\id LUK Burarra exported from InDesign June 2015 \h Luk \toc1 Luk A-wukurrjinga A-ngurrjinga Jesus Christ (Luke) \toc2 Luk \toc3 Luk \mt1 Luk A-wukurrjinga \mt3 A-ngurrjinga Jesus Christ \mt4 (Luke) \c 1 \p \v 1 Aburr-jaranga gipa aburr-garlmuna, aburr-wukurrjinga janguny gun-gata minypa ngayburrpa gun-guniya jurdach nguburr-ninyarra gun-burral gu-bena arrburrwa Wangarr mu-ngoyurra gochila an-dana — \v 2 gu-gata ngacha janguny minypa Jesus a-garlmunapa jama a-ji birripa aburr-gatiya gubi-nana rrapa gipa gubu-ngurrjinga arrburrwa aburr-workiyana. \v 3 Wurra Jiyápalach \pn (Theophilus)\pn*, a-lay, japurra ngapa ny-jirra, ngaypa ng-gunaga ngardawa gipa gun-baykarda ngaypa marn․gi ngu-ni gun-guna janguny rrapa galginy ngu-derichinga, ngaypa ngu-borrwurra gun-molamola minyja ngaypa ngu-wukurrjinga nggula gun-nginyipa gun-guna janguny rrapa yarlanga ngu-nega, \v 4 barra burr-guya marn․gi nyi-ni gun-gata janguny nginyipa gipa ny-jaliyana. \s1 Janguny Minypa Yilíchabat (Elizabeth) A-ma Barra Yokuyoka Jon \p \v 5 Gun-gatiya Ayrat \pn (Herod)\pn* nipa bunggawa a-ni gun-gata rrawa Judíya \pn (Judea)\pn*, an-ngardapa junggay an-gata an-nelangga Jekaráya \pn (Zechariah)\pn*, nipa junggay a-ni minypa aburr-gata wugupa junggay aburr-ni an-birripa mu-ngoyurra an-guyinda an-gata Abáyja \pn (Abijah)\pn* jama a-ji gun-gata minypa nipa murna burr-wuna. Nipa Jekaráya rrapa jin-nigipa jin-gumarrbipa niya, birrinyjipa wugupa Aran \pn (Aaron)\pn* abirriny-bapurr, nipa jin-gata jin-nelangga Yilíchabat \pn (Elizabeth)\pn*.\x + \xo 1:5 \xt 1 Chronicles 24:10\x* \v 6 Rrapa Wangarr gu-borrwurra burrinyjula a-ni minypa birrinyjipa abirriny-molamola, minypa burr-guya gubirriny-borrwurra nula abirrinyu-ni gun-nigipa wengga rrapa joborr gun-guyinda. \v 7 Wurra birrinyjipa abirriny-jata gala an-delipa abirrin-dimangarna, wurra gun-nyagara. Ngardawa nipa Yilíchabat gala jiny-yinmiyarna a-manggarna, aa ganapiya, gipa gugu gapula abirrinyu-ni. \p \v 8 Gun-gatiya nipa Jekaráya jama a-ji minypa nipa junggay a-ni gun-gata Wangarr gun-nika bala gun-japurra rrapa aburr-yigipa wugupa nula junggay, \v 9 birripa minypa aburr-ngunyangunyjiyana minypa wolawola aburr-ngunyangunyjiyana aburr-workiyana nipa Wangarr jama a-wu barra ana-nga. Rrapa gun-gatiya gugu nipa Wangarr a-menga Jekaráya, barra nipa Jekaráya a-boy wupa gun-japurra gu-bala Wangarr gun-nika, rrapa minypa nipa gatiya wupa mu-yalpa barra nula mun-molamola mun-gungolkuja barra gu-garlma gu-yu jolnga gun-molamola. \v 10 Rrapa gun-gatiya nipa Jekaráya a-barrngumurra wupa gu-bala barra mu-yalpa nula Wangarr mun-nigipa mun-gata rrapa minypa gun-molamola gu-ngolkuja, aburr-jaranga wurra gama gorlk yarlanga aburr-ji rrapa abu-wengganana aburr-ni Nyanyapa arrku waykin a-nirra. \p \v 11 Rrapa belabila gu-maya gun-gata wupa gu-jirra, gatiya minypa mbi-yalpurda aburr-workiya mun-gata mun-molamola mun-gungolkuja, gatiya gugu arr-munganaguwa gu-gera a-jinyja waykin an-guyinda an-mujaruk. \v 12 Jekaráya nipa gochila a-barrjinga gun-gata nipa a-nana an-gata waykin an-guyinda an-mujaruk, rrapa minypa burr-guya a-gurkuja. \v 13 Wurra an-gata waykin an-guyinda an-mujaruk a-yinanga a-wena nula, “Gala barra ny-jurkuja, a-lay, Jekaráya. Wurra Wangarr a-galiyana ngguluwa nginyipa ny-yengganana, rrapa nipa Yilíchabat a-ma barra an-delipa an-nginyipa, rrapa nginyipa an-nelangga ny-jarra barra Jon \pn (John)\pn*. \v 14 Nginyipa minypa burr-guya ny-marrkapcha barra nula, rrapa aburr-marrkapcha barra aburr-jaranga gu-galiya yerrcha ngardawa nipa a-bambungguna. \v 15 Ngardawa Wangarr gu-borrwa barra nula minypa nipa wana. Nipa gala barra m-bay mun-gata gurnal mun-girra minypa wayin \pn (wine)\pn* rrapa minypa mun-nerranga mun-bachirra mun-guyinda nganicha, wurra jarra an-gata delipa nipa Mern An-mawunga barra a-barrnguma nula nipa ji-gochila a-nirra.\x + \xo 1:15 \xt Numbers 6:3\x* \v 16 Nipa burr-ngukurdanyja barra Yichrayal \pn (Israel)\pn* burr-yika walkurpa niya yerrcha, aburr-jaranga marr aburr-balcha barra nula an-gata an-birripa an-ngardapiya burrwa Wangarr. \v 17 Nipa mu-ngoyurra a-boy barra nula Bunggawa, minypa nipa gu-ma barra ganyjarr gun-maywapa minypa Yiláyja \pn (Elijah)\pn* gu-rrimarra. Nipa burr-ngukurdanyja barra, minypa jirrpungapa yerrcha barrwa jal aburr-ni barra burrwa walkurpa yerrcha, rrapa minypa aburr-gata aburr-bachirra nula Wangarr birripa barra aburr-ngukurdanyjiya rrapa gubu-borrwa barra gun-maywapa minypa aburr-werranga aburr-gata jechinuwa aburr-nirra. Minypa nginyipa ny-bokama barra delipa, nipa nawanawa burr-nega barra wurra gama gorlk nuluwa Bunggawa ana-boya, birripa barra nawanawa aburr-ni nula.” A-yinagata a-wena an-gata waykin an-guyinda an-mujaruk.\x + \xo 1:17 \xt Malachi 4:5-6\x* \p \v 18 Wurra nipa Jekaráya a-yinanga nula, “A-lay, gun-narda nginyipa ny-yena ngaypa ngu-yinmiya barra marn․gi ngu-ni ngardawa gun-burral? Wurra ngaypa rrapa jin-ngaypa jin-gumarrbipa ngapa wugupa gapula nyirrinyu-ni.” \p \v 19 Wurra an-gata waykin an-guyinda an-mujaruk a-yinagata nula nipa Jekaráya, “A-lay, ngaypa ngu-welangga ng-gunaga Geybriyil \pn (Gabriel)\pn*. Ngaypa gata ngu-beya ngu-workiya nipa Wangarr a-nirra a-workiya minypa ngu-mujama ngu-nirra nula, rrapa nipa nguna-jerrmarra, ngaypa ngu-wena nggula gun-gata gun-molamola janguny delipa nula.\x + \xo 1:19 \xt Daniel 8:16; 9:21\x* \v 20 Wurra gun-guniya gugu wengga gun-nyagara gu-ni barra nggula nuwurra waypa gun-gata gun-burral gu-ni barra, ngardawa nginyipa gala marr ny-balcharna apula gun-ngaypa janguny, wurra gun-nyagara. Wurra wuriya. Wurra gun-balmapa gu-ni barra, gun-gata gu-bengga barra gun-burral.” A-yinagata a-wena an-gata waykin an-guyinda an-mujaruk Geybriyil. \p \v 21 Rrapa aburr-gata wurra gama gorlk aburr-ji yarlanga rrapa abu-malapuna aburr-ni Jekaráya, birripa gubu-borrwurra an-nga nula Jekaráya gun-baykarda a-ninya wupa Wangarr gun-nika bala gun-japurra. \v 22 Rrapa nuwurra waypa nipa ana-bena yarlanga, nipa wengga gun-nyagara gu-ni nula, lika gubu-borrwurra nula minypa gata wupa nipa borrich gu-nana burrwa. Rrapa nipa murna a-jirra a-gurrmiyana burrwa ngardawa wengga gun-nyagara nula. \p \v 23 Gun-gata gu-wulebana nipa Jekaráya gun-nigipa jama, lika nipa a-bona rrawa. \v 24 Lika gu-gata wenga Jekaráya jin-nika jin-gumarrbipa niya jin-gata Yilíchabat, nipa jinyu-durtchinga yokuyoka rrapa gala jin-digirrgngarna, wurra jinyu-ni rrawa minypa ran․gu abirri-jirrapa abirri-jirrapa an-ngardapa. \v 25 Minypa nipa jiny-yena, “Gun-guniya gugu barrwa Wangarr a-gunggajinga apula ngaypa. Minypa mu-ngoyurra ngaypa gala gu-ngarda yerrcha nguburr-manggarna rrapa gun-narda minypa ngaypa gona ngu-ni, wurra gun-guniya gugu wurra gama gorlk ngunabi-na barra ngaypa, marrban ng-gunaga ngaypa, wurra ngu-molamola.” \s1 Janguny Minypa Meri A-ma Barra Yokuyoka Jesus \p \v 26 Jin-gata Yilíchabat \pn (Elizabeth) \pn* gipa jinyu-durtchinga abirri-jirrapa abirri-jirrapa abirri-jirrapa ran․gu, lika Wangarr a-jerrmarra an-gata an-maywapa waykin an-guyinda an-mujaruk Geybriyil yi-gata Galali (Galilee) gun-gata gun-delipa rrawa gun-nelangga Nejarach \pn (Nazareth)\pn*. \v 27 Nipa a-bena achila jin-nerranga jin-gata jin-merduwa gala ana-nga jiny-manggarna, jin-gatiya ngardawa gochila gochila a-rrana nipa Jochap \pn (Joseph)\pn* an-gata Daybit \pn (David)\pn* an-bapurr. Nipa jin-gata jin-nelangga Meri \pn (Mary)\pn*.\x + \xo 1:27 \xt Metiyu 1:18\x* \v 28 Nipa Geybriyil ana-bona, a-wena achila nipa, “A-jay, ny-junardiya nipa Wangarr gun-molamola gu-borrwurra nggula rrapa nipa wugupa nggula.” \v 29 Wurra Meri nipa burr-guya gochila jiny-barrjinga gun-gata nipa a-wena achila, rrapa nipa jiny-yechawecha gun-gata waygaji gun-nga nula. \p \v 30 Wurra nipa a-yinagata achila, “A-jay, Meri, gala barra nginyipa ny-jurkuja, wurra Wangarr nipa burr-guya an-mola nggula. \v 31 Minypa yokuyoka n-durtcha barra, rrapa ny-ma barra an-nurra nginyipa an-nelangga ny-jarra barra Jesus.\x + \xo 1:31 \xt Metiyu 1:21\x* \v 32 Nipa wana an-babalapa a-ni barra, rrapa wurra gama gorlk abu-ngurrja barra aburr-workiya nipa An-walkurpa Waykin A-nirra an-nika. Rrapa an-gatiya an-ngardapiya Wangarr a-gurrma barra nipa an-guna bunggawa a-ni barra minypa an-nigipa nyanyapa niya Daybit \pn (David)\pn* bunggawa a-ni mu-ngoyurra. \v 33 Nipa an-guna ay-nipa barra ay-workiya Bunggawa burrwa Jeykap \pn (Jacob)\pn* burr-yika gu-galiya yerrcha, aburr-gurdiya Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr. Minypa birripa aburr-nipa barra aburr-workiya nipiya ana-murna an-guniya wana an-babalapa gala ana-nga a-yinmiya a-gaka.”\x + \xo 1:33 \xt 2 Samuel 7:12,13,16; Isaiah 9:7\x* \p \v 34 Wurra Meri jiny-yena nula an-gata waykin an-guyinda an-mujaruk, “Gun-gata gu-yinmiya barra, a-lay? Wurra ngaypa gala an-gumarrbipa ngu-rrima.” \p \v 35 Wurra nipa waykin an-guyinda an-mujaruk a-wena achila, “Ngika. Wurra Mern An-mawunga a-bengga barra nggula rrapa Waykin A-nirra biy-gonyinyja barra gu-yigipa gu-ganyjarr, nyanma an-gata yokuyoka ny-ma barra nipa an-molamola warrpam, minypa wurra gama gorlk abu-ngurrja barra nipa Wangarr an-nika An-walkurpa. \v 36 Minyja borrwa jin-gata Yilíchabat jin-borrmunga nggula jibu-ngurrjinga aburr-workiya nipa gala gu-ngarda yerrcha burr-manggarna, wurra jarra ran․gu abirri-jirrapa abirri-jirrapa abirri-jirrapa gu-ni nipa jin-narda jinyu-durtchinga yokuyoka, marrban jin-narda gapula. \v 37 Ngardawa Wangarr gala gun-nga gun-derta nula.”\x + \xo 1:37 \xt Genesis 18:14\x* \p \v 38 Lika Meri jiny-yena, “Ngaypa ng-gunaga ngu-mujama nula nipa an-gata Bunggawa Waykin A-nirra, rrapa minyja barra ngaypa ng-gunaga gun-gata minypa nginyipa ny-yena apula, ganapiya.” Lika nipa an-gata waykin an-guyinda an-mujaruk jiny-bawuna a-bona. \s1 Meri (Mary) Rrapa Yilíchabat (Elizabeth) Balpura Abirrinyu-ni \p \v 39 Gu-gata wenga Meri jiny-jarlmunapa jiny-bonapa yibirrich wana gu-bapala gu-rrawa gun-nelangga Judíya rrapa gun-ngardapa rrawa bala gu-mulpiya gu-jirra yi-gatiya gu-bulgapulga gu-guyinda. \v 40 Gatiya nipa jiny-bena Jekaráya gun-nika rrawa, lika jiny-jarlmuna, wupa jiny-barrngumurra gun-gata bala, lika jiny-yena achila nipa jin-gata Yilíchabat. \v 41 Rrapa gun-gatiya waypa Yilíchabat jiny-jaliyana Meri jiny-yena achila, nipa an-gata yokuyoka ji-gochila ji-guyinda jiny-nyorrkaja a-ni. Lika an-gata Mern An-mawunga a-barrngumurra achila Yilíchabat \v 42 rrapa nipa waykin jiny-yena, jiny-yinanga, “Ngayburrpa mu-gama yerrcha, nginyipa ny-nyardapa nipa Wangarr biy-wuna ganyjarr gun-molamola, rrapa an-gata yokuyoka nginyipa ny-ma barra an-molamola warrpam. \v 43 Wurra minypa Wangarr an-molamola apula, nipa biy-jerrmarra apula nginyipa ny-jurda mampa niya an-ngarripa Bunggawa. \v 44 Minyjiya. Gun-guniya ngaypa ng-galiyana nginyipa ny-yena apula, an-gata yokuyoka wupa ngaypa gochila ngu-jirra nguna-ngorrkaja a-ni ngardawa nipa a-marrkapchinga a-ni. \v 45 Rrapa nginyipa ny-jurda ny-marrkapchinga nyi-nirra, ngardawa marr ny-balcharra minypa gu-yirda barra minypa gun-gata nipa Wangarr a-wena nggula.” \s1 Meri Mun-nika Manakay \p \v 46 Rrapa Meri jiny-yena, \q1 “Ngaypa ng-guna ngu-ngurrnga wana an-babalapa ngu-nenga ngu-nirra an-gata Bunggawa, \q1 \v 47 rrapa ngu-marrkapchinga ngu-nirra nipiya nyanma Wangarr \q2 an-gatiya an-ngaypa Wanngu An-gunega. \q1 \v 48 Ngardawa nipa nguna-borrwurra ngaypa ng-guna ngu-yigipa ngu-mujama nula \q2 wurra wuriya ngaypa ngu-delipa. \q1 Rrapa gu-gatiya wenga aburr-jaranga wurra gama gorlk rrapa barrwa aburr-nirra aburr-boya aburr-jirrawa \q2 birripa ngunabu-ngurrja barra aburr-ni ngaypa ngu-molamola.\x + \xo 1:48 \xt 1 Samuel 1:11\x* \q1 \v 49 Ngardawa nipa an-gata Wana An-babalapa a-gunggajinga apula burr-barlmarrk, \q2 ngardawa nipa an-nelangga an-molamola warrpam. \q1 \v 50 Wurra gama gorlk nipa a-gunggajinga burrwa a-workiya \q2 minypa mu-ngoyurra aburr-ni rrapa barrwa nguburr-gurdiya nguburr-nirra nguburr-boya, \q3 ana-nga minyja marr a-balcharra nula. \q1 \v 51 Nipa ana-ganyjarr burr-buna, mernda a-jirra ana-guyinda jama a-ji, \q2 ganday burr-negarra aburr-gata minypa gubu-borrwurra \q3 jimarna barra wana aburr-negiya birripa wupa. \q1 \v 52 Rrapa aburr-gata wana aburr-bapala aburr-guyinda bunggawa aburr-ni aburr-workiyana, \q2 nipa burr-gakaja, \q3 birripa gugu gun-nyagara. \q1 Wurra aburr-gata aburr-nga aburr-delipa aburr-welangga, \q2 nipa a-gunggajinga burrwa, \q3 gugu aburr-welangga wana aburr-nirra.\x + \xo 1:52 \xt Job 5:11; 12:19\x* \q1 \v 53 Rrapa aburr-gata aburr-werrmiyana, \q2 nipa gipa burr-wuna gun-molamola gun-guyinda. \q1 Wurra aburr-gata mu-ngoyurra gorlk wana gubi-rrimarra, \q2 nipa burr-yerrnyjinga mipila, \q3 aburr-nyagara aburr-bona. \q1 \v 54 Nipa gipa a-gunggajinga arrburrwa ngayburrpa nguburr-guna nguburr-yigipa nguburr-mujama nula, \q2 nguburr-gurdiya Yichrayal nguburr-bapurr. \q1 Ngardawa nipa gu-borrwurra \q2 minypa ngayburrpa nguburr-yigipa nipa barra an-mola a-ni arrburrwa. \q1 \v 55 Minypa nipa a-wena burrwa aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha \q2 nipa an-mola ay-nipa barra ay-workiya nuluwa an-gata Aybriyam \pn (Abraham)\pn* \q3 rrapa arrburrwa ngayburrpa nguburr-gurda nipa Aybriyam arr-bokamurra.” \m Jiny-yinagata Meri jiny-yena minypa jiny-marrkapchinga jinyu-ni.\x + \xo 1:55 \xt Genesis 17:7; 1 Samuel 2:1-10\x* \p \v 56 Rrapa Meri abirrinyu-ni gatiya wugupa achila Yilíchabat nuwurra abirri-jirrapa an-ngardapa an-jirderda, lika jina-jekarra gu-yigipa gu-rrawa. \s1 Jon A-bambungguna \p \v 57 Gun-gatiya Yilíchabat a-menga yokuyoka, nipa an-gata an-nurra. \v 58 Rrapa aburr-borrmunga achila gatiya rrawa aburr-galiyana achila nipa Wangarr burr-guya a-gunggajinga achila, lika aburr-gata wugupa achila aburr-worlworlcha aburr-ni. \p \v 59 Rrapa barrwa nipa yokuyoka minypa ngorrngurra arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa gun-ngardapa gu-ni nula, birripa aburr-bona gurda aburr-ni barra nipa an-delipa majija abi-nega minypa gun-birripa gun-guwarr. Birripa jimarna gubu-borrwurra an-nelangga abu-garrajarna Jekaráya, jimarna nipa an-nelangga gu-ngardapa abirri-jirrarna nyanyapa niya.\x + \xo 1:59 \xt Leviticus 12:3\x* \v 60 Wurra jin-nigipa mampa niya jiny-yinanga, “Ngika. Wurra nipa an-nelangga Jon.” \p \v 61 Birripa aburr-yinanga, “A-jay, an-gata gala an-borrmunga an-nelangga a-yunya.” \v 62 Lika aburr-murna aburr-gurrmiyana nula Jekaráya an-nga an-nelangga abu-wu barra. \p \v 63 Lika nipa an-murna a-gurrmiyana burrwa birripa aburr-gata abu-wuna jurra, rrapa nipa a-wukurrjinga, “Nipa an-nelangga Jon.” Lika gun-gatiya birripa gatiya gochila aburr-barrjinga. \p \v 64 Rrapa gatiya gugu Jekaráya nipa ngana a-derichinga, a-wena a-ni, a-ngurrjinga nipa Wangarr an-molamola. \v 65 Rrapa aburr-gata aburr-jaranga wurra gama gorlk gochila aburr-barrjinga aburr-ni. Rrapa gun-gata janguny gu-barrjekarra, rrawa wana gu-bapala Judíya \v 66 birripa aburr-galiyana aburr-ni rrapa aburr-wengganachichiyana, “A-lay, an-guna yokuyoka an-guyinmiya ngacha, ngarla?” Aburr-yinagata aburr-wena, ngardawa yarlanga gu-yu burrwa minypa Wangarr nipa wugupa nula. \s1 Jekaráya Mun-nika Manakay \p \v 67 Rrapa gun-gatiya gugu an-jirrpungapa an-gatiya Jekaráya, nipa Mern An-mawunga a-barrngumurra nula rrapa nipa gu-ngurrjinga Wangarr gun-nika janguny, a-yinanga, \q1 \v 68 “Ngayburrpa barra ngubu-marrkapcha barra nula an-gata an-ngayburrpa an-ngardapiya arrburrwa Wangarr, \q2 ngayburrpa Yichrayal nguburr-bapurr. \q1 Ngardawa nipa ana-bona arrburrwa \q2 rrapa ngayburrpa nguburr-yigipa wurra gama gorlk nipa arr-jarlapuna arr-menga, \q3 mu-ngoyurra nguburr-lijiwarriyana. \q1 \v 69 Minypa nipa a-gurrmurra arrburrwa an-ngayburrpa wana an-babalapa Wanngu An-gunega \q2 an-gatiya Daybit \pn (David)\pn* an-bapurr, \q2 \v 70 minypa janguny Wangarr burr-wuna arrburrwa aburr-yigipa aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda \q3 birripa mu-ngoyurra gun-guwarr abu-ngurrjinga aburr-workiyana. \q1 \v 71 Minypa aburr-gata aburr-bachirra arrburrwa, \q2 rrapa minypa rreyma wupa aburr-jirra aburr-nirra arrburrwa, \q3 nipa an-ngayburrpa Wanngu An-gunega arr-jarlapa barra arr-ga ngayburrpa. \q1 \v 72 Gu-gurda ngacha minypa barra a-gunggaja burrwa aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha, \q2 minypa nipiya an-burral burrwa gochila bin-dana. \q1 \v 73 Minypa nipa wupa an-nelangga an-burral, \q2 nipiya an-nelangga a-mayana \q3 minypa nipa gochila a-rrana an-ngayburrpa nyanyapa arrburra Aybriyam \q2 [minypa nipa Wangarr barra wugupa arrburrwa ngayburrpa nguburr-gurdiya Aybriyam nguburr-yika gu-ngarda yerrcha]. \q1 \v 74 Minypa aburr-gata aburr-bachirra arrburrwa ngayburrpa nguburr-gurdiya, \q2 nipa Wangarr a-gunggaja barra arrburrwa; \q3 ngayburrpa nguburr-molamiya barra, \q3 birripa aburr-nyagara. \q1 Rrapa minypa ngayburrpa nguburr-gurdiya jama nguburr-ji barra nula nguburr-ni, \q2 rrapa gala gun-nga barra ngubu-borrwa. \q1 \v 75 Minypa nguburr-yigipa wupa nguburr-nipa barra nguburr-workiya Wangarr nguburr-yika, \q2 rrapa jechinuwa nguburr-nipa barra nula. \q1 \v 76 Rrapa nginyipa ny-jarda delipa, \q2 birripa bubu-ngurrja barra nginyipa nyi-mujaruk Waykin A-nirra biy-jerrmarra gurda. \q1 Minypa gun-nigipa janguny nginyipa ny-nyurrja barra ny-yorkiya. \q1 Ngardawa nginyipa mu-ngoyurra ny-boy barra nula an-gata Bunggawa, \q2 gatiya jarlakarr minypa nginyipa barra nawanawa nyi-ni nula, \q3 yibirrich nipa.\x + \xo 1:76 \xt Malachi 3:1\x* \q1 \v 77 Nginyipa yarlanga nyi-nega barra burrwa Wangarr burr-yika gu-galiya yerrcha, \q2 minypa birripa marn․gi aburr-ni barra nipa wanngu burr-nenga \q3 minypa gun-gata nipa baywarra gu-nega barra burrwa birripa werra aburr-negiyana. \q1 \v 78 Minypa an-ngayburrpa Wangarr burr-guya jal a-nirra arrburrwa rrapa a-gunggajinga arrburrwa a-workiya. \q1 Minypa nipa gun-molamola guna-jerrma barra arrburrwa \q2 waykin wenga minypa gun-gujayanaya gu-bengga barra arrburrwa. \q1 \v 79 Minypa warlaman wurra gama gorlk an-munya wupa aburr-nirra aburr-jirrawa rrapa aburr-gurkujarra aburr-nirra gun-gujuwa nula, \q2 nipa a-jayanaya barra burrwa a-ji. \q1 Rrapa minypa nipa arr-guybuka barra ngayburrpa gun-molamola jarlakarr \q2 minypa magaya gun-guni.” \m Ganapiya. Jekaráya a-yinagata a-wena, Mern An-mawunga wugupa nula.\x + \xo 1:79 \xt Isaiah 9:2\x* \p \v 80 Rrapa nipa an-delipa wana a-ni a-bamuna rrapa marn․gi a-ni a-bamuna burr-guta. Minypa gu-werrapa a-ni nuwurra a-bena burrwa aburr-gata Yichrayal aburr-guyinda. \c 2 \s1 Jesus A-bambungguna \r (Metiyu 1:18-25) \p \v 1 Gun-gatiya minypa Jon a-bambungguna, gu-gatiya wenga an-gata bunggawa wana an-babalapa an-nelangga Agáchach \pn (Augustus)\pn* nipa a-wena burrwa aburr-yigipa aburr-mujama minypa wurra gama gorlk gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya birripa barra aburr-welangga aburr-gurrmiya, minypa nipa bunggawa a-birripiyana burrwa a-bona birripa aburr-yinmiyapa aburr-ni rrapa gun-ngiya gun-birripa rrawa ngardapa ngardapa. \v 2 Gun-narda minypa gu-gegapa birripa aburr-welangga aburr-yinagata aburr-gurrmiyana. Rrapa gun-gatiya Agáchach an-nika jawina an-gata an-nelangga Gayríniyach \pn (Quirinius)\pn*, nipa jaga a-ganaja burrwa wurra gama gorlk gu-rrawa Jiriya \pn (Syria)\pn*. \p \v 3 Ganapiya, lika wurra gama gorlk minypa mu-ngoyurra ay-yinda aburr-gakiyana, wurra aburr-garlmuna, aburr-jekarra aburr-bona gun-birripa rrawa, gatiya minypa aburr-welangga aburr-gurrmiya barra. \v 4 Rrapa an-gata Jochap \pn (Joseph)\pn* nipa a-yinagatiya. Minypa nipa a-ni gun-delipa rrawa Nejarach \pn (Nazareth)\pn* gun-gata wana gu-bapala gu-rrawa Galali \pn (Galilee)\pn*, wurra a-garlmuna, a-bona gun-gata wana gu-bapala gu-rrawa Judíya \pn (Judea)\pn*, wurra gun-delipa rrawa gun-gata Daybit \pn (David)\pn* gun-nika nipa mu-ngoyurra a-ni gun-nelangga Betliyam \pn (Bethlehem)\pn*. Nipa Jochap gatiya a-bona ngardawa minypa nipiya Daybit an-bapurr gun-gatiya nula rrawa. \v 5 Minypa nipa a-bona an-nelangga barra a-gurrmiya, rrapa jin-gata Meri wugupa nula jin-gatiya jin-nigipa gochila gochila jin-gurra, rrapa nipa jin-gata ji-gochila a-nirra yokuyoka. \v 6 Gatiya birrinyjipa abirriny-bena rrawa Betliyam, gun-gatiya gugu nipa jin-gata a-ma barra yokuyoka. \v 7 Lika gatiya a-menga nipa an-gata delipa an-murnangana an-nurra rrapa a-bichinga mu-mirikal mu-guyinda, lika mu-jarlapuna nuluwa, lika a-gurrmurra, gatiya a-yunya nipa bulugi \pn (bullock)\pn* mun-nika mu-gorrngunya gata bulugi m-banga jiny-yorkiya. Ngardawa birrinyjipa abirriny-nyukiyana rrawa nula, jimarn jarra gu-bala gu-guyinda aburr-yurrarna, wurra bulugi gun-nika bala aburr-yu jarra. \s1 Janguny Gu-bena Burrwa Aburr-gata Jip (Sheep) Jaga Aburr-ganaja Aburr-workiya \p \v 8 Rrapa gun-gata rrawa aburr-werranga aburr-ni marlgaway rrawa, minypa jip \pn (sheep) \pn* jaga aburr-ganana achila ana-munya gu-ni. \v 9 Rrapa an-ngardapa waykin an-guyinda an-mujaruk Wangarr an-nika a-bena burrwa aburr-gata, rrapa gatiya gugu gun-gujayanaya Wangarr gun-nika gu-jayanayarra burrwa, rrapa minypa birripa burr-guya aburr-gurkuja aburr-ni. \v 10 Lika nipa an-gata waykin an-guyinda an-mujaruk a-wena burrwa aburr-gata, “Ganapa buburr-gurkuja buburr-ni. Wurra gun-molamola janguny nguna-ganyja ana-gorrburrwa, gun-guworlworlcha ana-gorrburrwa gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya. \v 11 Ngardawa gun-guniya gugu geka yokuyoka a-bambungguna gun-gata balay ngika rrawa Daybit gun-nika, an-gata yokuyoka nipa Wanngu An-gunega an-gatiya Wangarr mu-ngoyurra gochila nyin-dana Christ,\f + \fr 2:11 \ft 2:11 An-nelangga \fk Christ\ft , gun-narda jarra minypa Yichrayal yerrcha abu-ngurrjinga aburr-workiya \+fk Macháya \ft \+it (Messiah)\+it*, wurra meyali gu-rrimanga gun-ngardapiya, minypa ngayburrpa nguburr-yinaga nguburr-workiya “An-gata Wangarr a-jerrjerrjiyana nula an-ngayburrpa Wanngu An-gunega.”\f* minypa ana-goyburrpa nyiburr-gurdiya gorlk an-nardiya an-ngardapiya ana-gorrburrwa. \v 12 Rrapa gun-guna minypa ana-goyburrpa marn․gi nyiburr-ni barra nula nipiya: Ana-goyburrpa nyibu-barripa barra an-gata yokuyoka a-bichiya a-yurra mu-mirikal mu-guyinda, rrapa minypa bulugi mun-nika gorrngunya nipa jin-babalapa mu-jarlapuna nula an-gatiya nipa a-yurra, minypa gata bulugi m-banga jiny-yorkiya gu-banggalat.” A-yinagata an-gata waykin an-guyinda an-mujaruk a-wena burrwa aburr-gata minypa jip jaga aburr-ganana aburr-ni. \p \v 13 Ganapiya, lika gun-gatiya gugu aburr-jaranga aburr-werranga waykin aburr-guyinda wugupa nula an-gata waykin an-guyinda an-mujaruk, birripa an-nelangga an-molamola abi-negarra aburr-ni Wangarr. Minypa aburr-yinanga, \q1 \v 14 “Wangarr an-nelangga an-molamola abi-nega barra gun-gaba waykin nipa ay-ninyarrapa ay-workiya. \q1 Rrapa gun-nardiya gu-jel gun-molamola gu-ni barra burrwa gu-workiya birripa aburr-gata nipa a-jerrjerrjiyana burrwa.” \p \v 15 Lika gu-gatiya wenga aburr-mujaruk burrbu-bawuna aburr-gata rrapa aburr-jekarra waykin. Wurra lika minypa aburr-gata jaga aburr-ganana achila aburr-ni jin-gata jip, birripa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, “A-lay, marrka nguburr-boy barra rrawa Betliyam gun-gata Wangarr gu-ngurrjinga arrburrwa, barra marrka ngayburrpa ngubi-na geka gu-yinmiyana.” \p \v 16 Ganapiya, lika aburr-gata aburr-bena yibirrich. Lika burrbi-nana abirriny-jata Meri rrapa Jochap rrapa an-gata yokuyoka nipa gatiya bulugi mun-nika mu-gorrngunya a-yunya, birrinyjipa mbirriny-jarlapuna nula gatiya minypa bulugi m-banga jiny-yorkiya. \v 17 Rrapa gata waypa abi-nana an-gata yokuyoka nipa a-yunya, lika aburr-garlmuna, aburr-bona, gubu-ngurrjinga aburr-bona gun-gata minypa an-mujaruk a-wena burrwa a-ni, an-guna yokuyoka a-ngurrjinga burrwa. \v 18 Rrapa aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-gata minypa gun-gata janguny aburr-galiyana, jip jaga aburr-ganaja aburr-wena burrwa, aburr-gatiya wurra gama gorlk minypa gochila aburr-barrjinga. \v 19 Wurra Meri ji-bama gu-ganyja jinyu-ni gun-gata gu-yinmiyana. \v 20 Rrapa aburr-gata jaga aburr-ganana achila aburr-workiyana jin-gata jip, birripa aburr-garlmuna, aburr-jekarra gatiya jip jiny-jirra, wurra minypa aburr-marrkapchinga aburr-ni rrapa Wangarr an-nelangga an-molamola abi-negarra aburr-ni, ngardawa gun-gata birripa minypa aburr-galiyana janguny rrapa barrwa gubi-nana gun-burral minypa an-mujaruk a-wena burrwa. \s1 An-nelangga Abu-garrana Jesus \p \v 21 Gun-gatiya nipa Jesus a-bambungguna, nuwurra ngorrngurra arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa gun-ngardapa gu-ni nula, lika majija abi-negarra rrapa minypa an-nelangga abu-garrana Jesus, minypa mu-ngoyurra waykin an-guyinda an-mujaruk a-garrana, nuwurra jurdach nipa ji-gochila a-ni.\x + \xo 2:21 \xt Luk 1:31; Leviticus 12:3\x* \s1 Jesus Abirriny-janyja Gurda Wangarr Gun-nika Gun-japurra Rrawa \p \v 22 Rrapa nuwurra gun-balmapa gu-ni Meri rrapa Jochap barra gun-mola gubirrinyu-nega burrinyjula, minypa gun-birripa joborr Mojich \pn (Moses)\pn* burr-wuna aburr-yinagatiya aburr-workiya, wolawola an-nurra a-bambunggiya a-workiya, lika birrinyjipa abirriny-jarlmuna, an-delipa abirriny-janyja gurda nula Wangarr, abirriny-yarrchinga gurda Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*. \v 23 (Minypa Wangarr gun-nika joborr mu-jurra gu-yurra, gu-yinaga, “An-murnangana an-guyinda an-nurra, nipa Wangarr an-nika ay-ni barra ay-workiya nuluwa Wangarr.”)\x + \xo 2:23 \xt Exodus 13:2,12\x* \v 24 Gu-gurda nula Meri rrapa Jochap abirriny-bona gurda barra minyjak abirriny-yu Wangarr jin-nigipa, minypa joborr gu-yurra nipa gu-barnjinga, gu-yinaga, “abirriny-jirrapa mukumul waygaji abirriny-jirrapa delipa gu-lotok.”\x + \xo 2:24 \xt Leviticus 12:6-8\x* \p \v 25 Rrapa gun-gatiya gugu an-ngardapa an-gugaliya a-ni rrawa Jirúchalam, nipa an-nelangga Jimiyan \pn (Simeon)\pn*. Nipa an-molamola an-gugaliya an-burral, minypa burr-guya marr a-balcha nula Wangarr, rrapa marr gu-ganyja gu-yinpa barra a-bengga An-gugunggaja an-gata Wangarr gochila gochila bin-dana aburr-guna Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr. Minypa nipa an-gatiya Jimiyan Mern An-mawunga wugupa nula, \v 26 rrapa nipa Mern An-mawunga a-wena nula nipa an-gata gala barra a-juwa mu-ngoyurra, wurra burdak a-na barra Wangarr an-nika an-gata an-burral arrburrwa An-gujerrjerrjiya. \v 27 Gu-gurda ngacha minypa Jimiyan nipa Mern An-mawunga wugupa nula ana-bona, a-barrngumurra Wangarr gun-nika gu-japurra rrawa. Minypa gun-gatiya gugu Jesus mampa niya rrapa nyanyapa niya abirriny-janyja gurda barra abirriny-yirda minypa gun-birripa gun-guwarr. \v 28 Lika nipa an-gata Jimiyan a-garlmuna, a-menga Jesus, lika a-ngurrgujinga rrapa minypa a-marrngoypiyana nula Wangarr. A-yinanga, \q1 \v 29 “Bunggawa ny-jarda waykin nyi-nirra, ngaypa ng-guna ngu-mujama nggula gun-guniya gugu ngu-mola \q2 ngaypa minypa ngu-juwa barra, \q3 nginyipa minypa ny-yena. \q1 \v 30 Ngardawa gipa mu-ngaypa m-barra ngu-nana an-guna nginyipa nyina-jerrmarra arrburrwa Wanngu An-gunega, \q2 \v 31 minypa nginyipa nawanawa nyi-ni warlaman nyiburr-gurdiya gorlk ngayburrpa nyiburr-mibilapa. \q1 \v 32 Minypa nipa an-guna a-jayanaya barra burrwa aburr-gata Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha, \q2 birripa aburr-bapurr barra marn․gi aburr-ni nggula, \q2 rrapa minypa arrbu-ngurrja barra ngayburrpa nyiburr-guna Yichrayal nyiburr-bapurr \q3 ngardawa nyiburr-molamola nyiburr-nginyipa wurra gama gorlk.”\x + \xo 2:32 \xt Isaiah 42:6; 49:6; 52:10\x* \m \v 33 Jimiyan a-yinagata a-wena, rrapa birrinyjipa Jesus mampa niya rrapa nyanyapa niya gochila abirriny-barrjinga gun-gata janguny gu-yinmiyana gu-ni nula. \p \v 34 Lika nipa Jimiyan gu-wengga bijirriny-jalkakaja, rrapa mola a-yinagata achila Meri jin-gata Jesus mampa niya, “A-jay, an-guna yokuyoka, ngaja, barra Yichrayal yerrcha aburr-werranga aburr-lijiwarriya rrapa aburr-werranga nipa barra burr-jarlapa burr-ga. Nipa minypa arr-gurdagurdarra barra an-ngayburrpa Wangarr, wurpa lika aburr-jaranga ngoyurra aburr-yerryerrmiya barra nuluwa an-guna, \v 35 barra yarlanga gu-yu aburr-gata aburr-yinmiya ngardapa ngardapa birripa wupa aburr-ngurrnga gubu-borrwuja aburr-workiya. Rrapa minypa nginyipa burr-guta, a-jay, birripa mun-molma mbi-bu barra nggula.” A-yinagata nipa Jimiyan a-wena achila Meri. \p \v 36 Rrapa jin-gata jin-ngardapa gama jin-nelangga Anna, nipa Achir jin-bapurr, Banuwal \pn (Phanuel)\pn* jiny-bokamurra. Nipa jin-gata jin-mujaruk Wangarr gun-nika gu-ngurrjinga jiny-yorkiyana. Nipa jin-gata gipa gugu gapula jinyu-ni, minypa gun-guwarr jin-merduwa jiny-ji an-gumarrbipa ngacha jin-dimarra, rrapa gata abirriny-yu abirriny-bona jemberr burrinyjula abirri-jirrapa abirri-jirrapa abirri-jirrapa gun-ngardapa, \v 37 lika nipa an-gata a-juwuna rrapa jin-gata gugu miliyak jinyu-ni. Gu-gatiya wenga gu-bamuna, gun-guniya gugu nipa jemberr gun-jaranga gu-ni achila minypa 84. Wurra jin-gata nipa Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa jinyu-nipa jiny-yorkiyana ana-munya rrapa rrengarrenga; gala gu-bawujarna gun-gata rrawa, wurra gata jinyu-ni rrapa jiny-marrngoypiyana nula jiny-yorkiyana Wangarr, rrapa balaja mipila m-barra jiny-yorkiyana minypa burr-guya a-wengganana jinyu-ni jiny-yorkiyana, gu-gurda ngacha. \v 38 Nipa jin-gata jina-bonapa a-nana yokuyoka Jesus minypa Meri rrapa Jochap abirriny-janyja gurda, lika nipa jiny-japurramayana nula Wangarr, rrapa minypa jiny-nyukurdanyjiyana, delipa a-ngurrjinga jiny-bona burrwa aburr-yinmiyapa aburr-gata minypa marr gubu-ganyja gu-yinpa barra gun-molamola gu-ni barra burrwa Jirúchalam aburr-nirra. \p \v 39 Ganapiya, lika gun-gatiya Jochap rrapa Meri gubirriny-mungbuna minypa gun-birripa gun-guwarr Wangarr gu-gurrmurra burrwa Yichrayal yerrcha gun-gata nula minypa delipa a-bambunggiya a-workiya, lika delipa abirriny-janyja, abirriny-jekarra abirriny-bona Galali, minypa gun-birrinyjipa rrawa gun-gata Nejarach.\x + \xo 2:39 \xt Metiyu 2:23\x* \v 40 Rrapa an-gata delipa, nipa wana rrapa an-molamola a-ni a-bamuna; gun-jechinuwa gu-borrwurra a-workiyana rrapa Wangarr nipa wugupa nula. \s1 Jemberr 12 Gu-ni Nula Nipa Jesus A-bona Wangarr Gun-nika Gun-japurra Rrawa \p \v 41 Jemberr gu-ni gu-workiyana, Jesus mampa niya rrapa nyanyapa niya abirriny-bona abirriny-yorkiyana Jirúchalam, janara gu-ji gu-workiyana gun-gata nula minypa wola Wangarr burr-beybana Yichrayal yerrcha, jimarn jarra burr-burndarna.\x + \xo 2:41 \xt Exodus 12:1-27; Deuteronomy 16:1-8\x* \v 42 Rrapa minypa Jesus nipa jemberr 12 gu-ni nula, birripa aburr-bona Jirúchalam. \v 43 Rrapa nuwurra waypa janara gu-wulebiyana, lika wurra gama gorlk aburr-garlmuna, aburr-bona rrawa, wurra Jesus burdak a-ninya Jirúchalam. Wurra mampa niya rrapa nyanyapa niya birrinyjipa gala marn․gi nipa gapa a-ninya, \v 44 wurra bama abirriny-yinanga jimarna Jesus burr-guta aburr-bamuna, ngardawa aburr-gata aburr-jaranga wurra gama gorlk. Aburr-bamunapa gojilapa balngga gu-ni burrwa, lika birrinyjipa abirriny-yechawecha nula. Wurra nipa gala a-nirrarna gata aburr-yigipa aburr-borrmunga aburr-nirrapa; \v 45 gala abirriny-barripungarna. Lika gun-nerranga gu-ni, birrinyjipa abirriny-bona, abirriny-yechawecha barra nula abirrin-digirrga gata Jirúchalam. \v 46 Rrapa barrwa gun-nerranga gu-ni, birrinyjipa abirriny-barripuna; nipa gata a-ni Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa, gatiya minypa wugupa burrwa Ju yerrcha marn․gi aburr-gunega nipa a-galiyana burrwa a-ni rrapa burr-wengganana a-ni \v 47 rrapa barrwa gu-ngurrjinga burrwa. Rrapa aburr-gata aburr-galiyana nula, birripa aburr-bama gubu-borrwurra, aburr-wechawecha an-guna yinda marn․gi a-ni rrapa gun-jechinuwa a-weya a-nirra. \v 48 Rrapa gun-gata waypa Meri rrapa Jochap abirrinyu-nana Jesus, birrinyjipa gochila abirriny-barrjinga nula minypa nipa rrapa aburr-gata marn․gi aburr-gunega wugupa aburr-wena aburr-ni. Lika mampa niya jiny-yena nula, “Ngalanga, ny-yinmiyana atila ngatipa? Wurra ngatipa birri-borrwurra nyirri-ni rrapa nyirri-wechawecha nggula.” \p \v 49 Wurra Jesus a-yinanga burrinyjula, “An-nga nula nyirriny-yechawecharra apula? Wurra gala nyirriny-borrwa, ya, minypa ngaypa barra ngu-ninya Ngun-anya gun-nika gu-rrawa?” \v 50 Wurra birrinyjipa gala gubirriny-malawujarna nula gun-gata nipa a-wena burrinyjula. \p \v 51 Ganapiya, lika nipa a-garlmuna burrinyjula, aburr-jekarra aburr-bona Nejarach. Lika birripa gatiya aburr-ni rrapa nipa gu-yagurrmurra burrinyjula a-ni a-workiyana, wurra nipa mampa niya mu-nguy ji-bama gu-ganyja Jesus nipa a-yinmiyana gata Jirúchalam. \v 52 Rrapa Jesus mu-nguy marn․gi a-ni rrapa wana a-ni a-bamuna, rrapa minypa Wangarr nipa mu-nguy a-marrkapchinga nula a-ni, rrapa minypa wurra gama gorlk burr-guta aburr-marrkapchinga nula aburr-ni aburr-bamuna.\x + \xo 2:52 \xt 1 Samuel 2:26; Proverbs 3:4\x* \c 3 \s1 Jon Gu-ngurrjinga Burrwa Wurra Gama Gorlk \r (Metiyu 3:1-12; Mark 1:1-8; Jon 1:19-28) \p \v 1-2 Gu-bamuna, nuwurra waypa Daybíriyach Jija \pn (Tiberius Caesar)\pn* gipa gun-jaranga jemberr nipa bunggawa wana an-bapala a-ni, minypa 15, gun-gata lika Wangarr gun-nika wengga gu-bena nula Jon \pn (John)\pn* an-gata Jekaráya \pn (Zechariah) \pn* an-nika an-walkurpa, nipa a-ninya gu-werrapa. Rrapa minypa Daybíriyach Jija burr-yika jawina ngardapa ngardapa jaga aburr-ganana aburr-ni rrawa gu-jirra gu-boya, birripa aburr-guna wupa aburr-welangga: minypa Bontiyach Baylat \pn (Pontius Pilate)\pn*, nipa jaga a-ganana gun-gata rrawa Judíya \pn (Judea)\pn*; rrapa Ayrat \pn (Herod)\pn*, nipa jaga a-ganana gun-gata rrawa Galali \pn (Galilee)\pn*; rrapa Ayrat an-nika worlapa niya an-gata Bilip \pn (Philip)\pn*, nipa jaga a-ganana gun-gata rrawa Yituréya \pn (Ituraea) \pn* rrapa Durekanáytach \pn (Trachonitis)\pn*; rrapa Lichániyach \pn (Lysanias)\pn*, nipa jaga a-ganana rrawa Abiléni \pn (Abilene)\pn*. Aburr-gurdiya wupa bunggawa yerrcha jaga aburr-ganana gun-gata rrawa rrapa janguny gu-bena nula Jon gatiya nipa gu-werrapa a-ninya. Rrapa junggay wana abirri-babalapa Ju yerrcha burrbi-yika, abirri-gata Anach \pn (Annas)\pn* mu-ngoyurra a-ni rrapa Gayapach \pn (Caiaphas)\pn* jurdach junggay wana an-babalapa a-ni. \p \v 3 Gun-gatiya Wangarr gun-nika wengga gu-bena nula Jon, lika nipa a-garlmuna, gu-ngurrjinga a-bona gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya gata man․garba gu-werrwerrjinga gu-yurra gun-nelangga Jordan. Minypa nipa a-wena burrwa a-workiyana wurra gama gorlk, a-yinagata burrwa, “Gun-nerra bubu-bawa rrapa buburr-ngukurdanyjiya nula Wangarr, rrapa ngaypa bama arr-gurraga barra, minypa nipa Wangarr rrapa baywarra gu-nega barra ana-gorrburrwa gun-nerra nyibi-rrimarra.” \v 4 Jon a-yinagata a-wena rrapa jama a-ji a-workiyana minypa gun-gata Wangarr gun-nika janguny wola gun-guwarr Aycháya \pn (Isaiah)\pn* a-wukurrjinga, gu-yinaga gu-yurra, \q1 “An-nerranga an-gata a-jabarrchinga a-jirra yi-gata gu-werrapa, \q2 nipa a-yinaga a-weya, \q1 ‘A-lay, nipa Bunggawa ana-boya! \q1 Jarlakarr nawanawa buburr-ni nula. \q1 Gun-jechinuwa bubi-nega nula. \q1 \v 5 Mun-mirk mu-guyinda mu-yawuchiya barra yi-gata mu-gochila mu-guyinda, \q2 rrawa barra gun-molamola gu-ni barra. \q1 Gun-melamirlamirnda gun-guyinda gu-ngukurdanyjiya barra gun-jechinuwa gu-ni, \q2 rrapa gun-guburlububurluja gun-guyinda gu-ngukurdanyjiya barra gun-jerdajirda gu-ni barra. \q1 \v 6 Nguburr-gurdiya gorlk gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya, \q2 ngayburrpa ngubi-na barra \q3 minypa nipa Wangarr wanngu arr-nega barra.’”\x + \xo 3:6 \xt Isaiah 40:3-5\x* \p \v 7 A-yinagata Aycháya a-wukurrjinga wola rrapa gu-gurda ngacha minypa nipa Jon jurdach jama a-ji. Minypa aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-bona gurda nula nipa barra bama burr-gurraga, wurra nipa a-yinagata burrwa, “Ana-goyburrpa nyiburr-gurda minypa an-gata jarn․gich an-guyinda. Wurra ana-nga a-wena ana-gorrburrwa ana-goyburrpa nyiburr-yurtchingapa, jimarna ana-goyburrpa wupa ngardapa wanngu nyiburr-negiya barra gun-gata mari guna-bamburda? Wurra gala nyiburr-yinmiya.\x + \xo 3:7 \xt Metiyu 12:34; 23:33\x* \v 8 Jarra ana-goyburrpa minypa gun-maywapa gun-jong, wurra yama ana-goyburrpa nyibi-rrima minypa mun-molamola balaja? Minypa gun-burral ana-goyburrpa yama nyiburr-yinda jama nyiburr-ji minypa gun-nerra nyibu-bawa? Wurra gala barra ana-goyburrpa ngardapa ana-gorrburra nyiburr-wengga, nyiburr-yinda, ‘Ngika. Jarra ngayburrpa Aybriyam \pn (Abraham)\pn* an-ngayburrpa nyanyapa arrburra.’ Gala barra nyiburr-wengga gu-gurda ngacha. Wurra ngaypa jarra ngu-weya ana-gorrburrwa, Wangarr minyja nipa jal a-ni, nipa ganyjarr gu-rrimanga gun-guna jandarra gun-jaranga gu-yurra nipa gu-jarlapa minypa Aybriyam burr-yika gu-ngarda yerrcha.\x + \xo 3:8 \xt Jon 8:33\x* \v 9 Wurra gun-gata ngaypa ngu-wena ana-goyburrpa minypa gun-maywapa gun-jong, wurra an-gata minypa an-maywapa galamang an-gurrimapa, nipa gugu gu-jaywuja a-jirra gun-gata gun-jong, burr-bama burr-rrepara barra gu-yartkujama. Minyjiya. Gun-jong gun-guyinda gun-gata gala mun-molamola balaja mu-rrima, nipa an-gata gu-yartkujama barra a-ni, gu-yerrnyja barra yi-gata gu-bol gu-guyinda.” Nipa Jon a-yinagata a-wena burrwa, minypa gun-burral nipa Wangarr a-yinmiya barra burrwa aburr-gata minypa gala marr aburr-balcha nula, gu-gurda ngacha.\x + \xo 3:9 \xt Metiyu 7:19\x* \p \v 10 Lika aburr-gata aburr-jaranga abu-wengganana aburr-ni Jon, “Lika ngayburrpa nyiburr-yinmiya barra, a-lay?” \p \v 11 Lika nipa gu-ngurrjinga burrwa, “Ny-yinga ny-jata minyja n-dimanga abirri-jirrapa molma mun-gunegiya mirikal, wu mun-nerranga an-gata gala mu-rrima. Rrapa ny-yinga ny-jata minypa balaja n-dimanga, ny-yirda barra ny-yu mun-nerranga an-gata gala mu-rrima.” \p \v 12 Rrapa Ju yerrcha aburr-gata jama aburr-jirra nula aburr-workiya gapman \pn (government)\pn* minypa rrupiya mbi-mangga nula aburr-workiya, wurra gama gorlk burrbu-gaypurda, birripa aburr-gata burr-guta aburr-bona gurda nula Jon barra nipa bama burr-gurraga. Aburr-yinanga nula, “Bunggawa, a-lay, ngayburrpa rrapa nyiburr-yinmiya barra?”\x + \xo 3:12 \xt Luk 7:29\x* \p \v 13 Lika nipa gu-ngurrjinga burrwa, “Ana-goyburrpa gala barra nyirrbu-gaypa wurra gama gorlk. Wurra burrbu-wenggana mun-gata mun-nga birripa mbi-rrimanga minypa gapman mun-nika, mun-narda wupa ganapiya.” \p \v 14 Rrapa aburr-gata an-dakal an-guyinda, birripa burr-guta abu-wengganana Jon, aburr-yinanga, “Rrapa ngayburrpa? Ngayburrpa nyiburr-yinmiya barra, a-lay?” \p Nipa a-yinagata burrwa, “Gala barra nyirrbu-gaypa wurra gama gorlk minypa ana-goyburrpa nyiburr-bachirra burrwa rrapa minypa mari nyibu-garraja burrwa, jimarna barra burr-rrupiya gun-molamola gubi-nega burrwa. Gala barra nyiburr-yirda. Wurra jarra mun-goyburrpa wupa rrupiya nyibu-ma barra nyiburr-workiya, ganapiya, mun-nardiya wupa.” \p \v 15 Minypa gun-gata birripa wurra gama gorlk gubu-borrwurra aburr-ni yi-gurrepa gu-nirra gu-bamburda Wangarr barra a-gunggaja burrwa, aburr-jaranga aburr-gata bama aburr-yinanga jimarn jarra Jon nipa Christ. \v 16 Wurra Jon a-wena burrwa, “Ngika. Jarra ngaypa bama arr-gurragaja ngu-workiya ana-goyburrpa gu-bugula gu-guyinda, wurra jarra an-nerranga ana-boya nipa wana, ngaypa ngu-delipa. Minypa ngaypa gala wana rraka ngu-yigipa ngu-mujama ngu-ni nula rrapa minypa ngu-yerrkujama nula ngu-workiya gun-nigipa nipa a-barrngumiya a-workiya rrepara a-jirra. Wurra jarra nipa bama nyirr-gurraga barra Mern An-mawunga, rrapa minypa gun-nerra gu-yalpa barra ana-gorrburrwa gu-bol gu-guyinda, gu-gurda ngacha. \v 17 Nipa gipa nawanawa a-ni nipa barra arr-ngorrkornda a-boy, minypa gun-maywapa an-gugaliya mu-ngorrkorndanga a-workiya balaja minypa mun-mola mun-guyinda ngardapa rrapa mun-nerra mun-guyinda ngardapa. Minypa gun-burral ngayburrpa nguburr-werranga nguburr-mola nguburr-guyinda nipa arr-ga barra a-boy gu-yigipa gu-rrawa, wurra ngayburrpa nguburr-werranga nguburr-werra nguburr-guyinda nipa arr-yerrnyja barra yi-gata gu-bol, gatiya barra nguburr-mungbiyapa barra nguburr-rro rrapa gun-gata bol gala ana-nga gu-jupa.” \v 18 Jon a-yinagata a-wena a-workiyana burr-guya, minypa gun-molamola janguny gu-ngurrjinga burrwa a-workiyana wurra gama gorlk. \p \v 19 Rrapa nipa a-wena nula an-gata Ayrat \pn (Herod)\pn* burr-guta, gapman an-guyinda an-gata jaga a-ganaja gun-gata rrawa. Minypa nipa Jon ana-nyala gelama gelama a-barra a-ni Ayrat, ngardawa nipa Ayrat jiny-menga an-nigipa worlapa niya jin-nika gama jin-gata Yirórriyach \pn (Herodias)\pn*. Rrapa minypa barrwa gun-jaranga gun-nerra gun-guyinda Ayrat jama a-ji a-workiyana, nipa Jon ana-nyala gelama gelama a-barra a-workiyana. \v 20 Wurra Ayrat a-garlmuna rrapa barrwa jama a-ji burr-guya gun-nerra, gun-gata minypa nipiya Ayrat ana-nyala a-rrimarra Jon rrapa a-barrbuna wupa minypa nipa brichina barra a-ni.