\id MAT Burarra exported from InDesign June 2015 \h Metiyu \toc1 Metiyu A-wukurrjinga A-ngurrjinga Jesus Christ (Matthew) \toc2 Metiyu \toc3 Metiyu \mt1 Metiyu A-wukurrjinga \mt3 A-ngurrjinga Jesus Christ \mt4 (Matthew) \c 1 \s1 Jesus Christ Aburr-bapurr \r (Luk 3:23-38) \p \v 1 Mu-guna mu-jurra aburr-welangga aburr-yurra Jesus Christ burr-yika aburr-bapurr, an-gatiya minypa Daybit \pn (David)\pn* abirri-bapurr, Daybit an-gata nipa minypa Aybriyam \pn (Abraham)\pn* abirri-bapurr, minypa aburr-ngardapa aburr-bapurr. \v 2 Minypa Aybriyam nipa a-bokamurra Ayjek \pn (Isaac)\pn*, rrapa Ayjek nipa a-bokamurra Jeykap \pn (Jacob)\pn*, rrapa Jeykap nipa burr-bokamurra Juda \pn (Judah)\pn* rrapa aburr-yigipa worlapa burra yerrcha, \v 3 rrapa Juda nipa bijirri-bokamurra Berech \pn (Perez)\pn* rrapa Jara \pn (Zerah)\pn*, nipa jin-gata Deymar \pn (Tamar)\pn* bijirri-menga nula. Rrapa Berech nipa a-bokamurra Yechran \pn (Hezron)\pn*, rrapa Yechran nipa a-bokamurra Ram, \v 4 rrapa Ram nipa a-bokamurra Amínadap \pn (Amminadab)\pn*, rrapa Amínadap nipa a-bokamurra Nachon \pn (Nahshon)\pn*, rrapa Nachon nipa a-bokamurra Jalman \pn (Salmon)\pn*, \v 5 rrapa Jalman nipa a-bokamurra Bowech \pn (Boaz)\pn*, jin-gata Reyep \pn (Rehab)\pn* a-menga nula. Rrapa Bowech nipa a-bokamurra Abet \pn (Obed)\pn*, jin-gata Ruch \pn (Ruth)\pn* a-menga nula. Rrapa Abet nipa a-bokamurra Jechi \pn (Jesse)\pn*, \v 6 rrapa Jechi nipa a-bokamurra Daybit an-gata nipa bunggawa a-ni. \p Rrapa Daybit nipa a-bokamurra Jolaman \pn (Solomon)\pn*, jin-gata mu-ngoyurra Yuráya \pn (Uriah)\pn* jin-nika jinyu-ni nipa a-menga nula. \v 7 Rrapa Jolaman nipa a-bokamurra Reyabówam \pn (Rehoboam)\pn*, rrapa Reyabówam nipa a-bokamurra Abáyja \pn (Abijah)\pn*, rrapa Abáyja nipa a-bokamurra Acha \pn (Asa)\pn*, \v 8 rrapa Acha nipa a-bokamurra Jiwóchipat \pn (Jehoshaphat)\pn*, rrapa Jiwóchipat nipa a-bokamurra Joram, rrapa Joram nipa a-bokamurra Ajáya \pn (Uzziah)\pn*, \v 9 rrapa Ajáya nipa a-bokamurra Jocham \pn (Jotham)\pn*, rrapa Jocham nipa a-bokamurra Ayach \pn (Ahaz)\pn*, rrapa Ayach nipa a-bokamurra Yechakáya \pn (Hezekiah)\pn*, \v 10 rrapa Yechakáya nipa a-bokamurra Manécha \pn (Manasseh)\pn*, rrapa Manécha nipa a-bokamurra Aymon \pn (Amon)\pn*, rrapa Aymon nipa a-bokamurra Jowcháya \pn (Josiah)\pn*. \v 11 Rrapa minypa an-dakal Babalan \pn (Babylon)\pn* aburr-guyinda aburr-bona gurda, burrbi-rrimarra aburr-workiyana Ju yerrcha, rrapa burrbu-ganyja gu-birripa gu-rrawa, gun-gatiya waypa nipa Jowcháya burr-bokamurra Jekonáya \pn (Jechoniah)\pn* rrapa aburr-yigipa worlapa niya yerrcha.\x + \xo 1:11 \xt 2 Kings 24:14-15; 2 Chronicles 36:10; Jeremiah 27:20\x* \p \v 12 Rrapa nuwurra waypa gun-gata mari gu-wulebiyana, nipa Jekonáya a-bokamurra Jiyáltil \pn (Shealtiel)\pn*, rrapa Jiyáltil nipa a-bokamurra Jirábabal \pn (Zerubbabel)\pn*, \v 13 rrapa Jirábabal nipa a-bokamurra Abáyut \pn (Abiud)\pn*, rrapa Abáyut nipa a-bokamurra Yiláyakim \pn (Eliakim)\pn*, rrapa Yiláyakim nipa a-bokamurra Ayjor \pn (Azor)\pn*, \v 14 rrapa Ayjor nipa a-bokamurra Jeydok \pn (Zadok)\pn*, rrapa Jeydok nipa a-bokamurra Aykim \pn (Achim)\pn*, rrapa Aykim nipa a-bokamurra Yiláyut \pn (Eliud)\pn*, \v 15 rrapa Yiláyut nipa a-bokamurra Yiliyécha \pn (Eleazar)\pn*, rrapa Yiliyécha nipa a-bokamurra Metan \pn (Matthan)\pn*, rrapa Metan nipa a-bokamurra Jeykap \pn (Jacob)\pn*, \v 16 rrapa Jeykap nipa a-bokamurra Jochap \pn (Joseph)\pn*. An-gata Jochap nipa Meri \pn (Mary)\pn* an-nika an-gumarrbipa acha, Meri nipa jin-gatiya a-menga Jesus, an-gatiya ngayburrpa ngubu-ngurrjinga nguburr-workiya Christ.\f + \fr 1:16 \ft 1:16 An-nelangga \fk Christ\ft , gun-narda jarra minypa Yichrayal yerrcha abu-ngurrjinga aburr-workiya \+fk Macháya \ft \+it (Messiah)\+it*, wurra meyali gu-rrimanga gun-ngardapiya, minypa ngayburrpa nguburr-yinaga nguburr-workiya, “An-gata Wangarr a-jerrjerrjiyana nula an-ngayburrpa Wanngu An-gunega.”\f* \p \v 17 Ganapiya, wurra gun-gata Aybriyam a-ninya, rrapa gu-gata wenga Daybit a-ninya, aburr-jaranga aburr-goma aburr-negiyana murna aburr-wuchichiyana aburr-bona, minypa 14. Rrapa gun-gata Daybit a-ninya, rrapa gu-gata wenga Babalan aburr-bona, mola aburr-jaranga aburr-goma aburr-negiyana murna aburr-wuchichiyana aburr-bona, minypa 14. Rrapa gun-gata Babalan aburr-bona, rrapa gu-gata wenga Christ a-ninya, mola aburr-jaranga aburr-goma aburr-negiyana murna aburr-wuchichiyana aburr-bona, minypa 14. Gu-guyinarda ngacha. \s1 Jesus Christ A-bambungguna (Luk 2:1-7) \p \v 18 Gun-guna janguny Jesus Christ gun-nika minypa nipa a-yinmiyana a-bambungguna. Jin-nigipa mampa niya jin-gata Meri, nipa gipa mu-ngoyurra gochila abi-rrana Jochap. Wurra nipa gala jiny-manggarnapa burdak, nipa Meri gu-borrwurra, minypa nipa yokuyoka jinyu-durtchinga nipa wupa Mern An-mawunga nyanma.\x + \xo 1:18 \xt Luk 1:27\x* \v 19 Rrapa Meri an-nigipa an-gumarrbipa ngacha an-gata Jochap, wuriya nipa jechinuwa a-nipa ay-workiyana, wurra nipa gala jal a-nirrarna mari gu-garra achila; wurra jarra nipa gu-borrwurra a-ni, nipa a-yinmiya barra jiny-bawa, wurpa lika minypa nipa jin-gata gala jiny-yinmiya mari gu-ma. \v 20 Wurra gun-gata waypa nipa gu-borrwurra a-ni, gu-gatiya wenga nipa gugu gu-nana borrich: Wangarr ana-jerrmarra waykin an-guyinda an-mujaruk a-bena nula, lika a-wena nula, a-yinanga, “Jochap, a-lay, ny-junarda nginyipa Daybit ny-bapurr, gala barra ny-jengama Meri jin-gata jin-nginyipa gochila gochila jin-gurra. Wurra nginyipa barra ny-ma. Wurra nipa yokuyoka jinyu-durtchinga, ngardawa nipa wupa Mern An-mawunga nyanma. \v 21 Nipa Meri a-ma barra an-nurra, rrapa nginyipa barra an-nelangga ny-jarra Jesus, ngardawa aburr-yigipa gu-galiya yerrcha nipa barra wanngu burr-nega gun-gata gun-nerra birripa gubi-rrimanga.”\x + \xo 1:21 \xt Luk 1:31\x* \p \v 22 Ganapiya, lika gu-yinagata gu-bona Jesus nipa a-bambungguna. Ngardawa Wangarr mu-ngoyurra a-wena, an-nigipa an-mujaruk ngunyuna an-guyinda gu-ngurrjinga, a-yinanga, \q1 \v 23 “Minyja na, jin-ngamangama nipa jinyu-durtcha barra, \q2 gala ana-nga jiny-manggarnapa, \q1 rrapa yokuyoka a-ma barra, \q2 rrapa nipa an-nelangga abu-ngurrja barra Yimányuwal \pn (Immanuel)\pn*” — \m an-gata an-nelangga minypa ngayburrpa nguburr-yinaga nguburr-weya nguburr-workiya, “Wangarr wugupa arrburrwa.”\x + \xo 1:23 \xt Isaiah 7:14\x* \p \v 24 Ganapiya, lika gun-gatiya Jochap a-garlmuna, lika nipa a-yinagata minypa Wangarr an-nika waykin an-guyinda an-mujaruk an-gata a-wena nula; nipa Jochap jiny-menga jin-nigipa gochila jin-gurra, \v 25 wurra gala gun-burral jiny-manggarna burdak, nuwurra waypa nipa an-nurra a-menga. Rrapa Jochap an-nelangga a-garrana Jesus.\x + \xo 1:25 \xt Luk 2:21\x* \c 2 \s1 Marnnga Jina-burrbeya Wenga Aburr-bona Gurda \p \v 1 Jesus a-bambungguna gatiya gu-delipa gu-rrawa Betliyam \pn (Bethlehem)\pn*, gun-gata wana gu-bapala gu-rrawa gun-nelangga Judíya \pn (Judea)\pn*, rrapa gun-gatiya waypa nipa a-bambungguna, an-gata Ayrat \pn (Herod)\pn* bunggawa gu-gata a-yika gu-rrawa. Rrapa gun-baykarda ngika, lika aburr-werranga gu-galiya yerrcha aburr-gata gun-jaranga marn․gi aburr-ni, birripa aburr-bona gurda marnnga jina-burrbeya wenga, lika aburr-bena Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*. Lika burrbu-wengganana aburr-bona, aburr-yinanga, \v 2 “Yina an-gaya nipa a-bambungguna bunggawa Ju yerrcha an-burriya? Ngardawa ngayburrpa nyibi-nana jin-gata jin-nigipa gata jiny-jayanayana, jina-warrchinga jina-bamuna yi-gata marnnga jina-burrbeya, lika ngayburrpa nyiburr-garlmuna gurda, barra nyiburr-marrngoypiya nula Bunggawa a-bambungguna.” \p \v 3 Aburr-yinagata aburr-wena, rrapa gun-gata janguny nuwurra waypa an-gata Bunggawa Ayrat a-galiyana, lika nipa a-gurkuja, rrapa aburr-jaranga aburr-gata Jirúchalam aburr-nirra birripa burr-guta aburr-gurkuja. \v 4 Lika nipa Ayrat burr-bamagutuwurra wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega Ju yerrcha aburr-burriya. Lika nipa burr-wengganana Christ nula minyja janguny gu-yu gun-an․gaya rrawa nipa barra a-bambungga. \v 5 Lika birripa gubu-ngurrjinga nula, “Gun-gata gu-rrawa Betliyam a-bambungga barra, wana gu-bapala gu-rrawa Judíya. Minypa Wangarr an-nika an-mujaruk ngunyuna an-guyinda wola a-wukurrjinga gun-gata nula rrawa nipa janguny gu-yurra, gu-yinaga: \q1 \v 6 ‘Rrapa nginyipa ny-jurda rrawa Betliyam wana gu-bapala gu-rrawa Judíya, \q2 nginyipa gala n-delipa, jimarn jarra Judíya rrawa gu-jirra gu-boya gun-nerranga wana. \q2 Ngika. \q1 Wurra nginyipa ny-jurdiya rrawa Betliyam, \q2 an-gugaliya nginyipiya wenga nipa mu-ngoyurra a-ji barra \q3 rrapa jaga a-gana barra burrwa aburr-ngaypa gu-galiya yerrcha Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-guyinda.’”\x + \xo 2:6 \xt Micah 5:2\x* \m Aburr-yinagata aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega gubu-ngurrjinga nula Ayrat. \p \v 7 Lika aburr-gata minypa marnnga jina-burrbeya wenga aburr-bona gurda Jirúchalam, nipa Ayrat yongun a-gonyjinga burrwa, birripa aburr-bona gurda nula. Lika nipa burr-wengganana yongun, gu-yinpa birripa jibi-nana jin-gata gata jiny-jayanayana. \v 8 Rrapa gun-narda waypa nipa marn․gi a-ni, lika burr-jerrmarra rrawa Betliyam. Minypa nipa gu-jarlapuna a-wena, a-yinagata burrwa, “Buburr-boy, delipa buburr-wecha nula, nuwurra nyibu-barripa. Lika nyiburr-jeka barra gurda ngunyuna, rrapa marn․gi ngunabi-nega barra ngaypa burr-guta ngu-boy, ngu-marrngoypiya nula.” \p \v 9 Ganapiya, lika aburr-bona. Lika mola jibi-nana jin-gata gata mu-ngoyurra jibi-nana, mu-ngoyurra jiny-jayanayana jiny-ji gata marnnga jina-burrbeya jina-workiya; wurra nipa gugu jiny-juguyana burrwa jiny-bamuna, nuwurra jinyu-derichinga waykin delipa a-yurrapa. \v 10 Gun-gatiya birripa jibi-nana jin-gata gata, lika burr-guya aburr-worlworlcharra. \v 11 Lika aburr-barrngumurra wupa gu-bala, rrapa gun-gata waypa burrbi-nana delipa rrapa jin-nigipa mampa niya Meri, lika aburr-menama gubi-rrana nula rrapa aburr-marrngoypiyana nula. Lika gun-molamola gun-guyinda minypa gubu-ganyja gurda nula gun-nigipa, birripa gubu-menga, abu-wuna: minypa goldan \pn (gold)\pn* rrapa mun-molamola mun-gungolkuja mun-gata mun-nelangga buréngkinyjen \pn (frankincense)\pn*, rrapa barrwa mun-gata mur \pn (myrrh)\pn* mun-nelangga. \p \v 12 Ganapiya, lika gu-gata wenga birripa aburr-jekarra gun-birripa rrawa; wurpa lika gun-nerranga jarlakarr gubu-menga, ngardawa Wangarr burr-wuna borrich gubi-nana minypa gala aburr-yinmiya aburr-jeka nula Ayrat. \s1 Jochap Bijirriny-janyja — Aburr-lijiwarriyana Nula Ayrat (Herod) \p \v 13 Gun-gata waypa minypa birripa aburr-bona, lika nipa Jochap borrich gu-nana minypa Wangarr an-nika waykin an-guyinda an-mujaruk a-bena nula, a-wena nula, “Garlma! Bijirriny-ma an-guna delipa rrapa jin-nigipa mampa niya. Lika bubu-bawa gun-guna rrawa, buburr-boy yi-gata Yijipt \pn (Egypt)\pn*, gatiya barra nyiburr-ni nuwurra ngaypa ngu-wengga barra nggula. Ngardawa an-gata Ayrat, nipa ana-nyala ana-garlmurda, a-wechawechin nuluwa an-guna delipa barra a-bu.” \p \v 14 Lika Jochap a-garlmuna, bijirriny-menga delipa rrapa mampa niya. Lika gun-gatiya ana-munya gu-ni, nipa bijirriny-janyja a-bamuna gata Yijipt. \v 15 Lika nipa gatiya a-ni nuwurra Ayrat gun-nyagara gu-ni. Gu-gurdiya ngacha, nuwurra barra gu-yinda gu-ni minypa Wangarr mu-ngoyurra a-wena, an-nigipa an-mujaruk ngunyuna an-guyinda gu-ngurrjinga, a-yinanga, \q1 “Ngaypa ng-gonyjinga nula an-ngaypa Walkur, \q2 nipa Yijipt wenga ana-bona.”\x + \xo 2:15 \xt Hosea 11:1\x* \s1 Ayrat (Herod) Burr-buna Gu-ngarda Yerrcha Wurra An-guyinda \p \v 16 Wurra an-gata Ayrat, nuwurra waypa nipa gu-borrwurra minypa aburr-gata marnnga jina-burrbeya wenga aburr-boya gurda birripa abu-yolkaja, lika nipa burr-guya a-bachirramiyana. Lika a-wena burrwa aburr-yigipa aburr-mujama birripa barra aburr-boy, rrapa Betliyam rrawa gu-jirra gu-boya burrbu-bu barra aburr-boy, burrbu-wuleba barra gu-ngarda yerrcha wurra an-guyinda aburr-gata minypa gala abirri-jirrapa gun-ngardapa jemberr gu-nirrarna burrwa. Gun-gata nipa a-wena, minypa “gu-ngarda yerrcha wurra an-guyinda gala abirri-jirrapa gun-ngardapa jemberr gu-nirrarna burrwa,” ngardawa nipa gu-borrwurra gu-yinpa jin-gata gata birripa gu-gegapa jibi-nana jiny-jayanayana. Ngardawa aburr-gata marnnga jina-burrbeya wenga, birripa gipa mu-ngoyurra aburr-wena nula. \p \v 17 Ganapiya, lika Ayrat burr-yika aburr-mujama burrbu-buna aburr-bona gu-ngarda yerrcha wurra an-guyinda. Gu-gurdiya ngacha, ngardawa Wangarr mu-ngoyurra a-wena, an-nigipa an-mujaruk an-gata Jeramáya \pn (Jeremiah)\pn* gu-ngurrjinga, a-yinanga, \q1 \v 18 “Gun-gata rrawa Rama \pn (Ramah)\pn* \q2 birripa aburr-galiyarra burrwa burr-guya aburr-rruwuja. \q1 Minypa gun-maywapa jin-gata Reychel \pn (Rachel)\pn* jin-duwujana burrwa aburr-yigipa gu-ngarda yerrcha \q2 rrapa gala jiny-jaliyarna burrwa aburr-werranga aburr-gata jimarna gubu-borrwurra gun-borrmunga aburr-weyarna achila, \q2 wurra jarra burr-borrwurra aburr-yigipa gu-ngarda yerrcha gun-nyagara gu-ni.”\x + \xo 2:18 \xt Jeremiah 31:15\x* \s1 Yijipt (Egypt) Wenga Aburr-jekarra Gurda \p \v 19 Nuwurra waypa an-gata Ayrat a-juwuna, lika Wangarr an-nika waykin an-guyinda an-mujaruk a-bena nula Jochap gatiya gu-rrawa Yijipt \pn (Egypt)\pn* nipa a-ninya. Minypa Jochap borrich gu-nana, an-gata waykin an-guyinda an-mujaruk a-wena nula, \v 20 “Garlma! Bijirriny-ma! Delipa rrapa jin-nigipa mampa niya bijirriny-ja barra ny-boy rrawa Yichrayal yerrcha gun-burriya. Ngardawa aburr-gata mu-ngoyurra jal aburr-ni an-guna delipa barra abu-bu, birripa gipa gun-nyagara gu-ni.” \p \v 21 Ganapiya, lika Jochap a-garlmuna, bijirriny-menga delipa rrapa mampa niya. Lika bijirriny-janyja a-bona, aburr-jekarra rrawa Yichrayal yerrcha gun-burriya. \v 22 Wurra nuwurra waypa Jochap a-galiyana janguny, minypa Ayrat murna a-wuna an-nigipa walkur Akilich \pn (Archelaus)\pn* rrapa nipa gugu bunggawa a-ni gun-gata wana gun-bapala rrawa Judíya, lika nipa Jochap a-gurkuja, jimarn jarra nipa a-boy barra yi-gata. Wurra Wangarr barrwa a-wuna Jochap, nipa borrich gu-nana, lika a-bona wana gun-bapala rrawa Galali \pn (Galilee)\pn*, \v 23 lika gatiya a-ni gu-delipa gu-rrawa Nejarach \pn (Nazareth)\pn*. Gu-gurdiya ngacha, nuwurra barra gu-yinda gu-ni minypa Wangarr an-nika an-mujaruk ngunyuna an-guyinda gipa mu-ngoyurra a-wena, a-yinanga, \q1 “Nipa birripa abu-ngurrja barra \q2 minypa nipa Nejarach an-guyinda.”\x + \xo 2:23 \xt Mark 1:24; Luk 2:39; Jon 1:45\x* \c 3 \s1 Jon (John) An-gata Bama Burr-gurragaja A-workiya \r (Mark 1:1-8; Luk 3:1-18; Jon 1:19-28) \p \v 1 Gun-gatiya lika Jon \pn (John)\pn* an-gata bama burr-gurragaja a-workiya, nipa a-garlmuna, wana gu-bapala gu-rrawa Judíya \pn (Judea)\pn* yi-gata gu-werrapa nipa a-wena burrwa a-workiyana, a-yinagata, \v 2 “Bubu-bawa gun-nerra. Buburr-ngukurdanyjiya nula Wangarr. Ngardawa yi-gurrepa gu-jirra gu-boya rum gun-gata waykin wenga.”\x + \xo 3:2 \xt Metiyu 4:17; Mark 1:15\x* \p \v 3 Jon a-yinagata a-wena burrwa. Ngardawa Wangarr an-nika an-mujaruk an-gata Aycháya \pn (Isaiah)\pn* nipa ana-nyala gipa mu-ngoyurra a-ngurrjinga an-guniya Jon, nipa Aycháya a-yinanga, \q1 “An-nerranga an-gata a-jabarrchinga a-jirra yi-gata gu-werrapa, \q2 nipa a-yinaga a-weya, \q1 ‘A-lay, nipa Bunggawa ana-boya! \q1 Jarlakarr nawanawa buburr-ni nula! \q1 Gun-jechinuwa bubi-nega nula!’”\x + \xo 3:3 \xt Isaiah 40:3\x* \p \v 4 Nipa Jon mirikal a-barrngumurra a-workiyana jin-murga gemul \pn (camel)\pn* jibi-jarlapuna, wurpa lika burr-guya mun-derta; rrapa jin-maliyarra a-barrbichiyana a-workiyana. Rrapa nipa jiny-barra a-workiyana jin-gubatpatcha, rrapa woma gu-barra a-workiyana.\x + \xo 3:4 \xt 2 Kings 1:8\x* \v 5 Rrapa gu-galiya yerrcha aburr-bona gurda nula aburr-workiyana Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* wenga, rrapa barrwa gu-gata wenga rrawa gu-jirra gu-boya gun-gata wana gu-bapala gu-rrawa Judíya \pn (Judea)\pn*, rrapa gun-gata rrawa Jordan man․garba gu-werrwerrjinga gu-yurra gu-gatiya wenga burr-guta. \v 6 Minypa birripa gubu-bawuna mu-ngoyurra gun-nerra jama aburr-ji, lika Jon bama burr-gurragaja gatiya man․garba gu-guyinda gun-nelangga Jordan. \p \v 7 Gun-gata waypa Jon burr-nana Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha rrapa Jejuchi \pn (Sadducee)\pn* yerrcha aburr-bona gurda nula barra nipa bama burr-gurraga, wurra nipa a-yinanga burrwa, “Ana-goyburrpa nyiburr-gurda minypa an-gata jarn․gich an-guyinda. Wurra ana-nga a-wena ana-gorrburrwa ana-goyburrpa nyiburr-yurtchingapa, jimarna ana-goyburrpa wupa ngardapa wanngu nyiburr-negiya barra gun-gata mari guna-bamburda? Wurra gala nyiburr-yinmiya.\x + \xo 3:7 \xt Metiyu 12:34; 23:33\x* \v 8 Wurra ana-goyburrpa minypa gun-maywapa gun-jong gala mun-molamola balaja mu-rrima. Minypa gun-burral ana-goyburrpa yama nyiburr-yinda jama nyiburr-ji minypa gun-nerra nyibu-bawa? \v 9 Wurra gala barra ana-goyburrpa ngardapa ana-gorrburra nyiburr-wengga, nyiburr-yinda, ‘Ngika. Wurra ngayburrpa jarra Aybriyam \pn (Abraham)\pn* an-ngayburrpa nyanyapa arrburra.’ Wurra ngaypa jarra ngu-weya ana-gorrburrwa: Wangarr minyja nipa jal a-ni, nipa ganyjarr gu-rrimanga, gun-guna jandarra gun-jaranga gu-yurra nipa gu-jarlapa minypa Aybriyam burr-yika gu-ngarda yerrcha aburr-ni.\x + \xo 3:9 \xt Jon 8:33\x* \v 10 Wurra gun-gata gun-maywapa ngaypa ngu-wena ana-goyburrpa gun-jong, wurra an-gata minypa an-maywapa galamang an-gurrimapa, nipa gugu gu-jaywuja a-jirra gun-gata gun-jong burr-bama burr-rrepara barra gu-yartkujama. Minyjiya. Gun-jong gun-guyinda gun-gata gala mun-molamola balaja mu-rrima, nipa an-gata gu-yartkujama barra, rrapa gu-yerrnyja barra yi-gata gu-bol.\x + \xo 3:10 \xt Metiyu 7:19\x* \p \v 11 “Ngaypa bama arr-gurragaja ngu-workiya ana-goyburrpa gu-bugula gu-guyinda, minypa gun-nerra nyibu-bawuna, wurra an-nerranga barrwa ana-boya, nipa wana, ngaypa ngu-delipa. Minypa ngaypa gala wana rraka ngu-yigipa ngu-mujama ngu-ni nula rrapa minypa jaga ng-gana nula ngu-workiya gun-nigipa nipa a-barrngumiya a-workiya rrepara a-jirra. Wurra ngaypa gala ngu-yinmiya; jarra ngaypa ngu-delipa. Wurra nipa jarra bama nyirr-gurraga barra ana-goyburrpa Mern An-mawunga, rrapa minypa gun-nerra gu-yalpa barra ana-gorrburrwa gu-bol gu-guyinda, gu-gurda ngacha. \v 12 Nipa ana-boya gipa nawanawa a-ni nipa barra arr-ngorrkornda a-boy, minypa gun-maywapa an-gugaliya mu-ngorrkorndanga a-workiya balaja, minypa mun-mola mun-guyinda ngardapa rrapa mun-nerra mun-guyinda ngardapa. Minypa ngayburrpa nguburr-yigipa nguburr-mola nguburr-guyinda, nipa arr-ga barra a-boy gu-yigipa gu-rrawa; wurra ngayburrpa nguburr-werranga nguburr-werra nguburr-guyinda, nipa arr-yerrnyja barra yi-gata gu-bol, gatiya barra nguburr-mungbiyapa barra nguburr-rro, rrapa gun-gata bol gala ana-nga gu-jupa.” \s1 Jon Ana-nyala Bama A-gurragaja Jesus \r (Mark 1:9-11; Luk 3:21-22) \p \v 13 Gun-gatiya lika Galali \pn (Galilee)\pn* wenga Jesus ana-bona, a-bena nula Jon gata man․garba gu-werrwerrjinga gun-nelangga Jordan, barra nipa Jon ana-nyala bama a-gurraga Jesus. \v 14 Wurra Jon jimarna a-jobujobungarna, nipa a-yinagata nula Jesus, “Ngaypa nginyipa barra bama nguna-gurraga, wurra an-nga nula ngaypa barra bama ngiy-gurraga?” \p \v 15 Wurra Jesus a-yinanga, “Wuriya. Wurra ngarripa arr-yirda barra, ngardawa gipa Ngun-anya gu-borrwurra apula minypa gun-narda gun-molamola.” Nipa a-yinagata a-wena, lika Jon gu-yagurrmurra nula Jesus. \p \v 16 Lika gun-gatiya Jon ana-nyala bama a-gurragaja Jesus, warrika Jesus ana-warrchinga gu-bugula wenga, lika waykin gu-lapkujamiyana, nipa lika Jon jinyu-nana minypa mukumul jina-bupiyana, jinyu-rakaja nula Jesus, wurra gun-burral Wangarr An-mawunga ana-jerrmiyana nula. \v 17 Lika ana-manyjirda a-galiyana nula waykin wenga ana-wena, a-yinanga, “An-guna an-ngaypa Walkur ngaypa burr-guya jal ngu-nirra nula; ngaypa ngu-marrkapchinga nula.”\x + \xo 3:17 \xt Genesis 2:22; Psalms 2:7; Isaiah 42:1; Metiyu 12:18; 17:5; Mark 1:11; Luk 9:35\x* \c 4 \s1 Jesus Ana-walkwalk Gelama Werra A-negarra \r (Mark 1:12-13; Luk 4:1-13) \p \v 1 Lika gu-gata wenga Mern An-mawunga ana-nyala a-ganyja a-bona Jesus gun-gata gu-werrapa, barra marrka walkwalk ana-nyala a-jurnajuchuwa a-ni gata, minypa nipa walkwalk jal a-ni jimarna barra Jesus werra a-negiya.\x + \xo 4:1 \xt Yibru Yerrcha 2:18; 4:15\x* \v 2 Gun-gatiya minypa Jesus balaja m-bawuna ngorrngurra gun-jaranga minypa 40, lika nipa a-werrmiyana. \v 3 Lika an-gata an-guwarga a-bena nula Jesus, lika a-yinanga nula, “Minyja nginyipa Wangarr biy-yika Walkur, gun-guna jandarra gun-guyinda yama ny-yengga nula barra nipa gu-ngukurdanyjiya rrapa rakaraka mu-ni ngguluwa?” \p \v 4 Wurra Jesus a-yinanga, “Ngika. Jarra jurra mu-guyinda gu-yurra janguny, \q1 ‘An-gugaliya gala a-yinmiya m-balaja mu-guyinda wupa wanngu a-ni, \q2 wurra jarra gun-nga gun-bulawa wengga Wangarr a-weya a-workiya, \q3 gu-gurda ngacha wanngu gun-guni.’”\x + \xo 4:4 \xt Deuteronomy 8:3\x* \p \v 5 Lika nipa walkwalk a-ganyja Jesus rrawa Jirúchalam, lika a-gurrmurra gata waykin gu-bala Nyanyapa arrku gun-nika gun-japurra rrawa, waykin gata a-ji. \v 6 Lika a-yinagata nula, “Minyja nginyipa Wangarr biy-yika Walkur, marrka gortkurrcha. Ngardawa jurra mu-guyinda gu-yurra janguny, \q1 ‘Wangarr a-wengga barra burrwa aburr-yigipa waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk \q2 birripa barra aburr-gunggaja nggula. \q1 Minypa murna aburr-jirra aburr-guyinda bubi-rrima barra aburr-ji, \q2 rraka nginyipa gala ny-yinmiya gu-jandarra biy-bu rrepara ny-jirra.’”\x + \xo 4:6 \xt Psalms 91:11-12\x* \m A-yinagata walkwalk a-wena rrapa minypa Wangarr gun-nika wengga gu-ngukurdanyjinga, jimarna barra Jesus a-gortkurrcha rrapa a-juwa. \p \v 7 Wurra nipa Jesus a-yinagata nula, “Ngika. Wurra janguny gun-ngardapiya gu-yinaga gu-yurra, ‘Nginyipa gala barra ny-jurnajuchuwa an-nginyipa an-ngardapiya nggula Wangarr.’”\x + \xo 4:7 \xt Deuteronomy 6:16\x* \p \v 8 Gu-gatiya wenga nipa walkwalk a-ganyja Jesus waykin mu-mirk, lika nipa walkwalk ana-nyala a-gurdagurdarrana Jesus gu-nana gun-nardiya rrawa gun-jaranga gu-jirra gu-boya, minypa bunggawa yerrcha aburr-ngorrkorndiya aburr-nirra rrapa gun-nga gun-molamola gu-nirra burrwa ngardapa ngardapa. \v 9 Lika walkwalk a-yinagata nula Jesus, “Barra ngaypa ngiy-wu rrawa gun-guniya, minyja nginyipa ny-menama n-da apula rrapa ny-marrngoypiya apula.” \p \v 10 Wurra Jesus a-yinagata nula, “Nginyipa ny-jurda walkwalk, boy! Ngardawa jurra mu-guyinda gu-yurra Wangarr a-wena janguny, \q1 ‘Nginyipa barra ny-marrngoypiya nula an-nginyipa an-ngardapiya nggula Wangarr, \q2 rrapa jama ny-ji barra ny-yorkiya nuluwa nipa wupa an-ngardapa.’”\x + \xo 4:10 \xt Deuteronomy 6:13\x* \p \v 11 Gu-gata wenga lika walkwalk a-bawuna Jesus, lika waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk aburr-bona gurda, aburr-gunggajinga nula Jesus. \s1 Jesus A-garlmunapa Janguny Gu-ngurrjinga Burrwa A-bona \r (Mark 1:14-15; Luk 4:14-15) \p \v 12 Gu-gatiya wenga nuwurra waypa janguny gu-barrjekarra, Jesus a-galiyana minypa Jon abi-rrimarra, abu-bichinga, abu-barnjinga wupa. Lika nipa Jesus a-garlmuna, gu-bawuna gun-gata rrawa Jordan man․garba gu-werrwerrjingapa gu-yurra, lika a-jekarra wana gu-bapala rrawa Galali.\x + \xo 4:12 \xt Metiyu 14:3; Mark 6:17; Luk 3:19-20\x* \v 13 Wurra nipa gala a-nirrarna gu-delipa gu-rrawa Nejarach \pn (Nazareth)\pn*, wurra barrwa a-gakiyana Jepyulan \pn (Zebulun)\pn* aburr-bapurr rrapa Neptali \pn (Naphtali)\pn* aburr-bapurr aburr-nirra, lika gatiya a-ni gu-rrarnba, rrawa gun-delipa gun-gata gun-nelangga Gapárniyam \pn (Capernaum)\pn*.\x + \xo 4:13 \xt Jon 2:12\x* \v 14 Gatiya Jesus a-ni, minypa Aycháya \pn (Isaiah)\pn* an-gata Wangarr an-nika an-mujaruk gipa mu-ngoyurra a-wena, a-yinagata, \q1 \v 15 “Gun-gata rrawa Jepyulan aburr-bapurr rrapa Neptali aburr-bapurr aburr-nirra, \q2 gun-gatiya man․garba gu-gapa gu-rrenyjiya rrawa rrapa gun-bachirra yi-gapa, \q2 gun-gata rrawa Galali \pn (Galilee)\pn*, minypa Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha aburr-nirra — \q1 \v 16 gu-gurda burr-yika gu-rrawa minypa ana-munya aburr-ni, \q2 birripa gubi-nana bardayala gu-jayanayana gu-ji. \q1 Aburr-gatiya minypa gun-gujuwa gu-ji burrwa gu-workiyana, \q2 wurra gun-gujayanaya gugu gu-bena burrwa.”\x + \xo 4:16 \xt Isaiah 9:1-2\x* \m Gu-gurda ngacha janguny. \p \v 17 Gu-gatiya wenga lika Jesus a-garlmuna, a-wena burrwa a-workiyana, a-yinagata, “Bubu-bawa gun-nerra, rrapa buburr-ngukurdanyjiya nula Wangarr. Ngardawa yi-gurrepa gu-jirra gu-boya rum gun-gata waykin wenga.”\x + \xo 4:17 \xt Metiyu 3:2\x* \s1 Jesus Burr-menga Abirri-jirrapa Abirri-jirrapa Jawina Yerrcha \r (Mark 1:16-20; Luk 5:1-11) \p \v 18 Gun-gatiya waypa Jesus a-bamuna gu-rrarnba gun-gata gu-rrawa Galali, nipa bijirri-nana gu-galiya yerrcha abirri-gulirrwirrka bitipa jichicha jama abirri-ji abirri-workiyana, an-ngardapa Jayman \pn (Simon)\pn* an-gata birripa abu-ngurrjinga aburr-workiya Birta \pn (Peter)\pn* an-nelangga, rrapa an-nigipa worlapa niya an-gata Andru \pn (Andrew)\pn*. Bitipa abirri-menga abirri-ni jichicha mulucha mu-guyinda. \v 19 Lika nipa Jesus a-wena butula, “Guwa! Ngunabirri-jurrjurrma ngaypa, barra ajirri-gurdagurdarra ana-gotipa nyirri-yinmiya barra gu-galiya yerrcha nyirrbu-ma.” \v 20 Warrika bitipa mbirri-bawuna mulucha, lika abirri-jurrjurrmurra Jesus. \p \v 21 Aburr-bamuna balay ngika, lika nipa Jesus burr-nana aburr-werranga gu-galiya yerrcha, an-ngardapa an-gata Jeymch \pn (James)\pn*, rrapa an-nigipa worlapa niya Jon, rrapa an-bitipa nyanyapa buta an-gata Jebadi \pn (Zebedee)\pn*, minypa mu-michiyang aburr-ni, nawanawa aburr-ni mun-gata mulucha. Gatiya waypa Jesus bijirri-nana Jeymch rrapa Jon, lika nipa a-gonyjinga butula. \v 22 Lika bitipa abirri-bawuna an-bitipa nyanyapa buta mu-michiyang a-ni, lika abirri-jurrjurrmurra Jesus. \s1 Jesus Marn․gi Burr-negarra Janguny Rrapa Bin-dimarra Aburr-molamiyana \r (Luk 6:17-19) \p \v 23 Ganapiya, lika Jesus a-bona burrwa gun-gatiya rrawa gu-jirra gu-boya Galali. A-bamuna, gu-bala a-bena burrwa a-workiyana Ju \pn (Jew)\pn* yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. Minypa gatiya wupa rrapa mola yarlanga nipa janguny marn․gi burr-negarra a-workiyana, nipa janguny gun-molamola gu-ngurrjinga burrwa a-workiyana, minypa gun-nardiya gugu rum gun-gata waykin wenga. Rrapa nipa Jesus bin-dimarra gu-galiya yerrcha minypa gun-nerra gubi-rrimarra rrapa aburr-yorrpuna aburr-ni, lika birripa aburr-molamiyana.\x + \xo 4:23 \xt Metiyu 9:35; Mark 1:39\x* \p \v 24 Rrapa janguny gu-barrjekarra nula, Jiriya \pn (Syria)\pn* rrawa gu-jirra gu-boya aburr-galiyana nula, lika burrbu-ganyja gurda nula aburr-gurderda gu-galiya yerrcha. Minypa birripa gubi-rrimarra gu-derda gun-guyinda burr-guya gun-guwurkuricha burr-guta, rrapa minypa walkwalk abi-rrimarra, rrapa minypa murna gun-gurdericha gubu-menga aburr-workiyana, rrapa minypa aburr-nyarlkuch aburr-ni, gu-gata ngacha. Wurra Jesus bin-dimarra, aburr-molamiyana. \v 25 Rrapa aburr-murra wurra gama gorlk abu-jurrjurrmurra aburr-workiyana, minypa Galali wenga, rrapa minypa gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya arr-gulirrwirrka arr-murna gu-gatiya wenga, rrapa Jirúchalam wenga, rrapa Judíya wenga rrawa gu-jirra gu-boya, rrapa gu-gapa gu-rrenyjiya man․garba gu-werrwerrjinga gu-yurra rrawa Jordan gu-gatiya wenga burr-guta abu-jurrjurrmurra aburr-workiyana Jesus. \c 5 \s1 Jesus A-wena Burrwa Gatiya Gu-bulgapulga Gu-guyinda \p \v 1 Gun-gata waypa Jesus burr-nana wurra gama gorlk aburr-murra abu-jurrjurrmurra, lika a-garlmuna, gu-bulgapulga a-warrchinga, lika gatiya a-rakaja, rrapa aburr-yigipa jawina aburr-bona gurda, aburr-mulpiyana nula. \v 2 Lika nipa marn․gi burr-negarra a-ni janguny, minypa gu-ngurrjinga a-ninya, a-yinanga burrwa: \s1 Gun-burral Gun-gunyilja \r (Luk 6:20-23) \q1 \v 3 “Aburr-gata minypa aburr-borrwiya aburr-werra, birripa jarra aburr-molamola aburr-nirra; ngardawa aburr-boy barra waykin. \q1 \v 4 Rrapa aburr-gata minypa wargugu aburr-nirra, birripa jarra aburr-molamola aburr-nirra; ngardawa Ngun-anya burr-jalkaka barra aburr-ngurrnga.\x + \xo 5:4 \xt Isaiah 61:2\x* \q1 \v 5 Rrapa aburr-gata minypa aburr-dor aburr-negiya aburr-workiya minypa marr aburr-balcharra nula Wangarr, birripa aburr-molamola aburr-nirra; ngardawa nipiya Ngun-anya burr-wu barra gun-nardiya rrawa birripa barra bunggawa aburr-ni.\x + \xo 5:5 \xt Psalms 37:11\x* \q1 \v 6 Rrapa aburr-gata minypa burr-guya jal aburr-nirra jechinuwa aburr-ni barra, birripa aburr-molamola aburr-nirra; ngardawa Ngun-anya a-gunggaja barra burrwa, aburr-yirdiyapa barra jechinuwa aburr-nipa barra aburr-workiya.\x + \xo 5:6 \xt Isaiah 55:1-2\x* \q1 \v 7 Rrapa aburr-gata minypa aburr-gunggajinga nula aburr-workiya an-gugaliya werra abi-nacha, birripa aburr-molamola aburr-nirra; ngardawa birripa aburr-yinagatiya, Ngun-anya a-gunggaja barra burrwa. \q1 \v 8 Rrapa aburr-gata minypa gala gun-nga gun-nerra gubi-rrima, wurra minypa bama aburr-jirra aburr-ngardapa, birripa aburr-molamola aburr-nirra; ngardawa abi-na barra Wangarr.\x + \xo 5:8 \xt Psalms 24:3-4\x* \q1 \v 9 Rrapa aburr-gata minypa magaya gubi-nenga aburr-workiya, birripa aburr-molamola aburr-nirra; ngardawa nipa Ngun-anya burr-ngurrja barra aburr-yigipa walkurpa yerrcha. \q1 \v 10 Rrapa aburr-gata minypa ana-werranga ana-nyala mari gu-jarlapurda burrwa a-workiya minypa birripa aburr-guna jechinuwa aburr-nirra, birripa jarra aburr-molamola aburr-nirra; ngardawa birripa aburr-boy barra waykin. \p \v 11 “Ana-goyburrpa nyiburr-gata minypa aburr-werranga gun-bachirra aburr-weya ana-gorrburrwa aburr-workiya, rrapa bima nyirrbu-ngurrjinga, rrapa mari gubu-garraja ana-gorrburrwa aburr-workiya ngardawa nyiburr-ngaypa; ana-goyburrpa jarra nyiburr-molamola nyiburr-nirra.\x + \xo 5:11 \xt 1 Birta 4:14\x* \v 12 Buburr-marrkapcha buburr-ni rrapa buburr-worlworlcha. Ngardawa nipa Wangarr gun-molamola gun-guyinda gu-rrimanga ana-gorrburrwa waykin, burraya nuwurra nyibu-ma barra. Minyja bubu-borrwa: aburr-gata mu-ngoyurra gubu-ngurrjinga aburr-workiyana Wangarr gun-nika janguny, birripa aburr-yinagatiya aburr-werranga aburr-nyala burrbu-buna aburr-workiyana.\x + \xo 5:12 \xt 2 Chronicles 36:16; Jama Aburr-ji 7:52\x* \s1 Ana-goyburrpa Minypa Mun-maywapa Jorlp (Salt) \r (Mark 9:50; Luk 14:34-35) \p \v 13 “Ana-goyburrpa minypa gun-maywapa ranginy jorlp gu-galiya yerrcha mbi-barnjinga, balaja mun-molamola mbi-nenga aburr-workiya. Wurra minyja jorlp mu-ngukurdanyjiya rrapa mun-nerra mu-ni, gala ana-nga a-yinmiya mu-jarlapa, barrwa mun-bachirra mu-ni. Wurra gipa gugu mun-nerra barra ngubi-yerrnyja rrapa borijipa ngubi-rrenyja.\x + \xo 5:13 \xt Mark 9:50; Luk 14:34-35\x* \s1 Ana-goyburrpa Minypa Gun-maywapa Nyiburr-gujayanaya \p \v 14 “Rrapa gun-nerranga: Ana-goyburrpa minypa nyiburr-gujayanaya burrwa gu-guniya gu-rrawa. Minypa gun-maywapa ranginy gu-murnangana rrawa gun-gata gu-bulgapulga ana-munya gu-mirlkmirlkchinga gu-jirra rrapa gala gu-yinmiya gu-yilkakiya gu-yu.\x + \xo 5:14 \xt Jon 8:12; 9:5\x* \p \v 15 “Minypa barrwa gun-maywapa ranginy lam \pn (lamp)\pn* nguburr-birtarrmiya nguburr-workiya. Minypa gu-rrongga gu-jirra gala ngubi-yilkaka nguburr-workiya, minypa wupa ana-duram ana-guyinda o yina gaya, wurra jarra ngubu-wenyanga nguburr-workiya waykin, lika nguburr-nayarra nguburr-nirra.\x + \xo 5:15 \xt Mark 4:21; Luk 8:16; 11:33\x* \v 16 Minypa gun-burral ana-goyburrpa barra minypa nyiburr-jayanaya nyiburr-ni burrwa wurra gama gorlk, birripa barra nyirrbi-na ana-goyburrpa minypa gun-molamola jama nyiburr-jirra, rrapa gu-gata wenga minypa birripa aburr-marrkapcha barra nula Nyanyapa arrku waykin a-nirra.\x + \xo 5:16 \xt 1 Birta 2:12\x* \s1 Joborr Nula \p \v 17 “Gun-gata minypa ngaypa nguna-bona, gala barra nyibu-borrwa, jimarna ana-goyburrpa bama nyiburr-yinda ngaypa barra ngu-yerrnyja joborr gun-gata Wangarr a-wuna arrburrwa Mojich \pn (Moses)\pn* rrapa mola gun-nigipa janguny Wangarr gun-nika aburr-yigipa aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda gubu-ngurrjinga aburr-workiyana. Wurra jarra ngaypa nguna-bona gun-burral ngu-nega barra gun-gata joborr rrapa janguny. \v 18 Wurra bubu-borrwa: Gun-gata joborr gun-guyinda, marrban gun-nerranga gun-delipa, wurra gala gun-nga gun-gata gu-yinmiya gu-boy, nuwurra gun-nardiya rrawa gu-werrpiya barra waykin rrapa wupa.\x + \xo 5:18 \xt Luk 16:17\x* \v 19 Ganapiya, lika gun-gata joborr burr-guya gun-delipa gun-guyinda burr-guta, ana-nga an-gata gala gu-borrwa a-workiya, jarra aburr-werranga burr-jurnajuchuwuja birripa niya gala gubu-borrwa joborr, an-gata an-gugaliya nipa an-nelangga Nyanyapa arrku burr-guya an-delipa a-nega barra yi-gaba waykin nipa ana-murna. Wurra an-nerranga an-gata ana-nga gu-borrwuja a-bamburda rrapa marn․gi burr-nenga a-workiya aburr-werranga gun-gata joborr gun-guyinda, an-gata an-gugaliya nipa jarra an-nelangga wana a-ni barra yi-gaba waykin Ngun-anya ana-murna. \v 20 Gu-gurda ngacha minypa ngu-weya ana-gorrburrwa: Minyja ana-goyburrpa gala gun-burral jechinuwa nyiburr-ni, rrapa ngika minypa Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega aburr-gata minypa aburr-yolkiya aburr-workiya, gun-gata minypa ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya waykin nyiburr-boy rrapa Nyanyapa arrku ana-murna nyiburr-ni. \s1 Mari Nula \p \v 21 “Ana-goyburrpa gipa nyiburr-galiyana nyiburr-workiyana joborr, ‘Gala barra an-gugaliya ny-bu, a-juwa; wurra minypa ana-nga ana-nyala an-gugaliya a-bu, nipa abu-ga barra aburr-bamba nula yi-gata an-gata jaga an-gugana joborr a-yinmiya barra a-wengga.’\x + \xo 5:21 \xt Exodus 20:13; Deuteronomy 5:17\x* \v 22 Wurra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa: An-gata ana-nga a-bachirramiya nula an-nigipa worlapa niya, nipa an-gata a-bachirramiyanapa abu-ga barra aburr-bamba nula yi-gata an-gata jaga an-gugana joborr a-yinmiya barra a-wengga. Rrapa an-gata ana-nga gun-bachirra a-wengga nula an-nigipa worlapa niya, nipa an-gata gun-bachirra a-wenapa abu-ga barra aburr-bamba ganychila \pn (councillor)\pn* yerrcha aburr-nirra birripa aburr-yinmiya barra aburr-wengga. Rrapa an-gata ana-nga a-wengga nula an-nigipa worlapa niya, minypa a-yinda nula, ‘Nginyipa ny-yerra! Gu-bol n-do barra!,’ wurra nipa an-gata a-wenapa gu-bol a-rron. \p \v 23 “Ganapiya, lika ny-yinga ny-jata minypa ny-jarlmuna, jimarn barra ny-yu Wangarr mun-nga mun-nigipa minypa nginyipa ny-marrngoypiya nula nyi-nirra, wurra gatiya Wangarr gun-nika belabila gu-maya gu-jinyjarrapa minyja nginyipa ny-borrwa minypa an-nginyipa worlapa nggu an-nga nula mari gu-rrimanga nggula, \v 24 burdak ny-bawa mun-gata nginyipa nyina-ganyja nula Wangarr, lika ny-boy, ny-yengga nula barra gun-nerra nyirri-nega ana-gotula; lika nuwurra jurdach nyina-jeka, lika Wangarr ny-yu mun-nigipa. \p \v 25 “Ny-yinga ny-jata minyja ana-nga gu-rrima nggula mari, wurra nipa biy-ga a-bamba, jimarna barra biy-barnja joborr jaga an-gugana a-nirrapa, wurra gatiya nyirri-bamburda, nginyipa barra ny-yenggana minypa nginyipa ny-yinmiya barra jechinuwa nyi-nega gun-gata mari. Gala yapa biy-barnjin rrapa an-bachirra biy-jolartchin wupa. \v 26 Wurra ngaypa ng-gunaga ngu-weya nggula ngu-nirra: Minyja birripa bubi-jolartcha, nginyipa gala ny-yinmiya ny-bengga, wurra nuwurra waypa rrupiya mun-murra ny-barripa lika ny-barnja. \s1 Minypa Ana-werranga Jin-nika Jiny-mangga A-workiya \p \v 27 “Ana-goyburrpa gipa nyiburr-galiyana nyiburr-workiyana joborr, ‘Gala barra ana-werranga jin-nika ny-ma.’\x + \xo 5:27 \xt Exodus 20:14; Deuteronomy 5:18\x* \v 28 Wurra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa: An-gata ana-nga jinyu-na jin-gata gama jin-nigipa ngika rrapa jal a-ni barra marrambay abirriny-boy, gun-narda gun-maywapa jimarn jarra gipa abirriny-bona. \p \v 29 “Ganapiya, lika minyja nyi-munganaguwa mipila ny-jirra gun-nerra jama ny-jirra ny-yorkiya, wurra nyina-warrka, yerrnyja! Ngardawa gun-narda gun-mola nggula minypa mipila ny-jirra ny-nyardapa n-digirrga; gala yapa ny-jilirrwirrka mipila ny-jirra n-digirrga ny-bamba, barrwa minypa ny-burral ny-nyurrnga gu-bol n-do.\x + \xo 5:29 \xt Metiyu 18:9; Mark 9:47\x* \v 30 Rrapa minyja nyi-munganaguwa murna ny-jirra gun-nerra jama ny-jirra ny-yorkiya, wurra gorndiya, yerrnyja! Ngardawa gun-narda gun-mola nggula minypa murna ny-jirra ny-nyardapa n-digirrga; gala yapa ny-jilirrwirrka murna ny-jirra n-digirrga ny-bamba, barrwa minypa ny-burral ny-nyurrnga gu-bol n-do.\x + \xo 5:30 \xt Metiyu 18:8; Mark 9:43\x* \s1 Gun-gubapawuchichiya Nula \r (Metiyu 19:9; Mark 10:11-12; Luk 16:18) \p \v 31 “Birripa aburr-wena aburr-workiyana, janguny gu-barrjekarra, ‘An-gata ana-nga jiny-bawa jin-nigipa jin-gumarrbipa niya, nipa burdak jurra a-wukurrja barra achila minypa nipa jiny-bawa barra, lika jiny-yu barra mun-gata jurra mun-nigipa.’\x + \xo 5:31 \xt Deuteronomy 24:1-4; Metiyu 19:7; Mark 10:4\x* \v 32 Wurra jarra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa: Minyja an-gugaliya jiny-bawa jin-nigipa jin-gumarrbipa niya gala jinyu-dawurrja rrapa ana-werranga jiny-ma, gun-narda minypa nipa an-gumarrbipa ngacha jin-nerra jinyu-nenga gun-maywapa minypa jimarn jarra jiny-yinagata jiny-yorkiya jinyu-dawurrjinga. Wurpa niya an-nerranga ana-nga barrwa jiny-ma jin-gata gama, gun-narda minypa birrinyjipa gun-nerra jama abirriny-jirra.\x + \xo 5:32 \xt Metiyu 19:9; Mark 10:11-12; Luk 16:18; 1 Gorint 7:10-11\x* \s1 Gochila Gochila Gun-gurra Gun-gata Nula \p \v 33 “Rrapa gun-nerranga ana-goyburrpa nyiburr-galiyana minypa birripa wola aburr-wena burrwa aburr-workiyana, ‘Gala barra borijipa Wangarr an-nelangga ny-ma. Wurra gun-nga nginyipa gochila n-dana ana-nga minypa Wangarr an-nelangga ny-menga, wurra nginyipa barra ny-yirda jama ny-ji.’\x + \xo 5:33 \xt Leviticus 19:12; Numbers 30:2; Deuteronomy 23:21\x* \v 34-35 Wurra jarra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa: Gala barra Wangarr an-nelangga ny-ma wolawola Wangarr rrapa an-gugaliya gochila n-dacha ny-yorkiya gun-nga. Rrapa mola: Gala barra ny-yirda rrawa gun-nelangga ny-ma, wuriya gun-gata waykin rrawa, waygaji gun-guna rrawa, waygaji rrawa Jirúchalam. Ngika. Ngardawa rrawa gun-japurra. Minypa Jirúchalam, nipa gun-gata Bunggawa Wana An-babalapa gun-nika rrawa; rrapa gun-nardiya rrawa, nipa Wangarr gu-jarlapuna; rrapa gun-gaba waykin rrawa, nipa a-nirrapa a-workiya.\x + \xo 5:34-35 \xt Jeymch 5:12; Isaiah 66:1; Metiyu 23:22; Psalms 48:2-3\x* \v 36 Rrapa nginyipa bama ny-jirra burr-guta gala barra ny-yelangga ny-maya wolawola Wangarr rrapa an-gugaliya gochila n-dacha ny-yorkiya gun-nga. Ngardawa nginyipa gala ny-yinmiya mula ny-jirra ny-nyukurdanyjiya, mu-ngunyja, waygaji mu-ngarlcha. \v 37 Wurra ny-yinda barra ny-yorkiya, ‘Ngaw,’ rrapa ‘Ngika,’ gurda wupa. Wurra jarra minyja an-nelangga ny-mangga ny-yorkiya wolawola Wangarr rrapa an-gugaliya gochila n-dacha ny-yorkiya gun-nga, gun-narda ngardawa an-gata jarra gun-nerra an-gurrimapa a-wena nggula. \s1 Guna-wangarra Nula \r (Luk 6:29-30) \p \v 38 “Ana-goyburrpa gipa nyiburr-galiyana nyiburr-workiyana joborr, ‘Ana-nga an-gata werra a-nega an-gugaliya mipila a-jirra rrapa gapula a-nega, nipa an-gata rrapa aburr-yirdiya barra nula gapula abi-nega barra. Rrapa barrwa ana-nga werra a-nega an-gugaliya rrapa minypa gu-rruma nula rrirra, nipa rrapa a-yirdiya gubu-rruma barra nula rrirra.’