\id ACT Burarra exported from InDesign June 2015 \h Jama Aburr-ji \toc1 Jesus Burr-yika Aburr-mujama Jama Aburr-ji (Acts) \toc2 Jama Aburr-ji \toc3 Jama Aburr-ji \mt1 Jesus Burr-yika Aburr-mujama Jama Aburr-ji \mt4 (Acts) \c 1 \p \v 1 Ny-junarda Jiyápalach \pn (Theophilus)\pn*, a-lay, nginyipa ny-borrwuja mu-jurra gu-yurra janguny mu-ngoyurra ngu-wukurrjinga nggula,\f + \fr 1:1 \ft 1:1 Gun-guna janguny nipa Luk a-wukurrjinga, an-gata nipa waygaji Jentayl \ft \+it (Gentile)\+it*. Nipa an-buburda wolawola Paul wugupa abirri-digirrgarra.\f* gun-gata minypa Jesus a-yinmiyana jama a-ji a-workiyana rrapa a-yinmiyana a-wena,\x + \xo 1:1 \xt Luk 1:1-4\x* \v 2 aa nuwurra Wangarr a-ganyja waykin. Wurra gun-gatiya a-warrchinga, mu-ngoyurra Mern An-mawunga wugupa nula nipa Jesus gu-jarlapuna a-wena burrwa aburr-yigipa aburr-mujama. \v 3 Birripiya nipa mu-ngoyurra a-juwuna, nuwurra a-bena burrwa a-workiyana ngorrngurra gun-jaranga, ngorrngurra minypa murna arr-jirra arr-jirrapa arr-jirrapa rrapa rrepara arr-jirra arr-jirrapa arr-jirrapa, minypa ngorrngurra 40 a-bena burrwa a-workiyana. Minypa abi-nana an-jaranga ana-goma a-gurdagurdarriyana burrwa a-workiyana, minypa nipa gun-burral a-molamiyana; lika birripa marn․gi aburr-ni nula. Rrapa nipa janguny a-wena burrwa a-workiyana minypa Wangarr burr-yika gu-galiya yerrcha nipiya Wangarr a-yinmiya burr-barlmarrk jama a-jirra burrwa a-nirra, rrapa minypa nipa ana-murna aburr-nipa barra aburr-workiya. \v 4 Rrapa gun-gatiya gun-nerranga gu-ni minypa nipa Jesus gatiya wugupa burrwa aburr-yigipa jawina balaja mbi-barra aburr-ni, nipa wengga gu-barnjinga burrwa minypa gun-guna: “Gala barra rrawa nyibu-bawa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*; wurra burdak marr nyibu-ga barra Ngun-anya nyirr-wu barra gipa mu-ngoyurra ngaypa ngu-ngurrjinga ana-gorrburrwa nipa gochila nyin-dana.\x + \xo 1:4 \xt Luk 24:49\x* \v 5 Ngardawa Jon an-gata nipa bama burr-gurragaja a-workiyana gu-bugula gu-guyinda, wurra nuwurra ngorrngurra gun-jaranga ngika ngaypa bama arr-gurraga barra Mern An-mawunga.”\x + \xo 1:5 \xt Metiyu 3:11; Mark 1:8; Luk 3:16; Jon 1:33\x* \s1 Jesus Waykin A-warrchinga \p \v 6 Rrapa gun-gatiya waypa gun-nerranga gu-ni rrapa birripa gu-ngardapa aburr-ni, lika Jesus burr-yika aburr-mujama abu-wengganana, “A-lay, Bunggawa, ngayburrpa Yichrayal \pn (Israel)\pn* nguburr-bapurr gun-guniya gugu nginyipa nyirr-wu barra mola bunggawa nguburr-ni barra rrawa, ya?” \p \v 7 Jesus a-yinanga burrwa, “Gun-narda gun-goyburrpa ngika; ana-goyburrpa gala barra nyibu-borrwa gun-gata gu-yinpa barra. Wurra nipa wupa Ngun-anya gu-borrwurra rrapa marn․gi, ngardawa minypa nipiya wana an-babalapa. \v 8 Wurra jarra ana-goyburrpa nuwurra waypa Mern An-mawunga a-bengga ana-gorrburrwa, lika ana-goyburrpa burr-barlmarrk jama nyiburr-ji barra. Minypa ngunabu-ngurrja barra nyiburr-boy gun-murnangana rrawa Jirúchalam, rrapa barrwa rrawa gu-jirra gu-boya gun-gunaga Judíya \pn (Judea)\pn*, rrapa barrwa Jimériya \pn (Samaria)\pn* rrawa gu-jirra gu-boya, rrapa mola gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya.”\x + \xo 1:8 \xt Metiyu 28:19; Mark 16:15; Luk 24:47-48\x* \v 9 Ganapiya, lika gun-narda waypa Jesus a-wena, lika abi-nana a-warrchinga waykin. Minypa nguparr a-yilkakaja burrwa rrapa gala mola abi-nacharna.\x + \xo 1:9 \xt Mark 16:19; Luk 24:50-51\x* \p \v 10 Gun-gata burdak waykin aburr-ganana aburr-ji nipa a-warrchinga, warrika abirri-jirrapa abirri-balagarrgurrjiyana burrwa, mun-gungarlcha abirri-barrngumuna abirri-ji. \v 11 Bitipa abirri-yinanga burrwa, “A-lay, nyiburr-gunardiya Galali \pn (Galilee)\pn* nyiburr-guyinda, an-nga nula waykin nyiburr-ganaja nyiburr-jirra? Wurra an-narda Jesus nyirr-bawuna ay-warrchinga, nipa Wangarr ana-nyala a-menga, nuwurra nipa Jesus a-yirdiyapa barra ana-jeka minypa gun-narda geka nyibi-nana ay-warrchinga.” Abirri-yinagata abirri-wena burrwa abirri-gata mun-gungarlcha abirri-barrngumuna abirri-ji. \s1 An-nerranga Abu-menga Ngardawa Jurrach (Judas) Gu-bawuna \p \v 12 Ganapiya, lika Jesus burr-yika aburr-mujama aburr-jekarra Jirúchalam mu-mirk wenga balay ngika rrawa gun-nelangga Alip \pn (Olive)\pn* Mu-jirrapa. \v 13 Lika aburr-bena rrawa, lika aburr-warrchinga, gu-birripa gu-ngarnama aburr-barrngumurra — birripa aburr-gata aburr-welangga Birta \pn (Peter)\pn*, rrapa Jon \pn (John)\pn*, rrapa Jeymch \pn (James)\pn*, rrapa Andru \pn (Andrew)\pn*, rrapa Bilip \pn (Philip)\pn*, rrapa Domach \pn (Thomas)\pn*, rrapa Bartólamiyu \pn (Bartholomew)\pn*, rrapa Metiyu \pn (Matthew)\pn*, rrapa Jeymch an-gata Alpiyach \pn (Alphaeus)\pn* an-nika an-walkurpa, rrapa Jayman \pn (Simon)\pn* an-gata burr-guya gu-borrwurra rrawa, rrapa Jurrach \pn (Judas)\pn* an-gata Jeymch an-nika an-walkurpa, aburr-gurdiya wupa.\x + \xo 1:13 \xt Metiyu 10:2-4; Mark 3:16-19; Luk 6:14-16\x* \v 14 Gatiya gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-workiyana, rrapa minypa Nyanyapa arrku abu-wengganana aburr-ni aburr-workiyana, minypa aburr-werranga burr-guta. Minypa mu-gama yerrcha nipa Meri \pn (Mary)\pn* burr-guta jin-gata Jesus jin-nika mampa niya, rrapa minypa barrwa abirri-yigipa Jesus bijirri-yika worlapa niya yerrcha abirri-gata. \p \v 15 Gun-gatiya lika nipa Birta a-garlmuna, a-wena burrwa Jesus burr-yika jawina aburr-gata aburr-murra 120. \v 16 “A-lay, aburr-borrmunga, buburr-galiya apula. Gun-gata gun-guwarr gu-yurra janguny minypa Mern An-mawunga a-wuna arrburrwa Daybit \pn (David)\pn*, nipa janguny an-gata Jurrach nula, an-gata nipa a-guguyana burrwa barra birripa Jesus abi-rrima. \v 17 Jurrach an-gata an-ngayburrpa ngayburrpa gu-ngardapa nyiburr-ni nyiburr-workiyana, minypa Jesus nyirr-menga nyiburr-yigipa nyiburr-mujama nipa burr-guta an-gata.” \p \v 18 (Ny-jurda mu-gurda jurra nyi-nacha nyi-nirra, nginyipa marn․gi janguny: Minypa nipa Jurrach rrupiya mu-menga, burr-rrupiya gun-nerra jama a-ji, mun-narda m-barnjinga, rrawa gu-menga; lika a-bona, gata jawa a-jirra a-bichiyana nipa an-murna; lika a-wolawoliyana a-yu, a-burluja a-bamuna, lika gochila a-jirra a-barrjinga, an-jirromba a-bena. \v 19 Rrapa minypa gun-narda waypa aburr-galiyana wurra gama gorlk, lika aburr-gata Jirúchalam aburr-guyinda gu-birripa gu-wengga gun-nelangga gubu-garrana gun-gata rrawa Akéldama, minypa ngayburrpa nguburr-yinaga nguburr-workiya, “Maningan Gu-maya.”)\x + \xo 1:19 \xt Metiyu 27:3-8\x* \p \v 20 Minypa Jesus burr-yika jawina yerrcha aburr-gata, nipa Birta mu-nguy a-wena burrwa, a-yinagata, “Ngardawa mu-jurra gu-yurra, mu-manakay a-ngurrjinga an-gata Jurrach minypa gun-gunaga: \q1 ‘Gun-nigipa rrawa gun-nyagara gu-ji barra; \q2 gala barra ana-nga a-yu.’ \m Rrapa minypa barrwa mu-werranga mu-manakay: \q1 ‘Gun-nigipa jama an-nerranga gu-ma barra.’\x + \xo 1:20 \xt Psalms 69:25; 109:8\x* \m \v 21-22 Gu-yinagatiya gu-yurra janguny. Lika an-nerranga an-gugaliya ngayburrpa ngubu-ma barra wugupa ngubu-ngurrja nguburr-boy Bunggawa an-gata Jesus minypa nipa jarra a-juwuna, wurra a-molamiyana. An-ngardapa ngubu-ma barra, ana-nga minypa Jesus mu-namangarta wugupa nguburr-rrigirrgarra nguburr-workiyana. Minypa gun-gatiya Jon a-gorkorijinga rrapa bama burr-gurragaja, gu-gatiya wenga Jesus arr-ganyja a-workiyana, aa gun-guniya ngubi-nacha a-warrchinga waykin, gu-gurda ngacha.”\x + \xo 1:21-22 \xt Metiyu 3:16; Mark 1:9; 16:19; Luk 3:21; 24:51\x* \p \v 23 Gun-narda aburr-galiyana nula Birta a-wena burrwa, lika aburr-garlmuna, burrbu-ngurrjinga abirri-jirrapa abirri-gata Jochap \pn (Joseph)\pn* rrapa Matáyach \pn (Matthias)\pn*. An-gata Jochap abu-ngurrjinga aburr-workiyana Bartchabach \pn (Barsabbas)\pn*, rrapa mola an-nerranga an-nelangga Jatach \pn (Justus)\pn*. \v 24 Lika Nyanyapa arrku abu-wengganana, “A-lay, Bunggawa, ny-junardiya waykin nyi-nirra, nginyipa marn․gi arrburrwa ngayburrpa gu-galiya yerrcha nyiburr-yinmiya nyibu-borrwuja nyiburr-workiya ngardapa ngardapa wuparnana nyiburr-ngurrnga. Lika abirri-guna abirri-jirrapa nginyipa nyirr-guybuka yina an-gaya an-ngardapa ny-jerrjerrjiyana nula \v 25 an-nginyipa an-mujama, jimarna Jurrach, wurra nipa gu-bawuna a-bona gu-yigipa.” \v 26 Aburr-yinagata abu-wengganana, ganapiya. Lika aburr-ngunyangunyjiyana ana-nga abu-ma barra, rrapa nipa Wangarr burr-gurdagurdarrana Matáyach abu-menga. Lika aburr-balagarrgurrjiyana Jesus burr-yika aburr-mujama aburr-gata arr-jirrapa arr-murna rrapa mola abirri-jirrapa, 12 gu-galiya yerrcha. \c 2 \s1 Mern An-mawunga A-barrngumurra Burrwa \p \v 1 Nuwurra waypa janara gu-ji gun-gata birripa gubu-ngurrjinga aburr-workiya Bentikoch \pn (Pentecost)\pn*, an-gatiya wupa marr abirriny-balcha nula Jesus aburr-gakakiyana gurda, gu-ngardapa aburr-negiyana.\x + \xo 2:1 \xt Leviticus 23:15-21; Deuteronomy 16:9-11\x* \v 2 Warrika aburr-galiyana minypa barlmarrk waykin wenga burr-guya guna-bupiyana, gu-barrngumurra gu-bala birripa aburr-ninya. \v 3 Lika gubi-nana minypa ngarl gu-jirra bol gu-werrwerrjingapa gu-rakaja aburr-bama aburr-guyinda ngardapa ngardapa, \v 4 nipa Mern An-mawunga a-barrngumurra burrwa aburr-gata aburr-bulapalawa. Lika aburr-garlmunapa wengga gun-nerranga aburr-wena aburr-ni gun-jaranga minypa Mern An-mawunga burr-wuna. \p \v 5 Rrapa Ju \pn (Jew)\pn* yerrcha aburr-werranga aburr-gata Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* aburr-ni, birripa minypa gipa mu-ngoyurra gu-jaranga gu-rrawa wenga aburr-gakakiyana gurda minypa Wangarr marr aburr-balcha nula. \v 6 Rrapa gun-gata waypa aburr-galiyana minypa barlmarrk gu-wuljinga gu-bona rrapa Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha aburr-wena aburr-ni, lika aburr-gata aburr-werranga aburr-garlmuna, aburr-bona gurda, aburr-bena. Lika gochila aburr-barrjinga, ngardapa ngardapa aburr-galiyana gun-birripa wengga aburr-wena aburr-ni. \v 7 Burr-guya gochila aburr-barrjinga. Minypa aburr-yinanga, “A-lay, aburr-guna Galali aburr-guyinda, ngarla! \v 8 Wurra nipa ana-nga a-wena burrwa, gun-ngayburrpa wengga aburr-weya aburr-nirra? \v 9 Minypa nguburr-guna nguburr-galiyarra burrwa, ngayburrpa nguburr-guna nguburr-werranga Bartiya \pn (Parthia)\pn* nguburr-guyinda, nguburr-werranga Mirriya \pn (Media)\pn* nguburr-guyinda, rrapa nguburr-werranga Yilam \pn (Elam)\pn* nguburr-guyinda. Rrapa nguburr-werranga rrapa Mechapatéymiya \pn (Mesopotamia)\pn* nguburr-guyinda, Judíya \pn (Judea)\pn* nguburr-guyinda, rrapa Gepadóchiya \pn (Cappadocia)\pn* nguburr-guyinda. Rrapa nguburr-werranga Bontach \pn (Pontus)\pn* nguburr-guyinda rrapa Aycha \pn (Asia)\pn* nguburr-guyinda. \v 10 Rrapa nguburr-werranga rrapa Brijiya \pn (Phrygia)\pn* nguburr-guyinda rrapa Bempíliya \pn (Pamphylia)\pn* nguburr-guyinda. Rrapa nguburr-werranga Yijipt \pn (Egypt)\pn* nguburr-guyinda rrapa Libiya \pn (Libya)\pn* nguburr-guyinda gun-gata yi-gurrepa gu-murnangana rrawa Jayríny \pn (Cyrene)\pn*. Rrapa nguburr-werranga Rowm \pn (Rome)\pn* wenga nguburr-boya gurda, \v 11 minypa Ju yerrcha rrapa gu-gata burr-yika gu-rrawa burr-guta nguburr-mulpiyana, Wangarr marr nguburr-balcharra nula. Rrapa nguburr-guna nguburr-werranga Gurít \pn (Crete)\pn* nguburr-guyinda, rrapa nguburr-werranga Aréybiya \pn (Arabia)\pn* nguburr-guyinda. Gu-gaba gu-gaba gu-jaranga gu-rrawa wenga nguburr-boya gurda, ngarla. Wurra wuriya gun-gata ngayburrpa gu-werranga gu-rrawa wenga, wurra aburr-guna ngayburrpa ngardapa ngardapa nguburr-galiyarra burrwa minypa gun-ngayburrpa wengga aburr-weya aburr-nirra rrapa gubu-ngurrjinga arrburrwa nipa Wangarr a-yinmiyana burr-barlmarrk jama a-ji.” \v 12 Aburr-yinagata aburr-wena. Lika ngardawa gochila aburr-barrjinga rrapa aburr-jurnjinga, birripa lika aburr-wengganachichiyana aburr-ni. Minypa aburr-yinanga, “A-lay, gun-guna gun-nga, a-lay?” \p \v 13 Wurra aburr-werranga aburr-gurdachinga burrwa Jesus burr-yika marr aburr-balcharra nula. Minypa aburr-yinanga, “A-lay, aburr-guna nganicha mbi-barra, ngarla.” \s1 Birta (Peter) A-wena Burrwa Aburr-jaranga \p \v 14 Aburr-yinagata aburr-wena aburr-ni aburr-gata gu-werranga gu-werranga gu-rrawa wenga. Lika Birta \pn (Peter)\pn* a-garlmuna, wurra gama gorlk ngana waykin a-wena burrwa, rrapa aburr-werranga aburr-gata Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha murna arr-jirra arr-jirrapa rrapa an-ngardapa birripa gatiya wugupa nula aburr-ji. Minypa Birta a-yinanga burrwa aburr-jaranga aburr-gata, “A-lay, aburr-borrmunga, ana-goyburrpa Ju yerrcha rrapa barrwa gu-werranga gu-rrawa wenga gun-guna Jirúchalam nyiburr-nirra, buburr-galiya apula, ngu-wengga barra ana-gorrburrwa barra marn․gi nyiburr-ni gun-gunaga gu-yinmiya gu-nirra. \v 15 Ana-goyburrpa bama nyiburr-yinanga, jimarna aburr-guna nganicha mbi-barra. Wurra gun-nyagara. Wurra jin-guna marnnga jina-warrchinga \tl 9 o'clock \tl* wupa, wurra gala arr-yinmiya ngulamgaba arr-babapabaja. \v 16 Wurra jarra gun-guna minypa nipa Jowul \pn (Joel)\pn* an-gata Wangarr an-nika an-mujaruk mu-ngoyurra gu-ngurrjinga, gu-yinaga janguny: \q1 \v 17 ‘Jurdach guna-bamburda ngaypa ngu-yinda barra jama ngu-ji — nipa Wangarr a-yinagata — \q2 ngaypa Ngu-mawunga ngu-jerrmiya barra burrwa warlaman aburr-gurdiya gorlk. \q1 An-walkurpa jin-walkurpa gun-ngaypa janguny gubirriny-nyurrja barra abirriny-boy. \q1 An-yawarriny a-gana barra a-ni, \q2 gu-na barra minypa borrich. \q1 Rrapa an-mumurna an-guyinda rrapa a-borrcheka barra. \q1 \v 18 Minyjiya. Aburr-ngaypa aburr-mujama wurra rrapa gama ngaypa Ngu-mawunga ngu-jerrmiya barra burrwa, \q2 rrapa gun-ngaypa janguny gubu-ngurrja barra aburr-boy. \q1 \v 19 Rrapa ngaypa burr-barlmarrk jama ngu-ji barra waykin mu-dach, \q2 rrapa wupa gu-jel ng-gurdagurdarriya barra burrwa minypa ganyjarr ngu-rrimanga. \q1 Gun-gatiya gubi-na barra minypa maningan mu-yu barra m-boy \q2 rrapa bol gu-rro barra gu-ji \q2 rrapa jolnga wana. \q1 \v 20 Rrapa marnnga jiny-nyukurndanyjiya barra an-munya jiny-maya barra jiny-ji, \q2 rrapa ran․gu minypa maningan a-maya barra, \q2 nuwurra gun-gata waypa jurdach gun-balmapa gu-ji barra, \q3 wurra gama gorlk gubi-na barra wana gun-bapala gun-gumungba gun-molamola Wangarr gun-nika. \q1 \v 21 Wurra aburr-nga aburr-gata birripa aburr-gonyja nula nipa Wangarr, \q2 nipiya wanngu burr-nega barra aburr-bulapalawa aburr-gata.’ \m Gu-yinagatiya gu-yurra gun-guwarr janguny nipa Wangarr a-wuna arrburrwa Jowul.\x + \xo 2:21 \xt Joel 2:28-32\x* \p \v 22 “A-lay, aburr-borrmunga Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr, buburr-galiya apula janguny gun-guna: Jesus an-gata Nejarach \pn (Nazareth)\pn* an-guyinda, nipa jarra Wangarr nyanma. Rrapa gun-narda nipa Wangarr yarlanga gu-negarra ana-gorrburrwa minypa gu-guna gu-rrawa nipa an-gata burr-barlmarrk jama a-ji a-workiyana nipa nyanma Wangarr. Minypa ana-goyburrpa gipa nyibi-nana rrapa marn․gi gun-narda gun-burral. \v 23 Wurra gipa mu-ngoyurra Wangarr gu-borrwurra nula an-gata, lika a-bawuna ana-gorrburrwa nyibi-rrimarra. Rrapa aburr-werranga aburr-gata gun-nerra gubi-rrimanga ana-goyburrpa murna nyirrbu-wuna, burr-jong abi-negarra abi-rrana, lika a-balcha a-yu.\x + \xo 2:23 \xt Metiyu 27:35; Mark 15:24; Luk 23:33; Jon 19:18\x* \v 24 Wurra nipa jarra a-juwuna, wurra Wangarr a-jarrkarrana rrapa wanngu a-negarra. Minypa gun-gujuwa gu-beybana; gala gu-yinmiyarna a-rrimangarna nipa Jesus.\x + \xo 2:24 \xt Metiyu 28:5-6; Mark 16:6; Luk 24:5\x* \v 25 Minypa nipa Daybit \pn (David)\pn* ana-nyala wola gu-ngurrjinga Jesus gun-nika, minypa a-yinanga: \q1 ‘Bunggawa nipa Wangarr ngu-nana ngu-workiyana nipa wugupa apula. \q1 Rrapa ngardawa nipa an-guna ngaypa ng-gera ngu-munganaguwa, \q2 gala gun-nga rraka nguna-ngorrka; \q3 wurra gun-nyagara. \q1 \v 26 Minypa gu-gurda nula ngu-marrkapchinga nula ngu-workiya \q2 rrapa minypa gun-ngaypa wengga gun-gumarrkapcha. \q1 Marrban gun-gata ngaypa ngu-gugaliya, \q2 wurra ngu-borrwuja ngu-workiya rrapa ngu-nyiljinga minypa gun-gunaga: \q1 \v 27 Nginyipa gala ny-yinmiya gata nguna-bawa burrwa aburr-gata aburr-nyagara aburr-nirrapa; \q2 ngaypa ngu-molamola ngu-mujama nggula gala ny-yinmiya nguna-bawa \q3 gata ng-gulolmiya ngu-yu; \q3 gun-nyagara. \q1 \v 28 Wurra gipa nguna-guybukaja jarlakarr \q2 wanngu ngu-nipa barra ngu-workiya, \q2 rrapa nginyipa ny-murna ngu-marrkapcha barra ngu-ni warrpam.’ \m A-yinagata Daybit a-wena wola.\x + \xo 2:28 \xt Psalms 16:8-11\x* \p \v 29 “A-lay, aburr-borrmunga, buburr-galiya apula. Yarlanga ngu-nega barra ana-gorrburrwa Daybit nula an-ngayburrpa mu-ngoyurra an-guyinda an-guwelamagepa. Nipa a-juwuna rrapa abu-jurnumbuna; ngunyuna yi-gurrepa a-yunyarra, ngarla. \v 30 Wurra Daybit nipa Wangarr an-nika an-mujaruk rrapa nipa marn․gi gun-gata Wangarr gochila a-rrana minypa gun-burral gochila a-rrana, minypa an-ngardapa Daybit an-nika barrwa ana-boy barra nipa Wangarr ana-nyala a-gurrma barra wana a-ni barra minypa Daybit.\x + \xo 2:30 \xt Psalms 132:11; 2 Samuel 7:12-13\x* \v 31 Nipa Daybit mu-ngoyurra gu-nana Wangarr a-yinmiya barra jama a-ji, lika nipa Daybit a-wena, a-ngurrjinga Christ\f + \fr 2:31 \ft 2:31 An-nelangga \fk Christ\ft , gun-narda jarra minypa Yichrayal yerrcha abu-ngurrjinga aburr-workiya \+fk Macháya \ft \+it (Messiah)\+it*, wurra meyali gu-rrimanga gun-ngardapiya, minypa ngayburrpa nguburr-yinaga nguburr-workiya “An-gata Wangarr a-jerrjerrjiyana nula an-ngayburrpa Wanngu An-gunega.”\f* minypa nipa Christ barra a-juwa, wurra nuwurra a-molamiya barra. Gu-gurda ngacha minypa nipa Daybit a-yinagata a-wena: \q1 ‘Wangarr gala gata a-bawujarna burrwa aburr-gata aburr-nyagara aburr-nirrapa; \q2 nipa gala a-gulolmiyarna a-yurrarna. \q3 Ngika.’ \m \v 32 Nipa Daybit a-yinagata a-wena wola, minypa gun-guniya gu-bena arrburrwa Wangarr ana-nyala a-jarrkarrana rrapa wanngu a-negarra an-gatiya Jesus. An-nardiya wola Daybit a-ngurrjinga. Minyjiya. Rrapa ngayburrpa nyiburr-guna nyiburr-jaranga nyibi-nana nipa gun-burral a-molamiyana. \v 33 Rrapa lika Wangarr a-ganyja waykin, nipiya ana-murna ana-munganaguwa a-ninyarra wana an-babalapa. Rrapa Mern An-mawunga nipiya Jesus a-menga arrburrwa, Nyanyapa arrku mu-ngoyurra gochila a-rrana, lika gun-nardiya geka nyibi-nana rrapa nyiburr-galiyana nipa nyirr-wuna. \v 34 Minyja bubu-borrwa: Daybit gala a-warrchingarna waykin, jarra nipa a-wena, a-yinanga, \q1 ‘Wangarr an-gata Ay-nirrapa Ay-workiya nipiya ana-nyala a-wena nula an-ngaypa Bunggawa, \q2 a-yinanga nula, \q1 “Raka ngunyuna ngaypa ngu-munganaguwa \q2 \v 35 nuwurra aburr-gata aburr-bachirra nggula ngaypa ay-gaba nguburr-nega barra nginyipa mu-ngoyurra ny-ji barra burrwa.” ’\x + \xo 2:35 \xt Psalms 110:1\x* \p \v 36 “Gu-yinagatiya gu-yurra janguny. Lika gu-gata wenga ngayburrpa Yichrayal nguburr-bapurr marn․gi nguburr-ni barra nula Jesus minypa an-narda ana-goyburrpa burr-jong nyibi-negarra nyibi-rrana an-nardiya nipa Wangarr a-gurrmurra arrburrwa Bunggawa. An-nardiya, ngaja, ngarla, nipa Wangarr a-menga arrburrwa an-ngayburrpa Wanngu An-gunega.” \p \v 37 Birta a-yinagata gu-ngurrjinga. Rrapa gun-narda waypa birripa wurra gama gorlk aburr-galiyana, lika burr-guya wargugu aburr-ni. Lika aburr-wena burrwa Birta birripa, wurra gama gorlk aburr-yinanga, “A-lay, aburr-borrmunga, ngayburrpa nyiburr-guna nyiburr-yinmiya barra?” \p \v 38 Lika Birta a-wena burrwa, “Minyja ana-goyburrpa nyiburr-gurda ngardapa ngardapa nyiburr-ngukurdanyjiya rrapa gun-nerra nyibu-bawa barra, rrapa minypa ngayburrpa bama nyirrbu-gurraga barra nipa an-nelangga Jesus Christ, gu-gata wenga nipa Wangarr baywarra gu-nega barra ana-gorrburrwa rrapa nyirr-wu barra Mern An-mawunga. \v 39 Ngardawa an-narda Wangarr gochila nyin-dana ana-goyburrpa rrapa aburr-goyburrpa gu-ngarda yerrcha rrapa aburr-werranga gu-werranga gu-werranga gu-rrawa aburr-nirra — minypa warlaman nguburr-gurdiya gorlk nguburr-yinmiyapa minypa an-ngayburrpa an-ngardapiya arrburrwa Wangarr a-gonyja arrburrwa.” \p \v 40 Birta a-yinagata a-wena burrwa, rrapa mola gun-baykarda a-wena burrwa, burr-gelamajortkarra. Minypa a-yinagata burrwa, “Buburr-jarlapiya! Wurra Wangarr burr-bu barra aburr-gurdiya gorlk gun-nerra gubi-rrimanga.” \v 41 Gun-nardiya Birta a-wena a-ni gatiya marr aburr-balchapa nula janguny, rrapa Birta birripa bama burrbu-gurragaja. Minypa birripa gipa mu-ngoyurra marr aburr-balcha nula Jesus rrapa mola jurdach aburr-jaranga aburr-ni. Minypa 3,000 gu-galiya yerrcha ji-ngardapa ji-marnnga aburr-ngukurdanyjiyana rrapa marr aburr-balcha nula Jesus. \v 42 Lika gu-gata wenga aburr-galiyana burrwa aburr-ni aburr-workiyana Jesus burr-yika aburr-mujama marn․gi marn․gi burrbi-negarra aburr-ni janguny. Rrapa minypa aburr-gunggachichiyana burrwa aburr-workiyana gu-gapa gu-guta; rrapa minypa gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-workiyana, Christ an-munyjurr mbi-barra aburr-workiyana; rrapa minypa Nyanyapa arrku abu-wengganana aburr-workiyana gu-ngardapiya. \s1 Minypa Gu-ngardapa Aburr-negiyana \p \v 43 Rrapa gun-gatiya gugu birripa wurra gama gorlk gochila aburr-barrjinga minypa Jesus burr-yika aburr-mujama burr-barlmarrk jama aburr-ji aburr-workiyana gu-gata ngacha minypa gala an-gugaliya gu-nacharna a-workiyarna. \v 44 Rrapa Jesus burr-yika marr aburr-balcharra nula mu-nguy gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-ni, rrapa minypa aburr-wuchichiyana aburr-workiyana.\x + \xo 2:44 \xt Jama Aburr-ji 4:32-35\x* \v 45 Minypa gun-birripa gun-nga gubi-rrimarra jalim aburr-ni aburr-workiyana, rrapa rrupiya mbi-menga, mbi-ganyja gurda aburr-workiyana, aburr-gata aburr-nyagara burrbu-wuna aburr-workiyana minypa mu-yinmiyapa birripa jal aburr-ni. \v 46 Rrapa gun-nerranga gu-ni gu-workiyana, Wangarr gun-nika gu-japurra gu-rrawa aburr-mulpiyana nula aburr-workiyana. Rrapa mola balapala aburr-rrenyjichiyana aburr-workiyana minypa Jesus an-munyjurr mbi-barra aburr-workiyana rrapa balaja aburr-wuchichiyana. Minypa aburr-marrkapchinga rrapa gala aburr-gurkurkujarna burrwa, \v 47 wurra minypa Wangarr aburr-marrjerrmiyana nula aburr-ni, rrapa minypa wurra gama gorlk burrbi-nana gurda aburr-molamola. Rrapa nipa Christ aburr-jaranga burr-negarra a-bamuna aburr-yigipa jawina yerrcha, minypa aburr-nga aburr-gata nipa wanngu burr-negarra a-workiyana. \c 3 \s1 An-nyarlkuch A-molamiyana \p \v 1 Gun-gata gun-nerranga gu-ni ngorrngurra, gun-gatiya roy jiny-ji marnnga minypa birripa aburr-gata Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr abu-wengganacha aburr-workiya Wangarr, gun-nardiya minypa abirri-gata Birta \pn (Peter)\pn* rrapa Jon gu-japurra abirri-bona bala Wangarr gun-nika barra minypa abu-wenggana. \v 2 Rrapa jandarra gun-gata gu-jirra gu-gomarriya rrapa ngana gu-jirra gun-gata gubu-ngurrjinga aburr-workiya Gun-molamola Ngana Gu-jirra, an-ngardapa an-gata a-bambunggunapa an-nyarlkuch nipa aburr-yigipa aburr-borrmunga abu-ganyja gurda aburr-bamuna. Minypa Wangarr gun-nika gu-ngana abu-barnjinga aburr-workiyana, wurra gama gorlk aburr-bona gurda aburr-workiyana a-ngiwija a-ni burrwa a-workiyana rrupiya. \v 3 Nipa bijirri-nana Birta rrapa Jon abirri-barrnguma barra, lika a-ngiwija butula rrupiya abirri-wu barra. \v 4 Wurra bitipa jechinuwa abirri-nana rrapa minypa nipa Birta ana-nyala a-wena nula, “A-lay, nyjirri-na.” \v 5 Lika bijirri-nana jimarna mun-nga barra abirri-wu. \p \v 6 Wurra nipa Birta a-yinagata nula, “Ngaypa gala rrupiya ngu-rrima, a-la. Jarra ngu-rrimanga ngiy-wu barra. Minyja an-gata Nejarach \pn (Nazareth)\pn* an-guyinda ngardawa an-nelangga Jesus Christ, nginyipa garlma, rrigirrga!” \v 7 Lika murna a-jirra an-munganaguwa a-rrimarra, a-jarrkarrana, rrapa nipa gugu an-nyarlkuch rrepara a-jirra a-derichinga, \v 8 burr-guya a-garlmuna, a-jinyja rrapa a-rrigirrgarra. Lika aburr-barrngumurra wupa gun-gata jandarra gu-jirra gu-gomarriya Wangarr gun-nika gu-japurra rrawa nipa an-nyarlkuch burr-guta, minypa a-worlworlchinga rrapa a-gortkurrchinga rrapa a-burrmaymbuna Wangarr. \v 9 Rrapa wurra gama gorlk waypa abi-nana a-worlworlchinga rrapa a-marrngoypiyana nula a-bamuna Wangarr, \v 10 birripa abu-malawurra an-gata Wangarr gun-nika rrawa gu-ngana a-ngiwija a-ni a-workiyana nipiya. Lika gochila aburr-barrjinga rrapa bama aburr-jirra aburr-wechawecha aburr-ni a-yinmiyana a-molamiyana. \s1 Birta A-wena Burrwa Gata Gu-birlapirla Wangarr Gun-nika Rrawa \p \v 11 Rrapa gatiya nipa an-gata mu-ngoyurra a-molamiyana an-nyarlkuch bijirri-dimarra a-ji Birta rrapa Jon, birripa wurra gama gorlk aburr-yurtchinga gurda, gu-birlapirla aburr-bena burrwa gun-gata gubu-ngurrjinga aburr-workiya Jolaman \pn (Solomon)\pn* gun-nika. Aburr-bena burrwa, gochila aburr-barrjinga aburr-ni. \v 12 Rrapa Birta burr-nana, lika a-wena burrwa wurra gama gorlk, “A-lay, aburr-borrmunga Yichrayal aburr-bapurr, an-nga nula gochila nyiburr-barrjinga? An-nga nula nyirrbi-nacha nyiburr-jirra? Wurra ana-goyburrpa bama nyiburr-yinanga jimarn gu-ngatipa wupa gu-barlmarrk nyirri-jarlapuna, ya, an-guna a-rrigirrgnga? Jimarna ngatipa ngardawa joborr burr-guya nyirri-borrwuja, ya? \v 13 Wurra gun-narda ngika, a-la! Jarra Wangarr an-gata minypa Aybriyam \pn (Abraham)\pn* rrapa Ayjek \pn (Isaac)\pn* rrapa Jeykap \pn (Jacob)\pn* aburr-marrngoypiyana nula aburr-workiyana, an-gatiya aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha an-burriya, nipa geka nyirr-guybukaja ana-goyburrpa minypa an-nigipa An-mujama an-gata Jesus an-molamola. Ana-goyburrpa murna nyirrbu-wuna nipa an-gata barra a-juwa, rrapa wuriya nipa Baylat \pn (Pilate)\pn* gu-borrwurra jimarna a-jerrmangarna, a-beyarna, wurra ana-goyburrpa nyiburr-yinanga nula, ‘An-narda an-ngayburrpa ngika; gala jal nyiburr-ni nula.’\x + \xo 3:13 \xt Exodus 3:15\x* \v 14 Nyiburr-yinagata nyiburr-wena nula nipa Baylat, minypa Wangarr An-nika An-gata Jechinuwa Ay-nirrapa Ay-workiya ana-goyburrpa gala jal nyiburr-nirrarna nula; jarra an-bachirra an-gubu nyiburr-ngiwija nula Baylat barra ana-jerrma ana-gorrburrwa.