\id JHN Burarra exported from InDesign June 2015 \h Jon \toc1 Jon A-wukurrjinga A-ngurrjinga Jesus Christ (John) \toc2 Jon \toc3 Jon \mt1 Jon A-wukurrjinga \mt3 A-ngurrjinga Jesus Christ \mt4 (John) \c 1 \s1 Jesus Nipa Minypa Wengga Rrapa An-gujayanaya \p \v 1 Mu-ngoyurra baman gu-ni Wengga nipa an-gatiya. Minypa Wengga nipa wugupa nula Wangarr, rrapa nipiya Wangarr. \v 2 Mu-ngoyurra baman gu-ni nipa Wengga an-gatiya wugupa nula Wangarr, \v 3 rrapa nipiya Wengga ana-nyala gu-jarlapuna gun-bulapalawa; gala ana-nga ana-werranga ana-nyala gu-jarlapungarna gun-nga. \v 4 Nipiya an-gatiya wanngu gun-guni gu-rrimarra a-ni, rrapa gun-gata wanngu gun-guni gun-narda minypa gun-gujayanaya nula an-gugaliya. \v 5 An-munya gu-mayana nipiya an-gata arrburrwa minypa gun-gujayanaya, rrapa an-munya gala a-yinmiyarna guya gu-rrenyjingarna gun-gata gun-gujayanaya, wurra jarra gu-jayanayarrapa gu-jinyjarra. \p \v 6 Rrapa Wangarr ana-jerrmarra an-ngardapa an-gugaliya an-nelangga Jon \pn (John)\pn*.\x + \xo 1:6 \xt Metiyu 3:1; Mark 1:4; Luk 3:1-2\x* \v 7 Nipa ana-bona barra a-ngurrja an-gata an-gujayanaya, minypa barra nipa nyanma Jon aburr-jaranga gu-galiya yerrcha marr aburr-balcha nula an-gata an-gujayanaya. \v 8 Nipa Jon an-gata an-gujayanaya ngika, wurra jarra ana-bona barra a-ngurrja \v 9 an-burral an-gujayanaya ana-boya gun-guna rrawa, an-gujayanaya an-gata minypa arr-gugaliya nipa a-jayanayarra arrkula arr-gurdiya gorlk. \p \v 10 Nipa an-gujayanaya a-ninya gu-guna gu-rrawa nipiya ana-nyala gu-jarlapuna, wurra gala an-gugaliya an-guyinda abirriny-malawujarna. \v 11 Ana-bona gu-yigipa gu-rrawa, wurra an-nigipa an-borrmunga an-guyinda gala jal abirrinyu-nirrarna nula. \v 12 Wurra an-gata an-jaranga jal abirrinyu-ni nula rrapa minypa nipa an-nelangga marr abirriny-balcha nula, nipa minypa gun-mola gu-negarra burrwa aburr-walkurpa gugu aburr-ni nula Wangarr. \v 13 Aburr-walkurpa aburr-ni nula, wurra gun-gata ngika minypa yokuyoka a-bambunggiya a-workiya, rrapa ngika minypa wurra jal a-nirra achila a-workiya jin-nigipa gama, rrapa ngika minypa wurra jal a-nirra an-walkurpa a-ma barra; gun-narda ngika. Wurra jarra aburr-walkurpa aburr-ni nula Wangarr ngardawa nipiya nyanma Wangarr. \p \v 14 Nipa an-gata Wengga ana-garlmuna, minypa an-gugaliya a-ni, minypa wugupa arrkula arr-gurdiya gorlk. Minypa ngayburrpa nyiburr-guna nyibi-nana nipa warrpam an-molamola ngardawa Nyanyapa arrku an-nika An-walkurpa an-ngardapiya, rrapa minypa nipiya gun-gugunggaja gu-rrimarra rrapa gun-burral gu-rrimarra. \p \v 15 Rrapa nipa Jon ana-nyala a-ngurrjinga an-gata An-walkurpa. Minypa a-jabarrchinga, a-yinanga a-wena, “An-gata ngaypa mu-ngoyurra ngu-ngurrjinga ana-gorrburrwa an-gunaga. Minypa ngaypa ngu-wena, ‘An-gata barrwa ana-boya, nipa mu-ngoyurra a-jirra apula ngardawa gipa mu-ngoyurra a-ni.’” \p \v 16 Ganapiya, a-yinagata Jon a-ngurrjinga Jesus. Rrapa Jesus ngardawa nipiya an-gata warrpam an-gugunggaja, nipa a-gunggajinga arrburrwa a-workiya mola rrapa mola. \v 17 Minypa joborr wupa nipa Wangarr a-wuna arrburrwa Mojich \pn (Moses)\pn*, wurra gun-gugunggaja rrapa gun-burral nipa Jesus Christ guna-ganyja arrburrwa. \v 18 Wangarr an-gata nipa gala ana-nga a-nacharna a-workiyarna; wurra jarra an-gata an-nigipa An-walkurpa an-ngardapiya an-gata Nyanyapa arrku abirri-nirra abirri-workiya, nipa arr-gurdagurdarrana Wangarr. \s1 Minypa Jon An-gata Bama An-gugurraga Gu-ngurrjinga \r (Metiyu 3:1-12; Mark 1:1-8; Luk 3:1-18) \p \v 19 Ju \pn (Jew)\pn* yerrcha bunggawa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* aburr-ni burrbi-jerrmarra gurda nula Jon junggay yerrcha rrapa aburr-werranga Libay \pn (Levi)\pn* aburr-bapurr aburr-gata minypa jaga aburr-ganana aburr-workiyana gun-japurra. Lika birripa aburr-bena nula, lika aburr-yinanga nula, “A-lay, nginyipa ny-yinga?” \p \v 20 Jon lika yarlanga a-wena burrwa; gala a-jordajiyarna, wurra yarlanga gu-negarra a-wena, a-yinanga, “Ngaypa ngika Christ.\f + \fr 1:20 \ft 1:20 An-nelangga \fk Christ\ft , gun-narda jarra minypa Yichrayal yerrcha abu-ngurrjinga aburr-workiya \+fk Macháya \ft \+it (Messiah)\+it*, wurra meyali gu-rrimanga gun-ngardapiya, minypa ngayburrpa nguburr-yinaga nguburr-workiya “An-gata Wangarr a-jerrjerrjiyana nula an-ngayburrpa Wanngu An-gunega.”\f* Wurra jarra an-gata an-nerranga Wangarr a-menga arrburrwa Wanngu An-gunega,” a-yinagata burrwa. \p \v 21 Lika abu-wengganana, “Wurra nginyipa nyi-guyinmiya? Wurra nginyipa Yiláyja \pn (Elijah)\pn*, ya?” \p A-yinagata, “Ngaypa ngika.” \p Aburr-yinagata, “Wurra an-gata wola Mojich \pn (Moses)\pn* a-ngurrjinga arrburrwa An-mujaruk, ny-jurda nginyipa, ya?”\x + \xo 1:21 \xt Deuteronomy 18:15,18; Malachi 4:5\x* \p A-yinagata burrwa, “Ngika.” \p \v 22 Lika barrwa aburr-yinagata nula, “Nginyipa ny-yinga? Wengga arrburrwa nyi-guyinmiya, ngayburrpa barra nyiburr-jeka rrapa nyiburr-wengga burrwa aburr-gata birripa nyirrbi-jerrmarra gurda. Nginyipa ny-yinmiya ny-nyurrjiya ny-yorkiya?” \p \v 23 Lika Jon a-ngurrjiyana burrwa minypa janguny gun-gata wola gun-guwarr Aycháya \pn (Isaiah)\pn* a-wena, an-gata Wangarr an-nika an-mujaruk. Minypa nipa Jon a-yinagata, \q1 “Ngaypa gu-werrapa ngu-jabarrchinga minypa gun-guna: \q2 ‘A-lay, nipa Bunggawa ana-boya! \q2 Jarlakarr jechinuwa bubi-nega nula.’”\x + \xo 1:23 \xt Isaiah 40:3\x* \p \v 24 Ganapiya, lika Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha burrbi-jerrmarra gurda birripa abu-wengganana Jon, \v 25 “Minyja nginyipa Christ ngika, rrapa nginyipa Yiláyja ngika, rrapa an-gata rrapa Mojich a-ngurrjinga An-mujaruk ny-jurda nginyipa ngika, lika ana-nga a-wena nggula nginyipa bama burr-gurragaja ny-boya?” \p \v 26 Nipa Jon a-yinanga burrwa, “Ngaypa bama nguburr-gurragaja ngu-workiya wurra gama gorlk minypa gu-bugula gu-guyinda, wurra an-nerranga an-nardiya wugupa ana-gorrburrwa nyiburr-jinyjarra, ana-goyburrpa gala marn․gi nula. \v 27 Nipa minypa barrwa ana-boya apula, wurpa lika ngaypa gala wana rraka ngu-mujama ngu-ni nula rrapa minypa ngu-yerrkujama nula ngu-workiya gun-nigipa nipa a-barrngumiya a-workiya rrepara a-jirra. Wurra ngaypa gala ngu-yinmiya; jarra ngaypa ngu-delipa.” \v 28 Jon a-yinagata a-wena burrwa Jordan gu-gapa gu-rrarnba, bama burr-gurragaja a-ni gu-rrawa Bechini \pn (Bethany)\pn*. \s1 Wangarr An-nika Minypa Jip (Sheep) An-delipa \p \v 29 Gun-narda waypa guna-gepana, Jon a-nana Jesus ana-bamuna, rrapa minypa Jon a-wena burrwa, “A-lay, bubi-na, an-gata ana-bamburda Wangarr ana-jerrmarra an-nigipa minypa an-maywapa an-delipa jip \pn (sheep)\pn*, minypa mari a-rorrcha barra arrburrwa wurra gama gorlk. \v 30 An-nardiya ngu-ngurrjinga ana-gorrburrwa yi-rrawa minypa ngu-yinaga ngu-weya, ‘An-nerranga barrwa ana-boya, nipa mu-ngoyurra a-jirra apula ngardawa gipa mu-ngoyurra a-ni.’ \v 31 Wurpa lika gun-gata mu-ngoyurra ngaypa gala marn․gi nula, jarra gun-gata nula nguna-bona rrapa bama arr-gurragaja gu-bugula gu-guyinda, barra minypa ngayburrpa Yichrayal \pn (Israel)\pn* nguburr-bapurr ngubu-malawa minypa nipa a-beya arrburrwa.” \p \v 32 Rrapa Jon an-gata mola gu-ngurrjinga, a-yinagata, “Ngaypa ngu-nana Mern An-mawunga minypa mukumul a-maya nipa minypa waykin wenga ana-bupiyana, a-ninya nula an-gata. \v 33 Ngaypa mu-ngoyurra gala marn․gi nula, wurra an-gata nguna-jerrmarra minypa ngaypa bama arr-gurragaja gu-bugula gu-guyinda nipa a-yinanga a-wena apula, ‘A-lay, an-gugaliya nyi-na barra Mern An-mawunga a-bupiya barra nula, a-ninya nula, nipa an-gatiya bama burr-gurraga barra a-boy Mern An-mawunga.’ A-yinagata a-wena apula nipa nguna-jerrmarra, \v 34 rrapa an-gata ngaypa ngu-yinagata ngu-nana, rrapa gun-guniya gugu ngu-ngurrjinga ana-gorrburrwa ngu-nirra nipa an-gata Wangarr an-nika Walkur.” \s1 Aburr-gata Minypa Birri-gugu Jawina Aburr-ni Nula Jesus \p \v 35 Gun-narda waypa guna-gepana, Jon wugupa aburr-jinyja abirri-yigipa jawina abirri-jirrapa. \v 36 Rrapa Jon a-nana Jesus a-bamburda, lika a-yinanga butula, “A-lay, birri-na, an-gata ay-bamburda Wangarr ana-jerrmarra an-nigipa minypa an-maywapa an-delipa jip, minypa mari a-rorrcha barra arrburrwa wurra gama gorlk.” \p \v 37 Gun-narda waypa abirri-yigipa jawina Jon bijirri-yika abirri-galiyana nula nipa a-wena, lika abirri-garlmuna, Jesus abirri-jurrjurrmurra. \v 38 Rrapa nipa Jesus a-jaywarriyana, bijirri-nana, lika a-wena butula, “A-lay, an-nga nyirri-wechawecharra?” \p Bitipa abirri-yinanga nula, “A-lay, Rebay \pn (Rabbi)\pn*,” (Minyja gun-gata abirri-yinanga, “Rebay,” gun-narda minypa ngayburrpa nguburr-yinaga nguburr-workiya, “Marn․gi An-gunega.”) Abirri-yinagata, “A-lay, Rebay, yina gaya ny-yurra ny-yorkiya?” \p \v 39 Lika nipa a-yinagata butula, “Guwa, nyirri-na barra.” Lika aburr-bona, balngga rrawa gubirri-nana nula, lika gatiya aburr-ni nipa a-yu a-ji. \p \v 40 Bitipa abirri-gata minypa abirri-galiyana nula Jon lika abirri-garlmuna, Jesus abirri-jurrjurrmurra, an-ngardapa an-gata an-nelangga Andru \pn (Andrew)\pn*, nipa Jayman Birta \pn (Simon Peter)\pn* an-nika worlapa niya. \v 41 Ganapiya, lika nipa Andru a-jarl, Jayman a-barripuna ngardawa worlapa niya. A-yinanga nula, “A-lay, ngatipa nyirri-barripuna an-gata Macháya \pn (Messiah)\pn*.” (Minyja gun-gata a-yinagata, “Macháya,” gun-narda minypa an-nelangga Christ, minypa ngayburrpa nguburr-yinaga nguburr-workiya, “An-gata Wangarr a-jerrjerrjiyana nula an-ngayburrpa Wanngu An-gunega.”) \p \v 42 Andru a-yinagata a-wena nula Jayman, lika a-garlmuna, Jayman a-menga, ana-ganyja nula Jesus. Abirri-bena nula, Jesus a-nana Jayman, lika a-yinanga nula, “Aya, nginyipa Jayman, ny-jurdiya Jon biy-yika walkur. Burraya nginyipa ny-yelangga bubu-ngurrja barra Jipach \pn (Cephas)\pn*.” A-yinagata a-wena nula, ngardawa an-nelangga minypa jandarra gun-gata meyali, minypa aburr-werranga aburr-yinaga aburr-workiya Birta \pn (Peter)\pn*, aburr-werranga rrapa aburr-yinaga aburr-workiya Jipach. \s1 Jesus A-gonyjinga Butula Bilip (Philip) Rrapa Naténiyal (Nathanael) \p \v 43 Gun-narda waypa guna-gepana, Jesus gu-borrwurra, lika a-garlmuna, a-bona Galali \pn (Galilee)\pn*. Lika gatiya nipa a-barripuna Bilip \pn (Philip)\pn*, lika a-yinanga nula, “A-lay, arr-boy wugupa.” \v 44 Bilip nipa Bachéyda \pn (Bethsaida)\pn* an-guyinda minypa bitipa abirri-gata Andru rrapa Birta. \p \v 45 Rrapa nipa Bilip a-bona, a-barripuna Naténiyal \pn (Nathanael)\pn*. Lika a-wena nula, “A-lay, ngayburrpa nyibu-barripuna an-gata wola Mojich mu-jurra a-ngurrjinga rrapa aburr-werranga aburr-jaranga mu-jurra abu-ngurrjinga aburr-workiyana aburr-mujaruk. Nipa an-guniya Nejarach \pn (Nazareth)\pn* an-guyinda an-nelangga Jesus, an-gata Jochap \pn (Joseph)\pn* an-nika walkur.” \p \v 46 Wurra Naténiyal a-yinanga nula, “A-lay, gala ana-nga an-molamola Nejarach wenga.” \p Wurra nipa Bilip a-yinagata nula, “Arr-boy barra nyi-na.” \p \v 47 Lika gu-gata wenga Jesus a-nana Naténiyal yi-gurrepa ana-bena ana-bona, lika nipa Jesus ana-nyala a-ngurrjinga, a-yinanga, “An-guna nipa an-burral Yichrayal an-bapurr gala gun-guyolkiya gu-rrima rrapa an-gugaliya a-yolka a-workiya, wurra gun-nyagara.” \p \v 48 Lika nipa Naténiyal ana-nyala a-yinanga nula, “A-lay, nginyipa ny-yinmiyana marn․gi nyi-ni apula ngaypa?” \p Jesus a-yinanga nula, “An-guna Bilip nguna-ngurrjinga nggula, gipa mu-ngoyurra ngiy-nana gu-birlapirla nyi-ni, birlapirla balaja mu-rrimanga mun-gata wagarrich mun-nelangga.” \p \v 49 Nipa Naténiyal a-yinagata nula, “A-lay, marn․gi an-gunega, nginyipa Wangarr biy-yika Ny-yalkurpa, Bunggawa arrburrwa ngayburrpa Yichrayal nguburr-bapurr.” \p \v 50 Jesus a-yinagata nula, “Aya. Ngardawa ngu-wena nggula ngiy-nana gata gu-birlapirla nyi-ni, gurdiya nula minypa marr ny-balcharra apula, ya? Jarra burraya wana nyi-na barra ganyjarr.” \v 51 Rrapa barrwa a-yinagata burrwa, “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Burraya ana-goyburrpa nyibi-na barra waykin gu-lapkujamiya barra, rrapa minypa Wangarr burr-yika waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk aburr-warrchinga aburr-yurra rrapa minypa aburr-bupiya gurda aburr-yurra nuluwa an-guna An-walkurpa An-gugaliya.”\x + \xo 1:51 \xt Genesis 28:12\x* \c 2 \s1 Jesus Bugula Gu-jarlapuna Gurnal Mun-girra Mu-ni Minypa Wayin (Wine) \p \v 1 Nuwurra waypa ngorrngurra abirri-jirrapa gu-ni, janara gu-ji gun-gaba rrawa Geyna \pn (Cana)\pn* wana gu-bapala gu-rrawa Galali \pn (Galilee)\pn*, minypa an-ngardapa an-gugaliya jiny-ma barra jin-nigipa gochila gochila jin-gurra gama. Jesus mampa niya gata jinyu-ni, \v 2 rrapa aburr-gonyjinga burrwa Jesus rrapa aburr-yigipa jawina yerrcha. \p \v 3 Gun-gatiya waypa wayin \pn (wine)\pn* mun-gata mu-wulebiyana, Jesus mampa niya jiny-yena nula, “A-lay, wayin gun-nyagara; mu-wulebiyana.” \p \v 4 Jesus a-yinanga achila, “A-jay, ngaypa ngika nguna-barnja gata. Wurra gala burdak gun-mola gu-nirrarnapa apula.” \p \v 5 Lika nipa jin-gata jiny-yena burrwa aburr-mujama, “A-lay, an-guna a-yinmiya barra a-wengga, ana-goyburrpa jama nyiburr-ji barra.” \p \v 6 Rrapa japalana yi-gurrepa a-ji abirri-jirrapa an-ngardapa rrapa abirri-jirrapa an-ngardapa, nipa japalana jandarra gubi-jarlapuna bugula nula Ju yerrcha aburr-gurragiya aburr-workiya, japalana an-gata wana an-babalapa minypa duram \pn (drum)\pn*. \v 7 Lika Jesus a-yinanga burrwa, “A-lay, bugula ana-werranga bubu-wemba, ana-guna bubi-jerrjerrja, gu-ngana bubu-ma.” Lika birripa aburr-garlmuna, bugula gubu-wembarra, gubi-jerrjerrjinga an-gata wana ana-bapala japalana. \p \v 8 Lika Jesus a-wena burrwa mola, a-yinagata, “Gipa nyibi-jerrjerrjinga gun-delipa bubu-wemba, bubu-ga nula janara an-gurrimapa.” Lika gubu-wembarra, rrapa janara an-gurrimapa gubu-ganyja nula, abu-wuna. \v 9 Lika nipa a-ngamngamjinga gu-barra, gugu wayin \pn (wine)\pn* mu-ni, wurra gala marn․gi yina gaya wenga. Wurra aburr-mujama birripa jarra marn․gi, ngardawa minypa gubu-wembarra. \p Rrapa minypa an-gata janara an-gurrimapa a-ngamngamjinga mun-molamola, lika a-gonyjinga nula an-gata gochila gochila an-gurra, nipa ana-bona, \v 10 lika a-wena nula, a-yinanga, “A-lay, wolawola an-gugaliya jin-nigipa gochila gochila jin-gurra jiny-mangga a-workiya, nipa wayin m-barnjinga burrwa a-workiya. Minypa mu-ngoyurra m-barnjinga a-workiya mun-molamola, rrapa barrwa aburr-durtchinga, marr mu-yinanga mun-molamola m-barnjinga. Wurra jarra nginyipa, a-lay, ny-molamola. Minypa mu-ngoyurra ny-barnjinga mun-molamola, rrapa barrwa ny-barnjinga mun-molamola warrpam.” A-yinagata a-wena, ngardawa Jesus mu-jarlapuna mun-gata mun-molamola, wurpa lika an-gata gala marn․gi yina gaya wenga. \p \v 11 Jesus a-yinagata ana-ngardapa ana-goma gu-negarra nipa burr-barlmarrk jama a-ji. Minypa gun-gatiya rrawa Geyna wana gu-bapala gu-rrawa Galali nipa gu-gegapa burr-barlmarrk jama a-ji. Rrapa gu-gunardiya wenga minypa nipa a-gurdagurdarriyana burrwa minypa nipa wana an-babalapa. Rrapa gatiya gugu aburr-yigipa jawina marr aburr-balcha nula. \p \v 12 Gu-gata wenga Jesus gatiya wugupa burrwa minypa jin-nigipa mampa niya rrapa aburr-yigipa worlapa niya yerrcha rrapa mola aburr-yigipa jawina yerrcha birripa aburr-bupiyana gu-rrarnba rrawa Gapárniyam \pn (Capernaum)\pn*. Lika gata aburr-ninya gu-yinmiyapa ngorrngurra.\x + \xo 2:12 \xt Metiyu 4:13\x* \s1 Wangarr Gun-nika Bala Gun-nerra Gubi-negarra Jesus Burr-jobujobuna \r (Metiyu 21:12-13; Mark 11:15-17; Luk 19:45-46) \p \v 13 Gun-gatiya gugu aburr-gata Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr janara yi-gurrepa gu-ji burrwa gu-bona minypa birripa gubu-borrwuja aburr-workiya wola waykin an-guyinda an-mujaruk burr-burndarna, wurra jarra burr-beybana. Gu-gata ngacha yi-gurrepa gu-ji burrwa janara minypa birripa gubu-ngurrjinga aburr-workiya Bachoba \pn (Passover)\pn*, lika Jesus a-garlmuna, gu-bamawa ay-warrchinga ay-bamuna, lika Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* a-bena.\x + \xo 2:13 \xt Exodus 12:1-27\x* \v 14 Rrapa gata waypa a-barrngumurra Wangarr gun-nika gu-japurra rrawa, lika nipa burr-nana gu-galiya yerrcha gatiya jalim aburr-ni minypa bulugi, jip \pn (sheep)\pn*, gu-lotok, rrapa minypa aburr-werranga gu-belabila aburr-ninya rrapa rrupiya mbi-ngukurdanyjinga burrwa aburr-ni wurra gama gorlk. \v 15 Lika nipa Jesus murndurn mu-jarlapuna, lika burr-jurrburaykujamurrapa burr-yerrnyjinga, yarlanga aburr-bena bulugi, jip, gu-galiya yerrcha burr-guta. Minypa belabila gu-ngukurdanyjinga rrapa rrupiya mu-yerrnyjinga burrwa aburr-gata minypa mbi-ngukurdanyjinga aburr-ni. \v 16 Rrapa aburr-gata minypa gu-lotok jalim aburr-ni nipa a-wena burrwa, “Jin-guna gu-lotok bubu-ga, buburr-boypa buburr-ni! Gun-guna Ngun-anya gun-nika rrawa gala nyiburr-yinmiya bayim nyiburr-ni rrapa jalim nyiburr-ni.” \p \v 17 A-yinagata Jesus jama a-ji rrapa a-wena burrwa. Rrapa aburr-yigipa jawina gubu-borrwurra nula janguny gu-yurra, gu-yinaga gu-yurra, “Anya, ngaypa marr nula ngu-menga gun-guna gun-nginyipa bala, marrban ngaypa ngu-juwa.”\x + \xo 2:17 \xt Psalms 69:9\x* \p \v 18 Rrapa gu-gatiya wenga Ju \pn (Jew)\pn* yerrcha aburr-gata aburr-garlmuna, aburr-wena nula Jesus, “A-lay, yama nyirr-gurdagurdarra ganyjarr barra ngayburrpa marn․gi nyiburr-ni nggula gun-mola nggula geka burr-yerrnyjinga?” \p \v 19 Lika Jesus a-yinanga a-wena burrwa, “Gun-guna Wangarr gun-nika bala ana-goyburrpa nyibu-rruma, rrapa ngaypa mola barra ngu-jarlapa ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa wupa.”\x + \xo 2:19 \xt Metiyu 26:61; 27:40; Mark 14:58; 15:29\x* \p \v 20 Birripa Ju yerrcha aburr-yinagata, “A-lay, gun-guna bala gubu-gupuna jemberr gun-jaranga minypa 46. Nginyipa jimarna mola ny-jupa barra ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa wupa, ya?” \v 21 Aburr-yinagata aburr-wena nula Jesus, wurra jarra gun-gata nipa a-wena bala ngika; gun-burral jarra a-ngurrjiyana nipa an-burral. \v 22 Rrapa nuwurra waypa jurdach a-juwuna rrapa Wangarr ana-nyala a-jarrkarrana, aburr-yigipa jawina gubu-borrwurra gu-gurda ngacha janguny nipa Jesus a-wena a-workiyana. Lika marr aburr-balcha janguny Wangarr gun-nika mu-jurra mu-guyinda rrapa barrwa gun-gata minypa Jesus a-wena a-workiyana. \p \v 23 Jesus minypa gu-janara a-ni Bachoba gun-gata rrawa Jirúchalam, aburr-jaranga wurra gama gorlk abi-nana burr-barlmarrk jama a-ji, lika marr aburr-balcha nula nipa an-nelangga. \v 24 Wurra nipa Jesus gala marr a-balcharrarna burrwa birripa, ngardawa nipa marn․gi burrwa gu-galiya yerrcha. \v 25 Gala jal a-nirrarna ana-nga marn․gi a-nengarna nipa minypa an-gugaliya nula; jarra nipa marn․gi an-gugaliya gu-rrimanga. \c 3 \s1 Jesus A-wena Nula Nikadímach (Nicodemus) \p \v 1 Rrapa an-ngardapa an-gugaliya gata a-ni an-nelangga Nikadímach \pn (Nicodemus)\pn*. Minypa Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr ngoyurra aburr-jirra burrwa mu-murndurn mu-jirrapa; mu-ngardapa mu-murndurn minypa Jejuchi \pn (Sadducee)\pn* yerrcha, rrapa mu-werranga mu-murndurn minypa Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha, nipa an-gata Nikadímach burr-guta aburr-bamagutuwiyana aburr-workiyana nipiya minypa Berachi a-yika. \v 2 Ana-munya gu-ni, nipa Nikadímach ana-bona, a-bena nula Jesus. A-yinanga nula, “A-lay, Rebay \pn (Rabbi)\pn*, ngayburrpa marn․gi nggula minypa nginyipa ny-jurda marn․gi nyi-gunega nyina-bona, Wangarr biy-jerrmarra. Minypa ana-nga a-yinagatiya burr-barlmarrk jama a-jirra minypa nginyipa, an-gata nipa minypa Wangarr wugupa nula,” a-yinagata a-wena an-gata Nikadímach. \p \v 3 Rrapa nipa Jesus a-yinanga nula, “Gun-guna ngu-weya nggula gun-burral: An-gugaliya gala a-yinmiya Wangarr ana-murna a-ni, wurra minyja an-geka a-ni.” \p \v 4 Nipa Nikadímach a-yinagata, “A-lay, an-gugaliya a-yinmiya barra an-geka a-ni? Wurra gala a-yinmiya mola mampa niya ji-gochila a-barrnguma rrapa mola a-bambungga.” \p \v 5 Mola nipa Jesus a-yinagata, “Gun-guna ngu-weya nggula gun-burral: An-gugaliya gala a-yinmiya Wangarr ana-murna a-ni, wurra minyja nipa Wangarr ana-nyala a-wepa gu-bugula gun-gata gun-maywapa ranginy, minypa gun-burral Mern An-mawunga nipa nyanma an-geka a-nega. \v 6 Ngardawa an-gugaliya a-bokamunga a-workiya an-gugaliya gu-guniya a-yika gu-rrawa, rrapa Wangarr An-mawunga a-bokamunga a-workiya an-gugaliya an-mawunga an-gata minypa waykin nula rrawa. \v 7 Gala barra gochila ny-barrja gun-gata ngu-wena nggula, ‘Ny-jeka nyi-ni barra.’ \v 8 Wurra minypa gun-maywapa ranginy barlmarrk ay-yinda jal gu-nirra nipa gu-jeknga gu-workiya, rrapa nginyipa ny-jaliyarra wurra gala ny-yinmiya nyi-na, gu-gurda ngacha minypa an-gugaliya an-geka a-nirra a-workiya nipa nyanma Mern An-mawunga.” A-yinagata Jesus a-wena. \p \v 9 Wurra nipa Nikadímach a-yinagata, “Ny-yinmiyana ny-yena, a-lay? Ngaypa gala marn․gi.” \p \v 10 Jesus a-yinagata nula, “A-lay, nginyipa ngoyurra ny-jirra burrwa Yichrayal aburr-bapurr, wurra ngaypa ngu-wena nginyipa gala marn․gi nyi-nirrarna, ya? \v 11 Wurra gun-guna ngu-weya nggula gun-burral: Aburr-ngaypa gun-nga nyiburr-weya ana-gorrburrwa nyiburr-workiya ngardawa ngayburrpa marn․gi, rrapa gun-nga nyibu-ngurrjinga ana-gorrburrwa gipa nyibi-nana; wurra ana-goyburrpa gala marr nyiburr-balcha arrburrwa nyiburr-ni. \v 12 Geka ngu-wena nggula Wangarr a-yinmiya jama a-jirra gu-guna gu-rrawa, rrapa nginyipa gala marr ny-balcha; rrapa minyja ngu-wengga nggula nipa a-yinmiya jama a-jirra waykin, wurra nginyipa gala ny-yinmiya marr ny-balcha. \v 13 Ngardawa gala ana-nga a-boyarna, waykin gu-nacharna, wurra jarra an-guna ana-bupiyana waykin wenga, an-gunaga An-walkurpa An-gugaliya. \p \v 14 “Rrapa minypa nguymbula wola Mojich \pn (Moses)\pn* a-wenyagarra, gu-werrapa a-balcha a-yu, an-guna An-walkurpa An-gugaliya a-yirda barra abu-wenyaga, a-balcha a-yu,\x + \xo 3:14 \xt Numbers 21:9\x* \v 15 barra an-gata an-jaranga marr abirriny-balcha nula birripa aburr-gata wanngu aburr-nipa aburr-workiya,” a-yinagata a-wena Jesus. \v 16 Minypa Wangarr burr-guya gurrurta gu-rrimarra arrkula wurra gama gorlk, nyanma arr-wuna an-nigipa an-ngardapiya An-walkurpa, minypa barra ana-nga marr a-balcha nula, an-gata an-gugaliya gala a-yinmiya a-mungbiyapa a-juwa, wurra jarra wanngu a-nipa barra a-workiya. \p \v 17 Ngardawa Wangarr ana-jerrmarra An-walkurpa ana-bona mari nula ngika; wurra jarra ana-bona wurra gama gorlk barra wanngu burr-nega. \v 18 Minypa ana-nga marr a-balcharra nula An-walkurpa, an-gata an-gugaliya gala Wangarr ana-nyala mari gu-garra nula. Wurra an-gata an-nerranga gala marr a-balcha nula, nipa Wangarr gipa mari gu-garrana nula an-gata an-gugaliya; ngardawa gala marr a-balcharrarna nuluwa Wangarr an-nika An-walkurpa an-ngardapiya nula. \p \v 19 Minypa gun-guna mari: An-gujayanaya ana-bona rrawa, wurra an-gugaliya jarra an-munya jal a-ni, rrapa gun-gujayanaya ngika. Ngardawa nipa an-gugaliya gun-nerra jama a-ji a-workiyana. \v 20 Minypa ana-nga jama a-jirra a-workiya gun-nerra, nipa gala mola a-bengga gu-gujayanaya; gala jal a-ni; gala yapa ana-werranga a-na nipa gun-nerra jama a-jirra. \v 21 Wurra ana-nga gu-borrwuja a-workiya gun-burral, nipa jarra a-bengga barra gu-gujayanaya, ana-werranga barra gu-na gun-nigipa jama nipa jama a-jirra a-workiya ngardawa Wangarr nyanma a-wuna. \s1 Jesus Rrapa Jon An-gata Bama An-gugurraga \p \v 22 Gu-gata wenga Jesus rrapa aburr-yigipa jawina Jirúchalam wenga aburr-garlmuna, yi-gata aburr-bona gun-gatiya wana gun-bapala rrawa Judíya \pn (Judea)\pn*. Lika gata aburr-ni man․garba a-yu a-bamuna, rrapa gatiya bama burrbu-gurragaja wurra gama gorlk. \v 23 Nipa Jon rrapa bama burr-gurragaja a-ni rrawa gun-gata Aynan \pn (Aenon)\pn* yi-gurrepa Jeylam \pn (Salim)\pn*. Ngardawa bugula gun-jaranga, rrapa wurra gama gorlk aburr-bona gurda nula rrapa bama burr-gurragaja a-workiyana. \v 24 (Ngardawa gun-gatiya minypa nipa Jon gala burdak abi-rrimangarna rrapa wupa abu-barnjingarnapa.)\x + \xo 3:24 \xt Metiyu 14:3; Mark 6:17; Luk 3:19-20\x* \p \v 25 Wurra gun-gatiya burdak Jon bama burr-gurragaja a-ni, Jon burr-yika jawina aburr-gatiya aburr-yinmiyapa rrapa an-ngardapa Ju an-bapurr aburr-garlmuna, ngardarrk ngarndarrk aburr-negachichiyana gu-gapa gu-guta minypa bama gun-gugurraga nula. \v 26 Lika Jon burr-yika jawina aburr-gata aburr-bona gurda nula, lika aburr-yinanga nula, “Bunggawa, a-lay, an-gata nginyipa ny-nyurrjinga an-molamola gata nyirri-nirra Jordan gu-gapa gu-rrarnba, gun-guniya gugu nipa rrapa bama burr-gurragaja a-nirra, aburr-yigipa aburr-ni barra aburr-bulapalawa.” Aburr-yinagata Jon burr-yika jawina aburr-wena nula. \p \v 27 Lika nipa Jon a-yinanga burrwa, “A-lay, gala ana-nga a-yinmiya gu-ma gun-nga wurra jarra minypa an-gata waykin a-nirra a-wu. \v 28 Ana-goyburrpa marn․gi ngaypa ngu-wena minypa ngaypa Christ ngika, jarra Wangarr mu-ngoyurra nguna-jerrmarra [nawanawa barra nguburr-nega nula wurra gama gorlk].