\x + \xo 5:38 \xt Exodus 21:24; Leviticus 24:20; Deuteronomy 19:21\x* \v 39 Wurra jarra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa gun-guna: Ana-nga an-gata werra biy-nega, gala barra ny-borrwa nipa a-yinmiyana nggula. Ana-nga minypa nyi-munganaguwa japurra ny-jirra biy-bu, nginyipa ny-mola nyi-ni barra nula wuriya nipa barrwa biy-bun ny-yeyka japurra ny-jirra. \v 40 Rrapa ana-nga minypa biy-ga a-bamba nula yi-gata an-gata jaga an-gugana joborr barra a-wengga nggula minypa nginyipa barra ny-yu an-gugaliya mun-nginyipa mun-gumirrka, wurra wuriya gun-gata, wurra nginyipa ny-yu barra mun-nginyipa molma mun-gunegiya mirikal burr-guta. \v 41 Rrapa ana-nga biy-ma nginyipa barra ny-bamiya nula gorlk marr balay, wurra wuriya, wurra mola gun-baykarda ny-bamiya barra nula jarra. \v 42 Rrapa minypa ana-nga a-ngiwija nggula gun-nga, wu nipa. Rrapa ana-nga jal a-nirra gun-nga nipa yarta gu-ma, wu nipa; gala barra n-dalaja. \s1 Gurrurta Bubi-rrima Burrwa Aburr-gata Aburr-bachirra Ana-gorrburrwa \r (Luk 6:27-28,32-36) \p \v 43 “Ana-goyburrpa gipa nyiburr-galiyana nyiburr-workiyana joborr, ‘Aburr-nginyipa jawina yerrcha, nginyipa ny-mola nyi-ni barra burrwa; rrapa aburr-gata aburr-bachirra ana-gorrburrwa, nginyipa ngoyurra ny-yerryerrmiya barra burrwa.’\x + \xo 5:43 \xt Leviticus 19:18\x* \v 44 Wurra jarra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa: Aburr-gata aburr-bachirra nggula, nginyipa ny-mola nyi-ni barra burrwa, rrapa Nyanyapa arrku ny-yenggana barra burrwa aburr-gata minypa bampa bubi-nenga bubu-burnda aburr-workiya. \v 45 Gu-gurda ngacha minypa ana-goyburrpa barra walkurpa nyiburr-ni nula Nyanyapa arrku waykin a-nirra. Ngardawa nipa jama a-jirra a-workiya nyanma marnnga guna-gepiya burrwa guna-workiya aburr-molamola aburr-guyinda rrapa aburr-gata aburr-werra gu-galiya yerrcha birripa burr-guta. Rrapa yorr gu-guyinda nipa burr-jalkakaja a-workiya aburr-jechinuwa aburr-guyinda rrapa aburr-gata minypa werra aburr-negiya aburr-workiya birripa burr-guta. \v 46 Wurra ana-goyburrpa nyiburr-yinmiya nyibu-borrwuja, ya? Jimarna Wangarr biy-wu barra nginyipa minypa nginyipa jal nyi-nirra burrwa aburr-nginyipa aburr-gata jal aburr-nirra nggula, ya? Wurra gun-narda ngika, a-la! Wurra aburr-gata minypa nyirrbu-gaypurda aburr-workiya ana-goyburrpa, birripa burr-guta aburr-yinagatiya rrapa jal aburr-nirra burrwa gu-gapa gu-guta. \v 47 Minypa gun-gata ana-goyburrpa nyiburr-mola nyiburr-nirra burrwa nyiburr-workiya aburr-borrmunga ana-gorrburrwa rrapa nyiburr-weya burrwa nyiburr-workiya gun-molamola, gun-narda minypa ana-goyburrpa wupa ngardapa ngika, wurra jarra aburr-jaranga aburr-yinagatiya aburr-workiya, aburr-gata burr-guta minypa gala marn․gi nula Wangarr. \v 48 Wurra jarra ana-goyburrpa nyiburr-molamola buburr-ni warrpam, minypa an-goyburrpa Nyanyapa ana-gorrburra waykin a-nirra nipa warrpam an-molamola.\x + \xo 5:48 \xt Leviticus 19:2; Deuteronomy 18:13\x* \c 6 \s1 Gun-gugunggaja Nula \p \v 1 “Buburr-jarlapiya! Minypa gun-gata nginyipa jama ny-jirra ny-yorkiya Ngun-anya gun-nika, gala barra ny-borrwa jimarna gu-galiya yerrcha barra bubi-na rrapa gubu-borrwa, jimarna bama aburr-yindin nginyipa ny-molamola. Ngika. Wurra minyja ny-yirda ny-borrwa nginyipa jama ny-ji, gun-narda minypa Nyanyapa arrku waykin a-nirra gala a-yinmiya biy-wu gun-nginyipa, jimarna nginyipa jama ny-jirrarna nuluwa nipa.\x + \xo 6:1 \xt Metiyu 23:5\x* \p \v 2 “Ganapiya, wurra ana-nga an-nyagara nginyipa ny-yucha ny-yorkiya, gala barra gu-galiya yerrcha ny-jurdagurdarriya burrwa nginyipa ny-yinmiya. Wurra aburr-gata minypa waykin aburr-molamola rrapa wupa aburr-werra, birripa jarra aburr-gurdagurdarriya burrwa aburr-workiya gu-gapa gu-guta. Minypa wupa gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, rrapa mola yarlanga, birripa burrbu-wucha aburr-workiya aburr-gata aburr-nyagara; wurpa lika aburr-yinagata aburr-workiya burrbu-wucha minypa barra aburr-werranga aburr-gata burrbu-ngurrja birripa, jimarn jarrapa bama aburr-yindin aburr-molamola. Wurra ganapiya, gun-narda wupa ngardapa guna-jeka barra burrwa, wurra nipa Nyanyapa arrku gala a-yinmiya barrwa gun-nga guna-gurdanyja burrwa. \v 3 Wurra nginyipa ny-yinga ny-jata wolawola an-gugaliya ny-junggajinga nula ny-yorkiya, gala barra ana-nga ny-jurdagurdarriya nula, an-nginyipa an-gata gu-day ana-gotula burr-guta. \v 4 Wurra jarra yongun nyi-nega barra, rrapa Nyanyapa arrku an-gata nipa wupa marn․gi nginyipa ny-yinmiya ny-yorkiya, nipa biy-wu barra gun-nginyipa minypa nginyipa jama ny-ji. \s1 Gun-guwenggana Nula \r (Luk 11:2-4) \p \v 5 “Wurra minypa ana-goyburrpa nyibu-wengganacha nyiburr-workiya, gala barra nyiburr-yirda minypa aburr-gata waykin aburr-molamola rrapa wupa aburr-werra. Birripa minypa abu-wengganacha aburr-jirra aburr-workiya wupa gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, rrapa mola gomurnda gu-yurra jarlakarr. Wurra aburr-yinagata aburr-workiya abu-wengganacha, minypa birripa wupa aburr-murna aburr-molamola aburr-negiya; jal aburr-nirra gu-galiya yerrcha aburr-nyala barra burrbi-na rrapa burrbu-ngurrja, jimarn jarrapa bama aburr-yindin aburr-molamola. Wurra ganapiya, gun-narda wupa ngardapa guna-jeka barra burrwa birripa aburr-guna, wurra nipa Nyanyapa arrku gala a-yinmiya barrwa gun-nga guna-gurdanyja burrwa.\x + \xo 6:5 \xt Luk 18:10-14\x* \v 6 Wurra nginyipa ny-yinga ny-jata wolawola ny-yengganacha ny-yorkiya, boy wupa gu-ngarnama rrapa jakaba ngana gu-jirra, barra ny-yenggana Nyanyapa arrku an-gata gala ana-nga a-na a-workiya. Rrapa Nyanyapa arrku an-gatiya nipa wupa marn․gi nginyipa ny-yinmiya ny-yorkiya, nipa burraya biy-wu barra gun-nginyipa minypa yongun ny-yengganana rrapa gala ny-borrwujarna jimarna gu-galiya yerrcha bubi-nacharna rrapa bubu-ngurrjingarna ny-molamola. \p \v 7 “Wurra minypa nginyipa wolawola ny-yengganacha ny-yorkiya, gala barra borijipa ny-yengga gun-nga gun-jaranga minypa aburr-gata gala marn․gi nula Wangarr. Birripa gubu-borrwuja jimarn jarra Wangarr a-galiyarra burrwa minypa gun-baykarda aburr-weya aburr-workiya. \v 8 Gun-gata gala barra ny-yirda. Wurra nginyipa ny-yengganacha ny-yorkiya, nipa Nyanyapa arrku gipa mu-ngoyurra marn․gi a-ni gun-nga nginyipa jal nyi-nirra. \v 9 Wurra ny-yinda barra ny-yenggana ny-yorkiya minypa gun-guna: \q1 ‘Anya, nginyipa ny-jarda waykin nyi-nirra arrburrwa, \q2 nginyipa ny-yelangga ngayburrpa barra bubu-ngurrja ny-molamola. \q2 \v 10 Guwa, gun-nginyipa rum barra gu-jipa gu-workiya gun-guna rrawa. \q2 Gun-guniya gu-jel ngayburrpa barra nyiburr-yirda nyiburr-workiya minypa nginyipa jal nyi-nirra, gun-maywapa minypa aburr-yinagatiya aburr-workiya yi-garda waykin. \q2 \v 11 Gun-guniya nyirr-wu balaja mun-ngiya ngayburrpa jal nyiburr-nirra. \q2 \v 12 Baywarra nega arrburrwa gun-gata minypa ngayburrpa werra nyiburr-negiyana nggula, gun-maywapa minypa ngayburrpa baywarra nyibi-nenga burrwa nyiburr-workiya aburr-werranga aburr-gata minypa werra nyirrbi-negarra ngayburrpa. \q2 \v 13 Gala barra nyirr-ga yi-gata gun-derta gun-gorla nyibu-barripa; gala yapa nyiburr-lijiwarriyan. Wurra nyirr-jarlapa nyirr-ga an-gata gun-nerra an-gurrimapa jama a-jirra a-workiya.’\f + \fr 6:13 \ft 6:13 Mu-werranga mu-jurra mun-gata marr mu-yinanga mun-maywa mun-guwarr, nipa barrwa gu-yurra janguny, gu-yinagata, “Ngardawa nginyipa ny-jurdiya Bunggawa burr-gujayanaya nyi-nirrapa ny-yorkiya wana ny-babalapa. Gun-nardiya rrapa ganapiya.”\f* \p \v 14 “Nyiburr-yirda barra nyibu-wenggana nyiburr-workiya Nyanyapa arrku. Ngardawa nginyipa minyja baywarra nyi-nega burrwa aburr-werranga minypa gun-gata birripa werra bubi-negarra nginyipa, gun-narda minypa nipa Nyanyapa arrku waykin a-nirra baywarra gu-nega barra nggula gun-gata minypa nginyipa werra nyi-negiyana nula. \v 15 Wurra minyja nginyipa gala ny-yinmiya baywarra nyi-nega burrwa aburr-werranga, gun-narda minypa Nyanyapa arrku gala a-yinmiya baywarra gu-nega nggula nginyipa.\x + \xo 6:15 \xt Mark 11:25-26\x* \s1 Gun-gata Nula Minypa Balaja Mbi-bawuja Aburr-workiya \p \v 16 “Ny-yinga ny-jata minyja balaja ny-bawa Wangarr barra ny-yenggana, wurra gala barra ny-yirda minypa aburr-gata waykin aburr-molamola rrapa wupa aburr-werra. Birripa wolawola balaja mbi-bawuja aburr-workiya, birripa aburr-gurdagurdarrajiya aburr-workiya burrwa gu-galiya yerrcha minypa Wangarr abu-wengganacha. Minypa birripa yarlanga aburr-burral werra aburr-negiya aburr-workiya; gala aburr-gornagiya, rrapa gala aburr-buya mula aburr-jirra. Aburr-yinagata aburr-workiya minypa barra aburr-werranga burrbi-na rrapa burrbu-ngurrja, jimarn jarrapa bama aburr-yindin aburr-molamola minypa Wangarr burr-guya abu-wengganacha aburr-nirra. Wurra ganapiya, gun-narda wupa ngardapa guna-jeka barra burrwa, wurra nipa Nyanyapa arrku gala a-yinmiya barrwa gun-nga guna-gurdanyja burrwa. \v 17 Wurra jarra ny-yinga ny-jata ny-bawuja ny-yorkiya balaja rrapa minypa ny-yengganacha, wurra nginyipa barra ny-jurragiya rrapa ny-buya mula ny-jirra, \v 18 barra gu-galiya yerrcha gala aburr-yinmiya bubi-na balaja ny-bawuna. Jarra Nyanyapa arrku an-gata gala ana-nga a-yinmiya a-na, nipa wupa biy-na barra, minypa nipa wupa marn․gi nginyipa ny-yinmiya ny-yorkiya, rrapa nipa biy-wu barra gun-nginyipa minypa nginyipa wargugu nyi-ni rrapa ny-yengganana yongun. \s1 Gorlk Ny-ma Barra Gun-gaba Waykin \r (Luk 12:33-34) \p \v 19 “Gala barra ny-jordaja ny-bamba, gun-guna rrawa nyi-nirra; gala yapa burnpa m-barda, waygaji burpur m-bun, o mun-ngumurda mbi-man gerra.\x + \xo 6:19 \xt Jeymch 5:2-3\x* \v 20 Wurra jarra borrwa nginyipa ny-yinmiya barra gorlk ny-ma gun-gaba waykin jin-gata burnpa gala jiny-yinmiya m-bay, rrapa mun-gata burpur gala mu-yinmiya m-bu, rrapa an-ngumurda an-guyinda gala a-yinmiya bala gu-rruma rrapa mun-ngumurda mu-ma. \v 21 Ngardawa nginyipa minyja ny-borrwuja ny-yorkiya gu-gurdiya gu-yika gu-rrawa, gun-narda minypa gun-guniya nggula rrawa; wurra minyja ny-borrwuja gorlk gun-gaba waykin, rrawa gun-gatiya nggula. \s1 Wuparnana Nguburr-ngurrnga Barra Nguburr-naya Nguburr-ni \r (Luk 11:34-36) \p \v 22 “Ngarripa mipila arr-jirra minypa gun-maywapa ranginy lam \pn (lamp)\pn* gu-rrongga gu-jirra barra minypa wuparnana arr-burral arr-naya arr-ni. Minypa gun-burral nginyipa minyja ny-borrwuja ny-yorkiya gun-molamola gun-guyinda, gun-narda minypa gu-gujayanaya nyi-nirra rrapa wuparnana ny-nyurrnga nyi-nayarra nyi-nirra. \v 23 Wurra minyja mipila ny-jirra nyi-nacha ny-yorkiya gun-nerra gun-guyinda, gun-narda minypa nginyipa an-munya ny-maya ny-jirra. Minypa gun-nginyipa nginyipa ny-borrwuja ny-yorkiya, minyja gun-gata gun-nerra, gun-narda minypa nginyipa nyi-nirra burr-guya ny-yerra an-munya nyi-nirra ny-yorkiya. \s1 Wangarr Rrapa Gorlk \r (Luk 16:13; 12:22-31) \p \v 24 “Gala ana-nga a-yinmiya jama a-ji butula abirri-jirrapa bunggawa ngardapa ngardapa, minypa burr-bama burr-rrepara. Gala a-yinmiya. Jarra an-ngardapa bunggawa an-gata nipa an-mujama ngoyurra a-yerryerrmiya nula, rrapa an-nerranga nipa jal a-ni nula. Minypa an-molamola a-ni nula an-ngardapa, rrapa an-nerranga nipa a-dalaja a-ni. Gu-gurda ngacha minypa nginyipa gala ny-yinmiya gu-jirrapa jama ny-ji, minypa Wangarr gun-nika rrapa rrupiya nula. \p \v 25 “Gu-gurda nula ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa: Minyja ny-yinga ny-jata, gala barra ny-yorija ngguluwa nginyipa, minypa balaja nula mun-nga ny-bay rrapa bugula nula gun-nga ny-bay. Gala barra ny-yorija ngguluwa nginyipa ny-burral, minypa mirikal nula mun-nga ny-barrnguma. Wurra ngarripa arr-nirra, arr-gata an-nga nula? Wurra jimarna bama ny-yinaga balaja ay-banga arr-workiya mun-gata nula, ya? Rrapa ngarripa arr-burral, arr-gata an-nga nula? Wurra jimarna bama ny-yinaga mirikal ngarripa arr-barrngumiya arr-workiya mun-gata nula, ya? Wurra ngika, a-la! \v 26 Wurra bubu-borrwa burdacha jin-guyinda waykin jiny-boya jiny-yorkiya: Minypa Nyanyapa arrku jaga a-ganaja achila a-workiya, wuriya nipa gala jinyu-lamaja jiny-yorkiya rrapa gala jiny-yinmiya mu-ma mun-murra balaja rrapa m-barnja wupa gu-bala. Wurra nipa Nyanyapa arrku waykin a-nirra jiny-yucha a-workiya balaja nipa m-banga. Wurra nginyipa yama ny-borrwa gun-gata minypa gu-galiya yerrcha nipa Wangarr jal a-nirra burrwa burr-guya, burdacha jarra marr a-yinaga jal a-nirra achila. Rrapa gun-gata minypa nipa jaga a-ganaja achila a-workiya burdacha, gun-narda minypa nipa jarra burr-guya jaga a-ganaja burrwa gu-galiya yerrcha rrapa nginyipa gala ny-yinmiya ny-yorija nggula minypa balaja rrapa gorlk rrapa gun-nga. \v 27 Wurra nginyipa jimarna bama ny-yinaga gun-baykarda nyi-ni barra minypa nginyipa ny-yorijinga ngguluwa ny-yorkiya, ya? Wurra gala ny-yinmiya. \p \v 28 “Rrapa an-nga nula ny-yorijinga mirikal? Wurra borrwa gorrngunya mun-guyinda mun-delipa mun-gata minypa mun-jawanyja m-burnda mu-workiya. Nipa mun-gata gala jama mu-ji mu-workiya, rrapa gala mirikal mu-jarlapa nuluwa, wurra Nyanyapa arrku nipa wupa mu-jarlapurda a-workiya mun-gata mun-molamola. \v 29 Rrapa ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa: Mun-gata minypa mun-jawanyja m-burnda niya mu-workiya, ngayburrpa ngubi-nacha nguburr-workiya mun-molamola; jarra an-gugaliya a-barrngumiya a-workiya mirikal, mun-gata marr mu-yinaga mun-molamola mu-nirra nula. Minyjiya. An-gata Jolaman \pn (Solomon)\pn* mu-ngoyurra bunggawa a-ni, nipa wuriya gorlk wana nula, wurra mun-nigipa burr-guta mirikal marr mu-yinanga mun-molamola; mun-gata mun-jawanyja m-burnda mu-workiya gorrngunya mun-guyinda, nipa jarra burr-guya mun-molamola.\x + \xo 6:29 \xt 1 Kings 10:4-7; 2 Chronicles 9:3-6\x* \v 30 Wurpa lika gorrngunya mu-jirra mu-workiya rrapa barrwa gugu mu-werrpiya mu-workiya, mun-jangarrk aburr-birtarrmiya aburr-workiya, mu-rrongga. Gu-gurda ngacha. Wurra gun-gata minypa Wangarr mun-molamola mu-jarlapurda a-workiya gorrngunya mun-gata barrwa mu-werrpiya mu-workiya, gun-narda minypa nipa gala a-yinmiya a-bamapa nggula ny-jurda nyi-gugaliya mirikal, wurra jarra nipa biy-wupa barra a-workiya barra ny-barrnguma. Wurra yama marr ny-balcha nula? \p \v 31 “Gala barra gun-jaranga ny-borrwa. Gala barra ny-yengga minypa ‘Mun-nga ngubu-bay, a-lay? Waygaji gala mu-yu, ya?’ rrapa ‘Gun-nga ngubu-bay bugula, a-lay? Waygaji gala gu-ji, ya?’ rrapa ‘Mirikal mun-nga nguburr-barrnguma, a-lay? Waygaji gala mu-yu, ya?’ \v 32 Wurra gu-gatiya ngacha birripa gubu-borrwuja aburr-workiya aburr-gata minypa gala marn․gi nula Wangarr. Wurra nipiya jarra Nyanyapa arrku waykin a-nirra marn․gi gu-gata ngacha gun-nga nginyipa jal nyi-nirra ny-yorkiya. \v 33 Wurra nginyipa mu-ngoyurra ny-borrwa barra ny-yorkiya minypa nginyipa ny-yinmiya barra jama ny-ji Nyanyapa arrku gun-nika jal gun-guni rrapa ny-yinmiya barra jechinuwa nyi-ni nula, lika nipa biy-wu barra gu-gata ngacha minypa gun-nga nginyipa jal nyi-nirra. \v 34 Ganapiya, lika gala barra ny-yorija ana-barlpa nula. Nuwurra ana-barlpa barra nginyipa nyi-na rrapa ny-borrwa barra. Wurra gun-nga gun-derta geka ny-barripuna, gun-narda wupa ganapiya nggula barra nginyipa geka ny-borrwa. \c 7 \s1 Buburr-jarlapiya — Gala Barra Nyiburr-yopachichiya \r (Luk 6:37-38,41-42) \p \v 1 “Gala barra gun-nerra ny-borrwa burrwa aburr-werranga, rrapa nipa Wangarr gala barra gun-nerra gu-borrwa nggula nginyipa. \v 2 Ngardawa aburr-werranga nginyipa ny-yinmiya ny-borrwuja burrwa ny-yorkiya rrapa burr-yopurda burr-guta, gu-gata ngacha minypa Wangarr biy-ngurrja barra nginyipa. Minypa nginyipa ny-yinmiya burrwa ny-yorkiya aburr-werranga, gu-gata ngacha minypa guna-jeka barra nggula.\x + \xo 7:2 \xt Mark 4:24\x* \p \v 3 “Wurra an-nga nula nginyipa nyi-nacha gun-delipa baluk gu-barrngumurra nula an-nginyipa worlapa nggu ana-mipila, wurra minypa gala ny-borrwiya gun-jong wana gun-bapala gu-barrngumurra ngguluwa ny-mipila? \v 4 Wurra nginyipa ny-jata gun-jong wana gun-bapala gu-barrngumurra ngguluwa ny-mipila, an-nga nula an-nginyipa worlapa nggu nginyipa minypa ny-yeya nula, ‘Dericha, a-lay, ngaypa barra ngu-yerrnyja nggula baluk ny-mipila gu-barrngumurra.’ \v 5 Wurra gun-gata jarra minypa nginyipa waykin ny-molamola rrapa wupa ny-yerra. Wurra burdak gun-jong ny-mipila gu-barrngumurra ma, yerrnyja yarlanga, barra nginyipa ny-jana rrapa gun-mola gu-ni nggula nginyipa barra ny-yerrnyja nula an-nginyipa worlapa nggu baluk ana-mipila gu-barrngumurra. \p \v 6 “Rrapa gun-nerranga: Gun-nga gun-gata gun-japurra gun-guyinda, gala barra ny-yu an-gata gulukula; gala yapa a-ngukurdanyjiyan rrapa biy-barda. Rrapa gu-lawu an-guyinda minypa manimani abi-jarlapurda aburr-workiya, gala barra ny-yu bigibigi jin-guyinda; gala yapa borijipa a-rrenyjin. Ngardawa gulukula rrapa bigibigi gala marn․gi nula gun-gata gun-japurra gun-guyinda rrapa an-gata gu-lawu. \s1 Wenggana Rrapa Wechawecha Rrapa Duldulja Ngana Gu-jirra \r (Luk 11:9-13) \p \v 7 “Wenggana, rrapa nginyipa ny-ma barra. Wechawecha, rrapa nginyipa ny-barripa barra. Duldulja ngana gu-jirra, rrapa nipa gu-lapkujamiya barra nggula. \v 8 Ngardawa ana-nga minypa a-wengganacha a-workiya, an-gatiya gu-mangga a-workiya; rrapa ana-nga a-wechawecharra a-workiya, an-gatiya gu-barripurda a-workiya; rrapa ana-nga a-dulduljinga a-jirra ngana gu-jirra, an-gatiya gu-lapkujamiya barra nula. \p \v 9 “Ana-goyburrpa wurra ny-yinga ny-jata gu-ngarda yerrcha burr-bokamurra, minyja an-nginyipa walkur biy-wenggana rakaraka, nginyipa gala ny-yinmiya ny-nyukurdanyjiya rrapa jandarra ny-yu. \v 10 Rrapa minyja nipa biy-wenggana jichicha, nginyipa gala ny-yinmiya ny-yu nguymbula. \v 11 Minypa ana-goyburrpa wuriya nyiburr-werra, wurra ana-goyburrpa marn․gi an-gungarda nyibu-wu gun-molamola gun-guyinda. Wurra Nyanyapa arrku waykin a-nirra, nipa warrpam an-molamola, rrapa aburr-gata aburr-yinmiyapa abu-wengganacha aburr-workiya, nipa burr-wu barra gun-molamola gun-guyinda. \p \v 12 “Nginyipa ny-yinda barra burrwa ny-yorkiya aburr-werranga minypa nginyipa jal nyi-nirra birripa barra aburr-yirda nggula nginyipa. Gu-gurda ngacha banda gu-jirra joborr gun-guyinda gun-gata Wangarr a-wuna arrburrwa Mojich, rrapa mola gun-gata Wangarr gun-nika aburr-yigipa aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda gubu-ngurrjinga aburr-workiyana.\x + \xo 7:12 \xt Luk 6:31\x* \s1 Barrnguma Minypa Gu-rruwurdola Ngana Gu-jirra \r (Luk 13:24) \p \v 13 “Boy, barrnguma yi-gata gu-rruwurdola ngana gu-jirra. Wurra minyja nginyipa ny-ma gun-gata wana jarlakarr nginyipa barra ny-barrnguma yi-gata wana ngana gu-jirra, gun-narda minypa nginyipa ny-bengga barra gun-gata gu-bol. Aburr-jaranga gu-galiya yerrcha gun-gata gubu-mangga aburr-workiya jarlakarr. \v 14 Wurra minyja nginyipa ny-ma gun-delipa jarlakarr nginyipa barra ny-barrnguma yi-gata gu-rruwurdola ngana gu-jirra, gu-gurda ngacha minypa nginyipa ny-barripa barra wanngu gun-guni; wurpa lika gala aburr-jaranga gubu-barripa gun-gata. \s1 Gun-jong Gun-guyinda Rrapa Balaja Nipa Mu-rrimanga \r (Luk 6:43-44) \p \v 15 “Buburr-jarlapiya burrwa aburr-gata aburr-guyolkiya aburr-guyinda aburr-mujaruk. Birripa aburr-beya ana-gorrburrwa aburr-workiya minypa waykin aburr-molamola, minypa jin-maywapa jin-gumurna jip; wurra wupa birripa aburr-bachirra minypa an-maywapa an-mugat gu-ngarl nula a-wechawecharra. \v 16 Wurra ana-goyburrpa barra nyirrbu-malawa aburr-gata aburr-guyolkiya aburr-guyinda minypa birripa aburr-yinmiya aburr-workiya jama aburr-jirra. Minypa rrapa gun-maywapa ranginy ngayburrpa gala nguburr-yinmiya ngubu-ma gurnal ji-bornangguna ji-guyinda, rrapa gala nguburr-yinmiya ngubu-ma mun-gubocha gu-lokula ana-guyinda, wurra ngika. \v 17 Ngardawa gun-molamola gun-jong mun-gata mun-molamola balaja mu-rrimanga mu-workiya, wurra gun-jong gun-gata gu-gorlapurda rrapa gun-nerra gu-rrimanga, gu-gata ngacha gun-jong gala mu-rrima mun-molamola balaja; wurra mun-nerra wupa jarra. \v 18 Gun-molamola gun-jong gala mun-nerra balaja mu-rrima mu-workiya, rrapa gun-jong gun-nerra gu-rrimanga gala mun-molamola mu-rrima. \v 19 Rrapa gun-jong gun-gata gala mu-rrima mun-molamola balaja, burraya gubu-gornda barra rrapa gubu-wurrgaka barra gu-bol.\x + \xo 7:19 \xt Metiyu 3:10; Luk 3:9\x* \v 20 Ganapiya, lika ana-goyburrpa marn․gi nyiburr-ni barra burrwa aburr-gata aburr-guyolkiya aburr-guyinda aburr-mujaruk minypa aburr-guyinmiya ngacha, minypa birripa aburr-yinmiya aburr-workiya jama aburr-jirra.\x + \xo 7:20 \xt Metiyu 12:33\x* \s1 Ngaypa Gala Marn․gi Ana-gorrburrwa \r (Luk 13:25-27) \p \v 21 “Aburr-jaranga gu-galiya yerrcha aburr-weya apula aburr-workiya, aburr-yinaga apula, ‘Bunggawa, nginyipa ny-jurda Bunggawa!’ Aburr-yinagata aburr-workiya, wurra gun-narda wupa ngika minypa waykin Ngun-anya ana-murna aburr-ni barra. Jarra aburr-nga aburr-gata minypa jama aburr-jirra aburr-workiya Ngun-anya jal a-nirra, birripa aburr-gatiya wupa Ngun-anya ana-murna aburr-ni barra. \p \v 22 “Nuwurra waypa jurdach guna-bamba, aburr-jaranga aburr-wengga barra apula, ‘Bunggawa, nginyipa ny-jarda Bunggawa, ngaw minyja ny-yengga, ngardawa nginyipa ny-yelangga ngayburrpa bubu-menga nyiburr-workiyana minypa nyiburr-wena nyiburr-workiyana Wangarr gun-nika; rrapa mola nginyipa ny-yelangga bubu-menga nyiburr-workiyana, walkwalk an-guyinda nyibi-yerrnyjinga burrwa nyiburr-workiyana; rrapa mola burr-ganyjarr jama nyiburr-ji nyiburr-workiyana nginyipa ny-yelangga.’ \v 23 Aburr-yirda barra aburr-wengga apula, wurra ngaypa barra ngu-yinda ngu-wengga burrwa, ‘Ngaypa gala marn․gi ana-gorrburrwa. Buburr-boypa! Ana-goyburrpa nyiburr-gurda nyiburr-werra!’\x + \xo 7:23 \xt Psalms 6:8\x* \s1 Meyali Gun-gata Minypa Bala Gubirri-gupuna Ngardapa Ngardapa \r (Luk 6:47-49) \p \v 24 “Ganapiya. Ana-nga an-gata a-galiyarra janguny ngaypa ngu-weya ngu-nirra, minyja nipa gu-borrwa a-bamba, an-gata an-gugaliya nipa minypa gun-maywapa ranginy minypa an-gata an-nerranga an-gugaliya jechinuwa gu-borrwurra, lika a-garlmuna, gu-jarlapuna nula gun-nigipa bala waykin gu-gurrema. \v 25 Lika yorr gu-bungguna gu-ji, rrapa bugula wana gu-ni, guna-werrwerrjinga guna-bamuna, rrapa barlmarrk wana gu-bena rrapa gu-buna gun-gata bala, wurra gala gu-rrumungarna; ngardawa an-gugaliya gu-jarlapuna gu-gurrema gu-jinyja gun-derta gun-gorla. \v 26 Wurra jarra ana-nga an-gata nipa a-galiyarra janguny ngaypa ngu-weya ngu-nirra, wurra minypa gala gu-borrwa a-bamba, an-gata an-gugaliya nipa minypa gun-maywapa ranginy minypa barrwa an-nerranga an-gugaliya gala jechinuwa gu-borrwujarna, wurra gun-nigipa bala nipa gu-jarlapuna nula ana-jaranga. \v 27 Lika yorr gu-bungguna gu-ji, lika bugula wana gu-ni, guna-werrwerrjinga guna-bamuna, rrapa barlmarrk wana gu-bena rrapa gu-buna gun-gata bala, lika burr-guya gu-rrumurra, laka gu-ganyja.” \s1 Jesus Gun-nika Ganyjarr \p \v 28 Ganapiya, lika Jesus gu-wulebana gun-gata janguny gun-guyinda, wurra aburr-gata wurra gama gorlk gochila aburr-barrjinga nula gun-gata nipa a-wena. \v 29 Ngardawa nipa wana an-babalapa a-wena burrwa a-ni, rrapa ngika minypa aburr-birripa aburr-gata joborr marn․gi burrbi-negarra aburr-workiyana.\x + \xo 7:29 \xt Mark 1:22; Luk 4:32\x* \c 8 \s1 Jesus Wanngu A-negarra An-gugaliya Gun-guburlububurluja Gu-rrimarra \r (Mark 1:40-45; Luk 5:12-16) \p \v 1 Gun-gatiya waypa Jesus ana-bupiyana gu-bulgapulga wenga, lika aburr-murra wurra gama gorlk abu-jurrjurrmurra. \v 2 Rrapa an-ngardapa an-gugaliya an-gata burr-guya an-jeja a-ngolkuja minypa gun-guburlububurluja gu-rrimarra, nipa ana-bona, Jesus ana-gochila ana-menama gu-rrana nula, lika a-wena nula, “Bunggawa, nginyipa ganyjarr n-dimanga barra minyja nginyipa jal nyi-ni, gun-nerra ny-yerrnyja apula rrapa minypa wanngu nguna-nega.” \p \v 3 Lika Jesus mernda a-jirra a-jerrjangardawiyana, a-rrimarra an-gata an-jeja a-ngolkuja minypa gun-guburlububurluja gu-rrimarra. A-yinanga nula, “Ngaw, ngaypa jal ngu-nirra. Ny-molamiyapa barra!” Lika warrika gun-gata gun-nerra gu-bona nula an-gata an-gugaliya. \v 4 Lika Jesus burr-guya a-wena nula, “A-lay, galiya: Gala barra nguna-ngurrja ngaypa ngiy-jarlapuna. Wurra gun-narda gun-nginyipa wupa janguny yongun nyi-nega barra. Wurra jechinuwa boy junggay yerrcha aburr-nirra, birripa barra bubi-na rrapa minyjak nginyipa barra burr-wu nula Wangarr an-nigipa. Ngardawa gu-gurda ngacha Mojich \pn (Moses)\pn* gu-gurrmurra gun-guwarr minypa barra wurra gama gorlk marn․gi aburr-ni nggula minypa gun-nerra gu-bona nggula.”\x + \xo 8:4 \xt Leviticus 14:1-32\x* \s1 An-gata Burr-ganyja A-workiya Rowm (Rome) An-guyinda An-dakal \r (Luk 7:1-10) \p \v 5 Gu-gata wenga lika Jesus a-bena gun-gata rrawa Gapárniyam \pn (Capernaum)\pn*, lika an-gata burr-ganyja a-workiya Rowm \pn (Rome)\pn* an-guyinda an-dakal, nipa ana-bona nula Jesus, lika a-ngiwija nula barra nipa Jesus a-gunggaja nula. \v 6 A-yinanga, “A-lay, Bunggawa, an-ngaypa an-mujama a-yorrpurda a-yurra an-gaba rrawa. Nipa a-nyarlchinga rrapa burr-guya a-wurkurichinga.” \p \v 7 Jesus a-wena, “Aya. Wurra ngaypa ngu-boy barra ngu-rrima, a-molamiya barra.” \p \v 8 Wurra bunggawa an-gata burr-ganyja a-workiya an-dakal, nipa a-yinagata, “Ngika, a-la, Bunggawa, wurra ngaypa gala ngu-molamola rraka nyina-boy apula gun-ngaypa rrawa. Wurra minyja nginyipa ny-yengga, an-ngaypa an-mujama a-molamiya barra. \v 9 Ngardawa ngaypa ngu-yinagatiya minypa nginyipa: Minypa an-nerranga mu-ngoyurra a-jirra apula, rrapa minypa ngaypa mu-ngoyurra ngu-jirra burrwa aburr-gata aburr-ngaypa an-dakal nguburr-ganyja ngu-workiya. Minypa an-ngardapa ngaypa ngu-weya nula ngu-workiya, ‘Boy!’ lika nipa a-boya a-workiya; rrapa an-nerranga ngaypa ngu-weya nula ngu-workiya, ‘Guwa!’ lika nipa ana-jarlabiya ana-workiya; rrapa an-ngaypa an-mujama ngaypa ngu-weya nula, ‘Yinda jama ji,’ lika nipa a-yinagata a-workiya jama a-jirra.” \p \v 10 Gun-narda Jesus a-galiyana minypa an-gata Rowm an-guyinda a-wena, lika nipa Jesus gochila a-barrjinga nula minypa nipa an-gata gu-werranga gu-rrawa wenga burr-guya marr a-balcha nuluwa. Lika nipa a-wena burrwa wurra gama gorlk aburr-gata abu-jurrjurrmurrapa aburr-bamuna, a-yinagata burrwa, “Buburr-galiya apula; gun-guna gun-burral: Ngaypa gala ana-nga ngu-barripungarna an-gata Yichrayal \pn (Israel)\pn* an-guyinda burr-guya marr a-balcharna minypa an-guna. \v 11 Minyjiya. Aburr-jaranga aburr-gata aburr-boy barra gurda marnnga jina-burrbeya wenga, rrapa marnnga jiy-bunggiya jiy-workiya wenga, lika aburr-raka barra burrwa Aybriyam \pn (Abraham)\pn* rrapa Ayjek \pn (Isaac)\pn* rrapa Jeykap \pn (Jacob)\pn*, rrapa wugupa mbi-bay barra aburr-ni balaja Nyanyapa arrku ana-murna.\x + \xo 8:11 \xt Luk 13:29\x* \v 12 Wurra aburr-werranga aburr-guna jimarna Nyanyapa arrku ana-murna aburr-nirrarna, nipa burr-yerrnyja barra yarlanga, birripa barra aburr-ni an-munya gu-maya gu-jirra, rrapa minypa aburr-rruwuja barra aburr-ni aburr-workiya rrapa rrirra gubu-bay.”\x + \xo 8:12 \xt Metiyu 22:13; 25:30; Luk 13:28\x* \p \v 13 Lika Jesus a-wena nula an-gata minypa an-dakal a-ganyja a-workiya, “Boy rrawa, rrapa gu-yirda barra gu-ni nggula minypa gun-gata nginyipa marr ny-balcha apula.” Jesus a-yinagata a-wena, rrapa gatiya gugu ana-gata an-nika an-mujama a-molamiyana. \s1 Jesus Wanngu Burr-negarra Aburr-jaranga Gu-galiya Yerrcha \r (Mark 1:29-34; Luk 4:38-41) \p \v 14 Gu-gata wenga Jesus a-bamuna, a-bena Birta gun-nika rrawa. Lika gatiya Birta jin-nika jaburpa niya jinyu-nana nipa jiny-yorrpuna jiny-yu, minypa jin-donga jiny-ji. \v 15 Lika nipa Jesus jin-dimarra murna jiny-jirra, lika gu-derda gu-bona achila rrapa warrika nipa jiny-jarlmuna, lika balaja burr-wuna jiny-bona. \p \v 16 Lika nuwurra waypa marnnga jiny-bungguna rrapa ana-munya gu-ni gu-bamuna, gu-galiya yerrcha burrbu-ganyja gurda nula Jesus aburr-jaranga aburr-gata walkwalk abi-rrimarra. Lika Jesus a-garlmuna, gun-ngardapa a-wena, walkwalk a-yerrnyjinga burrwa a-bona. Rrapa aburr-werranga aburr-gurderda nipa bin-dimarra, aburr-molamiyana; gala ana-nga a-ngukiyarna. \v 17 Nipa Jesus a-yinagata jama a-ji. Ngardawa Wangarr an-nika an-mujaruk an-gata Aycháya nipa wola a-ngurrjinga Jesus, a-yinagata, \q1 “Nipa wupa gu-menga, \q2 gu-yerrnyjinga arrburrwa gu-derda nguburr-yorrpuna \q3 rrapa mola gun-gata minypa werra arr-negarra gu-ni.”\x + \xo 8:17 \xt Isaiah 53:4\x* \s1 Jimarna Abu-jurrjurrmurna Jesus \r (Luk 9:57-62) \p \v 18 Gatiya waypa Jesus burr-nana aburr-murra wurra gama gorlk aburr-mulpiyana nula, lika nipa a-wena burrwa aburr-yigipa jawina yerrcha wupa barra aburr-jurrwa gu-gapa gu-rrarnba nipa Jesus burr-guta. \v 19 Wurra burdak an-ngardapa an-gugaliya an-gata joborr marn․gi an-gunega, nipa ana-bona nula Jesus, a-yinanga nula, “A-lay, Bunggawa, ngaypa barra ngiy-jurrjurrmapa barra ngu-workiya ay-yinda minypa yina gaya n-digirrga.” \p \v 20 Wurra Jesus a-yinanga nula, “A-lay, nginyipa marn․gi an-gata gulukula an-mugat an-guyinda nipa gu-rrimanga rrawa gu-rralala a-yurra a-workiya, rrapa nginyipa marn․gi burdacha jin-guyinda gu-rrimanga nipa gu-gapulawuja jiny-yorkiya, wurra an-guna An-walkurpa An-gugaliya gala gu-rrima rrawa nipa a-yurra a-workiya.” \p \v 21 Rrapa an-nerranga an-gugaliya an-gata a-jurrjurrmurra a-workiyana Jesus, nipa a-garlmuna, a-wena nula, “A-lay, Bunggawa, ngaw minyja burdak nguna-jerrma, ngu-jeka, an-ngaypa nyanyapa apa nyirri-ni, nuwurra nguna-bawa, ngu-jurnumba?” \p \v 22 Wurra Jesus a-wena, “Nguna-jurrjurrma ngaypa. Wurra an-gugaliya a-juwiya a-workiya bawa burrwa aburr-werranga gala wanngu aburr-ni; birripa abu-jurnumba barra.” \s1 Jesus Gu-jobujobuna Barlmarrk Rrapa Bartpa \r (Mark 4:35-41; Luk 8:22-25) \p \v 23 Ganapiya, lika Jesus a-gortkurrchinga mu-michiyang aburr-yigipa jawina aburr-nirra, lika aburr-jurrwurra aburr-bamuna wugupa. \v 24 Lika gatiya gugu gojilapa barlmarrk wana gu-bena burrwa, rrapa michiyang birripa mbi-borrwurra jimarna mu-guybun; wurra Jesus nipa a-yu. \v 25 Lika aburr-yigipa jawina aburr-garlmuna, abu-jortkarra, “Bunggawa, a-lay, gunggaja arrburrwa! Gala yapa nguburr-guybun!” \p \v 26 Wurra nipa a-yinanga burrwa, “Awa! Ana-goyburrpa marr nyiburr-balcharra, gun-narda gun-delipa wupa, ya?” Lika nipa a-garlmuna, gu-jobujobuna, lika gatiya gugu warrpam gu-ngochinga barlmarrk rrapa bartpa. \p \v 27 Lika aburr-gata gu-galiya yerrcha gochila aburr-barrjinga. Lika aburr-wengganachichiyana aburr-ni. Minypa aburr-yinanga, “A-lay, an-guna an-guyinmiya ngacha? Minyja bartpa rrapa barlmarrk nipa gu-jobujoburda a-boya, gu-galiyarra nula, ngarla!” \s1 Jesus Wanngu Bijirri-negarra Walkwalk Abirri-dimarra \r (Mark 5:1-20; Luk 8:26-39) \p \v 28 Ganapiya, lika gun-gatiya waypa Jesus a-bena rrawa gu-gapa gu-rrarnba gun-nelangga Gerrara \pn (Gadara)\pn*, nipa a-bena butula abirri-jirrapa gu-galiya yerrcha walkwalk abirri-dimarra. Gu-gurrema gu-ngarnama yi-gata wupa abu-gurrmunga aburr-workiya an-gugaliya a-juwiya a-workiya, gu-gatiya wenga gu-ngarnama bitipa abirri-bena gurda nula Jesus. Minypa bitipa burr-guya abirri-bachirra, rrapa gala ana-nga gun-gata jarlakarr gu-ma a-workiya, wurra aburr-gurkuja butula. \v 29 Gun-gatiya waypa bitipa abirri-bena nula Jesus, warrika abirri-gonyjinga, “Nginyipa ny-jurda Wangarr biy-yika Walkur, an-nga nula nginyipa nyina-bona arrburrwa? Yina ngarla nyirr-yerrnyja barra ngayburrpa gala burdak gun-balmapa gu-nirrarna, ya?” \p \v 30 Rrapa balay ngika jin-murra bigibigi jin-gata jin-bulapalawa m-banga jiny-boya. \v 31 Lika aburr-gata walkwalk yerrcha burr-guya aburr-wena nula Jesus, aburr-yinagata, “Minyja nginyipa nyirr-yerrnyja, ngaw minyja nyirr-jerrma yi-gata bigibigi jin-bulawa jiny-jirra?” \p \v 32 Lika Jesus a-wena burrwa, “Buburr-boy.” Lika birripa aburr-bena gurda, burrbu-bawuna abirri-gata gu-galiya yerrcha, lika aburr-bona yi-gata bigibigi jiny-jirra. Lika jin-gata bigibigi jin-bulapalawa gu-bulgapulga gu-bukula jiny-bupiyana jiny-yurtchinga; jiny-yurtchingapa gu-bugula jiny-juybuna gu-bulgapulga gu-gera. \p \v 33 Rrapa aburr-gata gu-galiya yerrcha jaga aburr-ganana aburr-workiyana jin-gata bigibigi jin-guyinda, birripa aburr-yurtchinga, gu-murna rrawa gubu-ngurrjinga burrwa burr-gurla gun-gata janguny, minypa bigibigi jiny-yinmiyana, rrapa abirri-gata gu-galiya yerrcha walkwalk abirri-dimarra gu-yinmiyana gu-ni butula. \p \v 34 Lika aburr-murra wurra gama gorlk aburr-garlmuna, rrawa wenga aburr-bona, aburr-bena nula Jesus. Rrapa gun-gatiya waypa birripa abi-nana Jesus, lika aburr-ngiwija nula gun-birripa rrawa gun-gata wana gun-bapala nipa barra gu-bawa a-boy. \c 9 \s1 Jesus Wanngu A-negarra An-nyarlkuch \r (Mark 2:1-12; Luk 5:17-26) \p \v 1 Gun-gatiya lika Jesus a-gortkurrchinga mu-michiyang, lika a-jekarra gu-gapa gu-rrarnba gu-yigipa gu-rrawa. \v 2 Lika warrika abu-ganyja gurda nula an-nyarlkuch an-gata mu-yigipa mu-garrung a-yu. Rrapa gun-gatiya waypa Jesus gu-nana burrwa minypa birripa burr-guya marr aburr-balcha nula aburr-ni, lika nipa a-wena nula an-nyarlkuch, “A-lay, walkur, ganapa gurkuja! Nginyipa werra nyi-negiyana ny-yorkiyana gipa gugu baywarra gu-ni nggula,” a-yinagata nula. \p \v 3 Wurra aburr-werranga aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega, birripa bama aburr-jirra wupa gubu-borrwurra aburr-ni, “An-guna an-gugaliya a-weya a-nirra, wana a-negiya a-nirra nula Wangarr, ngarla!” \p \v 4 Wurra Jesus gu-nana burrwa gun-gata birripa gubu-borrwurra nula, lika nipa a-wena burrwa, “An-nga nula gun-nerra gun-guyinda ana-goyburrpa nyibu-borrwuja nyiburr-nirra wuparnana nyiburr-ngurrnga? \v 5 Wurra gun-nga gun-guna jimarna ana-goyburrpa bama nyiburr-yinaga gun-derta apula rraka ngaypa ngu-yirda nula an-guna? Minyja ngu-yinda nula, ‘Nginyipa werra nyi-negiyana ny-yorkiyana gipa gugu baywarra gu-ni nggula,’ gu-gurda ngacha, ya, wurra minyja ngu-yinda nula, ‘Garlma, jarlabiya’? \v 6 Wurra ngaypa arr-gurdagurdarra barra minypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya ganyjarr gu-rrimanga gun-guniya rrawa nipa barra baywarra gu-nega ana-gorrburrwa gun-nerra nyibi-rrimarra.” Lika a-wena nula an-nyarlkuch, “Garlma, jinyja! Mun-nginyipa garrung ma, lika bamiya boy rrawa!” \v 7 Lika nipa an-gata an-gugaliya a-garlmuna, lika garrung mu-menga, a-bamiyana a-bona rrawa. \v 8 Rrapa gun-gatiya waypa aburr-jaranga aburr-gata abi-nana, lika gochila aburr-barrjinga, rrapa Wangarr abu-burrmaymbuna ngardawa minypa nipa burr-wuna gu-galiya yerrcha gu-gata ngacha ganyjarr. \s1 Jesus A-gonyjinga Nula Metiyu (Matthew) \r (Mark 2:13-17; Luk 5:27-32) \p \v 9 Jesus gu-bawuna gun-gata rrawa, lika a-bamuna, a-nana an-gugaliya an-nelangga Metiyu \pn (Matthew)\pn* gatiya gu-birlapirla nipa a-ni a-workiyana rrapa jama a-ji. Nipa an-mujama nula gapman \pn (government)\pn* rrupiya mu-menga nula a-workiyana, gu-galiya yerrcha burr-gaypuna. Wurra Jesus a-wena nula, “Guwa! Nguna-jurrjurrma.” Lika nipa Metiyu a-garlmuna, lika a-jurrjurrmurra Jesus. \p \v 10 Gu-gata wenga Jesus rrapa aburr-yigipa jawina balaja mbi-barra aburr-ni gun-gata Metiyu gun-nika rrawa, rrapa aburr-werranga aburr-bona gurda, aburr-mulpiyana burrwa, wugupa mbi-barra aburr-ni. Minypa aburr-jaranga aburr-gata aburr-mujama nula gapman rrupiya mbi-menga nula aburr-workiyana, gu-galiya yerrcha burrbu-gaypuna, rrapa mola aburr-werranga aburr-gata aburr-werra burr-guta, birripa wugupa nula Jesus mbi-barra aburr-ni. \v 11 Rrapa gun-narda waypa Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha aburr-gata gubi-nana, lika burrbu-wengganana aburr-ni Jesus burr-yika jawina, aburr-yinanga burrwa, “An-nga nula an-goyburrpa bunggawa wugupa burrwa aburr-guna mbi-banga aburr-nirra? Wurra aburr-guna birripa aburr-mujama nula gapman rrupiya mbi-mangga nula aburr-workiya minypa wurra gama gorlk burrbu-gaypurda, ngarla! Rrapa aburr-werranga aburr-guna birripa burr-guta aburr-werra!”\x + \xo 9:11 \xt Luk 15:1-2\x* \p \v 12 Wurra gun-narda Jesus a-galiyana burrwa aburr-wena, lika nipa gu-ngurrjinga burrwa, “Gu-galiya yerrcha aburr-gata aburr-mola, birripa gala jal aburr-ni an-buburda barra bin-dima; wurra aburr-gata aburr-yorrpurda birripa wupa jarra. \v 13 Buburr-boy, marn․gi buburr-ni gun-nga meyali gun-gata janguny mu-jurra gu-yurra, gu-yinaga, ‘Ngaypa jal ngu-nirra jimarna ana-goyburrpa burr-guya nyiburr-mola nyiburr-nirrarna burrwa gu-galiya yerrcha; wurra ngaypa gala jal ngu-ni gun-gata minypa minyjak jin-guyinda nyibu-burnda nyiburr-workiya rrapa nyibi-yalpurda apula.’ Minyja bubu-borrwa: ngaypa gala nguna-boyarna burrwa aburr-gata minypa jechinuwa aburr-nirra; wurra jarra ngaypa nguna-bona burrwa aburr-gata aburr-werra birripa barra gun-nerra gubu-bawa.”