\id RUT \h Luta \toc1 Luta Dedena \toc2 Luta \toc3 Luta \mt1 Luta \mt2 Dededena \iot Luta Dedena ena Aba Fatubuna. \ip Buka te, Luta dedena. Fuyanna guliyam laꞌilaꞌi Isalaela yai, dodoga haisa, Betelehem sa lau afulen, be sa sai Mowabi, paꞌana mahula amainiya. Sa miyamiya amainiya ee–, nanatuna luwaga Mowabi wawahinidi sa faidi. Naomi lahuna yo nanatuna luwaga sa peꞌi. Guliyam laꞌilaꞌi ya ofi ya aulaha, be ya fuyo ena nuꞌu. Lawana hesa ya miya Mowabi nuꞌuna yai, na hesa, hesana Luta, maꞌena sa lau Betelehem. Fuyanna yai, Isalaela yo Mowabi dodogadi sa fawaiyunu. Fuyanna sa lau Betelehem, Luta mate taꞌowawa, in moho, hige ti ꞌwaiyoꞌoꞌen. Diusi edi laulau hesa mate, yena taumoho lahuna ya peꞌi afulen, hwabuhwabuna haba sa ita watan komakomani, na ana hwahwayasa haba, edi hwabu sa fai. Bowasi Luta ya fai, be natuna ya yosi hesana sa tole: Desi. Na Desi natuna hesa Deiwidi, Isalaela edi Kin. Liba Fasunuma Dogana Yesu mate Deiwidi ana ulutubu. Yesu mate Betelehem yai sa yosi. \c 1 \s1 Elimileka maꞌana Boga sa lau Mowabi Nuꞌuna \sr Luta 1:1-4 \p \v 1-2 Beyabeyana, Isalaela hola hige edi kin mate, tau fafadudulai edi fuya ita watanidi yai, nuꞌuna mate guliyam laꞌilaꞌi. Yo fede, taumoho hesa hesana Elimileka, in Sulu Efalata mate Betelehem yai sa miyamiya Diudeya Nuꞌuna ganahewana yai. Ma lahuna Naomi yo nanatudi luwaga, Malon yo Kiliyon, sa aulaha sa lau sa miya Mowabi Nuꞌuna yai. Fuyana amainiya sa miyamiya, \v 3 Elimileka ya peꞌi. Lahuna Naomi ma nanatuna luwaga ya peꞌi afuledi. \v 4 Yo fede, Mowabi wawahindi Opa yo Luta sa faidi. Bolima safuhudohudoꞌi sa ofi, mulina yai, \v 5 Malon yo Kiliyon hinaga sa peꞌi. Yo fede, Naomi hige lahuna yo nanatuna. \s1 Naomi maꞌena Luta sa Fuyo Betelehem \sr Luta 1:6-22 \p \v 6 Boliman fisa sa ofi, mulina yai Naomi ya atahiyen mate, \nd Guyau\nd* haꞌa ena dodoga ena loholoho ya feledi, be sa mahula. Yo fede, ya nonoha na, ma afa lawana Mowabi Nuꞌuna sa lau afulen. \v 7 Sa fatubu, sa aulaha sa lau Diudeya na edaꞌedana yai \v 8 ya libalau lebedi, iye, \pi1 Au fuyo, be afa tinamiu ma afa haidamiu au miya! Haba \nd Guyau\nd* ya loholoho lisimiu yai, doha ami loholoho lisigu yai yo tau peꞌi lisidi yai hinaga. \v 9-10 Haba \nd Guyau\nd* ya saguhimiu be emi nahi ya famahatadi, na ami nahi fuyo, be emi luma ami fatubu bodaidi. \b \p Habahim, Naomi ya falafudi, na sa fatubu sa tan. Sa libalau, tiyen, \pi1 Higeꞌe! Haba ꞌe lau watanim, be te lau haidam lisidi. \b \p \v 11 Naomi alinadi ya fafiyo iyen, \pi1 Nanatugu, au fuyo! Paꞌana somo be ami lau watanigu? Ami nuwatuhui bena haba E fanatu fuyo, be nanatugu tatau, na haba ami faidi? \v 12 Au fuyo emi nuꞌu! Paꞌana