\x + \xo 3:28 \xt Jon 1:20\x* \v 29 Minypa gun-maywapa ranginy jin-gata gochila gochila jin-gurra nipa jin-nigipa an-gata gochila abi-rrana, wurra ana-gata an-nika jawina an-gata a-jinyjarra rrapa marr gu-ganyja nula, nipa a-worlworlchinga a-galiyarra manyjirda a-jirra a-weya. Rrapa gun-narda minypa ngaypa ngu-worlworlchinga minypa Jesus aburr-boya nula aburr-jirra. \v 30 Nipa an-nelangga a-barrjeka rrapa wana a-ni barra, rrapa ngaypa ngu-jeka barra ngu-delipa ngu-ni.” A-yinagata Jon a-wena. \s1 Jesus Nipa Waykin Wenga \p \v 31 Minypa an-gata waykin wenga ana-bona, nipa wana an-babalapa; an-gugaliya gu-jel wenga, nipa jarra gu-guna a-yika gu-rrawa rrapa janguny a-weya a-workiya gu-guna gu-yika gu-rrawa. An-gata waykin wenga ana-bona, nipiya wana an-babalapa. \v 32 Nipa gu-ngurrjinga a-workiya nipa gu-nana rrapa a-galiyana, wurra gala ana-nga gu-yagurrma nula. \v 33 Wurpa lika an-guna gipa gu-yagurrmurra nula, nipa jarra a-ngurrjinga Wangarr nipa gun-burral guy-rrimangapa ay-nirrapa ay-workiya. \v 34 Ngardawa Wangarr ana-jerrmarrapa nipa an-gata gu-ngurrjinga a-workiya Wangarr gun-nika. Minypa a-mangga a-workiya Mern An-mawunga Wangarr a-wucha a-workiya gun-delipa ngika. \v 35 Minypa Nyanyapa arrku jal a-nirra nula An-walkurpa rrapa murna a-wuna, jaga a-ganaja gun-bulapalawa.\x + \xo 3:35 \xt Metiyu 11:27; Luk 10:22\x* \v 36 Rrapa ana-nga marr a-balcharra nula An-walkurpa, an-gata an-gugaliya wanngu a-nipa barra a-workiya. Wurra ana-nga minypa ngoyurra a-yerryerrmiya nula a-workiya An-walkurpa, an-gata an-gugaliya gala a-yinmiya wanngu a-ni. Ngardawa nipa Wangarr mari gu-rrimanga nula an-gata; nuwurra a-bu barra. \c 4 \s1 Jesus Rrapa Jin-gata Jimériya (Samaria) Jin-guyinda Gama \p \v 1 Aburr-gata Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha, birripa aburr-galiyana minypa Jesus burr-yika rrapa mola bama burr-gurragaja, mu-nguy aburr-jaranga aburr-ni aburr-bamuna; Jon an-gata nipa burr-ganyja marr aburr-yinanga aburr-jaranga. \v 2 Wurpa lika gun-burral nipa Jesus ana-nyala gala bama burr-gurragajarna a-workiyarna, jarra aburr-yigipa jawina. \v 3 Gun-gata Jesus gu-borrwurra burrwa Berachi yerrcha minypa birripa gubu-borrwurra nula nipa an-nelangga wana a-ni a-bamuna, lika nipa a-garlmuna, Judíya \pn (Judea)\pn* wenga a-bona Galali \pn (Galilee)\pn*; gala yapa mari gubu-garran nula. \p \v 4 A-bamuna, gojilapa a-bena rrawa wana gu-bapala Jimériya \pn (Samaria)\pn*. \v 5 Lika gatiya gun-delipa a-bena gun-nelangga Jaykar \pn (Sychar)\pn*, yi-gurrepa rrawa gun-gata wola Jeykap \pn (Jacob)\pn* murna a-wuna an-nigipa an-walkurpa an-gata Jochap \pn (Joseph)\pn*.\x + \xo 4:5 \xt Genesis 33:19; Joshua 24:32\x* \v 6 Rrapa gun-gata rralala gu-jirra wola Jeykap a-garrmurra. Lika Jesus ngardawa gu-baykarda ana-bona, nipa an-nerra a-ni, a-rakaja gu-rralala gu-rrarnba marnnga waykin jiny-ji. \p \v 7 Rrapa gatiya gugu jin-ngardapa gama jina-bona Jimériya jin-guyinda, minypa bugula gu-wemba barra. Jesus lika a-wena achila, “A-jay, ngaw minyja bugula nguna, ngu-bay.” \v 8 A-yinagata a-wena ngardawa aburr-yigipa jawina gala aburr-nirrarna rraka gubu-wembangarna nula, jarra rrawa aburr-bona, rrupiya mbi-ganyja, balaja mbi-ma barra. \p \v 9 Nipa jin-gata Jimériya jin-guyinda jiny-yinanga nula, “A-lay, nginyipa Ju \pn (Jew)\pn* ny-bapurr bugula ny-nyiwija apula ngaypa ng-guna Jimériya ng-guyinda, ya?” Jiny-yinagata jiny-yena nula, ngardawa Ju aburr-bapurr ngardapa aburr-negiya aburr-workiya rraka Ju an-bapurr gala a-yinmiya ana-ngardapa japalana mbirri-bay nipa rrapa Jimériya an-guyinda.\x + \xo 4:9 \xt Ezra 4:1-5; Nehemiah 4:1-2\x* \p \v 10 Wurra Jesus a-yinagata achila, “Nginyipa gala marn․gi gun-nga Wangarr jal a-nirra barra biy-wu rrapa minypa ngaypa ngu-ngiya, ngaypa ng-guna minypa bugula ngu-ngiwija nggula. Wurra marn․gi nyi-nirrarna, nginyipa bugula ny-nyiwijarrarna apula, ngiy-wucharna wanngu gun-guni gu-rrimanga.”\x + \xo 4:10 \xt Jeremiah 2:13; Zechariah 14:8; Ezekiel 47:9\x* \p \v 11 Nipa jin-gata jiny-yena nula, “A-lay, nginyipa gala japalana n-dima rraka ny-yemba. Jarra gun-guna bugula wupa gu-jirra. Yina gun-gaya barra ny-yemba wanngu gun-guni gu-rrimanga? \v 12 An-ngayburrpa Nyanyapa arrburrwa Jeykap nginyipa wana nyi-nirra nula, ya? Jarra nipa gun-guna rralala wola nyirr-wuna, wola gu-barra nipa rrapa an-nigipa an-walkurpa rrapa jin-nigipa jip \pn (sheep)\pn* burr-guta.” \p \v 13 Jesus a-yinagata achila, “A-jay, gun-narda bugula ana-nga gu-bay mola rrapa a-jaygacha. \v 14 Wurra bugula ngaypa ngu-wu gu-bay, gala a-yinmiya mola a-jaygacha. Wurra wupa gu-barrnguma barra nula, a-jalkaka gu-ji, an-gugaliya an-mola a-nipa barra a-workiya.” \p \v 15 Nipa jiny-yinagata nula, “A-lay, gu-gurda ngacha bugula nguna-wu, ngu-bay, gala mola ngu-yinmiya ngu-jaygacha. Nguna-wu barra gala mola nguna-boy, ngu-wemba.” \p \v 16 Lika Jesus a-yinagata achila, “Boy, an-gumarrbipa nggu wengga nula barra nyirri-boy gurda.” \p \v 17 Jiny-yinagata nula, “Gala ana-nga an-gumarrbipa ngapa ngu-rrima.” \p Jesus a-yinagata achila, “Gun-burral ny-yena gala ana-nga an-gumarrbipa nggu. \v 18 Ngardawa an-gumarrbipa gipa abirri-jirrapa abirri-jirrapa an-ngardapa nyirri-ni, rrapa an-gata nyirri-ninyarra gala gun-burral an-gumarrbipa nggu. Gun-gata ny-yena gun-burral.” A-yinagata a-wena achila nipa Jesus. \p \v 19 Lika jiny-yena nula, “A-lay, gun-narda ny-yena ngaypa marn․gi nggula nginyipa Wangarr biy-yika nyi-mujaruk. \v 20 Wurra aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburrwa yerrcha mun-guna yi-gurrepa mu-jirra mu-mirk aburr-bona aburr-workiyana, Wangarr aburr-marrngoypiyana nula aburr-workiyana. Wurra ana-goyburrpa nyiburr-weya nyiburr-workiya jimarna gun-gaba Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* gun-japurra gu-jirra, gatiya barra an-gugaliya a-marrngoypiya nula a-workiya Wangarr, ya?” \p \v 21 Jesus a-wena achila, “A-jay, galiya apula. Gun-gapa guna-bamburda Nyanyapa arrku nyiburr-marrngoypiya barra nula, wurra ngika minypa mu-guna mu-mirk, rrapa ngika minypa gun-gaba Jirúchalam. \v 22 Ana-goyburrpa Jimériya nyiburr-guyinda nyiburr-marrngoypiya nula nyiburr-workiya an-gata ana-goyburrpa gala marn․gi nula. Ngayburrpa Ju yerrcha jarra marn․gi nula an-gata ngayburrpa nyiburr-marrngoypiya nula nyiburr-workiya. Ngardawa Ju aburr-bapurr gu-gatiya wenga guna-bamburda wanngu gun-guni. \v 23 Rrapa gun-nardiya gugu yi-gurrepa gu-jirra gu-boya ana-nga ana-nyala minypa Nyanyapa arrku a-marrngoypiya barra nula, gun-nigipa gun-burral Nyanyapa arrku gun-nika nipa gu-borrwa barra nula a-ni rrapa gun-burral a-marrjerrmiya barra nula minypa ana-ngurrnga wenga. Gu-gurdiya ngacha minypa nipa Wangarr jal a-nirra. \v 24 Ngardawa Wangarr nipa an-gata An-mawunga, rrapa ana-nga jal a-nirra barra a-marrngoypiya nula, nipa gu-borrwa barra nula gun-nigipa wupa Wangarr gun-nika, rrapa gun-burral barra a-marrngoypiya nula minypa ana-ngurrnga wenga.” A-yinagata a-wena. \p \v 25 Lika nipa jin-gata gama jiny-yinanga, “A-lay, ngaypa marn․gi an-gata Macháya \pn (Messiah)\pn* ana-boya, nipa an-nelangga abu-ngurrjinga Christ, rrapa minypa nuwurra waypa nipa a-bengga, nipa marn․gi arr-nega barra gun-bulapalawa.” \p \v 26 Jesus a-yinagata achila, “A-jay, wuriya jarra ngaypa ng-guniya ngu-weya nggula ngu-nirra.” \p \v 27 Gun-narda waypa Jesus a-wena achila, gun-gatiya gugu aburr-yigipa Jesus burr-yika jawina aburr-bena nula, rrapa gochila aburr-barrjinga nula gama a-wena achila a-ni. Wurra gala ana-nga a-yinangarna a-weyarna, “A-jay, gun-nga jal nyi-ni?” rrapa “A-lay, an-nga nula ny-yeya achila nyi-nirra?” \p \v 28 Lika nipa jin-gata jiny-jarlmuna, japalana an-nigipa a-bawuna, rrawa jiny-bona, \v 29 jiny-yena burrwa wurra gama gorlk, “Buburr-garlma, nguburr-boy, an-gata nyibi-na barra, geka a-wena apula, nguna-ngurrjinga ngu-yinmiyana ngu-workiyana. An-gatiya waygaji Christ nipa Wangarr a-menga arrburrwa Wanngu An-gunega, ya?” \v 30 Jiny-yinagata jiny-yena burrwa, lika aburr-garlmuna, rrawa gubu-bawuna, yi-gata aburr-bona nula. \p \v 31 Wurra Jesus nipa rrapa aburr-yigipa jawina gatiya wugupa, minypa aburr-wena nula aburr-ni, “Bunggawa, a-lay, yama balaja ny-bay?” \p \v 32 Wurra nipa a-yinanga burrwa, “Ngaypa balaja ngu-rrimanga ana-goyburrpa gala marn․gi.” \p \v 33 Lika aburr-yigipa jawina birripa wupa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, minypa aburr-yinanga, “Ana-nga balaja a-wuna, ya?” \p \v 34 Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Mun-ngiya mun-ngaypa balaja? Wurra minypa nipa nguna-jerrmarrapa gun-nga nipa jal a-nirra barra ngaypa jama ngu-ji, ngu-mungba, gu-gurdiya ngacha minypa balaja apula. \v 35 Minypa gun-gata ana-goyburrpa nyiburr-weya nyiburr-workiya, nyiburr-yinaga, ‘Burdak arr-ninya, nuwurra waypa ran․gu abirri-jirrapa abirri-jirrapa balaja mu-molamiya barra, lika jama arr-ji, ay-ma,’ wurra jarra ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa minypa gun-guna: Buburr-gana, burrbi-na wurra gama gorlk aburr-boya gurda aburr-nirra, aburr-gatiya minypa mun-maywapa balaja gipa mu-molamiyana barra ngubu-ma. \v 36 Gun-guniya gugu minypa ana-nga jama a-jirra nula Wangarr, nipa minypa wurra gama gorlk burr-mangga nula, birripa minypa wanngu aburr-nipa barra aburr-workiya. Rrapa minypa nipa jama a-jirra rrapa an-gata gipa mu-ngoyurra jama a-ji, Wangarr gun-nika gu-ngurrjinga burrwa a-workiyana, bitipa wugupa abirri-worlworlchinga. \v 37 Gun-narda nula janguny minypa aburr-weya aburr-workiya, minypa gu-yinaga, ‘Ana-gunaga mu-garraja a-workiya balaja, rrapa nuwurra mu-rrimanga, ana-werranga an-gata mu-mangga a-workiya.’ Gun-narda gun-burral, ngarla. \v 38 Minypa ngaypa arr-jerrmarra, ana-goyburrpa nyirrbu-ma barra wurra gama gorlk ana-goyburrpa gala mu-ngoyurra jama nyiburr-jirrarna, jarra aburr-werranga. Minypa birripa aburr-gata mu-ngoyurra jama aburr-ji, wurra ana-goyburrpa nyirrbu-ma barra.” Jesus a-yinagata a-wena burrwa aburr-yigipa jawina. \p \v 39 Rrapa Jimériya aburr-guyinda gun-gata rrawa aburr-ni, aburr-jaranga aburr-gata birripa marr aburr-balcha nula Jesus minypa nipa jin-gata jiny-yinagata, “Nipa a-wena apula, nguna-ngurrjinga ngu-yinmiyana ngu-workiyana.” \v 40 Rrapa gata waypa aburr-bena nula, burr-guya aburr-wena nula gu-birripa gu-rrawa a-ni barra. \p Ganapiya, lika a-bona, gata aburr-ni ngorrngurra abirri-jirrapa. \v 41 Rrapa ngardawa gun-nigipa wengga, mola aburr-jaranga aburr-gata marr aburr-balcha nula. \v 42 Minypa jin-gata gama birripa aburr-yinagata achila, “A-jay, an-guna ngardawa nginyipa ny-yena arrburrwa ngayburrpa marr nyiburr-balcharra nula. Wurpa lika minypa nginyipa ny-yena ngika, wurra jarra ngayburrpa nyibi-nana rrapa nyiburr-galiyana nula nipa a-wena, lika marn․gi nyiburr-ni nula gun-burral nipa Wanngu An-gunega arrkula arr-gurdiya gorlk gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya.” \s1 Jesus Wanngu A-negarra Gapman (Government) An-nika An-walkurpa \p \v 43 Gun-gata ngorrngurra abirri-jirrapa, lika Jesus a-garlmuna, mu-nguy ay-bona Galali. \v 44 (Nipa jarra Jesus gipa mu-ngoyurra gu-ngurrjinga, a-yinanga, “Wolawola an-gugaliya gu-ngurrjinga a-workiya Wangarr gun-nika, nipa an-gata gu-yigipa gu-rrawa aburr-nirra gala aburr-galiya nula aburr-workiya, wurra jarra jal aburr-nirra ana-werranga a-wengga barra burrwa.”)\x + \xo 4:44 \xt Metiyu 13:57; Mark 6:4; Luk 4:24\x* \v 45 Lika gata waypa Jesus a-bena Galali, birripa aburr-gonyjinga nula, ngardawa gipa abi-nana gata Jirúchalam nipa jama a-ji, minypa janara gu-ji birripa aburr-bona.\x + \xo 4:45 \xt Jon 2:23\x* \p \v 46 Lika gatiya wana gu-bapala gu-rrawa Galali, Jesus barrwa a-jekarra gun-delipa rrawa Geyna \pn (Cana)\pn*, rrawa gun-gata minypa gipa mu-ngoyurra bugula gu-jarlapuna, minypa wayin \pn (wine)\pn* mu-ni. Rrapa an-ngardapa an-gugaliya an-gata gapman \pn (government)\pn*, nipa an-nigipa an-walkurpa a-yorrpuna a-yu minypa marr gu-yinanga balay rrawa Gapárniyam \pn (Capernaum)\pn*.\x + \xo 4:46 \xt Jon 2:1-11\x* \v 47 Nipa waypa an-jirrpungapa gu-borrwurra nula Jesus minypa Judíya wenga nipa ana-bona Galali, lika nipa an-jirrpungapa a-garlmuna, a-bona, a-bena nula Jesus. Lika a-ngiwija nula nipa barra ana-boy, a-jarlapa an-walkurpa ngardawa gu-derda a-yorrpurda guya gun-mirdi; gala yapa a-juwun. \p \v 48 Rrapa Jesus a-yinanga, “Aya. Ana-goyburrpa nyiburr-gurdiya gorlk gala marr nyiburr-balcha apula, ya? Wurra minyja ganyjarr nyibi-na barra, ya?” \v 49 Wurra an-gata gapman jama a-ji nipa a-yinanga a-wena, “Guwa, a-lay, Bunggawa. Arr-boypa. Gala yapa an-ngaypa delipa a-juwun.” \v 50 Nipa Jesus a-yinanga nula, “Garlma, a-lay. Boy. An-nginyipa walkur burraya an-mola a-ni.” \p Gun-narda Jesus a-wena, nipa an-gugaliya gu-yagurrmurra nula, lika a-garlmuna, a-bona rrawa. \v 51 Rrapa gatiya waypa gojilapa a-yurtchinga a-bamuna, aburr-yigipa aburr-mujama galamurrpa gubu-garrana, aburr-wena nula minypa an-nigipa an-walkurpa wanngu a-ni gugu. \v 52 Lika nipa burr-wengganana gu-yinpa a-molamiyana, rrapa birripa aburr-yinanga, “Yi-rrawa marnnga waykin jiny-jirra a-molamiya. Gala mola an-garla a-rro a-ji; an-mola wupa.” \p \v 53 Lika nipa an-jirrpungapa gu-borrwurra gun-gatiya gu-ngardapa minypa Jesus a-yinagata a-wena, “An-nginyipa walkur burraya an-mola a-ni.” Lika nipa an-gata rrapa aburr-yigipa gu-yigipa rrawa aburr-ni birripa marr aburr-balcha nula Wangarr. \p \v 54 Gu-gata ngacha minypa Jesus ana-jirrapa ana-goma gu-negarra nipa burr-barlmarrk jama a-ji, minypa gu-gatiya wenga Judíya nipa ana-bona Galali. \c 5 \s1 An-nyarlkuch Gu-rralala Gu-gera A-yu Jesus A-jarlapuna \p \v 1 Gu-gata wenga lika Jesus a-garlmuna, a-bona Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*, minypa janara gu-ji burrwa Ju yerrcha gun-gata rrawa. \v 2 Rrapa gatiya Jirúchalam rralala gu-yurra yi-gurrepa jip \pn (sheep)\pn* jibu-ganyja aburr-workiya, gun-gata minypa Ju yerrcha gun-birripa gu-jingarliya gubu-ngurrjinga aburr-workiya Bachéta \pn (Bethzatha)\pn* rralala. Rrapa minypa bala gubu-gupuna, gu-rralala gu-gera gu-jirra gu-gomarriya minypa birlapirla abirri-jirrapa abirri-jirrapa gun-ngardapa, \v 3 gatiya minypa an-jaranga a-yu a-workiyana — an-gapula, an-burda, an-nyarlkuch burr-guta. \v 4-5 Rrapa gatiya waypa Jesus a-bena, an-ngardapa gipa gun-guwarr a-nyarlchinga jemberr gun-jaranga minypa 38. \v 6 Lika nipa Jesus a-nana an-gata an-nyarlkuch a-yu, rrapa gu-borrwurra nula gipa gun-baykarda a-yu. Lika a-yinanga nula, “Jal nyi-ni barra nginyipa ny-molamiya, ya?” \p \v 7 Nipa ana-nyarlkuch a-yinanga nula Jesus, “A-lay, wolawola bugula gu-gomarriya gu-yurra gu-workiya, gala ana-nga nguna-barnja rraka ngu-molamiya. Jarra ngaypa jimarna ngu-jarl ngu-bupiya, wurra ana-werranga a-bupiya a-workiya, a-banyjarra.” \p \v 8 Jesus a-yinagata nula, “Garlma, mun-nginyipa garrung ma, rrigirrga.” \v 9 Gun-narda a-wenapa nipa an-gugaliya a-molamiyanapa, lika mun-nigipa garrung mu-menga, mu-ganyja a-bona. \p Wurra gun-nardiya ngardawa Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-ni, \v 10 Ju yerrcha aburr-wena nula an-gata an-gugaliya, “A-lay, geka Jarradi minypa bamawa nguburr-nirra nguburr-workiya. Ganapa gorlk bamiya; gala yapa joborr n-dumurda.” Aburr-yinagata aburr-wena nula.\x + \xo 5:10 \xt Nehemiah 13:19; Jeremiah 17:21\x* \p \v 11 Wurra nipa a-yinanga, “A-lay, an-gata nguna-jarlapuna, nipa a-wena apula, ‘Mun-nginyipa garrung ma, garlma, rrigirrga.’” \p \v 12 Aburr-yinagata nula, “An-narda ana-nga a-yinagata nggula, ‘Mun-nginyipa garrung ma, garlma, rrigirrga’?” \p \v 13 Aburr-yinagata abu-wengganana, wurra nipa an-gugaliya gala marn․gi ana-nga a-jarlapuna, ngardawa gata wurra an-jaranga a-rrigirrgarra rrapa minypa Jesus a-garlmunapa a-lijiwarriyana nula. \p \v 14 Waypa gun-gata nuwurra jurdach nipa Jesus a-barripuna an-gata an-gugaliya gata Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa a-ni. Lika a-yinanga nula, “Aya, nginyipa ny-molamiyana, ya? Wurra gala barra mola gun-nerra jama ny-ji. Gala yapa barrwa gun-nerra gu-ni nggula wana.” \p \v 15 Gu-gata wenga nipa an-gugaliya a-bona, Ju yerrcha a-wena burrwa an-gata a-jarlapunapa nipa Jesus. \v 16 Lika gun-gata nula birripa aburr-garlmuna, aburr-bachirramiyana nula Jesus ngardawa Jarradi gu-ni nipa a-jarlapuna. \v 17 Wurra Jesus a-yinanga a-wena burrwa, “Ngun-anya mu-nguy jama a-jirrapa a-workiya, rrapa ngaypa ngu-yinagatiya.” \p \v 18 Wurra gun-narda ngardawa a-wena nipa Jesus, birripa Ju yerrcha mari wana gubi-negarra nula aburr-bamuna barra abu-bu, a-juwa. Ngardawa minypa Jarradi nula joborr nipa gala gu-borrwujarna burrwa. Wurra gun-narda wupa ngardapa ngika; wurra minypa Wangarr a-ngurrjinga an-nigipa Nyanyapa niya, minypa meyali gu-yurra abirri-ngardapa. \s1 Jesus Ganyjarr Gu-rrimanga \p \v 19 Jesus a-yinanga a-wena burrwa Ju yerrcha aburr-gata, “A-lay, buburr-galiya apula; gun-guna gun-burral. An-guna An-walkurpa gala gun-nga jama a-ji nipa wupa ngardapa, jarra gun-nga nipa gu-nacha Nyanyapa arrku jama a-jirra gu-gurda ngacha. Ngardawa a-yinmiya Nyanyapa arrku jama a-jirra a-workiya, nipa rrapa An-walkurpa a-yinagata jama a-jirra. \v 20 Ngardawa Nyanyapa arrku jal a-nirra nula An-walkurpa rrapa a-gurdagurdarraja a-workiya a-yinmiya jama a-jirra. Rrapa mola barra a-gurdagurdarra wana, minypa an-guna An-walkurpa jama a-ji barra gun-gatiya minypa ana-goyburrpa gochila nyiburr-barrja. \v 21 Minypa an-gata an-gugaliya a-juwiya a-workiya nipa Nyanyapa arrku ana-nyala a-jarrkarraja rrapa a-wucha a-workiya wanngu gun-guni, rrapa an-guna An-walkurpa a-yinagatiya — nipa a-wucha a-workiya an-gugaliya wanngu gun-guni abirriny-nya abirriny-jata minypa nipa jal a-nirra barra wanngu burr-nega. \v 22 Rrapa mola nipa Nyanyapa arrku gala burr-mari a-wengga nula an-gugaliya, wurra jarra murna a-wuna an-guna An-walkurpa, nipiya an-guna burr-mari a-wengga barra \v 23 aburr-bulapalawa barra marr aburr-balcha nula An-walkurpa minypa Nyanyapa arrku marr aburr-balcharra nula. Minypa ana-nga gala marr a-balcha nula An-walkurpa, an-gata an-gugaliya ngardawa gala marr a-balcha nula Nyanyapa arrku an-gata nipa ana-jerrmarra. \p \v 24 “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ana-nga a-galiyarra apula gun-ngaypa janguny rrapa marr a-balcharra nula nipa nguna-jerrmarra, an-gata an-gugaliya wanngu a-nirrapa a-workiya. Minypa gala barra mari gu-ma jurdach; jarra gipa gu-beybana, an-mola a-nipa barra a-workiya. \p \v 25 “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Yi-gurrepa gu-jirra gu-boya — gun-nardiya gugu jarra — aburr-gata minypa aburr-juwuna birripa aburr-galiya barra nula manyjirda a-jirra an-guna Wangarr an-nika An-walkurpa, rrapa aburr-gatiya minypa aburr-galiya nula birripa minypa wanngu aburr-ni barra. \v 26 Ngardawa minypa Nyanyapa arrku wanngu gun-guni nipiya nyanma rrapa mola nipiya murna a-wuna an-guniya An-walkurpa, nipiya an-guna burr-guta gu-rrimanga wanngu gun-guni. \v 27 Rrapa barrwa a-wuna an-guna nipiya burr-mari a-wengga barra gun-nardiya rrawa, ngardawa An-walkurpa An-gugaliya. \p \v 28 “Gun-narda ngu-wena gala barra gochila ny-barrja. Wurra gun-gapa guna-bamburda aburr-bulapalawa aburr-gata minypa mu-ngoyurra aburr-juwuna, burrbu-jurnumbuna, birripa aburr-galiya barra An-walkurpa manyjirda a-jirra, \v 29 lika aburr-bengga barra yarlanga. Minypa an-nerranga a-garlma barra wanngu a-ni, mu-ngoyurra gun-molamola jama a-ji a-workiyana; an-nerranga a-garlma barra mari gu-ma, mu-ngoyurra mari jama a-ji a-workiyana.\x + \xo 5:29 \xt Daniel 12:2\x* \v 30 Wurra gala ngaypa borijipa jama ngu-ji ngaypa wupa ngardapa. Jarra gun-gata minypa ngaypa burr-mari ngu-weya ngardawa Ngun-anya ng-galiyarra nula ngu-workiya nipa a-weya, rrapa ngaypa gun-jechinuwa ngu-weya ngu-workiya mari. Ngardawa gala gun-nga ngu-borrwa gun-ngaypa, jarra nipa an-gata nguna-jerrmarrapa gun-nika gun-nga jal a-nirra. \s1 Jesus Aburr-nga Aburr-gata Minypa Abu-ngurrjinga Nipa An-walkurpa Wangarr \p \v 31 “Minyja ngaypa ngu-ngurrjiya ana-gorrburrwa ngaypa ngardapa ngapa, gun-narda minypa ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya marr ny-balcha apula; wurra ngika. \v 32 Jarra an-nerranga nguna-ngurrjinga ganyjarr ngu-rrimanga, rrapa ngaypa marn․gi gun-gata nipa nguna-ngurrjinga gun-burral. \p \v 33 “Minypa ana-goyburrpa aburr-mujaruk nyirrbi-jerrmarra nula Jon, birripa aburr-galiyana nula janguny nipa an-gatiya a-wena gun-burral.\x + \xo 5:33 \xt Jon 1:19-27; 3:27-30\x* \v 34 Wurpa lika ngaypa gala jal ngu-ni an-gugaliya nguna-ngurrja, jarra gun-gata ngu-yinagata ana-gorrburrwa, ‘Jon a-wena gun-burral,’ gun-narda ngu-wena minypa barra ana-goyburrpa nyibu-borrwa nula janguny rrapa wanngu nyiburr-ni. \v 35 Nipa an-gatiya minypa gun-maywapa ranginy lam \pn (lamp)\pn* gu-rronga rrapa gu-jayanayana gu-ji, rrapa minypa ana-goyburrpa nawanawa nyiburr-ni yarta minypa nyiburr-worlworlchinga nula. \p \v 36 “Wurra gu-werranga nguna-ngurrjinga, gun-gata jarra wana; Jon gun-nika gun-delipa. Minypa jama Ngun-anya nguna-wuna barra ngu-mungba rrapa ngaypa minypa jama ngu-jirra, gu-gurda ngacha minypa yarlanga gu-nenga nipa Ngun-anya nguna-jerrmarra. \p \v 37 “Rrapa Ngun-anya nguna-jerrmarra nipa burr-guta nguna-ngurrjinga, wurra nipa manyjirda a-jirra ana-goyburrpa gala nyiburr-galiyarrarna nula nyiburr-workiyarna rrapa nipa an-burral gala nyibi-nacharna,\x + \xo 5:37 \xt Metiyu 3:17; Mark 1:11; Luk 3:22\x* \v 38 rrapa minypa gun-nigipa wengga ana-goyburrpa gala nyibi-rrima nyiburr-ni. Minyjiya. Ngardawa gala marr nyiburr-balcha nula nipa an-gunaga nipa an-gata ana-jerrmarra. \v 39 Jarra Wangarr gun-nika mu-jurra ana-goyburrpa galginy nyiburr-derichinga nyibi-nacha nyiburr-workiya, jimarna bama nyiburr-yinaga gun-gatiya wupa wanngu gun-gunega nyibi-rrimarrapa ganapiya. Jarra mu-gata nguna-ngurrjinga ngaypa. \v 40 Wurra ana-goyburrpa gala jal nyiburr-ni nyiburr-malcha apula rraka wanngu nyiburr-ni. \p \v 41 “Ngaypa gala jal ngu-ni ana-gugaliya ngu-molamola nguna-nega. \v 42 Wurra ngaypa marn․gi ana-gorrburrwa nyiburr-guyinmiya ngacha. Ngaypa marn․gi minypa ana-goyburrpa gala jal nyiburr-ni nula Wangarr. \v 43 Ngaypa nguna-bona, Ngun-anya nguna-jerrmarra, wurra gala marr nyiburr-balcha apula. Wurra minypa an-nerranga nipa ngardapa niya ana-boy, an-gata jarra an-guripa ana-goyburrpa barra marr nyiburr-balcha nula. \v 44 Ana-goyburrpa jal nyiburr-nirra ana-goyburrpa wupa nyiburr-molamola nyiburr-ngurrjiya nyiburr-workiya, wurra an-gata an-ngardapiya Wangarr ana-goyburrpa gala jal nyiburr-ni nipa barra nyiburr-molamola nyirr-nega. Ganapiya, Wurra ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya marr nyiburr-balcha apula. \p \v 45 “Wurra gala barra nyibu-borrwa jimarna ngaypa arr-ngurrja barra nula Ngun-anya minypa ana-goyburrpa nyiburr-werra. Jarra Mojich \pn (Moses)\pn* nipa an-gata nyirr-ngurrja barra, an-gatiya ana-goyburrpa nyibu-borrwurra jimarna nipa nyanma nyiburr-mola nyiburr-ni. \v 46 Wurra minyja ana-goyburrpa gun-burral marr nyiburr-balcha nula Mojich, jimarna rrapa ngaypa marr nyiburr-balcha apula. Ngardawa nipa a-wukurrjinga, nguna-ngurrjinga ngaypa. \v 47 Wurra minypa nipa a-wukurrjinga gun-gata gala ana-goyburrpa marr nyiburr-balcha, gun-narda minypa ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya marr nyiburr-balcha ngaypa ngu-weya ngu-workiya.” Jesus a-yinagata a-wena burrwa Ju yerrcha aburr-gata. \c 6 \s1 Jesus Burr-wuna Mbi-barra 5,000 Gu-galiya Yerrcha \r (Metiyu 14:13-21; Mark 6:30-44; Luk 9:10-17) \p \v 1 Gu-gata wenga nuwurra waypa Jesus a-ni Galali \pn (Galilee)\pn*, nipa a-jurrwurra gu-gapa gu-rrarnba bugula wana gun-gata gubu-ngurrjinga aburr-workiya Galali gochilawa ana-jola rrapa Daybíriyach \pn (Tiberias)\pn* gochilawa ana-jola, wurra gun-ngardapa ana-jola wana gun-bapala. \v 2 Rrapa aburr-jaranga aburr-gata wurra gama gorlk abu-jurrjurrmurra Jesus minypa abi-nana burr-barlmarrk jama a-ji, wanngu burr-nenga aburr-gurderdakurderda yerrcha. \p \v 3 Lika Jesus a-garlmuna, gu-bulgapulga a-warrchinga, a-rakaja burrwa aburr-yigipa jawina. \v 4-5 Lika a-ganana, burr-nana aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-bona gurda nula aburr-ni. Ngardawa gu-janara aburr-garlmuna, yi-gurrepa gu-ji burrwa gu-bona janara gun-gata minypa wolawola gubu-borrwuja aburr-workiya wola waykin an-guyinda an-mujaruk burr-burndarna, jarra burr-beybana. Rrapa gun-gatiya waypa Jesus burr-nana aburr-gata wurra gama gorlk, nipa a-yinanga nula Bilip \pn (Philip)\pn*, “A-lay, arr-yinmiya barra balaja ay-ma, aburr-guna aburr-jaranga arrbu-wu barra mbi-bay?” \v 6 Jesus a-yinagata a-wena, a-wengganana Bilip minypa a-ngamngamjinga nula nipa a-yinmiya gu-borrwuja; jarra Jesus gipa gu-borrwurra a-yinmiya barra jama a-ji. \p \v 7 Nipa Bilip a-yinanga, “A-lay, minyja rrupiya mun-jaranga ngubi-rrimangarna mun-gata minypa an-gugaliya mu-mangga a-workiya, jama a-jirra a-workiya ran․gu abirri-jirrapa abirri-jirrapa rrapa abirri-jirrapa abirri-jirrapa, mu-gurda ngacha minyja ngubi-rrimangarna, manymak, ngubu-ganyjarna, rakaraka ngubu-manggarna. Wurpa lika mun-gata mun-delipa mu-nirrarna burrwa minypa an-nerranga m-bangarna, an-nerranga a-ngukiyarna. Ngardawa aburr-jaranga aburr-gunaga.” Bilip a-yinagata a-wena. \p \v 8 Rrapa Andru \pn (Andrew)\pn* an-gata an-nerranga Jesus an-nika jawina, an-gatiya Jayman \pn (Simon)\pn* a-guymurra, nipa a-yinanga a-wena nula Jesus, \v 9 “A-lay, an-gata an-ngardapa an-delipa nipa rakaraka barli \pn (barley)\pn* mun-guyinda muna-ganyja abirri-jirrapa abirri-jirrapa mun-ngardapa, rrapa an-delipa jichicha abirri-jirrapa, wurra gala mun-jaranga rraka arrbu-wu.” \p \v 10 Lika Jesus a-yinanga burrwa, “Ganapiya. Buburr-wengga burrwa aburr-raka.” Minypa gorrngunya mun-molamola mu-yunya gatiya lika wurra gama gorlk aburr-rakaja — mu-wurra yerrcha wupa aburr-gata minypa 5,000, rrapa barrwa burr-gungarda burr-gama burr-guta. \p \v 11 Lika Jesus a-garlmuna, rakaraka mu-menga, a-japurramayana nula Wangarr, lika burr-wuna aburr-gata aburr-ninya rrapa jichicha burr-wuna, abu-menga mbi-menga jichicha rrapa balaja mu-yinmiyapa birripa jal aburr-ni. \p \v 12 Lika mbi-barra aburr-bona, aburr-durtchinga, lika Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, “A-lay, mun-nerranga mu-ngukiyana bubu-ma. Gala barra ngubu-bawa, mu-gulolmiyan.” \v 13 Lika aburr-garlmuna, an-jaranga m-barra mun-nerranga mu-ngukiyana aburr-yigipa Jesus burr-yika mbi-menga, wana burlupurr gu-guyinda mbi-jolartchinga, gu-ngana mu-mayana gun-gata minypa arr-jirrapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 12. \p \v 14 Rrapa wurra gama gorlk gun-gata waypa abi-nana Jesus jama a-ji burr-barlmarrk, birripa aburr-yinanga, “A-lay, wola Wangarr gochila gochila an-dana an-nigipa An-mujaruk ana-jerrma barra gun-guniya rrawa, ngaw minyja an-guniya, ya?” \v 15 Lika Jesus gu-borrwurra burrwa birripa aburr-garlmurda, abi-rrimarda, bunggawa abi-negarda, lika nipa burr-bawuna, a-garlmuna, a-bona gu-bulgapulga gu-guyinda ngardapa. \s1 Jesus Gu-bugula Gu-jonama A-bamuna \r (Metiyu 14:22-33; Mark 6:45-52) \p \v 16 Rrapa nuwurra waypa balngga gu-ni, Jesus burr-yika jawina aburr-bupiyana gu-rrarnba. \v 17 Lika michiyang mbi-menga, aburr-gortkurrchinga, aburr-bona gu-gapa gu-rrarnba Gapárniyam \pn (Capernaum)\pn* rrawa. Aburr-bamuna gochilawa ana-munya gu-ni, Jesus gala burdak a-beyarnapa burrwa. \v 18 Rrapa gun-gatiya gugu barlmarrk wana gu-bena burrwa rrapa bartpa gu-garlmuna. \p \v 19 Aburr-garlajinga aburr-bona gu-baykarda, waygaji arr-ngardapa arr-murna, 5 gilámita \pn (kilometre)\pn*, waygaji arr-ngardapa arr-murna rrapa gun-ngardapa, 6 gilámita, lika gatiya gochilawa aburr-bamuna, abi-nana Jesus ana-jarl ana-bamuna gu-bugula gu-jonama, lika yi-gurrepa a-ni. Rrapa birripa gochila aburr-barrjinga, aburr-gurkuja burr-guya. \v 20 Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Ganapa buburr-gurkuja. Ngaypa, ngarla!” \v 21 Ganapiya, lika birripa jal aburr-ni abu-wenyagarra mu-michiyang, lika yibirrich michiyang m-bena rrawa. \s1 Aburr-wechawecha Nula Jesus \p \v 22 Aburr-yu, guna-gepana, rrapa aburr-werranga gu-gapa gu-rrarnba burrbu-bawuna burdak gata aburr-ni, birripa jimarna Jesus rrapa a-ni. Ngardawa Jesus aburr-yigipa jawina michiyang mun-ngardapa burrwa gala abu-ganyjarna, jarra ngardapa aburr-bona. \v 23-24 Wurra aburr-gata wurra gama gorlk gala burrbi-nacharna Jesus rrapa aburr-yigipa jawina, lika aburr-gortkurrchinga mu-michiyang mu-guyinda mun-gata Daybíriyach wenga muna-bona yi-gurrepa Jesus balaja burr-wunapa. Lika Jesus abi-jenarra aburr-bona Gapárniyam. \s1 Jesus Nipa Minypa Mun-maywapa Balaja Wanngu Mun-gunega \p \v 25 Lika gatiya waypa aburr-bena gu-gapa gu-rrarnba, Jesus abu-barripuna rrapa minypa aburr-yinanga nula, “Bunggawa, a-lay, nginyipa gu-yinpa nyina-bona ay-ngunyuna?” \p \v 26 Jesus a-yinanga burrwa, “Ngaypa marn․gi ana-gorrburrwa. Ana-goyburrpa nyiburr-wecha apula gun-narda ngika minypa jimarna jarra marr nyiburr-balcha apula ngaypa burr-barlmarrk jama ngu-jirra; wurra jarra minypa arr-wucha balaja nyibu-banga rrapa nyiburr-durtchinga, gu-gurda nula. \v 27 Wurra balaja mun-gata minypa mu-wulebiya mu-workiya, mun-narda ganapa jama buburr-ji. Wurra jarra jama buburr-ji balaja mun-gata mu-yurrapa mu-workiya, mu-gatiya minypa ana-goyburrpa wanngu nyiburr-nipa barra nyiburr-workiya, balaja mun-gata minypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya nyirr-wu barra. An-guniya An-walkurpa An-gugaliya nipa an-gata Nyanyapa arrku ana-nyala a-wuna ganyjarr rrapa yarlanga gu-negarra ngardawa an-nigipa.” Jesus a-yinagata a-wena burrwa. \p \v 28 Lika abu-wengganana, “A-lay, nipa Wangarr gun-nga gu-gurrmurra arrburrwa barra ngayburrpa jama nyiburr-ji, ya?” \p \v 29 Nipa Jesus a-yinagata burrwa, “Jama buburr-ji Wangarr gu-gurrmurra minypa gun-guna: Marr buburr-balcha nula an-guna nipa ana-jerrmarra.” \p \v 30 Birripa aburr-yinagata, “Wurra nginyipa gun-guyinmiya barlmarrk jama ny-ji barra ngayburrpa bubi-na rrapa marr nyiburr-balcha nggula? Ya? Ny-yinmiya barra burr-barlmarrk jama ny-ji? \v 31 Minypa wola gu-bugula gu-gorla aburr-bamuna, nyanyapa arrburra yerrcha mun-nerranga mbi-barra, minypa mu-jurra gu-yurra, gu-yinaga janguny, ‘Balaja burr-wuna, waykin mun-guyinda mbi-barra.’”\x + \xo 6:31 \xt Exodus 16:4,15; Psalms 78:24\x* \p \v 32 Wurra Jesus a-yinagata burrwa, “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Mun-gata Mojich \pn (Moses)\pn* nyirr-wuna waykin mun-guyinda ngika. Wurra Ngun-anya nipa jarra nyirr-wucha a-nirra mun-gata mun-burral balaja waykin wenga. \v 33 Ngardawa balaja mun-gata Wangarr nyirr-wucha gun-burral nipa an-guna waykin wenga ana-bupiyana rrapa wanngu a-nenga an-gugaliya.” \p \v 34 Aburr-yinagata nula, “A-lay, Bunggawa, mun-narda nyirr-wu workiya.” \p \v 35 Lika Jesus a-wena burrwa, “Ngaypa ng-guna balaja mun-gata wanngu a-nenga mu-workiya an-gugaliya. Ana-nga minypa nguna-jurrjurrmunga, nipa an-gata gala a-yinmiya a-werrmiya; rrapa minypa an-gata ana-nga marr a-balcharra apula, gala a-yinmiya a-jaygacha. \v 36 Wurra minypa geka arr-ngurrjinga, ana-goyburrpa ngunabi-nana, wurra gala marr nyiburr-balcha apula. \v 37 Wurra an-jaranga an-gata minypa Ngun-anya murna nguna-wucha a-nirra, an-gata jarra nguna-jurrjurrma barra. Rrapa ana-nga minypa nguna-jurrjurrmunga ngaypa gala ngu-yinmiya ngu-yerrnyja mipila. \v 38 Ngardawa waykin wenga nguna-bupiyana, gun-narda ngika barra jama ngu-ji gun-ngaypa wupa jal gun-guni, jarra nipa nguna-jerrmarrapa gun-nga minypa nipa jal a-nirra. \v 39 Minypa nipa jal a-nirra aburr-ngaypa nipa murna nguna-wuna gala barra ana-nga a-lijiwarriya, jarra jurdach gu-jirra ngorrngurra ngaypa barra nguburr-jarrkarra barra wanngu aburr-ni. \v 40 Gu-gurda ngacha minypa Ngun-anya jal a-nirra. Minypa aburr-yinmiyapa aburr-jaranga abi-na an-guna An-walkurpa rrapa marr aburr-balcha nula, birripa minypa wanngu aburr-nipa barra aburr-workiya, minypa jurdach gu-jirra ngorrngurra ngaypa nguburr-jarrkarra barra.” Jesus a-yinagata a-wena. \p \v 41 Lika aburr-gata Ju yerrcha aburr-garlmunapa abu-yopuna aburr-ni ngardawa nipa a-yinagata a-wena, “Balaja waykin wenga ngaypa ng-gunaga.” \v 42 Minypa birripa aburr-yinanga, “Yina, ngarla, an-guna Jochap \pn (Joseph)\pn* an-nika an-walkurpa an-nelangga Jesus, ya? Minyja ngayburrpa marn․gi nyanyapa niya rrapa mampa niya. Wurra gala a-yinmiya a-yinda a-wengga, ‘Waykin wenga nguna-bupiyana.’” \p \v 43 Wurra Jesus a-yinagata burrwa, “Ganapa ngunabu-yopa buburr-ni. \v 44 Wurra gala ana-nga a-yinmiya nguna-jurrjurrma, wurra minyja Nyanyapa arrku nguna-jerrmarrapa nipa a-gonyja nula rrapa a-wu ganyjarr, rrapa gun-gata barra jurdach gu-jirra ngorrngurra ngaypa ngu-jarrkarra barra. \v 45 Minypa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda aburr-wukurrjinga aburr-workiyana, gu-yinaga gu-yurra janguny, ‘Aburr-bulapalawa nipa Wangarr marn․gi burr-nega barra,’ gu-gurda ngacha janguny. Wurra ana-nga minypa a-galiyarra nula Nyanyapa arrku rrapa janguny gu-borrwuja nula, an-gata an-gugaliya rrapa minypa ngaypa nguna-jurrjurrmunga.\x + \xo 6:45 \xt Isaiah 54:13\x* \v 46 Wurra gala ngu-yinangarna ngu-weyarna an-nerranga a-nana Nyanyapa arrku. Gun-nyagara. Jarra an-guna Wangarr nyanma nipa wupa an-ngardapiya a-nana Nyanyapa arrku an-gata. \v 47 Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ana-nga minypa marr a-balcharra apula, nipa gugu wanngu gun-guni gu-rrimanga. \v 48 Ngaypa ng-guna balaja mun-gata wanngu a-nenga mu-workiya an-gugaliya. \v 49 Aburr-goyburrpa nyanyapa ana-gorrburra yerrcha mun-nerranga mbi-barra gata gu-bugula gu-gorla, wurra wuriya mun-gata wurra barrwa aburr-juwuna. \v 50 Wurra jarra waykin wenga muna-bupiya an-gugaliya m-bay, gala a-yinmiya a-juwa. \v 51 Mun-narda ngaypa ana-gorrburrwa balaja wanngu gun-guni mu-rrimanga waykin wenga muna-bupiyana. Ana-nga minyja m-bay mun-guna, nipa minypa wanngu a-nipa barra a-workiya. Balaja mun-guna minypa ngaypa ng-garla ngaypa ngu-barnjiya barra wurra gama gorlk wanngu aburr-ni.” A-yinagata Jesus a-wena. \p \v 52 Lika Ju yerrcha ngardarrk ngarndarrk aburr-negiyana aburr-ni, aburr-yinanga, “A-lay, an-guna a-yinmiya barra nipa an-garla arr-wu, ngubu-bay?” \p \v 53 Lika Jesus a-yinagata burrwa, “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya wanngu nyiburr-ni, wurra minyja nyibu-bay an-garla rrapa an-maningan an-guna An-walkurpa An-gugaliya. \v 54 Ana-nga minypa ngaypa ng-garla rrapa ngaypa ngu-maningan nguna-banga, nipa an-gata gu-rrimanga wanngu gun-guni rrapa jurdach gu-jirra ngorrngurra ngaypa ngu-jarrkarra barra. \v 55 Ngardawa ngaypa ng-garla minypa mun-burral balaja, rrapa ngaypa ngu-maningan minypa gun-burral bugula. \p \v 56 “Ana-nga nguna-banga ngaypa ng-garla rrapa ngaypa ngu-maningan, an-gata ngardawa a-nirra apula ngaypa rrapa ngaypa minypa ngu-nirra nula nipa. \v 57 Minypa Nyanyapa arrku an-gata a-nirrapa a-workiya nipa nguna-jerrmarra rrapa ngaypa ngu-nirra ngardawa nipa nyanma, gu-gurda ngacha minypa ana-nga nguna-banga ngaypa ng-garla rrapa ngaypa ngu-maningan, nipa rrapa wanngu a-ni barra ngardawa ngaypa nyanma. \v 58 An-guna nipa, ngarla, balaja waykin wenga muna-bupiyana. Aburr-goyburrpa nyanyapa ana-gorrburra yerrcha mun-nerranga mbi-barra rrapa aburr-juwuna, jarra mun-guna ana-nga m-bay, wanngu a-nipa barra a-workiya.” \v 59 Jesus Gapárniyam a-ni, a-yinagata a-wena, marn․gi burr-negarra a-ni gata gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. \s1 Aburr-jaranga Abu-bawuna Jesus \p \v 60 Aburr-jaranga aburr-gata Jesus abu-jurrjurrmurra aburr-workiyana, gun-gata birripa waypa aburr-galiyana nipa a-wena, birripa wupa aburr-wena aburr-ni, “Janguny gun-derta gun-gorla, ngarla! Gala nguburr-yinmiya nguburr-galiya.” \p \v 61 Wurra Jesus gu-borrwurra burrwa birripa abu-yopuna aburr-ni, lika a-yinanga burrwa, “A-lay, gun-gata ngaypa ngu-wena ana-goyburrpa nyiburr-bachirramiyana apula, ya? \v 62 Wurra waygaji nyibi-na an-guna An-walkurpa An-gugaliya a-warrcha waykin mu-ngoyurra a-ni, lika ana-goyburrpa nyiburr-yinmiya? \v 63 Wurra bubu-borrwa: Wangarr An-mawunga nipiya nyanma wanngu gun-guni; ngarripa arr-garla jarra borijipa. Rrapa janguny gun-gata ngaypa ngu-wena nipa waykin wenga rrapa minypa wanngu gun-guni. \v 64-65 Wurra nyiburr-werranga gala marr nyiburr-balcha apula, gun-narda nula ngaypa ngu-wena, ‘Gala ana-nga a-yinmiya nguna-jurrjurrma, wurra minyja Nyanyapa arrku a-gunggaja nula.’” Nipa Jesus a-yinagata a-wena burrwa aburr-gata aburr-jaranga. Ngardawa gipa mu-ngoyurra nipa marn․gi a-ni burrwa aburr-nga aburr-gata gala marr aburr-balcha nula, rrapa minypa aburr-werranga aburr-bachirra ana-nga murna burr-wu barra nipa. \p \v 66 Ganapiya lika gu-gatiya wenga aburr-jaranga aburr-jekarra, mu-ngoyurra Jesus abu-jurrjurrmurra; gala mola aburr-garlmiyarna nula. \v 67 Lika Jesus burr-wengganana aburr-yigipa 12 gu-galiya yerrcha, “A-lay, ana-goyburrpa burr-guta jal nyiburr-ni barra ngunabu-bawa, ya?” \p \v 68 Wurra Jayman Birta a-yinanga nula, “Bunggawa, a-lay, an-nerranga gala ana-nga jawina nyiburr-ni nula, jarra nginyipa janguny n-dimanga wanngu gun-guni. \v 69 Ngayburrpa marr nyiburr-balcharra nggula rrapa marn․gi nyiburr-nirra nginyipa ny-jurda Wangarr biy-yika ny-molamola warrpam.”\x + \xo 6:69 \xt Metiyu 16:16; Mark 8:29; Luk 9:20\x* \p \v 70 Jesus a-yinanga, “Aya. Wurra ngaypa arr-menga nyiburr-gurdiya 12 gu-galiya yerrcha, wurra ny-yerranga ny-nyardapa walkwalk!” \v 71 Gun-narda Jesus a-wena Jurrach \pn (Judas)\pn* nula an-gata Jayman Yichkériyat \pn (Simon Iscariot)\pn* an-nika an-walkurpa. Ngardawa Jesus burr-yika 12 gu-galiya yerrcha Jurrach an-ngardapa, wurra barrwa nipa murna burr-wu barra aburr-gata aburr-bachirra. \c 7 \s1 Jesus Rrapa Aburr-yigipa Worlapa Niya Yerrcha \p \v 1 Gu-gata wenga Jesus gata a-rrigirrgarra a-workiyana Galali \pn (Galilee)\pn*. Nipa gala a-yinmiyarna a-boyarna Judíya \pn (Judea)\pn*, ngardawa aburr-gata Ju yerrcha gubu-borrwurra aburr-ni abu-bu barra. \p \v 2 Lika janara yi-gurrepa gu-ji gu-bona, minypa birripa Ju yerrcha birlapirla gubu-gupuna aburr-workiyana ngardapa ngardapa, rrapa aburr-japurramayana nula Wangarr minypa balaja mbi-barra.\x + \xo 7:2 \xt Leviticus 23:34; Deuteronomy 16:13\x* \v 3 Lika Jesus burr-yika worlapa niya yerrcha aburr-wena nula, aburr-yinanga, “A-lay, yama rrapa ny-bawa wurra ny-boy yi-gaba Judíya janara gu-jirra, aburr-nginyipa jawina barra bubi-na nginyipa ny-yinmiya jama ny-jirra. \v 4 Ngardawa ana-nga jal a-nirra wurra gama gorlk barra marn․gi aburr-ni nula, an-gata an-gugaliya gala a-yinmiya yongun jama a-ji. Wurra minypa nginyipa jama ny-jirra, yama burr-gurdagurdarra wurra gama gorlk barra gubi-na?” \v 5 Aburr-yinagata aburr-wena Jesus burr-yika worlapa niya yerrcha, ngardawa birripa gala marr aburr-balcharrarna nula nipiya Wangarr nyanma. \p \v 6 Wurra Jesus a-wena burrwa, “Ngaypa gala burdak gun-mola apula gu-nirrarna, wurra ana-goyburrpa jarra wolawola gun-mola gu-nirra ana-gorrburrwa gu-workiya. \v 7 Minypa birripa wurra gama gorlk gu-gurdiya burr-yika gu-rrawa gala aburr-yinmiya aburr-bachirramiya ana-gorrburrwa ana-goyburrpa; wurra ngaypa jarra birripa aburr-bachirramiya apula ngardawa ngaypa nguburr-ngurrjinga ngu-workiya birripa jama aburr-jirra gun-nerra. \v 8 Wurra jarra ana-goyburrpa buburr-boy gun-gata janara. Ngaypa gala barra ngu-boy; gala burdak gun-mola gu-nirrarna apula.” \v 9 A-yinagata a-wena minypa nipa a-jekarra, gata a-ni Galali. \s1 Jesus Gu-janara A-warrchinga \p \v 10 Gun-gatiya waypa nipa Jesus worlapa niya yerrcha mu-ngoyurra aburr-bona gu-janara, lika nipa Jesus nuwurra jurdach a-bona; wurpa lika nipa yongun a-bona, yarlanga ngika. \p \v 11 Gun-gata janara gu-ji, Ju aburr-bapurr aburr-gata bunggawa yerrcha Jesus aburr-wechawecha nula aburr-ni. Aburr-yinanga, “Yina an-gaya an-gata an-gugaliya?” \v 12 Rrapa wurra gama gorlk Jesus nula aburr-wengganachichiyana aburr-ni yongun. Aburr-werranga aburr-wena, “An-gata an-molamola,” aburr-werranga aburr-yinanga, “Ngika, wurra an-guyolkiya.” \v 13 Aburr-yinagata aburr-wena, wurra gala ana-nga yarlanga a-weyarna Jesus nula, ngardawa aburr-gurkuja burrwa aburr-birripa bunggawa yerrcha. \s1 Janara Gu-bama Jesus Marn․gi Burr-negarra Janguny \p \v 14 Gun-gata janara gojilapa gu-ni gu-bamuna, Jesus a-bona, Wangarr gun-nika rrawa a-barrngumurra, lika janguny marn․gi burr-negarra a-ni. \v 15 Rrapa Ju aburr-bapurr bunggawa yerrcha, birripa gochila aburr-barrjinga nula aburr-ni. Aburr-yinanga, “An-guna ana-nga marn․gi a-negarra? Gala yina gaya marn․gi a-nirrarna.” \p \v 16 Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Ngaypa ngu-weya ngu-workiya janguny gun-ngaypa ngika, jarra nipa nguna-jerrmarrapa gun-nika. \v 17 Rrapa ana-nga an-gata jal a-ni barra nipa jama a-ji minypa Wangarr gun-nika jal gun-guni, an-gata an-gugaliya nipa burraya marn․gi a-ni barra nula gun-ngaypa janguny minyja Wangarr nyanma wurra waygaji ngaypa nyanma. \v 18 Minypa ana-nga an-gata a-weya a-workiya ngardawa nipa wupa nyanma, an-gata an-gugaliya jal a-nirra barra wana a-negiya. Wurra ana-nga jal a-nirra barra an-nelangga an-molamola a-nega nipa ana-jerrmarrapa, an-gata an-gugaliya nipa jarra gun-burral a-weya a-workiya rrapa gala gun-guyolkiya gu-rrima. \v 19 Minyja Mojich \pn (Moses)\pn* joborr nyirr-wuna ana-goyburrpa, wurpa lika ana-goyburrpa gala gun-burral nyibu-borrwa nyiburr-workiya gun-gata. Lika ngaypa an-nga nula ana-goyburrpa jal nyiburr-ni ngunabu-bu barra, [jimarn jarra ngaypa joborr ngu-rrumurra ana-gorrburrwa?]” \p \v 20 Aburr-yinanga nula, “A-lay, nginyipa walkwalk n-dimanga! Wurra an-gata ana-nga ny-nyurrjinga jimarna nipa jal a-ni biy-bu barra?” \p \v 21 Jesus a-yinagata burrwa, “A-lay, ngaypa ngu-ngardapa ng-goma burr-barlmarrk jama ngu-ji, rrapa gun-gata nula ana-goyburrpa gochila nyiburr-barrjinga. \v 22 Minyja bubu-borrwa: Mojich nyirr-wuna gun-gata minypa ana-goyburrpa majija nyiburr-negiya nyiburr-workiya — jarra gun-gata Mojich ngika, wurra nyanyapa ana-gorrburrwa yerrcha — rrapa ana-goyburrpa nyiburr-yinagata nyiburr-workiya majija nyiburr-negiya marrban Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-nirra burr-guta.\x + \xo 7:22 \xt Genesis 17:10; Leviticus 12:3\x* \v 23 Minypa ana-goyburrpa burr-guya nyibu-borrwuja gun-gata Mojich a-wena, minypa yokuyoka ngorrngurra abirri-jirrapa abirri-jirrapa rrapa abirri-jirrapa abirri-jirrapa gu-nirra nula gu-workiya, gun-gatiya ngorrngurra barra nipa majija a-ni. Rrapa gun-gata minypa Jarradi gu-nirra burr-guta ana-goyburrpa majija nyiburr-negiya nyiburr-workiya, lika an-nga nula ana-goyburrpa nyiburr-bachirramiyana apula minypa Jarradi gu-ni ngaypa an-gugaliya wanngu ngu-negarra warrpam?\x + \xo 7:23 \xt Jon 5:9\x* \v 24 Wurra ganapa bubu-borrwa buburr-workiya gu-gata ngacha minypa gun-gata gala gun-burral rrapa an-gugaliya bubu-yopa buburr-workiya. Wurra jarra jechinuwa bubu-borrwa buburr-workiya rrapa marn․gi buburr-ni gun-burral.” Jesus a-yinagata a-wena. \p \v 25 Lika gu-gata wenga Jirúchalam aburr-guyinda aburr-werranga aburr-gata aburr-garlmunapa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, “A-lay, an-guna, ngarla, wana yerrcha jal aburr-ni abu-bu barra. \v 26 Wurra nipa jarra yarlanga a-weya a-nirra rrapa gala ana-nga a-rrima. Wurra waygaji marn․gi aburr-ni nula nipiya waygaji Christ an-gata Wangarr a-menga arrburrwa Wanngu An-gunega. \v 27 Wurpa lika an-guna ngayburrpa marn․gi nula nipa yina gaya wenga ana-bona, wurra nuwurra Christ a-bengga, gala barra ana-nga marn․gi a-ni nula nipa yina gaya wenga,” aburr-yinagata aburr-wena. \p \v 28 Gun-gatiya minypa Jesus marn․gi burr-negarra a-ni gata Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa, nipa minypa a-garlmuna, a-jabarrchinga a-ji, a-yinagata, “Aya. Ana-goyburrpa marn․gi apula rrapa ana-goyburrpa marn․gi ngaypa yina gaya wenga nguna-bona, ya? Wurra ngaypa gala nguna-boyarna ngardapa ngapa. Wurra jarra nipa nguna-jerrmarrapa nipa gun-burral an-gatiya. Wurra ana-goyburrpa gala marn․gi nula nipa. \v 29 Wurra ngaypa jarra marn․gi nula ngardawa ngaypa nipa nyanma rrapa nipa nguna-jerrmarra.” \p \v 30 Jesus a-yinagata a-jabarrchinga a-ji a-wena gata Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa. Lika birripa gubu-borrwurra aburr-yinmiya barra abi-rrima. Wurra gala ana-nga a-rrimangarna, ngardawa gala burdak gun-balmapa gu-jirrarna nula. \v 31 Wurra aburr-jaranga marr aburr-balcha nula. Minypa aburr-yinanga, “Nuwurra waypa Christ a-bengga, gala gun-nga a-yinmiya mola burr-barlmarrk jama a-ji, wurra an-guna jarra gipa jama a-ji.” \p \v 32 Birripa wurra gama gorlk aburr-yinagata aburr-wena yongun minypa Jesus nula. Wurra Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha gun-narda aburr-galiyana burrwa, lika birripa rrapa aburr-gata wana junggay yerrcha gu-ngardapa aburr-negiyana, burrbi-jerrmarra aburr-mujama Jesus barra abi-rrima. \p \v 33 Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Burdak nguburr-ni barra gun-baykarda ngika, lika ngaypa ngu-boy barra nula nipa nguna-jerrmarrapa. \v 34 Ana-goyburrpa nyiburr-wechawecha barra apula, wurra gala nyiburr-yinmiya ngunabu-barripa, ngardawa ngaypa ngu-boy barra ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya nyiburr-boy.” Jesus a-yinagata a-wena. \p \v 35 Lika Ju aburr-bapurr bunggawa yerrcha aburr-wengganachichiyana aburr-ni, aburr-yinanga, “An-guna ay-yinda barra a-boy rraka ngayburrpa gala nguburr-yinmiya ngubu-barripa? Minyja Ju yerrcha gu-werrapa aburr-bona, birripa waygaji nipa a-boy barra burrwa Grik \pn (Greek)\pn* yerrcha gun-burriya rrawa. Lika Grik aburr-guyinda nipa marn․gi burr-nega barra waygaji. \v 36 Gun-narda gun-nga nipa a-wena, a-yinanga, ‘Nyiburr-wechawecha barra apula, wurra gala nyiburr-yinmiya ngunabu-barripa,’ rrapa ‘Ngaypa ngu-boy barra ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya nyiburr-boy’?” Ju aburr-bapurr bunggawa yerrcha aburr-yinagata aburr-wengganachichiyana aburr-ni. \s1 Man․garba Guna-werrwerrjinga Guna-yurra Gun-jimern \p \v 37 Nuwurra waypa gun-nerranga gu-ni gun-gatiya minypa balma gubi-nega barra gun-gata janara, wurra nipa Jesus a-garlmuna, a-jabarrchinga a-ji, minypa a-yinanga, “Minyja bugula ny-jaygachinga, nyina-boy apula barra ny-bay.\x + \xo 7:37 \xt Leviticus 23:36\x* \v 38 Ana-nga an-gata marr a-balcharra apula ngaypa, an-gata an-gugaliya janguny mu-jurra gu-yurra a-ngurrjinga minypa gu-yinaga, ‘An-gugaliya ana-ngurrnga wenga minypa man․garba guna-werrwerrja barra guna-yu wanngu gun-guni gu-rrimanga.’”\x + \xo 7:38 \xt Ezekiel 47:1-12; Zechariah 14:8\x* \v 39 Gun-narda Jesus a-wena minypa gun-burral Mern An-mawunga, minypa birripa aburr-gata marr aburr-balcha nula Jesus yi-gurrepa gu-ji burrwa gu-bona abu-ma barra. Minypa Wangarr gala burdak burr-wucharna, ngardawa Jesus gala burdak waykin a-warrchingarna yi-gatiya gu-gujayanaya. \s1 Jesus Nula Aburr-ngorrkorndiyana \p \v 40 Gun-gata aburr-galiyana nula Jesus a-wena, aburr-werranga aburr-yinanga, “An-gata Wangarr an-nika An-mujaruk nipa gochila gochila an-dana an-guniya.”\x + \xo 7:40 \xt Deuteronomy 18:18-19\x* \p \v 41 Rrapa aburr-werranga aburr-yinanga, “An-nardiya nipiya Christ.” \p Wurra aburr-werranga aburr-yinanga, “Ngika. Wurra Christ gala a-yinmiya Galali wenga ana-boy. \v 42 Jarra Wangarr gun-nika mu-jurra gu-yurra gu-yinaga, ‘Christ a-ni barra Daybit \pn (David)\pn* an-bapurr, Betliyam \pn (Bethlehem)\pn* an-guyinda minypa Daybit.’”\x + \xo 7:42 \xt 2 Samuel 7:12; Micah 5:2\x* \v 43 Gu-gurda ngacha minypa wurra gama gorlk aburr-ngorrkorndiyana, Jesus nula ngardapa ngardapa gubu-borrwurra. \v 44 Rrapa minypa aburr-werranga jal aburr-ni jimarn jarra Jesus abi-rrimangarna, wurra gun-nyagara. \s1 Ju Aburr-bapurr Bunggawa Yerrcha Gala Marr Aburr-balcharna Nula Jesus \p \v 45 Rrapa aburr-gata aburr-mujama birripa waypa aburr-nyagara aburr-jekarra burrwa aburr-birripa burrbi-jerrmarrapa, birripa aburr-gatiya junggay yerrcha rrapa Berachi yerrcha aburr-yinanga aburr-wena burrwa, “Yama nyibi-rrimangarna rrapa nyibu-ganyjarna gurda?” \p \v 46 Aburr-mujama aburr-yinanga, “A-lay, gala ana-nga an-nerranga gun-mola a-wengga minypa an-gata.” \p \v 47 Lika Berachi yerrcha aburr-yinagata burrwa, “Awa. Ana-goyburrpa burr-guta nipa nyirr-yolkaja, ya? \v 48 Wurra bubu-borrwa minypa ngayburrpa. Minypa aburr-ngayburrpa mu-ngoyurra aburr-jirra arrburrwa rrapa ngayburrpa Berachi yerrcha burr-guta gala ana-nga marr a-balcha nula an-gata. \v 49 Wurra aburr-gata wurra gama gorlk marr aburr-balcharra nula, birripa gala joborr gubu-borrwa, ngarla! Wangarr burr-bu barra aburr-gata!” Aburr-yinagata aburr-wena Berachi yerrcha. \p \v 50 Jarra an-ngardapa Berachi an-gata an-nelangga Nikadímach \pn (Nicodemus)\pn*, nipiya an-gata mu-ngoyurra a-bona nula Jesus, nipa a-garlmuna, a-wena burrwa.\x + \xo 7:50 \xt Jon 3:1-2\x* \v 51 A-yinanga burrwa, “Minyja bubu-borrwa gun-ngayburrpa joborr gu-yinmiya gu-yurra? Gun-mola an-gugaliya nguburr-wengga nula burr-mari, ya, minyja gala mu-ngoyurra nguburr-galiyarrarna nula nipa a-yinmiyana jama a-ji?” \p \v 52 Wurra birripa aburr-yinanga nula, “Awa! Nginyipa burr-guta Galali nyi-guyinda, ya? Wurra janguny borrwa barra marn․gi nyi-ni minypa Galali wenga gala barra ana-nga ana-garlma Wangarr an-nika an-mujaruk. Gun-nyagara.” Aburr-yinagata aburr-wena nula. \pi1 [Gun-guna gu-yurra janguny, Jon 7.53—8.11, gala gu-yu mu-werranga mu-jurra mun-gata burr-guya mun-maywa mun-guwarr mun-guyinda. Waygaji Jon a-wukurrjinga, waygaji ana-werranga a-wukurrjinga.] \s1 Gama Jibu-barripuna An-nerranga Gun-nerra Jama Abirriny-ji \p \v 53 Lika aburr-jekarra aburr-yu gu-birripa gu-rrawa, \c 8 \m \v 1 wurra Jesus a-bona mu-mirk Alip \pn (Olive)\pn* Mu-jirrapa. \v 2 Lika ana-jekarra ngulamgaba, lika a-barrngumurra Wangarr gun-nika gu-japurra rrawa. Rrapa wurra gama gorlk aburr-bona gurda nula, lika nipa a-rakaja, janguny marn․gi burr-negarra a-ni. \p \v 3 Rrapa Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega, birripa gama jibu-ganyja gurda nula Jesus, mu-ngoyurra burrbu-barripuna an-nerranga gun-nerra jama abirriny-ji. Jibu-ganyja gurda, jibu-barnjinga gojilapa. \v 4 Lika aburr-yinanga nula Jesus, “A-lay, jin-guna nyibu-barripuna an-nerranga gun-nerra jama abirriny-ji. \v 5 Wangarr gun-nika gun-gata Mojich \pn (Moses)\pn* a-wena jin-guna gu-jandarra ngubu-bu barra. Wurra nginyipa ny-yinmiya ny-borrwuja? Nguburr-yinmiya barra achila jin-guna?”