\x + \xo 9:13 \xt Metiyu 12:7; Hosea 6:6\x* \s1 Minypa Balaja Mbi-bawuja Aburr-workiya Rrapa Wangarr Abu-wengganacha \r (Mark 2:18-22; Luk 5:33-39) \p \v 14 Lika Jon an-gata bama burr-gurragaja a-workiyana, nipa aburr-yigipa jawina aburr-bona gurda nula Jesus rrapa abu-wengganana, “A-lay, an-nga nula ngayburrpa nyiburr-guna rrapa Berachi yerrcha burr-guta wolawola balaja nyibu-bawuja nyiburr-workiya minypa gun-ngayburrpa gun-guwarr, wurra aburr-nginyipa jawina gala balaja mbi-bawa aburr-workiya?” Aburr-yinagata aburr-wena nula. \p \v 15 Lika Jesus gu-ngurrjinga burrwa, a-yinanga, “Gun-narda ana-goyburrpa ngunabu-wengganana, wurra marrka bubu-borrwa gun-guna gun-maywapa ranginy barra marn․gi nyiburr-ni: Minypa an-ngardapa gochila a-rranapa nipa jiny-ma barra jin-nigipa gama, rrapa gatiya waypa aburr-yigipa jawina aburr-mulpiya nula balaja barra mbi-bay rrapa aburr-worlworlcha burrinyjula, birripa gala aburr-yinmiya wargugu aburr-ni; jarra nipa an-gata burdak wugupa burrwa. Wurra barrwa guna-bamburda aburr-werranga burrbu-gaypa barra, lika abu-ga barra aburr-boy. Gun-gatiya jarra minypa aburr-yigipa jawina balaja mbi-bawa barra. \p \v 16 “Rrapa minypa ana-goyburrpa nyibu-ngurrjinga apula gun-goyburrpa gun-guwarr, jarra ngaypa minypa nguna-ganyja ana-gorrburrwa gun-geka janguny. Rrapa gun-narda nula marrka bubu-borrwa gun-maywapa ranginy minypa gun-guna: Minyja mun-delipa mun-gata mirikal mun-maywa m-barrja rrapa ay-birlpa, wurra gala arr-yinmiya mu-geka mu-guyinda ay-birlpa mun-gata mun-maywa. Gala yapa jurdach ay-wepa rrapa mun-gata mun-geka mu-ngoyurra ay-barnjinga galapa mun-delipa mu-ningin m-bamun, rrapa mun-gata ay-birlpana mu-garlmapa wana mun-babalapa m-barrjin. \p \v 17 “Rrapa barrwa gun-maywapa minypa an-gugaliya an-gata wayin \pn (wine)\pn* mu-jarlapurda a-workiya: Nipa mun-girra mu-mangga, lika ji-maliyarra ji-guyinda mu-jerrjerrjinga a-workiya yi-gata wupa, wurra nipa gala a-yinmiya jin-gata jin-maywa ji-guyinda mu-jerrjerrja, mu-ngoyurra jinyu-derichinga. Wurra mun-girra m-bongbongja rrapa wana mu-ni, galapa jin-gata jin-maliyarra jiny-birljin minypa mun-gata mun-girra m-boga mu-jingin rrapa jin-gata jin-maliyarra gun-nyagara gu-ningin. Wurra jarra mun-geka wayin mbi-jerrjerrjinga aburr-workiya ji-maliyarra ji-guyinda ji-geka, lika wayin mun-gata mun-molamola mu-ni barra rrapa jin-maliyarra jin-molamola jinyu-ni barra burr-guta.” \s1 Jesus Wanngu Bijirrinyu-negarra Jayrach (Jairus) Jin-nika Jin-walkurpa Rrapa Jin-nerranga Jin-gata Gipa Jemberr Gun-jaranga Jiny-yorrpuna Jiny-yu \r (Mark 5:21-43; Luk 8:40-56) \p \v 18 Gun-gatiya Jesus a-wena a-ni, an-ngardapa an-gugaliya an-gata jaga a-ganaja a-workiya gun-gata bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, nipa ana-bona, ana-menama gu-rrana nula Jesus, a-yinanga nula, “Jin-ngaypa walkur jin-guna waya gun-nyagara gu-ni, wurra guwa, arr-boy barra n-dima, barra nipa wanngu jinyu-ni.” \p \v 19 Lika Jesus a-garlmuna, nipa rrapa aburr-yigipa jawina wugupa abu-jurrjurrmurra aburr-bamuna an-gata gun-nigipa rrawa. \p \v 20 Wurra jin-ngardapa gama jin-gata jiny-jortchinga jiny-yorkiyana gun-gatiya nipa jiny-yorrpuna jiny-yu gun-bulawa jemberr minypa 12, nipa ana-jonama jina-bamuna nula Jesus, lika mirikal murna mu-jirra mu-rrimarra nula. \v 21 Ngardawa nipa bama jiny-yinanga, “Minyja ngaypa ngu-rrima nula mirikal barra ngaypa ng-gaypa barlmarrk, lika ngu-molamiya.” \p \v 22 Gun-gatiya gugu Jesus a-ngukurdanyjiyana, jinyu-nana, lika a-wena achila, “Nginyipa ny-jurdiya, walkur, ganapa gurkuja. Wurra nginyipa ngardawa marr ny-balcha apula, lika nginyipa ny-molamiyana.” A-yinagata a-wena achila, ganapiya, lika jinyu-derichinga mu-ngoyurra jiny-jortchinga jiny-ji. \p \v 23 Ganapiya, lika nuwurra waypa Jesus a-bena an-gata jaga an-gugana gun-nika rrawa, nipa burr-nana wupa gu-bala aburr-japarndiyana aburr-ni, rrapa minypa wurra gama gorlk gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-bamuna aburr-rruwujana. \v 24 Lika nipa a-wena burrwa, “Buburr-bengga buburr-yurtcha! Jin-guna delipa gala jiny-juwiyarna, wurra nipa jarra jiny-yurra.” Lika birripa aburr-gurdachinga nula. \v 25 Wurra gun-gata waypa nipa burr-yerrnyjinga, lika gu-gatiya wenga a-barrngumurra wupa gu-ngarnama nipa delipa jiny-juwuna jiny-yunya gatiya. Lika murna jiny-jirra jin-dimarra, lika nipa jiny-jarlmuna. \v 26 Rrapa janguny gun-gata gu-barrjekarra gu-gata gu-rrawa gu-jirra gu-boya aburr-galiyana. \s1 Jesus Bijirri-dimarra Abirri-jirrapa Gu-galiya Yerrcha Abirri-gapula Mipila Abirri-jirra \p \v 27 Lika Jesus gu-bawuna a-bona gun-gata rrawa, lika a-bamuna, rrapa abirri-jirrapa gu-galiya yerrcha abirri-gapula mipila abirri-jirra bitipa abirri-garlmuna, abirri-jurrjurrmurra abirri-bamuna. Abirri-gonyjinga abirri-ni, “A-lay, gunggaja atila, a-lay, ny-junarda nipa Daybit \pn (David)\pn* murna biy-wuna arrburrwa.” \p \v 28 Rrapa nuwurra waypa Jesus a-bena rrawa rrapa a-barrngumurra wupa gu-bala, lika bitipa abirri-gata abirri-gapula abirri-barrngumurra rrapa abirri-bona gurda nula. Lika Jesus bijirri-wengganana, “Ana-gotipa marr nyirri-balcharra apula, ya, ngaypa barra ajirri-dima?” \p “Ngaw, Bunggawa!” bitipa abirri-yinagata. \p \v 29 Lika Jesus bijirri-dimarra mipila abirri-jirra, lika a-wena, “Ganapiya. Gu-yirda barra gu-ni minypa ana-gotipa marr nyirri-balcharra apula.” \v 30 Lika abirri-molamiyana, mun-barra gugu abirri-ganana. Lika Jesus burr-guya a-wena butula, a-yinagata, “Gun-narda gala barra nyirri-wengga burrwa wurra gama gorlk minypa geka ajirri-jarlapuna.” \p \v 31 Wurra bitipa abirri-bona, gubirri-ngurrjinga abirri-bona, lika janguny gu-barrjekarra nula Jesus, lika aburr-galiyana gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya. \p \v 32 Wurra gun-gatiya waypa bitipa abirri-bona, aburr-werranga gugu abu-ganyja gurda nula Jesus an-ngardapa an-nganamukmuk gala a-yinmiya a-wengga, ngardawa walkwalk a-rrimanga. \v 33 Lika gatiya waypa walkwalk a-yerrnyjinga nula, nipa gugu an-gugaliya a-wena. Rrapa wurra gama gorlk aburr-gata gochila aburr-barrjinga, aburr-yinanga, “Gu-gurda ngacha ngayburrpa gala ngubi-nacharna nguburr-workiyarna nguburr-gunaga Yichrayal \pn (Israel)\pn* nguburr-bapurr!” \p \v 34 Wurra Berachi yerrcha aburr-gata aburr-bachirra nula Jesus, birripa aburr-wena, “Ngika, wurra an-gata minypa walkwalk yerrcha burr-ganyja a-workiya, nipa jarra a-wuna ganyjarr, an-guna burr-yerrnyjinga a-workiya walkwalk an-guyinda.”\x + \xo 9:34 \xt Metiyu 10:25; 12:24; Mark 3:22; Luk 11:15\x* \s1 Aburr-yinmiyapa Gala Aburr-jaranga Aburr-mujama \p \v 35 Jesus mu-nguy a-bamuna gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya gu-delipa rrapa wana. Minypa bala gu-jirra gu-boya Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, nipa gu-gata gu-bala a-barrngumurra, a-bena burrwa a-workiyana, rrapa janguny marn․gi burr-negarra a-ni. Nipa gu-ngurrjinga burrwa a-workiyana gun-molamola janguny, minypa gun-nardiya gugu rum gun-gata waykin wenga. Rrapa nipa bin-dimarra, aburr-molamiyana gu-galiya yerrcha gu-gata gu-derda birripa gubi-rrimarra, minypa ngoyurra gun-derta burr-guta.\x + \xo 9:35 \xt Metiyu 4:23; Mark 1:39; Luk 4:44\x* \v 36 Rrapa gatiya waypa burr-nana aburr-murra wurra gama gorlk, nipa a-worijinga burrwa, ngardawa birripa aburr-werra aburr-ni minypa jin-maywapa jip jin-guyinda jin-gata gala ana-nga jaga a-gana achila a-workiya.\x + \xo 9:36 \xt Numbers 27:17; 1 Kings 22:17; 2 Chronicles 18:16; Ezekiel 34:5; Zechariah 10:2; Mark 6:34\x* \v 37 Minypa nipa a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, a-yinanga burrwa, “Aburr-gata wurra gama gorlk, birripa minypa mun-maywapa balaja mun-murra mu-jinyjarra mun-mola, wurra aburr-yinpa gala aburr-jaranga aburr-mujama rraka mbi-ma. \v 38 Wurra bubu-wenggana Bunggawa mu-gata nula balaja, barra nipa burr-jerrma aburr-mujama, birripa barra aburr-boy, mbi-ma nula mun-nigipa mun-gata gipa mu-molamiyana.” Jesus a-yinagata a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, [minypa gun-narda ngika balaja mu-ngurrjinga, wurra jarra gu-galiya yerrcha nuluwa Wangarr.]\x + \xo 9:38 \xt Luk 10:2\x* \c 10 \s1 Jesus Burr-yika 12 Gu-galiya Yerrcha \r (Mark 3:13-19; Luk 6:12-16) \p \v 1 Jesus a-gonyjinga burrwa aburr-yigipa gu-galiya yerrcha aburr-gata arr-jirrapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 12, lika nipa burr-wuna ganyjarr birripa barra abi-yerrnyja burrwa wurra gama gorlk walkwalk an-guyinda, rrapa mola burrbi-rrima, aburr-molamiya gu-gata gu-derda birripa gubi-rrimarra minypa ngoyurra gun-derta burr-guta. \v 2 Minypa Jesus burr-yika aburr-mujama arr-jirrapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa aburr-gunaga aburr-welangga: Minypa mu-ngoyurra a-jirra Jayman \pn (Simon)\pn* an-gata an-nelangga abu-ngurrjinga aburr-workiya Birta \pn (Peter)\pn*, barrwa an-nigipa worlapa niya Andru \pn (Andrew)\pn*; rrapa mola Jeymch \pn (James)\pn* rrapa an-nigipa worlapa niya Jon \pn (John)\pn* abirri-gata Jebadi \pn (Zebedee)\pn* bijirri-yika walkurpa yerrcha; \v 3 rrapa mola Bilip \pn (Philip)\pn*, Bartólamiyu \pn (Bartholomew)\pn*, Domach \pn (Thomas)\pn*, rrapa Metiyu \pn (Matthew)\pn* an-gata an-mujama nula gapman rrupiya mu-mangga nula a-workiya, gu-galiya yerrcha burr-gaypurda; rrapa Jeymch an-gata Alpiyach \pn (Alphaeus)\pn* an-nika walkur; rrapa mola Jerriyich \pn (Thaddaeus)\pn*, \v 4 rrapa Jayman an-gata burr-guya gu-borrwurra rrawa; rrapa Jurrach Yichkériyat \pn (Judas Iscariot)\pn* an-gata jurdach aburr-bachirra murna burr-wuna Jesus. \s1 Jesus Gu-jarlapuna A-wena — Burr-jerrma Barra \r (Mark 6:7-13; Luk 9:1-6) \p \v 5 Aburr-gurdiya wupa Jesus burr-yika 12 gu-galiya yerrcha nipa burr-jerrmarra. Minypa nipa gu-jarlapuna a-wena burrwa, “Gala barra nyiburr-boy gun-gata rrawa Jentayl \pn (Gentile)\pn* aburr-bapurr aburr-nirra o Jimériya \pn (Samaria)\pn* rrawa gu-jirra gu-boya. \v 6 Wurra Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr buburr-boy burrwa, aburr-gatiya minypa jin-maywapa jin-gumurna jip jinyu-lijiwarriyana. \v 7 Buburr-boy, buburr-wengga burrwa gun-birripa rrawa gu-jirra gu-boya, buburr-yinda burrwa, ‘Gun-guniya gugu yi-gurrepa gu-jirra gu-boya rum gun-gata waykin wenga.’ \v 8 Burrbi-rrima aburr-gurderdakurderda, rrapa burrbu-jarrkarra mu-ngoyurra aburr-juwuna. Burrbi-rrima aburr-gata aburr-jeja aburr-ngolkuja, minypa gun-guburlububurluja gubi-rrimanga, rrapa walkwalk an-guyinda bubi-yerrnyja burrwa wurra gama gorlk. Minypa ana-goyburrpa ganyjarr nyibu-menga burr-rrupiya ngika, buburr-yirda buburr-gunggaja burrwa wurra gama gorlk; gala barra rrupiya nyiburr-ngiwija burrwa. \v 9 Rrapa mola gala barra rrupiya nyibu-barrba, nyibu-ga, minypa goldan rrapa jilpa \pn (silver)\pn* rrapa mun-delipa mun-guyinda; wurra bubu-bawa. \v 10 Gala barra nyibu-borrwa gun-gata minypa gu-baykarda nyiburr-boy barra. Gala barra burlupurr nyiburr-birringgiya rrapa nyibu-barrba gun-nga. Gala barra nyibu-ga mola mun-nerranga mun-gumirrka rrapa mola gun-nerranga nyiburr-barrngumiya nyiburr-workiya rrepara nyiburr-jirra, rrapa minypa gun-gugarlakarlaja gun-jong. Ngardawa an-mujama an-guyinda wurra gama gorlk barra abu-wu aburr-workiya mun-nga mun-gata nipa jal a-nirra.\x + \xo 10:10 \xt 1 Gorint 9:14; 1 Dimati 5:18\x* \p \v 11 “Minypa ana-goyburrpa nyiburr-bengga gun-gata gu-murna rrawa, gatiya nyiburr-wechawecha barra ana-nga an-mola gu-yigipa gu-rrawa barra nyiburr-ni, lika gatiya barra nyiburr-ni, nuwurra gun-gata gu-murna rrawa nyibu-bawa. \v 12 Rrapa gun-gatiya waypa ana-goyburrpa nyiburr-bengga burrwa nyiburr-workiya gu-birripa gu-rrawa, gun-molamola buburr-wengga burrwa buburr-workiya minypa Wangarr barra wugupa burrwa. \v 13 Barra minyja gu-galiya yerrcha gun-gata rrawa aburr-gonyja gurda ana-gorrburrwa, birripa aburr-yirdapa barra minypa ana-goyburrpa nyiburr-wena; aburr-molamola aburr-nipa barra aburr-workiya, gala barra minypa gun-nga gubu-borrwa aburr-ni. Wurra minyja gala aburr-gonyja gurda ana-gorrburrwa, ganapiya, gun-gata nyiburr-wena burrwa gun-molamola, gun-narda gu-ngukiya barra rrapa minypa guna-jeka barra ana-gorrburrwa. \v 14 Rrapa minyja aburr-nga aburr-gata gala aburr-gonyja gurda ana-gorrburrwa rrapa gala aburr-galiya ana-gorrburrwa janguny, lika bubu-bawa gun-gata rrawa, rrapa rrawa gu-gera lika gatiya buburr-wepiya rrepara nyiburr-jirra baluk gu-gata gu-yika gu-rrawa.\x + \xo 10:14 \xt Jama Aburr-ji 13:51\x* \v 15 Ngardawa ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Jurdach guna-bamburda Wangarr barra burr-mari a-wengga, birripa gu-gata burr-yika gu-rrawa burr-guya gun-nerra gu-ni barra burrwa; aburr-gata mu-ngoyurra aburr-ni rrawa Jorram \pn (Sodom)\pn* rrapa Gumóra \pn (Gomorrah)\pn*, birripa marr gu-yinda barra gun-nerra gu-ni burrwa!\x + \xo 10:15 \xt Luk 10:4-12\x* \x + \xo 10:15 \xt Metiyu 11:24; Genesis 19:24-28\x* \s1 Werra Gun-gunega Gun-gubu \r (Mark 13:9-13; Luk 21:12-17) \p \v 16 “Buburr-galiya apula! Ngaypa arr-jerrma barra ana-goyburrpa minypa jin-maywapa jin-gumurna jip, wurpa lika ngaypa arr-jerrma barra minypa gun-maywapa ranginy rrawa an-muworduk a-rrigirrgnga a-workiya. Buburr-jarlapiya minypa gun-maywapa nguymbula a-jarlapiya a-boya a-workiya; wurra nyiburr-dor buburr-ni buburr-workiya minypa jin-maywapa mukumul jin-guyinda gala gun-nga gun-nerra gu-rrima jiny-yorkiya.\x + \xo 10:16 \xt Luk 10:3\x* \v 17 Gu-galiya yerrcha buburr-jarlapiya burrwa. Ngardawa aburr-werranga aburr-gata aburr-bachirramiya barra ana-gorrburrwa, nyirrbi-rrima barra, nyirrbu-ga barra, nyirrbu-barnja barra Ju yerrcha ganychila \pn (councillor)\pn* birripa aburr-yinmiya barra aburr-wengga. Rrapa gata gu-bala gu-jirra gu-boya Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, birripa nyirrbu-jurrburaykujama barra ana-goyburrpa. \v 18 Ngardawa ana-goyburrpa nyiburr-ngaypa jawina, birripa barrwa nyirrbi-rrima barra, nyirrbu-ga barra, nyirrbu-barnja gapman an-guyinda a-yinmiya barra a-wengga an-mumurna an-guyinda burr-guta. Wurra jarra ana-goyburrpa barra ngaypa ngunabu-ngurrja barra burrwa aburr-gata bunggawa yerrcha. Gu-gurda ngacha minypa bunggawa an-guyinda rrapa mola Jentayl yerrcha aburr-galiya barra gun-guna gun-molamola janguny. \v 19 Gatiya waypa birripa nyirrbu-ga aburr-bamba aburr-gata aburr-yinmiya barra aburr-wengga, gala barra nyibu-borrwa nyiburr-ni ana-goyburrpa nyiburr-yinmiya barra nyiburr-wengga. Wurra gatiya gugu Wangarr nyirr-wu barra gun-gata gun-nga ana-goyburrpa barra nyiburr-wengga. \v 20 Minypa gun-gata ana-goyburrpa nyiburr-wengga barra ngardawa ana-goyburrpa wupa nyanma ngika, wurra Nyanyapa Arrku An-mawunga nipa wupa nyanma jarra.\x + \xo 10:20 \xt Mark 13:9-11; Luk 12:11-12; 21:12-15\x* \p \v 21 “Rrapa gu-galiya yerrcha burrbi-rrima barra aburr-workiya aburr-birripa worlapa burra yerrcha, ngarla, rrapa burrbu-barnja barra aburr-workiya barra aburr-juwa. Rrapa nyanyapa burra yerrcha aburr-yirda barra burrwa aburr-birripa gu-ngarda yerrcha. Rrapa delipa yerrcha aburr-garlma barra, aburr-bachirramiya barra burrwa aburr-birripa nyanyapa burra yerrcha rrapa mampa burra yerrcha, lika burrbu-barnja barra aburr-workiya barra aburr-juwa.\x + \xo 10:21 \xt Mark 13:12; Luk 21:16\x* \v 22 Rrapa aburr-jaranga gu-galiya yerrcha aburr-bachirramiya barra ana-gorrburrwa aburr-workiya ngardawa minypa ana-goyburrpa nyiburr-ngaypa. Wurra ny-yinga ny-jata minyja gala ny-jeka, wurra minypa ny-jinyjapa barra ny-yorkiya, nuwurra nginyipa jurdach wanngu nyi-ni barra.\x + \xo 10:22 \xt Metiyu 24:9,13; Mark 13:13; Luk 21:17\x* \v 23 Minyja birripa werra nyirrbu-bu gu-ngardapa gu-rrawa, wurra buburr-lijiwarriya burrwa, buburr-boy gu-werranga gu-rrawa. Ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Gun-gata ana-goyurra gugu gala barra nyibu-wuleba gun-goyburrpa jama gun-guna rrawa gu-jirra gu-boya Yichrayal, wurra ni-gugu an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-jeka barra. \p \v 24 “An-gugaliya ana-nga an-gata marn․gi a-nirra a-bamburda, nipa gala a-yinmiya a-beyba an-nigipa marn․gi a-nenga a-workiya. Rrapa an-mujama an-guyinda nipa gala a-yinmiya a-beyba an-nigipa bunggawa.\x + \xo 10:24 \xt Luk 6:40; Jon 13:16; 15:20\x* \v 25 Wurra an-gugaliya minyja nipa a-ni minypa an-nigipa marn․gi a-nenga a-workiya rrapa minypa an-nigipa bunggawa a-nirra, an-gata an-gugaliya gala barra barrwa gun-nga nipa jal a-ni. Gu-gurda ngacha minypa ngaypa ng-gunaga mu-ngoyurra ngu-jirra ana-gorrburrwa birripa ngunabu-yopuna, jimarna bama aburr-yinanga ngaypa Biyíljabap \pn (Beelzebub)\pn* an-gata gun-nerra an-gurrimapa; rrapa ana-goyburrpa nyiburr-gurda nyiburr-ngaypa gu-galiya yerrcha, birripa mu-nguy burr-guya gun-nerra aburr-wengga barra ana-gorrburrwa.\x + \xo 10:25 \xt Metiyu 9:34; 12:24; Mark 3:22; Luk 11:15\x* \s1 Ana-nga Barra Arr-gurkuja Nula \r (Luk 12:2-7) \p \v 26 “Wurra ana-goyburrpa gala barra nyiburr-gurkuja burrwa gu-galiya yerrcha. Wurra gun-nga gun-gata gu-yilkakiya gu-yurra, burraya gu-garlma barra yarlanga gu-yu. Rrapa gun-nga gun-jaranga yongun gu-yurra, burraya aburr-jaranga marn․gi aburr-ni barra gun-gata.\x + \xo 10:26 \xt Mark 4:22; Luk 8:17\x* \v 27 Gun-guniya ana-munya gu-nirra gun-nga gun-guna ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa ngu-nirra, nuwurra waypa rrengarrenga gu-ni, ana-goyburrpa barra nyibu-ngurrja burrwa wurra gama gorlk. Minypa gun-nga ana-goyburrpa nyiburr-galiyarra ngaypa yongun ngu-weya ana-gorrburrwa ngu-nirra, nuwurra jurdach ana-goyburrpa barra nyiburr-jabarrcha nyiburr-ji rrawa. \v 28 Gala barra nyiburr-gurkuja burrwa aburr-gata minypa nyiburr-burral wupa nyirrbu-bun rrapa gala aburr-yinmiya nyiburr-ngurrnga nyirrbu-bu. Wurra jarra buburr-gurkuja nula nipa wupa an-ngardapa Wangarr an-gata ganyjarr gu-rrimanga an-gugaliya a-bu yi-gata gu-bol, minypa an-burral an-ngurrnga burr-guta. \v 29 Minyja bubu-borrwa jin-delipa burdacha jin-guyinda ana-goyburrpa wolawola bayim nyiburr-nirra nyiburr-workiya. Minypa nyibu-barnjinga nyiburr-workiya mun-ngardapa wupa mun-delipa rrupiya rrapa nyibu-mangga nyiburr-workiya abirriny-jirrapa jin-gata burdacha. Wurra wuriya gala rrupiya wana achila jin-gata, wurra gala jin-ngardapa jiny-bungga jiny-yorkiya gu-jel, wurra minyja gun-narda Nyanyapa arrku gu-borrwurra achila. \v 30 Rrapa ana-goyburrpa nipa Nyanyapa arrku marn․gi ana-gorrburrwa gun-bulapalawa, gun-gata burr-guta minypa mun-gata mejimija nyiburr-bama mu-yinmiyapa nyibi-rrimanga. Gu-gurda ngacha minypa nipa burr-guya nyirr-borrwuja a-workiya rrapa gurrurta gu-rrimanga ana-gorrburrwa. \v 31 Ganapiya, lika gala barra nyiburr-gurkuja. Wurra minypa jin-gata jin-delipa burdacha nipa Nyanyapa arrku jal a-nirra achila, ana-goyburrpa jarra nipa burr-guya jal a-nirra ana-gorrburrwa. \s1 Arr-malcha Nula Christ Rrapa Ngika Ay-romyerrnyja \r (Luk 12:8-9) \p \v 32 “Minyja ana-nga gala a-jordajiya, wurra minypa a-wengga gatiya gu-galiya yerrcha aburr-galiyarra nula aburr-nirra minypa nipa an-gata an-ngaypa jawina, an-narda an-gugaliya ngaypa ngu-yirda barra ngu-ngurrja yi-gata waykin an-ngaypa Nyanyapa apa a-nirrapa. Minypa ngu-yinda barra, ‘An-guna an-ngaypa jawina.’ \v 33 Wurra minyja ana-nga an-gata ngoyurra a-yerryerrmiya apula gatiya minypa gu-galiya yerrcha aburr-nirra, ngaypa barra ngoyurra ngu-yerryerrmiya nula an-gata an-gugaliya yi-gata waykin an-ngaypa Nyanyapa apa a-nirrapa.\x + \xo 10:33 \xt 2 Dimati 2:12\x* \s1 Magaya Gun-guni Ngika — Wurra Jarra Minypa An-gata Barrang Mari Nula \r (Luk 12:51-53; 14:26-27; Mark 9:41) \p \v 34 “Gala barra nyibu-borrwa gun-gata ngaypa nguna-bona, jimarna magaya gun-guni nguna-ganyja gun-guna rrawa. Wurra gurda nula ngaypa gala nguna-boyarna. Jarra ngaypa nguna-bona, barrang minypa nguna-ganyja mari nula. \v 35 Ngaypa nguna-bona barra arr-ngorrkornda. Minypa walkurpa yerrcha aburr-bachirramiya barra burrwa nyanyapa burra yerrcha, rrapa aburr-jawapa burra yerrcha aburr-bachirramiya barra burrwa mampa burra yerrcha, rrapa jaburpa burra yerrcha aburr-bachirramiya barra burrwa jongok burrbi-nenga. \v 36 Minypa an-gugaliya aburr-yigipa aburr-bachirra nula aburr-gatiya, ngarla, gu-yigipa gu-rrawa.\x + \xo 10:36 \xt Micah 7:6\x* \p \v 37 “Ana-nga an-gata burr-guya jal a-nirra nula an-nigipa nyanyapa niya rrapa mampa niya, wurra jarra marr a-yinaga jal a-nirra apula ngaypa, an-gata an-gugaliya gala an-molamola rraka an-ngaypa jawina a-ni. Ana-nga an-gata burr-guya jal a-nirra nula an-nigipa an-walkurpa rrapa jin-nigipa jin-walkurpa, wurra jarra marr a-yinaga jal a-nirra apula ngaypa, an-gata an-gugaliya gala an-molamola rraka an-ngaypa jawina a-ni. \v 38 Ana-nga an-gata nguna-gengamanga a-nirra rrapa gala nguna-jurrjurrma, wurra minypa gu-borrwuja a-workiya gun-derta nipa gu-barripuna, an-gata an-gugaliya gala an-molamola rraka an-ngaypa jawina a-ni.\x + \xo 10:38 \xt Metiyu 16:24; Mark 8:34; Luk 9:23\x* \v 39 Ana-nga an-gata gala nguna-burdima, jimarna barra wanngu a-negiya, an-gata an-gugaliya jarra gun-nyagara gu-ni barra. Wurra ana-nga minyja aburr-werranga abu-bu, a-juwa minypa nipa an-ngaypa, an-gata an-gugaliya nipa jarra wanngu a-nipa barra a-workiya.\x + \xo 10:39 \xt Metiyu 16:25; Mark 8:35; Luk 9:24; 17:33; Jon 12:25\x* \p \v 40 “Ana-nga an-gata ana-gonyja ana-gorrburrwa nyiburr-gurda nyiburr-ngaypa jawina, gun-narda minypa an-gata an-gugaliya ana-gonyjinga apula ngaypa; rrapa ana-nga ana-gonyjinga apula ngaypa, gun-narda minypa nipa ana-gonyjinga nula nipa nguna-jerrmarrapa.\x + \xo 10:40 \xt Mark 9:37; Luk 9:48; 10:16; Jon 13:20\x* \v 41 Ana-nga an-gata ana-gonyja nula Wangarr an-nika an-mujaruk ngunyuna an-guyinda ngardawa gun-narda gu-borrwurra nula, an-gata an-gugaliya burraya Wangarr a-wu barra gun-molamola gun-nigipa gun-maywapa minypa an-gata an-nigipa an-mujaruk ngunyuna an-guyinda gu-ma barra. Rrapa ana-nga an-gata ana-gonyja nula an-gugaliya jechinuwa a-nirra a-workiya ngardawa gun-narda gu-borrwurra nula, an-gata an-gugaliya burraya Wangarr a-wu barra gun-molamola gun-nigipa gun-maywapa minypa an-gata an-jechinuwa gu-ma barra. \v 42 Minyjiya. Nyiburr-guna nyiburr-ngaypa jawina ny-yinga ny-jata ny-yelangga n-delipa nyi-nirra, wurra minyja ana-werranga biy-wu bugula mern, waygaji gun-nga, ngardawa nipa gu-borrwurra nggula minypa nginyipa ny-nyaypa, an-gata an-gugaliya nipa Wangarr ana-nyala a-wu barra gun-molamola gun-nigipa minypa gun-gata nipa an-mola a-ni nggula.” \c 11 \s1 Jon Bijirri-jerrmarra Gurda Nula Jesus Abirri-jirrapa Abirri-mujaruk \r (Luk 7:18-35) \p \v 1 Ganapiya, lika gun-gatiya waypa Jesus gu-wulebana gun-gata nipa gu-jarlapuna a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, lika gu-bawuna a-bona gun-gata rrawa. Lika ay-bamuna, gatiya rrawa gu-jirra gu-boya nipa marn․gi burr-negarra a-bona janguny, rrapa gelama gelama burr-barra a-ni. \p \v 2 Rrapa Jon an-gata bama an-gugurraga gatiya wupa nipa brichina \pn (prisoner)\pn* a-ni, nipa waypa a-galiyana minypa Christ a-yinmiyana jama a-ji a-workiyana, lika nipa bijirri-jerrmarra nula abirri-yigipa jawina abirri-mujaruk. \v 3 Bitipa abirri-wena nula Jesus, “Ny-jurdiya nginyipa nyina-garlmuna arrburrwa nyi-gujerrjerrjiya, wurra waygaji an-nerranga barra nyiburr-gana nula nyiburr-ni, ya?” Abirri-yinagata. \p \v 4 Lika Jesus a-wena butula, “Ana-gotipa birri-boy, birri-ngurrja nula Jon minypa geka nyirri-galiyana rrapa nyirri-nana. \v 5 Minypa gapula aburr-ni barrwa gugu mipila aburr-jirra aburr-ganana, rrapa minypa aburr-burda aburr-guyinda aburr-rrigirrgnga gugu; rrapa aburr-jeja aburr-ngolkuja aburr-ji minypa gun-guburlububurluja gubi-rrimarra, gun-narda gugu gu-bona burrwa; rrapa minypa aburr-gerna aburr-guyinda barrwa aburr-galiyarra, rrapa mu-ngoyurra gun-nyagara gu-ni barrwa aburr-molamiyana, rrapa minypa aburr-welangga aburr-delipa aburr-galiyarra aburr-nirra gun-molamola janguny. Gu-gurda ngacha.\x + \xo 11:5 \xt Isaiah 35:5-6; 61:1\x* \v 6 Rrapa minyja ana-nga an-gata gala nguna-bawa, a-jeka, an-gata an-gugaliya Wangarr ana-nyala a-jalkakaja, nipa an-molamola a-nirra.” \p \v 7 Ganapiya, lika gun-gatiya waypa Jon bijirri-yika jawina burrbu-bawuna abirri-bona, Jesus a-garlmunapa Jon a-ngurrjinga a-ni burrwa wurra gama gorlk aburr-gata. A-yinanga burrwa, “Minypa ana-goyburrpa nyiburr-bona nula nyiburr-workiyana Jon gata gu-werrapa nipa a-ni, an-nga nula nyiburr-bona nula, ya? Wurra ana-goyburrpa jal nyiburr-ni jimarna barra nyibi-na an-gugaliya a-barrjejignga a-workiya minypa mun-maywapa gorrngunya gu-barlmarrk mu-jalanggakaja gu-workiya, ya? \v 8 Wurra gun-narda ngika. Wurra an-nga nula nyiburr-bona nula? Wurra ana-goyburrpa jal nyiburr-ni jimarna barra nyibi-na an-gugaliya mun-molamola mun-guyinda mirikal a-barrngumiya a-workiya, ya? Wurra ngika gun-narda. Wurra aburr-gata mun-molamola aburr-barrngumiya aburr-workiya, birripa jarra bunggawa an-guyinda gun-nika rrawa aburr-nirra aburr-workiya, ngaja, ngarla, ngika minypa gu-werrapa. \v 9 Wurra an-nga nula ana-goyburrpa nyiburr-bona nula Jon? Wurra ngardawa nipa Wangarr an-nika an-mujaruk, ya? Minyjiya, ngarla! Rrapa gun-narda wupa ngardapa ngika, wurra gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: \v 10 Jon an-nardiya mu-jurra a-ngurrjinga minypa Wangarr a-wena, a-yinanga, \q1 ‘Minyja na, an-ngaypa an-mujaruk mu-ngoyurra ngu-jerrma barra nggula \q2 nipa barra nawanawa a-ni nggula jarlakarr.’\x + \xo 11:10 \xt Malachi 3:1\x* \m \v 11 Buburr-galiya apula gun-guna gun-burral: Gun-nardiya rrawa an-gugaliya a-ni a-workiyana, wurra an-gata gala ana-nga wana minypa Jon. Wurra wuriya. Wurra an-gata ana-nga gu-rrimanga apula janguny gun-guna ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa ngu-workiya, an-gata an-gugaliya marrban nipa an-nelangga an-delipa, wurra nipa jarra marr a-yinaga an-delipa, Jon nipa an-delipa. \v 12 Jon mu-namangarta aa gun-guniya burr-guta, aburr-werranga gala jal aburr-ni gun-gata waykin wenga rum. Rrapa aburr-bachirra aburr-guyinda aburr-garlmiya aburr-workiya, jimarn barra burrbu-gaypa Wangarr burr-yika gu-galiya yerrcha gun-gata minypa nipa burr-ganyjarr jama a-jirra burrwa a-nirra. \v 13 Ngardawa janguny gun-gata minypa wola gun-guwarr birripa gubu-ngurrjinga aburr-workiyana Wangarr gun-nika, rrapa joborr gun-gata minypa Wangarr a-wuna arrburrwa Mojich \pn (Moses)\pn*, gu-gata ngacha burr-gurdagurdarrana gu-yu wurra gama gorlk minypa an-gugaliya a-yinmiya barra Wangarr ana-murna a-ni. Gu-yinagata gu-workiyana, aa nuwurra Jon a-bena.\x + \xo 11:13 \xt Luk 16:16\x* \v 14 Rrapa minyja ana-goyburrpa marr nyiburr-balcharra gun-birripa janguny, an-guna Jon nipiya Yiláyja \pn (Elijah)\pn* an-gata birripa mu-ngoyurra abu-ngurrjinga minypa nipa ana-boy barra; wurra gipa gugu a-bena.\x + \xo 11:14 \xt Malachi 4:5; Metiyu 17:10-13; Mark 9:11-13\x* \v 15 Ny-yinga ny-jata minyja gelama ny-jirra ny-jaliyana, borrwa ngaypa ngu-wena.” \p \v 16 Lika nipa Jesus mu-nguy a-wena burrwa, a-yinagata, “Nyiburr-gurdiya gorlk ngu-yinmiya barra ngaypa arr-ngurrja, ya? Ana-goyburrpa minypa gun-nga gun-gata gun-maywapa? Wurra ana-goyburrpa minypa gun-maywapa gu-ngarda yerrcha aburr-dawurrjinga aburr-workiya gata wurra gama gorlk aburr-nirra aburr-workiya. Minypa birripa gu-ngarda yerrcha aburr-gonyjinga burrwa aburr-workiya gu-gapa gu-guta, aburr-yinagata, \q1 \v 17 ‘Ngayburrpa nyiburr-japarndiyana, \q2 wurra ana-goyburrpa gala nyiburr-walagiyarna! \q1 Ngayburrpa nyiburr-rruwujana, \q2 wurra ana-goyburrpa gala nyiburr-malchingarna arrburrwa!’ \m \v 18 Gu-gurdiya ngacha gun-maywapa, wurra gun-burral minypa Jon an-gata bama burr-gurragaja a-workiya rrapa mola an-guna An-walkurpa An-gugaliya. Minypa an-gata Jon nipa gala m-bay a-workiya rakaraka rrapa wayin \pn (wine)\pn*, rrapa gu-gurda nula ana-goyburrpa nyibu-yopurda nyiburr-workiya, nyiburr-yinaga, ‘Nipa walkwalk a-rrimanga.’ \v 19 Rrapa minypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya a-bena ana-gorrburrwa nipa jarra m-banga a-workiya, rrapa ana-goyburrpa nyibu-yopurda nyiburr-workiya nipa burr-guta. Minypa nyiburr-yinaga, ‘Minyja na, an-guna nipa mun-jaranga m-banga a-workiya balaja rrapa wayin; rrapa nipa a-malchinga burrwa aburr-gata aburr-mujama nula gapman rrupiya mbi-mangga nula aburr-workiya, gu-galiya yerrcha burrbu-gaypurda; rrapa aburr-werranga burr-guta aburr-werra nipa an-guna a-malchinga burrwa.’ Ana-goyburrpa nyiburr-yinagata nyiburr-workiya nyirrbu-yopurda Wangarr burr-yika jawina. Wurra gun-gata Wangarr gu-borrwurra rrapa jama a-jirra a-workiya, gu-galiya yerrcha aburr-gata wanngu aburr-nirra gugu, birripa jarra nyirrbu-gurdagurdarraja ana-goyburrpa minypa gun-gata gun-molamola gun-jechinuwa.” \s1 Rrawa Gun-gata Gala Gun-nerra Gubu-bawujingarna \r (Luk 10:13-15) \p \v 20 Lika Jesus a-garlmuna, burr-jonga aburr-werranga gu-galiya yerrcha aburr-gata, ngardawa birripa gala gun-nerra gubu-bawujingarna marrban gun-birripa rrawa nipa burr-barlmarrk jama a-ji a-workiyana. \v 21 Nipa a-wena burrwa, “Awa! Nyiburr-gata rrawa Goréchin \pn (Chorazin)\pn* rrapa Bachéyda \pn (Bethsaida)\pn* nyiburr-nirra, yama nyiburr-ngukurdanyjiyarna? Wurra burraya burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa. Wurra aburr-gata mu-ngoyurra aburr-ni rrawa Daya \pn (Tyre)\pn* rrapa Jaydan \pn (Sidon)\pn*, minyja birripa gubi-nacharna gun-birripa rrawa Wangarr burr-barlmarrk jama a-jirrarna minypa gun-guniya nipa jama a-jirra gun-goyburrpa rrawa, birripa gun-nerra gubu-bawujarna aburr-jarl rrapa burr-guya aburr-ngukurdanyjiyarna nula Wangarr.\x + \xo 11:21 \xt Isaiah 23:1-18; Ezekiel 26:1—28:26; Joel 3:4-8; Amos 1:9-10; Zechariah 9:2-4\x* \v 22 Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ana-goyburrpa nuwurra waypa barra nipa Wangarr burr-mari a-wengga, burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa; aburr-gata mu-ngoyurra aburr-ni rrawa Daya rrapa Jaydan, birripa jarra marr gu-yinda barra gun-nerra gu-ni burrwa. \v 23 Rrapa nyiburr-werranga nyiburr-gata Gapárniyam \pn (Capernaum)\pn* nyiburr-nirra, ana-goyburrpa jimarna bama nyiburr-yinaga waykin nyirr-wenyaga barra nipa Wangarr, ya? Wurra nipa jarra nyirr-yerrnyja barra yi-gata gu-bol. Wurra aburr-gata mu-ngoyurra aburr-ni rrawa Jorram \pn (Sodom)\pn*, minyja birripa gubi-nacharna gun-birripa rrawa Wangarr burr-barlmarrk jama a-jirrarna minypa gun-guniya nipa jama a-jirra gun-goyburrpa rrawa, birripa aburr-ngukurdanyjiyarna rrapa gun-birripa rrawa mu-nguy gu-jirrarna.\x + \xo 11:23 \xt Isaiah 14:13-15; Genesis 19:24—28:22\x* \v 24 Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ana-goyburrpa nuwurra waypa nipa Wangarr burr-mari a-wengga, burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa; aburr-gata mu-ngoyurra aburr-ni rrawa Jorram, birripa jarra marr gu-yinda barra gun-nerra gu-ni barra burrwa.”\x + \xo 11:24 \xt Metiyu 10:15; Luk 10:12\x* \s1 Buburr-boy Gurda Barra Nyiburr-nyilja \r (Luk 10:21-22) \p \v 25 Gatiya ji-maywapa marnnga Jesus a-wena, “Anya, ny-jurdiya Bunggawa nyi-nirra waykin rrapa wupa, ngaypa ngu-marrkapchinga nggula ngu-nirra, ngardawa gun-nginyipa janguny nginyipa ny-yilkakaja burrwa aburr-gata minypa marn․gi gun-jaranga rrapa aburr-borrwiya minypa birripa aburr-guralcha; wurra aburr-geka jarra nginyipa burr-gurdagurdarrana. \v 26 Ngardawa, Anya, nginyipa ny-borrwurra minypa gu-gurda ngacha gun-molamola gu-ni barra.” A-yinagata Jesus a-wena nula, a-marrkapchinga nula Wangarr. \p \v 27 Ganapiya, lika barrwa a-wena burrwa wurra gama gorlk, a-yinagata, “Ngun-anya nguna-wuna gun-bulapalawa. Gala ana-nga marn․gi nula an-guna An-walkurpa, wurra nipa wupa ngardapa Ngun-anya. Rrapa nipa Ngun-anya gala ana-nga marn․gi nula, wurra an-guna An-walkurpa rrapa barrwa ana-nga nipa a-borrwuja rrapa a-gurdagurdarraja.\x + \xo 11:27 \xt Jon 3:35; 1:18; 10:15\x* \p \v 28 “Nyiburr-gata nyiburr-maywapa minypa nyiburr-bamiya gun-gun․gun gun-guyinda rrapa nyiburr-werra nyiburr-nirra, buburr-boy gurda barra ngaypa arr-jalkaka, nyiburr-nyilja. \v 29 Buburr-malcha apula ngaypa jama ngu-jirra, rrapa marn․gi buburr-nipa ngaypa nyanma. Gu-gurdiya ngacha minypa ana-goyburrpa nyiburr-ngurrnga nyiburr-nyilja barra. Ngardawa ngaypa ngu-ngurrnga ngu-dor, rrapa gala wana ngu-negiya ngu-workiya;\x + \xo 11:29 \xt Jeremiah 6:16\x* \v 30 wurra minypa ngarripa wugupa jama arr-ji, gun-gata gun-mola gu-ni barra nggula minypa ngaypa gatiya barra wugupa nggula. \c 12 \s1 Jarradi (Saturday) Nula \r (Mark 2:23-28; Luk 6:1-5) \p \v 1 Gun-gatiya lika Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-ni, lika Jesus rrapa aburr-yigipa jawina marlgaway gu-jirrapa gatiya aburr-bamuna aburr-ni balaja mun-murra mu-jinyjarrapa minypa borichel, wurra mun-nerranga. Rrapa minypa Jesus burr-yika jawina aburr-werrmiyana balaja nula, lika mipila mu-jirra mun-gata mun-gubay birripa mbi-muluwurra, lika mbi-barra aburr-bamuna.\x + \xo 12:1 \xt Deuteronomy 23:25\x* \v 2 Lika gun-gata waypa aburr-gata Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha aburr-nyala burrbi-nana, lika birripa aburr-wena nula Jesus, “A-lay, aburr-gurda burr-na aburr-nginyipa jawina! Birripa gubu-rrumurra gun-ngayburrpa joborr! Wurra Jarradi gu-ni jimarn jarra gala jama aburr-jirrarna, wurpa niya balaja mbi-muluwujarna burr-guta.” \p \v 3 Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Ana-goyburrpa gala mu-jurra nyibi-nacharna nyiburr-workiyarna, ya, minypa gun-gata janguny Daybit \pn (David)\pn* gun-nika? Jarra ana-goyburrpa nyibi-nacha nyiburr-workiya, wurra gala meyali nyibu-borrwa. Minypa gun-gata wola Daybit rrapa aburr-yigipa gu-galiya yerrcha aburr-werrmiyana, \v 4 lika nipa a-bona, gu-bala a-barrngumurra Wangarr gun-nika gu-japurra, lika mu-menga mun-gata rakaraka mun-jimurdayan Wangarr mun-nika mbi-barnjinga nula aburr-workiya, mun-gata burr-guya mun-jimurdayan minypa aburr-gata wupa junggay yerrcha mbi-banga aburr-workiya. Wurra jarra an-gata Daybit mu-menga, lika nipa rrapa aburr-yigipa gu-galiya yerrcha mbi-barra aburr-ni. Gu-gurda ngacha.\x + \xo 12:4 \xt 1 Samuel 21:1-6\x* \x + \xo 12:4 \xt Leviticus 24:9\x* \p \v 5 “Rrapa barrwa junggay yerrcha gun-birripa janguny ana-goyburrpa gala mu-jurra nyibi-na nyiburr-workiya, ya? Jarra ana-goyburrpa nyibi-nacha nyiburr-workiya, wurra gala nyibu-borrwa meyali. Minypa Jarradi gu-nirra gu-workiya, junggay yerrcha aburr-gata Wangarr gun-nika bala aburr-nirra, birripa minypa Jarradi nula joborr gubu-rrumunga aburr-workiya minypa birripa jama aburr-jirra aburr-workiya wuriya Jarradi gu-nirra, gun-gata gun-japurra jimarna gala jama aburr-ji. Wurra gun-gata ngika minypa jimarn jarra birripa werra aburr-negiya aburr-ni, wurra gun-nyagara wupa.\x + \xo 12:5 \xt Numbers 28:9-10\x* \v 6 Rrapa ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ngaypa ng-gunaga wana ngu-bapala; gun-gata bala Wangarr gun-nika gun-narda marr gu-yinaga wana. \v 7 Janguny mu-jurra gu-yurra minypa Wangarr a-wena, a-yinanga, ‘Ngaypa jal ngu-nirra jimarna ana-goyburrpa burr-guya nyiburr-mola nyiburr-nirrarna burrwa gu-galiya yerrcha, wurra ngaypa gala jal ngu-ni gun-gata minypa ana-goyburrpa ngunabu-wucha nyiburr-workiya minypa minyjak jin-guyinda nyibu-burnda nyiburr-workiya rrapa nyibi-yalpurda apula.’ Gu-yinagata gu-yurra janguny, rrapa gun-narda minyja ana-goyburrpa meyali nyibi-nachingarna, ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiyarna mari nyibu-garrajarna nyiburr-workiyarna burrwa gu-galiya yerrcha aburr-gata gala werra aburr-negiyarna.\x + \xo 12:7 \xt Metiyu 9:13; Hosea 6:6\x* \v 8 Wurra an-guna An-walkurpa An-gugaliya nipa wana an-bapala Jarradi nula.” \s1 An-ngardapa An-gugaliya Murna An-nerra \r (Mark 3:1-6; Luk 6:6-11) \p \v 9 Gu-gatiya wenga Jesus mu-nguy ay-bamuna, a-barrngumurra gu-bala gun-gata Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. \v 10 Rrapa an-ngardapa an-gugaliya an-gata nipa murna a-jirra an-nerra. Rrapa gatiya aburr-werranga gu-galiya yerrcha aburr-ni, birripa jal aburr-ni mari gubu-garra barra nula Jesus. Gun-narda nula birripa lika aburr-garlmuna, abu-wengganana, “A-lay, gun-ngayburrpa joborr gu-yinmiya gu-yurra? Minyja Jarradi gu-nirra gu-workiya, gun-mola arrburrwa an-gugaliya ngubi-rrima barra a-molamiya, ya?” aburr-yinagata aburr-wena. \p \v 11 Wurra Jesus a-yinanga a-wena burrwa, “Ny-jata ny-yinga minyja jip \pn (sheep)\pn* n-dimanga, rrapa minypa Jarradi gu-ni jiny-bungga gu-rralala wuparnana, lika nginyipa ny-yinmiya barra? Wurra nginyipa n-dima barra, rrapa ny-jarrkarra, ngarla!\x + \xo 12:11 \xt Luk 14:5\x* \v 12 Wurra jin-gata jip nipa Wangarr marr a-yinaga jal a-nirra achila; an-gugaliya jarra nipa Wangarr burr-guya jal a-nirra nula. Ganapiya, gun-mola arrburrwa an-gugaliya barra nguburr-gunggaja nula minypa Jarradi gu-nirra burr-guta.” \v 13 Lika Jesus a-wena nula an-gata murna an-nerra, “Jerrjangardawiya ny-jata ny-yerra murna ny-jirra!” Lika nipa an-gugaliya a-jerrjangardawiyana murna a-jirra an-nerra, lika a-molamiyana gugu minypa an-gata an-nerranga murna a-jirra an-mola. \v 14 Lika aburr-gata Berachi yerrcha aburr-bena yarlanga, lika aburr-bona, wengga gubu-buna aburr-ni minypa birripa abu-bu barra Jesus. \s1 Wangarr An-nika An-gata An-mujama Nipa A-jerrjerrjiyana Nula \p \v 15 Wurra gun-gata Jesus gu-nana burrwa minypa birripa jal aburr-ni abu-bu barra, lika gun-gata rrawa nipa gu-bawuna, lika a-bona. Rrapa aburr-jaranga wurra gama gorlk abu-jurrjurrmurra aburr-bamuna. Rrapa aburr-yorrpunapa nipa bin-dimarra, aburr-molamiyana, rrapa gala ana-nga a-ngukiyarna. \v 16 Wurra nipa a-wena burrwa minypa birripa gala barra abu-ngurrja aburr-boy nipa ana-nga. \v 17 Jesus a-yinagata jama a-ji, ngardawa Wangarr mu-ngoyurra a-wena minypa an-gata Aycháya \pn (Isaiah)\pn* gu-ngurrjinga Wangarr gun-nika, a-yinanga: \q1 \v 18 “An-guna an-ngaypa an-mujama ngaypa ngu-jerrjerrjiyana nula; \q2 ngaypa jal ngu-nirra nula, \q3 ngu-japurramayana nula. \q1 Ngaypa ngu-jerrmiya barra nula ngaypa Ngu-mawunga, \q2 nipa Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha gu-ngurrja barra burrwa \q3 minypa ngaypa jechinuwa nguburr-nega barra apula gu-gurdiya gu-rrawa. \q1 \v 19 Nipa gala barra ngarndarrk ngarndarrk aburr-negiya rrapa a-jabarrcha a-ji; \q2 gala barra wana a-negiya a-ni rrawa gu-jirra gu-boya, \q3 wurra gun-nyagara. \q1 \v 20 Aburr-gata minypa gun-derta gubu-barripuna, nipa a-gunggaja barra burrwa, \q2 rrapa aburr-gata minypa gun-delipa marr aburr-balcharra aburr-nirra, nipa gala barra burr-dalaja rraka aburr-juwa. \q3 Ngika. \q1 Wurra nipa mu-nguy jama a-ji barra a-bamba, gu-mungba barra \q2 minypa rrawa gun-jechinuwa gu-ni barra. \q1 \v 21 Lika gu-werranga gu-werranga gu-rrawa birripa marr aburr-balcha barra nula aburr-ni \q2 ngardawa nipiya an-nelangga.”\x + \xo 12:21 \xt Isaiah 42:1-4\x* \s1 Walkwalk Gun-nika Ganyjarr Ngardapa — Jesus Gun-nika Ngardapa \r (Mark 3:20-30; Luk 11:14-23) \p \v 22 Rrapa abu-ganyja gurda nula Jesus an-ngardapa an-gugaliya nipa an-gapula rrapa an-ngarlngarta; gala a-yinmiyarna a-weyarna a-workiyarna, wurra minypa nipa walkwalk a-rrimarra. Lika Jesus a-rrimarra an-gata, lika warrika nipa a-wena rrapa mun-barra a-ganana. \v 23 Rrapa aburr-gata wurra gama gorlk gochila aburr-barrjinga gun-gata birripa gubi-nana minypa Jesus burr-barlmarrk jama a-ji. Aburr-wena, “An-guna waygaji Daybit murna a-wuna arrburrwa!” \p \v 24 Wurra gun-narda birripa Berachi yerrcha aburr-galiyana, lika birripa wupa ngardapa aburr-wena, “Gun-narda ngika, a-la. Jarra wana an-babalapa walkwalk an-gata Biyíljabap \pn (Beelzebub)\pn* nipiya nyanma ana-wuna ganyjarr, an-guna a-yerrnyjinga a-workiya walkwalk an-guyinda,” aburr-yinagata aburr-wena.\x + \xo 12:24 \xt Metiyu 9:34; 10:25\x* \p \v 25 Wurra Jesus gu-nana burrwa gun-gata birripa gubu-borrwurra, lika nipa a-wena burrwa, a-yinanga, “Gun-nga gun-gata rrawa wana, waygaji gun-delipa, minyja aburr-ngorrkorndiya rrapa aburr-bacha gu-gapa gu-guta, gun-narda minypa gun-gata rrawa gu-rrumiya barra gugu, gu-werrapa gu-ji barra. Rrapa aburr-nga aburr-gata aburr-yawyawga aburr-marmanyja aburr-barra, minyja birripa aburr-ngorrkorndiya, gun-narda minypa aburr-gata aburr-bapurr aburr-wulebiya barra. \v 26 Rrapa an-gata walkwalk Jeytan \pn (Satan)\pn* nipa a-yinagatiya. Minypa aburr-yigipa nipa burr-ganyja a-workiya minyja birripa aburr-ngorrkorndiyana rrapa aburr-bacha gu-gapa gu-guta, gun-narda minypa nipa walkwalk gala a-yinmiya mu-nguy a-ji. \v 27 Wurra gun-gata minypa ngaypa ngu-yerrnyjinga ngu-workiya walkwalk an-guyinda, ana-goyburrpa nyiburr-wena, jimarna nyibu-borrwurra Biyíljabap nguna-wuna ganyjarr. Wurra gun-gata minypa aburr-goyburrpa jawina wolawola abi-yerrnyjinga aburr-workiya walkwalk, gun-narda gu-gaya wenga ganyjarr, ya? Wurra walkwalk gun-nika ngika. Wurra aburr-gata aburr-goyburrpa jawina yerrcha, birripa jarra yarlanga gubi-nenga minypa gun-gata ana-goyburrpa ngunabu-yopuna gun-narda gala gun-burral. \v 28 Wurra Wangarr An-mawunga nipiya nyanma ngaypa ngu-yerrnyjinga ngu-workiya walkwalk an-guyinda, rrapa gun-narda minypa Wangarr gochila nyin-dana an-goyburrpa Bunggawa nipa an-guna gugu a-bena ana-gorrburrwa. \p \v 29 “Minyja bubu-borrwa meyali minypa gun-guna: Wana an-babalapa an-guyinda an-gugaliya gala ana-nga a-yinmiya gu-rruma gun-nigipa rrawa rrapa mun-ngumurda mu-ma nula, wurra minyja mu-ngoyurra a-bicha an-gata wana an-babalapa, gu-gatiya wenga lika mun-ngumurda mu-ma nula. \p \v 30 “Ana-nga an-gata minyja gala an-mola apula, an-gata an-gugaliya nipa an-bachirra apula. Rrapa minyja ana-nga an-gata gala nguna-jurrjurrma rraka wugupa nyirrbu-ma nyirri-boy nuluwa Wangarr aburr-yigipa gu-galiya yerrcha, an-gata an-gugaliya nipa jarra minypa ganday burr-nenga ay-bamburda.