yau mate E tinalaꞌi, be hige gonowana ya nahi fuyo. E nuwatuhui, egu fuya ya ofi. Na ibe iꞌipa te E nahi, na nanatugu tatau, \v 13 Haba tabu au nahi na ami bagibagiyedi ee–, sa hewali? Nanatugu, higeꞌe! Ami sibai mate hige gonowana. Yaubada ya taꞌai mulimuliyegu, be nuwagu ya heyayaꞌemiu. \b \p \v 14 Yo fede, hinaga sa tan fuyo. Habahim, Opa lawana ya falafu, be ya fuyo, na Luta ya toha didini. \p \v 15 Be Naomi ya libalau lisina iyen, \pi1 Luta, falem nahi ya fuyo afa efana yo ena yaubada lisidi. Maꞌem au fuyo emi nuꞌu. \b \p \v 16 Luta iye, \pi1 Tabu u fatamali fafuyogu! \li2 Wa lau somo: yau maꞌem, \li2 yo somo yai wa miya: yau maꞌem, \li2 Haidam: haidagu, Em Yaubada: egu Yaubada. \pi1 \v 17 Ai somo wa peꞌi: haba ainiya E peꞌi hinaga, \li2 yo haba ainiya sa boꞌusaigu. \li2 Haba Yaubada ya kaumananaegu, \li2 yena somo E ginauli faheyaya. \li2 Ibe hige somo hesa i hinelida. \li2 Na peꞌi moho haba ya hinelida. \b \p \v 18 Yo fede, Naomi ya nuwatuhui mate Luta ya dudu wananaha, be hige somo hesa i libaen. \p \v 19 Sa lau ee–, sa mahano Betelehem yai. Dodoga mahudoꞌidi nuwadi sa amna, na wawahin sa fatiꞌo fuyoꞌidi, tiyen \pi1 Itete moꞌisa, Naomi? \b \p \v 20 Naomi, alinadi ya fafuyo, iyen, \pi1 Tabu au atahigu \em Naomi,\em* \li2 Au atahigu \em Kalapi,\em* \li2 paꞌana Yaubada ya fanuwa heyayagu.\f + \fr 1:20 \fq Naomi \ft aniyona mate nuwa amna, na Hebelu libana \fq Mara \ft aniyona mate: \fq Nuwa heyaya\ft o \fq Kalapi\ft iti Isalaela alinadi yai.\f* \pi1 \v 21 Amateꞌi E aulaha mate, egu ginauli boludi. \li2 Na Yaubada ya fafuyoguma te, hige egu ginauli. \li2 Tabu au atahigu \em Naomi,\em* \li2 paꞌana Yaubada, Tau Gigibwali, \li2 ya kaumananaegu na heyaheyaya ya felegu. \p \v 22 Itete sidohana Naomi ma lawana Luta, Mowabi Nuꞌuna yai, sa fuyoma. Fuyanna sa mahano mate, mahula ya fatubu Betelehem yai. Kalahe hudoꞌi hesana bali, nenena doha laisi, ena fuya anaho. \c 2 \s1 Luta ya Paisowa Bowasi ena Gabu yai \sr Luta 2:1-23 \p \v 1 Naomi hwabuna Elimileka efana hesa hesana Bowasi. In ya bada yo ya mahula. \p \v 2 Fuya esega, Luta ya libalau Naomi lisina, iyen, \pi1 Ibe wa liba afulegu, E lau dodoga edi gabu yai, be tau paisowa kalahe somo yai sa lau afuledi E tanoꞌidi. Egu siba gonowana nuwana, doga hesa haba ya itagu, yo haba ya fanuhagu, be ai lisina E paisowa. \b \p Luta alinana Naomi ya bui, iyen, \pi1 Natugu, u lau! \b \p \v 3 Yo fede, Luta ya lau gabu hesa yai, be tau paisowa mulidi yai ya lau, be kalahe sa lau afuledi, ya tano gogoidi. Nuwa supu yai ya lau Bowasi ena gabu yai. \p \v 4 Hige walolona Bowasi, Betelehem yai ya mahano fuyoma, be tau paisowa ya lautoꞌiyedi, iye, \pi1 