\x + \xo 8:5 \xt Leviticus 20:10; Deuteronomy 22:22-24\x* \v 6 Aburr-yinagata aburr-wena nula Jesus, jimarna abu-yolka barra mari gubu-garra nula minypa nipa a-yinmiya barra a-wengga. Wurra Jesus gala a-weyarna. Jarra a-rakaja, murna a-jirra ana-guyinda a-wukurrjinga gu-jel. \p \v 7 Wurra birripa mu-nguy gun-maywapa abu-wengganana aburr-ji, lika nipa a-garlmuna, a-wena burrwa, “Minyja nyi-guyinmiya gala werra nyi-negiyarna, ny-junardiya mu-ngoyurra barra ny-bu.” \v 8 A-yinagata a-wena burrwa, lika barrwa a-rakaja, barrwa murna a-jirra ana-guyinda a-wukurrjinga gu-jel. \v 9 Wurra gun-gata birripa aburr-galiyana nula minypa nipa a-wena, lika gona aburr-ni, aburr-bona aburr-ji ngardapa ngardapa, minypa gapula an-guyinda mu-ngoyurra a-bona rrapa an-yawarriny jurdach. Burrbu-bawuna, barrwa ngardapa abirrinyu-ni, minypa Jesus rrapa gama. \v 10 Lika nipa Jesus a-garlmuna a-ji, a-yinanga achila, “A-jay, yina aburr-gaya? Wurra gala ana-nga a-ni rraka burr-mari a-wengga nggula, ya?” \v 11 Nipa Jiny-yinanga, “Gun-nyagara, a-la, Bunggawa.” \p Lika Jesus a-wena achila, “Rrapa ngaypa ngu-yinagatiya; gala mari ng-garra nggula. Boy. Gala barra mola gu-werra werra nyi-negiya.” \s1 Jesus Arrburrwa An-gujayanaya \p \v 12 Lika barrwa Jesus a-wena burrwa aburr-gata Berachi yerrcha, a-yinanga, “Nyiburr-gurdiya gorlk gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya, ngaypa ana-gorrburrwa ng-gujayanaya. Rrapa ana-nga an-gata nguna-jurrjurrma, nipa gala a-yinmiya ana-munya a-ni, ngardawa gun-gujayanaya nipa gun-gata wugupa nula minypa wanngu gun-guni.” A-yinagata.\x + \xo 8:12 \xt Metiyu 5:14; Jon 9:5\x* \p \v 13 Lika birripa Berachi yerrcha aburr-yinanga nula, “A-lay, minypa nginyipa ny-nyurrjiya ngardapa nggu, gun-narda nginyipa ny-yeya ny-yorkiya gun-burral ngika.”\x + \xo 8:13 \xt Jon 5:31\x* \p \v 14 Nipa Jesus a-yinagata, “Minyja ngaypa ngu-ngurrjiya ngardapa ngapa, ngaypa ngu-wengga gun-burral. Ngardawa ngaypa marn․gi apula yina gaya wenga nguna-bona rrapa ay-yinda ngu-boya. Wurra ana-goyburrpa gala marn․gi yina gaya wenga ngaypa nguna-bona rrapa ay-yinda ngu-boya. \v 15 Ana-goyburrpa nyibu-borrwuja nyiburr-workiya rrapa an-gugaliya nyibu-yopurda, gun-gata minypa ana-gugaliya gun-nika. Ngaypa jarra gala ana-nga mari ng-garra nula ngu-workiya. \v 16 Wurra minyja ngaypa burr-mari ngu-wengga, jarra gun-jechinuwa ngu-weya ngu-workiya. Ngardawa ngaypa ngika burr-mari ngu-wengga ngardapa, jarra nipa Nyanyapa arrku nguna-jerrmarrapa nipa wugupa apula. \v 17 Minypa gun-gata joborr mu-jurra gu-yurra ana-gorrburrwa, minypa gu-yinaga, ‘Gun-gata gun-nga abirri-jirrapa gu-galiya yerrcha gubirri-ngurrjinga minypa gun-ganawa butula janguny gubirri-ngurrjinga, gun-narda ngardawa gun-burral.’ \v 18 Gu-gurda ngacha minypa ngaypa ng-gunaga ngu-ngurrjiya rrapa Ngun-anya nguna-jerrmarrapa nipa nguna-ngurrjinga, minypa gun-ganawa atila janguny nyirri-ngurrjinga.” Jesus a-yinagata a-wena burrwa. \p \v 19 Lika birripa aburr-yinanga nula, “An-an․gaya an-nginyipa Nyanyapa nggu?” \p Jesus a-yinagata, “Ana-goyburrpa gala marn․gi atila ngaypa rrapa Ngun-anya. Minyja ana-goyburrpa marn․gi nyiburr-nirrarna apula ngaypa, ana-goyburrpa marn․gi nyiburr-nirrarna nula Ngun-anya.” \p \v 20 Jesus a-yinagata a-wena, nipa marn․gi burr-negarra a-ni gata Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa yi-gurrepa rrupiya mbi-barnjinga aburr-workiya nuluwa Wangarr. Wurra wuriya aburr-gata Berachi yerrcha aburr-bachirramiyana nula Jesus, wurra gala abi-rrimangarna, ngardawa gala burdak gun-balmapa gu-jirrarna nula. \s1 Jesus Nipa Waykin Wenga \p \v 21 Lika Jesus mola a-wena burrwa aburr-gata Berachi yerrcha, a-yinanga, “Ngaypa ngu-boy barra rrapa ana-goyburrpa nyiburr-wecha barra apula. Wurra gun-nerra nyibi-rrimanga nyiburr-juwa barra, Wangarr gala mu-ngoyurra baywarra gu-nengarna ana-gorrburrwa. Minypa ngaypa ngu-boy barra ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya nyiburr-boy.” A-yinagata a-wena burrwa nipa Jesus. \p \v 22 Lika aburr-gatiya Ju aburr-bapurr bunggawa yerrcha, birripa wupa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, “A-lay, gun-gata gun-nga an-guna a-wena nipa barra a-boy rrapa ngayburrpa gala nguburr-yinmiya nguburr-boy? A-yinmiya barra waygaji? A-buya barra, ya?” \p \v 23 Wurra Jesus a-wena burrwa, “Ana-goyburrpa gu-jel nyiburr-guyinda; ngaypa ng-guna waykin wenga. Ana-goyburrpa gu-guna nyiburr-yika gu-rrawa, wurra ngaypa ngika ngunyuna ng-guyinda. \v 24 Ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa, arr-ngurrjinga gun-nerra nyibi-rrimanga nyiburr-juwa barra, Wangarr gala mu-ngoyurra baywarra gu-nengarna ana-gorrburrwa. Rrapa nyiburr-yirda barra nyiburr-juwa, wurra minyja marr nyiburr-balcha apula minypa ngaypa ng-guniya nipa an-gata Ay-ninyarrapa Ay-workiya.” A-yinagata a-wena burrwa Jesus. \p \v 25 Lika birripa aburr-yinanga nula, “Ny-yingiya nginyipa?” \p Jesus a-yinagata burrwa, “Ngaypa ng-guniya ngu-ngurrjiyana ana-gorrburrwa ngu-workiyana. \v 26 Rrapa ana-goyburrpa ngaypa marn․gi gun-jaranga burraya arr-ngurrja rrapa ngu-mari ngu-ni barra ana-gorrburrwa. Wurra nipa nguna-jerrmarrapa a-weya a-workiya gun-burral, rrapa gun-nga ngaypa ng-galiyarra nipa a-weya, gu-gurda ngacha minypa ngaypa ngu-weya ana-gorrburrwa ngu-workiya nyiburr-gurdiya gorlk.” \v 27 Jesus a-yinagata a-wena burrwa, wurra birripa gala marn․gi minypa nipa a-ngurrjinga burrwa Nyanyapa arrku. \p \v 28 Lika a-yinanga burrwa, “An-gunaga An-walkurpa An-gugaliya ana-goyburrpa waypa barra nyibu-wenyaga, lika marn․gi nyiburr-ni barra ngardawa ngaypa ng-guniya nipa an-gata Ay-ninyarrapa Ay-workiya, rrapa minypa ngaypa jama ngu-jirra ngu-workiya ngaypa nyanma ngika, wurra ngu-weya ngu-workiya minypa Ngun-anya nguna-wuna janguny. \v 29 Rrapa mola marn․gi nyiburr-ni barra minypa nipa nguna-jerrmarrapa nyirri-nirra nyirri-workiya; gala nguna-bawujarna ngardapa. Ngardawa gun-nga nipa jal a-nirra, ngaypa jama ngu-jirra ngu-workiya.” \v 30 Gun-narda waypa Jesus a-wena, aburr-jaranga aburr-gata marr aburr-balcha nula. \s1 Walkurpa Yerrcha Aburr-guyinmiya Ngacha \p \v 31 Lika Ju yerrcha aburr-gata marr aburr-balcha nula, nipa Jesus a-yinanga burrwa, “Minyja ana-goyburrpa mu-nguy nyibu-borrwa nyiburr-ni gun-ngaypa janguny, ana-goyburrpa gun-burral nyiburr-ngaypa jawina \v 32 rrapa gun-burral janguny marn․gi nyiburr-ni barra, lika gu-gata wenga gugu gun-mola gu-ni barra ana-gorrburrwa,” a-yinagata a-wena burrwa. \p \v 33 Wurra birripa aburr-yinanga, “A-lay, ngayburrpa Aybriyam \pn (Abraham)\pn* nyiburr-yika. Minyja gala ana-nga nyiburr-mujama nyirr-nengarna a-workiyarna. Wurra gun-narda minypa gun-nga ny-yena, minypa gu-gata wenga gugu gun-mola gu-ni barra arrburrwa, ya?”\x + \xo 8:33 \xt Metiyu 3:9; Luk 3:8\x* \p \v 34 Jesus a-yinagata burrwa, “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ana-nga an-gugaliya gun-nerra jama a-jirra a-workiya, nipa minypa an-mujama a-nirra nula gun-gata gun-nerra. \v 35 Rrapa ana-goyburrpa marn․gi minypa ana-werranga an-mujama an-guyinda gala rrawa gu-rrimapa gu-mungba, wurra an-walkurpa an-guyinda nipa jarra guy-rrimangapa ay-workiya. \v 36 Rrapa ny-yinga ny-jata minyja an-guna An-walkurpa wanngu biy-nega, gun-narda minypa gun-burral gun-mola gu-ni barra nggula. \v 37 Ngaypa marn․gi ana-gorrburrwa minypa Aybriyam nyiburr-yika. Wurra jarra ana-goyburrpa jal nyiburr-nirra ngunabu-bu barra ngardawa gun-ngaypa janguny gala nyiburr-yinmiya nyibi-yagurrma apula. \v 38 Ngaypa ngu-weya ngu-workiya minypa gun-nga ngu-nana gata Ngun-anya nyirri-ninya. Rrapa ana-goyburrpa nyiburr-yinagatiya — jama nyiburr-jirra nyiburr-workiya gun-nga minypa an-goyburrpa nyanyapa ana-gorrburra nyiburr-galiyarra nula, wurpa lika an-guripa.” \p \v 39 Aburr-yinagata nula, “A-lay, Aybriyam jarra, an-gatiya an-ngayburrpa nyanyapa arrburra.” \p Jesus a-yinagata burrwa, “Minyja ana-goyburrpa Aybriyam nyiburr-yika gu-ngarda yerrcha nyiburr-ninyarrarna, jama nyiburr-jirrarna minypa nipa Aybriyam. \v 40 Wurra ngaypa ng-guna ngu-ngurrjinga ana-gorrburrwa gun-burral janguny minypa Wangarr a-wena apula, wurra jarra ana-goyburrpa jal nyiburr-nirra ngunabu-bu barra. Wurra nipa Aybriyam gala a-yinagatarna jama a-jirrarna; gun-nyagara. \v 41 Wurra jarra ana-goyburrpa jama nyiburr-jirra minypa an-goyburrpa nyanyapa ana-gorrburra an-gata an-guripa jama a-jirra a-workiya.” \p Aburr-yinagata nula, “A-lay, ngayburrpa ana-werranga nyiburr-yika ngika. Jarra Wangarr nipiya an-ngardapiya arrburrwa nyanyapa arrburra.” Aburr-yinagata nula. \p \v 42 Wurra Jesus a-yinagata burrwa, “Minyja gun-burral Wangarr nyanyapa ana-gorrburra, ana-goyburrpa jal nyiburr-nirrarna apula. Ngaypa ngardawa Wangarr nyanma ng-guniya gugu; gala ngardapa ngapa nguna-boyarna, jarra nipa nguna-jerrmarra. \v 43 Ana-goyburrpa yama marn․gi nyiburr-ni ngaypa ngu-weya? Wurra jarra gala nyiburr-yinmiya nyiburr-galiya gun-ngaypa janguny, \v 44 ngardawa ana-goyburrpa walkwalk nyanma rrapa jal nyiburr-nirra jama nyiburr-ji barra minypa an-goyburrpa nyanyapa ana-gorrburra walkwalk jal a-nirra. Minypa nipa an-gubu mu-ngoyurra burr-buna a-workiyana rrapa gun-guniya mu-nguy burr-burndapa a-workiya. Minypa gun-nga gun-burral, gun-gata nipa gala jal a-ni, ngardawa gala gun-nga gun-burral nipa gu-rrima. Minyjiya. Gun-gata minypa nipa burr-yolkaja a-workiya, gun-narda gun-nigipa; ngardawa an-guyolka rrapa gun-guyolkiya gun-guyinda janguny nipiya nyanma. \v 45 Rrapa ana-goyburrpa nyiburr-yinagatiya. Minypa ngaypa jarra gun-burral ngu-weya ngu-workiya, wurra ana-goyburrpa gala marr nyiburr-balcha apula. \v 46 Ya? Ny-yerranga ny-yinga nguna-ngurrja jimarna ngaypa gun-nerra jama ngu-ji? Wurra gala ny-yinmiya. Jarra gun-gata minypa ngaypa ngu-weya ngu-workiya, gun-narda gun-burral. Wurra yama marr nyiburr-balcha apula? \v 47 Wurra ana-nga an-gata nipa Wangarr an-nika, nipa an-gata an-gugaliya rrapa a-galiyarra a-workiya Wangarr gun-nika janguny. Gu-gurda ngacha minypa ana-goyburrpa jarra gala nyiburr-galiya nula nyiburr-workiya, ngardawa ana-goyburrpa Wangarr nyiburr-yika ngika,” a-yinagata Jesus a-wena burrwa. \s1 Jesus Rrapa Aybriyam \p \v 48 Wurra birripa Ju yerrcha aburr-yinanga nula, “Awa! Gun-gata ngayburrpa bubu-ngurrjinga gun-burral: Nginyipa Jimériya \pn (Samaria)\pn* nyi-guyinda rrapa walkwalk n-dimanga!” \p \v 49 Jesus a-yinagata, “Ngaypa gala walkwalk ngu-rrima. Jarra Ngun-anya marr ngu-balcharra nula, wurra ana-goyburrpa gala marr nyiburr-balcha apula. \v 50 Wurra gun-narda gun-ngaypa wupa jal gun-guni ngika jimarna ana-goyburrpa marr nyiburr-balcha apula, wurra nipa an-gatiya waykin a-nirra gun-nigipa. Wurra minyja gala nyiburr-yirda marr nyiburr-balcha apula, nipa burr-mari a-wengga barra ana-gorrburrwa. \v 51 Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Gun-ngaypa janguny ana-nga minyja gu-borrwuja a-workiya, nipa gala a-yinmiya a-juwa.” \p \v 52 Birripa aburr-yinagata, “Gun-nardiya ny-yena, lika marn․gi nyiburr-ni nggula gun-burral walkwalk n-dimanga. Ngardawa nipa an-gata Aybriyam a-juwuna, rrapa aburr-werranga aburr-gata Wangarr burr-yika aburr-mujaruk birripa burr-guta aburr-juwuna, wurra nginyipa ny-yena, jimarna gun-nginyipa janguny ana-nga minyja gu-borrwuja a-workiya, nipa gala a-yinmiya a-juwa. \v 53 Nyanyapa arrburra Aybriyam nginyipa jimarna wana nyi-nirra nula, ya? Minyja nipa a-juwuna rrapa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda birripa burr-guta aburr-juwuna. Wurra nginyipa nyi-guyinmiya ngacha jimarna, ya?” aburr-yinagata nula. \p \v 54 Lika Jesus a-wena burrwa, “Minyja ngaypa ngu-welangga ngu-molamola ngu-negiya ngardapa ngapa, gun-narda gun-burral ngika. Wurra Ngun-anya nipa an-gatiya jarra nguna-ngurrjinga minypa ngaypa ngu-molamola, an-gatiya an-ngardapiya, ngarla, minypa ana-goyburrpa nyibu-ngurrjinga nyiburr-workiya Wangarr. \v 55 Wurra ana-goyburrpa gala marn․gi nyiburr-nirrarna nula an-gata. Jarra ngaypa marn․gi nula. Minyja ngaypa ngu-wengga jimarna gala marn․gi nula, gun-narda minypa ngaypa ng-guyolkiya ngu-ni minypa ana-goyburrpa. Jarra ngaypa marn․gi nula rrapa gun-nigipa janguny ngaypa ngu-borrwuja. \v 56 An-goyburrpa nyanyapa ana-gorrburra Aybriyam nipa a-worlworlchinga nipa gu-nana yi-gurrepa gu-ji apula gu-bona minypa ngaypa nguna-bona. Rrapa mola gu-nana minypa ngaypa nguna-bona, lika a-marrkapchinga.” Jesus a-yinagata a-wena. \p \v 57 Lika Ju yerrcha aburr-yinagata nula, “A-lay, nginyipa mu-ngoyurra nyi-guyinda bama nyi-gungarlcha ngika. Wurra nginyipa jimarna Aybriyam nyi-nana, ya?” \p \v 58 Jesus a-yinagata burrwa, “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ngay gugu ngu-ni, nuwurra Aybriyam a-ni.” \p \v 59 A-yinagata nipa Jesus a-wena burrwa, lika jandarra gubu-menga, jimarna abu-burndarna. Wurra Jesus a-lijiwarriyana burrwa, gu-bawuna gun-gata gun-japurra rrawa, lika a-bona. \c 9 \s1 A-bambunggunapa An-gapula A-ji Jesus Ana-nyala A-jarlapuna \p \v 1 Jesus a-bamuna, a-nana an-gugaliya a-bambunggunapa an-gapula. \v 2 Lika nipa Jesus burr-yika jawina abu-wengganana, “Bunggawa, a-lay, an-guna an-nga nula a-bambunggunapa an-gapula? Waygaji nipa an-nerra, waygaji mampa niya rrapa nyanyapa niya gun-nerra gubirrin-dimarra, ya, rraka an-guna an-gapula a-ni?” \p \v 3 Wurra Jesus a-yinanga, “Ngika minypa an-guna an-nerra, rrapa ngika minypa mampa niya rrapa nyanyapa niya gun-nerra gubirrin-dimarra. Jarra nuwurra gu-galiya yerrcha gubi-na barra minypa Wangarr burr-barlmarrk jama a-ji barra nula an-guna. \v 4 Gun-guna waypa gun-gujayanaya gu-nirra arrburrwa, ngayburrpa jama nguburr-ji barra nipa nguna-jerrmarrapa gun-nigipa. Barrwa ana-munya guna-bamburda gala a-yinmiya ana-nga jama a-ji. \v 5 Wurra ngaypa gu-guniya gu-rrawa ngu-nirra, ngaypa ng-gujayanaya ana-gorrburrwa wurra gama gorlk.”\x + \xo 9:5 \xt Metiyu 5:14; Jon 8:12\x* \p \v 6 A-yinagata a-wena Jesus, lika mun-bordich gu-jel m-bochinga minypa jilpirr gu-jarlapuna, lika gu-menga, mipila a-jirra a-balkaja an-gata an-gugaliya. \v 7 Lika a-yinanga nula, “Boy, gun-gata rralala Jaylowm \pn (Siloam)\pn* wepiya,” a-yinagata Jesus a-wena nula an-gapula. Gun-gata rralala gun-nelangga Jaylowm, minypa ngayburrpa nguburr-yinaga nguburr-weya nguburr-workiya “Bugula Gubi-jerrmarra Gurda.” Ganapiya lika nipa an-gapula a-bona, a-wepiyana, lika a-ganana, lika a-bona rrawa. \p \v 8 Lika aburr-yigipa aburr-borrmunga rrapa aburr-werranga aburr-gata mu-ngoyurra abi-nana aburr-workiyana a-ngiwija a-ni a-workiyana, birripa aburr-yinanga, “An-gata a-ngiwijarra a-nirra a-workiya an-guniya, ya?” \p \v 9 Aburr-werranga aburr-yinanga, “Ngaw, an-guniya,” rrapa aburr-werranga aburr-yinanga, “Ngika. Wurra jarra an-nerranga ngoyurra abirri-jirra gu-ngardapa.” \p Wurra nipa a-yinanga, “Ngaypiya, a-lay!” \p \v 10 Lika aburr-yinanga nula, “Wurra nginyipa ny-yinmiyana ny-janana?” \p \v 11 Nipa a-yinagata, “An-gata Jesus an-nelangga nipa jilpirr gu-jarlapuna, ngu-mipila gu-barnjinga, a-wena apula. Minypa a-yinanga, ‘Boy, gun-gata rralala Jaylowm wepiya.’ Lika ngu-bona, ngu-wepiyana, lika ng-ganana.” \p \v 12 Aburr-yinagata nula, “Nipa yina an-gaya?” \p A-yinagata, “Ngaw? Gala marn․gi.” \s1 Abu-wengganana An-gata Mu-ngoyurra An-gapula A-ni \p \v 13 Lika birripa abu-menga an-gugaliya mu-ngoyurra an-gapula a-ni, lika abu-ganyja burrwa aburr-gata Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha. \v 14 Ngardawa gun-gata minypa Jesus jilpirr ana-mipila gu-barnjinga, an-gugaliya a-jarlapuna, gun-gatiya minypa Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-ni. \v 15 Rrapa aburr-gata Berachi yerrcha birripa burr-guta abu-wengganana gun-maywapa, minypa nipa a-yinmiyana a-ganana. Lika nipa a-yinanga burrwa, “Jilpirr ngu-mipila gu-barnjinga, lika ngu-wepiyana, lika ng-ganana.” \p \v 16 Lika aburr-werranga aburr-gata Berachi yerrcha, birripa aburr-yinanga, “An-gata Jesus nipa Wangarr nyanma ngika, ngardawa nipa gala gu-borrwa Jarradi nula joborr.” Wurra aburr-werranga aburr-gata, birripa aburr-yinanga, “An-gugaliya gun-nerra gu-rrimanga gala a-yirda jama a-ji rrapa an-gugaliya a-gunggaja nula.” Aburr-yinagata aburr-wena ngardapa ngardapa minypa aburr-ngorrkorndiyana aburr-ni. \p \v 17 Lika mola abu-wengganana an-gapula, “A-lay, an-gata biy-jarlapuna nginyipa ny-yinmiya ny-nyurrjinga?” \p Nipa a-yinanga, “Minyja nipa Wangarr an-nika an-mujaruk.” \p \v 18 Wurra aburr-gata Ju aburr-bapurr bunggawa yerrcha, birripa gala marr aburr-balcharrarna nula an-gata an-gugaliya minypa nipa mu-ngoyurra an-gapula a-ni, barrwa a-ganana. Wurra burdak mampa niya rrapa nyanyapa niya burrbu-galpuna, \v 19 rrapa minypa burrbu-wengganana. Aburr-yinanga burrinyjula, “An-guna an-gorrinyjipa, ya, nipa a-bambunggunapa an-gapula? Wurra nipa a-yinmiyana a-ganana?” \p \v 20 Wurra birrinyjipa mampa niya rrapa nyanyapa niya abirriny-yinanga, “An-guna ngarrinyjipa marn․gi nula nipa an-ngarrinyjipa delipa a-bambunggunapa an-gapula. \v 21 Wurra nipa a-yinmiyana a-ganana ngarrinyjipa gala marn․gi rrapa ana-nga a-jarlapuna. Wurra nipa bubu-wenggana. Gipa nipa wana barra a-ngurrjiya.” \v 22 Abirriny-yinagata abirriny-yena burrwa bunggawa yerrcha, ngardawa abirriny-jurkuja burrwa. Ngardawa birripa aburr-gata gipa wengga gubu-buna, minypa ana-nga an-gugaliya nipa ana-nyala a-ngurrja Jesus minypa nipiya Christ an-gata Wangarr a-menga arrburrwa Wanngu An-gunega, wurra an-gata an-gugaliya birripa barra abi-yerrnyja mipila; gala mola a-yinmiya a-barrnguma gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. \v 23 Gu-gurda ngacha minypa birrinyjipa marn․gi abirrinyu-ni rrapa gubirrinyu-nana burrwa, lika gun-gata abirriny-yena, “Nipa bubu-wenggana. Gipa nipa wana barra a-wengga.” \p \v 24 Lika Berachi yerrcha aburr-jirrapa aburr-goma gubi-negarra abu-galpuna mu-ngoyurra an-gapula a-ni. Lika aburr-yinanga nula, “A-lay, ny-nyurrjiya barra arrburrwa gun-burral rrapa minypa Wangarr ny-marrkapcha nula. Jarra an-gata an-gugaliya ngayburrpa marn․gi nula nipa gun-nerra gu-rrimanga.” \p \v 25 Wurra nipa a-yinanga, “Minyja nipa gun-nerra gu-rrimanga ngaypa gala marn․gi. Jarra gun-ngardapa ngaypa marn․gi minypa gun-guna: Mu-ngoyurra ng-gapula ngu-ni rrapa gun-narda gugu ng-ganana.” \p \v 26 Birripa aburr-yinagata nula, “Nipa a-yinmiyana jama a-ji nggula? A-yinmiyana biy-jarlapuna?” \p \v 27 Nipa an-gugaliya a-yinagata burrwa, “Gipa ngu-wena ana-gorrburrwa gala nyibu-borrwa. An-nga nula mola barra nyiburr-galiya gun-maywapa? Jal nyiburr-ni ana-goyburrpa burr-guta jawina nyiburr-ni nula, ya?” A-yinagata a-wena burrwa. \p \v 28 Lika birripa gun-bachirra aburr-wena nula, aburr-yinagata, “Nginyipa burr-guta ana-gata biy-yika jawina, ya? Jarra ngayburrpa nyiburr-guna Mojich \pn (Moses)\pn* nyiburr-yika. \v 29 Ngayburrpa marn․gi Wangarr a-wena nula Mojich, wurra an-gata an-gugaliya ngayburrpa gala marn․gi yina gaya wenga ana-bona.” \p \v 30 Nipa an-gugaliya a-yinagata, “A-lay, ngaypa gochila ngu-barrjinga ana-gorrburrwa gun-gata ana-goyburrpa gala marn․gi nula yina gaya wenga ana-bona wuriya jarra ngaypa mipila ngu-jirra nguna-jarlapuna. \v 31 Wurra ngayburrpa marn․gi minypa an-gugaliya an-gata gun-nerra gu-rrimanga nipa Wangarr ana-nyala gala a-galiya nula a-workiya. Jarra Wangarr a-galiyarra nula a-workiya ana-nga an-gata minypa marr a-balcharra nula rrapa jama a-jirra nula a-workiya gun-nigipa Wangarr gun-nika.\x + \xo 9:31 \xt Psalms 66:18,19\x* \v 32 Gipa gun-guwarr gun-guwarr ngayburrpa gala ngubi-nacharna nguburr-workiyarna gu-gurda ngacha minypa an-gapula a-jarlapungarna. \v 33 Minyja an-gata Wangarr nyanma ngika, nipa gala a-yinmiyarna nguna-jarlapungarna,” a-yinagata a-wena. \p \v 34 Lika birripa aburr-yinagata nula, “Nginyipa ny-bambunggunapa ny-yerra warrpam. Nginyipa gala ny-yinmiya gelama gelama nyirr-bay ngayburrpa,” aburr-yinagata, lika abi-yerrnyjinga mipila. \s1 Aburr-gata Aburr-balangarta Minypa Gala Wangarr Gun-nika Gubi-na Aburr-ni \p \v 35 Gun-narda waypa Jesus a-galiyana minypa an-gata nipa mipila a-jirra a-jarlapuna abi-yerrnyjinga mipila, lika nipa Jesus a-bona, a-barripuna an-gata an-gugaliya. Lika a-wena nula. “A-lay, nipa An-walkurpa An-gugaliya nginyipa marr ny-balcharra nula, ya?” \p \v 36 Nipa an-gugaliya a-yinanga, “An-narda ana-nga, a-lay? Ngurrja apula barra ngaypa marr ngu-balcha nula.” \p \v 37 Jesus a-yinagata nula, “Minyja ngaypa ng-gurdiya ngu-weya nggula ngu-nirra; gipa nguna-nana.” \p \v 38 Nipa an-gugaliya a-yinagata, “Bunggawa, a-lay, ngaypa marr ngu-balcharra nggula.” Rrapa minypa ana-menama gu-rrana nula rrapa a-marrngoypiyana nula a-ni. \p \v 39 Lika Jesus a-wena, “Ngaypa nguna-bona gu-guna gu-rrawa barra nguburr-ngorrkornda, minypa barra an-balangarta an-guyinda gu-na barra, rrapa aburr-gata minypa aburr-ganaja aburr-nirra, birripa jarra aburr-gapula aburr-ni barra.” \p \v 40 Rrapa Berachi yerrcha aburr-werranga gata yi-gurrepa aburr-ji, birripa aburr-galiyana gun-narda Jesus a-wena, lika aburr-yinanga nula, “Gun-narda ny-yena, jimarna ngayburrpa burr-guta nyiburr-gapula, ya?” \p \v 41 Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Minyja ana-goyburrpa nyiburr-gapula, gala gun-nga mari ana-gorrburrwa. Wurra gun-gata minypa ana-goyburrpa nyiburr-ngurrjiya nyiburr-workiya jimarna nyibi-nacha nyiburr-nirra, gun-narda minypa jimarna jarra marr nyiburr-balcharrarna; wurra ngika, gun-nyagara. Rrapa gun-nerra nyibi-rrimanga Wangarr gala baywarra gu-nengarna ana-gorrburrwa.” \c 10 \s1 Jesus Burr-ngurrjinga Aburr-yigipa Gu-galiya Yerrcha Minypa Jin-maywapa Jip (Sheep) \p \v 1 Jesus a-yinagata, “Buburr-galiya apula; janguny ngu-ngurrja barra gun-burral. Jip \pn (sheep)\pn* wolawola wupa jinyu-nirra jiny-yorkiya an-ngumurda gala a-yinmiya a-barrnguma ngana gu-jirra; wurra a-gomarriya, gu-werranga ana-barrnguma a-workiya. \v 2 Wurra jarra an-nerranga an-gata ngana gu-jirra a-barrngumiya a-workiya, nipa ngardawa jip jaga a-ganaja achila a-workiya. \v 3 Minypa an-gata ngana gu-jirra jaga a-ganaja a-workiya nipa gu-lapkujamunga nula a-workiya an-gunaga jip jaga a-ganaja achila a-workiya, rrapa nipa an-guna gun-nigipa wengga jin-gata jip jiny-jaliyarra nula jiny-yorkiya minypa jin-nelangga jiny-mangga a-workiya, rrapa minypa jiny-janyja a-boya yarlanga. \v 4 Minypa yarlanga jiny-janyja a-beya, lika a-guguya achila ay-bamburda, rrapa jip a-jurrjurrmunga ngardawa manyjirda a-jirra marn․gi nula. \v 5 Wurra an-gata an-nerranga jin-gunaga jip gala jiny-yinmiya a-jurrjurrma, wurra jarra a-gengamanga; ngardawa manyjirda a-jirra gala marn․gi nula.” \v 6 Gun-narda Jesus a-wena burrwa gun-maywapa ranginy, wurra birripa gala gubi-nacharna meyali. \s1 Jesus Minypa An-maywapa An-molamola An-gugaliya Jip (Sheep) Jaga A-ganaja Achila A-workiya \p \v 7 Lika mola Jesus a-wena burrwa. A-yinagata, “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ngaypa minypa ng-gunaga ngana gu-jirra burrwa aburr-ngaypa gu-galiya yerrcha aburr-gata minypa jin-maywapa jip. \v 8 Aburr-werranga aburr-jaranga mu-ngoyurra aburr-bona gurda aburr-ngumurda, wurra jip gala jiny-jaliyarna burrwa. \v 9 Ngaypa minypa ng-guna ngana gu-jirra, rrapa minyja ana-nga a-barrnguma barra gun-guna, ngaypa wanngu ngu-nega barra. Minypa a-barrnguma barra a-workiya rrapa a-bengga barra a-workiya, gu-barripa barra rrawa balaja gu-murna.\x + \xo 10:9 \xt Psalms 118:20\x* \v 10 An-ngumurda ana-boya ana-workiya mun-nga mun-ngumurda mu-mangga a-workiya rrapa an-nga a-burnda a-workiya rrapa gun-nga gun-nerra gu-nenga a-workiya. Wurra ngaypa nguna-bona aburr-ngaypa gu-galiya yerrcha barra wanngu nguburr-nega, minypa burr-guya wanngu aburr-ni barra. \p \v 11 “Ngaypa minypa ngu-molamola jip jaga ng-ganaja achila ngu-workiya. Minypa ana-nga an-molamola an-gugaliya jip jaga a-ganaja achila a-workiya, nipa jiny-jarlapurda jiny-janyja a-workiya marrban nipa a-juwa. \v 12 Wurra an-mujama an-guyinda, nipa jarra gala gu-borrwa minypa jaga a-ganaja a-workiya, ngardawa jin-nigipa ngika jip. Wurra minypa an-mugat a-nacha a-workiya, a-gengamanga, lika jip jiny-bawuja, ngardawa nipa jama wupa nula rrapa gala a-worija achila jip. Lika an-mugat jin-nerranga jin-dimanga rrapa jin-nerranga ganday jinyu-nenga, ngardapa ngardapa jiny-yurtchinga. \v 13 Nipa an-mujama a-yurtchinga ngardawa gala a-worija achila jip, ngardawa nipa jama wupa nula. \v 14 Ngaypa jarra ngu-molamola jip jaga ng-ganaja achila ngu-workiya. Ngaypa marn․gi jin-ngaypa jip rrapa jin-ngaypa jip marn․gi apula ngaypa \v 15 gun-maywapa minypa nipa Ngun-anya marn․gi apula ngaypa rrapa ngaypa marn․gi nula Ngun-anya. Rrapa ngaypa ngu-juwa barra achila jin-gata jip.