\id MRK Burarra exported from InDesign June 2015 \h Mark \toc1 Mark A-wukurrjinga A-ngurrjinga Jesus Christ (Mark) \toc2 Mark \toc3 Mark \mt1 Mark A-wukurrjinga \mt3 A-ngurrjinga Jesus Christ \mt4 (Mark) \c 1 \s1 Jon (John) Bama Burr-gurragaja \r (Metiyu 3:1-12; Luk 3:1-18; Jon 1:19-28) \p \v 1 Gun-gunaga gun-molamola janguny Jesus Christ gun-nika, nipa Wangarr an-nika An-walkurpa. \p \v 2 Wola Wangarr an-nika an-mujaruk an-gata Aycháya \pn (Isaiah)\pn* gun-guna a-wukurrjinga minypa Wangarr a-wena nula an-nigipa An-walkurpa, a-yinanga nula, \q1 “Minyja na, an-ngaypa an-mujaruk mu-ngoyurra ngu-jerrma barra nggula, \q2 nipa barra nawanawa a-ni nggula jarlakarr.”\x + \xo 1:2 \xt Malachi 3:1\x* \m \v 3 A-yinagata, \q1 “Nipa a-jabarrchinga a-jirra yi-gata gu-werrapa, \q2 nipa a-yinaga a-weya, \q1 ‘A-lay, nipa Bunggawa ana-boya! \q1 Jarlakarr nawanawa buburr-ni nula! \q1 Gun-jechinuwa bubi-nega nula!’”\x + \xo 1:3 \xt Isaiah 40:3\x* \p \v 4 A-yinagata Aycháya a-wukurrjinga, rrapa gu-gurda ngacha minypa nuwurra Jon \pn (John)\pn* a-bena, nipa Wangarr nyanma ana-jerrmarra an-mujaruk. Minypa gata gu-werrapa wurra gama gorlk aburr-bona nula nipa Jon a-wena burrwa a-ni rrapa bama burr-gurragaja. Minypa a-yinanga burrwa, “Gun-nerra bubu-bawa rrapa buburr-ngukurdanyjiya nula Wangarr, rrapa ngaypa bama arr-gurraga barra minypa nipa Wangarr rrapa baywarra gu-nega barra ana-gorrburrwa gun-nerra nyibi-rrimarra.” \p \v 5 Aburr-jaranga aburr-bona gurda nula Jon, aburr-galiyana nula a-wena. Judíya \pn (Judea)\pn* wenga aburr-bona gurda minypa rrawa wana gu-bapala gun-gata, rrapa rrawa gu-jirra gu-boya Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* gu-gata wenga aburr-bona gurda. Minypa birripa gubu-bawuna mu-ngoyurra gun-nerra jama aburr-ji, lika Jon bama burr-gurragaja gatiya man․garba gu-guyinda gun-nelangga Jordan. \p \v 6 Nipa Jon mirikal a-barrngumurra a-workiyana jin-murga gemul \pn (camel)\pn* jibi-jarlapuna wurpa lika burr-guya mun-derta, rrapa jin-maliyarra a-barrbichiyana a-workiyana. Rrapa nipa jiny-barra a-workiyana jin-gubatpatcha, rrapa woma gu-barra a-workiyana.\x + \xo 1:6 \xt 2 Kings 1:8\x* \v 7 Rrapa wurra gama gorlk nipa gu-ngurrjinga burrwa, a-yinanga a-wena, “A-lay, an-nerranga barrwa ana-boya nipa wana, wurra ngaypa ng-gunaga ngu-delipa. Minypa ngaypa gala wana rraka ngu-yigipa ngu-mujama ngu-ni nula rrapa ng-gurduwuja rrapa minypa ngu-yerrkujama nula ngu-workiya gun-nigipa nipa a-barrngumiya a-workiya rrepara a-jirra. Wurra ngaypa gala ngu-yinmiya; jarra ngaypa ngu-delipa. \v 8 Minyjiya. Ngaypa bama arr-gurragaja ngu-workiya gu-bugula gu-guyinda, wurra nipa bama nyirr-gurraga barra Mern An-mawunga.” \s1 Jon Bama A-gurragaja Jesus \r (Metiyu 3:13-17; Luk 3:21-22) \p \v 9 Gun-gatiya gugu nipa Jesus ana-bona Nejarach \pn (Nazareth)\pn* wenga wurra gun-nelangga wana gu-bapala Galali \pn (Galilee)\pn*. Lika nipa Jesus a-bena, lika Jon ana-nyala bama a-gurragaja man․garba gu-guyinda gun-gata Jordan. \v 10 Lika gu-gata wenga Jesus ana-warrchinga rrapa minypa gu-nana waykin gu-lapkujamiyana rrapa Mern An-mawunga nipa minypa mukumul a-maya ana-bupiyana, a-bena nula. \v 11 Lika ana-manyjirda a-galiyana, waykin wenga ana-wena nula, “Nginyipa ny-jurda ny-nyaypa Walkur ngaypa burr-guya jal ngu-nirra nggula; ngaypa ngu-marrkapchinga nggula.”\x + \xo 1:11 \xt Genesis 22:2; Psalms 2:7; Isaiah 42:1; Metiyu 3:17; 12:18; Mark 9:7; Luk 3:22\x* \s1 Jesus Ana-walkwalk Gelama Werra A-negarra \r (Metiyu 4:1-11; 4:1-13) \p \v 12 Warrika Mern An-mawunga ana-nyala gu-werrapa a-ganyja Jesus, \v 13 gata a-ni ngorrngurra gun-jaranga minypa 40. Rrapa walkwalk an-bachirra an-gata Jeytan \pn (Satan)\pn*, nipa a-bena nula Jesus rrapa a-jurnajuchuwurra a-ni jimarna nipa barra werra a-negiya. Rrapa aburr-mugat burr-guta gata aburr-ni aburr-workiyana, wurra Wangarr burr-yika waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk aburr-bona gurda, aburr-bena nula, Jesus aburr-gunggajinga nula. \s1 Jesus Burr-menga Gu-galiya Yerrcha Mu-ngoyurra Jichicha Jama Aburr-ji \r (Metiyu 4:12-22; Luk 4:14-15; 5:1-11) \p \v 14 Nuwurra waypa Jon abi-rrimarra rrapa wupa abu-barrbuna brichina \pn (prisoner)\pn*, lika Jesus a-jekarra Galali, gatiya minypa Wangarr gun-nika gun-molamola janguny gu-ngurrjinga a-bona, \v 15 a-yinanga a-wena, “Gun-balmapa gu-jirra gu-boya Wangarr gun-nika rum gu-bengga barra. Wurra gun-nerra nyibi-rrimanga bubu-bawa, buburr-ngukurdanyjiya rrapa marr buburr-balcha nula gun-nigipa gun-molamola janguny.”\x + \xo 1:15 \xt Metiyu 3:2\x* \p \v 16 Gata Galali Jesus gu-rrarnba a-bamuna, lika bijirri-nana jichicha jama abirri-ji abirri-workiyana Jayman \pn (Simon)\pn* rrapa an-nigipa worlapa niya Andru \pn (Andrew)\pn*, bitipa mulucha mu-guyinda abirri-menga abirri-ni. \v 17 Lika Jesus a-gonyjinga butula, “Guwa! Ngunabirri-jurrjurrma ngaypa barra ajirri-gurdagurdarra ana-gotipa nyirri-yinmiya barra gu-galiya yerrcha nyirrbu-ma.” \v 18 Warrika bitipa mbirri-bawuna mulucha, lika abirri-jurrjurrmurra Jesus. \p \v 19 Lika Jesus a-garlmuna gun-baykarda ngika, lika bijirri-nana Jeymch \pn (James)\pn* rrapa an-nigipa worlapa niya Jon abirri-gata nipa Jebadi \pn (Zebedee)\pn* bijirri-bokamurra, birripa mu-michiyang aburr-ni, nawanawa aburr-ni mun-gata mulucha. \v 20 Gata bijirri-nana Jeymch rrapa Jon a-gonyjingapa butula, lika bitipa an-bitipa nyanyapa buta rrapa aburr-yigipa aburr-mujama burr-guta burrbu-bawuna gata mu-michiyang aburr-ni, lika abirri-jurrjurrmurra Jesus. \s1 Jesus A-yerrnyjinga Walkwalk \r (Luk 4:31-37) \p \v 21 Jesus rrapa aburr-yigipa jawina aburr-bamuna, aburr-bena rrawa Gapárniyam \pn (Capernaum)\pn*. Lika Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-ni, lika Jesus a-garlmuna, a-bona, gun-gata bala a-barrngumurra Ju \pn (Jew)\pn* yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. Lika wurra gama gorlk marn․gi burr-negarra a-ni janguny. \v 22 Lika birripa gochila aburr-barrjinga nula, ngardawa nipa wana an-babalapa a-wena burrwa a-ni rrapa ngika minypa aburr-birripa joborr marn․gi burrbi-negarra aburr-workiyana.\x + \xo 1:22 \xt Metiyu 7:28-29\x* \v 23 Rrapa an-ngardapa an-gugaliya gatiya gu-bala, nipa walkwalk a-rrimarra. \v 24 Lika gatiya gugu a-gonyjinga burr-guya, “Awa! Ny-junarda nginyipa Jesus Nejarach nyi-guyinda! Wurra an-nga nula nyina-bona arrburrwa ngayburrpa? Wurra nyirr-bu barra, ya? Ngaypa marn․gi nggula nginyipa. Nginyipa Wangarr biy-yika, ngarla! Janguny nginyipa n-dimanga gun-nigipiya Wangarr gun-nika!” \p \v 25 Lika Jesus ana-nyala a-jobujobuna an-gata walkwalk, “Ngarmbuwa! Nyina-bengga! Bawa an-garda!” \v 26 Lika an-gata an-gugaliya walkwalk ana-nyala a-ngorrkuja a-ni, burr-guya a-gonyjinga, a-bawuna ana-bena. \p \v 27 Lika wurra gama gorlk gochila aburr-barrjinga, rrapa minypa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, “A-lay, gun-guna gun-nga? Wurra gun-geka janguny, minypa burr-ganyjarr, ngarla! Minyja an-guna a-weya a-boya, walkwalk an-guyinda gu-yagurrmunga nula, ngarla!” \p \v 28 Ganapiya, lika Jesus gun-nika janguny gu-barrjekarra gu-jarl, Galali aburr-guyinda aburr-galiyana nula rrawa gu-jirra gu-boya. \s1 Jesus Wanngu Burr-negarra Aburr-jaranga Gu-galiya Yerrcha \r (Metiyu 8:14-17; Luk 4:38-41) \p \v 29 Gun-gata waypa gubu-bawuna aburr-bona gun-gata bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, lika Jesus a-bona wugupa butula Jeymch rrapa Jon, jechinuwa aburr-bona Jayman rrapa Andru gun-bitipa rrawa. \v 30 Rrapa Jayman jin-nika jaburpa niya jin-gata jiny-yorrpuna jiny-yu minypa jin-donga jiny-ji, lika gatiya Jesus a-bena, warrika jibu-ngurrjinga nula. \v 31 Lika a-bona, a-bena achila, mernda jiny-jirra jin-dimarra, jiny-jarrkarrana, gugu gu-bona achila gu-derda. Lika jiny-jarlmuna, balaja burr-wuna jiny-bona. \p \v 32 Lika yi-rrana gu-ni, lika wurra gama gorlk burrbu-ganyja gurda nula Jesus aburr-gurderdakurderda rrapa walkwalk abi-rrimarra. \v 33 Wurra gama gorlk aburr-jaranga aburr-gata gu-ngardapa aburr-negiyana, gun-gata bala ngana gu-jirra yarlanga aburr-ji. \v 34 Lika Jesus bin-dimarra gu-derda gubi-rrimarra, rrapa walkwalk abi-rrimarra a-yerrnyjinga burrwa a-ni. Wurra minypa walkwalk yerrcha burr-nganagobagubuna, ngardawa birripa marn․gi nula nipa Wangarr an-nika An-walkurpa, wurra nipa gala jal a-nirrarna walkwalk ana-nyala a-ngurrja. \s1 Galali Aburr-gomarriyana Aburr-yu \r (Luk 4:42-44) \p \v 35 Ganapiya, lika aburr-yu. Wurra Jesus ana-munya a-garlmuna, rrawa gu-bawuna, ngardapa a-bona gu-werrapa, gata minypa a-wengganana a-ni. \v 36 Wurra Jayman birripa aburr-garlmuna, aburr-wecha nula aburr-bona. \v 37 Lika gu-gata wenga aburr-bena nula, lika aburr-wena nula, “A-lay, aburr-gaba aburr-jaranga aburr-wecharra nggula.” \p \v 38 Wurra Jesus a-yinanga a-wena burrwa, “A-lay, yi-gaba nguburr-boy rrawa gu-jirra gu-boya aburr-gata burr-guta barra ngu-wengga burrwa. Gu-gurda nula nguna-bona, ngarla.” \v 39 Lika gu-gata wenga aburr-gomarriyana aburr-yu gun-gatiya Galali rrawa gu-jirra gu-boya, rrapa Jesus gu-ngurrjinga burrwa a-workiyana janguny gata wupa gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, rrapa mola walkwalk a-yerrnyjinga burrwa a-bona.\x + \xo 1:39 \xt Metiyu 4:23; 9:35\x* \s1 Jesus Wanngu A-negarra An-gugaliya Gun-guburlububurluja Gu-rrimarra \r (Metiyu 8:1-4; Luk 5:12-16) \p \v 40 An-ngardapa an-gugaliya an-gata an-jeja a-ngolkujarra minypa gun-guburlububurluja gu-rrimarra, nipa ana-bona nula Jesus, lika ana-menama gu-rrana nula, lika a-wengganana, “A-lay, nginyipa ganyjarr n-dimanga barra minyja nginyipa jal nyi-ni gun-nerra ny-yerrnyja apula.” \p \v 41 Lika Jesus a-worijinga nula, lika mernda a-jirra a-garlmuna, a-rrimarra. A-yinanga, “Jal ngu-nirra. Ganapiya. Ny-molamola.” \v 42 Lika an-gata an-gugaliya gun-nerra gu-bona nula, an-molamola gugu warrpam. \p \v 43 Lika warrika Jesus burr-guya a-wena nula, lika a-jerrmarra. \v 44 Minypa a-yinagata nula, “A-lay, galiya apula. Gala barra nguna-ngurrja ngaypa ngiy-jarlapuna. Wurra gun-narda gun-nginyipa wupa janguny yongun nyi-nega barra. Wurra boy, gurdagurdarriya nula junggay an-guyinda, rrapa wu minyjak barra nipa a-yalpa nula Wangarr an-nigipa. Ngardawa gu-gurda ngacha joborr Mojich \pn (Moses)\pn* gu-gurrmurra gun-guwarr minypa barra wurra gama gorlk marn․gi aburr-ni nggula minypa gun-nerra gu-bona nggula.”\x + \xo 1:44 \xt Leviticus 14:1-32\x* \p \v 45 Wurra an-gata an-gugaliya a-bona, gu-ngurrjinga burrwa a-rrigirrgarra. Lika gu-gata wenga Jesus gala a-yinmiyarna a-beyarna rrawa, gala yapa burr-guya abu-marnja wurra gama gorlk; wurra jarra gu-werrapa a-ni. Wurra wuriya. Wurra gu-jaranga gu-rrawa wenga aburr-bona gurda nula aburr-ni. \c 2 \s1 Jesus Wanngu A-negarra An-nyarlkuch \r (Metiyu 9:1-8; Luk 5:17-26) \p \v 1 Gu-gata wenga ngorrngurra gun-jaranga ngika, lika Jesus ana-jekarra Gapárniyam \pn (Capernaum)\pn*. Lika gun-gatiya waypa gubu-borrwurra wurra gama gorlk nipa ana-jekarra, \v 2 lika aburr-jaranga aburr-garlmuna gurda nula, wupa gu-bala aburr-barrngumurra aburr-yu, gu-ngana aburr-mayana rrapa yarlanga gala melek gu-jirrarna. Rrapa Jesus a-wena burrwa a-ni Wangarr gun-nika janguny. \p \v 3 Barrwa abirri-jirrapa abirri-jirrapa gu-galiya yerrcha an-birripa an-borrmunga an-nyarlkuch abu-ganyja gurda nula Jesus, \v 4 wurra gala aburr-yinmiyarna aburr-barrngumiyarna, aburr-beyarna nula, wurra aburr-gata aburr-gorlkakaja aburr-ji ngana gu-jirra. Lika nipa an-gata an-nyarlkuch aburr-yigipa aburr-borrmunga abi-jarrkarrana, gu-bala waykin jonama gu-jirra gu-guyinda aburr-warrchinga. Lika bala gubu-lapkujamurra, lika abu-barnjinga, garrung mu-guyinda a-bupiyana a-bamuna, a-bena nula Jesus. \v 5 Gun-gatiya waypa Jesus gu-nana burrwa minypa birripa burr-guya marr aburr-balcha nula aburr-ni, lika nipa a-wena nula an-nyarlkuch, “A-lay, walkur, nginyipa werra nyi-negiyana gipa gugu baywarra gu-ni nggula.” \p \v 6 A-yinagata nula, wurra aburr-werranga aburr-jinyja joborr marn․gi aburr-gunega, birripa bama aburr-jirra wupa gubu-borrwurra aburr-ni, \v 7 “A-lay, an-guna an-nga nula nipa a-yinagata a-weya? Wurra nipiya an-gugaliya wana a-negiya nula Wangarr, ya? Wurra an-gugaliya werra a-negiya a-workiya gala ana-nga a-yinmiya a-rorrcha nula mari wurra Wangarr nipa wupa an-ngardapiya jarra.” Aburr-yinagata gubu-borrwurra nula aburr-ni wuparnana aburr-ngurrnga. \p \v 8 Wurra nipa Jesus gu-nana burrwa gun-gata birripa gubu-borrwurra nula, lika nipa a-wena burrwa, “An-nga nula ana-goyburrpa nyiburr-yinagata nyibu-borrwuja apula nyiburr-nirra? \v 9 Wurra gun-nga gun-guna jimarna ana-goyburrpa bama nyiburr-yinaga gun-derta apula rraka ngaypa ngu-yirda nula an-guna, ya? Minyja ngu-yinda nula, ‘Nginyipa werra nyi-negiyana ny-yorkiyana gipa gugu baywarra gu-ni nggula,’ gu-gurda ngacha, ya, wurra minyja ngu-yinda nula, ‘Garlma, mun-nginyipa garrung ma, jarlabiya’? \v 10 Wurra ngaypa arr-gurdagurdarra barra minypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya ganyjarr gu-rrimanga gun-guniya rrawa nipa barra baywarra ngu-nega ana-gorrburrwa gun-nerra nyibi-rrimarra.” Lika a-wena nula an-nyarlkuch, \v 11 “A-lay, galiya apula ngu-weya nggula: Garlma, jinyja! Mun-nginyipa garrung ma, lika bamiya boy rrawa!” \p \v 12 Lika aburr-jaranga aburr-gata abi-nana an-nyarlkuch a-garlmuna, garrung mu-menga, lika a-bamiyana a-bona. Lika gochila aburr-barrjinga nula Jesus burr-barlmarrk jama a-ji. Lika Wangarr aburr-marrkapchinga nula aburr-ni, aburr-yinanga, “A-lay, gun-narda gala ngubi-nacharna nguburr-workiyarna, ngarla!” \s1 Jesus A-gonyjinga Nula Libay (Levi) \r (Metiyu 9:9-13; Luk 5:27-32) \p \v 13 Lika Gapárniyam wenga Jesus ana-jekarra gu-rrarnba gun-gata Galali. Lika wurra gama gorlk aburr-bona gurda nula aburr-ni, lika marn․gi burr-negarra aburr-bamuna janguny. \p \v 14 Lika gu-gata wenga Jesus a-nana an-gugaliya an-nelangga Libay \pn (Levi)\pn*, nipa an-walkurpa, an-jirrpungapa Alpiyach \pn (Alphaeus)\pn*. Nipa Libay gapman \pn (government)\pn* jama a-ji a-workiyana minypa rrupiya mu-menga nula a-workiyana, gu-galiya yerrcha burr-gaypuna. Gatiya gu-birlapirla nipa Libay a-ni a-workiyana rrapa jama a-ji nipa Jesus ana-nyala a-nana, lika a-wena nula, “Guwa! Nguna-jurrjurrma.” Lika nipa Libay a-garlmuna, lika a-jurrjurrmurra Jesus. \p \v 15 Gu-gata wenga Jesus balapala a-rrenyjinga Libay. Rrapa gun-gatiya waypa nipa Jesus rrapa aburr-yigipa jawina balaja mbi-barra aburr-ni, aburr-jaranga aburr-gata wugupa burrwa mbi-barra aburr-ni, aburr-gatiya minypa aburr-mujama nula gapman rrupiya mbi-mangga nula aburr-workiya, gu-galiya yerrcha burrbu-gaypurda, rrapa minypa aburr-werranga burr-guta aburr-gata aburr-werra birripa wugupa nula Jesus mbi-barra aburr-ni. Ngardawa aburr-jaranga abu-jurrjurrmurra aburr-workiyana. \v 16 Lika aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega aburr-welangga Berachi \pn (Pharisee)\pn*, birripa waypa abi-nana Jesus gata wugupa mbi-barra aburr-ni aburr-gata aburr-werra rrapa aburr-gata aburr-mujama nula gapman, lika aburr-wena burrwa Jesus burr-yika jawina, aburr-yinanga burrwa, “An-nga nula nipa Jesus wugupa burrwa aburr-guna mbi-banga aburr-nirra? Wurra birripa jarra aburr-mujama nula gapman, rrupiya mbi-mangga nula aburr-workiya minypa wurra gama gorlk burrbu-gaypurda, ngarla! Rrapa aburr-werranga aburr-guna birripa burr-guta aburr-werra!” \p \v 17 Lika Jesus a-galiyana burrwa, lika gun-maywapa ranginy a-wena burrwa. A-yinagata, “Gu-galiya yerrcha aburr-gata aburr-mola, birripa gala jal aburr-ni an-buburda barra bin-dima, wurra aburr-gata aburr-yorrpurda birripa wupa jarra. Gun-narda minypa ngaypa gala nguna-boyarna burrwa aburr-gata minypa jechinuwa aburr-nirra, wurra jarra ngaypa nguna-bona burrwa aburr-gata aburr-werra birripa barra gun-nerra gubu-bawa.” \s1 Minypa Balaja Mbi-bawuja Aburr-workiya Rrapa Wangarr Abu-wengganacha \r (Metiyu 9:14-17; Luk 5:33-39) \p \v 18 Gun-gatiya gun-nerranga gu-ni, Jon rrapa aburr-yigipa jawina rrapa mola aburr-gata Berachi yerrcha, birripa balaja mbi-bawuna aburr-ni, ngardawa gun-birripa gun-guwarr Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr gun-burriya, minypa wolawola balaja mbi-bawuna aburr-workiyana gun-guwenggana nula. Wurra aburr-werranga aburr-garlmuna, Jesus abu-wengganana. “A-lay, aburr-gurda Jon burr-yika rrapa mola Berachi yerrcha birripa balaja mbi-bawuna, wurra jarra aburr-nginyipa an-nga nula gala mbi-bawujarna?” \p \v 19 Lika Jesus gu-ngurrjinga burrwa, a-yinanga, “Gun-narda ana-goyburrpa ngunabu-wengganana, wurra marrka bubu-borrwa gun-maywapa ranginy barra marn․gi nyiburr-ni: Minypa an-ngardapa gochila a-rranapa nipa jiny-ma barra jin-nigipa gama, rrapa gatiya waypa aburr-yigipa jawina aburr-mulpiya nula balaja barra mbi-bay rrapa aburr-worlworlcha burrinyjula, birripa gala aburr-yinmiya wargugu aburr-ni rrapa balaja mbi-bawa. Jarra nipa an-gata burdak wugupa burrwa. \v 20 Wurra barrwa guna-bamburda aburr-werranga burrbu-gaypa barra lika abu-ga barra aburr-boy, gun-gatiya jarra minypa aburr-yigipa jawina balaja mbi-bawa barra. \p \v 21 “Rrapa minypa ana-goyburrpa nyibu-ngurrjinga apula gun-goyburrpa gun-guwarr, jarra ngaypa minypa nguna-ganyja ana-gorrburrwa gun-geka janguny. Rrapa gun-narda nula marrka bubu-borrwa gun-maywapa ranginy minypa gun-guna: Minyja mun-delipa mun-gata mirikal mun-maywa m-barrja rrapa ay-birlpa, wurra gala arr-yinmiya mu-geka mu-guyinda ay-birlpa mun-gata mun-maywa. Gala yapa jurdach ay-wepa rrapa mun-gata mun-geka mu-ngoyurra ay-barnjinga galapa mun-delipa mu-ningin m-bamun rrapa mun-gata ay-birlpana mu-garlmapa wana mun-babalapa m-barrjin. \p \v 22 “Rrapa barrwa gun-maywapa ranginy minypa an-gugaliya an-gata wayin \pn (wine)\pn* mu-jarlapurda a-workiya: Nipa mun-girra mu-mangga, lika ji-maliyarra ji-guyinda mu-jerrjerrjinga a-workiya yi-gata wupa, wurra nipa gala a-yinmiya jin-gata jin-maywa ji-guyinda mu-jerrjerrja, mu-ngoyurra jinyu-derichinga. Wurra mun-girra m-bongbongja rrapa wana mu-ni, galapa jin-gata jin-maliyarra jiny-birljin minypa mun-gata mun-girra m-boga mu-jingin rrapa jin-gata jin-maliyarra gun-nyagara gu-ningin. Wurra jarra mun-geka wayin an-gugaliya mu-jerrjerrjinga a-workiya ji-maliyarra ji-guyinda ji-geka jarra.” \s1 Jarradi (Saturday) Nula \r (Metiyu 12:1-8; Luk 6:1-5) \p \v 23 Lika Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-ni, Jesus rrapa aburr-yigipa jawina marlgaway gu-jirra aburr-bamuna. Lika aburr-yigipa jawina mipila mu-jirra mbi-muluwurra aburr-bamuna mun-gata mun-gubay, minypa mun-anngiya, borichel, wurra mun-nerranga.\x + \xo 2:23 \xt Deuteronomy 23:25\x* \v 24 Lika Berachi yerrcha aburr-wena nula Jesus. “A-lay, aburr-gurda burr-na aburr-nginyipa jawina. Wurra an-nga nula gun-ngayburrpa joborr gubu-rrumunga aburr-nirra? Wurra geka Jarradi gu-ni ngayburrpa gala nguburr-yinmiya jama nguburr-ji, wurpa niya balaja ngubu-muluwa burr-guta!” \p \v 25-26 Lika Jesus a-wena burrwa, “Wurra ana-goyburrpa gala mu-jurra nyibi-nacharna nyiburr-workiyarna, ya, gun-gata janguny Daybit \pn (David)\pn* gun-nika? Jarra ana-goyburrpa nyibi-nacha nyiburr-workiya, wurra gala meyali nyibu-borrwa. Minypa gun-gatiya wola junggay wana an-babalapa a-ni an-nelangga Abáyata \pn (Abiathar)\pn*, nipa Daybit rrapa aburr-yigipa jawina aburr-werrmiyana aburr-ni balaja rrapa gala mun-nga mu-yurrarna burrwa rraka mbi-bangarna. Lika a-bona, gu-bala a-barrngumurra Wangarr gun-nika gu-japurra, lika rakaraka mun-gata mun-jimurdayan mu-menga, m-barra, rrapa burr-wuna, birripa aburr-gata aburr-yigipa jawina mbi-barra; wurra jarra junggay yerrcha wupa mbi-banga aburr-workiya mun-narda.”\x + \xo 2:25-26 \xt 1 Samuel 21:1-6\x* \x + \xo 2:25-26 \xt Leviticus 24:9\x* A-yinagata Jesus gu-ngurrjinga burrwa, \v 27 lika gu-mungbuna minypa nipa a-yinagata burrwa, “Gun-guwarr nipa Wangarr a-wena gun-narda Jarradi nguburr-ngeknga nguburr-workiya. Wurra gurda ngika Jarradi wana gun-bapala; wurra jarra Wangarr arr-borrwurra ngarripa arr-gugaliya. \v 28 Wurra an-guna An-walkurpa An-gugaliya nipa wana an-bapala gurda nula rrawa rrapa Jarradi nula burr-guta.” \c 3 \s1 An-ngardapa An-gugaliya Murna An-nerra \r (Metiyu 12:9-14; Luk 6:6-11) \p \v 1 Gun-nerranga gun-ni, Jesus a-bona, a-barrngumurra gun-gata gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. Rrapa an-ngardapa an-gugaliya gata wupa a-ni, nipa murna a-jirra an-nerra. \v 2 Wurra aburr-werranga gu-galiya yerrcha aburr-gata jal aburr-ni mari gubu-garra barra nula Jesus. Lika birripa abi-nana aburr-ni minypa gun-gata Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-ni nipa minyja a-jarlapa an-gata murna an-nerra. Ngardawa gun-birripa joborr: Jarradi gu-ni gu-workiyana, gala jama aburr-jirrarna aburr-workiyarna. \p \v 3 Wurra Jesus a-wena nula an-gata murna an-nerra, “A-lay, nyina-garlma.” \v 4 Lika a-wena burrwa aburr-gata, “Ya? Jarradi nula gun-ngayburrpa joborr gu-yinmiya gu-yurra? Gun-molamola jama nguburr-ji barra, waygaji gun-nerra barra jama nguburr-ji; wanngu ngubi-nega barra, wurra waygaji ngubu-bu barra, ya?” Gurda a-wena burrwa, wurra birripa gala aburr-weyarna. \p \v 5 Lika Jesus burr-nana a-gomarriyana a-yu, lika a-bachirramiyana burrwa, rrapa lika wargugu a-ni burrwa ngardawa mun-molma mun-derta burrwa. Lika a-wena nula an-gata an-gugaliya, “Jerrjangardawiya murna ny-jirra.” Lika nipa a-jerrjangardawiyana, lika a-molamiyana gugu murna a-jirra. \p \v 6 Lika gu-gata wenga Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha aburr-garlmuna, rrawa gubu-bawuna, aburr-garlmunapa jechinuwa aburr-bona, aburr-malchinga burrwa Ayrat \pn (Herod)\pn* burr-yika jawina. Lika gu-ngardapa aburr-negiyana, wengga gubu-buna aburr-ni minypa birripa abu-bu barra Jesus. \s1 Aburr-jaranga Abu-jurrjurrmurra Jesus \p \v 7-8 Gu-gata wenga Jesus rrapa aburr-yigipa jawina rrawa gubu-bawuna aburr-bona, lika yi-gata aburr-bona gu-rrarnba gun-gata Galali \pn (Galilee)\pn*, rrapa wurra gama gorlk aburr-jaranga aburr-gata Galali aburr-guyinda Jesus abu-jurrjurrmurra aburr-bamuna. Lika gu-gata wenga janguny gu-barrjekarra nula, aburr-bulapalawa aburr-galiyana nipa a-yinmiyana jama a-ji, lika gu-gata gu-rrawa wenga aburr-bona gurda: Judíya \pn (Judea)\pn* wenga, Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* wenga, Yidumíya \pn (Idumea)\pn* wenga, Jordan wenga rrawa gu-jirra gu-boya gu-gapa gu-rrarnba, rrapa gun-guna Daya \pn (Tyre)\pn* rrapa Jaydan \pn (Sidon)\pn* wenga aburr-bona gurda aburr-ni. \v 9 Lika Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina michiyang barra nawanawa mbi-nega nula, ngardawa aburr-bulapalawa wurra gama gorlk aburr-gatiya gala yapa burr-guya abu-marnja. \v 10 Ngardawa gipa mu-ngoyurra aburr-gurderda burr-jarlapuna aburr-jaranga, wurra mola gu-derdakurderda yerrcha burrbu-ngorrkorndanga, burrbu-borlayerrnyjinga minypa barra aburr-bamba, aburr-bengga nula barra birripa abi-rrima lika gu-derda gu-boy burrwa.