\x + \xo 3:20 \xt Metiyu 14:3-4; Mark 6:17-18\x* \s1 Jon Ana-nyala Jesus Bama A-gurragaja \r (Metiyu 3:13-17; Mark 1:9-11) \p \v 21 Wurra gun-gatiya mu-ngoyurra burdak Jon bama burr-gurragaja a-ni wurra gama gorlk, Jesus ana-bona rrapa nipa burr-guta Jon ana-nyala bama a-gurragaja. Rrapa gatiya waypa nipa Jesus a-wengganana a-ni, waykin gu-lapkujamiyana \v 22 rrapa Mern An-mawunga ana-bupiyana nula minypa nipa mukumul a-maya. Rrapa ana-manyjirda a-galiyana waykin wenga Wangarr ana-wena nula nipa Jesus, “Nginyipa ny-jurda ny-nyaypa Walkur ngaypa burr-guya jal ngu-nirra nggula; ngaypa ngu-marrkapchinga nggula.”\x + \xo 3:22 \xt Genesis 22:2; Psalms 2:7; Isaiah 42:1; Metiyu 3:17; Mark 1:11; Luk 9:35\x* \s1 Jesus Burr-yika Mu-ngoyurra Aburr-guyinda \r (Metiyu 1:1-17) \p \v 23 Gun-gatiya waypa Jesus a-garlmuna barra jama a-ji minypa nipa gu-rrimarra ganyjarr, nipa jemberr gu-ni nula burr-murna burr-rrepara rrapa barrwa arr-jirrapa arr-murna, minypa 30. Rrapa wurra gama gorlk gubu-borrwurra, jimarna Jochap a-bokamurra Jesus, burrbu-ngurrjinga Jesus burr-yika mu-ngoyurra aburr-guyinda minypa aburr-guna: \v 24 Jochap nipa an-walkurpa Yeli \pn (Heli)\pn* an-nika, Yeli nipa an-walkurpa Mechat \pn (Matthat)\pn* an-nika, Mechat nipa an-walkurpa Libay \pn (Levi)\pn* an-nika, Libay nipa an-walkurpa Melki \pn (Melchi)\pn* an-nika, Melki nipa an-walkurpa Janay \pn (Jannai)\pn* an-nika, Janay nipa an-walkurpa Jochap an-nika, \v 25 Jochap nipa an-walkurpa Metacháyach \pn (Mattathias)\pn* an-nika, Metacháyach nipa an-walkurpa Aymoch \pn (Amos)\pn* an-nika, Aymoch nipa an-walkurpa Neyam \pn (Nahum)\pn* an-nika, Neyam nipa an-walkurpa Yechili \pn (Esli)\pn* an-nika, Yechili nipa an-walkurpa Negay \pn (Naggai)\pn* an-nika, \v 26 Negay nipa an-walkurpa Meyach \pn (Maath)\pn* an-nika, Meyach nipa an-walkurpa Metacháyach \pn (Mattathias)\pn* an-nika, Metacháyach nipa an-walkurpa Jemeny \pn (Semein)\pn* an-nika, Jemeny nipa an-walkurpa Jochak \pn (Josech)\pn* an-nika, Jochak nipa an-walkurpa Jorra \pn (Joda)\pn* an-nika, \v 27 Jorra nipa an-walkurpa Jowánan \pn (Joanan)\pn* an-nika, Jowánan nipa an-walkurpa Recha \pn (Rhesa)\pn* an-nika, Recha nipa an-walkurpa Jirábabal \pn (Zerubbabel)\pn* an-nika, Jirábabal nipa an-walkurpa Jiyáltil \pn (Shealtiel)\pn* an-nika, Jiyáltil nipa an-walkurpa Neri an-nika, \v 28 Neri nipa an-walkurpa Melki an-nika, Melki nipa an-walkurpa Arri \pn (Addi)\pn* an-nika, Arri nipa an-walkurpa Gocham \pn (Cosam)\pn* an-nika, Gocham nipa an-walkurpa Almárram \pn (Elmadam)\pn* an-nika, Almárram nipa an-walkurpa Yer \pn (Er)\pn* an-nika, \v 29 Yer nipa an-walkurpa Jochuwa \pn (Joshua)\pn* an-nika, Jochuwa nipa an-walkurpa Yiliyícha \pn (Eliezer)\pn* an-nika, Yiliyícha nipa an-walkurpa Jorim an-nika, Jorim nipa an-walkurpa Mechat \pn (Matthat)\pn* an-nika, Mechat nipa an-walkurpa Libay an-nika, \v 30 Libay nipa an-walkurpa Jimiyan \pn (Simeon)\pn* an-nika, Jimiyan nipa an-walkurpa Juda \pn (Judah)\pn* an-nika, Juda nipa an-walkurpa Jochap an-nika, Jochap nipa an-walkurpa Jonam an-nika, Jonam nipa an-walkurpa Yiláyakim \pn (Eliakim)\pn* an-nika, \v 31 Yiláyakim nipa an-walkurpa Meliya \pn (Melea)\pn* an-nika, Meliya nipa an-walkurpa Mena an-nika, Mena nipa an-walkurpa Matécha \pn (Mattatha)\pn* an-nika, Matécha nipa an-walkurpa Neytan \pn (Nathan)\pn* an-nika, Neytan nipa an-walkurpa Daybit \pn (David)\pn* an-nika, \v 32 Daybit nipa an-walkurpa Jechi \pn (Jesse)\pn* an-nika, Jechi nipa an-walkurpa Abet \pn (Obed)\pn* an-nika, Abet nipa an-walkurpa Bowech \pn (Boaz)\pn* an-nika, Bowech nipa an-walkurpa Jalman \pn (Salmon)\pn* an-nika, Jalman nipa an-walkurpa Nachon \pn (Nahshon)\pn* an-nika, \v 33 Nachon nipa an-walkurpa Amínadap \pn (Amminadab)\pn* an-nika, Amínadap nipa an-walkurpa Atmin \pn (Admin)\pn* an-nika, Atmin nipa an-walkurpa Arni an-nika, Arni nipa an-walkurpa Yechran \pn (Hezron)\pn* an-nika, Yechran nipa an-walkurpa Berech \pn (Perez)\pn* an-nika, Berech nipa an-walkurpa Juda an-nika, \v 34 Juda nipa an-walkurpa Jeykap \pn (Jacob)\pn* an-nika, Jeykap nipa an-walkurpa Ayjek \pn (Isaac)\pn* an-nika, Ayjek nipa an-walkurpa Aybriyam \pn (Abraham)\pn* an-nika, Aybriyam nipa an-walkurpa Dera \pn (Terah)\pn* an-nika, Dera nipa an-walkurpa Neyor \pn (Nahor)\pn* an-nika, \v 35 Neyor nipa an-walkurpa Jeruk \pn (Serug)\pn* an-nika, Jeruk nipa an-walkurpa Reyu \pn (Reu)\pn* an-nika, Reyu nipa an-walkurpa Belek \pn (Peleg)\pn* an-nika, Belek nipa an-walkurpa Yiber \pn (Eber)\pn* an-nika, Yiber nipa an-walkurpa Jila \pn (Shelah)\pn* an-nika, \v 36 Jila nipa an-walkurpa Gaynan \pn (Cainan)\pn* an-nika, Gaynan nipa an-walkurpa Apákchat \pn (Arphaxad)\pn* an-nika, Apákchat nipa an-walkurpa Jem \pn (Shem)\pn* an-nika, Jem nipa an-walkurpa Nowa \pn (Noah)\pn* an-nika, Nowa nipa an-walkurpa Lemek \pn (Lamech)\pn* an-nika, \v 37 Lemek nipa an-walkurpa Metúchala \pn (Methuselah)\pn* an-nika, Metúchala nipa an-walkurpa Yinok \pn (Enoch)\pn* an-nika, Yinok nipa an-walkurpa Jaret \pn (Jared)\pn* an-nika, Jaret nipa an-walkurpa Makélalil \pn (Mahalaleel)\pn* an-nika, Makélalil nipa an-walkurpa Gaynan an-nika, \v 38 Gaynan nipa an-walkurpa Yinoch \pn (Enos)\pn* an-nika, Yinoch nipa an-walkurpa Jet \pn (Seth)\pn* an-nika, Jet nipa an-walkurpa Arram \pn (Adam)\pn* an-nika, rrapa Arram nipa an-walkurpa Wangarr an-nika. Aburr-gurdiya wupa aburr-welangga Jesus burr-yika mu-ngoyurra aburr-guyinda. \c 4 \s1 Jesus Ana-walkwalk Gelama Werra A-negarra \r (Metiyu 4:1-11; Mark 1:12-13) \p \v 1 Rrapa gun-gata waypa Jesus ana-jekarra Jordan wenga, nipa Mern An-mawunga wugupa nula ay-ganyja ay-bamuna gu-werrapa, gatiya nipa a-rrigirrgarra \v 2 ngorrngurra gun-jaranga nula minypa 40, rrapa walkwalk an-bachirra nipa ana-nyala a-jurnajuchuwurra a-ni Jesus, jimarna nipa barra werra a-negiya. Gun-gatiya Jesus gala balaja m-bangarna, lika gu-gata wenga gu-wulebiyana, lika nipa a-werrmiyana. \p \v 3 Lika an-gata walkwalk a-garlmuna, a-yinanga a-wena nula Jesus, “Minyja nginyipa Wangarr biy-yika Walkur, gun-guna jandarra yama ny-yengga nula barra nipa gu-ngukurdanyjiya rrapa rakaraka mu-ni ngguluwa?” \p \v 4 Wurra Jesus a-yinanga, “Ngika. Wurra jurra mu-guyinda gu-yurra janguny, ‘An-gugaliya gala a-yinmiya m-balaja mu-guyinda mu-gurda wupa wanngu a-ni. Ngika.’”\x + \xo 4:4 \xt Deuteronomy 8:3; Metiyu 4:4\x* \p \v 5 Ganapiya, lika walkwalk a-ganyja abirri-bamuna Jesus waykin mu-mirk mu-guyinda. Lika gun-gatiya gu-ngardapa a-gurdagurdarrana gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya aburr-ngorrkorndiya aburr-nirra, ngardapa ngardapa bunggawa burrbi-rrimanga. \v 6 Rrapa nipa walkwalk a-wena nula Jesus, a-yinagata, “Ngaypa barra ngiy-wu ganyjarr, nginyipa barra wana ny-babalapa nyi-ni gun-nardiya rrawa, rrapa gun-molamola gun-guyinda gu-guniya gu-yika gu-rrawa gun-nginyipa barra gu-ni warrpam. Ngardawa ngaypa ngu-menga rrapa ngaypa ngu-wu ana-nga minyja ngaypa jal ngu-ni nula. \v 7 Ganapiya, lika minyja nginyipa ny-marrngoypiya apula, gun-guna barra gun-nginyipa gu-ni.” A-yinagata nipa walkwalk a-wena. \p \v 8 Wurra Jesus a-yinagata, “Ngika. Wurra jarra jurra mu-guyinda gu-yurra janguny, \q1 ‘Ana-goyburrpa barra nyiburr-marrngoypiya nula an-goyburrpa an-ngardapiya ana-gorrburrwa Wangarr, \q2 rrapa jama nyiburr-ji barra nyiburr-workiya nuluwa nipa wupa an-ngardapa.’”\x + \xo 4:8 \xt Deuteronomy 6:13\x* \p \v 9 Ganapiya, lika walkwalk a-ganyja Jesus gun-gata rrawa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* rrapa a-barnjinga gata waykin Wangarr gun-nika bala gun-japurra. Lika a-wena nula, “Minyja nginyipa Wangarr biy-yika Walkur, marrka gortkurrcha. \v 10 Ngardawa jurra mu-guyinda gu-yurra janguny, \q1 ‘Wangarr a-wengga barra burrwa aburr-yigipa waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk \q2 birripa barra jaga aburr-gana nggula,’ \m \v 11 rrapa mola minypa \q1 ‘Murna aburr-jirra aburr-guyinda bubi-rrima barra aburr-ji \q2 rraka nginyipa gala ny-yinmiya gu-jandarra biy-bu rrepara ny-jirra.’” \m A-yinagata walkwalk a-wena rrapa minypa Wangarr gun-nika wengga gu-ngukurdanyjinga, jimarna barra Jesus a-gortkurrcha rrapa a-juwa.\x + \xo 4:11 \xt Psalms 91:11-12\x* \p \v 12 Wurra nipa Jesus a-yinagata nula, “Ngika. Wurra janguny gu-yurra, gu-yinaga gu-weya, ‘Nginyipa gala barra ny-jurnajuchuwa an-nginyipa an-ngardapiya nggula Wangarr.’”\x + \xo 4:12 \xt Deuteronomy 6:16\x* \p \v 13 Ganapiya, lika gun-gatiya waypa gala barrwa gun-nga rraka nipa walkwalk mu-nguy a-jurnajuchuwa Jesus, lika nipa walkwalk a-bawuna Jesus, lika a-bona nuwurra waypa gu-yinpa barra gun-mola gu-ni barra nula. \s1 Jesus A-garlmuna Jama A-ji \r (Metiyu 4:12-17; Mark 1:14-15) \p \v 14 Rrapa Jesus a-jekarra a-bamuna rrawa Galali \pn (Galilee)\pn*, nipa burr-guya ganyjarr gu-rrimarra ngardawa Mern An-mawunga nipa nyanma. Rrapa janguny gu-barrjekarra nula gu-bona, rrawa gu-jirra gu-boya aburr-galiyana nula. \v 15 Rrapa minypa nipa marn․gi burr-negarra a-workiyana janguny gata gu-bala gu-guyinda Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, gu-gata wenga aburr-bulapalawa abu-ngurrjinga nipa Jesus an-molamola. \s1 Wurra Gama Gorlk Nejarach (Nazareth) Aburr-nirra Ngoyurra Aburr-yerryerrmiyana Nula Jesus \r (Metiyu 13:53-58; Mark 6:1-6) \p \v 16 Lika gu-gata wenga Jesus a-bena Nejarach \pn (Nazareth)\pn*, gun-nigipa rrawa gatiya nipa wana a-ni. Lika Jarradi gu-ni, nipa a-bona, gu-birripa gu-bala marn․gi aburr-negiya aburr-workiya nipa a-barrngumurra minypa nipa a-yinagata a-workiyana. Gatiya lika nipa a-garlmuna, a-jinyja, barra minypa mu-jurra mu-guyinda janguny gu-na rrapa a-wengga burrwa a-ji. \v 17 Lika birripa abu-wuna jurra mun-gata minypa janguny gu-yurra Aycháya \pn (Isaiah)\pn* wola gun-guwarr gu-ngurrjinga Wangarr gun-nika. Lika Jesus mu-lapkujamurra jurra mun-gata minypa mu-garlagulurrmiyana mu-yu, lika janguny gu-barripuna mu-gatiya mu-jurra mu-guyinda gu-yinagata, \q1 \v 18 “Mern An-mawunga nipa wugupa apula, \q2 ngardawa Wangarr nguna-menga \q3 aburr-gata aburr-welangga aburr-delipa ngaypa barra ngu-ngurrja burrwa ngu-boy gun-molamola janguny. \q1 Nipa nguna-jerrmarra \q2 janguny barra gu-barrjeka gu-boy, \q3 rrawa gu-jirra gu-boya barra aburr-galiya \q2 minypa Wangarr nipa wanngu burr-nenga a-nirra \q3 mu-ngoyurra ana-werranga burda burr-negarra, \q2 rrapa minypa aburr-gapula nipa burr-jarlapurda a-nirra \q3 barrwa barra gubi-na. \q1 Nipa nguna-jerrmarra \q2 ngaypa barra ng-gunggaja burrwa aburr-gata minypa gun-derta gubu-barripuna. \q1 \v 19 Nipa nguna-jerrmarra ngaypa barra ngu-ngurrja ngu-boy \q2 minypa gun-guniya gugu nipiya Wangarr a-gunggaja barra burrwa aburr-yigipa gu-galiya yerrcha.”\x + \xo 4:19 \xt Isaiah 61:1-2\x* \m \v 20 Gu-gurda ngacha Jesus a-wena burrwa minypa wola gun-guwarr Aycháya gu-ngurrjinga. Lika mu-garlagulurrmurra mun-gata jurra rrapa a-wuna an-mujama an-gata, lika a-rakaja gatiya minypa an-mujanguny an-guyinda a-rakaja a-workiya rrapa a-weya. \p Rrapa aburr-gata wurra gama gorlk gu-bala aburr-ni, birripa mu-nguy abi-nana aburr-yu. \v 21 Lika nipa a-wena burrwa, “Gun-narda janguny ana-goyburrpa nyiburr-galiyana geka ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa, gu-gatiya gugu gu-bena gun-burral.” \p \v 22 Jesus a-yinagata a-wena burrwa, lika aburr-marrkapchinga nula rrapa aburr-bama gubu-ganyja gun-gata gun-molamola janguny nipa a-wena burrwa. Wurpa lika gochila aburr-barrjinga rrapa minypa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, “Wurra, a-lay, an-guna nipa Jochap an-nika an-walkurpa, ya?” \p \v 23 Nipa a-wena burrwa, “Ngaypa marn․gi ana-gorrburrwa burraya ana-goyburrpa nyiburr-yinda barra nyiburr-wengga apula minypa wolawola aburr-weya aburr-workiya, aburr-yinaga, ‘Nginyipa bin-dimanga ny-yorkiya rrapa wanngu burr-nenga ny-yorkiya, wurra yama wanngu nyi-negiya nginyipa?’ Rrapa nyiburr-yinda barra apula, ‘Gun-gata minypa nginyipa jama ny-jirra gata Gapárniyam, yinda jama ji ay-ngunyuna gun-nginyipa rrawa.’” \v 24 Nipa a-yinagata, “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Wolawola an-mujaruk ngunyuna an-guyinda gu-ngurrjinga a-boya a-workiya Wangarr gun-nika janguny, nipa wurra gama gorlk aburr-galiyarra nula aburr-workiya, wurra ngika minypa gu-yigipa gu-rrawa.\x + \xo 4:24 \xt Mark 6:4; Jon 4:44\x* \p \v 25 “Minyja bubu-borrwa: gun-gapa mu-ngoyurra Yiláyja \pn (Elijah)\pn* a-ninya, jin-gata jin-jaranga miliyak jin-guyinda jinyu-ni gun-gata rrawa Yichrayal \pn (Israel)\pn*. Wurra gun-gata minypa yorr gala gu-bunggiyarna gu-workiyarna, rarranyjarr gu-ji abirri-jirrapa gun-ngardapa rrapa barrwa goma gu-jirra, rrapa minypa balaja mun-guyinda mu-wulebiyana gun-gatiya rrawa gu-jirra gu-boya,\x + \xo 4:25 \xt 1 Kings 17:1\x* \v 26 wurra gala jin-nga jin-gata miliyak jin-guyinda nipa Wangarr a-jerrmangarna achila an-gata Yiláyja barra nipa a-gunggaja achila, wurra gun-nyagara. Wurra gu-werranga gu-rrawa jin-miliyak, ngaja, ngarla, nipa Wangarr a-jerrmarra achila an-gata Yiláyja, minypa jin-gata rrawa jinyu-ni Jerapach \pn (Zarephath)\pn*, wana gu-bapala gu-rrawa gun-gata Jaydan \pn (Sidon)\pn*.\x + \xo 4:26 \xt 1 Kings 17:8-16\x* \v 27 Rrapa nuwurra waypa jurdach an-nerranga an-gata Wangarr an-nika an-mujaruk a-ninya, an-gata Yiláycha \pn (Elisha)\pn*, gu-galiya yerrcha Yichrayal aburr-nirra aburr-gata aburr-jaranga aburr-jeja aburr-ngolkujarra, minypa gun-guburlububurluja gubi-rrimarra. Wurra Wangarr gala wanngu burr-nengarna birripa, wurra an-jeja an-guyinda an-ngardapa wupa nipa wanngu a-negarra, an-gata an-nelangga Neyaman \pn (Naaman)\pn*, nipa gata an-guyinda Jiriya \pn (Syria)\pn*.” Jesus a-yinagata a-wena burrwa.\x + \xo 4:27 \xt 2 Kings 5:1-14\x* \p \v 28 Lika aburr-gata gu-bala aburr-ninya, birripa gugu aburr-bachirramiyana nula Jesus. Ngardawa birripa aburr-ngurrnga aburr-galiyana, minypa nipa burr-ngurrjinga birripa aburr-yinagatiya, gala marr aburr-balcharrarna. \v 29 Lika birripa aburr-garlmuna, abi-rrimarrapa abu-ganyja yarlanga gun-gata mu-mirk mu-guyinda gu-jirra rrawa, jimarn jarra gu-gata wenga abi-yerrnyjingarna, a-bunggiyarna a-yurtchingarna mu-mirk m-bukula. \v 30 Wurra Jesus burr-ngorrkorndanga ay-bamuna, burr-bawuna a-bona. \s1 An-gugaliya Walkwalk A-rrimarra \r (Mark 1:21-28) \p \v 31 Lika Jesus a-bona gun-nerranga rrawa gatiya wana gu-bapala gu-rrawa Galali, gun-gata Gapárniyam \pn (Capernaum)\pn* gun-nelangga. Lika Jarradi gu-ni, nipa marn․gi burr-negarra a-ni janguny, \v 32 rrapa birripa gochila aburr-barrjinga nula nipa a-yinmiyana a-wena burrwa a-ni, ngardawa gun-nigipa janguny burr-ganyjarr gu-rrimarra.\x + \xo 4:32 \xt Metiyu 7:28-29\x* \p \v 33 Rrapa gata wupa gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, an-ngardapa an-gugaliya an-gata nipa walkwalk a-rrimarra. Nipa burr-guya a-gonyjinga, \v 34 “Awa! Ny-jurda nginyipa Jesus, ny-jurdiya Nejarach nyi-guyinda! Wurra an-nga nula nyina-bona arrburrwa ngayburrpa? Wurra nyirr-bu barra, ya? Ngaypa marn․gi nggula nginyipa. Nginyipa Wangarr biy-yika, ngarla! Janguny nginyipa n-dimanga gun-nigipiya Wangarr gun-nika!” \p \v 35 Wurra Jesus a-jobujobuna an-gata walkwalk, “Ngarmbuwa! Nyina-bengga! Bawa an-garda!” Lika gatiya gojilapa wurra gama gorlk aburr-jinyja, nipa walkwalk ana-nyala a-bembarrembarra an-gugaliya a-bungguna, lika nipa ana-bena, a-bawuna, lika an-gugaliya a-molamiyana. \p \v 36 Rrapa aburr-gata wurra gama gorlk gochila aburr-barrjinga. Aburr-wengganachichiyana aburr-ni, “Gun-guna gun-nga janguny, a-lay? Wurra burr-ganyjarr rrapa burr-barlmarrk an-guna a-weya a-boya, walkwalk an-guyinda a-beya a-yurra, ngaja, ngarla!” \v 37 Lika janguny gu-barrjekarra nula gu-bona, gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya aburr-galiyana nula minypa gun-nigipa ganyjarr. \s1 Jesus Wanngu Burr-negarra Aburr-jaranga Gu-galiya Yerrcha \r (Metiyu 8:14-17; Mark 1:29-34) \p \v 38 Gatiya Jesus ana-bena yarlanga gu-gata gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, lika nipa a-bona Jayman \pn (Simon)\pn* gun-nika rrawa. Lika gata a-bena minypa Jayman jin-nika jaburpa niya jiny-yorrpuna jiny-yu gatiya, minypa nipa burr-guya jin-donga jiny-ji. Lika birripa aburr-wena nula Jesus barra nipa jin-dima. \v 39 Lika nipa a-bamuna, a-jinyja gata nipa jiny-yunyapa, lika gu-jobujobuna gun-gata gu-derda, lika gu-bona achila. Lika warrika nipa jiny-jarlmunapa burr-wuna jiny-bona balaja. \p \v 40 Ganapiya, lika yi-rrana gu-ni, lika wurra gama gorlk burrbu-ganyja gurda nula Jesus aburr-birripa aburr-borrmunga birripa gubi-rrimarra gun-jaranga gu-derda gun-guyinda. Lika nipa bin-dimarra, birripa aburr-molamiyana rrapa gala ana-nga a-ngukiyarna. \v 41 Rrapa an-jaranga walkwalk ana-bena ana-yu, burr-bawuna aburr-gata wurra gama gorlk, nipa walkwalk an-guyinda a-gonyjinga a-ji, a-yinagata, “Ny-jurda nginyipa Wangarr biy-yika Walkur!” Wurra Jesus a-jobujobuna; nipa gala jal a-nirrarna walkwalk ana-nyala a-ngurrja, ngardawa gipa nipa walkwalk marn․gi nula nipa gochila an-gurra Wangarr arr-wuna Christ. \s1 Jesus Gu-ngurrjinga A-bona Gun-molamola Janguny \r (Mark 1:35-39) \p \v 42 Nuwurra waypa guna-gepana guna-bona, Jesus gu-bawuna gun-gata rrawa rrapa a-bona gu-werrapa. Wurra gu-galiya yerrcha aburr-garlmuna, aburr-bona, aburr-wechawecha nula, lika abu-barripuna. Lika aburr-ngiwija nula nipa gala barra burr-bawa rrapa gun-nerranga rrawa a-boy. \v 43 Wurra nipa a-wena burrwa, “Ngika. Wurra gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya ngaypa barra gun-molamola janguny ngu-ngurrja burrwa ngu-boy, Wangarr gun-nika rum. Ngardawa gun-gata nula nipa nguna-jerrmarra.” \v 44 Ganapiya, lika a-bona, rrawa gu-jirra gu-boya nipa a-barrngumurra gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, rrapa a-wena burrwa a-bona Wangarr gun-nika janguny. \c 5 \s1 Aburr-gata Jesus Mu-ngoyurra A-gonyjinga Burrwa \r (Metiyu 4:18-22; Mark 1:16-20) \p \v 1 Nuwurra waypa Jesus gata a-jinyja gu-rrarnba gun-gata Ganécharat \pn (Gennesaret)\pn* gochilawa ana-jola, aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-gakiyana nula aburr-bamuna, aburr-galiyana nula aburr-ni Wangarr gun-nika janguny nipa a-wena. \v 2 Lika nipa mu-nana abirri-jirrapa michiyang jorrnyjurra mu-ji, aburr-gata jichicha abi-rrimarra aburr-workiyana gipa mu-ngoyurra aburr-gortkurrchinga, mulucha mun-birripa mbi-wepana aburr-ni. \v 3 Lika nipa Jesus a-gortkurrchinga mu-ngardapa mu-michiyang mun-gata Jayman \pn (Simon)\pn* mun-nika. Lika a-wena nula Jayman, “Nginyipa barrwa nyina-gaka murda michiyang gu-bugula gu-guyinda barra mu-garlagaya mu-ji.” Lika nipa Jesus a-rakaja mu-michiyang mu-gochila gata gu-bugula mu-ji, rrapa a-wena burrwa a-ni wurra gama gorlk gata gu-rrarnba aburr-galiyana nula aburr-ni.\x + \xo 5:3 \xt Metiyu 13:1-2; Mark 3:9-10; 4:1\x* \p \v 4 Ganapiya, lika nuwurra nipa gu-wulebana janguny, lika a-wena nula Jayman, “A-lay, ngayburrpa yama nguburr-gakiya gu-lupa gu-guyinda bugula, gatiya barra nginyipa rrapa aburr-nginyipa jawina yerrcha aburr-guna mulucha nyibu-gurrma barra jichicha nyibi-rrima?” \p \v 5 Wurra Jayman a-yinanga nula, “Ngika, a-la, Bunggawa! Wurra ngayburrpa nyibu-gurrmurra mulucha ana-munya gu-bamunapa guna-gepana, wurra gala jichicha nyibi-rrimangarna. Wurra ngardawa nginyipa ny-yena, lika ngayburrpa barra nguburr-yirda.”\x + \xo 5:5 \xt Jon 21:3\x* \p \v 6 Ganapiya, lika birripa aburr-garlmuna, mbi-gurrmurra mulucha, warrika jichicha an-murra abi-rrimarra aburr-ni rrapa mulucha mu-garlmunapa mu-gorndiyana m-bona.\x + \xo 5:6 \xt Jon 21:6\x* \v 7 Lika birripa aburr-merndagarlmuna butula abirri-birripa jawina yerrcha mu-gata mu-werranga mu-michiyang abirri-ni, bitipa barra abirri-boy gurda ay-ngunyuna rrapa abirri-gunggaja burrwa. Lika bitipa abirri-garlmuna, abirri-garlajinga gurda abirri-bamuna, abirri-bena burrwa. Lika bitipa wugupa gu-ngana abu-menga abirri-jirrapa mu-michiyang mu-guyinda jimarn jarra mu-guybungarna. \p \v 8 Gun-gata Jayman Birta gu-nana gu-yinmiyana, lika nipa ana-menama gu-rrana gatiya ana-gochila Jesus a-ninya. Minypa a-yinanga nula, “Nguna-bawa, a-lay, Bunggawa! Ngardawa ngaypa ng-guna ngu-werra!” \v 9 Nipa a-yinagata a-wena, ngardawa nipa rrapa aburr-yigipa jawina aburr-gata mu-yigipa mu-michiyang gochila aburr-barrjinga nula Jesus minypa nipa a-wena rrapa birripa abi-rrimarra an-jaranga jichicha. \v 10 Rrapa mu-gata mu-werranga mu-michiyang abirri-gata Jebadi \pn (Zebedee)\pn* bijirri-yika walkurpa niya yerrcha Jeymch \pn (James) \pn*rrapa Jon, bitipa abirri-yinagatiya rrapa gochila aburr-barrjinga. \p Wurra Jesus a-wena nula Jayman, “Gala barra ny-jurkuja; wurra gun-nardiya gugu nginyipa burr-ma barra apula ny-boy wurra gama gorlk.” \p \v 11 Ganapiya, lika birripa aburr-bamuna, mbi-rurrgakaja michiyang yi-gata jorrnyjurra. Lika mbi-bawuna mun-birripa michiyang rrapa mulucha, rrapa jichicha burr-guta abu-bawuna aburr-ni, lika Jesus abu-jurrjurrmurra aburr-bona. \s1 Jesus Wanngu A-negarra An-gugaliya Gun-guburlububurluja Gu-rrimarra \r (Metiyu 8:1-4; Mark 1:40-45) \p \v 12 Gun-nerranga rrawa gun-gatiya Jesus a-ni, an-ngardapa an-gugaliya ana-bamuna, a-bena nula Jesus minypa nipa an-gata an-gugaliya burr-guya an-jeja a-ngolkuja, minypa gun-guburlububurluja gu-rrimarra. Gatiya waypa a-nana Jesus, lika ana-menama gu-rrana nula nipa ana-gochila, a-mobulurrmiyana bukula a-jirra gu-jel, minypa a-burrmaymbuna, “Bunggawa, nginyipa ganyjarr n-dimanga barra minyja nginyipa jal nyi-ni, gun-nerra ny-yerrnyja apula rrapa minypa wanngu nguna-nega.” \p \v 13 Lika Jesus mernda a-jirra a-jerrjangardawiyana, a-rrimarra an-gata gun-guburlububurluja gu-rrimarra. A-yinanga nula, “Ngaw, ngaypa jal ngu-nirra. Ny-molamiyapa barra!” Lika warrika gun-gata gun-nerra gu-bona nula an-gata an-gugaliya. \v 14 Lika Jesus burr-guya a-wena nula, “Gala barra nguna-ngurrja ngaypa ngiy-jarlapuna. Wurra gun-narda gun-nginyipa wupa janguny yongun nyi-nega barra. Wurra boy, gurdagurdarriya nula junggay an-guyinda, rrapa wu minyjak barra nipa a-yalpa nula Wangarr an-nigipa. Ngardawa gu-gurda ngacha joborr Mojich gu-gurrmurra gun-guwarr minypa barra wurra gama gorlk marn․gi aburr-ni nggula minypa gun-nerra gu-bona nggula.”\x + \xo 5:14 \xt Leviticus 14:1-32\x* \p \v 15 Gun-gata nipa Jesus a-wenapa minypa “Gala barra nguna-ngurrja ngaypa ngiy-jarlapuna,” wurra mu-nguy janguny gu-barrjekarrapa nula gu-bona, rrapa aburr-jaranga wurra gama gorlk gu-ngardapa aburr-negiyana nula aburr-workiyana janguny barra aburr-galiya nula, rrapa nipa barra gun-nerra gu-yerrnyja burrwa. \v 16 Wurra wolawola nipa ngardapa a-bona a-workiyana gu-werrapa, rrapa gatiya minypa a-wengganana a-ni Nyanyapa arrku waykin a-nirra. \s1 Jesus Wanngu A-negarra An-nyarlkuch \r (Metiyu 9:1-8; Mark 2:1-12) \p \v 17 Gun-gatiya gun-ngardapa ngorrngurra gu-ni, Jesus a-ninya gu-bala gatiya minypa janguny a-wena burrwa a-ni. Rrapa aburr-werranga aburr-ni gatiya, birripa Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega, minypa gu-gata gu-rrawa wenga aburr-bona gurda: Galali \pn (Galilee)\pn* wenga, rrapa Judíya \pn (Judea)\pn* wenga rrawa gu-jirra gu-boya, rrapa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* wenga. Rrapa Wangarr gun-nika ganyjarr wugupa nula Jesus, nipa wanngu burr-negarra a-bona gu-derdakurderda yerrcha. \v 18 Rrapa gatiya gugu aburr-werranga gu-galiya yerrcha abu-ganyja gurda aburr-bamuna an-birripa an-borrmunga an-nyarlkuch, jimarna barra abu-ga wupa rrapa abu-barnja gatiya Jesus ana-gochila. \v 19 Wurra gala aburr-yinmiyarna, ngardawa wurra gama gorlk aburr-gorlkakaja aburr-ni. Lika an-gata an-nyarlkuch birripa abu-ganyja aburr-warrchinga waykin gu-bala, lika gubu-lapkujamurra bala bama gu-jirra gun-gata morliya gu-maya, lika minypa mu-yigipa mu-garrung a-yu abu-gurrmurra aburr-bamuna gojilapa wurra gama gorlk aburr-jinyjapa, lika gatiya a-yunya Jesus ana-rrepara. \p \v 20 Rrapa gun-gatiya waypa Jesus gu-nana burrwa minypa birripa burr-guya marr aburr-balcha nula aburr-ni, lika nipa a-wena nula an-gata an-nyarlkuch, “A-lay, nginyipa werra nyi-negiyana gipa gugu baywarra gu-ni ngguluwa.” \p \v 21 Jesus a-yinagata a-wena. Wurra aburr-gata Berachi yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega, birripa bama aburr-jirra wupa gubu-borrwurra aburr-ni, “An-guna ana-nga nipa an-gugaliya wana a-negiya a-nirra nula Wangarr? Wurra an-gugaliya werra a-negiya a-workiya gala ana-nga a-yinmiya a-rorrcha nula mari, wurra Wangarr nipa wupa an-ngardapiya jarra.” \p \v 22 Birripa aburr-yinagata gubu-borrwurra nula Jesus. Wurra gun-narda nipa gu-nana burrwa birripa aburr-yinmiyana gubu-borrwurra, lika nipa a-wena burrwa, “An-nga nula ana-goyburrpa nyiburr-yinagata nyibu-borrwuja apula nyiburr-nirra wuparnana nyiburr-ngurrnga? \v 23 Wurra gun-nga gun-guna jimarna ana-goyburrpa bama nyiburr-yinaga gun-derta apula rraka ngaypa ngu-yirda nula an-guna? Minyja ngu-yinda nula, ‘Nginyipa werra nyi-negiyana ny-yorkiyana gipa gugu baywarra gu-ni nggula,’ gu-gurda ngacha, ya, wurra minyja ngu-yinda nula, ‘Garlma, jarlabiya’? \v 24 Wurra ngaypa arr-gurdagurdarra barra minypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya ganyjarr gu-rrimanga gun-guniya rrawa nipa barra baywarra gu-nega ana-gorrburrwa gun-nerra nyibi-rrimarra.” Lika a-wena nula an-nyarlkuch, “A-lay, galiya apula ngu-weya nggula: Garlma, jinyja! Mun-nginyipa garrung ma, lika bamiya boy rrawa.” \p \v 25 Ganapiya, lika gu-gata wenga warrika birripa aburr-gata abi-nana nipa an-nyarlkuch a-garlmuna, mu-menga mun-nigipa garrung nipa mu-rrenyjinga a-yu a-workiyana, lika a-marrkapchinga nula a-bamuna Wangarr yi-gata rrawa. \v 26 Lika aburr-bulapalawa aburr-gata gochila aburr-barrjinga nula rrapa Wangarr abu-ngurrjinga an-molamola. Wurpa lika burr-guya aburr-gurkuja, minypa aburr-yinanga, “A-lay, gun-narda geka ngubi-nana gala ngubi-nacharna nguburr-workiyarna!” \s1 Jesus A-gonyjinga Nula Libay (Levi) \r (Metiyu 9:9-13; Mark 2:13-17) \p \v 27 Gu-gata wenga Jesus a-garlmuna, a-bena yarlanga. Lika nipa a-nana an-ngardapa an-gugaliya an-gata an-nelangga Libay, nipa an-mujama nula gapman rrupiya mu-menga nula a-workiyana, gu-galiya yerrcha burr-gaypuna. Gatiya gu-birlapirla nipa Libay a-ni a-workiyana rrapa jama a-ji nipa Jesus ana-nyala a-nana, lika a-wena nula, “Guwa. Nguna-jurrjurrma.” \v 28 Lika nipa Libay a-garlmunapa gu-bawuna gun-gata nipa jama a-ji a-workiyana, lika a-jurrjurrmurra Jesus. \p \v 29 Gu-gata wenga nipa Libay gun-guworlworlcha gun-guyinda gu-jarlapuna minypa gata gu-yigipa gu-rrawa mbi-barnjinga mun-jaranga balaja Jesus birripa barra mbi-bay. Rrapa aburr-werranga aburr-gatiya wugupa nula Jesus mbi-barra aburr-ni, aburr-jaranga aburr-gata birripa aburr-mujama nula gapman rrupiya mbi-mangga nula aburr-workiya, wurra gama gorlk burrbu-gaypurda. \v 30 Lika Berachi yerrcha aburr-gata rrapa aburr-birripa jawina yerrcha joborr marn․gi aburr-gunega, birripa abu-yopuna aburr-ni Jesus minypa nipa wugupa aburr-gata mbi-barra aburr-ni. Lika burrbu-wengganana aburr-yigipa jawina, “A-lay, an-nga nula ana-goyburrpa wugupa burrwa aburr-guna nyibu-banga nyiburr-nirra? Wurra aburr-guna birripa aburr-mujama nula gapman rrupiya mbi-mangga nula aburr-workiya, minypa wurra gama gorlk burrbu-gaypurda, ngarla! Rrapa aburr-werranga aburr-guna birripa burr-guta aburr-werra!”\x + \xo 5:30 \xt Luk 15:1-2\x* \p \v 31 Wurra gun-narda Jesus a-galiyana burrwa, lika gun-maywapa ranginy a-wena burrwa. Minypa a-yinanga, “Gu-galiya yerrcha aburr-gata aburr-mola, birripa gala jal aburr-ni an-buburda barra bin-dima, wurra aburr-gata aburr-yorrpurda birripa wupa jarra. \v 32 Rrapa gu-gurda ngacha minypa ngaypa gala nguna-boyarna burrwa aburr-gata minypa jechinuwa aburr-nirra; wurra jarra ngaypa nguna-bona burrwa aburr-gata aburr-werra birripa barra gun-nerra gubu-bawa.” \s1 Minypa Balaja Mbi-bawuja Aburr-workiya Rrapa Wangarr Abu-wengganacha \r (Metiyu 9:14-17; Mark 2:18-22) \p \v 33 Gu-gata wenga nuwurra aburr-werranga aburr-wena nula Jesus, “A-lay, an-gata Jon rrapa aburr-yigipa jawina, birripa wolawola balaja mbi-bawuja aburr-workiya, Wangarr abu-wengganacha aburr-nirra. Rrapa aburr-gata Berachi yerrcha rrapa aburr-birripa jawina, birripa aburr-yinagatiya balaja mbi-bawuja aburr-workiya. Wurra aburr-nginyipa jawina wuriya, wurra mu-nguy balaja mbi-banga aburr-workiya. Wurra gun-narda an-nga nula?” \p \v 34 Lika Jesus a-wena burrwa, “Gun-narda ana-goyburrpa ngunabu-wengganana, wurra marrka bubu-borrwa gun-guna gun-maywapa ranginy barra marn․gi nyiburr-ni. Minypa an-ngardapa gochila a-rranapa nipa jiny-ma barra jin-nigipa gama, rrapa gatiya waypa aburr-yigipa jawina aburr-mulpiya nula balaja barra mbi-bay rrapa aburr-worlworlcha burrinyjula, birripa gala aburr-yinmiya wargugu aburr-ni rrapa balaja mbi-bawa; jarra nipa an-gata burdak wugupa burrwa. \v 35 Wurra barrwa guna-bamburda aburr-werranga burrbu-gaypa barra, lika abu-ga barra aburr-boy, gun-gatiya jarra minypa aburr-yigipa jawina balaja mbi-bawa barra.” \p \v 36 Rrapa gun-gata nula minypa birripa Berachi yerrcha abu-wengganana, Jesus barrwa gun-maywapa ranginy a-wena burrwa, minypa a-yinagata, “Ngayburrpa gala nguburr-yinmiya ngubu-gornda mun-geka malarrka, mu-gata mu-geka barra ngubu-birlpa mun-maywa mun-guyinda mun-gugorndurndiya. Ngika. Gala yapa borijipa ngubu-gornda mun-gata mun-geka. Wurra mun-maywa mun-geka gala mun-maywapa rraka mu-geka mu-guyinda ngubu-birlpa mun-maywa.” Jesus a-yinagata gu-ngurrjinga burrwa gun-maywapa ranginy, minypa gun-burral gun-birripa gun-guwarr rrapa barrwa gun-geka janguny nipa guna-ganyja. \p \v 37 Lika barrwa gun-maywapa ranginy a-wena burrwa meyali gu-ngardapiya, minypa a-yinagata burrwa, “Wayin \pn (wine)\pn* mbi-jarlapurda aburr-workiya minypa gurnal mun-girra mbi-mangga aburr-workiya, mbi-jerrjerrjinga aburr-workiya wupa ji-maliyarra ji-guyinda. Wurra gala aburr-yinmiya mbi-jerrjerrja ji-maywa ji-guyinda jin-maliyarra mu-ngoyurra jinyu-derichinga. Ngika. Wurra minypa mun-girra m-bongbongja rrapa wana mu-ni m-bamba, gala yapa jin-gata jin-maliyarra jiny-birljin minypa mun-gata mun-girra m-boga mu-jingin rrapa jin-gata jin-maliyarra gun-nyagara gu-ningin. \v 38 Wurra jarra mun-geka wayin mbi-jerrjerrjinga aburr-workiya ji-maliyarra ji-guyinda ji-geka. \v 39 Wurra ana-nga a-ngamngamjinga mun-maywa wayin \pn (wine)\pn*, nipa gala jal a-ni mun-geka wayin, jarra nipa a-yinaga, ‘Mun-maywa mun-guyinda wayin, mu-gurda ngacha mun-molamola.’” \c 6 \s1 Jarradi (Saturday) Nula \r (Metiyu 12:1-8; Mark 2:23-28) \p \v 1 Gu-bamuna, nuwurra Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-ni, Jesus rrapa aburr-yigipa jawina aburr-bamuna marlgaway gu-jirrapa gatiya balaja mun-murra mu-jinyjarrapa, mun-anngiya, minypa borichel, wurpa lika mun-nerranga. Rrapa aburr-yigipa jawina minypa mbi-muluwurra aburr-bamuna, murna aburr-jirra aburr-guyinda mbi-wurrwurrguja mun-maliyarra barra m-boy rrapa mbi-bay aburr-bamba.\x + \xo 6:1 \xt Deuteronomy 23:25\x* \v 2 Rrapa aburr-werranga aburr-gata Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha aburr-wena nula Jesus, “A-lay, ana-goyburrpa an-nga nula gun-ngayburrpa joborr nyibu-rrumunga nyiburr-nirra? Wurra geka Jarradi gu-ni ngayburrpa gala nguburr-yinmiya jama nguburr-ji, wurpa niya balaja ngubu-muluwa burr-guta!” Aburr-yinagata aburr-gata Berachi yerrcha aburr-wena minypa gun-birripa wupa joborr gubu-borrwurra aburr-workiyana, wurpa lika gala gurrurta gubi-rrimangarna. \p \v 3 Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Wurra ana-goyburrpa gala nyibu-borrwa, ya, wola gun-guwarr nipa Daybit \pn (David)\pn* a-yinmiyana? Minypa nipa rrapa aburr-yigipa jawina gatiya wugupa nula, birripa aburr-werrmiyana aburr-ni balaja minypa gala mun-nga birripa mbi-bangarna. \v 4 Lika nipa Daybit gu-bala a-barrngumurra Wangarr gun-nika gu-japurra, lika rakaraka mun-gata mun-jimurdayan nipa mu-menga, m-barra, rrapa burr-wuna, birripa aburr-gata aburr-yigipa jawina mbi-barra; wurra jarra junggay yerrcha wupa mbi-banga aburr-workiya mun-narda.” A-yinagata Jesus gu-ngurrjinga burrwa,\x + \xo 6:4 \xt 1 Samuel 21:1-6; Leviticus 24:9\x* \v 5 lika gu-mungbuna minypa nipa a-wena burrwa, “An-guna An-walkurpa An-gugaliya nipa wana an-bapala Jarradi nula.” \s1 An-ngardapa An-gugaliya Murna An-nerra \r (Metiyu 12:9-14; Mark 3:1-6) \p \v 6 Rrapa gun-nerranga gu-ni Jarradi, Jesus a-barrngumurra gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, lika nipa marn․gi burr-negarra a-ni janguny. Rrapa an-gata an-ngardapa an-gugaliya nipa murna a-jirra an-munganaguwa an-nerra. \v 7 Wurra aburr-gata Berachi yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega, birripa jal aburr-ni mari gubu-garra barra nula Jesus. Lika birripa abi-nana aburr-ni, minypa Jarradi gu-ni nipa minyja a-jarlapa an-gugaliya. Ngardawa gun-birripa joborr: Jarradi gu-ni gu-workiyana, gala jama aburr-jirrarna aburr-workiyarna. \v 8 Wurra Jesus gu-malawurra burrwa birripa gubu-borrwurra aburr-ni, lika nipa a-wena nula murna an-nerra, “Guwa! Ay-ngunyuna jinyja!” Lika nipa an-gugaliya a-garlmuna, ana-jarl, a-jinyja Jesus ana-gochila. \v 9 Lika Jesus a-wena burrwa aburr-gata, “Gun-guna ngaypa barra arr-wenggana: Jarradi nula gun-ngayburrpa joborr gu-yinmiya gu-yurra? Gun-molamola jama nguburr-ji barra, waygaji gun-nerra barra jama nguburr-ji; wanngu arrbi-nega barra, wurra waygaji arrbu-bu barra, ya? Gu-yinmiya gu-yurra arrburrwa joborr?” \v 10 Lika Jesus burr-nana a-gomarriyana a-yu, lika a-wena nula an-gata an-gugaliya, “Jerrjangardawiya murna ny-jirra.” Lika nipa a-jerrjangardawiyana, lika a-molamiyana gugu murna a-jirra. \p \v 11 Lika aburr-gata Berachi yerrcha burr-guya aburr-bachirramiyana nula Jesus minypa nipa gala gu-borrwujarna burrwa joborr gun-gata birripa minypa gun-derta gubi-negarra aburr-ni aburr-workiyana Jarradi nula. Gu-gurda ngacha. Lika wengga gubu-buna aburr-ni birripa aburr-yinmiya barra abu-bu. \s1 Jesus Burr-menga 12 Gu-galiya Yerrcha \r (Metiyu 10:1-4; Mark 3:13-19) \p \v 12 Gun-gatiya gun-nerranga gu-ni, lika Jesus a-bona gu-bulgapulga barra a-wenggana Nyanyapa arrku waykin a-nirra. Mu-nguy ana-munya a-wengganana a-ni, guna-gepana nula. \v 13 Ganapiya, lika nuwurra waypa gu-nayana gu-ji, Jesus a-gonyjinga burrwa aburr-yigipa jawina aburr-gata aburr-jaranga, lika birripa aburr-bona gurda nula. Lika nipa a-jerrjerrjiyana burrwa arr-jirrapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 12 gu-galiya yerrcha, rrapa burr-ngurrjinga birripa minypa aburr-yigipa aburr-mujama. \v 14 Minypa aburr-gata 12 gu-galiya yerrcha Jesus burr-menga a-ni aburr-guna aburr-welangga: Jayman \pn (Simon)\pn* an-gata Jesus barrwa an-nelangga a-garrana Birta \pn (Peter)\pn*, rrapa an-gata an-nigipa worlapa niya Andru \pn (Andrew)\pn*, rrapa mola Jeymch \pn (James)\pn* rrapa Jon, rrapa mola Bilip \pn (Philip)\pn*, Bartólamiyu \pn (Bartholomew)\pn*, \v 15 Metiyu \pn (Matthew)\pn*, Domach \pn (Thomas)\pn*, rrapa Jeymch an-gata Alpiyach \pn (Alphaeus)\pn* an-nika an-walkurpa, rrapa Jayman an-gata burr-guya gu-borrwurra rrawa, \v 16 rrapa Jurrach \pn (Judas)\pn* an-gata Jeymch an-nika an-walkurpa, rrapa Jurrach Yichkériyat \pn (Judas Iscariot)\pn* an-gata jurdach aburr-bachirra murna burr-wuna Jesus. \s1 Jesus Marn․gi Burr-negarra Janguny Rrapa Bin-dimarra Aburr-molamiyana \r (Metiyu 4:23-25) \p \v 17 Ganapiya, lika Jesus rrapa aburr-yigipa aburr-mujama gu-bulgapulga aburr-bupiyana gurda aburr-bamuna, gojilapa gu-bulgapulga gu-gera aburr-jinyja; rrapa aburr-werranga aburr-jaranga aburr-gata aburr-yigipa jawina rrapa mola aburr-jaranga wurra gama gorlk, birripa gatiya. Minypa Judíya \pn (Judea)\pn* wenga rrawa gu-jirra gu-boya, rrapa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* wenga, rrapa minypa gochilawa wenga gun-bachirra gu-burnda gu-yurra rrawa Daya \pn (Tyre)\pn* rrapa Jaydan \pn (Sidon)\pn* \v 18 birripa aburr-bona gurda barra aburr-galiya Jesus gun-nika janguny, rrapa minypa nipa bin-dima, wanngu aburr-ni. Minypa aburr-jaranga wurra gama gorlk walkwalk abi-rrimarra burr-buna a-workiyana, birripa aburr-molamiyana; walkwalk an-nyagara. \v 19 Minypa aburr-gurdiya gorlk jal aburr-ni barra abi-rrima Jesus, ngardawa barlmarrk guna-beya guna-yurra minypa nipa burr-jarlapurda gu-nirra rrapa gala ana-nga a-ngukiyarna. \s1 Gun-gunyilja Rrapa Gun-nerra \r (Metiyu 5:1-12) \p \v 20 Rrapa Jesus burr-nana aburr-yigipa jawina aburr-gata, lika nipa a-wena burrwa: \li1 “Nyiburr-werranga nyiburr-gurda minypa gorlk nyiburr-nyagara, ana-goyburrpa jarra nyiburr-molamola nyiburr-nirra; ngardawa nyiburr-nipa barra nyiburr-workiya Wangarr ana-murna. \li1 \v 21 Nyiburr-gurda gun-guniya rrawa balaja nyiburr-werrmiya nyiburr-nirra, ana-goyburrpa jarra nyiburr-molamola nyiburr-nirra; ngardawa Wangarr nyirr-wu barra rrapa gala barrwa gun-nga jal nyiburr-ni. \li1 Nyiburr-gurda nyiburr-rruwuja, ana-goyburrpa jarra nyiburr-molamola nyiburr-nirra; ngardawa gun-gapa guna-bamburda ana-goyburrpa barra nyiburr-gurdacha nyiburr-ni. \li1 \v 22 Ana-goyburrpa nyiburr-molamola nyiburr-nirra nyiburr-gata minypa gu-galiya yerrcha gala jal aburr-ni ana-gorrburrwa rrapa gala aburr-gonyja ana-gorrburrwa, wurra minypa gun-bachirra aburr-weya ana-gorrburrwa rrapa nyirrbu-yopurda aburr-workiya, jimarna bama aburr-yinaga ana-goyburrpa nyiburr-werra minypa marr nyiburr-balcharra nula an-guna An-walkurpa An-gugaliya.\x + \xo 6:22 \xt 1 Birta 4:14\x* \m \v 23 Minyja birripa aburr-yirda ana-gorrburrwa, ana-goyburrpa buburr-gortkurrcha minypa nyiburr-worlworlchinga. Ngardawa nipa Wangarr gun-molamola gun-guyinda gu-rrimanga ana-gorrburrwa waykin, burraya nuwurra nyibu-ma barra. Ngardawa aburr-gata gala jal aburr-ni ana-gorrburrwa, aburr-birripa nyanyapa burra yerrcha aburr-yinagatiya gala jal aburr-nirrarna burrwa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda gun-nigipa gubu-ngurrjinga aburr-workiyana wola gun-guwarr.\x + \xo 6:23 \xt 2 Chronicles 36:16; Jama Aburr-ji 7:52\x* \li1 \v 24 Wurra nyiburr-werranga nyiburr-gurda, nipa gorlk wana ana-gorrburrwa, ya? Wurra gun-gata jurdach guna-bamburda burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa! Ngardawa gun-guniya ana-goyburrpa gipa nyibi-rrimarra gun-goyburrpa; wurpa lika gun-narda gu-boy barra. \li1 \v 25 Awa! Nyiburr-gurda mun-jaranga balaja nyibu-banga nyiburr-workiya, jurdach guna-bamburda ana-goyburrpa barra nyiburr-werrmiya nyiburr-ni minypa balaja gun-nyagara gu-ni barra ana-gorrburrwa. \li1 Awa! Nyiburr-gurda nyiburr-gurdachinga nyiburr-nirra, jurdach guna-bamburda ana-goyburrpa barra wargugu nyiburr-ni rrapa nyiburr-rruwuja. \li1 \v 26 Awa! Ana-goyburrpa nyiburr-gurda aburr-werranga aburr-nyala nyiburr-molamola nyirrbi-nenga aburr-workiya, ya? Wurra jarra jurdach guna-bamburda burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa, ngardawa gu-gatiya ngacha minypa aburr-birripa nyanyapa burra yerrcha aburr-molamola burrbi-negarra aburr-workiyana aburr-gata aburr-guyolkiya aburr-guyinda aburr-mujaruk. \s1 Gurrurta Rrima Burrwa Aburr-gata Aburr-bachirra Nggula \r (Metiyu 5:38-48; 7:12) \p \v 27 “Wurra ana-goyburrpa nyiburr-gurda nyiburr-galiyarra apula nyiburr-nirra, ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa ngu-nirra minypa gun-guna: Aburr-gata minypa aburr-bachirra ana-gorrburrwa, wurra ana-goyburrpa barra gurrurta bubi-rrima burrwa; nyiburr-mola buburr-ni burrwa aburr-gata minypa gala jal aburr-ni ana-gorrburrwa. \v 28 Aburr-gata minypa nyirrbu-warburda aburr-workiya ana-goyburrpa, wurra ana-goyburrpa barra nyibu-wenggana burrwa barra nipa Wangarr a-gunggaja burrwa. Rrapa aburr-gata minypa werra nyirrbi-nenga aburr-workiya ana-goyburrpa, wurra ana-goyburrpa barra nyibu-wenggana burrwa barra nipa Wangarr wugupa burrwa. \v 29 Ny-yinga ny-jata minyja ana-nga biy-bu ny-nyardapa ny-jera japurra ny-jirra, wurra nginyipa jarra ny-mola nyi-ni barra nula marrban barrwa biy-bun ny-yerranga japurra ny-jirra. Rrapa an-gata ana-nga biy-gaypa molma mun-gunegiya mirikal, wurra mun-nginyipa mun-gumirrka burr-guta gala barra ny-jopa nyi-ni nula. \v 30 Wu workiya an-gata ana-nga a-ngiwijinga nggula gun-nga; rrapa an-gata ana-nga biy-gaypurda a-workiya, gala barra ny-yengga nula minypa nipa muna-gurdanyja barra nggula. \v 31 Nginyipa barra ny-yinda burrwa ny-yorkiya aburr-werranga minypa nginyipa jal nyi-nirra birripa barra aburr-yirda nggula nginyipa.