\x + \xo 10:15 \xt Metiyu 11:27; Luk 10:22\x* \v 16 Rrapa aburr-werranga ngubin-dimanga jip gu-werranga gu-rrawa aburr-nirra barra nguburr-ga gurda ay-ngunyuna. Minypa birripa aburr-galiya barra gun-ngaypa wengga, lika jip gu-ngardapa aburr-ni barra an-ngardapiya jaga a-gana barra burrwa, wurpa lika ngaypa. \v 17 Gun-guna nula Ngun-anya jal a-nirra apula ngaypa: ngardawa nawanawa ngu-ni ngu-juwa barra burraya wanngu ngu-ni. \v 18 Gala ana-nga nguna-gaypa wanngu gun-guni, jarra ngaypa wupa ngu-barnja barra. Ngaypa gun-mola apula wanngu gun-guni ngu-rrimarra ngu-barnja, rrapa gun-mola apula ngaypa barrwa ngu-ma. Gu-gurda ngacha Ngun-anya gu-gurrmurra apula barra ngaypa ngu-yirda.” \s1 Wurra Gama Gorlk Aburr-ngorrkorndiyana \p \v 19 Gun-narda Jesus a-wena, lika wurra gama gorlk aburr-ngorrkorndiyana. \v 20 Minypa aburr-jaranga aburr-wena, “Nipa walkwalk a-rrimanga; an-bamapama, ngarla! Gala nguburr-yinmiya nguburr-galiya nula.” \v 21 Wurra aburr-werranga aburr-wena, “Gu-gata ngacha janguny an-gugaliya walkwalk a-rrimanga gala a-yinmiya a-wengga. Minyja walkwalk gala a-yinmiya an-gapula a-jarlapa, ngaja, ngarla!” \s1 Ju Yerrcha Gala Marr Aburr-balcharna Nula Jesus \p \v 22 Gun-gatiya lika gata Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* janara gu-ji, minypa gubu-borrwurra wola Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa gubu-wurlurrbuna mu-ngoyurra aburr-werranga werra gubi-negarra aburr-bamuna, gu-gurda ngacha janara. Rrapa gun-gatiya minypa mern mu-yurtchinga, \v 23 nipa Jesus gu-japurra a-bamuna yarlanga Wangarr gun-nika gu-bala, minypa gu-birlapirla a-bamuna gun-gugorlkaka gu-ji gun-gata birlapirla gubu-ngurrjinga aburr-workiyana Jolaman \pn (Solomon)\pn* gu-gupuna. \v 24 Gata waypa Jesus a-bamuna, Ju yerrcha aburr-gata gojilapa abi-negarra, aburr-yinanga nula, “Ganapa jordajiya arrburrwa. Wurra minyja nginyipa Christ nipa Wangarr biy-menga arrburrwa Wanngu Nyi-gunega, ngurrjiya arrburrwa yarlanga.” \p \v 25 Jesus a-yinanga burrwa, “Gipa ngu-weya ana-gorrburrwa ngu-workiya, wurra gala marr nyiburr-balcha apula. Wurra gun-gata ngaypa jama ngu-jirra ngu-workiya minypa Ngun-anya nguna-wuna ganyjarr, gun-narda yarlanga gu-nenga ngu-ngiya ngaypa. \v 26 Wurra ana-goyburrpa gala marr nyiburr-balcha apula, ngardawa ana-goyburrpa ngika minypa jin-ngaypa jip. \v 27 Aburr-ngaypa jip ngunabu-malawuja manyjirda ngu-jirra rrapa aburr-galiyarra apula. Ngaypa marn․gi burrwa rrapa birripa ngunabu-jurrjurrmunga. \v 28 Ngaypa nguburr-wucha ngu-workiya wanngu gun-guni rrapa gala aburr-yinmiya aburr-juwa. Aburr-ngaypa gu-galiya yerrcha ngaypa ngubin-dimanga gala a-yinmiya rrapa ana-nga nguna-murnamagaypa. \v 29 Ngun-anya nguna-wunapa nipa wana an-babalapa, rrapa gala ana-nga a-murnamagaypa Ngun-anya. \v 30 Ngaypa rrapa nipiya Ngun-anya nyirri-ngardapiya.” \p \v 31 Gun-narda birripa Ju yerrcha aburr-galiyana Jesus a-wena, lika jandarra gubu-menga, gu-jandarra abu-bu barra. \v 32 Wurra nipa a-yinagata burrwa, “Ana-goyburrpa gipa ngunabi-nacha minypa Nyanyapa arrku nipa nyanma burr-barlmarrk jama ngu-jirra gun-jaranga, wurra gun-narda nula minypa gu-jandarra ngunabu-bu barra, ya? Wurra yina gun-gaya Nyanyapa arrku nyanma nguna-wuna gun-nerra, ya?” \p \v 33 Birripa aburr-yinagata, “Gu-jandarra bubu-bu barra minypa gun-gata burr-barlmarrk jama ny-ji ngika, jarra Wangarr werra nyi-negarra. Ngardawa nginyipa ny-nyurrjiya ny-yorkiya nyi-gugaliya Wangarr.”\x + \xo 10:33 \xt Leviticus 24:16\x* \p \v 34 Jesus a-yinagata burrwa, “Minyja bubu-borrwa: Ana-goyburrpa nyiburr-gurda janguny nyibi-rrimanga mu-jurra gu-yurra gun-goyburrpa gun-guwarr, minypa Wangarr a-wena, a-yinanga, ‘Ngaypa ngu-wena ana-goyburrpa wangarr nyiburr-nirra.’\x + \xo 10:34 \xt Psalms 82:6\x* \v 35 Minypa nipa Wangarr burr-ngurrjinga birripa gu-galiya yerrcha wangarr ngardawa minypa nipa burr-wuna janguny gun-nigipa, gu-gurda ngacha. Rrapa Wangarr gun-nika mu-jurra gu-yurra janguny gala nguburr-yinmiya ngubu-ngukurdanyja, wurra jarra gun-burral nipa burr-ngurrjinga gu-galiya yerrcha wangarr. \v 36 Wurra ngaypa ng-gunaga Nyanyapa arrku a-jerrjerrjiyana apula ngu-yigipa ngu-ni nula, lika nguna-jerrmarra gu-guna gu-rrawa. Wurra gun-gata ngaypa ngu-ngurrjiyana Ngu-walkurpa Wangarr, ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya nyiburr-wengga jimarna Wangarr werra ngu-negarra. \v 37 Minyja gala jama ngu-ji Ngun-anya gun-nika, gala barra marr nyiburr-balcha apula. \v 38 Wurra minypa jama ngu-jirra Ngun-anya gun-nika — marrban ana-goyburrpa gala marr nyiburr-balcha apula — wurra gun-gata jama bubu-borrwa barra marn․gi nyiburr-ni minypa nipa Ngun-anya ngaypa rrapa ngaypa nipa Ngun-anya.” \p \v 39 Jesus a-yinagata a-wena burrwa Ju yerrcha aburr-gata. Lika birripa mola aburr-garlmuna, jimarna abi-rrimangarna, wurra a-lijiwarriyana burrwa, lika a-bona. \p \v 40 Lika a-jurrwurra gu-gapa gu-rrarnba man․garba Jordan gun-gata rrawa mu-ngoyurra Jon bama burr-gurragajapa a-workiyana. Lika gatiya a-ni\x + \xo 10:40 \xt Jon 1:28\x* \v 41 rrapa aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-bona gurda nula. Minypa aburr-yinanga, “Jon gala burr-barlmarrk jama a-jirrarna, wurra nipa a-wena, an-guna a-ngurrjinga gun-burral.” \v 42 Aburr-yinagata aburr-wena, rrapa aburr-jaranga marr aburr-balcha nula Jesus gu-gatiya gu-rrawa. \c 11 \s1 Lejarach (Lazarus) A-juwuna \p \v 1 An-ngardapa an-gugaliya a-yorrpuna a-yu, an-nelangga Lejarach \pn (Lazarus)\pn*. Nipa Bechini \pn (Bethany)\pn* an-guyinda gun-gatiya rrawa birrinyjipa Meri rrapa lamurrpa ngacha Marta \pn (Martha)\pn* abirrinyu-ni abirriny-yorkiyana.\x + \xo 11:1 \xt Luk 10:38-39\x* \v 2 Jin-gata Meri nipa jin-maywapa nuwurra jurdach mu-jerrjerrjinga mun-molamola mun-gungolkuja Jesus ana-rrepara rrapa barrwa japarna a-negarra rrepara a-jirra mu-yigipa mu-mejimija mu-guyinda. Ji-gatiya an-nika worlapa ngacha a-yorrpuna.\x + \xo 11:2 \xt Jon 12:3\x* \v 3 Lika abirriny-jata lamurrpa niya yerrcha janguny gubirriny-jerrmarra nula Jesus, abirriny-yinanga, “A-lay, Bunggawa, nipa an-guna an-nginyipa nginyipa jal nyi-nirra nula nipa a-yorrpurda.” \p \v 4 Gun-narda waypa Jesus a-galiyana, nipa a-yinanga a-wena, “Gun-gata gu-derda guya gun-derta ngika. Jarra gu-gatiya wenga barra wurra gama gorlk an-nelangga warrpam an-molamola abi-nega barra Wangarr, rrapa Wangarr an-nika An-walkurpa an-nelangga an-molamola abi-nega barra, gu-gurdiya ngacha.” A-yinagata a-wena. \p \v 5 Jesus jal a-ni burrwa Marta rrapa jin-gata lamurrpa ngacha rrapa Lejarach. \v 6 Wurra gun-gata waypa nipa a-galiyana Lejarach a-yorrpuna, burdak nipa gapa a-ni ngorrngurra abirri-jirrapa, \v 7 lika nuwurra a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, a-yinanga burrwa, “Nguburr-jeka barra yi-gapa Judíya \pn (Judea)\pn*.” \p \v 8 Wurra aburr-yigipa jawina aburr-yinanga nula, “Bunggawa, a-lay, yi-rrawa gun-guna waya Ju yerrcha jal aburr-nirra jimarn jarra gu-jandarra bubu-bu. Wurra nginyipa ny-jeka barra yi-gata birripa aburr-nirrapa, ya?” \p \v 9 Lika Jesus a-yinanga a-wena burrwa, “Rrengarrenga gu-nirra gu-workiya minypa ngulamgaba gu-gatiya wenga nuwurra ana-munya gu-nirra. Rrapa ana-nga minypa a-bamburda rrengarrenga gu-nirra, nipa an-gata gala a-yinmiya gu-jong rrapa gu-jandarra a-yerrnyja, a-bungga; jarra gu-nacha a-nirra gun-gujayanaya gu-bena gun-guniya rrawa. \v 10 Wurra jarra an-gata minypa an-munya gu-maya a-bamburda a-workiya, nipa minypa gu-jong rrapa gu-jandarra a-yerrnyjinga gu-workiya, a-bunggiya; ngardawa gala gu-gujayanaya a-ni.” \v 11 Jesus a-yinagata a-wena. Rrapa barrwa a-wena burrwa, a-yinanga, “An-ngayburrpa an-borrmunga Lejarach a-yurra, wurra ngu-boy barra ngu-jortka.” \p \v 12 Aburr-yigipa jawina aburr-yinanga nula, “Bunggawa, a-lay, minyja nipa an-gata a-yurra, nipa a-molamiya barra.” \v 13 Aburr-yinagata aburr-wena, jimarn jarra borijipa a-yupa birripa gubu-borrwurra, wurra jarra gun-gata Jesus a-wena minypa nipa Lejarach gipa mu-ngoyurra a-juwuna. \p \v 14 Lika Jesus yarlanga gu-negarra burrwa, a-yinanga, “Nipa a-juwuna. \v 15 Rrapa ngaypa ngu-worlworlchinga nipa a-juwuna minypa ngaypa gala nyirri-nirrarna, ngardawa gun-narda gun-mola ana-gorrburrwa barra marn․gi nyiburr-ni rrapa marr nyiburr-balcha. Wurra nguburr-boya,” a-yinagata a-wena. \p \v 16 Rrapa Domach \pn (Thomas)\pn* an-gata gu-ngardapa abirri-bambungguna, nipa a-wena burrwa aburr-gata wugupa jawina aburr-ni nula Jesus, a-yinanga burrwa, “Nguburr-boya. Barra ngayburrpa wugupa nula nguburr-juwa.” \s1 Jesus Nipa An-gujarrkarra Rrapa Wanngu An-gunega \p \v 17 Nuwurra waypa Jesus a-bena, wurra Lejarach gipa mu-ngoyurra gu-gurrema abu-gurrmurra wupa minypa ngorrngurra abirri-jirrapa abirri-jirrapa. \v 18 Gun-gata rrawa Bechini \pn (Bethany)\pn* nipa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* yi-gurrepa, minypa 3 gilámita \pn (kilometre)\pn*, \v 19 rrapa aburr-jaranga Ju gipa aburr-bona gurda burrinyjula Marta rrapa Meri barra aburr-gunggaja burrinyjula gun-gata minypa worlapa burrinyja gun-nyagara gu-ni. \p \v 20 Rrapa gun-gatiya waypa Marta jiny-jaliyana Jesus ana-bamuna, lika jiny-bona, galamurrpa gubirriny-jarrana; wurra Meri burdak gapa gu-bala jinyu-ni. \v 21 Marta jiny-yinanga nula Jesus, “Bunggawa, a-lay, minyja nginyipa wugupa nguburr-nirrarna, an-ngaypa worlapa apa gala a-yinmiyarna a-juwiyarna. \v 22 Wurra gun-guniya gun-nga nginyipa ny-nyiwija barra nula Wangarr ngaypa marn․gi nipa biy-wu barra.” \p \v 23 Jesus a-yinanga achila, “Burraya worlapa nggu a-molamiya barra rrapa a-garlma.” \p \v 24 Marta jiny-yinanga nula, “A-lay, ngaypa marn․gi jurdach gu-jirra ngorrngurra nipa barra a-garlma ngayburrpa burr-guta.” \p \v 25 Jesus a-yinagata achila, “Ngaypa ng-guniya ng-gujarrkarra rrapa wanngu ng-gunega, rrapa ana-nga marr a-balcharra apula, an-gata an-gugaliya marrban a-juwa, wurra wanngu a-ni barra. \v 26 Rrapa ana-nga wanngu a-nirra minypa nipa marr a-balcharra apula, an-gata an-gugaliya gala a-yinmiya a-juwa. Gun-narda nginyipa marr ny-balcharra janguny, ya?” \p \v 27 Jiny-yinagata nula, “Ngaw, Bunggawa. Gipa marr ngu-balcharra ngguluwa nginyipa Christ, ngarla, Wangarr biy-yika Walkur nyina-bona rrawa.” \s1 Jesus A-rruwujana \p \v 28 Nipa Marta \pn (Martha)\pn* jiny-yinagata jiny-yena, lika jiny-bona, jelapa ngacha jin-daykaja Meri \pn (Mary)\pn*. Yongun jiny-yena achila, “A-jay, Bunggawa an-gaba a-bena rrapa jal a-ni ngguluwa.” \v 29 Meri gun-narda waypa jiny-jaliyana, lika jiny-jarlmuna, jiny-bona nula \v 30 Jesus burdak gala gu-murna gu-rrawa ana-boyarna, jarra gata a-ni gun-gata minypa Marta rrapa Jesus galamurrpa gubirriny-jarrana. \v 31 Rrapa aburr-gata Ju yerrcha gu-bala aburr-ni, Meri aburr-gunggajinga achila, birripa jibi-nana jiny-jarlmuna, jiny-bena jiny-jarl yarlanga, lika birripa aburr-garlmuna, jibu-jurrjurrmurra, jimarn jarra birripa bama aburr-yinanga nipa jiny-boy barra gu-gurrema gun-gata abu-barnjinga worlapa acha, rrapa minypa gatiya barra jin-duwuja jinyu-ni. \p \v 32 Wurra Meri jiny-bona, jiny-bena nula Jesus, rrapa gatiya waypa a-nana, lika ana-rrepara jiny-bungguna, jiny-yinanga nula, “Bunggawa, a-lay, minyja nginyipa wugupa nguburr-nirrarna, an-ngaypa worlapa apa gala a-yinmiyarna a-juwiyarna.” \p \v 33 Jesus jinyu-nana jin-gata jin-duwujana rrapa aburr-gata Ju yerrcha wugupa achila birripa burr-guta aburr-rruwujana, lika burr-guya wargugu a-ni Jesus. \v 34 A-yinanga, “Yina gaya nyibu-barnjinga?” \p Aburr-yinanga nula, “Bunggawa, a-lay, guwa barra nyi-na.” \p \v 35 Lika Jesus a-rruwujana. \p \v 36 Rrapa aburr-werranga aburr-gata Ju yerrcha, birripa aburr-yinanga, “Awa! Nipa burr-guya jal a-ni nula.” \p \v 37 Wurra aburr-werranga aburr-yinanga, “Minyja nipa a-jarlapuna an-gapula an-guyinda, wurra yama rrapa an-guna a-jarlapa?” \s1 Jesus Ana-nyala A-jarrkarrana Lejarach (Lazarus) \p \v 38 Jesus barrwa wargugu a-ni burr-guya minypa a-bena gatiya gipa mu-ngoyurra abu-barnjinga wupa gu-gurrema nipa Lejarach \pn (Lazarus)\pn* rrapa minypa ngana gu-jirra gubu-jakabuna gu-jandarra. \v 39 Lika a-yinanga, “Gun-gata jandarra bubu-gaka.” \p Marta jin-gata lamurrpa niya Lejarach nipa jiny-yinanga nula Jesus, “Bunggawa, a-lay, galapa an-gulol ngubu-numurda! Ngardawa gipa mu-ngoyurra nyibu-barnjinga ngorrngurra abirri-jirrapa abirri-jirrapa gu-nirra.” \p \v 40 Jesus a-yinanga achila, “Geka ngu-wena gala ny-borrwa, ya? Wurra minyja nginyipa marr ny-balcha barra nyi-na minypa Wangarr nipa wana an-babalapa.” \v 41 Lika gubu-gakaja jandarra gun-gata mu-ngoyurra gubu-jakabunapa. Lika Jesus waykin a-ganana, a-yinanga, “Anya, ngaypa ngu-japurramaya ngu-nirra nggula gipa mu-ngoyurra ny-jaliyana apula. \v 42 Ngaypa marn․gi nggula nginyipa ny-jaliyarra apula ny-yorkiya, wurra gun-narda ngu-wena ngardawa aburr-guna aburr-jinyjarra birripa barra minypa marn․gi aburr-ni minypa nginyipa nguna-jerrmarra.” \p \v 43 Lika waykin a-wena, a-yinanga, “Lejarach, nyina-bengga!” \v 44 Lika nipa ana-bena ana-bamuna yarlanga, murna a-jirra rrapa rrepara a-jirra, bama a-jirra burr-guta a-bichiyanapa a-ji mirikal mu-guyinda. Lika Jesus a-yinanga burrwa, “Bubi-yarlayarlawa nula barra a-boy.” \p \v 45 Ju yerrcha aburr-gata minypa Meri aburr-bona gurda achila, birripa abi-nana Jesus a-yinagata jama a-ji, lika aburr-jaranga aburr-gata marr aburr-balcha nula. \v 46 Wurra aburr-werranga aburr-gata aburr-garlmunapa aburr-bona burrwa Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha, lika aburr-wena burrwa nipa Jesus a-yinmiyana jama a-ji. \s1 Wengga Gubu-buna Minypa Jesus Abu-bu Barra \r (Metiyu 26:1-5; Mark 14:1-2; Luk 22:1-2) \p \v 47 Rrapa wana junggay yerrcha gun-narda waypa aburr-galiyana janguny, lika birripa rrapa aburr-gata Berachi yerrcha gu-ngardapa aburr-negiyana, burrbu-bamagutuwurra aburr-werranga aburr-gata ganychila \pn (councillor)\pn* yerrcha. Lika aburr-yinanga aburr-wena burrwa, “Marrka bubu-borrwa: Ngayburrpa nguburr-yinmiya barra nula an-gata? Wurra nipa burr-barlmarrk jama a-jirra a-workiya, \v 48 rrapa minyja ngayburrpa ngubu-bawa, nipa mu-nguy a-yirdiyanpa jama a-jingin rrapa aburr-bulapalawa marr aburr-balchin nula. Lika gu-gata wenga minypa gapman \pn (government)\pn* yerrcha aburr-gata Rowm aburr-guyinda birripa aburr-galiyan, lika gubu-borrwurda jimarna nipa bunggawa ngubi-negarda. Wurra gala yapa aburr-garlmurda, ngayburrpa Yichrayal \pn (Israel)\pn* nguburr-bapurr gun-ngayburrpa gun-japurra bala gubu-rrumurda arrburrwa rrapa minypa arrbu-bun,” aburr-yinagata aburr-wena. \p \v 49 Rrapa minypa junggay wana an-babalapa a-ni an-gata Gayapach \pn (Caiaphas)\pn*, nipa a-garlmuna, burr-guya a-wena burrwa, a-yinanga, “Ana-goyburrpa gala gun-nga marn․gi nyiburr-ni, ngarla! \v 50 Wurra yama nyibu-borrwa minypa gun-mola an-ngardapa an-gugaliya barra a-juwa wurra gama gorlk aburr-marr; gala yapa ngayburrpa nguburr-bapurr nguburr-wulebiyan.” \v 51 A-yinagata a-wena, wurra gun-narda nipa nyanma ngika; jarra gun-gata jemberr gu-ni nipiya a-ni wana an-babalapa junggay, rrapa nipa gala marn․gi, wurra Wangarr a-wuna gun-gata janguny barra minypa nipa mu-ngoyurra a-wengga minypa Jesus a-juwa barra burrwa aburr-gata Yichrayal aburr-bapurr; \v 52 wurra birripa ngardapa burrwa ngika, wurra jarra aburr-werranga Wangarr burr-yika gu-ngarda yerrcha gu-werranga gu-werranga gu-rrawa aburr-nirra birripa burr-guta, minypa nipa burr-bamagutuwa barra gu-ngardapa burr-nega. \p \v 53 Ganapiya, wurra gun-narda waypa nipa Gayapach a-wena, lika wengga gubu-buna aburr-ni birripa aburr-yinmiya barra Jesus abu-bu. \v 54 Lika gu-gata wenga Jesus gala mola yarlanga a-rrigirrgngarna gun-gata Ju yerrcha aburr-ni aburr-workiyana. Wurra gu-bawuna gun-gata rrawa, a-bona gu-werrapa, wurra gu-guta gu-gera rrawa gu-jirra gun-nelangga Yiprayim \pn (Ephraim)\pn*. Lika gata aburr-ninya Jesus rrapa aburr-yigipa jawina. \p \v 55 Gun-gatiya gugu janara yi-gurrepa gu-ji burrwa gu-bona Yichrayal aburr-bapurr minypa birripa gubu-borrwuja aburr-workiya wola waykin an-guyinda an-mujaruk burr-burndarna, wurra jarra burr-beybana. Rrapa gun-gata nula janara ngardawa yi-gurrepa gu-ji, aburr-jaranga gu-galiya yerrcha gu-mugarla wenga aburr-warrchinga Jirúchalam, gatiya barra minypa aburr-wurlurrbiya barra rrapa gun-mola gubi-nega barra burrwa janara nula. \v 56 Rrapa birripa aburr-wechawecha nula Jesus minypa wupa gu-japurra aburr-bamagutuwiyana. Rrapa minypa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, aburr-yinanga, “A-lay, nginyipa ny-yinmiya ny-borrwuja? Minyja nipa waygaji gala a-yinmiya ana-boy gu-janara, ya?” \v 57 Aburr-yinagata aburr-wena wurra gama gorlk. Ngardawa aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa Berachi yerrcha birripa gipa mu-ngoyurra aburr-wena ana-nga marn․gi Jesus yina an-gaya, an-gata a-ngurrja barra burrwa barra abi-rrima. \c 12 \s1 Nipa Jin-gata Meri (Mary) Rrepara A-jirra A-gurragaja Jesus \r (Metiyu 26:6-13; Mark 14:3-9) \p \v 1 Wurra gun-gatiya minypa ngorrngurra abirri-jirrapa abirri-jirrapa abirri-jirrapa gu-ni barra nuwurra barra gun-gata janara gu-ji, gun-narda minypa Jesus ana-bona Bechini \pn (Bethany)\pn* a-ninya. Bechini rrawa gun-gata minypa Lejarach \pn (Lazarus)\pn* a-ninya an-gata Jesus ana-nyala a-jarrkarrana, mu-ngoyurra gun-nyagara gu-ni. \v 2 Gata waypa Jesus a-bena, balaja mbi-yalpuna nula, rrapa jin-gata Marta nipa burr-wuna jiny-bona. Rrapa birripa Jesus wugupa aburr-ni, nipa Lejarach an-ngardapa. \v 3 Rrapa jin-gata Meri, nipa mu-menga wana mun-gungimiya mun-molamola mun-gungolkuja mun-gata birripa mbi-ngurrjinga aburr-workiya nart \pn (nard)\pn*, rrapa minypa rrupiya wana nula. Wurpa lika burr-guya mun-molamola mun-gata, ngardawa gala mun-nga mun-nerranga mbi-balagarrgurrjarna. Ganapiya, lika nipa Meri mu-jerrjerrjinga mun-gata Jesus ana-rrepara, lika rrepara a-jirra japarna a-negarra mu-yigipa mu-mejimija mu-guyinda. Rrapa birripa gu-bala aburr-ni mbi-numurra mu-ngolkuja mun-molamola.\x + \xo 12:3 \xt Luk 7:37-38\x* \v 4 Wurra Jurrach Yichkériyat \pn (Judas Iscariot)\pn* Jesus burr-yika jawina nipa an-ngardapa an-gatiya nuwurra a-malcha barra burrwa aburr-bachirra, nipa a-yinanga a-wena, \v 5 “Mun-narda mun-molamola mun-gungolkuja yama ngubu-ganyjarna, ngubu-barnjingarna burrwa minyja rrupiya wana ngubu-manggarna, mun-gata minypa an-gugaliya mu-mangga a-workiya, jama a-jirra a-workiya gun-ngardapa jemberr, mu-gurda ngacha? Minyjiya, ngarla! Rrapa lika minypa aburr-nyagara arrbu-wucharna.” \v 6 A-yinagata a-wena Jurrach, wurra gun-gata ngika minypa birripa gorlk aburr-nyagara a-worijinga burrwa, wurra jarra nipa ngardawa an-ngumurda, jimarna mun-ngumurda mu-manggarna mun-gata rrupiya. Nipa jarra Jesus an-nika jawina an-gata rrupiya jaga a-ganana a-workiyana, wurra mun-ngumurda mu-menga a-workiyana. \p \v 7 Lika nipa Jesus a-wena nula Jurrach, “Bawa jin-guna, a-lay. Mun-guna mun-molamola mun-gungolkuja mun-ngaypa nipa mu-rrimarra apula, ngardawa ngaypa ngu-juwa barra rrapa minypa yi-gata wupa ngunabu-barnja. \v 8 Birripa gorlk aburr-nyagara wugupa nyiburr-nirra nyiburr-workiya, wurra jarra ngaypa ngu-boy barra.”\x + \xo 12:8 \xt Deuteronomy 15:11\x* \s1 Wengga Gubu-buna Lejarach (Lazarus) Abu-bu Barra \p \v 9 Rrapa aburr-jaranga Ju yerrcha, birripa waypa gubu-borrwurra Jesus a-ni Bechini, lika aburr-garlmuna, aburr-bona gurda nula. Ngardawa Jesus ngardapa niya ngika, wurra Lejarach \pn (Lazarus)\pn* burr-guta burrbi-na barra an-gata Jesus ana-nyala a-jarrkarrana, mu-ngoyurra gun-nyagara gu-ni. \v 10 Lika gun-narda waypa wana junggay yerrcha gubu-borrwurra minypa aburr-jaranga aburr-bona nula Jesus, lika birripa aburr-garlmuna, wengga gubu-buna aburr-ni minypa Lejarach burr-guta abu-bu barra. \v 11 Ngardawa nipa nula aburr-jaranga Ju yerrcha burrbu-bawuna junggay yerrcha rrapa marr aburr-balcha nula aburr-bamuna Jesus. \s1 Jesus A-bena Jirúchalam (Jerusalem) \r (Metiyu 21:1-11; Mark 11:1-11; Luk 19:28-40) \p \v 12 Nuwurra waypa guna-gepana, aburr-jaranga gu-janara aburr-ni birripa gubu-borrwurra Jesus ana-bamburda Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*, \v 13 lika aburr-garlmuna, an-jardarrk an-guyinda mernda a-jirra abu-menga, aburr-bona nula, galamurrpa gubu-garrana. Minypa aburr-jabarrchinga waykin, aburr-yinanga, \q1 “Japurra ngapa a-jirra! \q1 Wangarr barra gun-molamola gu-nega nula an-guna nipa ana-jerrmarra! \q1 An-guna Bunggawa arrburrwa Yichrayal \pn (Israel)\pn* nguburr-bapurr, \q2 nipa Wangarr gun-molamola gu-nega barra nula!”\x + \xo 12:13 \xt Psalms 118:26\x* \p \v 14 Rrapa nipa Jesus dongki \pn (donkey)\pn* an-geka a-menga, ana-bima a-warrchinga, minypa janguny mu-jurra gu-yurra, gu-yinaga, \q1 \v 15 “Ganapa buburr-gurkuja nyiburr-gurda Jayan \pn (Zion)\pn* nyiburr-nirra, \q2 nyiburr-gurdiya gu-gurdiya nyirr-yika gu-ngarda yerrcha. \q1 Wurra bubi-na an-goyburrpa bunggawa ana-boya an-mola; \q2 an-bachirra ngika. \q1 Minypa dongki ana-bima a-warrchinga, \q2 nipa dongki an-delipa an-gata burdak mampa niya jaga jiny-janaja nula.”\x + \xo 12:15 \xt Zechariah 9:9\x* \m \v 16 Gu-yinagata gu-yurra janguny. Wurra Jesus burr-yika jawina mu-ngoyurra gala meyali gubi-nacharna gun-gata. Jarra nuwurra waypa nipa gun-gujuwa gu-beybana, wanngu a-ni rrapa a-bona waykin, lika birripa gubu-borrwurra minypa gun-gata janguny gipa mu-ngoyurra gu-yu nipiya Jesus nula rrapa barrwa a-yinagatiya. \p \v 17 Ganapiya, wurra Jesus janguny gu-barrjekarra nula gu-bona, wurra gama gorlk aburr-galiyana gun-gata nula minypa nipa a-jarrkarrana Lejarach mu-ngoyurra a-juwuna — minypa a-gonyjinga nula, yi-gata wupa mu-ngoyurra abu-barnjinga gu-gatiya wenga ana-bena yarlanga. \v 18 Rrapa gun-narda nula janguny aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-bona nula Jesus rrapa galamurrpa gubu-garrana, ngardawa nipa jarrkarrana an-gugaliya. \v 19 Lika gu-gata wenga aburr-gata Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha birripa wupa aburr-yinanga burrwa, “Awa. Gala gun-nga nguburr-yinmiya. Wurra aburr-bulapalawa aburr-boya nula.” \s1 Grik (Greek) Aburr-guyinda Aburr-wechawecha Nula Jesus \p \v 20 Rrapa aburr-gata minypa gu-janara aburr-bona gurda aburr-ni minypa Wangarr aburr-marrngoypiya barra nula aburr-ni, aburr-werranga aburr-gatiya birripa gu-werranga gu-rrawa wenga Grik \pn (Greek)\pn* aburr-guyinda. \v 21 Birripa abu-barripuna Bilip \pn (Philip)\pn* an-gata a-ni a-workiyana Bachéyda \pn (Bethsaida)\pn* gun-gata wana gu-bapala gu-rrawa Galali \pn (Galilee)\pn*. Aburr-yinanga nula, “A-lay, ngayburrpa jal nyiburr-nirra Jesus nyibi-na barra.” \v 22 Lika Bilip a-bona, a-wena nula Andru \pn (Andrew)\pn*. Lika Andru a-garlmuna, Bilip wugupa abirri-bona, aburr-gata Grik aburr-guyinda burrbu-ngurrjinga nula Jesus. \p \v 23 Lika Jesus a-yinanga butula, “Gipa gun-balma gu-jirra Wangarr biy-gurdagurdarra barra ny-jurdiya gorlk minypa an-guna An-walkurpa An-gugaliya warrpam an-molamola. \v 24 Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Mun-ngardapa mipila mu-jirra mun-guyinda minypa borichel, nipa gala mu-yinmiya mun-jaranga mu-ni, wurra minyja jarra gu-jel m-bungga, mu-juwa, lika gu-gata wenga mun-jarlala m-bengga, mun-jaranga mu-rrima, gu-gurda ngacha. \v 25 Minypa ana-nga burr-guya jal a-nirra nula nipa wupa ngardapa minypa gu-guna rrawa a-nirra, nipa jarra a-juwa barra. Wurra an-nerranga an-gata gala jal a-ni nula nipa wupa ngardapa minypa gu-guna rrawa a-nirra, gun-narda jarra minypa nipa an-gata an-gugaliya a-jarlapiya a-nirra, an-mola a-nipa barra a-workiya.\x + \xo 12:25 \xt Metiyu 10:39; 16:25; Mark 8:35; Luk 9:24; 17:33\x* \v 26 Ana-nga barra jama a-ji barra apula ngaypa, an-gata an-gugaliya nguna-jurrjurrma barra, rrapa ngaypa yina gaya barra ngu-ni, nipiya an-ngaypa an-mujama gatiya barra wugupa apula. Rrapa ana-nga minyja jama a-jirra apula a-workiya, an-gata an-gugaliya nipa barra Ngun-anya ana-nyala an-nelangga an-molamola a-nega barra. \s1 Jesus A-ngurrjiyana A-juwa Barra \p \v 27 “Rrapa gun-guniya ngaypa wargugu ngu-nirra. Wurra ngu-yinmiya barra ngu-wengga? Wurra gala ngu-yinmiya ngu-yinda, ‘Anya, gun-guna mari yerrnyja apula.’ Ngika. Gun-narda gala ngu-yinmiya. Jarra gu-guna nula nguna-bona. \v 28 Wurra, Anya, burr-gurdagurdarra minypa nginyipa ny-yelangga warrpam ny-molamola.” \p Jesus a-yinagata a-wena, lika ana-manyjirda a-galiyana waykin wenga ana-wena nula, a-yinanga, “Gipa ngu-welangga ngu-molamola ngu-negiyana, rrapa barrwa ngu-welangga ngu-molamola ngu-negiya barra.” \p \v 29 Aburr-jaranga aburr-jinyja aburr-galiyana jimarn jarra a-durrjinga. Rrapa aburr-werranga aburr-gata birripa aburr-yinanga, “Ngayburrpa nyiburr-galiyana waykin an-guyinda an-mujaruk a-wena nula an-guna.” \p \v 30 Wurra Jesus a-yinanga burrwa, “Gun-narda ana-manyjirda nyiburr-galiyana nula waykin wenga ana-wena ngardawa ana-goyburrpa ana-gorrburrwa, wurra ngaypa apula ngika. \v 31 Gipa gugu gun-balmapa gu-jirra nipa Wangarr an-mari a-ni barra nula gurdiya rrawa. Gipa gugu a-yerrnyja barra bunggawa gu-guna a-yika gu-rrawa, an-gatiya walkwalk. \v 32 Wurra nuwurra waypa barra ngaypa ngu-balcha ngu-yu, nguburr-ma barra minypa warlaman wurra gama gorlk.” \v 33 Jesus a-yinagata a-wena, burr-guybukaja minypa nipa a-yinmiya barra a-juwa. \p \v 34 Aburr-gata aburr-jaranga aburr-jinyja, birripa aburr-yinanga nula, “Ngayburrpa nyiburr-galiyana gun-ngayburrpa gun-guwarr mu-jurra gu-yurra minypa nipa Christ a-nipa barra a-workiya. Wurra gun-narda minypa gun-nga ny-yena ‘An-walkurpa An-gugaliya a-balcha barra a-yu’? An-narda ana-nga ny-nyurrjinga An-walkurpa An-gugaliya?”\x + \xo 12:34 \xt Psalms 110:4; Isaiah 9:6; Ezekiel 37:25; Daniel 7:14\x* \p \v 35 Jesus a-yinagata burrwa, “Gu-guna gu-gujayanaya ana-goyburrpa nyiburr-ni barra gun-baykarda ngika. Wurra gun-guniya burdak gu-gujayanaya nyiburr-nirra, mu-nguy buburr-bamba; gala yapa an-munya a-bun ana-gorrburrwa. Ngardawa an-munya gu-maya gu-jirra ana-nga minypa a-bamburda, nipa gala marn․gi ay-yinda ay-bamburda. \v 36 Minyja waya gu-gujayanaya nyiburr-nirra, marr buburr-balcha apula ngaypa ng-gujayanaya, barra minypa ana-goyburrpa nyiburr-yirda nyiburr-gujayanaya nyiburr-ni.” Gun-narda waypa Jesus a-wena, lika a-bona, a-yilkakiyana burrwa. \s1 Minypa Wola Aycháya (Isaiah) Burr-ngurrjinga Aburr-gurdiya Gala Marr Aburr-balcharrarna Nula Jesus \p \v 37 Marrban gun-gata birripa wurra gama gorlk abi-nana Jesus ana-jaranga ana-goma burr-barlmarrk jama a-ji burrwa, wurra birripa gala marr aburr-balcharrarna nula. \v 38 Ngardawa gun-burral janguny Aycháya \pn (Isaiah)\pn* wola a-wena, an-gata Wangarr an-nika an-mujaruk. Minypa a-yinanga, \q1 “Bunggawa, ana-nga gu-borrwuja arrkula janguny, \q2 rrapa ana-nga marn․gi a-ni nggula minypa nginyipa wana ny-babalapa? \q1 Wurra gala ana-nga.”