\x + \xo 12:30 \xt Mark 9:40\x* \v 31 Ganapiya, wurra bubu-borrwa gun-guna: Wangarr nipa baywarra gu-nega barra burrwa gu-galiya yerrcha minypa gun-jaranga gun-nerra gun-guyinda birripa mu-ngoyurra jama aburr-ji rrapa gun-bachirra aburr-wena; wurra minyja ana-nga a-wengga rrapa an-nerra a-nega Mern An-mawunga, gu-gurda ngacha gun-nerra Wangarr gala a-yinmiya baywarra gu-nega nula an-gugaliya. \v 32 Minyja ana-nga a-wengga rrapa an-nerra a-nega an-guna An-walkurpa An-gugaliya, gun-narda Wangarr baywarra gu-nega barra nula; wurra ana-nga a-wengga rrapa an-nerra a-nega Mern An-mawunga, an-gata an-gugaliya nipa Wangarr ana-nyala gala a-yinmiya baywarra gu-nega nula, minypa gun-guniya rrapa jurdach guna-bamburda burr-guta.\x + \xo 12:32 \xt Luk 12:10\x* \s1 Minypa Gun-jong Balaja Mu-rrimanga \r (Luk 6:43-45) \p \v 33 “Minypa gun-jong gun-gata balaja mu-rrimanga mu-workiya, minyja mun-molamola balaja mu-rrimanga, gun-narda minypa nipa gun-jong gun-molamola, wurra minyja gala balaja mun-molamola mu-rrima, gun-narda minypa nipa gun-jong gun-nerra. Minypa ngayburrpa marn․gi nula gun-jong gu-guyinmiya ngacha minypa mun-gata mu-guyinmiya ngacha balaja nipa mu-rrimanga mu-workiya. [Wurra yama ana-goyburrpa ngu-molamola ngunabi-nega minypa ngaypa jama ngu-ji gun-molamola?]\x + \xo 12:33 \xt Metiyu 7:20; Luk 6:44\x* \v 34 Jarra ana-goyburrpa nyiburr-gurda minypa an-gata jarn․gich an-guyinda, ngarla! Minypa ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya gun-molamola nyiburr-wengga; wurra nyiburr-werra. Ngardawa an-gugaliya gun-nga minypa wuparnana nipa an-ngurrnga gu-borrwuja a-workiya, gu-gata ngacha minypa nipa ngana a-jirra a-weya a-workiya.\x + \xo 12:34 \xt Metiyu 3:7; 23:33; 15:18; Luk 3:7; 6:45\x* \v 35 Minypa an-gugaliya burr-jalkakaja a-workiya gu-galiya yerrcha minypa nipa an-ngurrnga gu-borrwuja a-workiya gun-molamola. Wurra an-gata minypa werra burr-nenga a-workiya, nipa ngardawa an-ngurrnga gu-borrwuja a-workiya gun-nerra. \p \v 36 “Buburr-galiya apula: Nuwurra waypa gu-balmapa gu-ji Wangarr barra burr-mari a-wengga, nipa a-wengga barra rrapa gu-galiya yerrcha aburr-ngurrjiya barra minypa birripa aburr-yinmiyana aburr-workiyana gun-nerra aburr-wena. \v 37 Ngardawa ny-yinga ny-jata nginyipa ny-yinmiya ny-yeya ny-yorkiya, gun-nardiya minypa nuwurra Wangarr a-wengga barra minypa nginyipa waygaji ny-molamola, waygaji ny-yerra.” \s1 Gu-galiya Yerrcha Gubi-nacharna Ganyjarr \r (Mark 8:11-12; Luk 11:29-32) \p \v 38 Gu-gatiya wenga aburr-werranga aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega rrapa Berachi yerrcha, birripa aburr-wena nula Jesus, aburr-yinanga, “Bunggawa, ngayburrpa jal nyiburr-nirra bubi-na barra minypa nginyipa burr-ganyjarr jama ny-ji barra.”\x + \xo 12:38 \xt Metiyu 16:1; Mark 8:11; Luk 11:16\x* \p \v 39 Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Ana-goyburrpa nyiburr-gurdiya gorlk burr-guya nyiburr-werra! Wangarr gala nyibu-borrwa nyiburr-workiya; jarra gun-guripa gun-guyinda nyibu-borrwuja nyiburr-workiya. Gu-gurda ngacha minypa ana-goyburrpa nyiburr-wena apula ganyjarr nula. Wurra Wangarr gala barra ganyjarr nyirr-gurdagurdarra ana-goyburrpa, wurpa lika gun-maywapa minypa gun-gata nipa jama a-ji nula Jona \pn (Jonah)\pn* an-gata an-nigipa an-mujaruk.\x + \xo 12:39 \xt Metiyu 16:4; Mark 8:12\x* \v 40 Ngardawa minypa Jona a-ni abirri-jirrapa gun-ngardapa ngorrngurra gata wupa jichicha wana an-babalapa ana-gochila, nuwurra lika a-bena, gu-gurdiya ngacha minypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya gu-jel wuparnana a-ni barra abirri-jirrapa gun-ngardapa ngorrngurra, nuwurra lika a-garlma barra.\x + \xo 12:40 \xt Jonah 1:17\x* \v 41 Minyja bubu-borrwa: Nuwurra waypa gun-balmapa gu-ji Wangarr barra burr-mari a-wengga, ana-goyburrpa nyiburr-jurnja barra. Ngardawa gatiya nipa burr-mari a-weya a-nirra, birripa Ninaba \pn (Nineveh)\pn* aburr-guyinda gata aburr-ji barra rrapa yarlanga gubi-nega barra minypa ana-goyburrpa nyiburr-werra. Ngardawa birripa gun-nerra gubu-bawuna rrapa aburr-ngukurdanyjiyana, minypa birripa aburr-galiyana nula Jona nipiya Wangarr an-nika an-mujaruk a-wena burrwa. Wurra gun-burral ngaypa ng-gunaga wana; nipa Jona marr a-yinanga. [Wurra wuriya. Wurra ana-goyburrpa gala marr nyiburr-balcha apula.]\x + \xo 12:41 \xt Jonah 3:5\x* \v 42 Rrapa jin-gata wola bunggawa jinyu-ni gun-gata rrawa Jiba \pn (Sheba)\pn*, nipa nyanma burr-guta ana-goyburrpa nyiburr-jurnja barra gata minypa Wangarr burr-mari a-wengga. Ngardawa nipa gatiya jiny-ji barra rrapa yarlanga gu-nega barra minypa ana-goyburrpa nyiburr-werra. Ngardawa nipa jin-gata balay wenga jina-bona nula bunggawa an-gata an-nelangga Jolaman \pn (Solomon)\pn*, barra minypa nipa jiny-jaliya nula ngardawa nipa Jolaman gun-jaranga marn․gi a-ni. Wurra jarra gun-burral ngaypa ng-gunaga wana; nipa Jolaman marr a-yinanga.\x + \xo 12:42 \xt 1 Kings 10:1-10; 2 Chronicles 9:1-12\x* \s1 Minypa Walkwalk An-guyinda Ana-jeknga Nula Mu-ngoyurra A-bawuna \r (Luk 11:24-26) \p \v 43 “Minyja bubu-borrwa: Walkwalk an-gugaliya a-rrimanga, nipa wolawola ana-beya ana-workiya, lika a-bawuja a-boya, rrapa minypa gu-bugula gu-gorla ay-bamburda, a-wechawecharra ay-yinda barra a-ninya, wurra gala gun-molamola gu-barripa. \v 44 Ganapiya, lika ngardapa niya a-weya, a-yinaga a-workiya, ‘Ngaypa ngu-jeka barra gun-ngaypa rrawa.’ Lika ana-jeknga, gu-nacha, minypa nipa a-bawunapa an-gata an-gugaliya gala walkwalk a-rrima, wurra gipa gugu an-molamola. \v 45 Lika gu-gata wenga nipa walkwalk a-boya a-workiya, rrapa minypa burr-mangga a-workiya aburr-werranga walkwalk yerrcha birripa burr-guya aburr-werra, nipa marr a-yinaga. Lika burr-ganyja gurda ay-ngunyuna aburr-gatiya minypa arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 7, lika wugupa aburr-barrngumiya nula ana-ngurrnga an-gata an-gugaliya. Lika aburr-nirra aburr-workiya gatiya, rrapa nipa an-gugaliya jarra mu-ngoyurra gun-nerra gu-ni nula, wurra barrwa gugu burr-guya gun-nerra gu-nirra nula. Rrapa gu-yirdiya barra gu-ni ana-gorrburrwa nyiburr-gurdiya gorlk burr-guya nyiburr-werra.” \s1 Jesus Mampa Niya Rrapa Worlapa Niya Yerrcha \r (Mark 3:31-35; Luk 8:19-21) \p \v 46 Gun-gatiya waypa Jesus a-wena burrwa a-ni wurra gama gorlk, jin-nigipa mampa niya rrapa aburr-yigipa worlapa niya yerrcha aburr-bona gurda, yarlanga aburr-jinyja, aburr-wena burrwa minypa birripa jal aburr-ni aburr-wengga barra nula Jesus. \v 47 Lika an-ngardapa an-gugaliya a-wena nula Jesus, “A-lay, jin-nginyipa mampa nggu rrapa aburr-nginyipa worlapa nggu yerrcha birripa yarlanga aburr-jinyjarra; jal aburr-nirra aburr-wengga barra nggula.” \p \v 48 Wurra Jesus a-yinanga nula, “Jin-ngay, aburr-ngay aburr-ngaypa worlapa apa yerrcha rrapa jin-ngaypa mampa apa?” \v 49 Lika a-gurdagurdarrana an-gata an-gugaliya aburr-yigipa jawina yerrcha aburr-gata aburr-galiyana nula aburr-ni, lika a-yinagata nula, “Jarra aburr-gunaga aburr-ngaypa mampa ngapa yerrcha rrapa aburr-ngaypa worlapa ngapa yerrcha! \v 50 Minyja borrwa: Aburr-nga aburr-gata jama aburr-jirra aburr-workiya minypa Ngun-anya waykin a-nirra jal a-nirra, aburr-gurda wupa minypa aburr-ngaypa worlapa apa yerrcha rrapa lamurrpa apa yerrcha rrapa jin-ngaypa mampa apa.” \c 13 \s1 Meyali Gun-gata Minypa An-gugaliya A-lamajinga A-bona Balaja Nula \r (Mark 4:1-9; Luk 8:4-8) \p \v 1 Gun-gata gun-maywapa ngorrngurra Jesus gu-bawuna a-bona rrawa, lika a-bona, bugula gu-rrarnba gatiya nipa a-rakaja. \v 2 Rrapa wurra gama gorlk aburr-bamagutuwiyana nula gala aburr-ngardapa. Lika nipa a-gortkurrchinga mu-michiyang, lika a-rakaja mu-gochila, minypa aburr-gata wurra gama gorlk jiny-ji abirriny-ji, a-ji abirri-ji gu-rrarnba.\x + \xo 13:2 \xt Luk 5:1-3\x* \v 3 Lika nipa meyali gu-murna a-wena burrwa a-ni, janguny gun-jaranga marn․gi burr-negarra a-ni. Minypa mu-ngoyurra gu-ngurrjinga burrwa minypa gun-guna: \p “An-ngardapa an-gugaliya a-lamajinga a-bona balaja nula, burraya mbi-ma. \v 4 Minypa nipa mu-mulpuna, lika mipila mu-jirra mu-yerrnyjinga a-bona. Wurra mun-nerranga mun-gata m-bungguna gu-jarlakarr, lika burdacha jin-guyinda jina-bona, m-barra jinyu-ni, mu-wulebana. \v 5 Rrapa mun-nerranga mun-gata mipila mu-jirra m-bungguna gu-mernarra gu-guyinda gatiya gun-delipa jel gu-yu. Lika gu-gata wenga gugu mun-jarlala m-bena, ngardawa gala jel wana gu-jirrarna. \v 6 Wurra nuwurra waypa marnnga jina-bena, lika gugu mu-gorlapuna mun-gata mun-jarlala, ngardawa rrepara mu-jirra gala burr-guya wuparnana mu-ninya. \v 7 Rrapa mun-nerranga mun-gata mipila mu-jirra m-bungguna ji-bornangguna ji-guyinda. Lika mun-jarlala m-bena, wurra jin-gata bornangguna wana jinyu-ni jiny-bamuna, jiny-jorlkakaja nula, rraka mun-gata nipa an-gugaliya a-lamajinga gala mu-yinmiyarna balaja mu-rrimangarna. \v 8 Rrapa mun-nerranga mun-gata mipila mu-jirra m-bungguna mu-ji gu-molamola gu-jel. Lika gu-gata wenga mun-jarlala m-bena, lika wana mu-ni m-bamuna, balaja mu-rrimarra. Minypa mun-nerranga mun-bulapalawa mu-rrimarra, mun-nerranga marr mu-yinanga mun-jaranga, mun-nerranga marr mun-delipa. \p \v 9 “Gun-narda janguny, wurra ny-yinga ny-jata minyja gelama ny-jirra ny-jaliyana, borrwa ngaypa ngu-wena,” Jesus a-yinagata a-wena. \s1 Jesus Gu-ngurrjinga Gun-gata An-nga Nula Nipa Minypa Meyali Gu-murna A-wena Burrwa A-workiyana \r (Mark 4:10-12; Luk 8:9-10) \p \v 10 Gu-gata wenga aburr-gata Jesus burr-yika jawina yerrcha aburr-bona gurda nula, lika abu-wengganana, “A-lay, an-nga nula wurra gama gorlk nginyipa ny-yeya burrwa ny-yorkiya meyali gu-murna?” \p \v 11 Lika Jesus a-wena burrwa, “Ana-goyburrpa nipa Wangarr nyirr-menga barra marn․gi nyiburr-ni rrapa meyali nyibi-na gun-japurra gun-gata gun-nigipa rum waykin wenga. Wurra aburr-gata aburr-werranga birripa jarra nipa gala burr-gurdagurdarrajarna gu-gata ngacha. \v 12 Ngardawa ana-nga an-gata nipa minypa janguny gu-rrimanga Wangarr gun-nika, burraya Wangarr barrwa a-wu barra an-gata, lika nipa wana gu-rrima barra janguny. Wurra an-nerranga ana-nga nipa minypa gala Wangarr gun-nika janguny gu-rrima, burraya Wangarr a-garlmapa barra a-gaypa barra an-gata an-gugaliya gun-gata gun-delipa jimarn jarra nipa gu-rrimangarna a-nirrarna.\x + \xo 13:12 \xt Metiyu 25:29; Mark 4:25; Luk 8:18; 19:26\x* \v 13 Gu-gata ngacha minypa burr-meyali wupa ngaypa ngu-weya burrwa ngu-workiya aburr-gata wurra gama gorlk. \q1 Ngardawa birripa waykin gubi-nacha aburr-workiya, \q2 wurra gala wupa gubi-na. \q1 Minypa aburr-galiyarra aburr-workiya, \q2 wurpa lika gala burr-guya aburr-galiya; \q3 jarra gubu-morraja. \m \v 14 Minypa Aycháya \pn (Isaiah)\pn* mu-ngoyurra a-wena, aburr-gurdiya nipa burr-ngurrjinga, ngarla! Minypa nipa a-yinagata: \q1 ‘Ana-goyburrpa nyiburr-galiya barra nyiburr-workiya, \q2 wurra gala nyiburr-yinmiya marn․gi nyiburr-ni; \q1 nyibi-na barra nyiburr-workiya, \q2 wurra gala nyiburr-yinmiya nyibu-malawa.’ \m \v 15 Minypa nipa Wangarr a-yinagata a-wena: \q1 ‘Ngardawa aburr-gurdiya gorlk birripa bama aburr-jirra aburr-werra. \q1 Minypa aburr-bongarramukchinga rrapa aburr-balamukchinga, \q2 gala yapa mun-barra aburr-gana rrapa gelama aburr-jirra aburr-galiya, \q2 gala yapa marn․gi aburr-ni rrapa aburr-ngukurdanyjiya apula \q3 rrapa ngaypa nguburr-jarlapa.’\x + \xo 13:15 \xt Isaiah 6:9-10\x* \p \v 16 “Wurra ana-goyburrpa nyiburr-guna jarra mipila nyiburr-jirra Wangarr nyiburr-molamola nyirr-negarra, minypa ana-goyburrpa nyibi-nacha nyiburr-nirra; rrapa gelama nyiburr-jirra nyiburr-molamola nyirr-negarra, minypa nyiburr-galiyarra nyiburr-nirra. \v 17 Minyjiya, ngarla! Aburr-jaranga aburr-gata mu-ngoyurra aburr-ni, minypa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda rrapa aburr-werranga burr-guta Wangarr burr-yika gu-galiya yerrcha, birripa burr-guya jal aburr-ni, jimarn jarra gubi-nacharna gun-burral gu-beyarna burrwa gun-gata minypa ana-goyburrpa nyibi-nacha nyiburr-nirra rrapa nyiburr-galiyarra nyiburr-nirra, wurra gun-nyagara.\x + \xo 13:17 \xt Luk 10:23-24\x* \s1 Jesus Gu-ngurrjinga Burrwa Gun-burral Minypa Meyali Gun-gata An-gugaliya A-lamajinga A-bona Balaja Nula \r (Mark 4:13-20; Luk 8:11-15) \p \v 18 “Wurra buburr-galiya apula, rrapa marn․gi buburr-ni meyali gun-gata ngaypa ngu-wena an-gugaliya a-lamajinga a-bona balaja nula. \v 19 Wolawola an-gugaliya a-galiyarra a-workiya Wangarr gun-nika janguny, wurra gun-gata janguny nipa an-gugaliya gu-morraja, rrapa gu-gata wenga walkwalk an-gata Gun-nerra An-gurrimapa ana-yurtchingapa a-gaypurda an-gata an-gugaliya janguny gun-gata Wangarr a-wuna. Gu-gurda nula gun-burral minypa ngaypa ngu-wena mipila mu-jirra gu-jarlakarr m-bungguna, rrapa burdacha jin-guyinda m-barra jinyu-ni, mu-wulebana. \v 20 Rrapa gun-gata ngaypa ngu-wena mipila mu-jirra m-bungguna gu-mernarra gu-guyinda gatiya gun-delipa jel gu-yu, wurra gun-burral minypa an-gugaliya a-galiyarra a-workiya Wangarr gun-nika janguny, lika warrika a-worlworlcharra rrapa marr a-balcharra. \v 21 Wurra jarra minypa mun-gata mun-jarlala rrepara mu-jirra gala mu-yinmiyarna m-barrngumiyarna wuparnana, nipa an-gata an-gugaliya a-yinagatiya. Minypa marr a-balcharra a-boya gun-baykarda ngika, wurra a-bamburda, gun-derta gu-barripurda minypa mari gubu-garraja nula ngardawa gun-gata janguny nipa marr a-balcharra, lika gu-gata wenga gugu nipa gu-bawuja a-boya. \v 22 Rrapa gun-gata ngaypa ngu-wena mipila mu-jirra m-bungguna ji-bornangguna ji-guyinda, wurra gun-burral minypa an-gugaliya a-galiyarra a-workiya Wangarr gun-nika janguny, wurra a-bamburda, gun-jaranga gu-borrwuja a-workiya gu-guna gu-yika gu-rrawa, rrapa minypa rrupiya rrapa gerra m-borrwuja, lika gu-gata wenga janguny gun-nyagara gugu gu-nirra nula an-gata an-gugaliya; jimarn jarra nipa jama a-jirrarna nula Wangarr, wurra gun-nyagara. \v 23 Rrapa gun-gata ngaypa ngu-wena mipila mu-jirra m-bungguna gu-molamola gu-jel, wurra gun-burral minypa an-gugaliya a-galiyarra a-workiya Wangarr gun-nika janguny, lika gu-borrwuja a-bamburda rrapa jama a-jirra a-workiya Wangarr nipa nyanma. Minypa an-nerranga jama a-jirra wana gun-bapala, an-nerranga marr wana, an-nerranga marr gun-delipa.” \s1 Meyali Gun-gata Minypa Mun-nerra M-balagarrgurrjiyana Gatni (Garden) \p \v 24 Rrapa barrwa gun-nerranga meyali nipa Jesus a-wena burrwa, a-yinagata, “Rum gun-gata waykin wenga, gun-narda minypa gun-maywapa an-nerranga an-gugaliya a-lamajinga gun-nigipa rrawa. Minypa mu-yerrnyjinga a-bona mun-molamola mipila mu-jirra borichel. \v 25 Wurra ana-munya gu-ni rrapa gu-yigipa gu-rrawa aburr-yu, lika an-gata an-gugaliya an-nigipa an-bachirra nula ana-bona, mipila mu-jirra mun-nerra a-lamajinga nula gu-maywapa; lika a-bona. \v 26 Minypa mun-gata borichel m-bena m-bamuna rrapa balaja mu-rrimarra m-bamuna, wurra mun-nerra m-balagarrgurrjiyana. \p \v 27 “Lika an-gata rrawa an-gurrimapa, aburr-yigipa aburr-mujama aburr-bona gurda nula, aburr-yinanga nula, ‘A-lay, minyja nginyipa ny-yerrnyjinga ny-bona mun-molamola mipila mu-jirra, wurra gu-gaya wenga mun-gata mun-nerra m-balagarrgurrjiyana?’ \p \v 28 “Nipa a-yinanga burrwa, ‘Mun-narda an-bachirra jama a-ji, ngarla!’ \p “Lika aburr-yigipa aburr-mujama aburr-yinagata nula, ‘A-lay, jal nyi-nirra mun-gata mun-nerra ngayburrpa nyibu-wurrkaka barra rrapa nyibi-yerrnyja, ya?’ \p \v 29 “Wurra nipa a-yinagata burrwa, ‘Ngika. Gala yapa nyibu-wurrkakajin mun-gata burr-guta borichel. \v 30 Wurra bubu-bawa. Mun-gata mun-nerra rrapa borichel wugupa barra wana mu-ni m-bamba, nuwurra borichel mu-molamiya. Lika ngaypa minypa ngu-wengga barra burrwa aburr-gata minypa borichel mbi-ma barra apula, ngu-yinda barra burrwa, “Mun-gata mun-nerra m-balagarrgurrjiyana ana-goyburrpa mu-ngoyurra bubu-wurrkaka, bubu-mulpa, bubu-bicha, burraya mu-rro barra. Rrapa mun-gata borichel mu-rrimanga bubu-gornda, lika bubu-ga, bubu-jolartcha apula gun-ngaypa rrawa.” ’” \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Mipila Mu-jirra Gun-jong Machart (Mustard) \r (Mark 4:30-32; Luk 13:18-19) \p \v 31 Rrapa barrwa gun-nerranga meyali Jesus a-wena burrwa gun-maywapa ranginy. A-yinagata, “Rum gun-gata waykin wenga, gun-narda minypa gun-maywapa an-gugaliya mu-menga minypa mipila mu-jirra mun-delipa mun-gata machart \pn (mustard)\pn*, lika a-lamajinga gun-nigipa rrawa. \v 32 Minyja bubu-borrwa: Mun-gata mipila mu-jirra machart mun-delipa gun-nardiya rrawa; mun-nerranga marr mu-yinaga mun-delipa. Wurpa lika mun-jarlala m-beya m-bamburda, lika wana minypa gun-jong gu-beya gu-bamburda, lika aburr-jaranga burdacha aburr-guyinda aburr-boya gurda aburr-workiya, lika gubu-gapulawuja aburr-workiya ay-gatiya gu-birlapirla gu-guyinda. [Gun-narda gun-maywapa, minypa gun-burral Wangarr burr-barlmarrk jama a-jirra burrwa aburr-yigipa gu-galiya yerrcha, rrapa minypa gu-yigipa gu-rrawa wana gugu gu-nirra gu-bamburda.]” \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Rakaraka Mu-durtchinga Mu-workiya \r (Luk 13:20-21) \p \v 33 Rrapa barrwa gun-maywapa ranginy Jesus a-wena burrwa, a-yinagata, “Rum gun-gata waykin wenga, gun-narda minypa gun-maywapa gama jin-guyinda mu-mangga jiny-yorkiya mun-delipa mun-gurdurtcha barra gandichawa mu-rrima. Rrapa gu-gata wenga lika mun-jaranga mun-gata gandichawa minypa ana-ngardapa ana-duram mu-garlmiyapa mu-durtchinga m-bamburda mu-workiya.” \s1 Jesus Burr-meyali A-wena Burrwa A-workiyana \r (Mark 4:33-34) \p \v 34 Jesus a-yinagata gun-jaranga a-wena burrwa a-workiyana meyali gu-murna. Minypa wurra gama gorlk nipa gala gun-nga gu-ngurrjingarna burrwa a-workiyarna, wurpa lika minypa burr-meyali a-wena burrwa. \v 35 A-yinagata a-workiyana minypa Wangarr mu-ngoyurra a-wena, an-nigipa an-mujaruk ngunyuna an-guyinda gu-ngurrjinga, a-yinanga, \q1 “Ngaypa burr-meyali ngu-wengga barra burrwa, \q2 ngu-ngurrja barra burrwa janguny gu-yilkakiyana gu-yu gu-workiyana. \q1 Minypa mu-ngoyurra Wangarr gu-jarlapuna gun-nardiya rrawa rrapa barrwa guna-bamuna, \q2 gun-gata minypa gun-guna janguny gu-yilkakiyana gu-yu gu-workiyana.”\x + \xo 13:35 \xt Psalms 78:2\x* \s1 Jesus Gu-ngurrjinga Burrwa Gun-burral Minypa Meyali Gun-gata Mun-nerra M-balagarrgurrjiyana Gatni (Garden) \p \v 36 Gun-gatiya waypa Jesus burr-bawuna a-bona aburr-gata wurra gama gorlk rrapa a-barrngumurra wupa, lika aburr-yigipa jawina yerrcha aburr-bona gurda nula. Lika aburr-yinanga nula, “A-lay, wengga arrburrwa gun-nga meyali gun-gata geka ny-yena minypa mipila mu-jirra mu-yerrnyjinga a-bona, barrwa balaja mun-murra mu-jinyja, wurra mun-nerra m-balagarrgurrjiyana gatiya.” \p \v 37 Lika nipa gu-ngurrjinga burrwa, a-yinanga, “Gun-gata ngaypa ngu-wena an-gugaliya a-lamajinga minypa mun-molamola mipila mu-jirra mu-yerrnyjinga a-bona, nipa an-gata minypa gun-burral an-guna An-walkurpa An-gugaliya. \v 38 Rrapa gun-gata ngu-wena gatni \pn (garden)\pn* nipa a-lamajinga, wurra gun-burral jarra gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya. Rrapa mun-gata mun-molamola mipila mu-jirra, mun-narda minypa gun-burral Wangarr burr-yika walkurpa yerrcha. Rrapa mun-gata mun-nerra m-balagarrgurrjiyana m-bena m-bamuna, mun-narda minypa gun-burral aburr-yigipa walkurpa yerrcha an-gata Gun-nerra An-gurrimapa Walkwalk. \v 39 Rrapa gun-gata ngaypa ngu-wena minypa an-bachirra gatiya a-lamajinga mun-nerra mun-guyinda, wurra gun-burral nipa an-gata walkwalk. Rrapa gun-gata ngu-wena birripa mbi-ma barra nula bunggawa mun-gata balaja mu-molamiyana, gun-narda minypa gun-burral gun-gata jurdach guna-bamburda. Rrapa aburr-gata aburr-mujama mbi-ma barra, birripa minypa gun-burral waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk aburr-bupiya barra gurda. \v 40 Rrapa gun-gata ngaypa ngu-wena minypa mun-nerra mun-guyinda mbi-ma barra, gu-bol mu-rro barra, gu-yirdiya barra gu-ni jurdach guna-bamburda. \v 41 Minypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya burr-jerrma barra aburr-yigipa waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk, birripa aburr-boy barra aburr-yigipa gu-galiya yerrcha aburr-nirra, lika burrbi-rrima barra aburr-boy aburr-werranga aburr-gata aburr-balagarrgurrjiyana burrwa, aburr-gatiya minypa gun-guwarga gubi-rrimanga burrwa wurra gama gorlk, rrapa barrwa aburr-jaranga minypa gun-nerra jama aburr-jirra aburr-workiya. \v 42 Burrbi-rrima barra aburr-boy, ganapiya, lika burrbi-yerrnyja barra gu-bol gu-rrongga gu-jirra gu-workiya, gatiya minypa burr-guya aburr-rruwuja barra rrapa rrirra gubu-bay. \v 43 Lika gu-gata wenga Wangarr burr-yika gu-galiya yerrcha aburr-gatiya nipa burr-nacha minypa jechinuwa aburr-nirra nula aburr-workiya, birripa aburr-jayanaya barra aburr-ji gata Nyanyapa burra ana-murna. Minypa jin-maywapa ranginy marnnga jin-gata jina-darrjinga jina-workiya, gu-nguparr gu-gorlkakaja, barrwa jiny-beya. Ganapiya, wurra ny-yinga ny-jata minyja gelama ny-jirra ny-jaliyana, borrwa ngaypa ngu-wena. \s1 Meyali Gun-gata Minypa An-gugaliya Gu-barripuna Gun-molamola Gu-yilkakiyana Gu-yu \p \v 44 “Rum gun-gata waykin wenga, gun-narda minypa gun-maywapa an-gugaliya a-bamuna, gun-molamola gu-barripuna, gun-gumarrkapcha gu-gata gu-yika gu-rrawa gu-yilkakiyana gu-yu gu-jel. Minypa nipa barrwa gu-yilkakaja gu-maywapa, lika a-worlworlchinga a-bamuna, a-bona, jalim a-ni gun-nga gun-jaranga nipa gu-rrimarra, lika ana-bona, bayim a-ni gun-gata rrawa. [Minypa gun-burral an-gugaliya gu-bawa barra mu-ngoyurra gu-rrimarra, barra minypa Wangarr ana-murna a-ni.] \s1 Meyali Gun-gata Minypa An-gugaliya A-barripuna An-molamola Gu-lawu \p \v 45 “Rrapa barrwa gun-nerranga meyali gun-maywapa ranginy: Rum gun-gata waykin wenga, gun-narda minypa gun-maywapa an-gugaliya a-wechawecharra an-molamola gu-lawu an-guyinda. \v 46 Rrapa minypa nipa a-barripuna an-ngardapa burr-guya an-molamola, minypa rrupiya wana nula. Lika nipa a-bona, jalim a-ni gun-nga burr-guta nipa gu-rrimarra, lika ana-bona, bayim a-ni an-gata gu-lawu. \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Mulucha Mbi-rurrgakaja Aburr-workiya \p \v 47 “Rum gun-gata waykin wenga, gun-narda minypa mola barrwa gun-maywapa ranginy gu-galiya yerrcha mbi-rurrgakaja aburr-workiya mulucha rrapa jichicha an-guyinda an-nerranga an-nerranga a-gartchinga a-workiya. \v 48 Lika nuwurra waypa gu-ngana a-maya, birripa mbi-rurrgakaja gurda ana-jaranga, lika abu-ngorrkorndanga aburr-boya jichicha. Minypa an-molamola an-guyinda abu-mangga aburr-workiya, abu-barnjinga ana-duram, wurra an-nerra an-guyinda abi-yerrnyjinga aburr-workiya. \v 49 Gu-yirda barra minypa jurdach guna-bamburda. Minypa waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk aburr-boy barra aburr-molamola gu-galiya yerrcha aburr-nirra, lika burrbi-rrima barra aburr-werra gu-galiya yerrcha aburr-balagarrgurrjiyana burrwa, \v 50 lika burrbu-ga barra, burrbi-yerrnyja barra gu-bol gu-rrongga gu-jirra gu-workiya, gatiya minypa burr-guya aburr-rruwuja barra rrapa rrirra gubu-bay.” \s1 Gun-geka Rrapa Gun-maywa \p \v 51 Lika Jesus burr-wengganana aburr-gata, a-yinagata burrwa, “Geka ngu-wena ana-gorrburrwa ngu-ni gun-jaranga, wurra ana-goyburrpa gipa marn․gi nyiburr-ni, ya?” \p Birripa aburr-yinanga nula, “Ngaw.” \p \v 52 Lika nipa a-yinagata burrwa, “Aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega, an-gatiya ana-nga marn․gi a-ni ngaypa ngu-weya ngu-workiya, nipa minypa an-gata bala an-gurrimapa. Minypa nipa muna-ganyja gurda yarlanga mun-molamola mun-guyinda, minypa mun-geka mun-maywa mun-nga minypa wurra gama gorlk jal aburr-nirra. [Gu-gurda ngacha minypa joborr marn․gi an-gunega minyja nipa marn․gi a-ni gun-ngaypa janguny, nipa a-gunggaja barra burrwa a-workiya wurra gama gorlk, minypa gu-geka gu-maywa.]” \s1 Wurra Gama Gorlk Nejarach (Nazareth) Aburr-nirra Ngoyurra Aburr-yerryerrmiyana Nula Jesus \r (Mark 6:1-6; Luk 4:16-30) \p \v 53 Gun-gatiya waypa Jesus gu-mungbuna nipa a-wena burrwa a-ni minypa meyali gu-murna, lika nipa gu-bawuna gun-gata rrawa, \v 54 lika a-jekarra gu-yigipa gu-rrawa. Lika a-bona, a-barrngumurra gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. Lika gatiya wenga nipa a-wena burrwa a-ni rrapa birripa minypa aburr-galiyana nula, lika gochila aburr-barrjinga nula. Minypa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, aburr-yinanga, “An-guna yina gaya wenga marn․gi a-ni gun-guna gun-jaranga nipa a-weya a-workiya? Rrapa nipa burr-barlmarrk jama a-jirra a-workiya, gun-nga gun-gata ganyjarr? \v 55 Minyja nipa an-walkurpa nula an-gata gapunda \pn (carpenter)\pn*, rrapa jin-nigipa mampa niya jin-gata Meri \pn (Mary)\pn*, rrapa aburr-yigipa worlapa niya yerrcha aburr-gata Jeymch \pn (James)\pn*, Jochap \pn (Joseph)\pn*, Jayman \pn (Simon)\pn*, rrapa Jurrach \pn (Judas)\pn*, ya? \v 56 Rrapa jelapa niya yerrcha minyja birripa aburr-guniya. Minyjiya, ngarla, nipa ngunyuna an-guyinda. Wurra gu-gaya wenga nipa gu-menga gun-gata janguny?” \v 57 Aburr-yinagata aburr-wena, lika birripa ngoyurra aburr-yerryerrmiyana nula Jesus. \p Wurra nipa a-yinanga a-wena burrwa, “Ana-nga an-gugaliya an-gata Wangarr an-nika an-mujaruk, nipa wurra gama gorlk marr abirriny-balcharra nula abirriny-yorkiya, wurpa lika gu-yigipiya gu-rrawa ngika, rrapa ngika aburr-yigipa aburr-bapurr.”\x + \xo 13:57 \xt Jon 4:44\x* \v 58 Nipa Jesus a-yinagata a-wena burrwa, rrapa gala ana-jaranga ana-goma gu-nengarna nipa burr-barlmarrk jama a-ji gun-gata rrawa, wurra birripa gala marr aburr-balcharrarna nula nipa. \c 14 \s1 Jon A-juwuna An-gata Bama Burr-gurragaja A-workiyana \r (Mark 6:14-29; Luk 9:7-9) \p \v 1 Lika bunggawa gu-gata a-yika gu-rrawa Galali \pn (Galilee)\pn* an-gata an-nelangga Ayrat \pn (Herod)\pn*, nipa a-galiyana janguny gu-barrjekarra nula Jesus. \v 2 Lika nipa Ayrat a-wena burrwa aburr-yigipa aburr-mujama, a-yinanga burrwa, “An-guna an-gugaliya nipiya an-gata Jon bama burr-gurragaja a-workiyana, a-juwuna, wurra minypa gun-gujuwa gu-beybana, ana-jekarra gugu. Gu-gurdiya ngacha minypa nipa an-guna burr-barlmarrk jama a-jirra a-workiya.” \p \v 3 Ayrat a-yinagata a-wena minypa nipa a-gurkuja. Ngardawa gipa mu-ngoyurra nipa a-wena burrwa aburr-yigipa aburr-mujama Jon abi-rrimarra, abu-bichinga, abu-jolartchinga wupa. Ngardawa jin-gata nyanma Yirórriyach \pn (Herodias)\pn*, jin-gatiya jin-gumarrbipa niya Bilip \pn (Philip)\pn* an-gata Ayrat an-nika worlapa niya. \v 4 Ngardawa Jon a-wena nula a-workiyana Ayrat, a-yinagata nula, “Gun-narda gala gun-mola nginyipa n-dimanga jin-guna Yirórriyach nipa Bilip jin-nika jin-gumarrbipa niya.”\x + \xo 14:4 \xt Luk 3:19-20\x* \x + \xo 14:4 \xt Leviticus 18:16; 20:21\x* \v 5 Gu-gurdiya nula nipa Ayrat jal a-ni a-bu barra Jon; wurra a-gurkuja burrwa wurra gama gorlk, ngardawa birripa abu-borrwurra Jon minypa nipa Wangarr an-nika an-mujaruk. \p \v 6 Wurra gu-bamuna, lika janara gu-ji Ayrat gu-garrana. Minypa nipa gu-borrwurra a-ni gun-jaranga jemberr gu-ni nula minypa a-bambunggunapa, rrapa gun-narda nula nipa rrapa aburr-borrmunga nula gu-ngardapa aburr-negiyana, aburr-worlworlcha aburr-ni. Lika gatiya gugu Yirórriyach jin-nika mu-lopa acha jina-bona, jiny-yalagiyana burrwa. Lika nipa Ayrat burr-guya a-japurramayana achila, \v 7 lika burr-guya a-wena, gochila jin-dana minypa nipa jiny-yu barra gun-nga minypa nipa jiny-yengga barra. \p \v 8 Lika jin-gata jin-nigipa mampa acha gu-weng ngana jiny-yuna, lika jina-bona, jiny-yena, “Nguna-wu an-ngartpelambila japalana ana-guyinda Jon bama a-jirra, an-gatiya bama burr-gurragaja a-workiya.” \v 9 Lika an-gata bunggawa, nipa wargugu a-ni, wurra gala a-yinmiyarna gu-rrumungarna gun-gata nipa gochila jin-dana; wurra aburr-gata aburr-borrmunga nula gipa aburr-galiyana nula nipa burr-guya a-wena. Ganapiya, wurra nipa a-wena burrwa aburr-mujama barra birripa jibu-wu barra minypa nipa jiny-yena. \v 10 Minypa nipa burr-jerrmarra, gatiya nipa Jon wupa a-ninya birripa abi-jaygorndanga, \v 11 bama a-jirra abu-menga, lika abu-ganyja gurda an-ngartpelambila japalana ana-guyinda. Lika jibu-wuna jin-gata jin-ngamangama, lika nipa ana-ganyja, jiny-yuna jin-nigipa mampa acha. \p \v 12 Rrapa Jon burr-yika jawina aburr-bona gurda, abu-menga nipa a-juwuna, lika abu-ganyja, abu-jurnumbuna aburr-ni. Lika aburr-bona, aburr-wena nula Jesus minypa bapurr gu-yu. \s1 Jesus Balaja Burr-wuna 5,000 Gu-galiya Yerrcha \r (Mark 6:30-44; Luk 9:10-17; Jon 6:1-14) \p \v 13 Gun-gatiya waypa Jesus a-galiyana Jon a-juwuna, lika nipa mu-michiyang a-gortkurrchinga, a-bona gu-werrapa, jimarn jarra ngardapa a-nirrarna rrapa a-wengganacharna Wangarr. Wurra rrawa gu-jirra gu-boya aburr-galiyana nipa ay-yinda a-bona, lika birripa aburr-gomarriyana aburr-bamuna gu-rrepara, mu-ngoyurra aburr-bena, \v 14 nipa nuwurra jurdach. Rrapa nipa waypa a-gortkurrchinga gu-rrarnba, nipa burr-nana wurra gama gorlk aburr-gata gala aburr-ngardapa, lika a-worijinga burrwa. Lika aburr-gurderdakurderda bin-dimarra burrwa a-bona. \p \v 15 Lika nuwurra balngga gu-ni, lika Jesus burr-yika jawina yi-gurrepa aburr-negiyana nula, aburr-yinanga nula, “A-lay, gipa mu-ngoyurra balngga gu-ni, wurra ngayburrpa gu-werrapa nguburr-nirra. Ngaw minyja barra nginyipa burr-jerrma aburr-guna wurra gama gorlk, minypa birripa aburr-boy, rrawa gu-jirra gu-boya mbi-ma balaja mbi-bay?” \p \v 16 Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Ngika barra aburr-boy. Wurra jarra ana-goyburrpa nyirrbu-wu barra mbi-bay.” \p \v 17 Birripa aburr-yinagata, “Ngika, wurra mun-delipa nyibi-rrimanga, minypa rakaraka mun-delipa mun-guyinda arr-ngardapa arr-murna, minypa 5, rrapa abirri-jirrapa wupa an-delipa jichicha.” \p \v 18 Wurra Jesus a-wena burrwa, “Bubu-ga gurda.” \v 19 Lika nipa a-wena rrapa wurra gama gorlk aburr-rakaja. Lika nipa mu-menga mun-gata rakaraka arr-ngardapa arr-murna rrapa an-gata abirri-jirrapa jichicha, lika waykin a-ganana, a-japurramayana nula Wangarr. Ganapiya, lika rakaraka mu-rrumurra, lika burr-wuna aburr-yigipa jawina, birripa burrbu-wuna aburr-bona wurra gama gorlk, rrapa jichicha burr-guta. \v 20 Minypa aburr-bulapalawa aburr-gata mbi-barra, aburr-durtchinga. Rrapa mun-nerranga mu-ngukiyana Jesus burr-yika jawina mbi-menga, wana burlupurr gu-guyinda mbi-jolartchinga, gu-ngana mu-mayana gun-gata minypa arr-jirrapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 12. \v 21 Gun-narda janguny minypa aburr-gata wurra gama gorlk mbi-barra; wurpa lika mu-wurra yerrcha wupa aburr-gatiya 5,000. \s1 Jesus Gu-bugula Gu-jonama A-bamuna \r (Mark 6:45-52; Jon 6:15-21) \p \v 22 Gu-gatiya wenga Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina birripa mu-michiyang aburr-gortkurrchinga, mu-ngoyurra aburr-bona gu-gapa gu-rrarnba, minypa nipa burdak Jesus burr-jerrmarra a-ni wurra gama gorlk rrawa. \v 23 Burr-jerrmarra a-bona, ganapiya, lika nipa a-warrchinga a-bamuna gu-bulgapulga gu-guyinda barra ngardapa a-ni rrapa a-wenggana. Ana-munya gu-ni, nipa gatiya ngardapa niya, \v 24 rrapa aburr-yigipa jawina gatiya gojilapa aburr-jurrwurra aburr-bamuna, rrapa michiyang gu-bartpa m-buna burrwa gu-ni, rrapa barlmarrk mirrka derta burr-negarra gu-ni. \p \v 25 Gu-gatiya wenga gugu ngana guna-ngarlcha guna-bamuna Jesus ana-bona burrwa, gu-bugula gu-jonama ana-jarl ana-bamuna. \v 26 Wurra gun-gatiya waypa aburr-yigipa jawina abi-nana gu-bugula waykin ana-bamuna, birripa aburr-gurkuja aburr-ni burr-guya. Aburr-gonyjinga, aburr-yinanga, “Waw! An-gata walkwalk!” \p \v 27 Wurra warrika waya nipa ana-wena burrwa, “Nyiburr-molamola buburr-ni. Ngaypa, ngarla! Ganapa buburr-gurkuja.” \p \v 28 Wurra Birta a-yinanga nula, “Bunggawa, minyja ny-jurda nginyipa, wengga apula barra ngaypa gu-bugula waykin ngiy-bamba, ngu-bengga nggula.” \p \v 29 Jesus a-yinagata nula, “Guwa.” Lika Birta a-gortkurrchinga, lika gu-bugula waykin a-jarlabiyana a-bona nula Jesus. \v 30 Wurra gu-gata wenga nipa gu-borrwurra gun-gata barlmarrk wana gu-bena, lika a-gurkuja, rrapa a-guybunapa a-bamuna, a-gonyjinga, “Bunggawa! Gunggaja apula!” \p \v 31 Warrika waya Jesus a-merndagarlmuna, a-rrimarra. A-yinagata nula, “Ny-junarda marr ny-balchinga apula, an-nga nula ny-jekarra?” \v 32 Lika gatiya waypa abirri-gortkurrchinga mu-michiyang, nipa barlmarrk gu-derichinga. \p \v 33 Lika aburr-gatiya mu-michiyang mu-gochila aburr-marrngoypiyana nula Jesus, minypa aburr-yinanga nula, “Gun-burral nginyipa Wangarr biy-yika Walkur.” \s1 Aburr-gurderdakurderda Rrawa Ganécharat (Gennesaret) Aburr-nirra Jesus Wanngu Burr-negarra \r (Mark 6:53-56) \p \v 34 Ganapiya, lika gu-gata wenga birripa aburr-bena gu-gapa gu-rrarnba rrawa gun-gata gun-nelangga Ganécharat \pn (Gennesaret)\pn*. \v 35 Rrapa gu-galiya yerrcha gu-gata burr-yika gu-rrawa, birripa waypa abu-malawurra Jesus, burrbi-jerrmarra rrawa gu-jirra gu-boya, burrbu-ganyja gurda nula aburr-gurderdakurderda yerrcha, \v 36 lika aburr-ngiwija nula minyja aburr-gurderdakurderda birripa mbi-rrima murna mu-jirra mun-nigipa mirikal. Ganapiya, lika aburr-yinmiyapa aburr-gata mbi-rrimarra, aburr-bulapalawa aburr-molamiyana. \c 15 \s1 Minypa Mu-ngoyurra Aburr-guyinda Gubu-barnjinga \r (Mark 7:1-13) \p \v 1 Gun-gatiya lika aburr-werranga aburr-gata Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega, birripa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* wenga aburr-bona gurda nula Jesus. Lika abu-wengganana, \v 2 “A-lay, an-nga nula aburr-nginyipa jawina gubu-rrumurra gun-ngayburrpa gun-guwarr aburr-ngayburrpa mu-ngoyurra aburr-guyinda arrbu-wuna? Wurra yama murna aburr-jirra aburr-wepiya aburr-workiya, lika nuwurra jurdach mbi-bay?” \p \v 3 Jesus a-yinanga burrwa, “Wurra ana-goyburrpa, an-nga nula nyibu-borrwuja nyiburr-workiya gu-gata ngacha gun-guwarr, wurra minypa ana-goyburrpa nyibu-beybarda nyiburr-workiya joborr gun-gata Wangarr gu-barnjinga? \v 4 Minypa an-gata nipa Wangarr a-wena, ‘Marr balcha burrinyjula nyanyapa nggu rrapa mampa nggu,’ rrapa barrwa a-yinagata a-wena, ‘Ana-nga minyja an-nerra a-nega nyanyapa niya, rrapa mampa niya jin-nerra jinyu-nega, an-gata an-gugaliya ana-goyburrpa barra nyibu-bu barra a-juwa.’\x + \xo 15:4 \xt Exodus 20:12; 21:17; Leviticus 20:9; Deuteronomy 5:16\x* \v 5 A-yinagata nipa Wangarr a-wena, wurra ana-goyburrpa jarra nyiburr-weya nyiburr-workiya jimarna ana-nga an-gata gu-rrimanga gun-nga gun-gata barra bijirriny-borrwa nyanyapa niya rrapa mampa niya, wurra jarra gun-mola minyja nipa a-yinda a-wengga burrinyjula, ‘Ngika. Gun-guna gun-japurra; gipa mu-ngoyurra ngu-wuna Wangarr gun-nigipa.’ \v 6 Gu-gurda ngacha minypa ana-goyburrpa nyiburr-weya nyiburr-workiya, jimarna nyibu-borrwuja gun-mola nula an-gata an-gugaliya minypa nipa gala bijirriny-yu nyanyapa niya rrapa mampa niya. Wurra gun-narda minypa ana-goyburrpa nyibu-morrarna wengga gun-gata Wangarr gu-barnjinga, wurra gun-goyburrpa wupa gun-guwarr gun-guyinda jarra nyibu-borrwuja nyiburr-workiya. \v 7 Minyjiya! Ana-goyburrpa waykin nyiburr-molamola; wupa nyiburr-werra! Gun-gata wola an-gata Aycháya \pn (Isaiah)\pn* a-wena Wangarr gun-nika, gun-narda gun-burral. Minypa nipa mu-ngoyurra nyirr-ngurrjinga ana-goyburrpa, nipa a-yinanga, \q1 \v 8 ‘Aburr-guna gu-galiya yerrcha ngana aburr-jirra wupa aburr-weya aburr-workiya, \q2 jimarna marr aburr-balcharra apula; \q3 wurra jarra wuparnana aburr-ngurrnga balaypalay aburr-nirra apula. \q1 \v 9 Birripa borijipa aburr-japarndiya apula aburr-workiya. \q1 Ngardawa marn․gi aburr-negiya aburr-workiya ana-gugaliya gun-nika wupa joborr.’”\x + \xo 15:9 \xt Isaiah 29:13\x* \s1 Gu-guyinmiya Ngacha Minypa Werra Arr-nenga Gu-workiya Nuluwa Wangarr \r (Mark 7:14-23) \p \v 10 Gu-gata wenga Jesus a-gonyjinga burrwa wurra gama gorlk yi-gurrepa aburr-negiyana nula, lika a-yinanga burrwa, “Buburr-galiya apula barra marn․gi nyiburr-ni. \v 11 Gun-gata gun-nga gun-nerra an-gugaliya ana-ngana gu-barrngumiya gu-workiya minypa nipa balaja m-banga a-nirra, gun-narda gala gu-yinmiya an-nerra a-nega an-gata an-gugaliya nuluwa Wangarr. Ngika. Wurra jarra gun-gata minypa ana-ngana gu-beya gu-workiya, nipa a-weya a-workiya, gu-gurda ngacha minypa nipa werra a-negiya nula Wangarr.” \p \v 12 Lika Jesus burr-yika jawina aburr-bona gurda nula, aburr-yinanga nula, “A-lay, nginyipa gipa ny-borrwurra, ya, minypa aburr-gata Berachi yerrcha gochila aburr-rronga nggula gun-gata nginyipa ny-yena?” \p \v 13 Lika nipa Jesus a-wena burrwa gun-maywapa ranginy, a-yinanga, “Mun-nga mun-gata minypa Ngun-anya waykin a-nirra gala a-lamajingarna, wurra jarra ana-werranga nyanma, mu-gurda ngacha burraya Ngun-anya mu-wurrkaka barra. \v 14 Gala barra nyirrbu-borrwa aburr-gata Berachi yerrcha. Birripa gala gubu-borrwa minypa birripa aburr-gapula, wurra bama aburr-yinaga aburr-gata jimarna barra jarlakarr burrbu-gurdagurdarra wurra gama gorlk. Wurra minyja an-gapula an-guyinda an-ngardapa murla mu-rrima nula an-nerranga, bitipa abirri-bamba barra, mu-gochila wugupa abirri-bungga.”\x + \xo 15:14 \xt Luk 6:39\x* \p \v 15 Nipa Birta a-wena, “A-lay, gun-gata nginyipa ny-yena burrwa Berachi yerrcha gun-maywapa ranginy, wengga arrburrwa gun-nga meyali.” \p \v 16 Jesus a-yinagata burrwa, “Awa! Nyiburr-gurda burr-guta gala burr-guya marn․gi nyiburr-ni, ya? \v 17 Wurra yama nyibu-borrwa mun-gata mun-nga minypa an-gugaliya m-banga a-workiya mun-narda m-boya mu-workiya ana-gochila, rrapa barrwa minypa yarlanga m-beya. \v 18 Wurra gun-gata ana-ngana gu-beya gu-workiya minypa an-gugaliya a-weya a-workiya, gun-narda minypa nipa nyanma ana-ngurrnga, rrapa gu-gurdiya ngacha minypa an-gugaliya werra a-negiya a-workiya nuluwa Wangarr.