\x + \xo 6:31 \xt Metiyu 7:12\x* \p \v 32 “Wurra aburr-gata minypa jal aburr-nirra nggula, birripa minyja nginyipa jal nyi-ni burrwa, gun-narda nipa Wangarr gala barra gu-borrwa nggula jimarna nginyipa ny-molamola. Wurra ngika. Wurra aburr-jaranga aburr-gata werra aburr-negiya aburr-workiya, birripa aburr-yinagatiya gurrurta gubi-rrimanga burrwa aburr-borrmunga aburr-gata minypa jal aburr-nirra burrwa birripa. \v 33 Rrapa aburr-gata minypa aburr-gunggajinga nggula aburr-workiya, birripa minyja nginyipa ny-junggaja burrwa, gun-narda nipa Wangarr gala barra gu-borrwa nggula jimarna nginyipa ny-molamola. Wurra ngika. Wurra aburr-jaranga aburr-gata werra aburr-negiya aburr-workiya, birripa aburr-yinagatiya aburr-gunggajinga burrwa aburr-borrmunga aburr-gata minypa aburr-gunggajinga burrwa birripa. \v 34 Rrapa minyja nginyipa burr-wu ny-yorkiya minypa nginyipa ny-borrwuja burraya gubu-gurdanyja nggula, gun-narda Wangarr gala barra gu-borrwa nggula jimarna nginyipa ny-molamola; wurra ngika. Wurra aburr-jaranga aburr-gata werra aburr-negiya aburr-workiya, birripa burr-guta aburr-wuchichiya aburr-workiya minypa gubu-borrwuja burraya gubu-gurdanyja burrwa, rrapa ngika minypa gurrurta gubi-rrima. \v 35 Wurra ana-goyburrpa jarra aburr-gata minypa aburr-bachirra ana-gorrburrwa, ana-goyburrpa barra gurrurta nyibi-rrima burrwa. Buburr-gunggaja burrwa rrapa burrbu-wu. Gala barra nyibu-borrwa jimarna birripa barra gubu-gurdanyja ana-gorrburrwa. Wurra jarra Wangarr nipa guna-gurdanyja barra ana-gorrburrwa wana gun-bapala, rrapa nipiya Waykin A-nirra ana-goyburrpa nyiburr-yigipa walkurpa yerrcha, minypa Wangarr nipa an-mola burrwa aburr-gata aburr-werra gu-galiya yerrcha gala aburr-japurramaya nula aburr-workiya. \v 36 Aburr-werranga buburr-gunggaja burrwa buburr-workiya minypa Nyanyapa arrku waykin a-nirra nipa an-gugunggaja. \s1 Gala Barra Burr-yopa Aburr-werranga \r (Metiyu 7:1-5) \p \v 37 “Gala barra gun-nerra ny-borrwa burrwa aburr-werranga; gala yapa Wangarr gun-nerra gu-borrwa nggula nginyipa. Gala barra ny-borrwa burrwa nyi-ni aburr-werranga minypa Wangarr barra burr-bu; gala yapa nipa gu-borrwun nginyipa biy-bun. Baywarra nega burrwa aburr-gata aburr-werranga, rrapa nginyipa Wangarr baywarra gu-nega barra nggula. \v 38 Burr-wu workiya barra rrapa Wangarr biy-wu nginyipa. Minypa gun-maywapa nipa barra mu-jolartcha nggula, gu-ngana mu-maya barra, lika a-daltalja barra rrapa mu-jurdicha barra barrwa barra mu-jolartcha nggula, nginyipa barra ny-ma gu-ngana mun-gumaya. Gu-gurda ngacha minypa Wangarr arr-wucha a-workiya; wurpa lika nginyipa ny-ma barra minypa gun-gata mu-ngoyurra nginyipa burr-wuna aburr-werranga.” Jesus a-yinagata a-wena burrwa wurra gama gorlk. \p \v 39 Rrapa barrwa a-wena burrwa meyali gu-murna minypa gun-guna: “An-gapula an-guyinda gala a-yinmiya an-ngardapa murla mu-rrima nula an-nerranga; gala yapa wugupa abirri-bunggun mu-gochila.\x + \xo 6:39 \xt Metiyu 15:14\x* \v 40 Rrapa an-gugaliya marn․gi a-nirra a-bamburda gala a-yinmiya nipa a-beyba an-nigipa marn․gi an-gunega, wurra ana-nga warrpam nipa marn․gi a-ni, nipa jarra minypa an-nigipa marn․gi an-gunega a-ni barra.\x + \xo 6:40 \xt Metiyu 10:24-25; Jon 13:16; 15:20\x* \p \v 41 “Wurra an-nga nula nginyipa minypa nyi-nacha baluk gu-barrngumurra nula an-nginyipa worlapa nggu ana-mipila, wurra minypa gala ny-borrwiya gun-jong wana gun-bapala gu-barrngumurra ngguluwa ny-mipila? Wurra jimarn jarra bama ny-yinaga nipa wupa ngardapa gapula a-nirra, ya? \v 42 An-nga nula an-nginyipa worlapa nggu nginyipa minypa ny-yeya nula, ‘Dericha, a-lay, ngaypa barra ngu-yerrnyja nggula baluk ny-mipila gu-barrngumurra’? Wurra minypa nginyipa ny-yinagata ny-yeya nula ny-yorkiya wurra jarra gala marn․gi gun-jong wana gun-bapala gu-barrngumurra ngguluwa ny-mipila, nginyipa ny-jarda waykin ny-molamola rrapa wupa ny-yerra. Wurra burdak gun-jong ny-mipila gu-barrngumurra ma, yerrnyja yarlanga, barra nginyipa ny-jana rrapa gun-mola gu-ni nggula nginyipa barra ny-yerrnyja nula an-nginyipa worlapa nggu baluk ana-mipila gu-barrngumurra. \s1 Gun-jong Gun-guyinda Rrapa Balaja Nipa Mu-rrimanga \r (Metiyu 7:16-20; 12:33-35) \p \v 43 “Gun-molamola gun-jong gala gu-yinmiya mu-rrima mun-nerra balaja, rrapa gun-nerra gun-jong gala gu-yinmiya mu-rrima mun-molamola balaja. \v 44 Gu-gurda ngacha minypa ngayburrpa marn․gi nguburr-nirra nula gun-jong minyja gun-mola waygaji gun-nerra, minypa mu-guyinmiya ngacha balaja nipa mu-rrimanga. Minypa gala nguburr-yinmiya ngubu-ma mun-gubocha ji-bornangguna ji-guyinda, rrapa gala nguburr-yinmiya gurnal ngubu-ma gu-lokula ana-guyinda; wurra ngika.\x + \xo 6:44 \xt Metiyu 12:33\x* \v 45 Gun-narda gun-maywapa ranginy, minypa gun-burral an-molamola an-guyinda an-gugaliya arr-jalkakaja a-workiya minypa nipa an-ngurrnga gun-molamola gu-borrwuja a-workiya; wurra an-nerra an-guyinda an-gugaliya nipa jarra werra arr-nenga a-workiya minypa nipa an-ngurrnga gun-nerra gu-borrwuja a-workiya. Ngardawa an-gugaliya gun-nga nipa an-ngurrnga gu-borrwuja, gun-gata minypa nipa ngana a-jirra a-weya a-workiya.\x + \xo 6:45 \xt Metiyu 12:34\x* \s1 Meyali Gun-gata Minypa Bala Gubirri-gupuna Ngardapa Ngardapa \r (Metiyu 7:24-27) \p \v 46 “An-nga nula ana-goyburrpa bunggawa ngunabi-nenga nyiburr-workiya rrapa gala nyiburr-yinda minypa ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa ngu-workiya? \v 47 Wurra an-gata ana-nga nguna-jurrjurrmunga ngaypa rrapa a-galiyarra apula janguny ngaypa ngu-weya, ngaypa arr-gurdagurdarra barra an-gata an-gugaliya an-guyinmiya ngacha. \v 48 Nipa an-gata minypa gun-maywapa ranginy an-gugaliya gu-jarlapuna bala. Minypa a-garrmurra a-bamuna, lika gatiya gu-jandarra nipa gu-gurrmurra gun-nigipa bala. Lika nuwurra waypa bugula guna-warrchinga, gu-buna bala, wurra gun-gata bala gala gu-rrumiyarna; ngardawa an-gata an-gugaliya gu-jarlapuna gun-derta gu-jinyjapa. \v 49 Wurra an-nerranga an-gata ana-nga borijipa a-galiyarra apula a-workiya gun-ngaypa janguny rrapa gala a-yirda a-bamba minypa ngaypa ngu-wena, nipa minypa gun-maywapa ranginy bala gu-jarlapuna, wurpa lika minypa gu-jel gu-gurrmurra. Minypa nipa gala a-garrmungarna rrapa gu-barnjingarna gun-nigipa bala gata wupa; wurra waykin nipa gu-jarlapuna. Lika nuwurra waypa bugula guna-warrchinga, lika gun-gata bala gu-rrumurra; gu-darrdarrjinga gu-bunggunapa laka gu-gayana.” \c 7 \s1 An-gata Burr-ganyja A-workiya Rowm (Rome) An-guyinda An-dakal \r (Metiyu 8:5-13) \p \v 1 Gatiya Jesus gu-wulebana janguny nipa gu-ngurrjinga burrwa a-ni wurra gama gorlk, lika nipa ana-bupiyana ana-bamuna, yi-gata a-bona Gapárniyam \pn (Capernaum)\pn*. Gatiya waypa a-bena, \v 2 lika an-ngardapa an-gata Rowm an-guyinda minypa an-dakal a-ganyja a-workiya, nipa an-gata an-nigipa an-mujama burr-guya a-yorrpuna, jimarn jarra a-juwiyarna. Wurra an-gata minypa an-dakal a-ganyja a-workiya, nipa burr-guya jal a-ni nula an-nigipa an-mujama. \v 3 Minypa nipa a-galiyana janguny an-gata nula Jesus, lika nipa burr-jerrmarra nula Ju \pn (Jew)\pn* mu-murna yerrcha, birripa barra abu-wenggana nipa barra ana-garlma rrapa wanngu a-nega an-nigipa an-mujama. \v 4 Gu-gurda ngacha minypa birripa aburr-bena nula Jesus rrapa lika burr-guya aburr-ngiwija nula aburr-ni, aburr-yinanga nula, “Nipa an-gata Rowm an-guyinda minypa an-dakal a-ganyja a-workiya, nipa an-molamola. Ngaw minyja ny-junggaja nula? \v 5 Minypa nipa jal a-nirra arrburrwa nguburr-guna Yichrayal \pn (Israel)\pn* nguburr-bapurr, rrapa minypa nipa a-wena, gubu-gupuna arrburrwa gun-ngayburrpa bala marn․gi nguburr-negiya nguburr-workiya gun-guna rrawa,” aburr-yinagata aburr-wena. \p \v 6 Lika Jesus a-garlmuna burrwa, aburr-bamunapa aburr-bena rrawa yi-gurrepa an-gata Rowm an-guyinda a-ninyarrapa. Lika nipa burr-jerrmarra aburr-yigipa jawina ay-gata nula Jesus, barra birripa abu-ngurrja nipa an-gata minypa nipa a-yinanga, “Ganapiya, a-lay, Bunggawa. Nginyipa gala barra mu-nguy nyina-bamba minypa nginyipa nyina-boya ngaypa apula. Wurra ngaypa gala ngu-molamola rraka nginyipa nyina-boy apula gun-ngaypa rrawa. \v 7 Gu-gurda nula ngaypa gala mu-ngoyurra ngu-boyarna nggula. Wurra jarra minyja nginyipa ny-yengga, an-ngaypa an-mujama a-molamiya barra. \v 8 Ngardawa ngaypa ngu-yinagatiya minypa nginyipa; minypa an-nerranga mu-ngoyurra a-jirra apula, wurra ngaypa mu-ngoyurra ngu-jirra burrwa aburr-gata aburr-ngaypa an-dakal ngaypa nguburr-ganyja ngu-workiya. Rrapa minypa an-ngardapa ngaypa ngu-weya nula ngu-workiya, ‘Boy!’ lika nipa a-boya a-workiya; rrapa an-nerranga ngaypa ngu-weya nula, ‘Guwa!’ lika nipa ana-jarlabiya ana-workiya; rrapa an-ngaypa an-mujama ngaypa ngu-weya nula, ‘Yinda jama ji!’ lika nipa a-yinagata a-workiya jama a-jirra.” \p \v 9 Gun-narda Jesus a-galiyana minypa an-gata Rowm an-guyinda a-wena, lika nipa Jesus gochila a-barrjinga nula minypa nipa an-gata gu-werranga gu-rrawa wenga burr-guya marr a-balcha nuluwa. Lika nipa a-ngukurdanyjiyana, a-wena burrwa wurra gama gorlk aburr-gata abu-jurrjurrmurrapa aburr-bamuna, a-yinanga burrwa, “Gun-guna ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Gala mu-ngoyurra ngu-nacharna an-gugaliya burr-guya marr a-balcharna minypa an-guna; wuriya nipa an-guna gala Yichrayal an-bapurr.” \v 10 Lika aburr-gata nipa Rowm an-guyinda burr-jerrmarra gurda, birripa aburr-jekarra aburr-bamuna, rrawa aburr-bena gugu abi-nana an-mujama gipa a-molamiyana. \s1 Jesus A-jarrkarrana Jin-miliyak An-nika Mu-lopa Acha Mu-ngoyurra Gun-nyagara Gu-ni \p \v 11 Rrapa nuwurra gun-baykarda ngika, lika Jesus a-garlmuna, a-bona rrawa gun-gata gun-nelangga Neyin \pn (Nain)\pn*, rrapa minypa aburr-yigipa jawina rrapa barrwa aburr-jaranga gu-galiya yerrcha wugupa nula aburr-bamuna aburr-ni. \v 12 Gu-gata wenga Jesus a-bena rrawa yi-gurrepa, lika gugu burr-nana aburr-bena gurda, abu-ganyja aburr-bamuna ay-gata jemitri \pn (cemetery)\pn*, minypa jin-nigipa mampa niya gipa mu-ngoyurra miliyak jinyu-ni, rrapa nipa an-guna gun-nyagara gu-ni nipa an-ngardapa achila mu-lopa acha, rrapa wurra gama gorlk gu-gatiya wenga rrawa wugupa achila aburr-bamuna. \v 13 Gatiya gugu Jesus jinyu-nana, lika nipa a-worijinga achila. Lika a-wena achila, “Ganapa rruwuja.” \v 14 Lika nipa a-bamuna, mu-rrimarra mun-gata gopin \pn (coffin)\pn*, lika aburr-gata mbi-ganyja aburr-bamuna gopin aburr-derichinga. Lika Jesus a-wena nula an-gata gun-nyagara gu-nipa, “A-lay, an-yawarriny, ngaypa ng-gunaga ngu-weya nggula ngu-nirra: Nginyipa nyina-garlma!” \v 15 Lika gu-gata wenga nipa an-gata ana-garlmunapa a-wena a-ni. Lika Jesus gatiya jiny-yuna nipa mampa niya. \p \v 16 Lika birripa aburr-gata burr-guya aburr-gurkuja rrapa an-molamola abu-ngurrjinga Wangarr. Minypa Jesus abu-ngurrjinga, aburr-yinanga, “An-guna nipa minypa wana an-bapala, ngaja, ngarla, Wangarr gun-nika janguny guna-ganyja arrburrwa!” Rrapa minypa barrwa aburr-yinagata, “Gun-guniya gugu Wangarr a-bena arrburrwa ngayburrpa nguburr-guna nguburr-yigipa gu-ngarda yerrcha.” \p \v 17 Lika gu-gata wenga janguny gu-barrjekarra nula gu-bona, Judíya \pn (Judea)\pn* rrawa gu-jirra gu-boya aburr-galiyana nula, rrapa barrwa gun-nerranga rrawa burr-guta. \s1 Jon Bijirri-jerrmarra Gurda Nula Jesus Abirri-jirrapa Abirri-mujaruk \r (Metiyu 11:2-19) \p \v 18 Rrapa Jon burr-yika jawina nuwurra waypa birripa aburr-wena nula minypa gun-gata Jesus a-yinmiyana jama a-ji, lika Jon a-gonyjinga butula abirri-jirrapa abirri-gata, \v 19 lika bijirri-jerrmarra nula Jesus barra abirri-wenggana. Minypa bitipa abirri-yinda barra nula, “Ny-jurdiya nginyipa nyina-bona arrburrwa nyi-gujerrjerrjiya, wurra waygaji an-nerranga barra nyiburr-gana nula nyiburr-ni, ya?” \p \v 20 Lika nuwurra waypa bitipa abirri-bena nula Jesus, bitipa abirri-yinagata abirri-wena nula, “A-lay, an-gata Jon bama burr-gurragaja a-workiya, nipa nyjirri-jerrmarra nggula barra birri-wenggana minyja nginyipa ny-jurda nyina-bona arrburrwa nyi-gujerrjerrjiya, wurra waygaji an-nerranga barra nyiburr-gana nula nyiburr-ni.” \p \v 21 Gun-gatiya gugu Jesus wanngu burr-negarra a-bona aburr-jaranga aburr-gata minypa aburr-gurderdakurderda, rrapa aburr-werranga minypa burr-guya gun-gujuwa gubi-rrimarra, rrapa aburr-werranga minypa walkwalk abi-rrimarra. Rrapa gapula aburr-ni, nipa minypa burr-wuna ganyjarr mipila aburr-jirra aburr-ganana. \v 22 Lika a-wena butula abirri-gata Jon bijirri-yika jawina, “Ana-gotipa birri-boy, birri-ngurrja nula Jon minypa geka nyirri-galiyana rrapa nyirri-nana. Minypa gapula aburr-ni barrwa gugu mipila aburr-jirra aburr-ganana, rrapa minypa aburr-burda aburr-guyinda aburr-rrigirrgnga gugu; rrapa aburr-jeja aburr-ngolkuja aburr-ji minypa gun-guburlububurluja gubi-rrimarra, gun-narda gugu gu-bona burrwa; rrapa minypa aburr-gerna aburr-guyinda barrwa aburr-galiyarra, rrapa minypa mu-ngoyurra gun-nyagara gu-ni barrwa aburr-molamiyana, rrapa minypa aburr-welangga aburr-delipa, birripa aburr-galiyarra aburr-nirra gun-molamola janguny. Gu-gurda ngacha.\x + \xo 7:22 \xt Isaiah 35:5-6; 61:1\x* \v 23 Rrapa minyja ana-nga an-gata gala nguna-bawa, a-jeka, an-gata an-gugaliya Wangarr ana-nyala a-jalkakaja, nipa an-molamola a-nirra.” \p \v 24 Nuwurra waypa Jon bijirri-yika jawina abirri-bona, lika Jesus a-garlmunapa Jon a-ngurrjinga burrwa a-ni wurra gama gorlk aburr-gata. A-yinanga burrwa, “Minypa ana-goyburrpa nyiburr-bona nula nyiburr-workiyana Jon gata gu-werrapa nipa a-ni, an-nga nula nyiburr-bona nula, ya? Wurra ana-goyburrpa jal nyiburr-ni jimarna barra nyibi-na an-gugaliya a-barrjejignga a-workiya minypa mun-maywapa gorrngunya gu-barlmarrk mu-jalanggakaja gu-workiya, ya? \v 25 Wurra gun-narda ngika. Wurra an-nga nula nyiburr-bona nula? Wurra ana-goyburrpa jal nyiburr-ni jimarna barra nyibi-na an-gugaliya mun-molamola mun-guyinda mirikal a-barrngumiya a-workiya, ya? Wurra ngika gun-narda. Wurra aburr-gata mun-molamola aburr-barrngumiya aburr-workiya rrapa gun-jaranga gubi-rrimanga aburr-nirra aburr-workiya, birripa jarra bunggawa an-guyinda gun-nika rrawa aburr-nirra aburr-workiya, ngaja, ngarla; ngika minypa gu-werrapa. \v 26 Wurra an-nga nula ana-goyburrpa nyiburr-bona nula Jon? Wurra ngardawa nipa Wangarr an-nika an-mujaruk, ya? Minyjiya, ngarla! Rrapa gun-narda wupa ngardapa ngika, wurra minypa ngaypa ngu-wengga barra ana-gorrburrwa gun-guna: \v 27 Jon an-nardiya mu-jurra a-ngurrjinga, minypa Wangarr a-wena, a-yinanga, \q1 ‘Minyja na, an-ngaypa an-mujaruk mu-ngoyurra ngu-jerrma barra nggula, \q2 nipa barra nawanawa a-ni nggula jarlakarr.’\x + \xo 7:27 \xt Malachi 3:1\x* \m \v 28 Buburr-galiya apula; gun-guna gun-burral. Gun-nardiya rrawa an-gugaliya a-ni a-workiyana, wurra an-gata gala ana-nga wana minypa Jon. Wurra wuriya. Wurra an-gata ana-nga gu-rrimanga apula janguny gun-guna ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa ngu-workiya, an-gata an-gugaliya marrban nipa an-nelangga an-delipa, wurra nipa jarra marr a-yinanga an-delipa; Jon nipa an-delipa.” \p \v 29 Aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-gata aburr-galiyana nula Jesus nipa a-yinagata a-wena, birripa lika gubi-yagurrmurra nula Wangarr gun-nigipa rum, aburr-gata burr-guta minypa aburr-mujama nula gapman rrupiya mbi-mangga nula aburr-workiya, wurra gama gorlk burrbu-gaypurda. Minypa aburr-yinmiyapa aburr-gata gipa mu-ngoyurra aburr-galiyana aburr-workiyana nuluwa Jon rrapa nipa bama burr-gurragaja, aburr-gurdiya birripa aburr-galiyana nula Jesus rrapa gubi-yagurrmurra nula Wangarr gun-nigipa rum. \v 30 Wurra Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha aburr-gata rrapa aburr-werranga aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega, birripa aburr-ngoyurra gubi-yerrnyjinga gun-gata Jesus a-wena, minypa gipa mu-ngoyurra aburr-ngoyurra gubi-yerrnyjinga Jon a-wena rrapa nipa gala bama burr-gurragajarna.\x + \xo 7:30 \xt Metiyu 21:32; Luk 3:12\x* \p \v 31 Lika nipa Jesus mu-nguy a-wena, a-yinagata, “Nyiburr-gurdiya gorlk ngu-yinmiya barra ngaypa arr-ngurrja, ya? Ana-goyburrpa minypa gun-nga gun-gata gun-maywapa? \v 32 Wurra ana-goyburrpa minypa gun-maywapa gu-ngarda yerrcha aburr-dawurrjinga aburr-workiya gata wurra gama gorlk aburr-nirra aburr-workiya. Minypa birripa gu-ngarda yerrcha aburr-gonyjinga burrwa aburr-workiya gu-gapa gu-guta, aburr-yinaga, \q1 ‘Ngayburrpa nyiburr-japarndiyana, \q2 wurra ana-goyburrpa gala nyiburr-walagiyarna! \q1 Ngayburrpa nyiburr-rruwujana, \q2 wurra ana-goyburrpa gala nyiburr-malchingarna arrburrwa!’ \m \v 33 Gu-gurdiya ngacha gun-maywapa, wurra gun-burral minypa Jon an-gata bama burr-gugurragaja a-workiya rrapa mola an-guna An-walkurpa An-gugaliya. Minypa an-gata Jon nipa gala m-bay a-workiya rakaraka rrapa wayin \pn (wine)\pn*, rrapa gu-gurda nula ana-goyburrpa nyibu-yopurda nyiburr-workiya, nyiburr-yinaga, ‘Nipa walkwalk a-rrimanga.’ \v 34 Rrapa minypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya a-bena ana-gorrburrwa, nipa jarra m-banga a-workiya, wurra ana-goyburrpa nyibu-yopurda nyiburr-workiya nipa burr-guta. Minypa nyiburr-yinaga, ‘Minyja na, an-guna nipa mun-jaranga m-banga a-workiya balaja rrapa wayin; rrapa nipa a-malchinga burrwa aburr-gata aburr-mujama nula gapman rrupiya mbi-mangga nula aburr-workiya, gu-galiya yerrcha burrbu-gaypurda; rrapa aburr-werranga burr-guta aburr-werra nipa an-guna a-malchinga burrwa.’ Ana-goyburrpa nyiburr-yinagata nyiburr-weya nyiburr-workiya, nyibu-yopurda an-guna An-walkurpa An-gugaliya. \v 35 Wurra gun-gata Wangarr gu-borrwurra rrapa jama a-jirra a-workiya, gun-narda aburr-yigipa gu-ngarda yerrcha birripa jarra nyirrbu-gurdagurdarraja aburr-nirra ana-goyburrpa minypa gun-gata gun-molamola gun-jechinuwa.” \s1 Jin-ngardapa Gama Jin-gata Jin-nerra Nipa A-ngimarra Jesus Rrepara A-jirra \p \v 36 An-ngardapa an-gata Berachi an-guyinda, nipa a-gonyjinga nula Jesus gu-yigipa gu-rrawa barra balaja mbi-bay. Lika Jesus a-bamuna, gu-yigipa gu-bala a-barrngumurra nula, lika a-rakaja burrwa gatiya minypa balaja mbi-banga aburr-workiya. \v 37 Rrapa jin-ngardapa gama jin-gata nipa gun-nerra jama jiny-ji jiny-yorkiyana, wurra gun-gatiya waypa nipa gu-borrwurra Jesus m-barra a-ni an-gata Berachi an-guyinda gun-nika rrawa, lika nipa muna-ganyja mun-gungimiya mun-molamola mun-gungolkuja m-bochula mu-guyinda, mun-gata bochula mbi-jarlapuna jandarra gun-molamola gun-gata gun-nelangga alabécha \pn (alabaster)\pn*. \v 38 Nipa jina-bona, jin-duwujana jinyu-ni Jesus ana-rrepara, rrapa gun-nigipa rru a-gurragaja rrepara a-jirra, lika japarna a-negarra mu-yigipa mu-mejimija mu-guyinda, rrapa a-machinga rrepara a-jirra, rrapa ana-rrepara mu-jerrjerrjinga mun-gata mun-molamola mun-gungolkuja.\x + \xo 7:38 \xt Metiyu 26:7; Mark 14:3; Jon 12:3\x* \v 39 Rrapa an-gata Berachi nipa waypa jinyu-nana Jesus rrepara a-jirra a-rrimarra jinyu-ni, lika nipa bama a-yinanga, “Minyja an-guna jimarna Wangarr an-nika an-mujaruk, nipa marn․gi a-nirrarna achila jin-guna ji-guyinmiya ngacha jin-gugaliya a-rrimanga jinyu-nirra, minypa nipa jin-guna gun-nerra jama jiny-jirra jiny-yorkiya.” \p \v 40 Wurra Jesus a-yinanga nula, “Jayman, a-lay, ngaypa janguny ngu-rrimanga nggula.” \p “An-nga, a-lay, Bunggawa?” \p \v 41 Lika nipa Jesus a-yinagata a-wena, “An-ngardapa an-gugaliya rrupiya bijirri-wuna ngardapa ngardapa abirri-jirrapa gu-galiya yerrcha, minypa gun-gapa guna-bamburda bitipa abirri-wu barra. Minypa an-ngardapa an-gugaliya nipa barra muna-gurdanyja nula rrupiya wana, minypa jilpa \pn (silver)\pn* mun-guyinda 500, rrapa minypa an-nerranga an-gugaliya nipa barra muna-gurdanyja nula mun-delipa rrupiya, minypa jilpa mun-guyinda 50. \v 42 Wurra gu-yurtchingapa gu-bamuna, bitipa gala abirri-yinmiyarna abirri-wucharna, lika nipa baywarra gu-negarra butula mun-gata rrupiya nula. Wurra marrka ngurrja apula: abirri-gata nipa baywarra gu-negarra butula, ana-nga barra burr-guya jal a-ni barra nula?” \p \v 43 Nipa Jayman a-yinagata, “Minyja an-gata nipa baywarra gu-negarra nula mun-gata rrupiya wana, an-gatiya burr-guya jal a-ni barra nula, ya?” \p Jesus a-yinagata nula, “Nginyipa ny-jarlapuna; gurda ny-yena gun-burral.” \v 44 Lika a-ngukurdanyjiyana achila a-bamuna jin-gata gama, rrapa barrwa a-wena nula Jayman, “Minyja na jin-guna. Ngaypa nguna-bona nggula gun-nginyipa rrawa, wurra nginyipa gala nguna-wucharna bugula rraka ngaypa ngu-wepiyarna rrepara ngu-jirra. Wurra jin-guna gama gu-rru gu-guyinda nguna-wepana rrepara ngu-jirra rrapa japarna nguna-negarra mu-yigipa mu-mejimija mu-guyinda. \v 45 Nginyipa gala nguna-machingarna ngaypa. Wurra jin-guna jin-gugaliya, ngaypa nguna-bonapa nipa gala jinyu-derichingarna wurra nipa nguna-machinga rrepara ngu-jirra. \v 46 Nginyipa gala mun-gungimiya nguna-ngimangarna bama ngu-jirra. Wurra nipa mu-jerrjerrjinga mun-molamola mun-gungolkuja ngaypa ngu-rrepara. \v 47 Gu-gurda nula ngaypa ngu-weya nggula gun-burral: Nipa jin-guna Wangarr gipa baywarra gu-negarra achila gun-jaranga gun-nerra nipa mu-ngoyurra jama jiny-ji, rrapa gu-gurda nula nipa jin-guna burr-guya gurrurta gu-rrimanga — ngardawa Wangarr baywarra gu-negarra achila gun-jaranga. Wurra an-gata ana-nga Wangarr nipa gun-delipa wupa mari baywarra gu-negarra nula, an-gata an-gugaliya marr a-yinaga gurrurta gu-rrimanga jarra.” \p \v 48 Lika nipa a-wena achila, “A-jay, gun-gata nginyipa werra nyi-negiyana gipa gugu baywarra gu-ni nggula.” \p \v 49 Lika aburr-gata wugupa nula Jesus mbi-barra aburr-ni balaja, birripa wupa ngardapa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, “An-guna ana-nga nipa gu-borrwuja jimarna nipa wupa baywarra gu-nega nula an-gugaliya werra a-negiyana a-workiyana?” \p \v 50 Wurra Jesus a-yinanga achila jin-gata gama, “Ngardawa nginyipa marr ny-balcha apula, lika nginyipa wanngu nyi-ni. Ganapiya. Ny-molamola gugu boy.” \c 8 \s1 Mu-gama Yerrcha Aburr-gata Minypa Aburr-gunggajinga Nula Jesus \p \v 1 Ganapiya, lika gun-baykarda ngika, lika Jesus a-garlmuna, mu-nguy a-bamuna gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya, gun-molamola janguny minypa gu-ngurrjinga burrwa a-bona — gun-molamola janguny minypa gun-nardiya gugu Wangarr gun-nika rum, gu-gurda ngacha. Minypa Jesus rrapa aburr-yigipa 12 gu-galiya yerrcha wugupa aburr-bamuna. \v 2 Rrapa minypa mu-gama yerrcha mu-ngoyurra Jesus bin-dimarra, aburr-molamiyana, rrapa minypa walkwalk a-yerrnyjinga burrwa, birripa burr-guta Jesus wugupa aburr-bamuna: Minypa Meri jin-gata jibu-ngurrjinga aburr-workiya Mektaliny \pn (Magdalene)\pn*, jin-gata nipa a-rrimarra walkwalk arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 7, gugu jiny-bawuna, lika a-bona; \v 3 rrapa Jowána \pn (Joanna)\pn* jin-gata an-gumarrbipa ngacha Jucha \pn (Chuza)\pn*, nipa an-mujama nula bunggawa an-gata Ayrat \pn (Herod)\pn*; rrapa jin-gata jin-nelangga Juchéna \pn (Susanna)\pn*, rrapa aburr-werranga burr-guta mu-gama yerrcha minypa Jesus wugupa aburr-bamuna aburr-workiyana rrapa balaja aburr-gunggajinga burrwa.\x + \xo 8:3 \xt Metiyu 27:55-56; Mark 15:40-41; Luk 23:49\x* \s1 Meyali Gun-gata Minypa An-gugaliya A-lamajinga A-bona Balaja Nula \r (Metiyu 13:1-9; Mark 4:1-9) \p \v 4 Rrapa gun-gatiya waypa mu-nguy aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-bena nula Jesus minypa gu-werranga gu-werranga gu-rrawa wenga aburr-bona gurda aburr-ji, lika nipa Jesus gatiya a-wena burrwa a-ni meyali gu-murna minypa janguny gun-guna: \p \v 5 “An-ngardapa an-gugaliya a-lamajinga a-bona balaja nula, burraya mbi-ma. Minypa nipa mu-mulpuna, lika mipila mu-jirra mu-yerrnyjinga a-bona. Wurra mun-nerranga mun-gata m-bungguna gu-jarlakarr, lika gu-galiya yerrcha aburr-bamuna, mbi-rrenyjinga aburr-ji, rrapa burdacha jin-guyinda jina-bona, m-barra jinyu-ni, mu-wulebana. \v 6 Rrapa mun-nerranga mipila mu-jirra mun-guyinda m-bungguna gu-mernarra gu-guyinda, lika mun-jarlala m-bena, wurra nipa muna-benapa muna-bamuna rrapa gu-gata wenga mu-gorlapunapa, ngardawa bugula gun-nyagara gu-gularrlarrja m-bungguna mun-gata mipila mu-jirra. \v 7 Rrapa mun-nerranga mipila mu-jirra m-bungguna gata ji-bornangguna ji-guyinda, lika mun-jarlala m-bena, lika wana abirri-ni abirri-bamuna wugupa, wurpa lika nipa jin-gata bornangguna jiny-jorlkakaja nula rraka mun-gata nipa an-gugaliya a-lamajinga gala mu-yinmiyarna balaja mu-rrimangarna. \v 8 Rrapa mun-nerranga mun-gata mipila mu-jirra m-bungguna mu-ji gu-molamola gu-jel gu-guyinda, lika gu-gata wenga mun-jarlala m-bena, lika wana mu-ni m-bamuna, lika balaja mun-bulapalawa mu-rrimarra.” \p Jesus a-yinagata a-wena burrwa, lika barrwa a-gonyjinga, a-yinagata, “Ny-yinga ny-jata minyja gelama ny-jirra ny-jaliyana, borrwa ngaypa ngu-wena!” \s1 Jesus Gu-ngurrjinga Gun-gata An-nga Nula Nipa Minypa Meyali Gu-murna A-wena Burrwa A-workiyana \r (Metiyu 13:10-17; Mark 4:10-12) \p \v 9 Rrapa nuwurra waypa Jesus burr-yika jawina abu-wengganana aburr-ni gun-gata nula janguny, minypa gun-nga meyali, \v 10 lika nipa a-wena burrwa a-ni, a-yinanga, “Ana-goyburrpa, ngarla, Wangarr nyirr-menga barra marn․gi nyiburr-ni rrapa meyali nyibi-na gun-japurra gun-gata gun-nigipa rum, wurra aburr-gata aburr-werranga birripa jarra burr-meyali wupa ngaypa ngu-weya burrwa ngu-workiya. \q1 ‘Birripa minypa gubi-nacha aburr-workiya, \q2 wurpa lika gala aburr-yinmiya gubu-malawa; \q1 rrapa aburr-galiyarra aburr-workiya, \q2 wurpa lika gala aburr-yinmiya marn․gi aburr-ni.’\x + \xo 8:10 \xt Isaiah 6:9-10\x* \s1 Jesus Gu-ngurrjinga Burrwa Gun-burral Minypa Meyali Gun-gata An-gugaliya A-lamajinga A-bona Balaja Nula \r (Metiyu 13:18-23; Mark 4:13-20) \p \v 11 “Gun-gata ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa gun-maywapa ranginy, gun-narda ngika minypa mipila mu-jirra gatni \pn (garden)\pn*, wurra aburr-gata ngaypa nguburr-ngurrjinga wurra gama gorlk minypa aburr-yinmiya aburr-workiya aburr-galiyarra Wangarr gun-nika janguny. Minypa ngaypa ngu-wena mipila mu-jirra, wurra gun-burral Wangarr gun-nika janguny. \v 12 Rrapa gun-gata ngaypa ngu-wena mun-nerranga mun-gata mipila mu-jirra m-bungguna gu-jarlakarr, wurra gun-burral minypa gu-galiya yerrcha aburr-galiyarra aburr-workiya Wangarr gun-nika janguny, wurpa lika gala gubu-borrwa aburr-ni rraka wanngu aburr-ni, wurra minypa an-gata walkwalk ana-yurtchingapa ana-workiya, burr-gaypurda janguny gun-gata Wangarr burr-wuna. \v 13 Rrapa gun-gata ngaypa ngu-wena mun-nerranga mun-gata mipila mu-jirra m-bungguna gu-mernarra gu-guyinda, wurra gun-burral minypa gu-galiya yerrcha aburr-galiyarra aburr-workiya Wangarr gun-nika janguny, lika warrika marr aburr-balcharra aburr-workiya rrapa aburr-worlworlcharra. Wurra minypa mun-gata mun-jarlala rrepara mu-jirra gala mu-yinmiya m-barrnguma wupa gu-jel, ngardawa mernarra wupa, aburr-gata gu-galiya yerrcha aburr-yinagatiya. Minypa marr aburr-balcharra gun-baykarda ngika; wurra aburr-bamburda, gun-derta gubu-barripurda aburr-workiya, lika gu-gata wenga gubu-bawuja aburr-boya Wangarr gun-nika janguny. \v 14 Rrapa gun-gata ngaypa ngu-wena mun-nerranga mun-gata mipila mu-jirra m-bungguna ji-bornangguna ji-guyinda, wurra gun-burral minypa gu-galiya yerrcha aburr-galiyarra aburr-workiya Wangarr gun-nika janguny, wurra aburr-bamburdapa gun-jaranga gubu-borrwuja aburr-workiya gu-guna gu-yika gu-rrawa — minypa mari, rrapa minypa gerra, rrapa minypa gun-nga birripa burr-guya jal aburr-nirra aburr-workiya. Lika gu-gata wenga janguny gun-nyagara gugu gu-nirra burrwa, jimarn jarra birripa jama aburr-jirrarna nula Wangarr; wurra gun-nyagara. \v 15 Rrapa gun-gata ngaypa ngu-wena mun-nerranga mipila mu-jirra m-bungguna mu-ji gu-molamola gu-jel, wurra gun-burral minypa gu-galiya yerrcha aburr-galiyarra aburr-workiya Wangarr gun-nika janguny, rrapa gubu-borrwuja aburr-bamburda rrapa jechinuwa aburr-nirra aburr-workiya aburr-molamola. Minypa gala aburr-bamapa, wurra mu-nguy aburr-bamburdapa jama aburr-jirra aburr-workiya Wangarr nipa nyanma. \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Lam (Lamp) \r (Mark 4:21-25) \p \v 16 “An-gugaliya ngana gu-wucha a-workiya lam, gala a-yinmiya gu-yilkaka wupa ana-duram ana-guyinda waygaji wupa mu-garrung. Ngika. Wurra jarra lam ngana gu-wucha, lika waykin gu-wenyagnga barra minypa aburr-nga aburr-boy gurda aburr-ji aburr-naya aburr-ni.\x + \xo 8:16 \xt Metiyu 5:15; Luk 11:33\x* \p \v 17 “Ngardawa gun-nga gun-gata gu-yilkakiya gu-yurra, burraya yarlanga gu-yu barra; rrapa gun-nga gun-jaranga yongun gu-yurra, burraya aburr-jaranga gubi-na barra rrapa marn․gi aburr-ni barra gun-gata.\x + \xo 8:17 \xt Metiyu 10:26; Luk 12:2\x* \p \v 18 “Gun-narda nula bubu-borrwa buburr-ni minypa ana-goyburrpa nyiburr-yinmiya barra nyiburr-galiya janguny. Ngardawa ana-nga minyja nipa gu-rrima a-ni, burraya nipa gu-ma barra wana. Wurra minyja an-gata ana-nga gala gu-rrima a-ni, burraya Wangarr a-garlmapa barra a-gaypa barra an-gata an-gugaliya gun-gata gun-delipa jimarn jarra nipa gu-rrimangarna a-nirrarna.”\x + \xo 8:18 \xt Metiyu 25:29; Mark 4:25; Luk 19:26\x* \s1 Jesus Mampa Niya Rrapa Worlapa Niya Yerrcha \r (Metiyu 12:46-50; Mark 3:31-35) \p \v 19 Lika Jesus jin-nika mampa niya rrapa aburr-yigipa worlapa niya yerrcha aburr-bona gurda nula, wurra birripa gala aburr-yinmiyarna rraka aburr-beyarna nula, ngardawa aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-gorlkakaja burrwa aburr-ni. \v 20 Lika birripa aburr-wena nula Jesus, “A-lay, jin-nginyipa mampa nggu rrapa aburr-nginyipa worlapa nggu yerrcha aburr-gaba yarlanga aburr-jinyjarra. Birripa jal aburr-nirra aburr-wengga barra nggula.” \p \v 21 Wurra nipa a-wena burrwa, “Aburr-gata aburr-nga minypa janguny aburr-galiyarra aburr-workiya Wangarr gun-nika rrapa aburr-yinagata aburr-workiya jama aburr-jirra, birripa aburr-gatiya wupa minypa jin-ngaypa mampa apa rrapa aburr-ngaypa worlapa apa yerrcha.” \s1 Jesus Gu-jobujobuna Barlmarrk Rrapa Bartpa \r (Metiyu 8:23-27; Mark 4:35-41) \p \v 22 Gun-gata gun-nerranga gu-ni ngorrngurra, Jesus rrapa aburr-yigipa jawina mu-michiyang aburr-gortkurrchinga. Nipa a-wena burrwa, “Marrka nguburr-jurrwa nguburr-bamba gu-gapa gu-rrarnba.” Lika aburr-garlmuna, \v 23 aburr-jurrwurra aburr-bamuna, lika Jesus nipa ngorrngurra gu-bena nula, lika a-yunya. \p Aburr-bamuna, lika barlmarrk wana gu-bena burrwa, minypa mun-gata michiyang gu-bartpa m-buna m-bona, rrapa birripa bama aburr-yinanga aburr-guybuna aburr-bona. \v 24 Lika Jesus burr-yika jawina aburr-garlmuna, abu-jortkarra, “Bunggawa, a-lay, ngayburrpa nguburr-guna nguburr-guyba barra!” \p Lika Jesus a-garlmuna, gu-jobujobuna, lika gatiya gugu warrpam gu-ngochinga gun-gata barlmarrk rrapa bartpa wana. \v 25 Lika nipa a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, “An-nga nula ana-goyburrpa nyiburr-gurkuja? Wurra jimarn jarra marr nyiburr-balchingarna?” \p Wurra birripa gochila aburr-barrjinga, aburr-gurkuja aburr-ni, rrapa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, “A-lay, an-guna an-guyinmiya ngacha? Minyja barlmarrk rrapa bartpa nipa gu-jobujoburda a-boya, gu-galiyarra nula, ngarla!” \s1 Jesus Wanngu A-negarra An-gugaliya Walkwalk An-jaranga A-rrimarra \r (Metiyu 8:28-34; Mark 5:1-20) \p \v 26 Ganapiya, lika gu-gata wenga aburr-bena rrawa gun-nelangga Geracha \pn (Gerasa)\pn*, gun-gata Galali \pn (Galilee)\pn* bitipa abirri-jirra, wurra gu-gapa gu-rrarnba. \v 27 Lika gun-gatiya waypa Jesus a-gortkurrchinga, an-ngardapa an-gugaliya gu-gatiya a-yika gu-rrawa a-bena nula, nipa walkwalk an-jaranga a-rrimarra. Minypa gipa gun-guwarr nipa gala mirikal a-barrngumiyarna a-workiyarna, rrapa gala rrawa a-yunyarrarna a-workiyarna, wurra a-yu a-workiyana gu-gurrema gu-ngarnama. \v 28 Nipa gatiya waypa a-nana Jesus, lika a-gonyjinga burr-guya rrapa a-bungguna nipa ana-rrepara. Lika ngana waykin a-wena nula, a-yinanga, “Jesus, ny-jurda nginyipa Ny-yalkurpa nula Wangarr biy-yika an-gata wana an-babalapa, nginyipa an-nga nula nyina-bona apula, ya? Wurra ngaypa ngu-ngiwijarra nggula ngu-nirra gala barra nguna-bu, a-la!” \v 29 Nipa an-bachirra an-guyinda walkwalk a-yinagata a-wena nula Jesus, ngardawa nipa Jesus a-wena nula barra nipa an-gata a-bawa a-yurtcha, minypa gipa gun-guwarr ngurrpiny a-ganyja a-workiyana rrapa a-buna. Minypa aburr-gata abu-bamanana aburr-ni aburr-workiyana, birripa minypa murna a-jirra rrepara a-jirra abu-bichinga aburr-workiyana an-gubandawiya jirn \pn (chain)\pn*, wurra nipa a-rrumurra a-workiyana, lika gu-werrapa a-ganyja nipa walkwalk ana-nyala. \p \v 30 Lika Jesus a-wena nula, “Ny-yinga ny-yelangga?” \p Nipa a-yinagata, “Ngaypa ngu-welangga ngunabu-ngurrjinga aburr-workiya ‘An-murra.’” A-yinagata a-wena ngardawa nipa an-gugaliya walkwalk an-jaranga a-barrngumurra nula. \v 31 Lika aburr-gatiya walkwalk yerrcha aburr-ngiwija nula Jesus minypa gala barra nipa burr-jerrma gu-birripa gu-rrawa yi-gata wupa wana gu-babalapa gu-rralala. \p \v 32 Wurra gun-gata minypa jin-murra bigibigi gu-bulgapulga m-banga jiny-boya, aburr-gata walkwalk yerrcha aburr-ngiwija nula Jesus barra nipa burr-jerrma, yi-gata aburr-boy achila. Lika nipa gu-yagurrmurra burrwa. \v 33 Lika walkwalk yerrcha aburr-bena gurda aburr-yu, abu-bawuna an-gata an-gugaliya, lika aburr-bona yi-gata bigibigi jiny-jirra. Lika jin-gata bigibigi jin-bulapalawa gu-bulgapulga gu-bukula jiny-bupiyana jiny-yurtchinga; jiny-yurtchingapa gu-bugula jiny-juybuna gu-bulgapulga gu-gera. \p \v 34 Aburr-gata gu-galiya yerrcha jaga aburr-ganana achila aburr-workiyana jin-gata bigibigi, birripa waypa gubi-nana gu-yinmiyana, lika aburr-yurtchinga, gubu-ngurrjinga burrwa aburr-bona gu-murna rrawa gun-gata rrapa minypa gu-werrapa gu-werrapa gu-jirra gu-boya burr-guta. \v 35 Lika wurra gama gorlk aburr-garlmuna gurda barra gubi-na an-nga nula. Lika aburr-bena nula Jesus, gugu abi-nana an-gata an-gugaliya walkwalk an-jaranga a-rrimarra nipa mirikal a-barrngumurra rrapa gatiya an-mola a-ni Jesus ana-rrepara. Lika birripa aburr-gurkuja aburr-ni. \v 36 Rrapa aburr-werranga gipa mu-ngoyurra gubi-nana, birripa lika gubu-ngurrjinga burrwa aburr-bona an-gata an-gugaliya a-yinmiyana a-molamiyana. \v 37 Lika gu-galiya yerrcha gata aburr-guyinda abu-wengganana Jesus barra nipa burr-bawa rrapa minypa a-boy gu-werranga gu-rrawa. Ngardawa birripa burr-guya aburr-gurkuja. Lika gu-gata wenga Jesus a-garlmuna, mu-michiyang a-gortkurrchinga, burr-bawuna a-bona. \p \v 38 Rrapa an-gata an-gugaliya walkwalk a-rrimarra, nipa a-ngiwija nula Jesus minyja wugupa abirri-boy. Wurra Jesus a-jerrmarra minypa a-yinanga nula, \v 39 “Rrawa boy, wengga burrwa nipa Wangarr a-yinmiyana jama a-ji nggula.” Lika nipa an-gugaliya a-bona, ay-gata rrawa gu-jirra gu-boya a-wena burrwa a-bona minypa nipa Jesus a-yinmiyana jama a-ji nula. \s1 Jesus Wanngu Bijirrinyu-negarra Jayrach (Jairus) Jin-nika Jin-walkurpa Rrapa Jin-nerranga Jin-gata Gipa Jemberr Gun-jaranga Jiny-yorrpuna Jiny-yu \r (Metiyu 9:18-26; Mark 5:21-43) \p \v 40 Nuwurra waypa Jesus a-jekarra gu-gapa gu-rrarnba, lika wurra gama gorlk aburr-bena nula ngardawa gipa mu-ngoyurra birripa aburr-ganana nula aburr-ni. \v 41 Lika an-ngardapa an-gugaliya ana-bona, a-bena nula, nipa an-nelangga Jayrach \pn (Jairus)\pn*. Nipa an-gatiya jaga a-ganana a-workiyana gun-gata bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. Minypa nipa ana-bonapa a-bungguna Jesus ana-rrepara, bukula a-jirra gu-jel a-yunya, lika a-ngiwija nula barra abirri-boy gun-nigipa rrawa Jayrach gun-nika. \v 42 Ngardawa nipa jin-ngardapiya nula jin-walkurpa minypa gu-derda wana jiny-yorrpuna, jimarna gun-nyagara gu-ni. Nipa jin-gata jin-ngamangama gipa minypa jemberr gu-ni achila arr-jirrapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 12. \p Ganapiya, lika nipa Jesus a-garlmuna nula, rrapa minypa aburr-jaranga wurra gama gorlk gatiya wugupa aburr-bamuna abu-marnjinga. \v 43 Rrapa jin-ngardapa gama jin-gata jiny-jortchinga jiny-yorkiyana gun-gatiya nipa jiny-yorrpuna jiny-yu gun-bulawa jemberr minypa 12, rrapa gala ana-nga a-yinmiyarna wanngu jinyu-nengarna. \v 44 Nipa jin-gata Jesus ana-jonama jina-bamuna, jiny-bena, lika mirikal murna mu-jirra mu-rrimarra nula, gugu jinyu-derichingapa mu-ngoyurra jiny-jortchinga jiny-ji jiny-yorkiyana. \v 45 Lika Jesus a-garlmuna, a-wena burrwa, “Ana-nga nguna-rrimarra?” \p Wurra birripa aburr-jaranga aburr-wena, “Ngayburrpa ngika.” \p Rrapa minypa Birta a-yinanga nula, “Bunggawa, a-lay, gala burr-na aburr-guna aburr-jaranga wurra gama gorlk bubu-marnjinga, ya?” \p \v 46 Nipa Jesus a-yinagata, “Ngika, wurra an-nerranga nguna-rrimarra, ngardawa ngaypa marn․gi barlmarrk gu-bona apula.” \p \v 47 Lika jin-gata gama nipa waypa gu-borrwurra minypa Jesus marn․gi achila, lika nipa jiny-yurrwurrjinga jinyu-ni, jina-bonapa jiny-bungguna Jesus ana-gochila, bukula jiny-jirra gu-jel jiny-yunya. Lika jiny-nyurrjiyana nula minypa nipa a-rrimarra gun-gata an-nga nula rrapa jiny-yinmiyana jiny-molamiyana gugu. \v 48 Lika Jesus a-wena achila, “A-jay, walkur, ngardawa nginyipa marr ny-balcha, lika nginyipa ny-molamiyana. Ganapiya. Ny-molamola gugu boy.” \p \v 49 Gun-gatiya waypa Jesus a-wena achila a-ni, an-mujaruk ana-bona gu-gata wenga Jayrach gun-nika rrawa, lika a-wena nula, “A-lay, Jayrach, jin-nginyipa delipa gipa gugu gun-nyagara gu-ni. Ganapa wenggana an-guna bunggawa.” \p \v 50 Wurra Jesus a-galiyana gun-gata nipa a-wena, lika a-garlmuna, a-wena nula Jayrach, “Gala barra ny-jurkuja. Wurra marr balcha apula barra nipa jiny-molamiya barra.” \p \v 51 Lika gu-gata wenga aburr-bena rrawa. Lika Jesus a-wena burrwa aburr-werranga gala barra wupa aburr-barrnguma gun-gata gu-bala, wurra aburr-guna wupa barra aburr-boy gurda: Birta \pn (Peter)\pn* rrapa Jon rrapa Jeymch \pn (James)\pn*, rrapa minypa mampa acha rrapa nyanyapa acha, ganapiya, aburr-gurdiya wupa. \v 52 Rrapa aburr-gata wurra gama gorlk aburr-rruwujana rrapa aburr-buyana achila aburr-ji, birripa Jesus a-wena burrwa, “Ganapa buburr-rruwuja. Jin-guna gala jiny-juwiyarna, wurra nipa jarra jiny-yurra.” \p \v 53 Wurra birripa aburr-gurdachinga nula, ngardawa birripa gipa marn․gi nipa jin-gata gun-nyagara gu-ni. \v 54 Wurra Jesus a-barrngumurra wupa gu-ngarnama, lika jin-dimarra murna jiny-jirra, lika waykin a-wena achila, a-yinanga, “Delipa, a-jay, garlma!” \v 55 Lika nipa jin-gata gugu jin-mawunga jina-jekarrapa warrika jiny-jarlmuna. Lika nipa Jesus a-wena burrwa barra balaja jibu-wu. \v 56 Rrapa mampa acha nyanyapa acha gochila abirriny-barrjinga abirrinyu-ni achila jin-gata, wurra nipa Jesus burr-guya a-wena burrinyjula gala barra gubirriny-nyurrja gun-gata minypa gu-yinmiyana gu-bamuna. \c 9 \s1 Jesus Burr-jerrmarra Aburr-yigipa 12 Gu-galiya Yerrcha \r (Metiyu 10:5-15; Mark 6:7-13) \p \v 1 Jesus a-gonyjinga burrwa aburr-yigipa 12 gu-galiya yerrcha, lika birripa yi-gurrepa aburr-negiyana nula. Lika nipa ganyjarr burr-wuna rrapa burr-gurrmurra birripa barra walkwalk an-guyinda abi-yerrnyja rrapa wanngu burrbi-nega aburr-boy wurra gama gorlk. \v 2 Minypa nipa a-wena burrwa barra aburr-boy, gubu-ngurrja burrwa aburr-boy Wangarr gun-nika rum, rrapa minypa burrbi-rrima barra aburr-boy. \v 3 Minypa Jesus a-yinagata burrwa, “Gala barra gun-nga nyibu-ga, minypa gun-gugarlakarlaja gun-jong rrapa burlupurr mun-gubirrnggiya rrapa balaja, rrupiya. Wurra ngika wupa. Wurra jarra mun-ngardapiya wupa mun-gubarrbiya nyiburr-barrnguma barra nyiburr-boy. \v 4 Rrapa gun-gata gu-murna rrawa nyiburr-bengga, minyja ana-nga an-gata a-gonyja ana-gorrburrwa gu-yigipa gu-rrawa, gatiya barra nyiburr-ni gu-maywapa nuwurra waypa nyibu-bawa gun-gata gu-murna rrawa. \v 5 Wurra minyja gala ana-nga a-gonyja ana-gorrburrwa gu-yigipa gu-rrawa, bubu-bawa gun-gata gu-murna rrawa rrapa gatiya rrawa gu-gera buburr-wepiya buburr-boy rrepara nyiburr-jirra baluk gu-gata gu-yika gu-rrawa. Barra birripa nyirrbi-na rrapa aburr-borrwiya minypa birripa aburr-yinmiyana werra aburr-negiyana gun-gata birripa gala aburr-gonyjingarna ana-gorrburrwa.”