\x + \xo 12:38 \xt Isaiah 53:1\x* \m \v 39 A-yinagata Aycháya a-wena minypa gala aburr-yinmiyarna marr aburr-balcharrarna nula Wangarr. Minypa barrwa Aycháya a-wena, \v 40 a-yinagata, \q1 “Nipa gapula burr-negarra, \q2 rrapa mun-molma mun-derta mun-gorla mu-negarra burrwa. \q1 Minypa nipiya Wangarr a-wena, \q1 ‘Gala yapa mipila aburr-jirra aburr-gana, \q2 gala yapa marn․gi aburr-ni apula rraka aburr-ngukurdanyjiya \q3 rrapa ngaypa wanngu nguburr-nega.’”\x + \xo 12:40 \xt Isaiah 6:10\x* \m \v 41 Aycháya a-yinagata a-wena, ngardawa nipa gu-nana Jesus gun-nika gun-gujayanaya rrapa a-ngurrjinga nipa. \p \v 42 Wurpa lika aburr-jaranga mu-murna yerrcha marr aburr-balcha nula Jesus, aburr-werranga aburr-gata junggay yerrcha burr-guta. Wurra yongun gubi-negarra, ngardawa Berachi yerrcha aburr-gurkuja burrwa; gala yapa burrbu-yerrnyja mipila gu-gaba wenga bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. \v 43 Yongun gubi-negarra, ngardawa gala jal aburr-nirrarna aburr-molamola aburr-nirrarna nula Wangarr, jarra jal aburr-ni aburr-molamola aburr-ni barra burrwa gu-galiya yerrcha. \s1 Jesus Gun-nika Wengga Gun-mari Minypa Gu-ni Barra Nula An-gugaliya \p \v 44 Wurra Jesus a-garlmuna, a-jabarrchinga a-ji, a-yinanga, “Ana-nga an-gata marr a-balcharra apula, gun-narda minypa ngaypa ngardapa ngapa ngika, wurra jarra marr a-balcharra atila nipa nguna-jerrmarrapa an-gata burr-guta. \v 45 Rrapa ana-nga nguna-nacha ngaypa, gun-narda minypa nyjirri-nacha nipa nguna-jerrmarrapa an-gata burr-guta. \v 46 Ngaypa minypa ng-gujayanaya nguna-bona gu-rrawa, an-gata ana-nga barra marr a-balcha apula, nipa an-gata an-gugaliya gala mola a-yinmiya an-munya wupa gu-maya a-rrigirrga a-workiya. \v 47 Wurra an-gata an-nerranga minypa gun-ngaypa janguny a-galiyarra rrapa gala gu-borrwa, an-gata an-gugaliya ngaypa gala mari ng-garra nula, wurra gu-gurda nula gala nguna-boyarna. Ngika. Wurra jarra nguna-bona wurra gama gorlk barra wanngu nguburr-nega. \v 48 Wurra an-gata gala marr a-balcha apula rrapa gala janguny gu-borrwa apula, nipa jarra a-rrimanga an-mari a-ni barra nula, minypa jurdach gu-jirra ngorrngurra mari gu-ma barra. Minyja gun-ngaypa wengga ngaypa mu-ngoyurra ngu-wena, gu-gurdiya ngacha minypa mari gu-garra barra nula an-gata an-gugaliya. \v 49 Ngardawa ngaypa ngu-wena ngu-workiyana gun-ngaypa ngika, jarra Ngun-anya gun-nika. An-gatiya nguna-jerrmarrapa, nipa gu-weng ngana nguna-wuna a-workiyana rrapa ngaypa ngu-wena gun-nigipa. \v 50 Rrapa gun-nigipa wengga ngaypa marn․gi ana-nga minyja gu-borrwuja a-workiya, an-gata an-gugaliya an-mola a-nipa barra a-workiya. Gun-narda nula ngaypa ngu-weya ngu-workiya gun-gata wupa minypa Ngun-anya a-wena apula.” \c 13 \s1 Jesus A-wepana A-bona An-nigipa Jawina Rrepara A-jirra \p \v 1 Gun-gatiya gugu janara yi-gurrepa gu-ji burrwa gu-bona gun-gata minypa Ju yerrcha gubu-borrwuja aburr-workiya wola an-mujaruk waykin an-guyinda burr-burndarna, wurra jarra burr-beybana. Rrapa nipa Jesus gu-borrwurra gun-balma gu-ji nula gu-bona gun-gunaga rrawa gu-bawa barra, a-boy barra nula Nyanyapa arrku. Rrapa minypa aburr-yigipa gu-galiya yerrcha gun-guna rrawa aburr-ni nipa jal a-ni burrwa, nipa burr-gurdagurdarrana ngardawa jal a-ni burrwa gun-delipa ngika. \p \v 2 Gun-gatiya balngga gu-ni, Jesus rrapa aburr-yigipa jawina balaja mbi-barra aburr-ni, wurra an-gatiya an-ngardapa Jurrach \pn (Judas)\pn* nipa Jayman Yichkériyat \pn (Simon Iscariot)\pn* an-nika an-walkurpa gipa walkwalk ana-nyala ana-bama gu-barnjinga, minypa nipa Jurrach gu-borrwurra aburr-gata aburr-bachirra murna burr-wu barra nipa an-gata Jesus. \v 3 Rrapa Jesus minypa nipa gu-borrwurra Nyanyapa arrku a-wuna burr-gurla ganyjarr, rrapa minypa Wangarr ana-jerrmarra rrapa nuwurra ay-jeka barra nula Wangarr, \v 4 lika a-garlmuna, mun-nigipa molma mun-gunegiya mirikal mu-yerrkujamarra rrapa mun-nerranga mu-menga minypa mun-ganday mun-gata dawul \pn (towel)\pn*, lika a-barrbichiyana. \v 5 Lika bugula gu-wembarra japalana ana-guyinda, lika a-garlmuna, a-wepana a-bona an-nigipa jawina an-guyinda rrepara a-jirra, rrapa japarna a-negarra dawul mu-guyinda mun-gata a-barrbichiyana a-ji. \v 6 Rrapa gun-gatiya waypa ana-bona nula Jayman Birta \pn (Simon Peter)\pn*, nipa Birta a-wena nula, “Bunggawa, a-lay, nginyipa nguna-wepa barra rrepara ngu-jirra, ya?” \p \v 7 Jesus a-yinanga, “Nginyipa gala marn․gi ngaypa ngu-yinmiya ngu-boya, wurra nuwurra waypa barra jurdach marn․gi nyi-ni.” \p \v 8 Birta a-yinagata nula, “Ngika, a-la! Nginyipa gala barra nguna-wepa ny-yorkiya rrepara ngu-jirra.” \p Jesus a-yinagata, “Minyja gala ngiy-wepa, ny-jurda minypa gala ny-nyaypa.” \p \v 9 Nipa Jayman Birta a-yinagata, “Bunggawa, ganapa nguna-wepa rrepara ngu-jirra wupa. Wurra nguna-wepa bama ngu-jirra, murna ngu-jirra burr-guta.” \p \v 10 Jesus a-yinagata nula, “Minyja an-gata ana-nga gipa mu-ngoyurra a-gornakuniyana, gala mola a-yinmiya a-gornagiya, wurra rrepara a-jirra wupa a-wepiya, lika an-molamola warrpam. Rrapa ana-goyburrpa nyiburr-yinagatiya gipa gugu nyiburr-molamola, wurpa lika an-ngardapa gun-nyagara.” \v 11 Gun-narda Jesus a-wena “wurpa lika an-ngardapa gun-nyagara,” ngardawa nipa gipa gu-nana nula an-gata a-malcha barra burrwa aburr-bachirra. \p \v 12 Gun-gata nipa Jesus gu-mungbuna minypa rrepara aburr-jirra burr-wepana a-bona, lika mun-nigipa molma mun-gunegiya mirikal mola a-barrngumurra, lika a-rakaja. Lika a-wena burrwa, a-yinanga, “A-lay, ana-goyburrpa nyibu-borrwuja gun-narda ngaypa ngu-yinmiyana ngu-bona, ya? \v 13 Ana-goyburrpa ngunabu-burrmaymburda nyiburr-workiya, marn․gi ng-gunega ngunabi-nenga rrapa bunggawa, rrapa gun-narda jechinuwa ngunabu-ngurrjinga ngardawa ngaypa ng-gurdiya. \v 14 Rrapa ngardawa ngaypa ng-guna bunggawa rrapa marn․gi ng-gunega geka arr-wepana rrepara nyiburr-jirra, ana-goyburrpa nyiburr-yirdapa barra nyiburr-workiya nyiburr-wepachichiya rrepara nyiburr-jirra, minypa nyiburr-gunggachichiya barra nyiburr-workiya. \v 15 Minypa gun-narda ngaypa arr-guybukaja, nyiburr-yirda barra nyiburr-workiya ana-goyburrpa minypa ngaypa.\x + \xo 13:15 \xt Luk 22:27\x* \v 16 Minyja bubu-borrwa: Gala ana-nga an-mujama wana a-ni, minypa an-nigipa bunggawa marr a-yinaga; rrapa gala ana-nga an-mujaruk wana a-ni, minypa an-gata a-jerrmarrapa marr a-yinaga. Gu-gurda ngacha gala gu-yinda gu-workiya.\x + \xo 13:16 \xt Metiyu 10:24; Luk 6:40; Jon 15:20\x* \v 17 Rrapa gun-gata geka ngu-wena, gun-nardiya gugu ana-goyburrpa marn․gi. Rrapa minyja nyiburr-yirda jama nyiburr-ji, nyiburr-nyilja barra nyiburr-ni. \p \v 18 “Wurra gun-narda ngika minypa warrpam nyiburr-gurda; jarra ngaypa marn․gi ana-gorrburrwa nyiburr-guyinmiya ngacha arr-menga. Wurra gu-yinagatiya gu-nirra ngardawa mu-jurra gu-yurra janguny gun-burral. Minypa gu-yinaga gu-yurra, ‘An-ngardapa nyirri-banga nyirri-nirra nipa jarra gipa mu-ngoyurra nguna-bawuna rrapa minypa a-malchinga burrwa aburr-bachirra.’\x + \xo 13:18 \xt Psalms 41:9\x* \v 19 Gun-narda ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa gun-guniya mu-ngoyurra nguburr-nirra, barra gun-gata waypa gu-bengga gun-burral ana-goyburrpa nyibu-borrwa barra apula minypa ngaypa ng-guna nipa an-gatiya Ay-nirrapa Ay-workiya. \v 20 Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ana-nga ana-gonyja nula an-gugaliya ngaypa ngu-jerrmarra, an-narda ngardawa ana-gonyjinga apula ngaypa. Rrapa minyja ana-gonyjinga apula ngaypa, ana-gonyjinga nula nipa nguna-jerrmarrapa an-gata burr-guta.”\x + \xo 13:20 \xt Metiyu 10:40; Mark 9:37; Luk 9:48; 10:16\x* \s1 Jesus A-ngurrjinga An-ngardapa An-gata A-malcha Barra Burrwa Aburr-bachirra \r (Metiyu 26:20-25; Mark 14:17-21; Luk 22:21-23) \p \v 21 Jesus a-yinagata a-wena, lika wargugu a-ni, lika mola a-garlmuna, a-wena yarlanga, a-yinagata, “Gun-narda gun-burral ngu-wena: Nyiburr-gurda ny-jata ny-nyardapa murna burr-wu barra ngaypa aburr-gata aburr-bachirra.” \p \v 22 A-yinagata a-wena, lika aburr-yigipa jawina mun-barra mbi-nana aburr-bona ngardawa gala marn․gi ana-nga a-ngurrjinga a-ni. \v 23 An-ngardapa an-gata yi-gurrepa ana-gera a-ni nula Jesus an-nigipa gu-day butula, \v 24 an-narda nipa Jayman Birta ana-nyala a-wena nula, “Marrka wenggana, a-lay. Ana-nga a-ngurrjinga?” \p \v 25 Lika nipa an-gata ana-wagarba ay-warrchinga, a-wengganana, “Ana-nga, a-lay, Bunggawa?” \p \v 26 Jesus a-yinagata, “Minyja mun-guna damba ng-gurraga barra an-gata ngu-wu barra.” A-yinagata a-wena, lika mu-gurragaja, lika an-gata a-wuna Jurrach \pn (Judas)\pn* an-gata Jayman Yichkériyat \pn (Simon Iscariot)\pn* an-nika an-walkurpa. \v 27 Nipa Jurrach mu-menga mun-gata damba, lika warrika an-gata walkwalk Jeytan an-nelangga a-barrngumurra nula Jurrach. Lika nipa Jesus ana-nyala a-wena nula Jurrach, “Garlma, a-lay. Gun-narda nginyipa ny-borrwurrapa gala jipa ni yirda.” \v 28 A-yinagata a-wena nula, wurra birripa aburr-ninya gala marn․gi gun-narda an-nga nula a-wena. \v 29 Ngardawa nipa Jurrach rrupiya jaga a-ganana a-workiyana, rrapa aburr-werranga bama aburr-yinanga jimarna Jesus a-wena nula balaja mu-ma barra janara nula, rrapa aburr-werranga bama aburr-yinanga jimarna rrupiya a-boy, burr-wu aburr-gata aburr-nyagara. \v 30 Mun-gata damba nipa Jurrach m-barra, lika a-bena a-yurtchinga. Rrapa gun-gatiya ana-munya gu-ni. \s1 Gun-geka Joborr \p \v 31 Gun-gatiya waypa Jurrach a-bona, lika Jesus a-garlmuna, a-yinanga a-wena, “Gun-guniya gugu abi-na barra an-guna An-walkurpa An-gugaliya warrpam an-molamola, rrapa Wangarr abu-borrwa barra an-molamola warrpam ngardawa an-guna An-walkurpa nipiya nyanma an-nelangga an-molamola a-nega barra. \v 32 Rrapa minypa Wangarr an-nelangga an-molamola nipa nyanma an-guna An-walkurpa, nipa rrapa gun-guniya gugu Wangarr ana-nyala an-nelangga an-molamola a-nega barra an-guna An-walkurpa. \p \v 33 “Japurra ngapa nyiburr-jirra, nyiburr-gurda gu-ngarda yerrcha apula gala gun-baykarda arr-ga. Wurra nyiburr-wechawecha barra apula, gala nyiburr-yinmiya ngunabi-na. Minypa gun-gata ngu-wena burrwa Ju yerrcha, ngu-yinagata ana-gorrburrwa ngu-weya: Ngaypa ngu-boy barra rrapa ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya nyiburr-boy.\x + \xo 13:33 \xt Jon 7:34; 8:22-23\x* \v 34 Rrapa gun-guna gun-geka arr-wu barra joborr: Jal buburr-ni ana-gorrburrwa gu-gapa gu-guta. Minypa ngaypa jal ngu-ni ana-gorrburrwa, ana-goyburrpa jal nyiburr-ni barra ana-gorrburrwa gu-gapa gu-guta.\x + \xo 13:34 \xt Jon 15:12,17; 1 Jon 3:23; 2 Jon 1:5\x* \v 35 Minyja ana-goyburrpa nyiburr-yirda jal nyiburr-ni ana-gorrburrwa gu-gapa gu-guta, aburr-werranga marn․gi aburr-ni barra ana-gorrburrwa minypa nyiburr-ngaypa jawina.” \s1 Jesus Mu-ngoyurra Gu-ngurrjinga Minypa Nipa Birta A-jordajiya Barra \r (Metiyu 26:31-35; Mark 14:27-31; Luk 22:31-34) \p \v 36 Jayman Birta a-wena, “Bunggawa, a-lay, ay-yinda barra ny-boy?” \p Jesus a-yinagata, “Ngaypa ngu-boya wurra gala ny-yinmiya nguna-jurrjurrma gun-guniya, nuwurra jarra burraya nguna-jurrjurrma barra.” \p \v 37 Nipa Birta a-wena, “Yama gun-guniya ngiy-jurrjurrma, a-lay? Wurra ngaypa nawanawa ngu-ni wugupa arr-juwa.” \p \v 38 Jesus a-yinagata, “Birta, a-lay, ngaypa apula gun-burral ny-boy barra ny-juwa, ya? Wurra jarra gun-guna ngaypa marn․gi ngardawa gun-burral: Jin-gata bawul \pn (fowl)\pn* gala barra ni-gugu jiny-yengga, wurra jarra nginyi-gugu ny-jirrapa ny-nyardapa ny-joma ny-jordajiya burrwa, jimarna gala marn․gi apula, rrapa nipa nuwurra jurdach bawul jiny-yengga barra.” \c 14 \s1 Jesus Gochila An-dana Rrawa \p \v 1 “Gala barra wargugu nyiburr-ni. Wurra marr buburr-balcha nula Wangarr, rrapa marr buburr-balcha apula ngaypa. \v 2 Ngun-anya gun-nika rrawa gun-ngarnama gun-jaranga, rrapa gun-narda ngaypa ngu-boy barra nawanawa ngu-ni ana-gorrburrwa rrawa. Minyja gun-narda gala gun-burral, gala ngu-yinagatarna ngu-weyarna ana-gorrburrwa. \v 3 Wurra ngu-boy barra nawanawa ngu-ni barra ana-gorrburrwa rrawa. Rrapa ngardawa ngaypa ngu-boy rrapa nawanawa ngu-ni barra ana-gorrburrwa rrawa, burraya nguna-jeka barra arr-ma, barra ana-goyburrpa gatiya wugupa apula. \v 4 Rrapa gun-gata rrawa ngaypa ngu-boya ana-goyburrpa marn․gi jarlakarr.” \p \v 5 Jesus a-yinagata a-wena, lika Domach \pn (Thomas)\pn* a-garlmuna, a-yinanga nula, “Bunggawa, a-lay, gun-gata rrawa ngayburrpa gala marn․gi; wurra gun-an․gaya jarlakarr nyibu-ma barra?” \p \v 6 Jesus a-yinanga nula, “Ngaypa ana-gorrburrwa jarlakarr, rrapa ngaypa minypa gun-burral janguny, rrapa minypa wanngu gun-guni. Gala ana-nga a-yinmiya a-boy nula Nyanyapa arrku, wurra minyja ngaypa wupa ng-ga. \v 7 Minyja ana-goyburrpa gun-burral marn․gi nyiburr-nirrarna apula, Ngun-anya burr-guta marn․gi nyiburr-nirrarna atila. Wurra gun-guniya gugu marn․gi nyiburr-ni nula; gipa nyibi-nana.” \p \v 8 A-yinagata a-wena Jesus, lika nipa Bilip \pn (Philip)\pn* ana-nyala a-yinanga, “Bunggawa, an-narda nyirr-guybuka Nyanyapa arrku; gun-narda wupa jal nyiburr-nirra.” \p \v 9 Jesus a-wena, “Bilip, a-lay, gipa gun-baykarda arr-rrigirrgarra arr-ni, wurra gala marn․gi apula, ya? Wurra jarra minypa nginyipa nguna-nana, Ngun-anya burr-guta nyjirri-nana gu-ngardapa, rraka gala ny-yinmiya ny-yinda, ‘Nyirr-guybuka Nyanyapa arrku.’ \v 10 Wurra gala marr ny-balcha gun-gata minypa ngaypa nipa Ngun-anya rrapa nipa Ngun-anya ngaypa, ya? Wurra janguny ngu-weya ngu-workiya gun-ngaypa wupa ngika; jarra Ngun-anya nipa a-ninyarra apula rrapa jama a-jirra a-workiya gun-nigipa. \v 11 Marr balcha apula gun-gata ngu-wena ngaypa nipa Ngun-anya rrapa nipa Ngun-anya ngaypa. Wurra minyja gun-derta gun-gorla nggula, wurra borrwa gun-gata minypa ngaypa burr-barlmarrk jama ngu-ji ngu-workiyana rrapa marr ny-balcha barra apula minypa gun-burral ngaypa nipa Ngun-anya rrapa nipiya Ngun-anya ngaypa. \s1 Gochila An-dana Burr-barlmarrk Jama Nguburr-ji \p \v 12 “Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Gun-gata minypa ngaypa burr-barlmarrk jama ngu-ji ngu-workiyana, wurra ana-nga marr a-balcharra apula, nipa an-gata an-gugaliya a-yirda barra burr-barlmarrk jama a-ji, wurpa lika wana jarra, ngardawa Nyanyapa arrku ngu-boy barra nula. \v 13 Rrapa minypa ny-yinga ny-jata gun-nga barra ny-nyiwija apula minypa ngaypa ngu-welangga marr ny-balcharra apula, lika ngaypa jama ngu-ji barra nggula, yanma Nyanyapa arrku an-nelangga warrpam an-molamola a-ni barra nipa nyanma an-guna An-walkurpa. \v 14 Gun-mola nggula ny-nyiwija barra apula gun-nga minypa ngaypa ngu-welangga marr ny-balcharra apula, lika ngaypa jama ngu-ji barra nggula. \s1 Gochila An-dana Mern An-mawunga \p \v 15 “Rrapa minyja nginyipa jal nyi-ni apula, gun-ngaypa wengga ny-borrwa barra ny-boy. \v 16 Rrapa ngaypa ngu-ngiwija barra nula Nyanyapa arrku, lika nipa biy-wu barra an-nerranga An-gugunggaja nyirri-digirrgapa barra nyirri-workiya — \v 17 An-mawunga an-gatiya gun-burral gu-rrimanga a-nirra. An-narda gu-guna gu-rrawa burr-yika gala aburr-yinmiya abu-ma; gala abi-na rrapa gala marn․gi nula. Wurra ana-goyburrpa jarra marn․gi nula, ngardawa nipa wugupa ana-gorrburrwa rrapa burraya a-barrnguma ana-gorrburrwa An-mawunga. \p \v 18 “Ngaypa rrapa gala ngu-yinmiya arr-bawa minypa nyiburr-ngorrma nyiburr-rrigirrga nyiburr-workiya. Wurra burraya nguna-jeka barra ana-gorrburrwa. \v 19 Aburr-werranga gun-baykarda ngika ngunabi-na barra, wurra ana-goyburrpa manymak, ngunabi-na barra nyiburr-ni. Rrapa ngardawa ngaypa wanngu ngu-ni, ana-goyburrpa nyiburr-yirda barra wanngu nyiburr-ni. \v 20 Rrapa waypa barra gun-gatiya, nyibu-borrwa barra minypa ngaypa ng-guna nipa an-gata Ngun-anya, rrapa ana-goyburrpa nyiburr-gurda ngaypa, rrapa ngaypa ng-gunaga ana-goyburrpa. \p \v 21 “An-gata ana-nga gun-ngaypa janguny gu-rrimanga rrapa guy-borrwujapa ay-bamburda, ana-gata ngacha an-gugaliya jal a-nirra apula. Rrapa nipiya an-gatiya jal a-nirra apula ngaypa, nipa Ngun-anya ana-nyala jal a-ni barra nula nipa. Rrapa ngaypa niya jal ngu-ni barra nula an-gata an-gugaliya rrapa ng-gurdagurdarriya barra nula.” Jesus a-yinagata a-wena burrwa. \p \v 22 Lika Jurrach an-gata an-nerranga, wurra ngika an-gata Jurrach Yichkériyat, nipa a-wena nula Jesus, “A-lay, Bunggawa, an-nga nula ny-bengga barra arrburrwa ngayburrpa, wurra ngika birripa gu-gurda burr-yika gu-rrawa?” \p \v 23 Nipa Jesus a-yinanga nula, “Minyja ana-nga jal a-ni apula gun-ngaypa wengga gu-borrwa barra, rrapa nipa Ngun-anya ana-nyala jal a-ni barra nula an-gata rrapa nyirri-bengga barra nula, nyiburr-ni barra wugupa. \v 24 Wurra an-nerranga gala janguny gu-borrwa apula nipa ngardawa gala jal a-ni apula. Wurra janguny nginyipa ny-jaliyana ny-yorkiyana ngaypa ngu-wena, gun-narda gun-ngaypa ngika; jarra Ngun-anya gun-nika nipa nguna-jerrmarrapa. \p \v 25 “Gun-narda gun-jaranga ngu-wena ana-gorrburrwa ngayburrpa burdak nguburr-nirra. \v 26 Rrapa ngardawa ngaypa ngu-welangga ana-goyburrpa marr nyiburr-balcharra apula, nipa Ngun-anya ana-jerrma barra ana-gorrburrwa an-gata An-gugunggaja, nipiya Mern An-mawunga marn․gi nyirr-nega barra gun-nga burr-guta, rrapa nyirr-gelamajortka barra gun-jaranga janguny ngaypa ngu-wena. \v 27 Ngaypa arr-wucha ngu-nirra magaya gun-guni, lika ngu-boy barra; wurra ngaypa nyanma nyiburr-molamola nyiburr-ni barra rrapa gala barra gun-nga nyibu-borrwa. Ngaypa arr-wucha gun-narda ngika minypa gu-guna gu-yika gu-rrawa; gala barra wargugu nyiburr-ni rrapa gala barra nyiburr-gurkuja. \p \v 28 “Geka ngu-wena ana-goyburrpa nyiburr-galiyana, ‘Ngaypa ngu-boy barra nuwurra nguna-jeka ana-gorrburrwa.’ Minyja ana-goyburrpa jal nyiburr-nirrarna apula, nyiburr-worlworlchingarna gun-gata nula minypa ngaypa ngu-boy barra nula Nyanyapa arrku. Ngardawa nipa Nyanyapa arrku wana; ngaypa jarra marr ngu-yinaga. \v 29 Wurra gun-guniya mu-ngoyurra ngu-wena ana-gorrburrwa minypa gun-gatiya ngu-boy barra, lika ana-goyburrpa marn․gi nyiburr-ni barra apula minypa Nyanyapa arrku ngu-bona nula rrapa nuwurra nguna-jeka barra. \p \v 30 “Gun-baykarda ngika nguburr-wengga barra nguburr-ni, wurra walkwalk ana-boya gu-gurdiya a-yika gu-rrawa bunggawa. Nipa rrapa ngaypa gala gu-ngardapa atila rraka nguna-rrima, \v 31 wurra jarra nipa Ngun-anya a-wena apula ngu-boy barra jama ngu-ji, barra gun-guniya rrawa marn․gi aburr-ni barra apula minypa ngaypa jal ngu-nirra nula Nyanyapa arrku rrapa jama ngu-jirra ngu-workiya minypa nipa a-wena. \p “Ganapiya, lika buburr-garlma, nguburr-boy.” \c 15 \s1 Jesus Minypa Mun-maywapa Gurnal Banda Mu-jirra \p \v 1 “Ngaypa minypa mun-maywapa gurnal banda mu-jirra. Minypa banda mu-jirra gurnal ngaypa ng-guniya, rrapa aburr-ngaypa marr aburr-balcharra apula birripa minypa mernda mu-jirra. Ngun-anya nipa minypa jaga an-gugana. \v 2 Minypa nipa mu-nacha a-workiya mernda mu-jirra mun-murnamarra gala balaja mu-rrima, nipa mu-gorndanga a-workiya, lika mu-yerrnyjinga. Rrapa minypa mu-nacha mernda mu-jirra balaja mu-rrimanga, m-bawuja; wurpa lika mun-nga mun-gata borijipa mu-jirralmiya mu-workiya nipa mu-gorndanga a-workiya, mu-yerrnyjinga, lika gu-gata wenga balaja mu-rrimanga wana. \p \v 3 “Ana-goyburrpa nyiburr-gurda, gun-nga gun-nerra nyibi-rrimarra gipa gu-bona ana-gorrburrwa, nyiburr-molamola nyiburr-ni; ngardawa janguny ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa gun-gata wupa nyanma. \v 4 Lika mu-nguy buburr-ninyapa apula buburr-workiya rrapa ngaypa mu-nguy ngu-ninyapa barra ana-gorrburrwa ngu-workiya. Ngardawa minypa mernda mu-jirra mun-guyinda gala mu-yinmiya nipa wupa ngardapa balaja mu-rrima, wurra banda mu-jirra wenga jarra, gu-gurda ngacha minypa ana-goyburrpa wupa ngardapa gala nyiburr-yinmiya gun-molamola jama nyiburr-ji, wurra minyja mu-nguy nguburr-ninyapa nguburr-workiya gu-ngardapa. \p \v 5 “Ngaypa minypa mun-maywapa gurnal banda mu-jirra, rrapa ana-goyburrpa minypa mernda mu-jirra. Ny-yinga ny-jata minyja mu-nguy arr-ni gu-ngardapa, nginyipa jama ny-ji barra ny-yorkiya gun-molamola. Wurra minyja ny-jakiya rrapa ngardapa nyi-ni, gala ny-yinmiya gun-molamola jama ny-ji; wurra gun-nyagara. \v 6 Ngardawa ana-nga an-gata gala mu-nguy nyirri-ni, nipa minypa mun-maywapa gurnal mernda mu-jirra mu-gulolmiyana. Minypa barrwa mbi-rrumunga aburr-workiya, mbi-yerrnyjinga, ji-marnnga mu-gorlapurda. Rrapa mun-nardiya gugu mun-maywapa barrwa mbi-mangga aburr-workiya, lika mbi-yerrnyjinga gu-bol mu-rrongga. \v 7 Wurra nginyipa minyja nyi-ni apula rrapa gun-ngaypa janguny ny-borrwa apula ny-bamba, ngiwija nula Ngun-anya gun-nga minypa nginyipa jal nyi-ni, rrapa nipa biy-wu barra. \v 8 Gu-gurda ngacha minypa ana-goyburrpa barra burrbu-gurdagurdarra wurra gama gorlk minypa Ngun-anya nipa an-nelangga warrpam an-molamola, minypa ana-goyburrpa jama nyiburr-ji barra nyiburr-workiya gun-molamola minypa nyiburr-ngaypa jawina nyiburr-nirra nyiburr-bamburda. \p \v 9 “Minypa nipa Ngun-anya jal a-ni apula ngaypa, gu-gurda ngacha minypa ngaypa jal ngu-ni ana-gorrburrwa ana-goyburrpa. Buburr-ninya apula minypa gu-ngaypa gu-gurrurta. \v 10 Minyja nyibu-borrwa joborr gun-guyinda ngaypa ngu-barnjinga ana-gorrburrwa, gu-ngaypa gu-gurrurta nyiburr-ni barra gun-maywapa minypa ngaypa ngu-borrwurra joborr Ngun-anya gu-barnjinga apula rrapa gu-yigipa gu-gurrurta ngu-ninyarra. \v 11 Gun-narda ngu-wena ana-gorrburrwa, barra burr-guya nyiburr-marrkapcha minypa ngaypa, minypa gala barra gun-nga nyibu-borrwa. \p \v 12 “Gun-ngaypa joborr gun-guna: Jal buburr-ni ana-gorrburrwa gu-gapa gu-guta gun-maywapa minypa ngaypa jal ngu-ni ana-gorrburrwa.\x + \xo 15:12 \xt Jon 13:34; 15:17; 1 Jon 3:23; 2 Jon 1:5\x* \v 13 Minyja an-gugaliya a-juwa burrwa aburr-yigipa jawina, nipa an-gatiya ngardawa burr-guya jal a-ni burrwa. Minypa gala barrwa yina gun-gaya wana gun-bapala gurrurta minypa gun-gata. \v 14 Ana-goyburrpa nyiburr-gurda gun-burral nyiburr-ngaypa jawina minyja nyibu-borrwa nyiburr-bamba joborr ngaypa ngu-barnjinga ana-gorrburrwa. \v 15 Gala mola arr-ngurrja ana-goyburrpa nyiburr-mujama. Ngardawa an-mujama an-guyinda gala marn․gi an-nigipa bunggawa a-yinmiya jama a-jirra. Wurra ana-goyburrpa jarra ngaypa arr-burrmaymburda nyiburr-ngaypa jawina, ngardawa gun-nga burr-guta ng-galiyana minypa Ngun-anya a-wena apula, gun-narda ngu-wena ana-gorrburrwa rrapa gala gun-nga ngu-jordajingarna. \v 16 Ngaypa ng-guna ana-goyburrpa gala nyiburr-jerrjerrjiyarna apula; wurra ana-goyburrpa jarra ngaypa arr-menga, arr-gurrmurra barra nyiburr-boy, gun-molamola jama nyiburr-ji barra nyiburr-workiya gun-gata minypa gala gu-yinmiya gu-werrpiya. Gu-gurda ngacha minypa Ngun-anya nyirr-wu barra a-workiya gun-nga nyiburr-ngiwija nula minypa ngaypa ngu-welangga marr nyiburr-balcharra apula. \v 17 Gun-guna ana-gorrburrwa joborr ngaypa ngu-barnjinga: Jal buburr-ni ana-gorrburrwa gu-gapa gu-guta. \s1 Gu-gurdiya Burr-yika Gu-rrawa Aburr-bachirramiya Burrwa Jesus Burr-yika \p \v 18 “Minyja gu-gurda burr-yika gu-rrawa ngoyurra aburr-yerryerrmiya ana-gorrburrwa, wurra bubu-borrwa gun-gunaga: Gipa ngay-gugu ngoyurra aburr-yerryerrmiyana apula rrapa ana-goyburrpa nyiburr-yindiya barra ngoyurra aburr-yerryerrmiya ana-gorrburrwa. \v 19 Minyja nyiburr-birripa nyiburr-ni, jal aburr-ni ana-gorrburrwa. Wurra jarra nyiburr-nyaypa gipa arr-menga. Gala nyiburr-birripa rraka jal aburr-ni ana-gorrburrwa. \v 20 Bubu-borrwa gun-gata mu-ngoyurra ngu-wena ana-gorrburrwa, ‘Gala ana-nga an-mujama wana a-ni minypa an-nigipa bunggawa marr a-yinaga.’ Gu-gurda ngacha minypa ngaypa ng-guna bunggawa gun-ngaypa janguny aburr-werranga gubi-rrimanga apula rrapa burraya nginyipa rrapa gubi-rrima barra nggula janguny. Wurra minypa aburr-werranga mari gubu-garrana apula ngaypa bunggawa, burraya nginyipa rrapa mari gubu-garra barra nggula ny-nyaypa jawina.\x + \xo 15:20 \xt Metiyu 10:24; Luk 6:40; Jon 13:16\x* \v 21 Aburr-yirda barra nggula ngardawa minypa nginyipa ny-nyaypa; ngardawa an-gata nipa nguna-jerrmarrapa birripa gala marn․gi nula. \v 22 Minyja gala nguna-boyarna, ngu-weyarna burrwa, birripa gala mari gu-yurrarna burrwa. Wurra jarra janguny aburr-galiyana, wurra gala gubi-rrima apula. \v 23 Ana-nga an-gata ngoyurra a-yerryerrmiya apula ngaypa, gun-narda minypa nipa ngoyurra a-yerryerrmiya nula Ngun-anya burr-guta. \v 24 Minyja gala jama ngu-jirrarna ngu-workiyarna birripa aburr-murna gu-gata ngacha minypa gala an-gugaliya gu-nacharna a-workiyarna, birripa gala mari gu-yurrarna burrwa. Wurra jarra gipa ngunabi-nana burr-barlmarrk jama ngu-ji, wurra ngoyurra aburr-yerryerrmiyana atila ngaypa rrapa nipa Ngun-anya. \v 25 Ngardawa gun-birripa gun-guwarr janguny mu-jurra gu-yurra gun-burral. Minypa gu-yinaga, ‘Ngaypa ngu-mola, wurra birripa ngoyurra aburr-yerryerrmiyana apula.’