\x + \xo 15:18 \xt Metiyu 12:34\x* \v 19 Ngardawa ana-ngurrnga wenga nipa an-gugaliya gu-borrwuja a-workiya gun-nerra. Gu-gatiya wenga minypa burr-burnda a-workiya, rrapa minypa jiny-mangga a-workiya ana-werranga jin-nika, rrapa gun-jaranga gu-gurda ngacha gun-nerra jama a-jirra a-workiya; rrapa minypa mun-ngumurda mu-mangga a-workiya, rrapa bima burr-ngurrjinga a-workiya, rrapa burr-yopurda a-workiya burr-guta. \v 20 Gu-gurdiya ngacha gu-werra an-gugaliya werra a-nenga gu-workiya; jarra gun-gata minypa an-gugaliya balaja m-banga gala mu-ngoyurra a-wepiyarna murna a-jirra, gu-gurda ngacha gala gu-yinmiya an-nerra a-nega an-gata an-gugaliya nuluwa Wangarr.” \s1 Jin-gata Geynan (Canaan) Jin-guyinda Gama Marr Jiny-balcha Nula Jesus \r (Mark 7:24-30) \p \v 21 Gu-gata wenga Jesus gu-bawuna gun-gata rrawa, a-bona, gu-jarlakarr a-bamuna, a-bena gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya gun-nelangga Daya \pn (Tyre)\pn* rrapa Jaydan \pn (Sidon)\pn*. \v 22 Lika gatiya jin-ngardapa gama jiny-bena nula Jesus, nipa jin-gata Geynan \pn (Canaan)\pn* jin-guyinda. Lika jiny-jonyjinga nula, “Bunggawa, a-lay, gunggaja apula! Ny-jurda nipa Daybit \pn (David)\pn* murna biy-wuna arrburrwa, gunggaja apula! Ngardawa jin-ngaypa delipa walkwalk a-rrimanga, nipa jiny-burnda a-workiya, nipa jin-nerra jinyu-nirra, burr-guya jin-nerra jinyu-nirra jiny-yorkiya.” \p \v 23 Nipa jiny-yinagata, wurra Jesus gala a-weyarna achila, wurra gun-nyagara. Lika Jesus burr-yika jawina birripa yi-gurrepa aburr-negiyana nula, aburr-ngiwija nula, “A-lay, japurra ngapa ny-jirra, ngaw minyja jin-gata ny-jerrma, jiny-jeka barra. Ngardawa ngurrpiny jiny-jonyjinga, arr-bitimanga jinyu-nirra.” \p \v 24 Jesus a-yinanga, “Ngaw, Wangarr nguna-jerrmarra ana-gorrburrwa Yichrayal \pn (Israel)\pn* nyiburr-bapurr nyiburr-gurdiya wupa. Minyja ana-goyburrpa minypa gun-maywapa ranginy jin-gumurna jip jinyu-lijiwarriyana.” \p \v 25 Wurra jin-gata Geynan jin-guyinda jina-bona, ji-menama gu-rrana nula Jesus, jiny-yinagata nula, “Bunggawa, gunggaja apula!” \p \v 26 Lika nipa gun-maywapa ranginy a-wena achila, a-yinanga, “Ngika. Wurra gu-gurda ngacha gala gu-yu, rraka gu-ngarda yerrcha mun-birripa balaja an-gugaliya burr-gaypa rrapa a-wu gulukula, ngaja.” Nipa a-yinagata Jesus a-wena achila, minypa meyali gu-murna. \p \v 27 Rrapa nipa jiny-yinagatiya meyali gu-murna jiny-yena nula Jesus, “Ngaw, Bunggawa. Wurpa lika gulukula an-guyinda m-banga a-workiya mun-jinachina m-bunggiya mu-workiya, an-gurrimapa m-banga a-nirra.” \p \v 28 Lika Jesus a-yinagata achila, “A-jay, ny-jurda nginyipa burr-guya marr ny-balcharra, ganapiya, gu-yirda barra gu-ni nggula minypa nginyipa nguna-wengganana.” A-yinagata achila, lika warrika gun-gatiya jin-nigipa delipa wanngu jinyu-ni. \s1 Jesus Wanngu Burr-negarra Aburr-jaranga Gu-galiya Yerrcha \p \v 29 Gu-gatiya wenga Jesus gu-bawuna gun-gata rrawa abirri-jirra Daya rrapa Jaydan, lika a-bona, a-bamuna bugula gu-rrarnba gun-gata rrawa Galali. Lika a-bamuna, a-warrchinga gu-bulgapulga gu-guyinda, lika gatiya a-rakaja. \v 30 Lika aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-bona gurda nula, burrbu-ganyja gurda nula aburr-gurderdakurderda yerrcha aburr-gata aburr-nyarlkuch, aburr-burda, aburr-gapula, aburr-ngarlngarta, rrapa aburr-werranga burr-guta aburr-jaranga burrbu-ganyja gurda, burrbu-barnjinga Jesus ana-rrepara, lika nipa wanngu burr-negarra a-ni. \v 31 Aburr-gata wurra gama gorlk birripa gugu aburr-worlworlcha aburr-ni, wurpa lika gochila aburr-barrjinga birripa burrbi-nana, minypa an-ngarlngarta an-guyinda a-wena a-jarl, rrapa an-burda an-guyinda minypa yort gu-menga a-jarl, rrapa an-nyarlkuch an-guyinda minypa gu-rrenyjinga a-jarl, rrapa an-gapula an-guyinda a-ganana. Lika aburr-marrngoypiyana nula aburr-ni Wangarr an-gata Yichrayal aburr-bapurr an-burriya. \s1 Jesus Balaja Burr-wuna Minypa Mu-wurra Yerrcha 4,000 \r (Mark 8:1-10) \p \v 32 Gu-gata wenga Jesus a-gonyjinga burrwa aburr-yigipa jawina aburr-bona gurda nula, lika a-yinanga burrwa, “Aburr-guna wurra gama gorlk ngaypa ngu-worijinga burrwa, ngardawa gipa gugu ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa nguburr-ni, rrapa balaja mu-wulebiyana burrwa. Ngaypa gala jal ngu-ni nguburr-jerrma, aburr-boy gun-birripa rrawa balaypalay minypa aburr-werrmiyana. Gala yapa aburr-bamba, gojilapa murna aburr-derichin.” \p \v 33 Wurra birripa aburr-yigipa jawina aburr-yinanga nula, “A-lay, ngunyuna gu-werrapa gala yina gaya rraka balaja nyibu-ma burrwa aburr-guna aburr-jaranga wurra gama gorlk!” \p \v 34 Lika Jesus burr-wengganana, “Rakaraka ana-goyburrpa mu-yinmiyapa nyibi-rrimanga?” \p Birripa aburr-yinagata, “Arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 7, rrapa barrwa nyibi-rrimanga an-delipa jichicha an-guyinda an-jaranga ngika.” \p \v 35 Lika Jesus a-wena burrwa wurra gama gorlk, birripa aburr-rakaja gu-jel. \v 36 Lika nipa mu-menga mun-gata rakaraka mun-delipa mun-guyinda minypa arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, rrapa an-gata jichicha a-menga, lika a-japurramayana nula Wangarr. Lika mu-rrumurra rakaraka rrapa jichicha, rrapa burr-wuna aburr-yigipa jawina. Lika birripa burrbu-wuna aburr-bona wurra gama gorlk \v 37 mbi-barra aburr-ni, aburr-durtchinga. Lika gu-gata wenga mun-nerranga mun-gata mu-ngukiyana Jesus burr-yika jawina mbi-menga, lika wana burlupurr gu-guyinda mbi-jolartchinga, gu-ngana mu-mayana gun-gata minypa arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa. \v 38 Gun-narda janguny minypa aburr-gata wurra gama gorlk mbi-barra balaja; wurpa lika mu-wurra yerrcha aburr-gatiya 4,000. \p \v 39 Ganapiya, lika gu-gata wenga Jesus a-garlmuna, burr-jerrmarra rrawa. Lika nipa a-gortkurrchinga mu-michiyang rrapa aburr-yigipa jawina burr-guta, lika aburr-bona gu-gapa gu-rrarnba rrawa gun-nelangga Magardan \pn (Magadan)\pn*. \c 16 \s1 Jal Aburr-ni Gubi-na Barra Wangarr Gun-nika Ganyjarr \r (Mark 8:11-13; Luk 12:54-56) \p \v 1 Aburr-werranga aburr-gata Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha rrapa Jejuchi \pn (Sadducee)\pn* yerrcha, birripa aburr-bona gurda nula Jesus, lika aburr-wena nula aburr-gata jimarna nipa barra burr-barlmarrk jama a-ji burrwa, jimarn jarra birripa jal aburr-ni barra abi-na rrapa marn․gi aburr-ni nula minypa Wangarr ana-jerrmarra. Wurra birripa jarra jal aburr-ni minypa nipa a-yinmiya barra a-yolkiya rrapa birripa barra mari gubu-garra nula.\x + \xo 16:1 \xt Metiyu 12:38; Luk 11:16\x* \v 2 Wurra nipa a-yinanga burrwa, “Wolawola warrarra gu-maya gu-workiya minypa marnnga jiy-bunggiya jiy-bamburda jiy-workiya, ana-goyburrpa nyiburr-weya nyiburr-workiya, nyiburr-yinaga, ‘Ngulam barra gun-molamola gu-ni barra, ngardawa gun-guniya warrarra gu-nirra.’ \v 3 Wurra wolawola ngana guna-ngarlcharra guna-bamburda minypa warrarra gu-maya, ana-goyburrpa nyiburr-weya nyiburr-workiya, ‘Geka barra yorr gu-bungga barra, ngardawa nguparr gun-jaranga gu-ni,’ nyiburr-yinagata nyiburr-workiya. Minypa ana-goyburrpa marn․gi minyja yorr gu-bungga barra rrapa minyja gun-nyagara, minypa ana-goyburrpa nyibi-nacha nyiburr-workiya nguparr rrapa marn․gi nyiburr-nirra. Wurra jarra ngaypa jama ngu-jirra ngu-workiya ana-goyburrpa gala meyali nyibu-malawa nyiburr-ni gu-yinmiya gu-nirra. \v 4 Nyiburr-gurdiya gorlk nyiburr-werra! Ana-goyburrpa jal nyiburr-nirra nyiburr-workiya nyibi-na barra Wangarr gun-nika ganyjarr, wurra nipa gala barra nyirr-gurdagurdarra ganyjarr, wurpa lika gun-maywapa minypa gun-gata nipa jama a-ji nula Jona \pn (Jonah)\pn* mu-ngoyurra a-ni.” A-yinagata Jesus a-wena burrwa, lika burr-bawuna a-bona; ay-bamuna.\x + \xo 16:4 \xt Metiyu 12:39; Luk 11:29\x* \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Berachi Yerrcha Rrapa Jejuchi Yerrcha Mun-burriya Minypa Gandichawa Mun-gurdurtcha \r (Mark 8:14-21) \p \v 5 Jesus rrapa aburr-yigipa jawina aburr-jurrwurra gu-gapa gu-rrarnba gun-gata bugula wana, wurra birripa aburr-bamapuna, gala rakaraka mbi-ganyjarna gurda. Gata waypa aburr-bena, \v 6 lika Jesus a-yinanga burrwa, “Buburr-jarlapiya nula mun-gata Berachi yerrcha rrapa Jejuchi yerrcha mun-burriya mun-gata minypa wolawola gandichawa rakaraka mu-nenga mu-workiya.”\x + \xo 16:6 \xt Luk 12:1\x* \p \v 7 Gun-narda Jesus a-wena, wurra aburr-yigipa jawina aburr-wengganachichiyana gu-gapa gu-guta, minypa aburr-yinanga, “Gun-gata nipa a-wena, ngardawa rakaraka nguburr-bamapuna, ya?” \p \v 8 Jesus gu-borrwurra birripa aburr-wena aburr-ni, lika a-yinagata burrwa, “Awa! Ana-goyburrpa gun-delipa wupa marr nyiburr-balcharra, ya? Wurra an-nga nula ana-goyburrpa nyiburr-weya nyiburr-nirra minypa rakaraka nyiburr-bamapuna? \v 9 Wurra ana-goyburrpa nyiburr-gurda gala marn․gi, ya? Gun-gata minypa rakaraka arr-ngardapa arr-murna ngaypa ngu-rrumurra burrwa aburr-jaranga gu-galiya yerrcha minypa 5,000, gun-narda ana-goyburrpa gala nyibu-borrwa, ya, minypa mu-yinmiyapa mu-ngukiyana? Minyja bubu-borrwa: Ana-goyburrpa barrwa nyibu-menga, nyibi-jolartchinga, burlupurr gu-yinmiyapa gu-ngana mu-mayana?\x + \xo 16:9 \xt Metiyu 14:17-21\x* \v 10 Rrapa mun-gata mun-nerranga, minypa rakaraka arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa ngaypa ngu-rrumurra burrwa aburr-jaranga gu-galiya yerrcha minypa 4,000, mun-narda mu-yinmiyapa mu-ngukiyana? Barrwa ana-goyburrpa nyibu-menga, nyibu-jolartchinga, burlupurr gu-yinmiyapa gu-ngana mu-mayana, ya?\x + \xo 16:10 \xt Metiyu 15:34-38\x* \v 11 Wurra yama nyibu-borrwungarna gun-gata ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa rakaraka ngika? Wurra buburr-jarlapiya nula gun-gata Berachi yerrcha rrapa Jejuchi yerrcha gun-burriya gun-gata minypa mun-maywapa wolawola gandichawa rakaraka mu-nenga mu-workiya.” \p \v 12 Gu-gata wenga Jesus burr-yika jawina marn․gi aburr-ni, minypa gun-gata nipa a-wena burrwa a-ni ngika minypa mun-gata rakaraka mu-jarrkarraja mu-workiya, wurra jarra birripa barra aburr-jarlapiya nula janguny gun-gata minypa Berachi yerrcha rrapa Jejuchi yerrcha gubi-rrimanga. \s1 Birta (Peter) A-ngurrjinga Jesus Nipa Christ \r (Mark 8:27-30; Luk 9:18-21) \p \v 13 Gu-gata wenga Jesus rrapa aburr-yigipa jawina aburr-bena gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya gu-murnangana rrawa Jecharíya Bilipay \pn (Caesarea Philippi)\pn* guna-jinyjarra. Gatiya aburr-bamuna, Jesus burr-wengganana aburr-yigipa jawina, “An-guna An-walkurpa An-gugaliya wurra gama gorlk aburr-yinmiya abu-ngurrjinga aburr-workiya? Birripa bama aburr-yinaga ana-nga nipa?” \p \v 14 Birripa Jesus burr-yika jawina aburr-yinanga nula, “Minyja aburr-werranga aburr-weya jimarna Jon an-gata bama burr-gurragaja a-workiyana; aburr-werranga aburr-weya jimarna Yiláyja \pn (Elijah)\pn*; rrapa aburr-werranga aburr-weya jimarna Jeramáya \pn (Jeremiah)\pn* wurra waygaji an-nerranga an-gata an-mujaruk an-guyinda mu-ngoyurra gu-ngurrjinga a-workiyana Wangarr gun-nika.”\x + \xo 16:14 \xt Metiyu 14:1-2; Mark 6:14-15; Luk 9:7-8\x* \p \v 15 Nipa a-yinagata, “Aya. Wurra ana-goyburrpa ngu-ngiya ngunabu-ngurrjinga?” \p \v 16 Lika Jayman Birta a-yinanga, “Ny-jurda nginyipa Christ, Wangarr biy-yika Walkur nipa biy-rrimanga a-nirra.”\x + \xo 16:16 \xt Jon 6:68-69\x* \p \v 17 Lika Jesus a-yinagata, “Nginyipa ny-jurda Jayman, Jona biy-yika ny-yalkurpa, Wangarr nipa wugupa nggula. Minypa gun-gata ny-yena ngardawa an-gugaliya nyanma ngika, wurra jarra Ngun-anya waykin a-nirra nipa biy-gurdagurdarrana. \v 18 Rrapa barrwa ngaypa ngu-wengga barra nggula minypa gun-guna: Nginyipa Birta ny-jurda ny-yelangga minypa jandarra gun-gata meyali, wurra ngaypa ng-gunaga minypa gun-maywapa gun-gurrema, minypa ngaypa nguburr-ma barra aburr-ngaypa gu-galiya yerrcha birripa barra gun-nardiya gugu gun-gujuwa gala gu-yinmiya gu-jinyja burrwa. \v 19 Rrapa nginyipa ngaypa ngiy-wu barra minypa gi \pn (key)\pn*, nginyipa nyi-lapkujama barra, rrapa minypa Wangarr burr-yika gu-galiya yerrcha aburr-barrnguma rrapa nipa ana-murna aburr-nipa barra aburr-workiya. Rrapa gun-nga minypa nginyipa ny-jobujoba gun-guniya rrawa, gun-narda nipa Wangarr gu-jobujoba barra yi-gaba waykin; rrapa gun-nga minypa nginyipa ny-mola nula gun-guniya rrawa, gun-narda nipa Wangarr an-mola a-ni barra nula yi-gaba waykin.”\x + \xo 16:19 \xt Metiyu 18:18; Jon 20:23\x* \p \v 20 Lika Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina birripa barra yongun gubi-nega gun-gata minypa nipa Christ. \s1 Jesus A-ngurrjiyana Nipa A-juwa Barra \r (Mark 8:31—9:1; Luk 9:22-27) \p \v 21 Gun-nardiya gugu Jesus yarlanga a-wena burrwa a-workiyana aburr-yigipa jawina minypa nipa a-boy barra Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* rrapa burr-guya gun-nerra gu-ni barra nula, rrapa minypa aburr-gata mu-murna yerrcha rrapa mola wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega birripa ngoyurra aburr-yerryerrmiya barra nula rrapa abu-bu barra a-juwa, rrapa minypa gu-gata wenga ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa, lika nipa Wangarr ana-nyala a-jarrkarra barra rrapa wanngu a-nega. \p \v 22 Wurra nipa Birta ana-nyala a-menga Jesus, lika a-ganyja balay ngika, lika burr-guya a-wena nula, “Bunggawa, a-lay, gun-narda ny-yena Wangarr barra gu-ngukurdanyja! Gala barra gu-yirda gu-ni nggula!” \p \v 23 Wurra Jesus a-ngukurdanyjiyana, lika a-wena nula Birta, “Nguna-bawa! Ny-jurda nginyipa Jeytan \pn (Satan)\pn* an-gata walkwalk! Nginyipa nyi-guwarga. Gun-gata ny-yena gun-narda ngika Wangarr nyanma, wurra ana-gugaliya nyanma.” \p \v 24 Lika Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, a-yinagata burrwa, “Ana-nga minyja nipa jal a-ni barra nguna-jurrjurrma, nipa an-gata gala barra nipa wupa a-borrwiya a-workiya, wurra jarra jama a-ji barra a-workiya gun-gata minypa ngaypa ngu-wu barra, rrapa mu-nguy nguna-jurrjurrmapa barra a-workiya marrban gun-derta gu-barripa.\x + \xo 16:24 \xt Metiyu 10:38; Luk 14:27\x* \v 25 Ngardawa ana-nga an-gata gala nguna-burdima, wurra minypa nipa jal a-nirra jimarna barra wanngu a-negiya, an-gata an-gugaliya jarra gun-nyagara gu-ni barra. Wurra ana-nga minyja aburr-werranga abu-bu, a-juwa minypa nipa an-ngaypa, an-gata an-gugaliya nipa jarra wanngu a-nipa barra a-workiya.\x + \xo 16:25 \xt Metiyu 10:39; Luk 17:33; Jon 12:25\x* \v 26 Minyja ana-nga an-gata an-gugaliya wana an-babalapa a-negiya gun-guna rrawa, wurra gala wanngu gun-gunega nipa gu-borrwa a-ni, nipa an-gata gala gun-nga gun-molamola guna-jeka barra nula minypa nipa jama a-ji a-workiyana, wurra gun-nyagara. Rrapa barrwa gala gun-nga rraka nipa an-gata gu-barnja jimarna barra wanngu a-negiya. \v 27 Ngardawa yi-gurrepa gu-jirra gu-bamburda an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-jeka barra burr-gujayanaya Nyanyapa niya gun-nika, rrapa minypa aburr-yigipa waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk wugupa nula aburr-bupiya barra gurda. Lika nipa burr-wu barra wurra gama gorlk ngardapa ngardapa minypa birripa mu-ngoyurra jama aburr-ji.\x + \xo 16:27 \xt Metiyu 25:31; Psalms 62:12; Rowm 2:6\x* \v 28 Buburr-galiya apula; gun-guna gun-burral: Nyiburr-werranga nyiburr-gurda gala barra mu-ngoyurra nyiburr-juwa, wurra burdak an-guna An-walkurpa An-gugaliya nyibi-na barra minypa Bunggawa ana-bamburda.” \c 17 \s1 Jesus A-ngukurdanyjiyana Rrapa A-jayanayana A-ji \r (Mark 9:2-13; Luk 9:28-36) \p \v 1 Nuwurra waypa ngorrngurra abirri-jirrapa abirri-jirrapa abirri-jirrapa, lika Jesus burr-ganyja, mu-mirk waykin aburr-bona ngardapa burrwa Birta \pn (Peter)\pn* rrapa Jeymch \pn (James)\pn* rrapa Jon an-gata Jeymch an-nika worlapa niya. \v 2 Gu-gata wenga abi-nana Jesus ngol gun-nerranga gu-rakaja nula, minypa bukula a-jirra japurra a-jirra minypa jin-maywapa marnnga jina-darrjinga jina-workiya, rrapa mun-nigipa mirikal mu-garlmunapa mun-gungarlcha mu-nayana mu-ji. \v 3 Lika gu-gata wenga aburr-gata Jesus burr-yika jawina burrbi-nana gipa mu-ngoyurra abirri-guyinda Mojich \pn (Moses)\pn* rrapa Yiláyja \pn (Elijah)\pn* minypa bitipa wugupa nula Jesus aburr-wena aburr-ni. \v 4 Lika Birta a-garlmuna, a-wena nula Jesus, “A-lay, Bunggawa, minyja gun-narda gun-molamola minypa ngayburrpa nyiburr-guna wugupa ana-gorrburrwa. Minyja nginyipa jal nyi-ni, ngaypa birlapirla ng-gupa barra abirri-jirrapa gun-ngardapa: gun-ngardapa gun-nginyipa, rrapa gun-ngardapa Mojich gun-nika, rrapa gun-ngardapa Yiláyja gun-nika.” \p \v 5 Wurra gun-narda Birta burdak a-wena a-ji, nguparr gun-gata gu-jayanayana gu-ji gu-garlmunapa bin-denyjinga, rrapa ana-manyjirda aburr-galiyana gu-nguparr wenga ana-wena burrwa, a-yinanga, “An-guna an-ngaypa Walkur ngaypa burr-guya jal ngu-nirra nula; ngaypa ngu-marrkapchinga nula. An-nardiya buburr-galiya nula!”\x + \xo 17:5 \xt 2 Birta 1:17-18\x* \x + \xo 17:5 \xt Genesis 22:2; Psalms 2:7; Isaiah 42:1; Metiyu 3:17; 12:18; Mark 1:11; Luk 3:22; Deuteronomy 18:15\x* \p \v 6 Gun-narda waypa Jesus burr-yika jawina aburr-galiyana Wangarr manyjirda a-jirra a-wena burrwa, birripa burr-guya aburr-gurkuja aburr-ni, rrapa aburr-bungguna, bukula aburr-jirra gu-jel aburr-gurrmiyana aburr-ni. \v 7 Wurra Jesus ana-bona, bin-dimarra. A-yinanga burrwa, “Buburr-garlma. Ngika buburr-gurkuja.” \v 8 Lika waykin aburr-ganana, wurra gala ana-nga abi-nacharna, wurra jarra nipa wupa Jesus. \p \v 9 Lika gatiya waypa mu-mirk wenga aburr-bupiyana gurda aburr-bamuna, Jesus burr-guya a-wena burrwa aburr-bamuna, a-yinagata burrwa, “Gala barra aburr-werranga nyiburr-wengga burrwa ana-goyburrpa geka nyibi-nana, wurra nuwurra waypa barra an-guna An-walkurpa An-gugaliya a-juwa rrapa Ngun-anya a-jarrkarra.” \p \v 10 Lika birripa abu-wengganana, “A-lay, gun-gata an-nga nula aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega aburr-weya aburr-workiya ni gugu Yiláyja ana-boy barra?”\x + \xo 17:10 \xt Malachi 4:5\x* \p \v 11 Lika nipa Jesus a-yinagata burrwa, “Ngaw. An-nerranga minypa Yiláyja ni-gugu ana-boya, rrapa gun-nga minypa mu-ngoyurra gun-nerra gu-ni nipa minypa gu-jarlapa barra barrwa gun-molamola gu-ji barra. \v 12 Wurra jarra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa nipa an-gata gipa ana-bona. Nipa ganyjarr gu-rrimarra gun-maywapa minypa Yiláyja, wurra gu-galiya yerrcha gala abu-malawujarna; jarra aburr-yinagata nula birripa aburr-yinmiyana jal aburr-ni. Rrapa gu-gurda ngacha minypa werra abu-bu barra an-guna An-walkurpa An-gugaliya.”\x + \xo 17:12 \xt Metiyu 11:14\x* \v 13 Jesus a-yinagata a-wena burrwa, lika aburr-gatiya aburr-yigipa jawina marn․gi aburr-ni minypa nipa a-ngurrjinga burrwa an-gata Jon bama burr-gurragaja a-workiyana. \s1 Jesus Wanngu A-negarra An-delipa An-gata Minypa Walkwalk A-rrimarra \r (Mark 9:14-29; Luk 9:37-43) \p \v 14 Ganapiya, lika gun-gatiya waypa birripa aburr-bena burrwa gu-galiya yerrcha aburr-bamagutuwiyanapa, lika an-ngardapa an-gugaliya ana-bona, ana-menama gu-rrana nula Jesus, \v 15 minypa a-yinanga nula, “Bunggawa, gunggaja nula an-guna an-ngaypa delipa! Nipa minypa burr-guya gun-nerra gu-nirra nula gu-workiya, minypa an-jarrarderta a-nirra a-workiya. Minypa a-bamburdapa a-bunggiya a-workiya, minypa yi-gata wupa gu-bol gu-rrongga gu-jirra, rrapa minypa gu-bugula. \v 16 Wurra ngaypa nguna-ganyja burrwa aburr-guna aburr-nginyipa jawina, wurra birripa gala aburr-yinmiyarna wanngu abi-nengarna.” \p \v 17 Wurra Jesus a-wena burrwa aburr-gata, “Ana-goyburrpa nyiburr-gurdiya gorlk nyiburr-werra, ngarla! Wurra yama marr nyiburr-balcha nula Wangarr? Ngaypa gu-yinmiyapa ngaypa arr-ga barra rrapa marr ng-ga barra ana-gorrburrwa? Wurra bubu-ga gurda apula an-gata.” \v 18 Lika Jesus burr-guya a-wena nula walkwalk an-gata delipa a-rrimarra, lika nipa a-bawuna, ana-bena, rrapa gatiya gugu nipa delipa a-molamiyana. \p \v 19 Lika nuwurra waypa Jesus rrapa aburr-yigipa jawina ngardapa aburr-ni, birripa aburr-garlmuna, abu-wengganana, “A-lay, an-nga nula ngayburrpa nyiburr-barparpuna jimarn jarra walkwalk nyibi-yerrnyjingarna?” \p \v 20-21 Lika nipa a-yinanga burrwa, “Minyja ana-goyburrpa gala burr-guya marr nyiburr-balcharna, ngarla. Wurra gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ny-yinga ny-jata minyja marr ny-balcha, wuriya gun-gata gun-delipa, minypa mun-maywapa mun-gata gun-jong machart \pn (mustard)\pn* mipila mu-jirra mun-gata mun-delipa; wurra ngardawa nginyipa marr ny-balcharra, jal nyi-ni ny-yengga nula mun-guna mun-mirk, ny-yinda nula, ‘Garlma, boy gu-guna wenga yi-gata,’ rrapa minypa mun-mirk mu-yirdiya barra m-boy. Minypa gala barra gun-nga gun-derta gu-ni nggula.”\x + \xo 17:20-21 \xt Metiyu 21:21; Mark 11:23; 1 Gorint 13:2\x* \s1 Jesus Barrwa A-ngurrjiyana Nipa A-juwa Barra \r (Mark 9:30-32; Luk 9:43-45) \p \v 22 Gun-gatiya waypa Jesus rrapa aburr-yigipa jawina gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-ni, minypa gun-gata wana gun-bapala rrawa gun-nelangga Galali \pn (Galilee)\pn*, lika nipa a-yinanga a-wena burrwa, “A-lay, yi-gurrepa gu-jirra gu-boya an-guna An-walkurpa An-gugaliya abi-rrima barra, rrapa burrbu-wu barra \v 23 gu-galiya yerrcha abu-bu barra. Wurra gu-gata wenga ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa, lika nipa Wangarr ana-nyala a-jarrkarra barra rrapa wanngu a-nega.” Jesus a-yinagata a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, lika birripa burr-guya wargugu aburr-ni nula. \s1 Mun-gata Rrupiya Minypa Burrbu-gaypuna Aburr-workiyana Wurra Gama Gorlk Gun-gata Nula Bala Gun-japurra \p \v 24 Gu-gata wenga aburr-bena gun-gata rrawa gun-delipa gun-nelangga Gapárniyam \pn (Capernaum)\pn*. Rrapa aburr-werranga aburr-gata minypa rrupiya burrbu-gaypuna aburr-workiyana wurra gama gorlk gun-gata nula bala gun-japurra Wangarr gun-nika, birripa aburr-bona gurda nula Birta, lika abu-wengganana, “A-lay, an-narda an-goyburrpa bunggawa nipa rrupiya m-barnjinga a-workiya gun-gata nula bala gun-japurra, waygaji gun-nyagara, ya?”\x + \xo 17:24 \xt Exodus 30:13; 38:26\x* \p \v 25 Nipa Birta a-yinanga, “M-barnjinga, ngarla!” \p Lika gatiya waypa Birta a-barrngumurra gu-bala, Jesus mu-ngoyurra a-wena, a-yinanga nula, “Jayman, a-lay, gun-guna nginyipa ny-yinmiya ny-borrwuja? Bunggawa an-guyinda gun-guna rrawa, nipa aburr-nga mbi-barnjinga nula aburr-workiya rrupiya mun-nigipa minypa nipa dek \pn (tax)\pn* wurley mu-nenga burrwa a-workiya? Waygaji aburr-gata aburr-yigipa walkurpa niya yerrcha, ya? Waygaji aburr-werranga, ya?” \p \v 26 Birta a-yinanga nula, “Aburr-gata aburr-werranga.” \p “Minyjiya,” Jesus a-yinagata, “rrapa walkurpa niya yerrcha gala joborr gu-yu burrwa rraka rrupiya mbi-barnja minypa dek, wurra gun-nyagara. \v 27 Wurra wuriya. Wurra ngarripa gala jal arr-ni mari ay-jarlapa burrwa aburr-gata minypa rrupiya mbi-mangga aburr-workiya gun-gata nula bala gun-japurra. Wurra boy bugula gu-rrarnba galang ny-yerrnyja barra, lika an-gata mu-ngoyurra jichicha nyi-rakawa barra, an-gata minypa ngana a-jirra nginyipa barra ny-barripa rrupiya, barra nginyipa ny-boy, dek ny-barnja barra, mun-gata minypa nginyipa barra burr-wu rrapa minypa ngaypa barra nguburr-wu gun-gata nula bala gun-japurra.” \c 18 \s1 Ana-nga Barra Wana A-ni \r (Mark 9:33-37; Luk 9:46-48) \p \v 1 Gun-gatiya lika Jesus burr-yika jawina aburr-bona gurda nula, lika abu-wengganana, “A-lay, ngayburrpa nyiburr-guna ana-nga barra wana a-ni Wangarr ana-murna?”\x + \xo 18:1 \xt Luk 22:24\x* \p \v 2 Aburr-yinagata aburr-wena, lika Jesus a-gonyjinga nula an-gungarda an-guyinda delipa, lika a-menga, a-garrana, gatiya a-jinyja Jesus burr-yika jawina aburr-ni. \v 3 Lika nipa Jesus a-yinanga, “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya Wangarr ana-murna nyiburr-ni, wurra minyja nyiburr-ngukurdanyjiya rrapa nyiburr-ni minypa gu-ngarda yerrcha [gala wana aburr-negiya aburr-workiya.]\x + \xo 18:3 \xt Mark 10:15; Luk 18:17\x* \v 4 Ngardawa ana-nga an-gata wana an-bapala a-nirra Wangarr ana-murna, an-gata an-gugaliya ngardawa delipa a-negiya a-workiya rrapa a-nirra a-workiya minypa an-maywapa an-guna an-delipa. \v 5 Rrapa ana-nga an-mola nula ana-gurda ngacha delipa ngardawa minypa ngaypa ngu-welangga, minypa ngaypa jal ngu-nirra nula delipa, an-gata an-gugaliya nipa ngardawa an-mola apula ngaypa. \s1 Ana-nga A-yinmiyan Rrapa Delipa A-lijiwarriyan \r (Mark 9:42-48; Luk 17:1-2) \p \v 6 “Wurra ana-guna ngacha delipa minypa marr a-balcharra apula, ana-nga an-nerranga a-yinmiyan rrapa nipa delipa a-lijiwarriyan, wurra jimarn jarra an-gata an-gugaliya mu-ngoyurra abu-bichingarna gu-jandarra wana gu-bapala, lika abi-yerrnyjingarna gu-bachirra gu-lupa gu-guyinda. Gu-gurda ngacha minypa nipa mari gu-manggarna marr gu-yinanga wana, wurra gun-gata minypa Wangarr ana-nyala a-bu barra minypa delipa a-warganyja, gun-narda jarra minypa burr-guya gun-nerra gu-ni barra nula an-gata an-gugaliya. \v 7 Minypa wurra gama gorlk gun-nardiya rrawa burr-guya gun-nerra gu-ni barra burrwa, ngardawa gun-gulijiwarriya guy-bamburdapa. Gu-gata ngacha guy-bamburda, ngarla, wurra barrwa burr-guya gun-nerra gu-ni barra nula ana-gata ngacha an-gugaliya minypa gun-gulijiwarriya guna-ganyja ana-workiyana! \p \v 8 “Wurra minyja nginyipa murna ny-jirra waygaji rrepara ny-jirra gun-nerra jama ny-jirra ny-yorkiya, ny-jurda murna ny-jirra ny-nyardapa o rrepara ny-jirra ny-nyardapa gorndiya, yerrnyja. Ngardawa gun-mola nggula nginyipa ny-nyurrnga barra wanngu nyi-ni, wuriya murna ny-jirra waygaji rrepara ny-jirra ny-nyardapa. Gala yapa murna ny-jirra ny-jilirrwirrka rrapa rrepara ny-jirra ny-jilirrwirrka ny-bamba, barrwa minypa Wangarr biy-yerrnyjin yi-gata wupa gu-bol gu-rronggapa gu-jirra gu-workiya.\x + \xo 18:8 \xt Metiyu 5:30\x* \p \v 9 “Rrapa minyja mipila ny-jirra gun-nerra jama ny-jirra ny-yorkiya, ny-junarda mipila ny-jirra ny-nyardapa nyina-warrka, yerrnyja. Ngardawa gun-mola nggula barra nginyipa ny-nyurrnga wanngu nyi-ni, wuriya mipila ny-jirra ny-nyardapa. Gala yapa mipila ny-jirra ny-jilirrwirrka ny-bamba, barrwa minypa Wangarr biy-yerrnyjin yi-gata wupa gu-bol gu-rronggapa gu-workiya, minypa \tl Hell\tl*.\x + \xo 18:9 \xt Metiyu 5:29\x* \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Jin-gata Jip (Sheep) Jinyu-lijiwarriyana \r (Luk 15:3-7) \p \v 10-11 “Aburr-gurda ngacha gu-ngarda yerrcha gala barra ny-yerryerrmiya burrwa. Ngardawa ngaypa ng-gunaga ngu-weya ana-gorrburrwa ngu-nirra: Aburr-birripa waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk ngardapa ngardapa burrbi-rrimanga jaga aburr-ganaja burrwa, birripa aburr-gata waykin Ngun-anya a-ninyarrapa.\x + \xo 18:10-11 \xt Luk 19:10\x* \p \v 12 “Minyja bubu-borrwa: An-gugaliya jin-bulapalawa jin-dimanga jip \pn (sheep)\pn* minypa 100, wurra minyja jin-ngardapa jinyu-lijiwarriya, lika nipa a-yinmiya barra? Wurra nipa jiny-bawa barra jin-gata 99 jip, gata gu-bulgapulga jiny-ji barra, gorrngunya m-bay jiny-ji, wurra nipa a-garlma barra a-boy, a-wecha achila jin-gata jin-ngardapa jip jinyu-lijiwarriyana. \v 13 Rrapa gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Minyja nipa jiny-barripa jip jin-gata jinyu-lijiwarriyana, nipa burr-guya a-worlworlcha barra achila; jin-gata 99 jip gala jinyu-lijiwarriyarna nipa marr a-yinda a-worlworlcha barra achila nipa jin-gata. \v 14 Gu-gurda ngacha minypa Nyanyapa arrku waykin a-nirra gala jal a-ni ana-gurda ngacha delipa barra a-lijiwarriya, wuriya an-ngardapa. \s1 Minyja Worlapa Nggu Werra Biy-nega \p \v 15 “An-nginyipa minypa worlapa nggu, minyja nipa werra biy-nega, nginyipa boy, wengga nula minypa ngardapa ana-gota gurdagurdarra minypa nipa werra a-negiyana. Rrapa minyja nipa a-galiya nggula, gun-narda minypa nginyipa ny-nyukurdanyjinga, nipa gugu gu-mola a-nirra.\x + \xo 18:15 \xt Luk 17:3\x* \v 16 Wurra minyja nipa gala a-galiya nggula, an-nerranga an-gugaliya ny-ma barra, waygaji an-ngardapa, waygaji abirri-jirrapa, lika wugupa buburr-boy nula an-gata, barra minypa janguny mu-jurra mu-weya mu-yurra, ‘minyja mari gu-ma, wurra ngardawa gu-galiya yerrcha waygaji abirri-jirrapa, waygaji abirri-jirrapa an-ngardapa abu-ngurrjinga, minypa gun-gata gun-ganawa burrwa janguny abu-ngurrjinga minypa abi-nana gun-nerra jama a-ji,’ gu-gurda ngacha.\x + \xo 18:16 \xt Deuteronomy 19:15\x* \v 17 Wurra minyja nipa gala a-galiya burrwa, burr-wenggana Wangarr burr-yika gu-galiya yerrcha gatiya minypa aburr-bamagutuwiyana. Rrapa minyja birripa burr-guta nipa gala a-galiya burrwa, ganapiya, ana-goyburrpa barra nyibu-borrwa nula minypa nipa an-nerra warrpam, rrapa minypa gu-werranga gu-rrawa wenga gala Wangarr a-borrwa a-workiya. \p \v 18 “Ngardawa gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Gun-nga minypa ana-goyburrpa nyibu-jobujoba gun-guniya rrawa, gun-narda nipa Wangarr gu-jobujoba barra yi-gaba waykin; wurra gun-nga minypa ana-goyburrpa nyiburr-mola nula gun-guniya rrawa, gun-narda nipa Wangarr an-mola a-ni barra nula yi-gaba waykin.\x + \xo 18:18 \xt Metiyu 16:19; Jon 20:23\x* \p \v 19 “Rrapa barrwa gun-guna ngu-wengga barra ana-gorrburrwa: Nyirri-yinga nyirri-gata, gu-nga nula minypa gu-ngardapa nyirri-borrwa rrapa nyirri-wenggana, nipa Ngun-anya waykin a-nirra a-yindiya barra jama a-ji ana-gotula. \v 20 Ngardawa yina abirri-gaya abirri-bamagutuwiya abirri-workiya minypa abirri-jirrapa gu-galiya yerrcha, waygaji abirri-jirrapa an-ngardapa, minypa marr aburr-balcharra apula ngaypa ngu-welangga, ngaypa ng-gatiya wugupa burrwa.” \s1 Meyali Gun-gata Minypa An-gugaliya Gala Baywarra Gu-nengarna Nula An-nerranga \p \v 21 Lika Birta yi-gurrepa a-negiyana nula Jesus, lika a-wengganana, “Bunggawa, a-lay, an-ngaypa minypa worlapa apa, minyja nipa mu-nguy werra nguna-nega a-workiya, ngaypa ngu-yinmiyapa ng-goma ngu-nega barra ngaypa baywarra ngu-nega barra nula, ya? Waygaji arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, ya?” \p \v 22 Wurra Jesus a-yinanga, “Ngika arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa! Wurra jarra mu-nguy ny-jaranga ny-joma nyi-negapa barra baywarra nyi-nega barra nula ny-yorkiya.\x + \xo 18:22 \xt Luk 17:3-4\x* \v 23 Ngardawa rum gun-gata waykin wenga, nipa minypa gun-guna meyali: An-ngardapa an-gata bunggawa, nipa gu-borrwurra a-birripiya barra burrwa aburr-yigipa aburr-mujama, minypa mu-yinmiyapa rrupiya birripa ngardapa ngardapa mbi-gurdanyja barra gurda nula barra minypa gu-lirrjiya burrwa. \v 24 Rrapa gun-gatiya gugu abu-ganyja gurda nula bunggawa an-ngardapa an-gugaliya minypa rrupiya mun-gata nipa barra muna-gurdanyja nula bunggawa burr-guya mun-jaranga. \v 25 Wurra nipa an-gata gala mun-jaranga mu-rrimangarna rraka muna-gurdanyjingarna nula bunggawa. Lika bunggawa a-wena minypa nipa jalim a-nega barra an-gata an-gugaliya, rrapa minypa gun-nigipa gorlk rrapa jin-nigipa jin-gumarrbipa niya rrapa aburr-yigipa gu-ngarda yerrcha burr-guta jalim burr-nega barra. Minypa mun-gata rrupiya barra muna-jeka nula nipa bunggawa, wurra birripa jarra minypa jama aburr-jipa barra aburr-workiya nuluwa an-gata an-nerranga gun-nardiya gugu ngika burr-rrupiya. \p \v 26 “Wurra nipa an-gata an-mujama ana-menama gu-rrana nula bunggawa, minypa a-ngiwija nula, ‘Bunggawa, japurra ngapa ny-jirra, a-lay! Burdak marr ga apula. Mun-gata rrupiya burraya ngaypa burr-gurla ngiy-wu barra.’ \v 27 Gu-gatiya wenga bunggawa werra a-nana an-gata an-nigipa an-mujama, lika baywarra gu-negarra nula mun-gata rrupiya. Minypa a-jerrmarra, gala barra mun-nga muna-gurdanyja nula bunggawa, wurra gipa gugu gu-rorrchiyana. \p \v 28 “Wurra an-mujama nipa waypa yarlanga a-bena, a-nana an-nerranga an-gata an-mujama nipa an-guna gipa mu-ngoyurra a-wuna mun-delipa rrupiya gugu an-gata barra muna-gurdanyja nula. Lika nipa burr-guya a-rrimarra jawa a-jirra, rrapa burr-guya a-wena nula, ‘Nguna-wu mun-ngaypa rrupiya!’ \p \v 29 “Wurra nipa an-gata ana-menama gu-rrana nula rrapa a-ngiwija nula, ‘Burdak marr ga apula, a-lay. Burraya ngiy-wu barra.’ \p \v 30 “Wurra an-guna minypa bunggawa gipa baywarra gu-negarra nula, nipa jarra gala gu-yagurrmungarna nula an-gata an-nerranga an-gugaliya. Minypa a-menga, a-ganyja, wupa a-barnjinga nuwurra nipa muna-gurdanyja nula rrupiya. \p \v 31 “Wurra aburr-werranga aburr-gata aburr-mujama, gun-narda waypa birripa gubi-nana, burr-guya wargugu aburr-ni. Lika aburr-bona, gubu-ngurrjinga nula bunggawa gun-gata gu-yinmiyana gu-ni. \v 32 Lika bunggawa a-gonyjinga nula an-gata an-mujama, lika a-yinanga nula, ‘Ny-jurda nginyipa ny-yerra warrpam! Gun-gatiya nginyipa ny-nyiwija apula nyi-ni, ngaypa baywarra ngu-negarra nggula mun-gata rrupiya wana jimarna nyina-gurdanyjingarna apula. \v 33 Wurra yama nginyipa ny-junggajingarna nula an-borrmunga nggula minypa ngaypa ng-gunggajinga nggula nginyipa?’ \p \v 34 “Lika bunggawa a-bachirramiyana nula an-gata an-mujama. Minypa nipa a-wena, wupa abu-barnjinga nuwurra waypa barra nipa an-mujama muna-gurdanyja nula bunggawa mun-gata burr-gurla mun-nigipa rrupiya. \p \v 35 “Rrapa ana-goyburrpa, minyja ny-yinga ny-jata gala baywarra nyi-nega nula an-nginyipa worlapa nggu minypa burr-molma burr-burral, nginyipa rrapa ny-yirdiya barra Nguna-anya waykin a-nirra a-bachirramiya barra nggula.” \c 19 \s1 An-gumarrbipa Jin-gumarrbipa Gala Barra Abirriny-bapawuchichiya \r (Mark 10:1-12) \p \v 1 Gun-gatiya waypa Jesus gu-mungbuna a-wena janguny, lika nipa gu-bawuna a-bona gun-gata rrawa Galali \pn (Galilee)\pn*, rrapa a-bona gun-gata wana gun-bapala rrawa Judíya \pn (Judea)\pn*, wurra gu-gapa gu-rrarnba man․garba Jordan, \v 2 rrapa gatiya aburr-jaranga wurra gama gorlk abu-jurrjurrmurra, rrapa nipa lika bin-dimarra aburr-gurderdakurderda aburr-guyinda. \p \v 3 Rrapa aburr-werranga Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha aburr-bona gurda nula Jesus, jimarn jarra barra nipa a-yolkiya a-wengga rrapa birripa barra mari gubu-garra nula. Gu-gurda ngacha minypa birripa abu-wengganana, aburr-yinanga nula, “A-lay, gun-mola, ya, minyja an-gugaliya jiny-bawa jin-nigipa jin-gumarrbipa niya minypa gun-gata ngardawa gun-nigipa wupa jal, ya?” \p \v 4 Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Nyiburr-gurdiya gala nyibi-nacharna janguny mu-jurra gu-yurra, ya? Minypa wola baman gu-ni Wangarr ‘bijirriny-jarlapuna minypa an-nurra rrapa jin-gama,’\x + \xo 19:4 \xt Genesis 1:27; 5:2\x* \v 5 rrapa a-yinanga a-wena, ‘Gu-gata nula an-gugaliya bijirriny-bawa barra nyanyapa niya rrapa mampa niya, jin-nigipa jin-gumarrbipa niya barra jiny-ma, lika birrinyjipa abirriny-nyardapa abirrinyu-ni barra.’\x + \xo 19:5 \xt Genesis 2:24\x* \v 6 Gu-gurda ngacha minypa birrinyjipa gala barrwa ngardapa ngardapa abirrinyu-ni, wurra jarra gun-nardiya gugu abirriny-nyardapa. Lika ganapiya. Gala barra ana-nga bijirriny-nyorrkornda abirriny-jata; wurra jarra Wangarr bijirriny-mulpuna gu-ngardapa.” \p \v 7 Lika birripa Berachi yerrcha aburr-yinagata, “Wurra an-nga nula nipa Mojich \pn (Moses)\pn* gu-barnjinga gun-gata joborr, minypa an-gugaliya jiny-bawuja a-workiya jin-nigipa jin-gumarrbipa niya, nipa an-gugaliya mu-ngoyurra barra a-wukurrja achila jurra mu-guyinda minypa nipa jiny-bawa barra, lika nuwurra jurdach jiny-bawa?”\x + \xo 19:7 \xt Deuteronomy 24:1-4; Metiyu 5:31\x* \p \v 8 Wurra Jesus a-wena burrwa, “Mojich gu-yagurrmurra ana-gorrburrwa barra minypa nyirrbu-bawa aburr-goyburrpa aburr-gumarrbipa ana-gorrburra, ngardawa mun-molma mun-derta ana-gorrburrwa. Wurra gu-gata ngacha gala mu-ngoyurra gu-yurrarna. \v 9 Wurra gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Jin-gata jin-gumarrbipa jin-guyinda minypa gala jiny-boy nula an-nerranga, wurra minyja an-nigipa an-gumarrbipa ngacha jiny-bawa rrapa jin-nerranga jiny-ma, gun-narda minypa birrinyjipa abirriny-jata gun-nerra jama abirriny-jirra.”\x + \xo 19:9 \xt Metiyu 5:32; 1 Gorint 7:10-11\x* \p \v 10 Gun-gatiya lika Jesus burr-yika jawina aburr-yinanga nula, “Minyja gu-yirdiya gugu gu-nirra burrinyjula jin-gumarrbipa rrapa an-gumarrbipa, gun-mola jarra minyja an-gugaliya gala jiny-ma gama.” \p \v 11 Lika Jesus a-yinagata burrwa, “Gun-narda ana-goyburrpa nyiburr-wena, jarra aburr-jaranga gu-galiya yerrcha gala aburr-yinmiya gubi-rrima janguny, wurra aburr-gata wupa minypa gu-gata ngacha ganyjarr gubi-rrimanga. \v 12 Minypa an-nerranga an-gugaliya gala gama jal a-ni gun-gumalapa, ngardawa nipa a-bambunggapa a-yirdiyapa a-ni, gala jal a-ni gun-gurdawurrja; rrapa an-nerranga ngardawa gu-galiya yerrcha aburr-yinmiyana abu-gaypuna an-nurra, nipa a-yinagatiya; rrapa an-nerranga ngardawa gun-gumalapa nipa gu-bawuna, wurra minypa burr-guya jama a-ji barra nula Wangarr. Gun-narda janguny ana-nga minyja gun-mola nula, nipa a-yirdiya barra.” \s1 Jesus Burr-jalkakaja Gu-ngarda Yerrcha \r (Mark 10:13-16; Luk 18:15-17) \p \v 13 Gu-gatiya wenga aburr-werranga burrbu-ganyja gurda nula Jesus delipa delipa yerrcha barra minypa nipa bin-dima rrapa a-wenggana burrwa. Wurra aburr-yigipa jawina burrbu-jobujobuna aburr-gata. \v 14 Wurra Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, “Ganapa burrbu-jobujoba. Wurra burrbu-jerrma gurda apula aburr-gata delipa delipa yerrcha. Ngardawa Wangarr burr-barlmarrk jama a-jirra burrwa a-nirra aburr-yigipa gu-galiya yerrcha aburr-gatiya minypa aburr-gurda delipa delipa yerrcha.” \v 15 Ganapiya, lika nuwurra waypa bin-dimarra, lika mu-nguy ay-bamuna. \s1 An-ngardapa An-gugaliya Gorlk Wana Nula \r (Mark 10:17-31; Luk 18:18-30) \p \v 16 An-ngardapa an-gugaliya ana-bona nula Jesus, lika a-wengganana, “Bunggawa, a-lay, ngaypa gun-nga barra gun-molamola jama ngu-ji minypa wanngu ngu-nipa barra ngu-workiya Wangarr ana-murna?” \p \v 17 Jesus a-yinanga nula, “An-nga nula nginyipa nguna-wengganana gun-gata nula gun-nga gun-molamola? Wurra an-gata Wangarr, nipa an-ngardapiya an-molamola. Wurra minyja nginyipa jal nyi-ni wanngu gun-guni ny-ma barra, borrwa gun-gata joborr gun-guyinda nipa gu-barnjinga.” \p \v 18 Lika nipa an-gugaliya a-yinagata, “Gun-gata gu-guyinmiya ngacha joborr, a-lay?” \p Jesus a-yinagata, “Gala barra ny-bu, a-juwa, rrapa gala barra jin-ngumurda ny-ma ana-werranga jin-nika, rrapa gala barra mun-ngumurda ny-ma, rrapa gala barra an-nerranga jonama ny-nyurrja.\x + \xo 19:18 \xt Exodus 20:13-16; Deuteronomy 5:17-20\x* \v 19 Wurra jarra marr balcha burrinyjula nyanyapa nggu rrapa mampa nggu, rrapa jal ni nula an-gugaliya minypa gun-maywapa nginyipa ngardapa nggu jal nyi-nirra nggula.”\x + \xo 19:19 \xt Exodus 20:12; Deuteronomy 5:16; Leviticus 19:18\x* \p \v 20 Lika an-gatiya an-yawarriny a-yinagata, “Gu-gata ngacha joborr ngaypa gipa ngu-borrwujapa ngu-workiya. Wurra barrwa gun-nga barra ngu-yirda?” \p \v 21 Lika Jesus a-wena nula, “Minyja nginyipa jal nyi-ni barra ny-molamola warrpam nyi-ni, boy, gun-nginyipa gorlk ma, burr-wu, rrapa rrupiya ma burrwa aburr-gata aburr-nyagara; burraya nginyipa gun-molamola ny-ma barra gun-gaba waykin. Wurra guwa, nguna-jurrjurrma.” \p \v 22 Gun-narda waypa an-gata an-yawarriny a-galiyana, lika nipa wargugu a-ni, a-jekarra a-bamuna. Ngardawa nipa wana gun-jaranga gorlk gu-rrimarra. \p \v 23 Lika Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, a-yinanga burrwa, “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Aburr-gata minypa gorlk gun-jaranga gubi-rrimanga, gun-gata minypa burr-guya gun-derta gu-nenga burrwa rraka aburr-galiya nula Wangarr rrapa nipa ana-murna aburr-ni. \v 24 Minyjiya. Minypa gun-maywapa ranginy niyal \pn (needle)\pn* rralala a-maya a-jirra an-gata nganaparra gala a-yinmiya a-barrnguma, gu-gurda ngacha minypa gun-burral an-gugaliya gorlk gun-jaranga gu-rrimanga gala a-yinmiya a-galiya nula Wangarr rrapa nipa ana-murna a-ni.” \p \v 25 Gun-narda waypa Jesus burr-yika jawina aburr-galiyana, gochila aburr-barrjinga. Aburr-yinagata nula, “A-lay, gun-derta gun-gorla janguny, ngarla! Wurra ana-nga barra wanngu a-ni?” \p \v 26 Wurra Jesus burr-nana, a-yinagata burrwa, “Gorlk gun-jaranga nula gala a-yinmiya rraka wanngu a-ni, jarra gala gun-nga gun-derta nula Wangarr.” \p \v 27 Lika Birta a-wena, “A-lay, ngayburrpa nyibu-bawuna gun-jaranga rrapa nyiburr-guna bubu-jurrjurrmunga. Ngayburrpa gun-nga nyibu-ma barra?” \p \v 28 Lika Jesus a-yinagata burrwa, “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Nuwurra waypa barra gun-guna rrawa gu-ngukurdanyjiya rrapa gun-geka gu-ni barra, minypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya Bunggawa a-ni barra minypa burr-gujayanaya, wurra ana-goyburrpa nyiburr-gurda ngunabu-jurrjurrmurra, ana-goyburrpa nyiburr-gatiya. Minypa bunggawa an-guyinda gun-nika gun-gurrenyja gun-guni ana-goyburrpa nyiburr-ni barra, rrapa aburr-gata arr-jirrapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr, birripa barra aburr-jinyja gatiya ana-goyburrpa nyiburr-yinmiya barra nyiburr-wengga.\x + \xo 19:28 \xt Metiyu 25:31; Luk 22:30\x* \v 29 Rrapa aburr-jaranga gu-galiya yerrcha, aburr-yinmiyapa aburr-gata minypa mu-ngoyurra gubu-bawuna gun-birripa rrawa, rrapa burrbu-bawuna minypa worlapa burra jelapa burra yerrcha rrapa nyanyapa burra mampa burra rrapa gu-ngarda yerrcha, minypa aburr-guna ngunabu-jurrjurrmurra ngaypa, aburr-gurdiya gu-galiya yerrcha ngardapa ngardapa burrbu-ma barra mola aburr-jaranga aburr-borrmunga rrapa mola gun-jaranga rrawa; rrapa wanngu gun-guni gubu-ma barra wanngu aburr-nipa barra aburr-workiya. \v 30 Wurpa lika aburr-jaranga aburr-gata minypa mu-ngoyurra aburr-jirra, birripa barra jurdach aburr-ji; rrapa aburr-jaranga aburr-gata minypa jurdach aburr-jirra, birripa barra mu-ngoyurra aburr-ji.