\x + \xo 9:5 \xt Luk 10:4-11; Jama Aburr-ji 13:51\x* \p \v 6 Jesus a-yinagata gu-jarlapuna a-wena burrwa, lika aburr-yigipa 12 gu-galiya yerrcha aburr-bona, rrawa gu-jirra gu-boya gubu-ngurrjinga burrwa aburr-bona gun-molamola janguny, rrapa wurra gama gorlk burrbi-rrimarra, aburr-molamiyana. \s1 Ayrat (Herod) Bambulabulawa A-ni \r (Metiyu 14:1-12; Mark 6:14-29) \p \v 7 Rrapa nipa Ayrat \pn (Herod)\pn* an-gata bunggawa a-ni gun-gata rrawa Galali \pn (Galilee)\pn*, nipa waypa a-galiyana aburr-gata Jesus burr-yika jawina aburr-yinmiyana jama aburr-ji, lika nipa an-gata bambulabulawa a-ni. Ngardawa aburr-werranga aburr-wena aburr-workiyana, abu-ngurrjinga Jesus jimarna nipa an-gata Jon bama burr-gurragaja a-workiyana, wurra minypa gun-gujuwa gu-beybana, ana-jekarra gugu; \v 8 rrapa aburr-werranga aburr-wena aburr-workiyana, nipa abu-ngurrjinga Jesus jimarna Yiláyja \pn (Elijah)\pn* a-bena; rrapa aburr-werranga abu-ngurrjinga jimarna aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda mu-ngoyurra gubu-ngurrjinga aburr-workiyana Wangarr gun-nika nipa an-ngardapa wanngu gugu a-ni, ana-jekarra.\x + \xo 9:8 \xt Metiyu 16:14; Mark 8:28; Luk 9:19\x* \v 9 Minypa Ayrat a-yinanga burrwa, “Ngaypa gipa Jon ngu-jaygorndanga bama a-jirra, wurra an-guna ana-nga an-gugaliya, ya? Minypa janguny guna-jeknga nula guna-workiya, ngaypa ng-galiyarra ngu-workiya minypa nipa burr-barlmarrk jama a-jirra.” A-yinagata Ayrat a-wena, rrapa nipa lika gu-borrwurra a-ni minypa a-yinmiya barra a-na Jesus. \s1 Jesus Balaja Burr-wuna 5,000 Gu-galiya Yerrcha \r (Metiyu 14:13-21; Mark 6:30-44; Jon 6:1-14) \p \v 10 Lika Jesus burr-yika aburr-mujama aburr-jekarra gurda, lika aburr-darrngurrjiyana nula janguny birripa aburr-yinmiyana jama aburr-ji. Lika nipa burr-ganyja a-bona ngardapa rrawa gun-gata gun-nelangga Bachéyda \pn (Bethsaida)\pn*. \v 11 Wurra aburr-werranga aburr-gata wurra gama gorlk aburr-galiyana Jesus ay-yinda a-bona, lika abu-jurrjurrmurra. Rrapa nipa gugu a-gonyjinga burrwa, lika gu-ngurrjinga burrwa a-bona janguny Wangarr gun-nika rum rrapa bin-dimarra aburr-gata gu-derda gubi-rrimarra. \p \v 12 Lika nipa yi-rrana gu-ni, Jesus burr-yika 12 gu-galiya yerrcha aburr-garlmuna, aburr-wena nula, “A-lay, aburr-guna wurra gama gorlk, ngaw minyja barra nginyipa burr-jerrma minypa birripa aburr-boy, rrawa gu-jirra gu-boya mbi-ma balaja mbi-bay rrapa gun-ngarnama gubu-barripa barra aburr-yu. Ngardawa gun-guna rrawa gu-werrapa gu-jirra gu-workiya.” \p \v 13 Wurra lika Jesus a-wena burrwa, “Ngika. Wurra jarra ana-goyburrpa nyirrbu-wu barra mbi-bay.” \p Birripa aburr-wena, “A-lay, ngayburrpa gala nyibi-rrima mun-jaranga balaja. Wurra rakaraka mun-delipa mun-guyinda nyibi-rrimanga arr-ngardapa arr-murna, minypa 5, mun-narda wupa, rrapa an-delipa jichicha abirri-jirrapa wupa nyibi-rrimanga. Wurra nginyipa bama ny-yinanga jimarna ngayburrpa barra rrupiya nyibu-ga, balaja nyibu-ma burrwa aburr-guna aburr-jaranga, ya?” \v 14 Aburr-yinagata aburr-wena, ngardawa mu-wurra yerrcha aburr-gata burr-guya aburr-jaranga minypa 5,000. \p Wurra Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, “Buburr-wengga burrwa aburr-guna gu-galiya yerrcha barra 50 aburr-negiya aburr-jiwa rrapa aburr-raka aburr-boy.” \v 15 Lika Jesus burr-yika aburr-mujama aburr-yinagata aburr-wena burrwa aburr-bona. \p \v 16 Lika Jesus mu-menga mun-gata rakaraka arr-ngardapa arr-murna rrapa an-gata abirri-jirrapa jichicha, lika waykin a-ganana, a-japurramayana nula Wangarr. Lika rakaraka mu-rrumurra rrapa jichicha, lika burr-wuna aburr-yigipa aburr-mujama, birripa burrbu-wuna aburr-bona wurra gama gorlk. \v 17 Birripa aburr-bulapalawa mbi-barra aburr-ni, lika aburr-durtchinga. Rrapa mun-nerranga mbi-bawuna balaja rrapa jichicha Jesus burr-yika jawina mbi-menga, wana burlupurr gu-guyinda mbi-jolartchinga, gu-ngana mu-mayana gun-gata minypa arr-jirrapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 12. \s1 Birta (Peter) A-ngurrjinga Jesus Nipa Christ \r (Metiyu 16:13-19; Mark 8:27-29) \p \v 18 Nuwurra gun-nerranga gu-ni, nipa Jesus ngardapa a-ni, a-wengganana a-ni Nyanyapa arrku waykin a-nirra, rrapa aburr-yigipa jawina gatiya yi-gurrepa aburr-ni nula. Lika Jesus burr-wengganana, “A-lay, wurra gama gorlk birripa ngunabu-ngurrjinga aburr-workiya minypa ngaypa ngu-ngiya?” \p \v 19 Birripa Jesus burr-yika jawina gubu-ngurrjinga nula, “A-lay, aburr-werranga aburr-weya, jimarna bama aburr-yinaga nginyipa Jon bama burr-gurragaja a-workiyana; rrapa aburr-werranga aburr-weya jimarna nginyipa Yiláyja; rrapa aburr-werranga aburr-weya jimarna aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda mu-ngoyurra gubu-ngurrjinga aburr-workiyana Wangarr gun-nika nginyipa ny-jatiya wanngu gugu nyi-ni, nyina-jekarra.”\x + \xo 9:19 \xt Metiyu 14:1-2; Mark 6:14-15; Luk 9:7-8\x* \p \v 20 Rrapa nipa a-yinagata, “Aya. Wurra ana-goyburrpa ngu-ngiya ngunabu-ngurrjinga?” \p Lika Birta \pn (Peter)\pn* a-wena, “Ny-jurdiya nginyipa Christ nipa Wangarr gochila nyin-dana.”\x + \xo 9:20 \xt Jon 6:68-69\x* \p \v 21 Wurra nipa Jesus a-wena burrwa burr-guya, “Gun-narda gala barra ngunabu-ngurrja burrwa wurra gama gorlk.” \s1 Jesus A-ngurrjiyana Nipa A-juwa Barra \r (Metiyu 16:21-28; Mark 8:31—9:1) \p \v 22 Rrapa barrwa aburr-yigipa jawina Jesus a-yinagata burrwa, “An-guna An-walkurpa An-gugaliya burr-guya gun-nerra gu-ni barra nula, rrapa minypa aburr-gata mu-murna yerrcha rrapa mola wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega birripa ngoyurra aburr-yerryerrmiya barra nula rrapa abu-bu barra a-juwa, rrapa minypa gu-gata wenga ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa, lika nipa Ngun-anya ana-nyala a-jarrkarra barra rrapa wanngu a-nega.” \p \v 23 Rrapa Jesus a-wena burrwa aburr-jaranga, “Ana-nga minyja nipa jal a-ni barra nguna-jurrjurrma, nipa an-gata gala barra nipa wupa a-borrwiya a-workiya, wurra jarra jama a-ji barra a-workiya gun-gata minypa ngaypa ngu-wu barra, rrapa mu-nguy nguna-jurrjurrmapa barra a-workiya marrban gun-derta gu-barripa.\x + \xo 9:23 \xt Metiyu 10:38; Luk 14:27\x* \v 24 Ngardawa ana-nga an-gata gala nguna-burdima, wurra minypa nipa jal a-nirra jimarna barra wanngu a-negiya, an-gata an-gugaliya jarra gun-nyagara gu-ni barra. Wurra ana-nga minyja aburr-werranga abu-bu, a-juwa minypa nipa an-ngaypa, an-gata an-gugaliya nipa jarra wanngu a-nipa barra a-workiya.\x + \xo 9:24 \xt Metiyu 10:39; Luk 17:33; Jon 12:25\x* \v 25 Minyja ana-nga an-gata an-gugaliya wana an-babalapa a-negiya gun-nardiya rrawa wurra minypa gala wanngu gun-gunega nipa gu-borrwa a-ni, nipa an-gata gala gun-nga gun-molamola guna-jeka barra nula minypa nipa jama a-ji a-workiyana; wurra gun-nyagara. \v 26 Ngardawa ana-nga an-gata minyja a-gurkuja burrwa wurra gama gorlk rrapa gona minypa barra a-ni apula ngaypa rrapa gun-ngaypa janguny, an-gata an-gugaliya nuwurra waypa barra an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-jeka an-molamola warrpam minypa burr-gujayanaya Nyanyapa arrku gun-nika, rrapa minypa aburr-yigipa waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk wugupa nula aburr-bupiya barra gurda, nipa An-walkurpa gun-gatiya barra gala barra jal a-ni nula an-gata an-gugaliya. \v 27 Buburr-galiya apula; gun-guna gun-burral: Nyiburr-werranga nyiburr-gurda gala barra mu-ngoyurra nyiburr-juwa, wurra burdak nyibi-na barra Wangarr a-gurrmurrapa bunggawa a-ni barra.” \s1 Jesus A-ngukurdanyjiyana Rrapa A-jayanayana A-ji \r (Metiyu 17:1-8; Mark 9:2-8) \p \v 28 Nuwurra waypa ngorrngurra gu-yinmiyapa gu-ni, waygaji arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa gun-ngardapa, lika Jesus burr-ganyja a-bona Birta rrapa Jon rrapa Jeymch \pn (James)\pn*; aburr-bona waykin mu-mirk, lika nipa Jesus gatiya a-wengganana a-ni Nyanyapa Arrku waykin a-nirra. \v 29 Lika gun-gatiya waypa nipa a-wengganana a-ni, nipa bukula a-jirra a-ngukurdanyjiyana, rrapa mun-gata mirikal nipa a-barrngumurra a-ji mu-garlmunapa mu-ngarlcha rrapa mu-jayanayana mu-ji. \v 30 Rrapa gatiya gugu abirri-jirrapa gu-galiya yerrcha gipa mu-ngoyurra abirri-guyinda Mojich \pn (Moses)\pn* rrapa Yiláyja, bitipa abirri-bena nula Jesus, lika aburr-wena aburr-ji. \v 31 Minypa bitipa abirri-jayanayana abirri-bena, abirri-wena nula Jesus gun-gata nula minypa Wangarr gu-borrwurra rrapa a-wuna jama, nipa a-juwa barra gun-gata rrawa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*. \p \v 32 Wurra Birta birripa ngorrngurra bun-dumurra gu-ni, lika gu-gatiya wenga gugu aburr-ganana, abi-nana Jesus a-jayanayana a-ji rrapa abirri-gata abirri-jirrapa gu-galiya yerrcha wugupa nula aburr-jinyja. \v 33 Lika gun-gatiya waypa bitipa abirri-bawuna abirri-bona, lika nipa Birta a-wena nula Jesus. “A-lay, Bunggawa, gun-narda gun-molamola minypa ngayburrpa nyiburr-guna wugupa ana-gorrburrwa. Ngaw minyja ngayburrpa barra ngunyuna nyibi-jarlapa ana-gorrburrwa birlapirla abirri-jirrapa gun-ngardapa, minypa gun-ngardapa gun-nginyipa rrapa gun-ngardapa Mojich gun-nika rrapa gun-ngardapa Yiláyja gun-nika?” Birta a-yinagata a-wena, minypa nipa gala gu-borrwungarna nipa a-yinmiyana a-wena. \p \v 34 Rrapa nipa burdak a-wena a-ni, nipa nguparr gu-bena gugu, bin-denyjinga. Rrapa Jesus burr-yika jawina aburr-gata aburr-gurkuja aburr-ni gun-gata nguparr bin-denyjinga. \v 35 Gu-gata wenga lika birripa ana-manyjirda aburr-galiyana gu-gata gu-nguparr wenga Wangarr ana-wena, a-yinanga, “An-guna an-ngaypa Walkur ngaypa ngu-jerrjerrjiyana nula an-mujama; nipa wupa ngardapa buburr-galiya nula!”\x + \xo 9:35 \xt 2 Birta 1:17-18\x* \x + \xo 9:35 \xt Isaiah 42:1; Metiyu 3:17; 12:18; Mark\x* \p \v 36 Lika ganapiya. Lika abi-nana nipa gugu Jesus ngardapa a-jinyja. Lika aburr-gata Jesus burr-yika jawina yongun gubi-negarra gun-gata birripa gubi-nana; gala ana-nga gubu-ngurrjingarna nula nuwurra waypa Jesus a-juwuna rrapa a-molamiyana. \s1 Jesus Wanngu A-negarra An-delipa An-gata Minypa Walkwalk A-rrimarra \r (Metiyu 17:14-18; Mark 9:14-27) \p \v 37 Gun-gata Jesus rrapa aburr-yigipa abirri-jirrapa an-ngardapa jawina mu-mirk waykin aburr-ni, lika nuwurra gun-nerranga gu-ni, birripa aburr-bupiyana gurda aburr-bamuna, lika aburr-murra wurra gama gorlk galamurrpa gubu-garrana. \v 38 Lika an-ngardapa an-gugaliya an-gata a-gonyjinga nula Jesus, “Bunggawa, a-lay, an-guna na an-ngaypa walkur an-ngardapiya wupa ngu-rrimanga. \v 39 Nipa walkwalk a-burnda a-workiya, borijipa a-nirra, lika nipa a-gonyjinga a-workiya; rrapa nipa a-yerrnyjinga a-workiya gu-jel, lika mun-bordich ana-ngana m-beya. Ngurrpiny burr-guya a-burnda a-workiya minypa gala a-yinmiya a-bawa. \v 40 Rrapa ngaypa ngu-ngiwija burrwa aburr-nginyipa jawina aburr-guna, jimarna barra birripa walkwalk abi-yerrnyjingarna nula, wurra gala aburr-yinmiyarna.” \p \v 41 Lika Jesus a-wena burrwa aburr-gata, “Ya? Ana-goyburrpa nyiburr-gurdiya gorlk nyiburr-werra! Wurra yama marr nyiburr-balcha nula Wangarr? Ngaypa gu-yinmiyapa ngaypa arr-ga barra rrapa marr ng-ga barra ana-gorrburrwa?” Lika a-wena nula an-gata an-gugaliya, “Nyina-ga an-narda an-nginyipa walkur.” \p \v 42 Wurra nipa waypa ana-bona nula Jesus, nipa walkwalk a-buna, a-yerrnyjinga, nipa a-bungguna, a-jorrpiyana a-yu gu-jel. Wurra Jesus a-jobujobuna walkwalk an-gata rrapa wanngu a-negarra an-delipa, lika a-wuna an-nigipa nyanyapa niya. \v 43 Lika birripa aburr-gata aburr-bulapalawa gochila aburr-barrjinga nula Wangarr minypa nipa wana an-babalapa. \s1 Jesus Barrwa A-ngurrjiyana Nipa A-juwa Barra \r (Metiyu 17:22-23; Mark 9:30-32) \p Gata waypa birripa burdak gubu-borrwurra aburr-ni nipa a-yinmiyana Jesus burr-barlmarrk jama a-ji a-workiyana, nipa Jesus a-garlmuna, a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, \v 44 a-yinanga burrwa, “Buburr-galiya apula rrapa bubu-borrwa buburr-ni: An-guna An-walkurpa An-gugaliya abi-rrima barra rrapa burrbu-wu barra gu-galiya yerrcha abu-bu barra.” \v 45 Jesus a-yinagata a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, wurra gun-narda janguny birripa gubu-morrarna; gala yarlanga gu-yurrarna burrwa rraka gubu-malawujarna. Rrapa minypa aburr-gurkuja gala aburr-yinmiyarna abu-wengganacharna gun-gata an-nga nula. \s1 Ana-nga Barra Wana A-ni \r (Metiyu 18:1-5; Mark 9:33-37) \p \v 46 Lika gu-gata wenga Jesus burr-yika aburr-mujama ngarndarrk ngarndarrk aburr-negiyana minypa birripa ana-nga barra wana a-ni.\x + \xo 9:46 \xt Luk 22:24\x* \v 47 Wurra nipa Jesus gu-nana burrwa gun-gata birripa gubu-borrwurra aburr-ni, lika nipa gugu delipa a-menga, a-garrana, ana-gera a-jinyja. \v 48 Lika a-yinanga a-wena burrwa, “Minyja ana-nga an-mola nula an-guna delipa ngardawa ngaypa ngu-welangga, minypa ngaypa jal ngu-nirra nula delipa, an-gata an-gugaliya nipa ngardawa an-mola apula ngaypa. Rrapa minyja ana-nga an-gata an-mola apula ngaypa, gun-narda minypa nipa an-mola nula nipa an-gata nguna-jerrmarrapa. Minyjiya. Rrapa ny-yinga ny-jata minyja nginyipa ny-yelangga n-delipa nyi-nirra, aburr-werranga aburr-welangga marr aburr-yinaga aburr-delipa, ny-jurda nginyipa ny-yelangga jarra wana ny-bapala.”\x + \xo 9:48 \xt Metiyu 10:40; Luk 10:16; Jon 13:20\x* \s1 Ana-nga Gala An-bachirra Ana-gorrburrwa Nipa Jarra A-gunggajinga Ana-gorrburrwa \r (Mark 9:38-40) \p \v 49 Lika Jon a-wena nula Jesus, “Bunggawa, a-lay, ngayburrpa nyibi-nana an-ngardapa an-gugaliya walkwalk a-yerrnyjinga burrwa minypa nipa biy-menga nginyipa ny-yelangga. Wurra ngayburrpa nyibu-jobujobuna an-gata an-gugaliya, ngardawa nipa gala wugupa arrburrwa ngayburrpa nguburr-guna.” \p \v 50 Wurra Jesus a-yinagata, “Ganapa bubu-jobujoba an-gata. Wurra minyja ana-nga gala an-bachirra ana-gorrburrwa, nipa jarra an-gata a-gunggajinga ana-gorrburrwa.” \s1 Jimériya (Samaria) Aburr-guyinda Abu-dalajinga Jesus \p \v 51 Gun-gata yi-gurrepa gu-ji gu-bona Wangarr nipa barra a-ga Jesus waykin, nipa Jesus gu-borrwurra a-ni, lika a-garlmuna Jirúchalam. \v 52 Rrapa abirri-yigipa abirri-mujaruk nipa bijirri-jerrmarra, mu-ngoyurra abirri-bona nula gun-ngardapa rrawa gu-ji gu-gata wana gu-bapala gu-rrawa Jimériya \pn (Samaria)\pn*, gatiya nawanawa abirri-nirrarna nuluwa Jesus. \v 53 Wurra birripa gu-galiya yerrcha aburr-gata gala jal aburr-nirrarna aburr-gonyjingarna nula Jesus, ngardawa birripa gubu-borrwurra nula nipa yi-gata barra a-bamba Jirúchalam. [Minyja ana-goyburrpa marn․gi mun-bachirra burrwa Jimériya aburr-guyinda rrapa aburr-gata Jirúchalam aburr-nirra.] \v 54 Lika Jesus bijirri-yika abirri-mujama abirri-gatiya Jeymch rrapa Jon, bitipa waypa gun-narda gubirri-nana burrwa aburr-gata Jimériya aburr-guyinda, lika abirri-wena nula Jesus, “A-lay, Bunggawa, jal nyi-nirra ngatipa barra nyirri-wengga bol barra waykin wenga gu-bungga, burr-yalpa, laka burr-ga aburr-gata gu-galiya yerrcha, ya?”\x + \xo 9:54 \xt 2 Kings 1:9-16\x* \p \v 55 Wurra Jesus a-murrparriyana butula, bijirri-jonga. \v 56 Lika nipa rrapa aburr-yigipa jawina mu-nguy aburr-bamuna gun-nerranga rrawa. \s1 Jimarna Abu-jurrjurrmurna Jesus \r (Metiyu 8:19-22) \p \v 57 Gatiya waypa birripa gu-jarlakarr aburr-bamuna, an-ngardapa an-gugaliya a-wena nula Jesus, “A-lay, ngaypa barra ngiy-jurrjurrmapa barra ngu-workiya ay-yinda yina gaya n-digirrga.” \p \v 58 Wurra Jesus a-yinagata nula, “A-lay, nginyipa marn․gi an-gata gulukula an-mugat nipa gu-rrimanga rrawa gu-rralala a-yurra a-workiya, rrapa nginyipa marn․gi burdacha jin-guyinda gu-rrimanga nipa gu-gapulawuja jiny-yorkiya, wurra an-guna An-walkurpa An-gugaliya gala gu-rrima rrawa nipa a-yurra a-workiya.” \p \v 59 Rrapa an-nerranga an-gugaliya nipa Jesus a-wena nula, “A-lay, guwa. Nguna-jurrjurrma.” \p Wurra nipa an-gugaliya a-yinanga, “A-lay, Bunggawa, ngaw minyja burdak nguna-jerrma, ngu-jeka, an-ngaypa nyanyapa apa nyirri-ni nuwurra waypa nguna-bawa, ngu-jurnumba?” \p \v 60 Wurra Jesus a-yinagata, “An-gugaliya a-juwiya a-workiya bawa burrwa aburr-werranga gala wanngu aburr-ni birripa barra abu-jurnumba. Wurra nginyipa boy, wurra gama gorlk wengga burrwa boy minypa Wangarr a-gonyjinga burrwa gun-nigipa rum.” \p \v 61 Rrapa an-nerranga a-wena nula Jesus, “Ngaypa ngiy-jurrjurrma barra, a-lay, Bunggawa. Wurra ngaw minyja burdak mu-ngoyurra ngaypa barra ngu-jeka gu-ngaypa gu-rrawa barra ‘Bobo’ ngu-nega burrwa?”\x + \xo 9:61 \xt 1 Kings 19:20\x* \p \v 62 Wurra Jesus a-wena nula gun-maywapa ranginy minypa gun-guna: “Minyja ana-nga a-garlmapa jel gu-bu a-bamba, jimarna barra gun-jechinuwa gu-jarlapa, wurra minyja a-jaywarriya rrapa mu-nguy gu-na a-bamba nipa minypa gu-gaya wenga ana-garlmuna, an-gata an-gugaliya gala an-molamola rraka Wangarr ana-murna a-ni.” \c 10 \s1 Jesus Burr-jerrmarra Aburr-jaranga Gu-galiya Yerrcha Minypa 72 \p \v 1 Gu-gata wenga lika Jesus burr-menga barrwa 72 gu-galiya yerrcha, minypa burr-jerrma barra birri-gugu aburr-boy barra rrawa gu-jirra gu-boya nuwurra waypa jurdach nipa. Minypa abirri-jirrapa aburr-maya barra wugupa abirri-boy abirri-ji. \v 2 Minypa Jesus a-wena burrwa a-bamuna, a-yinanga burrwa, “Wurra gama gorlk birripa minypa mun-maywapa balaja mun-murra mu-jinyjarra mun-mola, wurra aburr-yinpa gala aburr-jaranga aburr-mujama rraka mbi-ma. Wurra bubu-wenggana Bunggawa mu-gata nula balaja, barra nipa burr-jerrma aburr-mujama, birripa barra aburr-boy, mbi-ma nula mun-nigipa mun-gata gipa mu-molamiyana.\x + \xo 10:2 \xt Metiyu 9:37-38\x* \p \v 3 “Ganapiya, lika buburr-boy. Ngaypa minypa arr-jerrmanga ngu-nirra ana-goyburrpa minypa jip \pn (sheep)\pn* jin-gumurna jin-guyinda; wurra buburr-jarlapiya nula an-gata an-mugat an-guyinda.\x + \xo 10:3 \xt Metiyu 10:16\x* \v 4 Rrapa gala barra ana-goyburrpa nyibu-ga rrupiya rrapa gorlk rrapa barrwa gun-goyburrpa ana-goyburrpa nyiburr-barrngumiya nyiburr-workiya rrepara nyiburr-jirra. Rrapa minypa gu-jarlakarr nyiburr-bamba barra, ana-nga minypa gojilapa galamurrpa nyibu-garra, gala barra nyiburr-dericha rrapa nyiburr-wengga, wurra mu-nguy nyiburr-bampa barra. \p \v 5 “Rrapa nyirri-yinga nyirri-gata nuwurra waypa rrawa nyirri-bengga minypa ana-nga an-gata a-gonyja ana-gotula nipa ana-murna barra nyirri-ni, gatiya waypa gu-yigipa gu-bala nyirri-barrnguma, ana-gotipa nyirri-wengga barra burrwa minypa nyirri-yinda, ‘Wangarr wugupa ana-gorrburrwa barra minypa nyiburr-molamola nyiburr-ni nyiburr-workiya rrapa gala barra gun-nga nyibu-borrwa.’ \v 6 Rrapa minyja ana-nga an-gata an-molamola an-gugaliya, nipa gu-rrima barra a-ni gun-gata gun-molamola ana-gotipa nyirri-wena nula; wurra minyja gun-nyagara, gun-gata gun-molamola gu-ngukiya barra rrapa minypa guna-jeka barra ana-gotula. \v 7 Gata gu-maywapa gu-bala ana-goyburrpa nyiburr-ni barra nyiburr-workiya rrapa balaja nyibu-bay barra mun-nga mun-gata birripa mbi-rrimanga, nuwurra nyibu-bawa gun-gata rrawa. Minypa an-mujama an-guyinda nipa barra mu-ma a-workiya mun-nigipa minypa nipa jama a-ji, gu-gurda ngacha minypa birripa aburr-murna ana-goyburrpa nyiburr-ni barra rrapa balaja nyibu-bay minypa ana-goyburrpa nyiburr-ngaypa nyiburr-mujama. Gala barra nyiburr-gakiya nyiburr-workiya gu-werranga gu-bala.\x + \xo 10:7 \xt 1 Gorint 9:14; 1 Dimati 5:18\x* \v 8 Minypa wolawola ana-goyburrpa nyiburr-bengga burrwa nyiburr-workiya gun-birripa rrawa, minyja birripa aburr-gonyja ana-gorrburrwa, lika mun-gata mun-nga mun-birripa birripa mbi-rrimanga ana-goyburrpa barra nyibu-bay, \v 9 rrapa aburr-gurderda gatiya rrawa ana-goyburrpa barra wanngu nyirrbi-nega, rrapa nyiburr-yinda barra nyiburr-wengga burrwa, ‘Wangarr yi-gurrepa a-ni ana-gorrburrwa.’ \v 10 Wurra gun-nerranga rrawa gala aburr-gonyja gurda ana-gorrburrwa, wurra minypa jarlakarr gu-yurra gu-bamburda gun-gata rrawa ana-goyburrpa barra nyiburr-bamba, nyiburr-wengga barra burrwa minypa nyiburr-yinda, \v 11 ‘Gun-guniya ngayburrpa nyirrbu-bawuja nyiburr-boya ana-goyburrpa. Rrapa gun-guna rrawa jel nyirr-balkaja ngayburrpa rrepara nyiburr-jirra ngayburrpa nyiburr-wepiya nyiburr-nirra minypa gun-maywapa ana-goyburrpa burr-guya nyiburr-werra. Wurra bubu-borrwa minypa geka Wangarr a-bena yi-gurrepa ana-gorrburrwa.’ Nyiburr-yirda barra nyiburr-wengga burrwa rrawa gun-gata gala aburr-gonyja ana-gorrburrwa.\x + \xo 10:11 \xt Metiyu 10:7-14; Mark 6:8-11; Luk 9:3-5\x* \x + \xo 10:11 \xt Jama Aburr-ji 13:51\x* \v 12 Ngardawa ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Jurdach guna-bamburda burr-guya gun-nerra gu-ni barra burrwa gu-gata burr-yika gu-rrawa, wurra minypa mu-ngoyurra aburr-ni rrawa Jorram \pn (Sodom)\pn*, birripa jarra marr gu-yinda barra gun-nerra gu-ni barra burrwa.\x + \xo 10:12 \xt Genesis 19:24-28; Metiyu 10:15; 11:24\x* \s1 Rrawa Gun-gata Gala Gun-nerra Gubu-bawujarna \r (Metiyu 11:20-24) \p \v 13 “Awa! Nyiburr-gata rrawa Goréchin \pn (Chorazin)\pn* rrapa Bachéyda \pn (Bethsaida)\pn* nyiburr-nirra, yama nyiburr-ngukurdanyjiyarna? Wurra burraya burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa. Wurra aburr-gata mu-ngoyurra aburr-ni rrawa Daya \pn (Tyre)\pn* rrapa Jaydan \pn (Sidon)\pn*, minyja birripa gubi-nacharna gun-birripa rrawa Wangarr burr-barlmarrk jama a-jirrarna minypa gun-guniya nipa jama a-jirra gun-goyburrpa rrawa, birripa gun-nerra gubu-bawujarna aburr-jarl rrapa burr-guya aburr-ngukurdanyjiyarna nula Wangarr.\x + \xo 10:13 \xt Isaiah 23:1-18; Ezekiel 26:1—28:26; Joel 3:4-8; Amos 1:9-10; Zechariah 9:2-4\x* \v 14 Wurra ana-goyburrpa nuwurra waypa barra nipa Wangarr burr-mari a-wengga, burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa; aburr-gata mu-ngoyurra aburr-ni rrawa Daya rrapa Jaydan, birripa jarra marr gu-yinda barra gun-nerra gu-ni burrwa. \v 15 Rrapa nyiburr-werranga nyiburr-gata Gapárniyam \pn (Capernaum)\pn* nyiburr-nirra, ana-goyburrpa jimarna bama nyiburr-yinaga waykin nyirr-wenyaga barra nipa Wangarr, ya? Wurra nipa jarra nyirr-yerrnyja barra yi-gata wupa gu-bol.” Jesus a-yinagata a-wena rrapa burr-jonga aburr-gata gala marr aburr-balcharrarna nula.\x + \xo 10:15 \xt Isaiah 14:13-15\x* \p \v 16 Rrapa barrwa nipa a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, a-yinagata burrwa, “Ana-goyburrpa minyja ana-nga a-galiya ana-gorrburrwa, an-narda ngardawa a-galiyarra apula ngaypa. Rrapa minyja ana-nga ngoyurra a-yerryerrmiya ana-gorrburrwa, an-narda ngardawa ngoyurra a-yerryerrmiya apula ngaypa. Rrapa minyja ana-nga ngoyurra a-yerryerrmiya apula ngaypa, an-narda ngardawa ngoyurra a-yerryerrmiya nula nipa nguna-jerrmarrapa.”\x + \xo 10:16 \xt Metiyu 10:40; Mark 9:37; Luk 9:48; Jon 13:20\x* \s1 Jesus Burr-yika 72 Gu-galiya Yerrcha Aburr-jekarra Gurda Nula \p \v 17 Ganapiya, lika nuwurra waypa Jesus burr-yika 72 gu-galiya yerrcha aburr-bona, aburr-jekarra gurda, birripa aburr-worlworlcha aburr-ni. Minypa aburr-yinanga nula, “A-lay, Bunggawa, aburr-gata walkwalk yerrcha burr-guta aburr-galiyarra arrburrwa ngardawa minypa nginyipa ny-yelangga ngayburrpa bubu-mangga.” \p \v 18 Lika nipa a-wena burrwa, “Ngaypa ngu-nana walkwalk an-gata Jeytan \pn (Satan)\pn* an-nelangga, nipa a-bunggunapa waykin wenga minypa maykarran a-mirlchinga a-workiya warlwarl ngika. \v 19 Minyja buburr-galiya: Ngaypa arr-wuna ana-goyburrpa nyibi-rrimanga ganyjarr minypa nguymbula an-guyinda nyibi-rrenyjinga rrapa maringgul ji-jurlpa jin-guyinda. Minypa gun-nga gun-gata ganyjarr an-gata An-bachirra gu-rrimanga, wurra ana-goyburrpa nyibu-rruma barra gun-gata ganyjarr rraka gala gu-yinmiya nyirr-bu.\x + \xo 10:19 \xt Psalms 91:13\x* \v 20 Wurra wuriya. Wurra gun-gata wupa nyanma gala barra nyiburr-worlworlcha nyiburr-workiya minypa walkwalk an-guyinda a-galiyarra ana-gorrburrwa; wurra jarra buburr-worlworlcha buburr-ni ngardawa minypa ana-goyburrpa nyiburr-welangga nyiburr-yurra waykin.” \s1 Jesus A-marrkapchinga A-ni \r (Metiyu 11:25-27; 13:16-17) \p \v 21 Lika ji-gatiya ji-marnnga nipa Jesus gugu a-marrkapchinga a-ni ngardawa Mern An-mawunga nipa nyanma, rrapa minypa a-yinanga a-wena, “Anya, ny-jurdiya Bunggawa nyi-nirra waykin rrapa wupa, ngaypa ngu-marrkapchinga nggula ngu-nirra ngardawa gun-nginyipa janguny nginyipa ny-yilkakaja burrwa aburr-gata minypa marn․gi gun-jaranga rrapa aburr-borrwiya minypa birripa aburr-guralcha; wurra aburr-geka jarra nginyipa burr-gurdagurdarrana. Ngardawa, Anya, nginyipa ny-borrwurra minypa gu-gurda ngacha gun-molamola gu-ni barra.” A-yinagata Jesus a-wena nula, a-marrkapchinga nula Wangarr. \p \v 22 Ganapiya, lika barrwa a-wena burrwa wurra gama gorlk, a-yinagata, “Ngun-anya nguna-wuna gun-bulapalawa. Gala ana-nga marn․gi nula an-guna An-walkurpa wurra nipa wupa ngardapa Ngun-anya; rrapa nipa Ngun-anya gala ana-nga marn․gi nula wurra an-guna An-walkurpa rrapa barrwa ana-nga nipa a-borrwuja rrapa a-gurdagurdarraja.”\x + \xo 10:22 \xt Jon 3:35; 10:15\x* \p \v 23 Lika Jesus a-ngukurdanyjiyana, a-wena burrwa aburr-yigipa jawina ngardapa, “Ana-goyburrpa nyiburr-marrkapchinga nyiburr-nirra gun-gata minypa nyibi-nacha rrapa nyibi-rrimanga nyiburr-nirra. \v 24 Minyja bubu-borrwa: Aburr-jaranga aburr-gata mu-ngoyurra aburr-ni, minypa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda rrapa bunggawa yerrcha burr-guta, birripa jal aburr-ni jimarn jarra gubi-nacharna gun-burral gu-beyarna burrwa gun-gata minypa ana-goyburrpa nyibi-nacha nyiburr-nirra, wurra gun-nyagara. Rrapa jal aburr-ni jimarn jarra aburr-galiyarna gun-gata ana-goyburrpa nyiburr-galiyarra nyiburr-workiya, wurra gala aburr-yinmiyarna.” \s1 Meyali Gun-gata Minypa An-molamola An-gugaliya An-gata Jimériya (Samaria) An-guyinda \p \v 25 Rrapa an-ngardapa an-gugaliya an-gata joborr marn․gi an-gunega, nipa a-garlmuna, a-ngunyangunyjiyana nula Jesus. Minypa a-yinanga nula, “A-lay, Bunggawa, ngaypa ngu-yinmiya barra ngu-ma wanngu gun-guni?” \p \v 26 Lika Jesus a-wena nula an-gata an-gugaliya, “Ya? Gun-ngarripa joborr mu-jurra gu-yinmiya gu-yurra? Marrka ngurrja apula.” \p \v 27 Lika an-gata an-gugaliya gu-ngurrjinga nula, a-yinagata, “‘An-goyburrpa an-ngardapiya ana-gorrburrwa Wangarr jal buburr-ni nula minypa burr-molma burr-burral, burr-bama burr-rrepara; rrapa an-nginyipa an-borrmunga jal ni nula minypa nginyipa ngardapa nggu jal nyi-nirra nggula.’”\x + \xo 10:27 \xt Leviticus 19:18; Deuteronomy 6:5\x* \p \v 28 Lika Jesus a-yinagata nula, “Nginyipa ny-jarlapuna ny-yena, a-lay. Minyja yirda jama ji barra nginyipa wanngu nyi-ni.”\x + \xo 10:28 \xt Metiyu 22:35-40; Mark 12:28-34; Leviticus 18:5\x* \p \v 29 Wurra nipa an-gata an-gugaliya jal a-ni an-molamola a-negiya barra, lika nipa barrwa a-wengganana Jesus minypa a-yinagata nula, “Wurra nipa an-gata ana-nga minypa an-borrmunga apula?” \p \v 30 Lika Jesus gu-ngurrjinga nula meyali gu-murna janguny minypa gun-guna: “An-ngardapa an-gugaliya Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* wenga ay-garlmuna, a-bona Jerikow \pn (Jericho)\pn*. Ana-bupiyana ana-bamuna, gojilapa aburr-bena nula aburr-gata aburr-ngumurda yerrcha. Lika abu-gaypuna aburr-ni mun-gata mun-ngiya nipa mu-ganyja a-bona, rrapa mun-nigipa mun-gubarrnguma burr-guta birripa abu-gaypuna. Lika abu-buna, abu-bawuna, gatiya a-yu barra a-juwa. Lika aburr-garlmuna, aburr-bona. \v 31 Gu-gatiya wenga lika an-ngardapa junggay ana-bamuna gu-jarlakarr. Ganapiya, lika nipa a-nana an-gugaliya a-gorlapuna a-yu, wurra nipa a-garlmunapa gun-nerranga gu-menga a-jekarra rrapa a-beybana ay-bamuna, lika ay-bona. \v 32 Rrapa gu-gata wenga an-nerranga an-gugaliya an-gata Libay \pn (Levi)\pn* an-bapurr, nipa a-yinagatiya jama a-ji. Minypa nipa ana-bamuna, a-nana an-gugaliya a-yu, lika ay-bamunapa ay-bona. \v 33 Wurra an-nerranga an-gugaliya ana-bamuna, nipa Jimériya \pn (Samaria)\pn* an-guyinda. Ana-bamuna, lika a-nana an-gugaliya a-yu, lika nipa wargugu a-ni nula. \v 34 Lika ana-bona nula, lika an-jeja a-gurragaja mun-girra mun-gata alip \pn (olive)\pn* mu-guyinda rrapa mola wayin \pn (wine)\pn*, lika a-bichinga a-bona, ganapiya. Lika a-jarrkarrana, a-barnjinga jin-nigipa ji-dongki ji-guyinda, lika ana-ganyja ana-bona rrawa gun-gata gojilapa gu-jirra, lika gatiya nipa jaga a-ganana nula.\x + \xo 10:34 \xt 2 Chronicles 28:15\x* \v 35 Wurra gu-gatiya wenga minypa gun-nerranga ngorrngurra gu-ni, lika nipa a-garlmuna, mu-menga rrupiya abirri-jirrapa mun-mama jilpa \pn (silver)\pn* mun-guyinda mu-yigipa m-burlupurr wenga, lika a-wuna an-gata bala an-gurrimapa, a-yinanga nula, ‘A-lay, an-guna an-gugaliya nginyipa jaga ny-jana barra nula rrapa minypa mun-nga barrwa rrupiya ny-barnja mun-nga nipa jal a-ni, rrapa nuwurra waypa ngaypa nguna-jeka barra, lika ngiy-wu barra.’ \p \v 36 “Ganapiya janguny, wurra aburr-gata ngaypa nguburr-ngurrjinga abirri-jirrapa an-ngardapa gu-galiya yerrcha gu-jarlakarr aburr-bamuna gurda, minyja ana-nga an-gata an-borrmunga a-ni nula aburr-bachirra abu-buna, ya?” \p \v 37 Nipa an-gata joborr marn․gi an-gunega a-yinagata, “Minyja an-gata an-gugaliya nipa a-gunggajinga nula.” \p Lika nipa Jesus ana-nyala a-wena nula, “Ganapiya, wurra nginyipa boy, yirda bamba minypa an-gata an-gugaliya a-gunggajinga nula an-nerranga.” \s1 Jesus Balapala Bijirrin-denyjinga Marta Rrapa Meri \p \v 38 Gu-gata wenga Jesus rrapa aburr-yigipa jawina aburr-garlmuna, aburr-bamuna, aburr-bena rrawa gun-gata minypa jin-ngardapa jin-gugaliya jin-gata jin-nelangga Marta \pn (Martha)\pn* nipa jiny-jonyjinga nula Jesus gu-yigipa gu-rrawa. \v 39 Gun-gatiya lika jin-nigipa jelapa ngacha jin-gata Meri \pn (Mary)\pn* jin-nelangga, nipa jinyu-rakaja gatiya ana-rrepara Jesus a-ni, lika jiny-jaliyana nula jinyu-ni nipa a-wena.\x + \xo 10:39 \xt Jon 11:1\x* \v 40 Wurra nipa jin-gata Marta gun-jaranga gu-borrwurra minypa gun-gata nipa balaja m-barnjinga burrwa Jesus rrapa aburr-yigipa jawina. Lika gu-gata wenga jina-garlmuna, jiny-yena nula, “A-lay, Bunggawa, gala ny-borrwa nyi-ni, ya? Wurra jin-guna jelapa ngapa gu-bawuna, ngaypa wupa ngardapa jama ngu-jirra ana-gorrburrwa? Yama ny-yengga achila barra jiny-junggaja apula?” \p \v 41 Wurra Jesus a-wena achila, “A-jay, Marta, nginyipa gun-jaranga ny-yorijinga rrapa ny-borrwuja, ya? \v 42 Wurra Meri gu-borrwuja gun-nardiya gun-molamola jarra; rrapa gun-gata gala ana-nga jiny-jaypa.” \c 11 \s1 Jesus Marn․gi Burr-negarra Gun-guwenggana Nula \r (Metiyu 6:9-13; 7:7-11) \p \v 1 Gun-nerranga gu-ni, gata rrawa Jesus a-wengganana a-ni Wangarr ngardapa, lika nuwurra waypa gu-wulebana, lika aburr-yigipa jawina aburr-wena nula, “Bunggawa, a-lay, minypa an-gata Jon marn․gi burr-negarra aburr-yigipa jawina, wurra nginyipa yama marn․gi nyirr-nega ngayburrpa minypa nyiburr-yinmiya barra nyiburr-workiya nyibu-wenggana Wangarr?” \p \v 2 Lika nipa a-wena burrwa, a-yinanga, “Wolawola ana-goyburrpa nyibu-wenggana barra nyiburr-workiya, nyiburr-yinda barra nyiburr-wengga: \q1 ‘Anya, \q2 nginyipa ny-yelangga ngayburrpa barra bubu-ngurrja ny-molamola. \q2 Guwa gun-nginyipa rum barra gu-jipa gu-workiya gun-guna rrawa. \q2 \v 3 Mu-nguy nyirr-wu balaja mun-ngiya ngayburrpa jal nyiburr-ni. \q2 \v 4 Rrapa baywarra nega arrburrwa gun-gata minypa ngayburrpa werra nyiburr-negiyana nggula, minypa ngayburrpa rrapa baywarra nyibi-nenga burrwa nyiburr-workiya aburr-werranga aburr-gata minypa werra nyirrbi-negarra ngayburrpa. \q2 Gala barra nyirr-ga yi-gata gun-derta gun-gorla nyibu-barripa; gala yapa nyiburr-lijiwarriyan.’” \p \v 5 Lika Jesus a-yinagata burrwa, “Minyja ny-yinga ny-jata minypa ana-munya gornborrk ny-jarlma, ny-boy nula an-nginyipa an-borrmunga rrapa ny-yinda nula, ‘Japurra ngapa ny-jirra, a-lay! Wurra nguna-wu abirri-jirrapa mun-ngardapa rakaraka rrapa nuwurra ngiy-wu barra. \v 6 Ngardawa an-ngaypa an-borrmunga gun-guna waya ana-munya gu-ni a-bena apula balay wenga, wurra nipa balaja gala mun-nga ngu-rrima rraka ngu-barnja nula an-gata an-borrmunga apula.’ \p \v 7 “Minyja nginyipa ny-yirda ny-yengga nula an-gata an-gugaliya, nipa a-yinmiya barra waygaji a-wengga nggula? Wurra waygaji wupa gu-bala wenga ana-wengga ana-yu, ‘Ngika. Wurra gala barra mu-nguy ny-yengga apula. Ngardawa ngana gu-jirra gipa ngu-jakabuna rrapa gu-ngarda yerrcha aburr-guna nyiburr-yurra nyiburr-boya. Wurra gala ngu-yinmiya ng-garlma, ngiy-wu.’ An-gata a-yirda barra waygaji a-wengga nggula. \v 8 Wurra gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Marrban gun-gata minypa nipa gala a-yinmiya biy-wu nginyipa ny-borrmunga nula, wurra jarra burraya a-garlma, biy-wu barra mun-nga nginyipa jal nyi-nirra rrapa minypa ngurrpiny ny-yengganacha nyi-nirra, gala gona nyi-ni. \p \v 9 “Gu-gurda ngacha minypa ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa minypa gun-guna: Wenggana, rrapa nginyipa ny-ma barra. Wechawecha, rrapa nginyipa ny-barripa barra. Duldulja ngana gu-jirra, rrapa nipa gu-lapkujamiya barra nggula. \v 10 Ngardawa ana-nga minypa a-wengganacha a-workiya, an-gatiya gu-mangga a-workiya; rrapa ana-nga a-wechawecharra a-workiya, an-gatiya gu-barripurda a-workiya; rrapa ana-nga a-dulduljinga a-jirra ngana gu-jirra, an-gatiya gu-lapkujamiya barra nula. \p \v 11 “Ana-goyburrpa nyiburr-gurda wurra ny-yinga ny-jata nginyipa minypa nyanyapa niya, minyja an-nginyipa walkur biy-wenggana jichicha, nginyipa gala ny-yinmiya ny-yu nguymbula. \v 12 Rrapa minyja nipa biy-wenggana jin-giya nula, nginyipa gala ny-yinmiya ny-yu maringgul ji-jurlpa jin-bachirra gala jin-gubay. \v 13 Minypa ana-goyburrpa nyiburr-gurda wuriya nyiburr-werra, wurra ana-goyburrpa jarra marn․gi gun-molamola gun-guyinda nyirrbu-wu aburr-goyburrpa gu-ngarda yerrcha. Wurra Nyanyapa arrku waykin a-nirra nipa jarra warrpam an-molamola, rrapa aburr-gata minypa abu-wenggana barra nipa burr-wu barra an-gata Mern An-mawunga.” \s1 Walkwalk Gun-nika Ganyjarr Ngardapa — Jesus Gun-nika Ngardapa \r (Metiyu 12:22-30; Mark 3:20-27) \p \v 14 Lika gu-gata wenga an-ngardapa an-gugaliya an-gata Jesus a-garlmuna, a-yerrnyjinga nula walkwalk an-gata an-ngarlngarta a-negarra a-ni. Lika an-gata minypa walkwalk ana-bawuna ana-bena, nipa an-gugaliya a-wena gugu. Lika aburr-gata wurra gama gorlk gochila aburr-barrjinga. \v 15 Wurra aburr-werranga aburr-wena, “An-guna an-gugaliya nipa a-yerrnyjinga a-workiya walkwalk an-guyinda ngardawa nipa nyanma Biyíljabap \pn (Beelzebub)\pn* an-gatiya wana an-babalapa walkwalk ana-wuna ganyjarr.”\x + \xo 11:15 \xt Metiyu 9:34; 10:25\x* \v 16 Rrapa aburr-werranga aburr-gata, birripa jal aburr-ni abu-yolka barra Jesus, minypa birripa abu-wengganana nipa barra burr-gurdagurdarra ganyjarr minypa nipiya Wangarr nyanma. Wurpa lika birripa gala jal aburr-nirrarna marr aburr-balchingarna nula.\x + \xo 11:16 \xt Metiyu 12:38; 16:1; Mark 8:11\x* \p \v 17 Wurra nipa jarra Jesus gu-malawurra burrwa aburr-gata aburr-jaranga gun-ngiya birripa gubu-borrwurra aburr-ni. Lika nipa a-wena burrwa, a-yinanga, “Gun-nga gun-gata rrawa, minyja aburr-ngorrkorndiya rrapa aburr-bacha gu-gapa gu-guta, gun-narda minypa gun-gata rrawa gu-rrumiya barra gugu gu-werrapa gu-ji barra. Rrapa aburr-nga aburr-gata aburr-yawyawga aburr-marmanyja aburr-barra, minyja birripa aburr-ngorrkorndiya, gun-narda minypa aburr-gata aburr-bapurr aburr-wulebiya barra. \v 18 Rrapa an-gata walkwalk Jeytan an-nelangga nipa a-yinagatiya. Minypa aburr-yigipa nipa burr-ganyja a-workiya, minyja birripa aburr-ngorrkorndiyana rrapa aburr-bacha gu-gapa gu-guta, gun-narda minypa nipa gala a-yinmiya mu-nguy a-ji. Minypa ana-goyburrpa nyiburr-wena minypa ngaypa walkwalk ngu-yerrnyjinga ngu-workiya jimarn jarra Biyíljabap nguna-wuna ganyjarr. \v 19 Wurra minyja gun-narda gun-burral, wurra gun-gata minypa aburr-goyburrpa jawina yerrcha wolawola abi-yerrnyjinga aburr-workiya walkwalk, gun-narda gu-gaya wenga ganyjarr, ya? Wurra walkwalk gun-nika ngika. Wurra aburr-gata aburr-goyburrpa jawina yerrcha, birripa jarra yarlanga gubi-nenga minypa gun-gata ana-goyburrpa ngunabu-yopuna gun-narda gala gun-burral. \v 20 Wurra jarra Wangarr nipa nyanma ngaypa ngu-yerrnyjinga ngu-workiya walkwalk an-guyinda, rrapa gun-narda minypa Wangarr gochila nyin-dana Bunggawa nipa an-guna gugu a-bena ana-gorrburrwa. \p \v 21 “Minypa gun-maywapa ranginy an-gugaliya wolawola derta a-negiya a-workiya, garlpi mu-rrimanga a-nirra rrapa gun-nigipa rrawa gu-bamanacha a-nirra, minypa gun-molamola gu-jirra nula rrapa gala ana-nga a-yinmiya gu-rruma rrapa a-gaypa. \v 22 Wurpa lika an-nerranga wana an-babalapa an-gugaliya minyja nipa ana-boy rrapa burda a-nega an-gata an-gugaliya, nipa a-gaypa barra mun-nigipa garlpi mun-gata nipa m-borrwurra a-ni jimarna mu-gata wanngu a-negiyarna a-nirrarna. Rrapa gun-gata barrwa gun-nga burr-guta nipa gu-rrimarra, wurra an-gata wana an-babalapa a-gaypa barra, lika burr-wu barra aburr-yigipa jawina yerrcha. \p \v 23 “Ana-nga an-gata minyja gala an-mola apula, an-gata an-gugaliya nipa an-bachirra apula. Rrapa minyja ana-nga an-gata gala nguna-jurrjurrma rraka wugupa nyirrbu-ma nula nyirri-boy Wangarr aburr-yigipa gu-galiya yerrcha, an-gata an-gugaliya nipa minypa ganday burr-nenga ay-bamburda.\x + \xo 11:23 \xt Mark 9:40\x* \s1 Minypa Walkwalk An-guyinda Ana-jeknga Nula Mu-ngoyurra A-bawuna \r (Metiyu 12:43-45) \p \v 24 “Wurra bubu-borrwa gun-guna: Walkwalk an-gugaliya a-rrimanga, nipa wolawola ana-beya ana-workiya, lika a-bawuja a-boya rrapa minypa gu-bugula gu-gorla ay-bamburda, a-wechawecharra ay-yinda barra a-ninya, wurra gala gun-molamola gu-barripa. Ganapiya, lika ngardapa niya a-weya, a-yinaga a-workiya, ‘Ngaypa ngu-jeka barra gun-ngaypa rrawa.’ \v 25 Lika ana-jeknga, gu-nacha, minypa nipa a-bawunapa an-gata an-gugaliya gala gun-nerra gu-rrima wurra gipa gugu an-molamola. \v 26 Lika gu-gata wenga nipa walkwalk a-boya rrapa burr-mangga aburr-werranga walkwalk yerrcha birripa burr-guya aburr-werra, nipa marr a-yinaga. Lika burr-ganyja gurda ay-ngunyuna aburr-gatiya minypa arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 7, lika wugupa aburr-barrngumiya nula ana-ngurrnga an-gata an-gugaliya. Lika aburr-nirra aburr-workiya gatiya, rrapa nipa an-gugaliya jarra mu-ngoyurra gun-nerra gu-ni nula, wurra barrwa gugu burr-guya gun-nerra gu-nirra nula.” \s1 Aburr-gata Minypa Gun-burral Aburr-marrkapchinga Aburr-nirra \p \v 27 Gun-gata waypa Jesus a-wena, lika jin-ngardapa gama jiny-jarlmunapa burr-guya jiny-yena, jiny-yinanga nula, “A-lay, jin-gaba nipa biy-mengapa nipa jiny-marrkapchinga jinyu-nirra.” \p \v 28 Wurra Jesus a-wena, a-yinanga, “Aburr-gata minypa Wangarr gun-nika janguny aburr-galiyarra nula aburr-workiya rrapa gubi-rrimanga aburr-bamburda, aburr-gatiya jarra aburr-marrkapchinga aburr-nirra.” \s1 Gu-galiya Yerrcha Gubi-nacharna Ganyjarr \r (Metiyu 12:38-42) \p \v 29 Gun-gatiya waypa barrwa aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-bona gurda nula Jesus, lika nipa mu-nguy a-wena burrwa, a-yinagata, “Aburr-gurdiya gorlk aburr-werra! Birripa jal aburr-ni gubi-na barra Wangarr gun-nika ganyjarr, wurra nipa gala barra burr-gurdagurdarra ganyjarr wurpa lika gun-maywapa minypa gun-gata nipa jama a-ji nula Jona \pn (Jonah)\pn* mu-ngoyurra a-ni.