Yaubada maꞌemiu. \b \p Na iti, alinana sa fafuyo, tiyen, \pi1 Yaubada i saguhim. \b \p \v 5 Bowasi ya fatiꞌo lau tau paisowa edi baꞌisa lebena, iyen, \pi1 Waihin hasahasalana ni, sai? \b \p \v 6 Tau paisowa tau ita watandi alinana ya bui, \pi1 Waihin te, laolaoma. Mowabi yai maꞌena Naomi sa fiyoma. \b \p \v 7 Na ya anꞌetaigu, iyen, \pi1 U abigu be tau paisowa ai mulidi, anꞌan ya tano. Haꞌa ya paisowa fatubu hwalahwalala yai, be atabahim, logulogu yai ya anyawasi. \b \p \v 8 Yo fede, Bowasi ya libalau Luta lebena yai, iyen, \pi1 Hola ya fatalaham. Tabu kalahe ai gabu hesa u tano. Aiteꞌi moho, egu tau paisowa ma afa haidam. \v 9 U itaꞌita lau somo yai sa paisowa, bena ma afa haidam, Haꞌa egu tau paisowa tatau E falibadi yo E laugagayoꞌedi, ibege ti fasinam. Na yena gadom ya magu, u lau be hoꞌowa sa yahi kaulidi, am u nom. \b \p \v 10 Luta ya dulu lidi ena faꞌatiti ya ginauli, na ya libalau Bowasi lebena, iyen, \pi1 Yau taꞌowawa. Sidohana be wa modeꞌegu? Yo paꞌana somo wa abi loholohoꞌigu? \b \p \v 11 Bowasi alinana ya bui iyen, \pi1 Haꞌa E siba, lawam ena ginauli mahudoꞌidi wa ginaulidi, lahum ena fuya peꞌi mulina yai. E siba sidohana tamam, tinam yo em nuꞌu wa lau afuledi, na wa laoma, beyabeyana dodoga hige u sibaidi, lisimai yai wa miya. \v 12 Somo wa ginauli, haba Yaubada ya famaisam, be maisam mahudoꞌina haba wa abi \w Isalaela\w* eda Yaubada lebena yai, haba loguloguna yai ya bobodiyem. In lebena yai wa laoma, mwahuli wa abi. \b \p \v 13 Bowasi alinana Luta ya bui, iyen, \pi1 Baꞌisa, um wa loholoho wananaha lebegu yai. Nuwagu wa faꞌadidili, paꞌana wa abi komakomanigu. In moho, E nuwatuhui mate, yau hige em tau paisowa laꞌi maꞌegu gonogonowamai. \b \p \v 14 Kalahe fuyana yai Bowasi ya libalau Luta lisina, iyen, \pi1 U laoma, be fwalawa tefana u abi, na u bwalui ai liꞌu. \b \p Yo fede, ma afa haidana tau paisowa sa taꞌai, na Bowasi kalahe gabugabudi haisa ya fatamali lawen lisina. Ya anꞌan ee–, bogana ya yahayaha. In moho, ana kalahe ya antole; hige i faꞌofidi. \v 15-16 Habahim, ya aulaha be ya fuyo gabu. Ana ya tano boda. Muli yai Bowasi ena tau paisowa ya falibadi, iyen, \pi1 Au ita afulen, tabu somo au libaen ai lebena. In moho, gabu anꞌandi pilidi yai, haisa au solu fahidi be au lau afuledi, haba ai ana ya tanoꞌidi. \b \p \v 17 Amainiya Luta ana kalahe ya tano gogo ee–, ya mailafi. Na ya abi lisi mate, begana haba 10 kilograms ya lobahi. \v 18 In kalahe ya tanoꞌidi, na ya fuyo edi nuꞌu be lawana ya faꞌita, oulina fisa, yo hinaga anꞌan antoledi ya felen. \p \v 19 Naomi ya fatiꞌo lau Luta lisina, iyen, \pi1 Somo yai wa tanoꞌidi? Sai ena gabu yai wa paisowa? Haba taumoho