\x + \xo 19:30 \xt Metiyu 20:16; Luk 13:30\x* \c 20 \s1 Meyali Gun-gata Minypa Gurnal Jama Aburr-ji \p \v 1 “Yi-gaba waykin Wangarr burr-wu barra minypa mu-ngoyurra jama aburr-ji nula, minypa gun-guna gun-maywapa ranginy: An-gata rrawa walang a-garlmuna, ngana guna-ngarlcha a-bona, burr-menga aburr-mujama barra minypa jama aburr-ji gurnal nipa mu-garrana a-ni gu-yigipa gu-rrawa. \v 2 Minypa nipa a-wena burrwa burraya burr-wu barra ngardapa ngardapa mun-ngardapa rrupiya mun-mama jilpa \pn (silver)\pn* mu-maya minypa an-gugaliya mu-mangga a-workiya, jama a-jirra a-workiya gun-ngardapa ngorrngurra. Ganapiya, lika burr-jerrmarra gata mun-nigipa gurnal mu-jirra mu-nirra. \p \v 3 “Rrapa nuwurra waypa marnnga jina-warrchinga, nipa barrwa a-bona, burr-nana aburr-werranga gala jama gubi-rrimangarna wurra borijipa aburr-ninya gu-gandin gu-gera. \v 4 Lika a-wena burrwa, ‘Ana-goyburrpa burr-guta buburr-boy, gun-nardiya geka barra jama nyiburr-ji mun-ngaypa gurnal mun-gaba mu-jirra mu-nirra gun-ngaypa rrawa. Burraya yi-rrana gu-ni barra, jechinuwa arr-wupa barra rrupiya, minypa jama nyiburr-ji apula.’ \v 5 Lika aburr-bona aburr-ni. \p “Lika nuwurra waypa marnnga waykin jiny-ji minypa dina rrapa barrwa jiny-jakiyana minypa jarlawurr mula gu-jirra gu-jinyjarra jiny-jinyja, nipa ana-bona, barrwa aburr-werranga burr-menga. \v 6 Lika balngga gu-ni gu-nyiljinga, barrwa ana-bona, burr-nana aburr-werranga borijipa aburr-ninyapa. Lika a-wena burrwa, ‘An-nga nula ana-goyburrpa borijipa nyiburr-nirra nyiburr-workiya?’ \p \v 7 “Birripa aburr-wena nula, ‘Ngardawa gala ana-nga jama nyirr-wucharna.’ \p “Lika nipa a-wena burrwa, ‘Ana-goyburrpa burr-guta buburr-boy, jama buburr-ji mun-ngaypa gurnal mun-gaba mu-jirra mu-nirra.’ \p \v 8 “Lika nuwurra waypa yi-rrana gu-ni, nipa rrawa walang a-wena nula jaga an-guganapa, ‘Gonyja burrwa aburr-mujama yerrcha, rrapa barra burr-wu mun-birripa rrupiya minypa jama aburr-ji. Minypa aburr-gata jama aburr-ji jurdach, birripa mu-ngoyurra mbi-ma barra; ny-yirda barra ny-boy burr-wu barra, nuwurra waypa jurdach aburr-gata mu-ngoyurra jama aburr-ji mbi-ma barra.’\x + \xo 20:8 \xt Leviticus 19:13; Deuteronomy 24:15\x* \p \v 9 “Ganapiya, lika aburr-gata minypa jurdach jama aburr-ji, birripa ngardapa ngardapa mbi-menga aburr-bona mun-ngardapa rrupiya mun-mama jilpa mu-maya. \v 10 Lika aburr-gata minypa mu-ngoyurra jama aburr-ji, birripa aburr-bona gurda, jimarn jarra wana mbi-manggarna. Wurra mbi-menga mun-maywapa mun-gata mun-ngardapa rrupiya mun-mama jilpa mu-maya. \v 11 Wurra minypa mun-gata birripa mbi-menga, birripa minypa aburr-yirrchinga nula. Lika abu-wengganana rrawa walang, \v 12 aburr-yinanga nula, ‘A-lay, aburr-guna nginyipa jurdach burr-menga, birripa jama aburr-ji gun-baykarda ngika; wurra jarra ngayburrpa gun-baykarda jama nyiburr-ji, ji-marnnga nyin-dana minypa ngulamgaba jiny-jamuna, yi-rrana gu-ni arrburrwa gugu. Wurra an-nga nula nyirr-mulpuna, gu-ngardapa nyirr-negarra, rrupiya nyirr-wuna ngardapa ngardapa mun-gatiya mun-maywapa? Wurra jimarn jarra ngayburrpa wana nyibu-manggarna.’ \p \v 13 “Wurra nipa a-wena nula an-ngardapa, ‘A-lay, japurra ngapa ny-jirra, wurra ngaypa gala ngiy-gaypungarna. Wurra minyja borrwa: Nginyipa mu-ngoyurra ny-yagurrmurra apula mun-gata nula rrupiya, minypa mun-ngardapa mun-mama jilpa mu-maya. \v 14 Ganapiya. Ga boy mun-nginyipa. Wurra gun-ngaypa jal ngaypa ngu-wuna an-guna minypa jurdach jama a-ji, nipa mu-menga mun-maywapa rrupiya minypa nginyipa ny-menga. \v 15 Wurra waygaji nginyipa ny-borrwuja jimarna mun-ngaypa rrupiya ngaypa gala ngu-yinmiya minypa gun-ngaypa jal, ya? Wurra waygaji mu-werrmbarra nyi-nacha an-guna an-gugaliya minypa ngaypa ngu-mola nula, ya?’” \p \v 16 Lika Jesus gu-mungbuna a-wena, a-yinagata, “Gu-gurda ngacha minypa gun-gata ngaypa ngu-wena, ‘Aburr-gata jurdach aburr-jirra, birripa barra mu-ngoyurra aburr-ji; rrapa aburr-gata mu-ngoyurra aburr-jirra, birripa barra jurdach aburr-ji.’”\x + \xo 20:16 \xt Metiyu 19:30; Mark 10:31; Luk 13:30\x* \s1 Jesus Ana-jirrapa Ana-ngardapa Ana-goma Gu-negarra A-ngurrjiyana Nipa A-juwa Barra \r (Mark 10:32-34; Luk 18:31-34) \p \v 17 Gun-gatiya Jesus a-bamuna Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*, nipa burr-ganyja aburr-yigipa wupa 12 gu-galiya yerrcha ngardapa, lika a-wena burrwa aburr-bamuna. \v 18 “Buburr-galiya apula: Ngayburrpa Jirúchalam nguburr-boya rrapa an-guna An-walkurpa An-gugaliya gatiya abi-rrimapa barra, burrbu-wu barra aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega. Rrapa birripa mari wana gubu-garra barra nula minypa nipa a-juwa barra. \v 19 Lika burrbu-wu barra Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha an-guna barra birripa abu-borrkpa rrapa abu-jurrburaykujama, rrapa minypa burr-jong abi-negapa barra abi-rra. Wurra gu-gata wenga ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa, lika nipa Wangarr ana-nyala a-jarrkarra barra rrapa wanngu a-nega.” \s1 Mampa Buta A-wengganana Butula Jesus \r (Mark 10:35-45) \p \v 20 Gu-gata wenga jin-gata mampa buta Jebadi \pn (Zebedee)\pn* bijirri-yika walkurpa yerrcha bijirri-ganyja gurda nula Jesus, lika ji-menama gu-rrana nula, a-wengganana minyja a-gunggaja achila. \p \v 21 Lika Jesus jiny-yengganana, “A-jay, an-nga jal nyi-nirra?” \p Nipa jiny-yinanga, “A-lay, ngaw minyja nginyipa ny-yengga barra minypa nuwurra waypa bunggawa nyi-ni, abirri-guna abirri-ngaypa delipa yerrcha gatiya wugupa nggula bunggawa nyiburr-ni barra? Minypa nginyipa ny-jera abirri-ni barra ngguluwa nyi-munganaguwa rrapa ny-yeyka.” \p \v 22 Wurra Jesus a-wena butula, “Ana-gotipa gala marn․gi gun-nga nyirri-ngiwijarra apula. Wurra ana-gotipa ganyjarr nyirri-dimanga, ya, minypa ngaypa ngu-rrimanga? Wurra ngaypa jarra ngu-rrimanga ganyjarr ngunabu-bu barra ngu-jortcha. Minypa gun-maywapa ranginy Ngun-anya nguna-wuna mun-guralba mun-gata mu-jerrjerrjinga mernda a-jirra ana-guyinda barra ngu-bay, wurra gun-burral minypa ngu-juwa barra. Wurra ana-gotipa gun-mola gu-gata ngacha nyirri-ma barra, ya?” \p Bitipa aburr-yinanga, “Ngaw, gun-mola atila nyirri-ma barra.” \p \v 23 Lika Jesus a-wena butula, “Ngaw, ngarla, ana-gotipa minypa gun-maywapa nyirri-bay barra mun-gata mun-guralba mun-guyinda an-ngaypa mernda a-jirra ana-guyinda, wurra ngaypa gala ngu-yinmiya ngu-wengga rraka ana-gotipa ng-gera nyirri-ni apula ny-nyardapa ngu-munganaguwa rrapa ny-yerranga ngu-weyka. Wurra gu-gata ngacha gubirri-ma barra abirri-gata abirri-nga minypa nipa Ngun-anya gipa bijirri-borrwurra rrapa nawanawa a-ni butula.” \p \v 24 Aburr-werranga Jesus burr-yika jawina yerrcha aburr-gata murna arr-jirra arr-jirrapa, birripa aburr-galiyana gun-gata minypa worlapa niya bitipa wupa abirri-wengganana Jesus, lika birripa minypa aburr-bachirramiyana butula. \v 25 Wurra Jesus a-gonyjinga burrwa, aburr-bona gurda nula, lika nipa a-wena burrwa a-ni. “Ana-goyburrpa marn․gi burrwa Jentayl bunggawa an-guyinda minypa birripa jama wana burrbu-wucha aburr-workiya. Ana-goyburrpa marn․gi burrwa aburr-gata minypa mu-ngoyurra aburr-jirra burrwa Jentayl yerrcha, minypa birripa wana aburr-negiya burrwa aburr-workiya aburr-birripa gu-galiya yerrcha. \v 26 Wurra ana-goyburrpa gala barra nyiburr-yirda ana-gorrburrwa gu-gapa gu-guta. Wurra ana-goyburrpa jarra minyja ny-yinga ny-jata jal nyi-ni wana nyi-ni barra burrwa aburr-guna aburr-werranga, wurra jarra delipa nyi-negiya barra burrwa.\x + \xo 20:26 \xt Luk 22:25-26\x* \v 27 Minyja jal nyi-ni mu-ngoyurra ny-ji barra burrwa, wurra burdak nyi-mujama nyi-ni barra burrwa\x + \xo 20:27 \xt Metiyu 23:11; Mark 9:35; Luk 22:26\x* \v 28 gun-maywapa minypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-bona ngika barra wurra gama gorlk aburr-mujama burr-nega, wurra jarra nipa barra an-mujama a-ni burrwa rrapa a-juwa barra minypa barra burr-ma gu-galiya yerrcha nuluwa Wangarr.” \s1 Jesus Wanngu Bijirri-negarra Abirri-gapula \r (Mark 10:46-52; Luk 18:35-43) \p \v 29 Gun-gata waypa Jesus rrapa aburr-yigipa jawina yerrcha gubu-bawuna aburr-garlmuna rrawa Jerikow \pn (Jericho)\pn*, aburr-jaranga gu-galiya yerrcha abu-jurrjurrmurra an-gata Jesus. \v 30 Wurra gata gu-jarlakarr gu-rrarnba abirri-ninya abirri-jirrapa abirri-gapula. Rrapa gun-gatiya waypa bitipa gubirri-borrwurra nipa Jesus a-jarl a-bamuna, lika abirri-gonyjinga nula, “Bunggawa, a-lay, ny-junarda nipa Daybit murna biy-wuna arrburrwa, gunggaja atila, a-lay!” \p \v 31 Abirri-yinagata abirri-gonyjinga nula Jesus, wurra gu-galiya yerrcha burrbu-jobujobuna rrapa aburr-wena butula barra gun-ngap gubirri-bawa. Wurra bitipa mu-nguy burr-guya abirri-gonyjinga, “Bunggawa, a-lay, ny-junarda nipa Daybit murna biy-wuna arrburrwa, gunggaja atila, a-lay!” \p \v 32 Lika Jesus a-derichinga, a-gonyjinga butula. Lika yi-gurrepa abirri-ni, bijirri-wengganana, “A-lay, ana-gotipa jal nyirri-nirra ngaypa ngu-yinmiya barra ana-gotula?” \p \v 33 Bitipa abirri-wena, “Bunggawa, ngatipa jal nyirri-nirra nyirri-gana barra, ngarla!” \p \v 34 Lika Jesus a-worijinga butula, lika mun-barra mu-rrimarra butula, lika gu-gata wenga gugu abirri-ganana. Ganapiya, lika abirri-jurrjurrmurra Jesus. \c 21 \s1 Jesus A-bena Jirúchalam (Jerusalem) \r (Mark 11:1-11; Luk 19:28-40; Jon 12:12-19) \p \v 1 Gun-gatiya Jesus rrapa aburr-yigipa jawina yerrcha aburr-bamuna gurda yi-gurrepa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*, birripa aburr-bena mu-mirk mun-gata mun-nelangga Alip \pn (Olive)\pn* Mu-jirrapa rrapa gun-murna rrawa gun-gata gun-nelangga Betpey \pn (Bethphage)\pn*. Lika Jesus bijirri-jerrmarra abirri-yigipa jawina abirri-jirrapa, \v 2 minypa a-wena butula, “Birri-boy gun-gata rrawa mu-ngoyurra guna-jirra, gun-nardiya gugu nyirri-barripa barra dongki jiny-bandawiya jiny-jirra rrapa an-nigipa delipa wugupa achila. Lika ana-gotipa birri-yarlayarlawa burrinyjula, burrbu-ga gurda apula jin-babalapa rrapa an-nigipa delipa. \v 3 Rrapa minyja ana-nga a-wengga ana-gotula, birri-wengga nula, ‘Bunggawa jal a-nirra burrinyjula abirriny-juna.’ Lika an-gatiya yibirrich bijirriny-jerrma barra gurda.” \p \v 4 Ganapiya, lika gu-yinagata gugu minypa barra gun-burral gu-ni minypa Wangarr an-nika an-mujaruk ngunyuna an-guyinda wola mu-ngoyurra a-wena, a-yinagata, \q1 \v 5 “Wengga burrwa aburr-gata rrawa Jayan \pn (Zion)\pn* aburr-nirra, \q2 gu-gatiya burr-yika gu-ngarda yerrcha ny-yengga barra burrwa, \q1 ‘Bubi-na: An-gata an-goyburrpa Bunggawa ana-boya ana-gorrburrwa nipa an-dor, \q2 minypa dongki ana-jonama a-nirra ana-bamburda, \q3 dongki an-delipa an-gata burdak mampa niya jaga jiny-janaja nula.’”\x + \xo 21:5 \xt Zechariah 9:9\x* \p \v 6 A-yinagata a-wena Wangarr an-nika an-mujaruk wola mu-ngoyurra, rrapa gu-gurda ngacha minypa abirri-gata Jesus bijirri-yika jawina abirri-bona, abirri-yinagata minypa nipa Jesus a-wena butula. \v 7 Minypa burrbu-ganyja gurda nula abirriny-jata dongki yerrcha jin-babalapa rrapa an-delipa. Lika mun-bitipa molma mun-gunegiya mirikal mbirri-gurrmurra abirriny-jonama, wurra jarra Jesus a-warrchinga, mu-rrenyjinga a-ni an-delipa dongki ana-jonama. \v 8 Rrapa burr-guya aburr-jaranga gu-galiya yerrcha mbi-yarlanggaja nula aburr-bona gu-jarlakarr minypa mun-birripa molma mun-gunegiya mirikal, barra minypa abirriny-jata dongki mbirrin-denyja abirriny-bamba minypa Jesus ana-delipa ana-guyinda dongki ana-jonama a-ni a-bamuna; rrapa aburr-werranga gun-jong mula gu-jirra gubu-rrumurra rrapa gubi-yarlanggaja nula. \v 9 Aburr-werranga aburr-bona mu-ngoyurra rrapa aburr-werranga aburr-bona gurda jurdach, aburr-gatiya wupa aburr-bulapalawa aburr-gonyjinga aburr-bamuna, \q1 “Japurra ngapa a-jirra! \q1 An-guna nipa Daybit murna a-wuna arrburrwa! \q1 Wangarr barra gun-molamola gu-nega barra nula an-guna nipa ana-jerrmarra! \q1 Rrapa waykin aburr-guyinda, birripa an-molamola abu-ngurrja barra Wangarr!” \x + \xo 21:9 \xt Psalms 118:26\x* \p \v 10 Aburr-yinagata aburr-gonyjinga aburr-bamuna, aburr-bena rrawa Jirúchalam. Rrapa gu-galiya yerrcha Jirúchalam aburr-nirra aburr-yurtchinga gurda aburr-yurtchinga, aburr-wengganachichiyana aburr-ni gu-gapa gu-guta, “A-lay, an-guna ana-nga?” \p \v 11 Lika aburr-gata wugupa nula Jesus aburr-bamuna gurda, birripa aburr-wena burrwa, aburr-yinagata, “A-lay, an-guna Jesus. Nipa Wangarr an-nika an-mujaruk Nejarach \pn (Nazareth)\pn* an-guyinda, gun-gata rrawa wana gu-bapala gu-rrawa Galali \pn (Galilee)\pn*.” \s1 Wangarr Gun-nika Bala Gun-nerra Gubi-negarra Jesus Burr-jobujobuna \r (Mark 11:15-19; Luk 19:45-48; Jon 2:13-22) \p \v 12 Gu-gata wenga Jesus a-barrngumurra Wangarr gun-nika gu-japurra rrawa, lika nipa burr-yerrnyjinga aburr-gata minypa bayim aburr-ni rrapa jalim aburr-ni gatiya. Minypa aburr-werranga aburr-gatiya rrupiya mbi-ngukurdanyjinga aburr-workiyana burrwa wurra gama gorlk, nipa gu-yerrnyjinga burrwa a-ni rrupiya burr-guta. Rrapa aburr-werranga aburr-gata minypa mukumul jin-guyinda jalim aburr-ni, barrwa nipa minypa gu-yerrnyjinga burrwa gun-birripa gun-gurrenyja gun-guni. \v 13 A-yinanga a-wena burrwa, “Janguny mu-jurra gu-yurra minypa Wangarr a-wena, a-yinanga, \q1 ‘Gun-ngaypa bala gubu-ngurrja barra aburr-workiya wurra gama gorlk, \q2 aburr-yinda barra, “Gata gu-bala abu-wengganacha aburr-workiya Wangarr.” ’ \x + \xo 21:13 \xt Isaiah 56:7; Jeremiah 7:11\x* \m Gu-yinagata gu-yurra janguny, wurra jarra ana-goyburrpa werra nyibi-nenga nula nyiburr-nirra gun-nigipa bala, ngunyuna gu-galiya yerrcha nyirrbu-gaypurda nyiburr-workiya, jalim nyiburr-nirra burrwa nyiburr-workiya.” A-yinagata Jesus a-wena, nipa burr-yerrnyjinga a-ni. \p \v 14 Ganapiya, wurra an-gapula an-guyinda rrapa an-burda an-guyinda aburr-bona gurda nula Jesus gata gu-bala Wangarr gun-nika, lika nipa wanngu burr-negarra. \v 15 Wurra jarra aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa barrwa joborr marn․gi aburr-gunega, birripa aburr-bachirramiyana nula Jesus minypa abi-nana nipa burr-barlmarrk jama a-ji, rrapa minypa gu-ngarda yerrcha gatiya gu-japurra rrawa aburr-gonyjinga aburr-ji, abu-burrmaymbuna minypa aburr-yinanga, “Japurra ngapa a-jirra! An-guna nipa Daybit murna a-wuna arrburrwa!” \p Gu-gurdiya nula aburr-gata wana junggay yerrcha aburr-bachirramiyana nula Jesus, \v 16 lika aburr-garlmuna, aburr-wena nula, “Ya? Ny-jaliyarra burrwa aburr-guna gu-ngarda yerrcha aburr-weya? Wurra yama burr-jobujoba?” \p Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Ngaw, gipa ng-galiyana. Wurra ana-goyburrpa gala nyibi-nacharna mu-jurra gu-yurra, ya? Minypa gu-yinaga gu-weya, \q1 ‘Bunggawa, nginyipa gun-guburrmaymba ny-jarlapuna nggula gun-molamola warrpam \q2 minypa yokuyoka rrapa gu-ngarda yerrcha birripa ngana aburr-jirra aburr-weya.’”\x + \xo 21:16 \xt Psalms 8:2\x* \p \v 17 Ganapiya, lika Jesus burr-bawuna, Jirúchalam wenga a-bona Bechini \pn (Bethany)\pn*, minypa gatiya nipa a-ninya. \s1 Jesus A-wenapa Gun-jong Gu-gorlapuna \r (Mark 11:12-14,20-24) \p \v 18 Aburr-yu, guna-gepana, lika Jesus a-garlmuna, ana-jekarra ana-bamuna Jirúchalam. Wurra nipa a-werrmiyana balaja ngardawa gala m-bangarna. \v 19 Lika gu-jarlakarr gu-rrarnba nipa mu-nana gun-jong mun-gata balaja mu-rrimanga mu-workiya mun-nelangga wagarrich. Lika nipa a-jarl a-bamuna, jimarn jarra balaja m-barripungarna, wurra gun-nyagara, wurra jarlawurr wupa gu-nana. Lika a-wena nula gun-gata gun-jong, “Ny-jurda nginyipa gala ny-yinmiya barrwa barra balaja n-dima!” Lika yibirrich gun-gata gun-jong gu-gorlapunapa. \p \v 20 Rrapa gun-narda waypa Jesus burr-yika jawina gubi-nana, birripa gochila aburr-barrjinga. Lika abu-wengganana Jesus, “A-lay, gun-guna gun-jong gu-yinmiyana gu-gorlapuna yibirrich, ya?” \p \v 21 Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Minyja nginyipa marr ny-balcha rrapa gala ny-jeka, nginyipa ny-yirda barra jama ny-ji, wurpa lika ngika minypa ngaypa ngu-wena nula gun-guna gun-jong gun-narda wupa ngardapa. Wurra minypa nginyipa marr ny-balcharra minyja nginyipa ny-yengga nula mun-guna mun-mirk, ‘Garlma! Boy, yerrnyjiya gu-bugula gu-bachirra!’ lika gu-yinardiya barra; Wangarr jama a-ji barra nggula rrapa mun-gata mun-mirk mu-yerrnyjiya barra gu-bugula gu-bachirra.\x + \xo 21:21 \xt Metiyu 17:20; 1 Gorint 13:2\x* \v 22 Rrapa barrwa gun-nga burr-guta ny-yenggana Wangarr, gun-gatiya ny-ma barra minyja nginyipa marr ny-balcha.” \s1 Abu-wengganana Jesus Ana-nga A-wuna Ganyjarr \r (Mark 11:27-33; Luk 20:1-8) \p \v 23 Jesus mu-nguy ana-bamunapa a-bena nula gun-japurra rrawa, lika a-barrngumurra. Rrapa gatiya waypa wurra gama gorlk nipa marn․gi burr-negarra a-ni janguny, lika wana junggay yerrcha rrapa barrwa aburr-werranga mu-murna yerrcha, birripa aburr-bona gurda nula Jesus, lika abu-wengganana, “Ya? Ana-nga a-wena nggula gu-gurda ngacha jama ny-jirra?” \p \v 24 Jesus a-yinanga burrwa, “Ngaypa burdak arr-wenggana barra gun-ngardapa ana-goyburrpa nyibu-ngurrja apula, nuwurra waypa jurdach ngaypa ngu-ngurrja barra ana-gorrburrwa ana-nga nguna-wuna ganyjarr ngaypa jama ngu-jirra. \v 25 Wurra ana-nga a-wuna Jon gun-gata bama gun-gugurraga nipa bama burr-gurragaja a-workiyana? Nipa Wangarr, wurra waygaji an-gugaliya, ya?” \p Jesus a-yinagata a-wena burrwa, wurra birripa aburr-garlmunapa aburr-wengganachichiyana aburr-ni birripa wupa, minypa aburr-yinanga, “A-lay, ngayburrpa nguburr-yinmiya barra? Minyja gala yapa nguburr-yindin ‘Wangarr a-wuna bama gun-gugurraga nipa Jon;’ gala yapa nipa an-guna a-yindin arrburrwa, ‘An-nga nula rrapa ana-goyburrpa gala marr nyiburr-balcharna nula?’ \v 26 Wurra gala barra nguburr-yinda, ‘An-gugaliya a-wuna bama gun-gugurraga gun-gata;’ gala yapa aburr-gata gu-galiya yerrcha aburr-bachirramiyan arrburrwa. Ngardawa birripa gubu-borrwurra, jimarna bama aburr-yinaga Jon a-wena a-workiyana Wangarr gun-nika.” \p \v 27 Lika aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa barrwa aburr-werranga mu-murna yerrcha, birripa aburr-yinagata nula Jesus, “Gala ngayburrpa marn․gi.” \p Lika Jesus a-wena burrwa, “Rrapa ngaypa gala ngu-yinmiya ngu-wengga ana-gorrburrwa ana-nga nipa a-wena ngaypa jama ngu-jirra. \s1 Meyali Gun-gata Minypa Abirri-jirrapa Walkurpa Yerrcha \p \v 28 “Marrka bubu-borrwa gun-guna, rrapa ana-goyburrpa barra nyibu-ngurrja apula. An-gugaliya a-ni, bijirri-dimarra abirri-jirrapa walkurpa niya yerrcha. Rrapa nipiya an-jirrpungapa a-wengganana an-murnangana, ‘Walkur, boy, geka barra jama ny-ji mun-ngayburrpa gurnal mu-jirra mu-nirra.’ \p \v 29 “Wurra an-walkurpa a-wena, ‘Ngika. Gala barra ngu-boy.’ A-yinagata, wurra nuwurra jurdach waypa nipa gu-borrwurra, lika a-bona, jama a-ji. \p \v 30 “Rrapa nyanyapa buta a-jekarra, barrwa an-delipa a-wengganana gun-maywapa. Lika nipa ana-delipa gu-yagurrmurra nula, ‘Ngaw, anya, ngu-boy barra,’ wurra jarra gala a-boyarna. \p \v 31 “Ganapiya gun-gata janguny. Wurra marrka ana-goyburrpa bubu-ngurrja apula: Ana-nga jama a-ji minypa nyanyapa niya a-wena nula?” \p Birripa aburr-wena, “Ana-murnangana.” \p Lika Jesus a-yinagata burrwa, “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Aburr-gata aburr-mujama nula gapman rrupiya mbi-mangga nula aburr-workiya, gu-galiya yerrcha burrbu-gaypurda, rrapa ji-gata ngacha minypa gun-nerra jama jiny-jirra jiny-yorkiya marrambay gun-guji, aburr-gurdiya ngacha gu-galiya yerrcha minypa wuriya jama aburr-ji gun-nerra, wurra jarra gubu-bawuna rrapa aburr-ngukurdanyjiyana, birri-gugu aburr-boya, Wangarr ana-murna aburr-ni barra. \v 32 Ngardawa Jon an-gata bama burr-gurragaja a-workiyana, nipa nyirr-gurdagurdarrana ana-goyburrpa jarlakarr, jimarna ana-goyburrpa jechinuwa nyiburr-ningarna. Wurra ana-goyburrpa gala marr nyiburr-balchingarna nula. Wurra jarra aburr-gata aburr-mujama nula gapman rrupiya mbi-mangga nula aburr-workiya, gu-galiya yerrcha burrbu-gaypurda, rrapa ji-gata ngacha minypa gun-nerra jama jiny-jirra jiny-yorkiya marrambay gun-guji, aburr-gurdiya ngacha marr aburr-balcha nula Jon gun-nigipa janguny. Wurra jarra ana-goyburrpa wuriya nyirrbi-nana birripa aburr-yinagata, wurra ana-goyburrpa gala nyiburr-ngukurdanyjiyarna rrapa marr nyiburr-balchingarna nula an-gata.\x + \xo 21:32 \xt Luk 3:12; 7:29-30\x* \s1 Meyali Gun-gata Minypa Gu-galiya Yerrcha Jaga Aburr-ganana Gurnal Mun-murra Mu-jinyja \r (Mark 12:1-12; Luk 20:9-19) \p \v 33 “Buburr-galiya apula barrwa meyali gu-murna ngu-ngurrja barra ana-gorrburrwa. Minypa rrawa an-gurrimapa, ngarla, a-lamajinga nipa mun-gata gurnal mun-murra mu-jinyja. Lika nipa jandarra gu-gurrmurra, gu-ji gu-gomarriyana. Rrapa barrwa rralala gu-jarlapuna gu-jandarra gu-guyinda barra minypa mbi-birlkaka mun-gata gurnal rrapa gatiya mbi-ma mun-gata mun-girra. Rrapa barrwa nipa gu-jarlapuna gun-baykardakarda gu-jinyja minypa dawa \pn (tower)\pn*, barra minypa mbi-na aburr-ji gurnal, gala yapa mun-ngumurda m-boy burrwa. Ganapiya, lika burr-menga gu-galiya yerrcha barra rrawa aburr-ni rrapa jaga aburr-gana mun-gata gurnal. Lika nipa rrawa an-gurrimapa gu-bawuna a-bona balay nuwurra waypa gu-yinpa ana-jeka.\x + \xo 21:33 \xt Isaiah 5:1-2\x* \p \v 34 “Ganapiya, lika gu-bamuna, mun-gata gurnal mun-mola mu-ni barra birripa mbi-ma. Lika an-gata an-gurrimapa aburr-yigipa aburr-mujama burr-jerrmarra gurda burrwa aburr-guna jaga aburr-ganana mun-gata gurnal, jimarn jarra birripa aburr-guna mbi-ngorrkorndangarna aburr-nirrarna, lika mbi-jerrmangarna nula mun-nigipa nipa an-gata an-gurrimapa. \v 35 Wurra aburr-guna jaga aburr-ganana gurnal, birripa burrbi-rrimarra aburr-gata aburr-mujama, lika an-ngardapa abu-jurrburaykujamurra, an-nerranga abu-buna, a-juwuna, rrapa barrwa an-nerranga gu-jandarra abu-buna. \v 36 Wurra nipa an-gurrimapa barrwa aburr-jaranga burr-jerrmarra gurda aburr-yigipa aburr-mujama, wurra aburr-guna jaga aburr-ganana aburr-workiyana mun-gata gurnal, birripa burrbu-buna, laka burrbu-ganyja. \v 37 Lika gu-gata wenga nipa an-gurrimapa ana-jerrmarra burrwa an-nigipa an-walkurpa. Minypa gu-borrwurra a-ni, a-yinagata, ‘Birripa marr aburr-balcha barra nula an-ngaypa walkur.’ \p \v 38 “Wurra aburr-guna jaga aburr-ganana mun-gata gurnal, birripa waypa abi-nana an-walkurpa a-bena, birripa wupa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, ‘A-lay, an-guna, ngarla, burraya an-gurrimapa murna a-wu barra mun-nigipa mu-ni mun-guna gurnal mun-murra mu-jinyjarra! Wurra yama ngubu-bu barra mun-ngayburrpa mu-ni?’ \v 39 Lika aburr-garlmuna, abi-rrimarra, abi-yerrnyjinga yarlanga, lika abu-buna, a-juwuna. \p \v 40 “Gun-narda janguny, wurra nuwurra waypa an-gurrimapa ana-jeka barra, nipa a-yinmiya barra burrwa aburr-guna jaga aburr-ganana mun-gata gurnal?” \p \v 41 Birripa aburr-wena, “Nipa burr-bu barra, ngarla! Lika aburr-werranga burr-ma barra birripa jaga aburr-gana barra nula mun-gata gurnal, aburr-gata ngacha minypa abu-wu barra aburr-workiya.” \p \v 42 Lika Jesus a-wena burrwa, “Wurra janguny mu-jurra gu-yurra ana-goyburrpa gala nyibi-nacharna, ya? Wurra gun-gata minypa gun-maywapa ranginy gu-yinaga gu-yurra, \q1 ‘Bala gubu-gupuna jandarra gu-maya, \q2 wurra gun-ngardapa jandarra gun-gata birripa aburr-ngoyurra gubi-yerrnyjinga. \q1 Wurra gun-narda barrwa Wangarr gu-menga, \q2 wana gun-babalapa gugu gu-jirra; \q2 jechinuwa gu-nenga gu-nirra rrawa. \q1 Gu-gurda ngacha minypa Wangarr jama a-ji, \q2 rrapa ngayburrpa ngubi-nacha \q3 minypa gun-gata burr-ganyjarr jama a-ji, ngarla!’\x + \xo 21:42 \xt Psalms 118:22-23\x* \p \v 43 “Wurra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa Wangarr nyirr-gaypa barra gun-gata gun-nga minypa janguny ana-goyburrpa nyibi-rrimanga, wurra nipa burr-wu barra aburr-gata ngacha minypa burrbu-ma barra nula aburr-workiya gu-galiya yerrcha. \v 44 An-gata ana-nga minypa gu-guna gu-jandarra a-yerrnyja, a-bungga, an-gata an-gugaliya a-rrumurrmiya a-ni; wurpa lika an-gata minypa gun-guna jandarra gu-bunggapa a-rrenyja, nipa minypa an-ngukula a-nega.”\f + \fr 21:44 \ft 21:44 Mu-werranga mun-maywa mun-guwarr jurra mu-guyinda gala gu-yu gun-narda janguny Metiyu 21:44, wurpa niya gun-maywapa minypa Luk 20:18.\f* \p \v 45 Aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa Berachi yerrcha, birripa waypa aburr-galiyana nula Jesus nipa gu-ngurrjinga burrwa gu-gata ngacha minypa meyali gu-murna janguny, birripa marn․gi minypa nipa burr-ngurrjinga a-ni birripa. \v 46 Lika birripa jal aburr-ni jimarn jarra abi-rrimangarnapa, wurra minypa gu-galiya yerrcha aburr-gurkuja burrwa. Ngardawa gu-galiya yerrcha gubu-borrwurra nula minypa nipa Wangarr an-nika an-mujaruk. \c 22 \s1 Meyali Gun-gata Minypa Janara Gu-ji \r (Luk 14:15-24) \p \v 1 Lika Jesus barrwa a-wena burrwa meyali gu-murna, minypa a-yinanga, \v 2 “Gun-gata minypa Wangarr burr-yika gu-galiya yerrcha aburr-nirra nipa ana-murna, gun-narda minypa gun-guna gun-maywapa: An-gata an-ngardapa bunggawa, nipa janara gu-garrana a-ni, lika minypa barra balaja mbi-bay rrapa aburr-worlworlcha minypa an-nigipa an-walkurpa jiny-ma barra jin-nigipa jin-gumarrbipa niya. \v 3 Ganapiya, lika nipa burr-jerrmarra aburr-yigipa aburr-mujama barra burrbu-bamagutuwa wurra gama gorlk nipa mu-ngoyurra a-gonyjinga burrwa. Wurra birripa wurra gama gorlk aburr-jekarra; gala aburr-boyarna gurda. \v 4 Lika barrwa aburr-werranga aburr-yigipa aburr-mujama burr-jerrmarra burrwa, minypa nipa a-wena, ‘Ngaypa gipa nawanawa ngu-ni, ganapiya. Wurra buburr-boy gurda, balaja ngubu-bay rrapa nguburr-worlworlcha barra minypa an-ngaypa walkur jiny-ma barra jin-nigipa jin-gumarrbipa niya. Gipa ngu-buna bulugi morrpiny ngacha jiny-nyarlkuch barra ngubu-bay.’ A-yinagata a-wena. \p \v 5 “Wurra aburr-gata minypa nipa bunggawa mu-ngoyurra a-gonyjinga burrwa, birripa gala aburr-galiyarrarna burrwa aburr-yigipa aburr-mujama. Minypa aburr-werranga burrbu-dalajinga, lika aburr-bona jama aburr-ji, minypa gu-gandin rrapa gu-birripa gu-rrawa; \v 6 rrapa minypa aburr-werranga burrbi-rrimarra, burrbu-buna, bunggawa burr-yika aburr-mujama aburr-juwuna. \v 7 Gu-gata wenga an-gata bunggawa burr-guya a-bachirramiyana burrwa aburr-gata, lika an-dakal a-jerrmarra burrwa, burrbu-buna rrapa gubi-yalpuna burrwa gun-birripa rrawa. \p \v 8 “Lika nipa a-wena burrwa aburr-yigipa aburr-mujama, ‘Ngaypa gipa nawanawa ngu-ni barra balaja ngubu-bay rrapa nguburr-worlworlcha, minypa an-ngaypa walkur jiny-ma barra jin-nigipa jin-gumarrbipa niya. Wurra aburr-gata mu-ngoyurra ngaypa ng-gonyjinga burrwa, birripa gala aburr-molamola aburr-nirrarna apula rraka mbi-bangarna. \v 9 Wurra buburr-boy, buburr-gonyja gurda burrwa aburr-yinmiyapa nyirrbi-na gu-jarlakarr aburr-rrigirrgnga. Barra birripa aburr-boy gurda ngunyuna, barra nguburr-worlworlcha rrapa balaja ngubu-bay.’ \v 10 Lika aburr-gata aburr-mujama aburr-bona, burrbu-bamagutuwurra aburr-yinmiyapa birripa burrbi-nana gu-jarlakarr aburr-rrigirrgnga. Minypa aburr-molamola rrapa aburr-werra burr-guta burrbu-bamagutuwurra barra minypa gu-ngana aburr-maya gu-bala bunggawa gun-nika, minypa barra wugupa mbi-bay. \p \v 11 “Wurra nuwurra waypa bunggawa a-bena rrapa burr-nana aburr-gata gu-ngardapa aburr-negiyana nula gu-yigipa gu-rrawa, gatiya nipa a-nana an-ngardapa an-gugaliya gala a-barrbiyarna mun-mujanara mirikal. \v 12 Lika bunggawa a-wena nula, ‘A-lay, ana-nga a-wena ngguluwa nyina-bona? Wurra mun-mujanara mirikal gala ny-barrbiyarna, ngarla!’ minypa nipa an-gata a-jurnjinga. \p \v 13 “Lika bunggawa a-wena burrwa aburr-yigipa aburr-mujama, a-yinagata, ‘An-guna bubu-bicha murna a-jirra rrapa rrepara a-jirra, lika bubi-yerrnyja yarlanga gatiya an-munya a-maya a-jirra, gatiya barra a-rruwuja a-ni a-workiya rrapa rrirra gu-bay.’”\x + \xo 22:13 \xt Metiyu 8:12; 25:30; Luk 13:28\x* \p \v 14 Lika Jesus janguny gu-mungbuna, a-yinagata a-wena, “Wangarr a-gonyjinga a-nirra burrwa aburr-bulapalawa gu-galiya yerrcha, wurra nipa aburr-jaranga ngika burr-ma barra; wurra jarra aburr-gurdowiya wupa burr-ma barra.” \s1 Rrupiya Mun-gata Gapman Burr-gaypurda A-workiya Gu-galiya Yerrcha \r (Mark 12:13-17; Luk 20:20-26) \p \v 15 Gu-gata wenga aburr-gata Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha aburr-bona, wengga gubu-buna aburr-ni birripa aburr-yinmiya barra mari gubu-garra nula Jesus, minypa abu-wenggana gun-nga rrapa nipa a-yinmiya barra a-yolkiya a-wengga. \v 16 Ganapiya, lika burrbi-jerrmarra gurda nula Jesus aburr-yinmiyapa jawina, minypa Berachi yerrcha burr-yika rrapa Ayrat \pn (Herod)\pn* burr-yika jawina aburr-bena nula, abu-wengganana, “Bunggawa, a-lay, ngayburrpa marn․gi nggula minypa jechinuwa ny-yeya ny-yorkiya gun-burral, minypa nginyipa nyirr-gurdagurdarraja ny-yorkiya Wangarr gun-nika jarlakarr. Ngardawa nginyipa gala ana-nga ny-jurkuja nula wurpa niya an-gata an-nelangga wana, wurra jechinuwa ny-yeya ny-yorkiya gun-burral. \v 17 Wurra ngaw minyja ny-yengga arrburrwa gun-nga nginyipa ny-borrwurra? Gun-ngayburrpa joborr gu-yinmiya gu-yurra? Gun-gata minypa bunggawa an-gata Rowm \pn (Rome)\pn* a-nirra nipa rrupiya arr-gaypurda a-workiya minypa dek \pn (tax)\pn*, gun-narda gun-mola arrburrwa ngayburrpa nguburr-guna Yichrayal \pn (Israel)\pn* nguburr-guyinda ngubu-wu, ya? Wurra gun-nyagara, ya?” \p \v 18 Wurra Jesus nipa marn․gi birripa abu-yolkaja aburr-ni. Lika nipa a-yinanga burrwa, “Ana-goyburrpa nyiburr-gurda waykin nyiburr-molamola; wupa nyiburr-werra! Wurra an-nga nula ngunabu-yolkaja nyiburr-nirra, ya? \v 19 Jarra ngunabu-gurdagurdarra mun-gata rrupiya minypa dek \pn (tax)\pn* nyibu-barnjinga nyiburr-workiya.” \p Lika mu-gata ngacha rrupiya mun-mama an-ngardapa an-gata a-yurtchinga, mun-ngardapa mu-menga, muna-ganyja gurda nula Jesus. \v 20 Ganapiya, lika Jesus a-wena burrwa, “Mun-guna an-mawunga ana-nga? Rrapa an-guna an-nelangga ana-nga?” \p \v 21 Birripa aburr-yinagata nula, “An-narda Jija \pn (Caesar)\pn* an-gata Rowm a-nirra bunggawa.” \p Lika nipa a-yinagata burrwa, “Jija nipa bubu-wu mun-nigipa Jija mun-nika. Wurra ana-goyburrpa nyiburr-burral buburr-wuya nula Wangarr, ngardawa gu-galiya yerrcha aburr-yigipa.” \p \v 22 Gun-gata waypa birripa aburr-galiyana, gochila aburr-barrjinga. Lika abu-bawuna; aburr-bona lika. \s1 Minypa An-gugaliya A-juwiya A-workiya Barrwa Gu-yinmiya Barra Gu-ni Nula \r (Mark 12:18-27; Luk 20:27-40) \p \v 23 Gun-gata gun-maywapa ngorrngurra aburr-werranga Jejuchi \pn (Sadducee)\pn* yerrcha aburr-bona gurda nula Jesus, aburr-gata birripa aburr-weya aburr-workiya jimarna bama aburr-yinaga an-gugaliya a-juwiya a-workiya Wangarr gala a-yinmiya barrwa a-jarrkarra. Aburr-gurdiya Jejuchi yerrcha aburr-bona gurda, lika abu-wengganana Jesus,\x + \xo 22:23 \xt Jama Aburr-ji 23:8\x* \v 24 “Bunggawa, a-lay, nipa Mojich \pn (Moses)\pn* a-wukurrjinga arrburrwa gun-gata joborr, minyja an-gugaliya jin-nigipa jin-gumarrbipa niya jiny-bawa minypa a-juwa, wurra nipa jin-gata gala delipa a-mengarna, lika an-gata an-nigipa worlapa niya jiny-ma barra jin-gata gama barra delipa a-barripa butula an-bitipa an-murnangana gipa mu-ngoyurra a-juwuna. Gu-gurda ngacha.\x + \xo 22:24 \xt Deuteronomy 25:5\x* \v 25 Wurra gun-guna rrawa mu-ngoyurra aburr-ni worlapa burra yerrcha birripa wupa arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 7, an-gata an-murnangana jin-gumarrbipa jin-dimarra, wurra a-juwuna, gala delipa a-rrimangarna. \v 26 Lika minypa a-jurrjurrmurrapa jin-gata jiny-menga, wurra nipa a-yinagatiya. Rrapa barrwa a-guymurrapa a-yinagatiya. Rrapa aburr-werranga burr-guta worlapa niya yerrcha aburr-yinagatiya, minypa birripa wupa arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa aburr-juwuna aburr-ni, wurra gala ana-nga delipa abi-rrimangarna. \v 27 Lika gu-gata wenga rrapa jin-gata gama jiny-juwuna. \v 28 Gun-narda janguny, wurra minyja Wangarr ngayburrpa arr-jarrkarra, lika jin-gata gama ana-nga jin-nika jin-gumarrbipa niya jinyu-ni barra, ya? Ngardawa gipa arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa jibu-malapuna aburr-ni.” Aburr-yinagata aburr-gata Jejuchi yerrcha abu-wengganana Jesus, minypa birripa gubu-borrwurra, jimarna bama aburr-yinanga Wangarr gala a-jarrkarra an-gugaliya mu-ngoyurra a-juwuna. \p \v 29 Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Ana-goyburrpa jarra nyiburr-yolkiya nyiburr-nirra! Ngardawa gala nyibi-nacharna meyali janguny mu-jurra gu-yurra, rrapa gala marn․gi ganyjarr gun-gata Wangarr gu-rrimanga. \v 30 Wurra aburr-gata Wangarr burr-jarrkarra barra wanngu aburr-ni, birripa minypa waykin aburr-guyinda gala barra abirriny-malapachichiya abirrinyu-ni. \v 31 Wurra gun-gata minypa an-gugaliya a-juwiya a-workiya, gun-narda nula ngu-wengga barra ana-gorrburrwa minyja waygaji Wangarr a-jarrkarra, waygaji gun-nyagara. Wurra ana-goyburrpa gala nyibi-nacharna nyiburr-workiyarna mu-jurra gu-yurra, ya, gun-gata minypa Wangarr a-wena ana-gorrburrwa? \v 32 Minypa nipa a-yinagata, ‘Ngaypa ng-guna Wangarr aburr-guna ngu-burriya: Aybriyam \pn (Abraham)\pn* rrapa Ayjek \pn (Isaac)\pn* rrapa Jeykap \pn (Jacob)\pn*.’ Nipa Wangarr a-yinagata a-wena wuriya aburr-gata minypa Aybriyam rrapa Ayjek rrapa Jeykap gipa mu-ngoyurra aburr-juwuna. Wurra yama ana-goyburrpa nyibu-borrwa? Minypa Wangarr nipa gala a-yinmiya an-birripa a-ni Wangarr minyja jimarna jarra gun-gata gun-nyagara gu-ni gun-gumungba. Ngika. Wurra jarra aburr-mola aburr-nirra Wangarr ana-murna.”\x + \xo 22:32 \xt Exodus 3:6\x* \p \v 33 Gun-narda wurra gama gorlk minypa aburr-galiyana, gochila aburr-barrjinga nula Jesus gun-nigipa janguny. \s1 Joborr Gun-gata Wana Gun-babalapa \r (Mark 12:28-34; Luk 10:25-28) \p \v 34 Rrapa Berachi yerrcha gun-gata birripa aburr-galiyana minypa Jesus a-yinmiyana a-wena, rrapa minypa wengga burr-gaypuna aburr-gata Jejuchi yerrcha, lika birripa Berachi yerrcha wupa aburr-mulpiyana, \v 35 lika an-ngardapa an-birripa an-gata joborr marn․gi an-gunega, nipa a-wengganana Jesus, jimarna barra gu-janguny a-yolka minypa nipa Jesus a-yinmiya gu-ngurrja burrwa rrapa aburr-gatiya Berachi yerrcha mari gubu-garra nula. \v 36 Minypa nipa an-gugaliya a-wena, “Bunggawa, a-lay, gun-ngiya joborr Wangarr gu-gurrmurra wana gun-babalapa, ya?” \p \v 37 Jesus lika a-wena nula, “‘An-goyburrpa an-ngardapiya ana-gorrburrwa Wangarr jal ni nula minypa burr-bama burr-molma burr-burral.’\x + \xo 22:37 \xt Deuteronomy 6:5\x* \v 38 Gun-nardiya joborr wana gun-babalapa mu-ngoyurra gu-jirra, \v 39 rrapa barrwa gun-nerranga gu-yinagatiya: ‘An-nginyipa an-borrmunga jal ni nula minypa nginyipa ngardapa nggu jal nyi-nirra nggula.’\x + \xo 22:39 \xt Leviticus 19:18\x* \v 40 Abirri-gurdiya abirri-jirrapa joborr nipa minypa banda gu-jirra gun-gata gun-jaranga joborr Mojich gu-barnjinga, rrapa gun-gata janguny burr-guta minypa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda aburr-wena aburr-workiyana.”\x + \xo 22:40 \xt Luk 10:25-28\x* \s1 Christ Nipa Ana-nga Nyanma \r (Mark 12:35-37; Luk 20:41-44) \p \v 41 Gatiya waypa Berachi yerrcha aburr-mulpiyana nula, Jesus burr-wengganana, \v 42 “Gun-nga ana-goyburrpa nyibu-borrwuja Christ nula? Ana-nga murna a-wuna?” \p Birripa aburr-wena, “Nipa Daybit \pn (David)\pn* murna a-wuna Christ.” \p \v 43 Nipa a-wena burrwa, “Minyja gun-narda gun-burral, gun-gata Mern An-mawunga wugupa nula Daybit, an-nga nula nipa a-ngurrjinga Christ Bunggawa? Minypa gun-gata nipa a-wena, \q1 \v 44 ‘Wangarr a-wena nula an-ngayburrpa Bunggawa, \q2 a-yinagata nula, \q1 “Burdak ngunyuna raka ngu-munganaguwa, \q2 nuwurra aburr-gata aburr-bachirra nggula ngaypa ay-gaba nguburr-nega barra nginyipa mu-ngoyurra ny-ji barra burrwa.” ’\x + \xo 22:44 \xt Psalms 110:1\x* \m \v 45 Minyja Daybit a-yinagata a-wena a-workiyana rrapa bunggawa a-negarra Christ, gun-narda minypa nipiya Christ wana, jarra Daybit nyanma ngika.” \v 46 Jesus a-yinagata gu-ngurrjinga burrwa minypa aburr-gata aburr-jurnjinga. Rrapa gun-nardiya gugu gala ana-nga barrwa a-yinmiyarna a-wengganacharna gun-nga. \c 23 \s1 Gun-nerra Gun-gata Minypa Aburr-gata Joborr Marn․gi Aburr-gunega Rrapa Berachi (Pharisee) Yerrcha Gubi-rrimanga \r (Mark 12:38-39; Luk 11:43,46; 20:45-46) \p \v 1 Lika Jesus a-wena burrwa wurra gama gorlk rrapa aburr-yigipa jawina yerrcha burr-guta, minypa a-yinanga burrwa, \v 2 “Aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega rrapa Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha, birripa jaga aburr-ganaja nula gun-gata Mojich \pn (Moses)\pn* gu-barnjinga joborr, wurpa lika gala wupa aburr-ngurrnga gun-burral gubi-rrima gun-gata. \v 3 Rrapa gu-gurda ngacha minypa ana-goyburrpa barra nyiburr-galiya burrwa nyiburr-workiya rrapa nyibu-borrwa burrwa gun-gata janguny birripa aburr-weya, wurra jama nyiburr-ji barra nyiburr-workiya ngika minypa birripa jama aburr-jirra. Ngardawa birripa gala jama aburr-ji minypa gun-gata joborr birripa gubu-ngurrjinga aburr-workiya. \v 4 Wurra jarra aburr-gugaliya nyanma birripa wupa joborr gun-derta gubi-nenga burrwa aburr-workiya wurra gama gorlk. Minypa gun-maywapa birripa gun-gun․gun gun-guyinda gubu-bichinga aburr-workiya, aburr-mobula gubu-gurrmunga burrwa aburr-workiya, wurra gala aburr-yinmiya mernda aburr-jirra aburr-jerrjangardawiya wurpa niya murna aburr-jirra aburr-yarlayarlawiya burr-guta, rraka aburr-gunggaja burrwa aburr-gata; wurra gun-nyagara. \v 5 Birripa minypa aburr-yinmiya aburr-workiya, gun-gata ngardawa aburr-molamola aburr-negiya burrwa aburr-workiya wurra gama gorlk. Gu-gurda ngacha minypa wana abi-jarlapurda aburr-workiya an-gata minypa abu-garraja aburr-workiya aburr-bukula rrapa aburr-mernda, an-gata minypa nganybak a-maya, minypa joborr aburr-wukurrjinga gu-rrimangapa a-jirra. Minyja bubi-na, wana abi-jarlapurda aburr-workiya, rrapa barrwa mun-baykarda mbi-nenga aburr-workiya mun-gata murna mu-jirra mun-jaranga mun-birripa mun-gubarrbiya. Aburr-yinagata aburr-workiya aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega rrapa Berachi yerrcha, barra minypa gu-galiya yerrcha burrbi-na nganybak a-maya abu-garrana rrapa murna mun-baykarda aburr-barrngumurra, rrapa minypa gubu-borrwa burrwa birripa aburr-guna gubu-borrwuja joborr.\x + \xo 23:5 \xt Metiyu 6:1; Numbers 15:38; Deuteronomy 6:8\x* \v 6 Gun-birripa jal aburr-boya aburr-workiya, mu-ngoyurra aburr-rakaja minypa janara gu-jirra rrapa minypa wupa gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. \v 7 Rrapa barrwa gun-birripa jal gu-galiya yerrcha aburr-nyala barra burrbu-burrmaymba aburr-boy rrapa bunggawa burrbi-nega wolawola birripa aburr-guna aburr-rrigirrgnga aburr-workiya gata gandin \pn (canteen)\pn* gu-jirra gu-boya. \p \v 8 “Wurra ana-goyburrpa jarra, minyja ny-jata ny-yinga, wurra gala barra bunggawa bubi-nega, wurra worlapa nggu yerrcha rrapa minypa an-ngardapiya ana-gorrburrwa Bunggawa. \v 9 Rrapa gala barra ana-nga nyibu-burrmaymba ‘Anya’, wurra jarra an-ngardapiya arrburrwa an-gatiya Nyanyapa arrku waykin a-nirra. \v 10 Rrapa ny-yinga ny-jata, gala barra bubi-nega ny-birripa mu-ngoyurra ny-jirra burrwa, wurra jarra an-ngardapiya ana-gorrburrwa mu-ngoyurra a-jirra, nipa an-gata Christ. \v 11 Wurra minyja ny-yinga ny-jata wana, nginyipa barra nyi-mujama nyi-ni burrwa aburr-werranga.\x + \xo 23:11 \xt Metiyu 20:26-27; Mark 9:35; 10:43-44; Luk 22:26\x* \v 12 Ngardawa ana-nga an-gata wana a-negiya a-workiya, jarra Wangarr delipa a-nega barra an-gata an-gugaliya; rrapa ana-nga an-gata delipa a-negiya a-workiya, Wangarr nipa jarra wana a-nega barra.