\x + \xo 11:29 \xt Metiyu 16:4; Mark 8:12\x* \v 30 Minypa gu-galiya yerrcha aburr-gata Ninaba \pn (Nineveh)\pn* aburr-ni, birripa abi-nana Jona minypa Wangarr a-yinmiyana burr-barlmarrk jama a-ji nula, rrapa gu-gurda ngacha minypa birripa aburr-gurdiya gorlk abi-na barra an-guna An-walkurpa An-gugaliya minypa Wangarr a-yirda barra burr-barlmarrk jama a-ji barra nula nipa. \v 31 Rrapa nuwurra waypa gun-balmapa gu-ji minypa Wangarr burr-mari a-wengga barra, aburr-gurdiya gu-galiya yerrcha aburr-jurnja barra aburr-ni. Ngardawa gatiya nipa burr-mari a-wengga jin-gata wola bunggawa jinyu-ni rrawa gun-gata Jiba \pn (Sheba)\pn*, nipa gata jiny-ji barra Wangarr ana-gochila rrapa yarlanga gu-nega barra minypa birripa aburr-guna aburr-werra. Ngardawa wola gun-guwarr nipa jin-gata balay wenga jina-bona barra minypa nipa jiny-jaliya nula bunggawa an-gata an-nelangga Jolaman \pn (Solomon)\pn*, minypa nipa marn․gi gun-jaranga. Wurra jarra gun-burral ngaypa ng-guna wana, nipa Jolaman marr a-yinanga. [Wurra aburr-gurdiya gorlk gala marr aburr-balcha apula.]\x + \xo 11:31 \xt 1 Kings 10:1-10; 2 Chronicles 9:1-12\x* \v 32 Rrapa aburr-gata mu-ngoyurra aburr-ni rrawa Ninaba, birripa nyanma burr-guta aburr-gurdiya gorlk aburr-jurnja barra aburr-ni gata minypa Wangarr burr-mari a-wengga barra burrwa. Ngardawa birripa aburr-gata Ninaba aburr-guyinda gatiya aburr-ji barra Wangarr ana-gochila rrapa yarlanga gubi-nega barra minypa aburr-gurdiya aburr-werra. Ngardawa birripa aburr-gata gun-nerra gubu-bawuna rrapa aburr-ngukurdanyjiyana minypa aburr-galiyana nula Jona nipiya Wangarr an-nika an-mujaruk a-wena burrwa. Wurra gun-burral ngaypa ng-guna wana, nipa Jona an-delipa!\x + \xo 11:32 \xt Jonah 3:4-5\x* \s1 Wuparnana Nguburr-ngurrnga Barra Nguburr-naya Nguburr-ni \r (Metiyu 5:15; 6:22-23) \p \v 33 “An-gugaliya lam \pn (lamp)\pn* a-birtarrmiya a-workiya, gu-rrongga gu-jirra, gala a-yinmiya gu-yilkaka, waygaji duram a-ngukurdanyja rrapa gu-gonyinyja. Ngika. Wurra jarra an-gugaliya a-birtarrmiya a-workiya, lam gu-rrongga gu-jirra, lika gu-wenyanga a-workiya, gu-balcharra gu-yurra waykin barra minypa aburr-nga aburr-boy gurda aburr-ji aburr-naya aburr-ni.\x + \xo 11:33 \xt Metiyu 5:15; Mark 4:21; Luk 8:16\x* \v 34 Ngarripa mipila arr-jirra minypa gun-maywapa ranginy lam gu-rrongga gu-jirra barra minypa wuparnana arr-burral arr-naya arr-ni. Rrapa ny-yinga ny-jata minyja nginyipa mipila ny-jirra nyi-nacha ny-yorkiya gun-molamola gun-guyinda, gun-narda minypa gu-gujayanaya nyi-nirra. Wurra minyja mipila ny-jirra nyi-nacha ny-yorkiya gun-nerra, gun-narda minypa nginyipa an-munya ny-maya ny-jirra. \v 35 Gu-gurda nula nginyipa barra ny-jarlapiya minypa gun-ngiya nginyipa ny-borrwuja ny-yorkiya. Gala yapa gun-nerra ny-borrwurda rrapa ana-munya nyi-ningin. \v 36 Ngardawa minyja wuparnana ny-burral nyi-nayarra nyi-nirra rrapa gala gun-ngiya n-dima rraka an-munya ny-maya ny-ji, gun-narda minypa nginyipa ny-jayanaya barra ny-yorkiya minypa gu-bardayala nyi-nirra.” \s1 Jesus Burr-jonga A-ni Berachi (Pharisee) Yerrcha \r (Metiyu 23:1-36; Mark 12:38-40) \p \v 37 Gun-gatiya waypa Jesus gu-mungbuna janguny, lika an-ngardapa Berachi \pn (Pharisee)\pn* ana-nyala a-gonyjinga nula barra abirri-boy, gu-yigipa gu-rrawa balaja mbi-bay. Lika Jesus a-garlmuna nula, abirri-bamuna, gu-bala abirri-barrngumurra. Lika nipa Jesus a-rakaja, a-ninya. \v 38 Wurra an-gata Berachi nipa gochila a-barrjinga a-nana Jesus balaja m-barra, gala nipa murna a-jirra a-wepiyarna. Ngardawa gun-birripa joborr Berachi yerrcha gun-burriya, murna aburr-jirra aburr-wepiya aburr-workiya, lika nuwurra jurdach balaja mbi-banga aburr-workiya. \v 39 Wurra nipa Jesus a-yinanga a-wena nula, “Minyja borrwa minypa gun-maywapa ranginy ana-goyburrpa Berachi yerrcha burr-guya nyibu-weparda nyiburr-workiya japalana an-guyinda jonama a-jirra wupa, gochila a-jirra ngika. Minypa gun-burral nyiburr-gata ana-goyburrpa gala nyibu-borrwa nyiburr-workiya gun-gata minypa wuparnana nyiburr-ngurrnga ana-goyburrpa burr-guya nyiburr-werra rrapa nyiburr-ngumurda. \v 40 Nyiburr-gurda gerna yerrcha! Nipa jarra Wangarr arr-jarlapuna arr-burral, an-gatiya an-ngardapiya arr-jarlapuna wuparnana arr-ngurrnga burr-guta. \v 41 Wurra mun-ngiya mun-gata ana-goyburrpa nyibi-rrimanga, burrbu-wu aburr-gata aburr-nyagara, barra minypa gun-nga burr-guta gun-mola gu-ni barra ana-gorrburrwa. \p \v 42 “Awa! Nyiburr-gurda Berachi yerrcha, nipa burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa! Wuriya gun-gata minypa gun-goyburrpa gun-guwarr ana-goyburrpa nyibu-ngorrkorndanga nyiburr-workiya rrapa nyibu-wucha nyiburr-workiya Wangarr mun-nigipa minypa balaja mun-gata nyibu-mangga nyiburr-workiya mun-ngiya mun-delipa burr-guta. Wurra yama gurrurta nyibi-rrima nula Wangarr rrapa jechinuwa nyiburr-ni burrwa wurra gama gorlk? Gu-gurda ngacha jimarna ana-goyburrpa nyibi-rrimangarna joborr rrapa gun-gata gun-delipa gun-guyinda burr-guta.\x + \xo 11:42 \xt Leviticus 27:30\x* \p \v 43 “Awa! Nyiburr-gurda Berachi yerrcha, nipa burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa minypa ana-goyburrpa wana nyiburr-negiya burrwa nyiburr-workiya wurra gama gorlk. Minypa gata gu-bala aburr-mulpiya aburr-workiya, ana-goyburrpa nyiburr-bamburda, nyirrbu-beybarda nyiburr-workiya, mu-ngoyurra nyiburr-rakaja burrwa. Rrapa minypa gun-nerranga, ana-goyburrpa jal nyiburr-nirra wurra gama gorlk barra nyirrbu-burrmaymba aburr-workiya ana-goyburrpa, minypa gata gu-gandin birripa aburr-nirra aburr-workiya. \p \v 44 “Awa! Burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa! Nyiburr-gurda ana-goyburrpa minypa gun-maywapa ranginy an-gugaliya abu-jurnumburda aburr-workiya gu-jel rrapa gala burrbu-gurdagurdarra yina gaya abu-jurnumbuna, lika aburr-werranga aburr-bamburda, abi-rrenyjinga aburr-workiya rrapa gala marn․gi wuparnana an-gulol.” A-yinagata Jesus a-wena. \p \v 45 Wurra joborr marn․gi aburr-gunega aburr-gata wugupa nula Jesus mbi-barra aburr-ni, ana-ngardapa a-wena nula Jesus, “A-lay, Bunggawa, gun-narda nginyipa ny-yena minypa ngayburrpa burr-guta nginyipa nyirr-ngurrjinga nyiburr-werra.” \p \v 46 Lika Jesus A-wena, “Ngaw. Nyiburr-gurda joborr marn․gi nyiburr-gunega, ana-goyburrpa burr-guta burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa! Ngardawa wurra gama gorlk ana-goyburrpa joborr gun-derta gun-gorla nyibi-nenga burrwa nyiburr-workiya, minypa gun-maywapa ranginy gun-gun․gun gun-guyinda aburr-mobula nyibu-gurrmunga burrwa nyiburr-workiya, rrapa minypa ny-jata ny-yinga nginyipa gala ny-yinmiya mernda ny-jirra ny-jerrjangardawiya, wurpa niya murna ny-jirra ny-yarlayarlawiya burr-guta, rraka ny-junggaja burrwa. \p \v 47 “Burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa! Minypa ana-goyburrpa nyibi-jarlapurda nyiburr-workiya gun-gata gun-gurrema gun-guyinda, wupa gu-ngarnama minypa gatiya nyirrbu-barnjinga nyiburr-workiya Wangarr burr-yika aburr-mujaruk aburr-gata minypa aburr-goyburrpa nyanyapa ana-gorrburra yerrcha burrbu-buna aburr-workiyana, aburr-juwuna. Wurpa lika ana-goyburrpa nyiburr-yinagatiya minypa nyanyapa ana-gorrburra yerrcha; gala janguny nyibu-borrwa burrwa nyiburr-workiya Wangarr burr-yika aburr-mujaruk. \v 48 Minypa ana-goyburrpa marn․gi burrwa aburr-gata nyanyapa ana-gorrburra yerrcha, minypa birripa burrbu-buna aburr-workiyana Wangarr burr-yika aburr-mujaruk, wurra ana-goyburrpa nyibi-yagurrmunga burrwa nyiburr-nirra nyanyapa ana-gorrburra yerrcha gun-gata birripa jama aburr-ji. Minypa birripa burrbu-buna rrapa ana-goyburrpa minypa nyibu-mungburda nyiburr-nirra, nyibi-jarlapurda nyiburr-workiya barra nyirrbu-barnja. \v 49 Minypa gu-gurda nula Wangarr ngardawa nipa marn․gi gun-bulapalawa nipa a-wena, a-yinanga, ‘Ngaypa nguburr-jerrma barra aburr-ngaypa aburr-mujaruk rrapa aburr-ngaypa aburr-mujama birripa barra aburr-bengga burrwa. Wurra birripa aburr-gata aburr-bachirramiya barra burrwa ngaypa nguburr-jerrma barra, aburr-werranga aburr-gurda aburr-juwa barra.’ \v 50 Gu-gurda ngacha minypa nyiburr-gurdiya gorlk nyiburr-mornanga nyiburr-nirra gu-gata nula minypa wola gun-guwarr rrapa barrwa gun-guniya burr-guta ana-goyburrpa Yichrayal \pn (Israel)\pn* nyiburr-bapurr nyirrbu-burnda nyiburr-workiya aburr-gata Wangarr burr-yika aburr-mujaruk, birripa aburr-juwiya aburr-workiya. \v 51 Minypa nyiburr-gurdiya gorlk Wangarr nyirr-bu barra minypa ana-goyburrpa nyiburr-bapurr nyirrbu-buna nyiburr-workiyana aburr-gata minypa Aybul \pn (Abel)\pn* wenga, rrapa barrwa an-gata Jekaráya nipa gojilapa a-juwuna gun-gata Wangarr gun-nika bala gun-japurra rrapa gun-nigipa belabila gu-maya gun-gata yarlanga gu-jirra. Minyjiya. Gu-gata nula gun-bulapalawa mari Wangarr nyirr-bu barra ana-goyburrpa nyiburr-gurdiya gorlk.\x + \xo 11:51 \xt Genesis 4:8; 2 Chronicles 24:20-21\x* \p \v 52 “Awa! Nyiburr-gurda joborr marn․gi nyiburr-gunega, nipa burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa! Ngardawa minypa gi \pn (key)\pn* an-gulapkujama an-gata minypa marn․gi nula, ana-goyburrpa nyibu-jordajinga nyibu-ganyja nyiburr-workiya. Minypa ana-goyburrpa gala jal nyiburr-ni rraka marn․gi nyiburr-ni, rrapa barrwa minypa wurra gama gorlk nyiburr-gorlkakaja burrwa nyiburr-workiya rraka birripa gala aburr-yinmiya marn․gi aburr-ni.” A-yinagata a-wena Jesus. \p \v 53 Lika gu-gata wenga nipa a-garlmuna, gu-bawuna gun-gata rrawa, lika a-bona. Wurra aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega rrapa Berachi yerrcha, birripa aburr-garlmuna, aburr-bachirramiyana nula Jesus. Minypa ngoyurra aburr-yerryerrmiyana nula rrapa abu-yopuna, rrapa minypa wolawola janguny abu-wengganana aburr-workiyana, \v 54 jimarna barra abu-yolka rrapa minypa mari gubu-garra nula. \c 12 \s1 Jesus Gelama Gelama Burr-barra Aburr-yigipa Jawina \r (Metiyu 10:26-27) \p \v 1 Gun-gatiya gugu wurra gama gorlk aburr-jaranga aburr-bamagutuwiyana rrapa aburr-gartkagartchinga aburr-ni. Wurra Jesus a-garlmunapa a-wena burrwa aburr-yigipa jawina mu-ngoyurra, a-yinanga burrwa, “Buburr-jarlapiya nula Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha mun-burriya mun-gata minypa gandichawa rakaraka mu-nenga mu-workiya. Mun-narda mun-maywapa minypa gun-burral birripa Berachi yerrcha waykin aburr-molamola rrapa wupa aburr-werra rrapa minypa wana aburr-negiya aburr-workiya. Buburr-jarlapiya nula gu-gata ngacha gun-nerra.\x + \xo 12:1 \xt Metiyu 16:6; Mark 8:15\x* \v 2 Wurra gun-nga gu-yilkakiya gu-yurra, burraya gu-garlma barra yarlanga gu-yu. Rrapa gun-nga gun-jaranga yongun gu-yurra, burraya aburr-jaranga marn․gi aburr-ni barra gun-gata.\x + \xo 12:2 \xt Mark 4:22; Luk 8:17\x* \v 3 Minypa ana-goyburrpa gun-nga nyiburr-wena ana-munya, nuwurra waypa rrengarrenga gu-ni birripa wurra gama gorlk aburr-galiya barra. Rrapa minypa gun-nga ana-goyburrpa yongun nyiburr-wena, burraya nuwurra rrawa aburr-jabarrcha barra aburr-ji. \s1 Ana-nga Barra Arr-gurkuja Nula \r (Metiyu 10:28-31) \p \v 4 “Buburr-galiya apula, japurra ngapa nyiburr-jirra. Gala barra nyiburr-gurkuja burrwa aburr-gata minypa nyiburr-burral wupa nyirrbu-bun rrapa nyiburr-juwun wurra barrwa gala aburr-yinmiya jurdach. \v 5 Wurra ngaypa arr-gurdagurdarra barra ana-nga barra nyiburr-gurkuja nula: Wangarr an-gata jarra ana-goyburrpa barra nyiburr-gurkuja nula. Ngardawa minyja nipa a-bu an-gugaliya, nipa ganyjarr gu-rrimanga yi-gata gu-bol minypa a-yerrnyja. Minyjiya. Nipa an-gata an-ngardapiya barra nyiburr-gurkuja nula. \p \v 6 “Wurra minyja bubu-borrwa jin-delipa burdacha jin-guyinda wolawola jalim jibi-nenga aburr-workiya: Minypa burrbu-wucha aburr-workiya abirriny-jirrapa abirriny-jirrapa jin-ngardapa burdacha, wurpa lika mbi-mangga aburr-workiya abirri-jirrapa wupa mun-delipa mun-guyinda rrupiya. Wurra wuriya nipa gala rrupiya wana achila, wurra Wangarr gala jin-ngardapa burdacha a-bamapa achila a-workiya. \v 7 Rrapa ana-goyburrpa nipa Wangarr marn․gi ana-gorrburrwa gun-bulapalawa gun-gata burr-guta minypa mun-gata mejimija nyiburr-bama mu-yinmiyapa nyibi-rrimanga. Gu-gatiya ngacha minypa nipa burr-guya jal a-nirra ana-gorrburrwa. Gala barra nyiburr-gurkuja. Wurra minypa jin-gata jin-delipa burdacha nipa Wangarr jal a-nirra achila, ana-goyburrpa jarra nipa burr-guya jal a-nirra ana-gorrburrwa. \s1 Arr-malcha Nula Christ Rrapa Ngika Ay-romyerrnyja \r (Metiyu 10:32-33; 12:32; 10:19-20) \p \v 8 “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Minyja ana-nga gala a-jordajiya, wurra minypa a-wengga gatiya gu-galiya yerrcha aburr-galiyarra nula aburr-nirra minypa nipa an-gata an-ngaypa jawina, an-narda an-gugaliya nipa an-guna An-walkurpa An-gugaliya a-yirda barra a-ngurrja yi-gata waykin Wangarr burr-yika waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk aburr-nirra. Minypa a-yinda barra, ‘An-guna an-ngaypa jawina.’ \v 9 Wurra minyja ana-nga an-gata ngoyurra a-yerryerrmiya apula gatiya gu-galiya yerrcha aburr-nirra, an-gata an-gugaliya an-guna An-walkurpa An-gugaliya a-yirda barra ngoyurra a-yerryerrmiya barra nula yi-gata waykin Wangarr burr-yika waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk aburr-nirra. \p \v 10 “Minyja ana-nga a-wengga rrapa an-nerra a-nega an-guna An-walkurpa An-gugaliya, gun-narda Wangarr baywarra gu-nega barra nula; wurra an-gata ana-nga minyja gun-nerra a-wengga rrapa an-nerra a-nega Mern An-mawunga, an-gata an-gugaliya Wangarr gala a-yinmiya baywarra gu-nega nula.\x + \xo 12:10 \xt Metiyu 12:32; Mark 3:29\x* \p \v 11 “Rrapa ana-goyburrpa nuwurra waypa birripa nyirrbi-rrima, nyirrbu-ga, nyirrbu-barnja aburr-gata Ju yerrcha mu-murna yerrcha aburr-yinmiya barra aburr-wengga, waygaji gapman an-guyinda bunggawa a-yinmiya barra a-wengga, wurra nginyipa gala barra ny-borrwa gun-gata ny-yinmiya barra ny-yengga. \v 12 Wurra nipa an-gata Mern An-mawunga gatiya gugu marn․gi biy-nega barra nginyipa ny-yinmiya barra ny-yengga.”\x + \xo 12:12 \xt Metiyu 10:19-20; Mark 13:11; Luk 21:14-15\x* \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy An-gorlkpalawa An-gerna \p \v 13 An-ngardapa an-gugaliya an-gata a-wena nula Jesus, a-yinanga nula, “A-lay, nginyipa ny-jurda marn․gi nyi-gunega, wurra an-guna wengga nula an-ngaypa worlapa apa barra nyirri-ngorrkornda gun-gata an-ngatipa nyanyapa ata gu-bawuna atila.” \p \v 14 Wurra Jesus a-yinanga nula, “A-lay, ana-nga a-wena gun-gata ngaypa barra gojilapa ngu-ji ana-gotula waygaji burr-mari ngu-wengga? Wurra ngika gun-gata.” \v 15 Lika Jesus a-wena burrwa wurra gama gorlk. “A-jay, a-lay, buburr-jarlapiya. Gala barra gun-jaranga jal nyiburr-ni. Minyja bubu-borrwa: Gerra gun-gata ngika wanngu gun-gunega; gun-nyagara. Wurra marrban gun-gata gu-yinmiyapa an-gugaliya gu-rrimanga, wurra nipa gala a-yinmiya gu-gerra wanngu a-negiya.” \p \v 16 Lika gun-guna Jesus gu-ngurrjinga burrwa meyali gun-maywapa ranginy. A-yinagata, “An-ngardapa a-ni an-gorlkpalawa nipa gun-nigipa rrawa balaja mun-murra mu-jinyja. \v 17 Barrwa nipa ana-bama wupa gu-borrwurra a-ni, a-yinanga, ‘A-lay, mun-ngaypa balaja mun-murra nipa gala yina gaya ngu-barnja. Wurra ngu-yinmiya barra? \v 18 Aa ganapiya, gipa ngu-borrwurra. Gun-ngaypa bala ngaypa balaja ngu-jolartchinga ngu-workiya ngaypa barra ngu-rruma rrapa gun-nerranga wana ng-gupa barra ngaypa barra ngu-barnja ngu-ji burr-balaja rrapa burr-gerra burr-guta. \v 19 Barra murna ngu-rrimiya rrapa gala gun-nga barrwa ngu-borrwa. Wurra jarra minypa mun-jaranga mu-yu barra apula mu-workiya wupa, ngaypa minypa m-balaja rrapa mu-nganicha ngu-worlworlcha barra ngu-rrigirrga.’ A-yinagata an-gata an-gorlkpalawa nipa an-ngurrnga a-wena a-ni. \p \v 20 “Wurra Wangarr a-yinanga nula, ‘Ngika, a-la! Nginyipa ny-bongarrowa! Wurra gurdiya gugu ana-munya ny-juwa barra, ngarla, rrapa ana-werranga gu-ma barra gun-gata nginyipa ny-jordajinga ny-yorkiyana.’” A-yinagata Wangarr a-wena nula minypa Jesus gu-ngurrjinga janguny, a-ngurrjinga an-gata an-gorlkpalawa. \p \v 21 Rrapa Jesus gu-mungbuna a-ni a-wena, a-yinagata, “Gu-yinagatiya gu-workiya burrwa aburr-gorlkpalawa aburr-gata gubu-jordajinga gubu-ganyja. Minypa Wangarr burr-nacha birripa aburr-yolkiya aburr-nirra; gala gun-burral wana aburr-bapala.” \s1 Gala Barra Ny-yorija Ngguluwa Nginyipa \r (Metiyu 6:25-34) \p \v 22 Lika Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, “Ny-yinga ny-jata, gala barra ny-yorija ngguluwa nginyipa minypa balaja nula mun-nga ny-bay rrapa mirikal nula mun-nga ny-barrnguma. \v 23 Wurra ngarripa arr-nirra, gun-gata ngika minypa balaja nula ngarripa ay-banga arr-workiya. Rrapa ngarripa arr-burral arr-gata ngika minypa mirikal nula ngarripa arr-barrngumiya arr-workiya. Wurra ngika gu-gurda ngacha! \v 24 Wurra minyja bubu-borrwa burdacha jin-guyinda: Minypa Nyanyapa arrku jaga a-ganaja achila a-workiya wuriya nipa gala jinyu-lamaja jiny-yorkiya rrapa gala mu-ma jiny-yorkiya mun-murra balaja. Minypa nipa gala gu-rrima bala rraka wupa m-barnja, wurra jarra balaja mun-nigipa nipa Wangarr jiny-yucha a-workiya. Wurra gu-galiya yerrcha nipa Wangarr burr-guya jal a-nirra burrwa; burdacha jarra marr a-yinaga jal a-nirra achila. Rrapa gun-gata minypa nipa jaga a-ganaja achila a-workiya burdacha jin-guyinda, gun-narda minypa gu-galiya yerrcha jarra nipa burr-guya jaga a-ganaja burrwa, rraka nginyipa gala ny-yinmiya ny-yorija ngguluwa minypa balaja rrapa gorlk rrapa gun-nga. \v 25 Wurra ny-yinga ny-jata, nginyipa gala ny-yinmiya jimarna gun-baykarda nyi-ni barra minypa nginyipa ny-yorijinga ngguluwa. Wurra ngika. \v 26 Rrapa minypa nginyipa gala ny-yinmiya ny-yirda gun-baykarda nyi-ni, wurra gun-gata an-nga nula gun-nga burr-guta nginyipa ny-yorijinga ny-yorkiya? \p \v 27 “Wurra borrwa gorrngunya mun-guyinda mun-delipa mun-gata minypa mun-jawanyja m-burnda mu-workiya: Minypa nipa mun-gata gala jama mu-ji mu-workiya rrapa gala mirikal mu-jarlapa nuluwa, wurra Nyanyapa arrku nipa wupa mu-jarlapurda a-workiya mun-gata mun-molamola. Rrapa ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa gun-guna gun-burral: Mun-gata minypa mun-jawanyja m-burnda niya mu-workiya ngayburrpa ngubi-nacha nguburr-workiya mun-molamola; jarra an-gugaliya a-barrngumiya a-workiya mirikal, mun-gata marr mu-yinaga mun-molamola mu-nirra nula. Minyjiya. An-gata Jolaman \pn (Solomon)\pn* mu-ngoyurra bunggawa a-ni, wuriya nipa gorlk wana nula, wurra mun-nigipa burr-guta mirikal marr mu-yinanga mun-molamola; mun-gata mun-jawanyja m-burnda mu-workiya gorrngunya mun-guyinda, nipa jarra burr-guya mun-molamola.\x + \xo 12:27 \xt 1 Kings 10:4-7; 2 Chronicles 9:3-6\x* \v 28 Wurpa lika gorrngunya mu-jirra mu-workiya rrapa barrwa gugu mu-werrpiya mu-workiya, mun-jangarrk aburr-birtarrmiya aburr-workiya, gu-gurda ngacha. Wurra gun-gata minypa Wangarr mun-molamola mu-jarlapurda a-workiya gorrngunya mun-gata barrwa mu-werrpiya mu-workiya, gun-narda minypa nipa gala a-yinmiya a-bamapa nggula ny-jurda nyi-gugaliya mirikal, wurra jarra biy-wupa a-workiya barra ny-barrnguma. Wurra yama marr nyiburr-balcha nula? \p \v 29 “Gala barra ny-yorija nggula. Ganapa borrwa balaja nula mun-nga ny-bay rrapa bugula nula gun-nga ny-bay. \v 30 Wurra gu-gatiya ngacha birripa gubu-borrwuja aburr-workiya aburr-gata minypa gala marn․gi nula Wangarr. Wurra nipiya jarra Nyanyapa arrku waykin a-nirra marn․gi gu-gata ngacha gun-nga nginyipa jal nyi-nirra ny-yorkiya. \v 31 Wurra nginyipa ny-borrwa barra ny-yorkiya minypa nginyipa ny-yinmiya barra jama ny-ji Nyanyapa arrku gun-nika jal gun-guni, lika nipa biy-wu barra gu-gata ngacha minypa gun-nga nginyipa jal nyi-nirra. \s1 Gorlk Ny-ma Barra Gun-gaba Waykin \r (Metiyu 6:19-21) \p \v 32 “Nyiburr-gurda nyiburr-ngaypa jawina, gala barra nyiburr-gurkuja wurra marrban ana-goyburrpa gala nyiburr-jaranga. Wurra nipa Ngun-anya jal a-nirra ana-goyburrpa nyiburr-nipa barra nyiburr-workiya nipa ana-murna. \v 33 Wurra mun-gata mun-nginyipa gorlk ma, burr-wu, rrapa rrupiya ma burrwa aburr-gata gala mbi-rrima. Gu-gurda ngacha minypa Wangarr jal a-nirra. Rrapa minyja nginyipa ny-yirda burr-wu, gun-narda minypa nginyipa ny-ma barra gorlk gun-gaba waykin gala gu-yinmiya gu-wulebiya, minypa gata gala a-yinmiya an-ngumurda biy-gaypa rrapa burnpa m-bay. \v 34 Wurra minyja nginyipa ny-borrwuja ny-yorkiya gu-gurdiya gu-yika gu-rrawa, gun-narda minypa gun-guniya nggula rrawa; wurra minyja ny-borrwuja gorlk gun-gaba waykin, rrawa gun-gatiya nggula. \s1 Nawanawa Buburr-ni \p \v 35-36 “Nawanawa buburr-ni minypa gun-maywapa ranginy aburr-mujama marr gubu-ganyja nula an-birripa bunggawa ana-jeka barra gu-janara wenga. Minypa birripa mun-mujama mirikal aburr-barrngumurra, rrapa lam \pn (lamp)\pn* aburr-birtarrmiyana, gu-rrongga gu-jirra. Lika gun-gata nipa ana-jeka barra rrapa ngana gu-jirra a-duldulja barra burrwa a-ji, warrika birripa gubu-lapkujama barra nula.\x + \xo 12:35-36 \xt Metiyu 25:1-13; Mark 13:34-36\x* \v 37 Minyja gun-molamola gu-ni barra burrwa aburr-gata minypa an-birripa bunggawa burr-na nawanawa aburr-ni nula. Burr-guya aburr-marrkapcha barra aburr-ni. Minypa nipa bunggawa a-wengga barra burrwa barra aburr-raka, lika nipa mu-yerrkujama barra mun-gata mun-nigipa molma mun-gunegiya mirikal, lika balaja burr-wu barra a-boy. \v 38 Minypa gun-gata nipa bunggawa burr-na barra nawanawa aburr-ni nula marrban ana-munya gornborrk, waygaji ngana guna-ngarlcha, lika gu-gatiya wenga birripa gun-molamola gu-ni barra burrwa minypa bunggawa nipa a-marrkapchinga burrwa. \p \v 39 “Wurra bubu-borrwa gun-guna gun-maywapa ranginy: An-gata bala an-gurrimapa minyja nipa marn․gi a-nirrarna nula an-gata an-ngumurda an-gugaliya ana-boga, nipa a-ganajarna a-nirrarna rraka gala nipa a-yinmiyarna gu-rrumungarna nula gun-nigipa bala. \v 40 Gu-gata ngacha minypa nginyipa barra nawanawa nyi-ni. Ngardawa an-guna An-walkurpa An-gugaliya, ana-goyburrpa gala marn․gi gu-yinpa barra nipa ana-jeka.”\x + \xo 12:40 \xt Metiyu 24:43-44\x* \s1 An-mujama An-guyinda Bama An-gubalcha Rrapa An-nerra \r (Metiyu 24:45-51) \p \v 41 Lika Birta a-wena, “A-lay, Bunggawa, gurda ngayburrpa nyiburr-gurda wupa ny-yena arrburrwa, waygaji nyiburr-gurdiya gorlk ny-yena arrburrwa, ya?” \p \v 42 Wurra nipa a-yinanga gu-ngurrjinga nula, “An-gata ana-nga an-mujama an-nigipa bunggawa bama a-balcharra nula, minyja nipa bunggawa a-garlma gun-nerranga rrawa, an-gatiya an-gugaliya nipa bunggawa ana-nyala murna a-wu barra gun-nigipa rrawa, barra nipa jaga a-gana rrapa balaja burr-wu aburr-werranga aburr-gata bunggawa burr-yika aburr-mujama. \v 43 Rrapa nuwurra waypa nipa bunggawa ana-jeka, minyja a-na nipa jama a-jirra, lika an-gata an-mujama gun-molamola gu-ni barra nula. \v 44 Minyjiya, ngarla! Lika gu-gata wenga an-gata bunggawa murna a-wu barra warrpam gun-nigipa bunggawa gun-nika barra nipa an-mujama jaga a-gana nula. \v 45 Wurra waygaji an-gata an-mujama a-yinda gu-borrwa, ‘A-lay, an-ngaypa bunggawa a-bona gu-baykarda; gala a-yinmiya ana-jeka.’ Lika waygaji an-mujama an-gata a-garlmapa burr-bu aburr-gata aburr-werranga aburr-mujama burr-wurrapa burr-gama bunggawa burr-yika, rrapa minypa balaja m-bay rrapa nganicha m-bay rrapa mu-nganicha a-rro. \v 46 Wurra minyja nipa a-yirda jama a-ji, gun-gatiya nipa gala gu-borrwa, gun-gatiya gugu an-nigipa bunggawa minypa ana-jeka barra, a-gorndapa barra ngardapa ngardapa a-nega barra an-gata an-mujama, barra nipa yi-gata a-boy burrwa aburr-gata aburr-werra. \p \v 47 “An-mujama an-gata minypa marn․gi nipa an-nigipa bunggawa jal a-nirra, wurra minyja nipa gala nawanawa a-ni rrapa a-yirda jama a-ji, nipiya an-gata an-gugaliya an-nigipa bunggawa burr-guya barra a-jurrburaykujama. \v 48 Wurra an-nerranga an-mujama an-gata minypa gala marn․gi gun-ngiya an-nigipa bunggawa jal a-nirra, minyja nipa an-gata werra a-negiya, an-nigipa bunggawa marr warlwarl barra a-jurrburaykujama. Minypa an-gata ana-nga Wangarr a-wuna gun-jaranga gun-nga, an-gata an-gugaliya Wangarr jal a-nirra barra nipa jama a-ji. Rrapa minypa barrwa an-gata ana-nga nipa Wangarr a-wuna burr-guya gun-jaranga, an-gatiya an-gugaliya Wangarr jal a-nirra barra nipa burr-guya jama a-ji. \s1 Jesus Guna-ganyja Gun-gungorrkorndiya \r (Metiyu 10:34-36) \p \v 49 “Ngaypa nguna-bona minypa ngu-ngakurrma barra gun-guniya rrawa, rrapa burr-guya jal ngu-nirra jimarna gipa ngu-ngakurrmungarna, wurra gala burdak ngu-mungbungarnapa. \v 50 Ngun-anya minypa gun-maywapa bama nguna-gurraga barra gun-gujuwa, rrapa ngaypa wargugu ngu-nirra nuwurra ngu-mungba barra.\x + \xo 12:50 \xt Mark 10:38\x* \v 51 Minyja bubu-borrwa: Gun-gata ngaypa nguna-ganyja ana-gorrburrwa ay-ngunyuna rrawa magaya gun-guni ngika; wurra jarra gun-gungorrkorndiya nguna-ganyja. \v 52 Minypa gun-guniya gugu minypa burr-bapala burr-jawa aburr-ngorrkorndiya barra. Minypa abirri-jirrapa jin-ngardapa aburr-bachirramiya barra burrwa abirriny-jirrapa, rrapa abirriny-jirrapa abirriny-bachirramiya barra burrwa abirri-jirrapa jin-ngardapa. \v 53 Minypa nyanyapa burra yerrcha aburr-bachirramiya barra burrwa walkurpa yerrcha, rrapa walkurpa yerrcha aburr-bachirramiya barra burrwa nyanyapa burra yerrcha; rrapa minypa mampa burra yerrcha aburr-bachirramiya barra burrwa aburr-jawapa burra yerrcha, rrapa aburr-jawapa burra yerrcha aburr-bachirramiya barra burrwa mampa burra yerrcha; rrapa minypa jaburpa burra yerrcha aburr-bachirramiya barra burrwa jongok burrbi-nenga, rrapa jongok burrbi-nenga aburr-bachirramiya barra burrwa jaburpa burra yerrcha.”\x + \xo 12:53 \xt Micah 7:6\x* \s1 Minypa Marn․gi Nyiburr-nirra Nyiburr-workiya Gun-nga Yorr Rrapa Gun-nga Warlirr \r (Metiyu 16:2-3) \p \v 54 Rrapa barrwa Jesus a-wena burrwa wurra gama gorlk minypa a-yinagata burrwa, “Wolawola ana-goyburrpa nyibi-nacha nyiburr-workiya wachparrk a-jinyjarra, lika nyiburr-garlmiyapa nyiburr-yinaga, ‘Yorr wana guna-bamburda; burraya gu-bungga,’ lika gu-garlmiyapa gu-bunggiya gu-workiya wana. \v 55 Rrapa wolawola nyibi-nacha nyiburr-workiya manyjaparna jiny-jarlmiya, ana-goyburrpa nyiburr-yinaga nyiburr-workiya, ‘Gun-nardiya gugu mern mu-yurtcha barra,’ lika gu-garlmiyapa gu-yinagatiya gu-workiya. \v 56 Gu-gurda ngacha ana-goyburrpa nyibi-nacha nyiburr-workiya gun-guna rrawa rrapa waykin rrapa marn․gi nyiburr-nirra nyiburr-workiya gun-nga yorr rrapa gun-nga warlirr. Wurra ana-goyburrpa yama nyibu-borrwa rrapa marn․gi nyiburr-ni ngaypa jama ngu-jirra ngu-workiya? Jarra ana-goyburrpa marn․gi, wurra gala nyibi-yagurrma. \s1 Mari Marrka Gun-delipa Nega Ngguluwa \r (Metiyu 5:25-26) \p \v 57 “Marrka bubu-borrwa gun-ngiya gun-molamola barra ana-goyburrpa nyiburr-yirda. \v 58 Minyja ana-nga gu-rrima nggula mari, wurra nipa biy-ga a-bamba jimarna barra biy-barnja nipa an-gata joborr jaga an-gugana a-yinmiya barra a-wengga, wurra gatiya nyirri-bamburda, nginyipa barra ny-yenggana minypa nginyipa ny-yinmiya barra jechinuwa nyi-nega gun-gata mari. Gala yapa nipa biy-barnjin rrapa minypa joborr jaga an-gugana a-wenggin rrapa an-bachirra biy-jolartchin wupa. \v 59 Wurra ngaypa ng-guna ngu-weya nggula ngu-nirra: Minyja birripa bubu-jolartchin, nginyipa gala ny-yinmiya ny-bengga, wurra nuwurra waypa rrupiya mun-murra ny-barripa lika ny-barnja.” \c 13 \s1 Minyja Gala Gun-nerra Ny-bawa — Ny-juwa Barra \p \v 1 Gun-gatiya lika aburr-werranga aburr-gata gubu-ngurrjinga nula Jesus gun-gata minypa Galali \pn (Galilee)\pn* aburr-guyinda aburr-juwuna, nipa gapman an-guyinda bunggawa an-gata Baylat \pn (Pilate)\pn* a-wena, burrbu-buna gatiya minypa birripa minyjak jin-guyinda jibu-wurrgakaja aburr-ni nula Wangarr. \v 2 Wurra Jesus a-wena burrwa aburr-gata minypa gubu-ngurrjinga nula gun-gata janguny, minypa a-yinanga burrwa, “Aya. Wurra aburr-gata aburr-yinagatiya aburr-juwuna, ana-goyburrpa nyibu-borrwuja burrwa jimarn jarraka birripa aburr-werra, aburr-werranga aburr-gata marr aburr-yinanga aburr-werra, ya? \v 3 Wurra ngika gun-narda! Wurra ngaypa ng-gunaga ngu-weya ana-gorrburrwa ngu-nirra, minyja ana-goyburrpa gala nyibu-bawa gun-nerra rrapa nyiburr-ngukurdanyjiya, ana-goyburrpa minypa nyiburr-yindiya barra nyiburr-juwa. \v 4 Rrapa gun-gata rrawa Jaylowm \pn (Siloam)\pn* gu-murnangana gu-rrawa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*, aburr-gata aburr-jaranga gu-galiya yerrcha minypa 18, birripa aburr-juwuna aburr-ni gun-gata gun-baykardakarda bala gu-bunggunapa bin-denyjinga, gun-narda ana-goyburrpa nyibu-borrwuja jimarn jarraka birripiya aburr-werra, aburr-werranga aburr-gata marr aburr-yinanga aburr-werra, ya? \v 5 Wurra gun-narda ngika! Wurra ngaypa ng-gunaga ngu-weya ana-gorrburrwa ngu-nirra, minyja ana-goyburrpa gala nyibu-bawa gun-nerra rrapa nyiburr-ngukurdanyjiya, ana-goyburrpa minypa nyiburr-yindiya barra nyiburr-juwa.” \s1 Meyali Gun-gata Minypa Gun-jong Wagarrich Gala Balaja Mu-rrima \p \v 6 Lika Jesus gu-ngurrjinga burrwa meyali, a-yinanga, “An-ngardapa an-gugaliya nipa mu-rrimarra gurnal mun-murra mu-jinyja, wurpa lika gatiya wagarrich burr-guta mu-jinyja. Minypa nipa an-gugaliya ana-bona, mu-nana mun-gata wagarrich, wurra gala mun-nga balaja m-barripungarna. Gun-nyagara. \v 7 Lika nipa a-wena nula an-mujama, ‘Minyja na. Gipa abirri-jirrapa gun-ngardapa jemberr ngaypa nguna-bona nguna-workiyana, ngu-wechawecha minyja ngu-barripungarna gun-gata gun-jong balaja mu-rrimangarna, wurra gala mun-nga ngu-barripungarna. Ganapiya! Barrgorndapa yerrnyja! Gala yapa borijipa mu-jingin rrapa mun-nerra mu-negarda mun-guna gurnal.’ \p \v 8 “Wurra nipa an-mujama a-wena, ‘Bawa, a-la, Bunggawa. Barrwa gun-ngardapa jemberr ngaypa ng-garrma barra rrapa ngukarda ngu-barnja barra bulugi mun-nika. \v 9 Lika minyja balaja mu-rrima, gun-narda gun-molamola. Wurra minyja gun-nyagara, ay-barrgorndapa.’” \s1 Jesus Wanngu Jinyu-negarra Mu-ngoyurra Jiny-jonamurrmiyana \p \v 10 Gun-gatiya Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-ni, Jesus marn․gi burr-negarra a-ni janguny gatiya gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. \v 11 Wurra jin-ngardapa gama jin-gata walkwalk a-rrimarra, nipa jiny-yorrpuna jiny-yu gipa gun-jaranga jemberr, minypa 18. Nipa jiny-jonamurrmiyana jiny-bona jiny-yorkiyana rrapa gala jin-jechinuwa jiny-boyarna jiny-yorkiyarna. \v 12 Lika nipa Jesus jinyu-nana, lika a-gonyjinga achila nipa jina-bona, lika a-yinagata, “A-jay, ny-jurda nginyipa gun-gata gun-nerra gipa gu-bona nggula!” \v 13 Lika jin-dimarrapa, rrapa gu-gata wenga warrika jiny-jarlmunapa jin-jechinuwa jinyu-ni rrapa Wangarr jiny-marrkapchinga nula. \p \v 14 Wurra an-gata jaga a-ganana a-workiyana gun-gata bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, nipa an-gata a-bachirramiyana nula Jesus ngardawa Jarradi gu-ni nipa jin-dimarra. Ngardawa nipa an-gata gu-borrwurra gun-birripa gun-guwarr minypa Jarradi gu-ni gun-japurra gala gun-nga jama aburr-ji aburr-workiya. Lika a-wena burrwa wurra gama gorlk, a-yinanga burrwa, “Gun-gata ngorrngurra abirri-jirrapa abirri-jirrapa abirri-jirrapa gu-nirra gu-workiya ngayburrpa barra jama nguburr-ji rrapa arrbi-rrima, wurra ngika minypa gun-guna Jarradi gu-nirra!”\x + \xo 13:14 \xt Exodus 20:9-10; Deuteronomy 5:13-14\x* \p \v 15 Wurra Jesus a-wena nula, “Ana-goyburrpa waykin nyiburr-molamola; wupa nyiburr-werra! Wurra gun-gata Jarradi gu-nirra gu-workiya, gala ny-yinga bijirrin-dalaja jin-nginyipa bulugi rrapa an-nginyipa dongki. Wurra ny-yarlayarlawuja burrinyjula ny-yorkiya, ngarla, barra bijirriny-ja rrapa bugula gubirriny-bay. \v 16 Wurra jin-guna gama Aybriyam \pn (Abraham)\pn* jin-bapurr, nipa ana-walkwalk rrapa gu-gurderda jiny-bichinga gu-ni gipa gun-jaranga jemberr, wurra ana-goyburrpa nyibu-borrwuja gun-guna Jarradi gu-ni jimarna gala arr-yinmiya jin-gurderda ay-rrima, ya?” \v 17 A-yinagata a-wena burrwa. Lika aburr-gata aburr-bachirra, birripa gona aburr-ni, wurra jarra aburr-gata wurra gama gorlk aburr-worlworlchinga gun-jaranga gun-gata gun-molamola nipa Jesus jama a-ji. \s1 Meyali Gun-gata Minypa An-gugaliya A-lamajinga Mipila Mu-jirra Gun-jong Machart (Mustard) \r (Metiyu 13:31-32; Mark 4:30-32) \p \v 18 Lika Jesus barrwa a-wena burrwa, a-yinagata, “Wangarr gun-nika rum, gun-narda minypa ngu-yinmiya barra ngu-ngurrja meyali gun-maywapa ranginy? \v 19 Wurra minypa gun-guna: Minypa an-gugaliya mu-menga minypa mipila mu-jirra mun-delipa mun-gata machart \pn (mustard)\pn*, lika a-lamajinga gun-nigipa rrawa. Lika minypa gu-gata wenga mun-jarlala m-bena m-bamuna, lika wana minypa gun-jong gu-bena gu-bamuna, lika nuwurra aburr-jaranga burdacha aburr-guyinda aburr-bona gurda; lika gubu-gapulawurra aburr-workiyana ay-gatiya gu-birlapirla gu-guyinda. Gun-narda meyali, [minypa gun-burral Wangarr burr-barlmarrk jama a-jirra a-nirra burrwa aburr-yigipa gu-galiya yerrcha, rrapa minypa gu-yigipa gu-rrawa wana gugu gu-nirra gu-bamburda.] \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Rakaraka Mu-durtchinga Mu-workiya \r (Metiyu 13:33) \p \v 20 “Rrapa gun-nerranga gun-maywapa ranginy ngaypa barrwa gun-nga ngu-wengga barra? \v 21 Wurra minypa jin-gata gama jin-guyinda mu-mangga jiny-yorkiya mun-delipa mun-gurdurtcha, barra gandichawa mu-rrima, lika gu-gata wenga mun-gata mun-jaranga gandichawa minypa ana-ngardapa ana-duram mu-garlmiyapa mu-durtchinga m-bamburda mu-workiya.” \s1 Barrnguma Minypa Gu-rruwurdola Ngana Gu-jirra \r (Metiyu 7:13-14,21-23) \p \v 22 Jesus a-garlmuna Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* an-ngoyurra, a-bamuna, gojilapa rrawa gu-jirra gu-boya wana rrapa gun-delipa nipa wurra gama gorlk marn․gi burr-negarra a-bamuna janguny. \v 23 Rrapa an-ngardapa an-gugaliya a-wena nula, “A-lay, nguburr-gata nguburr-jaranga ngika barra wanngu nguburr-ni, ya?” \p Lika Jesus gu-ngurrjinga burrwa, \v 24 “Burr-guya bubu-borrwa ana-goyburrpa nyiburr-yinmiya barra nyiburr-boy, nyiburr-barrnguma minypa gu-rruwurdola ngana gu-jirra, ngardawa birripa jarra aburr-jaranga aburr-ngunyangunyjiya barra, wurra gala aburr-yinmiya. \v 25 Lika nuwurra jurdach an-gata bala an-gurrimapa a-garlmapa barra ngana gu-jirra gu-jakaba barra, rrapa minyja ana-goyburrpa nyibu-borrwa minypa yarlanga nyiburr-jirra, nyiburr-garlma, ngana gu-jirra nyiburr-duldulja rrapa nyiburr-wengga, ‘Bunggawa, lapkujama arrburrwa, a-lay!’ \p “Wurra nipa a-yinda barra a-wengga ana-gorrburrwa, ‘Ngaypa gala marn․gi ana-gorrburrwa.’ \p \v 26 “Lika ana-goyburrpa nyiburr-yinda, ‘A-lay, ngayburrpa nyiburr-gatiya wugupa nggula balaja nyibu-barra nyiburr-ni, rrapa gu-ngayburrpa gu-rrawa nginyipa marn․gi nyirr-negarra ny-bamuna, ngarla!’ \p \v 27 “Wurra nipa barrwa a-yinda barra ana-gorrburrwa, ‘Ngaypa gala marn․gi ana-gorrburrwa. Buburr-boypa! Ana-goyburrpa nyiburr-gurda nyiburr-werra.’\x + \xo 13:27 \xt Psalms 6:8\x* \p \v 28 “Lika ana-goyburrpa minypa burr-guya nyiburr-rruwuja barra nyiburr-ni rrapa rrirra nyibu-bay, minypa nyirrbi-na barra Aybriyam \pn (Abraham)\pn* rrapa Ayjek \pn (Isaac)\pn* rrapa Jeykap \pn (Jacob)\pn* rrapa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda wola gubu-ngurrjinga aburr-workiyana gun-nigipa janguny, birripa aburr-gata waykin Wangarr ana-murna aburr-nirra, wurra minypa ana-goyburrpa nipa Wangarr gipa nyirr-yerrnyjinga mipila.\x + \xo 13:28 \xt Metiyu 22:13; 25:30\x* \v 29 Minypa wurra gama gorlk aburr-boy barra gurda jimarru, barra wenga, rrapa lunggurrma, jalachang wenga, lika aburr-raka barra rrapa wugupa balaja mbi-bay barra aburr-ni nipiya ana-murna Wangarr.\x + \xo 13:29 \xt Metiyu 8:11-12\x* \v 30 Minyjiya. Aburr-werranga aburr-gata jurdach aburr-jirra, birripa barra mu-ngoyurra aburr-ji; rrapa aburr-werranga aburr-gata mu-ngoyurra aburr-jirra, birripa barra jurdach aburr-ji.”\x + \xo 13:30 \xt Metiyu 19:30; 20:16; Mark 10:31\x* \s1 Jesus Wargugu A-ni Burrwa Jirúchalam (Jerusalem) Aburr-nirra \r (Metiyu 23:37-39) \p \v 31 Gun-gatiya lika aburr-werranga Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha aburr-bona gurda nula Jesus, aburr-wena nula, “Nginyipa gu-gurdiya wenga ny-boy barra gu-werranga, ngardawa Ayrat \pn (Herod)\pn* an-gata gapman bunggawa gu-guna a-yika gu-rrawa nipa biy-bu barra.” \p \v 32 Wurra Jesus gu-ngurrjinga burrwa, “Buburr-boy, buburr-wengga nula an-gatiya an-mugat, minypa wurra gama gorlk ngaypa jarra walkwalk ngu-yerrnyja barra burrwa ngu-boy rrapa minypa wanngu nguburr-nega barra, minypa geka barra rrapa ngulam barra rrapa barrwa gun-ngardapa ngorrngurra, lika gu-gata wenga ngaypa ngu-mungba barra gun-ngaypa jama. \v 33 Wurra wuriya. Wurra gu-gurdiya wenga ngaypa mu-nguy ngu-bampa barra rrawa gu-jirra gu-boya, minypa geka barra rrapa ngulam barra rrapa minypa barrwa gun-ngardapa ngorrngurra nuwurra gu-gatiya barra ngu-bengga burrwa Jirúchalam. Ngardawa birripa aburr-gatiya wupa burrbu-burnda aburr-workiya Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda. Minyja ngaypa gatiya barra ngu-juwa; gun-nerranga rrawa ngaypa gala ngu-yinmiya. \p \v 34 “Ya gurrupurunga rrawa Jirúchalam! Wurra an-nga nula ana-goyburrpa nyirrbu-burnda nyiburr-workiya Wangarr burr-yika aburr-mujaruk? An-nga nula gu-jandarra nyirrbu-burnda nyiburr-workiya nipa burr-jerrmanga ana-gorrburrwa? Wurra ngaypa jal ngu-ni jimarna mernda ngu-jirra ng-gorlkakajarna ana-gorrburrwa mari, minypa gun-maywapa ranginy jin-gata bawul \pn (fowl)\pn* jin-guyinda burr-bamagutuwuja jiny-yorkiya jin-nigipa delipa jin-guyinda, lika ji-warmbarrk burr-jolartchinga, gu-gurda ngacha. Wurra ana-goyburrpa gala jal nyiburr-nirrarna apula. \v 35 Ganapiya. Gun-goyburrpa rrawa gun-gata gu-jirra gu-boya nipa Wangarr gu-bawuna; gu-werrapa gugu gu-ji barra. Minyjiya, ngarla! Ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa, ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya barrwa ngunabi-na ngaypa nuwurra jurdach guna-bamburda ana-goyburrpa minypa nyiburr-yinda barra nyiburr-wengga, ‘Wangarr an-molmola a-nega barra an-guna nipa ana-jerrmarra!’”\x + \xo 13:35 \xt Psalms 118:26; Jeremiah 22:5\x* \c 14 \s1 Jesus A-rrimarra An-gugaliya Rrarnba A-jirra Mernda A-jirra A-burlujarra A-jirra \p \v 1 Nuwurra waypa Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-ni, Jesus a-bona balaja barra mbi-bay ana-ngardapa Berachi \pn (Pharisee)\pn* gun-nika rrawa an-gata wana an-bapala. Rrapa minypa aburr-werranga aburr-gata burr-guya abi-nana aburr-ni nipa minypa Jesus a-yinmiya barra birripa minypa mari gubu-garra nula. \v 2 Lika gatiya gugu an-ngardapa an-gugaliya ana-bona nula Jesus, nipa minypa rrarnba a-jirra rrapa mernda a-jirra a-burlujarra a-jirra. \v 3 Lika Jesus a-wena burrwa aburr-gata minypa Berachi yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega, a-yinanga burrwa, “Minyja bubu-borrwa: Gun-ngayburrpa joborr gu-yinmiya gu-yurra? Minypa Jarradi gu-nirra gu-workiya, nipa gun-mola arrburrwa barra wanngu arrbi-nega, wurra ngika, ya?” \p \v 4 A-yinagata a-wena burrwa, wurra birripa gala gun-nga aburr-weyarna. Lika Jesus a-rrimarra an-gata an-gugaliya, lika wanngu a-ni, lika a-jerrmarra rrawa. \v 5 Lika a-wena burrwa aburr-gata, a-yinagata burrwa, “Minyja ny-yinga ny-jata an-nginyipa walkur, waygaji jin-nginyipa bulugi, minypa Jarradi gu-ni jiny-jarlma, jiny-bungga gu-rralala, wurra nginyipa ny-bawa barra, ya? Ngika. Wurra ny-mapa. Marrban Jarradi.”\x + \xo 14:5 \xt Metiyu 12:11\x* \v 6 Nipa a-yinagata a-wena burrwa, lika birripa aburr-jurnjinga, jimarna mari gubu-garrajarna nula minypa Jarradi gu-ni nipa a-jarlapuna an-gata an-gugaliya. \s1 Janara Nula Joborr \p \v 7 Gun-gatiya lika Jesus burr-nana aburr-werranga aburr-gata wana aburr-negiyana aburr-ni minypa aburr-beybachichiyana, gu-molamola aburr-rakaja. Lika nipa gu-ngurrjinga burrwa gun-maywapa ranginy minypa gun-guna: \v 8 “Minyja ny-yinga ny-jata wolawola janara an-gurrimapa a-gonyja nggula, wurra gatiya nginyipa gala barra wana nyi-negiya. Gala barra burr-beyba ny-boy, gu-molamola nyi-raka. Ngika. Wurra an-gata janara an-gurrimapa gipa waygaji a-gonyjinga nula an-nerranga an-gata wana an-bapala. \v 9 Gala yapa minypa an-gatiya a-gonyjingapa ana-gotula nipa lika ana-jarl, a-yinda nggula, ‘Wu an-gunaga barra nipa a-raka,’ rrapa minypa nginyipa lika gona nyi-ni ny-jarl, gaba nyi-raka. \v 10 Wurra minyja janara an-gurrimapa a-gonyja nggula, lika nginyipa nyina-boy, wurra gaba raka nuwurra jarra an-gata janara an-gurrimapa barra ana-jarl, a-yinda nggula, ‘Guwa, a-lay, japurra ngapa ny-jirra. Gun-guna nggula; ay-ngunyuna raka.’ Gu-gurda ngacha minypa aburr-gata aburr-ninyarra marr aburr-balcha barra nggula.\x + \xo 14:10 \xt Proverbs 25:6-7\x* \v 11 Ngardawa ana-nga an-gata wana a-negiya a-workiya, jarra Wangarr delipa a-nega barra an-gata an-gugaliya; rrapa ana-nga an-gata delipa a-negiya a-workiya, Wangarr nipa jarra wana a-nega barra.”\x + \xo 14:11 \xt Metiyu 23:12; Luk 18:14\x* \p \v 12 Lika Jesus a-wena nula an-gata janara an-gurrimapa, a-yinanga nula, “Nginyipa wolawola ny-jonyjinga burrwa ny-yorkiya rrapa balaja burr-wucha, ganapa gonyja burrwa aburr-gata minypa aburr-nginyipa jawina yerrcha rrapa aburr-borrmunga nggula rrapa minypa gorlk wana mbi-rrimanga. Gala yapa minypa birripa aburr-yirdiya aburr-gonyja nggula gun-narda wupa gun-nginyipa rrapa gala barrwa gun-nga Wangarr biy-wu. \v 13 Wurra aburr-werranga jarra nginyipa ny-jonyja barra burrwa rrapa balaja burr-wu, minypa aburr-gata gala mbi-rrima, rrapa minypa m-burdapuburda yerrcha rrapa aburr-nyarlkuch rrapa aburr-gapula. Aburr-gurdiya ngacha ny-jonyja barra burrwa ny-yorkiya, \v 14 lika gu-gatiya wenga nginyipa ny-nyilja barra rrapa ny-molamola nyi-ni barra. Ngardawa birripa aburr-gata gala aburr-yinmiya gubu-gurdanyja nggula, wurra Wangarr nipa jarra gun-molamola guna-gurdanyja barra nggula. Minypa jurdach guna-bamburda nipa barra burr-jarrkarra gu-galiya yerrcha mu-ngoyurra gu-molamola aburr-ni, nginyipa ny-jatiya wugupa burrwa ny-ma barra minypa nginyipa jama ny-ji.” \s1 Meyali Gun-gata Minypa Aburr-werranga Aburr-jekarra \r (Metiyu 22:1-10) \p \v 15 Gatiya minypa Jesus wugupa balaja mbi-barra aburr-ni, an-ngardapa an-gugaliya an-gata minypa a-galiyana a-ni gun-gata nipa a-wena, nipa a-yinanga nula Jesus, “A-lay, burr-guya aburr-marrkapchinga aburr-gata aburr-nga minypa gu-janara aburr-ni barra gata Wangarr ana-murna!” \p \v 16 Wurra Jesus a-yinanga nula, “Galiya apula janguny. An-ngardapa an-gugaliya a-ni, nipa nawanawa a-ni, minypa balaja mun-jaranga m-barnja barra burrwa gipa mu-ngoyurra a-gonyjinga burrwa aburr-jaranga gu-galiya yerrcha. \v 17 Ganapiya, lika an-nigipa an-mujama a-jerrmarra barra a-wengga burrwa a-boy rrapa minypa a-yinda burrwa, ‘Guwa! Buburr-boy gurda! Gipa mun-gaba balaja mun-jaranga mu-jirra!’ \v 18 Wurra birripa minypa aburr-garlmunapa ngardapa ngardapa aburr-wena minypa an-nga nula aburr-jekarra. Minypa mu-ngoyurra an-ngardapa a-wena, ‘Ngaypa ngu-menga rrawa, lika ngaypa barra ngu-boy, ngu-na. Wurra wengga nula an-gata an-nginyipa bunggawa barra baywarra gu-nega apula.’ \v 19 Rrapa minypa an-gata an-nerranga a-wena, ‘Ngaypa bulugi ngu-menga arr-jirrapa arr-murna, minypa 10, lika ngu-boy barra ngu-ngunyangunyjiya nipa jin-gata jiny-yinmiya barra jama jiny-ji. Wurra wengga nula an-gata an-nginyipa bunggawa barra baywarra gu-nega apula.’ \v 20 Rrapa an-nerranga a-wena, ‘Ngaypa gun-guna waya jin-ngaypa gochila jin-gurra ngu-menga rrapa gala ngu-yinmiya nguna-boy.’ Aburr-yinagata birripa aburr-wena. \p \v 21 “Lika an-gata an-mujama a-jekarra a-bona, a-wena nula an-nigipa bunggawa. Lika an-gata bunggawa gochila a-rronga burrwa aburr-gata gala aburr-boyarna gurda. Lika a-wena nula an-gata an-nigipa an-mujama, ‘Yurtcha, burr-bamagutuwa boy aburr-gata aburr-nyagara gala mun-nga mbi-rrima, rrapa mola aburr-burdapuburda yerrcha rrapa aburr-gapula aburr-guyinda rrapa aburr-nyarlkuch aburr-guyinda. Minypa gun-guna rrawa gu-jirra gu-boya burr-bamagutuwa boy, minypa wana rrapa gun-delipa gu-jarlakarr aburr-nirra aburr-boya.’ \p \v 22 “Lika an-gata an-mujama a-bona, burr-bamagutuwurra a-bona, gun-baykarda ngika gu-ganyja, lika ana-jekarra, a-wena nula, ‘Gipa ngu-bona, nguburr-bamagutuwurra, a-la, Bunggawa, minypa nginyipa ny-yena, wurra nipa burdak gala gu-ngana aburr-mayarnapa.’ \p \v 23 “Lika bunggawa a-yinagata nula an-mujama, ‘Boy, aburr-gata gu-mugarla aburr-nirra aburr-boya burr-bamagutuwa rrapa burr-ga gurda ay-ngunyuna barra gun-guna gun-ngaypa rrawa gu-ngana aburr-maya. \v 24 Ngardawa ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Aburr-gata gu-galiya yerrcha mu-ngoyurra ng-gonyjinga burrwa, birripa gala aburr-yinmiya mun-ngaypa balaja mbi-bay.’” \s1 Jesus An-nika Jawina \r (Metiyu 10:37-38; 5:13; Mark 9:50) \p \v 25 Ganapiya, lika gun-gatiya gugu Jesus gu-jarlakarr a-bamuna rrapa aburr-jaranga wurra gama gorlk wugupa nula. Aburr-bamuna, lika Jesus a-ngukurdanyjiyanapa a-wena burrwa, \v 26 “Ana-nga an-gata jal a-ni barra jawina a-ni apula, nipa gala a-yinmiya wurra minyja nipa burr-guya jal a-ni apula ngaypa, aburr-yigipa aburr-borrmunga jarra marr a-yinda jal a-ni burrwa, aburr-gata minypa nyanyapa niya rrapa mampa niya rrapa aburr-yigipa burr-bapala burr-jawa rrapa worlapa niya yerrcha. Minyjiya. Rrapa nipa ngardapa niya burr-guta marr a-yinda barra jal a-ni nula, wurra burr-guya jal a-ni barra apula ngaypa.\x + \xo 14:26 \xt Metiyu 10:37\x* \v 27 Ngardawa an-gata ana-nga gala jama a-ji minypa ngaypa ngu-wu rrapa gala mu-nguy nguna-jurrjurrma, wurra minypa gu-borrwuja a-workiya gun-derta nipa gu-barripuna, an-gata an-gugaliya gala a-yinmiya an-ngaypa jawina a-ni.\x + \xo 14:27 \xt Metiyu 10:38; 16:24; Mark 8:34; Luk 9:23\x* \p \v 28 “Minypa gun-maywapa ana-nga an-gata minyja gu-borrwa minypa nipa gu-jarlapa wana gun-bapala bala, wurra burdak mu-ngoyurra nipa barra gu-borrwa minypa mu-yinpa rrupiya nipa mu-rrimanga nipa barra murna a-rrimiya bala. \v 29 Wurra minyja nipa gala a-yirda nawanawa a-ni, nipa a-garlmapa gu-jarlapa, wurra gala a-yinmiya murna a-rrimiya, ngardawa rrupiya mu-wulebiyan. Lika gu-galiya yerrcha gubi-na nipa a-yinmiyana gojilapa gu-bawuna, lika birripa aburr-gata aburr-gurdacha barra nula, \v 30 aburr-yinda aburr-wengga, ‘An-gata an-gugaliya a-garlmunapa gu-rrana, wurra nipa gala gu-mungbungarna.’ \p \v 31 “Rrapa minypa barrwa gun-maywapa ranginy bunggawa an-gata marr aburr-yinanga aburr-jaranga an-dakal burr-ganyja a-workiya minypa 10,000. Minyja nipa an-gata a-galiya minypa an-nerranga bunggawa ana-bamburda rrapa an-dakal ana-ganyja aburr-jaranga aburr-gata minypa 20,000, wurra an-gata bunggawa mu-ngoyurra ngu-ngurrjinga ana-gorrburrwa nipa a-yinmiya barra? Wurra nipa burdak gu-borrwa barra a-ni minyja nipiya waygaji wana an-babalapa barra nipa aburr-boy, aburr-bacha, wurra waygaji gun-nyagara. \v 32 Rrapa minyja nipa gala a-yinmiya, lika nipa barra burr-jerrma aburr-mujaruk an-gata bunggawa burdak nipa balay, birripa barra abu-wenggana minypa mun-nga an-birripa bunggawa a-wu nipa an-gata barra magaya gu-nega butula. [Wurra minypa gun-delipa ngika gu-ngurrja burrwa.] \v 33 Rrapa minypa gun-burral: Ny-yinga ny-jata, nginyipa gala ny-yinmiya ny-nyaypa jawina nyi-ni wurra minyja ny-bawa gun-bulapalawa gun-gata nginyipa n-dimanga. \p \v 34 “Minyja bubu-borrwa: Jorlp \pn (salt)\pn* mun-molamola. Wurra minyja jorlp mu-ngukurdanyjiya rrapa mun-nerra mu-ni, gala ana-nga a-yinmiya mu-jarlapa, barrwa mun-bachirra mu-ni. Wurra mun-nerra wupa warrpam. \v 35 Gala yina gaya barra ngubu-barnja, wurra ngubi-yerrnyja barra. \p “Ny-yinga ny-jata minyja gelama ny-jirra ny-jaliyana, borrwa ngaypa ngu-wena, rrapa minypa ny-jarlapiya ny-bamba.” \c 15 \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Jin-gata Jip (Sheep) Jinyu-lijiwarriyana \r (Metiyu 18:12-14) \p \v 1 Gun-gatiya gun-nerranga gu-ni ngorrngurra, aburr-jaranga aburr-gata aburr-mujama nula gapman minypa rrupiya mbi-mangga nula aburr-workiya, gu-galiya yerrcha burrbu-gaypurda, rrapa aburr-werranga burr-guta aburr-werra, birripa aburr-bona gurda, aburr-galiyana aburr-ni nula Jesus. \v 2 Lika aburr-gata Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega, birripa aburr-garlmunapa lika Jesus abu-yopuna aburr-ni. Minypa aburr-yinanga burrwa gu-gapa gu-guta, “Wurra gu-galiya yerrcha wuriya aburr-werra an-guna a-gonyjinga burrwa, wugupa balaja mbi-banga!”\x + \xo 15:2 \xt Luk 5:29-30\x* \p \v 3 Wurra Jesus a-wena burrwa gun-maywapa ranginy minypa gun-guna: \v 4 “Minyja ny-yinga ny-jata jin-bulapalawa n-dimanga jip \pn (sheep)\pn*, minypa 100, wurra minyja jin-ngardapa jinyu-lijiwarriya, lika nginyipa ny-yinmiya barra? Wurra bubu-borrwa an-gugaliya jin-bulapalawa jip jin-dimanga: Minyja jin-ngardapa jinyu-lijiwarriya, nipa jiny-bawa barra jin-gata 99 jip, gata jiny-ji, gorrngunya m-bay jiny-ji, wurra nipa a-garlmapa barra a-boy, a-wecha achila jin-gata jin-ngardapa jip jinyu-lijiwarriyana nuwurra jiny-barripa. \v 5 Rrapa minypa nipa jiny-barripa, a-worlworlcha barra. Minypa jiny-barnja barra ana-mobula, \v 6 lika ana-bamiya barra ana-jeka rrawa. Lika a-gonyja barra burrwa aburr-gata aburr-borrmunga nula, minypa a-wengga barra burrwa, ‘Ngaypa ngu-worlworlchinga gipa ngaypa ngu-barripuna apula jip jinyu-lijiwarriyana. Buburr-boy gurda. Nguburr-worlworlcha barra nguburr-ni wugupa.’ \v 7 Rrapa gu-gurda ngacha minypa aburr-gata waykin aburr-guyinda aburr-worlworlchinga aburr-workiya nipa nula ana-nga an-ngardapa an-gugaliya gun-nerra gu-bawuna rrapa a-ngukurdanyjiyana nula Wangarr. Wurra aburr-jaranga gu-galiya yerrcha aburr-gata minypa aburr-borrwiya gala gun-nerra gubi-rrima rraka gubu-bawa, birripa jarra gun-gaba waykin marr aburr-yinaga aburr-worlworlchinga burrwa. \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Jilpa (Silver) Mun-guyinda Rrupiya Mu-lijiwarriya Mu-workiya \p \v 8 “Rrapa barrwa bubu-borrwa minypa gun-guna gun-maywapa ranginy: Jin-ngardapa gama nipa mu-rrimanga jilpa \pn (silver)\pn* mun-guyinda rrupiya minypa arr-jirrapa arr-murna, wurra minyja mun-ngardapa mu-lijiwarriya achila, lika nipa jiny-yinmiya barra? Wurra nipa minypa lam jiny-birtarrmiya barra, jinyu-rorrcha, jiny-yechawecha jiny-boy gu-bala nuwurra m-barripa. \v 9 Rrapa minypa nipa m-barripa, jiny-jonyja barra burrwa aburr-gata aburr-borrmunga achila barra aburr-boy gurda. Minypa nipa jiny-yengga barra burrwa, ‘Ngaypa ngu-worlworlchinga gipa ngaypa ngu-barripuna apula mun-gata jilpa mu-lijiwarriyana. Buburr-boy gurda. Nguburr-worlworlcha barra nguburr-ni wugupa.’ \v 10 Gu-gurda ngacha minypa Wangarr burr-yika waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk aburr-worlworlchinga aburr-workiya nipa nula an-ngardapa an-gugaliya gun-nerra gu-bawuna rrapa a-ngukurdanyjiyana nula Wangarr.” \s1 Meyali Gun-gata Minypa An-walkurpa A-lijiwarriyana \p \v 11 Barrwa rrapa Jesus a-wena gun-guna: “Minypa an-ngardapa an-gugaliya bijirri-dimarra abirri-jirrapa walkurpa yerrcha, \v 12 wurra an-ngardapa jurdach an-guyinda ana-garlmuna, a-wena nula, ‘Anya, gun-guniya geka barra murna nguna-wu barra gun-ngaypa.’ Lika an-jirrpungapa gu-ngorrkorndanga butula abirri-gata abirri-yigipa walkurpa yerrcha. \p \v 13 “Lika gu-gata wenga ngorrngurra gun-jaranga ngika, an-gata jurdach an-guyinda burr-wuna aburr-werranga gun-gata gun-nigipa an-nigipa nyanyapa niya murna a-wuna minypa gerra rrapa rrawa burr-guta, wurra minypa rrupiya wupa mu-menga. Lika gu-gata wenga a-garlmunapa muy-ganyja ay-bona balay gu-werranga gu-rrawa. Lika gatiya rrapa mu-yerpana a-bona mun-nigipa rrupiya; \v 14 gala marr mu-rrimangarna. \p “Ganapiya, lika gu-gata wenga gun-nerra gu-ni gun-gata rrawa; gala yorr gu-bunggiyarna rrapa gala gu-jong balaja mu-rrimangarna. Lika balaja mu-wulebiyana m-bona gun-gata rrawa, rrapa nipa an-gata jurdach an-guyinda gala mun-nga m-bangarna a-nirrarna; wurra gun-nyagara. \v 15 Lika nipa a-mulpiyana nula an-ngardapa an-gugaliya gu-gata a-yika gu-rrawa nipa minypa jama a-wuna, a-balakaja, nipa a-bona, jaga a-ganana achila jin-nigipa bigibigi jin-guyinda ana-gata jin-nika. \v 16 Wurra nipa burdak balaja a-werrmiyana a-ni. Minypa nipa gu-borrwurra a-ni jimarn jarra nipa m-bangarna mun-gata mun-maliyarra mun-guyinda bigibigi m-banga jiny-yorkiya. Wurra gala mun-nga m-bangarna; gun-nyagara. \p \v 17 “Gu-gata wenga lika nipa gu-borrwurra, lika an-ngurrnga a-wena a-ni, ‘An-ngaypa nyanyapa apa aburr-yigipa burr-rrupiya jama aburr-jirra nula aburr-workiya, birripa balaja mbi-banga aburr-workiya, wurra ngaypa ng-gunaga ngu-werrmiya ngu-nirra, ya? \v 18 Wurra ngaypa ng-garlmapa barra ngu-boy nula an-ngaypa nyanyapa apa, lika ngu-yinda ngu-wengga nula: Anya, ngaypa werra ngu-negiyana nula Wangarr rrapa werra ngu-negiyana nggula nginyipa. \v 19 Ngaypa gugu gala ngu-yinmiya ngu-walkurpa ngu-ni nggula, wurra minyja nginyipa ny-yinmiya barra ny-borrwa, ngaypa ngu-mujama ngu-ni barra nggula.’ \v 20 Lika nipa a-garlmunapa ana-jekarra ana-bona nula nyanyapa niya. \p “Nipa burdak balay ana-jarl ana-bamuna rrawa, lika nipa nyanyapa niya a-nana rrapa wargugu a-ni nula. Lika a-yurtchinga, a-barlamachinga rrapa a-machinga. \v 21 Lika ana-walkurpa a-wena nula. ‘Anya, ngaypa werra ngu-negiyana nula Wangarr rrapa werra ngu-negiyana nggula nginyipa. Ngaypa gugu gala ngu-yinmiya ngu-walkurpa ngu-ni nggula.’ \p \v 22 “Wurra nipa an-jirrpungapa a-gonyjinga burrwa aburr-yigipa aburr-mujama, a-yinanga burrwa, ‘Buburr-yurtcha, bubu-ga gurda mun-gata mun-molamola mirikal barra nyibu-jolartcha an-guna an-ngaypa walkur. Rrapa \tl ring\tl* bubu-barnja nula ana-murna, rrapa rrepara a-jirra bubu-jolartcha arr-barrngumiya arr-workiya rrepara arr-jirra. \v 23 Lika buburr-boy, bubu-bu bulugi morrpiny ngacha jin-nyarlkuch barra ngubu-bay rrapa nguburr-worlworlcha. \v 24 Ngardawa an-guna an-ngaypa walkur, nipa minypa gun-nyagara gu-ni, wurra gun-guniya gugu wanngu a-ni. Minypa nipa a-lijiwarriyana, wurra gipa gugu a-bena.’ Ganapiya, lika balaja wugupa mbi-barra minypa aburr-worlworlcha aburr-ni. \p \v 25 “Wurra burdak an-murnangana gapa balay marlgaway jama a-ji. Lika gu-gata wenga ana-jekarra ana-bamuna, yi-gurrepa a-bena rrawa, a-galiyana burrwa manakay aburr-japarndiyana aburr-ni rrapa minypa aburr-walagiyana. \v 26 Lika gu-gata wenga nipa a-gonyjinga nula an-ngardapa an-mujama, lika ana-bona, lika a-yinanga nula, ‘Nyiburr-yinmiya nyiburr-nirra, ya?’ \p \v 27 “Wurra an-gata an-mujama a-yinanga nula, ‘A-lay, an-nginyipa worlapa nggu ana-jekarra, ngarla! Rrapa an-nginyipa nyanyapa nggu bulugi jiny-buna nula jiny-nyarlkuch morrpiny ngacha, minypa an-nginyipa worlapa nggu ana-jekarra rrapa an-mola.’ \p \v 28 “Wurra an-gata an-murnangana a-garlmunapa a-bachirramiyana. Gala a-yinmiyarna yi-gata gu-bala a-barrngumiyarna. Lika an-nigipa nyanyapa niya ana-bena, a-wena nula. ‘Yama nyina-barrnguma, a-lay?’ \p \v 29 “Wurra nipa a-garlmunapa a-wena nula an-nigipa nyanyapa niya, ‘Minyja borrwa ni: Ngaypa gun-jaranga jemberr jama ngu-ji nggula minypa ng-galiyarra nggula ngu-workiya rrapa gala ng-gopiya nggula, wurra nipa gala gun-nga nginyipa nguna-wucharna ngaypa. Minypa gala nenikut \pn (nanny goat)\pn* nguna-wucharna rraka aburr-borrmunga apula nyiburr-worlworlchingarna nyibu-bangarna. \v 30 Wurra an-garda an-nginyipa walkur, nipa minypa rrupiya a-bamburda, mu-wulebiya nula minypa gama jin-guyinda jiny-yucha, lika gu-gata wenga ana-jekarra an-nyagara. Lika nginyipa bulugi jin-nyarlkuch morrpiny ngacha ny-buna nula, ya?’ \p \v 31 “Wurra an-jirrpungapa a-yinagata nula, ‘Walkur, a-lay, nginyipa wolawola ay-ngunyuna arr-nirra arr-workiya, rrapa gun-gata gun-nga ngaypa ngu-rrimanga gugu gun-nginyipa. \v 32 Wurra ngayburrpa jimarna nguburr-worlworlchingarna rrapa balaja ngubu-bangarna minypa an-nginyipa worlapa nggu gun-nyagara gu-ni, wurra an-guna gugu an-mola. Minypa nipa a-lijiwarriyana, wurra an-guna gugu a-bena.’” \c 16 \s1 An-guyolkiya An-mujama Wurra Minypa A-jarlapiyana A-bamuna \p \v 1 Jesus mu-nguy a-wena burrwa aburr-yigipa jawina minypa gun-guna janguny: “An-ngardapa an-gugaliya gorlk gun-jaranga nula, nipa an-gata an-nigipa an-mujama jaga a-ganana gun-nigipa rrawa. Wurra aburr-werranga abu-ngurrjinga nula bunggawa minypa an-gata an-nigipa an-mujama mun-nga mun-gata mu-yerpana nula a-ni. \v 2 Lika nipa bunggawa a-gonyjinga nula an-nigipa an-mujama, lika a-wena nula a-ni, ‘Gun-gata gun-nga ngaypa ng-galiyarra nggula minypa janguny aburr-weya, bubu-ngurrjinga, ngarla? Wurra mun-gata jurra nyina-ma nginyipa ny-yukurrjinga ny-yorkiya, minypa wurra gama gorlk aburr-nirra gu-ngaypa gu-rrawa mu-yinmiyapa birripa mbi-gurdanyja barra gurda apula rrapa mu-yinmiyapa gipa mbi-gurdanyjinga, barra minypa ngaypa marn․gi ngu-ni. Wurra ganapiya gugu, nginyipa gala ny-yinmiya jaga ny-jana apula gun-ngaypa rrawa, ngarla!’ \p \v 3 “Lika an-gata an-mujama gu-borrwurra a-ni, nipa an-ngurrnga a-wena a-ni, ‘Ngaypa ngu-yinmiya barra, ya? Ngardawa an-ngaypa bunggawa gipa a-garlmunapa nguna-yerrnyjinga mipila a-nirra, gala barrwa ngu-yinmiya jaga ng-gana nula gun-nigipa rrawa. Wurra ngaypa gala ngu-derta rraka burr-rrupiya minypa jel ng-garrma ngu-workiya, rrapa ngaypa gala ngu-yinmiya ngu-ngiwija burrwa wurra gama gorlk minypa mu-yinmiyapa ngunabu-wu; gala yapa jonama ng-gurkujin. \v 4 Aaa, gipa ngu-borrwurra! Minypa ngaypa ngu-yinda barra jama ngu-ji, rrapa minypa wurra gama gorlk aburr-gonyja gurda apula gu-birripa gu-rrawa wuriya bunggawa nguna-yerrnyjinga mipila.’ \p \v 5 “Gu-gata wenga a-gonyjinga burrwa ngardapa ngardapa aburr-gata minypa burraya mbi-gurdanyja barra nula bunggawa. Minypa an-ngardapa a-wengganana, ‘A-lay, mun-gata mu-yinmiyapa nginyipa barra ny-jurdanyja nula bunggawa?’ \p \v 6 “Nipa a-yinanga, ‘Burraya ngaypa ng-gurdanyja nula mun-girra alip \pn (olive)\pn* mun-guyinda ana-duram ana-guyinda minypa 100.’ \p “Lika nipa an-mujama a-wena nula, ‘Ma. Warrika wukurrja mu-guna mu-jurra barra ny-jurdanyja nula minypa 50 wupa jarra.’ \p \v 7 “Rrapa an-nerranga nipa an-gata an-mujama a-wengganana, ‘A-lay, mun-gata mu-yinmiyapa nginyipa ny-jurdanyja barra nula bunggawa?’ \p “Nipa a-yinanga, ‘Minyja borichel m-balachi mu-guyinda minypa 1,000.’ \p “Lika an-mujama a-wena nula, ‘Ma. Warrika wukurrja mu-guna mu-jurra barra ny-jurdanyja nula marr wana jarra minypa 800.’ A-yinagata an-mujama a-wena burrwa a-bona, mun-delipa mu-negarra burrwa a-bona rrapa minypa birripa aburr-marrkapchinga nula. \p \v 8 “Gu-gata wenga nipa bunggawa ana-nyala gochila a-barrjinga, wurpa lika a-ngurrjinga an-gata an-mujama an-guralcha wuriya nipa an-guyolkiya. Ngardawa nipa an-mujama a-jarlapiyana a-bamuna. Ngardawa wurra gama gorlk gu-gurdiya burr-yika gu-rrawa birripa marn․gi aburr-jarlapiya aburr-workiya gu-guna gu-rrawa. Jarra wurra gama gorlk gu-bardayala burr-yika gun-gata nula birripa gala burr-guya marn․gi. \p \v 9 “Wurra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa, burrbu-ma jawina aburr-ni ana-gorrburrwa. Minypa ny-yinga ny-jata ny-yinmiya ny-yorkiya rrupiya rrapa gorlk gu-guna gu-yika gu-rrawa, wurra minypa gu-galiya yerrcha ny-junggaja barra burrwa ny-yorkiya barra minypa nuwurra waypa gu-boy, birripa aburr-gonyja barra gurda nggula yi-gaba waykin rrawa gu-jirrapa gu-workiya. \p \v 10 “Ana-nga an-gata an-molamola an-mujama minypa gun-ngiya gun-gata gun-delipa nipa jama a-jirra, ana-gata ngacha an-gugaliya gun-molamola jama a-jirra a-workiya gun-ngiya gun-gata wana burr-guta. Wurra ana-nga an-gata an-guyolkiya minypa gun-ngiya gun-gata gun-delipa nipa jama a-jirra, ana-gata ngacha an-gugaliya a-yolkiya a-workiya gun-ngiya gun-gata wana burr-guta nipa jama a-jirra. \v 11 Ganapiya. Minyja nginyipa gala gun-mola jama ny-ji minypa rrupiya rrapa gorlk gu-guna gu-yika gu-rrawa, nipa Wangarr gala a-yinmiya bama a-balcha nggula rraka nginyipa jaga ny-jana nula gun-molamola gun-guyinda gala gu-boy. \v 12 Rrapa minyja nginyipa gala gun-mola jama ny-jirrarna ana-werranga gun-nika, gala ana-nga biy-wu gun-nginyipa wupa. \p \v 13 “Gala ana-nga an-mujama a-ni butula abirri-jirrapa bunggawa ngardapa ngardapa minypa burr-bama burr-rrepara. Gala a-yinmiya. Jarra an-ngardapa bunggawa an-gata nipa an-mujama ngoyurra a-yerryerrmiya nula, rrapa an-nerranga nipa jal a-ni nula. Minypa an-molamola a-ni nula an-ngardapa, rrapa an-nerranga nipa a-dalaja a-ni. Gu-gurda ngacha minypa nginyipa gala ny-yinmiya gu-jirrapa jama ny-ji minypa Wangarr gun-nika rrapa rrupiya nula.”\x + \xo 16:13 \xt Metiyu 6:24\x* \s1 Jesus A-wena \r (Metiyu 11:12-13; 5:31-32; Mark 10:11-12) \p \v 14 Gun-narda waypa Berachi yerrcha aburr-galiyana Jesus a-wena, lika birripa ngoyurra aburr-yerryerrmiyana nula, ngardawa birripa rrupiya aburr-mipila. \v 15 Wurra Jesus a-yinanga a-wena burrwa, “Ana-goyburrpa nyiburr-gurdiya, ana-goyburrpa nyiburr-molamola nyiburr-negiya nyiburr-workiya yarlanga barra gu-galiya yerrcha nyirrbi-na, jimarn jarrapa bama aburr-yindin nyiburr-mola. Wurra jarra nipa Wangarr nyirr-nacha ana-goyburrpa minypa wupa nyiburr-ngurrnga nyiburr-werra. Minypa gun-gata gun-nga burr-guta an-gugaliya gu-borrwuja a-workiya jimarna gun-japurra, wurra jarra Wangarr ana-ngoyurra gu-yerrnyjinga a-workiya gu-gata ngacha. \p \v 16 “Mojich gun-nika joborr rrapa gun-gata minypa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda aburr-wukurrjinga aburr-workiyana, gu-gurda ngacha ana-gorrburrwa jarlakarr nuwurra Jon a-bena, an-gata bama burr-gurragaja a-workiyana. Lika gu-gatiya wenga gugu wurra gama gorlk aburr-galiyarra aburr-workiya gun-guna gun-molamola janguny Wangarr gun-nika rum, rrapa minypa gubu-borrwuja aburr-workiya jimarn jarra barra birripa wupa aburr-murna aburr-yinmiya gubi-rrima.\x + \xo 16:16 \xt Metiyu 11:12-13\x* \v 17 Wurpa lika joborr guy-jirrapa guy-workiya. Gun-nardiya rrawa waykin rrapa wupa nipa jarra gun-mola Wangarr jal a-ni gu-werrwerrma, wurra jarra joborr gun-guyinda marrban gun-gata gun-nga gun-delipa, wurra gala gu-yinmiya gu-werrpiya.\x + \xo 16:17 \xt Metiyu 5:18\x* \p \v 18 “Ana-nga minyja jiny-bawa jin-nigipa jin-gumarrbipa niya rrapa jin-nerranga jiny-ma, an-gata an-gugaliya gun-nerra minypa jama a-jirra. Rrapa an-nerranga minyja jiny-ma jin-gata an-gumarrbipa ngacha abirriny-bapawuchichiyana, nipa burr-guta gun-nerra jama a-jirra.\x + \xo 16:18 \xt Metiyu 5:32; 1 Gorint 7:10-11\x* \s1 An-gorlkpalawa Rrapa An-gata Lejarach (Lazarus) \p \v 19 “An-ngardapa an-gugaliya a-ni a-workiyana gorlk gun-jaranga gu-rrimarra. Rrapa nipa a-barrngumurra a-workiyana mun-molamola mirikal, rrapa balaja mun-jaranga m-barra a-workiyana. \v 20 Rrapa gatiya abu-ganyja gurda aburr-workiyana, abu-barnjinga gun-nigipa rrawa yarlanga an-ngardapa an-gugaliya an-ngorrma, nipa an-nelangga Lejarach \pn (Lazarus)\pn*. Nipa an-jeja an-jaranga. \v 21 Nipa m-barra a-workiyana mun-jinachina mun-guyinda an-gata an-gorlkpalawa mu-yerrnyjinga a-ji. Rrapa gulukula aburr-bona gurda aburr-workiyana, abu-bunyjinga an-jeja. \p \v 22 “Gu-gata wenga an-gata an-ngorrma a-juwuna, lika waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk aburr-bona gurda, abu-menga, abu-ganyja gatiya Aybriyam \pn (Abraham)\pn* ana-murna, an-gata mu-ngoyurra a-ni rrapa marr a-balcha nula Wangarr. Rrapa an-gorlkpalawa rrapa a-juwunapa lika abu-jurnumbuna. \v 23 Lika gun-gata bol gu-rrongga gu-jirra gu-workiya gun-nelangga Aydich \pn (Hades)\pn* nipa an-gorlkpalawa an-ngurrnga gatiya a-wurkurichinga a-ni. Lika a-ganana waykin, a-nana Aybriyam rrapa Lejarach wugupa nula gatiya balay abirri-ji gurda. \v 24 Lika a-gonyjinga nula Aybriyam, a-yinanga, ‘Aybriyam, a-lay, Anya, gunggaja apula! Lejarach nyina-jerrma barra bugula ana-murna guna-ga gun-jimern rrapa nguna-gurraga ngarl ngu-jirra. Ngardawa ngaypa ngu-jaygachinga, burr-guya ngu-wurkurichinga rrapa ngu-rrongga ngu-jirra gu-guna gu-bol.’ \p \v 25 “Wurra Aybriyam a-yinanga nula, ‘A-lay, walkur, borrwa gun-gata nginyipa gipa gun-molamola gun-guyinda n-dimarra ny-yorkiyana, rrawa nyi-ni, wurra an-guna Lejarach nipa jarra gun-nerra gu-ni nula gu-workiyana. Wurra gun-guniya gugu nipa a-nyiljinga an-molamola rrapa nginyipa ny-jarda ny-yurkurichinga nyi-nirra. \v 26 Rrapa gun-narda wupa ngardapa ngika, wurra gojilapa nginyipa rrapa ngatipa gun-narda rralala wana gun-babalapa guy-jirrapa guy-workiya, minypa gala ana-nga gu-guna wenga a-jurrwa nggula yi-garda, rrapa gu-garda wenga gala ana-nga ana-jurrwa atila ngunyuna.’ \p \v 27-28 “Wurra nipa a-yinagata, ‘Ganapiya, Anya. Wurra ngu-ngiwijarra nggula ngu-nirra ny-jerrma barra Lejarach, a-boy barra nyanyapa ngapa gun-nika rrawa barra ngana ngu-jirra nguna-ngurrja barra burrwa. Ngardawa aburr-gatiya worlapa ngapa yerrcha minypa arr-ngardapa arr-murna gala yapa aburr-boy gurda gun-guna gun-guwurkuricha rrawa.’ \p \v 29 “Wurra Aybriyam a-yinagata, ‘Ngika. Jarra birripa burrbi-rrimanga aburr-birripa mu-ngoyurra aburr-guyinda, Mojich rrapa aburr-werranga burr-guta Wangarr burr-yika aburr-mujaruk. Yama aburr-galiya burrwa birripa?’ \p \v 30 “Nipa a-yinagata, ‘Ngika, a-lay, Anya. Wurra minypa an-gugaliya mu-ngoyurra a-juwuna an-gatiya minyja a-jeka burrwa a-jarl, birripa aburr-galiya barra nula rrapa gun-nerra gubu-bawa.’ \p \v 31 “Wurra Aybriyam a-yinagata, ‘Ngika. Wurra minyja birripa gala aburr-yinmiya aburr-galiya janguny gu-gata ngacha minypa Mojich a-wena rrapa aburr-werranga Wangarr burr-yika aburr-mujaruk aburr-wena, gun-narda minypa gala aburr-yinmiya birripa marr aburr-balcha, marrban mu-ngoyurra a-juwuna an-gata a-jeka, a-wengga burrwa.’” \c 17 \s1 Gun-gulijiwarriya \r (Metiyu 18:6-7,21-22; Mark 9:42) \p \v 1 Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, a-yinanga burrwa, “Gun-gulijiwarriya gun-nardiya guy-bamburda, ngarla, wurra jurdach guna-bamburda burr-guya gun-nerra gu-ni barra nula ana-gata ngacha an-gugaliya minypa gun-gulijiwarriya guna-ganyja ana-workiyana! \v 2 Wurra an-gata an-gugaliya jimarn jarra abu-bichingarna jawa a-jirra gu-jandarra rrapa abi-yerrnyjingarna gu-bachirra, barra nyanma gala a-yinmiyarna burr-warganyjarna aburr-guna delipa yerrcha. Ngardawa burr-guya gun-nerra gu-ni barra nula an-gugaliya minypa delipa yerrcha burr-warganyja a-workiyana. \p \v 3 “Buburr-jarlapiya nyiburr-yinmiya ana-goyburrpa nyiburr-bamburda. Minyja an-borrmunga nggula gun-nerra jama a-ji, gelama gelama bay; rrapa minyja gun-nerra gu-bawa, baywarra nega nula gun-gata nipa mu-ngoyurra gu-rrimarra.\x + \xo 17:3 \xt Metiyu 18:15\x* \v 4 Minypa a-yinmiyapa ana-goma gu-nega nipa werra biy-nega rrapa a-yinmiyapa ana-goma gu-nega mola nipa ana-jeka, a-yinda nggula, ‘A-lay, baywarra nega apula ngardawa ngaypa ngu-werra,’ minyja a-yirda a-wengga nggula, nginyipa baywarra nyi-nega barra nula ny-yorkiya an-gata an-gugaliya.” \s1 Minyja Marr Ny-balcha \p \v 5 Jesus burr-yika aburr-mujama aburr-wena nula, “A-lay, Bunggawa, ganyjarr nyirr-wu barra ngayburrpa burr-guya marr nyiburr-balcha.” \p \v 6 Lika nipa Bunggawa a-wena burrwa, “Minyja ana-goyburrpa marr nyiburr-balcha, wuriya gun-gata gun-delipa minypa mun-maywapa mun-gata gun-jong machart \pn (mustard)\pn* mipila mu-jirra mun-gata mun-delipa, wurra ngardawa nginyipa marr ny-balcharra, jal nyi-ni ny-yengga nula gun-guna gun-jong, ny-yinda, ‘Garlma, wurrkakiya! Boy, gu-bachirra garriya,’ lika nipa gu-galiya barra nggula.” Jesus a-yinagata a-wena burrwa, gu-ngurrjinga burrwa marr gun-gubalcha. \s1 Jama An-mujama Gun-nika \p \v 7 Lika mu-nguy Jesus a-wena burrwa, a-yinagata, “Ny-yinga ny-jata minyja an-mujama n-dima, minypa nipa jel a-garrmunga a-workiya, a-lamajinga a-workiya balaja nula, rrapa minypa jaga a-ganaja achila jip \pn (sheep)\pn*, wurra minypa ana-jeknga ana-workiya gu-jama wenga nginyipa ny-yinmiya nula ny-yorkiya? Waygaji ny-yinaga nula ny-yorkiya, ‘Nyina-garlma nyina-jarl, balaja bay!’ \v 8 Wurra gala ny-yinmiya ny-yirda. Wurra jarra ny-yinaga nula ny-yorkiya, ‘A-lay, mun-mola mirikal barrnguma barra balaja ny-yalpa rrapa nyina-ga barra ny-barnja apula. Rrapa marr ga jinyja waypa barra ngaypa ngu-durtcha, lika nuwurra jurdach nginyipa ny-bay.’ Ny-yinagata ny-yeya nula ny-yorkiya an-nginyipa an-mujama. \v 9 Minypa nginyipa gala ny-yinmiya ny-marrngoypiya nula minypa nipa a-galiyarra nggula a-workiya rrapa jama a-jirra. Ngika. Wurra gu-gata ngacha minypa jama gun-nigipa wupa an-mujama gun-nika. \v 10 Rrapa nginyipa ny-yinagatiya minypa an-gata an-mujama. Minypa gun-gata nipa Wangarr a-wena nggula rrapa nginyipa jama ny-ji, gun-gata gala barra nginyipa ny-borrwa jimarna Wangarr barra a-marrngoypiya nggula. Ngika. Wurra Wangarr a-wena nggula rrapa nginyipa jama ny-ji, gu-gurda ngacha minypa gun-nginyipa wupa jama.” \s1 Jesus Wanngu Burr-negarra Gu-galiya Yerrcha Minypa Arr-jirrapa Arr-murna \p \v 11 Jesus a-bamuna gu-jarlakarr Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* an-ngoyurra, minypa rrawa Jimériya \pn (Samaria)\pn* rrapa Galali \pn (Galilee)\pn*, wurra gojilapa ay-bamuna. \v 12 Wurra gatiya gun-nerranga rrawa ay-bena ay-bamuna, gu-galiya yerrcha arr-jirrapa arr-murna, minypa 10, gatiya aburr-jinyja gurda, birripa minypa aburr-jeja aburr-ngolkuja, minypa gun-guburlububurluja gubi-rrimarra. \v 13 Lika aburr-gonyjinga nula, aburr-yinanga, “Jesus, a-lay, Bunggawa! Gunggaja arrburrwa!” \p \v 14 Lika Jesus a-mirrkwarriyana, burr-nana. Lika a-wena burrwa, “Buburr-boy barra junggay yerrcha nyirrbi-na jimarn jarraka ana-goyburrpa nyiburr-molamiyan.” Ganapiya, lika birripa aburr-bona, lika gatiya aburr-bamuna, gojilapa aburr-molamiyana.\x + \xo 17:14 \xt Leviticus 14:1-32\x* \p \v 15 Rrapa gun-gatiya waypa aburr-nayana aburr-molamiyana, an-ngardapiya wupa waykin a-wena, a-marrkapchinga nula Wangarr, ana-jekarra ana-jarl nula Jesus. \v 16 Lika a-bunggunapa nipa ana-rrepara rrapa minypa a-japurramayana nula. Wurra an-gata an-gugaliya nipa jarra Jimériya an-guyinda. \p \v 17 Wurra Jesus a-yinanga, “Arr-jirrapa arr-murna jarra aburr-molamiyana, wurra aburr-werranga yina aburr-gaya? \v 18 Wurra ana-ngardapa wupa ana-jekarra, ya, a-marrkapchinga nula Wangarr? Wurra nipa an-guna gu-werranga gu-rrawa wenga.” \v 19 Lika Jesus a-wena nula an-gata, a-yinagata, “Garlma, Boy. Ngardawa nginyipa marr ny-balcha, lika nginyipa ny-molamiyana.” \s1 Gun-gata Minypa An-walkurpa Ana-jeka Barra \r (Metiyu 24:23-28,37-41) \p \v 20 Aburr-werranga Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha abu-wengganana Jesus minypa gu-yinpa barra an-gata Bunggawa a-ni Wangarr gochila bin-dana. Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Wangarr gun-nika rum gun-narda gu-beya, wurra ngika minypa gun-nga gun-gata yarlanga nyibi-nacha nyiburr-workiya. \v 21 Minyja gala ana-nga a-yinmiya a-yinda a-wengga, ‘A-lay, na, gun-guna!’ rrapa a-yinda, ‘Gun-gata!’ Wurra jarra gun-nardiya nyibi-rrimanga nyiburr-nirra.” \p \v 22 Lika Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, mu-ngoyurra gu-ngurrjinga burrwa gu-yinmiya barra gu-ni. Minypa a-yinanga burrwa, “Gun-gata guna-boya, burraya ana-goyburrpa nyiburr-gana barra mipila jimarn jarra barra nyibi-na an-guna An-walkurpa An-gugaliya wurra gala nyiburr-yinmiya nyibi-na. \v 23 Wurra aburr-werranga aburr-yinda barra ana-gorrburrwa, ‘An-gata ana-boya!’ rrapa ‘An-guna a-nirra!’ wurra gala barra nyiburr-galiya burrwa, wurra jarra aburr-yolkiya. \v 24 Ngardawa an-guna An-walkurpa An-gugaliya nipa jarra ana-jeka barra gun-maywapa minypa an-gata maykarran a-mirlchinga a-workiya rrapa minypa rrawa gu-nayarra gu-workiya yi-gata ay-ngunyuna rrapa yi-gaba. \v 25 Wurra burdak mu-ngoyurra barra nipa an-guna An-walkurpa An-gugaliya burr-guya gun-nerra gu-ni barra nula, rrapa minypa aburr-gurdiya gorlk barra ngoyurra aburr-yerryerrmiya barra nula. \p \v 26 “Gun-gata minypa yi-gurrepa gu-ni barra gu-bamba an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-jeka barra, gun-gata minypa gun-maywapa yi-gurrepa gu-ji gu-bona Nowa \pn (Noah)\pn* a-barrngumurra mu-michiyang.\x + \xo 17:26 \xt Genesis 6:5-8\x* \v 27 Minypa aburr-gata gu-galiya yerrcha balaja mbi-barra aburr-workiyana rrapa gama aburr-wuchichiyana burr-guta, wurpa lika gala abu-borrwujarna aburr-workiyarna Wangarr. Aburr-yinagata aburr-workiyana gu-guna gu-yika gu-rrawa gubu-borrwurra aburr-workiyana nuwurra waypa Nowa a-barrngumurra mu-michiyang. Lika gu-gatiya wenga yorr gu-bena, lika bugula wana gu-ni gu-bamuna, burr-werrwerrmarra. Gun-nardiya minypa gu-yinda barra.\x + \xo 17:27 \xt Genesis 7:6-24\x* \p \v 28 “Rrapa barrwa minypa gun-maywapa gun-gata Lot a-ni gu-galiya yerrcha aburr-yinagatiya, gala Wangarr abu-borrwujarna aburr-workiyarna, wurra minypa balaja rrapa wayin \pn (wine)\pn* mbi-barra aburr-ni, rrapa minypa burrbu-wuna aburr-ni rrapa rrupiya mbi-menga aburr-ni, rrapa minypa rrawa gubi-jarlapuna burr-guta. \v 29 Wurra gun-gata waypa Lot gu-bawuna gun-gata rrawa Jorram \pn (Sodom)\pn*, gatiya gugu waykin wenga mun-jangarrk rrapa jorlpur \pn (sulphur)\pn* gu-bunggunapa gu-ji, burr-buna gu-ni wurra gama gorlk.\x + \xo 17:29 \xt Genesis 18:20—19:25\x* \v 30 Gu-yirda barra gu-ni minypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya a-bengga barra. \p \v 31 “Minypa gun-gata gun-balmapa gu-ni barra, an-gugaliya yarlanga a-nirra gala barra gu-bala a-barrnguma, gorlk gu-ma nula; rrapa minypa an-gata jama a-jirra a-nirra balay marlgaway gala barra ana-jeka jimarna gun-nga barra gu-ma, wurra ngika.\x + \xo 17:31 \xt Metiyu 24:17-18; Mark 13:15-16\x* \v 32 Minyja bubu-borrwa Lot jin-gumarrbipa niya gu-yinmiyana achila. [Minypa jorlp \pn (salt)\pn* jinyu-ni, jin-dimarra, ngardawa rrawa gu-borrwurra, jiny-mirrkwarriyana, gu-nana.]\x + \xo 17:32 \xt Genesis 19:26\x* \v 33 Ana-nga an-gata a-gopiya a-workiya jimarna barra wanngu a-negiya, wurra a-juwa barra. Wurra an-gata ana-nga gala a-gopiya nipa marrban a-juwa, wurra gun-gata minypa wanngu a-negiya barra.\x + \xo 17:33 \xt Metiyu 10:39; 16:25; Mark 8:35; Luk 9:24; Jon 12:25\x* \p \v 34 “Buburr-galiya apula ngu-weya: Gun-gata minypa ana-munya gu-ni barra, abirri-jirrapa gu-galiya yerrcha gu-belabila abirri-yu barra, an-ngardapa a-ma barra rrapa an-nerranga a-bawa barra. \v 35-36 Rrapa gu-werranga gu-rrawa abirriny-jirrapa mu-gama yerrcha mbirriny-yogaja barra abirrinyu-ni, jin-ngardapa jiny-ma barra rrapa jin-nerranga jiny-bawa barra. Gu-yirda barra gu-ni minypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-jeka barra.” Jesus a-yinagata a-wena burrwa aburr-yigipa jawina. \p \v 37 Lika birripa aburr-yinagata, “Nipa yina gaya barra, ya, Bunggawa?” \p Nipa a-yinagata, “Ngika. Wurra an-gata a-juwuna a-ni, gatiya barra gu-ngardapa aburr-negiya an-gulol abu-numunga aburr-workiya.” \c 18 \s1 Meyali Gun-gata Minypa Jin-miliyak Rrapa Joborr Jaga An-gugana \p \v 1 Lika Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina minypa birripa barra abu-wenggana aburr-workiya Wangarr rrapa gala barra aburr-dawurdawuja. Minypa meyali gu-ngurrjinga burrwa gun-maywapa ranginy, a-yinanga, \v 2 “Gun-ngardapa rrawa a-ni a-workiyana joborr jaga an-gugana, wurpa lika nipa gala burr-borrwujarna a-workiyarna gu-galiya yerrcha rrapa Wangarr burr-guta, wurra a-dawurdawujingapa. \v 3 Rrapa gun-gatiya rrawa gatiya jin-ngardapa jin-miliyak jinyu-ni jiny-yorkiyana, nipa mu-nguy jina-bona jina-workiyana minypa a-wengganana an-gata joborr jaga an-gugana, ‘A-lay, ngaw minyja ny-junggaja apula gun-ngaypa gorlk gu-bona apula, minypa murnamurna ny-bu an-gata nguna-gaypuna.’ \v 4 Wurra an-gata joborr jaga an-gugana jinyu-dalajinga a-workiyana. \p “Wurra nipa mu-nguy jina-bona jina-ji, gorlk gu-borrwurra jinyu-ni. Lika nipa joborr jaga an-gugana an-ngurrnga a-wena a-ni, a-yinanga, ‘Marrban ngaypa gala nguburr-borrwa gu-galiya yerrcha rrapa Wangarr burr-guta, \v 5 wurra jin-guna ng-gunggaja barra achila jarra, barra nguna-bawa. Gala yapa jina-boga jina-jingin, ngaypa ngu-rrumiyan.’” \p \v 6 Lika Jesus a-yinagata, “Bubu-borrwa an-gata joborr jaga an-gugana a-wena, minypa jurdach a-gunggajinga achila marrban nipiya gala an-ngurrnga an-gugunggaja. \v 7-8 Jarra Wangarr gala a-yinmiya burr-dalaja aburr-yigipa gu-galiya yerrcha nipa burr-menga, aburr-gatiya minypa abu-wengganacha aburr-workiya ana-munya rrapa ji-gurdarrja. Wurra nipa a-gunggajapa barra burrwa; gala barra gun-baykarda gu-ga. Wurra nuwurra waypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-jeka barra gun-guna rrawa, nipa waygaji burr-barripa barra marr aburr-balcharra nula, waygaji gun-nyagara, ya?” \s1 Meyali Gun-gata Minypa Abirri-gata Berachi (Pharisee) Rrapa An-mujama Nula Gapman \p \v 9 Rrapa aburr-werranga aburr-gata marr aburr-balcha burrwa aburr-ni birripa wupa ngardapa, jimarn jarra gubu-borrwurra jechinuwa aburr-ni nula Wangarr, rrapa minypa gala jal aburr-nirrarna burrwa wurra gama gorlk, wurra jarra bama aburr-yinanga jimarn jarra aburr-werra; aburr-gurda ngacha gu-galiya yerrcha Jesus a-wena burrwa a-ni, meyali gu-ngurrjinga gun-maywapa ranginy minypa gun-guna: \v 10 “Abirri-jirrapa gu-galiya yerrcha ngardapa ngardapa abirri-warrchinga bala gun-japurra Wangarr gun-nika gatiya barra abirri-wenggana. An-ngardapa nipa Berachi \pn (Pharisee)\pn*, rrapa an-ngardapa nipa an-mujama nula gapman minypa rrupiya mu-menga nula a-workiyana, wurra gama gorlk burr-gaypuna. \v 11 Minypa nipa Berachi ngardapa a-wengganana a-ji, nipa a-yinanga, ‘Wangarr, ngaypa ngu-japurramayana nggula gun-gata nula minypa ngaypa ngika minypa an-nerranga an-gugaliya an-gata an-nerra. Ngaypa gala mun-ngumurda ngu-ma ngu-workiya, rrapa gala ana-werranga jin-nika gama ngu-ma ngu-workiya. Rrapa ngaypa ngika minypa an-gaba an-mujama gapman. \v 12 Ngaypa jarra minypa Mandi \pn (Monday)\pn* gu-nirra gu-workiya rrapa Jaychi \pn (Thursday)\pn* gu-nirra burr-guta ngaypa balaja ngu-bawuja ngu-workiya, minypa gala ngu-borrwa ngu-ni mun-gata wurra jarra ngiy-wengganacha ngu-workiya. Rrapa mun-nga burr-guta mu-yinmiyapa ngaypa ngu-mangga ngu-workiya, ngu-ngorrkorndanga ngu-workiya minypa arr-jirrapa arr-murna, rrapa ngiy-wucha ngu-workiya mun-ngardapa mun-nginyipa rrapa mun-nerranga mun-ngaypa.’ A-yinagata a-wena an-gata Berachi, wurra minypa nipa wupa ngardapa an-molamola a-negiyana nula Wangarr. \p \v 13 “Wurra an-gata an-mujama gapman an-nika, nipa jarra balay a-ji; gala waykin a-ganajarna. Minypa a-buyana a-ji mirrka a-jirra rrapa a-yinanga a-wena, ‘Wangarr, gunggaja apula! Ngaypa ngu-werra!’ \p \v 14 “Gun-nardiya janguny, wurra buburr-galiya apula: An-gata an-mujama gapman an-nika a-jekarra a-bamuna gun-nigipa rrawa, nipa Wangarr a-nana nipa jechinuwa a-ni nula, wurra a-nana an-gata Berachi an-jechinuwa ngika. Gu-gurda ngacha minypa ana-nga an-gata wana a-negiya a-workiya, jarra Wangarr delipa a-nega barra an-gata an-gugaliya. Rrapa ana-nga an-gata delipa a-negiya a-workiya, Wangarr nipa jarra wana a-nega barra.’\x + \xo 18:14 \xt Metiyu 23:12; Luk 14:11\x* \s1 Jesus Burr-jalkakaja Gu-ngarda Yerrcha \r (Metiyu 19:13-15; Mark 10:13-16) \p \v 15 Gun-gatiya lika aburr-werranga rrapa yokuyoka burrbu-ganyja gurda nula Jesus barra nipa bin-dima minypa burr-jalkaka. Wurra Jesus burr-yika jawina burrbi-nana, lika burrbu-jobujobuna. \v 16 Wurra mola Jesus a-gonyjinga burrwa gu-ngarda yerrcha rrapa a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, a-yinanga burrwa, “Burrbu-bawa delipa delipa yerrcha barra aburr-boy gurda apula! Ganapa burrbu-jobujoba! Ngardawa Wangarr burr-barlmarrk jama a-jirra burrwa aburr-yigipa gu-galiya yerrcha aburr-gatiya minypa aburr-gurda gu-ngarda yerrcha. \v 17 Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Gala ana-nga an-gugaliya Wangarr ana-murna a-ninya, wurra minyja a-ngukurdanyjiya rrapa a-ni minypa aburr-guna delipa delipa yerrcha.” \s1 An-ngardapa An-gugaliya Gorlk Wana Nula \r (Metiyu 19:16-30; Mark 10:17-31) \p \v 18 Rrapa Ju bunggawa an-gata a-wengganana Jesus, “A-lay, ny-jurda ny-molamola marn․gi nyi-gunega. Wurra ngaypa ngu-yinmiya barra jama ngu-ji minypa wanngu ngu-nipa barra ngu-workiya Wangarr ana-murna.” \p \v 19 Jesus a-yinanga nula, “A-lay, an-nga nula nginyipa nguna-ngurrjinga ngaypa ngu-molamola? Minyja gala ana-nga an-molamola, wurra jarra nipa wupa Wangarr. \v 20 Wurra nginyipa marn․gi joborr gun-guyinda: Minypa gala barra jin-ngumurda ny-ma ana-werranga jin-nika, rrapa gala barra ny-bu, a-juwa, rrapa gala barra mun-ngumurda ny-ma, rrapa gala barra bima ny-nyurrja, wurra jarra marr ny-balcha barra burrinyjula nyanyapa nggu rrapa mampa nggu.” Jesus a-yinagata a-wena nula.