ni Yaubada ya fanuwa loholoho, paꞌana ya abim be wa paisowa. \b \p Yo fede, Luta, Naomi ya faliba mate Bowasi ena gabu yai ya paipaisowa. \p \v 20 Naomi ya libalau lawana lebena, iyen, \pi1 \nd Guyau\nd* ena faloholoho Bowasi ai lisina! Ena liba fasunuma tau mwahuli yo tau peꞌi lisidi yai hige ofina! \b \p Yo ya liba fiyo, iyen, \pi1 Taumoho ni ama hwahwayasa hesa wananahana. In tau ita watanimai.\f + \fr 2:20 \fq hwahwayasa\ft aniyona mate tau peꞌi afa efana haba edi hwabu sa fai.\f* \b \p \v 21 Luta Bowasi alinana ya libaen, Hinaga iye, \pi1 Bena ma afa haidagu, ena tau paisowa, ꞌe paisowa ee–, ꞌe lau gabu faꞌofi. \b \p \v 22 Na Naomi ya libalau Luta lebena, iyen, \pi1 Ihi–, Natugu, loholohona mate wawahin ni ma afa haidam au paisowa Bowasi ena ai gabu. Yena doga hesa ena ai gabu wa paisowa ibe ti iwalaim. \b \p \v 23 Yo fede, maꞌedi Luta bali yo witi gabudi luwaga sa lau gabu ofinidi. Na amainiya ma lawana sa miya esega. \c 3 \s1 Sidohana Luta ya Lau Bowasi ena Bali Aba Peipei Hineli yai. \sr Luta 3:1-18 \p \v 1 Fuya fisa sa ofi, habahim, Naomi ya libalau Luta lisina yai, iye, \pi1 Yau haba lahum E yoꞌoi. Be haba ibomiu emi luma. \pi1 \v 2 Wa siba wawahin saluma ma afa haidam ami paipaisowa edi baꞌisa hesana Bowasi mate ama hwahwayasa. U ataꞌatahi. Iꞌipa te, haba bali anꞌandi sa abi lisidi yo sa oiluhidi. \v 3 U siwa, em maꞌi panepanena u maꞌiyen, yo luhuluhu loholohodi u liꞌodi, na u lau somo yai ena aba peipei hineli. Tabu i sibaim mate, um amainiya ee–, ya anꞌan, yo ya nom maꞌuda. \v 4 Bena wa siba komakoman somo yai ya eno, na yena ya eno wafu, u lau ena kabobo u lau hitin, na ai ahena sadaina u eno. Haba somo ya falibam be, wa ginauli.\f + \fr 3:4 \ft Yena ya ginauli doha, aniyona mate, sagu anꞌetana\f* \b \p \v 5 Naomi alinana Luta ya bui, iyen, \pi1 Nuwatuhu mahudoꞌidi wa libaedi haba E lau watanidi. \p \v 6 Yo fede, Luta ya lau Bowasi ena aba pei hineli nuꞌuna yai, be lawana somo ya faliba mate, mahudoꞌina ya ginauli. \p \v 7 Fuyanna, Bowasi ya anꞌan yo ya nom maꞌuda, ma amna loholohona ya lau kalahe peina yai ya eno. Yo fede, Luta ya lau fafamatano be kabobo ya abi hitin, na ya guli lidi ahena yai. \v 8 Iꞌipana yai Bowasi ya eno bui, waihin ahena sadaina yai ya laulau eno, ya tau hitiyen. \p \v 9 Bowasi ya fatiꞌo, iyen, \pi1 Um sai? \b \p Luta alinana ya bui, iye, \pi1 Baꞌisa, Yau! \pi1 Em mwahu mate, bena wa faigu, be wa ita watanigu, paꞌana am hwahwayasa mate yau. \b \p \v 10 Bowasi ya liba, iyen, \pi1 \nd Guyau\nd* ya loholoho lisim yai, paꞌana em abi loholoho lisigu yai ya laꞌi, doha hige Naomi em abiꞌabiyena. Nuwana ibe haꞌa u lau hewali mahumahulana e dehadehana u yoꞌoi. In moho, higeꞌe. \pi1 \v 11 Luta, atabahim, tabu u mode. Yau haba ginauli mahudoꞌidi wa fanufanuhadi E ginaulidi; doha dodoga nuꞌu yai te haꞌa sa sibaim, mate um waihin loholohona. \pi1 \v 12 Wananaha mate um egu hwabu, haba E ita watanim. In moho, taumoho hesa in am hwahwayasa wananahana, habahim, yau.