\x + \xo 23:12 \xt Luk 14:11; 18:14\x* \s1 Waykin Aburr-molamola Rrapa Wupa Aburr-werra \r (Mark 12:40; Luk 11:39-42,44,52; 20:47) \p \v 13-14 “Awa! Nyiburr-gurda joborr marn․gi nyiburr-gunega rrapa Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha, ana-goyburrpa burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa! Ana-goyburrpa waykin nyiburr-molamola; wupa nyiburr-werra! Minypa gun-gata ana-goyburrpa gun-derta gun-gorla nyibi-nenga burrwa nyiburr-workiya wurra gama gorlk, gun-narda minypa gun-maywapa ranginy nyibi-jakaburda burrwa nyiburr-workiya ngana gu-jirra, rraka birripa gala aburr-yinmiya aburr-barrnguma rrapa aburr-ninya Wangarr ana-murna. Minypa ana-goyburrpa gala jal nyiburr-ni nyiburr-barrnguma, rrapa barrwa minypa nyiburr-gorlkakaja burrwa nyiburr-workiya aburr-werranga aburr-gata minypa jal aburr-nirra aburr-barrnguma. \p \v 15 “Awa! Nyiburr-gurda joborr marn․gi nyiburr-gunega rrapa Berachi yerrcha, ana-goyburrpa burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa! Ana-goyburrpa waykin nyiburr-molamola; wupa nyiburr-werra! Balay nyiburr-boya nyiburr-workiya rrapa minypa gu-bachirra nyiburr-jurrwunga burr-guta, minyja rraka an-ngardapa an-gugaliya nyibu-ngukurdanyja ana-gorrburrwa gun-goyburrpa rum. Wurra minyja an-gugaliya a-yirda a-ngukurdanyjiya, gun-narda minypa ana-goyburrpa nyibu-yolkaja, nipa wugupa ana-gorrburrwa nyiburr-boy barra gu-bol. Wurpa lika minypa nipa ana-jirrapa ana-goma werra a-negiyana, minypa gun-gata mu-ngoyurra nipa gu-rrimarra, rrapa minypa jurdach gun-goyburrpa gu-rrimarra. [Ngardawa ana-goyburrpa gala gun-burral wanngu gun-guni nyibi-rrimangarna.] \p \v 16 “Awa! Ana-goyburrpa burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa! Ana-goyburrpa minypa nyiburr-gapula; jarra ana-goyburrpa nyibu-borrwuja jimarna aburr-werranga ana-goyburrpa nyiburr-nyala nyirrbu-gurdagurdarraja nyiburr-workiya jarlakarr. Minypa ana-goyburrpa wupa nyanma nyiburr-weya nyiburr-workiya joborr, nyiburr-yinaga, ‘Ana-nga an-gata gochila a-rrana an-nerranga gun-nga, minypa burr-guya a-wena rrapa gun-nelangga gu-menga burr-guta gun-gata Wangarr gun-nika gun-japurra bala, wurra gun-narda ngika minypa jimarna gun-derta gu-nengarna gun-nigipa wengga. Wurra minyja gun-nelangga gu-ma goldan gu-maya gun-guyinda jarra, gun-nga gun-gata wupa gu-bala Wangarr gun-nika gun-japurra, gu-gurda ngacha minypa nipa gala a-yinmiya a-bamapa nula an-gata nipa gochila a-rranapa.’ \v 17 Ana-goyburrpa nyiburr-yinagata nyiburr-weya nyiburr-workiya minypa nyibu-ngorrkorndanga Wangarr gun-nika bala gun-japurra rrapa gun-gata goldan gu-maya gun-guyinda. Wurra jarra nyiburr-gapula rrapa nyiburr-gerna! Wurra bubu-borrwa: Gun-an․gaya wana? Minypa gun-gata goldan gu-maya gun-guyinda, waygaji gun-gata gun-japurra bala, ya? Wurra gun-gata bala gun-japurra jarra wana. Ngardawa gu-gatiya gu-bala gun-japurra gu-nenga gu-workiya gun-gata goldan gu-maya gun-guyinda, ngarla! \v 18 Rrapa gun-nerranga gun-maywapa ranginy ana-goyburrpa nyiburr-weya nyiburr-workiya, nyiburr-yinaga, ‘Ana-nga an-gata gochila a-rrana an-nerranga gun-nga, minypa burr-guya a-wena rrapa gun-nelangga gu-menga burr-guta gun-gata belabila gu-maya gatiya minypa abu-wucha aburr-workiya Wangarr, wurra gun-narda ngika minypa jimarna gun-derta gu-nengarna gun-nigipa wengga. Wurra minyja an-nelangga a-ma minyjak an-gata abu-burnda nula Wangarr an-nika, gu-gurdiya ngacha gugu minypa nipa gala a-yinmiya a-bamapa nula an-gata nipa gochila a-rranapa.’ \v 19 Ana-goyburrpa joborr marn․gi nyiburr-gunega rrapa Berachi yerrcha nyiburr-yinagata nyiburr-weya nyiburr-workiya burrwa wurra gama gorlk, wurra ana-goyburrpa nyiburr-gapula, ngarla! Wurra gun-an․gaya wana? Minypa an-gata minyjak, waygaji gun-gata belabila gu-maya, ya? Wurra nipa gun-gata belabila gu-maya jarra wana. Ngardawa gu-gatiya gu-belabila an-japurra a-nenga gu-workiya an-gata minyjak, ngarla! \v 20 Wurra ana-goyburrpa gala nyibu-borrwa, ya? Minypa an-gugaliya gun-nelangga gu-mangga a-workiya gun-gata belabila gu-maya, gun-narda minypa minyjak an-nelangga burr-guta a-mangga, ana-gata ngacha minypa abu-barnjinga aburr-workiya nuluwa Wangarr gatiya waykin gu-yigipa gu-belabila. \v 21 Rrapa minypa an-gugaliya gun-nelangga gu-mangga a-workiya Wangarr gun-nika gun-japurra bala, gun-narda minypa Wangarr an-nelangga burr-guta a-mangga, an-gata ngardawa gun-nigipiya. \v 22 Rrapa minypa an-gugaliya gun-nelangga gu-mangga a-workiya gun-gata waykin rrawa, gun-narda minypa rrawa waykin ngardapa ngika, wurra jarra Wangarr gun-nika gun-gurrenyja gun-guni gun-gatiya burr-guta, rrapa nipa an-gatiya ay-nirrapa ay-workiya.\x + \xo 23:22 \xt Isaiah 66:1; Metiyu 5:34\x* \p \v 23 “Awa! Nyiburr-gurda joborr marn․gi nyiburr-gunega rrapa Berachi yerrcha, ana-goyburrpa burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa! Ana-goyburrpa waykin nyiburr-molamola; wupa nyiburr-werra! Wurra wuriya gun-gata minypa gun-goyburrpa gun-guwarr ana-goyburrpa nyibu-ngorrkorndanga nyiburr-workiya rrapa nyibu-wucha nyiburr-workiya Wangarr mun-nigipa minypa balaja mun-gata nyibu-mangga nyiburr-workiya mun-ngiya mun-delipa burr-guta; wurra yama nyibu-borrwa wana gun-bapala gun-guyinda joborr minypa gun-guna? Minypa Wangarr nyiburr-jinyjapa barra nula nyiburr-workiya, rrapa wurra gama gorlk jechinuwa nyiburr-ni barra burrwa rrapa nyiburr-gunggaja barra burrwa nyiburr-workiya. Gu-gurda ngacha jimarna ana-goyburrpa nyibi-rrimangarna joborr rrapa gun-gata gun-delipa gun-guyinda burr-guta.\x + \xo 23:23 \xt Leviticus 27:30\x* \v 24 Ana-goyburrpa minypa nyiburr-gapula! Jarra ana-goyburrpa nyibu-borrwuja jimarna aburr-werranga ana-goyburrpa nyiburr-nyala nyirrbu-gurdagurdarraja nyiburr-workiya jarlakarr. Wurra minypa gun-maywapa ranginy ana-goyburrpa nyibu-banga nyiburr-workiya bugula, ana-goyburrpa nyibi-yerrnyjinga nyiburr-workiya gun-nerra gu-yurra minypa muya o gun-nga. Jarra gun-narda gun-delipa. Wurra nginyipa gala ny-borrwa, minypa nginyipa burr-gurla wurlk ny-janyja ny-yorkiya wana minypa yarraman. \p \v 25 “Awa! Nyiburr-gurda joborr marn․gi nyiburr-gunega rrapa Berachi yerrcha, ana-goyburrpa burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa! Ana-goyburrpa waykin nyiburr-molamola; wupa nyiburr-werra! Ana-goyburrpa nyibu-borrwuja minypa burr-guya nyibu-weparda nyiburr-workiya japalana an-guyinda jonama a-jirra wupa, wurra nginyipa gala ny-borrwa minypa an-nginyipa japalana burr-balaja ana-gochila mun-gata minypa mun-ngumurda burr-gaypurda ny-yorkiya. \v 26 Ny-junarda Berachi, nginyipa minypa ny-japula nyi-guyinda, ngarla! Wurra minypa gun-gata gun-maywapa ranginy, yama nginyipa japalana gochila a-jirra ny-yepa? Lika gu-gata wenga jonama a-jirra burr-guta an-molamola a-ni barra. \p \v 27 “Awa! Nyiburr-gurda joborr marn․gi nyiburr-gunega rrapa Berachi yerrcha, ana-goyburrpa burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa! Ana-goyburrpa waykin nyiburr-molamola; wupa nyiburr-werra! Ana-goyburrpa minypa gun-maywapa gun-gata gun-gurrema gun-guyinda wupa gu-ngarnama minypa an-gugaliya a-juwiya gatiya abu-barnjinga aburr-workiya. Minypa rrakal yarlanga gubu-ngimanga aburr-workiya, ngayburrpa ngubi-nacha jimarna gun-molamola, wurra jarra wupa a-yurra an-mama an-gulol.\x + \xo 23:27 \xt Jama Aburr-ji 23:3\x* \v 28 Gu-gurda ngacha minypa gu-galiya yerrcha nyirrbi-nacha aburr-workiya ana-goyburrpa, jimarna bama aburr-yinaga ana-goyburrpa jechinuwa nyiburr-nirra. Wurra jarra nginyipa wupa ngardapa ny-molamola nyi-negiya nyi-nirra; wurra wuparnana gun-nerra n-dimanga. \s1 Jesus Gu-ngurrjinga Minypa Wangarr Burr-bu Barra \r (Luk 11:47-51) \p \v 29 “Awa! Nyiburr-gurda joborr marn․gi nyiburr-gunega rrapa Berachi yerrcha, ana-goyburrpa burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa! Ana-goyburrpa waykin nyiburr-molamola; wupa nyiburr-werra! Minypa ana-goyburrpa nyibi-jarlapurda nyiburr-workiya gun-gata gun-gurrema gun-guyinda wupa gu-ngarnama minypa gatiya nyirrbu-barnjinga nyiburr-workiya Wangarr burr-yika aburr-mujaruk aburr-juwuna. Rrapa gun-gata gun-gurrema gun-guyinda ana-goyburrpa gun-molamola nyibi-nenga nyiburr-workiya yarlanga minypa wupa an-marbat an-guyinda a-yurra, ana-goyburrpa nyibu-barnjinga mu-ngoyurra minypa jechinuwa a-ni a-workiyana. \v 30 Minypa ana-goyburrpa ngardapa nyiburr-weya nyiburr-workiya, nyiburr-yinaga, ‘Minyja ngayburrpa mu-ngoyurra nguburr-ningarna wugupa burrwa aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha, ngayburrpa gala nguburr-malchingarna burrwa aburr-gatiya minypa burrbu-buna Wangarr burr-yika aburr-mujaruk.’ Ana-goyburrpa nyiburr-yinagata nyiburr-weya nyiburr-workiya, \v 31 wurra gu-gurda ngacha minypa ana-goyburrpa nyiburr-ngurrjiya nyiburr-walkurpa burrwa aburr-gata aburr-bachirra, rrapa minypa ana-goyburrpa nyiburr-yinagatiya nyiburr-bachirra minypa nyanyapa ana-gorrburra yerrcha nyirrbu-mengapa nyiburr-ni. \v 32 Awa! Ana-goyburrpa barra nyibu-mungba gun-gata nyanyapa ana-gorrburrwa yerrcha jama aburr-ji. \p \v 33 “Ana-goyburrpa minypa an-gata jarn․gich an-guyinda, minypa aburr-goyburrpa nyanyapa ana-gorrburrwa yerrcha jarn․gich nyanma. Minypa nuwurra waypa Wangarr burr-mari a-wengga, nipa nyirr-jerrma barra ana-goyburrpa gu-bol, rrapa ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya nyiburr-lijiwarriya nula.\x + \xo 23:33 \xt Metiyu 3:7; 12:34; Luk 3:7\x* \v 34 Ngardawa ngaypa nguburr-jerrma barra ana-gorrburrwa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda, rrapa aburr-gata minypa gun-jaranga marn․gi aburr-ni, rrapa mola janguny marn․gi aburr-gunega, wurra aburr-gurda ngacha aburr-werranga ana-goyburrpa nyiburr-nyala nyirrbu-bu, rrapa aburr-werranga yi-gapa wupa burr-jong nyirrbi-nega nyirrbi-rra, rrapa aburr-werranga nyirrbu-jurrburaykujama gata wupa gu-bala gun-goyburrpa marn․gi nyiburr-negiya nyiburr-workiya. Rrapa minypa aburr-yurtcha aburr-ni gu-werranga rrawa, ana-goyburrpa nyirrbu-bitima rrapa mu-nguy bampa nyirrbi-nega nyirrbu-bu nyiburr-workiya. \v 35 Gu-gurda ngacha minypa ana-goyburrpa nyiburr-mornanga minypa mu-ngoyurra burrbu-buna aburr-workiyana, aburr-juwuna aburr-workiyana; minypa Aybul \pn (Abel)\pn* a-juwuna an-gata gala gun-nga gun-nerra gu-rrimangarna, rrapa gu-gata wenga Jekaráya \pn (Zachariah)\pn* nipa rrapa a-juwuna jurdach, an-gatiya Berakáya \pn (Berachiah)\pn* an-nika an-walkurpa. Minyja bubu-borrwa: an-gata Jekaráya ana-goyburrpa Yichrayal \pn (Israel)\pn* nyiburr-bapurr nyibu-buna gojilapa Wangarr gun-nika bala gun-japurra rrapa gun-nigipa belabila gu-maya gun-gata yarlanga gu-jirra.\x + \xo 23:35 \xt Genesis 4:8; 2 Chronicles 24:20-21\x* \v 36 Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Warrpam gu-gata ngacha mari ana-goyburrpa nyibu-ma barra, ngarla! \s1 Jesus Wargugu A-ni Burrwa Jirúchalam (Jerusalem) Aburr-nirra \r (Luk 13:34-35) \p \v 37 “Ya gurrupurunga rrawa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*! Wurra an-nga nula ana-goyburrpa nyirrbu-burnda nyiburr-workiya Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda? An-nga nula gu-jandarra nyirrbu-burnda nyiburr-workiya nipa burr-jerrmanga ana-gorrburrwa? Wurra ngaypa jal ngu-ni jimarna mernda ngu-jirra ng-gorlkakajarna ana-gorrburrwa mari, minypa gun-maywapa ranginy jin-gata bawul \pn (fowl)\pn* jiny-bamagutuwuja jiny-yorkiya jin-nigipa delipa jin-guyinda, lika ji-warmbarrk jiny-jolartchinga, gu-gurda ngacha. Wurra ana-goyburrpa gala jal nyiburr-nirrarna apula. \v 38 Ganapiya. Gun-goyburrpa rrawa gun-gata gu-jirra gu-boya Wangarr gu-bawuna; gu-werrapa gugu gu-ji barra.\x + \xo 23:38 \xt Jeremiah 22:5\x* \v 39 Minyjiya, ngarla! Ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa, ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya barrwa ngunabi-na ngaypa nuwurra jurdach guna-bamburda ana-goyburrpa minypa nyiburr-yinda barra nyiburr-wengga, ‘Wangarr an-molamola a-nega barra an-guna nipa ana-jerrmarra!’”\x + \xo 23:39 \xt Psalms 118:26\x* \c 24 \s1 Jesus Gu-ngurrjinga Minypa Bala Wangarr Gun-nika Gu-rrumiya Barra \r (Mark 13:1-2; Luk 21:5-6) \p \v 1 Jesus a-garlmuna, gu-bawuna a-bona gun-gata Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa. Minypa nipa a-jarl a-bamuna, aburr-yigipa jawina yi-gurrepa aburr-negiyana nula rrapa abu-gurdagurdarrana minypa barra nipa gu-na gun-gata bala gu-jirra aburr-jirra gun-gata Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa, jimarna gun-molamola. \v 2 Wurra nipa a-yinanga burrwa, “Aya. Gun-narda nyibi-nacha nyiburr-nirra, ya? Wurra gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Gun-gata bala rrapa jandarra gala gu-yinmiya mu-nguy gu-ji, wurra gu-jel gu-yu barra gu-ni ngardapa ngardapa.” \s1 Mari Guna-bamburda Rrapa Gun-nerra Gu-ni Barra \r (Mark 13:3-13; Luk 21:7-19) \p \v 3 Gu-gata wenga Jesus rrapa aburr-yigipa jawina aburr-bamuna, lika mu-mirk aburr-warrchinga mun-gata mun-nelangga Alip \pn (Olive)\pn* Mu-jirrapa. Lika gatiya aburr-rakaja, gu-gatiya wenga gubi-nana gurda aburr-ni Wangarr gun-nika bala gun-japurra. Minypa Jesus burr-yika jawina yi-gurrepa aburr-negiyana nula, gata aburr-ni ngardapa. Lika birripa abu-wengganana, “A-lay, gun-ngiya ngayburrpa mu-ngoyurra nyibi-na barra marn․gi nyiburr-ni barra ngardawa yi-gurrepa gu-jirra gu-boya minypa nginyipa Bunggawa nyi-ni barra, gu-gata wenga minypa ny-mungba barra?” \p \v 4 Jesus a-yinanga burrwa, “Buburr-jarlapiya. Gala yapa ana-werranga nyirr-yolkajin rrapa ana-goyburrpa nyiburr-lijiwarriyan. \v 5 Wurra aburr-jaranga aburr-bengga barra, ngaypa ngu-welangga ngunabu-ma barra rrapa burrbu-yolka barra aburr-boy wurra gama gorlk. Minypa aburr-yinda barra, ‘Ngaypa ng-gunaga Christ!’ \v 6 Rrapa minypa ana-goyburrpa nyiburr-galiya barra gun-guna rrawa minypa an-dakal a-beya a-workiya. Rrapa barrwa nyiburr-galiya barra janguny guna-jeka barra minypa an-dakal a-boya burrwa gu-werranga gu-werranga gu-rrawa. Wurra gala barra nyiburr-gurkuja. Wurra gu-yirdiya barra gu-bamba, wurra gala barra burdak gu-wulebiyapa. \v 7 Minyjiya. Ngardawa gu-werranga gu-rrawa wenga aburr-garlma barra aburr-workiya, aburr-bachirramiya barra burrwa mola gu-werranga gu-rrawa; rrapa minypa bunggawa ana-guyinda a-garlma barra a-workiya, mari gu-garra barra nula an-nerranga bunggawa gu-werranga gu-rrawa. Rrapa gun-jaranga rrawa balaja mu-wulebiya barra, rrapa minypa rrawa gu-ngorrkiya barra. \v 8 Gu-gata ngacha gu-yirda barra gu-ni minypa gu-garlmapa barra mu-nguy gun-nerra gu-ni barra gu-bamba. \p \v 9 “Minypa gun-gatiya gugu aburr-werranga aburr-bachirramiya barra ana-gorrburrwa rrapa nyirrbi-rrima barra, lika murna burrbu-wu barra aburr-werranga birripa barra bampa nyirrbi-nega nyirrbu-bu, nyiburr-juwa. Gu-werranga gu-werranga gu-rrawa aburr-bachirramiya barra ana-gorrburrwa aburr-workiya ngardawa minypa ana-goyburrpa nyiburr-ngaypa.\x + \xo 24:9 \xt Metiyu 10:22\x* \v 10 Gun-gatiya gugu aburr-jaranga barra aburr-lijiwarriya, rrapa minypa an-borrmunga an-guyinda murna burrbu-wu barra aburr-workiya aburr-gata aburr-bachirra, rrapa ngoyurra aburr-yerryerrmiya barra burrwa gu-gapa gu-guta. \v 11 Minypa an-jaranga an-guyolkiya an-guyinda an-mujaruk a-garlmapa barra burr-yolka aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-lijiwarriya barra. \v 12 Rrapa gun-nerra gun-guyinda wana gu-ni barra gu-bamba gu-werranga gu-werranga gu-rrawa, yanma aburr-jaranga ngika gurrurta gubi-rrima burrwa gu-gapa gu-guta. \v 13 Wurra ana-nga minyja gala a-jeka, wurra minypa a-jinyjapa barra a-workiya, nipa nuwurra jurdach wanngu a-ni barra.\x + \xo 24:13 \xt Metiyu 10:22\x* \v 14 Rrapa gun-guna gun-molamola janguny Wangarr gun-nika rum, nipa gu-barrjeka barra gu-bamba, gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya aburr-galiya barra marn․gi aburr-ni; lika gu-gata wenga gun-gumungba. \s1 An-gata An-nerra Warrpam \r (Mark 13:14-23; Luk 21:20-24) \p \v 15 “Rrapa nuwurra waypa ana-goyburrpa nyibi-na An-nerra Warrpam gatiya nipa a-jinyja gun-japurra gu-rrawa, minypa Denyal \pn (Daniel)\pn* an-gata Wangarr an-nika an-mujaruk mu-ngoyurra a-ngurrjinga — (ny-junarda nginyipa mun-narda jurra nyi-nacha nyi-nirra, marrka borrwa gun-gata gun-nga)\x + \xo 24:15 \xt Daniel 9:27; 11:31; 12:11\x* — \v 16 wurra gun-gatiya barra aburr-gata Judíya \pn (Judea)\pn* aburr-nirra marrka barra gubu-bawa gun-birripa rrawa, aburr-yurtcha barra mu-mirk mu-ngarnama. \v 17 Minypa an-gugaliya yarlanga a-nirra gala a-yinmiya gu-bala a-barrnguma, gorlk gu-ma nula; \v 18 rrapa minypa an-gata jama a-jirra a-nirra balay marlgaway gala a-yinmiya a-jeka, mu-ma mun-nigipa molma mun-gunegiya mirikal.\x + \xo 24:18 \xt Luk 17:31\x* \v 19 Gun-gatiya barra burr-guya gun-nerra gu-ni barra achila jin-morichiringa jin-guyinda rrapa ngamangama gu-jarlapurda jinyu-nirra delipa gun-nika. \v 20 Wurra burdak mu-ngoyurra bubu-wenggana Wangarr; gala yapa gun-gata mern mu-yurtcha o minypa Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-ni gala nyiburr-yinmiya. \v 21 Ngardawa gun-gatiya gu-ni barra, gu-garlmapa barra gun-nerra gu-ni barra warrpam, gu-gata ngacha minypa an-gugaliya gala mu-ngoyurra gu-nacharna a-workiyarna, minypa gu-gatiya wenga Wangarr gu-jarlapuna gun-nardiya rrawa rrapa gu-bamuna gun-guniya gugu, wurra gun-nyagara; rrapa minypa gala barrwa gu-yinmiya.\x + \xo 24:21 \xt Daniel 12:1; Borrich 7:14\x* \v 22 Wurra Wangarr gipa mu-ngoyurra gu-borrwurra minypa nipa gun-balmbarra gu-nega barra gun-gata. Wurra minyja gala gun-balmbarra gu-nengarna, gala ana-nga barra a-molamiya. Wurra jarra aburr-yigipa nipa a-jerrjerrjiyanapa burrwa nipa burr-borrwurra birripa, lika a-garlmuna, gun-balmbarra gu-negarra. \p \v 23 “Gun-gatiya barra minyja ana-nga a-yinda a-wengga nggula, ‘Minyja na, an-guna Christ!’ rrapa minyja a-yinda, ‘Yi-gaba na! An-gaba!’ wurra nginyipa gala barra gun-narda marr ny-balcha nula. \v 24 Ngardawa aburr-gata ngacha aburr-bengga barra aburr-guyolkiya, minypa aburr-ngurrjiya barra Christ, rrapa minypa gun-nerranga janguny gubu-ga barra gurda. Minypa burr-barlmarrk jama aburr-ji barra wana, minyja barra burrbu-yolka Wangarr burr-yika gu-galiya yerrcha, barra minypa aburr-lijiwarriya. \v 25 Wurra ana-goyburrpa bubu-borrwa ngardawa ngaypa gipa mu-ngoyurra ngu-ngurrjinga ana-gorrburrwa gun-gata. \p \v 26 “Ganapiya, lika minyja birripa aburr-wengga, ‘Boy, na. Christ an-gaba gu-werrapa,’ wurra gala barra ny-boy gata. Rrapa minyja aburr-wengga, ‘Na. Nipa an-guna wupa gu-ngarnama,’ wurra gala barra marr ny-balcha burrwa gun-narda. Wurra aburr-yolkiya aburr-weya. \v 27 Jarra an-guna An-walkurpa An-gugaliya nipa a-bengga barra minypa gun-maywapa maykarran a-mirlchinga a-workiya rrapa rrawa gu-nayarra gu-workiya gu-gaba wenga marnnga jina-burrbeya jina-workiya rrapa jiy-bunggiya jiy-workiya minypa.\x + \xo 24:27 \xt Luk 17:23-24\x* \p \v 28 “Wurra wuriya. Wurra an-gata a-juwuna a-ni, gatiya barra gu-ngardapa aburr-negiya an-gulol abu-numunga aburr-workiya.\x + \xo 24:28 \xt Luk 17:37\x* \s1 Gun-gata Minypa An-walkurpa An-gugaliya Ana-jeka Barra \r (Mark 13:24-27; Luk 21:25-28) \p \v 29 “Wurra gun-gatiya barra gun-nerra gu-ni, lika gun-baykarda ngika, \q1 ‘lika marnnga jiny-jarlmapa barra an-munya jiny-maya, \q2 rrapa an-gata ran․gu gala a-yinmiya barrwa a-jayanaya a-ji. \q1 Rrapa waykin wenga jin-jaranga gata jiny-jarlmapa barra jiny-bunggapa jinyu-ni, \q2 rrapa wana aburr-bapala aburr-guyinda aburr-gaba waykin, nipa Wangarr burr-ngorrka barra.’\x + \xo 24:29 \xt Isaiah 13:10; 34:4; Ezekiel 32:7; Joel 2:10,31; 3:15; Borrich 6:12-13\x* \m \v 30 Lika wurra gama gorlk abi-na barra an-guna An-walkurpa An-gugaliya waykin, rrapa gubu-borrwa barra minypa gu-gubalmapa gu-nirra. Lika gu-werranga gu-werranga gu-rrawa aburr-rruwuja barra minypa abi-na barra an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-bupiya barra ana-bamba burr-barlmarrk rrapa burr-gujayanaya, an-guniya minypa gala mu-ngoyurra abu-malawujarna.\x + \xo 24:30 \xt Daniel 7:13; Zechariah 12:10-14; Borrich 1:7\x* \v 31 Lika nipa barra burr-jerrma barra aburr-yigipa waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk minypa an-gubipija ngorla a-maya burr-guya waykin a-wengga barra, lika aburr-boy, burrbu-bamagutuwa barra aburr-yigipa gu-galiya yerrcha nipa a-jerrjerrjiyana burrwa. Minypa yinda wenga barlmarrk guna-jeknga guna-workiya, yi-gaba ngunyuna rrapa yi-gaba ngunyuna burrbu-bamagutuwa barra. \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Mun-jawanyja M-burnda Niya Mun-gubocha Rrapa Wombajarr \r (Mark 13:28-31; Luk 21:29-33) \p \v 32 “Bubu-borrwa gun-jong gun-guyinda barra marn․gi nyiburr-ni. Minypa ngayburrpa wolawola ngubi-nacha nguburr-workiya mun-gata mun-jawanyja m-burnda niya mun-gubocha rrapa wombajarr, ngayburrpa marn․gi nguburr-nirra gun-gata yi-gurrepa jemberr. \v 33 Gun-narda minypa gun-maywapa minypa gun-guna gun-burral: Ana-goyburrpa nyibi-na barra gu-yirda barra gu-ni minypa geka ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa, rrapa marn․gi nyiburr-ni barra minypa yi-gurrepa gu-jirra gu-boya an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-jeka barra. \v 34 Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Nyiburr-gurdiya ngacha gu-galiya yerrcha, nyiburr-werranga gala barra mu-ngoyurra nyiburr-juwa. Ngika. Wurra gun-gata ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa, gun-bulapalawa gun-gata ni-gugu gu-yirda barra gu-ni. \v 35 Minyjiya. Gun-guniya rrawa gu-garlmapa barra gun-nyagara gu-ni barra, wurra gun-ngaypa wengga gu-jinyjapa barra gu-workiya. \s1 Gala Ana-nga Marn․gi Gu-yinpa Barra Nipa Ana-jeka Barra \r (Mark 13:32-37; Luk 17:26-30,34-36) \p \v 36 “Wurra gun-gata gu-yinpa barra an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-jeka, gala ana-nga marn․gi, minypa waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk rrapa An-walkurpa minypa; wurra jarra Nyanyapa arrku waykin a-nirra nipa wupa marn․gi. \v 37 Minyja bubu-borrwa: Minypa Nowa \pn (Noah)\pn* mu-namangarta, gu-gata ngacha gu-ni barra minypa yi-gurrepa gu-jirra gu-boya nula an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-jeka barra.\x + \xo 24:37 \xt Genesis 6:5-8\x* \v 38 Minypa mu-ngoyurra gun-gata bugula wana gala gu-beyarna burrwa burdak, birripa minypa balaja mbi-barra, nganicha mbi-barra, rrapa gama aburr-wuchichiyana, nuwurra Nowa a-barrngumurra mu-michiyang. \v 39 Minypa birripa gala marn․gi aburr-nirrarna gu-yinmiyana gu-bamuna nuwurra waypa bugula wana gu-ni gu-bamuna, burr-werrwerrmarra. Rrapa gu-yirdiya barra gu-ni minypa An-walkurpa An-gugaliya ana-jeka barra.\x + \xo 24:39 \xt Genesis 7:6-24\x* \v 40 Minypa gun-gata barra gu-ni, abirri-jirrapa gu-galiya yerrcha minypa jama abirri-ji barra abirri-ni balay marlgaway, wurra an-ngardapa a-ma barra rrapa an-ngardapa a-bawa barra. \v 41 Rrapa abirriny-jirrapa mu-gamagama yerrcha mbirriny-yogaja barra abirrinyu-ni, wurra jin-ngardapa jiny-ma barra rrapa jin-ngardapa jiny-bawa barra. \p \v 42 “Ganapiya, lika gana ni. Ngardawa nginyipa gala marn․gi gu-yinpa barra an-nginyipa Bunggawa a-bengga. \v 43 Wurra minypa gun-maywapa ranginy an-gata bala an-gurrimapa, minyja nipa marn․gi a-nirrarna an-gata an-ngumurda an-gugaliya ana-boga, nipa a-ganajarna a-nirrarna rraka gala nipa a-yinmiyarna gu-rrumungarna nula gun-nigipa bala. \v 44 Gu-gurda ngacha minypa nginyipa nawanawa nyi-ni barra, ngardawa an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-goyburrpa gala marn․gi gu-yinpa barra nipa ana-jeka barra.\x + \xo 24:44 \xt Luk 12:39-40\x* \s1 An-mujama An-guyinda Bama An-gubalcha Rrapa An-nerra \r (Luk 12:41-48) \p \v 45 “Wurra bubu-borrwa gun-guna: An-gata ana-nga an-molamola an-mujama bama jechinuwa gu-borrwuja a-workiya, ana-gata ngacha an-gugaliya nipa an-nigipa bunggawa murna a-wuna gun-nigipa rrawa jaga a-gana barra nula, rrapa balaja burr-wu barra aburr-werranga aburr-gata bunggawa burr-yika aburr-mujama. \v 46 Rrapa nuwurra waypa nipa bunggawa ana-jeka, minyja a-na nipa jama a-jirra, lika an-gata an-mujama gun-molamola gu-ni barra nula. \v 47 Minyjiya, ngarla! Lika gu-gata wenga an-gata bunggawa murna a-wu barra warrpam gun-nigipa bunggawa gun-nika barra nipa an-mujama jaga a-gana nula. \p \v 48 “Wurra minyja nipa an-nerra an-mujama, nipa waygaji a-yinda gu-borrwa, ‘A-lay, an-ngaypa bunggawa a-bona gu-baykarda; gala a-yinmiya ana-jeka.’ \v 49 Rrapa waygaji nipiya an-mujama a-garlmapa burr-bu aburr-gata aburr-werranga bunggawa burr-yika aburr-mujama, rrapa minypa balaja m-bay rrapa nganicha m-bay wugupa burrwa aburr-gata mu-nganicha aburr-babapabajinga aburr-workiya. \v 50 Wurra minyja nipa a-yirda jama a-ji, gun-gatiya minypa nipa gala gu-borrwa a-ni gun-gatiya gugu an-nigipa bunggawa minypa ana-jeka barra, \v 51 a-gorndapa barra ngardapa ngardapa a-nega barra an-gata an-mujama. Barra nipa yi-gata a-boy burrwa aburr-gata waykin aburr-molamola rrapa wupa aburr-werra, rrapa gatiya wugupa burrwa nipa barra a-rruwuja a-ni a-workiya rrapa rrirra gu-bay. \c 25 \s1 Meyali Gun-gata Minypa Jin-merduwa Jin-guyinda Jin-gata Arr-jirrapa Arr-murna \p \v 1 “Gun-gata minypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-jeka barra, gun-narda gu-yinda barra gu-ni minypa gun-guna meyali gun-maywapa ranginy: Jin-gata jin-merduwa jin-guyinda arr-jirrapa arr-murna, minypa 10, birripa lam \pn (lamp)\pn* gubu-menga, lika aburr-bona, abi-na barra an-gata gochila an-gurrimapa minypa jin-nigipa gama jiny-ma barra.\x + \xo 25:1 \xt Luk 12:35\x* \v 2 Wurra aburr-werranga aburr-gatiya jin-merduwa jin-guyinda arr-ngardapa arr-murna, minypa 5, birripa aburr-gerna, rrapa aburr-gata aburr-werranga arr-ngardapa arr-murna, birripa bama aburr-jirra aburr-mola. \v 3 Minypa aburr-gata aburr-gerna, birripa gubu-ganyja burrwa lam, wurra aburr-bamapuna, gala barrwa woyil \pn (oil)\pn* lam an-nika abu-ganyjarna. \v 4 Wurra aburr-gata bama aburr-jirra aburr-mola, birripa gubu-ganyja burrwa lam rrapa barrwa woyil m-bochula mu-guyinda. \v 5 Jarra an-gata gochila an-gurrimapa gun-baykarda gu-ganyja, lika jin-gata jin-merduwa jin-guyinda jiny-balabun․gubuna jinyu-ni jiny-jiwa, jiny-bamunapa jiny-yu jinyu-ni. \p \v 6 “Gu-bamunapa gornborrk gu-ni gugu aburr-galiyana burrwa aburr-gonyjinga, ‘Bubi-na! An-guna gugu a-bena gochila an-gurrimapa! Guwa, barra murrpa nyibu-barnja nula!’ \v 7 Rrapa aburr-gata jin-merduwa jin-guyinda yibirrich aburr-garlmuna, gun-birripa lam nawanawa gubi-negarra aburr-bona. \v 8 Lika aburr-gata aburr-gerna, birripa burrbu-wengganana aburr-gata bama aburr-jirra aburr-mola, aburr-yinanga burrwa, ‘A-jay, yama nyirrbu-wu woyil? Wurra gun-ngayburrpa lam gu-jupiya gu-nirra.’ \p \v 9 “Wurra aburr-gata bama aburr-jirra aburr-mola aburr-yinanga burrwa, ‘Ngika! Gala an-jaranga nyibi-rrima rraka nyirrbu-wu. Gala yapa a-wulebiyan arrburrwa. Wurra buburr-boy, bubu-ma an-gata gu-gandin \pn (canteen)\pn* jalim aburr-nirra aburr-workiya.’ \v 10 Lika gun-gata waypa birripa aburr-bona, an-gata gochila an-gurrimapa a-bena, lika aburr-gata minypa mu-ngoyurra nawanawa aburr-ni, birripa murrpa gubu-barnjinga nula, lika aburr-barrngumurra wugupa barra aburr-worlworlcha rrapa balaja mbi-bay, lika gu-gubalmapa gu-ni minypa jin-nigipa gama nipa jiny-ma barra. Gu-gurda ngacha. Rrapa ngana gu-jirra gun-gata gu-jakabiyana. \p \v 11 “Wurra nuwurra waypa jurdach aburr-gata aburr-werranga mu-merdapmerduwa yerrcha aburr-jekarra gurda, aburr-gonyjinga, ‘Bunggawa, a-lay, yama nyi-lapkujama arrburrwa, ya?’ \p \v 12 “Wurra nipa a-wena burrwa, ‘Ngika! Ngaypa gala marn․gi ana-gorrburrwa.’”\x + \xo 25:12 \xt Luk 13:25\x* \p \v 13 Ganapiya, lika Jesus gu-mungbuna janguny minypa a-yinagata burrwa, “Nawanawa buburr-ni; ngardawa nginyipa gala marn․gi gu-yinmiyapa ngorrngurra rrapa jiny-yinmiyapa marnnga nipa Bunggawa ana-jeka barra. \s1 Meyali Gun-gata Minypa Abirri-jirrapa An-ngardapa Aburr-mujama \r (Luk 19:11-27) \p \v 14 “Gun-gata minypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-jeka barra, gun-narda gu-yinda barra gu-ni minypa gun-guna meyali gun-maywapa ranginy: An-ngardapa an-gugaliya a-ni, nipa a-gonyjinga burrwa aburr-yigipa aburr-mujama, lika a-wena burrwa rrapa murna burr-wuna minypa nipa a-boy barra balaypalay. \v 15 Minypa an-ngardapa an-mujama nipa bunggawa murna a-wuna barra minypa mu-rrima a-ni rrapa jama a-ji rrupiya mun-gata wana mun-babalapa minypa 5,000, rrapa ana-werranga mu-menga minypa 2,000, rrapa barrwa ana-werranga mu-menga minypa 1,000. Minypa murna burr-wuna ngardapa ngardapa minypa ganyjarr gubi-rrimarra rrapa bama aburr-jirra minypa marn․gi. Ganapiya, lika nipa bunggawa a-bona. \p \v 16 “Wurra an-gata rrupiya wana mun-babalapa mu-menga minypa 5,000, warrika a-bonapa bayim a-ni rrapa jalim a-ni, nuwurra 10,000 muna-gurdanyjinga nula. \v 17 Rrapa an-gata marr wana mu-menga minypa 2,000, nipa a-yinagatiya, minypa barrwa 4,000 muna-gurdanyjinga nula. \v 18 Wurra barrwa an-gata mun-delipa mu-menga minypa 1,000, nipa a-bona, a-gapajinga, yi-gapa wupa mu-jurnumbuna mun-gata bunggawa mun-nika rrupiya. \p \v 19 “Ganapiya, lika nuwurra gun-baykarda gu-ni, bunggawa ana-jekarra burrwa. Lika a-gonyjinga burrwa barra minypa a-birripiya minypa birripa aburr-yinmiyana jama aburr-ji rrapa mun-nigipa rrupiya barrwa mu-yinmiyapa mbi-menga nula. \v 20 Lika an-gata an-mujama mu-ngoyurra mu-menga wana mun-babalapa, minypa 5,000, nipa muna-ganyja ana-bamuna 10,000. A-yinanga a-wena, ‘Bunggawa, a-lay, nginyipa murna nguna-wuna 5,000, wurra mun-guna barrwa nguna-ganyja nggula 10,000.’ \p \v 21 “An-nigipa bunggawa a-wena nula, ‘Ganapiya, murna ny-maranga. Ny-molamola apula nyi-mujama gala n-dawurdawuja ny-yorkiya. Nginyipa ngardawa gun-mola jama ny-ji nyi-ni mun-gata nula mun-delipa ngaypa ngiy-wuna, wurra ngaypa gun-jaranga jama ngu-rrimanga nggula barra ngaypa murna ngiy-wu, jaga ny-jana. Guwa. Ngaypa ng-guna bunggawa, nginyipa wugupa apula arr-worlworlcha barra arr-ni.’ \p \v 22 “Lika an-gata an-mujama mu-ngoyurra mu-menga marr wana minypa 2,000, nipa muna-ganyja ana-bamuna 4,000. A-yinanga, ‘Bunggawa, a-lay, nginyipa murna nguna-wuna 2,000, wurra mun-guna barrwa nguna-ganyja nggula 4,000.’ \p \v 23 “An-nigipa bunggawa a-wena nula, ‘Ganapiya, murna ny-maranga. Ny-molamola apula nyi-mujama gala n-dawurdawuja ny-yorkiya. Nginyipa ngardawa gun-mola jama ny-ji nyi-ni mun-gata nula mun-delipa ngaypa ngiy-wuna, wurra ngaypa barrwa murna ngiy-wu barra gun-jaranga. Guwa. Ngaypa ng-guna bunggawa, nginyipa wugupa apula arr-worlworlcha barra arr-ni.’ \p \v 24 “Lika an-gata an-mujama mu-ngoyurra mu-menga minypa 1,000, nipa ana-bona, a-yinanga, ‘Bunggawa, a-lay, ngaypa marn․gi nggula minypa nginyipa n-derta ny-jorla. Minypa nginyipa ny-mangga ny-yorkiya nginyipa gala ny-jurrma rrapa gala jama ny-ji. \v 25 Wurra ngaypa ng-gurkuja nggula. Lika ngu-bona, mun-nginyipa rrupiya ngu-jurnumbuna, ngu-yilkakaja. Nya, mun-guna nggula mun-nginyipa murna nguna-wuna.’ \p \v 26 “Wurra an-nigipa bunggawa a-wena nula, ‘Ny-junarda nginyipa ny-yerra nyi-mujama, a-lay, minypa n-dawurdawujinga ny-yorkiya. Wurra nginyipa marn․gi apula, ya? Minypa ngaypa ngu-mangga ngu-workiya ngaypa gala ng-gurrma rrapa gala jama ngu-ji. \v 27 Wurra mun-ngaypa rrupiya nginyipa bengk \pn (bank)\pn* ny-jurrmungarna, barrwa ngaypa ngu-manggarna mun-jaranga minypa birripa jama aburr-jirra aburr-workiya rrapa mbi-gurdanyjinga.’ \p \v 28 “Lika a-wena burrwa aburr-werranga aburr-gata, a-yinanga burrwa, ‘An-guna bubu-murnamagaypa mun-gata rrupiya ngaypa ngu-wuna, rrapa bubu-wu an-gata minypa 10,000 mu-rrimanga. \v 29 Ngardawa ana-nga an-gata gu-rrimanga gun-nga rrapa jama a-jirra, burraya mola gu-ma barra, lika nipa wana gu-rrima barra. Wurra an-nerranga ana-nga nipa minypa gala gu-rrima, burraya abu-gaypa barra an-gata an-gugaliya gun-gata gun-delipa jimarn jarra nipa gu-rrimangarna a-nirrarna.\x + \xo 25:29 \xt Metiyu 13:12; Mark 4:25; Luk 8:18\x* \v 30 Ganapiya, lika an-guna an-nerra an-mujama murna bubi-rrima, bubi-yerrnyja yarlanga gata an-munya a-maya a-jirra a-workiya, gatiya barra a-rruwuja a-ni a-workiya rrapa rrirra gu-bay.’\x + \xo 25:30 \xt Metiyu 8:12; 22:13; Luk 13:28\x* \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Jip Rrapa Nanikut \p \v 31 “An-guna An-walkurpa An-gugaliya, nuwurra waypa nipiya Bunggawa a-bengga rrapa aburr-yigipa waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk wugupa nula, nipa a-raka barra gata gun-nigipa bunggawa gun-nika gun-gurrenyja gun-guni.\x + \xo 25:31 \xt Metiyu 16:27; 19:28\x* \v 32 Rrapa gatiya wurra gama gorlk gu-werranga gu-werranga gu-rrawa wenga murrpa gubu-barnja barra nula aburr-ji a-yinmiya barra nipa Bunggawa a-wengga. Lika nipa barra burr-ngorrkornda barra, minypa gun-maywapa ranginy an-gata jip \pn (sheep)\pn* jaga an-gugana burr-ngorrkorndanga a-workiya, jip ngardapa, rrapa nanikut \pn (nanny goat)\pn* ngardapa. \v 33 Gu-gata ngacha minypa barra Bunggawa burr-barnja barra aburr-gata minypa jechinuwa aburr-ni nula aburr-workiyana, nipa ana-munganaguwa aburr-ji barra; wurra aburr-gata aburr-werranga burr-barnja barra nipa ana-weyka aburr-ji barra. \p \v 34 “Lika gu-gata wenga nipa a-wengga barra burrwa aburr-gata ana-munganaguwa aburr-jirra, ‘Guwa! Ana-goyburrpa nyiburr-gurda minypa an-ngaypa Nyanyapa apa wugupa ana-gorrburrwa, ana-goyburrpa nyibu-ma barra gun-gata gun-molamola nipa nawanawa a-ni ana-gorrburrwa wola baman gu-ni gun-nardiya rrawa gu-jarlapuna. \v 35 Nyibu-ma barra ngardawa minypa ngaypa ngu-werrmiyana, nginyipa balaja nguna-wuna; rrapa minypa bugula ngu-jaygachinga, nginyipa nguna-wuna; ngaypa gu-werranga gu-rrawa wenga nguna-bona, nginyipa nyina-gonyjinga apula; \v 36 ngaypa ngu-nyarlanga ngu-ni, nginyipa nguna-wuna mun-gubarrbiya; ngu-yorrpuna, nginyipa jaga ny-janana apula; brichina ngu-ni, nyina-bona, nguna-nana.’ \p \v 37 “Lika aburr-gatiya mu-ngoyurra jechinuwa aburr-ni nula, birripa aburr-yinda barra aburr-wengga nula, ‘Gun-gata gu-yinpa ngaypa ngiy-nana nginyipa ny-yerrmiyana rrapa balaja ngiy-wuna, a-lay, rrapa bugula ny-jaygachinga ngaypa ngiy-wuna? \v 38 Gun-gata gu-yinpa ngaypa ngiy-nana nginyipa gu-werranga gu-rrawa wenga, rrapa ngaypa nguna-gonyjinga nggula, rrapa minypa nginyipa ny-nyarlanga nyi-ni ngaypa ngiy-wuna mun-gubarrbiya? \v 39 Gun-gata gu-yinpa ngaypa ngiy-nana nginyipa ny-yorrpuna o brichina nyi-ni, rrapa ngaypa nguna-bona, ngiy-nana?’ \p \v 40 “Lika nipa Bunggawa a-wengga barra burrwa, a-yinda barra, ‘Ngika, wurra gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Gun-gata minypa nginyipa ny-junggajinga nula an-ngaypa worlapa apa an-ngardapa an-guna an-nelangga an-delipa, gun-narda minypa ngaypa ny-junggajinga apula.’ \p \v 41 “Lika gu-gata wenga nipa Bunggawa a-wengga barra burrwa aburr-gata ana-weyka aburr-jirra, a-yinda barra burrwa, ‘Buburr-boypa! Nyiburr-gurda nyiburr-werra. An-ngaypa Nyanyapa apa ngoyurra a-yerryerrmiyana ana-gorrburrwa. Buburr-boypa gu-bol gu-rronggapa gu-jirra gu-workiya gun-gata minypa nipa Wangarr nawanawa a-ni burrwa an-gata walkwalk rrapa aburr-yigipa aburr-mujaruk, minypa aburr-rro barra gata. \v 42 Yi-gata buburr-boypa! Ngardawa minypa ngaypa ngu-werrmiyana, nginyipa gala balaja nguna-wucharna; bugula ngu-jaygachinga, nginyipa gala nguna-wucharna; \v 43 rrapa ngaypa gu-werranga gu-rrawa wenga nguna-bona, nginyipa gala ny-jonyjingarna apula; ngaypa ngu-nyarlanga ngu-ni, nginyipa gala nguna-wucharna mun-gubarrbiya; rrapa ngu-yorrpuna rrapa brichina ngu-ni, nginyipa gala nyina-boyarna apula.’ \p \v 44 “Lika aburr-gatiya aburr-yinda barra aburr-wengga nula, ‘Gun-gata gu-yinpa ngaypa ngiy-nana nginyipa balaja ny-yerrmiyana, rrapa bugula ny-jaygachinga, rrapa gu-werranga gu-rrawa wenga, rrapa minypa nginyipa ny-nyarlanga nyi-ni, rrapa ny-yorrpuna, rrapa brichina nyi-ni, rrapa ngaypa gala ng-gunggajingarna ngguluwa?’ \p \v 45 “Lika nipa Bunggawa a-wengga barra burrwa, a-yinda barra, ‘Ngika, wurra gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Gun-gata minypa nginyipa gala ny-junggajingarna nula an-ngaypa worlapa apa an-ngardapa an-guna an-nelangga an-delipa, gun-narda minypa gala ngaypa ny-junggajingarna apula.’ \v 46 Ganapiya, lika aburr-gata aburr-werra birripa aburr-boypa barra gu-bol aburr-mungbiyapa barra. Wurra aburr-gata jechinuwa aburr-ni aburr-workiyana birripa aburr-boy barra wanngu aburr-nipa barra aburr-workiya.”\x + \xo 25:46 \xt Daniel 12:2\x* \c 26 \s1 Wengga Gubu-buna Jesus Abu-bu Barra \r (Mark 14:1-2; Luk 22:1-2; Jon 11:45-53) \p \v 1 Gun-gata Jesus gun-jaranga gu-ngurrjinga nipa gu-mungbuna, lika a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, \v 2 “Ana-goyburrpa marn․gi minypa ngorrngurra abirri-jirrapa gu-ni barra, lika janara gu-ji barra minypa wola waykin an-guyinda an-mujaruk burr-burndarna, wurra burr-beybana. Wurra gun-gata janara waypa gu-ji barra, birripa murna burrbu-wu barra an-guna An-walkurpa An-gugaliya barra burr-jong abi-nega abi-rra, a-balcha a-yu.” A-yinagata Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina.\x + \xo 26:2 \xt Exodus 12:1-27\x* \p \v 3 Lika gu-gata wenga wana junggay yerrcha rrapa aburr-werranga mu-murna yerrcha, birripa aburr-bamagutuwiyana gata junggay wana an-babalapa gun-nika rrawa, an-gata Gayapach \pn (Caiaphas)\pn* an-nelangga. \v 4 Lika wengga gubu-buna aburr-ni minypa aburr-yinmiya barra yongun abi-rrima Jesus rrapa abu-bu. \v 5 Wurra birripa aburr-wena, “Ngayburrpa gala nguburr-yinmiya minypa janara gu-ji; gala yapa gu-galiya yerrcha aburr-yurtcha gurda aburr-yurtcha.” \s1 Jin-ngardapa Gama Bama A-jirra A-ngimarra Jesus \r (Mark 14:3-9; Jon 12:1-8) \p \v 6 Gun-gatiya gugu Jesus a-bona Bechini \pn (Bethany)\pn* a-ni, minypa balapala a-rrenyjinga Jayman \pn (Simon)\pn* an-gata mu-ngoyurra an-jeja a-ji rrapa a-ngolkuja minypa gun-guburlububurluja gu-rrimarra. \v 7 Rrapa gatiya waypa balaja mbi-barra aburr-ni, jin-ngardapa gama muna-ganyja jina-bamuna m-bochula mu-guyinda mun-gungimiya mun-molamola mun-gungolkuja rrupiya wana nula. Minypa mun-gata bochula burr-guta mun-molamola, minypa mbi-jarlapuna jandarra gun-molamola gun-gata gun-nelangga alabécha \pn (alabaster)\pn*. Lika jin-gata gama mu-jerrjerrjinga ana-jawurrga Jesus mun-gata mun-molamola mun-gungolkuja.\x + \xo 26:7 \xt Luk 7:37-38\x* \v 8 Wurra gun-narda waypa Jesus burr-yika jawina gubi-nana, lika aburr-bachirramiyana. Aburr-wengganachichiyana birripa wupa, aburr-yinagata, “Jin-guna an-nga nula mu-yerpana mun-gata mun-molamola mun-gungolkuja? \v 9 Ngayburrpa jarra ngubu-ganyjarna, jalim nguburr-nirrarna, rrupiya wana ngubu-manggarna, gu-gata wenga minypa arrbu-wucharna aburr-werranga aburr-gata aburr-nyagara aburr-nirra, ngarla!” \p \v 10 Wurra Jesus gu-borrwurra burrwa minypa gun-gata aburr-wena, lika nipa a-wena burrwa, a-yinanga, “Jin-narda an-nga nula nyiburr-weya achila? Wurra jarra nipa gun-molamola gun-narda minypa nguna-ngimarra rrapa ngu-molamola nguna-negarra. \v 11 Wurra birripa gorlk aburr-nyagara wugupa nyiburr-nirra nyiburr-workiya; wurra jarra ngaypa ngu-boy barra.