\x + \xo 18:20 \xt Exodus 20:12-16; Deuteronomy 5:16-20\x* \p \v 21 Lika nipa An-gugaliya a-yinagata a-wena, “A-lay, gipa mu-ngoyurra ngaypa ngu-balgurla ngu-ni gu-gurda ngacha ng-galiyana rrapa ngu-borrwuja ngu-nirra.” \p \v 22 Gun-narda nipa Jesus a-galiyana, lika a-wena nula an-gata, “A-lay, mola gun-ngardapa gun-gata nginyipa barra ny-yinda. Minyja boy, gun-nginyipa gorlk ma, burr-wu rrapa ma rrupiya burrwa aburr-gata aburr-nyagara; burraya nginyipa gun-molamola ny-ma barra gun-gaba waykin. Wurra guwa, nguna-jurrjurrma.” \v 23 Wurra nipa gun-narda a-galiyana, nipa garla a-darrjinga a-ni, ngardawa nipa gorlk gun-jaranga gu-rrimarra. \p \v 24 Gun-narda Jesus gu-nana nula, lika nipa a-yinagata, “Aburr-gata minypa gorlk gun-jaranga gubi-rrimanga, birripa burr-guya gun-derta burrwa rraka aburr-galiya nula Wangarr rrapa nipa ana-murna aburr-ni. \v 25 Minypa gun-maywapa ranginy niyal \pn (needle)\pn* rralala a-maya a-jirra an-gata nganaparra gala a-yinmiya a-barrnguma, gu-gurda ngacha minypa an-gugaliya gorlk gun-jaranga gu-rrimanga gala a-yinmiya a-galiya nula Wangarr rrapa nipa ana-murna a-ni.” \p \v 26 Aburr-gata aburr-galiyana nula Jesus gun-narda nipa a-wena, birripa abu-wengganana, “A-lay, gun-narda gun-derta gun-gorla janguny, ngarla! Wurra ana-nga barra wanngu a-ni?” \p \v 27 Wurra nipa a-yinagata, “Gun-gata gun-nga gun-derta gun-gorla nula an-gugaliya, gun-narda ngika gun-derta gun-gorla nula Wangarr.” \p \v 28 Lika nipa Birta \pn (Peter)\pn* a-wena, “A-lay, ngayburrpa nyibu-bawuna gun-jaranga rrapa nyiburr-guna bubu-jurrjurrmunga!” \p \v 29 Lika nipa Jesus a-yinagata burrwa, “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ana-nga minypa gu-bawa gun-nigipa rrawa, waygaji gala jiny-ma jin-nigipa gochila abi-rrana, waygaji burr-bawa worlapa niya yerrcha, waygaji nyanyapa niya rrapa mampa niya bijirriny-bawa, o gu-ngarda yerrcha burr-bawa minypa nipa gu-bitimanga a-nirra Wangarr gun-nika, \v 30 nipa an-gata an-gugaliya gun-guniya gu-ma barra mola gun-jaranga, rrapa gun-gata jurdach guna-bamburda wanngu a-nipa barra a-workiya.” \s1 Jesus Ana-jirrapa Ana-ngardapa Ana-goma Gu-negarra A-ngurrjiyana Nipa A-juwa Barra \r (Metiyu 20:17-19; Mark 10:32-34) \p \v 31 Gu-gata wenga Jesus burr-ganyja a-bamuna ngardapa aburr-yigipa 12 gu-galiya yerrcha, lika a-wena burrwa, “Buburr-galiya apula: Ngayburrpa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* nguburr-boya, rrapa gun-nga gun-gata Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda aburr-wena, abu-ngurrjinga an-guna An-walkurpa An-gugaliya, gurda gun-burral gu-ni barra. \v 32 Minypa burrbu-wu barra Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha an-guna, lika birripa abu-borrkpa barra rrapa gun-bachirra aburr-wengga barra nula rrapa m-bordich abu-balka barra. Abu-jurrburaykujama barra, lika abu-bu barra a-juwa. \v 33 Wurra nuwurra waypa ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa gu-ni barra, nipa a-molamiya barra.” \p \v 34 Jesus a-yinagata a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, wurra gun-gata birripa gala marn․gi aburr-nirrarna. Wurra meyali gun-gata gu-yilkakiyana burrwa gu-ni rraka gala aburr-yinmiyarna gubu-malawujarna. \s1 Jesus Wanngu A-negarra An-gapula \r (Metiyu 20:29-34; Mark 10:46-52) \p \v 35 Gatiya Jesus ana-bamuna yi-gurrepa rrawa Jerikow \pn (Jericho)\pn*, gatiya an-gapula a-ni gu-jarlakarr gu-rrarnba minypa nipa a-ngiwija burrwa a-workiyana gu-galiya yerrcha mun-nga birripa abu-wucharna. \v 36 Wurra nipa a-galiyana gu-galiya yerrcha abu-beybeybana aburr-ji, lika burr-wengganana gun-narda gun-nga. \v 37 Birripa aburr-yinanga, “Jesus an-guna Nejarach \pn (Nazareth)\pn* an-guyinda a-bamburda.” \p \v 38 Lika nipa a-gonyjinga, “A-lay, Jesus, ny-junarda nipa Daybit \pn (David)\pn* murna biy-wuna arrburrwa, gunggaja apula, a-lay!” \p \v 39 Wurra birripa aburr-gata mu-ngoyurra aburr-bamuna abu-jobujobuna rrapa aburr-wena nula barra gun-ngap gu-bawa. Wurra nipa mu-nguy burr-guya a-gonyjinga, “A-lay, Jesus, ny-junarda nipa Daybit murna biy-wuna arrburrwa, gunggaja apula, a-lay!” \p \v 40 Lika Jesus a-derichinga, a-wena burrwa barra an-gapula abu-ga gurda nula. Lika nipa yi-gurrepa a-ni, lika Jesus a-wena nula, \v 41 “A-lay, nginyipa jal nyi-nirra ngaypa ngu-yinmiya barra nggula?” \p “Bunggawa, ngaypa jal ngu-nirra ng-gana barra.” \p \v 42 Lika Jesus a-wena nula, “Gana. Ngardawa nginyipa marr ny-balcha, lika nginyipa ny-molamiyana.” \p \v 43 Lika gatiya gugu an-gapula a-ganana, lika a-marrkapchinga nula Wangarr minypa a-jurrjurrmurra a-bamuna Jesus. Rrapa aburr-gata wurra gama gorlk, gun-narda waypa gubi-nana gu-yinmiyana, lika birripa burr-guta aburr-marrkapchinga nula Wangarr. \c 19 \s1 Jesus Rrapa An-gata Jekíyach (Zacchaeus) \p \v 1 Gu-gata wenga lika Jesus a-bena Jerikow \pn (Jericho)\pn*, lika ay-barrngumurra ay-bamuna. \v 2 Rrapa gatiya a-ni a-workiyana an-ngardapa an-gugaliya an-nelangga Jekíyach \pn (Zacchaeus)\pn*, nipa bunggawa burrwa aburr-gata aburr-mujama nula gapman rrupiya mbi-mangga nula aburr-workiya, wurra gama gorlk burrbu-gaypurda, rrapa nipiya Jekíyach gorlk gun-jaranga gu-rrimarra. \v 3 Nipa jal a-ni a-nacharna an-an․gaya Jesus, wurra gu-galiya yerrcha aburr-gorlkakaja nula aburr-ji rraka gala a-yinmiyarna a-nacharna; ngardawa nipa an-balmbarra. \v 4 Lika mu-ngoyurra burr-beybana a-yurtchinga, lika a-warrchinga gu-jong gun-gata gun-nelangga jikamor \pn (sycamore)\pn*, barra waykin wenga a-na Jesus, ngardawa nipa ana-bamburda. \p \v 5 Gatiya waypa Jesus ana-bamuna, a-bena, lika a-ganana waykin, a-nana Jekíyach. Lika a-wena nula, “A-lay, nyina-bupiya nyina-jarl! Ngardawa gun-nginyipa rrawa ngaypa geka barra ngu-ninya barra.” \p \v 6 Lika Jekíyach ana-bupiyana ana-jarl, lika a-gonyjinga nula gu-yigipa gu-rrawa minypa nipa burr-guya a-marrkapchinga. \v 7 Wurra gun-gata aburr-werranga gubi-nana, lika abu-yopuna aburr-ni Jesus, minypa aburr-yinanga, “A-lay, nipa a-bona, balapala a-rrenyjinga an-gata an-nerra an-gugaliya, ngarla!” \p \v 8 Wurra Jekíyach nipa a-garlmuna, a-wena nula Jesus, “Minyja nguna-na ng-guna, a-lay, Bunggawa. Gun-nga ngaypa ngu-rrimanga ngu-nirra, ngaypa ngu-ngorrkornda barra rrapa mun-nerranga nguburr-wu barra aburr-gata aburr-nyagara aburr-nirra. Rrapa ana-nga an-gata ng-gaypuna ngaypa barra ng-gurdanyja nula, wurpa mun-gata ng-gaypuna ngaypa ng-gurdanyja barra nula minypa abirri-jirrapa abirri-jirrapa.” \p \v 9 Lika Jesus a-wena nula aburr-werranga minypa aburr-galiyana, a-yinanga, “Geka gun-guniya wanngu gun-guni gugu gu-bena ana-guna gun-nika rrawa. Ngardawa nipiya an-guna Jekíyach burr-guta Aybriyam \pn (Abraham)\pn* an-bapurr, minypa ngardapa buta marr abirri-balcharra. \v 10 Ngardawa an-guna An-walkurpa An-gugaliya ana-bona, a-wechawecharra burrwa wanngu barra burr-nega aburr-gata aburr-lijiwarriyana.”\x + \xo 19:10 \xt Metiyu 18:11\x* \s1 Meyali Gun-gata Minypa Arr-jirrapa Arr-murna Rrupiya Goldan Mu-maya \r (Metiyu 25:14-30) \p \v 11 Gun-gata janguny gu-galiya yerrcha aburr-galiyana aburr-ni, lika Jesus mu-nguy a-wena, meyali gu-ngurrjinga burrwa a-ni gun-maywapa ranginy, ngardawa yi-gurrepa aburr-bena aburr-bamuna rrawa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*, rrapa birripa gubu-borrwurra jimarna jarra gun-guniya barra Wangarr gu-ngukurdanyja rrapa gun-molamola gu-nega. \v 12 Gu-gurda nula nipa marn․gi burr-negarra a-ni rrapa janguny gu-ngurrjinga burrwa minypa a-yinanga a-wena, “An-ngardapa an-gugaliya a-ni a-workiyana, nipa an-nelangga wana. Nipa a-garlmuna, nawanawa a-ni barra a-boy balay rrawa gatiya barra nipa minypa bunggawa a-ni, lika ana-jeka, rrawa gu-rrima a-ni. \v 13 Minypa nipa a-gonyjinga burrwa aburr-yigipa aburr-mujama arr-jirrapa arr-murna, lika nipa burr-wuna rrupiya goldan mu-maya, a-yinanga burrwa, ‘Mun-narda arr-wuna ana-goyburrpa barra jaga nyiburr-gana nuwurra ngaypa nguna-jeka. Minypa bayim nyiburr-ni barra rrapa jalim nyiburr-ni barra, minyja rraka wana nyibu-man apula.’ \p \v 14 “Wurra gu-galiya yerrcha gun-gata rrawa birripa gala jal aburr-nirrarna nula an-gata. Wurra jurdach burrbi-jerrmarra aburr-mujaruk, aburr-wena nula an-nerranga an-gata wana an-babalapa, aburr-yinanga nula, ‘An-guna ngayburrpa gala jal nyiburr-ni nula bunggawa a-ni barra gun-ngayburrpa rrawa.’ \p \v 15 “Wurra wuriya. Wurra nipa gugu bunggawa a-ni, lika ana-jekarra, a-bena. Lika a-gonyjinga burrwa aburr-yigipa aburr-mujama aburr-gata mu-ngoyurra rrupiya burr-wuna, minypa a-birripiyana mu-yinmiyapa barrwa mbi-menga nula. \p \v 16 “An-gata mu-ngoyurra ana-bona, nipa a-yinanga, ‘Bunggawa, mun-nginyipa rrupiya nginyipa nguna-wuna mun-ngardapa, ngaypa barrwa ngu-menga nggula minypa arr-jirrapa arr-murna.’ \p \v 17 “Lika bunggawa a-wena nula, ‘Ganapiya. Murna ny-maranga. Ny-molamola apula nyi-mujama. Rrapa ngardawa gun-mola jama nyi-ni mun-gata nula mun-delipa ngaypa ngiy-wuna, ngaypa ngiy-gurrma barra nginyipa bunggawa nyi-ni barra rrawa gun-guna gu-jirra gu-boya arr-jirrapa arr-murna.’ \p \v 18 “Lika an-nerranga an-gata ana-bona, a-yinanga nula, ‘Bunggawa, mun-nginyipa rrupiya nginyipa nguna-wuna mun-ngardapa, ngaypa barrwa ngu-menga nggula minypa arr-ngardapa arr-murna.’ \p \v 19 “Lika bunggawa a-wena nula, ‘Ngaypa ngiy-gurrma barra nginyipa bunggawa nyi-ni barra rrawa gun-guna gu-jirra gu-boya arr-ngardapa arr-murna.’ \p \v 20 “Rrapa mola an-nerranga ana-bona, a-yinanga nula, ‘Bunggawa, mun-guna mun-nginyipa mun-ngardapiya rrupiya ngaypa ngu-ngurrngbichinga, ngu-yilkakaja, mu-yunya nggula. \v 21 Ngardawa ngaypa ng-gurkuja nggula ngardawa nginyipa n-derta ny-jorla. Minypa nginyipa ny-mangga ny-yorkiya nginyipa gala ny-jurrma rrapa gala jama ny-ji.’ \p \v 22-23 “Lika bunggawa a-wena nula, ‘Minyjiya. Rrapa gu-gurda ngacha minypa ngaypa burr-mari ngu-wengga barra nggula. Ngardawa nginyipa marn․gi apula ngaypa ngu-derta ng-gorla, minypa ngaypa ngu-mangga ngu-workiya gala ng-gurrma rrapa gala jama ngu-ji. Wurra yama ny-jurrmungarna mun-ngaypa rrupiya bengk \pn (bank)\pn* mu-guyinda minypa birripa jama aburr-jirrarna, mola mbi-manggarna apula, ngunabu-wucharna? Wurra ny-jurda nginyipa ny-yerra nyi-mujama, ngarla!’ \p \v 24 “Lika nipa a-wena burrwa gu-galiya yerrcha aburr-gata aburr-jinyja, ‘A-lay, an-guna bubu-murnamagaypa mun-gata rrupiya ngaypa ngu-wuna rrapa bubu-wu an-gata arr-jirrapa arr-murna mu-rrimanga.’ \p \v 25 “Aburr-yinanga, ‘Wurra Bunggawa, a-lay, gipa an-gata mu-rrimanga minypa arr-jirrapa arr-murna!’ \p \v 26 “Wurra nipa a-yinagata, ‘Buburr-galiya apula; gun-guna gun-burral: Ana-nga an-gata gu-rrimanga gun-nga rrapa jama a-jirra, burraya mola gu-ma barra. Wurra an-nerranga ana-nga nipa minypa gala gu-rrima, burraya bunggawa a-gaypa barra an-gata an-gugaliya gun-gata gun-delipa jimarn jarra nipa gu-rrimangarna a-nirrarna.\x + \xo 19:26 \xt Metiyu 13:12; Mark 4:25; Luk 8:18\x* \v 27 Ganapiya. Ngu-mungbuna. Wurra aburr-gata aburr-bachirra apula, aburr-gatiya minypa gala jal aburr-nirrarna apula bunggawa ngu-nirrarna, buburr-boy, burrbi-rrima, burrbu-ga gurda, burrbu-bu. Barra ngu-mibilapa aburr-juwa.’”\x + \xo 19:27 \xt Metiyu 25:14-30\x* \s1 Jesus A-bena Jirúchalam \r (Metiyu 21:1-11; Mark 11:1-11; Jon 12:12-19) \p \v 28 Gun-gata janguny Jesus a-wena a-ni, lika nipa mu-ngoyurra a-guguyana burrwa a-bona Jirúchalam. \v 29 Aburr-bamuna, aburr-bena mu-mirk mun-gata mun-nelangga Alip \pn (Olive)\pn* Mu-jirrapa rrapa gun-murna rrawa gu-jirra gun-gata Betpey \pn (Bethphage)\pn* rrapa Bechini \pn (Bethany)\pn*. Lika Jesus bijirri-jerrmarra gata abirri-yigipa jawina abirri-jirrapa, \v 30 minypa gu-jarlapuna a-wena, a-yinanga butula, “Birri-boy gun-gata rrawa mu-ngoyurra guna-jinyjarra, gun-nardiya gugu nyirri-barripa barra dongki \pn (donkey)\pn* an-delipa a-bandawiya a-jirra, gala ana-nga mu-ngoyurra a-warrchingarna a-workiyarna. Lika ana-gotipa birri-yarlayarlawa nula, lika birri-ga gurda ay-ngunyunaga. \v 31 Rrapa minyja ana-nga nyjirri-wenggana, a-yinda, ‘An-narda an-nga nula nyirri-yarlayarlawuja nula?’ wurra ana-gotipa nyirri-wengga barra nula, ‘Bunggawa jal a-nirra nula an-guna.’” \p \v 32 Ganapiya. Lika abirri-bona, abirri-barripuna dongki an-gata minypa Jesus a-ngurrjinga. \v 33 Lika gata waypa bitipa mbirri-yarlayarlawurra abirri-ni murndurn, aburr-gata dongki aburr-gurrimapa aburr-garlmuna, burrbu-wengganana, “An-nga nula nyirri-yarlayarlawuja nula nyirri-nirra an-narda dongki?” \p \v 34 Wurra bitipa abirri-yinanga, “Bunggawa jal a-nirra.” \p \v 35 Lika bitipa an-gata dongki abirri-ganyja gurda nula Jesus. Lika mun-bitipa molma mun-gunegiya mirikal ana-jonama dongki mbirri-gurrmurra, lika abirri-gunggajinga nula Jesus, nipa a-warrchinga. \v 36 Lika gu-jarlakarr a-bamuna waykin dongki ana-jonama, rrapa wurra gama gorlk mun-birripa molma mun-gunegiya mirikal mbi-yarlanggaja nula aburr-bona gu-jarlakarr minypa an-gata dongki mu-rrenyjinga a-bamuna rrapa nipa Jesus waykin ana-jonama. \p \v 37 Lika yi-gurrepa aburr-bena aburr-bamuna jarlakarr gun-gata guy-yurra guy-bupiya guy-jarl mun-mirk Alip Mu-jirrapa, lika aburr-jaranga aburr-gata abu-jurrjurrmurra aburr-bamuna Jesus birripa aburr-marrkapchinga, aburr-gonyjinga, aburr-marrjerrmiyana nula Wangarr minypa gipa abi-nana nipa burr-barlmarrk jama a-ji a-workiyana. \v 38 Aburr-yinanga, \q1 “Japurra ngapa a-jirra! \q1 An-guna nipa Bunggawa \q2 Wangarr barra gun-molamola gu-nega nula, \q2 ngardawa nipiya Wangarr ana-jerrmarra! \q1 Rrapa yi-gaba waykin magaya gu-ji barra \q2 rrapa Wangarr abu-ngurrja barra an-molamola!”\x + \xo 19:38 \xt Psalms 118:26\x* \m Aburr-yinagata Jesus burr-yika jawina yerrcha aburr-gata aburr-jaranga aburr-marrjerrmiyana nula aburr-bamuna Wangarr. \p \v 39 Wurra aburr-werranga aburr-gata Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha, birripa jarra aburr-garlmunapa aburr-wena nula Jesus, “A-lay, Bunggawa, wengga burrwa aburr-guna aburr-nginyipa jawina barra aburr-nganangurtcha!” \p \v 40 Wurra Jesus a-yinanga a-wena burrwa aburr-gata Berachi yerrcha, “Ngika. Wurra minyja aburr-guna gu-galiya yerrcha nguburr-jobujoba, gun-guna jandarra gun-guyinda gu-yurra gu-nirra gu-gonyja barra gu-ni, ngarla!” \s1 Jesus A-rruwujana Nula Gun-gata Rrawa Jirúchalam \p \v 41 Lika gatiya waypa marr yi-gurrepa aburr-bena, Jesus gu-nana gun-gata gun-murnangana rrawa Jirúchalam, lika a-rruwujana burrwa gu-galiya yerrcha gu-gata burr-yika gu-rrawa. \v 42 Lika nipa a-wena, “Yama ana-goyburrpa burr-guta geka nyibu-borrwujarna gun-guna magaya gun-guni? Wurra jarra gala nyiburr-yinmiya nyibi-na! \v 43 Wurra gu-balmapa guna-boya guna-jirra minypa aburr-goyburrpa aburr-bachirra ana-gorrburrwa birripa aburr-gomarriya barra, lika derta aburr-negiya barra, lika nyirrbi-rrenyjapa aburr-bengga. \v 44 Lika rrawa gubu-rruma barra ana-gorrburrwa rrapa nyirrbu-bu barra. Minypa gun-gata jandarra gun-guyinda ana-goyburrpa nyibi-jarlapuna gun-guna rrawa, birripa gala barra gubu-bawa abirri-jirrapa gu-yu. Wurra gubu-rruma barra, laka gubu-ga, gun-jinachina gu-yu barra gu-ni. Gu-yirda barra gu-ni ana-gorrburrwa ngardawa gala nyibu-malawujarna Wangarr yi-gurrepa a-ni ana-gorrburrwa.” \s1 Wangarr Gun-nika Bala Gun-nerra Gubi-negarra Jesus Burr-jobujobuna \r (Metiyu 21:12-17; Mark 11:15-19; Jon 2:13-22) \p \v 45 Gu-gata wenga Jesus a-bona, a-barrngumurra Wangarr gun-nika gu-japurra rrawa. Lika a-garlmunapa burr-yerrnyjinga a-ni aburr-gata minypa jalim aburr-ni gatiya. \v 46 Minypa a-yinanga burrwa, “Janguny mu-jurra gu-yurra Wangarr a-wena, a-yinagata, ‘Gu-ngaypa gu-bala gu-galiya yerrcha ngunabu-wenggana barra aburr-workiya.’ Wurra jarra ana-goyburrpa werra nyibi-negarra nula Wangarr gun-nigipa bala minypa wurra gama gorlk ngunyuna nyirrbu-gaypurda nyiburr-workiya, jalim nyiburr-nirra burrwa nyiburr-workiya.”\x + \xo 19:46 \xt Isaiah 56:7; Jeremiah 7:11\x* \p \v 47 Lika Jesus mu-nguy janguny marn․gi burr-negarra a-ni a-workiyana wurra gama gorlk gatiya Wangarr gun-nika gu-japurra rrawa. Wurra aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega rrapa barrwa ngoyurra aburr-jirra burrwa wurra gama gorlk, birripa jarra jal aburr-ni abu-bu barra.\x + \xo 19:47 \xt Luk 21:37\x* \v 48 Wurpa lika aburr-jurnjinga, ngardawa wurra gama gorlk gatiya burr-guya aburr-galiyana nula aburr-ni janguny nipa a-yinmiyana a-wena a-bamuna. \c 20 \s1 Abu-wengganana Jesus Ana-nga A-wuna Ganyjarr \r (Metiyu 21:23-27; Mark 11:27-33) \p \v 1 Gun-nerranga ngorrngurra gu-ni, Jesus marn․gi burr-negarra a-ni janguny gu-galiya yerrcha gatiya Wangarr gun-nika rrawa, rrapa aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega rrapa aburr-werranga burr-guta mu-murna yerrcha, birripa aburr-bona gurda nula, \v 2 aburr-yinanga nula, “A-lay, wengga arrburrwa: Ana-nga a-wena nggula ny-yinagata ny-boya?” \p \v 3 Wurra Jesus a-wena burrwa, “Ngaypa rrapa arr-wenggana barra ana-goyburrpa. Marrka bubu-ngurrja apula: \v 4 Ana-nga a-wuna Jon gun-gata bama gun-gugurraga nipa bama burr-gurragaja a-workiyana? Nipa Wangarr, wurra waygaji an-gugaliya, ya?” \p \v 5 Jesus a-yinagata a-wena burrwa, wurra birripa aburr-garlmunapa aburr-wengganachichiyana birripa wupa, “A-lay, ngayburrpa nguburr-yinmiya barra? Minyja gala yapa nguburr-yindin, ‘Wangarr a-wuna bama gun-gugurraga nipa Jon;’ galapa nipa an-guna a-yindin arrburrwa, ‘An-nga nula rrapa ana-goyburrpa gala marr nyiburr-balcharna nula?’ \v 6 Wurra gala barra nguburr-yinda nguburr-wengga, ‘An-gugaliya a-wuna bama gun-gugurraga gun-gata;’ galapa aburr-guna gu-galiya yerrcha gu-jandarra arrbu-bun. Ngardawa birripa gubu-borrwurra jimarna bama aburr-yinaga Jon a-wena a-workiyana Wangarr nyanma.” \p \v 7 Lika aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega rrapa barrwa aburr-werranga mu-murna yerrcha, birripa aburr-yinagata nula Jesus, “Gala ngayburrpa marn․gi yina gaya gu-menga gun-gata bama gun-gugurraga.” \p \v 8 Lika Jesus a-wena burrwa, “Rrapa ngaypa gala ngu-yinmiya ngu-wengga ana-gorrburrwa ana-nga nipa a-wena, ngaypa jama ngu-jirra.” \s1 Meyali Gun-gata Minypa Gu-galiya Yerrcha Jaga Aburr-ganana Gurnal Mun-murra Mu-jinyja \r (Metiyu 21:33-46; Mark 12:1-12) \p \v 9 Gatiya lika Jesus a-garlmuna, a-wena burrwa wurra gama gorlk meyali gu-murna janguny minypa gun-guna: “An-gugaliya, ngarla, gun-nigipa rrawa a-lamajinga, nipa mun-gata gurnal mun-murra mu-jinyja. Ganapiya, lika burr-menga gu-galiya yerrcha barra rrawa aburr-ni rrapa jaga aburr-gana mun-gata gurnal, lika nipa rrawa an-gurrimapa gu-bawuna a-bona balay, nuwurra waypa gu-yinpa ana-jeka.\x + \xo 20:9 \xt Isaiah 5:1\x* \p \v 10 “Ganapiya, lika gu-bamuna, mun-gata gurnal mu-molamiyana, lika mbi-ma barra. Lika an-gata an-gurrimapa an-nigipa an-mujama an-ngardapa ana-jerrmarra burrwa aburr-guna jaga aburr-ganana mun-gata gurnal, jimarn jarra bama a-yinanga birripa mbi-ngorrkorndangarna aburr-nirrarna, lika mbi-jerrmangarna nula mun-nigipa nipa an-gata an-gurrimapa. Wurra aburr-guna jaga aburr-ganana nula gurnal, an-gata an-mujama birripa abi-rrimarra, abu-buna, lika abi-jerrmarra, a-jekarra a-bona, gala mun-nga gurnal mu-ganyjarna. \p \v 11 “Lika an-gata an-gurrimapa barrwa ana-jerrmarra an-nerranga an-nigipa an-mujama, wurra nipa burr-guta birripa abu-buna rrapa werra abi-negarra, lika abi-jerrmarra, a-jekarra a-bona, gala mun-nga mu-ganyjarna. \v 12 Rrapa barrwa ana-jerrmarra birripa abu-buna, abi-yerrnyjinga an-jeja. \p \v 13 “Lika an-gurrimapa nipa an-ngurrnga a-wena a-ni, ‘Ngaypa ngu-yinmiya barra? Wurra ngaypa ngu-jerrma barra an-ngaypa walkur burr-guya jal ngu-nirra nula; birripa marr aburr-balcha barra nula nipa.’ \p \v 14 “Wurra aburr-guna jaga aburr-ganana mun-gata gurnal, birripa waypa abi-nana an-walkurpa ana-bena, birripa wupa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, ‘A-lay, an-guna, ngarla, burraya rrawa an-gurrimapa gu-bawa, nipa an-guna gu-ma barra rrapa mun-guna gurnal mun-murra mu-jinyjarra mun-nigipa mu-ni. Wurra yama ngubu-bu barra mun-ngayburrpa mu-ni?’ \v 15 Lika aburr-garlmunapa abi-rrimarra, abi-yerrnyjinga yarlanga gun-gata rrawa, lika abu-bunapa a-juwuna. \p “Ya? Ana-goyburrpa gun-nga nyibu-borrwuja nyiburr-nirra? An-gata an-gurrimapa nipa lika a-yinmiya barra burrwa aburr-gata? \v 16 Wurra nipiya barra ana-boy, burr-bu barra aburr-gata jaga aburr-ganana aburr-workiyana mun-gata gurnal. Lika aburr-werranga burr-ma barra birripa jaga aburr-gana barra nula mun-nigipa gurnal mun-murra mu-jinyjarra.” \p A-yinagata Jesus gu-ngurrjinga burrwa janguny. Wurra gun-narda waypa wurra gama gorlk aburr-galiyana nipa a-wena, birripa aburr-yinanga, “Burdak. Gala barra gu-yirda!” \p \v 17 Wurra nipa Jesus burr-nana, a-garlmunapa burr-wengganana, “Wurra janguny gun-gata mu-jurra gu-yurra gun-maywapa ranginy, ana-goyburrpa gun-nga nyibu-borrwuja meyali, ya? Gun-gata minypa gu-yinaga, \q1 ‘Bala gubu-gupuna jandarra gu-maya, \q2 wurra gun-ngardapa jandarra gun-gata birripa aburr-ngoyurra gubi-yerrnyjinga. \q1 Wurra gun-narda barrwa Wangarr gu-menga, \q2 wana gun-babalapa gugu gu-jirra; \q2 jechinuwa gu-nenga gu-nirra rrawa.’\x + \xo 20:17 \xt Psalms 118:22\x* \m \v 18 Minyja bubu-borrwa: Aburr-nga aburr-gata minypa gu-gata gu-jandarra burr-yerrnyja, aburr-bungga, aburr-gatiya gu-galiya yerrcha aburr-rrumurrmiya aburr-ni; wurpa lika an-gata minypa gun-gata jandarra gu-bunggapa a-rrenyja, nipa minypa an-ngukula a-nega.” \s1 Rrupiya Mun-gata Gapman Burr-gaypurda A-workiya Gu-galiya Yerrcha \r (Metiyu 22:15-22; Mark 12:13-17) \p \v 19 Jesus a-yinagata a-wena, rrapa aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega, birripa aburr-galiyana rrapa marn․gi gun-gata meyali gu-murna nipa a-wena birripa burr-ngurrjinga a-ni. Lika aburr-garlmuna, bama aburr-yinanga, jimarn jarra gatiya gugu abi-rrimangarna Jesus, wurra aburr-gurkuja burrwa wurra gama gorlk aburr-gata abu-jurrjurrmurrapa aburr-workiyana. \v 20 Wurra abi-nana aburr-ni yina gaya julam gu-yurrarna barra abi-rrima. Rrapa minypa burr-rrupiya burrbu-menga aburr-werranga gu-galiya yerrcha birripa barra minypa Jesus abu-yolka, jimarn jarraka nipa a-yolkiyan a-wenggin rrapa gu-gata wenga minypa birripa wana Ju yerrcha abi-rrima, abu-ga, murna abu-wu an-gata gapman an-guyinda bunggawa gun-gata rrawa nipa a-yinmiya barra a-wengga. \v 21 Ganapiya, lika aburr-gata rrupiya aburr-murna birripa aburr-bona gurda, abu-wengganana Jesus, “Bunggawa, a-lay, ngayburrpa marn․gi nggula nginyipa jechinuwa ny-yeya ny-yorkiya rrapa gala ana-nga ny-jurkuja nula wurpa niya an-gata an-nelangga wana. Ngayburrpa marn․gi nginyipa nyirr-gurdagurdarraja ny-yorkiya Wangarr gun-nika jarlakarr. \v 22 Wurra marrka wengga arrburrwa gun-ngayburrpa joborr gu-yinmiya gu-yurra: Gun-gata minypa bunggawa an-gata Rowm \pn (Rome)\pn* a-nirra nipa rrupiya arr-gaypurda a-workiya minypa dek \pn (tax)\pn*, gun-narda gun-mola arrburrwa ngubu-wu, ya? Waygaji gun-nyagara, ya?” \p \v 23 Aburr-yinagata aburr-wena nula Jesus, wurra nipa gu-nana burrwa gun-gata minypa birripa abu-yolkaja aburr-ni. Lika nipa a-wena burrwa, \v 24 “Marrka ngunabu-gurdagurdarra mun-gata rrupiya mun-mama jilpa \pn (silver)\pn* mu-maya. Mun-guna ana-nga an-mawunga? Rrapa an-guna an-nelangga ana-nga?” \p Birripa aburr-yinagata, “An-narda Jija \pn (Caesar)\pn* an-gata Rowm a-nirra bunggawa.” \p \v 25 Lika nipa a-yinagata burrwa, “Ganapiya. Jija nipa bubu-wu mun-nga mun-gata mun-nigipa Jija mun-nika. Wurra ana-goyburrpa nyiburr-burral buburr-wuya nula Wangarr, ngardawa gu-galiya yerrcha aburr-yigipa.” \p \v 26 Ganapiya, wurra birripa gala aburr-yinmiyarna abu-yolkajarna Jesus nipa a-yinmiyana a-wena gatiya wurra gama gorlk aburr-galiyana nula aburr-ni. Ngardawa aburr-bachirra aburr-gata burr-guya aburr-jurnjinga, gubu-borrwurra aburr-ni nipa a-yinmiyana a-wena gun-gata gun-molamola. \s1 Minypa An-gugaliya A-juwiya A-workiya Barrwa Gu-yinmiya Barra Gu-ni Nula \r (Metiyu 22:23-33; Mark 12:18-27) \p \v 27 Lika Jejuchi \pn (Sadducee)\pn* yerrcha aburr-bona gurda nula Jesus, aburr-gata birripa aburr-weya aburr-workiya, jimarna bama aburr-yinaga an-gugaliya a-juwiya a-workiya Wangarr gala a-yinmiya barrwa a-jarrkarra.\x + \xo 20:27 \xt Jama Aburr-ji 23:8\x* Aburr-gurdiya Jejuchi yerrcha aburr-bona gurda, lika abu-wengganana Jesus, \v 28 “Bunggawa, a-lay, nipa Mojich \pn (Moses)\pn* a-wukurrjinga arrburrwa gun-gata joborr, minyja an-gugaliya jin-nigipa jin-gumarrbipa niya jiny-bawa minypa a-juwa, wurra nipa jin-gata gala delipa a-manggarna, lika an-gata an-nigipa worlapa niya jiny-ma barra jin-gata gama barra delipa a-barripa butula an-bitipa an-murnangana gipa mu-ngoyurra a-juwuna. Gu-gurda ngacha.\x + \xo 20:28 \xt Deuteronomy 25:5\x* \v 29 Wurra gun-guna rrawa mu-ngoyurra aburr-ni worlapa burra yerrcha birripa wupa arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 7, an-gata an-murnangana jin-gumarrbipa jin-dimarra, wurra nipa a-juwuna gala delipa a-rrimangarna. \v 30 Lika minypa a-jurrjurrmurrapa jin-gata jiny-menga, \v 31 rrapa barrwa a-guymurrapa rrapa aburr-werranga burr-guta worlapa niya yerrcha aburr-yinagatiya. Minypa birripa wupa arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa aburr-juwuna aburr-ni, wurra gala ana-nga delipa abi-rrimangarna. \v 32 Lika gu-gata wenga rrapa nipa jin-gata gama jiny-juwuna. \v 33 Gun-narda janguny, wurra minyja Wangarr ngayburrpa arr-jarrkarra, lika jin-gata gama ana-nga jin-nika jin-gumarrbipa niya jinyu-ni barra, ya? Ngardawa gipa arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa jibu-malapuna aburr-ni.” Aburr-yinagata aburr-gata Jejuchi yerrcha abu-wengganana Jesus, minypa birripa gubu-borrwurra, jimarna bama aburr-yinanga Wangarr gala a-jarrkarra an-gugaliya mu-ngoyurra a-juwuna. \p \v 34 Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Gu-gurdiya burr-yika gu-rrawa, birripa minypa gama aburr-wuchichiya aburr-workiya. \v 35 Wurra aburr-gata minypa Wangarr gu-borrwurra burrwa minypa birripa aburr-molamola barra nuwurra waypa aburr-juwa, nipa burr-jarrkarra rrapa wanngu burr-nega, gun-gatiya guna-bamburda birripa gala barra abirriny-malapachichiya abirrinyu-ni, \v 36 rrapa minypa gala aburr-yinmiya mola aburr-juwa. Wurra jarra minypa waykin aburr-guyinda aburr-ni barra ngardawa Wangarr burr-yika walkurpa yerrcha nipa burr-jarrkarrana. \p \v 37 “Wurra gun-gata nula minypa Wangarr burr-jarrkarraja a-workiya mu-ngoyurra aburr-juwuna, nipa Mojich burr-guta arr-gurdagurdarraja a-nirra minypa gun-narda gun-burral. Ngardawa gun-gata janguny minypa gun-jong gu-rronga wurra nipa gala gu-rronggarna, gu-gata gu-janguny Mojich a-ngurrjinga Wangarr, ‘nipiya Wangarr aburr-guna an-burriya: Aybriyam \pn (Abraham)\pn* rrapa Ayjek \pn (Isaac)\pn* rrapa Jeykap \pn (Jacob)\pn*.’ Nipa a-yinagata a-ngurrjinga Wangarr wuriya aburr-gata minypa Aybriyam rrapa Ayjek rrapa Jeykap gipa mu-ngoyurra aburr-juwuna.\x + \xo 20:37 \xt Exodus 3:6\x* \v 38 Wurra bubu-borrwa: nipa Wangarr gala a-yinmiya an-birripa a-ni Wangarr minyja jimarn jarra gun-gata gun-nyagara gu-ni gun-gumungba. Ngika. Wurra jarra aburr-mola aburr-nirra Wangarr ana-murna.” Jesus a-yinagata gu-ngurrjinga burrwa Jejuchi yerrcha. \p \v 39 Rrapa minypa aburr-werranga joborr marn․gi aburr-gunega aburr-gata, birripa aburr-garlmunapa aburr-wena, “Gun-narda gun-molamola ny-yena, a-lay, Bunggawa!” \v 40 Rrapa gala ana-nga barrwa a-yinmiyarna a-wengganacharna gun-nga; wurra aburr-jurnjinga. \s1 Christ Nipa Ana-nga Nyanma \r (Metiyu 22:41-46; Mark 12:35-37) \p \v 41 Lika Jesus a-wena burrwa, “Ya? An-nga nula Christ abu-ngurrjinga aburr-workiya rrapa gun-narda aburr-weya Wangarr ana-jerrma barra an-gujarlapa an-guga an-gata nipa Daybit \pn (David)\pn* murna a-wuna? \v 42 Wurra jarra nipa Daybit a-wena mu-gatiya mu-jurra mu-guyinda minypa manakay aburr-wukurrjinga, minypa nipa a-yinagata, \q1 ‘Wangarr a-wena nula an-ngayburrpa Bunggawa, \q2 a-yinagata nula, \q1 “Burdak ngunyuna raka ngu-munganaguwa \q2 \v 43 nuwurra aburr-gata aburr-bachirra nggula ngaypa ay-gaba nguburr-nega barra nginyipa mu-ngoyurra ny-ji barra burrwa.’”\x + \xo 20:43 \xt Psalms 110:1\x* \m \v 44 Ganapiya, wurra minypa Daybit a-yinagata a-wena a-workiyana rrapa bunggawa a-negarra Christ, gun-narda minypa nipiya Christ wana, jarra Daybit nyanma ngika.” \s1 Gun-nerra Gun-gata Minypa Aburr-gata Joborr Marn․gi Aburr-gunega Gubi-rrimanga \r (Metiyu 23:1-36; Mark 12:38-40) \p \v 45 Gatiya wurra gama gorlk aburr-galiyana aburr-ni nula Jesus nipa a-wena burrwa aburr-yigipa jawina yerrcha, a-yinanga burrwa, \v 46 “Buburr-jarlapiya nula gun-nerra gun-gata minypa aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega gubi-rrimanga, aburr-gatiya minypa wana aburr-negiya aburr-workiya. Gun-birripa jal mirikal mun-baykardakarda aburr-barrngumiya aburr-workiya rrapa gu-gandin aburr-boya burrwa aburr-workiya, wurra gama gorlk aburr-nyala barra burrbi-na rrapa burrbu-burrmaymba. Rrapa barrwa gun-birripa jal aburr-boya aburr-workiya, mu-ngoyurra aburr-rakaja, minypa wupa gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, rrapa minypa yina gun-gaya janara gu-jirra gu-workiya. \v 47 Wurra jarra birripa aburr-gurda burrbu-yolkaja aburr-workiya aburr-gata miliyak yerrcha rrapa minypa burrbu-gaypurda aburr-workiya gun-birripa bala. Minyjiya. Lika aburr-garlmiyapa Wangarr abu-wengganacha aburr-workiya gun-baykardakarda minypa barra aburr-werranga burrbi-na rrapa gubu-borrwa, jimarna jarrapa bama aburr-yinda aburr-molamola. Wurra nuwurra jurdach birripa aburr-gurda mari wana gubu-ma barra minypa birripa waykin aburr-molamola rrapa wupa aburr-werra.” \c 21 \s1 Jin-miliyak Rrupiya M-barnjinga Nula Wangarr \r (Mark 12:41-44) \p \v 1 Gu-gata wenga Jesus a-ganana, burr-nana gu-galiya yerrcha aburr-gata mun-jaranga rrupiya mbi-rrimanga, birripa minypa aburr-bona gurda aburr-ji Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa, rrapa minypa rrupiya mbi-barnjinga aburr-bona wurra gama gorlk Wangarr mun-nika abu-wuna aburr-workiyana gatiya. \v 2 Rrapa barrwa jinyu-nana jin-ngardapa jin-miliyak rrupiya jin-nyagara nipa jina-bona, mun-delipa m-barnjinga rrupiya minypa mun-mama abirri-jirrapa burr-guya mun-delipa. \v 3 Lika Jesus a-yinanga burrwa aburr-yigipa jawina, “A-lay, gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Jin-gaba jin-miliyak marrban rrupiya jin-nyagara, wurra nipa jarra m-barnjinga minypa wana, \v 4 wurra aburr-werranga aburr-jaranga mbi-barnjinga marr mu-yinanga. Minypa birripa mun-nerranga mbi-ganyja aburr-jekarra rrawa, wurra jin-gata m-barnjingapa mu-wulebana rrapa gala mun-nga rraka mu-ga, balaja burr-guta mu-ma; wurra jin-nyagara.” \s1 Jesus Gu-ngurrjinga Minypa Bala Wangarr Gun-nika Gu-rrumiya Barra \r (Metiyu 24:1-2; Mark 13:1-2) \p \v 5 Aburr-werranga Jesus burr-yika jawina aburr-wengganachichiyana aburr-ni gun-gata nula gun-japurra rrawa Wangarr gun-nika. Minypa birripa gubi-nana burr-guya gun-molamola minypa gubu-gupuna jandarra gun-molamola, rrapa minypa barrwa gun-molamola gubi-negarra minypa gun-nga burr-guta gun-molamola gun-guyinda abu-wuna aburr-workiyana Wangarr. Wurra Jesus a-wena, \v 6 “Gun-nardiya ana-goyburrpa nyibi-nacha nyiburr-nirra, gun-gata guna-bamburda gala gu-yinmiya gu-ji gun-gata bala rrapa jandarra, wurra gu-jel gu-yu barra gu-ni ngardapa ngardapa.” \s1 Mari Guna-bamburda Rrapa Gun-nerra Gu-ni Barra \r (Metiyu 24:3-14; Mark 13:3-13) \p \v 7 Lika birripa abu-wengganana, “Bunggawa, a-lay, gun-narda nginyipa ny-yena, nipa gu-yinpa barra? Rrapa gun-ngiya ngayburrpa mu-ngoyurra nyibi-na barra marn․gi nyiburr-ni ngardawa yi-gurrepa gu-jirra gu-boya?” \p \v 8 Lika Jesus a-wena burrwa, “Buburr-jarlapiya. Gala yapa ana-werranga nyirr-yolkajin rrapa ana-goyburrpa nyiburr-lijiwarriyan. Wurra aburr-jaranga aburr-bengga barra rrapa ngaypa ngu-welangga ngunabu-ma barra minypa aburr-ngunyangunyjiya barra, aburr-yinda, ‘Ngaypa ng-gunaga Christ!’ rrapa ‘Gun-guniya gugu gun-balmapa!’ Wurra gala barra nyirrbu-jurrjurrma aburr-gata; wurra aburr-guyolkiya. \v 9 Ana-goyburrpa nyiburr-galiya barra minypa an-dakal a-ni barra, rrapa minypa gu-galiya yerrcha gu-ngardapa aburr-negiya barra aburr-bacha barra nula bunggawa an-guyinda. Wurra gala barra nyiburr-gurkuja. Wurra gu-yirdiya barra gu-ni, wurra gala barra burdak gu-wulebiyapa.” \p \v 10 Jesus mu-nguy a-wena, a-yinagata, “Gu-werranga gu-rrawa wenga aburr-garlma barra gurda aburr-workiya minypa aburr-bachirramiya burrwa mola gu-werranga gu-rrawa. Rrapa minypa bunggawa a-nirra gun-jaranga rrawa nipa ana-garlma barra ana-workiya, mari gu-garra barra nula an-nerranga bunggawa gu-werranga gu-rrawa. \v 11 Rrapa gu-werranga gu-werranga rrawa gu-ngorrkiya barra rrapa gun-nerranga gu-rrumiya barra. Rrapa gun-jaranga rrawa balaja mu-wulebiya barra rrapa gun-gujuwa gu-yu barra burrwa. Rrapa gu-galiya yerrcha gubi-na barra belabebaga gun-gunega gun-gaba waykin, minypa gu-gurda ngacha burr-gurdagurdarra barra gu-yinmiya barra gu-bamba. \p \v 12 “Gu-yirda barra gun-nerra gu-ni barra, wurra burdak mu-ngoyurra aburr-werranga nyirrbi-rrima barra ana-goyburrpa rrapa werra nyirrbu-bu barra. Minypa nyirrbu-ga barra gata barra nyirrbu-barnja gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, gatiya minypa birripa wana yerrcha aburr-yinmiya barra aburr-wengga. Rrapa minypa brichina nyirrbu-barnja barra, rrapa minypa nyirrbu-ga barra nyirrbu-barnja gapman an-guyinda bunggawa a-nirra. Gu-guyinarda ngacha gu-ni barra ana-gorrburrwa ngardawa ngaypa ngu-marr, minypa ana-goyburrpa nyiburr-ngaypa jawina; \v 13 wurra jarra gun-gatiya gugu ana-goyburrpa barra ngaypa ngunabu-ngurrja barra burrwa. \v 14 Bubu-borrwa buburr-ni minypa gun-gata guna-bamburda birripa barra aburr-galiya ana-gorrburrwa rrapa aburr-yinmiya barra aburr-wengga, wurra ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya mu-ngoyurra wargugu nyiburr-ni gun-nga nyiburr-wengga. Wurra gun-nyagara. \v 15 Ngardawa ngaypa ng-gatiya wugupa ana-gorrburrwa gun-burrderta wengga arr-wu barra, rraka aburr-gata aburr-mari ana-gorrburrwa gala aburr-yinmiya mu-nguy wengga gubu-ngukurdanyja ana-gorrburrwa; jarra aburr-jurnja barra.\x + \xo 21:15 \xt Luk 12:11-12\x* \p \v 16 “Aburr-goyburrpa nyanyapa nggu, mampa nggu, worlapa nggu rrapa jawina yerrcha rrapa aburr-werranga burr-guta aburr-borrmunga ana-gorrburrwa, aburr-gurdiya aburr-nyala barra nyirrbi-rrima, nyirrbu-ga barra nyirrbu-barnja ana-werranga a-yinmiya barra a-wengga, rrapa nyiburr-werranga nyiburr-juwa barra. \v 17 Minypa aburr-jaranga gu-galiya yerrcha aburr-bachirramiya barra ana-gorrburrwa aburr-workiya ngardawa minypa ana-goyburrpa nyiburr-ngaypa. \v 18 Wurra gala ny-yinmiya nginyipa ny-murna mu-lijiwarriya nggula, muy-mungbiyapa. \v 19 Wurra jarra gun-gata minypa ana-goyburrpa mu-nguy nyiburr-jinyjarrapa ana-goyburrpa minypa wanngu nyiburr-negiya barra. \s1 Minypa Gubu-rruma Barra Rrawa Jirúchalam (Jerusalem) \r (Metiyu 24:15-21; Mark 13:14-19) \p \v 20 “Wurra nuwurra waypa barra ana-goyburrpa nyibi-na an-dakal a-ji barra a-gomarriya Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*, ana-goyburrpa marn․gi nyiburr-ni barra gun-gata minypa yi-gurrepa gu-jirra gu-boya gun-nardiya barra gubu-rruma barra. \v 21 Rrapa gun-gata wana gun-bapala rrawa Judíya \pn (Judea)\pn*, birripa barra warrika gubu-bawa gun-birripa rrawa, wurra aburr-yurtcha barra mu-mirk mu-ngarnama. Rrapa aburr-gata gu-murnangana rrawa aburr-nirra, birripa warrika gubu-bawa barra. Rrapa aburr-gata gu-mugarla aburr-nirra gala barra aburr-boy gurda gu-murnangana rrawa. \v 22 Ngardawa gun-gatiya gugu Wangarr burr-bu barra Jirúchalam aburr-nirra minypa janguny gu-yinagata gu-yurra gun-burral.\x + \xo 21:22 \xt Hosea 9:7\x* \v 23 Gun-gatiya barra burr-guya gun-nerra gu-ni barra achila jin-morichiringa jin-guyinda rrapa ngamangama gu-jarlapurda jinyu-nirra delipa gun-nika. Ngardawa rrawa burr-guya wargugu gu-ni barra minypa Wangarr burr-bu barra. \v 24 Minypa aburr-werranga aburr-juwa barra. Minypa barrang ana-guyinda burrbu-bu barra, rrapa aburr-werranga burrbi-rrima barra, burrbu-ga barra brichina gu-werranga gu-werranga rrawa. Rrapa minypa Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha, birripa barra gun-guna rrawa Jirúchalam gubu-jurrparrenyja barra aburr-ni nuwurra waypa barra gu-yinpa gu-wulebiya burrwa. \s1 Gun-gata Minypa An-walkurpa An-gugaliya Ana-jeka Barra \r (Metiyu 24:29-31; Mark 13:24-27) \p \v 25 “Gu-galiya yerrcha gubi-na barra minypa marnnga rrapa gata jiny-nyukurdanyjiya barra, rrapa ran․gu a-ngukurdanyjiya barra, rrapa gu-werranga gu-werranga gu-rrawa burr-guya wargugu aburr-ni barra minypa gu-bachirra bartpa wana gu-wulja barra gu-ji rrapa gala marn․gi aburr-yinmiya barra.\x + \xo 21:25 \xt Isaiah 13:10; Ezekiel 32:7; Joel 2:31; Borrich 6:12-13\x* \v 26 Minypa murna aburr-dericha barra minypa aburr-gurkuja barra gu-yinmiya barra gu-ni gun-nardiya rrawa, ngardawa wana aburr-bapala aburr-guyinda aburr-gaba waykin nipa Wangarr burr-ngorrka barra. \v 27 Lika wurra gama gorlk abi-na barra an-guna An-walkurpa An-gugaliya gu-nguparr ana-bupiya barra ana-bamba burr-barlmarrk rrapa burr-gujayanaya.\x + \xo 21:27 \xt Daniel 7:13; Borrich 1:7\x* \v 28 Wurra nginyipa waypa barra nyi-na gu-gata ngacha gu-garlmapa barra, wurra garlma, jinyja rrapa waykin gana. Ngardawa gun-gatiya yi-gurrepa guna-boya Wangarr barra gu-mungba gun-gata minypa nipa wanngu biy-nenga a-nirra.” \s1 Minypa Gun-maywapa Ranginy Mun-jawanyja Gun-jong M-burnda Niya \r (Metiyu 24:32-35; Mark 13:28-31) \p \v 29 Lika Jesus a-wena burrwa gun-maywapa ranginy minypa a-yinagata, “Bubu-borrwa gun-jong gun-guyinda minypa mun-gubocha, wombajarr, barrwa mun-nerranga mun-nga. \v 30 Minypa ana-goyburrpa nyibi-nacha nyiburr-workiya mun-jawanyja m-burnda niya, lika marn․gi nyiburr-nirra nyiburr-workiya gun-gata jemberr yi-gurrepa. \v 31 Gun-narda minypa gun-maywapa minypa gun-guna gun-burral: Ana-goyburrpa nyibi-na barra gu-yirda barra gu-ni minypa geka ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa, rrapa marn․gi nyiburr-ni barra minypa yi-gurrepa gu-jirra gu-boya ngaypa bunggawa ngu-ni barra minypa Wangarr nguna-gurrmurra. \p \v 32 “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Nyiburr-gurdiya ngacha gu-galiya yerrcha, nyiburr-werranga gala barra mu-ngoyurra nyiburr-juwa. Ngika. Wurra gun-gata ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa, gun-bulapalawa gun-gata ni-gugu gu-yirda barra gu-ni. \v 33 Minyjiya. Gun-guna rrawa gu-garlmapa barra gun-nyagara gu-ni barra, wurra gun-ngaypa wengga gu-jinyjapa barra gu-workiya. \s1 Minypa Ny-jartchin \p \v 34 “Jarlapiya; gala yapa ny-jerna nyi-ningin minypa m-balaja mun-jaranga ny-banga ny-yorkiya rrapa mu-nganicha n-dongga ny-yorkiya rrapa gu-gurda gu-yika gu-rrawa ny-borrwuja ny-yorkiya. Wurra gun-gata guna-bamburda gala yapa gu-benggin, nginyipa gala nawanawa nyi-nirrarna. Minypa gun-maywapa ranginy an-gata an-gujechiya jichicha a-gartchinga a-workiya: Minypa jichicha ana-boya ana-workiya, nipa gala marn․gi ay-yinda a-bamburda, wurra a-gartchingapa a-juwiya. \v 35 Ngardawa gun-gata mari gu-benggapa barra burrwa warrpam wurra gama gorlk gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya. \v 36 Wurra gana ni mu-nguy rrapa wenggana Wangarr barra minypa nipa derta biy-nega, nginyipa nyi-lijiwarriya nula gu-gata ngacha mari guna-bamburda, rrapa minypa ny-jinyja barra ny-molamola nula an-guna An-walkurpa An-gugaliya gatiya nipa a-ninyarra.” Jesus a-yinagata gu-ngurrjinga burrwa aburr-yigipa jawina. \p \v 37 Rrapa gun-gatiya rrengarrenga gu-ni gu-workiyana, Jesus marn․gi burr-negarra a-ni a-workiyana janguny wurra gama gorlk gatiya gu-japurra rrawa. Rrapa balngga gu-ni gu-workiyana nipa gu-bawuna gun-gata rrawa, a-bona, gata a-ni mu-mirk mun-nelangga Alip \pn (Olive)\pn* Mu-jirrapa.