\x + \xo 3:10 \xt Mark 4:1; Luk 5:1-3\x* \v 11 Wurra aburr-werranga walkwalk abi-rrimarra rrapa abi-nana Jesus, lika aburr-menama gubi-rrana nula, lika aburr-gonyjinga, “Ny-jurda nginyipa Wangarr biy-yika Walkur.” \v 12 Wurra Jesus burr-guya a-wena burrwa walkwalk yerrcha gala barra abu-ngurrja aburr-boy nipa ana-nga. \s1 Jesus Burr-menga 12 Gu-galiya Yerrcha \r (Metiyu 10:1-4; Luk 6:12-16) \p \v 13 Gu-gata wenga Jesus a-garlmuna, a-warrchinga a-jarl mu-mirk, rrapa aburr-gata jal a-ni burrwa a-gonyjinga burrwa, lika aburr-bona gurda nula. \v 14 Lika Jesus a-jerrjerrjiyana burrwa 12 gu-galiya yerrcha barra burr-gurrma aburr-yigipa aburr-mujama, barra nipa wugupa aburr-rrigirrga aburr-workiya rrapa minypa burr-jerrma barra janguny gubu-ngurrja, \v 15 rrapa minypa ganyjarr burr-wu, walkwalk abi-yerrnyja barra. \p \v 16 Lika aburr-gata 12 gu-galiya yerrcha burr-menga aburr-guna aburr-welangga: An-gata Jayman \pn (Simon)\pn* wurra nipa Jesus an-geka an-nelangga a-garrana Birta \pn (Peter)\pn*; \v 17 rrapa abirri-gata Jeymch \pn (James)\pn* rrapa an-nigipa worlapa niya Jon \pn (John)\pn* nipa an-gata Jebadi \pn (Zebedee)\pn* bijirri-bokamurra, bitipa Jesus abirri-geka abirri-welangga bijirri-garrana Buwénajich \pn (Boanerges)\pn*, minypa ngayburrpa ngubu-ngurrjinga gu-jingarliya An-darrbaykarda; \v 18 rrapa mola aburr-gata Andru \pn (Andrew)\pn*, Bilip \pn (Philip)\pn*, Bartólamiyu \pn (Bartholomew)\pn*, Metiyu \pn (Matthew)\pn*, Domach \pn (Thomas)\pn*, rrapa Jeymch an-gata Alpiyach \pn (Alphaeus)\pn* an-nika an-walkurpa, rrapa Jerriyich \pn (Thaddaeus)\pn*, rrapa Jayman an-gata Geynan \pn (Canaan)\pn* an-guyinda, \v 19 rrapa Jurrach Yichkériyat \pn (Judas Iscariot)\pn* an-gata jurdach aburr-bachirra murna burr-wuna Jesus. \s1 Walkwalk Gun-nika Ganyjarr Ngardapa — Jesus Gun-nika Ngardapa \r (Metiyu 12:22-32; Luk 11:14-23; 12:10) \p \v 20 Lika Jesus rrapa aburr-yigipa jawina aburr-jekarra rrawa. Barrwa rrapa aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-bona gurda nula rraka nipa rrapa aburr-yigipa jawina gala aburr-yinmiyarna aburr-ngekngarna rrapa balaja mbi-bangarna, wurra gun-nyagara. \v 21 Wurra Jesus mampa niya rrapa worlapa niya yerrcha gun-narda aburr-galiyana nula, lika aburr-bona gurda barra abu-ma. Aburr-yinanga, “Bamapama a-nirra.” \p \v 22 Rrapa aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega Jirúchalam wenga aburr-bona gurda, birripa aburr-yinanga, “An-guna nipa walkwalk a-rrimanga wana an-babalapa an-gata an-nelangga Biyíljabap \pn (Beelzebub)\pn*. Minyjiya. Nipiya an-gatiya a-wuna ganyjarr, an-guna a-yerrnyjinga a-workiya walkwalk an-guyinda,” aburr-yinagata aburr-wena.\x + \xo 3:22 \xt Metiyu 9:34; 10:25\x* \p \v 23 Lika Jesus a-gonyjinga burrwa, aburr-bona gurda nula, lika meyali gu-murna a-wena burrwa a-ni. A-yinanga burrwa, “A-lay, walkwalk an-gata Jeytan \pn (Satan)\pn* an-nelangga gala a-yinmiya nipa wupa ngardapa a-yerrnyjiya. Ngika. \v 24 Minypa gun-gata gun-nga rrawa minyja aburr-ngorrkorndiya rrapa aburr-bacha gu-gapa gu-guta, gun-narda minypa gun-gata rrawa gu-rrumiya barra gugu, gu-werrapa gu-ji barra. \v 25 Rrapa aburr-nga aburr-gata aburr-yawyawga aburr-marmanyja aburr-barra, minyja birripa aburr-ngorrkorndiya, gun-narda minypa aburr-gata aburr-bapurr aburr-wulebiya barra. \v 26 Rrapa an-gata walkwalk Jeytan nipa a-yinagatiya. Minypa aburr-yigipa nipa burr-ganyja a-workiya, minyja birripa aburr-ngorrkorndiyana rrapa aburr-bacha gu-gapa gu-guta, gun-narda minypa nipa gala a-yinmiya mu-nguy a-ji; wurra gun-nyagara gu-ni barra. \v 27 Wurra jarra minypa gun-maywapa ranginy wana an-babalapa an-guyinda an-gugaliya gala ana-nga a-yinmiya gu-rruma gun-nigipa rrawa rrapa mun-ngumurda mu-ma nula, wurra minyja mu-ngoyurra a-bicha an-gata wana an-babalapa, gu-gatiya wenga lika mun-ngumurda mu-ma nula. \p \v 28 “Buburr-galiya apula; gun-guna gun-burral. Minyja an-gugaliya gun-nga gun-nerra gu-rrimanga rrapa gun-nga gun-jaranga gun-nerra a-weya rrapa an-nerra a-nenga Wangarr, gun-narda nipa Wangarr baywarra gu-nega barra nula. \v 29 Wurra an-gata ana-nga a-wengga rrapa an-nerra a-nega Mern An-mawunga, an-gata an-gugaliya werra a-negiyanapa, ganapiya; Wangarr gala a-yinmiya a-gunggaja nula. Ngika. Wurra gu-jipa barra gu-workiya.”\x + \xo 3:29 \xt Luk 12:10\x* \p \v 30 Jesus a-yinagata a-wena, ngardawa aburr-gata abu-yopuna aburr-ni, aburr-yinagata, “An-guna walkwalk a-rrimanga.” \s1 Jesus Mampa Niya Rrapa Worlapa Niya Yerrcha \r (Metiyu 12:46-50; Luk 8:19-21) \p \v 31 Lika Jesus mampa niya rrapa worlapa niya yerrcha aburr-bona gurda, gata aburr-jinyja yarlanga gu-bala. Lika wengga gubi-jerrmarra nula barra ana-bengga burrwa yarlanga. \v 32 Lika wurra gama gorlk gatiya aburr-ni aburr-gomarriyana nula Jesus, birripa aburr-yinanga nula, “A-lay, jin-nginyipa mampa nggu rrapa aburr-nginyipa worlapa nggu yerrcha, birripa aburr-gata yarlanga aburr-jirra; jal aburr-nirra aburr-wengga barra nggula.” \p \v 33 Wurra Jesus a-wena burrwa, “Jin-ngay, aburr-ngay aburr-ngaypa worlapa apa yerrcha rrapa jin-ngaypa mampa apa?” \v 34 Lika burr-nana wurra gama gorlk aburr-ni aburr-gomarriyana nula, lika a-wena, “Jarra aburr-gunaga aburr-ngaypa mampa apa yerrcha rrapa aburr-ngaypa worlapa apa yerrcha! \v 35 Minyja bubu-borrwa: Aburr-nga aburr-gata jama aburr-jirra minypa Wangarr jal a-nirra, aburr-gurda wupa minypa aburr-ngaypa worlapa apa yerrcha rrapa lamurrpa apa yerrcha rrapa jin-ngaypa mampa apa.” \c 4 \s1 Meyali Gun-gata Minypa An-gugaliya A-lamajinga A-bona Balaja Nula \r (Metiyu 13:1-9; Luk 8:4-8) \p \v 1 Gun-nerranga gu-ni, lika Jesus a-wena burrwa a-ni gata gu-rrarnba, rrapa wurra gama gorlk aburr-bona gurda nula aburr-ni gala aburr-ngardapa. Lika Jesus a-gortkurrchinga mu-michiyang, lika a-rakaja mu-gochila, rrapa aburr-gata wurra gama gorlk aburr-ji aburr-ni gu-rrarnba.\x + \xo 4:1 \xt Luk 5:1-3\x* \v 2 Lika nipa meyali gu-murna a-wena burrwa a-ni, janguny gun-jaranga marn․gi burr-negarra a-ni. \p Minypa gun-ngardapa gun-gata a-yinanga burrwa, \v 3 “Buburr-galiya apula. An-ngardapa an-gugaliya a-lamajinga a-bona balaja nula burraya mbi-ma. \v 4 Minypa nipa mu-mulpuna, lika mipila mu-jirra mu-yerrnyjinga a-bona. Wurra mun-nerranga mun-gata m-bungguna gu-jarlakarr, lika burdacha jin-guyinda jina-bona, m-barra jinyu-ni, mu-wulebana. \v 5 Rrapa mun-nerranga mun-gata mipila mu-jirra m-bungguna gu-mernarra gu-guyinda gatiya gun-delipa jel gu-yurra, lika gu-gata wenga gugu mun-jarlala m-bena, ngardawa gala jel wana gu-jirrarna. \v 6 Wurra nuwurra waypa marnnga jina-bena, lika gugu mu-gorlapuna mun-gata mun-jarlala, ngardawa rrepara mu-jirra gala burr-guya wuparnana mu-ninya. \v 7 Rrapa mun-nerranga mun-gata mipila mu-jirra m-bungguna ji-bornangguna ji-guyinda. Lika mun-jarlala m-bena, wurra jin-gata bornangguna wana jinyu-ni jiny-bamuna, jiny-jorlkakaja nula, rraka mun-gata nipa an-gugaliya a-lamajinga gala mu-yinmiyarna balaja mu-rrimangarna. \v 8 Rrapa mun-nerranga mun-gata mipila mu-jirra m-bungguna mu-ji gu-molamola jel gu-guyinda. Lika gu-gata wenga mun-jarlala m-bena, lika wana mu-ni m-bamuna, balaja mu-rrimarra. Minypa mun-nerranga marr mun-delipa mu-rrimarra, mun-nerranga marr mun-jaranga, mun-nerranga mun-bulapalawa. \p \v 9 “Gun-narda janguny, wurra ny-yinga ny-jata minyja gelama ny-jirra ny-jaliyana, borrwa ngaypa ngu-wena.” \s1 Jesus Gu-ngurrjinga Gun-gata An-nga Nula Nipa Minypa Meyali Gu-murna A-wena Burrwa A-workiyana \r (Metiyu 13:10-17; Luk 8:9-10) \p \v 10 Lika nuwurra waypa nipa Jesus ngardapa a-ni, rrapa aburr-yigipa 12 gu-galiya yerrcha rrapa aburr-werranga burr-guta aburr-yigipa jawina aburr-bona gurda nula, lika birripa abu-wengganana gun-gata meyali gun-guyinda an-nga nula. \v 11 Lika nipa a-yinagata burrwa, “Ana-goyburrpa, nipa Wangarr nyirr-menga barra meyali nyibi-na gun-japurra gun-gata gun-nigipa rum; wurra aburr-gata aburr-werranga, birripa aburr-galiyarra aburr-workiya gun-maywapa ranginy wupa. \q1 \v 12 ‘Wurra gubi-nacha aburr-workiya, \q2 wurra gala aburr-yinmiya gubu-malawa, \q1 rrapa aburr-galiyarra aburr-workiya, \q2 wurra gala aburr-yinmiya marn․gi aburr-ni \q3 rraka aburr-garlma, aburr-ngukurdanyjiya, \q3 rrapa minypa ngaypa baywarra ngu-nega burrwa gun-nerra gubi-rrimarra.’”\x + \xo 4:12 \xt Isaiah 6:9-10\x* \s1 Jesus Gu-ngurrjinga Burrwa Gun-burral Minypa Meyali Gun-gata An-gugaliya A-lamajinga A-bona Balaja Nula \r (Metiyu 13:18-23; Luk 8:11-15) \p \v 13 Lika Jesus a-yinagata burrwa, “Wurra gun-gata gun-maywapa ranginy geka ngu-wena ana-gorrburrwa, gala nyibu-borrwa meyali, ya? Wurra lika meyali gun-nerranga ana-goyburrpa nyiburr-yinmiya barra marn․gi nyiburr-ni? \v 14 Gun-gata ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa, gun-narda ngika mipila mu-jirra rrapa gatni \pn (garden)\pn*. Wurra aburr-gata ngaypa nguburr-ngurrjinga gu-galiya yerrcha minypa aburr-yinmiya aburr-workiya aburr-galiyarra Wangarr gun-nika janguny. \v 15 Minypa aburr-gata aburr-werranga gu-galiya yerrcha, birripa minypa gun-gata ngu-wena mipila mu-jirra m-bungguna gu-jarlakarr, jel gun-gata gun-derta gun-gorla. Minypa gun-nga aburr-galiyarra aburr-workiya Wangarr gun-nika janguny, warrika walkwalk an-gata Jeytan \pn (Satan)\pn* an-nelangga ana-yurtchingapa burr-gaypurda janguny gun-gata Wangarr burr-wuna. \v 16 Rrapa aburr-werranga gu-galiya yerrcha birripa minypa gun-gata ngu-wena mipila mu-jirra m-bungguna gu-mernarra gu-guyinda. Minypa gun-nga aburr-galiyarra Wangarr gun-nika janguny, birripa marr aburr-balcharra rrapa aburr-worlworlcharra, \v 17 wurra gala burr-guya gubu-borrwa rraka aburr-jinyja. Wurra aburr-bamburda gun-baykarda ngika, lika gun-derta gubu-barripurda, minypa aburr-werranga aburr-nyala mari gubu-garraja burrwa ngardawa gun-gata janguny aburr-guna marr aburr-balcharra. Lika gu-gata wenga birripa aburr-guna aburr-jeknga aburr-bamburda, ngardawa gala burr-guya gubu-borrwa Wangarr gun-nika janguny. \v 18 Rrapa aburr-werranga gu-galiya yerrcha birripa minypa gun-gata ngu-wena mipila mu-jirra m-bungguna ji-bornangguna ji-guyinda. Minypa aburr-galiyarra Wangarr gun-nika janguny, \v 19 wurra aburr-bamburda, gun-jaranga gubu-borrwuja aburr-workiya gu-gurdiya gu-yika gu-rrawa. Jal aburr-nirra rrupiya rrapa gerra rrapa gun-nerranga gun-nga burr-guya jal aburr-nirra, lika gu-gata wenga janguny gun-nyagara gugu gu-nirra burrwa aburr-gata gu-galiya yerrcha; jimarn jarra birripa jama aburr-jirrarna nula Wangarr, wurra gun-nyagara. \v 20 Wurra aburr-werranga gu-galiya yerrcha birripa minypa gun-gata ngu-wena mipila mu-jirra m-bungguna gu-molamola gu-jel. Minypa aburr-galiyarra Wangarr gun-nika janguny, lika burr-guya gubu-borrwuja nula, lika jama aburr-jirra nipa nyanma — an-nerranga minypa gun-delipa, rrapa an-nerranga minypa marr wana, rrapa an-nerranga minypa wana gun-bapala.” \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Lam (Lamp) \r (Luk 8:16-18) \p \v 21 Jesus a-yinagata burrwa, “Minypa ngarripa arr-birtarrmiya arr-workiya minypa lam \pn (lamp)\pn*, wurra gala arr-yinmiya ay-yilkaka wupa ana-duram ana-guyinda o wupa mu-garrung. Ngika. Wurra ay-wenyanga arr-workiya barra arr-naya arr-ni.\x + \xo 4:21 \xt Metiyu 5:15; Luk 11:33\x* \v 22 Minyja gun-nga gun-gata gu-yilkakiya gu-yurra, nipa barra nuwurra yarlanga gu-yu. Rrapa gun-nga gun-jaranga yongun gu-yurra, birripa aburr-jaranga barra marn․gi aburr-ni gun-gata.\x + \xo 4:22 \xt Metiyu 10:26; Luk 12:2\x* \v 23 Ny-yinga ny-jata minyja gelama ny-jirra ny-jaliyana, borrwa ngaypa ngu-wena.” \p \v 24 Lika a-yinagata burrwa, “Minyja gun-gata nyiburr-galiyana apula barra burr-guya nyibu-borrwa. Minypa nginyipa ny-yinmiya ny-borrwa ny-yorkiya, gu-gata ngacha minypa guna-jeka barra nggula, wurpa lika wana gun-bapala.\x + \xo 4:24 \xt Metiyu 7:2; Luk 6:38\x* \v 25 Minyja ana-nga an-gata gu-rrimanga nula janguny, burraya Wangarr wana gun-bapala a-wu barra. Wurra an-gata gala janguny gu-rrima nula, burraya Wangarr ana-garlmapa barra a-gaypa barra an-gata an-gugaliya gun-delipa gun-gata jimarn jarra nipa gu-rrimangarna a-nirrarna.”\x + \xo 4:25 \xt Metiyu 13:12; 25:29; Luk 19:26\x* \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Mun-jarlala M-beya Lika Wana Mu-nirra \p \v 26 Jesus a-yinagata, “Wangarr gun-nika rum, gun-narda minypa gun-maywapa mipila mu-jirra an-gugaliya mu-mulpurda, a-lamajinga a-workiya balaja nula. Minypa mu-yerrnyjinga a-boya, \v 27 rrapa nuwurra waypa gu-yinmiyapa ngorrngurra, lika mun-jarlala m-beya mu-workiya, lika wana mu-nirra rrapa nipa an-gata an-gugaliya gala marn․gi mu-yinmiya m-bamburda. \v 28 Wurra minypa nipa wupa m-beya mu-workiya gu-jel wenga, mu-ngoyurra mun-jarlala rrapa jurdach lika mun-burrolga mu-rrimanga. \v 29 Lika mun-burral wana mu-nirra, lika mu-molamiya, warrika gugu an-gugaliya mu-mangga a-workiya ngardawa gipa mu-molamiyana.”\x + \xo 4:29 \xt Joel 3:13\x* \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Mipila Mu-jirra Gun-jong Machart (Mustard) \r (Metiyu 13:31-32,34; Luk 13:18-19) \p \v 30 Jesus a-yinagata, “Gun-gata Wangarr gun-nika rum, gun-narda minypa nguburr-yinmiya barra ngubu-ngurrja gun-maywapa ranginy? Wurra minypa gun-guna: \v 31 Minypa mun-gata mipila mu-jirra gun-jong machart \pn (mustard)\pn* mun-delipa gurdiya rrawa; mun-nerranga marr mu-yinaga mun-delipa. \v 32 Wurra minypa an-gugaliya mu-mangga a-workiya rrapa a-lamajinga mun-gata mipila mu-jirra machart, nuwurra mun-jarlala m-beya m-bamburda, lika wana mu-nirra, lika nipa wana mun-babalapa; mun-nerranga marr mu-yinaga. Wurra minypa nipa gun-jong machart mernda mu-jirra wana mun-bapala, aburr-jaranga burdacha aburr-guyinda aburr-boya gurda aburr-workiya, lika gubu-gapulawuja aburr-workiya ay-gatiya gu-birlapirla gu-guyinda.” \p \v 33 Rrapa barrwa gun-jaranga gun-maywapa ranginy Jesus a-wena burrwa a-ni gu-yinmiyapa barra aburr-galiya aburr-ni. \v 34 Wurra gala a-yinmiyarna yarlanga gu-nengarna burrwa a-workiyarna. Ngika. Wurra gun-maywapa ranginy a-wena burrwa a-workiyana. Wurra minypa jurdach nipa rrapa aburr-yigipa jawina ngardapa aburr-ni, lika nipa yarlanga gu-negarra burrwa. \s1 Jesus Gu-jobujobuna Barlmarrk Rrapa Bartpa \r (Metiyu 8:23-27; Luk 8:22-25) \p \v 35 Gun-gata gun-maywapa ngorrngurra balngga gu-ni, Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, “A-lay, nguburr-boy, nguburr-jurrwa gu-gapa gu-rrarnba.” \v 36 Lika aburr-yigipa jawina burrbu-bawuna wurra gama gorlk gata, lika aburr-warrchinga mu-michiyang wupa mu-ngoyurra Jesus a-warrchinga. Lika abu-ganyja aburr-bona wugupa, rrapa mun-nerranga michiyang gatiya wugupa. \p \v 37 Gu-gata wenga barlmarrk gu-bena wana, rrapa bartpa gu-garlmunapa gu-barrngumurra wupa mu-michiyang, lika gu-ngana gu-mayana gu-bamuna. \v 38 Wurra nipa Jesus gapa jurdach ana-yu ana-bona mu-michiyang m-barra, bila \pn (pillow)\pn* gu-rrenyjinga a-yu ana-bama. Lika aburr-yigipa jawina abu-jortkarra aburr-ni, aburr-wena nula, “Bunggawa, a-lay, gala ny-jurkuja ngayburrpa nguburr-guyba barra, ya?” \p \v 39 Lika Jesus a-garlmuna, gu-jobujobuna barlmarrk, rrapa bartpa a-wena nula, “Gurrmiya!” Lika gun-gata gu-ngochingapa warrpam. \v 40 Lika Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, “An-nga nula nyiburr-gurkujarra? Wurra gala burdak marr nyiburr-balcharrarna, ya?” \p \v 41 Wurra birripa burr-guya gochila aburr-barrjinga. Lika aburr-wengganachichiyana aburr-ni, “A-lay, an-guna an-guyinmiya ngacha? Minyja barlmarrk rrapa bartpa gu-jobujoburda a-boya, gu-galiyarra nula, ngarla!” \c 5 \s1 Jesus Wanngu A-negarra An-gugaliya Walkwalk An-jaranga A-rrimarra \r (Metiyu 8:28-34; Luk 8:26-39) \p \v 1 Lika Jesus rrapa aburr-yigipa jawina aburr-bena rrawa gu-gapa gu-rrarnba gun-nelangga Geracha \pn (Gerasa)\pn*. \v 2 Lika gatiya waypa mu-michiyang wenga Jesus a-gortkurrchinga gu-rrarnba, an-ngardapa an-gugaliya a-bena nula, gata wupa wenga ana-bena gu-gurrema gu-ngarnama gatiya abu-gurrmunga aburr-workiya an-gugaliya a-juwiya a-workiya. Nipa an-gata an-gugaliya walkwalk a-rrimarra, \v 3 lika nipa gata a-ni a-workiyana gu-gurrema gu-ngarnama, rrapa an-gubandawiya jirn \pn (chain)\pn* abu-bichingarna, wurra ngika. \v 4 Minyjiya. Gipa mu-ngoyurra wurra jurdach abu-bichinga aburr-workiyana an-gubandawiya jirn, wurra nipa a-rrumurra a-workiyana an-gata an-gubandawiya, rrapa gala ana-nga a-yinmiyarna burda a-nengarna nipa an-gata. Ngika. \v 5 Wurra jarra ana-munya rrapa ji-gurdarrja a-rrigirrgarra a-workiyana gata wuparnana gu-ngarnama gatiya morrpiny yerrcha burrbu-gurrmunga aburr-workiya; rrapa gu-bulgapulga a-rrigirrgarra a-workiyana, a-gonyjinga a-workiyana rrapa a-gorndiyana a-workiyana gu-jandarra. \p \v 6 Lika nipa gu-gata a-nana Jesus balay wenga, lika ana-yurtchinga ana-ni, lika ana-menama gu-rrana nula Jesus. \v 7-8 Lika Jesus ana-nyala a-wena nula, “Ny-jurda walkwalk nyina-bengga. Gu-garda wenga bawa an-gata an-gugaliya.” \p Lika nipa walkwalk a-gonyjinga burr-guya, “Jesus, ny-jurda Ny-yalkurpa nula Wangarr biy-yika an-gata wana an-babalapa, nginyipa an-nga nula nyina-bona apula? Wurra nipa an-gata ngardawa ana-ninyarra, gala barra nguna-bu.” \p \v 9 Lika Jesus a-wena nula, “Ny-yinga ny-yelangga?” \p Nipa a-yinagata, “Ngaypa ngu-welangga ngunabu-ngurrjinga aburr-workiya ‘An-murra’, ngardawa ngayburrpa nyiburr-jaranga.” \v 10 Barrwa rrapa walkwalk yerrcha aburr-ngiwija nula Jesus gala barra burr-jerrma gun-birripa rrawa. \p \v 11 Rrapa bigibigi jin-gata jin-bulapalawa m-banga jiny-boya gun-gata balay ngika gu-bulgapulga. \v 12 Lika aburr-gata walkwalk yerrcha aburr-ngiwija nula Jesus, aburr-yinagata, “A-lay, nyirr-jerrma achila jin-gata jin-murra bigibigi barra yi-gata nyiburr-yurtcha achila.” \v 13 Lika Jesus gu-yagurrmurra burrwa, lika walkwalk yerrcha aburr-bena gurda, abu-bawuna an-gugaliya, lika aburr-bona yi-gata bigibigi jin-bulapalawa jiny-jirra. Lika jin-gata bigibigi 2,000 jin-murra gu-bulgapulga gu-bukula jiny-bupiyana jiny-yurtchinga; jiny-yurtchingapa gu-bugula jiny-juybuna gu-bulgapulga gu-gera. \p \v 14 Rrapa aburr-gata gu-galiya yerrcha jaga aburr-ganana achila aburr-workiyana jin-gata bigibigi jin-guyinda, birripa aburr-yurtchinga, gun-gata janguny gubu-ngurrjinga burrwa aburr-bona gu-murna rrawa gun-gata rrapa minypa gu-werrapa gu-werrapa gu-jirra gu-boya burr-guta. Lika wurra gama gorlk aburr-garlmuna gurda barra gubi-na an-nga nula. \v 15 Lika aburr-bena nula Jesus, lika abi-nana an-gata an-gugaliya walkwalk an-jaranga a-rrimarra nipa mirikal a-barrngumurra rrapa gatiya a-ni an-mola. Lika birripa aburr-gurkuja. \v 16 Rrapa aburr-werranga gipa mu-ngoyurra gubi-nana, birripa lika gubu-ngurrjinga burrwa aburr-bona an-gata an-gugaliya a-yinmiyana a-molamiyana rrapa jiny-yinmiyana bigibigi jiny-juybuna. \p \v 17 Lika wurra gama gorlk aburr-garlmuna, aburr-ngiwija nula Jesus gun-birripa rrawa gun-gata wana gun-bapala nipa barra gu-bawa a-boy. \p \v 18 Lika gu-gata wenga Jesus a-warrchinga mu-michiyang, lika an-gata an-gugaliya walkwalk a-rrimarra nipa a-ngiwija nula Jesus minyja wugupa abirri-boy. \v 19 Wurra Jesus gala gu-yagurrmungarna nula. Wurra a-yinanga nula, “Nginyipa ny-boy barra rrawa, rrapa minypa aburr-nginyipa aburr-borrmunga ny-yengga barra burrwa a-yinmiyana Wangarr jama a-ji nggula minypa nipa a-worijinga nggula.” \p \v 20 Ganapiya. Lika nipa an-gata an-gugaliya a-bona gun-gata rrawa gu-ji gu-bona arr-gulirrwirrka arr-murna, minypa 10, minypa a-wena burrwa a-bona Jesus a-yinmiyana a-gunggajinga nula. Lika gun-nardiya wurra gama gorlk burr-guya gubu-borrwurra aburr-ni. \s1 Jesus Wanngu Bijirrinyu-negarra Jayrach (Jairus) Jin-nika Jin-walkurpa Rrapa Jin-nerranga Jin-gata Gipa Jemberr Gun-jaranga Jiny-yorrpuna Jiny-yu \r (Metiyu 9:18-26; Luk 8:40-56) \p \v 21 Lika gatiya waypa Jesus ana-jekarra, a-bena gu-guna gu-rrenyjiya, lika aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-garlmuna gurda, aburr-bena nula gatiya gu-rrarnba. \v 22 Rrapa an-ngardapa an-gugaliya an-gata jaga a-ganana gun-gata bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, nipa ana-bona, nipiya an-nelangga Jayrach \pn (Jairus)\pn*. Lika gatiya waypa a-nana Jesus, lika a-bungguna nipa ana-rrepara rrapa minypa bukula a-jirra gu-jel a-yunya. \v 23 Lika a-ngiwija nula Jesus, “A-lay, jin-ngaypa delipa gu-derda wana jiny-yorrpurda, yi-gurrepa jiny-juwa barra. Marliya, japurra ngapa ny-jirra. Guwa, arr-boy barra n-dima, barra nipa jiny-molamiya rrapa jin-digirrga.” \p \v 24 Lika Jesus a-garlmuna nula, rrapa wurra gama gorlk aburr-jaranga gatiya wugupa aburr-bamuna, wurra minypa abu-marnjinga. \p \v 25 Rrapa jin-ngardapa gama jin-gata jiny-jortchinga jiny-yorkiyana gun-gatiya nipa jiny-yorrpuna jiny-yu gun-bulawa jemberr minypa 12. \v 26 Minypa jiny-bona, an-buburda jin-dimarra an-jaranga rrapa rrupiya mu-wulebana achila. Wurra jimarna jiny-molamiyarna, wurra jarra burr-guya jiny-yorrpuna jiny-yorkiyana. \p \v 27 Lika jiny-jaliyana nula Jesus, lika jina-bona, wurra gama gorlk burr-ngorrkorndanga jina-bamuna, nipa ana-jonama jiny-bena, lika mirikal mu-rrimarra