\x + \xo 3:14 \xt Metiyu 27:15-23; Mark 15:6-14; Luk 23:13-23; Jon 19:12-15\x* \v 15 Minypa an-gata wanngu an-gunega ana-goyburrpa nyibu-buna, nipa a-juwuna, wurra jarra nipa Wangarr ana-nyala a-jarrkarrana rrapa wanngu a-negarra. Gun-narda gun-burral. Ngardawa ngatipa nyirri-mipila nyirri-buna rrapa marn․gi. \v 16 Rrapa an-guna ngardawa marr a-balcha nula Jesus an-nelangga, nipa Jesus derta a-negarra an-guna. Minyja ana-goyburrpa marn․gi nula an-guna minypa mu-ngoyurra an-nyarlkuch a-ni a-workiyana. Wurra Jesus nipa nyanma marr gun-gubalcha wanngu a-negarra warrpam an-guna an-gugaliya geka gun-guniya gugu ana-goyburrpa nyibi-nacha nyiburr-nirra. \p \v 17 “A-lay, aburr-borrmunga, ngaypa marn․gi ana-gorrburrwa nyiburr-gurda rrapa aburr-goyburrpa bunggawa yerrcha burr-guta minypa Jesus nyibu-buna ngardawa gala marn․gi nula burdak. \v 18 Gu-gurda ngacha minypa Wangarr gun-burral gu-negarra gun-gata gun-guwarr janguny aburr-yigipa aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda gubu-ngurrjinga aburr-workiyana — minypa nipa a-menga arrburrwa Wanngu An-gunega gu-galiya yerrcha abu-bu barra. \v 19 Ganapiya, wurra buburr-ngukurdanyjiya rrapa minypa buburr-jeka gurda nula Wangarr, barra minypa nipa gu-werrwerrma gun-gata minypa ana-goyburrpa werra nyiburr-negiyana nyiburr-workiyana, rrapa minypa nyirr-jalkaka barra a-workiya \v 20 rrapa ana-jerrma barra ana-gorrburrwa an-gata nipa a-menga ana-gorrburrwa Wanngu An-gunega — Jesus an-nardiya, ngaja, ngarla. \v 21 Wurra burdak nipa an-gata waykin a-ni barra nuwurra waypa gun-balmapa gu-ni gurdiya rrawa gun-geka gu-ni barra, minypa aburr-yigipa aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda Wangarr burr-wuna arrburrwa janguny wola gun-guwarr. \v 22 Minypa an-gata Mojich \pn (Moses)\pn* a-wena, a-yinanga, ‘Barrwa an-goyburrpa an-ngardapiya ana-gorrburrwa Wangarr ana-jerrma barra ana-gorrburrwa an-nerranga an-mujaruk minypa ngaypa, an-gata an-goyburrpa an-borrmunga. Ana-goyburrpa barra nyiburr-galiya barra nula gun-nga burr-guta nipa a-wengga ana-gorrburrwa a-workiya.\x + \xo 3:22 \xt Deuteronomy 18:15,18\x* \v 23 Wurra an-gata ana-nga minypa gala a-galiya nula minypa Wangarr ana-jerrma barra, burraya nipa Wangarr ana-nyala a-bu barra an-gata an-gugaliya; gala a-yinmiya nipa burr-guta Wangarr an-nika jawina a-ni, wurra a-boypa ngardawa gala a-galiyarna nula an-gata.’\x + \xo 3:23 \xt Deuteronomy 18:19\x* \v 24 Mojich a-yinagata mu-ngoyurra a-wena, a-ngurrjinga Jesus. Rrapa minypa gu-gatiya wenga Wangarr a-menga Jemyul \pn (Samuel)\pn* rrapa barrwa aburr-werranga aburr-jaranga burr-menga aburr-yigipa aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda, birripa aburr-yinagatiya — gubu-ngurrjinga aburr-workiyana minypa gun-guniya gu-yinmiya gu-bamburda, gu-gurda ngacha. \v 25 Minyjiya. Rrapa ana-goyburrpa nyiburr-walkurpa burrwa aburr-gata aburr-muwelamagepa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk, rrapa minypa murna aburr-wuchichiyana gurda aburr-jarl gurda aburr-bamuna, lika nyanyapa ana-gorrburra yerrcha gubu-menga janguny gun-narda gugu gun-goyburrpa gun-gata Wangarr gochila nyin-dana. Minypa a-yinanga nula Aybriyam, ‘A-lay, an-nginyipa burraya nginyipa ny-ma barra nipiya nyanma aburr-molamola aburr-ni barra warlaman aburr-bapurr gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya.’ Nipa Wangarr a-yinagata a-wena nula Aybriyam.\x + \xo 3:25 \xt Genesis 22:18\x* \v 26 Rrapa gun-narda minypa nipa waypa a-menga an-nigipa An-mujama, ana-goyburrpa nyiburr-bapurr mu-ngoyurra ana-jerrmarra ana-gorrburrwa barra minypa nyiburr-molamola nyirr-nega, minypa nyirr-ngukurdanyja rrapa minypa ana-goyburrpa nyibu-bawa gun-nerra nyibi-rrimanga, gu-gurda ngacha.” \c 4 \s1 Burrbi-rrimarra Birta (Peter) Rrapa Jon \p \v 1 Gun-gata waypa Birta \pn (Peter)\pn* rrapa Jon abirri-wena burrwa abirri-ni wurra gama gorlk, aburr-werranga aburr-garlmunapa yi-gurrepa aburr-negiyana butula — aburr-gata junggay yerrcha, rrapa an-gata minypa Wangarr gun-nika bala gun-japurra jaga a-ganana a-workiyana, rrapa aburr-werranga burr-guta aburr-gata Jejuchi \pn (Sadducee)\pn* yerrcha — aburr-gurdiya wupa; \v 2 wurpa lika minypa aburr-bachirramiyana butula Birta rrapa Jon. Minypa birripa gala jal aburr-nirrarna gun-gata minypa bitipa Birta rrapa Jon gata wurra gama gorlk marn․gi burrbi-negarra abirri-ni, abirri-wena burrwa abirri-ni Jesus nipa jarra a-juwuna, wurra nipa Wangarr ana-nyala a-jarrkarrana rrapa wanngu a-negarra, rrapa minypa gu-galiya yerrcha aburr-yirdiya barra nipa Wangarr ana-nyala burr-jarrkarra ngardawa minypa birripa rrapa nipa Jesus gu-ngardapa aburr-negiyana. Gun-narda birripa Jejuchi yerrcha gala jal aburr-nirrarna janguny. Ngardawa birripa jarra gubu-borrwurra jimarna gala ana-nga barrwa a-molamiya, mu-ngoyurra a-juwuna. \v 3 Ganapiya, lika burrbi-rrimarra Birta rrapa Jon. Lika burrbu-ganyja, wupa burrbu-barrbuna, rrapa ngardawa gun-gata gugu balngga gu-ni, gubu-malapuna aburr-ni, nuwurra ngulam burrbu-wenggana barra. \v 4 Wurra aburr-gata wurra gama gorlk mu-ngoyurra aburr-galiyana butula Birta rrapa Jon gubirri-ngurrjinga burrwa janguny, birripa marr aburr-balcha aburr-jaranga. Minypa mu-ngoyurra aburr-werranga aburr-jaranga marr aburr-balcha nula Jesus rrapa mola jurdach aburr-werranga, minypa aburr-jaranga aburr-negiyana aburr-bamuna, minypa 5,000 gu-galiya yerrcha gugu aburr-ni. \s1 Birta Rrapa Jon Abirri-wena Burrwa Ju Yerrcha Mu-ngoyurra Aburr-jirra Burrwa \p \v 5 Gun-gata waypa nuwurra guna-gepana, aburr-gata Ju yerrcha mu-ngoyurra aburr-jirra burrwa birripa aburr-garlmuna, gu-ngardapa aburr-negiyana — minypa aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega, \v 6 rrapa Anach \pn (Annas)\pn* an-gata wana an-babalapa junggay rrapa Gayapach \pn (Caiaphas),\pn* rrapa Jon, rrapa Alikchénda \pn (Alexander)\pn*, rrapa aburr-werranga burr-guta Anach burr-yika aburr-borrmunga — aburr-gurdiya wupa minypa aburr-bamagutuwiyana. \v 7 Lika burrbu-menga Birta rrapa Jon, lika burrbu-ganyja gurda gojilapa burrbi-negarra. Lika burrbu-wengganana aburr-ni, aburr-yinanga butula, “A-lay, ana-gotipa nyirri-yinmiya nyirri-jarlapurda an-guna an-nyarlkuch? Minyja ana-nga nyjirri-wucha barlmarrk? Ana-nga an-nelangga nyirri-ngurrjinga?” \p \v 8 Aburr-yinagata burrbu-wengganana. Lika minypa Mern An-mawunga wugupa nula nipa Birta a-garlmuna, a-wena burrwa, “A-lay, nyiburr-gurda mu-ngoyurra nyiburr-jirra arrburrwa rrapa mola nyiburr-gurda mu-murna yerrcha, buburr-galiya apula. \v 9 Minyja gun-narda nula ana-goyburrpa nyirrbu-wengganacha nyiburr-nirra minypa ngatipa nyirri-gunggajinga nula an-guna an-nyarlkuch rrapa nipa a-yinmiya a-molamiya, \v 10 lika gun-guna ngu-wengga barra ana-gorrburrwa barra marn․gi nyiburr-ni — ana-goyburrpa nyiburr-gurdiya rrapa barrwa aburr-jaranga Yichrayal nguburr-bapurr. Marn․gi buburr-ni gun-guna: An-guna ana-goyburrpa nyibi-nacha nyiburr-nirra nipa warrpam wanngu a-nirra ngardawa Jesus Christ nipiya an-nelangga wana an-babalapa — an-gata Nejarach \pn (Nazareth)\pn* an-guyinda minypa ana-goyburrpa nyibu-buna, a-juwuna, wurra nipa Wangarr a-jarrkarrana rrapa wanngu a-negarra. \v 11 Nipa an-nardiya Jesus Christ, minypa janguny gu-yurra gun-maywapa ranginy gun-gata minypa gu-yinaga, \q1 ‘Ana-goyburrpa minypa bala nyibu-gupuna jandarra gu-maya, \q2 wurra gun-ngardapa jandarra gun-gata ana-goyburrpa minypa nyiburr-ngoyurra nyibi-yerrnyjinga. \q1 Wurra gun-narda barrwa Wangarr gu-menga, \q2 wana gun-babalapa gugu gu-jirra; \q2 jechinuwa gu-nenga gu-nirra rrawa.’\x + \xo 4:11 \xt Psalms 118:22\x* \m \v 12 Gu-yinagata gu-yurra janguny minypa gun-burral Jesus, minypa wanngu arr-nenga nipa ngardapa niya. Minypa gurdiya rrawa gala ana-nga mola an-nelangga Wangarr arr-wucharna barra nguburr-molamiya, wurra jarra nipa nyanma Jesus.” A-yinagata Birta a-wena burrwa. \p \v 13 Rrapa gun-gata waypa birripa gubi-nana butula Birta rrapa Jon minypa bitipa abirri-jinyjapa rrapa gala abirri-gurkujarna burrwa, rrapa mola gun-gatiya waypa gubu-borrwurra butula minypa gala mu-jurra marn․gi abirri-nirrarna, wurra jarra aburr-mujama wupa, lika birripa aburr-gatiya ganychila \pn (councillor)\pn* yerrcha gochila aburr-barrjinga butula. Lika gubu-borrwurra butula gun-gata minypa mu-ngoyurra Jesus wugupa aburr-rrigirrgarra. \v 14 Wurra gala aburr-yinmiyarna mari gubu-garrajarna butula; jarra an-gata abi-nana an-nyarlkuch a-molamiyana Birta rrapa Jon wugupa aburr-ji, lika aburr-jurnjinga. \v 15 Lika aburr-wena aburr-mujama burrbu-ganyja aburr-bena yarlanga, lika birripa ganychila yerrcha ngardapa aburr-wengganachichiyana aburr-ni. \v 16 Minypa aburr-yinanga, “A-lay, nguburr-yinmiya barra arrbu-jobujoba abirri-guna? Minyja gurdiya rrawa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* aburr-jaranga marn․gi butula minypa burr-barlmarrk jama abirri-jirra, abirri-jarlapurda an-guna an-nyarlkuch. Gala nguburr-yinmiya gu-galiya yerrcha nguburr-yinda burrwa, ‘Gala gun-burral.’ \v 17 Wurra abirri-gunaga ngana nguburr-ngurrjiya barra butula jarra. Gala barra mola an-nelangga abirri-ngurrja an-gata; gala yapa gu-barrjeka janguny rrapa mola an-jaranga marr a-balcha.” \p \v 18 Ganapiya, lika burrbu-menga Birta rrapa Jon, lika burrbu-ganyja gurda wupa. Lika aburr-wena butula gala barra mola Jesus an-nelangga abirri-ngurrja, wurra gama gorlk marn․gi burrbi-nega burr-guta, wurra ngika wupa ganapiya. \v 19 Wurra bitipa Birta rrapa Jon abirri-yinanga burrwa, “A-lay, bubu-borrwa nipa Wangarr gun-nga jal a-nirra barra nyirri-yirda? Waygaji ana-goyburrpa nyirri-galiya barra ana-gorrburrwa, o nipa barra nyirri-galiya nula, ya? \v 20 Wurra gun-gata ngatipa gipa nyirri-nana rrapa nyirri-galiyana gala nyirri-yinmiya nyirri-jordaja. Ngika. Jarra nyirri-ngurrja barra burrwa nyirri-boy.” Abirri-yinagata abirri-wena bitipa Birta rrapa Jon. \v 21 Lika birripa ganychila yerrcha mola burr-guya aburr-wena butula, lika burrbi-jerrmarra yarlanga abirri-bena. Minypa gala aburr-yinmiyarna burrbu-burndarna, jarra wurra gama gorlk Wangarr an-nelangga an-molamola abi-negarrapa aburr-ni minypa nipa jama a-ji. \v 22 Ngardawa an-gata an-nyarlkuch burr-ganyjarr minypa a-molamiyana, nipa jemberr gun-jaranga nula minypa 40. \s1 Jesus Burr-yika Jawina Wangarr Abu-wengganana \p \v 23 Gun-gata waypa bitipa Birta rrapa Jon abirri-bena yarlanga, lika abirri-bona, abirri-bena burrwa aburr-bitipa aburr-borrmunga. Lika gubirri-ngurrjinga burrwa gun-gata minypa birripa aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa mola mu-murna yerrcha aburr-yinmiyana aburr-wena butula. \v 24 Rrapa gun-narda waypa aburr-galiyana butula, lika Wangarr abu-wengganana aburr-ni wugupa. Minypa aburr-yinanga, “Anya, ny-jurdiya nginyipa wana ny-babalapa Bunggawa, gun-nardiya rrawa nginyipa wupa ny-jarlapuna — nguparr, jel, bugula, gun-ganaka gun-nga — rrapa mola gurdiya wupa rrawa gu-jirra gu-boya ngatipa nyirri-nirra nginyipa wupa nyjirri-jarlapuna.\x + \xo 4:24 \xt Exodus 20:11; Nehemiah 9:6; Psalms 146:6\x* \v 25 Nginyipiya ny-yena arrburrwa wola minypa gun-gata ny-yuna arrburrwa janguny an-ngayburrpa nyanyapa arrburra Daybit, an-gata an-nginyipa an-mujama. Minypa Mern An-mawunga wugupa nula nipa a-wena, a-yinanga, \q1 ‘An-nga nula gu-werranga gu-rrawa wenga Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha wana aburr-negiya nula? \q1 Rrapa Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr an-nga nula wengga gubu-burnda \q2 jimarna barra ay-mungbiyapa? \q3 Wurra gun-narda gala aburr-yinmiya. \q1 \v 26 Minypa gurdiya rrawa bunggawa yerrcha aburr-garlmuna, \q2 an-dakal aburr-nirra butula Wangarr rrapa an-nigipa an-gata nipa a-menga arrburrwa Wanngu An-gunega.’\x + \xo 4:26 \xt Psalms 2:1-2\x* \m \v 27 A-yinagata a-wena Daybit an-gata an-nginyipa an-mujama. Rrapa gu-gurda ngacha minypa gun-guna rrawa gu-ngardapa aburr-negiyana birripa Ayrat \pn (Herod)\pn* rrapa Bontiyach Baylat \pn (Pontius Pilate)\pn* rrapa gu-werranga gu-rrawa wenga Jentayl yerrcha rrapa gu-guna burr-yika gu-rrawa Yichrayal aburr-bapurr burr-guta, minypa aburr-bachirramiyana nula Jesus an-gata an-nginyipa An-mujama an-molamola warrpam, an-nardiya nginyipa ny-menga arrburrwa Wanngu An-gunega.\x + \xo 4:27 \xt Metiyu 27:1-2; Mark 15:1; Luk 23:1,7-11; Jon 18:28-29\x* \v 28 Birripa aburr-yinagata nula Jesus minypa gipa mu-ngoyurra nginyipa ny-borrwurra barra gu-yirda gu-ni nula. \v 29 Wurra gun-guniya gugu barra nyirr-borrwa, Anya, minypa mari gubu-garraja arrburrwa. Wurra ngayburrpa nyiburr-mujama nggula ganyjarr nyirr-wu gun-nginyipa janguny barra nyibu-ngurrja nyiburr-boy, rrapa minypa gala barra gun-nga nyiburr-gurkuja. \v 30 Rrapa nginyipa mernda ny-jirra ny-jerrjangardawiya barra wanngu burr-nega aburr-gata aburr-gurderda, rrapa minypa burr-barlmarrk jama ny-ji barra nipiya an-nelangga an-nginyipa An-mujama an-molamola warrpam barra minypa marn․gi aburr-ni nula.” \p \v 31 Aburr-yinagata aburr-wena, Wangarr abu-wengganana aburr-ni. Lika gun-gatiya rrawa aburr-bamagutuwiyanapa nipa gugu rrawa gu-ngorrkiyana, rrapa aburr-gatiya wupa abu-wenggananapa aburr-ni nipa Mern An-mawunga wugupa burrwa mola derta burr-negarra. Lika Wangarr gun-nika janguny gubu-ngurrjinga aburr-workiyana rrapa gala gun-nga aburr-gurkujarna. \s1 Aburr-wuchichiyana Aburr-workiyana \p \v 32 Aburr-gata marr aburr-balcha nula Jesus, birripa gun-burral gu-ngardapa aburr-negiyana. Minypa gala ana-nga a-weyarna jimarna nipa mu-rrimarra mun-nigipiya wupa. Wurra jarra aburr-wuchichiyana aburr-workiyana gun-nga burr-guta gubi-rrimarra.