\f + \fr 3:12 \ft Isalaela edi laulau mate yena doga ya peꞌi, na hwabuhwabuna hige i fanatu mate, hidana haba edi hwabu ya fai be laulauwewedi ibege i ofi. \fq (Diutelonomi 25:5-10)\f* \v 13 Maihona te haba aiteꞌi wa miya, haba hwalahwalala te lobahi e higeꞌe, haba sai ya ita watanim. Yena higeꞌe, E liba dudulai, Yaubada matana yai mate, Yau haba mwahum E bahei. Doꞌata te, aiteꞌi wa miya ee–, hwalahwalala. \b \p \v 14 Yo fede, ahena sadaina yai ya guli fuyo, na hola ma kamumuna, ya obiyo, paꞌana tabu nuꞌu ti mahata be ti ita yo Bowasi hige i fanuha bena sai i siba mate, in amainiya. \p \v 15 Bowasi ya libalau lisina, iyen, \pi1 Em fakou u kamfahi be aiteꞌi u hese. \b \p Ena liba ya lau watan, yo fede, bali laꞌina begana haba doha 20 kilograms ya fagoi ganahewana yai, na ya saguhi be sa lau hitin, na dabayalona yai ya tole. Habahim ya fuyo duhu laꞌi. \v 16 Fuyana Luta ya fuyoma lawana lisina. Naomi ya fatiꞌo, iyen, \pi1 Natugu, sidohana? \b \p Habahim, somo mahudoꞌina Bowasi ya ginauli, enehena ya dede, \v 17 yo hinaga, bali te ya felegu, na iyen, \pi1 Ibege ma nima fafam u fuyo lawam lisina. \b \p \v 18 Habahim Naomi ya liba, iyen, \pi1 Natugu, u bagibagi ee–, somo hesa ya taumahata. Bowasi ibege i anyawasi, ana siga ginauli mahudoꞌidi sa dudulai. \c 4 \s1 Sidohana Bowasi Haba Luta ya Fai \sr Luta 4:1-12 \p \v 1 Habahim, Bowasi ya lau aba oiꞌoigogo nuꞌuna yai, be taon laꞌilaꞌi edaꞌedana hafohafona yai, amainiya ya taꞌai. Elimileka efana hesa, taumoho Bowasi haꞌa ya oilibaen, ya laoma, yo fede, Bowasi ya yoga lau lisina, iye, \p Hidagu, u laoma aiteꞌi, u taꞌai. \b \p \v 2 Habahim, Bowasi taon babaꞌisadi safuhudohudoꞌi ya falibadi, be amainiya sa taꞌai hinaga. \v 3 Ya libalau efana lisina, iyen, \pi1 Naomi mate Mowabi yai ya fiyoma. Aho ya fanuha bena efada Elimileka ena tanohi ya uneꞌuneꞌen. \v 4 Be egu nuwatuhu bena um wa sibai hinaga, aho te ibe wa fanuha, u une, dodoga sa taꞌataꞌai ai matadi. Na yena wa ꞌwaiyoꞌo mate u liba dudulai haba yau E abi. \b \p Taumoho wa, iyen, \pi1 Haba E une. \b \p \v 5 Bowasi iyen, \pi1 Ya loholoho. In moho, ibe tanohi Naomi lisina yai te mahudoꞌina wa une mate, Mowabi edi hwabu Luta haba wa fai, be tanohi mahudoꞌina mate, taumoho peꞌipeꞌina afa efana ai lebedi haba ya ota esega. \b \p \v 6 Mwahu tau famaisana alinana ya bui, iyen, \pi1 