nula. \v 28 Ngardawa nipa jin-ngurrnga jiny-yena, “Minyja ngaypa ngu-rrima nula mirikal barra ngaypa ng-gaypa barlmarrk, lika ngu-molamiya.” \p \v 29 Ganapiya, lika gun-gatiya nipa mu-rrimarrapa, warrika jinyu-derichinga mu-ngoyurra jiny-jortchinga jiny-ji jiny-yorkiyana. Lika wuparnana jiny-jaliyana jiny-molamiyana. \p \v 30 Lika Jesus a-galiyana barlmarrk gu-bona nula, lika a-ngukurdanyjiyana gata gojilapa wurra gama gorlk aburr-jinyja. Lika a-yinanga burrwa, “Ana-nga mun-ngaypa mirikal mu-rrimarra?” \p \v 31 Wurra aburr-yigipa jawina aburr-yinanga, “Wurra gala burr-na wurra gama gorlk bubu-marnjinga, ya? Wurra an-nga nula ny-yena ana-nga mu-rrimarra nggula?” \v 32 Wurra burdak lika burr-nana a-gomarriyana a-yu ngardawa ana-nga an-gata mu-rrimarra nula. \p \v 33 Wurra jin-gata gama ngardawa nipa marn․gi mu-rrimarra nula mun-gata mirikal rrapa minypa jiny-molamiyana, lika jina-bona nula Jesus, wurpa lika jiny-jurkuja jinyu-ni rrapa jiny-yurrwurrjinga. Lika ji-menama gu-rrana nula rrapa jiny-nyurrjiyana nula nipa jiny-yinmiyana. \v 34 Lika nipa Jesus a-wena achila, “A-jay, walkur, ngardawa nginyipa marr ny-balcha apula lika nginyipa ny-molamiyana. Wurra gala barra ny-jurkuja. Wurra nginyipa ny-molamola gugu boy. Gun-narda gala ny-yinmiya barrwa ny-yorrpa.” \p \v 35 Wurra gun-gatiya waypa Jesus a-wena achila a-ni, aburr-werranga aburr-bona gurda gu-gata wenga Jayrach gun-nika rrawa, an-gata jaga a-ganana a-workiyana bala gun-gata Ju yerrcha gun-burriya. Lika aburr-yinanga nula Jayrach, “Jin-nginyipa delipa gipa gugu jiny-juwuna; gala ny-yinmiya barrwa ny-yenggana an-guna bunggawa.” \p \v 36 Jesus a-galiyana birripa aburr-wena nula Jayrach, wurra gala marr a-balcharna burrwa. Wurra a-wena nula Jayrach, “Gala barra ny-jurkuja. Wurra marr ny-balcha barra apula.” \v 37 Lika burr-jerrmarra wurra gama gorlk aburr-bona rrawa. Wurra nipa burr-ganyja Birta \pn (Peter)\pn* rrapa Jeymch \pn (James)\pn* rrapa Jon an-gata Jeymch an-nika worlapa niya, aburr-gurdiya wupa; \v 38 lika Jayrach wugupa aburr-bona gun-gata gun-nigipa rrawa. \p Gata waypa aburr-bena, Jesus burr-nana gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-bamuna rrapa burr-guya aburr-rruwujana aburr-ni. \v 39 Lika nipa a-barrngumurra wupa gu-bala. Lika a-yinanga burrwa, “An-nga nula gu-ngardapa nyiburr-negiyana nyiburr-bamuna rrapa nyiburr-rruwuja? Jin-guna delipa gala jiny-juwiyarna, wurra nipa jarra jiny-yurra.” \v 40 Wurra birripa aburr-garlmunapa aburr-gurdachinga nula, rrapa nipa burr-jerrmarra yarlanga. \p Wurra nipa burr-menga mampa acha rrapa nyanyapa acha rrapa aburr-yigipa Jesus burr-yika jawina abirri-jirrapa an-ngardapa, lika aburr-barrngumurra wupa gu-ngarnama nipa delipa jiny-juwuna, jiny-yunya gatiya. \v 41 Lika nipa jin-dimarra mernda jiny-jirra, lika a-wena achila, minypa gun-birripa wengga a-yinanga, “Dalita gumay,” minypa ngayburrpa gu-jingarliya nguburr-weya, “A-jay, delipa, ngaypa ngu-weya nggula garlma!” \v 42 Warrika jin-gata delipa jiny-jarlmuna, lika jin-digirrgarra, ngardawa gipa mu-ngoyurra wana jinyu-ni minypa jemberr 12 achila. Lika aburr-gata gochila aburr-barrjinga. \v 43 Lika Jesus burr-guya a-wena burrwa gun-gata nipa jin-dimarra birripa barra yongun gubi-nega barra. Lika a-wena burrwa barra balaja jibu-wu. \c 6 \s1 Wurra Gama Gorlk Nejarach (Nazareth) Aburr-nirra Ngoyurra Aburr-yerryerrmiyana Nula Jesus \r (Metiyu 13:53-58; Luk 4:16-30) \p \v 1 Jesus gu-bawuna gun-gata rrawa, lika a-jekarra a-bona gu-yigipa gu-rrawa, rrapa aburr-yigipa jawina wugupa. \v 2 Lika gun-gatiya Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-ni, a-bona, a-barrngumurra gun-gata bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. Lika gatiya marn․gi burr-negarra a-ni janguny wurra gama gorlk, minypa aburr-gata aburr-galiyana nula birripa gochila aburr-barrjinga. \p Lika aburr-wengganachichiyana aburr-bona, “An-guna yina gaya wenga gu-menga janguny?” birripa aburr-yinagata, “Gun-guna gun-nga janguny? Nipa burr-barlmarrk jama a-jirra a-workiya gun-nga gun-gata ganyjarr? \v 3 Wurra jarra ngayburrpa marn․gi nula nipa gapunda \pn (carpenter)\pn*. Minyja nipa mampa niya Meri \pn (Mary)\pn*, rrapa aburr-yigipa worlapa niya yerrcha aburr-gata Jeymch \pn (James)\pn* rrapa Jochap \pn (Joseph)\pn* rrapa Jurrach \pn (Judas)\pn* rrapa Jayman \pn (Simon)\pn*, ya? Minyjiya, ngarla! Rrapa aburr-yigipa jelapa niya yerrcha aburr-guniya.” Birripa wurra gama gorlk aburr-yinagata aburr-wena rrapa gala marr aburr-balcharrarna nula Jesus gun-gata janguny nipa gu-rrimarra Wangarr gun-nika. \p \v 4 Lika Jesus a-yinagata burrwa, “Ana-nga an-gugaliya an-gata Wangarr an-nika an-mujaruk, nipa wurra gama gorlk marr abirriny-balcharra nula abirriny-yorkiya, wurra aburr-yigipa aburr-borrmunga gata gu-yigipa gu-rrawa ngika.”\x + \xo 6:4 \xt Jon 4:44\x* \v 5 Ganapiya, wurra Jesus gala a-yinmiyarna burr-barlmarrk jama a-jirrarna gun-gata, wurra jarra aburr-gurderda bin-dimarra rrapa wanngu burr-negarra aburr-jaranga ngika. \v 6 Wurra nipa gochila a-barrjinga burrwa aburr-gata ngardawa gala marr aburr-balcharrarna nula. \s1 Jesus Burr-jerrmarra Aburr-yigipa 12 Gu-galiya Yerrcha \r (Metiyu 10:5-15; Luk 9:1-6) \p Lika Jesus a-bona, rrawa gu-ji gu-bona janguny marn․gi burr-negarra a-bona wurra gama gorlk. \v 7 Lika a-gonyjinga burrwa aburr-yigipa 12 gu-galiya yerrcha, lika aburr-mulpiyana nula aburr-bamuna. Lika a-wena burrwa barra burr-jerrma aburr-bulawa, minypa abirri-jirrapa aburr-maya barra wugupa abirri-boy abirri-ji. Rrapa nipa burr-wuna ganyjarr barra walkwalk abi-yerrnyja burrwa aburr-boy. \v 8 Lika gu-jarlapuna a-wena burrwa gala barra gubu-ga gorlk, rrapa gala barra burlupurr aburr-birringgiya, rrapa gala barra mbi-ga balaja rrapa rrupiya. \v 9 Wurra jarra aburr-barrnguma barra rrepara aburr-jirra, rrapa mun-nga mirikal mun-ngardapa wupa aburr-barrnguma barra. \v 10 A-yinagata a-wena burrwa, “Minyja nyiburr-yinmiya nyiburr-bengga burrwa gu-gata gu-rrawa, minyja ana-nga a-gonyja ana-gorrburrwa, lika gu-yigipa gu-rrawa barra nyiburr-ni, nuwurra nyibu-bawa gun-gata gu-murna rrawa. \v 11 Wurra minyja yina gun-gaya rrawa gala aburr-gonyja ana-gorrburrwa rrapa gala aburr-galiya ana-gorrburrwa janguny, lika bubu-bawa gun-gata rrawa, rrapa gatiya rrawa gu-gera buburr-wepiya rrepara nyiburr-jirra baluk gu-gata gu-yika gu-rrawa. Barra gu-galiya yerrcha aburr-gata nyirrbi-na rrapa aburr-borrwiya minypa birripa aburr-yinmiyana werra aburr-negiyana gun-gata birripa gala aburr-galiyarna ana-gorrburrwa.”\x + \xo 6:11 \xt Luk 10:4-11\x* \x + \xo 6:11 \xt Jama Aburr-ji 13:51\x* \p \v 12 Ganapiya, lika Jesus burr-yika jawina aburr-bona, wurra gama gorlk aburr-wena burrwa gun-nerra barra gubu-bawa rrapa aburr-ngurkurdanyjiya nula Wangarr. \v 13 Rrapa Jesus burr-yika abi-yerrnyjinga burrwa an-jaranga walkwalk, rrapa aburr-gurderda burrbu-ngimarra mun-girra alip \pn (olive)\pn* mu-guyinda rrapa minypa wanngu burrbi-negarra.\x + \xo 6:13 \xt Jeymch 5:14\x* \s1 Jon A-juwuna An-gata Bama Burr-gurragaja A-workiyana \r (Metiyu 14:1-12; Luk 9:7-9) \p \v 14 Lika gun-gatiya rrawa Galali \pn (Galilee)\pn* nipa an-gata bunggawa an-nelangga Ayrat \pn (Herod)\pn*, nipa a-galiyana nula a-workiyana Jesus, minypa janguny gu-barrjekarra nula. Minypa aburr-werranga gu-galiya yerrcha abu-ngurrjinga Jesus, aburr-yinanga, “An-guna an-gugaliya nipiya an-gata Jon bama burr-gurragaja a-workiyana, a-juwuna, wurra minypa gun-gujuwa gu-beybana, ana-jekarra gugu. Gu-gurdiya ngacha minypa nipa an-guna burr-barlmarrk jama a-jirra a-workiya.” \p \v 15 Wurra aburr-werranga aburr-yinanga, “An-guna waygaji Yiláyja \pn (Elijah)\pn*.” \p Rrapa aburr-werranga aburr-yinanga, “An-guna Wangarr an-nika an-mujaruk minypa aburr-werranga aburr-gata wola gun-guwarr gubu-ngurrjinga aburr-workiyana Wangarr gun-nika.”\x + \xo 6:15 \xt Metiyu 16:14; Mark 8:28; Luk 9:19\x* \p \v 16 Wurra Ayrat a-galiyana janguny gu-barrjekarra nula Jesus, nipa a-yinanga, “An-narda Jon ngaypa ngu-jaygorndanga, barrwa rrapa a-molamiyana, ngarla!” \p \v 17 A-yinagata nipa Ayrat a-wena, ngardawa gipa mu-ngoyurra nipa a-wena burrwa aburr-yigipa aburr-mujama, Jon abi-rrimarra, abu-bichinga, abu-jolartchinga wupa, ngardawa jin-gata nyanma Yirórriyach \pn (Herodias)\pn*, Bilip jin-nika jin-gumarrbipa niya nipa Ayrat jiny-menga, worlapa niya a-gaypuna. \v 18 Ngardawa minypa Jon a-yinanga a-wena nula a-workiyana Ayrat, “Gun-narda gala gun-mola nginyipa n-dimanga jin-guna worlapa nggu jin-nika jin-gumarrbipa niya,”\x + \xo 6:18 \xt Luk 3:19-20\x* \v 19 gu-gurdiya nula nipa jin-gata Yirórriyach jiny-jarlmuna, jiny-bachirramiyana nula Jon, jimarna a-burndarna. \v 20 Wurra Ayrat nipa jarra jaga a-ganana nula Jon ngardawa a-gurkuja nula, minypa gu-borrwurra nula nipa jechinuwa a-ni a-workiyana Wangarr an-nika jawina. Ngardawa wolawola Ayrat jal a-ni a-galiyana nula a-workiyana Jon, wuriya gu-gata wenga jurdach a-limurrmorriyana a-ni a-workiyana. \p \v 21 Aburr-bamuna, lika gu-gata wenga Ayrat a-buna Jon minypa gu-guna ngacha: Minypa Ayrat gatiya janara gu-ji nula, minypa nipa gu-borrwurra gu-yinmiyapa jemberr gu-ni nula, lika a-gonyjinga burrwa aburr-yigipa jawina gata gu-yigipa gu-rrawa rrapa aburr-yigipa aburr-gata minypa an-dakal abu-ganyja aburr-workiyana, rrapa aburr-werranga burr-guta aburr-welangga wana gun-gata Galali aburr-guyinda. Lika birripa gu-ngardapa aburr-negiyana rrapa minypa balaja mbi-barra aburr-ni rrapa aburr-worlworlcha aburr-ni. \v 22 Rrapa gun-gatiya waypa Yirórriyach jin-nika jin-jawapa jina-bona, jiny-yalagiyana burrwa, nipa Ayrat rrapa aburr-gata wugupa nula birripa aburr-marrkapchinga achila. \p Lika Ayrat a-yinanga achila, “A-jay, wengga apula nginyipa gun-nga jal nyi-nirra barra ngaypa ngiy-wu.” \v 23 A-yinagata a-wena achila burr-guya, “Minyja ngaypa gochila ngiy-rrana gun-nga nginyipa ny-yengga apula barra ngaypa ngiy-wu. Minyja gun-guna rrawa ngaypa bunggawa ngu-nirra ngaypa ngu-ngorrkornda, ngiy-wu, minyja gun-nga ngaypa ngiy-wu.” \p \v 24 Lika jin-gata gama jiny-bona, lika jiny-yena achila mampa acha. “Ngaypa an-nga nula ngu-wengga barra?” \p Wurra mampa acha jiny-yinanga, “Minyja bama a-jirra Jon an-gata bama burr-gurragaja a-workiyana.” \p \v 25 Lika jechinuwa jiny-yurtchinga jin-gata jin-ngamangama, lika jiny-yena nula bunggawa, jiny-yinanga, “Ngaypa jal ngu-nirra nggula gun-narda geka barra bama a-jirra nguna-wu an-ngartpelambila japalana ana-guyinda nipa Jon an-gata wolawola bama burr-gurragaja a-workiyana.” \p \v 26 Lika an-gata bunggawa burr-guya wargugu a-ni, ngardawa aburr-gata aburr-jaranga gu-galiya yerrcha aburr-galiyana nula nipa burr-guya a-wena, rrapa gala a-yinmiyarna gu-rrumungarna gun-gata nipa gochila jin-dana. \v 27 Wurra gun-gata warrika lika a-jerrmarra an-nigipa an-mujama barra a-ma an-gata bama a-jirra Jon. Nipa an-mujama a-bona, a-barrngumurra wupa gata nipa Jon a-ninya, lika a-jaygorndanga, \v 28 bama a-jirra a-menga, lika ana-ganyja an-ngartpelambila japalana ana-guyinda, lika jiny-yuna jin-gata jin-ngamangama. Lika nipa ana-ganyja, jin-nigipa mampa acha jiny-yuna. \v 29 Wurra aburr-gata Jon burr-yika jawina aburr-galiyana nula birripa aburr-gata aburr-yinmiyana nula, lika aburr-bona gurda, abu-menga, abu-ganyja, abu-gurrmurra gata wuparnana gu-gurrema gu-ngarnama. Gu-gurda ngacha minypa Jon a-juwuna, rrapa gurda nula nuwurra waypa janguny gu-barrjekarra nula Jesus, Ayrat nipa gu-borrwurra jimarna bama a-yinanga nipa Jon a-molamiyana. Ngardawa nipa Ayrat gala marn․gi nula Jesus. \s1 Jesus Balaja Burr-wuna 5,000 Gu-galiya Yerrcha \r (Metiyu 14:13-21; Luk 9:10-17; Jon 6:1-14) \p \v 30 Nuwurra waypa Jesus burr-yika jawina aburr-jekarra gurda nula, lika aburr-wena nula birripa aburr-yinmiyana burr-barlmarrk jama aburr-ji rrapa minypa janguny gubu-ngurrjinga aburr-bona. \v 31 Wurra aburr-jaranga gu-galiya yerrcha aburr-bona gurda aburr-ji, wurra Jesus rrapa aburr-yigipa jawina gala marnnga jiny-jirrarna burrwa rraka balaja mbi-bangarna. Lika nipa a-yinanga burrwa, “Guwa, nguburr-boy gu-werrapa barra ngardapa nguburr-ni rrapa ana-goyburrpa nyiburr-ngeka.” \v 32 Lika mu-michiyang aburr-warrchinga birripa wupa barra aburr-boy, ngardapa aburr-ni. \v 33 Wurra aburr-jaranga wurra gama gorlk burrbi-nana birripa aburr-bona, wurra jarra burrbu-malawurra, lika gubu-bawuna rrawa, aburr-bona, gu-rrepara aburr-gomarriyana aburr-bamuna, aburr-bena birri-gugu, lika nuwurra jurdach Jesus rrapa aburr-yigipa jawina aburr-bena. \p \v 34 Gun-gatiya Jesus a-bena, lika burr-nana wurra gama gorlk, lika a-worijinga burrwa a-ni ngardawa burr-nana birripa minypa jin-maywapa jip \pn (sheep)\pn* jin-guyinda jin-gata gala ana-nga jaga a-gana achila a-workiya. Lika gu-gata wenga janguny marn․gi burr-negarra a-ni.\x + \xo 6:34 \xt Numbers 27:17; 1 Kings 22:17; 2 Chronicles 18:16; Ezekiel 34:5; Zechariah 10:2; Metiyu 9:36\x* \p \v 35 Lika balngga gu-ni, lika Jesus burr-yika jawina aburr-garlmuna, aburr-wena nula. Aburr-yinanga, “A-lay, gun-guna yi-rrana gu-ni gugu, ngardawa gun-guna gu-werrapa nguburr-nirra, ngardawa aburr-guna gun-birripa rrawa balay. \v 36 Wurra yama nginyipa burr-jerrma barra aburr-boy, rrawa gu-jirra gu-boya balaja mbi-ma barra mbi-bay?” \p \v 37 “Ngika. Wurra jarra ana-goyburrpa nyirrbu-wu barra mbi-bay,” Jesus a-yinagata a-wena. \p Birripa aburr-yinagata, “A-lay, rrupiya wana mun-gata minypa an-gugaliya mu-mangga a-workiya, jama a-jirra a-workiya ran․gu abirri-jirrapa abirri-jirrapa rrapa abirri-jirrapa abirri-jirrapa, mu-gurda ngacha ngayburrpa gala nyibi-rrima rraka nyibu-ga, rakaraka nyibu-ma burrwa aburr-guna aburr-jaranga.” \p \v 38 Lika Jesus burr-wengganana, “Wurra mu-yinmiyapa rakaraka mun-guyinda nyibi-rrimanga? Buburr-boy, bubi-na.” \p Lika aburr-bona, mbi-nana, lika aburr-jekarra gurda, aburr-wena nula, “Minyja rakaraka mun-delipa mun-guyinda arr-ngardapa arr-murna, minypa 5, rrapa abirri-jirrapa wupa an-delipa jichicha.” \p \v 39 Jesus lika a-wena burrwa aburr-yigipa jawina barra wurra gama gorlk aburr-ngorrkorndiya aburr-boy, gata aburr-raka, mu-molamola mu-gorrngunya aburr-ni. \v 40 Lika wurra gama gorlk gun-bama gubu-rrumurra aburr-ni, minypa 100 aburr-ni, rrapa minypa aburr-werranga 50 aburr-ni, rrapa aburr-werranga 50 aburr-ni, rrapa aburr-werranga 100 aburr-ni, gu-gurda ngacha. \v 41 Lika Jesus mu-menga mun-gata rakaraka arr-ngardapa arr-murna rrapa an-gata abirri-jirrapa jichicha, lika waykin a-ganana, lika a-japurramayana nula Wangarr. Lika mu-rrumurra rakaraka, lika burr-wuna aburr-yigipa jawina barra burrbu-wu aburr-boy wurra gama gorlk, minypa burr-jichicha burr-guta burrbu-wuna aburr-bona. \v 42 Lika aburr-bulapalawa aburr-gata wurra gama gorlk mbi-barra balaja, rrapa jichicha abu-barra, lika aburr-durtchinga. \v 43 Rrapa mun-nerranga mbi-bawuna rakaraka rrapa jichicha Jesus burr-yika jawina mbi-menga, wana burlupurr gu-guyinda mbi-jolartchinga, gu-ngana mu-mayana gun-gata minypa arr-jirrapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 12. \p \v 44 Gun-nardiya minypa janguny aburr-gata rakaraka mbi-barra aburr-ni wurra gama gorlk, wurpa lika mu-wurra yerrcha wupa 5,000. \s1 Jesus Gu-bugula Gu-jonama A-bamuna \r (Metiyu 14:22-33; Jon 6:15-21) \p \v 45 Gu-gatiya wenga Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, birripa mu-michiyang aburr-gortkurrchinga, mu-ngoyurra aburr-bona gu-gapa gu-rrarnba gun-nelangga Bachéyda \pn (Bethsaida)\pn*, minypa nipa burdak Jesus burr-jerrmarra a-ni wurra gama gorlk rrawa. \v 46 Burr-jerrmarra a-bona, ganapiya, lika nipa gu-bulgapulga gu-guyinda a-bona, rrapa minypa Nyanyapa arrku a-wengganana a-ni. \p \v 47 Lika ana-munya gu-ni gu-bamuna, Jesus burr-yika jawina gochilawa aburr-bamuna mu-michiyang, wurra Jesus gatiya ngardapa a-ni jorrnyjurra. \v 48 Lika nipa burr-nana barlmarrk mirrka derta burr-negarra gu-ni, minypa birripa aburr-garlajinga gun-nyagara, wurra barlmarrk wana gu-bena burrwa. Lika gu-gata wenga ngana guna-ngarlcha, lika Jesus a-bena burrwa gu-bugula gu-jonama ana-jarl ana-bamuna. Nipa jimarna barra burr-beyba ay-bamba, \v 49 wurra birripa abi-nana gu-bugula waykin ana-bamuna, jimarna bama aburr-yinanga walkwalk. Aburr-gonyjinga, “Waw!” \v 50 Ngardawa aburr-bulawa abi-nana rrapa aburr-gurkuja. \p Wurra warrika waya nipa Jesus ana-wena burrwa. “Nyiburr-molamola buburr-ni. Ngaypa, ngarla! Ganapa buburr-gurkuja.” \v 51 Lika nipa mu-michiyang a-warrchinga burrwa, lika barlmarrk gu-ngochinga. Wurra aburr-yigipa jawina burr-guya gochila aburr-barrjinga, \v 52 ngardawa birripa gala gubu-borrwujarna nula burr-barlmarrk jama a-ji gun-gata nipa rakaraka burr-wuna aburr-bulapalawa; gala meyali gubi-nacharna. \s1 Aburr-gurderdakurderda Rrawa Gunécharat (Gennesaret) Aburr-nirra Jesus Wanngu Burr-negarra \r (Metiyu 14:34-36) \p \v 53 Ganapiya, lika gu-gata wenga birripa aburr-bena gu-gapa gu-rrarnba rrawa gun-gata gun-nelangga Ganécharat \pn (Gennesaret)\pn*. Lika gatiya mbi-bandawurra, \v 54 mbi-bawuna michiyang, warrika wurra gama gorlk abi-nana, abu-malawurra Jesus. \v 55 Lika aburr-yurtchinga, gun-gata rrawa gu-ji gu-bona gu-derdakurderda yerrcha burrbu-menga, garrung mu-guyinda burrbu-ganyja gurda nula yina gaya birripa aburr-galiyana nipa yina an-gaya. \v 56 Rrapa Jesus ay-yinda a-bona rrawa gu-jirra gu-boya, birripa wurra gama gorlk burrbu-ganyja gurda nula gu-derda aburr-yorrpuna. Lika gatiya burrbu-barnjinga gun-gatiya rrawa burr-yika gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-workiyana, lika aburr-ngiwija nula Jesus barra birripa aburr-gurderdakurderda mbi-rrima murna mu-jirra mun-nigipa mirikal minypa ganyjarr abu-gaypa, aburr-molamiya. Ganapiya, lika aburr-gata mbi-rrimarra aburr-bulapalawa aburr-molamiyana. \c 7 \s1 Gu-guyinmiya Ngacha Minypa Werra Arr-nenga Gu-workiya Nuluwa Wangarr \r (Metiyu 15:1-20) \p \v 1 Gu-gata wenga Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha rrapa aburr-werranga aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* wenga, birripa aburr-mulpiyana nula Jesus. \v 2 Lika burrbi-nana Jesus burr-yika jawina balaja mbi-barra, gala murna aburr-jirra mu-ngoyurra aburr-wepiyarna minypa gun-birripa gun-guwarr Berachi yerrcha gun-burriya birripa aburr-weya aburr-workiya. \v 3 Minypa Berachi yerrcha rrapa aburr-werranga Ju yerrcha burr-guta gubu-borrwuja aburr-workiya gun-birripa gun-guwarr, minypa gala balaja mbi-bay aburr-workiya wurra burdak murna aburr-jirra aburr-wepiya aburr-workiya gun-birripa gun-guwarr. \v 4 Rrapa minypa balaja burr-rrupiya mbi-mangga aburr-workiya, burdak mbi-weparda aburr-workiya, lika nuwurra jurdach mbi-banga. Rrapa gu-gurda ngacha mola gun-jaranga gubu-borrwuja aburr-workiya gun-birripa gun-guwarr, minypa aburr-yinmiya an-birripa japalana abu-weparda aburr-workiya rrapa gun-nga gun-nerranga aburr-yinmiya aburr-workiya. \p \v 5 Lika aburr-gurdiya Berachi yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega aburr-wena nula Jesus, “A-lay, yama aburr-nginyipa jawina gubu-borrwa gun-ngayburrpa gun-guwarr? Wurra birripa mbi-banga aburr-nirra, gala murna aburr-jirra mu-ngoyurra aburr-wepiyarna minypa gun-ngayburrpa gun-guwarr.” \p \v 6 Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “A-lay, gun-gata wola an-gata Aycháya \pn (Isaiah)\pn* a-wena Wangarr gun-nika rrapa minypa nyirr-ngurrjinga ana-goyburrpa, gun-narda gun-burral. Ngardawa ana-goyburrpa waykin nyiburr-molamola; wupa nyiburr-werra. Minypa janguny mu-jurra gu-yurra, gu-yinaga, \q1 ‘Aburr-guna gu-galiya yerrcha ngana aburr-jirra wupa aburr-weya aburr-workiya \q2 jimarna marr aburr-balcharra apula, \q2 wurra jarra wuparnana aburr-ngurrnga balaypalay aburr-nirra apula. \q1 \v 7 Birripa borijipa aburr-japarndiya apula aburr-workiya. \q1 Ngardawa marn․gi aburr-negiya aburr-workiya ana-gugaliya gun-nika wupa joborr.’\x + \xo 7:7 \xt Isaiah 29:13\x* \m \v 8 Gu-yinagata gu-yurra janguny nyirr-ngurrjinga ana-goyburrpa. Minypa Wangarr gun-nika joborr gun-guyinda ana-goyburrpa nyibu-beybana, wurra gun-goyburrpa gun-guwarr ana-gugaliya gun-nika wupa nyibu-borrwuja nyiburr-workiya, ngarla.” \p \v 9 Jesus mu-nguy a-wena burrwa, a-yinagata, “Ana-goyburrpa jimarna jarra marn․gi nyiburr-nirrarna, wurra Wangarr gun-nika joborr gun-guyinda ngoyurra nyiburr-yerryerrmiyana nula, ngarla. Wurra gun-gata janguny ana-goyburrpa nyibi-rrimanga gun-goyburrpa wupa jarra. \v 10 Ngardawa Mojich \pn (Moses)\pn* a-wena, a-yinanga, ‘Marr balcha burrinyjula nyanyapa nggu rrapa mampa nggu.’ Rrapa a-yinagata, ‘Ana-nga minyja an-nerra a-nega nyanyapa niya, rrapa mampa niya jin-nerra jinyu-nega, an-gata an-gugaliya ana-goyburrpa barra nyibu-bu, a-juwa.’