\x + \xo 4:32 \xt Jama Aburr-ji 2:44-45\x* \v 33 Rrapa Jesus burr-yika aburr-mujama, birripa wana gubi-rrimarra ganyjarr minypa mu-nguy abu-ngurrjinga aburr-workiyana nipiya jarra Bunggawa a-juwuna, wurra nipa Wangarr ana-nyala a-jarrkarrana rrapa wanngu a-negarra. Rrapa aburr-jaranga aburr-gata Jesus burr-yika jawina, nipa Nyanyapa arrku wugupa burrwa a-gunggajinga burrwa a-workiyana. \v 34 Rrapa gala ana-nga an-nyagara a-nirrarna minypa balaja rrapa mola gun-nga birripa jal aburr-ni. Wurra aburr-werranga aburr-gata minypa bala wurra waygaji rrawa gu-ji burrwa gun-jaranga, birripa jarra wolawola aburr-bona aburr-workiyana, jalim aburr-ni aburr-workiyana minypa bala rrapa rrawa. Lika rrupiya mbi-menga, mbi-ganyja gurda aburr-workiyana, \v 35 Jesus burr-yika aburr-mujama burrbu-wuna. Lika aburr-gata aburr-nyagara, birripa Jesus burr-yika aburr-mujama aburr-gunggajinga burrwa aburr-workiyana, burrbu-wuna aburr-workiyana mu-yinmiyapa birripa aburr-gata jal aburr-ni. \p \v 36-37 Rrapa an-ngardapa an-gata an-nelangga Jochap \pn (Joseph)\pn*, nipa a-yinagatiya, rrawa gu-rrimarra jalim a-ni, rrapa rrupiya mu-menga, muna-ganyja, burr-wuna Jesus burr-yika aburr-mujama. Minypa Jochap nipa Libay \pn (Levi)\pn* an-bapurr, Jayprach \pn (Cyprus)\pn* an-guyinda an-gata wolawola Jesus burr-yika aburr-mujama an-nelangga abu-ngurrjinga aburr-workiyana Barnabach \pn (Barnabas)\pn*, an-narda an-nelangga minypa an-gugunggaja meyali. \c 5 \s1 Ananáyach (Ananias) Rrapa Japáyra (Sapphira) \p \v 1 Rrapa an-nerranga an-gata an-nelangga Ananáyach \pn (Ananias)\pn*, rrapa jin-nigipa jin-gumarrbipa niya jin-gata jin-nelangga Japáyra \pn (Sapphira)\pn*, gun-birrinyjipa rrawa rrapa jalim abirrinyu-ni. \v 2 Wurra rrupiya mun-gata mbirriny-menga, nipa Ananáyach gu-borrwurra mun-nerranga mu-yinmiyapa burr-wu barra Jesus burr-yika aburr-mujama, wurra mun-nerranga mu-yinmiyapa mu-yilkaka barra burrwa, mun-nigipa mu-nega barra. Rrapa gun-narda nipa jin-gata jin-nigipa jin-gumarrbipa niya gu-yagurrmurra nula. Ganapiya, lika mun-nerranga nipa Ananáyach muna-ganyja, burr-wuna Jesus burr-yika aburr-mujama. \p \v 3 Wurra nipa Birta \pn (Peter)\pn* a-yinanga nula, “A-lay, Ananáyach, wurriya an-gata walkwalk ny-jaliyana nula? An-nga nula Mern An-mawunga ny-yolkaja? Wurra gun-nginyipa jalim nyi-ni, rrupiya mun-gata ny-menga mun-nerranga nyirr-wuna, rrapa mun-nerranga ny-yilkakaja arrburrwa. \v 4 Minyja jalim nyi-ni gun-narda jarra mu-ngoyurra gun-nginyipa, rrapa barrwa rrupiya ny-menga mun-nginyipa. Wurriya gun-nerra ny-borrwurra? Wurra gun-narda ngika minypa gu-galiya yerrcha burr-yolkaja; jarra nipa an-gata Wangarr ny-yolkaja, ngarla.” \p \v 5 Gun-narda a-galiyana Ananáyach, warrika a-bunggunapa gun-nyagara gu-ni. Rrapa minypa gun-narda aburr-werranga aburr-galiyana janguny, lika burr-guya aburr-gurkuja. \v 6 Rrapa yawarriny yerrcha aburr-gata aburr-garlmuna, abu-menga rrapa mu-garrung abu-bichinga, lika abu-ganyja, abu-jurnumbuna. \p \v 7 Gu-gata wenga gun-baykarda ngika, wurra minypa marnnga abirriny-jirrapa jin-ngardapa jinyu-ni, nipa jin-gumarrbipa jina-bona. Wurra nipa gala marn․gi gu-yinmiyana gu-ni rrapa minypa an-gumarrbipa ngacha gun-nyagara gu-ni; wurra jin-bomang. \v 8 Lika nipa Birta jiny-yengganana, “A-jay, wengga apula. Gun-gata gun-gotipa rrawa jalim nyirri-ni, rrupiya nyirri-menga mun-guna burr-gurla nyirrbu-wuna, ya?” \p Nipa jiny-yinanga, “Ngaw. Mun-narda burr-gurla nyirrbu-wuna.” \p \v 9 Jiny-yinagata jiny-yena, lika Birta a-yinagata achila, “A-jay, an-nga nula nyirri-borrwurra Mern An-mawunga nyirri-ngunyangunyjiyana nula? Wurra aburr-gata ngana gu-jirra gubu-malapurda aburr-jirra, geka an-nginyipa an-gumarrbipa abu-ganyja, abu-jurnumbuna, rrapa nginyipa ny-yinardiya barra.” \v 10 Gun-narda a-wena nipa jiny-jaliyana, warrika jiny-bunggunapa gun-nyagara gu-ni. Lika yawarriny yerrcha aburr-barrngumurra, jibi-nana gun-nyagara gu-ni, lika jibu-menga, jibu-ganyja, lika an-nigipa an-gumarrbipa ana-gera jibu-jurnumbuna. \v 11 Rrapa gun-narda aburr-galiyana janguny, wurra gama gorlk burr-guya aburr-gurkuja, minypa aburr-gata marr aburr-balcharra nula Jesus rrapa aburr-werranga burr-guta. \s1 Burr-barlmarrk Jama Aburr-ji \p \v 12 Rrapa Jesus burr-yika aburr-mujama, birripa burr-barlmarrk jama aburr-ji aburr-workiyana minypa wurra gama gorlk aburr-nyala burrbi-nana janguny gubi-rrimarra gun-burral. Rrapa aburr-gata minypa marr aburr-balcha nula Jesus, birripa wolawola gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-workiyana gu-japurra rrawa Wangarr gun-nika, gu-birlapirla gun-gata gubu-ngurrjinga aburr-workiya Jolaman \pn (Solomon)\pn* gun-nika. \v 13 Rrapa aburr-gata aburr-werranga wurra gama gorlk, birripa gala aburr-yinmiyarna borijipa aburr-balagarrgurrjiyarna burrwa Jesus burr-yika; jarra aburr-gurkuja. Wurpa lika burrbu-borrwurra burr-guya aburr-molamola. \v 14 Rrapa minypa mola aburr-jaranga aburr-ngukurdanyjiyana aburr-workiyana rrapa marr aburr-balcha nula Jesus, mola jurdach aburr-jaranga aburr-ni wurra rrapa gama Jesus burr-yika jawina. \v 15 Rrapa gu-gata wenga lika burrbu-ganyja gurda gu-derda aburr-yorrpuna, lika garrung mun-guyinda mbi-yarlanggaja burrwa rrapa gu-jarlakarr burrbu-barnjinga, barra minypa nipa Birta ana-boy, burr-beyba, an-mawunga bin-dima, aburr-molamiya. \v 16 Rrapa gu-galiya yerrcha aburr-werranga aburr-garlmuna, gu-jaranga gu-rrawa wenga burrbu-ganyja gurda Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* aburr-birripa minypa gu-derda aburr-yorrpuna rrapa walkwalk burr-buna, lika aburr-molamiyana aburr-bulapalawa. \s1 Burrbi-rrimarra Rrapa Burrbu-barrbuna Jesus Burr-yika Aburr-mujama \p \v 17 Lika gu-gatiya wenga an-gata junggay an-murnangana rrapa aburr-yigipa jawina aburr-gata Jejuchi \pn (Sadducee)\pn* yerrcha, birripa aburr-garlmuna, mu-werrmbarra burrbu-nana aburr-workiyana aburr-guna Jesus burr-yika aburr-mujama. \v 18 Lika burrbi-rrimarra, wupa burrbu-barnjinga gapman \pn (government)\pn* gun-nika gun-gata wana gu-bapala rraka gala aburr-yinmiyarna aburr-beyarna. \v 19 Wurra nuwurra gun-gata ana-munya gu-ni, an-ngardapa Wangarr an-nika waykin an-guyinda an-mujaruk a-bena burrwa, gu-lapkujamurra burrwa rrapa minypa burr-ganyja gurda yarlanga. \v 20 Lika a-yinanga burrwa, “Buburr-boy, gata buburr-ji Wangarr gun-nika gu-japurra rrawa, rrapa warrpam gun-narda wanngu gun-guni janguny bubu-ngurrja burrwa wurra gama gorlk.” \p \v 21 Lika aburr-bona, gun-gatiya guna-gepana ana-munyagaba aburr-barrngumurra Wangarr gun-nika gu-japurra rrawa. Lika gatiya marn․gi burrbi-negarra aburr-ni wurra gama gorlk janguny. \p Wurra nuwurra waypa junggay wana an-babalapa an-gata rrapa aburr-yigipa jawina yerrcha wugupa nula aburr-bena rrapa aburr-barrngumurra wupa gu-ngarnama ganychila \pn (councillor)\pn* yerrcha aburr-bamagutuwiya aburr-workiya, birripa gala burrbi-nacharna aburr-gata Jesus burr-yika aburr-mujama rrapa gala marn․gi gun-gata gu-yinmiyana gu-ni, wurra bama aburr-yinanga jimarna Jesus burr-yika aburr-mujama burdak wupa aburr-ni birripa burrbu-barrbuna. Lika aburr-garlmuna, aburr-gonyjinga burrwa aburr-werranga Ju yerrcha mu-murna yerrcha, lika aburr-bona gurda, gu-ngardapa aburr-negiyana minypa ganychila yerrcha aburr-jaranga. Lika aburr-birripa aburr-mujama burrbi-jerrmarra, aburr-bona, jimarn jarra burrbu-manggarna Jesus burr-yika aburr-mujama; \v 22 wurra aburr-bena, gun-nyagara gubi-nana. Lika aburr-jekarra, ganychila yerrcha aburr-wena burrwa, aburr-yinanga, \v 23 “A-lay, gata nyiburr-bena, nyibi-nana ngana gu-jirra gun-derta gu-ji rrapa an-bachirra gu-bamanana a-ji, wurra nyibi-lapkujamurra, wupa nyibi-nana gun-nyagara.” \p \v 24 Aburr-yinagata gubu-ngurrjinga aburr-gata aburr-mujama. Rrapa aburr-gata wana junggay yerrcha rrapa an-gata minypa gun-japurra jaga a-ganana a-ni a-workiyana bala, gun-gata waypa birripa aburr-galiyana, lika aburr-jurnjinga, rrapa minypa aburr-wengganachichiyana aburr-ni gun-gata gu-yinmiya barra gu-ni. \p \v 25 Lika an-ngardapa an-gugaliya ana-bona, a-bena burrwa, a-yinanga burrwa, “A-lay, burrbi-na. Yi-rrawa nyirrbu-barnjinga wupa, birripa aburr-gata gu-japurra aburr-jirra rrapa minypa aburr-weya burrwa aburr-nirra wurra gama gorlk,” a-yinagata a-wena burrwa. \p \v 26 Lika an-gata junggay wana an-babalapa an-nika an-mujama an-gatiya minypa jaga a-ganana a-workiyana gun-japurra bala, nipa a-garlmuna, aburr-yigipa jawina burr-ganyja a-bona, Jesus burr-yika aburr-mujama gata gu-japurra burrbu-menga. Wurra gala burrbu-burndarna, ngardawa aburr-gurkuja burrwa aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-gata, jimarna aburr-garlmurda, gu-jandarra burrbu-bun aburr-guna junggay an-murnangana burr-yika aburr-mujama. \v 27 Wurra jarra minypa burrbu-menga Jesus burr-yika aburr-mujama, lika burrbu-ganyja gurda, burrbu-wuna ganychila yerrcha. Lika gatiya birripa aburr-jinyja nipa junggay wana an-babalapa burr-wengganana a-ni. \v 28 A-yinanga burrwa, “Ya? Gipa yi-rrawa ngayburrpa wengga nyibu-barnjinga, ana-goyburrpa gala barra an-gata an-nelangga nyibu-ngurrja rrapa wurra gama gorlk marn․gi nyirrbi-nega. Wurra yama nyiburr-galiya arrburrwa? Wurra gu-gurdiya gu-rrawa Jirúchalam warrpam aburr-galiyarra ana-gorrburrwa aburr-nirra gun-goyburrpa janguny. Wurra ana-goyburrpa jal nyiburr-nirra bima nyirrbu-ngurrjinga ngayburrpa, ngarla, jimarn jarra nipa a-juwuna ngayburrpa nyiburr-werra.” A-yinagata a-wena burrwa.\x + \xo 5:28 \xt Metiyu 27:25\x* \p \v 29 Lika Birta rrapa aburr-werranga Jesus burr-yika aburr-mujama, birripa aburr-yinanga nula, “Ngayburrpa barra nyibi-yagurrma nula Wangarr; an-gugaliya ngika, wurra nipa Wangarr. \v 30 Nipiya an-ngayburrpa Wangarr an-gata aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha marr aburr-balcha nula, nipiya ana-nyala a-jarrkarrana rrapa wanngu a-negarra Jesus an-gata mu-ngoyurra a-juwuna, ana-goyburrpa burr-jong nyibi-negarra nyibi-rrana. \v 31 Nipa Wangarr ana-nyala a-jarrkarrana rrapa a-ganyja waykin, nipiya ana-gera ana-munganaguwa a-ninyarra wana an-babalapa. Minypa nipa Jesus mu-ngoyurra a-jirra arrburrwa an-ngayburrpa Wanngu An-gunega. Barra minypa nipa a-gunggaja arrburrwa, gun-nerra ngubu-bawa rrapa nguburr-ngukurdanyjiya nula, rrapa minypa gun-nerra gu-yerrnyja barra arrburrwa ngayburrpa nguburr-gurdiya Yichrayal \pn (Israel)\pn* nguburr-bapurr. \v 32 Gun-narda janguny ngayburrpa marn․gi ngardawa nyiburr-mipila nyibu-buna. Lika nyiburr-weya nyiburr-workiya — ngayburrpa nyiburr-guna ana-goyburrpa nyirrbi-nacha nyiburr-nirra rrapa nipa Mern An-mawunga burr-guta. Minypa ana-nga an-jaranga gubi-yagurrmunga nula Wangarr, nipa burr-wucha a-workiya Mern An-mawunga.” \p \v 33 Gun-narda aburr-gata ganychila yerrcha aburr-galiyana burrwa Jesus burr-yika aburr-mujama aburr-wena, lika aburr-bachirramiyana burrwa burr-guya; jal aburr-ni burrbu-bu barra. \v 34 Wurra an-ngardapa a-garlmuna, nipa Berachi \pn (Pharisee)\pn* an-guyinda an-gata an-nelangga Gaméliyal \pn (Gamaliel)\pn*. Nipiya an-gata marn․gi an-gunega gun-birripa mu-dayan, rrapa wurra gama gorlk marr aburr-balcha nula. Rrapa gatiya birripa ganychila yerrcha aburr-wena aburr-ni, nipa Guméliyal a-garlmuna, a-wena Jesus burr-yika aburr-mujama yarlanga barra burrbu-ga. \v 35 Lika ganychila yerrcha wupa a-wena burrwa, a-yinanga, “A-lay, aburr-borrmunga Yichrayal aburr-bapurr, buburr-jarlapiya nyiburr-yinmiya barra burrwa aburr-guna gu-galiya yerrcha. \v 36 Minyja bubu-borrwa: Gipa mu-ngoyurra an-gata Diyúrrach \pn (Theudas)\pn* ana-bona, nipa wana a-negiyana a-ni rrapa aburr-jaranga aburr-yigipa aburr-ni, minypa 400 gu-galiya yerrcha. Wurra barrwa aburr-werranga abu-buna, a-juwuna, lika aburr-yigipa jawina aburr-jekarra rrapa gun-nigipa janguny gun-nyagara gu-ni. \v 37 Rrapa gu-gata wenga nuwurra waypa wurra gama gorlk aburr-welangga aburr-barnjiyana aburr-bona minypa gapman burr-ngurrjinga a-ni, an-nerranga ana-bona Galali \pn (Galilee)\pn* an-guyinda an-gata an-nelangga Jurrach \pn (Judas)\pn*. Nipa rrapa a-yinagatiya, aburr-jaranga burr-ganyja, barrwa aburr-werranga abu-buna, a-juwuna, rrapa aburr-yigipa aburr-jekarra rrawa. \v 38 Lika ngaypa ngu-borrwuja minypa gun-guna: Gala barra gun-nga ngubu-borrwa burrwa aburr-guna aburr-garlmuna. Wurra arrbu-bawa. Wurra gun-gata birripa gubu-borrwuja nula an-gata an-gugaliya, minyja gun-narda ana-gugaliya gun-nika wupa, nuwurra gu-boy, gun-nyagara gu-ni barra. \v 39 Wurra minyja Wangarr nyanma, ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya aburr-gata nyirrbu-jobujoba; gala yapa nyiburr-bachirramiyan nuluwa Wangarr, ngarla.” \p A-yinagata a-wena Gaméliyal, rrapa birripa ganychila yerrcha gubi-yagurrmurra nula. \v 40 Lika aburr-birripa aburr-mujama burrbi-jerrmarra, Jesus burr-yika aburr-mujama burrbu-menga, burrbu-ganyja gurda. Lika