\x + \xo 15:25 \xt Psalms 35:19; 69:4\x* \p \v 26 “Ngaypa nguna-jerrma barra ana-gorrburrwa An-gugunggaja Ngun-anya wenga. Nipa an-gatiya Ngun-anya An-mawunga gun-burral gu-rrimanga. Nipa ana-boy barra rrapa nguna-ngurrja barra ngaypa; \v 27 rrapa ana-goyburrpa burr-guta barra ngunabu-ngurrja burrwa wurra gama gorlk, ngardawa gipa mu-ngoyurra nguburr-bamuna nguburr-workiyana. \c 16 \p \v 1 “Gun-narda gun-jaranga ngu-wena ana-gorrburrwa, barra minypa ana-goyburrpa derta nyiburr-negiya; gala yapa nyiburr-lijiwarriyan. \v 2 Ngardawa aburr-borrmunga ana-gorrburrwa nyirrbi-yerrnyja barra mipila, ana-goyburrpa minypa gala nyiburr-yinmiya nyiburr-barrnguma wupa gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. Minyjiya, ngarla. Yi-gurrepa gu-jirra gu-boya ana-gorrburrwa mari, birripa gubu-borrwa barra jimarna ana-nga an-gata biy-bun, ny-juwun, nipa ngardawa jama a-jirra nula Wangarr. \v 3 Jarra aburr-yirda barra jama aburr-ji ngardawa Nyanyapa arrku gala marn․gi aburr-nirrarna nula, rrapa gala marn․gi apula ngaypa. \v 4 Gun-narda ngu-wena ana-gorrburrwa janguny, barra nuwurra waypa gu-yirda gun-nerra gu-ni, ana-goyburrpa nyibu-borrwa barra minypa gun-narda ngaypa gipa mu-ngoyurra ngu-ngurrjinga ana-gorrburrwa. Jarra mu-ngoyurra nguburr-rrigirrgarra gala ngu-weyarna ana-gorrburrwa, ngardawa ngaypa ng-gatiya burdak wugupa ana-gorrburrwa. \s1 Mern An-mawunga Jama A-jirra \p \v 5 “Wurra gun-guniya gugu ngu-boy barra nula nipa nguna-jerrmarrapa. Wurra ana-goyburrpa gala ngunabu-wenggana ay-yinda barra ngu-boy, ya? \v 6 Jarra burr-guya wargugu nyiburr-nirra gun-gata ngu-wena ana-gorrburrwa, ya? \p \v 7 “Wurra buburr-galiya apula; gun-guna gun-burral. Gun-gata gun-molamola ana-gorrburrwa ngaypa ngu-boy barra. Wurra minyja gala ngaypa ngu-boy, nipa An-gugunggaja an-gata gala a-yinmiya ana-boy ana-gorrburrwa. Wurra minypa ngaypa ngu-boy barra, ngu-jerrma barra ana-gorrburrwa an-gata. \v 8 Rrapa nuwurra waypa barra a-bengga, wurra gama gorlk nipa marn․gi burr-nega barra aburr-borrwiya barra minypa birripa aburr-werra gun-nerra jama aburr-ji; rrapa ngunabu-borrwa barra minypa ngaypa jechinuwa ngu-ni nula Wangarr; rrapa gubu-borrwa barra minypa burraya mari gubu-ma. \v 9 Minypa birripa gala marr aburr-balcha apula, gu-gurda ngacha minypa werra aburr-negiyana. \v 10 Rrapa minypa Nyanyapa arrku ngaypa ngu-boy barra nula, gala mola ngunabi-na, gu-gurda ngacha minypa yarlanga gu-yu barra burrwa minypa ngaypa jechinuwa ngu-ni nula an-gata. \v 11 Rrapa minypa gu-guna a-yika gu-rrawa bunggawa gun-nardiya gugu mari gu-menga minypa Wangarr ana-nyala a-bu barra, gu-gurda ngacha minypa gubu-borrwa barra birripa burr-guta mari gubu-menga. \p \v 12 “Nipa jarra mola gun-jaranga janguny ngu-rrimanga ana-gorrburrwa, wurra gun-derta gun-gorla; gala nyiburr-yinmiya nyiburr-galiya burdak. \v 13 Wurra nuwurra waypa barra Mern An-mawunga an-gata gun-burral an-gurrimapa a-bengga, nipa nyirr-gurdagurdarra barra warrpam gun-burral janguny. Nipa gala barra a-wengga nipiya wupa nyanma, jarra a-wengga barra a-workiya gun-ngiya minypa nipa a-galiya janguny Wangarr a-wu barra, rrapa gu-ngurrja barra ana-gorrburrwa gun-gapa jurdach gu-yinmiya barra gu-ni. \v 14 Nipa nyirr-gurdagurdarra barra a-workiya minypa ngaypa warrpam ngu-molamola. Ngardawa gun-ngaypa nipa gu-ma barra rrapa gu-ngurrja barra rrapa minypa yarlanga gu-nega barra ana-gorrburrwa. \v 15 Minypa gun-ngaypa minypa, wurpa lika Nyanyapa arrku gun-nika, ngardawa gun-gabagatiya burr-guta Nyanyapa arrku gu-rrimanga gun-narda gun-ngaypa. Gu-gurda nula ngaypa ngu-wena Wangarr An-mawunga gu-ma barra gun-ngaypa rrapa gu-ngurrja barra ana-gorrburrwa.” \s1 Wargugu Gun-guni Gu-ngukurdanyjiya Barra Gun-guworlworlcha Gu-ni Barra \p \v 16 Rrapa Jesus mu-nguy a-wena burrwa, a-yinagata, “Gun-guniya gugu gun-baykarda ngika, lika ana-goyburrpa gala barra mola ngunabi-na. Lika mola gun-baykarda ngika, lika ngunabi-na barra.” A-yinagata a-wena burrwa. \p \v 17 Lika aburr-yigipa jawina aburr-werranga aburr-wengganachichiyana aburr-ni, “A-lay, gun-narda minypa gun-nga a-wena, a-yinanga, ‘Gun-guniya gugu gun-baykarda ngika, lika ana-goyburrpa gala barra ngunabi-na, lika mola gun-baykarda ngika, lika ngunabi-na barra,’ rrapa minypa a-yinagata a-wena, ‘Ngardawa Nyanyapa arrku ngu-boy barra nula’? \v 18 Gun-narda minypa gun-nga a-yinagata a-wena, ‘gun-baykarda ngika’? Wurra ngayburrpa gala marn․gi nipa a-yinmiya a-weya a-nirra.” \p \v 19 Rrapa Jesus gu-nana burrwa minypa birripa jal aburr-ni gun-gata nula janguny abu-wenggana barra, lika nipa a-yinanga burrwa, “A-lay, geka ngu-wena ana-gorrburrwa minypa ngu-yinagata, ‘Gun-guniya gugu gun-baykarda ngika, lika ana-goyburrpa gala barra ngunabi-na, lika mola gun-baykarda ngika, lika ngunabi-na barra,’ gun-narda nula ana-goyburrpa nyiburr-wengganachichiya nyiburr-nirra, ya? \v 20 Gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Ana-goyburrpa nyiburr-rruwuja barra rrapa minypa burr-guya wargugu nyiburr-ni, wurra gu-gurdiya burr-yika gu-rrawa birripa jarra aburr-worlworlcha barra aburr-ni. Ana-goyburrpa wargugu nyiburr-ni barra, wurpa lika gu-ngukurdanyjiya barra rrapa gun-guworlworlcha gugu gu-ni barra ana-gorrburrwa. \v 21 Minypa gun-maywapa gama a-mangga jiny-yorkiya delipa minypa mu-ngoyurra gu-borrwuja jiny-yorkiya gun-gata minypa jiny-yurkurichinga ngardawa a-ma barra; wurra nuwurra waypa a-bambunggiya, lika jiny-bamapurda jiny-yorkiya gun-gata gun-guwurkuricha, wurra jiny-yorlworlchinga ngardawa delipa a-menga. \v 22 Ana-goyburrpa rrapa nyiburr-yinagatiya minypa jin-gata gama: Gun-guniya gugu minypa ana-goyburrpa wargugu nyiburr-ni barra, wurra barrwa ngayburrpa nguburr-nachichiya barra, lika ana-goyburrpa nyiburr-marrkapcha barra nyiburr-ni gu-gata ngacha gun-gumarrkapcha minypa gala ana-nga a-yinmiya nyirr-gaypa. \v 23 Gun-gatiya waypa barra gu-ni, gala barra gun-nga ana-goyburrpa mola ngunabu-wenggana ngaypa. Wurra gun-guna ngu-weya ana-gorrburrwa gun-burral: Nipa Ngun-anya nyirr-wu barra gun-nga minypa nyiburr-ngiwija barra nula minypa ngaypa ngu-welangga marr nyiburr-balcharra apula. \v 24 Gala gun-nga ana-goyburrpa mu-ngoyurra nyiburr-ngiwijingarna nula Ngun-anya, minypa ngaypa ngu-welangga marr nyiburr-balcharra apula. Wurra buburr-ngiwija nula barra nyibu-ma, rrapa minypa gun-burral nyiburr-marrkapcha, gala barrwa gun-nga nyibu-borrwa nyiburr-ni. \s1 Jesus A-buna Gu-guna A-yika Gu-rrawa Bunggawa \p \v 25 “Ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa ngu-workiyana, gun-maywapa ranginy wupa ngu-wena. Wurra gun-guniya guna-bamburda gala barra ngu-yirda gun-maywapa ranginy ngu-ngurrja ana-gorrburrwa, jarra Ngun-anya ngu-ngurrja barra ana-gorrburrwa yarlanga. \v 26 Gun-gatiya waypa barra gu-ni, Nyanyapa arrku ana-goyburrpa nyiburr-ngiwija barra nula nyiburr-workiya minypa ngaypa ngu-welangga marr nyiburr-balcharra apula. Jarra gun-narda ngaypa gala ngu-yinangarna ngu-weyarna jimarna ngaypa ngu-ngiwija barra nula ana-goyburrpa nyiburr-marr. \v 27 Gun-narda ngika. Jarra nipiya Nyanyapa arrku jal a-nirra ana-gorrburrwa rrapa a-galiya barra ana-gorrburrwa minypa ana-goyburrpa gipa jal nyiburr-ni apula rrapa marr nyiburr-balcha apula gun-gata minypa ngaypa nipa Wangarr nyanma. \v 28 Nyanyapa arrku nguna-jerrmarra, gipa nguna-bona gun-guna rrawa; rrapa gun-nardiya gugu ngu-bawa barra rrawa, rrapa Nyanyapa arrku ngu-jeka barra nula.” \p \v 29 Jesus a-yinagata a-wena, lika aburr-yigipa jawina aburr-yinanga, “Aya, gun-narda, ngarla, yarlanga ny-yena rrapa ngika minypa gun-maywapa ranginy. \v 30 Lika gun-nardiya gugu ngayburrpa nyibi-nana nggula minypa nginyipa marn․gi gun-bulapalawa. Jimarna jarra ngayburrpa bubu-wengganacharna, wurra nginyipa wupa nyanma ny-nyurrjinga arrburrwa. Gun-narda nula ngayburrpa marr nyiburr-balcharra nggula minypa nginyipa Wangarr nyanma.” \p \v 31 Jesus a-yinagata burrwa, “Aya. Gun-guna waya marr nyiburr-balchinga apula, ya? \v 32 Jarra gun-narda yi-gurrepa gu-jirra gu-boya ana-goyburrpa bama ganday nyiburr-negiya barra minypa ngardapa ngardapa nyiburr-yurtcha barra gu-goyburrpa gu-rrawa. Minypa ngunabu-bawa barra ngardapa ngu-ni; jarra ngardapa ngapa ngika, wurra Ngun-anya nyirri-nirra nyirri-workiya. \v 33 Gun-narda gun-jaranga ngu-wena ana-gorrburrwa barra ana-goyburrpa nyiburr-molamola nyiburr-ni minypa gu-ngardapa nguburr-negiyana ana-goyburrpa rrapa ngaypa, rrapa gala barra gun-nga nyibu-borrwa nyiburr-ni. Minypa gu-guna gu-rrawa mari nyirrbu-bun, wurra gala barra nyiburr-gurkuja. Jarra gu-guna a-yika gu-rrawa bunggawa gipa ngaypa ngu-buna.” \c 17 \s1 Jesus Nipa Ana-murna A-wengganana Nula \p \v 1 Gun-narda Jesus a-wena burrwa aburr-yigipa jawina, lika waykin a-ganana, a-yinanga, “Anya, gun-guniya gugu gun-balma gu-jirra gu-boya. Wurra burr-gurdagurdarra minypa an-guna an-nginyipa Walkur warrpam an-molamola, barra nipa an-guna An-walkurpa burr-gurdagurdarra, Anya, minypa nginyipa ny-molamola. \v 2 Ngardawa nginyipa ny-jurrmurra nipa an-guna wana burrwa wurra gama gorlk, yanma aburr-jaranga nginyipa ny-yuna nipa an-guna burr-wu barra wanngu gun-guni, gala aburr-yinmiya aburr-mungbiyapa aburr-juwa. \v 3 Wanngu gun-guni minypa gun-guna: minypa marn․gi aburr-ni barra arrkula nginyipa ny-jurdiya ny-nyardapiya Wangarr ny-burral rrapa ngaypa ng-guna Jesus Christ nginyipa nguna-jerrmarra. \v 4 Gun-guna rrawa gipa nguburr-gurdagurdarrana nginyipa warrpam ny-molamola; minypa nginyipa nguna-wuna ngaypa jama ngu-ji, ngu-mungbuna. \v 5 Ganapiya, Anya, lika gun-gardiya nginyipa nyi-nirra ngu-welangga ngu-molamola nguna-nega, japurra ngapa ny-jirra, minypa gu-gujayanaya gun-gata ngarripa arr-ninya mu-ngoyurra gun-guna rrawa gun-nyagara burdak. \s1 Jesus A-wengganana Burrwa Aburr-yigipa Jawina \p \v 6 “Wurra gama gorlk nginyipa nguna-wuna gu-guna gu-rrawa wenga, ngaypa nguburr-gurdagurdarrana nginyipa. Mu-ngoyurra birripa aburr-nginyipa, lika nginyipa murna nguna-wuna. Gun-nginyipa janguny birripa gipa gubi-rrimanga aburr-nirra, \v 7 rrapa minypa gipa marn․gi aburr-ni apula minypa gun-nga burr-guta nginyipa murna nguna-wuna ngardawa gun-burral nginyipa nyanma. \v 8 Minypa ngaypa ngu-wena burrwa janguny nginyipa nguna-wuna, rrapa birripa gubi-yagurrmurra apula. Lika burr-guya marn․gi aburr-ni apula minypa gu-garda wenga nguna-bona, rrapa marr aburr-balcha apula minypa nginyipa nguna-jerrmarra. \p \v 9 “Aburr-gurdiya ngacha gu-galiya yerrcha ngaypa ngiy-wengganacha burrwa ngu-nirra; ngika aburr-werranga aburr-gata gu-gurdiya burr-yika gu-rrawa; wurra jarra aburr-guna nginyipa nguna-wuna, ngardawa aburr-nginyipa. \v 10 Gun-nga burr-guta ngaypa ngu-rrimanga ngardawa gun-nginyipa, rrapa gun-gabagata gun-nga nginyipa n-dimanga gun-narda gun-ngaypa; rrapa birripa aburr-guna aburr-jayanayarra aburr-nirra gu-ngaypa gu-gujayanaya. \v 11 Ngaypa gun-guna rrawa gala barra mola ngu-ni. Jarra birripa aburr-ni barra, wurra ngaypa ngiy-boya. Anya, ny-jurda warrpam ny-molamola, aburr-guna jaga ny-jana barra burrwa, minypa nginyipa ny-yelangga wana ny-babalapa — ny-jurdiya ny-yelangga ngarripa arr-welangga arr-wuchichiyana ngardawa nginyipa nyanma. Jaga ny-jana barra burrwa birripa barra aburr-ngardapa aburr-ni minypa ngarripa arr-ngardapa. \v 12 Nginyipa nguna-wuna nyiburr-rrigirrgarra, ngaypa nguburr-jarlapuna nguburr-ganyja burr-barlmarrk ngarripa arr-welangga arr-guna arr-wuchichiyana, arr-gunaga ngardawa nginyipa nyanma. Jaga ng-ganana burrwa minypa gala ana-nga a-lijiwarriyarna. Wurra jarra an-ngardapa a-lijiwarriyana nuwurra barra gu-bol a-rro, minypa ana-werranga ana-nyala gipa mu-ngoyurra a-ngurrjinga mu-jurra gu-yurra gun-burral janguny.\x + \xo 17:12 \xt Psalms 41:9; Jon 13:18\x* \p \v 13 “Gun-guniya gugu ngiy-boya nggula. Wurra minypa gun-guna rrawa burdak ngu-nirra, gun-guna ngu-weya ngu-nirra minypa barra ngaypa nyanma warrpam gun-gumarrkapcha aburr-guna aburr-marrkapcha barra aburr-ni. \v 14 Ngaypa gipa nguburr-wuna aburr-guna, birripa aburr-galiyana janguny nginyipa nguna-wuna, lika gu-gata wenga aburr-werranga aburr-gata gu-guna burr-yika gu-rrawa gala jal aburr-ni burrwa aburr-guna aburr-ngaypa; ngardawa aburr-birripa ngika, minypa ngaypa rrapa gala ngu-birripa. \v 15 Aburr-ngaypa aburr-gunaga ngaypa ngiy-wengganacha ngu-nirra burrwa — ngika barra burr-ga gu-guna wenga rrawa, wurra burdak aburr-ni barra. Jarra ngiy-wengganacha ngu-nirra nginyipa barra burr-jarlapa burr-ga; gala yapa walkwalk an-gata gun-nerra an-gurrimapa burr-ma. \v 16 Ngardawa gu-guna burr-yika gu-rrawa ngika, minypa ngaypa rrapa gun-guna apula ngika rrawa. \v 17 Wurra aburr-nginyipa burr-nega minypa gu-janguny gu-burral; gun-nginyipa janguny gun-narda gun-burral. \v 18 Minypa nginyipa nguna-jerrmarra gu-guna gu-rrawa, aburr-guna ngaypa rrapa nguburr-jerrmarra burrwa gu-guna gu-rrawa. \v 19 Aburr-guna aburr-ngaypa jawina, birripa burrwa ngaypa ngu-burral ngu-wuya nggula ngu-nirra, Anya, barra minypa birripa aburr-yinagata gun-burral aburr-nginyipa aburr-ni barra. \s1 Jesus A-wengganana Burrwa Aburr-jaranga Marr Aburr-balcharra Nula \p \v 20 “Wurra, Anya, aburr-guna wupa ngardapa ngika ngaypa ngiy-wengganacha burrwa ngu-nirra. Wurra jarra aburr-werranga burr-guta ngiy-wengganacha burrwa, aburr-gata minypa aburr-galiya barra burrwa aburr-guna rrapa minypa marr aburr-balcha barra apula. \v 21 Ngiy-wengganacha burrwa birripa aburr-jaranga barra aburr-ngardapa aburr-ni, Anya. Minypa nginyipa ny-jata ngaypa ng-guniya, rrapa ngaypa ng-guniya nginyipa ny-jata, ngaypa jal ngu-nirra burrwa barra birripa aburr-gata ngarripa arr-guniya, barra gu-guna burr-yika gu-rrawa marn․gi aburr-ni apula minypa nginyipa nguna-jerrmarra. \v 22 Gun-gujayanaya nginyipa nguna-wuna, gun-narda ngaypa nguburr-wuna aburr-guna marr aburr-balcharra apula rrapa mola aburr-gata barrwa barra marr aburr-balcha apula. Gun-gujayanaya nguburr-wuna birripa barra aburr-ngardapa aburr-ni minypa ngarripa arr-ngardapa; \v 23 minypa ngaypa ng-guniya birripa aburr-gata, rrapa nginyipa ny-jata ngaypa ng-guna, gu-gurda ngacha. Ngaypa jal ngu-nirra birripa barra gun-burral aburr-ngardapa, gu-gata wenga barra wurra gama gorlk gu-guna burr-yika gu-rrawa marn․gi aburr-ni barra minypa nginyipa nguna-jerrmarra rrapa jal nyi-ni burrwa gun-maywapa minypa jal nyi-ni apula ngaypa. \p \v 24 “Anya, gu-galiya yerrcha nginyipa nguna-wuna, ngaypa jal ngu-nirra birripa barra wugupa apula nginyipa ny-murna gubi-na barra apula gun-gujayanaya gun-gata nginyipa nguna-wuna minypa nginyipa jal nyi-ni apula gun-gapa mu-ngoyurra gun-guna rrawa burdak gun-nyagara. \p \v 25 “Anya, ny-jurdiya nginyipa ny-jechinuwa. Wurra gama gorlk gu-guna burr-yika gu-rrawa gala marn․gi nggula. Wurra jarra ngaypa marn․gi nggula, rrapa gu-galiya yerrcha nginyipa nguna-wuna aburr-gunaga birripa marn․gi minypa nginyipa nguna-jerrmarra. \v 26 Gipa nguburr-gurdagurdarrana nginyipa, rrapa mola mu-nguy nguburr-gurdagurdarra barra, yanma gurrurta gubi-rrima barra gu-gata ngacha minypa nginyipa gurrurta n-dimanga apula ngaypa; rrapa minypa barra ngaypa ng-guniya birripa aburr-gata, gu-gurda ngacha. \p “Gun-nardiya gugu, gun-nardiya gugu, ganapiya.” \c 18 \s1 Jesus Abi-rrimarra \r (Metiyu 26:47-56; Mark 14:43-50; Luk 22:47-53) \p \v 1 Gun-gata waypa Jesus a-wengganana a-ni, gu-mungbuna, lika a-garlmuna, aburr-yigipa jawina burr-ganyja a-bona, mu-gochila aburr-bupiyana gun-nelangga Gidron \pn (Kidron)\pn*, lika gu-gapa gu-rrarnba aburr-warrchinga, balaja mun-murra mu-jinyjarrapa mun-nelangga alip \pn (olive)\pn* gatiya aburr-barrngumurra. \p \v 2 Rrapa Jurrach \pn (Judas)\pn* an-gata a-bawuna Jesus rrapa a-malchinga burrwa aburr-bachirra, nipa marn․gi gun-gata rrawa, ngardawa Jesus rrapa aburr-yigipa jawina aburr-bona aburr-workiyana gu-maywapa. \v 3 Lika nipa Jurrach ana-garlmuna, a-guguyana burrwa ana-bona an-dakal an-guyinda rrapa aburr-mujama aburr-gata minypa birripa wana junggay yerrcha rrapa Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha abu-wuna. Minypa lam \pn (lamp)\pn* rrapa jarlk gubi-rrimanga rrapa garlpi mbi-rrimanga aburr-bona gurda aburr-ni, lika aburr-bena. \p \v 4 Jesus, ngardawa nipa gu-borrwurra gu-yinmiya barra gu-ni nula, lika ana-gakiyana, yi-gurrepa a-wena burrwa, “A-lay, ana-nga nyibi-jenanga?” \p \v 5 Birripa aburr-yinanga, “Minyja Jesus an-gata Nejarach \pn (Nazareth)\pn* an-guyinda.” \p Lika nipa a-yinagata, “Minyja ngaypa.” A-yinagata burrwa, rrapa Jurrach an-gata mu-ngoyurra a-bawuna Jesus, nipa gatiya wugupa burrwa aburr-jinyja. \v 6 Gun-gata waypa Jesus a-yinagata burrwa, “Minyja ngaypa,” lika aburr-barrjekarra rrapa aburr-bungguna. \p \v 7 Lika mola nipa burr-wengganana gun-maywapa, “A-lay, ana-nga nyibi-jenanga?” \p Rrapa birripa aburr-yinagata, “Minyja Jesus an-gata Nejarach an-guyinda.” \p \v 8 Lika nipa a-yinagata, “Minyja gipa ngu-wena ana-gorrburrwa ngaypiya. Minyja ngaypa nyiburr-wechawecharra apula, ngaypa wupa ngunabu-ma, ngunabu-ga, wurra aburr-guna burrbu-bawa.” \v 9 Gun-narda a-wena burrwa, ngardawa gipa mu-ngoyurra a-wena gun-burral janguny gun-gata minypa a-yinagata a-wena, “Anya, nginyipa nguna-wuna gala ana-nga a-lijiwarriyarna.” \p \v 10 Wurra Jayman Birta \pn (Simon Peter)\pn* nipa barrang a-rrimarra. Lika nipa a-garlmunapa a-warrkarrapa a-jarrchinga an-munganaguwa gelama a-jirra junggay an-nika an-mujama an-gata an-nelangga Melkach \pn (Malchus)\pn*. \v 11 Wurra Jesus a-wena nula Birta, “An-narda barnja barrang! Wurra nginyipa ny-borrwurra jimarna gun-guna mari Nyanyapa arrku nguna-wuna gala barra ngu-ma, ya?”\x + \xo 18:11 \xt Metiyu 26:39; Mark 14:36; Luk 22:42\x* \s1 Jesus Abu-ganyja Nula Anach (Annas) \p \v 12 Gu-gata wenga lika Jesus abi-rrimarra aburr-gata Rowm \pn (Rome)\pn* aburr-guyinda an-dakal rrapa an-birripa mu-ngoyurra a-jirra burrwa, rrapa mola an-mujama an-guyinda Ju yerrcha an-burriya. Lika abu-bichinga, \v 13 lika Anach \pn (Annas)\pn* mu-ngoyurra abu-ganyja nula. Nipa an-gata Anach minypa jin-walkurpa niya mu-ngoyurra gama a-wuna an-gata Gayapach \pn (Caiaphas)\pn* junggay wana an-babalapa. \v 14 Gayapach nipa an-gatiya gipa mu-ngoyurra a-wena burrwa Ju yerrcha minypa gun-gata gun-molamola an-ngardapa barra a-juwa wurra gama gorlk aburr-marr.\x + \xo 18:14 \xt Jon 11:49-50\x* \s1 Birta A-jordajiyana \r (Metiyu 26:69-70; Mark 14:66-68; Luk 22:55-57) \p \v 15 Gun-gatiya minypa Jesus abu-ganyja nula Anach \pn (Annas)\pn*, wurra bitipa Jayman Birta rrapa an-nerranga an-guna Jesus an-nika jawina abirri-jurrjurrmurra. An-guna an-nerranga Jesus an-nika jawina nipa junggay wana an-babalapa marn․gi nula, lika gun-mola nula wupa a-barrngumurra gochila gu-jirra rrawa gun-gatiya minypa Jesus abu-ganyja aburr-barrngumurra. \v 16 Wurra nipa Birta burdak gu-ngana a-ji yarlanga. Lika an-gata an-nerranga Jesus an-nika jawina junggay wana an-babalapa ana-nyala marn․gi nula, nipa a-garlmunapa jin-mujama a-wena achila jin-gata wolawola ngana gu-jirra jaga jiny-janana jin-yorkiyana, lika ji-gata gu-yagurrmurra nula, lika nipa ana-gata a-menga, ana-ganyja wupa nipa Birta. \v 17 Wurra jin-gata jin-mujama ngana gu-jirra jaga jiny-janana jiny-ji, nipa jiny-yinanga nula Birta, “A-lay, an-gaba wupa a-nirra, nginyipa ny-junarda rrapa ny-yigipa jawina nula, ya?” \p Nipa a-yinanga, “Ngaypa ngika, a-ja.” \p \v 18 Rrapa aburr-mujama aburr-guyinda aburr-gata gipa ngana gubu-wuna, lika aburr-ngarnbuna aburr-ji ngardawa mern mu-yurtchinga. Rrapa nipa Birta ana-bona, gatiya bol gu-ngardapa aburr-ngarnbuna aburr-ji. \s1 Junggay Wana An-babalapa Ana-nyala A-wengganana Jesus \r (Metiyu 26:59-66; Mark 14:55-64; Luk 22:66-71) \p \v 19 Rrapa nipa Jesus a-ni wupa, minypa junggay wana an-babalapa murna a-wunapa nipa ana-nyala a-wengganana a-ni janguny, minypa Jesus aburr-nga aburr-yigipa jawina rrapa nipa a-yinmiyana a-wena a-workiyana. \v 20 Wurra Jesus a-yinanga, “A-lay, gipa yarlanga ngu-wena burrwa ngu-workiyana wurra gama gorlk gatiya minypa aburr-bamagutuwiya aburr-workiya gu-bala gu-guyinda Ju yerrcha marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, rrapa mola gatiya Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa burr-guta. Gala an-ngardapa ngu-weyarna nula ngu-workiyarna; jarra an-jaranga ngu-wena nula. \v 21 Wurra an-nga nula ngaypa nguna-wengganacha nyi-nirra? Jarra burr-wenggana aburr-gata minypa aburr-galiyana apula aburr-workiyana. Ngaypa ngu-wena birripa aburr-gatiya marn․gi.” \p \v 22 Gun-narda waypa Jesus a-wena, lika aburr-mujama abu-malapuna aburr-ni an-ngardapa ana-garlmunapa ana-murna a-buna Jesus japurra a-jirra. Minypa a-yinanga nula, “Nginyipa ny-yinagata ny-yena nula junggay wana an-babalapa, ya?” \p \v 23 Nipa Jesus a-yinanga, “Minyja an-nga nula nguna-buna? Niya gun-nerra ngu-wena, ya? Yama nguna-ngurrja? Jarra gun-jechinuwa ngu-wena.” \p \v 24 Ganapiya, lika Anach a-garlmuna, Jesus burdak a-bichiyana a-ji a-jerrmarra nula Gayapach an-gata junggay wana an-babalapa. \s1 Birta (Peter) Mola A-jordajiyana \r (Metiyu 26:71-75; Mark 14:69-72; Luk 22:58-62) \p \v 25 Wurra nipa Jayman Birta burdak a-ngarnbuna aburr-ji yarlanga. Rrapa birripa aburr-gata abu-wengganana, “A-lay, nginyipa ny-junarda an-gata an-gugaliya nyirri-digirrgnga nyirri-workiya, ya?” \p Aburr-yinagata nula, wurra nipa a-jordajiyana, a-yinanga, “Ngaypa ngika, a-la.” \p \v 26 Wurra an-ngardapa junggay wana an-babalapa an-nika an-mujama nipa ana-nyala a-malawurra Birta, ngardawa marn․gi nula gelama a-jirra a-gorndanga an-nigipa an-borrmunga. Lika a-garlmuna, a-yinanga nula Birta, “A-lay, gata ngiy-nana, ngarla, alip \pn (olive)\pn* mu-jirra mu-nirra nyirri-ni wugupa!” \v 27 Lika Birta mola a-jordajiyana, lika yibirrich bawul \pn (fowl)\pn* jiny-yena. \s1 Baylat (Pilate) An-gata Gapman An-guyinda Bunggawa A-galiyana Nula Jesus \r (Metiyu 27:1-2,11-14; Mark 15:1-5; Luk 23:1-5) \p \v 28 Gun-gatiya, lika Gayapach gun-nika gu-rrawa wenga Jesus abu-ganyja aburr-bona bunggawa gun-nika rrawa an-gata gapman an-guyinda. Wurra gata waypa aburr-bena, ngana guna-ngarlcha guna-bamuna, lika birripa Ju yerrcha gala aburr-yinmiyarna aburr-barrngumiyarna gu-bala gun-gata gapman gun-nika. Jarra gun-gatiya waypa janara gu-ji burrwa Ju yerrcha, minypa ana-werranga gun-nika bala aburr-barrngumurda, gala yapa werra aburr-negiyan minypa an-gata Ju ngika. Gala yapa aburr-ngukiyan mun-mujanara balaja. \v 29 Lika Baylat \pn (Pilate)\pn* an-gata bunggawa nipa yarlanga a-bena burrwa. Lika a-yinanga burrwa, “An-guna a-yinmiyana jama a-ji rrapa ana-goyburrpa mari nyibu-garraja nula? Bubu-ngurrja apula.” \p \v 30 Birripa aburr-yinanga, “Minyja an-nerra. Mari ana-bama, ngarla. Minyja an-mola a-nirrarna, gapa nyibu-bawujarna; wurra an-guna an-nerra nyibu-ganyja gurda nggula.” \p \v 31 Wurra Baylat a-yinagata burrwa, “Ngika, wurra ana-goyburrpa bubu-ga ana-goyburrpa nyiburr-yinmiya barra nula; waygaji nyibu-bu, waygaji nyibu-bawa. Ngardawa gun-goyburrpa.” \p Wurra birripa Ju yerrcha aburr-yinagata, “Ngika, a-la. Wurra ngayburrpa jarra gala gun-mola arrburrwa an-gugaliya nyibu-bu, a-juwa; jarra nginyipa gapman nyi-guyinda ny-bu.” \v 32 Gu-yinagata gu-ni gu-bona, ngardawa gun-burral janguny Jesus mu-ngoyurra a-wena, a-ngurrjiyana nipa a-yinmiya barra a-juwa. [Minypa an-gata gapman burr-jong a-negarra a-rrana a-workiyana an-gugaliya gun-nerra jama a-ji.]