\x + \xo 7:10 \xt Exodus 20:12; 21:17; Leviticus 20:9; Deuteronomy 5:16\x* \v 11 Wurra ana-goyburrpa marn․gi nyirrbi-nenga nyiburr-workiya wurra gama gorlk, jimarna nyibu-borrwuja ana-nga an-gata gu-rrimanga gun-nga gun-gata barra bijirriny-borrwa nyanyapa niya rrapa mampa niya, wurra minyja a-yinda burrinyjula, ‘Ngika. Jarra gun-guna gun-japurra; gipa mu-ngoyurra ngu-wuna Wangarr gun-nigipa,’ \v 12 lika ana-goyburrpa nyiburr-yinaga jimarn jarra gun-gata gun-mola nula gala a-yinmiya a-gunggaja burrinyjula nyanyapa niya rrapa mampa niya. \v 13 Wurra gun-gata ana-goyburrpa nyiburr-weya burrwa nyiburr-workiya wurra gama gorlk, gu-gata wenga birripa Wangarr gun-nika gubu-morraja wengga, jimarn jarra aburr-gunggaja burrwa nyanyapa burra rrapa mampa burra, wurra gun-nyagara. Ana-goyburrpa nyiburr-yinagata nyiburr-workiya gun-nerra jama nyiburr-jirra gu-gurdiya ngacha gun-jaranga.” \p \v 14 Lika Jesus a-gonyjinga burrwa wurra gama gorlk aburr-mulpiyana nula. Lika a-yinanga burrwa, “Nyiburr-gurda marrka buburr-galiya apula rrapa marn․gi buburr-ni. \v 15-16 Gala gun-nga an-gugaliya yarlanga gun-nerra gu-barrnguma nula ana-ngana nipa balaja m-banga a-nirra rrapa minypa an-nerra a-nega an-gata an-gugaliya nuluwa Wangarr. Ngika. Wurra jarra gun-gata minypa nipa an-gugaliya jama a-jirra a-workiya, gu-gurda ngacha minypa nipa werra a-negiya a-workiya nuluwa Wangarr.” \p \v 17 Gu-gata wenga Jesus burr-bawuna wurra gama gorlk, lika a-bona, wupa a-barrngumurra gu-bala. Lika aburr-yigipa jawina abu-wengganana gun-gata meyali nipa a-wena. \v 18 Lika nipa a-yinagata burrwa, “Awa. Nyiburr-gurda burr-guta gala burr-guya marn․gi nyiburr-ni, ya? Wurra yama nyibu-borrwa mun-gata mun-nga minypa an-gugaliya m-banga a-workiya? Minyja mun-narda gala mu-yinmiya an-gugaliya werra a-nega nuluwa Wangarr. \v 19 Ngardawa gala mu-yinmiya mu-yurtcha, ana-bama m-barrnguma, wurra m-boya mu-workiya ana-gochila, rrapa barrwa minypa yarlanga m-beya.” (Gun-narda Jesus a-wena, minypa mun-bulapalawa balaja mun-molamola mu-negarra arrkula.) \p \v 20 Lika mu-nguy a-wena, a-yinagata, “Wurra gun-nerra an-gugaliya jama a-jirra a-workiya, gu-gurdiya ngacha minypa nipa werra a-negiya nuluwa Wangarr. \v 21 Ngardawa ana-ngurrnga wenga nipa an-gugaliya gu-borrwuja a-workiya gun-nerra, gu-gatiya wenga minypa jama a-jirra a-workiya marrambay gun-guji, rrapa minypa mun-ngumurda mu-mangga a-workiya, rrapa minypa burr-burnda a-workiya, \v 22 rrapa minypa ana-werranga jin-nika jiny-mangga a-workiya, rrapa minypa gun-jaranga jal a-nirra a-workiya, rrapa minypa an-bachirra, rrapa minypa burr-yolkaja a-workiya, rrapa minypa gala gona a-ni, wurra jal a-nirra gu-gata ngacha gun-nerra, rrapa minypa mu-werrmbarra burr-nacha rrapa burr-yopurda, rrapa minypa wana a-negiya, rrapa minypa gun-molamola gu-morraja a-workiya. \v 23 Gu-gurdiya ngacha gun-nerra an-gugaliya gu-rrimanga rrapa minypa werra a-negiya a-workiya nuluwa Wangarr.” \s1 Jin-gata Jayrapaníchiya (Syrophoenicia) Jin-guyinda Marr Jiny-balcha Nula Jesus \r (Metiyu 15:21-28) \p \v 24 Gu-gata wenga Jesus gu-bawuna rrawa, lika a-bona, a-bena gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya Daya \pn (Tyre)\pn*. Lika a-barrngumurra wupa gu-bala, jimarna yongun a-nirrarna; wurra gala a-yinmiyarna, ngardawa wurra gama gorlk abu-malawurra, lika aburr-bena nula. \v 25 Rrapa jin-ngardapa gama nipa jin-babalapa wurra jin-nigipa mu-lopa acha walkwalk a-rrimarra, nipa jin-babalapa jin-jaliyana nula Jesus, warrika jina-bona, lika ji-menama gu-rrana nula. \v 26 Nipa jin-gata Ju ngika, wurra nipa Jayrapaníchiya \pn (Syrophoenicia)\pn* jin-guyinda minypa gu-werranga gu-rrawa. [Minypa Ju yerrcha gala jal aburr-nirrarna burrwa gu-werranga gu-rrawa, wurra burrbu-ngurrjinga aburr-workiyana gulukula yerrcha.] Wurra nipa jin-gata jina-bona, jiny-nyiwija nula Jesus barra walkwalk a-yerrnyja achila mu-lopa acha. \v 27 Wurra Jesus gun-maywapa ranginy a-wena achila, a-yinanga, “Burdak gu-ngarda yerrcha mbi-bay barra balaja mu-yinmiyapa birripa jal aburr-ni. Wurra gu-gata ngacha gala gu-yu rraka gu-ngarda yerrcha mun-birripa balaja an-gugaliya burr-gaypa rrapa a-wu gulukula, ngaja.” Nipa a-yinagata Jesus a-wena achila minypa meyali gu-murna. \p \v 28 Rrapa nipa jiny-yinagatiya, meyali gu-murna jiny-yena nula Jesus, “Ngaw, Bunggawa. Wurpa lika gulukula an-guyinda m-banga a-workiya mun-jinachina m-bunggiya mu-workiya, gu-ngarda yerrcha mbi-banga aburr-nirra.” \p \v 29 Lika nipa a-yinagata achila, “Ngardawa gurda gun-molamola ny-yena, lika nginyipa ny-boy rrawa, wurra gipa walkwalk jiny-bawuna jiny-nginyipa mu-lopa nggu.” \p \v 30 Lika gu-gata wenga jiny-bona rrawa, lika jinyu-nana delipa gata gu-belabila gu-guyinda jiny-yunya, gipa walkwalk jiny-bawuna. \s1 An-ngardapa An-gerna An-ngarlngarta \p \v 31 Gu-gata wenga Jesus gu-bawuna rrawa Daya, lika a-bona, a-bena Jaydan \pn (Sidon)\pn*. Lika a-bamuna, lika gu-gata wenga a-gomarriyana, a-bena gun-gata rrawa Galali \pn (Galilee)\pn*, wurpa lika gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya arr-gulirrwirrka arr-murna, minypa 10. \p \v 32 Rrapa gatiya lika aburr-werranga abu-ganyja gurda nula Jesus an-ngardapa an-gata an-gerna rrapa an-ngarlngarta, lika aburr-ngiwija nula Jesus barra nipa a-rrima. \v 33 Lika Jesus a-menga, ngardapa abirri-bona yi-gurrepa, wurra aburr-jaranga gata aburr-ni. Lika murna a-jirra a-barrngumurra ana-gelama, lika m-bochinga mun-bordich rrapa a-rrimarra ngarl a-jirra. \v 34 Lika a-ganana waykin, gu-murna a-ngekarra, lika a-wena nula an-gata an-gugaliya minypa gun-birripa wengga a-yinanga, “Epata!” minypa ngayburrpa gu-jingarliya nguburr-yinaga nguburr-workiya, “Lapkujamiya!” \v 35 Lika warrika an-gugaliya gelama a-jirra a-lapkujamiyana rrapa ngarl a-jirra a-derichinga, gun-derta gun-gorla a-wena. \p \v 36 Lika Jesus a-wena burrwa wurra gama gorlk gala barra aburr-wengga burrwa aburr-werranga gun-gata nipa a-jarlapuna, wurra yongun gubi-nega barra. Wurra nipa a-yinagata a-wenapa, wurra birripa gubu-ngurrjingapa aburr-bona. \v 37 Wurra aburr-gata aburr-galiyanapa burr-guya gochila aburr-barrjinga. Aburr-yinanga, “An-guna burr-barlmarrk jama a-jirra, ya? Nipa ngardawa a-jarlapurda a-boya an-ngarlngarta rrapa an-gerna, ngaja, ngarla!” \c 8 \s1 Jesus Balaja Burr-wuna Mu-wurra Yerrcha 4,000 \r (Metiyu 15:32-39) \p \v 1 Lika gun-gatiya gun-nerranga gun-ni, mola wurra gama gorlk aburr-mulpiyana nula Jesus. Lika gun-gata balaja mu-wulebiyana burrwa, lika Jesus a-gonyjinga burrwa aburr-yigipa jawina aburr-bona gurda nula, lika a-yinanga burrwa, \v 2 “Aburr-guna wurra gama gorlk ngaypa ngu-worijinga burrwa ngardawa gipa gugu ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa nguburr-ni rrapa balaja mu-wulebiyana burrwa. \v 3 Minyja ngaypa nguburr-jerrma gun-birripa rrawa minypa aburr-werrmiyana, birripa aburr-bamba, gojilapa murna aburr-derichin, ngardawa aburr-werranga gu-baykarda aburr-bona gurda.” \p \v 4 Wurra Jesus burr-yika jawina aburr-wena nula, “Aya. Wurra balaja mun-an․gaya barra ngayburrpa arrbu-wu? Wurra ngayburrpa gu-werrapa nguburr-nirra.” \p \v 5 Wurra Jesus a-yinagata, “Ana-goyburrpa mu-yinmiyapa rakaraka nyibi-rrimanga?” \p Birripa aburr-yinagata, “Minyja arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 7.” \p \v 6 Ganapiya, lika nipa Jesus a-wena burrwa wurra gama gorlk barra birripa gu-jel aburr-raka. Lika nipa mun-gata rakaraka mu-menga arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, lika a-japurramayana nula Wangarr. Lika mu-rrumurra mun-gata rakaraka, lika burr-wuna aburr-yigipa jawina barra birripa burrbu-wu aburr-boy. Ganapiya, lika birripa burrbu-wuna aburr-bona. \p \v 7 Rrapa an-gata an-delipa jichicha abi-rrimarra an-jaranga ngika, Jesus a-japurramayana nula Wangarr, lika a-wena burrwa aburr-yigipa jawina barra jichicha burrbu-wu aburr-boy wurra gama gorlk. \v 8 Ganapiya, lika mbi-barra, aburr-durtchinga. Lika mun-nerranga mu-ngukiyana Jesus burr-yika jawina mbi-menga, wana burlupurr gu-guyinda mbi-jolartchinga, gu-ngana mu-mayana gun-gata minypa arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 7. \v 9 Wurra minypa aburr-gata wurra gama gorlk mu-ngoyurra mbi-barra balaja rrapa jichicha abu-barra, aburr-gata mu-wurra yerrcha wupa birripa 4,000. \p \v 10 Lika gu-gata wenga burr-jerrmarra wurra gama gorlk aburr-jekarra rrawa. Warrika nipa rrapa aburr-yigipa jawina mu-michiyang aburr-warrchinga, yi-gata aburr-bona Dalmanúcha \pn (Dalmanutha)\pn* rrawa gu-jirra gu-boya. \s1 Berachi (Pharisee) Yerrcha Jal Aburr-ni Jimarna Barra Jesus Burr-barlmarrk Jama A-ji Burrwa \r (Metiyu 16:1-4) \p \v 11 Lika gu-gata wenga Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha aburr-bona gurda nula Jesus rrapa abu-jurnajuchuwuna, jimarna nipa barra a-yinmiya jama a-ji rrapa a-wengga rrapa minypa mari gubu-garra nula. Minypa aburr-wena nula yama nipa burr-barlmarrk jama a-ji barra birripa marn․gi aburr-ni nula jimarn jarrapa nipa Wangarr an-nika.\x + \xo 8:11 \xt Metiyu 12:38; Luk 11:16\x* \v 12 Wurra nipa Jesus gu-murna a-ngekarra, lika a-wena burrwa, “Nyiburr-gurdiya gorlk gun-nardiya rrawa, an-nga nula ana-goyburrpa jal nyiburr-nirra nyibi-na barra Wangarr gun-nika ganyjarr? Wurra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa nipa gala barra nyirr-gurdagurdarra ana-goyburrpa ganyjarr.”\x + \xo 8:12 \xt Metiyu 12:39; Luk 11:29\x* \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Gandichawa Mun-gurdurtcha Berachi Yerrcha Mun-burriya Rrapa Ayrat (Herod) Mun-nika \r (Metiyu 16:5-12) \p \v 13 Gu-gata wenga nipa burr-bawuna a-bona, mu-michiyang a-warrchinga. Lika a-jurrwurra gu-gapa gu-rrenyjiya, aburr-yigipa jawina burr-guta. \v 14 Wurra aburr-yigipa jawina aburr-bamapuna, gala rakaraka mbi-ganyjingarna gurda, wurra mun-ngardapiya wupa mbi-ganyja gurda mu-michiyang. \v 15 Gun-gatiya aburr-bamuna gurda, lika Jesus a-wena burrwa, “Buburr-jarlapiya nula mun-gata Berachi yerrcha mun-burriya rrapa mola Ayrat \pn (Herod)\pn* mun-nika mun-gata minypa gandichawa rakaraka mu-nenga mu-workiya.”\x + \xo 8:15 \xt Luk 12:1\x* \p \v 16 Gun-narda Jesus a-wena, wurra aburr-yigipa jawina aburr-wengganachichiyana aburr-ni, aburr-yinanga, “Gun-narda nipa a-wena ngardawa rakaraka nguburr-bamapuna, ya?” \p \v 17 Nipa Jesus gu-borrwurra birripa aburr-wena aburr-ni, lika a-yinanga burrwa, “An-nga nula ana-goyburrpa nyiburr-weya rakaraka gun-nyagara? Wurra gala nyibu-borrwa, ya? Wurra nyiburr-gerna, ya? \v 18 Minyja mipila nyiburr-jirra nyiburr-jirra, wurra gala nyiburr-yinmiya nyibi-na, ya? Gelama nyiburr-jirra nyiburr-jirra, wurra gala nyiburr-galiya, ya? Wurra yama nyibu-borrwa?\x + \xo 8:18 \xt Jeremiah 5:21; Ezekiel 12:2; Mark 4:12\x* \v 19 Wurra mun-gata rakaraka arr-ngardapa arr-murna ngu-rrumurra burrwa aburr-gata mu-wurra yerrcha 5,000, mun-narda mu-yinmiyapa mu-ngukiyana?” \p Birripa aburr-yinanga nula, “Burlupurr wana gun-babalapa gu-ngana mu-mayana gun-gata minypa arr-jirrapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 12.” \p \v 20 “Rrapa mun-gata rakaraka arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa ngu-rrumurra burrwa aburr-gata mu-wurra yerrcha 4,000, mu-yinmiyapa mu-ngukiyana?” \p Birripa aburr-yinagata, “Burlupurr wana gun-babalapa gu-ngana mu-mayana gun-gata minypa arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 7.” \p \v 21 Nipa a-yinagata burrwa, “Minyjiya, ngarla. Wurra gun-gata ana-goyburrpa gala nyibi-na meyali, ya?” \s1 An-gapula Bachéyda (Bethsaida) An-guyinda A-molamiyana \p \v 22 Gu-gata wenga aburr-bena gu-gapa gu-rrarnba gun-nelangga Bachéyda \pn (Bethsaida)\pn*, rrapa gatiya gugu aburr-werranga gu-galiya yerrcha an-gapula abu-ganyja gurda, gala a-ganajarna. Lika aburr-ngiwija nula Jesus nipa barra a-rrima. \v 23 Wurra Jesus a-menga an-gapula, mernda a-jirra a-rrimarra, a-ganyja, gubirri-bawuna gun-gata rrawa, yi-gata abirri-bona yarlanga. Gata lika Jesus m-bordich a-balkaja mipila a-jirra rrapa minypa a-rrimarra. Lika a-wena nula, “Gipa gun-nga nyi-nacha, ya?” \p \v 24 Wurra nipa gu-nana, lika a-yinanga, “Ngaypa mu-wurra yerrcha nguburr-nacha, wurra minypa gun-jong aburr-rrigirrgnga.” \p \v 25 Barrwa Jesus a-rrimarra mipila a-jirra, lika nipa burr-guya a-ganana, ganapiya, mun-molamola a-ganana. \v 26 Lika nipa Jesus a-jerrmarra rrawa. Minypa a-yinagata nula, “Gala barra yi-gata ny-boy bala gu-jirra gu-boya, wurra gomarriya bamba, gun-nginyipa rrawa bengga.” \s1 Birta (Peter) A-ngurrjinga Jesus Nipa Christ \r (Metiyu 16:13-20; Luk 9:18-21) \p \v 27 Lika gu-gata wenga Jesus rrapa aburr-yigipa jawina yi-gata aburr-bona rrawa gu-jirra gu-boya gun-gata Jecharíya Bilipay \pn (Caesarea Philippi)\pn*. Gojilapa aburr-bamuna, nipa burr-wengganana, “A-lay, wurra gama gorlk birripa ngunabu-ngurrjinga aburr-workiya minypa ngaypa ngu-ngiya?” \p \v 28 “Minyja aburr-werranga bubu-ngurrjinga, jimarna bama aburr-yinaga nginyipa Jon bama burr-gurragaja a-workiyana, rrapa aburr-werranga bubu-ngurrjinga jimarna nginyipa Yiláyja \pn (Elijah)\pn*, rrapa aburr-werranga bubu-ngurrjinga jimarna aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda mu-ngoyurra gubu-ngurrjinga aburr-workiyana Wangarr gun-nika nginyipa ny-jatiya ny-nyardapa.”\x + \xo 8:28 \xt Mark 6:14-15; Luk 9:7-8\x* \p \v 29 “Aya. Wurra ana-goyburrpa ngu-ngiya ngunabu-ngurrjinga?” \p Wurra nipa Birta a-wena, “Ny-jurda nginyipa Christ\f + \fr 8:29 \ft 8:29 An-nelangga \fk Christ\ft , gun-narda jarra minypa Yichrayal yerrcha abu-ngurrjinga aburr-workiya \+fk Macháya \ft \+it (Messiah)\+it*, wurra meyali gu-rrimanga gun-ngardapiya, minypa ngayburrpa nguburr-yinaga nguburr-workiya “An-gata Wangarr a-jerrjerrjiyana nula an-ngayburrpa Wanngu An-gunega.”\f* nipa Wangarr gochila nyin-dana.”\x + \xo 8:29 \xt Jon 6:68-69\x* \p \v 30 Lika Jesus a-wena burrwa, “Ngaw, ngarla. Wurra ana-goyburrpa gala barra ana-nga nyiburr-wengga nula ngaypa ngu-ngiya.” \s1 Jesus A-ngurrjiyana Nipa A-juwa Barra \r (Metiyu 16:21-28; Luk 9:22-27) \p \v 31 Lika gun-nardiya gugu Jesus a-wena burrwa a-workiyana aburr-yigipa jawina minypa nipiya An-walkurpa An-gugaliya burr-guya gun-nerra gu-ni barra nula, rrapa minypa aburr-gata mu-murna yerrcha rrapa mola junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega, birripa ngoyurra aburr-yerryerrmiya barra nula rrapa abu-bu barra a-juwa, rrapa minypa gu-gata wenga ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa, lika a-molamiya barra. \v 32 Gun-narda nipa Jesus a-wena yarlanga, wurra nipa Birta ana-nyala a-menga Jesus rrapa a-ganyja balay ngika, lika a-garlmuna, jimarna a-jobujobungarna Jesus gun-narda a-wena janguny. \v 33 Wurra Jesus a-ngukurdanyjiyana, burr-nana aburr-yigipa jawina rrapa a-jobujobuna Birta. A-yinanga, “Nguna-bawa! Ny-jurda nginyipa an-gata walkwalk Jeytan \pn (Satan)\pn*! Nginyipa nyi-guwarga. Gun-gata ny-yena, gun-narda ngika Wangarr nyanma; wurra ana-gugaliya nyanma.” \p \v 34 Lika Jesus a-gonyjinga burrwa aburr-yigipa jawina rrapa mola wurra gama gorlk, lika birripa aburr-bona gurda nula, lika a-wena burrwa, a-yinanga, “Ana-nga minyja nipa jal a-ni barra nguna-jurrjurrma, nipa an-gata gala barra nipa wupa a-borrwiya a-workiya, wurra jarra jama a-ji barra a-workiya gun-gata minypa ngaypa ngu-wu barra, rrapa mu-nguy nguna-jurrjurrmapa barra a-workiya marrban gun-derta gu-barripa.\x + \xo 8:34 \xt Metiyu 10:38; Luk 9:23; 14:27\x* \v 35 Ngardawa ana-nga an-gata gala nguna-burdima, jimarna barra wanngu a-negiya, an-gata an-gugaliya jarra gun-nyagara gu-ni barra. Wurra ana-nga minyja aburr-werranga abu-bu, a-juwa minypa nipa an-ngaypa rrapa gun-ngaypa janguny gu-rrimanga apula, an-gata an-gugaliya nipa jarra wanngu a-nipa barra a-workiya.\x + \xo 8:35 \xt Metiyu 10:39; Luk 17:33; Jon 12:25\x* \v 36 Wurra ana-nga an-gata wana an-babalapa a-negiya gun-guna rrawa wurra gala wanngu gun-gunega nipa gu-borrwa a-ni, nipa an-gata gala gun-nga gun-molamola guna-jeka barra nula minypa nipa jama a-ji a-workiyana, wurra gun-nyagara. \v 37 Rrapa barrwa gala gun-nga rraka nipa an-gata gu-barnja jimarna barra wanngu a-negiya. \v 38 Wurra an-ngaypa jawina gala barra a-gurkuja burrwa wurra gama gorlk rrapa minypa gona a-ni apula ngaypa rrapa gun-ngaypa janguny. Ngika. Gala a-yinmiya. Wurra aburr-gurdiya gorlk jarra aburr-werra, minypa gala jal aburr-ni nula Wangarr. Wurra minyja ana-nga a-gurkuja burrwa birripa rrapa gona minypa barra a-ni apula ngaypa, an-gata an-gugaliya nuwurra waypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-jeka barra burr-gujayanaya Nyanyapa niya gun-nika, rrapa minypa aburr-gata waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk wugupa nula aburr-bupiya barra gurda, nipa An-walkurpa gun-gatiya barra gala barra jal a-ni nula an-gata an-gugaliya.” \c 9 \p \v 1 Rrapa a-yinagata burrwa, “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Nyiburr-werranga nyiburr-gurda gala barra mu-ngoyurra nyiburr-juwa, wurra burdak nyibi-na barra Wangarr gun-nika rum burr-barlmarrk gu-bengga barra gun-nardiya rrawa.” \s1 Jesus A-ngukurdanyjiyana Rrapa A-jayanayana A-ji \r (Metiyu 17:1-13; Luk 9:28-36) \p \v 2 Nuwurra waypa ngorrngurra abirri-jirrapa abirri-jirrapa abirri-jirrapa, lika Jesus burr-ganyja Birta \pn (Peter)\pn* rrapa Jeymch \pn (James)\pn* rrapa Jon, yi-gata mu-mirk waykin aburr-bona ngardapa burrwa. Gu-gata wenga abi-nana Jesus ngol gun-nerranga gu-rakaja nula, \v 3 rrapa minypa mun-nigipa mirikal mu-garlmunapa mun-gungarlcha mu-nayana mu-ji, wurra ngayburrpa gala mu-yinmiya mu-yirda mun-gungarlcha ngubi-nega. Ngika. \p \v 4 Lika gu-gata wenga burrbi-nana gipa mu-ngoyurra abirri-guyinda Yiláyja \pn (Elijah)\pn* rrapa Mojich \pn (Moses)\pn* minypa bitipa wugupa nula Jesus aburr-wena aburr-ni. \v 5-6 Wurra aburr-gata abirri-jirrapa an-ngardapa Jesus burr-yika jawina burr-guya aburr-gurkuja; gala marn․gi aburr-yinmiya barra aburr-wengga. Lika Birta a-garlmuna, a-wena nula Jesus, “A-lay, Bunggawa, gun-narda gun-molamola minypa ngayburrpa nyiburr-guna wugupa ana-gorrburrwa. Ngaw minyja ngayburrpa barra ngunyuna nyibu-gupa ana-gorrburrwa birlapirla abirri-jirrapa gun-ngardapa, minypa gun-ngardapa gun-nginyipa rrapa gun-ngardapa Mojich gun-nika rrapa gun-ngardapa Yiláyja gun-nika?” a-yinagata nipa Birta a-wena. \p \v 7 Lika gu-garlmunapa nguparr bin-denyjinga, rrapa ana-manyjirda aburr-galiyana gu-nguparr wenga Wangarr a-yinanga burrwa, “An-guna an-ngaypa Walkur ngaypa burr-guya jal ngu-nirra nula. An-nardiya buburr-galiya nula!”\x + \xo 9:7 \xt 2 Birta 1:17-18; Metiyu 3:17; Mark 1:11; Luk 3:22\x* \v 8 Wurra birripa aburr-wechawecha aburr-ni, wurra gala barrwa ana-nga abi-nacharna, wurra jarra nipa wupa Jesus. \p \v 9 Lika gatiya waypa mu-mirk wenga aburr-bupiyana gurda aburr-bamuna, Jesus burr-guya a-wena burrwa aburr-bamuna, minypa geka gubi-nana birripa gala barra gubu-ngurrja burrwa aburr-werranga wurra nuwurra waypa barra nipiya An-walkurpa An-gugaliya a-juwa rrapa barrwa a-molamiya. \v 10 Lika birripa yongun gubi-negarra gun-gata gu-yinmiyana, wurra minypa birripa wupa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, “A-lay, gun-gata an-nga nula nipa a-yinagata a-wena a-juwa barra rrapa barrwa a-molamiya?” \v 11 Wurra birripa Jesus abu-wengganana, “A-lay, gun-gata an-nga nula aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega aburr-weya aburr-workiya ni-gugu Yiláyja ana-boy barra?”\x + \xo 9:11 \xt Malachi 4:5; Metiyu 11:14\x* \p \v 12 Lika nipa Jesus a-yinanga burrwa, “Ngaw. An-nerranga minypa Yiláyja ni-gugu ana-boya, rrapa gun-nga minypa mu-ngoyurra gun-nerra gu-ni, nipa minypa gu-jarlapurda barrwa barra gun-molamola gu-ji barra. Wurra nipa an-nga nula mu-jurra gu-yurra janguny, ya, gun-gata minypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya ngoyurra aburr-yerryerrmiya barra nula rrapa gun-nerra gu-ni barra nula? Gurda an-nga nula janguny, ya? \v 13 Wurra jarra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa nipa an-gata gipa ana-bona. Nipa ganyjarr gu-rrimarra gun-maywapa minypa Yiláyja, wurra gu-galiya yerrcha aburr-yinagata nula birripa aburr-yinmiyana jal aburr-ni, minypa mu-jurra gu-yurra janguny mu-ngoyurra a-ngurrjinga.” \s1 Jesus Wanngu A-negarra An-delipa An-gata Minypa Walkwalk A-rrimarra \r (Metiyu 17:14-21; Luk 9:37-43) \p \v 14 Ganapiya, lika gun-gatiya birripa aburr-bona gurda burrwa aburr-werranga Jesus burr-yika jawina, wurra burrbi-nana wurra gama gorlk gatiya, wurra minypa birripa joborr marn․gi aburr-gunega ngarndarrk ngarndarrk burrbi-negarra Jesus burr-yika jawina. \v 15 Wurra gun-gatiya waypa wurra gama gorlk abi-nana Jesus, birripa burr-guya aburr-marrkapchinga nula. Lika aburr-yurtchinga, abi-rrimarra, ngardawa marrnguwa aburr-ni nula. \v 16 Lika Jesus burr-wengganana aburr-yigipa jawina, a-yinanga burrwa, “Gun-nga nula ngarndarrk ngarndarrk nyiburr-negiyana nyiburr-ni ana-goyburrpa rrapa aburr-guna joborr marn․gi aburr-gunega?” \p \v 17 Lika aburr-gata aburr-jinyja, an-ngardapa an-gugaliya a-wena, “Bunggawa, a-lay, ngaypa nguna-ganyja an-ngaypa an-walkurpa nginyipa nggula ngardawa nipa walkwalk a-rrimanga rrapa gala a-wengga a-workiya. \v 18 Rrapa nipa wolawola a-burnda a-workiya, gu-jel a-yerrnyjinga, rrapa mun-bordich ana-ngana m-beya, rrapa rrirra gu-banga, rrapa an-jarrarderta a-nirrapa a-workiya. Wurra ngaypa nguburr-wengganana aburr-nginyipa jawina, jimarna barra birripa walkwalk abi-yerrnyja nula, wurra gala aburr-yinmiyarna.” \p \v 19 Wurra Jesus a-wena burrwa aburr-gata, “Ana-goyburrpa nyiburr-gurdiya gorlk nyiburr-werra, ngarla! Wurra yama marr nyiburr-balcha nula Wangarr? Ngaypa gu-yinmiyapa ngaypa arr-ga barra rrapa marr ng-ga barra ana-gorrburrwa? Wurra bubu-ga gurda apula an-gata.” \p \v 20 Lika birripa abu-ganyja gurda nula an-gata an-delipa. Lika gun-gatiya nipa walkwalk ana-nyala a-nana Jesus, lika warrika walkwalk a-buna an-gata delipa, lika nipa gatiya a-bungguna gu-jel rrapa a-jorrpiyana a-ni rrapa mun-bordich ana-ngana m-bena mu-yu. \p \v 21 Lika Jesus a-yinanga nula an-jirrpungapa, “A-lay, an-guna gu-yinmiyapa walkwalk a-ni nula?” \p Nipa a-yinagata, “Minyja a-yinagata an-delipa a-ni; \v 22 a-burndapa a-bunggiya a-workiya gu-bol rrapa gu-bugula, jimarn jarra gun-nyagara gu-ni. Wurra minyja nginyipa nyjirri-borrwa rrapa ny-junggaja atila, minyja nginyipa ganyjarr n-dimanga.” \p \v 23 “Ngaw. Wurra an-nga nula nginyipa ny-yinagata ny-yena ‘minyja nginyipa ganyjarr n-dimanga’? Wurra jarra minyja nginyipa marr ny-balcha, an-guna a-molamiya barra.” \p \v 24 Wurra an-jirrpungapa a-garlmunapa a-gonyjinga, “Ngaw, ngaypa marr ngu-balcharra! Wurra gunggaja apula barra ngaypa burr-guya marr ngu-balcha!” \p \v 25 Lika gu-gata wenga Jesus burr-nana wurra gama gorlk gu-ngardapa aburr-yurtchinga gurda. Lika nipa burr-guya a-wena nula walkwalk, “Ny-junarda ganapa an-narda nganagobaguba rrapa gerna nega! Ngaypa ngu-weya, ngarla, an-narda bawa, nyina-bengga! Gala barra mola ny-barrnguma nula an-narda!” \p \v 26 Lika nipa walkwalk a-gonyjinga, a-garlmunapa a-bunapa, lika ana-bena. Lika an-gata delipa a-bunggunapa a-jorrpiyana a-ni, rrapa barrwa a-garlmunapa a-nyarlchinga. Lika aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-gata abi-nana, aburr-yinanga, “A-lay, an-narda a-juwuna!” \v 27 Wurra Jesus a-garlmuna, mernda a-jirra a-menga, a-jarrkarrana, lika nipa delipa a-garlmuna. \p \v 28 Lika nuwurra waypa Jesus rrapa aburr-yigipa jawina aburr-barrngumurra gu-bala ngardapa aburr-ni, lika abu-wengganana. “A-lay, an-nga nula ngayburrpa nyiburr-barparpuna, jimarn jarra walkwalk nyibi-yerrnyjingarna?” \p \v 29 Lika nipa a-yinanga, “Minyja gun-ngardapa. Minypa Wangarr nyibu-wenggana, lika nuwurra an-gata walkwalk nyibi-yerrnyja.” \s1 Jesus Barrwa A-ngurrjiyana Nipa A-juwa Barra \r (Metiyu 17:22-23; Luk 9:43-45) \p \v 30 Gu-gata wenga Jesus rrapa aburr-yigipa jawina gubu-bawuna gun-gata rrawa, aburr-bamuna, Galali \pn (Galilee)\pn* yongun aburr-bamuna. Jesus gala jal a-nirrarna wurra gama gorlk barra gubu-borrwa nipa yina an-gaya, \v 31 ngardawa aburr-yigipa jawina nipa a-wena burrwa aburr-bamuna ngardapa. A-yinagata burrwa, “An-guna An-walkurpa An-gugaliya abi-rrima barra, rrapa burrbu-wu barra gu-galiya yerrcha abu-bu barra. Wurra gu-gata wenga ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa lika a-molamiya barra.” \v 32 Jesus a-yinagata a-wena burrwa, wurra gun-narda janguny gala gubi-rrimangarna. Wurra aburr-gurkuja rrapa gala aburr-yinmiyarna abu-wengganacharna gun-gata an-nga nula. \s1 Ana-nga Barra Wana A-ni \r (Metiyu 18:1-5; Luk 9:46-48) \p \v 33 Aburr-bamuna, gata Gapárniyam \pn (Capernaum)\pn* aburr-bena rrawa. Lika nuwurra waypa gun-gata aburr-barrngumurra wupa gu-bala, lika Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, “A-lay, an-nga ana-goyburrpa nyiburr-wena gurda nguburr-bamuna?” \v 34 Wurra birripa bamawa aburr-ni; gala aburr-weyarna. Ngardawa gipa aburr-bamuna gurda, aburr-wena aburr-ni birripa ana-nga wana a-ni.