\x + \xo 21:37 \xt Luk 19:47\x* \v 38 Rrapa ngulamgaba wurra gama gorlk aburr-bona gurda aburr-workiyana Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa barra janguny aburr-galiya nula aburr-ni minypa Jesus gu-ngurrjinga. \c 22 \s1 Wengga Gubu-buna Aburr-ni Jesus Abu-bu Barra \r (Metiyu 26:1-5; Mark 14:1-2; Jon 11:45-53) \p \v 1 Gun-gatiya yi-gurrepa janara gu-ji burrwa gu-bona Ju yerrcha, minypa wolawola damba mun-gun․gun mbi-barra aburr-workiyana rrapa jip \pn (sheep)\pn* an-geka an-nurra abu-buna, abu-barra, rrapa minypa gubu-borrwurra wola waykin an-guyinda an-mujaruk burr-burndarna, wurra jarra burr-beybana.\x + \xo 22:1 \xt Exodus 12:1-27\x* Gu-gurda ngacha janara yi-gurrepa gu-ji burrwa gu-bona, \v 2 rrapa aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega birripa [gala aburr-yinmiyarna abi-rrimangarna Jesus, ngardawa] aburr-gurkuja burrwa wurra gama gorlk [aburr-bona gurda gu-janara gu-bama]. Wurra wengga gubu-buna aburr-ni barra Jesus ngardapa abi-rrima, abu-bu, a-juwa. \s1 Jurrach (Judas) A-malchinga Burrwa Jesus Abu-bu Barra \r (Metiyu 26:14-16; Mark 14:10-11) \p \v 3 Rrapa walkwalk an-gata Jeytan \pn (Satan)\pn* an-nelangga, nipa ana-bona, a-barrngumurra ana-ngurrnga Jurrach Yichkériyat \pn (Judas Iscariot)\pn* an-gata minypa Jesus burr-yika 12 gu-galiya yerrcha nipa an-nardiya an-ngardapa. \v 4 Lika nipa Jurrach a-garlmuna, a-bona burrwa aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa barrwa aburr-gata burrbu-ganyja aburr-workiya an-dakal an-guyinda jaga a-ganaja a-workiya Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa. Lika a-wena burrwa minypa nipa burr-wu barra Jesus barra abi-rrima. \v 5 Gun-narda waypa birripa aburr-galiyana nipa a-wena, lika aburr-marrkapchinga nula rrapa gochila abi-rrana rrupiya barra abu-wu. \v 6 Lika Jurrach gu-yagurrmurra burrwa, lika a-garlmunapa gu-borrwurra a-ni a-yinmiya barra minypa yina gaya barra Jesus ngardapa abi-rrima, gala gu-galiya yerrcha burrbi-na. \s1 Jesus Bijirri-jerrmarra Janara Nawanawa Abirri-ni \r (Metiyu 26:17-25; Mark 14:12-21; Jon 13:21-30) \p \v 7 Gun-gata janara gu-ji minypa damba mun-gun․gun mbi-barra aburr-workiyana, gatiya gugu gun-balmapa gu-ji minypa an-geka jip abu-bu barra abu-bay. \v 8 Lika Jesus bijirri-jerrmarra Birta \pn (Peter)\pn* rrapa Jon, a-yinagata butula, “Birri-boy, nawanawa birri-ni mun-mujanara balaja rrapa an-mujanara jip barra ngubu-bay nguburr-ni.” \p \v 9 Bitipa abirri-yinagata, “Nginyipa jal nyi-nirra yina gaya barra ngatipa nawanawa nyirri-ni arrburrwa?” \p \v 10 “Ngika. Wurra birri-bamba, nyirri-bengga barra gu-murnangana rrawa, lika an-ngardapa an-gugaliya gatiya barra galamurrpa nyibu-garra nipa bugula a-bamiya a-bamburda duram ana-guyinda; lika ana-gotipa nyirri-jurrjurrma barra nipa an-gata. Lika nyiburr-jarl barra nyiburr-bamba, a-barrnguma. \v 11 Lika ana-gotipa nyirri-wenggana barra an-gata bala an-gurrimapa, nyirri-yinda barra nula, ‘A-lay, an-gaba Bunggawa a-wena, a-yinagata, “Yina gun-gaya gun-ngaypa gun-ngarnama barra ngaypa rrapa aburr-ngaypa jawina wugupa nyibu-bay nyiburr-ni rrapa nyibu-borrwa wola arr-beybana?’” \v 12 Lika nipa nyjirri-guybuka barra gun-ngarnama waykin gu-jirra gipa mu-ngoyurra gu-jarlapuna, belabila gun-nga burr-guta gu-jirra gu-boya barra ana-gotipa nawanawa nyirri-ni.” \p \v 13 Jesus a-yinagata a-wena butula, lika abirri-bona, lika gubirri-barripuna minypa nipa a-wena. Lika nawanawa abirri-ni mun-gata mun-mujanara balaja. \s1 Minypa Jesus An-munyjurr Mbi-barra \r (Metiyu 26:26-30; Mark 14:22-26; 1 Gorint 11:23-25) \p \v 14 Nuwurra waypa gun-balmapa gu-ji, Jesus a-rakaja gatiya balaja mu-jinyjapa, rrapa aburr-yigipa jawina gatiya wugupa nula. \v 15 Lika nipa a-yinanga burrwa, “Ngaypa burr-guya jal ngu-ni ngayurra-gugu wugupa ngubu-bay mun-guna gu-guna gu-janara nuwurra jurdach ngaypa ngu-juwa. \v 16 Ngardawa gun-guna ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ngaypa gala barra mola ngu-bay mun-guna gu-guna gu-janara nuwurra waypa gun-burral gu-bengga barra minypa ngaypa bunggawa ngu-ni barra, Wangarr nguna-gurrmurra.” \p \v 17 Jesus a-yinagata a-wena, lika mernda a-jirra a-menga minypa burr-girra gurnal, lika a-japurramayana nula Wangarr. Lika a-yinagata burrwa aburr-yigipa jawina, “Mun-guna bubu-ma, buburr-wuchichiya bubu-bay. \v 18 Ngardawa gun-guna ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Gun-guniya gugu ngaypa gala barra mola ngu-bay mun-guna gurnal mun-girra nuwurra waypa ngaypa bunggawa ngu-ni barra, Wangarr nguna-gurrmurra.” A-yinagata a-wena. \p \v 19 Lika mu-menga damba, a-japurramayana nula Wangarr, lika mu-rrumurra, burr-wuna a-bona minypa a-yinagata burrwa, “Mun-guna ngaypa ngu-burral minypa ngaypa ngu-juwa barra ana-goyburrpa nyiburr-marr. Nyiburr-yinda barra nyibu-bay nyiburr-workiya minypa ngaypa ngunabu-borrwa barra.” \p \v 20 Rrapa mernda a-jirra minypa burr-girra gurnal Jesus a-yinagata burr-wuna. Minypa birripa waypa balaja mbi-barra, nipa a-menga, lika a-yinanga burrwa, “An-guna mernda a-jirra an-maywapa minypa gun-burral gun-geka rum mu-ngaypa ngu-maningan gun-burral gu-nenga mu-nirra, minypa ngaypa ngu-jortcha barra ana-gorrburrwa.\x + \xo 22:20 \xt Jeremiah 31:31-34\x* \p \v 21 “Wurra bubi-na, an-ngardapa an-guna wugupa ngubu-banga nguburr-nirra nipa a-garlma barra aburr-gata aburr-bachirra murna burr-wu barra ngaypa, birripa ngunabu-bu barra.\x + \xo 22:21 \xt Psalms 41:9\x* \v 22 Minyjiya. An-guna An-walkurpa An-gugaliya nipa a-juwa barra minypa Wangarr gu-borrwurra nula, wurra ana-gugaliya an-gata minypa nguna-bawuna rrapa murna burr-wuna ngaypa aburr-gata aburr-bachirra, nipa jarra an-gata an-gugaliya gun-nerra warrpam gu-ni barra nula.” \p \v 23 Jesus a-yinagata a-wena burrwa, lika birripa aburr-garlmunapa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, “Ana-ngay? Ana-ngay? Ana-nga, a-lay?” \s1 Ngarndarrk Ngarndarrk Aburr-negiyana Minypa Ana-nga Wana \p \v 24 Gu-gata wenga lika Jesus burr-yika 12 gu-galiya yerrcha aburr-gata ngarndarrk ngarndarrk aburr-negiyana aburr-ni, minypa birripa ana-nga an-ngardapa barra gubu-borrwa nula minypa nipa wana an-bapala.\x + \xo 22:24 \xt Metiyu 18:1; Mark 9:34; Luk 9:46\x* \v 25 Wurra Jesus a-wena burrwa, “Bunggawa an-guyinda gu-guna a-yika gu-rrawa, birripa wana aburr-negiya burrwa aburr-workiya aburr-yigipa gu-galiya yerrcha, rrapa jal aburr-nirra birripa barra burrbu-ngurrja jimarna aburr-mola. \v 26 Wurra ana-goyburrpa gala barra nyiburr-yirda. Wurra ny-yinga ny-jata wana ny-bapala, nginyipa barra delipa nyi-negiya burrwa. Rrapa minypa ny-yinga ny-jata mu-ngoyurra ny-jirra burrwa, nginyipa barra nyi-mujama nyi-ni barra burrwa.\x + \xo 22:26 \xt Metiyu 10:42; 20:25-27; 23:11; Mark 9:35\x* \v 27 Minyja bubu-borrwa: Ana-nga wana an-bapala? Waygaji an-gata minypa a-rakaja a-workiya rrapa balaja m-banga, wurra waygaji an-gata jama a-jirra nula rrapa balaja m-barnjinga a-workiya, ya? Wurra an-gata a-rakaja a-workiya, nipa wana. Wurra jarra ngaypiya ana-gorrburrwa minypa ngu-mujama.\x + \xo 22:27 \xt Jon 13:12-15\x* \p \v 28 “Ana-goyburrpa nyiburr-gurdiya nyiburr-ni apula nyiburr-workiyana minypa mari gu-ji apula gu-workiyana, \v 29 ngaypa arr-gurrma barra bunggawa nyiburr-ni barra, minypa gun-maywapa Ngun-anya nguna-gurrmurra, bunggawa ngu-ni barra. \v 30 Minypa nuwurra waypa barra Bunggawa ngu-ni, ana-goyburrpa barra gatiya wugupa apula gu-ngardapa nguburr-raka barra balaja ngubu-bay wugupa. Rrapa ana-goyburrpa ngardapa ngardapa nyiburr-ni barra bunggawa an-guyinda gun-nika gun-gurrenyja gun-guni, rrapa aburr-gata minypa Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr arr-jirrapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 12, birripa barra gatiya aburr-ji ana-goyburrpa nyiburr-yinmiya barra nyiburr-wengga.\x + \xo 22:30 \xt Metiyu 19:28\x* \s1 Jesus Mu-ngoyurra Gu-ngurrjinga Minypa Nipa Birta (Peter) A-jordajiya Barra \r (Metiyu 26:31-35; Mark 14:27-31; Jon 13:36-38) \p \v 31 “Jayman \pn (Simon)\pn*, a-lay, galiya apula. Walkwalk an-gata Jeytan \pn (Satan)\pn*, nipa gipa a-ngiwija nula Wangarr minypa barra nyirr-ngorrkornda ana-goyburrpa. \v 32 Wurra, a-lay, ngaypa jarra ngu-wengganana nggula, gala yapa ny-bawa gun-gata minypa marr ny-balcharra apula. Rrapa ny-jurda nginyipa Birta \pn (Peter)\pn*, nuwurra waypa nyina-jeka apula, nginyipa barra derta burr-nega aburr-guna aburr-nginyipa worlapa nggu yerrcha.” \p \v 33 Nipa Birta a-yinagata, “A-lay, Bunggawa, ngaypa ng-guna nawanawa ngu-ni gugu barra wugupa arr-barrnguma rrapa arr-juwa!” \p \v 34 Wurra Jesus a-yinagata, “Birta, a-lay, ngaypa jarra marn․gi: Geka barra ana-munya gala barra bawul \pn (fowl)\pn* ni-gugu jiny-yengga, wurra jarra nginyi-gugu ny-jirrapa ny-nyardapa ny-joma ny-jordajiya burrwa jimarna gala marn․gi apula, rrapa nipa nuwurra jurdach bawul jiny-yengga barra.” \s1 Rrupiya Rrapa Gorlk Rrapa Barrang \p \v 35 Gu-gata wenga Jesus burr-wengganana aburr-yigipa jawina, a-yinagata burrwa, “Gun-gata ngaypa arr-jerrmarra, nyiburr-bamuna rrupiya rrapa gorlk nyiburr-nyagara, wurra gun-nerranga jal nyiburr-ni, ya?” \p Birripa aburr-yinagata, “Gun-nyagara.”\x + \xo 22:35 \xt Metiyu 10:9-10; Mark 6:8-9; Luk 9:3; 10:4\x* \p \v 36 Lika nipa a-wena burrwa, “Minyjiya. Wurra gun-guniya gugu ny-yinga ny-jata rrupiya rrapa gorlk n-dimanga, ny-ja barra. Rrapa ny-yinga ny-jata gala barrang n-dima, wurra mun-nginyipa molma mun-gunegiya mirikal ny-barnja barra minypa barrang ny-ma barra. \v 37 Ngardawa ngaypa marn․gi gun-gata janguny gu-yurra nguna-ngurrjinga ngaypa, minypa gu-yinaga, ‘Burrbu-mulpuna nipa rrapa aburr-gata aburr-werra joborr gubu-rrumunga aburr-workiya.’ Rrapa gun-gata janguny gun-burral gu-ni barra minypa birripa aburr-yirda barra apula.”\x + \xo 22:37 \xt Isaiah 53:12\x* \p \v 38 Aburr-yigipa jawina aburr-yinagata, “Bunggawa, na an-guna, ngayburrpa nyibi-rrimanga abirri-jirrapa barrang!” \p Nipa a-yinagata, “Ganapiya.” \s1 Jesus A-wengganana A-ni Gata Mu-mirk Alip (Olive) Mu-jirrapa \r (Metiyu 26:36-46; Mark 14:32-42) \p \v 39 Jesus gu-bawuna gun-gata rrawa, lika yi-gata a-bona minypa wolawola a-bona a-workiyana mun-mirk mun-nelangga Alip \pn (Olive)\pn* Mu-jirrapa. Rrapa aburr-yigipa jawina abu-jurrjurrmurra. \v 40 Lika gata waypa aburr-bena, Jesus a-wena burrwa, “Bubu-wenggana Wangarr barra nipa a-gunggaja ana-gorrburrwa rrapa gala nyiburr-yinmiya nyiburr-lijiwarriya.” \p \v 41 Lika ay-garlmuna gun-baykarda ngika, lika ana-menama gu-rrana, lika a-wengganana, a-yinanga, \v 42 “Anya, minyja nginyipa gun-nga ny-borrwuja, gun-guna mari ma, yerrnyja apula. Wurra minyja gun-nga nginyipa jal nyi-nirra ny-yinmiya apula, wurra ngaypa gala gun-nga barrwa jal ngu-ni.” Jesus a-yinagata a-wengganana a-ni. \v 43 Rrapa an-ngardapa waykin an-guyinda an-mujaruk ana-bupiyana, a-bena nula rrapa derta a-negarra. \v 44 Lika nipa Jesus mola burr-guya a-wengganana Wangarr minypa nipa burr-guya wargugu a-ni. Lika gatiya gugu a-ngurrundabiyana burr-guya minypa maningan mu-jortchinga mu-workiya. \p \v 45 Gun-gatiya waypa a-wengganana rrapa gu-mungbuna, lika a-garlmuna, ana-jekarra, burr-nana aburr-yigipa jawina aburr-yu ngardawa minypa wargugu aburr-ni. \v 46 Lika nipa a-wena burrwa, “An-nga nula nyiburr-yurra? Wurra buburr-garlma, bubu-wenggana Wangarr barra nipa a-gunggaja ana-gorrburrwa rrapa gala nyiburr-yinmiya nyiburr-lijiwarriya.” \s1 Jesus Abi-rrimarra \r (Metiyu 26:47-56; Mark 14:43-50; Jon 18:3-11) \p \v 47 Gun-gatiya waypa Jesus a-wena a-ji, aburr-jaranga gu-galiya yerrcha aburr-bena burrwa, Jurrach \pn (Judas) \pn*an-gatiya an-ngardapa Jesus an-nika jawina nipa gatiya burr-gurdagurdarrana ana-jarl. Minypa nipa jechinuwa ana-bamunapa a-bena nula Jesus, lika a-machinga. \v 48 Wurra Jesus a-wena, “Jurrach, gu-gurdiya ngacha nguna-machinga, ny-yirdiya barra burr-wu an-guna An-walkurpa An-gugaliya abi-rrima barra, ya?” \p \v 49 Wurra aburr-yigipa jawina aburr-gata wugupa nula, birripa gubi-nana gu-yinmiya barra gu-ni, lika aburr-yinagata nula, “Bunggawa, ngayburrpa barra nyirrbu-bu, ya, ana-guna barrang ana-guyinda?” \v 50 Lika an-ngardapa jawina a-garlmunapa a-jarrchinga an-munganaguwa gelama a-jirra an-gata junggay wana an-babalapa an-nika an-mujama. \p \v 51 Wurra Jesus a-yinagata, “Bawa!” Lika gelama a-jirra a-rrimarrapa wanngu a-negarra. \p \v 52 Lika aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa mola bunggawa an-guyinda jaga aburr-ganaja gun-japurra rrawa rrapa aburr-werranga aburr-gata mu-murna yerrcha abi-rrimarrapa, nipa Jesus a-garlmunapa a-wena burrwa, “Nyiburr-gurda, an-nga nula burr-barrang burr-jong burr-guta nyiburr-bona gurda? Wurra bama nyiburr-yinanga jimarna ngaypa ngu-bachirra, ya? \v 53 Wurra ngaypa ngu-jaranga ng-goma ng-gatiya wugupa ana-gorrburrwa gu-japurra rrawa nguburr-nirra nguburr-rrigirrgnga, wurra ana-goyburrpa gala ngunabi-rrima. Wurra ganapiya, gun-guniya gugu gu-gubalmapa ana-goyburrpa barra jama nyiburr-ji minypa nyiburr-gurdiya rrapa nipa an-gata walkwalk an-munya an-gurrimapa.”\x + \xo 22:53 \xt Luk 19:47; 21:37\x* \s1 Birta A-jordajiyana \r (Metiyu 26:57-58,69-75; Mark 14:53-54,66-72; Jon 18:12-18,25-27) \p \v 54 Lika gu-gatiya wenga Jesus abi-rrimarra. Lika abu-ganyja aburr-bamuna, aburr-barrngumurra wupa gu-bala junggay wana an-babalapa gun-nika. Rrapa Birta burr-jurrjurrmurra gurda ana-bamuna marr barrparrwa. \v 55 Rrapa gatiya yarlanga gu-bol gu-rrirra aburr-werranga aburr-ngarnbuna aburr-ninya, lika Birta ana-bamuna, a-rakaja burrwa. \v 56 Lika gu-gata wenga jin-ngardapa jin-mujama a-nana Birta gu-bol gu-rrirra a-nayana. Lika galginy jinyu-derichinga a-nana, lika jiny-yena burrwa aburr-gata, “A-lay, an-guna burr-guta an-gata aburr-rrigirrgnga.” \p \v 57 Wurra Birta a-jordajiyana, minypa jonama a-gurkuja burrwa, a-yinagata, “A-jay, ngaypa gala marn․gi nula an-gata.” \p \v 58 Lika gun-baykarda ngika aburr-ni, lika an-ngardapa a-malawurra, lika a-wena nula, “A-lay, ny-jurda nginyipa burr-guta an-gata jawina nyi-nirra nula!” \p Wurra Birta a-wena, “Ngaypa ngika nyiburr-gurda ngunabi-nacha nyiburr-bamburda!” \p \v 59 Mola marr gun-baykarda, lika an-nerranga burr-guya a-wena, “A-lay, an-guniya burr-guta an-gata aburr-rrigirrgnga aburr-workiya! Ngardawa minypa nipa an-guna Galali \pn (Galilee)\pn* an-guyinda, ngarla!” \p \v 60 Wurra Birta a-yinagata, “A-lay, gun-nga ny-yeya ny-boya?” \p Wurra gun-narda nipa a-wena a-ji, gugu bawul jiny-yena. \v 61 Lika Jesus ana-ngukurdanyjiyana, jechinuwa a-nana Birta. Lika Birta gu-borrwurra gun-gata minypa nipa Bunggawa a-wena nula, minypa a-yinagata, “Geka barra ana-munya gala barra bawul ni-gugu jiny-yengga, wurra jarra nginyi-gugu ny-jirrapa ny-nyardapa ny-joma ny-jordajiya burrwa jimarna gala marn․gi apula, rrapa nipa nuwurra jurdach bawul jiny-yengga barra.” \v 62 Gun-narda Birta gu-borrwurra, lika nipa yarlanga a-bena, lika burr-guya a-rruwujana a-ni. \s1 Jesus Abu-borrkpuna Rrapa Abu-buna \r (Metiyu 26:67-68; Mark 14:65) \p \v 63 Aburr-gata Jesus abi-rrimarra aburr-ji, birripa aburr-garlmunapa abu-borrkpuna rrapa abu-buna aburr-ni. \v 64 Mipila a-jirra abu-bichinga, lika abu-buna rrapa aburr-wena nula, “Marrka ngurrja arrburrwa: Ana-nga biy-buna, ya?” \v 65 Rrapa mu-nguy aburr-bachirramiyana nula aburr-wena. \s1 Ganychila (Councillor) Yerrcha Gojilapa Abi-negarra Jesus \r (Metiyu 26:59-66; Mark 14:55-64; Jon 18:19-24) \p \v 66 Gun-gata guna-gepana, lika mu-murna yerrcha gu-ngardapa aburr-negiyana birripa wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega burr-guta. Aburr-gurdiya ganychila \pn (councillor)\pn* yerrcha, birripa aburr-wena aburr-birripa aburr-mujama abu-ganyja gurda burrwa Jesus. \v 67 Lika birripa ganychila yerrcha aburr-yinanga aburr-wena nula, “Minyja jimarn jarra nginyipa Christ, yama ny-nyurrjiya arrburrwa, a-lay?” \p Nipa a-wena, “Minyja ngaypa ngu-wengga ana-gorrburrwa, gala marr nyiburr-balcha apula. \v 68 Rrapa minyja ngaypa arr-wenggana, ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya nyiburr-wengga. \v 69 Wurra gun-nardiya gugu an-guna An-walkurpa An-gugaliya a-ninya barra ana-gera ana-munganaguwa an-gata Wana An-babalapa Wangarr.”\x + \xo 22:69 \xt Psalms 110:1\x* \p \v 70 Lika birripa warrpam aburr-wena, “Gun-narda nginyipa ny-yena, minypa ny-yalkurpa nula Wangarr biy-yika, ya?” \p Nipa a-yinagata, “Ana-goyburrpa nyiburr-wena, gun-nardiya.” \p \v 71 Birripa aburr-yinagata, “Gala barrwa jal nguburr-ni ana-nga barra a-ngurrja arrburrwa an-guna! Wurra gipa a-ngurrjiyanapa ganapiya.” \c 23 \s1 Jesus Abu-ganyja Nula Baylat (Pilate) \r (Metiyu 27:1-2,11-14; Mark 15:1-5; Jon 18:28-38) \p \v 1 Lika gu-gata wenga aburr-gata warrpam aburr-garlmuna, Jesus abu-ganyja, abu-wuna Baylat \pn (Pilate)\pn* an-gata Rowm \pn (Rome)\pn* wenga gapman an-guyinda bunggawa. \v 2 Lika bima abu-ngurrjinga nula aburr-ni, aburr-yinanga, “An-guna ngayburrpa nyibi-nacha nipa gun-bachirra ngana burr-wucha aburr-ngayburrpa gu-galiya yerrcha. Minypa nipa a-weya burrwa a-workiya jimarna gala barra abu-wu Bunggawa Rowm a-nirra rrupiya dek \pn (tax)\pn*. Rrapa minypa a-ngurrjiya a-workiya jimarna nipiya Christ nipa Wangarr ana-jerrmarra arrburrwa bunggawa.” \p \v 3 Lika Baylat a-garlmuna, a-wengganana, “A-lay, aburr-gaba nginyipa bunggawa burrwa Ju yerrcha, ya?” \p Nipa Jesus a-yinanga, “Nginyipa ny-yena, gun-nardiya.” \p \v 4 Lika Baylat a-wena burrwa wana junggay yerrcha rrapa gu-galiya yerrcha aburr-gata aburr-galiyana aburr-jinyja, a-yinagata burrwa, “An-guna ngaypa ngu-nana nipa gala gun-nerra gu-rrima rraka mari ng-garra nula.” \p \v 5 Wurra birripa mu-nguy burr-guya aburr-wena, “Ngika. Wurra an-nardiya nipa minypa gu-yigipa gu-janguny gu-mari ngana burr-wucha a-boya gurdiya rrawa gu-jirra gu-boya Judíya \pn (Judea)\pn*. Minypa Galali wenga, lika an-guna gugu.” \s1 Baylat A-jerrmarra Jesus Nula Ayrat (Herod) \p \v 6 Gun-gata waypa Baylat a-galiyana aburr-wena, lika burr-wengganana minyja Jesus nipa Galali \pn (Galilee)\pn* an-guyinda. \v 7 Lika gun-narda waypa nipa gu-borrwurra minypa an-guna Jesus nipa Galali an-guyinda, lika nipa Baylat a-wena burrwa aburr-yigipa an-dakal, lika birripa abu-ganyja nula Ayrat \pn (Herod)\pn*, bunggawa an-gata gu-gata a-yika gu-rrawa Galali, ngardawa nipa Ayrat yarta ana-bona Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*. \p \v 8 Rrapa gun-gatiya waypa Ayrat a-nana Jesus, nipa burr-guya marrnguwa a-ni ngardawa marr gu-ganyja gun-baykarda. Minypa janguny gu-barrjekarra nula a-galiyana a-workiyana, rrapa jal a-ni a-nacharna burr-barlmarrk jama a-jirrarna. \v 9 Lika a-wengganana Jesus gun-jaranga wengga, wurra Jesus gala nipa a-weyarna nula. \v 10 Rrapa aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega, birripa aburr-jinyja gatiya rrapa burr-guya aburr-wena, bima abu-ngurrjinga aburr-ni Jesus. \v 11 Ganapiya, lika Ayrat rrapa aburr-yigipa an-dakal, birripa an-nerra abi-negarra abu-borrkpuna. Rrapa minypa abu-jolartchinga mirikal mun-gata wolawola bunggawa an-guyinda a-barrngumiya a-workiya, lika Ayrat a-wena burrwa, lika abu-ganyja aburr-jekarra nula Baylat. \v 12 Bitipa Baylat rrapa Ayrat mu-ngoyurra abirri-bachirramiyana butula abirri-workiyana gu-gapa gu-guta, wurra gun-gatiya gugu abirri-ngukurdanyjiyana, lika abirri-borrmunga abirri-negiyana. \s1 Baylat A-wena Jesus A-juwa Barra \r (Metiyu 27:15-26; Mark 15:6-15; Jon 18:39—19:16) \p \v 13 Gu-gata wenga Baylat a-gonyjinga burrwa aburr-gata wana yerrcha junggay rrapa Ju yerrcha bunggawa rrapa gu-galiya yerrcha. \v 14 Lika a-wena burrwa, “Ana-goyburrpa nyibu-ganyja gurda an-guna rrapa nyibu-ngurrjinga jimarna gun-nerra ngana burr-wucha a-workiya wurra gama gorlk, wurra jarra ngaypa ng-galiyana nula, ana-goyburrpa nyiburr-jinyja, wurra ngu-nana gala gun-nerra gu-rrima wuriya gun-gata ana-goyburrpa bima nyibu-ngurrjinga. \v 15 Rrapa Ayrat, nipa burr-guta a-nana an-guna an-mola, ngardawa ana-gurdanyjinga, gala burr-mari a-weyarna nula. Minyja bubi-na, an-guna gala gun-nga gun-nerra jama a-jirrarna a-workiyarna rraka nipa a-juwa; wurra gun-nyagara. \v 16-17 Wurra ngaypa jarra ngu-wengga barra burrwa aburr-ngaypa an-dakal, birripa abu-jurrburaykujama barra, lika ngu-jerrma barra.” \p \v 18 Wurra warrpam aburr-gonyjinga, “Bupa an-narda! Wurra nyirr-wu an-gata Barébach \pn (Barabbas)\pn*!” \v 19 (Nipa an-gata Barébach wugupa burrwa aburr-gata aburr-werranga gipa mu-ngoyurra aburr-garlmunapa burrbu-buna gapman yerrcha, jimarna barra gubu-ngukurdanyja, wurra nipa gugu gatiya brichina a-ni.) \p \v 20 Baylat barrwa a-wena burrwa, ngardawa nipa jal a-ni Jesus a-jerrma barra. \v 21 Wurra birripa mu-nguy aburr-gonyjinga, “An-narda bupa! Burr-jong negapa rra!” \p \v 22 Lika Baylat ana-jirrapa ana-ngardapa ana-goma gu-negarra a-wena burrwa. Minypa a-yinagata, “Wurra an-nga nula? An-guna a-yinmiyana jama a-ji gun-nerra? Wurra ngaypa ngu-nana gala gun-nga gun-nerra gu-rrima rraka a-juwa. Jarra ngu-wengga barra burrwa aburr-ngaypa an-dakal birripa barra abu-jurrburaykujama barra, lika ngaypa ngu-jerrma barra.” \p \v 23 Wurra birripa burr-guya aburr-jabarrchinga barra minypa burr-jong a-negapa a-rra. Minypa mu-nguy aburr-yinagata aburr-jabarrchinga nuwurra Baylat gu-yagurrmurra burrwa. \v 24 A-yinagata, “Ganapiya, ngardawa gun-goyburrpa jal rrapa wengga.” \v 25 Lika nipa ana-jerrmarra burrwa an-gata Barébach birripa jal aburr-ni nula, an-gatiya an-gubu an-bachirra nula gapman. Wurra Jesus nula Baylat a-wena burrwa aburr-yigipa an-dakal birripa barra abu-ga, burr-jong abi-negapa abi-rra, ngardawa birripa gu-galiya yerrcha gun-birripa jal. \s1 Jesus Burr-jong Abi-negarra Abi-rrana \r (Metiyu 27:32-44; Mark 15:21-32; Jon 19:17-27) \p \v 26 Ganapiya, lika Jesus abu-menga, lika aburr-bona. Aburr-bamuna, lika galamurrpa gubu-garrana an-ngardapa an-gata an-gugaliya an-nelangga Jayman \pn (Simon)\pn*, nipa Jayríny \pn (Cyrene)\pn* an-guyinda. Nipa ana-bamuna gu-murnangana rrawa minypa gu-werranga rrawa wenga, wurra birripa abi-rrimarrapa gun-jong Jesus gun-nika murna abu-wuna, lika a-bamiyana a-bamuna jurdach. \p \v 27 Aburr-jaranga gu-galiya yerrcha, birripa abu-jurrjurrmurra Jesus, rrapa aburr-werranga mu-gama yerrcha aburr-rruwujana nula aburr-bamuna. Wurra nipa a-ngukurdanyjiyana, lika a-wena burrwa, \v 28 “Nyiburr-gurda mu-gama yerrcha Jirúchalam nyiburr-guyinda, ganapa buburr-rruwuja apula. Wurra jarra buburr-rruwuja ana-gorrburrwa ana-goyburrpa rrapa aburr-goyburrpa gu-ngarda yerrcha. \v 29 Ngardawa minypa yi-gurrepa gu-jirra gu-boya ana-goyburrpa Yichrayal nyiburr-bapurr burr-guya gun-nerra gu-ni barra ana-gorrburrwa rrapa minypa ana-goyburrpa nyiburr-wengga barra, nyiburr-yinda, ‘Ya? Mu-gama yerrcha aburr-gata gala delipa abi-rrima, gu-gurda nula birripa jarra aburr-worlworlchinga, aburr-gatiya minypa gala delipa ngamangama abu-wucharna aburr-workiyarna, ngaja, ngarla!’ Nyiburr-yirda barra nyiburr-wengga. \v 30 Minypa gun-gatiya gugu ngardawa gun-gata mari wana, \q1 ‘gu-galiya yerrcha aburr-wengga barra nula mun-mirk mun-guyinda, \q2 minypa aburr-yinda barra nula, “Nyin-denyja!”, \q1 rrapa aburr-yinda barra nula bulgapulga gun-guyinda, \q2 “Nyirr-gonyinyja!” ’\x + \xo 23:30 \xt Hosea 10:8; Borrich 6:16\x* \m \v 31 Ngardawa minypa gu-galiya yerrcha aburr-yinagatiya apula burr-jong ngunabi-nega barra ngunabi-rra gun-guna gun-jong gun-jurrkurda burdak, wurra nuwurra waypa barra gu-gorlapa birripa burr-guya barra aburr-bachirramiya.” \p \v 32 Rrapa abirri-jirrapa gu-galiya yerrcha abirri-gata mu-ngoyurra gun-nerra jama abirri-ji, bitipa burr-guta burrbu-ganyja gu-ngardapa barra burrbu-bu wugupa nula Jesus. \v 33 Lika gatiya waypa aburr-bena rrawa gun-gata gun-nelangga An-mama Bama A-jirra A-yurrapa, gatiya burr-jong abi-negarra abi-rrana Jesus, lika abu-jarrkarrana, a-balcha a-yu. Rrapa abirri-gata abirri-werra bitipa burr-guta burr-jong burrbu-negarra burrbi-rrana, lika burrbu-jarrkarrana ana-gera Jesus, an-ngardapa ana-munganaguwa rrapa an-nerranga ana-weyka. \v 34 Lika Jesus a-wena, “Anya, baywarra nega burrwa aburr-guna. Ngardawa birripa gala marn․gi aburr-yinmiya aburr-nirra.” \p Rrapa aburr-gata an-dakal, birripa mirikal mbi-menga Jesus mun-nika, lika aburr-dawurrjinga aburr-ni mun-nga mun-gata ana-nga mu-ma barra.\x + \xo 23:34 \xt Psalms 22:18\x* \v 35 Rrapa gu-galiya yerrcha gata aburr-wordajarra aburr-jirra, rrapa minypa aburr-birripa mu-ngoyurra aburr-jirra ngoyurra aburr-yerryerrmiyana aburr-ni nula Jesus, minypa waykin aburr-wena, aburr-wengganachichiyana aburr-ni, nipa a-galiyana. Minypa aburr-yinagata, “An-guna wanngu burr-negarra aburr-werranga, ya? Wurra yama wanngu a-negiya an-narda? Minypa nipa a-ngurrjiyana Christ, ngaja, ngarla, an-gatiya Wangarr nyanma An-gujerrjerrjiya.”\x + \xo 23:35 \xt Psalms 22:7-8\x* \p \v 36 Rrapa aburr-gata an-dakal, birripa aburr-yinagatiya abu-borrkpuna aburr-ni Jesus. Minypa yi-gurrepa aburr-negiyana nula, aburr-wena nula nipa yama ana-bupiyarna, m-bangarna wayin \pn (wine)\pn* mun-guralba mun-gata birripa mbi-rrimarra minypa biniga \pn (vinegar)\pn*.\x + \xo 23:36 \xt Psalms 69:21\x* \v 37 Aburr-yinagata, “Wanngu negiya nggula minyja nginyipa bunggawa Ju ny-burriya!” \p \v 38 Rrapa gatiya m-balcha mu-yu jurra, minypa mu-yinanga, “AN-GUNA BUNGGAWA JU AN-BURRIYA.” \p \v 39 Rrapa abirri-gata abirri-werra abirri-balcha abirri-yu, an-ngardapa gun-bachirra a-wena nula Jesus. Minypa a-yinanga nula, “Ny-jurda nginyipa Christ, ya? Wurra yama wanngu nyi-negiya rrapa ngatipa wanngu nyjirri-nega?” \p \v 40 Wurra an-gata ana-werranga a-jobujobuna, a-yinanga nula, “A-lay, yama ny-jurkuja nula Wangarr? Ngardawa nginyipa burr-guta mari ny-menga gun-ganawa, \v 41 wurpa lika nginyipa ngaypa arr-werra minypa gun-nerra jama arr-ji. Wurra jarra an-guna nipa gala gun-nerra jama a-jirrarna.” \v 42 Lika a-wena nula Jesus, “A-lay, Jesus, nuwurra waypa barra bunggawa nyina-jeka, nguna-borrwa.” \p \v 43 Lika Jesus a-wena nula, “Gun-guna ngaypa ngu-weya nggula gun-burral: Gun-guniya gugu nginyipa barra wugupa apula waykin arr-ninya barra.” \s1 Jesus A-juwuna \r (Metiyu 27:45-56; Mark 15:33-41; Jon 19:28-30) \p \v 44 Gun-gatiya gugu marnnga waykin jiny-ji minypa gojilapa nguburr-bama jiny-jirra jiny-yorkiya, wurra gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya gu-garlmunapa an-munya gu-mayana nuwurra waypa marnnga jiny-jakiyana minypa jarlawurr mula gu-jirra jiny-jinyja, \tl 3 o'clock\tl* balngga. \v 45 Ngardawa marnnga an-munya jiny-mayana. Rrapa gata wupa gu-bala Wangarr gun-nika gun-japurra, mun-gata mirikal m-balcha mu-yu mu-yerayeragujamiyanapa abirri-jirrapa gugu.\x + \xo 23:45 \xt Exodus 26:31-33\x* \v 46 Lika Jesus burr-guya a-gonyjinga, “Anya, ngaypa ngu-mawunga ngiy-wucha ngu-nirra nginyipa ny-murna!” Ganapiya. Gun-narda nipa a-wena, lika a-juwuna.\x + \xo 23:46 \xt Psalms 31:5\x* \p \v 47 Rrapa an-gata an-dakal a-ganyja a-workiya, gatiya waypa nipa gu-nana gu-yinmiyana, lika nipa a-wena rrapa minypa Wangarr an-nelangga an-molamola a-negarra, a-yinagata, “An-gunaga an-gugaliya gun-burral an-jechinuwa!” \p \v 48 Rrapa aburr-gata gu-galiya yerrcha gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-wordaja aburr-ji, birripa gubi-nana gu-yinmiyana, lika aburr-buyana aburr-ni mirrka aburr-jirra minypa wargugu aburr-ni aburr-bamuna, rrawa aburr-jekarra. \v 49 Rrapa Jesus burr-yika aburr-borrmunga aburr-gata minypa marn․gi aburr-ni nula, mu-gama yerrcha burr-guta aburr-gata mu-ngoyurra abu-jurrjurrmurra gurda minypa Galali wenga, birripa balay aburr-ji gurda, gubi-nana aburr-ji gu-yinmiyana.\x + \xo 23:49 \xt Luk 8:2-3\x* \s1 Jesus An-burral Abu-gurrmurra Wupa Gu-ngarnama Gu-gurrema Gu-guyinda \r (Metiyu 27:57-61; Mark 15:42-47; Jon 19:38-42) \p \v 50-51 Rrapa an-ngardapa an-gugaliya an-gata an-nelangga Jochap \pn (Joseph)\pn*, nipa Aramatíya \pn (Arimathea)\pn* an-guyinda gun-gata wana gu-bapala gu-rrawa Judíya. Nipa an-molamola an-gugaliya. Minypa jechinuwa a-ni a-workiyana rrapa a-ganana a-ni Wangarr ana-jerrmarrapa gu-yinpa barra bunggawa a-ni. Aburr-gata Ju yerrcha ganychila \pn (councillor)\pn* nipa rrapa an-nardiya an-ngardapa, wurra nipa gala gu-yagurrmungarna burrwa gun-gata minypa birripa aburr-yinmiyana nula Jesus. \v 52 Ganapiya, lika nipa a-garlmuna, a-jarl a-bamuna, a-wengganana Baylat an-gata nula Jesus an-burral mu-ngoyurra a-juwuna. \v 53 Lika gu-gata wenga ana-bona, a-menga, ana-ganyja ana-bupiyana, a-bichinga mirikal mu-guyinda linan \pn (linen)\pn* mu-maya mun-gungarlcha; lika a-ganyja, a-gurrmurra wupa gu-ngarnama gu-gurrema gu-guyinda gipa mu-ngoyurra aburr-gapajinga wurra gala ana-nga abu-barnjingarna aburr-workiyarna. \v 54 Gun-gata minypa balngga gu-ni Braydi \pn (Friday)\pn* a-jolartchinga, rrapa marnnga jiy-bungguna jiy-bamuna, gun-gatiya gugu minypa barra Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-ni barra. \p \v 55 Rrapa aburr-gata mu-gama yerrcha mu-ngoyurra abu-jurrjurrmurra gurda Jesus minypa Galali wenga ay-ngunyuna Jirúchalam, birripa aburr-bona wugupa nula Jochap rrapa gubi-nana gun-gata gun-gurrema minypa aburr-yinmiyana Jesus an-burral abu-gurrmurra wupa gu-ngarnama. \v 56 Lika aburr-jekarra rrawa. Lika nawanawa aburr-ni mun-gata mun-molamola mun-gungolkuja barra mbi-barnja nula ana-burral. Wurra burdak Jarradi gu-ni, aburr-ngekarra, minypa gun-birripa joborr gu-yinagatiya.\x + \xo 23:56 \xt Exodus 20:10; Deuteronomy 5:14\x* \c 24 \s1 Jesus A-molamiyana \r (Metiyu 28:1-10; Mark 16:1-8; Jon 20:1-10) \p \v 1 Jandi \pn (Sunday)\pn* gu-ni ana-munyagaba, aburr-gata mu-gama yerrcha aburr-jekarra gurda gu-gurrema Jesus an-burral abu-jolartchingapa. Birripa mbi-ganyja gurda mun-gata mun-molamola mun-gungolkuja minypa mu-ngoyurra nawanawa aburr-ni. \v 2 Lika gubi-nana gun-gata gun-gurrema ngana gu-jirra gu-lapkujamiyana gu-ji; mu-ngoyurra gubu-jakabuna jandarra wana gu-bapala gu-guyinda, wurra gu-gakiyana. \v 3 Lika aburr-barrngumurra, wurra gala abi-nacharna an-burral; wurra gun-nyagara. \v 4 Rrapa gun-gatiya waypa aburr-jawurrga aburr-wechawecha gu-yinmiyana, warrika abirri-jirrapa gatiya wugupa burrwa abirri-jinyja, mun-gujayanaya abirri-barrngumurra abirri-ji. \v 5 Lika birripa aburr-gurkuja, aburr-menama gubi-rrana, aburr-mobalurrmiyana bukula aburr-jirra gu-jel. Wurra abirri-gata gu-galiya yerrcha abirri-wena burrwa, “Ngunyuna an-gugaliya nyibu-jurnumburda nyiburr-workiya an-nga nula nyiburr-wechawecharra? Wurra an-guna wanngu a-ni. \v 6 Nipa gala a-ni an-guna, wurra a-molamiyana. Bubu-borrwa gun-gata nipa mu-ngoyurra a-wena, nipa gatiya wugupa ana-gorrburrwa Galali \pn (Galilee)\pn* nyiburr-ni. \v 7 Minypa a-yinagata, ‘An-walkurpa An-gugaliya birripa burrbu-wu barra aburr-gata aburr-werra birripa barra burr-jong abi-nega abi-rra. Rrapa nuwurra waypa barra ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa gu-ni, nipa a-molamiya barra.’”\x + \xo 24:7 \xt Metiyu 16:21; 17:22-23; 20:18-19; Mark 8:31; 9:31; 10:33-34; Luk 9:22; 18:31-33\x* \v 8 Abirri-yinagata abirri-wena burrwa abirri-gata minypa mun-gujayanaya abirri-barrngumurra abirri-ji, lika birripa mu-gama yerrcha gubu-borrwurra gun-gata Jesus a-yinmiyana a-wena burrwa mu-ngoyurra. \p \v 9 Lika gun-gurrema gubu-bawuna, aburr-jekarra aburr-jarl rrawa. Lika gun-gata gu-yinmiyana gu-ni birripa gubu-ngurrjinga burrwa Jesus burr-yika jawina aburr-gata arr-jirrapa arr-murna rrapa an-ngardapa, minypa 11, rrapa aburr-werranga Jesus burr-yika jawina yerrcha burr-guta birripa gubu-ngurrjinga burrwa. \v 10 Aburr-gata mu-gama yerrcha, minypa Meri Mektaliny rrapa Jowéna, rrapa Meri jin-gata Jeymch \pn (James)\pn* mampa niya, rrapa aburr-werranga aburr-gata wugupa burrwa, aburr-gurdiya wupa gubu-ngurrjinga burrwa Jesus burr-yika aburr-mujama. \v 11 Wurra birripa gala marr aburr-balcharrarna burrwa, jimarn jarra bama aburr-yinanga aburr-guna mu-gama yerrcha burrbu-yolkaja aburr-ni. \v 12 Wurpa lika Birta a-garlmuna, a-yurtchinga a-ni gu-gurrema gatiya an-burral Jesus abu-gurrmurra. Lika a-gurduwuja, a-jawawiyana a-bona wupa, lika mu-nana mun-gata mirikal linan \pn (linen)\pn* mu-maya mun-gungarlcha mun-narda wupa mu-yunya. Lika nipa ana-jawurrga a-wechawecha a-jekarra a-bamuna rrawa minypa gu-yinmiyana gu-ni. \s1 Jesus A-bena Butula Abirri-jirrapa \r (Mark 16:12-13) \p \v 13 Gun-gata gun-maywapa ngorrngurra gu-ni, abirri-jirrapa abirri-gata abirri-werranga Jesus bijirri-yika bitipa abirri-bamuna gu-jarlakarr Améyach \pn (Emmaus)\pn* abirri-ngoyurra, gun-gata rrawa marr yi-gurrepa nula Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*, minypa arr-jirrapa arr-murna rrapa gun-ngardapa ay-bitima gilámita \pn (kilometre)\pn*. \v 14 Rrapa abirri-wengganachichiyana abirri-bamuna minypa gu-yinmiyana gu-ni gun-gata. \v 15 Abirri-yinagata abirri-bamuna, lika warrika Jesus ana-bamuna, a-malchinga butula, lika wugupa aburr-bamuna. \v 16 Wurpa Wangarr bijirri-balagonyinyjinga rraka bitipa gala abirri-malawujarna nipiya. \p \v 17 Lika nipa bijirri-wengganana, “An-nga nyirri-yopurda nyirri-boya, nyirri-gurda nyirri-bamburda, a-lay?” \p Wurra abirri-derichinga, abirri-jinyja wargugu. \v 18 Lika abirri-gata an-ngardapa an-nelangga Gulíyapach \pn (Cleopas)\pn* nipa a-yinagata, “A-lay, nginyipa ny-jurda ngardapa Jirúchalam nyi-nirra ny-bomang gala marn․gi gun-guna gu-yinmiyana gu-ni, ya?” \p \v 19 Lika nipa a-yinagata butula, “Gun-nga?” \p Bitipa abirri-yinagata, “Jesus nula, ngarla, an-gata Nejarach \pn (Nazareth)\pn* an-guyinda! Nipa Wangarr an-nika an-mujaruk. Minypa Wangarr wugupa nula nipa burr-barlmarrk a-wena a-workiyana rrapa jama a-ji, rrapa wurra gama gorlk abi-nana nipa an-molamola. \v 20 Wurra wana junggay yerrcha rrapa aburr-ngayburrpa ngoyurra aburr-jirra arrburrwa, birripa burrbu-wucha gapman yerrcha barra nipa a-juwa. Lika birripa burr-jong abi-nenga abi-rracha. \v 21 Wurra ngayburrpa nyiburr-yigipa jawina nyibu-borrwurra, jimarna nipa barra wanngu arr-nega ngayburrpa Yichrayal \pn (Israel)\pn* nguburr-bapurr minypa rrawa burr-guta. Wurra gun-guniya gugu abirri-jirrapa gun-ngardapa ngorrngurra gu-ni nipa an-gata a-juwiya. \v 22 Rrapa gun-narda wupa ngika. Wurra ngayburrpa gochila nyiburr-barrjinga ngardawa ana-munyagaba aburr-werranga aburr-ngayburrpa mu-gama yerrcha aburr-bona gun-gata gu-gurrema mu-ngoyurra abu-gurrmunga, \v 23 wurra gala abu-barripungarna an-burral. Lika aburr-jekarra gurda arrburrwa, lika gubu-ngurrjinga arrburrwa gun-gata gubi-nana minypa abirri-jirrapa waykin abirri-guyinda abirri-mujaruk abirri-wena burrwa nipa an-gaba wanngu a-ni. \v 24 Rrapa aburr-gata aburr-werranga ngayburrpa nyanma, birripa aburr-bona gun-gata gu-gurrema minypa mu-ngoyurra abu-gurrmurra, rrapa gubi-nana gun-gata minypa gun-maywapa mu-gama yerrcha aburr-wena, wurra gala abi-nacharna nipa.” Abirri-yinagata abirri-gata gubirri-ngurrjinga. \p \v 25 Wurra nipa Jesus a-yinagata butula, “Nyirri-gurda nyirri-gerna, ya? Wurra yama marr nyirri-balcha gun-gata warrpam Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda aburr-wena aburr-workiyana? \v 26 Yama nyirri-borrwa gun-gata gu-yinmiyana gu-ni nula an-gata minypa nipiya Christ rrapa gun-narda gun-nigipa jarlakarr, minypa nipa gu-mungbuna rrapa burr-bardayala a-nipa barra a-workiya?” \v 27 Lika Jesus yarlanga gu-negarra butula minypa mu-jurra gu-yurra janguny warrpam gun-gata a-ngurrjinga nipa, minypa Mojich \pn (Moses)\pn* wenga rrapa aburr-jaranga Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda. \p \v 28 Lika gun-gata yi-gurrepa aburr-bena gurda aburr-bamuna rrawa, lika Jesus a-ngunyangunyjiyana minypa mu-nguy ay-bamungarna. \v 29 Wurra bitipa burr-guya abirri-wena nula, “A-lay, jeka atila. Ngardawa gun-guna balngga gu-ni rrapa ana-munya gugu gu-ni barra.” Ganapiya, lika a-malchinga butula balapala barra bijirri-denyja. \p \v 30 Rrapa gun-gatiya waypa aburr-rakaja barra mbi-bay, nipa mu-menga damba, a-japurramayana nula Wangarr, lika mu-rrumurra, lika bijirri-wuna. \v 31 Lika bitipa abirri-ganana, lika abirri-malawurra, wurra warrika nipa a-werrpiyanapa gala mola abirri-nacharna. \v 32 Lika abirri-wengganachichiyana abirri-ni, “Gun-gata geka nipa a-wena arrkula gu-jarlakarr arri-bamuna gurda rrapa yarlanga gu-negarra arrkula gun-gata janguny mu-jurra gu-yurra, ngarripa arr-nyiljinga, ngarla!” \p \v 33 Lika warrika abirri-garlmunapa abirri-jekarra abirri-jarl Jirúchalam. Lika gatiya burrbu-barripuna Jesus burr-yika jawina gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-gata arr-jirrapa arr-murna rrapa an-ngardapa rrapa aburr-werranga burr-guta wugupa burrwa. \v 34 Minypa birripa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, aburr-yinagata, “Bunggawa wanngu a-negiyana, ngarla! A-bena nula Jayman \pn (Simon)\pn*!” \p \v 35 Lika bitipa abirri-guna gubirri-ngurrjinga burrwa gun-gata gu-yinmiyana gu-ni butula gata gu-jarlakarr abirri-bamuna rrapa minypa abirri-yinmiyana abirri-malawurra, nipa damba mu-rrumurra butula. \s1 Jesus A-bena Burrwa Aburr-yigipa Jawina \r (Metiyu 28:16-20; Mark 16:14-18; Jon 20:19-23; Jama Aburr-ji 1:6-8) \p \v 36 Gun-gata waypa bitipa abirri-wena burrwa abirri-ji, gatiya gugu Jesus a-jinyja wugupa burrwa. A-yinanga burrwa, “Nyiburr-molamola nyiburr-ni barra; gala barra gun-nga nyibu-borrwa.” \p \v 37 Wurra birripa aburr-wuyana, aburr-gurkuja, jimarna walkwalk abi-nana. \v 38 Wurra nipa a-wena burrwa, “An-nga nula nyiburr-gurkujarra rrapa jawurrga nyiburr-wechawecharra, ya? \v 39 Wurra ngunabi-na murna ngu-jirra rrapa rrepara ngu-jirra rrapa marn․gi buburr-ni apula ng-guna ngaypa. Ngunabi-rrima rrapa bubu-borrwa minypa walkwalk gala an-garla an-mama a-rrima minypa ana-goyburrpa ngunabi-nacha ngaypa ngu-rrimanga.” \v 40 A-yinagata a-wena, lika a-gurdagurdarriyana burrwa murna a-jirra rrapa rrepara a-jirra. \p \v 41 Gun-gatiya minypa birripa marr aburr-balchinga minypa gochila aburr-barrjinga, wurra minypa aburr-marrkapchinga nula, lika nipa burr-wengganana, “Balaja nyibi-rrimanga, ya, barra ngu-bay?” \v 42 Lika birripa abu-wuna jichicha mu-ngoyurra abi-yalpuna. \v 43 Lika a-menga, a-barra, birripa abi-nana aburr-ni. \p \v 44 Lika a-yinanga a-wena burrwa, “Gun-gata ngaypa burdak wugupa ana-gorrburrwa nguburr-rrigirrgarra nguburr-workiyana, ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa minypa ngu-yinagata, ‘Gun-gata gun-nga burr-guta mu-jurra aburr-wukurrjinga aburr-workiyana rrapa minypa ngaypa ngunabu-ngurrjinga — minypa gu-gata gu-joborr Mojich gu-barnjinga, rrapa barrwa gu-gata gu-janguny Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda aburr-wena, rrapa barrwa mu-gata manakay mu-guyinda burr-guta — warrpam gu-gurdiya ngacha gun-burral gu-ni barra.’” \p \v 45 A-yinagata nipa Jesus a-wena, lika a-garlmuna, yarlanga gu-negarra burrwa gun-gata janguny mu-jurra gu-yurra, lika meyali gubi-nana. \v 46 Minypa a-yinagata burrwa, “Janguny mu-jurra gu-yurra minypa gun-guna: Christ a-jortcha barra rrapa a-juwa barra, rrapa nuwurra waypa ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa gu-ni barra nipa barra a-molamiya. \v 47 Rrapa janguny gu-barrjeka barra Jirúchalam mu-ngoyurra, rrapa nuwurra gu-werranga gu-werranga gu-rrawa aburr-galiya barra minypa birripa barra gun-nerra gubu-bawa rrapa Wangarr baywarra gu-nega barra burrwa ngardawa gun-narda nipa nyanma Christ. Gu-gurda ngacha janguny, \v 48 rrapa gu-gatiya ngacha ana-goyburrpa nyibi-nana barra minypa nyibu-ngurrja nyiburr-boy. \v 49 Rrapa ngaypa ngu-jerrma barra ana-gorrburrwa an-gata Wangarr gochila nyin-dana. Wurra burdak ngunyuna buburr-ni gu-murnangana rrawa nuwurra barlmarrk guna-bupiya barra ana-gorrburrwa waykin wenga.”\x + \xo 24:49 \xt Joel 2:28-29; Jon 14:16-17; Jama Aburr-ji 1:4-5\x* \s1 Jesus A-warrchinga Waykin \r (Mark 16:19-20; Jama Aburr-ji 1:9-11) \p \v 50 Lika gu-gatiya wenga burr-ganyja a-bamuna, gubu-bawuna gu-murnangana rrawa, aburr-bamuna, aburr-bena Bechini \pn (Bethany)\pn*, lika murna a-jarrkarriyana, burr-jalkakaja. \v 51 Lika gatiya waypa burr-jalkakaja a-ji, nipa burr-bawuna a-warrchinga waykin.\x + \xo 24:51 \xt Jama Aburr-ji 1:9-11\x* \v 52 Lika birripa aburr-marrngoypiyana nula, lika burr-guya aburr-marrkapchinga aburr-jekarra aburr-bamuna Jirúchalam. \v 53 Lika gatiya aburr-ni aburr-workiyana gun-japurra rrawa, minypa an-nelangga an-molamola abu-ngurrjinga aburr-workiyana Wangarr.