\x + \xo 26:11 \xt Deuteronomy 15:11\x* \v 12 Wurra minypa jin-guna mu-jerrjerrjinga mun-molamola mun-gungolkuja ngaypa ngu-burral, gun-narda minypa nawanawa nguna-negarra burraya ngunabu-jurnumba. \v 13 Rrapa ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Yina gaya barra gun-ngaypa janguny gubu-ngurrja barra aburr-workiya gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya, gun-gata rrapa gu-barrjeka barra achila janguny minypa geka nipa nguna-ngimarra.” \s1 Jurrach (Judas) A-malchinga Burrwa Jesus Abu-bu Barra \r (Mark 14:10-11; Luk 22:3-6) \p \v 14 Lika an-ngardapa Jesus burr-yika 12 gu-galiya yerrcha an-gata an-nelangga Jurrach Yichkériyat \pn (Judas Iscariot)\pn*, nipa a-garlmuna, a-bona burrwa wana junggay yerrcha. \v 15 Lika nipa a-wena burrwa, “Ana-goyburrpa nyiburr-gurda gun-nga ngunabu-wu barra minypa an-gata Jesus ngaypa murna arr-wu barra?” Lika birripa abu-wuna rrupiya mun-mama jilpa \pn (silver)\pn* mu-maya minypa burr-murna burr-rrepara rrapa barrwa arr-jirrapa arr-murna, minypa 30.\x + \xo 26:15 \xt Zechariah 11:12\x* \v 16 Lika gu-gatiya wenga nipa Jurrach gu-borrwurra a-ni yina gaya rrapa gu-yinpa barra Jesus abi-rrima. \s1 Jesus Rrapa Aburr-yigipa Jawina Gu-janara Aburr-ni \r (Mark 14:12-21; Luk 22:7-14,21-23; Jon 13:21-30) \p \v 17 Gun-gatiya gugu waypa janara gu-ji, minypa damba mun-gun․gun mbi-bay barra, lika Jesus burr-yika jawina aburr-bona gurda nula, abu-wengganana, aburr-yinanga, “Bunggawa, a-lay, yina gaya jal nyi-nirra ngayburrpa barra nawanawa nyiburr-ni nggula mun-mujanara balaja rrapa an-mujanara jip \pn (sheep)\pn*?” \p \v 18 Nipa a-yinanga burrwa, “Birri-boy nula yagatay an-gata gu-murnangana rrawa a-nirra. Birri-wengga nula, birri-yinda, ‘Bunggawa a-wena, “Gun-nardiya gugu gun-balma apula, wurra gun-nginyipa rrawa barra ngaypa rrapa aburr-ngaypa jawina gu-janara nyiburr-ni barra.” ’” \p \v 19 Ganapiya, lika Jesus bijirri-yika jawina abirri-bona, abirri-barripuna an-gata, lika nawanawa abirri-ni mun-gata mun-mujanara balaja. \p \v 20 Lika nuwurra waypa balngga gu-ni, Jesus rrapa aburr-yigipa 12 gu-galiya yerrcha aburr-rakaja wugupa gatiya minypa balaja mbi-barnjinga. \v 21 Lika minypa balaja mbi-barra aburr-ni, Jesus a-wena burrwa, “Buburr-galiya apula; gun-guna gun-burral: Ana-goyburrpa nyiburr-gurda ny-nyardapa gipa ny-jarlmuna, aburr-gata aburr-bachirra murna burr-wu barra ngaypa.” \p \v 22 Lika aburr-yigipa jawina wargugu aburr-ni nula gun-gata nipa a-wena. Lika ngardapa ngardapa abu-wengganana aburr-bona, “Bunggawa, a-lay, ngaypa ngika, ya?” \p \v 23 Lika nipa a-wena burrwa, “An-gata ngatipa wugupa damba ana-japalana ana-maywapa nyirri-gurragaja nyirri-ni, an-nardiya nguna-bawa barra rrapa minypa murna burr-wu barra ngaypa aburr-gata aburr-bachirra.\x + \xo 26:23 \xt Psalms 41:9\x* \v 24 Minyjiya. An-guna An-walkurpa An-gugaliya nipa a-juwa barra minypa mu-jurra gu-yurra Wangarr gun-nika janguny, wurra an-gugaliya an-gata minypa nguna-bawuna rrapa murna burr-wuna ngaypa aburr-gata aburr-bachirra, nipa jarra an-gata an-gugaliya gun-nerra warrpam gu-ni barra nula, jimarna gun-mola nula minyja nipa gala a-bambunggiyarna.” \p \v 25 Jesus a-yinagata a-wena, lika Jurrach \pn (Judas)\pn* an-gata gipa mu-ngoyurra a-mulpiyana burrwa aburr-gata aburr-bachirra, nipa a-wengganana Jesus, “Bunggawa, a-lay, ngaypa ngika, ya?” \p Lika Jesus a-yinanga nula, “Ngaw, nginyipa ny-jurdiya.” \s1 Minypa Jesus An-munyjurr Mbi-barra \r (Mark 14:22-26; Luk 22:14-20; 1 Gorint 11:23-25) \p \v 26 Gun-gatiya minypa birripa mbi-barra aburr-ni, Jesus mu-menga damba, a-japurramayana nula Wangarr, lika mu-rrumurra, burr-wuna a-bona aburr-yigipa jawina. A-yinagata burrwa, “Bubu-ma, bubu-bay; mun-guna ngaypa ngu-burral.” \p \v 27 Rrapa mernda a-jirra a-menga minypa burr-girra gurnal, lika a-japurramayana nula Wangarr, lika burr-wuna minypa a-yinagata burrwa, “Warrpam ana-goyburrpa bubu-bay; \v 28 mun-guna ngaypa ngu-maningan gun-burral gu-nenga mu-nirra rum. Ngaypa ngu-jortcha barra ana-gorrburrwa ana-goyburrpa nyiburr-gurda rrapa aburr-jaranga aburr-werranga burr-guta, nyanma Wangarr baywarra gu-nega barra ana-gorrburrwa werra nyiburr-negiyana.\x + \xo 26:28 \xt Exodus 24:8; Jeremiah 31:31-34\x* \v 29 Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Mun-guna gurnal mun-girra gala barra barrwa ngu-bay, wurra nuwurra mun-geka ana-goyburrpa wugupa ngubu-bay barra Ngun-anya ana-murna,” Jesus a-yinagata a-wena. \p \v 30 Ganapiya, lika manakay aburr-japarndiyana nula Wangarr, lika aburr-garlmuna, mu-mirk aburr-bona mun-gata mun-nelangga Alip \pn (Olive)\pn* Mu-jirrapa. \s1 Jesus Mu-ngoyurra Gu-ngurrjinga Minypa Nipa Birta (Peter) A-jordajiya Barra \r (Mark 14:27-31; Luk 22:31-34; Jon 13:36-38) \p \v 31 Lika Jesus a-wena burrwa, “Gun-nardiya ana-munya barra nyiburr-gurda nyiburr-jaranga ngunabu-bawa nyiburr-yurtcha. Ngardawa minypa mu-jurra gu-yurra janguny, gu-yinaga gu-yurra, \q1 ‘An-gata jip \pn (sheep)\pn* jaga a-ganaja a-workiya, \q2 nipa Wangarr ana-nyala a-bu barra, \q1 rrapa nipa jin-gata jip jiny-jarlmapa barra \q2 mun-ganday m-bu barra.’\x + \xo 26:31 \xt Zechariah 13:7\x* \m Gu-yinagata gu-yurra janguny. \v 32 Wurra nuwurra waypa barra ngu-molamiya, ngaypa lika mu-ngoyurra ngu-boy barra ana-gorrburrwa gun-gata Galali \pn (Galilee)\pn*.”\x + \xo 26:32 \xt Metiyu 28:16\x* \p \v 33 Lika Birta \pn (Peter)\pn* burr-guya a-wena nula Jesus, a-yinanga nula, “Waygaji aburr-guna bubu-bawa barra, wurra ngaypa gala ngu-yinmiya ngiy-bawa.” \p \v 34 Wurra Jesus a-yinagata nula, “Gun-guna ngaypa jarra marn․gi ngardawa gun-burral: Gun-nardiya ana-munya barra gala barra bawul \pn (fowl)\pn* ni-gugu jiny-yengga, wurra jarra nginyi-gugu ny-jirrapa ny-nyardapa ny-joma ny-jordajiya burrwa jimarna gala marn․gi apula, rrapa nipa nuwurra jurdach bawul jiny-yengga barra.” \p \v 35 Wurra barrwa Birta a-wena, “Ngaypa gala barra ngiy-bawa wurra marrban ngunabu-bu minypa wugupa arr-juwa.” Rrapa Jesus burr-yika jawina aburr-yinagatiya aburr-wena gun-maywapa. \s1 Jesus A-wengganana A-ni Gata Gachémani (Gethsemane) \r (Mark 14:32-42; Luk 22:39-46) \p \v 36 Lika Jesus rrapa aburr-yigipa jawina aburr-bona, aburr-bena gun-gata rrawa gun-nelangga Gachémani \pn (Gethsemane)\pn*. Lika a-yinanga a-wena burrwa, “Ana-goyburrpa ngunyuna buburr-ni, wurra ngaypa barra yi-gaba ngu-boy, Nyanyapa arrku ngu-wenggana barra ngu-ni.” \v 37 Lika burr-menga Birta rrapa abirri-gata Jebadi \pn (Zebedee)\pn* bijirri-yika walkurpa yerrcha, lika burr-ganyja a-bona. Wurra nipa Jesus a-garlmunapa wargugu a-ni. \v 38 Lika a-yinagata burrwa, “Ngaypa burr-guya wargugu ngu-nirra, ngarla! Wurra ana-goyburrpa ngunyuna buburr-gana buburr-ni balpura apula.” \p \v 39 Lika nipa ay-bamuna balay ngika, lika ana-menama gu-rrana, bukula a-jirra a-gurrmiyana gu-jel, a-yinanga a-wengganana, “Anya, minyja gun-mola, gun-guna mari nguna-beyba. Wurra ngardawa gun-ngaypa jal ngika, wurra minyja nginyipa jal nyi-ni.” \p \v 40 Ganapiya, lika nipa ana-jekarra, burr-nana aburr-yigipa jawina aburr-yu. Lika a-wena nula Birta, “Awa! Ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiyarna nyiburr-ganajarna nyiburr-nirrarna balpura apula, ya? Wurra ngaypa gun-guna waya ngu-bona. \v 41 Buburr-gana buburr-ni rrapa bubu-wenggana Wangarr, barra nipa a-gunggaja ana-gorrburrwa rrapa gala nyiburr-yinmiya nyiburr-lijiwarriya. Minypa ana-goyburrpa nyiburr-mola, wurra nyiburr-gata nyiburr-gugaliya nyiburr-nyarlkuch.” \p \v 42 Lika Jesus ana-jirrapa ana-goma gu-negarra nipa a-bona, a-wengganana, “Anya, minyja gun-guna mari gala gu-yinmiya gu-boy wurpa minyja ngaypa ngu-ma, ganapiya, gu-yirda barra gu-ni minypa nginyipa jal nyi-ni.” \v 43 Lika barrwa ana-jekarra, burr-nana aburr-yu minypa ngorrngurra burr-buna gu-ni. \v 44 Lika barrwa burr-bawuna, a-bona, ana-jirrapa ana-ngardapa ana-goma gu-negarra a-wengganana a-ni gun-maywapa. \p \v 45 Lika barrwa ana-jekarra, a-yinagata burrwa, “Awa! Nyiburr-gurda mu-nguy nyiburr-ngeknga rrapa nyiburr-yurra, ya? Ganapiya, wurra gun-nardiya gugu gun-balmapa gu-jirra gu-boya. Minyja burrbi-na, an-guna An-walkurpa An-gugaliya gugu abi-rrima barra burrbu-wu gu-galiya yerrcha aburr-gata aburr-werra. \v 46 Buburr-garlma barra nguburr-boy. Bubi-na, an-guna nguna-bawuna nipa burr-ganyja gurda ana-bamburda barra ngunabi-rrima!” \s1 Jesus Abi-rrimarra \r (Mark 14:43-50; Luk 22:47-53; Jon 18:3-12) \p \v 47 Gun-gatiya waypa Jesus a-yinagata a-wena burrwa a-ni, gugu Jurrach \pn (Judas)\pn* a-bena, mu-ngoyurra Jesus an-nika jawina a-ni. Minypa aburr-jaranga burr-ganyja gurda an-gujarrcha abi-rrimarra rrapa gun-jong gubi-rrimarra, aburr-gata burrbi-jerrmarra gurda birripa aburr-gatiya wana junggay yerrcha rrapa aburr-werranga burr-guta mu-murna yerrcha. \v 48 Jurrach an-gata mu-ngoyurra a-bawuna Jesus, nipa ana-guguyana burrwa ana-bona, gipa mu-ngoyurra gu-jarlapuna a-wena burrwa, a-yinanga, “Ngaypa ngu-macha barra an-gugaliya, an-gatiya nyibi-rrima barra.” \p \v 49 Ganapiya. Minypa birripa aburr-bena, nipa Jurrach jechinuwa ana-jarl ana-bamuna nula Jesus, a-yinanga nula, “Ny-molamola nyi-ni barra, Bunggawa! Gala barra gun-nga ny-borrwa,” lika a-machinga. \p \v 50 Lika Jesus a-yinanga nula, “Ny-borrmunga apula, ngarla! Wurra wuriya. Gala jipa ni yirda gun-gata nginyipa ny-borrwurrapa nyina-bona.” Lika birripa aburr-mulpiyanapa burr-guya abi-rrimarra. \p \v 51 Wurra aburr-gata wugupa nula Jesus, ana-ngardapa barrang a-warrkarra, lika a-garlmunapa a-jarrchinga gelama a-jirra an-gata junggay wana an-babalapa an-nika an-mujama. \p \v 52 Wurra Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, “Jolartcha an-narda barrang. Wurra aburr-yinmiyapa aburr-jaranga abu-warrknga aburr-workiya barrang, birripa aburr-juwa barra ana-barrang ana-guyinda. \v 53 Wurra yama ny-borrwa gun-guna? Minyja ngaypa ngu-wenggana Nyanyapa apa, nipa yibirrich burr-jerrma gurda apula aburr-jaranga waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk ngunabu-burdima, minypa mun-jaranga murndurn, minypa arr-jirrapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 12. \v 54 Wurpa minyja gu-yirda gu-ni, gun-narda ngika minypa janguny mu-jurra gu-yurra mu-ngoyurra nguna-ngurrjinga, minypa Wangarr gu-borrwurra apula geka ngunabi-rrimarra.” \p \v 55 Lika Jesus a-wena burrwa aburr-gata aburr-bachirra, “Nyiburr-gurda, ana-goyburrpa an-nga nula nyiburr-bona gurda barrang burr-guta rrapa gun-jong burr-guta barra ngunabi-rrima? Wurra ana-goyburrpa bama nyiburr-yinanga jimarna ngaypa ngu-bachirra, ya? Wurra ngaypa ngu-jaranga ng-goma ng-gatiya gu-japurra rrawa ngu-ninyarra, marn․gi marn․gi arr-nenga ngu-nirra ngu-workiya janguny, wurra gala ana-goyburrpa ngunabi-rrima.\x + \xo 26:55 \xt Luk 19:47; 21:37\x* \v 56 Wurra geka gu-yinanga gu-ni apula minypa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda mu-ngoyurra aburr-wukurrjinga janguny.” Jesus a-yinagata a-wena burrwa aburr-gata aburr-bachirra nula, lika gu-gata wenga aburr-yigipa jawina abu-bawuna, aburr-yurtchinga aburr-ni. \s1 Ganychila (Councillor) Yerrcha Gojilapa Abi-negarra Jesus \r (Mark 14:53-65; Luk 22:54-55,63-71; Jon 18:13-14,19-24) \p \v 57 Lika aburr-gata Jesus abi-rrimarrapa, birripa abu-ganyja nula Gayapach \pn (Caiaphas)\pn* an-gata wana an-babalapa junggay. Rrapa gatiya gu-yigipa gu-rrawa aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega rrapa aburr-werranga burr-guta mu-murna yerrcha gipa aburr-bamagutuwiyana. \v 58 Wurra Birta jurdach ana-jurrjurrmurra ana-bona, a-bena gun-gata junggay wana an-babalapa gun-nika rrawa, lika a-barrngumurra ngarnama gu-jirra gun-gata minypa jandarra gu-ji gu-gomarriyana, lika minypa yarlanga gu-bala a-rakaja wugupa burrwa aburr-gata jaga aburr-ganaja aburr-workiya gun-gata rrawa. Lika marr gu-ganyja gu-yinmiya barra gu-ni nula Jesus. \p \v 59 Rrapa gata wupa gu-bala aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa aburr-werranga burr-guta ganychila \pn (councillor)\pn* yerrcha birripa jarrma gubu-menga nula aburr-ni Jesus, jimarna barra abirri-jirrapa abirri-ngurrja minypa gun-gata gun-ganawa butula janguny bitipa abirri-ngurrja, minypa gu-gurda ngacha burrwa joborr barra minypa mari gubu-garra nula rrapa abu-bu. \v 60 Wurra aburr-yinmiyapa aburr-garlmuna rrapa jarrma gubu-menga nula, wurra minypa gun-birripa janguny ngardapa ngardapa. Wurra nuwurra waypa jurdach abirri-jirrapa abirri-garlmuna, gun-ganawa abirri-ngurrjinga. \v 61 Minypa abirri-yinanga, “An-guna an-gugaliya a-wena, a-yinanga, ‘Ngaypa ngu-murna Wangarr gun-nika bala gun-japurra ngu-rruma, rrapa ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa wupa barrwa ngu-jarlapa.’”\x + \xo 26:61 \xt Jon 2:19\x* \p \v 62 Lika an-gata junggay wana an-babalapa a-garlmuna, a-yinanga nula Jesus, “Nginyipa gala gun-nga wengga n-dima rraka ny-yengga, ya? Wurra gun-gata gun-nga bitipa abirri-guna minypa birri-ngurrjinga?” \v 63 Nipa a-yinagata a-wena an-gata, wurra Jesus nipa bamawa a-ji. Barrwa lika junggay wana an-babalapa a-wena nula Jesus, a-yinagata nula, “Minypa Wangarr ana-ninyarra, wengga arrburrwa: Ny-jurda nginyipiya Nyi-gujerrjerrjiya, ya, Wangarr biy-yika Ny-yalkurpa?” \p \v 64 Lika Jesus ana-nyala a-wena nula, “Ngaw. Minypa gun-nardiya nginyipa ny-yena. Wurra gun-guna ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Nuwurra waypa barra gu-gubalmapa gu-ji, ana-goyburrpa nyibi-na barra an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-munganaguwa Wana An-babalapa ana-gera a-ninya barra, rrapa waykin wenga gu-nguparr minypa ana-jeka barra.”\x + \xo 26:64 \xt Daniel 7:13\x* \p \v 65 Gun-narda nipa junggay wana an-babalapa a-galiyana, lika mun-nigipiya mirikal mu-gorndanga a-ni minypa nipa gochila a-barrjinga. Lika a-yinagata, “Nipa an-guna a-wena, wana a-negiyana nula Wangarr, ngarla! Gala barrwa jal nguburr-ni ana-nga barra a-ngurrja arrburrwa an-guna! Wurra gun-nardiya gugu ana-goyburrpa nyiburr-galiyana nula nipa gun-nerra a-wena rrapa wana a-negiyana nula Wangarr. \v 66 Wurra nyiburr-yinmiya nyibu-borrwuja nula nyiburr-nirra?” \p Birripa aburr-yinanga, “Nipa wupa a-barrbiyana werra a-negiyana. A-juwa barra.”\x + \xo 26:66 \xt Leviticus 24:16\x* \v 67 Lika aburr-garlmuna, m-bordich abu-balkaja nipa Jesus japurra a-jirra, rrapa aburr-murna abu-buna\x + \xo 26:67 \xt Isaiah 50:6\x* \v 68 minypa aburr-yinanga nula, “Ny-jurda ny-borrwiya Christ, marrka ngurrja arrburrwa: Ana-nga biy-buna, ya?” \s1 Birta A-jordajiyana \r (Mark 14:66-72; Luk 22:56-62; Jon 18:15-18,25-27) \p \v 69 Wurra Birta burdak yarlanga a-ninya, lika jin-mujama jina-bona, jiny-yena nula, “Awa, nginyipa ny-jurda burr-guta an-gata Jesus Galali an-guyinda wugupa nyiburr-rrigirrgnga nyiburr-workiya,” jiny-yinagata jiny-yena nula. \p \v 70 Wurra nipa Birta a-jordajiyana, birripa aburr-galiyana nula. [Minypa jonama a-gurkuja burrwa, gala yapa nipa burr-guta abi-rrimangarna.] Minypa nipa a-wena, “A-jay, gun-nga ny-yeya ny-boya?” \v 71 Lika a-jarl a-bamuna ngana gu-jirra gun-gata jandarra gu-ji gu-gomarriyana gun-gata rrawa. \p Rrapa barrwa jin-nerranga jin-mujama a-nana, lika jiny-yena burrwa aburr-gata aburr-ji aburr-ni, “A-lay, an-guna burr-guta a-jurrjurrmunga Jesus an-gata Nejarach \pn (Nazareth)\pn* an-guyinda.” \p \v 72 Wurra Birta barrwa a-jordajiyana, minypa burr-guya a-wena, a-yinagata, “Ngaypa gala marn․gi an-gata an-gugaliya!” \p \v 73 Lika gun-baykarda ngika, lika aburr-gata aburr-jinyja aburr-gakiyana gurda nula minypa abu-wengganana, “A-lay, nginyipa gala ny-yinmiya ny-jordajiya, wurra ny-jurdiya ny-nyardapiya Jesus biy-yika jawina, ngarla! Ngardawa gun-nginyipa wengga minypa Galali aburr-guyinda aburr-weya aburr-workiya!” \p \v 74 Lika Birta a-yinagata, “Ngaypa gun-burral ngu-weya ana-gorrburrwa. Gala ngu-yinmiya ngu-jordajiya; galapa Wangarr nguna-bun! Wurra nipa an-gata an-gugaliya ngaypa gala marn․gi nula.” \p Lika gu-gata wenga bawul gugu jiny-yena, \v 75 lika Birta gu-borrwurra nipa Jesus geka a-yinmiyana a-wena nula, minypa a-yinanga nula, “Gala barra bawul ni-gugu jiny-yengga, wurra jarra nginyi-gugu ny-jirrapa ny-nyardapa ny-joma ny-jordajiya burrwa jimarna gala marn․gi apula, rrapa nipa nuwurra jurdach bawul jiny-yengga barra.” Gun-narda Birta gu-borrwurra, lika nipa yarlanga a-bena, lika burr-guya a-rruwujana a-ni. \c 27 \s1 Jesus Abu-ganyja Nula Baylat (Pilate) \r (Mark 15:1; Luk 23:1-2; Jon 18:28-32) \p \v 1 Ana-munyagaba, aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa aburr-werranga burr-guta mu-murna yerrcha, birripa wengga gubu-buna aburr-ni aburr-yinmiya barra Jesus abu-bu. \v 2 Lika abu-bichinga an-gubandawiya jirn \pn (chain)\pn*, lika abu-ganyja, abu-wuna Baylat \pn (Pilate)\pn* an-gata Rowm wenga gapman an-guyinda bunggawa. \s1 Jurrach (Judas) A-juwuna \r (Jama Aburr-ji 1:18-19) \p \v 3 Rrapa Jurrach an-gata mu-ngoyurra jawina a-ni nula Jesus wurra barrwa a-bawuna, a-mulpiyana burrwa aburr-gata aburr-bachirra, nipa gu-borrwurrapa gun-gata minypa birripa mari wana gubu-garrana nula Jesus barra minypa a-juwa, lika nipa Jurrach wargugu gu-ni nula minypa nipiya an-mornanga. Lika mun-gata rrupiya mun-mama jilpa \pn (silver)\pn* mu-maya, minypa burr-murna burr-rrepara rrapa barrwa arr-jirrapa arr-murna, minypa 30 murna mun-gujuwa mun-gata abu-wuna, nipa mu-ganyja a-jekarra, mu-gurdanyjinga burrwa aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa aburr-werranga burr-guta mu-murna yerrcha. \v 4 Minypa nipa Jurrach a-yinanga burrwa, “Ngaypa werra ngu-negiyana, a-lay, gun-gata minypa ngaypa ngu-malchinga ana-gorrburrwa an-gata minypa a-juwa barra, gala werra a-negiyarna a-workiyarna.” \p Wurra birripa aburr-wena nula, “Marrban gun-gata. Gun-narda gun-nginyipa.” \v 5 Lika Jurrach mu-yerrnyjinga mun-gata rrupiya mun-mama gatiya m-bungguna gu-japurra gu-bala. Lika a-garlmuna, a-bona, jawa a-jirra a-bichiyana nipa ana-murna, lika a-wolawoliyana a-yu, a-juwuna. \p \v 6 Lika aburr-gata wana junggay yerrcha mbi-menga mun-gata rrupiya, wurra aburr-yinanga aburr-wena, “Mun-guna rrupiya murna mun-gujuwa minypa an-gugaliya a-juwa barra. Mu-gurda ngacha ngayburrpa gala nguburr-yinmiya ngubu-mulpa mun-gata rrupiya gu-galiya yerrcha mbi-barnjinga aburr-workiya nuluwa Wangarr.” \v 7 Lika gubu-borrwurra aburr-yinmiya barra nula mun-gata rrupiya, lika aburr-bona, mbi-barnjinga barra gubu-ma rrawa gun-gata gu-werrapa gu-jirra gu-workiya, gun-gatiya minypa manyjaparna jibu-mangga aburr-workiya, japalana abi-jarlapurda aburr-workiya ji-gata ji-manyjaparna ji-guyinda. Gun-nardiya minypa mu-gatiya rrupiya birripa gubu-menga, gun-gata barra minypa jemitri \pn (cemetery)\pn* gu-ji burrwa gu-werranga gu-rrawa wenga aburr-juwa, jarra minypa Ju yerrcha ngardapa. \v 8 Rrapa gu-gurda nula, ngardawa mu-gata ngacha rrupiya birripa gubu-menga gun-gata rrawa, lika ngayburrpa ngubu-ngurrjinga nguburr-workiya gun-gata “Maningan Mu-yurra”, minypa gu-gata wenga rrapa gun-guniya gugu gu-ni burr-guta nguburr-yinagata ngubu-ngurrjinga nguburr-workiya.\x + \xo 27:8 \xt Jama Aburr-ji 1:18-19\x* \v 9 Gu-gurda ngacha minypa Wangarr an-nika an-mujaruk an-gata Jeramáya \pn (Jeremiah)\pn* mu-ngoyurra gu-ngurrjinga minypa Wangarr a-gurdagurdarrana. Minypa nipa Jeramáya a-wena, \q1 “Birripa mbi-menga mun-gata rrupiya mun-mama jilpa mu-maya \q2 minypa burr-murna burr-rrepara rrapa barrwa arr-jirrapa arr-murna, minypa 30, \q3 mu-gurda ngacha minypa aburr-gatiya Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr mbi-ngurrjinga murna mun-gujuwa nula an-gata. \q1 \v 10 Lika aburr-bona, \q2 mbi-barnjinga, \q3 gubu-menga gun-gata rrawa, \q1 gun-gatiya minypa manyjaparna jibu-mangga aburr-workiya, \q2 japalana abi-jarlapurda aburr-workiya ji-gata ji-manyjaparna ji-guyinda. \q1 Gu-gurda ngacha minypa gun-gata gubu-ma barra \q2 minypa jemitri gu-ji barra, \q3 minypa Wangarr a-wena apula barra aburr-yirda.”\x + \xo 27:10 \xt Zechariah 11:12-13\x* \s1 An-gata Baylat (Pilate) A-wengganana A-ni Jesus \r (Mark 15:2-5; Luk 23:3-5; Jon 18:33-38) \p \v 11 Gun-gatiya lika Jesus a-jinyja nipa ana-gochila an-gata bunggawa gapman an-guyinda. Lika nipa bunggawa a-garlmuna, a-wengganana Jesus minypa a-yinanga nula, “A-lay, aburr-gaba nginyipa bunggawa burrwa Ju yerrcha, ya?” \p Jesus a-yinanga nula, “Ngaw, minypa gun-narda nginyipa nyina-wena ngaypa ng-guna,” a-yinagata a-wena. \v 12 Wurra gun-gatiya waypa aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa aburr-werranga mu-murna yerrcha jarrma gubu-menga nula aburr-ni, nipa gala gun-nga a-weyarna. \p \v 13 Lika Baylat \pn (Pilate)\pn* an-gatiya gapman bunggawa, nipa a-yinagata nula Jesus, “A-lay, nginyipa gala ny-jaliya, ya, minypa bubu-yopurda aburr-nirra? Wurra yama ny-yengga?” \p \v 14 Wurra Jesus gala barrwa a-weyarna burrwa. Rrapa gun-narda nula nipa Baylat gochila a-barrjinga nula. \s1 Baylat A-wena Jesus A-juwa Barra \r (Mark 15:6-15; Luk 23:13-25; Jon 18:39—19:16) \p \v 15 Wolawola gun-gata janara gu-ji gu-workiyana minypa Yichrayal yerrcha gubu-borrwuja aburr-workiya gun-gata minypa an-mujaruk waykin wenga burr-burndarna, wurra burr-beybana, gun-nardiya gu-ji gu-workiyana janara, gun-gatiya gugu an-gata gapman bunggawa gun-molamola gu-negarra nula a-workiyana an-ngardapa an-gugaliya mu-ngoyurra brichina \pn (prisoner)\pn* a-ni, ana-nga minypa birripa wurra gama gorlk jal aburr-ni gu-wulebiya nula. \v 16 Rrapa gun-gatiya gu-ni, an-ngardapa an-gugaliya brichina a-ni an-nelangga Barébach \pn (Barabbas)\pn*. Nipa wurra gama gorlk marn․gi nula an-gata minypa nipa an-bachirra. \v 17 Lika nuwurra waypa wurra gama gorlk gu-ngardapa aburr-negiyana nula Baylat, nipa a-garlmuna, burr-wengganana, “Ana-nga ngaypa barra ngu-jerrma ana-gorrburrwa? Waygaji an-gata Barébach, ya? Wurra waygaji an-guna Jesus ana-goyburrpa nyibu-ngurrjinga nyiburr-workiya Christ, ya?” \v 18 A-yinagata a-wena burrwa wurra gama gorlk, ngardawa nipa marn․gi minypa aburr-gata Ju yerrcha bunggawa mu-werrmbarra abi-nana Jesus, rrapa minypa gu-gurda nula birripa abu-ganyja gurda lika abu-wuna. \p \v 19 Gun-gatiya waypa Baylat gu-rrenyjinga a-ni gun-gata minypa bunggawa an-guyinda gu-rrenyjinga a-nirra a-workiya wolawola minypa burr-mari a-weya, wurra jin-gata Baylat jin-nika jin-gumarrbipa niya janguny guna-jerrmarra nula. Jiny-yinanga jiny-yena, “Bawa an-gata. Nipa gala gun-nerra jama a-jirrarna a-workiyarna. Wurra ngaypa wargugu ngu-ni nula minypa geka borrich ngu-nana nula.” Gu-gurda ngacha janguny nipa Baylat jin-nika guna-jerrmarra nula. \p \v 20 Wurra wana junggay yerrcha rrapa aburr-werranga mu-murna yerrcha burrbu-jurnajuchuwuna wurra gama gorlk, barra minypa abu-wenggana Baylat barra Barébach gu-wulebiya nula mari rrapa Jesus a-juwa barra. \v 21 Minypa Baylat a-yinagata burrwa, “Ngaypa ana-nga barra ngu-jerrma ana-gorrburrwa?” \p Wurra birripa aburr-yinagata, “An-gata Barébach!” \p \v 22 Lika Baylat barrwa a-wena burrwa, “Wurra ngu-yinmiya barra nula Jesus an-guna ana-goyburrpa nyibu-ngurrjinga nyiburr-workiya Christ?” \p Wurra aburr-gata warrpam aburr-wena, “An-nardiya bupa! Burr-jong negapa rra!” \p \v 23 Wurra nipa a-yinagata, “An-nga nula? Nipa a-yinmiyana jama a-ji gun-nerra, ya?” \p Wurra birripa burr-guya aburr-gonyjinga, “Burr-jong negapa rra!” \p \v 24 Lika gun-gatiya waypa nipa gu-borrwurra minypa nipa gala a-yinmiyarna gu-ngukurdanyjingarna gun-gata mari, wurra jarra wurra gama gorlk aburr-yurtchinga gurda aburr-yurtchinga, lika nipa Baylat bugula gu-menga ana-japalana ana-guyinda, lika murna a-jirra a-wepiyana minypa birripa abi-nana aburr-ji. Minypa a-yinagata burrwa, “An-guna an-gugaliya mun-nigipa maningan gala barra nguna-balka ngu-murna, wurra mun-gata nula ana-goyburrpa barra mornanga nyiburr-ni.”\x + \xo 27:24 \xt Deuteronomy 21:6-9\x* \p \v 25 Lika warrpam aburr-gata wurra gama gorlk aburr-wena, “Ngaw, ngayburrpa nyiburr-guna barra mari nyibu-ma mun-nigipa maningan — minyja ngayburrpa rrapa aburr-ngayburrpa gu-ngarda yerrcha burr-guta!” \p \v 26 Aburr-yinagata aburr-wena, lika Baylat gu-lapkujamurra burrwa, lika ana-jerrmarra burrwa an-gata Barébach. Wurra Jesus nipa Baylat a-wena, aburr-yigipa an-dakal Baylat burr-yika abu-jurrburaykujamurra, lika abu-ganyja burr-jong barra abi-negapa abi-rra, abu-wenyaga. \s1 An-dakal Abu-borrkpuna Aburr-ni Jesus \r (Mark 15:16-20; Jon 19:2-3) \p \v 27 Lika Baylat burr-yika an-dakal abu-menga Jesus, abu-ganyja wupa gun-gata gu-bala gapman gun-nika, lika burrbu-bamagutuwurra, warrpam aburr-gata an-dakal aburr-mulpiyana rrapa Jesus gojilapa abi-negarra. \v 28 Lika aburr-garlmunapa abu-borrkpuna aburr-ni. Minypa mun-nigipa mirikal mbi-yerrkujamurra nula, lika abu-jolartchinga mirikal maningan mu-maya mun-gata minypa bunggawa an-guyinda a-barrngumiya a-workiya. \v 29 Rrapa barrwa bornangguna jibi-jarlapuna nula bama a-jirra minypa gun-maywapa an-mumurna an-guyinda bunggawa gun-nika ana-bama gu-garraja a-workiya, wurpa jin-darrartka; lika Jesus ana-bama jibu-barnjinga nula. Rrapa barrwa jurdach gun-jong gubu-menga, abu-wuna ana-munganaguwa murna a-jirra, minypa birripa aburr-ngunyangunyjiyana gun-gata bunggawa gun-nika gun-jong. Lika aburr-menama gubi-rrana nula, abu-borrkpuna aburr-ni, minypa aburr-yinagata aburr-wena, “Awa! Ny-junarda ny-molamola, ya, ny-junardiya bunggawa Ju yerrcha ny-burriya?” \v 30 Lika birripa m-bordich abu-balkaja rrapa abu-gaypuna gun-gata gun-jong, lika bama a-jirra abu-buna aburr-ni gu-gata. \v 31 Ganapiya gun-gata minypa abu-borrkpuna aburr-ni, lika mbi-yerrkujamurra nula mun-gata bunggawa an-guyinda mun-nika mirikal, lika barrwa mun-nigipa wupa Jesus mun-nika abu-jolartchinga. Lika abu-ganyja aburr-bena, gugu barra burr-jong abi-negapa abi-rra. \s1 Jesus Burr-jong Abi-negarra Abi-rrana \r (Mark 15:21-32; Luk 23:26-43; Jon 19:17-27) \p \v 32 Gun-gatiya waypa gu-murnangana rrawa gubu-bawuna aburr-bamuna, galamurrpa gubu-garrana an-gugaliya an-gata Jayríny \pn (Cyrene)\pn* wenga, nipa an-nelangga Jayman \pn (Simon)\pn*. Wurra aburr-gata an-dakal abi-rrimarra Jayman barra nipa gun-gata a-bamiya gun-jong Jesus gun-nika birripa abu-wenyaga barra. \v 33 Ganapiya, lika aburr-bena rrawa gun-gata gun-nelangga Golgócha \pn (Golgotha)\pn*, gun-gata minypa ngayburrpa ngubu-ngurrjinga nguburr-workiya, nguburr-yinaga, “An-mama Bama A-jirra A-yurrapa.” \v 34 Gatiya lika birripa jimarn jarra abu-wucharna Jesus wayin \pn (wine)\pn* mu-ngoyurra mbi-barnjinga mun-gata mun-guralba mun-guyinda jirrkilja mun-gurrimiya, wurra minypa nipa a-ngamngamjinga, m-bawuna; gala m-bangarna.\x + \xo 27:34 \xt Psalms 69:22\x* \p \v 35 Gatiya waypa burr-jong abi-negarra abi-rrana, abu-wenyagarra, lika mbi-menga mun-nigipa mirikal, lika aburr-dawurrjinga aburr-ni mun-nga mun-gata ana-nga mu-ma barra.\x + \xo 27:35 \xt Psalms 22:18\x* \v 36 Lika aburr-ganana aburr-ni, jaga aburr-ganana nula; gala yapa ana-werranga ana-boga, a-man. \v 37 Rrapa waykin gu-gata gu-jong m-balcha mu-yu jurra mun-gata gu-ngurrjinga mu-yu gun-nga mari. Minypa mu-yinanga, “AN-GUNA JESUS NIPA BUNGGAWA JU YERRCHA AN-BURRIYA.” \p \v 38 Rrapa gatiya burr-jong burrbi-negarrapa burrbi-rrana abirri-jirrapa abirri-ngumurda wugupa nula Jesus gata aburr-balcha aburr-yu ngardapa ngardapa, an-ngardapa ana-munganaguwa rrapa an-nerranga ana-weyka. \p \v 39 Aburr-jaranga gu-galiya yerrcha abu-beybeybana aburr-ji Jesus, minypa rreymarreyma aburr-ngorrkiyana rrapa gun-bachirra aburr-wena nula,\x + \xo 27:39 \xt Psalms 22:7; 109:25\x* \v 40 “Awa! Ny-jurdiya nginyipa jimarna barra n-duma gun-gata bala Wangarr gun-nika gun-japurra, rrapa minypa nuwurra ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa wupa barrwa ny-jarlapa! Wurra yama ny-jarlapiya, jimarna Wangarr biy-yika Ny-yalkurpa? Marrka nyina-bupiyapa!”\x + \xo 27:40 \xt Metiyu 26:61; Jon 2:19\x* \p \v 41 Rrapa wana junggay yerrcha, rrapa joborr marn․gi aburr-gunega, rrapa barrwa aburr-werranga mu-murna yerrcha, birripa aburr-yinagatiya rrapa abu-borrkpuna Jesus. \v 42 Minypa aburr-yinanga, “An-guna wanngu burr-negarra aburr-werranga, wurra nipa gala a-yinmiya wanngu a-negiya an-nardiya, ya? Nipa Bunggawa arrburrwa ngayburrpa Yichrayal nguburr-bapurr, ya? Wurra yama gun-nardiya ana-bupiya gu-gata wenga gu-jong gu-guyinda barra ngayburrpa marr nguburr-balcha nula? \v 43 Nipa a-ngurrjiya marr a-balcharra nula Wangarr, wurra minyja nipa Wangarr jal a-ni nula, wanngu a-nega barra; ngardawa an-guna a-wena, ‘Ngaypa Ngu-walkurpa nula Wangarr.’”\x + \xo 27:43 \xt Psalms 22:8\x* \p \v 44 Rrapa abirri-gata abirri-jirrapa abirri-ngumurda abirri-guyinda abirri-balcha abirri-yu wugupa nula Jesus, bitipa abirri-yinagatiya rrapa abirri-borrkpuna. \s1 Jesus A-juwuna \r (Mark 15:33-41; Luk 23:44-49; Jon 19:28-30) \p \v 45 Gun-gatiya lika marnnga waykin jiny-ji minypa gojilapa nguburr-bama jiny-jirra jiny-yorkiya, wurra gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya gu-garlmunapa an-munya gu-mayana nuwurra marnnga jiny-jakiyana minypa jarlawurr mula gu-jirra gu-jinyjarra jiny-jinyja. \v 46 Gun-gatiya \tl 3 o'clock\tl* gu-ni, lika Jesus waykin a-gonyjinga, minypa gun-birripa wengga a-yinanga, “Yilay, Yilay, lama jabaktáni?” minypa ngayburrpa nguburr-weya nguburr-workiya, “Ny-jurda ny-nyaypa Wangarr, ngaypa an-nga nula nguna-bawuna?”\x + \xo 27:46 \xt Psalms 22:1\x* \p \v 47 Gatiya gu-galiya yerrcha aburr-jinyja, aburr-galiyana nula a-gonyjinga, lika aburr-yinanga, “An-guna a-gonyjinga nula Yiláyja \pn (Elijah)\pn*, a-lay.” \v 48 Lika an-ngardapa ana-yurtchinga, an-nyarlkuch an-guyinda a-menga ana-wargara, minypa gu-balanda \tl sponge\tl*, lika a-gurragaja wayin \pn (wine)\pn* mun-guralba mun-gata minypa biniga \pn (vinegar)\pn*, lika gu-jong gu-guyinda a-jarrkarrana, lika ngana a-wuna Jesus.\x + \xo 27:48 \xt Psalms 69:21\x* \p \v 49 Wurra aburr-werranga aburr-yinanga aburr-wena, “Burdak bawa! Marrka ngubi-na barra jimarn jarraka Yiláyja ana-boga, wanngu a-negan.” \p \v 50 Barrwa Jesus waykin a-gonyjinga, lika nipa an-mawunga a-jerrmiyana nula Wangarr, ganapiya, a-juwuna. \v 51 Rrapa wupa gu-bala Wangarr gun-nika gun-japurra mun-gata mirikal m-balcha mu-yu mu-garlmunapa mu-yerayeragujamiyana mu-yurtchingapa waykin wenga gu-jel. Rrapa jel gu-ngorrkiyana, rrapa gun-gurrema gun-guyinda gu-barrjinga.\x + \xo 27:51 \xt Exodus 26:31-33\x* \v 52 Rrapa gata minypa an-gugaliya abu-jurnumburda aburr-workiya gu-lapkujamiyana, rrapa aburr-jaranga Wangarr burr-yika gu-galiya yerrcha mu-ngoyurra aburr-juwuna nipa gu-yigipa gu-ganyjarr burr-jarrkarrana, \v 53 aburr-bena gurda. Lika nuwurra waypa Jesus wanngu a-ni, birripa aburr-barrngumurra gu-murnangana rrawa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* gun-gata Wangarr gu-menga. Lika yarlanga aburr-negiyana burrwa aburr-bona. \p \v 54 Rrapa bunggawa an-gata minypa an-dakal a-ganyja a-workiya, nipa rrapa aburr-gata wugupa nula jaga aburr-ganana nula Jesus, birripa waypa gubi-nana minypa rrawa gu-ngorrkiyana rrapa gun-nga burr-guta, lika aburr-gurkuja. Minypa gubu-borrwurra, aburr-wena aburr-ni, “Wurriya ngubu-buna? Jarra gun-burral an-guna Wangarr an-nika An-walkurpa!” \p \v 55 Rrapa jin-jaranga gama jin-guyinda gata aburr-ji, gu-balay wenga wupa gubi-nana gurda aburr-ji, aburr-gatiya minypa mu-ngoyurra abu-jurrjurrmurra Jesus Galali wenga rrapa aburr-gunggajinga nula aburr-workiyana. \v 56 Minypa jin-gata Meri Mektaliny \pn (Mary Magdalene)\pn*, rrapa barrwa jin-nerranga Meri jin-gata mampa buta Jeymch rrapa Jochap, rrapa barrwa jin-gata mampa buta Jebadi \pn (Zebedee)\pn* bijirri-yika walkurpa yerrcha, aburr-gurdiya burr-guta jin-gata gama jin-guyinda gu-balay wenga wupa gubi-nana gurda aburr-ji Jesus a-juwuna.\x + \xo 27:56 \xt Luk 8:2-3\x* \s1 Jesus An-burral Abu-barnjinga Wupa Gu-ngarnama Gu-gurrema Gu-guyinda \r (Mark 15:42-47; Luk 23:50-56; Jon 19:38-42) \p \v 57 An-ngardapa an-gugaliya gorlk gun-jaranga nula, Aramatíya \pn (Arimathea)\pn* an-guyinda an-gata an-nelangga Jochap, nipa burr-guta Jesus an-nika jawina. Rrapa nuwurra waypa balngga gu-ni, \v 58 nipa ana-bona, a-bena nula Baylat, lika a-wengganana an-gata nula Jesus an-burral mu-ngoyurra a-juwuna. Lika nipa Baylat a-wena burrwa aburr-yigipa an-dakal barra birripa abu-wu. \v 59 Ganapiya, lika Jochap a-garlmuna, a-menga, a-ganyja, a-bichinga a-ni Jesus an-burral mu-geka mirikal linan \pn (linen)\pn* mu-maya mun-gungarlcha. \v 60 Lika a-barnjinga gata wupa gu-gurrema gu-ngarnama mu-ngoyurra a-gapajinga a-ni nula gun-nigipiya Jochap gun-nika, gun-gata minypa gun-geka gala mu-ngoyurra an-gugaliya abu-barnjingarna. Lika jandarra wana gun-bapala guna-gakaja, ngana gu-jirra gu-jakabuna, lika a-bona. \v 61 Rrapa abirriny-jata Meri Mektaliny rrapa jin-gata jin-nerranga Meri, birrinyjipa gubirrinyu-nana gurda abirrinyu-ni. \s1 Derta Gubi-negarra Gun-gata Ngana Gu-jirra Jesus Abu-barnjingapa \p \v 62 Lika guna-gepana Jarradi gu-ni, aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa Berachi yerrcha, birripa aburr-bona gurda nula Baylat. \v 63 Aburr-yinanga nula, “Bunggawa, a-lay, ngayburrpa nyibu-borrwuja an-gata an-guyolkiya, minypa nipa burdak a-ninya, a-ngurrjiyana, a-yinanga a-wena, ‘Ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa gu-ni barra, ngaypa wanngu ngu-ni barra.’\x + \xo 27:63 \xt Metiyu 16:21; 17:23; 20:19; Mark 8:31; 9:31; 10:33-34; Luk 9:22; 18:31-33\x* \v 64 Wurra ngaw minyja nginyipa ny-yengga barra aburr-nginyipa an-dakal derta gubi-nega gun-gata ngana gu-jirra nuwurra abirri-jirrapa gun-ngardapa ngorrngurra gu-ni, minypa nipa gala a-yinmiya a-garlma, wurra jarra gun-burral a-mungbiyanapa. Minypa gala yapa aburr-yigipa jawina abu-man, abu-ngurrjin burrwa wurra gama gorlk nipa mu-ngoyurra a-juwuna jimarna wanngu a-negiyana. Ngardawa gu-gurda ngacha jarrma gubu-man, gun-narda gun-nerra gun-gumungba; gun-gata jarra minypa mu-ngoyurra a-ngurrjiyana gochila gochila an-gurra nipiya, gun-narda marr gu-yinanga.” \p \v 65 Lika Baylat a-wena burrwa, “Burrbu-ma mun-ngardapa mu-murndurn aburr-ngaypa an-dakal, buburr-boy, derta bubi-nega burr-guya gun-gata ngana gu-jirra gubi-jakabunapa.” \p \v 66 Ganapiya, lika aburr-bona, lika jandarra ngana gu-jirra gubi-jakabunapa derta gubi-negarra aburr-ni gu-gata galanyan gu-guyinda, minypa barra ana-nga gu-gakajin gun-gata jandarra, birripa barra marn․gi aburr-ni. Ganapiya, lika aburr-gata wana junggay yerrcha gubu-bawuna, wurra aburr-gata Baylat burr-yika an-dakal jaga aburr-ganana nula aburr-ni gun-gata jandarra. \c 28 \s1 Jesus A-molamiyana \r (Mark 16:1-10; Luk 24:1-12; Jon 20:1-10) \p \v 1 Gun-gata Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-wulebiyana, lika nuwurra waypa Jandi \pn (Sunday)\pn* ngana guna-ngarlcha, jin-gata Meri Mektaliny \pn (Mary Magdalene)\pn* rrapa jin-gata jin-nerranga Meri, birrinyjipa abirriny-jarlmuna, abirriny-bona, gubirrinyu-nana gun-gata gun-gurrema mu-ngoyurra Jesus abu-jolartchingapa. \v 2 Rrapa gun-gatiya gugu jel burr-guya gu-ngorrkiyana minypa Wangarr an-nika an-mujaruk waykin wenga ana-bupiyana, gu-gakaja gun-gata jandarra gubu-jakabunapa, lika a-rakaja, gu-rrenyjinga a-ni gun-gata. \v 3 Minypa nipa a-jayanayana gun-maywapa minypa a-mirlchinga a-workiya, rrapa mun-nigipa mun-gubarrbiya burr-guya mu-ngarlcha mu-ji. \v 4 Lika aburr-gata jaga aburr-ganana aburr-ni gun-gata jandarra, birripa burr-guya aburr-gurkuja nula an-gata, minypa aburr-wurrwurrjinga, aburr-bungguna gu-jel gun-maywapa minypa aburr-juwuna. \p \v 5 Wurra abirriny-jata mu-gama yerrcha, nipa an-gata waykin an-guyinda an-mujaruk a-wena burrinyjula, “Gala barra nyirriny-jurkuja. Wurra ngaypa marn․gi ana-gorrinyjula nyirriny-yecharra nula Jesus burr-jong abi-nenga abi-rracha. \v 6 Wurra nipa gala a-ni an-guna. Wurra gipa a-molamiyana minypa nipa mu-ngoyurra a-ngurrjiyana ana-gorrburrwa. Minyja birriny-boy gurda, birrinyu-na yinda abu-barnjinga, wurra gun-nyagara; an-gapulga. \v 7 Wurra yibirrich birriny-boy, birriny-yengga burrwa aburr-yigipa jawina. Birriny-yinda burrwa, ‘Nipa a-juwuna, gu-gata wenga wanngu a-ni, wurra gun-nardiya gugu nipa mu-ngoyurra a-bona ana-gorrburrwa gun-gata Galali \pn (Galilee)\pn* gatiya barra nyibi-na.’ Ganapiya, gun-nardiya ngaypa ngu-wena ana-gorrinyjula.” \p \v 8 Lika abirriny-jata abirriny-jurkuja, wurpa lika abirriny-marrkapchinga. Lika gun-gurrema gun-gata gubirriny-bawuna abirriny-yurtchinga barra abirriny-yengga burrwa Jesus burr-yika jawina. \v 9 Abirriny-yurtchinga abirrinyu-ni, gugu Jesus a-bena burrinyjula, a-yinanga burrinyjula, “Nyirriny-molamola nyirrinyu-ni barra; gala barra gun-nga nyirriny-borrwa.” Lika abirriny-jakiyana gurda nula, rrepara a-jirra abirrin-dimarra rrapa abirriny-marrngoypiyana nula. \v 10 Lika a-yinagata burrinyjula, “Gala barra nyirriny-jurkuja. Wurra birriny-boy, birriny-yengga burrwa aburr-ngaypa worlapa apa yerrcha barra aburr-boy Galali; gatiya barra ngunabi-na.” \s1 Janguny Minypa Gu-barrjekarra \p \v 11 Gun-gatiya minypa birrinyjipa abirriny-bona, wurra aburr-werranga aburr-gata an-dakal, birripa aburr-jekarra gu-murnangana rrawa rrapa gubu-ngurrjinga burrwa aburr-gata wana junggay yerrcha gun-gata gu-yinmiyana gu-ni. \v 12 Lika aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa aburr-werranga mu-murna yerrcha burr-guta, birripa gu-ngardapa aburr-negiyana, wengga gubu-buna aburr-ni, ganapiya. Lika rrupiya wana burrbu-wuna aburr-gata an-dakal, rrapa minypa burr-nganagobagubuna barra gubu-jordaja janguny. \v 13 Minypa aburr-yinanga burrwa, “Ana-goyburrpa barra nyiburr-yinda nyiburr-wengga burrwa nyiburr-boy, ‘Minypa ana-munya gu-ni, aburr-yigipa jawina Jesus burr-yika aburr-jorlchinga, abu-menga, abu-ganyja aburr-bona minypa ngayburrpa nyiburr-yu.’ Nyiburr-yirda barra nyiburr-wengga, \v 14 rrapa minyja gun-narda janguny gu-jeka nula Baylat \pn (Pilate)\pn*, wurra gala gun-nga rraka ana-goyburrpa nyibu-borrwa, jarra ngayburrpa gun-molamola nyibi-nega barra ana-gorrburrwa; gala barra mari nyibu-ma.” \v 15 Ganapiya, lika aburr-gata an-dakal mun-gata rrupiya mbi-menga, lika aburr-yinagata aburr-wena minypa aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa mu-murna yerrcha gu-weng ngana burrbu-wuna. Minypa gu-gurda ngacha janguny Ju yerrcha aburr-galiyarra aburr-workiya, gu-barrjeknga gu-nirra gu-workiya. \s1 Jesus A-bena Burrwa Aburr-yigipa Jawina \r (Mark 16:14-18; Luk 24:36-49; Jon 20:19-23; Jama Aburr-ji 1:6-8) \p \v 16 Gu-gata wenga Jesus burr-yika jawina aburr-gata minypa arr-jirrapa arr-murna rrapa an-ngardapa, minypa 11, birripa aburr-bona Galali gata gu-bulgapulga Jesus mu-ngoyurra gu-ngurrjinga burrwa.\x + \xo 28:16 \xt Metiyu 26:32; Mark 14:28\x* \v 17 Lika gatiya nuwurra waypa abi-nana, birripa aburr-marrngoypiyana nula aburr-ni, wurra wuriya aburr-werranga gun-jaranga gubu-borrwurra. \v 18 Lika Jesus yi-gurrepa a-negiyana burrwa, lika a-wena burrwa, “Ngun-anya nguna-wuna warrpam ganyjarr ngu-rrimanga, minypa yi-gaba waykin rrapa ay-ngunyuna gu-jel. \v 19 Ganapiya, lika buburr-boy, gu-werranga gu-werranga gu-rrawa burrbu-ma gu-galiya yerrcha barra jawina aburr-ni apula. Bama burrbu-gurraga nipa an-nelangga Nyanyapa arrku rrapa an-guna An-walkurpa rrapa Mern An-mawunga.\x + \xo 28:19 \xt Jama Aburr-ji 1:8\x* \v 20 Rrapa barrwa marn․gi burrbi-nega barra minypa gubu-borrwa gun-gabagata joborr gun-guyinda ngaypa ngu-ngurrjinga ana-gorrburrwa. Rrapa ngaypa barra wugupa ana-gorrburrwa nuwurra gu-gubalmapa.”