\x + \xo 9:34 \xt Luk 22:24\x* \p \v 35 Lika Jesus a-rakaja, a-gonyjinga burrwa aburr-yigipa 12 gu-galiya yerrcha, lika a-wena burrwa a-ni. A-yinagata, “Minyja ana-nga barra wana a-ni, burdak mu-ngoyurra an-delipa a-ni, an-mujama burrwa aburr-jaranga.”\x + \xo 9:35 \xt Metiyu 20:26-27; 23:11; Mark 10:43-44; Luk 22:26\x* \v 36 A-yinagata a-wena, lika an-gurrepara an-delipa a-menga, a-garrana gojilapa a-jinyja aburr-yigipa jawina gatiya. Lika ana-murna a-jarrkarrana, a-ngurrgujinga, lika a-yinagata burrwa, \v 37 “Minyja ana-nga an-mola nula ana-guna ngacha delipa ngardawa ngaypa ngu-welangga, minypa ngaypa jal ngu-nirra nula delipa, an-gata an-gugaliya nipa ngardawa an-mola apula ngaypa. Rrapa minyja ana-nga an-mola apula ngaypa, gun-narda minypa ngaypa ngardapa ngika, wurra nipa nguna-jerrmarrapa burr-guta an-mola atila.”\x + \xo 9:37 \xt Metiyu 10:40; Luk 10:16; Jon 13:20\x* \s1 Ana-nga Gala An-bachirra Arrburrwa Nipa Jarra A-gunggajinga Arrburrwa \r (Luk 9:49-50) \p \v 38 Lika Jon a-wena nula Jesus, “Bunggawa, a-lay, ngayburrpa nyibi-nana an-ngardapa an-gugaliya walkwalk a-yerrnyjinga burrwa minypa nipa biy-menga nginyipa ny-yelangga, wurra ngayburrpa nyiburr-wena nula gala a-yinmiya a-yinarda, ngardawa nipa gala wugupa arrburrwa ngayburrpa nguburr-guna.” \p \v 39 Wurra Jesus a-yinagata, “Gala barra an-gata nyibu-jobujoba. Wurra ana-nga minypa ngaypa ngu-welangga nguna-ngurrjinga rrapa burr-barlmarrk jama a-jirra, nipa gala a-yinmiya yibirrich ngu-werra nguna-ngurrja. \v 40 Minyja ana-nga gala an-bachirra arrburrwa, nipa jarra an-gata a-gunggajinga arrburrwa.\x + \xo 9:40 \xt Metiyu 12:30; Luk 11:23\x* \v 41 Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ny-yinga ny-jata minyja ana-nga biy-wu bugula barra ny-bay ngardawa ngaypa ngu-welangga marr a-balcharra apula, rrapa minypa nipa gu-borrwurra nggula Christ biy-yika, an-gata an-gugaliya nipa Wangarr ana-nyala a-wu barra, ngarla, gun-molamola gu-ma barra gun-nigipa minypa gun-gata nipa an-mola a-ni nggula.\x + \xo 9:41 \xt Metiyu 10:42\x* \s1 Ana-nga A-yinmiyan Rrapa Delipa A-lijiwarriyan \r (Metiyu 18:6-9; Luk 17:1-2) \p \v 42 “Wurra ana-guna ngacha delipa minypa marr a-balcharra apula, ana-nga an-nerranga a-yinmiyan rrapa nipa delipa a-lijiwarriyan, wurra jimarn jarra an-gata an-gugaliya mu-ngoyurra abu-bichingarna gu-jandarra wana gu-bapala, lika abi-yerrnyjingarna gu-bachirra. Gu-gurda ngacha minypa nipa mari gu-manggarna marr gu-yinanga wana, wurra gun-gata minypa Wangarr ana-nyala a-bu barra minypa delipa a-warganyja, gun-narda jarra minypa burr-guya gun-nerra gu-ni barra nula an-gata an-gugaliya. \p \v 43-44 “Rrapa nginyipa minyja murna ny-jirra nyi-guyinda gun-nerra jama ny-jirra ny-yorkiya, ny-junarda murna ny-jirra ny-nyardapa gorndiya barra ny-nyagara nyi-ni. Ngardawa gun-mola nggula barra nginyipa ny-nyurrnga wanngu nyi-ni wuriya murna ny-jirra ny-nyardapa. Gala yapa ny-bamba, wurpa niya murna ny-jirra ny-jilirrwirrka, wurra minypa yi-gata ny-boga gun-nelangga \tl Hell\tl*, gatiya gu-bol gu-rronggapa gu-jirra gu-workiya rrapa gala ana-nga gu-jupa.\x + \xo 9:43-44 \xt Metiyu 5:30\x* \p \v 45-46 “Rrapa minyja rrepara ny-jirra gun-nerra jama ny-jirra ny-yorkiya, ny-junarda rrepara ny-jirra ny-nyardapa gorndiya barra ny-nyagara nyi-ni. Ngardawa gun-mola nggula barra nginyipa ny-nyurrnga wanngu nyi-ni, wuriya ny-burda. Gala yapa ny-bamba, wurpa niya rrepara ny-jirra ny-jilirrwirrka, wurra minypa Wangarr yi-gata biy-yerrnyjin gun-nelangga \tl Hell\tl*. \p \v 47 “Rrapa minyja mipila ny-jirra gun-nerra jama ny-jirra ny-yorkiya, ny-junarda mipila ny-jirra nyina-warrka. Ngardawa gun-mola nggula barra nipa ana-murna nyi-ni Wangarr, wuriya mipila ny-jirra ny-nyardapa. Gala yapa mipila ny-jirra ny-jilirrwirrka ny-bamba, barrwa minypa Wangarr biy-yerrnyjin yi-gata gun-nelangga \tl Hell\tl*,\x + \xo 9:47 \xt Metiyu 5:29\x* \v 48 gatiya \q1 ‘bonga ana-guyinda burr-bangapa, \q2 rrapa gu-bol gu-guyinda aburr-rronggapa aburr-jirra.’\x + \xo 9:48 \xt Isaiah 66:24\x* \p \v 49 “Ngardawa Wangarr gun-nerra gun-guyinda gu-yalpa barra arrkula arr-gurdiya gorlk, minypa gun-maywapa ranginy junggay an-guyinda jin-garla jiny-yalpurda nula a-workiya Wangarr, wurra burdak mu-ngoyurra jorlp \pn (salt)\pn* mu-gurrmunga a-workiya rrapa jin-molamola jinyu-nenga. \p \v 50 “Minyjiya. Jorlp mun-molamola. Wurra minyja jorlp mu-ngukurdanyjiya rrapa mun-nerra mu-ni, gala ny-yinmiya ny-jarlapa, barrwa mun-bachirra mu-ni. Wurra ana-goyburrpa nyiburr-yirda barra minypa jin-maywapa jin-gata jin-garla gipa jorlp mbi-gurrmurra; nyiburr-molamola buburr-ni rrapa minypa magaya bubi-nega ana-gorrburrwa buburr-workiya.”\x + \xo 9:50 \xt Metiyu 5:13; Luk 14:34-35\x* \c 10 \s1 An-gumarrbipa Jin-gumarrbipa Gala Barra Abirriny-bapawuchichiya \r (Metiyu 19:1-12; Luk 16:18) \p \v 1 Gu-gata wenga Jesus a-garlmuna, a-bona gun-gata Judíya \pn (Judea)\pn* rrapa gu-gapa gu-rrarnba man․garba gun-gata gun-nelangga Jordan. Rrapa mola wurra gama gorlk aburr-garlmuna gurda, gu-ngardapa aburr-negiyana nula, lika janguny marn․gi burr-negarra a-bona minypa wolawola marn․gi burr-negarra a-workiyana. \v 2 Wurra Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha aburr-bona gurda nula Jesus, lika aburr-ngunyangunyjiyana, jal aburr-ni barra abu-yolka. Minypa abu-wengganana, “A-lay, minyja gun-mola nula an-gugaliya jiny-bawa jin-nigipa jin-gumarrbipa niya, ya?” \p \v 3 Wurra Jesus a-wena burrwa, a-yinanga, “Wurra Mojich \pn (Moses)\pn* a-yinmiyana nyirr-wuna ana-goyburrpa joborr, ya?” \p \v 4 Birripa aburr-yinagata, “Minyja Mojich a-wena gun-mola nula an-gugaliya jin-nigipa jin-gumarrbipa niya jiny-bawa, minypa mu-ngoyurra jurra mu-guyinda a-wukurrja barra achila, lika nuwurra jurdach jiny-bawa.”\x + \xo 10:4 \xt Deuteronomy 24:1-4; Metiyu 5:31\x* \p \v 5 Jesus a-yinagata burrwa, “Wurra gun-narda Mojich a-wukurrjinga ana-gorrburrwa ngardawa mun-molma mun-derta mun-gorla ana-gorrburrwa. \v 6 Wurra gun-gatiya mu-ngoyurra Wangarr gu-jarlapuna gurdiya rrawa, ‘nipa bijirriny-jarlapuna an-nurra rrapa jin-gama’.\x + \xo 10:6 \xt Genesis 1:27; 5:2\x* \v 7 Gu-gurda ngacha janguny rrapa gu-gurda nula ‘an-gugaliya bijirriny-bawa barra nyanyapa niya rrapa mampa niya, jin-nigipa jin-gumarrbipa niya barra jiny-ma, \v 8 lika birrinyjipa abirriny-nyardapa abirrinyu-ni barra.’ Gu-gurda ngacha minypa birrinyjipa gala barrwa ngardapa ngardapa, wurra jarra gun-nardiya gugu abirriny-nyardapa.\x + \xo 10:8 \xt Genesis 2:24\x* \v 9 Lika ganapiya. Gala barra ana-nga bijirriny-nyorrkornda; wurra jarra Wangarr bijirriny-mulpuna gu-ngardapa.” \p \v 10 Nuwurra waypa Jesus rrapa aburr-yigipa jawina aburr-barrngumurra gu-bala, birripa abu-wengganana gun-gata janguny nipa a-wena. \v 11 Lika nipa a-yinagata burrwa, “Minyja an-gugaliya jiny-bawa jin-nigipa jin-gumarrbipa rrapa jin-nerranga jiny-ma, gun-narda minypa birrinyjipa abirriny-jata gun-nerra jama abirriny-jirra, rrapa an-gata an-gugaliya nipa minypa werra jinyu-nengapa jin-gata mu-ngoyurra jiny-malapuna a-ni. \v 12 Rrapa minyja jin-gugaliya a-bawa an-nigipa an-gumarrbipa rrapa an-nerranga a-ma, gun-narda minypa birrinyjipa abirriny-jata gun-nerra jama abirriny-jirra.”\x + \xo 10:12 \xt Metiyu 5:32; 1 Gorint 7:10-11\x* \s1 Jesus Gu-ngarda Yerrcha Bin-dimarra \r (Metiyu 19:13-15; Luk 18:15-17) \p \v 13 Gun-gatiya lika aburr-werranga rrapa delipa delipa yerrcha burrbu-ganyja gurda nula Jesus barra nipa bin-dima minypa burr-jalkaka; wurra aburr-yigipa jawina burrbu-jobujobuna aburr-gata. \v 14 Wurra gun-narda Jesus gu-nana, lika nipa minypa gochila a-rronga rrapa a-yinanga burrwa aburr-yigipa jawina, “Burrbu-bawa gu-ngarda yerrcha barra aburr-boy gurda apula! Ganapa burrbu-jobujoba! Ngardawa Wangarr burr-barlmarrk jama a-jirra burrwa a-nirra aburr-yigipa gu-galiya yerrcha aburr-gatiya minypa aburr-gurda delipa delipa yerrcha. \v 15 Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Gala ana-nga an-gugaliya Wangarr ana-murna a-ninya, wurra minyja a-ngukurdanyjiya rrapa a-ni minypa aburr-guna delipa delipa yerrcha.”\x + \xo 10:15 \xt Metiyu 18:3\x* \v 16 Lika gu-ngarda yerrcha burr-menga, burr-ngurrgujinga rrapa bin-dimarra a-bona, aburr-molamola burr-negarra. \s1 An-ngardapa An-gugaliya Gorlk Wana Nula \r (Metiyu 19:16-30; Luk 18:18-30) \p \v 17 Lika gun-gatiya Jesus a-garlmuna a-ji jimarna barra a-boy, wurra an-ngardapa an-gugaliya ana-yurtchinga, ana-menama gu-rrana nula, lika a-wengganana, “Bunggawa, a-lay, nginyipa ny-molamola marn․gi nyi-gunega, ngaypa ngu-yinmiya barra jama ngu-ji minypa wanngu ngu-nipa barra ngu-workiya Wangarr ana-murna?” \p \v 18 Wurra Jesus a-wena, “An-nga nula nginyipa nguna-ngurrjinga ngaypa ngu-molamola? Minyja gala ana-nga an-molamola, wurra jarra nipa wupa Wangarr. \v 19 Wurra nginyipa marn․gi joborr gun-guyinda: Minypa gala barra ny-bu, a-juwa, rrapa gala barra jin-ngumurda ny-ma ana-werranga jin-nika, rrapa gala barra mun-ngumurda ny-ma, rrapa gala barra an-nerranga bima ny-nyurrja, rrapa gala barra an-nerranga mun-nika ny-jaypa, wurra jarra marr balcha burrinyjula mampa nggu rrapa nyanyapa nggu.”\x + \xo 10:19 \xt Exodus 20:12-16; Deuteronomy 5:16-20\x* \p \v 20 Nipa an-gugaliya a-yinagata, “A-lay, gipa mu-ngoyurra ngaypa ngu-balgurla ngu-ni, gu-gurda ngacha ng-galiyana rrapa ngu-borrwuja ngu-nirra.” \p \v 21 Lika Jesus a-nana an-gata an-gugaliya rrapa a-marrkapchinga nula. A-yinagata nula, “A-lay, mola gun-ngardapa gun-gata nginyipa barra ny-yinda. Minyja boy, gun-nginyipa gorlk ma, burr-wu, rrapa rrupiya ma burrwa aburr-gata aburr-nyagara; burraya nginyipa gun-molamola ny-ma barra gun-gaba waykin. Wurra guwa, nguna-jurrjurrma.” \p \v 22 Gun-narda a-galiyana, lika an-gata an-gugaliya garla a-darrjinga, lika wargugu a-ni a-jekarra a-bamuna. Ngardawa nipa wana gun-jaranga gorlk gu-rrimarra. \p \v 23 Lika Jesus burr-nana a-gomarriyana a-yu aburr-yigipa jawina, lika a-yinagata burrwa, “A-lay, aburr-gata minypa gorlk gun-jaranga gubi-rrimanga, birripa burr-guya gun-derta burrwa rraka aburr-galiya nula Wangarr rrapa nipa ana-murna aburr-ni.” \p \v 24 Wurra aburr-yigipa jawina gochila aburr-barrjinga gun-gata Jesus a-wena burrwa, wurra barrwa a-wena burrwa, “A-lay, gu-ngarda yerrcha, nipa burr-guya gun-derta nyiburr-gurdiya gorlk barra Wangarr ana-murna nyiburr-ni! \v 25 Minypa niyal \pn (needle)\pn* rralala a-maya a-jirra an-gata nganaparra gala a-yinmiya a-barrnguma, gu-gurda ngacha minypa an-gugaliya gorlk gun-jaranga gu-rrimanga gala a-yinmiya a-galiya nula Wangarr rrapa nipa ana-murna a-ni.” \p \v 26 Gun-gatiya lika aburr-yigipa jawina mu-nguy gochila aburr-barrjinga rrapa minypa aburr-wengganachichiyana aburr-bona, “A-lay, gun-derta gun-gorla janguny, ngarla! Wurra ana-nga barra wanngu a-ni?” \p \v 27 Jesus burr-nana, lika a-yinagata, “A-lay, wurra gama gorlk gala aburr-yinmiya, wurra jarra Wangarr gun-molamola nula; gala gun-nga gun-derta nula Wangarr.” \p \v 28 Lika Birta a-garlmuna, a-wena nula. “A-lay, ngayburrpa nyibu-bawuna gun-jaranga rrapa nyiburr-guna bubu-jurrjurrmunga.” \p \v 29 Jesus a-yinagata, “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ana-nga minypa gu-bawa gun-nigipa rrawa balaja gu-murna mu-rrimanga burr-guta, o minypa burr-bawa worlapa niya, jelapa niya, mampa niya, nyanyapa niya, rrapa gu-ngarda yerrcha burr-bawa minypa an-gata an-ngaypa rrapa gun-ngaypa janguny gu-ngurrjinga a-boya, \v 30 nipa an-gata an-gugaliya gun-guniya gu-ma barra mola rrawa gun-jaranga balaja mu-murna mu-rrimanga burr-guta, rrapa burr-ma barra worlapa niya yerrcha, jelapa niya yerrcha, mampa niya yerrcha, rrapa gu-ngarda yerrcha burr-ma barra minypa aburr-jaranga aburr-borrmunga; wurpa niya mari gu-bengga barra nula, aburr-werranga gubi-jarlapa barra. Wurra gun-gata jurdach guna-bamburda wanngu a-nipa barra a-workiya. \p \v 31 “Wurra aburr-jaranga aburr-gata minypa mu-ngoyurra aburr-jirra, birripa barra jurdach aburr-ji; rrapa aburr-gata minypa jurdach aburr-jirra, birripa barra mu-ngoyurra aburr-ji.”\x + \xo 10:31 \xt Metiyu 20:16; Luk 13:30\x* \s1 Jesus Ana-jirrapa Ana-ngardapa Ana-goma Gu-negarra A-ngurrjiyana Nipa A-juwa Barra \r (Metiyu 20:17-19; Luk 18:31-34) \p \v 32 Jesus birripa gu-jarlakarr aburr-bamuna, aburr-warrcha aburr-bamuna Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*. Nipa Jesus mu-ngoyurra a-bamuna burrwa, rrapa birripa jurdach aburr-bamuna gochila aburr-barrjinga ngardawa nipa Jirúchalam burr-ganyja. Rrapa aburr-gata aburr-werranga jurdach burrbu-jurrjurrmurra, birripa rrapa aburr-gurkuja aburr-ni ngardawa gubu-borrwurra Jirúchalam aburr-ni mari gubi-rrimarra nula Jesus. Barrwa Jesus aburr-yigipa 12 gu-galiya yerrcha burr-ganyja ngardapa aburr-ni, nipa lika a-wena burrwa a-ni gu-yinmiya barra gun-nerra gu-ni nula. \v 33 Minypa a-yinanga burrwa, “Ngayburrpa Jirúchalam nguburr-boya, rrapa an-guna An-walkurpa An-gugaliya gatiya abi-rrimapa barra burrbu-wu barra aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega. Rrapa birripa mari wana gubu-garra barra nula minypa nipa a-juwa barra. Lika burrbu-wu barra Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha an-guna. \v 34 Lika gu-gata wenga birripa Jentayl yerrcha abu-borrkpa barra rrapa m-bordich abu-balka barra, rrapa abu-jurrburaykujama barra rrapa abu-bu barra a-juwa. Lika gu-gata wenga ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa, lika a-molamiya barra.” \s1 Jeymch (James) Rrapa Jon Abirri-wengganana Jesus \r (Metiyu 20:20-28) \p \v 35 Gatiya lika Jeymch \pn (James)\pn* rrapa Jon abirri-gata nipa Jebadi \pn (Zebedee)\pn* bijirri-bokamurra, bitipa abirri-garlmuna, abirri-wena nula Jesus. “A-lay, Bunggawa, ngatipa jal nyirri-nirra nginyipa barra ny-yinda minypa ngatipa birri-wenggana.” \p \v 36 Nipa a-yinagata butula, “An-nga jal nyirri-nirra barra ngu-yirda ana-gotula?” \p \v 37 Bitipa abirri-yinanga nula, “A-lay, ngaw minyja ny-yengga barra minypa nuwurra waypa bunggawa nyi-ni, ngatipa gatiya wugupa nggula bunggawa arri-ni barra? Minypa nginyipa ny-jera nyirri-ni barra ngguluwa, nyi-munganaguwa rrapa ny-yeyka.” \p \v 38 Wurra Jesus a-yinagata butula, “Ana-gotipa gala marn․gi gun-nga ngunabirri-wengganacha. Wurra ana-gotipa ganyjarr nyirri-dimanga, ya, minypa ngaypa ngu-rrimanga? Wurra ngaypa jarra ngu-rrimanga ganyjarr ngunabu-bu barra ngu-jortcha. Minypa gun-maywapa ranginy Ngun-anya nguna-wuna mun-guralba mun-gata mu-jerrjerrjinga mernda a-jirra ana-guyinda barra ngu-bay. Rrapa mola minypa gun-maywapa bama nguna-gurragaja gun-gata minypa gun-gujuwa. Wurra ana-gotipa gun-mola gu-gata ngacha nyirri-ma barra, ya?”\x + \xo 10:38 \xt Luk 12:50\x* \p \v 39 Bitipa abirri-yinagata, “Ngaw, gun-mola atila nyirri-ma barra.” \p Lika Jesus a-yinagata, “Gun-burral ana-gotipa minypa gun-maywapa nyirri-bay barra mun-gata mun-guralba ngaypa ngu-bay barra, rrapa gun-burral Ngun-anya bama nyjirri-gurraga barra gun-gujuwa minypa ngaypa. \v 40 Wurra ngaypa gala ngu-yinmiya ngu-wengga rraka ana-gotipa ng-gera nyirri-ni apula, ny-nyardapa ngu-munganaguwa rrapa ny-yerranga ngu-weyka. Wurra gu-gata ngacha gubirri-ma barra abirri-gata abirri-nga minypa nipa Ngun-anya bijirri-borrwurra rrapa nawanawa a-ni butula.” \p \v 41 Aburr-werranga Jesus burr-yika jawina yerrcha aburr-gata arr-jirrapa arr-murna, birripa aburr-galiyana gun-gata minypa Jeymch rrapa Jon bitipa wupa abirri-wengganana Jesus, lika birripa minypa aburr-bachirramiyana butula. \v 42 Wurra Jesus a-gonyjinga burrwa, aburr-bona gurda nula, lika nipa a-yinanga a-wena burrwa, “Ana-goyburrpa marn․gi burrwa Jentayl bunggawa an-guyinda, minypa birripa jama wana burrbu-wucha aburr-workiya. Ana-goyburrpa marn․gi burrwa aburr-gata minypa mu-ngoyurra aburr-jirra burrwa Jentayl yerrcha, minypa birripa wana aburr-negiya burrwa aburr-workiya aburr-birripa gu-galiya yerrcha. \v 43 Wurra ana-goyburrpa gala barra nyiburr-yirda ana-gorrburrwa gu-gapa gu-guta. Wurra ana-goyburrpa jarra minyja ny-yinga ny-jata jal nyi-ni wana nyi-ni barra burrwa aburr-guna aburr-werranga, wurra jarra delipa nyi-negiya barra burrwa.\x + \xo 10:43 \xt Luk 22:25-26\x* \v 44 Minyja jal nyi-ni mu-ngoyurra ny-ji barra burrwa, wurra burdak mu-ngoyurra nyi-mujama nyi-ni barra burrwa.\x + \xo 10:44 \xt Metiyu 23:11; Mark 9:35; Luk 22:26\x* \v 45 Ngardawa an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-bona ngika barra wurra gama gorlk aburr-mujama burr-nega, wurra jarra nipa barra an-mujama a-ni burrwa rrapa a-juwa barra minypa barra burr-ma barra gu-galiya yerrcha nuluwa Wangarr.” \s1 An-gapula A-molamiyana An-nelangga Bartaméyach (Bartimaeus) \r (Metiyu 20:29-34; Luk 18:35-43) \p \v 46 Aburr-bamuna, aburr-bena rrawa gun-nelangga Jerikow \pn (Jericho)\pn*. Gata lika Jesus rrapa aburr-yigipa jawina gubu-bawuna aburr-bona rrapa aburr-jaranga wurra gama gorlk burrbu-jurrjurrmurra, wurra an-ngardapa an-gugaliya an-gapula gatiya a-ninya gu-jarlakarr gu-rrarnba, nipa an-nelangga Bartaméyach \pn (Bartimaeus)\pn*, nipa an-walkurpa nula Diméyach \pn (Timaeus)\pn* an-nika. \v 47 Gun-gatiya nipa a-galiyana Jesus nipa Nejarach \pn (Nazareth)\pn* an-guyinda ana-bamuna, lika nipa a-garlmunapa a-gonyjinga, “A-lay, Jesus, ny-jurnarda nipa Daybit \pn (David)\pn* murna biy-wuna arrburrwa, gunggaja apula, a-lay!” \v 48 Wurra aburr-jaranga abu-jobujobuna an-gata rrapa aburr-wena nula barra nipa gun-ngap gu-bawa. Wurra nipa mu-nguy burr-guya a-gonyjinga, “A-lay, ny-junarda nipa Daybit murna biy-wuna arrburrwa, gunggaja apula, a-lay!” \p \v 49 Lika Jesus a-galiyana nula, lika a-wena burrwa, “Buburr-gonyja nula an-gata.” Lika aburr-yinanga nula, “Garlma! Ngika wargugu ni nggula. An-gaba a-gonyjinga nggula a-nirra.” \v 50 Lika nipa garrung mu-yerrnyjinga, burr-guya a-garlmunapa a-bena nula Jesus. \p \v 51 Lika Jesus ana-nyala a-wengganana, “A-lay, nginyipa jal nyi-nirra ngaypa ngu-yinmiya barra nggula?” \p Wurra nipa an-gapula a-yinanga, “A-lay, Bunggawa, ngaypa jal ngu-nirra ng-gana barra.” \p \v 52 Lika Jesus a-wena nula, “Boy. Wurra nginyipa ngardawa marr ny-balcha apula gipa ny-molamiyana.” A-yinagata Jesus a-wena nula, gugu nipa Bartaméyach a-ganana, lika a-jurrjurrmurra Jesus. \c 11 \s1 Jesus A-bena Jirúchalam (Jerusalem) \r (Metiyu 21:1-11; Luk 19:28-40; Jon 12:12-19) \p \v 1 Gun-gatiya Jesus rrapa aburr-yigipa jawina yerrcha aburr-bamuna gurda yi-gurrepa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*, birripa aburr-bena mu-mirk mun-gata mun-nelangga Alip \pn (Olive)\pn* Mu-jirrapa rrapa gun-murna rrawa gu-jirra gun-gata Betpey \pn (Bethphage)\pn* rrapa Bechini \pn (Bethany)\pn*. Lika Jesus bijirri-jerrmarra abirri-yigipa jawina abirri-jirrapa, \v 2 a-yinanga butula, “Birri-boy gun-gata rrawa mu-ngoyurra guna-jirra. Gun-nardiya gugu nyirri-barripa barra dongki \pn (donkey)\pn* an-delipa a-bandawiya a-jirra, gala ana-nga a-warrchingarna a-workiyarna. Lika ana-gotipa birri-yarlayarlawa nula, lika birri-ga gurda ay-ngunyunaga. \v 3 Rrapa minyja ana-nga nyjirri-wenggana an-nga nula nyirri-menga, wurra ana-gotipa birri-wengga nula, ‘Bunggawa jal a-nirra nula an-guna rrapa nuwurra ana-jerrma barra nggula.’” \p \v 4 Ganapiya. Lika abirri-bona, abirri-barripuna gu-jarlakarr a-jinyja, gu-bala ngana gu-jirra gu-guyinda a-bichiyana a-ji. Lika gatiya waypa bitipa mbirri-yarlayarlawurra nula abirri-ni murndurn, \v 5 aburr-werranga aburr-jinyja birripa burrbu-wengganana, “An-nga nula nyirri-yarlayarlawuja nula nyirri-nirra an-narda dongki?” \v 6 Wurra bitipa abirri-wena burrwa gun-gata geka nipa Jesus a-wenapa butula, lika aburr-gata gu-galiya yerrcha burrbu-bawuna. \v 7 Lika bitipa an-gata dongki abirri-ganyja gurda nula Jesus, lika mun-bitipa molma mun-gunegiya mirikal ana-jonama dongki mbirri-gurrmurra, lika Jesus a-warrchinga. \v 8 Rrapa aburr-jaranga wurra gama gorlk mbi-yarlanggaja nula aburr-bona gu-jarlakarr minypa mun-birripa molma mun-gunegiya mirikal, barra minypa an-gata dongki mu-rrenyja a-bamba rrapa nipa Jesus waykin ana-jonama. Rrapa aburr-werranga jarlawurr gubu-rrumurra, lika gubi-yarlanggaja nula. \v 9 Aburr-gata minypa mu-ngoyurra aburr-bamuna rrapa aburr-werranga jurdach aburr-bamuna gurda, birripa aburr-gonyjinga aburr-bamuna, \q1 “Japurra ngapa a-jirra! \q1 Wangarr barra gun-molamola gu-nega barra nula an-guna nipa ana-jerrmarra!