞌna yadɨsɨ Pero wɨdaꞌ “Nɨmɨ waja yaꞌnyawaaiheꞌ aꞌmwe yuyara aꞌmwe yuya manyɨjɨwaaꞌ. Gɨmɨnyɨna ‘Waja yaꞌnadɨvɨtanna wɨdadelyɨra aꞌmwe sai,’ nyɨdɨwaꞌ pwai.” Sara kudaꞌ “Nɨmɨre Gotɨyai gɨmɨre wajaꞌna nayaa gɨzɨwaakadera,” wɨdaꞌ. Pero Jozepɨyarɨ wɨdɨna “Waja dasaꞌ Aalya Naayɨlɨ aalɨmaangevɨ daaꞌderi bulɨmakaawoya wapemɨnnaka daraai daraai daraai dalyara aalyavɨdaasɨ bilaawɨna yawaaihaꞌ. Bilaawɨna yeva bulɨmakaawoyara kurɨya mudɨꞌmɨlanyɨna yadaapi bulɨmakaawoya maalɨka daraai daraai daraai dalyara aalyavɨdaasɨ bilaawɨna yeva bulɨmakaawoya naangeraavɨ maalɨkera tɨka bilanyɨna yawaaihaꞌ. Nyɨna kyawaaihaꞌ nɨmɨ dɨkaaꞌna yena nabaai se waꞌmwarena yaꞌne waja pɨrɨꞌ yaꞌnyawaaihe. Witɨyagɨnyaꞌ gave pɨrɨꞌnanyavɨ sɨla naanga dawaai dawaai dawaai dasa yɨꞌnɨwakengɨ banganakeinyɨ. Sɨla tewaanya pɨnɨ dɨvidaasɨ yɨꞌnyɨna. Yɨꞌnyɨna yaka kuzɨꞌnya warɨke witɨzɨla sɨnnawɨnya tewaanya yɨꞌnɨwakengɨ maranyɨna yadaapi banganakeinyɨ. Wajawaai sara yaꞌnɨwa,” wɨdɨna yaꞌ. \p \v 25-36 Pero miꞌna kudaꞌ Jozepɨyai wɨdaꞌ “Wajawaai pɨrɨwaai sara yɨwaanya kɨrɨꞌ avaala gɨzɨwaakɨma! Bulɨmakaawoyaraavɨna yaꞌnɨwaaꞌnajɨ witɨzɨlaꞌna yaꞌnɨwaaꞌnajɨ avaaiyagaala gɨthɨdera. Gotɨyai dɨvi sara yadeꞌna sara gɨzɨwaainɨvanɨka giwɨriwaꞌ. Kwarame dawaai dawaai dawaai daꞌ wavɨlaꞌdaawojɨ Yɨzɨpɨ dava wapaaya naanga waradevanyɨra. Kwarame dawaai dawaai dawaai daꞌ kwavɨlavojɨ kwarame dawaai dawaai dawaai daꞌ sagaaꞌ mɨjɨka dɨvalyidevanyɨra wapaaya mwaryadozɨ. Nɨmɨre yagaala dɨweꞌna ‘Dahaaꞌ aꞌmwe sɨduꞌnakei aꞌmweraavɨ kwarame tewaanyagaaꞌ wɨdasaawɨna “Mɨjɨkegaaꞌnana wapaaya naanga kanyɨjaavapɨjɨ angengɨ marikwakɨna yɨdera,” dada yaderɨ dumwaaihya! Sara kyaꞌgɨzɨ mɨjɨkegaaꞌ wapaaya tɨka nyaꞌne waradegaakɨra sagaaka.’ ” \s1 Peroyai Jozepɨyarɨ Yɨzɨpɨ maremwaaiderɨ wɨmwaaihɨna yaaꞌ. \sr (41:37-57) \p \v 37-45 Peroyai Jozepɨyarɨ wɨdaꞌ “Gotɨyai gamɨre sɨmunya gɨzaavaꞌ. Nɨmɨre wawɨnyasɨ Yɨzɨpɨ kwaakesɨ dɨmaremwaaidera.” Sara wɨdaka gannya ataka magalabwapaina yaka “Nɨmɨre wawɨnya yadelyɨra,” daka Jozepɨyare asarɨ ataka yɨhɨna yaꞌ. Nabaai baazɨꞌmaꞌnya tewaanya marawɨbaazɨꞌmakuna yaka nɨgwia golɨya mararɨnna yaꞌ Peroyai. Mararɨnna yaka Yɨzɨpɨ mwaalyaꞌ aꞌmwe nawɨꞌnyaꞌ Jozepɨyarɨ balaangeꞌ wɨmaarina yaꞌ. Aꞌmwevɨne yayaꞌ Aazanaatɨ woꞌnɨkesɨ. \p \v 46-57 Jozepɨyai kwarame 30 kwavɨlavaꞌ sagaaꞌ Peroyare wawɨnya yaꞌnei yɨmaꞌnaꞌ. Kwarame tewaanya dawaai dawaai dawaai daꞌ sagaaꞌ wavɨlaꞌdaaꞌnyɨ anga yuyaba wapaaya naanga marikwakɨna. Marikwakɨna kyaꞌ kwarame dawaai dawaai dawaai daꞌ sagaaꞌ mɨjɨka naanga yɨmaꞌnaꞌ. Mɨjɨka naanga kyɨmaꞌnaꞌ sabanyara Peroyarɨ wapaayanna jaka wɨdɨna. Jaka wɨdɨna kyeꞌ Pero wɨdaꞌ “Jozepɨyaryawɨnna dɨwila! Gamɨ sara yɨhɨthatheꞌ sara jɨla!” Jozepɨyai aꞌmweraavɨ wɨꞌnaka anga tɨka wapaaya wakadɨvɨsavɨ basamakwina yaka wapaaya mubɨna yaꞌ aꞌmwe Yɨzɨpɨ mwaalyaraavɨne. Nabaai kwaaka yuyabanna mɨjɨka naanga waꞌdɨsɨ pɨbanyara “Nemɨ Yɨzɨpɨ saba wapaaya mubaana!” dɨneva bɨna yeva wapaaya mubɨna yeꞌ Jozepɨyarɨ. \c 42 \s1 Jozepɨyarɨ gyaꞌmwera Yɨzɨpɨna wɨna yeva wapaaya mubyaaꞌ. \sr (42:1-25) \p \v 1-5 Kainanɨ kwaaka wapaaya mwaryadɨsɨ “Kwaaka Yɨzɨpɨ wapaaya warɨꞌ,” dɨdaapi Jaikopɨ wɨꞌnyɨna. Sara wɨꞌnyɨna yaka gawaalɨvaangeraavɨ wɨdaꞌ “Kwaaka Yɨzɨpɨ sabanna wopɨjɨ wapaaya dɨmubyideihɨlyɨra.” Miꞌna wɨdaka “Bejaminɨ wɨryaakei nyɨbwaalɨꞌ nabaladɨka! Dava mwaaladelyɨra,” daka Jozepɨyarɨ gyaꞌmwe ata yuyɨraai darera gavera wɨdasaawɨna kyaꞌ kaanna wɨna yeva Yɨzɨpɨna yɨꞌmavaawɨna yeꞌ. \p \v 6-7 Gyaꞌmwera Yɨzɨpɨna yɨꞌmavaawɨna yeva Jozepɨyaryabanna wɨna yeva “Aꞌmwe naangeigɨ,” deva gɨꞌduꞌna yeꞌ. Gɨꞌduꞌna kyeꞌ Jozepɨyai dara wanganakeꞌ “Ai, sara nyaꞌmwera dava damwaaihaꞌ.” Miꞌna dɨna kyaꞌ “Jozepɨyalyɨra,” majara “Yɨzɨpɨyalyɨra,” dɨneꞌ kumɨzara. Jozepɨyai “Nɨmɨ kwaasɨ yagaala wɨdɨma!” daka maangeꞌbɨꞌ wɨdɨna “Gawɨdaasaihɨlaꞌ!” wɨdɨna yaꞌ. Gyaꞌmwera “ ‘Wapaaya mubaana!’ dona Kwaakabanne yayaꞌ Kainanɨdaasainera,” wɨdɨna yeꞌ. \p \v 8-17 Jozepɨyai gannya wajaꞌne gyaꞌmweraavɨna yawɨraka wɨdaꞌ “ ‘Nemɨ kwaaka kuka maraana!’ deva dava sarɨmɨ bwangamwaava.” “Arɨkawɨnyɨra. Aꞌmwe naangeigɨ, ‘Wapaaya mubya yaana!’ dona bonanyɨra. Kainanɨ mwaalyare gawaalɨvaanga atɨraai sɨvɨla purɨdaasɨ pwaraalyɨyainera. Wɨryaakei ganɨmaangelyɨ mwaaihi. Neyaꞌmwe pwai balaꞌ.” Sara kudeꞌ Jozepɨyai wɨdɨna “Sarɨmɨnyɨna yaamɨjɨ yɨhyɨdeinyɨ. Davanna sarɨmɨre wɨryaakei mabi kyojɨ davadaasɨ mwɨyɨ jideihɨlyɨ. Gave pwai kaanna wɨna yojɨ wɨryaakerɨ wɨjɨmaꞌnaawɨna yadelyɨra. Sarɨmɨ pwaihi kalavuzavɨ dɨmwaalyide. ‘Sarɨmɨre yagaala kwaasɨ nyɨdeꞌ,’ daꞌmujɨ sɨmunyaꞌ sarɨmɨnyɨna ‘Damakaanyara bɨvanɨgava,’ yawɨrɨdeinyɨra.” Miꞌna wɨdaka kalavuzavɨ yuyara wɨmwaaihɨna yaꞌ. \p \v 18-25 Sawɨta pɨryaaina kajɨnnaꞌ Jozepɨyai wɨdɨna “Nɨmɨre dɨwɨjaꞌna jide. Gave pwai kalavuzavɨ mwaalanneꞌneꞌna pwara wapaaya sarɨmɨre kɨnɨdakaavɨne makuna yɨpɨꞌdengɨra. Wɨryaakerɨ kanyɨmakabapɨjɨ sarɨmɨre yagaalyaꞌ yawɨrɨdeinyɨra. Sara kyawɨraꞌmujɨ mabalyɨ jideihɨlyɨra.” Jozepɨyai Yɨzɨpɨ yagaala wɨdadaaꞌnyɨ pwai maridɨna kyaꞌ Jozepɨyarɨ gyaꞌmwera kunnya yagaala dɨneꞌ “Negwaalaanga Jozepɨyarɨna kayaaꞌna yo. Gamɨ kɨnna dadaasɨ wanganona nemɨ dɨragɨnna mwaaloꞌna dahaaꞌ Gotɨyai nemɨnyɨneꞌ kayaaꞌna neyɨvanɨꞌ.” Aꞌmwe Ruvanɨ gyaꞌmweraavɨ wɨdaꞌ “Nɨmɨ yɨhɨthe ‘Mɨgɨnyarɨne kayaaꞌnanyabwi mipɨnera!’ Kyɨhɨtheꞌ mwɨꞌnyɨjeꞌ.” Ruvanɨ sara kudaꞌ Jozepɨyai mwasawɨnna kaanna bwalyuna yaka kɨnna dɨna. Kɨnna dɨna yaka Sɨmɨyanɨmɨ maaraka wɨla pwɨyɨna. Wɨla pwɨyɨna yaka wɨdaayaderɨ kave wɨdɨna “Wapaaya kumɨre gɨlya dɨmaramihya! Aꞌmwe gei gere nɨgwia gannya gɨlyavɨ dɨmihya! Nabaai wapaaya tusavɨne dumaari!” Sara wɨdɨna kyaꞌ sara yaꞌ. \s1 Jozepɨyarɨ gyaꞌmwera Kainanɨ ayahi wɨna yaaꞌ. \sr (42:26-38) \p \v 26-28 Jozepɨyarɨ gyaꞌmwera wapegɨlya maareva jɨlɨkyaawarya dogiyaraavɨre bulevɨ aꞌba yɨlamarakɨna yeva angebanna kaanna makuna yeꞌ. Kaanna makuna kyeꞌ pɨba waꞌmwaresaba aꞌmwe pwai “Nɨmɨre jɨlɨkyaawaryarɨne wapaaya wɨmaarima!” daka gannya wapegɨlyaꞌ maarɨna yaka wɨlyaꞌ maryaaꞌna. Maryaaꞌna yaka dara wanganakeꞌ “Ai, wapaaya aꞌba nɨmɨre nɨgwia darɨka! Ai, nɨgwia da aai mihɨwaka!” Sara daka gyaꞌmweraavɨ wɨdaꞌ “Nɨmɨre nɨgwia gɨlyavɨ minnarɨꞌ.” Tɨviꞌna kudaꞌ yuyara lɨka yɨna yeva dɨneꞌ “Gotɨyai baarɨꞌ neyɨwaka?” \p \v 29-38 Kwaaka Kainanɨna bɨna yeva kuvɨnɨmaanga Jaikopɨmɨ sara yesaꞌ sara wɨdɨna. Miꞌna wɨdɨna kyeꞌ Jaikopɨ wɨdaꞌ “Jozepɨyai mamwaalyɨꞌ. Sɨmɨyanɨ mamwaalyɨꞌ. Dahaaꞌ sarɨmɨ ‘Bejaminɨmɨ makuna yaana!’ dapɨjɨ makuna jideꞌ daaka! Savɨ kale nyɨwaka. Bejaminɨ mwaalana!” Sara kudaꞌ Ruvanɨ ganɨmaangerɨ wɨjaaꞌ “Bejaminɨmɨ nyɨjaama! Maremwaalɨdeinyɨ. Aya gɨmɨnyawɨnna mulaabi kyaꞌmujɨ nyɨbwaalɨvaangeraarɨ dɨramakya!” Wiꞌna kudaꞌ Jaikopɨ “Nyɨbwaalɨvaangelyɨ mwikanera!” wɨdaꞌ. \c 43 \s1 Jozepɨyarɨ gyaꞌmwera Yɨzɨpɨ yagalaawɨna yaaꞌ. \sr (43:1-34) \p \v 1-14 Wapaaya Yɨzɨpɨ sabadaasa miꞌna nyɨna kyeꞌ kuvɨnɨmaangei wɨdaꞌ “Sarɨmɨ ayahi dɨwila! Wapaaya pɨnɨ dɨnemubyɨla!” Juthai wɨdaꞌ “Bejaminɨjɨ muyɨ kyawaajɨ aꞌmwei wapaaya manemubi neyadera.” Tɨviꞌna kudaꞌ kuvɨnɨmaanga Yɨzɨrelɨ navɨka mwaalɨna yaka pɨgaaꞌ wɨdaꞌ “Wikɨra. Wɨryaakelyɨ dɨwila! Nabaai yanga wɨjaayaꞌne wɨmaarina, nɨgwia aya sarɨmɨre gɨlyavɨ mihakɨnɨke Yɨzɨpɨ mwaalyarɨ dumaari! Nɨgwia navɨka yɨwaꞌdɨke dɨngaka? Nɨgwia pɨnɨ maarapi wapemubyaꞌna dɨmakwi! Dahaaꞌ yarai dɨwi!” \p \v 15-24 Yɨzɨrelɨ sara wɨdakeꞌ sara yeꞌ. Yɨzɨpɨ sabanna Jozepɨyaryabanna kabeꞌ Jozepɨyai Bejaminɨmɨ wanganna. Miꞌna wanganaka gannya angevɨ mwaaiderɨ wɨdaꞌ “Tɨka munne naanga jovɨrava! Sɨrɨgwajagaaꞌ aꞌmwe darari naadera.” Jozepɨyai sara kudaꞌ aꞌmwe pwai tɨka wapaaya yovɨravaꞌ. Jozepɨyare angevɨ gyaꞌmwera davaabɨna yeva lɨka yɨna yeva wɨdaayaderɨ wɨdeꞌ “Kɨgaaꞌ nemɨre gɨlyavɨ nɨgwia mihakɨwaꞌdɨkei mwanganyɨwaꞌdo. Nɨgwia sa aya maaꞌmwo. Nabaai nɨgwia pɨnɨ maarona wapaaya pɨnɨnna mubaathera.” Wiꞌna kudeꞌ Jozepɨyare angevɨ maremwaaidei wɨdaꞌ “Lɨka mipɨnera! Kɨgaaꞌ sarɨmɨre nɨgwia maaꞌmwaꞌde. Gotɨyai nɨgwia pɨnɨ sarɨmɨre gɨlyavɨ dahamihakɨwaꞌdɨꞌ?” Wɨdɨna yaka Sɨmɨyanɨmɨ kalavuzavɨdaasɨ maarɨna kyaꞌ aꞌmwe yuyara angevɨ marasaabɨna yeꞌ. \p \v 25-34 Gyaꞌmwera angevɨ wɨlaꞌdapi sɨrɨgwajagaaꞌ Jozepɨyai wɨlaabɨna kyaꞌ gyaꞌmwera “Aꞌmwe naangeigɨ,” wɨdɨna yeva gɨꞌduꞌna yeva wapaaya waburya yanga wɨjaavɨna. Yanga wɨjaavɨna kyeꞌ Jozepɨyai wɨdaꞌ “Sarɨmɨnyɨ sɨrɨnɨmaangei tewaanya damwaalɨꞌ?” “Tewaanya mwaalɨꞌ,” wɨdɨna yeva gɨꞌduꞌna yeꞌ. Gɨꞌduꞌna kyeꞌ Jozepɨyai Bejaminɨmɨ wanganaka wɨdaꞌ “Sarɨmɨre wɨryaakelyɨ kabɨwaaꞌ yɨhwangamwa.” Jozepɨyarɨ kale wiadaasɨ Bejaminɨmɨ wɨdaꞌ “ ‘Gotɨyai tewaanna gyadeigɨnyɨ,’ gɨthɨma!” wɨdaka yarai gavinyaba wɨladaaꞌna yaka kɨnna maredɨna. Kɨnna maredɨna yaka gannya sɨnnyɨꞌ aalya yɨnyɨna yaka ayawɨnna wɨlaabɨna yaꞌ. Jozepɨyai “Nemɨ naana!” daka sɨraangei pimagɨ wɨmwaaihɨna wɨryaakei pimagɨ wɨmwaaihɨna kutabanyara nayaa wɨmwaaihɨna yaꞌ. Wɨmwaaihɨna yaka wapaaya jaapaina yaka pwaraavɨ kɨbangwa wina, Bejaminɨmɨ wapaaya naanga wina yaꞌ. Sara yɨna kyaꞌ gyaꞌmwera kumɨre gaidaaꞌna wanganna wapaaya naanga Bejaminɨmɨ wina yakeꞌ wanganeva atɨka maruꞌnaꞌna yeꞌ. \c 44 \s1 Jozepɨ yaamɨjɨ kyaaꞌ gyaꞌmwera tewaanya yaaꞌ. \sr (44:1-34) \p \v 1-9 Kɨdaraka miꞌna kaneꞌ Jozepɨyai gannya wawɨnya wɨdaayaderɨ wɨdɨna “Kumɨre gɨlyangɨ wapaaya dɨmaramihya! Aꞌmwera nɨgwia gannya gɨlyangɨ dɨmihya! Aꞌmwe pwarevɨ sara ja! Aꞌmwe pwarevɨ sara ja! Nabaai nɨmɨre maaꞌgula tewaanya naangeꞌ wɨryaakere gɨlyavɨ dɨmaramihya!” Sara wɨdɨna kyaꞌ wɨdaayadei sara yaꞌ. Mwanyagaaꞌ Jozepɨyarɨ gyaꞌmwera yagalyaꞌmakuna. Yagalyaꞌmakuna kyeꞌ Jozepɨyai wɨdaayaderɨ wɨdaꞌ “Aꞌmwe saraavɨ dɨmɨjaahala! Mɨjaahaina yaꞌgɨzɨ dara dutha! ‘Nɨmɨre aꞌmwe naangere maaꞌgula tewaanya naangeꞌ kuka kyɨwaakɨra.’ ” Wɨdaayadei kaanna kaanna wɨna yaka mɨjaahalaka Jozepɨyai wɨdakeꞌ sara wɨdaꞌ. Sara kudaꞌ Jozepɨyarɨ gyaꞌmwera wɨdeꞌ “Aawa. Maaꞌgula sai mamaariwo. Pware gɨlyavɨ maaꞌgulyai wanganaꞌgɨzɨ gamɨzai dɨramakɨdelyɨra. Nabaai nemɨ yuyaina gɨmɨre aꞌmwe naangere wawɨnya wɨdayadaanyaina yɨmaꞌnaadeinera.” \p \v 10-17 Jozepɨyarɨ wɨdaayadei wɨdaꞌ “Maaꞌgula sarɨ kuka maaꞌmwaka gavei wɨdaayadei yɨmaꞌnadelyɨ. Sarɨmɨ pwaihi kaanna dɨwila!” Miꞌna wɨdaka kumɨre gɨlyangɨ wanganna wanganna yaka Bejaminɨmɨre gɨlyavɨ maaꞌgulyaꞌ daapɨna yaꞌ. Daapɨna kyaꞌ Jozepɨyarɨ gyaꞌmwera kale kwiaꞌ lɨka yɨna yeꞌ. Lɨka yɨna yeva Jozepɨyaryawɨnna ayɨna kaanna wɨna yeva kale wiadaasɨ sagaaꞌ gɨꞌduꞌna yeꞌ. Gɨꞌduꞌna kyeꞌ Jozepɨyai wɨdɨna “Sarɨmɨ sara yɨvanɨgasaꞌna nɨmɨ sɨduꞌnakeinyɨ yawɨꞌdɨnyainyɨra. Daꞌ baaꞌna yɨwaatavaka?” Wiꞌna wɨdɨna kyaꞌ Juthai wɨdaꞌ “Nemɨ yagaala berɨꞌ gɨthaazɨwona? Nemɨ kayaaꞌna yɨvanɨgoꞌ dahaaꞌ gɨmɨre wawɨnya gɨthayadaanyaina yɨmaꞌnaadera.” Sara kudaꞌ Jozepɨyai wɨdɨna “Arɨkawɨnyɨra. Nɨmɨre maaꞌgulyaꞌ kuka maaꞌmwakei gavei nɨmɨre nyɨdaayadei yɨmaꞌnadera. Aꞌmwe pwara kuvɨnɨmaangeryawɨnna ayahi kaanna wɨna yɨpɨꞌdera.” \p \v 18-34 Miꞌna wɨdɨna yakegaaꞌ Juthai wɨdaꞌ “Bejaminɨmɨne nenɨmaangei yɨlaaya naanga marivanɨka. Kwarame kwalaalya naanga kwavɨlavaꞌ sagaaꞌ neyaꞌmwe Jozepɨyai pwai mɨka. Sagaaꞌ yuyagaaꞌ nenɨmaangerɨ kale wiaꞌ. Dahaaꞌ Bejaminɨmɨ kamaaraꞌgɨzɨ nenɨmaangei balɨna yadelyɨra. ‘Bejaminɨ kaanna wɨna yade,’ daꞌgɨzɨ nɨmɨ dava mwaalaꞌmujɨ wawɨnya gɨthaayadɨnyainyɨ yɨmaꞌnɨdeinyɨra. Bejaminɨ kaanna muyɨ nyadɨka! Nɨmaamaangeryawɨnna aya muyɨ yadɨ mwaalɨna yɨdeinyɨra.” \c 45 \s1 Jozepɨyai gyaꞌmweraavɨ “Jozepɨyainyɨra,” wɨjaaꞌ. \sr (45:1-28) \p \v 1-15 Juthai sara kudaꞌ Jozepɨyai kale naanga wiadaaꞌnyɨ wɨdaayadɨvɨsara yuyaraavɨ mwasawɨnna wɨdasaawɨna. Wɨdasaawɨna yaka kɨnna naanga maredakerɨ Yɨzɨpɨ mwaalyara wɨꞌnyɨna. Kadɨka wɨꞌnyɨna kyeꞌ Jozepɨyai gyaꞌmweraavɨ wɨdɨna “Jozepɨyainyɨ. Nɨmaamaangei nayaa kuna damwaalɨꞌ?” Sara wɨdɨna kyaꞌ gyaꞌmwera atɨka maruꞌnaꞌna yeva yagaala majara navɨka yɨna. Navɨka yɨna kyeꞌ wɨdɨna “Mithɨyanɨ mwaalyaraavɨ kanyɨmubeꞌ kumɨzara Yɨzɨpɨna nyɨmakwaweꞌ. Sarɨmɨ sara nyesaihi dahaaꞌ kave dɨmwaalyi! ‘Nemɨ kayaaꞌna naangeina,’ majɨ jideꞌna Gotɨyai ‘Kumɨ nabalapɨdɨka!’ daka sarɨmɨnyɨna waasɨna nyaꞌ. Waasɨna nyaka ‘Kwaaka Yɨzɨpɨ yuyaba dɨmaremwaaideigɨnyɨra,’ nyɨdɨnɨkeinyɨra. Wapaa kunegaaꞌ kwarame pɨrɨwaai kwavɨlavaꞌ kwarame dawaai dawaai daꞌ wavɨlavadengɨ. Nɨmaamaangeryawɨnna yarai dɨwila! Dara duzi! ‘Nɨmwai gɨmɨnyɨ kɨnɨdakaavihɨrɨjɨ gɨmɨre gɨlyɨvɨsajɨ Yɨzɨpɨna dɨmakwona!’ sara duzi! Wapaaya kunegaaꞌ maremwaaina yɨhyɨdeinyɨra. ‘Gamɨ Jozepɨyalyɨra,’ miꞌna yawɨꞌmwaava. Naangeꞌ yɨhɨthɨwana.” Miꞌna wɨdɨna yaka Bejaminɨmɨ galamujɨꞌna yaka kɨnna maredɨna yaka gyaꞌmwe pwaraavɨ galamujɨꞌna, kɨnna maredɨna yaꞌ. \p \v 16-28 Yɨzɨpɨya aꞌmwe naangei Peroyai “Jozepɨyarɨ gyaꞌmwera mena bɨna yɨwaaꞌ,” wɨꞌnaka yɨlaaya yɨna yaꞌ. Yɨlaaya yɨna yaka Jozepɨyarɨ wɨdaꞌ “Jaꞌmweraavɨ dara dutha! ‘Kaarɨzɨya (kaareꞌbɨsa) dɨmaaryi! Kwaaka Kainanɨna ayahi dɨwila! Sabadaasɨ sɨrɨnɨmaangelyɨ sarɨmɨrejɨ sangɨ nɨmɨnyawɨnna dava dɨmakabyidengɨra,’ dutha!” Pero sara kudaꞌ Jozepɨyai kwaabɨhannya baazɨꞌmaꞌnya wapaaya tusavɨ nɨgwɨyaꞌne wɨmaarina yaka Bejaminɨmɨne nɨgwia naanga baazɨꞌmaꞌnya pɨjaakuna wɨmaarina. Wɨmaarina yaka nabaai wapaaya jɨlɨkyaawarya ganɨmaangarɨne yaasɨna. Yaasɨna kyaꞌ gyaꞌmwera Kainanɨna ayɨna wɨna yeva Jaikopɨmɨ Jozepɨyarɨna wɨdeꞌ. Jozepɨyarɨna kudeꞌ Jaikopɨ balyengɨꞌnaꞌ. Balyengɨꞌnaka wɨdaꞌ “Saꞌ nebwina mɨka.” Kaarɨzɨya Jozepɨyai yasaabɨna yake wanganaka wɨdaꞌ “Nebulyasɨra. Jozepɨyai kwaihwaainakei mwaalɨꞌ. Nɨmɨ wanganaawɨma! Miꞌna wanganaꞌmujɨ dɨvi balɨdeinyɨra,” wɨdaꞌ Jaikopɨ. \c 46 \s1 Jaikopɨnɨdaka Yɨzɨpɨ sabanna kaanna wɨyaaꞌ. \sr (46:1-34) \p \v 1-4 Yɨzɨrelɨ gannya gɨlyɨvɨta yuya maarɨna yaka anga Bɨyazivana yɨꞌmavaawɨna yaka jɨlɨkyaawarya Gotɨyarɨna dɨka yɨraꞌna yaꞌ. Yɨraꞌna kyaꞌ Gotɨyai wɨdaꞌ “Gotɨyainyɨra. Gɨmaamaanga Aazakɨ yɨlaaya nyɨmaryaꞌ. Kwaaka Yɨzɨpɨ sabanneigɨ lɨka minnera! Saba gɨmɨreraavɨ kwala naangera dɨragɨnyara wɨmwaaihɨna yɨdeinyɨra. Gɨmɨjɨ wawakadeinaalyɨra. Nabaai gɨmɨ balaꞌdaaꞌgi Jozepɨyai gɨmɨnyaba mwaaladelyɨra. Wɨla pɨgaaꞌ ayɨna byaꞌneihɨrɨ yɨhɨmwaaihɨdeinyɨra,” wɨdaꞌ. \p \v 5-27 Bɨyazivadaasɨ Yɨzɨpɨ sabanne Jaikopɨjɨ gawaalɨvava garaayava sa kaanna wɨna yeꞌ. Yɨzɨpɨ sabanna yɨꞌmavaaweva aꞌmwe daraai dalyaraavɨre ata sɨvɨlɨraai yaka pware atɨraai yuya mwaaleꞌ. (Yuya 70 mwaaleꞌ). \p \v 28-34 Jaikopɨ Jutharɨ wɨdasaawɨna “Jozepɨyaigɨ Kwaaka Gozanɨ wɨraꞌnaka!” Jozepɨyai wɨjɨmaaꞌnyɨna kyaꞌ galamujɨꞌnyɨna yagɨla kɨnna maredɨnagi. Kamaredɨnagi ganɨmaangei wɨdaꞌ “Gwangamweinyɨ dahaaꞌ yɨlaaya yɨna, nayaa balɨdeinyɨra.” Jozepɨyai kumɨzangɨ wɨdaꞌ “Nɨmɨ kaanna waanyɨna yaꞌmujɨ Peroyarɨ wɨdɨna yɨdeinyɨra. ‘Jɨlɨkyaawaryajɨ kaimɨraavɨzɨmyajɨ nɨmɨre sa bamwaaihava.’ Sarɨmɨ dara duzi! ‘Nemɨ jɨlɨkyaawarya yɨꞌdɨvaidaanyainera.’ Yɨzɨpɨ mwaalyara jɨlɨkyaawaryaraavɨna yɨlaaya myadɨvɨsarera. Yɨꞌdɨvaidɨvɨsaihi mwaaidapi Peroyai ‘Gozanɨ kwaaka tewaanyaba dɨmwaalyɨla!’ yɨhɨthathelyɨra.” \c 47 \s1 Jaikopɨnɨdaka Peroyarɨ angyɨrɨꞌmaata yaaꞌ. \sr (47:1-12) \p \v 1-6 Jozepɨyai gyaꞌmweraavɨ miꞌna wɨdaka Peroyaryawɨnna kaanna wɨna yaka wɨdaꞌ “Nɨmaamaangelyɨ nyaꞌmwerajɨ sara Kwaaka Gozanɨ mwaaihaꞌ.” Jozepɨyai Peroyarɨ wɨdakegaaꞌ gyaꞌmwera aꞌmwe daraai daraai dalyara Peroyare angevɨ mwaaleꞌ. Kamwaaleꞌ Peroyai wɨdɨna “Bewawɨnya yadɨvɨtaihɨlaka?” Sara kudaꞌ kumɨ wɨdeꞌ “Nenɨmaangei jɨlɨkyaawarya kyɨꞌdɨvalaꞌ nabaai nemɨ sara yɨꞌdɨvaidaanyainera. Kwaaka Kainanɨ nemɨre jɨlɨkyaawaryaraavɨne wapaaya mwarika. ‘Kwaaka Gozanɨ saba dɨmwaalyɨla!’ kanedaꞌgɨzɨ saba mwalaadennera.” Miꞌna kudeꞌ Peroyai Jozepɨyarɨ wɨdaꞌ “Gɨmaamaangelyɨ jaꞌmwerajɨ saraavɨ dutha! ‘Kwaaka Gozanɨ tewaanyaba dɨmwaalyɨla!’ ‘Wawɨnaangera pwara damwaaihava!’ daꞌgɨzɨ ‘Peroyare jɨlɨkyaawarya jɨꞌdɨvalyɨla!’ duthana!” \p \v 7-12 Miꞌna dɨnagɨlyagaaꞌ Jozepɨyai ganɨmaangerɨ wɨjɨmaaꞌnyɨna yaka kaanna bɨna. Kaanna bɨna kyagi Peroyai Jaikopɨmɨ wanganaka wɨdaꞌ “Kwarame gara gara gwavɨlavaka?” Sara kudaꞌ Jaikopɨ wɨdaꞌ “Aꞌmwe neinyɨ kwarame naanga naanga (130) nyavɨlavaꞌ.” Wiꞌna wɨdaka “Kwarame kwalaalya gɨmɨ tewaanna mwaaihɨna gyathe Gotɨyai.” Sara wɨdaka sabadaasɨ kaanna wɨna yaꞌ. Nabaai Jozepɨyai kaanna wɨna yaka kwaaka tewaanyaba ganɨmaangelyɨ gyaꞌmwerajɨ saraavɨne wɨjaavɨna yaka wapaaya kumɨnyɨne wɨjaavɨna yaꞌ. \s1 Aꞌmwe yuyarajɨ samɨlɨka Jozepɨyarɨ wapaaya mubyaaꞌ. \sr (47:13-26) \p \v 13-26 Sagaaꞌ Kwaaka Kainanɨ Kwaaka Yɨzɨpɨ sabanyaai wapaaya kunegaakɨra. Aꞌmwemɨlɨka Jozepɨyarɨ wapaaya kamubeꞌ Jozepɨyai nɨgwia maaraka Peroyarɨna wɨjaavaꞌ. Sana sana yɨna yɨna yakegaaꞌ aꞌmwemɨlɨka Jozepɨyarɨ wɨdeꞌ “Nemɨ dahaaꞌ nɨgwia mwarika. Kunemɨlɨkanera. Mɨjɨka naanga balaꞌdaanyamɨlɨkanera. Wapaaya nejaama!” Tɨviꞌna kudeꞌ Jozepɨyai wɨdaꞌ “Sarɨmɨre jɨlɨkyaawarya kanyɨjaavapɨjɨ wapaaya yɨhɨzaavɨdeihɨlyɨra.” Sara kudaꞌ aꞌmwemɨlɨka jɨlɨkyaawarya maareva wɨjaavɨna kyeꞌ Jozepɨyai wapaaya wɨjaavɨna yaꞌ. Wapaaya wɨjaavɨna kyaꞌ kwarame pɨrɨꞌ kwavɨlavaꞌ aꞌmwemɨlɨka Jozepɨyaryabanna kaanna bɨna yeva wɨdeꞌ “Nɨgwiajɨ jɨlɨkyaawaryajɨ yuya mwariꞌ. Dahaaꞌ kunegaaꞌ mɨjɨka naangegaaꞌ nemɨre kwaakejɨ nemɨjɨ warɨꞌ. Wapaaya nyaꞌne witɨzɨla wiaꞌne kanejaavaꞌgɨzɨ yuya gɨzavaadera.” Aꞌmwemɨlɨka sara kudeꞌ Jozepɨyai Yɨzɨpɨ mwaalyaraavɨ wɨdɨna “Sarɨmɨre kwaakejɨ sarɨmɨjɨ sangihɨrɨ Peroyarɨne yɨhɨmubɨvanɨge nayaa jawɨrila! Wiaꞌne yɨhɨzaavanɨge dɨvurɨjɨla! Yawaka kyojɨ sarɨmɨ mɨlɨna yapɨjɨ gɨlya atina mihapɨjɨ gɨlya gave pɨrɨꞌ Peroyarɨne wɨmaarina jidesɨra. Sana sana witɨzɨla yuya jidengɨra. Gɨlya dawaai dawaalyangɨdaasɨ witɨzɨla nyaꞌne witɨzɨla wiaꞌne dɨmaaryidengyɨhɨlyɨra. Sarɨmɨresɨra.” Sara wɨdɨna kyaꞌ aꞌmwemɨlɨka yɨlaaya yɨna yeva wɨdaꞌ “Dahaaꞌ nemɨ mwalaadeinera. Peroyare wɨdayadaanyaina yɨlaaya mwalaadera.” \s1 Jaikopɨ gannya gɨlaaya wakadevanna wɨjaaꞌ. \sr (47:27-31) \p \v 27-31 Jaikopɨnɨdaka kwala naanga yɨmaꞌnyɨna kyeꞌ Gozanɨ mwaalakei Jaikopɨ gɨlyɨvɨta naangejɨyai mwaalaꞌ. Jaikopɨ kwarame 147 kwavɨlavaꞌ dara wanganakeꞌ “Ai, nɨmɨ aꞌmwe neinyɨ yarai balɨdeinyɨ daaka!” Daka Jozepɨyarɨ “Yarai dɨvama!” jaka wɨdɨna yaka wɨdaꞌ “Nɨmɨ kabalaꞌmujɨ Yɨzɨpɨ dava nanyakɨpɨka! Nɨmaamaangei warɨkeba dɨnyakideinyɨra.” Sara kudaꞌ Jozepɨyai “Naangeꞌ gɨthɨwana ‘Gɨnnya dadɨnyaba gwakɨdeꞌnanyɨra,’ ” wɨdaꞌ. \c 48 \s1 Jaikopɨ Yɨpɨremɨna Manaazarɨna saraarɨ tewaanna wɨjaaꞌ. \sr (48:1-22) \p \v 1-9 Pɨgaaꞌ sagaaꞌ aꞌmwemɨlɨꞌ Jozepɨyarɨ wɨdaꞌ “Gɨmaamaangei nabalɨnakei mwaalɨꞌ.” Sara wɨꞌnaka Jozepɨyalyɨ gawaalɨvaangeraalyɨ “Nemɨ Jaikopɨmɨ wanganaana!” deva kaanna wɨna yeꞌ. Jozepɨyarɨ gawaalɨꞌ pwai Manaazai pwai Yɨpɨremɨ mwaalagi. Jaikopɨmɨ angyɨrɨꞌmaata kyeꞌ Jaikopɨ Jozepɨyarɨ wɨdaꞌ “Anga Betelɨ Kwaaka Kainanɨ mannɨkeba Gotɨyai nɨmɨnyaba wɨlaabaka nyɨdaꞌ ‘Gɨmɨre kaimɨraaya kwala naanga gɨzaavɨdeinyɨra. Nabaai kumɨnyɨne gazagaasagaaꞌ Kwaaka Kainanɨ wɨjaavɨdeinyɨ,’ sara nyɨdaꞌ. Jozepɨyaigɨ gɨmɨre kaimɨraayaraai Yɨzɨpɨ saba yawakɨnagɨnyaraai nɨmɨnneraalyɨra. Yɨpɨremɨjɨ Manaazalyɨ saraarɨ nyɨmakama! Kɨrɨmɨnyɨ tewaanna wɨdɨdeinyɨ.” \p \v 10-22 Yɨzɨrelɨ aꞌmwe nei tɨnna jɨhɨnna wiadaaꞌnyɨ mwaalɨna yaꞌ. Yɨzɨrelɨ sara kudaꞌ Jozepɨyai Yɨpɨremɨjɨ Manaazalyɨ saraarɨ yosɨgalamakuna kyaꞌ Yɨzɨrelɨ galamujɨꞌna, yɨlaaya marina yaka Jozepɨyarɨ wɨdaꞌ “ ‘Jozepɨyai pɨgaaꞌ magwanganyadɨnyainyɨra,’ dena saꞌ Gotɨyai sara kyaꞌ gɨmɨjɨ kaimɨraayaraalyɨ saihɨrɨ sara yɨhwangamanɨge.” Miꞌna kudaꞌ Jozepɨyai gamɨre sɨraanga Manaazarɨ Yɨzɨrelɨmɨre angasɨrɨ wɨmwaaihɨna, Yɨpɨremɨmɨ kwanaamimagɨ wɨmwaaihɨna yaꞌ. Wɨmwaaihɨna kyaꞌ Yɨzɨrelɨ asɨraai wovihɨralɨmwagaꞌnyɨna yaꞌ kaimaleraarɨ. Sara kyaꞌ Jozepɨ dara wanganakeꞌ “Ai, nɨmware angasi dɨviyarɨ dathathɨwagalɨmwagarɨka!” Dɨna yaka gamɨre angasi lɨmwanna yaka wɨdaꞌ “Manaazai sɨraangelyɨra. Gamɨnyɨ angasɨlyɨ dɨlɨmwagaka!” Kudaꞌ Yɨzɨrelɨ wɨdaꞌ “Aawana, kunya yawɨꞌmanɨgeinyɨra. Manaazare kaimɨraaya kwala naanga yɨrɨvadengɨra. Saꞌ Yɨpɨremɨre kwala naanga naanga yɨrɨvadengɨra.” Nabaai Yɨzɨrelɨ wɨdaꞌ “ ‘Gotɨyai Evɨraamɨjɨ Aazakɨjɨ nɨmɨjɨ sainaavɨ tewaanna sara neyakabaaibɨꞌ kaimɨraayaraarɨ tewaanna sara wiadelyɨra,’ yɨhɨthɨvanɨge. Jozepɨyaigɨ nɨmɨ dɨvi maalɨkegaaꞌ balɨdera. Sarɨmɨnɨdakaavihɨlyɨ Gotɨyalyɨ saihi dɨmwaalyideihɨlyɨra. Gotɨyai sarɨmɨ Kwaaka Kainanɨna ayɨna makuna yɨhyadelyɨra. Kwaaka pɨba Amoyaraavɨreba kuka maarena kwaaka saba gɨzaawa. Gɨmɨresɨra. Jaꞌmweraavɨreꞌ mɨka.” \c 49 \s1 Jaikopɨ “Nyɨbwaalɨvava sara yɨpɨꞌde sara wɨdɨma!” daka wɨjaaꞌ. \sr (49:1-28) \p \v 1-28 “Nyɨbwaalɨvava kumɨnyɨne wiadeꞌna wɨjɨwaakɨma!” daka Jaikopɨ gawaalɨvavaavɨ “Jɨkabila!” jaka wɨdɨna yaꞌ. Wɨdɨna kyaꞌ yuyara wɨlɨna kyaꞌ Jaikopɨ wɨdɨna \p “Ruvanɨ, nɨmɨre sɨraangeigɨnyɨra. Nɨmɨre aꞌmwevɨ kwala maaragɨnyaꞌna kutabanyaigɨ yɨmaꞌnyɨna jɨtheigɨnyɨra. \p Sɨmɨyanɨjɨ Livaalyɨ saraaihi sɨnna tɨka wɨdaꞌdaasɨ aꞌmwe yagɨmaayaraavɨ tamakagɨlyaꞌna Yɨzɨrelɨmɨreraayaba pɨba pɨba mwalamarina yɨpɨꞌderera kɨrɨmɨrera. \p Juthai, jaꞌmwera yɨlaaya gɨmaripɨꞌderera. Nabaai wawɨnya gɨthaayadɨvɨsara yɨmaꞌnɨpɨꞌderera. Gɨmɨre yɨkamaangera gɨmɨnyɨne lɨkaanya wɨpɨꞌdera. Juthai malakayaawaryaibɨsai laayonɨyaibɨsalyɨra. Jutharera kuna maremwaaina yadaapi Gamɨrei kwaamuꞌnanyagaaꞌ maremwaaidei bathelyɨra. Aꞌmwe pɨba pɨbanyara wɨꞌnapɨjɨ gamɨre yagaalyaꞌ sara yɨpɨꞌdelyɨra. Yɨsɨla naanga waꞌdaawojɨ waburyaꞌna maranadengɨra Juthai. \p Sevulanɨ aalɨbumaangevɨ mwaaladelyɨra. \p Yɨzakaai gannya yagɨnya dɨragɨnyai kwaaka tewaanyaba mwaalɨna yadei wawɨnya naanga yɨna yadelyɨra. \p Denɨ kotɨyavɨ yawɨbwaꞌdei gamɨrera yagaaihɨwɨnya dathelyɨra. Gamɨzai tusavɨ naawɨnaanyai mwaalɨkeibɨsalyɨra. \p Gethɨyarɨ yɨkamaangera ‘Tamaana!’ dapi wɨlaabapɨjɨ dɨvi lɨkaanya wodaapi Gethɨyai tamadelyɨra. \p Azai wapaaya tewaanya waꞌdevanyai aꞌmwe naangera maremwaaidɨvɨsaraavɨne wapaaya sa wɨmaarina yadelyɨra. \p Napɨtalaai namaannya kaanyɨveꞌna wodeibɨsalyɨ. Gamɨ yagaala nayaa makabathelyɨ Napɨtalaai. \p Jozepɨyai yɨta sinakeibɨsalyɨra. Padɨvɨsara gamɨnyɨna mwata yevɨnna, Gotɨyai mwaryagɨnyavɨ gamɨre asawaai dɨragɨnyabwi wina yadei. Nemɨre Gotɨyai dɨragɨnyai yuyagaaꞌ yuyagaaꞌ tewaanna wiadelyɨra. \p Bejaminɨ kavɨjɨlɨkei tɨka daꞌdeibɨsalyɨra.” Jaikopɨ sara wɨdɨna yaꞌ. \p \v 29-33 (-) \c 50 \s1 Jaikopɨ kabalyaaꞌ Jozepɨyadaraka wakyaaꞌ. \sr (49:29–50:13) \p \v 1-13 \vp 49:29–50:13 \vp* Jaikopɨ yagaaihɨwɨnya miꞌna wɨdaka wɨdɨna “Dahaaꞌ yarai balɨna yɨde. Kabalaꞌmujɨ Maakɨpela simaangevɨ Kwaaka Kainanɨ saba dɨnyakyideinyɨ.” Mena wɨdɨna yaka balaꞌ. Kabalaꞌ Jozepɨ ganɨmaangerɨ galamujɨꞌna yaka kɨnna maredɨna yaꞌ. Kɨnna maredɨna yɨna yaka wɨdaayadɨvɨsaraavɨ wɨdaꞌ “Nɨmaamaangere kɨlaaka bwiaꞌna marazɨnanyaꞌ maarapɨjɨ dɨvuri!” Yɨzɨpɨ mwaalyarajɨ Jaikopɨnɨdakajɨ sawɨta 70 jɨnnadaaꞌnyɨyagaaꞌ kɨnna maredɨna yeꞌ. Kɨnna maredɨna kyeꞌ Jozepɨyai wɨdaayadɨvɨsaraavɨ wɨdasaawɨna kyaꞌ Peroyarɨ wɨdeꞌ “Jozepɨyai gɨthɨvanɨꞌ ‘Nɨmaamaangerɨ naangeꞌ wɨdahe “Kwaaka Kainanɨ gwakɨdeinyɨra.” Sara wɨdahe “Jozepɨyaigɨ dɨwona!” kanyɨdaꞌgɨzɨ wɨdeinyɨra. Nɨmɨ baryai miꞌna wakaꞌmujɨ ayɨna bɨna yɨdeinyɨra.’ ” Sara kudeꞌ Peroyai wɨdaꞌ “Gɨmɨ dɨwona!” Wiꞌna kudaꞌ Jozepɨyalyɨ gyaꞌmwerajɨ Yɨzɨpɨ mwaalya aꞌmwe naangerajɨ Kainanɨna wɨna yeꞌ. Kwaaka Aatathɨna yɨꞌmavaawɨna kyeꞌ sawɨta atina ata purɨdaasɨ pwaraaina kujɨnnaꞌ kɨnna naanga dɨna yeꞌ. Kɨnna naanga miꞌna kadeꞌ Jaikopɨmɨ gawaalɨvava gamɨnyɨ Maakɨpela simaangevɨ wakɨna yeꞌ. \s1 Jozepɨyai gyaꞌmweraavɨ nayaa wɨjaaꞌ. \sr (50:14-21) \p \v 14-21 Jozepɨyalyɨ gyaꞌmwerajɨ aꞌmwe yuyarajɨ Yɨzɨpɨna ayɨna wɨna yeꞌ. Gyaꞌmwera Jozepɨyarɨna lɨka yeva dɨneꞌ “Nemɨ kɨgaasagaaꞌ Jozepɨyarɨ kayaaꞌna yo. Dahaaꞌ nemɨnyɨna kayaaꞌna yadei dɨngaka? Baarɨꞌ yajɨwaꞌ?” dɨnyɨna yeꞌ. Dɨnyɨna yeva Jozepɨyaryawɨnna wɨna yeva wɨdeꞌ “Nemɨ kayaaꞌnanyabwi gɨmɨnyɨna yobwi myawɨri jɨthe. Warana! Nemɨ gɨmɨre dɨzavɨ kadɨka wɨꞌnyɨna gyaatheinera. Nenɨmaangei mwaalakegaaꞌ sara nejɨwaakakeinera.” Miꞌna wɨꞌnaka Jozepɨyai kɨnna daka kavena wɨdaꞌ “Lɨka mipɨnera! ‘Jozepɨyarɨ kayaaꞌna yaana!’ kadɨneꞌ Gotɨyai ‘Nɨmɨ aꞌmwe kwala naanga yɨvainɨdera mɨjɨkegaaꞌ,’ daka ‘Jozepɨyarɨ gyaꞌmwera yɨvanɨgasaꞌ sara yɨpɨꞌdeꞌnanyɨra,’ daꞌ Gotɨyai. Sarɨmɨnyɨna tewaanya maremwaalɨdeinyɨra,” wɨdaꞌ. \s1 Jozepɨyai balyaaꞌ. \sr (50:22-26) \p \v 22-26 Jozepɨyalyɨ gamɨrejɨ sa Yɨzɨpɨ saba mwaaleꞌ. Jozepɨyai kwarame 110 wavɨlavakei gyakaangengɨ tɨnna wanganaꞌ. Tɨnna miꞌna wanganaka gamɨrengɨ wɨdaꞌ “Nɨmɨ yarai balɨdeinyɨra. Gotɨyai sarɨmɨnyɨ Kwaaka Kainanɨ Gotɨyai kwaaka Evɨraamɨmɨneꞌ Aazakɨmɨneꞌ Jaikopɨmɨneꞌ wɨjaavakebanna ayɨna makuna yɨhyadelyɨra. Naangaꞌna yagaalyaꞌ dɨnyɨjɨla! ‘Nemɨ kwaaka Kainanɨna kaanyagaaꞌ Jozepɨyare yagɨnya makuna yawaajɨ saba wakɨna yaadengɨra.’ ” Sara wɨdaka balɨna yaꞌ. Kabalaꞌ pwara “Gannya kɨlaakeꞌ tewaanya warana!” deva marazɨnanyaꞌ purɨna yeva bɨkusavɨ wɨlakɨna yeꞌ. \p