barrwa aburr-wena burrbu-jurrburaykujamurra. Lika burr-guya aburr-wena burrwa Jesus burr-yika aburr-mujama gala barra mola nipa Jesus an-nelangga abu-ngurrja burrwa wurra gama gorlk. Birripa ganychila yerrcha aburr-yinagata burrwa Jesus burr-yika aburr-mujama, ganapiya, lika gubu-lapkujamurra burrwa, \v 41 aburr-bena yarlanga. \p Lika birripa Jesus burr-yika aburr-mujama aburr-marrkapchinga nuluwa Wangarr, ngardawa nipa Wangarr burr-borrwurra aburr-molamola rrapa minypa burr-gurrmurra, aburr-werranga aburr-nyala burrbu-buna ngardawa Jesus ana-marr. \v 42 Lika mu-nguy aburr-bona aburr-workiyana gu-japurra rrawa gun-gata Wangarr gun-nika rrapa barrwa rrawa gu-jirra gu-boya, minypa wurra gama gorlk marn․gi burrbi-negarra aburr-bona gun-molamola janguny. Minypa Jesus abu-ngurrjinga burrwa nipiya Christ an-gata Wangarr a-menga burrwa wurra gama gorlk Wanngu An-gunega. \c 6 \s1 Burrbu-menga Burrwa Aburr-gugunggaja \p \v 1 Gun-gatiya minypa Jesus burr-yika jawina aburr-jaranga aburr-ni aburr-bamuna, aburr-werranga aburr-gatiya Ju yerrcha gun-birripa wengga aburr-wena aburr-workiyana gun-nelangga Grik \pn (Greek)\pn*, birripa aburr-garlmuna, burrbu-yopuna Jesus burr-yika jawina Ju yerrcha aburr-gata gun-birripa wengga aburr-wena aburr-workiyana Yibru \pn (Hebrew)\pn*, gata gun-guyinda. Minypa aburr-gata Grik aburr-guyinda, birripa aburr-yinanga aburr-wena, “A-lay, aburr-guna Yibru aburr-weya aburr-workiya gala aburr-gunggaja arrburrwa aburr-workiya aburr-ngayburrpa aburr-miliyak. Wurra wolawola rrupiya burrbu-wucha aburr-workiya rrapa aburr-ngayburrpa aburr-ngukiya aburr-workiya.” \p \v 2 Aburr-yinagata aburr-wena, lika Jesus burr-yika aburr-mujama aburr-gata arr-jirrapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, birripa aburr-garlmuna, aburr-gonyjinga burrwa aburr-werranga aburr-bulapalawa Jesus burr-yika marr aburr-balcharra nula, lika aburr-bamagutuwiyana. Lika Jesus burr-yika aburr-mujama aburr-garlmuna, aburr-wena burrwa. Minypa aburr-yinanga, “Ngayburrpa ganyjarr nyibi-rrimanga Wangarr gun-nika nyibu-ngurrjinga nyiburr-boya, gun-narda gala nyiburr-yinmiya nyibu-bawa rrapa jama nyiburr-ji gun-nerranga minypa rrupiya. Wurra nipa jarra nyirr-wuna gun-guniya. \v 3 Wurra ana-goyburrpa nyirrbu-ma barra gu-galiya yerrcha arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 7, barra ngayburrpa murna nyirrbu-wu, jama aburr-ji barra ana-gorrburrwa mun-gata nula rrupiya. Minypa nyiburr-gurdiya wupa nyirrbu-ma barra, wurra minypa wurra gama gorlk burrbi-nana gurda Mern An-mawunga abi-rrimanga rrapa minypa bama aburr-jirra aburr-jechinuwa gubu-borrwuja aburr-workiya. Aburr-gurda ngacha ana-goyburrpa barra nyirrbu-ma ngayburrpa nyiburr-guna barra murna nyirrbu-wu mun-gata nula rrupiya. \v 4 Wurra ngayburrpa jarra Wangarr gun-nika janguny nyibu-ngurrja barra nyiburr-boy nyiburr-workiya rrapa nyibu-wenggana barra nyiburr-workiya, gun-nardiya wupa arrburrwa jama.” \p \v 5 Gun-narda Jesus burr-yika aburr-mujama aburr-wena, aburr-bulapalawa aburr-gata gubi-yagurrmurra burrwa. Lika burrbu-menga gu-galiya yerrcha arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa. Minypa an-ngardapa an-gata Dipan \pn (Stephen)\pn*, nipa burr-guya marr a-balcha rrapa Mern An-mawunga a-rrimarra. Rrapa minypa aburr-werranga aburr-gata Bilip \pn (Philip)\pn*, Brokorach \pn (Procorus)\pn*, Nikéynor \pn (Nicanor)\pn*, Dimon \pn (Timon)\pn*, Barminach \pn (Parmenas)\pn* rrapa Nikalach \pn (Nicolas)\pn*. Minyja an-gata Nikalach nipa Yichrayal \pn (Israel)\pn* an-bapurr ngika, wurra Antiyak \pn (Antioch)\pn* an-guyinda; wurra gipa mu-ngoyurra Ju yerrcha a-malchinga burrwa marr aburr-balcha nula Wangarr. \v 6 Aburr-gunarda wupa burrbu-menga. Lika burrbu-ganyja gurda burrwa Jesus burr-yika aburr-mujama. Lika Jesus burr-yika aburr-mujama aburr-garlmuna, abu-wengganana burrwa rrapa minypa murna aburr-jirra aburr-guyinda burrbi-rrimarra bama aburr-jirra, barra minypa nipa Wangarr a-gunggaja burrwa. \p \v 7 Ganapiya, lika gu-gata wenga Wangarr gun-nika janguny mu-nguy gu-barrjekarrapa gu-bamuna, rrapa aburr-gata Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* aburr-ni aburr-jaranga aburr-ngukurdanyjiyana rrapa marr aburr-balcha nula Jesus, mola rrapa mola, minypa junggay yerrcha burr-guta aburr-jaranga. \s1 Dipan (Stephen) Abi-rrimarra \p \v 8 Rrapa an-gata Dipan \pn (Stephen)\pn* nipa Wangarr wugupa nula a-wuna a-workiyana ganyjarr nipa burr-barlmarrk jama a-ji a-workiyana, wurra gama gorlk a-gunggajinga burrwa a-workiyana. \v 9 Wurra aburr-werranga gala jal aburr-nirrarna nula Dipan, aburr-gata minypa aburr-bona aburr-workiyana bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya gun-nerranga gun-gata bala gun-nelangga gubu-ngurrjinga aburr-workiyana “Magaya Aburr-nirrapa.” Minypa gun-gata bala aburr-bona aburr-workiyana Jayríny \pn (Cyrene)\pn* aburr-guyinda rrapa Alikchéndriya \pn (Alexandria)\pn* aburr-guyinda, aburr-gurdiya wupa gala jal aburr-nirrarna nula Dipan. Rrapa minypa aburr-werranga aburr-gata Jilíchiya \pn (Cilicia)\pn* aburr-guyinda rrapa Aycha \pn (Asia)\pn* aburr-guyinda, birripa aburr-garlmunapa aburr-malchinga burrwa, lika gu-ngardapa aburr-negiyana, aburr-garlmuna, ngarndarrk ngarndarrk abi-negarra nipa Dipan. \v 10 Wurra Mern An-mawunga a-wuna, nipa Dipan gun-jechinuwa a-wena burrwa rrapa birripa aburr-jurnjinga. \v 11 Lika burr-rrupiya burrbu-menga aburr-werranga gu-galiya yerrcha birripa aburr-gata barra bima abu-ngurrja nipa Dipan. Minypa aburr-yinda barra, “Ngayburrpa nyiburr-galiyana nula an-guna gun-nerra a-wena Mojich \pn (Moses)\pn* nula rrapa Wangarr nula.” \v 12 Gu-gurda ngacha minypa mari gubi-jarlapuna nula Dipan. Lika wurra gama gorlk aburr-garlmunapa aburr-bachirramiyana nula, birripa aburr-gata mu-murna yerrcha rrapa joborr marn․gi aburr-gunega burr-guta. Lika abi-rrimarra. Lika abu-ganyja burrwa ganychila \pn (councillor)\pn* yerrcha. \v 13 Lika mola aburr-werranga burrbu-menga aburr-guyolkiya, lika burrbu-gurrmurra, bima abu-ngurrja an-gata Dipan. Minypa aburr-yinanga, “Nipa an-guna gu-yopurda a-workiya gun-guna gun-japurra rrawa rrapa gun-ngayburrpa mu-dayan. \v 14 Minypa ngayburrpa nyiburr-galiyarra nula nipa a-weya, jimarna an-gata Jesus Nejarach \pn (Nazareth)\pn* an-guyinda nipa gu-rruma barra arrburrwa gun-guna rrawa rrapa gun-ngayburrpa mu-dayan gun-gata nipa Mojich murna arr-wuna, ngarla.” \p \v 15 Aburr-yinagata aburr-wena, bima abu-ngurrjinga Dipan. Wurra ganychila yerrcha aburr-gata aburr-ninya, birripa abi-nana aburr-ni Dipan nipa mipila a-jirra, bukula a-jirra, ngoyurra a-jirra, japurra a-jirra minypa waykin an-guyinda a-ninya. \c 7 \s1 Dipan (Stephen) A-wena Burrwa Ganychila (Councillor) Yerrcha \s2 Minypa Aybriyam (Abraham) Nula \p \v 1 Lika an-gata junggay wana an-babalapa a-wengganana Dipan \pn (Stephen)\pn*, “A-lay, gun-gata birripa bubu-ngurrjinga gun-narda gun-burral, ya?” \p \v 2 Lika Dipan a-yinanga a-wena, “A-lay, aburr-borrmunga, buburr-galiya apula. Gun-gata Mechapatéymiya \pn (Mesopotamia)\pn* Wangarr an-gata an-gujayanaya a-bena nula an-ngayburrpa nyanyapa arrburra Aybriyam \pn (Abraham)\pn*, nipa Aybriyam burdak gala a-boyarna gun-gata Yeran \pn (Haran)\pn*. \v 3 Wurra minypa nipa Wangarr a-wena nula, ‘Garlma, a-lay, gun-guna gun-nginyipa rrawa ny-bawa barra, aburr-guna aburr-nginyipa aburr-borrmunga burr-bawa barra; wurra ny-boy barra rrawa ngaypa ngiy-gurdagurdarra barra.’\x + \xo 7:3 \xt Genesis 12:1\x* \p \v 4 “A-yinagata Wangarr a-wena nula Aybriyam, lika nipa Aybriyam a-garlmuna, gun-nigipa rrawa gu-bawuna, lika a-bona, gata a-ni Yeran. Rrapa nipa nyanyapa niya a-juwuna, lika Wangarr ana-ganyja Aybriyam rrawa gun-guniya ana-goyburrpa nyiburr-nirra.\x + \xo 7:4 \xt Genesis 11:31; 12:4\x* \v 5 Wurra nipa Wangarr gala gun-nga a-wucharnapa burdak; jarra gochila gochila a-rrana nuwurra a-wu barra nipa rrapa aburr-yigipa nuwurra nipa burr-bokama barra. Wurpa lika gun-gatiya Wangarr gochila gochila a-rrana, nipa jarra Aybriyam gala burdak bin-dimangarna gu-ngarda yerrcha.\x + \xo 7:5 \xt Genesis 12:7; 13:15; 15:18; 17:8\x* \v 6 Wurra Wangarr a-wena nula Aybriyam minypa gun-guna: Minypa a-yinanga nula, ‘A-lay, aburr-nginyipa nginyipa burr-bokama barra, birripa gu-werranga gu-rrawa aburr-ni barra, gun-birripa ngika. Rrapa minypa gu-gata burr-yika gu-rrawa aburr-garlma barra, aburr-mujama burrbi-nega barra burrwa, rrapa minypa aburr-bachirra aburr-ni barra burrwa nuwurra jemberr gun-jaranga gu-ni minypa 400. \v 7 Wurra barrwa ngaypa ngu-mari ngu-ni barra burrwa aburr-gata aburr-bachirra, rrapa aburr-nginyipa walkurpa yerrcha aburr-bengga barra, ngunyuna aburr-japarndiya barra apula.’\x + \xo 7:7 \xt Genesis 15:13-14; Exodus 3:12\x* \v 8 Wangarr a-yinagata a-wena nula Aybriyam. Rrapa mola a-wena nula, rum a-wuna gun-ngayburrpa gun-guwarr, minypa ngayburrpa Yichrayal nguburr-bapurr majija nguburr-negiya nguburr-workiya ngardawa nguburr-yigipa Wangarr nguburr-yika. Lika gu-gata wenga minypa Aybriyam a-bokamurra Ayjek \pn (Isaac)\pn* rrapa nuwurra waypa ngorrngurra nula abirri-jirrapa abirri-jirrapa rrapa abirri-jirrapa abirri-jirrapa, lika nipa Ayjek gorrmol a-ni. Lika gu-gata wenga nuwurra waypa Ayjek wana a-ni, nipa a-bokamurra Jeykap \pn (Jacob)\pn*, rrapa nuwurra waypa Jeykap wana a-ni, nipa burr-bokamurra aburr-bapurr 12, minypa arr-jirrapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha.\x + \xo 7:8 \xt Genesis 17:10-14; 21:2-4; 25:26; 29:31—35:18\x* \s2 Minypa Jochap (Joseph) Nula \p \v 9 “Wurra aburr-gurda Jeykap burr-bokamurra birripa mu-werrmbarra abi-nana Jochap \pn (Joseph)\pn* an-birripa worlapa burra. Lika aburr-garlmuna, aburr-werranga burrbu-wuna Jochap rrapa rrupiya mbi-menga. Lika birripa aburr-werranga rrawa abu-ganyja Yijipt \pn (Egypt)\pn*, gatiya lika an-mujama abi-negarra. Wurra Wangarr nipa wugupa nula Jochap\x + \xo 7:9 \xt Genesis 37:11,28; 39:2,21\x* \v 10 a-jarlapuna a-ganyja gun-gata gun-nerra gu-ni nula gu-workiyana. Rrapa nuwurra waypa Jochap a-bena nula an-gata bunggawa a-ni gun-gata rrawa Yijipt, nipa Jochap an-molamola ngardawa Wangarr nipa nyanma. Lika nipa bunggawa an-gata murna a-wuna Jochap, nipa Jochap jaga a-ganana rrawa gun-gata Yijipt rrapa mola gun-nigipa bunggawa gun-nika nipa a-yu a-workiyana burr-guta.\x + \xo 7:10 \xt Genesis 41:39-41\x* \p \v 11 “Rrapa nuwurra waypa gun-gata minypa balaja gun-nyagara gu-ni burrwa gu-rrawa Yijipt rrapa Geynan \pn (Canaan)\pn*, balaja aburr-werrmiyana aburr-ni wurra gama gorlk. Rrapa aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha rrawa Geynan aburr-ni, birripa burr-guta gala balaja mbi-rrimangarna.\x + \xo 7:11 \xt Genesis 42:1-2\x* \v 12 Wurra Jeykap gu-borrwurra gun-gata rrawa Yijipt an-gata bunggawa mu-rrimarra balaja rrapa minypa wurra gama gorlk burr-rrupiya mbi-menga aburr-workiyana. Lika Jeykap aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha burr-jerrmarra, balaja mbi-menga. \v 13 Rrapa mola jurdach aburr-jekarra Yijipt, gata nipa Jochap a-ngurrjiyana burrwa nipiya an-birripa worlapa burra. Lika gu-gata wenga an-gata bunggawa marn․gi a-ni nula Jochap aburr-yigipa aburr-borrmunga.\x + \xo 7:13 \xt Genesis 45:1,16\x* \v 14 Lika Jochap janguny gu-jerrmarra nula an-nigipa nyanyapa niya Jeykap minypa barra nipa Jeykap rrapa barrwa aburr-jaranga aburr-yigipa aburr-borrmunga aburr-boy barra gurda Yijipt, aburr-gata minypa 75 gu-galiya yerrcha.\x + \xo 7:14 \xt Genesis 45:9-10,17-18; 46:27\x* \v 15 Lika Jeykap a-garlmuna, a-bona Yijipt. Lika gata aburr-juwuna nipa rrapa aburr-yigipa walkurpa yerrcha.\x + \xo 7:15 \xt Genesis 46:1-7; 49:33\x* \v 16 Minypa nuwurra waypa aburr-birripa aburr-jekarra gurda Yijipt wenga, aburr-marbat burrbu-ganyja gurda, gata burrbu-jurnumbuna rrawa gun-delipa gun-nelangga Jekam \pn (Shechem)\pn*, gun-gata mu-ngoyurra Aybriyam burr-rrupiya gu-menga, Aymor \pn (Hamor)\pn* aburr-bapurr abu-wuna.\x + \xo 7:16 \xt Genesis 23:3-16; 33:19; 50:7-13; Joshua 24:32\x* \s2 Minypa Mojich (Moses) Nula \p \v 17 “Minypa gun-gata waypa yi-gurrepa gu-ji gu-bona nipa Wangarr burr-wu barra gun-gata gipa mu-ngoyurra nipa gochila gochila a-rrana Aybriyam, birripa gugu aburr-ngayburrpa aburr-borrmunga gipa aburr-jaranga aburr-ni aburr-bamuna gata rrawa Yijipt. \v 18 Rrapa minypa barrwa an-nerranga bunggawa a-ni Yijipt, nipa gala marn․gi a-nirrarna nula Jochap,\x + \xo 7:18 \xt Exodus 1:7-8\x* \v 19 wurra aburr-ngayburrpa aburr-borrmunga nipa jarra burr-yolkaja rrapa minypa an-bachirra a-ni burrwa. Minypa a-wena burrwa yokuyoka a-bambungguna a-workiyana jin-babalapa jin-guyinda a-menga jiny-yorkiyana, ana-mernda a-yerrnyjinga jiny-yorkiyana, lika a-juwuna.\x + \xo 7:19 \xt Exodus 1:10-11,22\x* \v 20 Rrapa gun-gatiya gugu nipa Mojich \pn (Moses)\pn* a-bambungguna, wurpa lika nipa a-bambunggunapa an-molamola warrpam. Lika nyanyapa niya gun-nika rrawa jaga abirriny-janana nula, ran․gu abirri-jirrapa an-ngardapa a-negarra gata rrawa.\x + \xo 7:20 \xt Exodus 2:2\x* \v 21 Mola jurdach jin-babalapa a-ganyja, a-yilkakaja mu-gorrngunya gu-bugula ana-mernda, nipa ngardawa gala yapa an-gata bunggawa an-bachirra a-bun. Lika gu-gata wenga jin-gata jin-walkurpa nula bunggawa jin-nika a-barripuna Mojich, rrapa minypa a-nana an-molamola, lika an-nigipa a-negarra; jaga jiny-janana nula minypa an-nigipa.\x + \xo 7:21 \xt Exodus 2:3-10\x* \v 22 Gu-gurda ngacha minypa nipa Mojich marn․gi a-ni a-bamuna Yijipt aburr-guyinda gun-burriya minypa birripa marn․gi gun-jaranga. Rrapa nipa Mojich an-nelangga wana a-ni a-bamuna, minypa gun-molamola a-wena a-workiyana rrapa jama a-ji a-workiyana gun-molamola. \p \v 23 “Nuwurra waypa Mojich jemberr gun-jaranga gu-ni nula minypa 40, nipa gu-borrwurra, lika a-garlmuna, a-bona barra a-birripiya burrwa aburr-yigipa aburr-borrmunga aburr-gata Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr minypa gu-yinmiyana gu-ni burrwa. \v 24 Lika an-ngardapa a-nana an-borrmunga rrapa an-nerranga Yijipt an-guyinda ana-nyala a-buna a-ni. Lika nipa Mojich a-burdimarra an-nigipa an-borrmunga, a-buna an-gata Yijipt an-guyinda, nipa a-juwuna. \v 25 Minypa Mojich bama a-yinanga jimarna aburr-yigipa aburr-borrmunga marn․gi aburr-ni barra nula minypa nipa Wangarr ana-jerrmarra barra a-gunggaja burrwa, aburr-bengga. Wurra gun-narda birripa gala marn․gi. \v 26 Lika gu-gata wenga gun-nerranga gu-ni, nipa bijirri-nana abirri-yigipa abirri-borrmunga abirri-bachina. Lika nipa gu-borrwurra jimarna barra abirri-mola bijirri-nega. Minypa a-yinanga butula, ‘A-lay, ana-gotipa nyirri-borrmunga yama nyirri-mola nyirri-ni ana-gotula?’ \v 27 Wurra an-gata an-ngardapa mari ana-bama a-gakaja Mojich ngardapa a-ji, a-yinanga nula, ‘Ya? Ana-nga a-wena nggula nginyipa bunggawa rrapa joborr jaga nyi-gugana nyi-ni barra arrburrwa, ya? \v 28 Jal nyi-nirra ngaypa nguna-bu barra, ya, minypa yi-rrawa ny-burnda an-gata Yijipt an-guyinda?’ \v 29 A-yinagata a-wena. Rrapa gun-narda waypa Mojich a-galiyana, lika a-garlmunapa Yijipt gu-bawuna rrapa a-bona, gata a-ni Mirriyan \pn (Midian)\pn* rrawa; gata lika jiny-menga jin-nigipa, rrapa bijirri-bokamurra abirri-jirrapa walkurpa yerrcha.\x + \xo 7:29 \xt Exodus 2:11-15\x* \x + \xo 7:29 \xt Exodus 18:3-4\x* \p \v 30 “Gu-bamuna, jemberr gun-jaranga gu-ni minypa 40, lika waykin an-guyinda an-mujaruk a-bena nula Mojich. Gata gu-bugula gu-gorla a-bena nula yi-gurrepa mun-mirk mun-gata mun-nelangga Jaynay \pn (Sinai)\pn*. Minypa nipa Mojich gu-nana gun-jong gu-jinyja ngarl gu-jirra bol gu-rronga gu-ji, wurra gun-jong gala gu-rronggarna. \v 31 Rrapa gun-narda waypa Mojich gu-nana, gochila a-barrjinga. Lika a-gakiyana yi-gurrepa barra gu-jarlapa gu-na, mola gugu ana-manyjirda a-galiyana nipa an-gata Ay-nirrapa Ay-workiya a-wena nula. Minypa a-yinanga, \v 32 ‘Ngaypa ng-gunaga Wangarr nyanyapa nggu jungurdapa nggu ngu-burriya. Minypa Aybriyam ngu-yika, rrapa Ayjek ngu-yika, rrapa Jeykap ngu-yika, ngaypa ngu-birripa Wangarr,’ a-yinagata a-wena. Rrapa gun-narda waypa Mojich a-galiyana, nipa a-gurkuja, a-wurrwurrjinga, rrapa a-balagonyinyjiyana; gala a-yinmiyarna gu-nacharna. \v 33 Lika Wangarr ana-wena nula, ‘A-lay, yerrkujama gun-narda rrepara ny-jirra ny-barrngumiya ny-jirra, ngardawa gun-garda jel n-denyjinga ny-jirra gun-japurra. \v 34 Ngaypa nguburr-nana aburr-ngaypa gu-galiya yerrcha Yijipt aburr-nirra minypa bunggawa an-gata ngapula a-negiyana burrwa rrapa jama wana burr-wuna. Gipa ng-galiyana burrwa aburr-gonyjinga aburr-nirra ana-nga barra a-gunggaja burrwa. Lika nguna-bupiyana barra ng-gunggaja burrwa, birripa barra aburr-bengga. Ganapiya, lika guwa, nginyipa barra ngiy-jerrma barra Yijipt.’\x + \xo 7:34 \xt Exodus 3:1-10\x* \p \v 35 “Wangarr a-yinagata a-wena nula Mojich. Wurra wuriya gun-gata. Wurra Mojich nipa an-nardiya birripa aburr-gata Yichrayal aburr-bapurr gipa mu-ngoyurra guya aburr-yerryerrmiyana nula minypa aburr-yinanga nula, ‘Ya? Ana-nga a-wena nggula nginyipa bunggawa rrapa joborr jaga nyi-gugana nyi-ni barra arrburrwa, ya?’ Aburr-yinagata aburr-wena nula. Wurra jarra Wangarr, nipiya an-gata ana-jerrmarra Mojich bunggawa burrwa rrapa an-gujarlapa an-guga. Minypa an-gata waykin an-guyinda an-mujaruk mu-ngoyurra a-bena nula gata gun-jong gu-rronga gu-ji, nipiya an-mujaruk gatiya wugupa nula a-workiyana.\x + \xo 7:35 \xt Exodus 2:14\x* \v 36 Gu-gurda ngacha minypa nipa Mojich ana-bona, burr-menga wurra gama gorlk, lika Yijipt gubu-bawuna aburr-bona. Minypa burr-barlmarrk jama a-ji burrwa a-workiyana gata Yijipt, rrapa mola gata ana-gartcha bugula gun-gata birripa gubu-ngurrjinga aburr-workiya Juna Gu-maya \pn (Red Sea)\pn*, rrapa mola gata gu-bugula gu-gorla aburr-rrigirrgarra aburr-workiyana rarranyjarr gun-jaranga minypa 40.\x + \xo 7:36 \xt Exodus 7:3-4; 14:21; Numbers 14:33\x* \v 37 Mojich nipa an-nardiya a-wena burrwa Yichrayal aburr-bapurr rrapa minypa a-yinanga burrwa, ‘Wangarr ana-jerrma barra ana-gorrburrwa an-nerranga an-mujaruk minypa ngaypa, an-gata an-goyburrpa an-borrmunga.’\x + \xo 7:37 \xt Deuteronomy 8:15,18\x* \v 38 Rrapa Mojich nipa an-nardiya burr-guta Yichrayal aburr-bapurr gu-ngardapa aburr-negiyana gata gu-bugula gu-gorla. Nipa wugupa burrwa aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha aburr-gata, rrapa nipa wugupa abirri-ni an-gata waykin an-guyinda an-mujaruk gata a-wena nula mu-mirk waykin mun-gata mun-nelangga Jaynay \pn (Sinai)\pn*. Nipa Mojich an-nardiya gu-menga arrburrwa joborr gun-guyinda wanngu gun-guni gun-gata aburr-wuchichiyana gurda aburr-bamuna.\x + \xo 7:38 \xt Exodus 19:1—20:17; Deuteronomy 5:1-33\x* \p \v 39 “Wurra aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha gala gubi-yagurrmungarna nula Mojich. Jarra ngoyurra aburr-yerryerrmiyana nula; jal aburr-ni jimarna barra aburr-jeka gu-maywapa gun-gata Yijipt. \v 40 Minypa Mojich an-nika worlapa niya birripa aburr-wena nula, ‘A-lay, nginyipa jarlapa arrburrwa wangarr an-guyinda barra birripa aburr-guguya arrburrwa. Wurra an-gata Mojich Yijipt wenga arr-ganyja gurda, ngayburrpa gala marn․gi nula yina an-gaya.’\x + \xo 7:40 \xt Exodus 32:1\x* \v 41 Gun-gatiya, ngarla, minypa an-mawunga abi-jarlapuna an-guripa wangarr, minypa bulugi an-geka. Lika janara gubi-jarlapuna nula rrapa minyjak an-guyinda abu-buna, abi-yalpuna nula. Minypa marr aburr-balcha nula an-gata bulugi birripa aburr-murna abi-jarlapuna.\x + \xo 7:41 \xt Exodus 32:2-6\x* \v 42 Gu-gurda nula Wangarr nipa Nyanyapa arrku burr-bawuna, rrapa birripa minypa mola aburr-garlmuna, marr aburr-balcha achila aburr-bamuna jin-gata gata jin-guyinda waykin. Minypa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda aburr-wukurrjinga aburr-workiyana, gu-yinaga gu-yurra janguny: \q1 ‘Nyiburr-gurda Yichrayal nyiburr-bapurr, buburr-galiya apula: \q2 Gata gu-bugula gu-gorla ana-goyburrpa nyiburr-rrigirrgarra nyiburr-workiyana rarranyjarr gun-jaranga minypa 40, \q2 ngaypa apula ngika an-gata minyjak an-guyinda nyibu-buna nyiburr-workiyana rrapa nyibi-yalpuna nyiburr-workiyana. \q2 Gun-nyagara. \q1 \v 43 Jarra wirnin ana-goyburrpa nyibu-ganyja nyiburr-workiyana an-gata nula an-guripa wangarr an-nelangga Morlek \pn (Moloch)\pn*. \q1 Rrapa rangga nyibu-ganyja nyiburr-workiyana jin-gata gata marr nyiburr-balcha achila, \q2 jin-goyburrpa jin-guripa wangarr jin-gata jin-nelangga Repan \pn (Rephan)\pn*. \q1 Abirriny-jata ngacha nyibi-jarlapuna nyiburr-workiyana jin-guripa an-guripa wangarr. \q1 Lika ngaypa arr-yerrnyja barra mipila, \q2 gu-werranga gu-rrawa nyiburr-boy barra Babalan \pn (Babylon)\pn* gu-gapa gu-rrarnba.’” \m Gu-gurda ngacha janguny, rrapa gu-yinagata gu-ni burrwa aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha.\x + \xo 7:43 \xt Amos 5:25-27\x* \s2 Minypa Bala Nula Wangarr Gun-nika \p \v 44 “Wurra jarra aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha wirnin mbi-rrimarra Wangarr mun-nika mun-gata, minypa nipa wugupa burrwa gu-bugula gu-gorla aburr-rrigirrgarra. Wirnin mun-gata mbi-jarlapuna minypa Wangarr a-wena nula Mojich, rrapa minypa mun-mawunga nipa mu-nana.\x + \xo 7:44 \xt Exodus 25:9,40\x* \v 45 Rrapa jurdach waypa aburr-jirrpungapa yerrcha murna burrbu-wuna aburr-walkurpa yerrcha mun-gata wirnin, lika gun-gata Jochuwa \pn (Joshua)\pn* mu-namangarta birripa mbi-menga, mbi-ganyja gurda aburr-bona minypa rrawa gubu-menga, aburr-gata aburr-werranga aburr-bapurr nipa Wangarr burr-buna, burr-yerrnyjinga burrwa. Lika mun-gata wirnin Wangarr mun-nika mbi-garrana, mu-jinyja nuwurra Daybit \pn (David)\pn* a-ni bunggawa.\x + \xo 7:45 \xt Joshua 3:14-17\x* \v 46 Rrapa nipa Daybit an-molamola a-ni nula Wangarr rrapa minypa nipa Wangarr ana-nyala a-japurramayana nula. Lika nipa Daybit a-garlmuna, a-wengganana ngaw minyja barra bala gu-gupa nula Wangarr an-gatiya Yichrayal aburr-bapurr an-burriya, minypa gun-nigipa gu-ni barra Wangarr gun-nika.\x + \xo 7:46 \xt 2 Samuel 7:1-16; 1 Chronicles 17:1-14\x* \v 47 Wurra nuwurra an-gata Jolaman \pn (Solomon)\pn* nipa jarra gu-gupuna nula minypa Daybit murna a-wuna an-nigipa walkur.\x + \xo 7:47 \xt 1 Kings 6:1-38; 2 Chronicles 3:1-17\x* \p \v 48 “Wurpa lika bala an-gugaliya gu-gupurda a-workiya, nipa Wangarr an-gata wana an-babalapa gala gata a-ni. Minypa an-nigipa an-mujaruk ngunyuna an-guyinda a-wena wola, gu-yinaga gu-yurra janguny: \q1 \v 49 ‘Rrawa waykin gu-jirra, gun-narda gun-ngaypa gun-gurrenyja gun-guni; \q2 wupa gu-jel, gun-narda minypa rrepara ngu-jirra nula. \q1 Lika gun-guyinmiya ngacha bala ana-goyburrpa nyibu-borrwuja \q2 jimarna barra nyibu-gupa apula? \q1 Minyja ngaypa ng-guna Bunggawa ngu-weya ana-gorrburrwa ngu-nirra. \q2 Ya? Yina gaya barra nyibu-gupa apula? \q1 \v 50 Wurra jarra ngaypa ngu-jarlapuna gurdiya wupa gun-bulapalawa.’” \m Gu-gurda ngacha janguny.\x + \xo 7:50 \xt Isaiah 66:1-2\x* \s2 Minypa Gelama Gelama Burr-barra \p \v 51 “Wurra ana-goyburrpa nyiburr-gerna, ya? Wurra yama nyiburr-ngukurdanyjiya nula Wangarr rrapa gun-nigipa janguny nyibu-borrwa nula? Wurra gala nyiburr-yinmiya, ngarla! Ngardawa ana-goyburrpa minypa aburr-goyburrpa nyanyapa ana-gorrburra yerrcha; nyiburr-bachirra nula Mern An-mawunga.\x + \xo 7:51 \xt Isaiah 63:10\x* \v 52 Minyja bubu-borrwa: An-gata ana-nga waygaji Wangarr an-nika an-mujaruk ngunyuna an-guyinda rrapa aburr-goyburrpa nyanyapa ana-gorrburra yerrcha gala bampa abi-nengarna abu-burndarna, ya? Wurra gun-nyagara. Jarra burrbu-buna aburr-workiyana, aburr-juwuna aburr-jaranga aburr-gata minypa mu-ngoyurra abu-ngurrjinga nipa an-gata Jechinuwa Ay-nirrapa Ay-workiya ana-boy barra. Rrapa gun-guniya gugu nipiya, ngarla, ana-goyburrpa nyibu-yolkaja rrapa nyibu-buna. \v 53 Wuriya ana-goyburrpa nyiburr-gurdiya nyibu-menga joborr gun-gata minypa waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk gubu-ganyja gurda, wurra gu-gurda ngacha joborr ana-goyburrpa gala nyibu-borrwujarna nyiburr-workiyarna.” \s1 Dipan Gu-jandarra Abu-buna \p \v 54 Gun-narda waypa aburr-galiyana Dipan a-wena, lika aburr-gata ganychila yerrcha aburr-bachirramiyana nula burr-guya, rrapa minypa rrirra gubu-barra rrapa an-banda abu-barra nula. \v 55 Wurra Dipan Mern An-mawunga wugupa nula nipa waykin a-ganana, gu-nana Wangarr gun-nika gun-gujayanaya rrapa a-nana Jesus gatiya Wangarr ana-gera a-jinyja ana-munganaguwa. \v 56 Lika a-yinagata burrwa, “Bubi-na! Ngu-nana waykin gu-lapkujamiyana rrapa An-walkurpa An-gugaliya Wangarr ana-gera a-jinyjarra ana-munganaguwa.” \p \v 57 Gun-narda waypa aburr-galiyana Dipan a-wena, lika mari gu-bena burrwa aburr-gata ganychila yerrcha. Burr-guya aburr-gonyjinga rrapa gelama aburr-jirra aburr-jakabiyana murna aburr-jirra aburr-guyinda; gala yapa mola aburr-galiya nula. Wurra burr-guya aburr-garlmunapa \v 58 abi-rrimarra. Lika abu-ganyja yarlanga gu-murnangana rrawa, lika aburr-garlmunapa gu-jandarra abu-buna aburr-ni. Rrapa aburr-gata minypa bima abu-ngurrjinga Dipan mu-ngoyurra, mun-birripa molma mun-gunegiya mirikal an-gata abu-wuna an-yawarriny an-nelangga Jol \pn (Saul)\pn*; mun-gata nipa jaga a-ganana burrwa. \p \v 59 Gatiya burdak gu-jandarra abu-buna aburr-ni, nipa Dipan a-wengganana a-ni. Minypa a-gonyjinga, a-yinanga, “Jesus, a-lay, Bunggawa, nguna-ma ngaypa ngu-mawunga!” \v 60 Lika ana-menama gu-rrana, mola a-gonyjinga nula burr-guya, “Bunggawa a-lay, gun-guna gun-nerra gun-birripa gala barra ny-borrwa burrwa aburr-guna. Wurra gunggaja burrwa.” Gun-narda waypa Dipan a-wena, lika a-juwuna. \c 8 \s1 Gun-nerra Gu-ni Burrwa Jesus Burr-yika Jirúchalam (Jerusalem) Aburr-ni \p \v 1 Rrapa nipa Jol \pn (Saul)\pn* gata burr-nana a-ji Dipan abu-buna aburr-ni, ngardawa nipa Jol gu-yagurrmurra burrwa Dipan abu-buna. \p Gun-narda gu-ngardapiya ngorrngurra gu-garlmunapa gun-nerra gugu gu-ni burrwa Jesus burr-yika jawina aburr-gata Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* aburr-ni. Minypa aburr-werranga aburr-garlmuna, bampa burrbi-negarra burrbu-buna aburr-workiyana. Lika gu-gata wenga aburr-jaranga Jesus burr-yika jawina yerrcha aburr-garlmuna, aburr-bona Judíya \pn (Judea)\pn* rrapa Jimériya \pn (Samaria)\pn* gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya. Wurra Jesus burr-yika aburr-mujama burdak gata aburr-ni Jirúchalam. \v 2 Wurra nipa Dipan gata a-yu, aburr-werranga aburr-gata minypa Wangarr gun-nika burr-guya gubu-borrwurra nula aburr-workiyana, birripa aburr-garlmuna, aburr-bona, abu-menga, abu-ganyja, abu-jurnumbuna rrapa minypa burr-guya aburr-rruwuja nula. \p \v 3 Wurra nipa jarra Jol \pn (Saul)\pn* a-garlmuna, gu-werranga gu-werranga bala a-gomarriyana a-yu rrapa Jesus burr-yika marr aburr-balcharra nula nipa bin-dimarra, wupa burr-barnjinga a-ji wurra yerrcha gama yerrcha, jimarna barra Jesus burr-yika nipa Jol burr-wuleba.