\x + \xo 11:9 \xt Psalms 118:26\x* \q1 \v 10 Gun-molamola nguburr-ni barra minypa wola a-wena nula an-ngayburrpa nyanyapa arrburra Daybit \pn (David)\pn*! \q1 Rrapa waykin aburr-guyinda, birripa an-molamola abu-ngurrja barra Wangarr!” \p \v 11 Aburr-bamuna, aburr-bena Jirúchalam. Lika Jesus a-bona, a-barrngumurra Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa. Lika gu-nana a-bona, wurra warrika yi-rrana gu-ni, lika nipa rrapa aburr-yigipa jawina aburr-jekarra rrawa Bechini. \s1 Jesus A-wena Nula Gun-jong Gun-gata Gun-nelangga Wagarrich \r (Metiyu 21:18-19) \p \v 12 Aburr-yu, guna-gepana, lika aburr-garlmuna, aburr-jekarra gurda Jirúchalam. Gojilapa aburr-bamuna gurda, lika Jesus a-werrmiyana balaja. \v 13 Lika gu-balay wenga gu-nana gun-jong balaja mu-rrimanga mu-workiya mun-nelangga wagarrich, nipa birlapirla mu-rrimarra. Lika nipa a-jarl a-bamuna, jimarna barra balaja m-barripa, wurra mu-nana mun-nyagara, wurra jarlawurr wupa mu-ji, nuwurra jurdach balaja mu-rrima. \v 14 Lika a-wena nula gun-gata gun-jong. “Ny-jurda gala ny-yinmiya barrwa balaja biy-rrima rraka an-gugaliya m-bay.” Jesus a-yinagata a-wena nula mun-gata gun-jong mun-nelangga wagarrich, rrapa aburr-yigipa jawina aburr-galiyana nula. \s1 Wangarr Gun-nika Bala Gun-nerra Gubi-negarra Jesus Burr-jobujobuna \r (Metiyu 21:12-16; Luk 19:45-48; Jon 2:13-22) \p \v 15 Gu-gata wenga aburr-bamuna gurda, aburr-bena Jirúchalam. Lika Jesus a-bona, a-barrngumurra Wangarr gun-nika gu-japurra rrawa. Lika a-garlmunapa burr-yerrnyjinga a-ni aburr-gata minypa bayim aburr-ni rrapa jalim aburr-ni gatiya. Minypa aburr-werranga aburr-gatiya rrupiya mbi-ngukurdanyjinga aburr-workiyana burrwa wurra gama gorlk, nipa gu-yerrnyjinga burrwa gun-birripa belabila burr-rrupiya burr-guta. Rrapa aburr-werranga aburr-gata minypa mukumul jalim aburr-ni, barrwa nipa gu-yerrnyjinga burrwa gun-gata gun-birripa gun-gurrenyja gun-guni. \v 16 Rrapa minypa aburr-werranga aburr-barrngumurra aburr-yu gun-gata rrawa gu-japurra aburr-bamiyana aburr-bona borijipa, wurra Jesus burr-jobujobuna. \v 17 Rrapa nipa waypa marn․gi burr-negarra a-ni, nipa a-yinanga burrwa, “Ana-goyburrpa gala nyibu-borrwa, ya, jurra mu-guyinda gu-yurra janguny? Minyja gun-narda Wangarr a-wena, a-yinanga, \q1 ‘Gun-ngaypa bala gubu-ngurrja barra aburr-workiya wurra gama gorlk, \q2 aburr-yinda barra, “Gun-gata gu-bala aburr-jaranga aburr-bapurr abu-wengganacha aburr-workiya.” ’ \m Gu-yinagata gu-yurra janguny, wurra ana-goyburrpa werra nyibi-negarra nula gun-nigipa bala, ngunyuna gu-galiya yerrcha nyirrbu-gaypurda nyiburr-workiya, jalim nyiburr-nirra burrwa nyiburr-workiya.”\x + \xo 11:17 \xt Isaiah 56:7; Jeremiah 7:11\x* \p \v 18 Gun-narda nipa Jesus a-wena, birripa aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega aburr-galiyana, lika aburr-garlmunapa gubu-borrwurra aburr-ni aburr-yinmiya barra Jesus abu-bu. Ngardawa birripa aburr-gurkuja nula, ngardawa wurra gama gorlk aburr-marrkapchinga nula gun-nigipa janguny. \s1 Gun-jong Gu-gorlapuna \r (Metiyu 21:20-22) \p \v 19 Gun-gata lika yi-rrana gu-ni, Jesus rrapa aburr-yigipa jawina gubu-bawuna gun-gata gu-murnangana rrawa, lika aburr-bona barra aburr-yu. \p \v 20 Lika nuwurra guna-gepana mola aburr-bamuna gurda, rrapa mbi-nana mun-gata gun-jong mun-nelangga wagarrich mu-garlmunapa mu-gorlapuna burr-bama burr-rrepara. \v 21 Lika Birta gu-borrwurra, lika a-wena nula Jesus, “A-lay, Bunggawa, minyja gun-gata na, gun-jong yi-rrawa nginyipa ny-yeya nula nyi-nirra mu-garlmiyapa mu-gorlapurda, ngarla!” \p \v 22 Jesus a-yinanga nula, “Marr balcha nula Wangarr. \v 23 Ngaypa gun-burral ngu-weya nggula: Minyja ana-nga a-wengga nula mun-guna mun-mirk rrapa a-yinda nula, ‘Garlma! Boy, yerrnyjiya gu-bugula gu-bachirra,’ rrapa minyja an-gata an-gugaliya gala a-barrjejiga, wurra burr-guya marr a-balcha, lika gu-yinardiya barra; Wangarr jama a-ji barra nula rrapa mun-gata mun-mirk mu-yerrnyjiya barra gu-bugula gu-bachirra.\x + \xo 11:23 \xt Metiyu 17:20; 1 Gorint 13:2\x* \p \v 24 “Gun-narda ngardawa gun-burral, lika ngaypa ngu-wengga barra ana-gorrburrwa gun-guna: minyja ana-goyburrpa gun-nga nyibu-wenggana Ngun-anya waykin a-nirra, marr buburr-balcha nula minypa gipa nipa nyirr-wuna, lika nyibu-ma barra. \v 25-26 Wurra gun-gatiya minypa nyibu-wengganacha nyiburr-nirra rrapa an-gata an-gugaliya minyja a-yinmiyana werra biy-negarra, wurra nginyipa baywarra nega nula barra nipa Nyanyapa arrku rrapa baywarra gu-nega nggula nginyipa ny-yinmiyana werra nyi-negiyana nula.”\x + \xo 11:25-26 \xt Metiyu 6:14-15\x* \s1 Abu-wengganana Jesus Ana-nga A-wuna Ganyjarr \r (Metiyu 21:23-27; Luk 20:1-8) \p \v 27 Aburr-bamuna, barrwa aburr-bena Jirúchalam, lika aburr-barrngumurra Wangarr gun-nika gu-japurra rrawa. Lika gatiya Jesus a-bamuna, aburr-werranga aburr-bona gurda nula — aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega, rrapa barrwa aburr-werranga mu-murna yerrcha. \v 28 Birripa aburr-yinanga nula, “Ana-nga a-wena nggula gu-gurda ngacha jama ny-jirra?” \p \v 29 Wurra Jesus a-yinagata burrwa, “Ngaypa burdak arr-wenggana barra gun-ngardapa nyibu-ngurrja apula, nuwurra waypa jurdach ngaypa ngu-ngurrja barra ana-gorrburrwa ana-nga nguna-wuna ganyjarr ngaypa jama ngu-jirra. \v 30 Marrka bubu-ngurrja apula, ana-nga a-wuna Jon gun-gata bama gun-gugurraga nipa bama burr-gurragaja a-workiyana? Nipa Wangarr wurra waygaji an-gugaliya, ya?” \p \v 31 Jesus a-yinagata a-wena burrwa, wurra birripa aburr-garlmunapa aburr-wengganachichiyana birripa wupa, minypa aburr-yinanga, “A-lay, ngayburrpa nguburr-yinmiya barra? Minyja gala yapa nguburr-yindin, ‘Wangarr a-wuna bama gun-gugurraga nipa Jon.’ Gala yapa nipa an-guna a-yindin arrburrwa, ‘An-nga nula rrapa ana-goyburrpa gala marr nyiburr-balcharna nula?’ \v 32 Wurra gala barra nguburr-yinda, ‘An-gugaliya a-wuna bama gun-gugurraga gun-gata.’ Gala yapa aburr-gata gu-galiya yerrcha aburr-bachirramiyan arrburrwa. Ngardawa birripa gubu-borrwurra, jimarna bama aburr-yinaga Jon a-wena a-workiyana Wangarr gun-nika.” \p \v 33 Lika aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega, rrapa barrwa aburr-werranga mu-murna yerrcha, birripa aburr-yinagata nula Jesus, “Gala ngayburrpa marn․gi.” \p Lika Jesus a-wena burrwa, “Rrapa ngaypa gala ngu-yinmiya ngu-wengga ana-gorrburrwa ana-nga nipa a-wena ngaypa jama ngu-jirra.” \c 12 \s1 Meyali Gun-gata Minypa Gu-galiya Yerrcha Jaga Aburr-ganana Gurnal Mun-murra Mu-jinyja \r (Metiyu 21:33-46; Luk 20:9-19) \p \v 1 Gatiya lika Jesus a-garlmuna, meyali gu-murna a-wena burrwa a-ni. Minypa a-yinanga, “An-gugaliya, ngarla, a-lamajinga, nipa mun-gata gurnal mun-murra mu-jinyja. Lika nipa jandarra gu-gurrmurra, gu-ji gu-gomarriyana; rrapa rralala gu-jarlapuna gu-jandarra gu-guyinda, barra minypa mbi-birlkaka mun-gata gurnal rrapa gatiya mbi-ma mun-gata mun-girra. Rrapa barrwa nipa gu-jarlapuna gun-baykardakarda gu-jinyja minypa dawa \pn (tower)\pn*, barra minypa mbi-na aburr-ji gurnal, gala yapa mun-ngumurda m-boy burrwa. Ganapiya, lika burr-menga gu-galiya yerrcha barra rrawa aburr-ni rrapa jaga aburr-gana mun-gata gurnal. Lika nipa rrawa an-gurrimapa gu-bawuna a-bona balay, nuwurra waypa gu-yinpa ana-jeka.\x + \xo 12:1 \xt Isaiah 5:1-2\x* \p \v 2 “Ganapiya, lika gu-bamuna, mun-gata gurnal mun-mola mu-ni barra birripa mbi-ma. Lika an-gata an-gurrimapa an-nigipa an-mujama an-ngardapa ana-jerrmarra burrwa aburr-guna jaga aburr-ganana mun-gata gurnal, jimarn jarra birripa aburr-guna mbi-ngorrkorndangarna aburr-nirrarna, lika mbi-jerrmangarna nula mun-nigipa nipa an-gata an-gurrimapa. \v 3 Wurra aburr-guna jaga aburr-ganana mun-gata gurnal, an-gata an-mujama birripa abi-rrimarra, abu-buna, lika abi-jerrmarra, a-jekarra a-bona, gala mun-nga gurnal mu-ganyjarna. \v 4 Lika an-gata an-gurrimapa barrwa ana-jerrmarra an-nerranga an-nigipa an-mujama, wurra aburr-guna jaga aburr-ganana gurnal, birripa abu-buna bama a-jirra rrapa werra abi-negarra. \p \v 5 “Rrapa an-gurrimapa barrwa ana-jerrmarra, wurra birripa abu-buna, a-juwuna. Nipa an-gata aburr-jaranga nipa burr-jerrmarra gurda, wurra birripa aburr-guna burrbu-buna aburr-workiyana, aburr-werranga aburr-juwuna. \p \v 6 “Lika gun-gatiya nipa an-gurrimapa an-ngardapa a-rrimarra a-ni, an-nigipa an-walkurpa nipa an-gata an-gurrimapa burr-guya jal a-ni nula. Lika ana-jerrmarra an-nigipa an-walkurpa, minypa nipa gu-borrwurra a-ni, a-yinagata, ‘Birripa marr aburr-balcha barra nula an-ngaypa walkur.’ \p \v 7 “Wurra aburr-guna jaga aburr-ganana mun-gata gurnal, birripa wupa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, ‘A-lay, an-guna, ngarla, burraya an-gurrimapa murna a-wu barra mun-nigipa mu-ni mun-guna gurnal mun-murra mu-jinyjarra! Wurra yama ngubu-bu barra mun-ngayburrpa mu-ni?’ \v 8 Lika aburr-garlmunapa abi-rrimarra, abu-bunapa a-juwuna. Lika abu-menga, abi-yerrnyjinga gurnal mu-jirrapa yarlanga. \p \v 9 “Ya? Ana-goyburrpa gun-nga nyibu-borrwuja nyiburr-nirra? An-gata an-gurrimapa nipa lika a-yinmiya barra? Wurra nipiya barra ana-boy, lika burr-bu barra aburr-guna jaga aburr-ganana aburr-workiyana mun-gata gurnal. Lika aburr-werranga burr-ma barra birripa jaga aburr-gana barra nula mun-nigipa gurnal mun-gata mun-murra mu-jinyjarra. \v 10 Wurra janguny mu-jurra gu-yurra ana-goyburrpa gala nyibi-nacharna, ya, gun-gata minypa gun-maywapa ranginy gu-yinaga gu-yurra, \q1 ‘Bala gubu-gupuna jandarra gu-maya, \q2 wurra gun-ngardapa jandarra gun-gata birripa aburr-ngoyurra gubi-yerrnyjinga. \q1 Wurra gun-narda barrwa Wangarr gu-menga, \q2 wana gun-babalapa gugu gu-jirra; \q2 jechinuwa gu-nenga gu-nirra rrawa. \q1 \v 11 Gu-gurda ngacha minypa Wangarr jama a-ji, \q2 rrapa ngayburrpa ngubi-nacha \q3 minypa gun-gata burr-ganyjarr jama a-ji, ngarla!’”\x + \xo 12:11 \xt Psalms 118:22-23\x* \p \v 12 Jesus a-yinagata a-wena, rrapa aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega, rrapa aburr-werranga burr-guta mu-murna yerrcha, birripa aburr-galiyana rrapa marn․gi gun-gata meyali gu-murna nipa a-wena birripa burr-ngurrjinga a-ni. Lika aburr-garlmuna, gubu-borrwurra aburr-yinmiya barra abi-rrima. Wurra aburr-gurkuja aburr-ni burrwa wurra gama gorlk Jesus abu-jurrjurrmunga aburr-workiya. Lika abu-bawuna, lika aburr-bona. \s1 Rrupiya Mun-gata Gapman Burr-gaypurda A-workiya Gu-galiya Yerrcha \r (Metiyu 22:15-22; Luk 20:20-26) \p \v 13 Barrwa rrapa aburr-yinmiyapa Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha rrapa Ayrat \pn (Herod)\pn* burr-yika jawina aburr-bona gurda nula Jesus, minypa aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega rrapa aburr-werranga burr-guta mu-murna yerrcha burrbi-jerrmarra gurda barra abu-yolka Jesus, jimarna barra nipa Jesus a-yinmiya a-yolkiya a-wengga rrapa birripa mari gubu-garra nula. \v 14 Gata lika aburr-bena nula Jesus, lika aburr-wena nula, “Bunggawa, a-lay, ngayburrpa marn․gi nggula nginyipa gala ana-nga ny-jurkuja nula wurpa niya an-gata an-nelangga wana, wurra jechinuwa ny-yeya ny-yorkiya gun-burral minypa nyirr-gurdagurdarraja ny-yorkiya Wangarr gun-nika jarlakarr. Wurra marrka wengga arrburrwa gun-ngayburrpa joborr gu-yinmiya gu-yurra: Gun-gata minypa bunggawa an-gata Rowm \pn (Rome)\pn* a-nirra nipa rrupiya arr-gaypurda a-workiya minypa dek \pn (tax)\pn*, gun-narda gun-mola arrburrwa ngubu-wu, ya? Waygaji gun-nyagara, ya? Yama nginyipa ny-yengga arrburrwa?” \p \v 15 Wurra Jesus nipa marn․gi birripa abu-yolkaja aburr-ni. Lika nipa a-yinanga burrwa, “An-nga nula ana-goyburrpa ngunabu-yolkaja nyiburr-nirra? Wurra marrka bubu-ga gurda apula mun-gata rrupiya mun-mama barra ngaypa ngu-na.” \v 16 Lika birripa mbi-ganyja gurda nula mun-gata rrupiya, lika nipa a-yinagata burrwa, “Mun-guna ana-nga an-mawunga? Rrapa an-guna an-nelangga ana-nga?” \p Birripa aburr-yinagata nula, “An-narda Jija \pn (Caesar)\pn* an-gata Rowm a-nirra bunggawa.” \p \v 17 Nipa a-yinagata, “Jija nipa bubu-wu mun-nigipa Jija mun-nika. Wurra Wangarr ana-goyburrpa nyiburr-burral buburr-wuya nula ngardawa gu-galiya yerrcha aburr-yigipa.” \p Gun-narda Jesus a-wena, birripa aburr-gata gochila aburr-barrjinga ngardawa gun-molamola a-wena. \s1 Minypa An-gugaliya A-juwiya A-workiya Barrwa Gu-yinmiya Barra Gu-ni Nula \r (Metiyu 22:23-33; Luk 20:27-40) \p \v 18 Lika Jejuchi \pn (Sadducee)\pn* yerrcha aburr-bona gurda nula Jesus, aburr-gata birripa aburr-weya aburr-workiya, jimarna bama aburr-yinaga an-gugaliya a-juwiya a-workiya Wangarr gala a-yinmiya barrwa a-jarrkarra.\x + \xo 12:18 \xt Jama Aburr-ji 23:8\x* Aburr-gurdiya Jejuchi yerrcha aburr-bona gurda, lika abu-wengganana Jesus, \v 19 “Bunggawa, a-lay, nipa Mojich \pn (Moses)\pn* a-wukurrjinga arrburrwa gun-gata joborr minyja an-gugaliya jin-nigipa jin-gumarrbipa niya jiny-bawa minypa a-juwa, wurra nipa jin-gata gala delipa a-manggarna, lika an-gata an-nigipa worlapa niya jiny-ma barra jin-gata gama barra delipa a-barripa butula an-bitipa an-murnangana gipa mu-ngoyurra a-juwuna. Gu-gurda ngacha.\x + \xo 12:19 \xt Deuteronomy 25:5\x* \p \v 20 “Wurra gun-guna rrawa mu-ngoyurra aburr-ni worlapa burra yerrcha birripa wupa arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 7, an-gata an-murnangana jin-gumarrbipa jin-dimarra, wurra nipa a-juwuna gala delipa a-rrimangarna. \v 21 Lika a-jurrjurrmurrapa jin-gata jiny-menga, wurra nipa a-juwuna gala delipa a-rrimangarna, rrapa barrwa a-guymurrapa a-yinagatiya. \v 22 Rrapa aburr-werranga burr-guta aburr-yinagatiya, minypa birripa wupa arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa aburr-juwuna aburr-ni, wurra gala ana-nga delipa abi-rrimangarna. Lika gu-gata wenga rrapa nipa jin-gata gama jiny-juwuna. \v 23 Gun-narda janguny, wurra minyja Wangarr ngayburrpa arr-jarrkarra, lika jin-gata gama ana-nga jin-nika jin-gumarrbipa jinyu-ni barra, ya? Ngardawa gipa arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa jibu-malapuna aburr-ni.” Aburr-yinagata aburr-gata Jejuchi yerrcha abu-wengganana Jesus, minypa birripa gubu-borrwurra, jimarna bama aburr-yinanga Wangarr gala a-jarrkarra an-gugaliya mu-ngoyurra a-juwuna. \p \v 24 Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Minyja ana-goyburrpa nyiburr-yolkiya nyiburr-nirra, ngarla! Ngardawa gala nyibi-nacharna meyali janguny mu-jurra gu-yurra rrapa gala marn․gi ganyjarr gun-gata Wangarr gu-rrimanga. \v 25 Wurra aburr-gata Wangarr burr-jarrkarra barra wanngu aburr-ni, birripa minypa waykin aburr-guyinda gala barra abirriny-malapachichiya abirrinyu-ni. \v 26 Wurra gun-gata nula minypa Wangarr burr-jarrkarraja a-workiya mu-ngoyurra aburr-juwuna — ana-goyburrpa gala mu-jurra nyibi-nacharna nyiburr-workiyarna, ya, Mojich gun-nika janguny gun-gata minypa gun-jong gu-rronga wurra nipa gala gu-rronggarna, rrapa minypa Wangarr a-wena nula Mojich? Jarra ana-goyburrpa nyibi-nacha nyiburr-workiya janguny, wurra gala meyali nyibu-borrwa. Minypa nipa a-yinanga nula Mojich, ‘Ngaypa ng-guna Wangarr aburr-guna ngu-burriya: Aybriyam \pn (Abraham)\pn* rrapa Ayjek \pn (Isaac)\pn* rrapa Jeykap \pn (Jacob)\pn*.’ Nipa a-yinagata a-wena wuriya aburr-gata minypa Aybriyam rrapa Ayjek rrapa Jeykap gipa mu-ngoyurra aburr-juwuna.\x + \xo 12:26 \xt Exodus 3:6\x* \v 27 Wurra bubu-borrwa: Nipa Wangarr gala a-yinmiya an-birripa a-ni Wangarr minyja jimarn jarra gun-gata gun-nyagara gu-ni gun-gumungba. Ngika. Wurra jarra aburr-mola aburr-nirra Wangarr ana-murna. Minyjiya. Ana-goyburrpa nyiburr-yolkiyanapa nyiburr-ni lika.” \s1 Joborr Gun-gata Wana Gun-babalapa \r (Metiyu 22:34-40; Luk 10:25-28) \p \v 28 Rrapa an-nerranga an-gata joborr marn․gi an-gunega, nipa gatiya a-galiyana burrwa birripa aburr-wena aburr-ni. Nipa an-gata a-nana Jesus nipa gun-molamola a-wena burrwa Jejuchi yerrcha, lika nipa ana-garlmuna, a-wena nula Jesus, “A-lay, Bunggawa, gun-ngiya joborr Wangarr gu-gurrmurra wana gun-babalapa, ya?” \p \v 29 Jesus a-yinagata, “Minyja gun-gunaga joborr wana gun-babalapa: Minypa wola Mojich a-yinagata a-wena, ‘A-lay, Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr,’ a-yinagata a-wena burrwa, ‘an-ngayburrpa an-ngardapiya arrburrwa Wangarr, nipa gun-burral an-ngardapiya arrburrwa. \v 30 Jal ni nula an-goyburrpa an-ngardapiya ana-gorrburrwa Wangarr minypa burr-molma burr-burral, burr-bama burr-rrepara.’\x + \xo 12:30 \xt Deuteronomy 6:4-5\x* \v 31 Gun-nardiya joborr, rrapa barrwa gun-nerranga rrapa gun-gunaga gun-maywapa ranginy: ‘An-nginyipa an-borrmunga jal nyi-ni nula minypa nginyipa ngardapa nggu jal nyi-nirra nggula.’ Abirri-gurdiya abirri-jirrapa joborr, minypa gala gun-nga gun-nerranga wana gun-bapala.”\x + \xo 12:31 \xt Leviticus 19:18\x* \p \v 32 Lika an-gata joborr marn․gi an-gunega a-yinagata, “Gun-narda ny-jarlapuna, a-lay, Bunggawa. Minyja gun-narda gun-burral ny-yena Wangarr nipiya an-ngardapiya rrapa gala ana-nga an-nerranga.\x + \xo 12:32 \xt Deuteronomy 4:35\x* \v 33 Gun-gata minypa Wangarr ngayburrpa barra jal nguburr-ni nula burr-bama burr-burral, rrapa minypa an-ngayburrpa an-borrmunga jal nguburr-ni barra nula gun-maywapa minypa ngayburrpa wupa ngardapa ngardapa jal nguburr-nirra arrburrwa, gu-gurda ngacha wana. Wurra gun-gata minypa jin-garla ngubi-yalpurda nula nguburr-workiya Wangarr, gun-narda jarra marr gu-yinaga.”\x + \xo 12:33 \xt Hosea 6:6\x* \p \v 34 Gun-narda nipa Jesus gu-nana an-gata an-gugaliya gun-molamola a-wena, lika a-yinagata nula, “A-lay, ny-junarda nginyipa balay ngika nula Wangarr gun-nika rum.” Ganapiya, lika gun-nardiya gugu gala ana-nga barrwa a-yinmiyarna a-wengganacharna Jesus gun-nga.\x + \xo 12:34 \xt Luk 10:25-28\x* \s1 Christ Nipa Ana-nga Nyanma \r (Metiyu 22:41-46; Luk 20:41-44) \p \v 35 Gun-gatiya minypa Wangarr gun-nika gu-japurra gu-rrawa Jesus marn․gi burr-negarra a-ni janguny, nipa a-yinagata burrwa, “Ya? Aburr-gata marn․gi aburr-gunega, an-nga nula birripa Christ abu-ngurrjinga aburr-workiya rrapa gun-narda aburr-weya Wangarr ana-jerrma barra wanngu an-gunega an-gata nipa Daybit \pn (David)\pn* murna a-wuna? \v 36 Wurra jarra nipiya Daybit Mern An-mawunga wugupa nula wola a-wena, a-yinagata, \q1 ‘Wangarr a-wena nula an-ngayburrpa Bunggawa, \q2 a-yinagata nula, \q1 “Burdak ngunyuna raka ngu-munganaguwa, \q2 nuwurra aburr-gata aburr-bachirra nggula ngaypa ay-gaba nguburr-nega barra nginyipa mu-ngoyurra ny-ji barra burrwa.” ’\x + \xo 12:36 \xt Psalms 110:1\x* \m \v 37 Ganapiya, wurra minypa Daybit a-yinagata a-wena a-workiyana rrapa bunggawa a-negarra Christ, gun-narda minypa nipiya Christ wana, jarra Daybit nyanma ngika.” \s1 Gun-nerra Gun-gata Minypa Aburr-gata Joborr Marn․gi Aburr-gunega Gubi-rrimanga \r (Metiyu 23:1-36; Luk 20:45-47) \p Lika aburr-gata aburr-jaranga wurra gama gorlk, birripa aburr-marrkapchinga aburr-ni, aburr-galiyana aburr-ni nula Jesus. \v 38 Lika nipa a-yinagata burrwa, “Buburr-jarlapiya nula gun-nerra gun-gata minypa aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega gubi-rrimanga, aburr-gatiya minypa wana aburr-negiya aburr-workiya. Gun-birripa jal mirikal mun-baykardakarda aburr-barrngumiya aburr-workiya, rrapa gu-gandin aburr-boya burrwa aburr-workiya wurra gama gorlk aburr-nyala barra burrbi-na rrapa burrbu-burrmaymba. \v 39 Rrapa barrwa gun-birripa jal aburr-boya aburr-workiya, mu-ngoyurra aburr-rakaja minypa wupa gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya rrapa yina gun-gaya minypa janara gu-jirra gu-workiya. \v 40 Wurra jarra birripa aburr-gurda burrbu-yolkaja aburr-workiya aburr-gata miliyak yerrcha, rrapa minypa burrbu-gaypurda aburr-workiya gun-birripa bala. Minyjiya. Lika aburr-garlmiyapa Wangarr abu-wengganacha aburr-workiya gun-baykardakarda, minypa barra aburr-werranga burrbi-na rrapa gubu-borrwa, jimarna jarrapa bama aburr-yindin aburr-molamola. Wurra nuwurra jurdach birripa aburr-gurda mari wana gubu-ma barra minypa birripa waykin aburr-molamola rrapa wupa aburr-werra.” \s1 Jin-miliyak Rrupiya M-barnjinga Nula Wangarr \r (Luk 21:1-4) \p \v 41 Lika gu-gata wenga Jesus a-rakaja, wurra gama gorlk burr-nana a-ni gun-gatiya aburr-bona gurda aburr-ji, rrupiya mbi-barnjinga aburr-bona minypa Wangarr mun-nika abu-wuna aburr-workiyana. Aburr-gata aburr-jaranga rrupiya mun-jaranga mbi-rrimarra, birripa wana mbi-barnjinga; \v 42 wurra jin-ngardapa jin-miliyak jina-bona rrupiya jin-nyagara, nipa mun-delipa m-barnjinga rrupiya minypa mun-mama mun-guyinda abirri-jirrapa burr-guya mun-delipa, warrpam mun-gata minypa mun-ngardapa jench \pn (1 cent)\pn*. \p \v 43 Lika Jesus a-gonyjinga burrwa aburr-yigipa jawina aburr-garlmuna gurda nula, lika a-yinanga burrwa, “A-lay, gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Jin-gaba jin-miliyak marrban rrupiya jin-nyagara, wurra nipa jarra m-barnjinga minypa wana; \v 44 wurra aburr-werranga aburr-jaranga mbi-barnjinga marr mu-yinanga. Minypa birripa mun-nerranga mu-ngukiyana rrapa mbi-ganyja rrawa, wurra jin-gata m-barnjingapa mu-wulebiyana, rrapa gala mun-nga rraka mu-ga, balaja burr-guta mu-ma, wurra jin-nyagara.” \c 13 \s1 Jesus Gu-ngurrjinga Minypa Bala Wangarr Gun-nika Gu-rrumiya Barra \r (Metiyu 24:1-2; Luk 21:5-6) \p \v 1 Gun-gatiya waypa Jesus gu-bawuna ana-bena gun-gata gun-japurra rrawa Wangarr gun-nika, wurra an-ngardapa an-nigipa jawina a-wena nula, “A-lay, Bunggawa, gun-gata na jandarra gun-molamola rrapa bala gun-molamola!” \p \v 2 Jesus a-yinagata, “Aya. Nginyipa gun-narda nyi-nacha nyi-nirra, ya? Wurra gala gu-yinmiya mu-nguy gu-ji gun-gata bala rrapa jandarra, wurra gu-jel gu-yu barra gu-ni ngardapa ngardapa.” \s1 Mari Guna-bamburda Rrapa Gun-nerra Gu-ni Barra \r (Metiyu 24:3-14; Luk 21:7-19) \p \v 3 Gu-gata wenga Jesus rrapa aburr-yigipa jawina aburr-bamuna, lika mu-mirk aburr-warrchinga mun-gata mun-nelangga Alip \pn (Olive)\pn* Mu-jirrapa, lika gatiya aburr-rakaja, gu-gatiya wenga gubi-nana gurda aburr-ni Wangarr gun-nika bala gun-japurra. Lika Birta \pn (Peter)\pn* rrapa Jeymch \pn (James)\pn* rrapa Jon rrapa Andru \pn (Andrew)\pn*, aburr-gurda wupa yongun abu-wengganana aburr-ni Jesus, \v 4 “A-lay, gun-gata nginyipa ny-yena arrburrwa Wangarr gun-nika bala gun-gata jandarra gu-jel gu-yu barra gu-ni ngardapa ngardapa, gun-narda nipa gu-yinpa barra? Gun-ngiya ngayburrpa mu-ngoyurra nyibi-na barra marn․gi nyiburr-ni ngardawa yi-gurrepa gu-jirra gu-boya?” \p \v 5 Lika Jesus a-garlmuna, a-wena burrwa, “Buburr-jarlapiya. Gala yapa ana-werranga nyirr-yolkajin rrapa ana-goyburrpa nyiburr-lijiwarriyan. \v 6 Wurra aburr-jaranga aburr-bengga barra rrapa ngaypa ngu-welangga ngunabu-ma barra, minypa aburr-ngunyangunyjiya barra, aburr-yinda, ‘Ngaypa ng-gunaga Christ!’ rrapa minypa barra burrbu-yolka aburr-jaranga wurra gama gorlk. \p \v 7 “Rrapa gun-gata waypa ana-goyburrpa nyiburr-galiya minypa gun-guna rrawa an-dakal a-beya a-workiya, rrapa barrwa minypa janguny guna-jeka, ana-goyburrpa nyiburr-galiya minypa an-dakal a-boya burrwa gu-werranga gu-werranga gu-rrawa, wurra gala barra nyiburr-gurkuja. Wurra gu-yirdiya barra gu-bamba, wurra gala barra burdak gu-wulebiyapa. \v 8 Minyjiya. Ngardawa gu-werranga gu-rrawa wenga aburr-garlma barra aburr-workiya, aburr-bachirramiya barra burrwa mola gu-werranga gu-rrawa, rrapa minypa bunggawa ana-guyinda a-garlma barra a-workiya, mari gu-garra barra nula an-nerranga bunggawa gu-werranga gu-rrawa. Rrapa rrawa gu-ngorrkiya barra gun-jaranga gu-jirra gu-boya gurdiya rrawa, rrapa minypa balaja mu-wulebiya barra gun-jaranga rrawa. Gu-gata ngacha gu-yirda barra gu-ni minypa gu-garlmapa barra mu-nguy gun-nerra gu-ni barra gu-bamba. \p \v 9 “Wurra buburr-jarlapiya. Ngardawa aburr-werranga aburr-bachirramiya barra ana-gorrburrwa, birripa nyirrbi-rrima barra nyirrbu-ga, burrbu-wu Ju yerrcha ganychila \pn (councillor)\pn* birripa barra burr-mari aburr-wengga ana-gorrburrwa, rrapa gata gu-bala gu-jirra gu-boya Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya birripa nyirrbu-bu barra. Minyjiya. Rrapa nyirrbu-ga barra, aburr-gata gapman yerrcha bunggawa an-mumurna an-guyinda burr-guta birripa minypa aburr-galiya barra ana-gorrburrwa, aburr-yinmiya barra aburr-wengga ana-gorrburrwa minypa ana-goyburrpa nyiburr-ngaypa jawina; wurra jarra ana-goyburrpa barra ngaypa ngunabu-ngurrja burrwa. \v 10 Wurra burdak ni-gugu gu-bulapalawa gu-rrawa aburr-galiya barra gun-ngaypa janguny gun-molamola, nuwurra waypa jurdach gu-wulebiyapa barra. \v 11 Gun-gata minypa aburr-gata aburr-bachirramiya ana-gorrburrwa nyirrbi-rrima barra aburr-galiya ana-gorrburrwa rrapa burr-mari aburr-wengga ana-gorrburrwa, wurra mu-ngoyurra gala barra nyibu-borrwa nyiburr-ni ana-goyburrpa nyiburr-yinmiya barra nyiburr-wengga. Ngika. Wurra gun-gatiya ana-goyburrpa nyiburr-wengga, gun-gata janguny nipa Wangarr nyirr-wu barra. Minypa ana-goyburrpa nyanma ngika, wurra jarra Mern An-mawunga nipa nyanma.\x + \xo 13:11 \xt Metiyu 10:17-20; Luk 12:11-12\x* \p \v 12 “Rrapa gu-galiya yerrcha burrbi-rrima barra aburr-workiya aburr-birripa worlapa burra yerrcha, ngarla, rrapa burrbu-barnja barra aburr-workiya barra aburr-juwa. Rrapa nyanyapa burra yerrcha aburr-yirda barra burrwa aburr-birripa gu-ngarda yerrcha. Rrapa delipa yerrcha aburr-garlma barra, aburr-bachirramiya barra burrwa aburr-birripa nyanyapa burra yerrcha rrapa mampa burra yerrcha, lika burrbu-barnja barra aburr-workiya barra aburr-juwa. \v 13 Rrapa aburr-jaranga gu-galiya yerrcha aburr-bachirramiya barra ana-gorrburrwa aburr-workiya ngardawa minypa ana-goyburrpa nyiburr-ngaypa. Wurra ny-yinga ny-jata minyja gala ny-jeka, wurra minypa ny-jinyjapa barra ny-yorkiya, nginyipa nuwurra jurdach wanngu nyi-ni barra.\x + \xo 13:13 \xt Metiyu 10:22\x* \s1 An-gata An-nerra Warrpam \r (Metiyu 24:15-18; Luk 21:20-24) \p \v 14 “Wurra gun-gata waypa barra ana-goyburrpa nyibi-na An-nerra Warrpam gatiya nipa a-jinyja gun-japurra gu-bala Wangarr gun-nika — (ny-junarda nginyipa mun-narda jurra nyi-nacha nyi-nirra, marrka borrwa gun-gata gun-nga) — wurra gun-gatiya barra aburr-gata Judíya \pn (Judea)\pn* aburr-nirra marrka barra gubu-bawa gun-birripa rrawa, aburr-yurtcha barra mu-mirk mu-ngarnama.\x + \xo 13:14 \xt Daniel 9:27; 11:31; 12:11\x* \v 15 Minypa an-gugaliya yarlanga a-nirra gala a-yinmiya gu-bala a-barrnguma, gorlk gu-ma nula; \v 16 rrapa minypa an-gata jama a-jirra a-nirra balay marlgaway gala a-yinmiya a-jeka, mu-ma mun-nigipa molma mun-gunegiya mirikal.\x + \xo 13:16 \xt Luk 17:31\x* \v 17 Gun-gatiya barra burr-guya gun-nerra gu-ni barra achila jin-morichiringa jin-guyinda rrapa ngamangama gu-jarlapurda jinyu-nirra delipa gun-nika. \v 18 Wurra burdak mu-ngoyurra bubu-wenggana Wangarr; gala yapa gun-gata mern mu-yurtcha. \v 19 Ngardawa gun-gatiya gu-ni barra, gu-garlmapa barra gun-nerra gu-ni barra warrpam gu-gata ngacha minypa an-gugaliya gala mu-ngoyurra gu-nacharna a-workiyarna, minypa gu-gatiya wenga Wangarr gu-jarlapuna gurdiya rrawa rrapa gu-bamuna gun-guniya gugu, wurra gun-nyagara, rrapa minypa gala barrwa gu-yinmiya.\x + \xo 13:19 \xt Daniel 12:1; Borrich 7:14\x* \v 20 Wurra Wangarr gipa mu-ngoyurra gu-borrwurra minypa nipa gun-balmbarra gu-nega barra gun-gata. Wurra minyja gala gun-balmbarra gu-nengarna, gala ana-nga barra a-molamiya. Wurra jarra aburr-yigipa nipa a-jerrjerrjiyanapa burrwa, nipa burr-borrwurra birripa, lika a-garlmuna, gun-balmbarra gu-negarra. \p \v 21 “Gun-gatiya barra minyja ana-nga a-yinda a-wengga nggula, ‘Minyja na, an-guna Christ!’ rrapa minyja a-yinda, ‘Yi-gaba na! An-gaba!’ wurra nginyipa gala barra gun-narda marr ny-balcha nula. \v 22 Ngardawa aburr-gata ngacha aburr-bengga barra aburr-guyolkiya, minypa aburr-ngurrjiya barra Christ rrapa minypa gun-nerranga janguny gubu-ga barra gurda. Minypa burr-barlmarrk jama aburr-ji barra minyja barra burr-yolka Wangarr burr-yika gu-galiya yerrcha, barra minypa aburr-lijiwarriya. \v 23 Wurra ana-goyburrpa buburr-jarlapiya, ngardawa ngaypa gipa mu-ngoyurra ngu-ngurrjinga ana-gorrburrwa gun-gata warrpam. \s1 Gun-gata Minypa An-walkurpa An-gugaliya Ana-jeka Barra \r (Metiyu 24:29-31; Luk 21:25-28) \p \v 24 “Wurra gun-gatiya barra gun-nerra gu-ni, lika gu-gata wenga \q1 ‘marnnga jiny-jarlmapa barra an-munya jiny-maya, \q2 rrapa an-gata ran․gu gala a-yinmiya barrwa a-jayanaya a-ji.\x + \xo 13:24 \xt Isaiah 13:10; Ezekiel 32:7; Joel 2:10,31; 3:15; Borrich 6:12\x* \q1 \v 25 Rrapa waykin wenga jin-jaranga gata jiny-jarlmapa barra jina-bunggapa jinyu-ni, \q2 rrapa wana aburr-bapala aburr-guyinda aburr-gaba waykin nipa Wangarr burr-ngorrka barra.’\x + \xo 13:25 \xt Isaiah 34:4; Joel 2:10; Borrich 6:13\x* \m \v 26 Lika wurra gama gorlk abi-na barra an-guna An-walkurpa An-gugaliya gu-nguparr ana-bupiya barra ana-bamba burr-barlmarrk rrapa burr-gujayanaya.\x + \xo 13:26 \xt Daniel 7:13; Borrich 1:7\x* \v 27 Lika nipa barra burr-jerrma barra aburr-yigipa waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya, rrapa minypa burr-bamagutuwa barra aburr-yigipa gu-galiya yerrcha nipa a-jerrjerrjiyana burrwa. Minypa yinda wenga barlmarrk guna-jeknga gu-workiya, yi-gaba ngunyuna rrapa yi-gaba ngunyuna burr-bamagutuwa barra. \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Mun-jawanyja M-burnda Niya Mun-gubocha Rrapa Wombajarr \r (Metiyu 24:32-35; Luk 21:29-33) \p \v 28 “Bubu-borrwa gun-jong barra marn․gi nyiburr-ni. Minypa ngayburrpa wolawola ngubi-nacha nguburr-workiya mun-gata mun-jawanyja m-burnda niya mun-gubocha rrapa wombajarr, rrapa marn․gi nguburr-nirra gun-gata yi-gurrepa jemberr. \v 29 Gun-narda minypa gun-maywapa minypa gun-guna gun-burral: Ana-goyburrpa nyibi-na barra gu-yirda barra gu-ni minypa geka ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa, rrapa marn․gi nyiburr-ni barra minypa yi-gurrepa gu-jirra gu-boya an-guna An-walkurpa ana-jeka barra. \v 30 Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Nyiburr-gurdiya ngacha gu-galiya yerrcha, nyiburr-werranga gala barra mu-ngoyurra nyiburr-juwa. Ngika. Wurra gun-gata ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa, gun-bulapalawa gun-gata ni-gugu gu-yirda barra gu-ni. \v 31 Minyjiya. Gun-guniya rrawa gu-garlmapa barra gun-nyagara gu-ni barra, wurra gun-ngaypa wengga gu-jinyjapa barra gu-workiya. \s1 Gala Ana-nga Marn․gi Gu-yinpa Barra Nipa Ana-jeka Barra \r (Metiyu 24:36-44) \p \v 32 “Wurra gun-gata gu-yinpa barra an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-jeka gala ana-nga marn․gi, minypa waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk rrapa an-guna An-walkurpa burr-guta; wurra jarra Nyanyapa arrku waykin a-nirra nipa wupa marn․gi.\x + \xo 13:32 \xt Metiyu 24:36\x* \v 33 Buburr-jarlapiya rrapa buburr-gana buburr-ni, ngardawa ana-goyburrpa gala marn․gi gu-yinpa barra gun-balmapa. \v 34 Gun-gata minypa gun-maywapa wolawola an-gugaliya gu-bawuja a-workiya rrawa rrapa a-boya balay, wurra murna burr-wucha aburr-yigipa aburr-mujama. Minypa jama burr-wucha ngardapa ngardapa, rrapa an-ngardapa an-mujama nipa a-weya nula barra jaga a-gana gun-gata ngana gu-jirra.\x + \xo 13:34 \xt Luk 12:36-38\x* \v 35 Gun-narda gun-maywapa minypa gun-burral ana-goyburrpa barra nyiburr-gana nyiburr-ni, ngardawa gala marn․gi gu-yinpa barra rrawa an-gurrimapa ana-jeka barra — waygaji balngga gu-ni barra, waygaji ana-munya gornborrk, waygaji ngana guna-ngarlcha, waygaji ngulamgaba. \v 36 Gala yapa ni-gugu yibirrich a-benggin rrapa nyirr-nan nyiburr-yungun. \v 37 Gun-gata ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa rrapa minypa aburr-werranga burr-guta nyiburr-gurdiya gorlk ngaypa ngu-yinaga ngu-weya ana-gorrburrwa: ‘Buburr-gana buburr-ni!’” \c 14 \s1 Wengga Gubu-buna Aburr-ni Jesus Abu-bu Barra \r (Metiyu 26:1-5; Luk 22:1-2; Jon 11:45-53) \p \v 1 Gun-gatiya gugu yi-gurrepa janara gu-ji barra burrwa Ju yerrcha, minypa ngorrngurra abirri-jirrapa gu-ni barra burdak. Janara gun-gata minypa wolawola jip \pn (sheep)\pn* an-geka an-nurra abu-burnda aburr-workiya, abu-banga aburr-workiya, rrapa damba mun-gun․gun mbi-banga aburr-workiya, gubu-borrwuja minypa wola waykin an-guyinda an-mujaruk burr-burndarna, wurra jarra burr-beybana, gu-gurda ngacha. Wurra gun-gata minypa janara yi-gurrepa gu-ji burrwa gu-bona, birripa wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega wengga gubu-buna aburr-ni Jesus barra yongun abi-rrima rrapa abu-bu.\x + \xo 14:1 \xt Exodus 12:1-27\x* \v 2 Wurra aburr-yinagata, “A-lay, gun-guna gala nguburr-yinmiya gu-janara. Wurra burdak; gala yapa wurra gama gorlk aburr-yurtcha gurda aburr-yurtcha.” \s1 Jin-ngardapa Gama Bama A-jirra A-ngimarra Jesus \r (Metiyu 26:6-13; Jon 12:1-8) \p \v 3 Wurra Jesus gatiya a-ni Bechini \pn (Bethany)\pn*, balapala a-rrenyjinga Jayman \pn (Simon)\pn* an-gata mu-ngoyurra an-jeja a-ji minypa gun-guburlububurluja gu-rrimarra. Gata balaja mbi-barra aburr-ni, lika jin-ngardapa gama jina-bona, bochula \pn (bottle)\pn* mu-guyinda muna-ganyja mun-gungimiya mun-molamola mun-gungolkuja mun-nelangga nart \pn (nard)\pn*. Mun-gata bochula mbi-jarlapuna jandarra gun-molamola gun-gata gun-nelangga alabécha \pn (alabaster)\pn*, rrapa mun-gata nart rrupiya wana nula gala mun-nga mun-nerranga mbi-balagarrgurrjarna. Lika nipa jin-gata mu-rrumurra mun-gata bochula, lika mun-gata mun-molamola mun-gungolkuja mu-jerrjerrjinga ana-jawurrga Jesus.\x + \xo 14:3 \xt Luk 7:37-38\x* \p \v 4 Wurra gu-gata wenga aburr-werranga gu-galiya yerrcha aburr-gata aburr-bachirramiyana achila aburr-wengganachichiyana aburr-ni birripa wupa, minypa aburr-yinanga, “Jin-guna an-nga nula mu-yerpana mun-gata mun-molamola mun-gungolkuja? \v 5 Ngayburrpa jarra ngubu-ganyjarna, ngubu-barnjingarna burrwa, rrapa minypa rrupiya wana ngubu-manggarna mun-gata minypa an-gugaliya mu-mangga a-workiya, jama a-jirra a-workiya gun-ngardapa jemberr, ngarla. Lika gu-gata wenga aburr-nyagara arrbu-wucharna.” Aburr-yinagata aburr-wena, lika jibu-jonga aburr-ni. \p \v 6 Wurra Jesus a-wena burrwa, “Bubu-bawa! Jin-narda an-nga nula nyiburr-weya achila? Nipa gun-molamola gun-narda minypa nguna-ngimarra rrapa ngu-molamola nguna-negarra. \v 7 Wurra birripa gorlk aburr-nyagara wugupa nyiburr-nirra nyiburr-workiya barra wolawola ana-goyburrpa nyiburr-gunggaja burrwa nyiburr-workiya; wurra jarra ngaypa ngu-boy barra.\x + \xo 14:7 \xt Deuteronomy 15:11\x* \v 8 Wurra jin-guna jiny-yinagata nguna-ngimarra minypa nipa ganyjarr gu-rrimarra. Minypa mu-jerrjerrjinga mun-molamola mun-gungolkuja ngaypa ngu-burral, nuwurra jurdach lika ngunabu-jurnumba. \v 9 Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Yina gaya barra gun-ngaypa janguny gubu-ngurrja barra aburr-workiya gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya, gun-gata rrapa gu-barrjeka barra achila janguny minypa geka nipa nguna-ngimarra.” \s1 Jurrach (Judas) A-malchinga Burrwa Jesus Abu-bu Barra \r (Metiyu 26:14-16; Luk 22:3-6) \p \v 10 Lika Jesus burr-yika 12 gu-galiya yerrcha wurra an-ngardapa an-gata an-nelangga Jurrach Yichkériyat \pn (Judas Iscariot)\pn*, nipa a-garlmuna, a-bona burrwa wana junggay yerrcha, minypa nipa burr-wu barra Jesus barra abi-rrima. \v 11 Gu-gurda ngacha nipa a-wena burrwa, birripa aburr-japurramayana nula rrapa gochila gochila abi-rrana rrupiya barra abu-wu. Lika gu-gata wenga Jurrach gu-borrwurra a-ni yina gaya rrapa gu-yinpa barra Jesus abi-rrima. \s1 Jesus Rrapa Aburr-yigipa Jawina Gu-janara Aburr-ni \r (Metiyu 26:17-25; Luk 22:7-14,21-23; Jon 13:21-30) \p \v 12 Gun-gatiya gugu waypa janara gu-ji, minypa damba mun-gun․gun mbi-barra aburr-workiyana Yichrayal \pn (Israel)\pn* yerrcha rrapa an-geka jip abu-buna aburr-workiyana nuluwa Wangarr, gun-gata Jesus burr-yika jawina abu-wengganana, “A-lay, yina gaya jal nyi-nirra ngayburrpa barra nyiburr-boy, nawanawa nyiburr-ni nggula mun-mujanara balaja rrapa an-mujanara jip?” \p \v 13 Lika Jesus bijirri-jerrmarra abirri-jirrapa abirri-yigipa jawina, a-yinagata butula, “Birri-boy gu-murnangana rrawa, lika an-ngardapa an-gugaliya gatiya barra galamurrpa nyibu-garra nipa bugula a-bamiya a-bamburda duram ana-guyinda; lika ana-gotipa nyirri-jurrjurrma barra nipa an-gata. \v 14 Lika nyiburr-jarl barra nyiburr-bamba, a-barrnguma. Lika nyirri-wenggana barra an-gata bala an-gurrimapa, nyirri-yinda barra nula, ‘A-lay, an-gaba Bunggawa a-wena, a-yinagata, “Yina gun-gaya gun-ngaypa gun-ngarnama barra ngaypa rrapa aburr-ngaypa jawina wugupa nyibu-bay nyiburr-ni rrapa nyibu-borrwa wola arr-beybana?’” \v 15 Lika nipa nyjirri-guybuka barra gun-ngarnama waykin gu-jirra gipa mu-ngoyurra gu-jarlapuna, belabila gun-nga burr-guta gu-jirra gu-boya barra ana-gotipa nawanawa nyirri-ni arrburrwa.” \p \v 16 Jesus a-yinagata a-wena butula, lika abirri-gata abirri-yigipa jawina abirri-bona gu-murnangana rrawa, lika gubirri-barripuna minypa nipa a-wena. Lika nawanawa abirri-ni mun-gata mun-mujanara balaja. \p \v 17 Lika nuwurra yi-rrana gu-ni, Jesus rrapa aburr-yigipa jawina aburr-bona gurda. \v 18 Lika gatiya waypa balaja mbi-barra aburr-ni, Jesus a-wena burrwa, a-yinagata, “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ana-goyburrpa nyiburr-gurda wugupa ngubu-banga nguburr-nirra, ny-nyardapa gipa ny-jarlmuna, aburr-gata aburr-bachirra murna burr-wu barra ngaypa.”\x + \xo 14:18 \xt Psalms 41:9\x* \p \v 19 Lika aburr-yigipa jawina wargugu aburr-ni nula gun-gata nipa a-wena. Lika ngardapa ngardapa abu-wengganana aburr-bona, “A-lay, ngaypa ngika, ya?” \p \v 20 Lika Jesus a-wena, “Nyiburr-gurda wupa nyiburr-ngaypa 12 gu-galiya yerrcha, ny-jurdiya ny-nyardapa, wurra an-ngardapiya an-guna ngayburrpa wugupa damba ana-maywapa ana-japalana ay-gurragaja arr-nirra. \v 21 Minyjiya. An-guna An-walkurpa An-gugaliya nipa a-juwa barra minypa mu-jurra gu-yurra Wangarr gun-nika janguny, wurra an-gugaliya an-gata minypa nguna-bawuna rrapa murna burr-wuna ngaypa aburr-gata aburr-bachirra, nipa jarra an-gata an-gugaliya gun-nerra warrpam gu-ni barra nula, jimarna gun-mola nula minyja nipa gala a-bambunggiyarna.” \s1 Minypa Jesus An-munyjurr Mbi-barra \r (Metiyu 26:26-30; Luk 22:14-20; 1 Gorint 11:23-25) \p \v 22 Gun-gatiya minypa birripa mbi-barra aburr-ni, Jesus mu-menga damba, a-japurramayana nula Wangarr, lika mu-rrumurra, burr-wuna a-bona aburr-yigipa jawina. A-yinagata burrwa, “Bubu-ma; mun-guna ngaypa ngu-burral.” \p \v 23 Rrapa mernda a-jirra a-menga, minypa burr-girra gurnal, lika a-japurramayana nula Wangarr, lika burr-wuna aburr-yigipa jawina aburr-jaranga mbi-barra. \v 24 Jesus a-yinagata burrwa, “Mun-guna ngaypa ngu-maningan gun-burral gu-nenga mu-nirra rum. Ngaypa ngu-jortcha barra ana-gorrburrwa ana-goyburrpa nyiburr-gurda rrapa aburr-jaranga aburr-werranga burr-guta.\x + \xo 14:24 \xt Exodus 24:8; Jeremiah 31:31-34\x* \v 25 Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Mun-guna gurnal mun-girra gala barra barrwa ngu-bay, wurra nuwurra mun-geka ngu-bay barra Wangarr ana-murna.” \p \v 26 Ganapiya, lika manakay aburr-japarndiyana nula Wangarr, lika aburr-garlmuna, mu-mirk aburr-bona mun-nelangga Alip \pn (Olive)\pn* Mu-jirrapa. \s1 Jesus Mu-ngoyurra Gu-ngurrjinga Minypa Nipa Birta (Peter) A-jordajiya Barra \r (Metiyu 26:31-35; Luk 22:31-34; Jon 13:36-38) \p \v 27 Lika Jesus a-yinagata burrwa, “A-lay, nyiburr-gurda nyiburr-jaranga nyiburr-garlmapa ngunabu-bawa nyiburr-yurtcha. Ngardawa minypa mu-jurra gu-yurra janguny, gu-yinaga gu-yurra, \q1 ‘An-gata jip jaga a-ganaja a-workiya, \q2 nipa Wangarr ana-nyala a-bu barra, \q1 rrapa nipa jin-gata jip jiny-jarlmapa barra \q2 mun-ganday m-bu barra.’\x + \xo 14:27 \xt Zechariah 13:7\x* \m \v 28 Gu-yinagata gu-yurra janguny. Wurra nuwurra waypa barra ngu-molamiya, ngaypa lika mu-ngoyurra ngu-boy barra ana-gorrburrwa gun-gata Galali \pn (Galilee)\pn*.”\x + \xo 14:28 \xt Metiyu 28:16\x* \p \v 29 Lika Birta \pn (Peter)\pn* a-garlmuna, a-wena nula Jesus. “A-lay, ngaypa gala ngu-yinmiya ngiy-bawa, marrban aburr-werranga aburr-lijiwarriya.” \p \v 30 Wurra Jesus a-yinagata nula Birta, “Gun-guna ngaypa jarra marn․gi ngardawa gun-burral: Geka barra, minyjiya, gun-nardiya ana-munya barra gala barra bawul \pn (fowl)\pn* ni-gugu jiny-yengga, wurra jarra nginyi-gugu ny-jirrapa ny-nyardapa ny-joma ny-jordajiya burrwa jimarna gala marn․gi apula, rrapa nuwurra jurdach bawul jiny-yengga barra.” \p \v 31 Wurra Birta a-yinagata a-wena burr-guya, “Ngaypa gala barra ngiy-bawa, wurra marrban ngunabu-bu minypa wugupa arr-juwa.” Rrapa aburr-werranga Jesus burr-yika jawina aburr-yinagatiya aburr-wena gun-maywapa. \s1 Jesus A-wengganana A-ni Gata Gachémani (Gethsemane) \r (Metiyu 26:36-46; Luk 22:39-46) \p \v 32 Birripa aburr-bamuna gurda rrawa gun-nelangga Gachémani \pn (Gethsemane)\pn*, lika Jesus a-yinagata burrwa aburr-yigipa jawina, “Ana-goyburrpa ngunyuna buburr-ni, wurra ngaypa barra yi-gaba ngu-boy, Ngun-anya ngu-wenggana barra.” \v 33 Lika burr-menga Birta rrapa Jeymch rrapa Jon, lika burr-ganyja a-bona. Wurra nipa a-garlmunapa wargugu a-ni. \v 34 A-yinagata burrwa, “Ngaypa burr-guya wargugu ngu-nirra, ngarla! Wurra ana-goyburrpa buburr-gana buburr-ni ngunyuna.” \p \v 35 Lika ay-garlmuna gun-baykarda ngika, lika a-yerrnyjiyana gu-jel, Wangarr a-wengganana a-ni barra nipa gun-gata mari a-beyba. \v 36 A-yinagata, “Anya, gala gun-nga gun-derta gun-gorla nggula, wurra gun-guna mari yerrnyja apula. Wurra ngardawa gun-ngaypa jal ngika, wurra minyja nginyipa jal nyi-ni.” \p \v 37 Ganapiya, lika nipa ana-jekarra, burr-nana aburr-yigipa jawina aburr-yu. Lika a-wena nula Birta, “A-lay, Jayman, ny-yunyarra? Nginyipa gala ny-yinmiya ny-jana, ya? Wurra ngaypa gun-guna waya ngu-bona.” \v 38 Lika nipa a-yinagata burrwa, “Buburr-gana buburr-ni rrapa bubu-wenggana Wangarr barra nipa a-gunggaja ana-gorrburrwa rrapa gala nyiburr-yinmiya nyiburr-lijiwarriya. Minypa ana-goyburrpa nyiburr-mola, wurra nyiburr-gata nyiburr-gugaliya nyiburr-nyarlkuch.” \p \v 39 Lika a-garlmuna, barrwa a-bona, Wangarr a-wengganana a-ni gun-maywapa. \v 40 Ana-jekarra, lika barrwa aburr-yigipa jawina burr-nana aburr-yu aburr-ni. Birripa gala aburr-yinmiyarna aburr-ganajarna aburr-nirrarna, wurra ngorrngurra burr-buna gu-ni, rrapa nipa burr-wengganana, aburr-jurnjinga. \p \v 41 Barrwa ana-jekarra ana-jirrapa ana-ngardapa ana-goma, lika nipa a-yinagata burrwa, “Awa! Nyiburr-gurda mu-nguy nyiburr-yurra rrapa nyiburr-ngeknga nyiburr-yurra, ya? Ganapiya! Gun-nardiya gugu gun-balmapa gu-jirra. Minyja bubi-na, an-guna An-walkurpa An-gugaliya gugu abi-rrima barra burrbu-wu gu-galiya yerrcha aburr-gata aburr-werra. \v 42 Buburr-garlma barra nguburr-boy. Bubi-na an-guna nguna-bawuna, nipa burr-ganyja gurda ana-bamburda barra ngunabi-rrima!” \s1 Jesus Abi-rrimarra \r (Metiyu 26:47-56; Luk 22:47-53; Jon 18:3-12) \p \v 43 Gun-gatiya waypa Jesus a-yinagata a-wena burrwa a-ni, gugu Jurrach a-bena, mu-ngoyurra Jesus an-nika jawina a-ni. Minypa aburr-jaranga burr-ganyja gurda an-gujarrcha abi-rrimarra rrapa gun-jong gubi-rrimarra, aburr-gata burrbi-jerrmarra gurda birripa aburr-gatiya wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega rrapa aburr-werranga burr-guta mu-murna yerrcha. \p \v 44 Jurrach nipa an-gata mu-ngoyurra a-bawuna a-bona Jesus, nipiya a-guguyana burrwa ana-bona, gipa mu-ngoyurra a-wena burrwa, a-yinagata, “Ngaypa ngu-macha barra an-gugaliya, an-gatiya nyibi-rrima barra nyibu-ga nyiburr-boy.” \v 45 Lika nipa Jurrach jechinuwa ana-bonapa a-bena nula Jesus. Lika a-yinanga, “A-lay, Bunggawa!” lika a-machinga. \v 46 Lika aburr-gata Jurrach burr-ganyja gurda ana-bamuna, birripa burr-guya abi-rrimarra Jesus. \v 47 Wurra aburr-gata wugupa nula Jesus aburr-jinyja, ana-ngardapa barrang a-warrkarra, lika a-garlmunapa a-jarrchinga gelama a-jirra an-gata junggay wana an-babalapa an-nika an-mujama. \p \v 48 Lika Jesus a-garlmuna, a-wena burrwa. “Nyiburr-gurda ana-goyburrpa, an-nga nula nyiburr-bona gurda barrang burr-guta rrapa gun-jong burr-guta barra ngunabi-rrima? Wurra ana-goyburrpa bama nyiburr-yinanga jimarna ngaypa ngu-bachirra, ya? \v 49 Wurra ngaypa ngu-jaranga ng-goma ng-gatiya wugupa ana-gorrburrwa, Wangarr gun-nika gu-japurra rrawa marn․gi marn․gi arr-nenga ngu-nirra ngu-workiya janguny, wurra gala ana-goyburrpa ngunabi-rrima. Wurra jarra nipa gun-guniya gu-bena minypa janguny mu-jurra gu-yurra.”