Doha mate, haba nuwagu E bui, be, ibege tanohi ni ya une, paꞌana ibe itaꞌitana doha yau nanatugu ibege ti abi bodai. Um u une. Yau E waiyoꞌo. \b \p \v 7 Fuyandi yai ni, yena bena tau uneꞌune sa tole komanidi, o ginauli bena sa buidi, edi laulau mate bena ginauli tanuwagadi ana ahe sumasuma ya kamfahi be tau uneꞌune ya felen. Ite laulauna haba \w Isalaela\w* sa ita mate, edi mwahu haꞌa sa fadudulai. \p \v 8 Yo fede, ya libalau Bowasi lebena, iyen, \pi1 Um u une. \b \p Na ana ahe sumasuma ya kamfahi, be Bowasi ya felen. \p \v 9 Habahim, ya libalau babaꞌisa yo dodoga haisa lisidi, \pi1 Aho te, mahudoꞌimiu matamiu yai mate, haꞌa ginauli mahudoꞌidi Naomi lebena yai E unedi, Elimileka ma nanatuna Kiliyon yo Malon, enehedi. \pi1 \v 10 Ofiꞌofina mate, Luta, Mowabi waihinina, Malon hwabuhwabuna haba ya famala lahugu. Itete mate, haba tau peꞌi ana boga edi ginauli mahudoꞌidi E liba buluhidi, paꞌana tabu Elimileka hesana ti nuwa fuiyen. Elimileka ana boga, ena luma yo ena tanohi haba sa ota esega. Matamiu yai ami itagu. \b \p \v 11 Babaꞌisa yo dodoga haisa sa liba fasunumaꞌen, tiyen, \pi1 Wananaha, ita mate, haꞌa te ita. Haba eda Yaubada lahum ena abiꞌabina doha Lahela yo Liya, be Iyakobo nanatuna boludi sa yosidi. Haba um wa mahula, Sulu Efalata ganahewana yai, yo ai Betelehem haba hesam sa falaꞌi. \v 12 Haba nanatumiu Yaubada ya felemiu, be waihin hasahasalana te ya yosidi, be haba laulauwewemiu fafahesadi Pelesi, Diuda yo Tama natuna. \rq (Aba Fatubu 38:27-30)\rq* \s1 Bowasi Luta ya Fai, yo fede, in ya Boga be Natuna ya Yosi. \sr Luta 4:13-17 \p \v 13 Yo fede, Bowasi Luta ya lawen ena luma be ya famala lahuna. Yaubada ena loholoho ya felem, yo fede, ya boga, be natuna taumoho ya yosi. \v 14 Wawahin sa libalau Naomi lisina yai, tiyen, \pi1 Yaubada te fadebasae! \q1 In aho te, waham ya felem, \q2 be haba ya ita watanim. \q1 Gwama te ai Isalaela haba in doga laꞌilaꞌi hesa! \pi1 \v 15 Lawam mate ya fanuha wananahaim, yo em ginauli mahudoꞌidi ya ginaulidi, doha ibe nanatum faligigi luwaga edi itaꞌita watanim. Na aho waham ya felem, haba mwahuli fwaufwau ya leyama lisim, yo hinaga em tinatinalaꞌi yai, tau ita watanim. \b \p \v 16 Naomi, gwama ya abi be ya faseda. \v 17 Na wawahindi amainiya sa miyamiya tiyen, \pi1 “Naomi natuna taumoho.” \p Be hesana sa tole, Obedi. \s1 Kin Deiwidi ana Ulutubu \sr Luta 4:18-22 \p \v 18-22 Kin Deiwidi laulauwewena ena aba fatubu mate: Pelesi, Heselon, Lam, Aminadaba, Nason, Salamon, Bowasi, Obedi, Desi, yo Deiwidi. Ite lauwewedi mate, Pelesi yai ya fatubu, ya lau wee–, Deiwidi yai.\f + \fr 4:18-22 \ft Na ya lau wee–, Yesu. Deiwidi mate Yesu ana ulutubu hinaga.\f*