\x + \xo 8:3 \xt Jama Aburr-ji 22:4-5; 26:9-11\x* \s1 Jimériya (Samaria) Aburr-ni Janguny Aburr-galiyana Jesus Nula \p \v 4 Wurra Jesus burr-yika aburr-werranga aburr-gata minypa mun-ganday mbi-buna, birripa ay-yinda aburr-bona ngardapa ngardapa Jesus nula janguny gubu-ngurrjinga aburr-workiyana. \v 5 Rrapa Bilip \pn (Philip)\pn* nipa Jirúchalam wenga ana-garlmuna, a-bena Jimériya wana gun-bapala rrawa, wurra gun-ngardapa gun-gata gu-murnangana rrawa. Lika gata a-wena burrwa a-ni, a-ngurrjinga burrwa Wangarr a-menga arrburrwa Wanngu An-gunega nipiya Jesus Christ. \v 6 Rrapa wurra gama gorlk birripa minypa gu-ngardapa aburr-negiyana, bama aburr-balcha nula Bilip gun-nigipa janguny, ngardawa minypa aburr-galiyana nula gun-molamola a-wena rrapa minypa abi-nana burr-barlmarrk jama a-ji, \v 7 Minypa walkwalk an-jaranga nipa Bilip a-yerrnyjinga burrwa, walkwalk ana-gonyjingapa ana-bena, burr-bawuna a-bona, rrapa gu-galiya yerrcha aburr-jaranga aburr-molamiyana minypa an-nyarlkuch jin-nyarlkuch, jin-burda an-burda. \v 8 Lika gun-gata rrawa wurra gama gorlk burr-guya aburr-marrkapchinga aburr-ni. \s1 Jayman (Simon) An-gata An-buburda \p \v 9 Wurra an-nerranga an-gugaliya gata a-ni Jimériya \pn (Samaria)\pn* rrawa, nipa an-nelangga Jayman \pn (Simon)\pn*. Gipa mu-ngoyurra nipa an-buburda a-ni rrapa minypa wurra gama gorlk gochila aburr-barrjinga nula aburr-workiyana nipa jama a-ji. Nipa minypa a-ngurrjiyana a-workiyana jimarna wana an-bapala, \v 10 rrapa aburr-jaranga bama aburr-balcha nula aburr-ni — aburr-gata minypa aburr-welangga aburr-delipa aburr-ni, rrapa aburr-gata minypa aburr-welangga wana aburr-ni burr-guta. Minypa aburr-yinanga, “Nipa barlmarrk an-gurrimapa Wangarr nyanma, minypa gun-ngayburrpa gun-guwarr a-ngurrjinga ‘Wana An-babalapa.’” \v 11 Aburr-yinagata bama aburr-balcha nula Jayman ngardawa gipa gun-baykarda gochila aburr-barrjinga nula an-buburda a-ni. \v 12 Wurra jurdach birripa marr aburr-balcha nula Bilip minypa gun-molamola janguny nipa a-wena burrwa a-workiyana, janguny gun-gata minypa nipa Wangarr burr-barlmarrk jama a-jirra burrwa a-nirra aburr-yigipa gu-galiya yerrcha, rrapa minypa Jesus Christ nipa an-ngayburrpa an-ngardapiya arrburrwa Wanngu An-gunega. Lika gu-gata wenga birripa jal aburr-ni nipa Bilip bama burr-gurragaja wurra rrapa gama. \v 13 Rrapa nipa Jayman burr-guta marr a-balcha nula Jesus rrapa minypa Bilip ana-nyala bama a-gurragaja. Lika Jayman a-jurrjurrmurra a-workiyana Bilip ay-yinda a-bona a-workiyana, minypa gochila a-barrjinga nula nipa Bilip burr-barlmarrk jama a-ji a-workiyana. \p \v 14 Rrapa Jesus burr-yika aburr-mujama aburr-gata Jirúchalam aburr-ni, birripa waypa aburr-galiyana gun-gata minypa Jimériya aburr-guyinda gubi-rrimarra Wangarr gun-nika janguny, lika Jirúchalam wenga burrbi-jerrmarra gurda abirri-jirrapa gu-galiya yerrcha Birta \pn (Peter)\pn* rrapa Jon. \v 15 Rrapa bitipa waypa abirri-bena, abirri-wengganana burrwa Mern An-mawunga abu-ma barra. \v 16 Ngardawa Mern An-mawunga gala a-beyarna burrwa, wurra Jesus an-gata Bunggawa nipa an-nelangga bama aburr-gurragiyana, gun-nardiya wupa ganapiya. \v 17 Lika Birta rrapa Jon murna abirri-jirra abirri-guyinda burrbi-rrimarra bama aburr-jirra, lika Mern An-mawunga abu-menga. \p \v 18 Rrapa gun-narda waypa Jayman an-gata mu-ngoyurra an-buburda a-ni nipiya gu-nana barlmarrk, minypa Jesus bijirri-yika abirri-mujama murna abirri-jirra abirri-guyinda burrbi-rrimarra rrapa Mern An-mawunga abu-menga, lika nipa Jayman a-garlmuna, a-wena butula Birta rrapa Jon, jimarna rrupiya barra bijirri-wu rrapa bitipa abirri-wu barra gu-gata ngacha ganyjarr. \v 19 Minypa a-yinanga butula, “A-lay, gun-narda ganyjarr ngunabirri-wu barra rrapa ngaypa ngubin-dima rrapa Mern An-mawunga abu-ma barra.” \p \v 20 Wurra nipa Birta a-wena nula, “A-lay, nginyipa rrapa mun-nginyipa rrupiya nyirri-boy barra gu-bol ngardawa gun-gata ny-borrwurra, jimarna burr-rrupiya ny-ma barra ganyjarr nipa wupa an-murna Wangarr arr-wucha. \v 21 Wurra gun-guna janguny nginyipa ny-nyagara wupa ganapiya. Ngardawa Wangarr biy-nacha gun-nerra n-dimanga. \v 22 Wurra ngukurdanyjiya rrapa gun-narda n-dimarra gun-nerra bawa. Wenggana Bunggawa an-gatiya Jesus; nipa waygaji baywarra gu-nega barra nggula gun-gata nginyipa ny-borrwurra. \v 23 Wurra ngaypa ngu-nana nggula an-gugaliya mu-werrmbarra nyi-nacha ny-yorkiya minypa gun-narda gun-nerra gala ny-yinmiya ny-bawa, wurra burr-guya biy-balkaja, ngarla.” \p \v 24 Birta a-yinagata a-wena nula Jayman. Wurra nipa Jayman a-yinagata butula Birta rrapa Jon, “A-lay, an-gata Bunggawa birri-wenggana apula gala barra gu-yirda gun-nerra gu-ni apula minypa ana-gotipa nyirri-wena.” \p \v 25 Ganapiya gun-narda. Wurra Birta rrapa Jon abirri-ngurrjinga burrwa Jesus Christ minypa bitipa abirri-nana rrapa marn․gi abirri-ni nula gun-nigipa janguny, gu-gurda ngacha. Lika abirri-garlmuna Jirúchalam abirri-ngoyurra. Wurra gojilapa abirri-bamuna, gun-molamola janguny gubirri-ngurrjinga burrwa abirri-bona gun-jaranga rrawa gun-gata Jimériya, lika abirri-jekarra Jirúchalam. \s1 Bilip Rrapa An-gata Yitiyópiya (Ethiopia) An-guyinda \p \v 26 Gu-gata wenga Wangarr an-nika waykin an-guyinda an-mujaruk a-wena nula Bilip, “Garlma, a-lay. Boy jalachang ny-nyoyurra. Minypa jarlakarr ny-ja barra gu-werrapa gu-yurra gu-boya, Jirúchalam wenga aburr-boya aburr-workiya rrawa Gaja \pn (Gaza)\pn*.” \v 27 Gun-narda nipa an-mujaruk a-wena, lika nipa Bilip a-garlmuna, a-bona yi-gata. Rrapa an-nerranga an-gugaliya rrapa a-bamuna gun-ngardapiya jarlakarr, nipa an-gata Yitiyópiya \pn (Ethiopia)\pn* an-guyinda an-yawarriny a-rrigirrgarra a-workiyana. Nipa jawina a-ni achila jin-gata bunggawa jinyu-ni gun-gata rrawa Yitiyópiya, nipa jin-gata jin-nelangga Gandáchi \pn (Candace)\pn*. Minypa nipa an-gata an-gugaliya rrupiya jaga a-ganana achila a-workiyana, wurra ana-bona Jirúchalam gata minypa a-marrngoypiyana nula Wangarr, \v 28 lika a-garlmuna, ay-bamuna rrawa. Nipa a-ni a-bona ana-gata minypa jin-nigipa yarraman a-rurrgakaja. A-ni a-jarl, jurra mu-nana a-ni janguny Aycháya \pn (Isaiah)\pn* nipa Wangarr an-nika an-mujaruk a-wukurrjinga gun-guwarr. \v 29 Rrapa Mern An-mawunga a-wena nula Bilip, “A-lay, yi-gata boy, an-gugaliya an-gata minypa ji-yarraman a-rurrgakaja jiny-bamburda nginyipa yi-gurrepa negiya nula.” \v 30 Lika Bilip a-yurtchingapa yi-gurrepa a-bena, lika a-galiyana nula an-gugaliya a-wena a-ni wupa, minypa mu-jurra gu-nana a-ni janguny gun-gata Aycháya a-wukurrjinga wola. Lika Bilip ana-nyala a-wengganana, “A-lay, gun-narda nyi-nacha nyi-nirra janguny meyali nyi-nana, ya?” \p \v 31 Lika nipa an-gugaliya a-yinanga, “Ngika. Gala ngu-yinmiya, wurra minyja an-nerranga ana-nga a-gunggaja apula.” Lika mola a-wena nula, lika Bilip a-warrchinga rrapa a-rakaja nula. \p \v 32 Gun-gata janguny gu-nana a-ni Yitiyópiya an-guyinda gun-guna: \q1 “An-gata an-gugaliya nipa minypa an-maywapa ranginy an-delipa jip, \q2 minypa wolawola abu-ganyja aburr-workiya \q2 rrapa abu-burnda aburr-workiya, \q3 wurra gala a-wengga a-workiya. \q1 Minypa an-delipa jip gala a-wengga a-workiya, \q2 mula a-jirra abu-gorndanga aburr-workiya; \q1 rrapa an-gata an-gugaliya nipa a-yinagatiya, \q2 gala a-weyarna. \q1 \v 33 Minypa nipa an-mola, birripa wupa aburr-werra \q2 rrapa gala ana-nga a-gunggajingarna nula. \q1 Gala aburr-nga aburr-yigipa walkurpa yerrcha nipa burr-bokamungarna; \q2 wurra gun-nyagara. \q1 Ngardawa gun-balmbarra gubi-negarra nula nipa a-ni gun-nardiya rrawa.”\x + \xo 8:33 \xt Isaiah 53:7-8\x* \m \v 34 Gun-narda janguny nipa an-gata Yitiyópiya an-guyinda gu-nana a-ni. Lika a-wengganana Bilip, “A-lay, an-guna an-mujaruk a-ngurrjiyana nipiya wurra waygaji an-nerranga, ya?” \p \v 35 Lika nipa Bilip ana-nyala a-wena nula a-ni, minypa gu-gatiya gu-janguny yarlanga gu-negarra nula a-ni gun-molamola janguny an-gata Jesus nula. \p \v 36-37 Abirri-bamuna, bugula guburri-barripuna. Lika an-gata Yitiyópiya an-guyinda a-wena nula Bilip, “A-lay, gun-guna bugula ay-barripuna. Yama bama nguna-gurraga, ya?” \v 38 Lika gu-gata wenga a-wena nula an-nigipa an-mujama jin-gata yarraman barra jinyu-dericha. Lika Bilip rrapa an-gata Yitiyópiya an-guyinda abirri-bupiyana gu-bugula. Lika nipa Bilip ana-nyala bama a-gurragaja an-gata an-gugaliya. \p \v 39 Gun-gatiya waypa gu-bugula wenga abirri-warrchinga, nipa Mern An-mawunga a-menga Bilip, lika a-ganyja gu-werranga, rrapa an-gata Yitiyópiya an-guyinda gala mola a-nacharna. Wurra nipa Yitiyópiya an-guyinda gun-maywapa jarlakarr gu-ganyja ay-bona, burr-guya a-marrkapchinga, a-nyiljinga warrpam. \v 40 Wurra Bilip nipa jarra a-bena rrawa gun-gata Aychot \pn (Ashdod)\pn*. Lika ay-bamuna, gun-jaranga rrawa gu-ngurrjinga burrwa a-bona Jesus gun-nika gun-molamola janguny nuwurra gata a-bena Jecharíya \pn (Caesarea)\pn*. \c 9 \s1 Jol (Saul) A-ngukurdanyjiyana Rrapa Marr A-balcha Nula Jesus \r (Jama Aburr-ji 22:6-16; 26:12-18) \p \v 1 Rrapa an-gata Jol \pn (Saul)\pn*, nipa mu-nguy an-bachirra a-ni burrwa Jesus burr-yika jawina; jal a-ni barra burr-wuleba. Lika a-bona nula junggay wana an-babalapa \v 2 rrapa a-wengganana jurra mun-guyinda a-wukurrja barra nula barra waya nipa Jol a-boy gun-gata rrawa Daméchkach \pn (Damascus)\pn* rrapa bala gun-guyinda Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya nipa barra a-barrnguma, a-bengga burrwa. Rrapa gata wupa minyja burr-barripa Jesus burr-yika jawina, lika gun-mola gu-ni barra nula Jol nipa bin-dima barra rrapa burr-ga barra gurda Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* burr-wurra rrapa burr-gama. Mu-gurda ngacha jurra nipa Jol a-wengganana an-gata junggay wana an-babalapa. \p \v 3 Ganapiya, lika mun-narda Jol mu-menga jurra, lika mu-ganyja a-bona. A-bamuna, yi-gurrepa a-bena a-bona Daméchkach, lika gatiya gugu gun-gujayanaya gu-bena nula waykin wenga minypa gun-maywapa a-mirlchinga a-workiya. \v 4 Lika Jol a-bungguna gu-jel rrapa a-galiyana a-yu an-gata manyjirda a-jirra a-wena nula, a-yinanga nula, “Jol, Jol, a-lay, wurriya nguna-burnda ny-yorkiya?” \p \v 5 Lika Jol a-yinanga, “Nginyipa ny-yingiya, a-lay, Bunggawa?” \p Nipa a-yinagata nula, “Ngaypa Jesus, ng-guniya nginyipa nguna-burnda ny-yorkiya. \v 6 Wurra garlma, boy gata gun-murna rrawa, rrapa burraya ny-jaliya barra nginyipa ny-yinmiya barra.” \p \v 7 Rrapa aburr-gata Jol burr-ganyja gurda aburr-yigipa jawina yerrcha, birripa aburr-derichinga, aburr-jurnjinga, minypa aburr-galiyana wengga, wurra gala abi-nacharna ana-nga a-wena. \v 8 Ganapiya, lika nipa Jol a-garlmuna, jimarna a-ganajarna, wurra gun-nyagara; wurra gapula a-ni. Lika birripa aburr-yigipa jawina mernda a-jirra abi-rrimarra, abu-ganyja rrawa Daméchkach. \v 9 Lika gata minypa ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa nipa gapula a-ni rrapa gala balaja m-bangarna o bugula gu-wurlchingarna, wurra ngika, gun-nyagara. \p \v 10 Rrapa gun-gata rrawa Daméchkach an-ngardapa an-gugaliya a-ni Jesus an-nika jawina an-gata an-nelangga Ananáyach \pn (Ananias)\pn*. Nipa minypa a-ganana a-ni, a-nana nipa Jesus ana-nyala a-gonyjinga nula rrapa an-nelangga a-menga, a-yinanga nula, “Ananáyach, a-lay!” \p Lika nipa a-yinanga, “Ng-guna, a-lay, Bunggawa.” \p \v 11 Lika nipa Jesus a-wena nula, “Garlma, boy gun-gata jarlakarr gun-nelangga Jechinuwa. Lika gun-gata Jurrach \pn (Judas)\pn* gun-nika rrawa burr-wenggana an-an․gaya a-nirra Dartchach \pn (Tarsus)\pn* an-guyinda an-nelangga Jol. Ngardawa nipa an-gatiya nguna-wengganacha a-nirra. \v 12 Gipa borrich gu-nana minypa an-gugaliya an-nelangga Ananáyach a-bengga barra nula, murna a-jirra ana-guyinda a-rrima barra mun-barra mun-molamola a-gana.” \p \v 13 Gun-narda Ananáyach a-galiyana Jesus a-wena nula, lika a-yinanga, “Ngika, a-la, Bunggawa. Wurra aburr-jaranga aburr-weya aburr-workiya, ng-galiyarra burrwa ngu-workiya an-gata abu-ngurrjinga nipa an-bachirra. Minypa aburr-nginyipa jawina nipa burr-burnda a-workiya gata Jirúchalam, \v 14 rrapa ana-boya, ngunyuna nyirr-bu barra. Minypa burr-jurra ana-boya, birripa aburr-gata wana junggay yerrcha abu-wuna, minypa gun-mola nula nyin-dima barra ngayburrpa marr nyiburr-balcharra nggula.” \p \v 15 Ananáyach a-yinagata a-wena nula Jesus. Wurra nipiya Bunggawa a-yinagata nula, “Ngika. Wurra boy, bengga nula. Ngardawa an-gata gipa ngu-menga, nipa an-mujama a-ni barra apula. Minypa ngaypa ngu-welangga nguna-ngurrja barra burrwa aburr-jaranga gu-werranga