\x + \xo 14:49 \xt Luk 19:47; 21:37\x* \v 50 Jesus a-yinagata a-wena burrwa aburr-gata aburr-bachirra nula, lika gu-gata wenga aburr-yigipa jawina abu-bawuna, aburr-yurtchinga aburr-ni. \p \v 51 An-ngardapa an-yawarriny a-jurrjurrmurra a-bona Jesus, nipa an-nyagara mirikal, wurra mun-ngardapiya wupa a-barrngumurra. Nipa jimarn jarra abi-rrimangarna aburr-gata aburr-bachirra, \v 52 wurra mun-gata mirikal a-garlmunapa m-bawuna burrwa, lika an-nyagara a-yurtchinga a-ni. \s1 Ganychila (Councillor) Yerrcha Gojilapa Abi-negarra Jesus \r (Metiyu 26:57-68; Luk 22:54-55,63-71; Jon 18:13-14,19-24) \p \v 53 Lika abu-ganyja Jesus gun-gata junggay wana an-babalapa gun-nika bala, gatiya birripa wana junggay yerrcha rrapa aburr-werranga mu-murna yerrcha rrapa mola joborr marn․gi aburr-gunega gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-ni. \v 54 Wurra Birta jurdach ana-jurrjurrmurra ana-bona Jesus, lika gun-gata junggay wana an-babalapa gun-nika rrawa a-bena, lika aburr-gata junggay wana an-babalapa burr-yika aburr-mujama a-rakaja burrwa, lika a-ngarnbuna a-ni. \p \v 55 Rrapa gata wupa gu-bala aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa ganychila \pn (councillor)\pn* yerrcha, birripa jimarna barra abirri-jirrapa abirri-ngurrja Jesus minypa gun-gata gun-ganawa butula janguny bitipa abirri-ngurrja, minypa gu-gurda ngacha burrwa joborr barra minypa mari gubu-garra nula rrapa abu-bu; wurra gala gun-nga gubu-barripungarna janguny. \v 56 Minypa aburr-jaranga abu-ngurrjinga aburr-ni, wurra jarra gun-birripa janguny ngardapa ngardapa. \p \v 57 Lika aburr-werranga aburr-garlmuna, abu-ngurrjinga Jesus, \v 58 aburr-yinanga, “Ngayburrpa nyiburr-galiyarra nula nipa a-yinagata, ‘Gun-guna bala Wangarr gun-nika ana-gugaliya gu-jarlapuna, ngaypa barra ngu-rruma, lika ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa wupa ngaypa barra gun-nerranga ngu-jarlapa gala an-gugaliya gu-jarlapungarna.’”\x + \xo 14:58 \xt Jon 2:19\x* \v 59 Aburr-yinagata abu-ngurrjinga, wurra gun-birripa rrapa janguny aburr-wena ngardapa ngardapa. \p \v 60 Lika an-gata junggay wana an-babalapa a-garlmuna, gojilapa a-jinyja aburr-gata aburr-ni, lika a-yinagata nula Jesus, “Nginyipa gala gun-nga wengga n-dima rraka ny-yengga, ya? Wurra gun-gata gun-nga birripa aburr-guna minypa bubu-ngurrjinga aburr-nirra?” \v 61 Wurra Jesus bamawa a-ji; gala gun-nga a-weyarna. \p Barrwa nipa junggay wana an-babalapa a-wengganana Jesus, “Ya? Ny-jurda nginyipa Christ, Ny-yalkurpa nula Wangarr biy-yika?” \p \v 62 Nipa Jesus a-yinagata, “Ngaw, ngaypiya. Rrapa ana-goyburrpa nyibi-na barra an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-munganaguwa Wana An-babalapa ana-gera a-ninya barra rrapa waykin wenga gu-nguparr minypa ana-jeka barra.”\x + \xo 14:62 \xt Daniel 7:13\x* \p \v 63 Gun-narda nipa junggay wana an-babalapa a-galiyana, lika mun-nigipiya mirikal mu-gorndanga a-ni minypa nipa gochila a-barrjinga. Lika a-yinagata, “Ganapiya. Gala barrwa jal nguburr-ni ana-nga barra a-ngurrja arrburrwa an-guna! \v 64 Wurra ana-goyburrpa gipa nyiburr-galiyana nula nipa gun-nerra a-wena rrapa wana a-negiyana nula Wangarr. Wurra nyiburr-yinmiya ana-goyburrpa nyibu-borrwuja? Nguburr-yinmiya barra nula?” \p Birripa aburr-yinanga, “Nipa wupa a-barrbiyana, werra a-negiyana. A-juwa barra.”\x + \xo 14:64 \xt Leviticus 24:16\x* \v 65 Aburr-werranga aburr-garlmuna, m-bordich abu-balkaja nipa Jesus, rrapa mipila a-jirra abu-bichinga, lika abu-buna rrapa aburr-wena nula, “Marrka ngurrja. Ana-nga biy-buna?” Birripa aburr-yinagata nula Jesus, lika aburr-gata junggay wana an-babalapa burr-yika aburr-mujama abu-menga, abu-buna aburr-ni. \s1 Birta A-jordajiyana \r (Metiyu 26:69-75; Luk 22:56-62; Jon 18:15-18,25-27) \p \v 66 Wurra Birta burdak yarlanga a-ninya, lika an-gata junggay wana an-babalapa jin-nika jin-mujama jiny-jarl jiny-bamuna, \v 67 a-nana Birta a-ngarnbuna a-ni. Lika galginy jinyu-derichinga a-nana jiny-bamuna, lika jiny-yena nula, “A-lay, nginyipa burr-guta an-gata Nejarach an-guyinda wugupa nyiburr-rrigirrgnga.” Jiny-yinagata nula. \p \v 68 Wurra nipa Birta a-jordajiyana, a-yinanga, “A-jay, gun-nga ny-yeya ny-boya?” Lika a-garlmuna, a-jarl a-bamuna rrawa gu-gera. \p \v 69 Gatiya lika jin-mujama a-nana nipa a-jinyja, lika jiny-jarlmuna, jiny-yena burrwa aburr-gata aburr-werranga, “An-narda an-ngardapa wugupa aburr-rrigirrgnga.” \v 70 Wurra Birta barrwa a-jordajiyana. \p Lika gun-baykarda ngika, lika aburr-gata aburr-jinyja aburr-yinanga nula Birta, “A-lay, nginyipa gala ny-yinmiya ny-jordajiya. Wurra ny-jurdiya nginyipa burr-guta an-gata nyiburr-rrigirrgnga nyiburr-workiya, ngardawa nginyipa Galali nyi-guyinda, ngarla!” \p \v 71 Wurra Birta a-yinagata, “Ngaypa gun-burral ngu-weya ana-gorrburrwa, gala ngu-yinmiya ngu-jordajiya; galapa Wangarr nguna-bun! Wurra nipa an-gata an-gugaliya ana-goyburrpa nyibu-ngurrjinga ngaypa gala marn․gi nula.” \p \v 72 Lika gu-gata wenga bawul gugu ji-jirrapa ji-goma gu-negarra nipa jiny-yena, lika Birta gu-borrwurra nipa Jesus geka a-yinmiyana a-wena nula, minypa a-yinagata nula, “Gala barra bawul ni-gugu jiny-yengga, wurra jarra nginyi-gugu ny-jirrapa ny-nyardapa ny-joma ny-jordajiya burrwa, jimarna gala marn․gi apula, rrapa nuwurra jurdach bawul jiny-yengga barra.” Gu-gatiya wenga lika nipa Birta burr-guya a-rruwujana. \c 15 \s1 Jesus Abu-ganyja Nula Baylat (Pilate) \r (Metiyu 27:1-2,11-14; Luk 23:1-5; Jon 18:28-38) \p \v 1 Ana-munyagaba aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa mola mu-murna yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega, ganychila \pn (councillor)\pn* yerrcha aburr-gata aburr-bulapalawa, birripa wengga gubu-buna aburr-ni, ganapiya, lika gubi-yagurrmurra. Jesus lika abu-bichinga an-gubandawiya jirn \pn (chain)\pn*, lika abu-ganyja, abu-wuna Baylat \pn (Pilate)\pn* an-gata Rowm wenga gapman an-guyinda bunggawa. \p \v 2 Lika nipa Baylat a-garlmuna, a-wengganana Jesus, minypa a-yinanga nula, “A-lay, aburr-gaba nginyipa bunggawa burrwa Ju yerrcha, ya?” \p Nipa Jesus a-wena, “Ngaw. Gun-narda ny-yena gun-burral.” \p \v 3 Wurra aburr-gata wana junggay yerrcha jonama abu-ngurrjingapa aburr-ni gun-jaranga nipa Jesus minypa mari gubu-garrana nula. \v 4 Lika barrwa Baylat a-wengganana, “A-lay, yama ny-yengga? Wurra ny-jaliyarra burrwa nyi-nirra birripa gun-jaranga bubu-ngurrjinga aburr-nirra.” \p \v 5 Wurra Jesus gala barrwa gun-nga a-weyarna, wurra bamawa a-jinyja. Lika Baylat gochila a-barrjinga nula. \s1 Baylat A-wena Jesus A-juwa Barra \r (Metiyu 27:15-26; Luk 23:13-25; Jon 18:39—19:16) \p \v 6 Gun-gata janara gu-ji burrwa gu-workiyana Yichrayal \pn (Israel)\pn* yerrcha, nipa an-gata Baylat gu-lapkujamurra burrwa a-workiyana, an-ngardapa brichina \pn (prisoner)\pn* a-jerrmarra burrwa a-workiyana, ana-nga birripa jal aburr-ni. \v 7 Rrapa an-ngardapa an-gugaliya an-nelangga Burébach \pn (Barabbas)\pn*, nipa wugupa burrwa aburr-jaranga wupa aburr-ni brichina minypa gipa mu-ngoyurra aburr-garlmuna, gapman yerrcha burrbu-buna, jimarna barra gubu-ngukurdanyja. \v 8 Ganapiya, lika wurra gama gorlk aburr-garlmuna, abu-wengganana Baylat minypa nipa wolawola an-ngardapa a-jerrmarra burrwa a-workiyana. \p \v 9 Lika Baylat a-garlmuna, a-wena burrwa, “Ana-goyburrpa jal nyiburr-nirra barra ngaypa arr-wu an-gaba ana-goyburrpa Ju yerrcha nyibu-ngurrjinga bunggawa, ya?” \v 10 A-yinagata burr-wengganana, ngardawa nipa marn․gi minypa aburr-gata wana junggay yerrcha mu-werrmbarra abi-nana Jesus, rrapa minypa gu-gurda nula birripa abu-ganyja gurda lika abu-wuna. \v 11 Wurra aburr-gata wana junggay yerrcha burrbu-jurnajuchuwurra wurra gama gorlk barra Baylat aburr-ngiwija nula barra burr-wu an-gata Burébach. \p \v 12 Baylat barrwa a-wena burrwa wurra gama gorlk, a-yinagata, “Wurra ngu-yinmiya barra nula an-gaba ana-goyburrpa Ju yerrcha nyibu-ngurrjinga nyiburr-workiya bunggawa?” \p \v 13 Wurra birripa abu-marawarrbuna, “An-narda bupa! Burr-jong nega rra!” \p \v 14 Wurra nipa a-yinagata, “An-nga nula? Nipa a-yinmiyana jama a-ji gun-nerra?” \p Wurra birripa burr-guya aburr-gonyjinga, “Burr-jong negapa rra!” \p \v 15 Lika nipa Baylat ngardawa jal a-ni aburr-gata wurra gama gorlk barra aburr-japurramaya nula, lika nipa gu-lapkujamurra burrwa, ana-jerrmarra burrwa an-gata Burébach. Lika aburr-yigipa an-dakal Baylat burr-yika, nipa burr-wuna Jesus barra abu-jurrburaykujama, abu-ga, burr-jong abi-nega abi-rra, abu-wenyaga. \s1 An-dakal Abu-borrkpuna Aburr-ni Jesus \r (Metiyu 27:27-31; Jon 19:2-3) \p \v 16 Lika aburr-gata an-dakal abu-menga Jesus, abu-ganyja wupa gun-gata gu-bala bunggawa gun-nika, lika aburr-gonyjinga burrwa, warrpam aburr-gata an-dakal aburr-mulpiyana gurda. \v 17 Lika Jesus abu-barrbuna mirikal maningan mu-maya mun-gata minypa bunggawa an-guyinda a-barrngumiya a-workiya. Rrapa barrwa bornangguna jibi-jarlapuna nula bama a-jirra minypa gun-maywapa an-mumurna an-guyinda bunggawa gun-nika ana-bama gu-garraja a-workiya wurpa jin-darrartka, lika jibu-barnjinga nula ana-jawurrga. \v 18 Rrapa abu-borrkpuna aburr-ni, minypa aburr-merndagarlmuna nula, aburr-yinanga nula, “Awa! Ny-junarda ny-molamola, ya, ny-junardiya Bunggawa Ju yerrcha ny-burriya?” \v 19 Lika aburr-garlmuna, abu-buna bama a-jirra gu-jong gu-guyinda, rrapa m-bordich abu-balkaja; rrapa aburr-menama gubi-rrana nula, gu-wakal abu-buna jimarn jarra aburr-marrngoypiyarna nula. \v 20 Ganapiya gun-gata minypa abu-borrkpuna aburr-ni, lika mbi-yerrkujamurra nula mun-gata mirikal maningan mu-maya, lika mun-nigipa wupa Jesus mun-nika abu-jolartchinga. Lika abu-ganyja aburr-bena gugu barra burr-jong abi-negapa abi-rra. \s1 Jesus Burr-jong Abi-negarra Abi-rrana \r (Metiyu 27:32-44; Luk 23:26-43; Jon 19:17-27) \p \v 21 Gu-gata wenga aburr-bamuna gurda, abi-nana an-gugaliya an-nelangga Jayman \pn (Simon)\pn*, nipa an-gata an-jirrpungapa butula Alikchénda \pn (Alexander)\pn* rrapa Rupach \pn (Rufus)\pn*. Nipa jimarn jarra bama a-yinanga yi-gata a-boyarna rrawa gu-jirra gu-boya, nipa gu-gata ana-garlmuna gu-mugarla wenga, wurra aburr-gata an-dakal abi-rrimarra Jayman barra nipa gun-gata a-bamiya gun-jong Jesus gun-nika. Nipa an-gata Jayman, nipa Jayríny \pn (Cyrene)\pn* an-guyinda.\x + \xo 15:21 \xt Rowm 16:13\x* \v 22 Lika aburr-gata an-dakal, birripa abu-ganyja gurda aburr-bamuna nipa an-gata Jesus gun-gata rrawa gun-nelangga Golgócha \pn (Golgotha)\pn*, minypa ngayburrpa ngubu-ngurrjinga nguburr-workiya, nguburr-yinaga, “An-mama bama a-jirra a-yurrapa.” \p \v 23 Gatiya lika birripa jimarn jarra abu-wucharna wayin \pn (wine)\pn* mu-ngoyurra mbi-barnjinga jirrkilja mun-gurrimiya mun-nelangga mur \pn (myrrh)\pn*, wurra nipa Jesus gala mu-manggarna, m-bangarna. \v 24 Lika burr-jong abi-negarra abi-rrana, lika mbi-menga mun-nigipa mirikal, lika aburr-dawurrjinga aburr-ni mun-nga mun-gata ana-nga mu-ma barra.\x + \xo 15:24 \xt Psalms 22:18\x* \p \v 25 Nipa gugu marnnga jina-darrjinga, ngulamgaba burr-jong abi-rrana, abu-garrana, \v 26 rrapa mun-gata jurra gatiya m-balcha mu-yu, minypa mu-yinagata, “AN-GUNA BUNGGAWA JU YERRCHA AN-BURRIYA.” \v 27-28 Rrapa gatiya burr-jong burrbi-negarrapa burrbi-rrana abirri-jirrapa abirri-ngumurda, wugupa nula Jesus gata aburr-balcha aburr-yu ngardapa ngardapa, an-ngardapa ana-munganaguwa rrapa an-nerranga ana-weyka.\x + \xo 15:27-28 \xt Isaiah 53:12\x* \p \v 29 Aburr-jaranga gu-galiya yerrcha abu-beybeybana aburr-ji Jesus, minypa rreymarreyma aburr-ngorrkiyana rrapa gun-bachirra aburr-wena nula, “Awa! Ny-jurdiya nginyipa jimarna barra n-duma gun-gata bala Wangarr gun-nika gun-japurra rrapa minypa nuwurra ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa wupa mola ny-jarlapa!\x + \xo 15:29 \xt Psalms 22:7; 109:25; Mark 14:58; Jon 2:19\x* \v 30 Wurra marrka nyina-bupiya gu-gata wenga gu-jong rrapa jarlapiya nginyipa wupa!” \p \v 31 Rrapa aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega, birripa aburr-yinagatiya abu-borrkpuna aburr-ni Jesus. Minypa aburr-wena aburr-ni gu-gapa gu-guta, aburr-yinanga, “An-guna wanngu burr-negarra aburr-werranga, wurra nipa gala a-yinmiya wanngu a-negiya an-nardiya, ya? \v 32 Marrka yama ngayburrpa ngubi-na an-guna Christ, nipa Bunggawa Yichrayal an-guyinda gun-guniya geka barra ana-bupiya gu-gata wenga gu-jong gu-guyinda, barra ngayburrpa marr nguburr-balcha nula.” Aburr-yinagata aburr-wena. Rrapa abirri-gata abirri-jirrapa abirri-balcha abirri-yu wugupa nula Jesus, bitipa abirri-yinagatiya rrapa abirri-borrkpuna. \s1 Jesus A-juwuna \r (Metiyu 27:45-56; Luk 23:44-49; Jon 19:28-30) \p \v 33 Gun-gatiya lika marnnga waykin jiny-ji minypa gojilapa nguburr-bama jiny-jirra jiny-yorkiya, wurra gun-gata rrawa gu-yurra gu-boya gu-garlmunapa, an-munya gu-mayana, nuwurra marnnga jiny-jakiyana minypa jarlawurr mula gu-jirra gu-jinyjarra jiny-jinyja. \v 34 Gun-gatiya \tl 3 o'clock\tl* gu-ni, lika Jesus waykin a-gonyjinga, minypa gun-birripa wengga a-yinanga, “Yiluway, Yiluway, lama jabaktáni?” minypa ngayburrpa nguburr-yinaga, “Ny-jurda ny-nyaypa Wangarr, ngaypa an-nga nula nguna-bawuna?”\x + \xo 15:34 \xt Psalms 22:1\x* \p \v 35 Gatiya gu-galiya yerrcha aburr-jinyja, aburr-galiyana nula a-gonyjinga, lika aburr-yinanga, “Aaa, marrka nguburr-galiya nula, nipa a-gonyjinga nula Yiláyja \pn (Elijah)\pn*!” \p \v 36 Lika an-ngardapa an-gugaliya ana-yurtchinga, a-menga an-nyarlkuch an-guyinda ana-wargara an-gata minypa gu-balanda \tl sponge\tl*, lika a-gurragaja wayin \pn (wine)\pn* mun-guralba mun-gata minypa biniga \pn (vinegar)\pn*, lika gu-jong gu-guyinda a-jarrkarrana, lika ngana a-wuna Jesus. Rrapa minypa a-yinanga burrwa aburr-gata, “Marrka burdak ngubi-na jimarn jarrapa Yiláyja ana-bupiyan, an-guna a-man gu-gata wenga gu-jong.”\x + \xo 15:36 \xt Psalms 69:21\x* \p \v 37 Barrwa Jesus burr-guya a-gonyjinga, lika a-juwuna. \p \v 38 Rrapa wupa gu-bala Wangarr gun-nika gun-japurra, mun-gata mirikal m-balcha mu-yu mu-garlmunapa mu-yerayeragujamiyana mu-yurtchingapa waykin wenga gu-jel.\x + \xo 15:38 \xt Exodus 26:31-33\x* \v 39 Rrapa an-gata minypa an-dakal a-ganyja a-workiyana, nipa gatiya ana-gochila a-jinyja Jesus a-balcha a-yu. Rrapa nipa waypa a-galiyana Jesus a-gonyjinga rrapa a-nana a-yinmiyana a-juwuna, lika a-yinanga, “Gun-burral an-guna Wangarr an-nika An-walkurpa!” \p \v 40 Rrapa mu-gama yerrcha gatiya gu-balay wenga gubi-nana gurda aburr-ji, jin-ngardapa jin-gata Meri Mektaliny \pn (Mary Magdalene)\pn*, rrapa jin-nerranga jin-gata Meri nipa mampa buta Jeymch \pn (James)\pn* an-delipa rrapa Jochach \pn (Joses)\pn* an-murnangana, rrapa barrwa jin-nerranga jin-gata jin-nelangga Jalómi \pn (Salome)\pn*, \v 41 aburr-gurdiya minypa mu-ngoyurra abu-jurrjurrmurra aburr-workiyana Jesus rrapa aburr-gunggajinga nula aburr-workiyana, nipa gata a-rrigirrgarra a-workiyana Galali. Rrapa aburr-werranga mu-gama yerrcha burr-guta minypa mu-ngoyurra Jesus wugupa aburr-bona gurda Jirúchalam, birripa gata gu-balay wenga abi-nana gurda aburr-ji Jesus a-juwuna.\x + \xo 15:41 \xt Luk 8:2-3\x* \s1 Jesus An-burral Abu-gurrmurra Wupa Gu-ngarnama Gu-gurrema Gu-guyinda \r (Metiyu 27:57-61; Luk 23:50-56; Jon 19:38-42) \p \v 42 Gu-gatiya wenga minypa marnnga jiy-bungguna jiy-bamuna, rrapa minypa nawanawa aburr-ni gun-gata minypa ngulam barra Jarradi gu-ni aburr-ngeka barra aburr-ni, \v 43 lika Jochap \pn (Joseph)\pn* an-gata Aramatíya \pn (Arimathea)\pn* an-guyinda, nipa a-garlmuna, derta a-negiyana, lika a-jarl a-bamuna, a-wengganana Baylat an-gata nula Jesus an-burral mu-ngoyurra a-juwuna. Birripa Ju yerrcha ganychila, nipa Jochap an-ngardapa mu-ngoyurra a-jirra burrwa, nipa a-ganana a-ni Wangarr ana-jerrmarrapa gu-yinpa barra Bunggawa a-ni. \p \v 44 Gun-gatiya Jochap a-wengganana Baylat, wurra Baylat gochila a-barrjinga gun-gata nipa a-galiyana Jesus gipa gugu a-juwuna. Lika nipa a-gonyjinga nula an-nigipa an-gata minypa an-dakal a-ganyja a-workiyana, jimarn jarrapa gun-burral gipa mu-ngoyurra Jesus a-juwuna. \v 45 Gun-gatiya a-galiyana an-gata an-dakal a-ganyja a-workiyana a-wena nula gun-burral Jesus gipa mu-ngoyurra a-juwuna, lika Baylat a-wena nula Jochap barra a-ma. \p \v 46 Lika gu-gata wenga Jochap muna-ganyja mirikal linan \pn (linen)\pn* mu-maya mun-gungarlcha, lika a-menga, ana-ganyja ana-bupiyana, Jesus an-burral a-bichinga mirikal mu-guyinda, lika a-ganyja, a-gurrmurra gata wupa gu-ngarnama gu-gurrema gipa mu-ngoyurra aburr-gapajinga. Lika jandarra gubu-gakaja gurda, ngana gubu-jakabuna, \v 47 wurra Meri Mektaliny rrapa Meri mampa niya Jochach burrbi-nana abirriny-ji Jesus yina gaya abu-gurrmurra. \c 16 \s1 Jesus A-molamiyana \r (Metiyu 28:1-8; Luk 24:1-12; Jon 20:1-10) \p \v 1 Gun-gata lika nuwurra Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-wulebiyana, lika aburr-gata Meri Mektaliny \pn (Mary Magdalene)\pn* rrapa Meri mampa niya Jeymch \pn (James)\pn* rrapa jin-gata Jalómi \pn (Salome)\pn* burr-guta, birripa aburr-garlmuna, mbi-ganyja gurda aburr-bona mun-gata mun-gungimiya mun-molamola mun-gungolkuja barra nipa Jesus an-burral abu-ngima. \v 2 Gun-gatiya minypa guna-gepana Jandi \pn (Sunday)\pn*, birripa aburr-jarl gurda aburr-bamuna gu-gurrema nipa Jesus abu-jolartchingapa. \v 3 Wurra minypa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, “A-jay, ana-nga barra gu-gaka arrburrwa jandarra gun-gata ngana gu-jirra gubu-jakabunapa?” \v 4 Wurra lika aburr-ganana, gubi-nana gu-lapkujamiyana gu-ji minypa an-nerranga gipa gu-gakaja gun-gata wana gun-bapala jandarra. \p \v 5 Lika aburr-barrngumurra wupa gu-ngarnama gu-gurrema, lika abi-nana an-yawarriny gatiya a-ninya arr-munganaguwa nipa mun-gungarlcha a-barrngumurra a-ni. Lika birripa aburr-gurkuja aburr-ni. \v 6 Wurra nipa a-yinanga burrwa, “Ganapa buburr-gurkuja. Wurra ana-goyburrpa Jesus nyibi-jenanga, Nejarach \pn (Nazareth)\pn* an-guyinda an-gata nipa burr-jong abi-nenga abi-rracha. Wurra nipa gugu a-molamiyana; gala a-ni an-guna. Minyja bubi-na an-gapulga; ngunyuna abu-gurrmunga. \v 7 Lika buburr-boy, buburr-wengga burrwa aburr-yigipa jawina nipa Birta burr-guta. Nipa Jesus mu-ngoyurra a-bona ana-gorrburrwa gun-gata Galali \pn (Galilee)\pn*. Gatiya barra nyibi-na minypa gipa mu-ngoyurra a-weya ana-gorrburrwa.” A-yinagata an-gata a-wena burrwa.\x + \xo 16:7 \xt Metiyu 26:32; Mark 14:28\x* \p \v 8 Lika aburr-bena yarlanga, lika aburr-yurtchinga aburr-ni, gochila aburr-barrjinga rrapa aburr-wurrwurrjinga. Gala ana-nga aburr-weyarna nula, wurra burr-guya aburr-gurkuja. \pi1 [Gun-guna jurdach gu-yurra janguny, Mark 16:9-20, gala gu-yu mu-werranga mu-jurra mun-gata burr-guya mun-maywa mun-guwarr mun-guyinda. Waygaji ana-werranga a-wukurrjinga, Mark an-nyagara.] \s1 Jesus A-bena Achila Meri Mektaliny \r (Metiyu 28:9-10; Jon 20:11-18) \p \v 9 Gun-gata nipa Jesus a-molamiyana Jandi ana-munyagaba, lika Meri Mektaliny mu-ngoyurra a-bena achila, jin-gata nipa walkwalk a-rrimarra arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa gipa mu-ngoyurra nipa Jesus a-yerrnyjinga achila. \v 10 Lika birripa aburr-gata Jesus abu-borrwurra aburr-ni rrapa aburr-rruwujana, nipa Meri Mektaliny jiny-bona, jiny-yena burrwa. \v 11 Wurra birripa gun-gata aburr-galiyana achila nipa jiny-yena Jesus a-molamiyana rrapa nipa a-nana, wurra birripa gala marr aburr-balcharrarna achila. \s1 Jesus A-bena Butula Abirri-jirrapa \r (Luk 24:13-35) \p \v 12 Gu-gata wenga nipa Jesus abirri-jirrapa a-bena butula gun-gata gu-jarlakarr abirri-bamuna gun-bitipa rrawa gu-mugarla gu-jirra. \v 13 Lika abirri-jekarra gurda, abirri-wena burrwa aburr-gata aburr-werranga Jesus burr-yika, wurra birripa gala marr aburr-balcharrarna butula, gun-maywapa minypa jin-gata Meri Mektaliny gala marr aburr-balcharrarna achila. \s1 Jesus A-bena Burrwa Aburr-yigipa 11 Gu-galiya Yerrcha \r (Metiyu 28:16-20; Luk 24:36-49; Jon 20:19-23; Jama Aburr-ji 1:6-8) \p \v 14 Gu-gata wenga Jesus a-bena burrwa aburr-yigipa jawina arr-gulirrwirrka arr-murna rrapa an-ngardapa, minypa 11 gu-galiya yerrcha. Gatiya mbi-barra aburr-ni balaja nipa a-bena burrwa, lika burr-jonga a-ni ngardawa mun-birripa mun-molma mun-derta mun-gorla burrwa, minypa gala marr aburr-balcharrarna burrwa aburr-gata mu-ngoyurra abi-nana nipa a-molamiyana. \p \v 15 Lika nipa a-yinagata burrwa, “Buburr-boy, gun-ngaypa gun-molamola janguny bubu-ngurrja burrwa wurra gama gorlk gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya.\x + \xo 16:15 \xt Jama Aburr-ji 1:8\x* \v 16 Minyja ana-nga an-gata marr a-balcha apula rrapa ngaypa ngu-welangga bama nyibu-gurraga, an-gata an-gugaliya wanngu a-nipa barra a-workiya. Wurra minyja ana-nga an-gata gala marr a-balcha apula, an-gata an-gugaliya barra barrwa guna-bamburda ngorrngurra ngaypa burr-mari ngu-wengga nula. \v 17 Aburr-gata aburr-nga marr aburr-balcha apula, birripa barra ganyjarr gubu-ma barra walkwalk abi-yerrnyja burrwa aburr-boy wurra gama gorlk, ngardawa ngaypa ngu-welangga wana ngu-babalapa; rrapa wengga gun-nerranga birripa gala marn․gi, wurra aburr-wengga barra. \v 18 Rrapa minyja waygaji birripa nguymbula abi-rrima rrapa waygaji mun-nerra mun-gapa mbi-bay, wurra gala mu-yinmiya rrapa gala a-yinmiya burr-bu. Rrapa aburr-gurderda burrbi-rrima barra aburr-molamiya barra.” \s1 Jesus A-warrchinga Waykin \r (Luk 24:50-53; Jama Aburr-ji 1:9-11) \p \v 19 Gatiya waypa Bunggawa nipa Jesus a-wena burrwa a-ni, lika nipa Wangarr ana-nyala a-menga, a-ganyja waykin, lika gata nipa a-rakaja Wangarr ana-gera ana-munganaguwa.\x + \xo 16:19 \xt Jama Aburr-ji 1:9-11\x* \p \v 20 Ganapiya, lika Jesus burr-yika jawina gun-nigipa janguny gubu-ngurrjinga aburr-bona balaypalay, rrapa nipiya Bunggawa wugupa burrwa gun-nigipa janguny gun-burral gu-negarra, minypa wurra gama gorlk burrbi-nana burr-barlmarrk jama aburr-ji.