\x + \xo 18:32 \xt Jon 3:14; 12:32-33\x* \p \v 33 Lika Baylat mola a-barrngumurra, lika a-wena burrwa aburr-yigipa aburr-mujama Jesus abu-ganyja gurda nula, abu-barnjinga nipa ana-gochila. Lika nipa Baylat ana-nyala a-yinanga, “A-lay, aburr-gaba nginyipa bunggawa burrwa Ju yerrcha, ya?” \p \v 34 Nipa Jesus a-yinanga, “Gun-narda nginyipa ny-borrwurrapa, ya? Yinda? Aburr-werranga aburr-wena nggula, ya?” \p \v 35 Wurra Baylat a-yinagata, “A-lay, ngaypa Ju ngika, a-la. Wurra aburr-nginyipa aburr-borrmunga rrapa an-nginyipa wana junggay an-guyinda jarra bubi-jerrmarra gurda apula. Wurra nginyipa ny-yinmiyana werra nyi-negiyana?” \p \v 36 Nipa Jesus a-yinagata, “Minyja gun-guna rrawa ngika ngaypa bunggawa. Wurra jimarna gun-guna rrawa ngaypa bunggawa ngu-ni, aburr-ngaypa aburr-mujama ngunabu-burdimangarna aburr-jirrarna rraka Ju yerrcha aburr-barparpungarna ngunabi-rrimangarna. Wurra jarra gun-guna rrawa ngika ngaypa bunggawa.” \p \v 37 A-yinagata a-wena Jesus, lika nipa Baylat a-yinagata, “Aya. Jarra nipa nginyipa bunggawa, ya?” \p Lika nipa Jesus a-yinagata, “Gun-narda ny-yena gun-burral: ngaypa bunggawa. Wurra jarra gun-guna nula ngaypa ngu-bambungguna rrapa nguna-bona rrawa: minyja gun-burral barra ngu-ngurrja. Rrapa ana-nga gu-rrimanga gun-burral, nipa an-gata a-galiyarra apula gun-ngaypa janguny.” \p \v 38 Lika Baylat a-yinagata, “Ngaw? Gun-nga waygaji gun-burral?” \s1 Baylat A-wena Jesus A-juwa Barra \r (Metiyu 27:15-31; Mark 15:6-20; Luk 23:13-25) \p Lika nipa Baylat a-bona, Ju yerrcha yarlanga a-bena burrwa, a-yinanga, “A-lay, an-guna ngaypa ngu-nana, nipa gala gun-nga gun-nerra gu-rrima rraka mari ng-garra nula. \v 39 Wurra jarra gun-guna ngu-wengga barra: Minypa gun-guna janara gipa gu-jirra ana-gorrburrwa Bachoba \pn (Passover)\pn* — gun-narda wolawola gu-jirra ana-gorrburrwa gu-workiya, ngaypa ngu-jerrmanga ana-gorrburrwa ngu-workiya an-ngardapa an-goyburrpa an-borrmunga mu-ngoyurra ngu-barrbuna — minyja nyiburr-gurda Ju yerrcha an-gaba an-goyburrpa bunggawa ngu-jerrma barra ana-gorrburrwa, ya?” \p \v 40 A-yinagata nipa Baylat a-wena burrwa, wurra birripa aburr-garlmunapa aburr-jabarrchinga, “An-narda ngika, a-la! Wurra an-gata Burébach \pn (Barabbas)\pn*!” aburr-yinagata aburr-wena. Nipa Burébach an-gata an-bachirra. \c 19 \p \v 1 Lika gu-gata wenga Baylat \pn (Pilate)\pn* a-menga Jesus rrapa a-wena burrwa aburr-yigipa an-dakal Baylat burr-yika, lika abu-jurrburaykujamurra. \v 2 Rrapa lika birripa bornangguna jibi-jarlapuna nula bama a-jirra minypa gun-maywapa bunggawa an-mumurna an-guyinda gun-nika ana-bama gu-garraja a-workiya, wurpa jin-darrartka; lika jibu-barnjinga nula. Rrapa mirikal abu-barrbuna maningan mu-maya mun-gata minypa an-mumurna an-guyinda bunggawa a-barrngumiya a-workiya. \v 3 Lika ngardapa ngardapa aburr-bona gurda nula aburr-ji, aburr-yinanga, “A-lay, ny-junardiya bunggawa Ju yerrcha ny-burriya, ya?” Lika aburr-murna abu-bunapa japurra a-jirra. \p \v 4 Lika Baylat a-garlmuna, mola yarlanga ay-bena ay-jarl, a-wena burrwa Ju yerrcha, “Bubi-na, an-guna ngiy-ganyja ngiy-bena, barra marn․gi nyiburr-ni nula gipa ngu-wengganana ngu-ni, gala gun-nga gun-nerra gu-rrima rraka mari ng-garra nula.” \v 5 Lika Jesus ay-bena, bornangguna ana-bama jibu-barnjinga rrapa mirikal maningan mu-maya abu-barrbuna a-barrngumuna a-ji. Rrapa nipa Baylat a-yinagata burrwa, “Nipa an-gunaga!” \p \v 6 Wurra gatiya waypa junggay yerrcha rrapa aburr-birripa aburr-mujama abi-nana, lika aburr-gonyjinga, waykin aburr-wena, “Burr-jong negapa rra! Burr-jong!” \p Wurra Baylat a-yinagata burrwa, “Ngika. Wurra ana-goyburrpa bubu-ga, burr-jong bubi-negapa bubi-rra, jal nyiburr-ni. Wurra jarra ngaypa marn․gi nipa gala gun-nga gun-nerra gu-rrima rraka mari ng-garra nula.” \p \v 7 Wurra birripa Ju yerrcha burr-guya aburr-wena, “Ngika, a-la! Jarra ngayburrpa nyibi-rrimanga joborr an-narda a-juwa barra minypa nipa a-ngurrjiyana jimarna Wangarr an-nika An-walkurpa.” \p \v 8 Gun-narda Baylat a-galiyana birripa aburr-yinmiyana aburr-wena nula, lika wana a-gurkuja. \v 9 Lika mola wupa a-barrngumurra nipa Jesus burr-guta. Lika nipa Baylat ana-nyala a-wengganana, a-yinanga, “A-lay, yina gaya nyi-guyinda?” Wurra nipa Jesus gala a-weyarna nula. \v 10 Lika barrwa Baylat a-yinagata, “Ya? Yama ny-yengga apula? Wurra gala ny-borrwa, ya, minypa ngaypa wana ngu-babalapa ngu-yinmiya barra nggula: waygaji ngiy-jerrma, o wurra waygaji burr-jong ngiy-negapa ngiy-rra?” \p \v 11 Nipa Jesus a-yinanga nula, “A-lay, gala ny-yinmiya nginyipa wupa ny-murna ny-yirda apula, wurra jarra Wangarr biy-gurrmurra. Rrapa gun-narda minypa junggay an-gata geka nguna-jerrmarra nggula nipa gun-burral werra a-negiyana wana, wurra jarra nginyipa marr ny-yinaga.” \p \v 12 Gun-narda Jesus a-wena, lika nipa Baylat gu-borrwurra a-ni a-yinmiya barra a-jerrma, jimarna a-boy barra. Wurra birripa Ju yerrcha mu-nguy aburr-gonyjinga, minypa aburr-yinanga nula Baylat, “Minyja ny-jerrma, a-boy, an-gata bunggawa wana Jija \pn (Caesar)\pn* nginyipa ny-yerra nula, ngarla! Ngardawa an-gata ana-nga minypa bunggawa a-negiya minypa an-narda n-dimanga, nipa ngardawa gu-borrwurra jimarna wana a-negiya barra nula Jija.” \p \v 13 Gun-narda Baylat a-galiyana burrwa aburr-wena nula, lika a-garlmuna, Jesus ana-jerrmarra rrawa gun-gata gubu-ngurrjinga aburr-workiya Gun-gurrema Gu-yurra, minypa birripa Ju aburr-bapurr gun-birripa wengga aburr-yinaga aburr-workiya Gebata \pn (Gabbatha)\pn*. Lika nipa Baylat ana-bona, a-rakaja gun-gurrenyja gun-guni gun-gata minypa bunggawa an-guyinda a-rakaja a-workiya wolawola minypa burr-mari a-weya a-workiya. \v 14 Lika gun-gatiya gugu marnnga waykin jiny-ji gun-gata minypa Braydi \pn (Friday)\pn* gu-ni birripa Ju yerrcha nawanawa aburr-ni Jarradi \pn (Saturday)\pn* aburr-ngeka barra, minypa gun-birripa gun-guwarr aburr-yinagatiya aburr-workiya. Wurpa lika gun-gata Jarradi guna-gepa barra nipa burr-guya gun-japurra gu-ni barra, ngardawa janara gipa gu-ji burrwa Ju yerrcha Bachoba \pn (Passover)\pn* gun-gata, rrapa minypa Jarradi gu-ni barra, gubu-mungba barra. Gu-gurda ngacha. Lika gatiya minypa Baylat a-ninya, nipa a-wena burrwa aburr-gata Ju yerrcha, “A-lay, an-goyburrpa bunggawa an-gunaga.” \p \v 15 Wurra birripa aburr-gonyjinga, “A-juwupa barra! Burr-jong negapa rra!” \p Nipa Baylat, “Ya? Minyja an-goyburrpa bunggawa jal nyiburr-nirra burr-jong ngu-nega ngu-rra, ya?” \p Wurra birripa wana junggay yerrcha aburr-yinanga, “An-nerranga gala ana-nga arrburrwa bunggawa, a-la. Jarra ngardapa niya Jija.” \v 16 Aburr-yinagata aburr-wena, lika Baylat murna burr-wuna aburr-yigipa an-dakal, birripa barra burr-jong abi-nega abi-rra. \s1 Jesus Burr-jong Abi-negarra Abi-rrana \r (Metiyu 27:32-44; Mark 15:21-32; Luk 23:26-43) \p Ganapiya, lika abu-ganyja \v 17 nipa Jesus gun-jong a-bamiyana nula aburr-bamuna, gata aburr-bena rrawa gun-nelangga An-mama Bama A-jirra A-yurrapa, minypa Ju yerrcha aburr-yinaga aburr-workiya Golgócha \pn (Golgotha)\pn*. \v 18 Lika gatiya gugu burr-jong abi-negarrapa abi-rrana, minypa abirri-jirrapa wugupa nula burrbi-rrana, gu-rreyma gu-rreyma burrbu-garrana, nipa Jesus gojilapa. \p \v 19 Rrapa jurra Baylat a-wukurrjinga birripa Jesus ana-bama mbi-wenyagarra gu-jong, gun-nigipa mari gu-ngurrjinga, minypa mu-yinanga, “AN-GUNA JESUS NEJARACH \pn (NAZARETH)\pn* AN-GUYINDA, BUNGGAWA JU YERRCHA AN-BURRIYA.” \v 20 Rrapa aburr-jaranga Ju aburr-bapurr mbi-nana mun-gata jurra ngardawa gun-gata rrawa balay ngika abi-rrana, rrapa ngardawa Ju yerrcha gun-birripa wengga a-wukurrjinga Yibru \pn (Hebrew)\pn*, minypa gu-werranga rrapa a-wukurrjinga Letan \pn (Latin)\pn* rrapa Grik \pn (Greek)\pn*. \v 21 Wurra wana junggay yerrcha aburr-garlmuna, Baylat aburr-wena nula, “A-lay, ganapa ngurrja nipa bunggawa an-ngayburrpa Ju nyiburr-bapurr. Wurra wukurrja, ‘Nipa wupa an-murna bunggawa a-negiya Ju an-burriya.’” \p \v 22 Wurra nipa Baylat a-yinanga burrwa, “Ngika. Wurra gipa ngu-wukurrjinga, ganapiya.” \p \v 23 Rrapa aburr-gata Baylat burr-yika an-dakal gipa mirikal mbi-yerrkujamarra nula Jesus nuwurra burr-jong abi-rrana, birripa lika aburr-garlmuna, mun-gata mirikal mbi-ngorrkorndanga aburr-bona, aburr-gata abirri-jirrapa abirri-jirrapa ngardapa ngardapa mbi-menga. Wurra mun-ngardapa mu-ngukiyana mun-gata mun-molamola yi-gapa wupa mbi-jarlapuna. \v 24 Lika aburr-yinanga, “A-lay, mun-guna mun-molamola gala nguburr-yinmiya ngubu-gornda. Wurra jarra nguburr-dawurrja ana-nga barra mu-ma.” \p Aburr-yinagata mbi-menga, ngardawa janguny gu-yurra gun-burral. Minypa gu-yinaga gu-weya, \q1 “Mun-ngaypa mirikal mbi-ngorrkorndanga aburr-bona, \q2 ngardapa ngardapa mbi-menga, \q2 rrapa aburr-dawurrjinga aburr-ni ana-nga barra mu-ma.”\x + \xo 19:24 \xt Psalms 22:18\x* \p \v 25 Gun-gata minypa Jesus a-balcha a-yu, yi-gurrepa aburr-ji nula aburr-gata minypa jin-nigipa mampa niya nipa bama a-galiyarra, rrapa jin-nerranga mampa niya jin-gata Meri \pn (Mary)\pn* nipa Gulówpach \pn (Clopas)\pn* jin-nika, rrapa Meri Mektaliny \pn (Mary Magdalene)\pn*. \v 26 Rrapa Jesus nipa waypa jinyu-nana jin-nigipa mampa niya rrapa barrwa a-nana an-nigipa gu-day butula yi-gurrepa ana-jinyja an-guna an-nigipa jawina, lika mampa niya a-yinanga achila, “A-jay, japurra ngapa ny-jirra, an-guna gugu an-nginyipa mu-lopa nggu.” \v 27 Rrapa mola minypa an-nigipa jawina a-yinagata nula, “A-lay, jin-guna gugu jin-nginyipa mampa nggu.” A-yinagata a-wena Jesus, lika gu-gata wenga an-nigipa jawina jiny-menga, jiny-janyja, gu-yigipa gu-rrawa jaga a-ganana achila. \s1 Jesus A-juwuna \r (Metiyu 27:45-56; Mark 15:33-41; Luk 23:44-49) \p \v 28 Ganapiya, lika Jesus ngardawa nipa gu-borrwurra gipa gu-mungbuna, wurra burdak mola gun-ngardapa, lika a-yinanga, “Bugula ngu-juwuna.”\x + \xo 19:28 \xt Psalms 22:15\x* \p \v 29 Rrapa wayin \pn (wine)\pn* mun-gata ana-japalana mu-ji mun-guralba minypa biniga \pn (vinegar)\pn*. Lika abu-menga an-nyarlkuch an-guyinda ana-wargara, minypa gu-balanda \tl sponge\tl*, lika abu-gornagaja, lika gu-jong gu-guyinda abi-jarrkarrana gun-gata gun-nelangga yichap \pn (hyssop)\pn*, lika Jesus ngana abu-wuna.\x + \xo 19:29 \xt Psalms 69:21\x* \v 30 Rrapa nipa m-barra, lika a-yinagata, “Ganapiya, ngu-mungbuna.” Lika a-mobulurrmiyana, an-mawunga a-jerrmiyana, lika a-juwuna. \s1 Jesus Abi-rrana Gerlk A-jirra \p \v 31 Rrapa birripa Ju yerrcha nawanawa aburr-ni ngulam barra aburr-ngeka, minypa Jarradi gu-nirra gu-workiya aburr-ngeknga, wurpa lika minypa ngulam barra burr-guya gun-japurra gu-ni barra minypa gipa janara gu-ji burrwa. Gu-gurda nula birripa gala jal aburr-ni an-burral an-guyinda a-balcha a-yu, mu-ngoyurra a-juwuna. Lika aburr-garlmuna, aburr-ngiwija nula Baylat an-nigipa an-dakal barra aburr-gata aburr-balcharra aburr-yurra banda aburr-jirra bun-duma, yanma yibirrich aburr-juwupa gu-jong wenga burrbu-ga barra aburr-bupiya. \v 32 Lika aburr-gata an-dakal aburr-garlmuna, banda abirri-jirra burrbu-rrumurra, an-ngardapa mu-ngoyurra, an-nerranga jurdach, abirri-gata wugupa nula Jesus burr-jong burrbi-negarrapa burrbi-rrana. \v 33 Wurra nuwurra waypa aburr-bona gurda nula Jesus, lika abi-nana gipa mu-ngoyurra a-juwuna. Lika gala abu-rrumungarna banda a-jirra. \v 34 Wurra jarra an-ngardapa a-rrana Jesus gerlk a-jirra gugu a-jortchinga minypa maningan rrapa bugula. \v 35 An-gugaliya ana-guna gu-nana gun-gata nipiya a-wukurrjinga ana-gorrburrwa a-nirra, rrapa gun-nigipa wengga gun-burral. Nipa an-guna marn․gi minypa nipiya a-weya gun-burral, rrapa nipa gu-ngurrjinga ana-gorrburrwa barra minypa ana-goyburrpa burr-guta marr nyiburr-balcha. \v 36 Gun-gata gu-yinagata gu-ni minypa Jesus a-juwuna, ngardawa janguny gu-yurra gun-burral minypa gu-yinaga, “Gala barra an-mama abu-rruma, wurra ngika.”\x + \xo 19:36 \xt Exodus 12:46; Numbers 9:12; Psalms 34:20\x* \v 37 Rrapa minypa barrwa gu-yurra janguny, “Abi-na barra mu-ngoyurra abi-rrana.”\x + \xo 19:37 \xt Zechariah 12:10; Borrich 1:7\x* \s1 Jesus An-burral Abu-barrbuna Wupa Gu-ngarnama Gu-gurrema Gu-guyinda \r (Metiyu 27:57-61; Mark 15:42-47; Luk 23:50-56) \p \v 38 Gu-gata wenga Jochap \pn (Joseph)\pn* an-gata Aramatíya \pn (Arimathea)\pn* an-guyinda a-garlmuna, a-ngiwija nula Baylat minyja Jesus an-burral nipa Jochap a-ma, a-ga a-boy. Jochap an-gatiya gipa mu-ngoyurra marr a-balcha nula Jesus, wurpa lika yongun gu-negarra ngardawa nipa a-gurkuja burrwa Ju yerrcha bunggawa aburr-gata. Ganapiya, wurra gun-gata minypa Baylat gu-yagurrmurra nula, nipa Jochap ana-bona, a-menga Jesus an-burral. \v 39 Rrapa Nikadímach \pn (Nicodemus)\pn* an-gata mu-ngoyurra ay-bena nula Jesus ana-munya, nipa wugupa nula Jochap abirri-bona gurda. Minypa nipa Nikadímach muna-ganyja mun-molamola mun-gungolkuja Jesus an-burral mbirri-barnja barra nula. Minypa mun-nerranga mun-gata mun-nelangga mur \pn (myrrh)\pn* rrapa mun-nerranga aloch \pn (aloes)\pn* gipa a-birrirrijinga mun-gata wana mun-gun․gun minypa gilagrem \pn (kilogram)\pn* 45.\x + \xo 19:39 \xt Jon 3:1-2\x* \v 40 Ganapiya, lika Jesus an-burral abirri-menga, abirri-bichinga mirikal linan \pn (linen)\pn* mu-maya mun-gungarlcha, minypa mun-gata mun-molamola mun-gungolkuja mbirri-barnjingapa abirri-bichinga abirri-bamuna, minypa gun-birripa gun-guwarr aburr-yinagata aburr-workiya abu-bichinga an-gugaliya a-juwuna. \p \v 41 Rrapa gata minypa Jesus burr-jong abi-rrana, yi-gurrepa guna-jinyjarrapa gun-birlapirla rrawa an-gugaliya mu-garrana, rrapa minypa gun-gurrema gun-gata mu-ngoyurra aburr-gapajinga minypa an-gugaliya a-juwiya a-workiya abu-barnjinga aburr-workiya wupa gu-ngarnama gu-gurrema; wurpa lika gun-geka gun-gata, gala ana-nga mu-ngoyurra abu-barnjingarna. \v 42 Lika ngardawa balngga gu-ni gugu gun-gata Braydi minypa birripa Ju aburr-bapurr nawanawa aburr-ni ngulam nula gun-japurra, rrapa minypa gun-gata yi-gurrepa gu-ji gun-gurrema, lika Jesus an-burral wupa abu-barrbuna gatiya. \c 20 \s1 Wupa Gu-gurrema Jesus Abu-barrbuna Barrwa Aburr-jekarra Gurda Gubi-nana Gun-nyagara \r (Metiyu 28:1-8; Mark 16:1-8; Luk 24:1-12) \p \v 1 Nuwurra waypa Jandi \pn (Sunday)\pn* ana-munyagaba ngana guna-ngarlcha Meri Mektaliny \pn (Mary Magdalene)\pn* jina-bona, gu-nana gun-gurrema gun-gata Jesus abu-barrbuna rrapa minypa lika ngana gu-jirra gubu-jakabuna; wurra mola gu-nana ngana gu-jirra gu-lapkujamiyana gu-ji. \v 2 Lika jiny-yurtchingapa jiny-bena butula Jayman Birta \pn (Simon Peter)\pn* rrapa an-nerranga Jesus an-nika jawina an-guna an-nigipa gu-day butula. Lika jiny-yinanga butula, “A-lay, gu-gurrema wenga abu-menga Bunggawa, rrapa ngayburrpa gala marn․gi yina gaya abu-barnjinga!” \p \v 3 Jiny-yinagata jiny-yena, lika Birta rrapa an-guna an-nerranga Jesus an-nika jawina bitipa abirri-garlmuna, lika abirri-boy barra yi-gata gu-gurrema. \v 4 Abirri-yurtchinga abirri-ni, an-guna an-nerranga Jesus an-nika jawina a-bawuna a-yurtchinga, a-bena gu-gurrema mu-ngoyurra. \v 5 Lika a-gurduwuja, a-jawawiyana a-bona wupa; mu-nana mirikal mun-guyinda mu-yunya, wurra gala wupa a-barrngumiyarna. \v 6 Lika Jayman Birta a-benapa ay-barrngumurra wupa. Lika mirikal mun-guyinda mu-nana mu-yunya, \v 7 rrapa minypa bama a-jirra abu-bichinga ngardapa mu-yunya, m-bichiyana mu-yu. \v 8 Lika an-guna an-nerranga Jesus an-nika jawina mu-ngoyurra a-benapa, nipa rrapa a-barrngumurra. Lika mu-nana mun-gata rrapa marr a-balcha. \v 9 (Ngardawa gun-guwarr janguny bitipa gala meyali gubi-nacharna burdak gun-gata minypa Jesus nipa barra a-juwa lika a-molamiya, minypa gun-nardiya nula jarlakarr barra gu-mungba.) \v 10 Ganapiya, lika abirri-jekarra gu-bitipa gu-rrawa ngardapa ngardapa. \s1 Jesus A-bena Achila Meri Mektaliny \r (Metiyu 28:9-10; Mark 16:9-11) \p \v 11 Wurra nipa Meri burdak mu-nguy jiny-jinyja gu-gurrema yarlanga rrapa minypa jin-duwujana jiny-ji. Lika jiny-jurduwuja, jiny-jawawiyana wupa gu-gurrema, \v 12 lika bijirri-nana abirri-jirrapa waykin abirri-guyinda abirri-mujaruk mun-gungarlcha abirri-barrngumuna abirri-ji, minypa abirri-ninya Jesus an-burral mu-ngoyurra a-yu — an-ngardapa bama a-jirra ana-guyinda, an-nerranga rrepara a-jirra ana-guyinda. \v 13 Bitipa lika abirri-wena achila, “A-jay, an-nga nula n-duwuja?” \p Jiny-yinanga butula, “Ngika, wurra an-ngaypa bunggawa abu-ganyja apula aburr-bona; gala ngaypa marn․gi yina gaya abu-barnjinga.” \p \v 14 Lika jiny-nyukurdanyjiyana, a-nana Jesus a-jinyja, wurpa lika gala a-malawujarna nipiya. \v 15 Lika a-wena achila Jesus, “A-jay, wurriya n-duwuja? Ana-nga ny-jenanga?” \p Wurra Meri gu-borrwurra jimarna an-mujama gun-gata gun-birlapirla rrawa jama a-ji a-workiyana, lika jiny-yinanga nula, “A-lay, minyja nginyipa ny-janyja, wengga apula yina gaya ny-barnjinga, lika ngu-ma barra ng-ga.” \p \v 16 Jesus a-yinagata achila, “Meri.” \p Lika nipa jina-ngukurdanyjiyanapa jiny-yena nula, minypa gu-birripa wengga jiny-yinanga, “Rebónay!” minypa ngayburrpa nguburr-yinaga ngu-weya nguburr-workiya, “Bunggawa.” \p \v 17 Nipa Jesus a-yinagata achila, “Gala barra nguna-rrima; gala burdak ngu-boyarna nula Nyanyapa arrku waykin. Wurra nginyipa boy burrwa aburr-ngaypa jawina minypa worlapa apa yerrcha, rrapa wengga burrwa minypa ngu-boya nula an-ngaypa Nyanyapa apa waykin an-gatiya minypa an-goyburrpa Nyanyapa ana-gorrburra — an-ngaypa Wangarr an-gatiya minypa an-goyburrpa Wangarr.” \p \v 18 Lika Meri Mektaliny jiny-jarlmuna, jiny-bona, Jesus burr-yika jawina jiny-yena burrwa, “A-lay, ngu-nana Bunggawa!” Jiny-yinagata jiny-yena, rrapa gun-nga minypa Jesus a-wena achila nipa jin-gata gu-ngurrjinga burrwa. \s1 Jesus A-bena Burrwa Aburr-yigipa Jawina \r (Metiyu 28:16-20; Mark 16:14-18; Luk 24:36-49) \p \v 19 Gun-gatiya gun-maywapa ngorrngurra Jandi gu-ni balngga Jesus burr-yika jawina aburr-ni wupa gu-bala, ngana gu-jirra gipa gubu-jakabuna rrapa derta gubi-negarra minypa aburr-gurkuja burrwa Ju yerrcha bunggawa. Wurra Jesus a-benapa wugupa aburr-ji, rrapa minypa a-yinanga burrwa, “Nyiburr-molamola nyiburr-ni barra; gala barra gun-nga nyibu-borrwa.” \v 20 Lika a-gurdagurdarriyana burrwa minypa murna a-jirra rrapa gerlk a-jirra. Rrapa aburr-yigipa jawina aburr-worlworlcha aburr-ni nipa Bunggawa abi-nana. \p \v 21 Lika a-wena burrwa barrwa gun-maywapa, “Nyiburr-molamola nyiburr-ni barra; gala barra gun-nga nyibu-borrwa. Minypa Nyanyapa arrku nguna-jerrmarra ngaypa, ngaypa rrapa arr-jerrmanga ngu-nirra ana-goyburrpa.” \v 22 Lika burr-bipijinga, lika a-wena burrwa, “Bubu-ma Mern An-mawunga. \v 23 Rrapa an-gugaliya werra a-negiya a-workiya an-gata ana-nga minypa ana-goyburrpa baywarra nyibi-nega nula, an-narda ngardawa Nyanyapa arrku gipa baywarra gu-negarra nula. Rrapa an-nerranga ana-nga ana-goyburrpa gala baywarra nyibi-nega nula, an-narda ngardawa Nyanyapa arrku gala a-yinmiya baywarra gu-nega nula.”\x + \xo 20:23 \xt Metiyu 16:19; 18:18\x* \s1 Jesus Rrapa Domach (Thomas) \p \v 24 Jesus a-yinagata a-wena burrwa a-ni, wurra Domach \pn (Thomas)\pn* gala gata aburr-nirrarna wugupa nipa Jesus a-bena burrwa. Minypa Domach an-gatiya abu-ngurrjinga aburr-workiya “gu-ngardapa abirri-bambungguna,” nipiya burr-guta aburr-gata Jesus burr-yika 12 gu-galiya yerrcha, wurra nipa jarra gala aburr-nirrarna wugupa gun-gata minypa Jesus a-bena burrwa. \v 25 Lika gu-gata wenga aburr-wena nula, “A-lay, ngayburrpa nyibi-nana Bunggawa!” \p Wurra nipa a-yinanga burrwa, “Ngaypa gala ngu-yinmiya marr ngu-balcha gun-narda ana-goyburrpa nyiburr-weya, wurra minyja ngaypa ngu-na murna a-jirra ana-jitabata abi-rrana, rrapa minypa ngaypa ngu-rrima murna a-jirra rrapa gerlk a-jirra an-jeja,” a-yinagata Domach a-wena. \p \v 26 Gu-gata wenga Jandi gun-ngardapa, lika Jesus burr-yika jawina barrwa aburr-ni Domach wugupa. Wupa gu-bala aburr-ni, ngana gu-jirra gipa gubu-jakabuna rrapa derta gubi-negarra, wurra Jesus a-benapa gatiya wugupa burrwa a-jinyja, rrapa minypa a-yinanga burrwa, “Nyiburr-molamola nyiburr-ni barra; gala barra gun-nga nyiburr-borrwa.” \v 27 Lika a-wena nula Domach, “A-lay, murna ngu-jirra nguna-rrima, nguna-na ngu-jeja. Rrapa nginyipa mernda ny-jirra jerrjangardawiya, nguna-rrima gerlk ngu-jirra ngu-jeja. Ganapa barrjejiga. Wurra marr balcha apula.” \p \v 28 Nipa Domach a-yinanga, “Aya, ny-jurdiya Bunggawa apula ng-guna waypa marn․gi ngu-ni nggula nginyipa Wangarr!” \p \v 29 Lika Jesus a-yinagata nula, “Nginyipa marr ny-balcha apula, ya, minypa geka nguna-nana? Wurra aburr-werranga marr aburr-balcha barra apula minypa gala mu-ngoyurra ngunabi-nacharna, birripa aburr-gatiya jarra burr-guya aburr-nyilja barra.” \s1 Gun-guna Janguny Mu-guna Mu-jurra Nipa An-nga Nula \p \v 30 Mola gun-jaranga Jesus burr-barlmarrk jama a-ji, aburr-yigipa jawina abi-nana, wurra mu-guna mu-jurra gala ngu-wukurrjingarna. \v 31 Wurra gun-gata ngu-wukurrjinga barra nyanma ana-goyburrpa marr nyiburr-balcha nula Jesus minypa nipiya Christ an-gata Wangarr an-nika An-walkurpa, rrapa minypa wanngu nyiburr-nipa barra nyiburr-workiya ngardawa nipiya an-nelangga. Gu-gurda ngacha. \c 21 \s1 Jesus A-bena Burrwa Gu-bugula Gu-rrarnba \p \v 1 Gu-gata wenga Jesus mola a-bena burrwa aburr-yigipa jawina, minypa gata gu-bugula gu-rrarnba gun-gata gubu-ngurrjinga aburr-workiya Daybíriyach \pn (Tiberias)\pn* gochilawa ana-jola.\f + \fr 21:1 \ft 21:1 \fk Daybíriyach gochilawa ana-jola\ft , gun-narda bugula wana gun-gata gun-ngardapa ana-jola gubu-ngurrjinga aburr-workiya\+fk Galali gochilawa ana-jola\ft .\f* Gun-gata minypa nipa Jesus a-bena burrwa minypa gun-guna ngu-wengga barra ana-gorrburrwa: \v 2 Aburr-gata Jayman Birta \pn (Simon Peter)\pn* rrapa Domach \pn (Thomas)\pn* nipa abu-ngurrjinga aburr-workiya “gu-ngardapa abirri-bambungguna,” rrapa Naténiyal \pn (Nathanael)\pn* an-gata Geyna \pn (Cana)\pn* an-guyinda gun-gata rrawa gun-delipa wana gu-bapala gu-rrawa Galali \pn (Galilee)\pn*, rrapa barrwa Jebadi \pn (Zebedee)\pn* bijirri-yika walkurpa yerrcha rrapa abirri-werranga abirri-jirrapa Jesus bijirri-yika jawina, aburr-gurdiya wupa birripa aburr-ni wugupa. \v 3 Minypa aburr-ni, lika Jayman Birta a-garlmuna, a-yinanga burrwa, “A-lay, ngaypa ngu-boy barra jichicha.” \p Rrapa birripa aburr-yinanga, “A-lay, nguburr-boy wugupa.” Lika aburr-bona michiyang mbi-menga. Lika aburr-gortkurrchinga mu-michiyang, lika jama aburr-ji ana-munya ranginy, wurra gala an-nga abi-rrimangarna.\x + \xo 21:3 \xt Luk 5:5\x* \p \v 4 Lika nuwurra waypa guna-gepana guna-bamuna, nipa Jesus gu-rrarnba a-jinyja, wurra aburr-yigipa jawina gala abu-malawujarna; wurra jimarna an-nerranga. \v 5 Nipa Jesus a-gonyjinga burrwa, “A-lay, gu-ngarda yerrcha, jichicha nyibi-rrimarra, ya?” \p Birripa aburr-yinanga nula, “Gun-nyagara.” \p \v 6 Lika a-yinagata burrwa, “Mulucha bubu-ma, nyiburr-munganaguwa bubu-barnja barra nyibi-rrima.” Lika mbi-barnjinga, lika gala aburr-yinmiyarna mbi-rurrgakajarna, jarra jichicha an-jaranga abi-rrimarra.\x + \xo 21:6 \xt Luk 5:6\x* \p \v 7 Lika an-ngardapa Jesus an-nika jawina an-guna an-nigipa gu-day butula, nipa a-wena nula Birta, “A-lay, an-guna Bunggawa, ngarla!” Rrapa gun-narda waypa Jayman Birta a-galiyana nula an-guna a-wena, “A-lay, an-guna Bunggawa, ngarla!” lika nipa Birta mun-nigipa mirikal mun-nerranga a-barrngumurra gipa mu-ngoyurra mu-yerrkujamarra minypa jama a-ji, lika gu-bugula a-gortkurrchinga, a-yurtchinga, a-bena nula Jesus. \p \v 8 Birripa aburr-werranga mu-michiyang aburr-ni burdak rrapa mulucha mbi-rrimarra, mbi-rurrgakaja gurda aburr-bona jorrnyjurra; ngardawa jichicha gu-ngana a-mayana rrapa balay ngika. \v 9 Lika gun-gatiya waypa aburr-gortkurrchinga gu-rrarnba, birripa gubi-nana bol gun-nyimaga gu-rronga gu-yu, rrapa minypa jichicha a-rronga a-yu, rrapa minypa rakaraka mu-yu. \v 10 Lika nipa Jesus a-yinanga burrwa, “Bubu-ga gurda an-nerranga an-gata geka nyibi-rrimarra.” \p \v 11 Lika Jayman Birta a-garlmuna, a-gortkurrchinga mu-michiyang, lika mun-gata mulucha mu-yarlayarlawurra, muna-menga, muna-rurrgakaja gu-rrarnba; gu-ngana a-mayana jichicha wana an-guyinda an-bama abi-nana 153. An-jaranga, ngaja, ngarla! Jimarn jarra mulucha mu-rrumungarna. \p \v 12 Jesus a-yinanga burrwa, “Guwa. Nguburr-balabandiya.” Rrapa aburr-yigipa jawina gala ana-nga a-yinmiyarna a-wengganacharna, “Ny-yingay?” Wurra jarra gipa marn․gi nula nipiya Bunggawa. \v 13 Lika a-garlmuna, mu-menga rakaraka, lika burr-wuna. Rrapa jichicha a-yinagatiya — a-menga, burr-wuna. \v 14 Gun-narda minypa Jesus ana-jirrapa ana-ngardapa ana-goma gu-negarra a-bena burrwa aburr-yigipa jawina, mu-ngoyurra nipa a-juwuna rrapa Wangarr a-jarrkarrana. \s1 Jesus Rrapa Birta \p \v 15 Gatiya mbi-barra aburr-bona, ganapiya, lika Jesus a-wena nula Jayman Birta, “Jayman, a-lay, ny-jurda Jon biy-yika walkur, nginyipa burr-guya jal nyi-nirra apula, ya, aburr-guna marr aburr-yinaga?” \p Lika Birta a-yinanga, “Ngaw, Bunggawa, nginyipa marn․gi ngaypa jal ngu-nirra nggula.” \p Nipa Jesus a-yinagata, “Aya. Lika balaja burr-wu aburr-ngaypa gu-galiya yerrcha aburr-gata minypa jip \pn (sheep)\pn* jin-geka — balaja mun-gata minypa gun-ngaypa janguny.” \p \v 16 Rrapa mola Jesus a-garlmuna, a-wena nula gun-maywapa, “Jayman, a-lay, ny-jurda Jon biy-yika walkur, nginyipa burr-guya jal nyi-nirra apula, ya?” \p Lika Birta a-yinagata, “Ngaw, Bunggawa, nginyipa marn․gi ngaypa jal ngu-nirra nggula.” \p Nipa Jesus a-yinagata, “Aya. Lika jaga gana burrwa aburr-ngaypa gu-galiya yerrcha aburr-gata minypa jip.” \p \v 17 Rrapa mola a-garlmuna, gun-maywapa a-wena nula, ana-jirrapa ana-ngardapa gu-negarra nipa a-yinagata, “Jayman, a-lay, ny-jurda Jon biy-yika walkur, nginyipa jal nyi-nirra apula, ya?” \p Lika nipa Birta an-nerra a-ni ngardawa Jesus ana-jirrapa ana-ngardapa a-yinagata nula, “Nginyipa jal nyi-nirra apula, ya?” Lika a-yinagata nipa Birta, “Bunggawa, gala gun-nga nginyipa ny-bombula; nginyipa marn․gi ngaypa jal ngu-nirra nggula.” \p Nipa Jesus a-yinagata, “Aya. Lika balaja burr-wu aburr-ngaypa gu-galiya yerrcha aburr-gata minypa jip. \v 18 Gun-guna ngu-weya nggula gun-burral: Nginyipa n-delipa nyi-ni, brelk \pn (belt)\pn* ny-barrbichiyana ny-yorkiyana, lika n-digirrgarra ay-yinda jal nyi-ni. Wurra nuwurra waypa barra gapula nyi-ni, nginyipa ny-jerrjangardawiya barra mernda ny-jirra minypa ana-werranga biy-bicha barra rrapa biy-ga barra yi-gaba yinda nginyipa gala jal nyi-ni ny-boy.” \v 19 Jesus a-yinagata a-wena nula Birta, a-gurdagurdarrana minypa nipa Birta a-yinmiya barra a-juwa rrapa Wangarr an-nelangga an-molamola a-nega. Lika a-yinagata nula, “Nguna-jurrjurrma.” \s1 Jesus Rrapa An-guna An-nerranga An-nigipa Jawina \p \v 20 Lika Birta a-ngukurdanyjiyana, a-nana an-guna an-nerranga Jesus an-nika jawina barrwa ana-bona, an-gunaga Jesus an-nika gu-day butula nipa minypa mu-ngoyurra janara gu-ji, mbi-barra aburr-ni, Jesus ana-gera a-ni, ana-wagarba ay-warrchinga, a-wengganana, “Bunggawa, a-lay, an-narda ana-nga murna burr-wu barra ny-juwa?”\x + \xo 21:20 \xt Jon 13:23-25\x* \v 21 An-guna a-yinagata mu-ngoyurra a-wengganana Jesus nipa Birta ana-nyala a-nana barrwa ana-bamuna, lika a-yinanga nula Jesus, “Bunggawa, a-lay, an-guna ana-bamburda nipa rrapa a-yinmiya barra a-juwa?” \p \v 22 Lika Jesus a-yinanga nula Birta, “Minyja jal ngu-ni nipa barra an-mola a-ni nuwurra nguna-jeka, wurra nginyipa gala gun-nga barra ny-borrwa. Wurra nguna-jurrjurrma.” \v 23 Gun-narda ngardawa Jesus a-wena, nuwurra abu-ngurrjinga an-guna Jesus an-nika jawina, jimarna gala barra a-juwa. Wurra Jesus gala a-yinangarna a-weyarna, “Gala barra a-juwa.” Wurra jarra a-yinanga, “Minyja jal ngu-ni nipa barra an-mola a-ni nuwurra nguna-jeka, wurra nginyipa gala gun-nga barra ny-borrwa.” \p \v 24 An-guna an-maywapa, ngaja, ngarla, Jesus an-nika jawina an-gata minypa gu-ngurrjinga a-workiya gun-narda gun-jaranga janguny rrapa gun-guniya gugu a-wukurrjinga ana-gorrburrwa. Rrapa ngayburrpa marn․gi gun-nigipa janguny gun-burral. \s1 Gun-gumungba \p \v 25 Rrapa mola mu-nguy gun-jaranga janguny gun-gata minypa Jesus a-yinmiyana jama a-ji, gun-narda gala arr-yinmiya arr-wukurrja, ay-mungba. Minypa gu-guna gu-rrawa gala belambila gu-yu nula mu-gata ngacha mun-jaranga jurra, ngaja, ngarla.