gu-werranga gu-rrawa aburr-nirra aburr-boya Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha, aburr-birripa bunggawa yerrcha aburr-gata burr-guta, rrapa minypa mola nguna-ngurrja barra burrwa Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr. \v 16 Rrapa nipa gun-nerra gu-ni barra nula gu-workiya ngardawa an-ngaypa jawina rrapa ngaypa ngu-marr. Wurra gun-narda burraya ngaypa ng-gurdagurdarra barra.” \p \v 17 Jesus a-yinagata a-wena nula Ananáyach. Lika nipa Ananáyach a-garlmuna, a-bona, a-bena nula Jol. Lika a-rrimarra rrapa minypa a-yinanga nula, “A-lay, an-borrmunga Jol, nipa Jesus nguna-jerrmarra nggula, an-gatiya a-beya nggula gu-jarlakarr nyina-boya gun-guna rrawa. Nipa nguna-jerrmarra nggula barra ny-jana rrapa Mern An-mawunga a-barrnguma nggula.” \p \v 18 A-yinagata a-wena nula Ananáyach ana-nyala, warrika nipa Jol mipila a-jirra ana-guyinda gun-nerra gun-guyinda minypa gurdijarra an-maliyarra, gu-gata ngacha a-bawunapa gu-bungguna, lika a-ganana. Lika a-garlmuna rrapa nipa Ananáyach ana-nyala bama a-gurragaja. \v 19 Rrapa nuwurra waypa balaja m-barra, lika Jol wanngu a-ni warrpam. Lika gu-yinmiyapa ngorrngurra nipa gata a-ni Daméchkach, rrapa Jesus burr-yika jawina aburr-gata birripa abu-malapuna aburr-ni. \s1 Jol Gu-ngurrjinga Jesus Gun-nika Janguny Gata Daméchkach (Damascus) \p \v 20 Rrapa nipa Jol jechinuwa a-bona a-workiyana, gu-bala gu-guyinda a-bena burrwa a-workiyana Ju yerrcha gun-burriya gun-gata minypa marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. Lika gatiya wupa a-wena burrwa a-workiyana minypa Jesus nipiya an-gata Wangarr an-nika An-walkurpa. \v 21 Rrapa gun-narda aburr-galiyana nula, birripa aburr-jaranga gochila aburr-barrjinga. Minypa aburr-wengganachichiyana aburr-ni, aburr-yinanga, “A-lay, nipiya an-guna gata Jirúchalam burr-burnda a-workiya, ya, minypa aburr-gata marr aburr-balcharra nula Jesus? Wurra ana-boya gun-guna rrawa, ngayburrpa bama nguburr-yinaga jimarn jarra a-yirda jama a-ji gun-maywapa, minypa wurra rrapa gama bin-dima, yi-gata Jirúchalam burr-ga, burr-barnja burrwa aburr-gata wana junggay yerrcha.” \p \v 22 Aburr-yinagata aburr-wena, aburr-wengganachichiyana aburr-ni. Wurra nipa Jol burr-barlmarrk a-wena burrwa a-ni, gun-narda wana gu-ni gu-bamuna ganyjarr. Minypa yarlanga gu-negarra burrwa a-workiyana Jesus an-nardiya nipa Wangarr a-menga arrburrwa Wanngu An-gunega. Lika Ju yerrcha aburr-gata Daméchkach aburr-ni, birripa aburr-jurnjinga. \v 23 Lika gun-jaranga ngorrngurra gu-ni, lika wengga gubu-buna aburr-ni aburr-yinmiya barra abu-bu barra Jol. \v 24 Wurra nipa Jol marn․gi a-ni burrwa birripa gubu-borrwurra. Minypa jandarra gun-gata gu-jirra gu-gomarriya gun-gata gu-murna rrawa, wurra yarlanga ngana gu-jirra birripa marr gubu-ganyja nula barra nipa abu-bu. \v 25 Wurra gun-gata ana-munya gu-ni, Jol burr-yika jawina abu-menga, gu-burlupurr abu-barnjinga wana gun-babalapa, lika yarlanga abu-barnjinga gu-jonama, lika a-bona. Rrapa aburr-gata ngana gu-jirra marr gubu-ganyja nula gala abi-rrimangarna rraka abu-burndarna, wurra gun-nyagara.\x + \xo 9:25 \xt 2 Gorint 11:32-33\x* \s1 Jol A-bona Jirúchalam A-ni \p \v 26 Wurra nipa Jol a-bona Jirúchalam. Rrapa gata waypa a-bena, nipa bama a-yinanga jimarna nipa barra wugupa burrwa Jesus burr-yika jawina gu-ngardapa aburr-negiya. Wurra birripa jarra aburr-gurkuja nula, jimarna nipa gala Jesus an-nika jawina a-nirrarna. \v 27 Wurra nipa Barnabach \pn (Barnabas)\pn* ana-nyala ana-bona, a-bena nula Jol, minypa a-gunggajinga nula. Lika a-menga, abirri-bona, abirri-bena burrwa Jesus burr-yika aburr-mujama. Lika nipa Barnabach a-wena burrwa nipa Jol a-yinmiyana a-nana Jesus gata gu-jarlakarr, rrapa nipa Jesus ana-nyala a-yinmiyana a-wena nula, rrapa barrwa nipa Jol a-yinmiyana Jesus gun-nika janguny gu-ngurrjinga burrwa aburr-gata Daméchkach aburr-nirra rrapa gala a-gurkujarna burrwa. \v 28 Lika Jesus burr-yika aburr-mujama, birripa aburr-mola abu-malapuna aburr-ni Jol, rrapa nipa gun-mola nula gata Jirúchalam a-rrigirrgarra rrapa yarlanga a-wena burrwa a-workiyana Jesus gun-nika janguny. \p \v 29 Rrapa Ju yerrcha aburr-werranga aburr-gata minypa Grik \pn (Greek)\pn* aburr-wena aburr-workiyana, nipa Jol a-wena burrwa rrapa minypa ngarndarrk ngarndarrk aburr-negiyana. Wurra barrwa birripa jal aburr-ni jimarna jarra abu-burndarna. \v 30 Rrapa Jesus burr-yika jawina gun-narda waypa aburr-galiyana, lika Jol abu-menga, abu-ganyja aburr-bona Jecharíya \pn (Caesarea)\pn*, lika abi-jerrmarra, a-bona gu-yigipa gu-rrawa Dartchach \pn (Tarsus)\pn*. \p \v 31 Gun-gatiya nuwurra jurdach lika magaya gu-ji burrwa Jesus burr-yika marr aburr-balcharra nula gun-gata rrawa Judíya \pn (Judea)\pn* rrapa Galali \pn (Galilee)\pn* rrapa Jimériya \pn (Samaria)\pn*. Minypa gala ana-nga burr-burndarna, wurra bamawa gu-ji. Rrapa minypa nipa Mern An-mawunga derta burr-negarra rrapa a-gunggajinga burrwa, birripa aburr-jaranga aburr-ni aburr-bamuna rrapa minypa burr-guya marr aburr-balcha nula Bunggawa nipa Jesus, rrapa rum gubu-borrwurra nula aburr-workiyana. \s1 Birta (Peter) A-bona Rrawa Lida (Lydda) Rrapa Jopa (Joppa) \p \v 32 Rrapa an-gata Birta \pn (Peter)\pn*, nipa minypa a-gomarriyana a-yu rrawa gu-jirra gu-boya, a-bona, balapala bin-denyjinga Jesus burr-yika jawina gun-gata rrawa Lida \pn (Lydda)\pn*. \v 33 Rrapa gata a-nana an-ngardapa an-gugaliya an-nyarlkuch a-yu, nipa an-nelangga Yiníyach \pn (Aeneas)\pn*. Minypa nipa an-gata gala a-yinmiyarna a-rrigirrgngarna a-workiyarna, wurra a-yupa a-workiyana jemberr gun-jaranga minypa 8. \v 34 Lika nipa Birta ana-nyala a-wena nula, “Yiníyach, a-lay, Jesus Christ wanngu biy-nenga a-nirra. Garlma. Garrung ma, bicha.” Birta a-yinagata a-wena nula, warrika a-garlmuna. \v 35 Rrapa aburr-gata aburr-jaranga gun-gata rrawa Lida rrapa Jeran \pn (Sharon)\pn* aburr-ni, birripa abi-nana a-molamiyana, lika aburr-ngukurdanyjiyana rrapa marr aburr-balcha nula Jesus. \p \v 36 Rrapa gun-nerranga rrawa gun-gata Jopa \pn (Joppa)\pn*, jin-ngardapa jinyu-ni Jesus jin-nika jawina jin-gata jin-nelangga Debita \pn (Tabitha)\pn*, wurra Grik gu-guyinda jin-nelangga jibu-ngurrjinga aburr-workiyana Dorkach \pn (Dorcas)\pn*. Nipa jama jiny-ji jiny-yorkiyana, jiny-junggajinga burrwa jiny-yorkiyana aburr-werranga aburr-gata aburr-nyagara. \v 37 Wurra gun-gatiya gugu nipa jiny-yorrpuna guya gun-mirdi, lika jiny-juwuna. Lika burr-gurla jibu-wepana gun-birripa gun-guwarr, lika wupa gu-ngarnama jibu-barnjinga waykin gu-bala. \p \v 38 Rrapa Jesus burr-yika jawina yerrcha aburr-gata Jopa aburr-ni, birripa waypa gubu-borrwurra nula Birta nipa gata a-ni Lida balay ngika rrawa, lika burrbi-jerrmarra abirri-jirrapa gu-galiya yerrcha abirri-daykaja abirri-bona, abirri-wengganana nipa Birta minyja rraka ana-garlmurda yibirrich. \p \v 39 Lika nipa a-garlmuna, aburr-bona wugupa. Lika aburr-bena, lika abu-ganyja aburr-warrchinga gu-bala wupa. Gatiya lika miliyak yerrcha aburr-gata minypa aburr-rruwujana achila aburr-ni, birripa aburr-ji aburr-gomarriyana nula nipa Birta gojilapa a-ji, rrapa minypa abu-gurdagurdarrana mirikal mun-guyinda nipa Dorkach mu-jarlapuna burrwa jiny-yorkiyana. \v 40 Lika Birta burr-jerrmarra, yarlanga aburr-bena. Lika ana-menama gu-rrana rrapa Wangarr a-wengganana a-ni. Lika a-ngukurdanyjiyana achila jin-burral jin-gata mu-ngoyurra jiny-juwuna, lika a-wena achila, “Debita, a-jay, garlma!” Lika nipa jiny-janana, rrapa gatiya waypa a-nana Birta, lika jiny-jarlmuna, jinyu-ninya. \v 41 Lika nipa Birta murna jiny-jirra jin-dimarra, jiny-jarrkarrana, nipa jiny-jinyja. Lika Jesus burr-yika marr aburr-balcharra nula a-gonyjinga burrwa, aburr-bona gurda aburr-gata aburr-miliyak burr-guta, lika burr-wuna jin-gata burr-guwaywuya. \p \v 42 Rrapa aburr-jaranga gata Jopa aburr-ni gun-narda aburr-galiyana, lika aburr-ngukurdanyjiyana rrapa marr aburr-balcha nula Jesus. \v 43 Lika Birta gu-yinmiyapa ngorrngurra gata a-ni Jopa ana-werranga ana-murna an-gata an-nelangga Jayman \pn (Simon)\pn*. Nipa Jayman an-gata jama a-ji a-workiyana jin-maliyarra bulugi. \c 10 \s1 Birta (Peter) Rrapa An-gata Gorníliyach (Cornelius) \p \v 1 An-ngardapa an-gugaliya a-ni gun-nerranga rrawa gun-gata gun-nelangga Jecharíya \pn (Caesarea)\pn*, nipa an-gugaliya an-nelangga Gorníliyach \pn (Cornelius)\pn*. Nipa jama a-ji a-workiyana an-dakal burr-ganyja a-workiyana, aburr-gata minypa aburr-werranga burrbu-ngurrjinga aburr-workiyana “Yitali \pn (Italy)\pn* wenga an-dakal”. \v 2 Nipiya an-gata marr a-balcha nula Wangarr, minypa nipa rrapa aburr-yigipa aburr-borrmunga aburr-marrngoypiyana nula aburr-workiyana marrban birripa gala Ju. Rrapa Ju yerrcha nipa Gorníliyach an-mola burrwa rrapa aburr-birripa aburr-nyagara a-gunggajinga burrwa a-workiyana, rrapa mola minypa Wangarr a-wengganana a-workiyana. \v 3 Gun-gata waypa gun-ngardapa balngga gu-ni, nipa Gorníliyach a-nana Wangarr an-nika waykin an-guyinda an-mujaruk, minypa a-bena nula rrapa a-yinanga nula, “Gorníliyach, a-lay.” \p \v 4 Gun-narda lika Gorníliyach a-gurkuja rrapa burr-guya a-nana yi-gata an-mujaruk. Lika nipiya Gorníliyach ana-nyala a-yinanga, “An-nga, a-lay?” \p Lika an-gata an-mujaruk a-wena nula, a-yinagata, “A-lay, gun-gata minypa Wangarr nginyipa ny-yengganacha ny-yorkiya rrapa minypa aburr-nyagara ny-junggajinga burrwa ny-yorkiya, gun-narda nipa Wangarr a-japurramayana nggula. Lika gun-guniya gugu a-gunggaja barra nggula. \v 5 Wurra nginyipa aburr-yinmiyapa gu-galiya yerrcha burr-jerrma gun-gata rrawa Jopa, an-nerranga an-gugaliya an-gata abu-ma barra nipa an-nelangga Jayman Birta \pn (Simon Peter)\pn*. \v 6 Nipa a-nirra ana-werranga ana-murna an-gata nipa rrapa an-nelangga Jayman, gun-nigipa rrawa gochilawa gu-jirra, nipa jama a-jirra a-workiya bulugi jin-maliyarra.” \p \v 7 An-gata waykin an-guyinda an-mujaruk a-yinagata a-wena nula Gorníliyach, lika a-bona. Lika nipa Gorníliyach a-gonyjinga butula abirri-jirrapa abirri-yigipa jama abirri-ji nula abirri-workiyana rrawa. Rrapa mola a-gonyjinga nula an-ngardapa nipa Gorníliyach ana-nyala burr-ganyja a-workiyana, an-gata an-nigipa an-gugunggaja nipa burr-guta marr a-balcha nula Wangarr. Ganapiya, lika aburr-gurdiya wupa aburr-bona gurda nula, \v 8 lika Gorníliyach a-wena burrwa minypa an-gata waykin an-guyinda an-mujaruk a-wena nula, lika burr-jerrmarra gun-gata rrawa Jopa. \s1 Wangarr A-gurdagurdarrana Birta Minypa Borrich \p \v 9 Lika nuwurra gun-nerranga gu-ni, aburr-gata Gorníliyach burr-yika birripa aburr-bena aburr-bona yi-gurrepa Jopa. Nipa Birta gala marn․gi burrwa birripa aburr-bona gurda nula, wurra marnnga waykin jiny-ji, nipa a-warrchinga gu-bala jonama gu-jirra minypa gun-birripa gun-guwarr aburr-yinagata aburr-workiyana wolawola waykin gu-bala aburr-ni. Gata nipa Birta a-warrchinga minypa a-wenggana barra a-ni Wangarr. \v 10 Gu-gata wenga lika a-werrmiyana balaja, wurra burdak burr-malapuna wupa mbi-yalpuna aburr-ni, nipa gu-nana minypa borrich. \v 11 Minypa gu-nana waykin gu-lapkujamiyana rrapa garrung muna-bupiyana, minypa mun-gata abirri-jirrapa abirri-jirrapa ngoyurra mu-jirra mbi-rrimarra aburr-ji, warlwarl mbi-barnjinga aburr-bamuna, \v 12 rrapa wuparnana minyjak jin-jaranga an-jaranga, minypa nguymbula, jarrka, burdacha burr-guta, ana-gata ngacha minypa gun-birripa gun-guwarr Ju yerrcha gala abu-bangarna aburr-workiyarna. \v 13 Lika ana-manyjirda a-galiyana waykin wenga ana-wena nula, a-yinanga, “Birta, a-lay, garlma, bu rrapa bay.” \p \v 14 Wurra Birta a-yinanga, “Ngika, a-la, Bunggawa. Gala ngu-yinmiya. Gala yapa gun-ngayburrpa gun-guwarr ngu-rruma. Wurra ana-gurda ngacha an-nerra gala ngu-bangarna ngu-workiyarna.” \p \v 15 Mola a-galiyana ana-manyjirda a-wena nula, a-yinagata, “Ngika. Wurra minypa minyjak an-narda nipa Wangarr an-molamola a-negarra nggula, gala barra ny-borrwa jimarna minyjak an-gaygata an-nerra jin-nerra. Gu-gurda ngacha nggula janguny — minyja minyjak nula rrapa an-gugaliya nula rrapa gun-nga burr-guta.” \v 16 Gun-narda abirri-jirrapa gun-ngardapa gubirri-negarra abirri-wena gu-gapa gu-guta, lika nipa Birta mu-nana mun-gata garrung waykin mu-warrchinga. \p \v 17 Lika gun-gatiya waypa nipa Birta a-wechawecha a-ni gun-nga gu-nana borrich, aburr-gata Gorníliyach burr-jerrmarra gurda birripa aburr-bena Jayman gun-nika rrawa. Lika gata aburr-jinyja ngana gu-jirra gu-guyinda jandarra gun-gata gu-jirra gu-gomarriya, \v 18 rrapa minypa aburr-gonyjinga burrwa, “A-lay, nipa Jayman Birta an-guna a-nirra, ya?” \p \v 19 Rrapa gun-gata minypa Birta burdak a-wechawecha a-ni gun-nga gu-nana borrich barra minypa marn․gi a-ni, wurra nipa Mern An-mawunga a-wena nula, “A-lay, gu-galiya yerrcha aburr-guna aburr-bena abirri-jirrapa an-ngardapa aburr-wecharra nggula. \v 20 Garlma, barra ny-bupiya ny-jarl wupa. Gala gun-nga barra ny-borrwa, wurra nyiburr-boy barra wugupa, ngardawa ngaypa nguburr-jerrmarra gurda nggula.” \p \v 21 Lika Birta a-bupiyana a-jarl, a-bena burrwa. Lika a-yinanga burrwa, “A-lay, ngaypiya nyiburr-wecharra apula, ya? Wurra nipa an-nga nula nyiburr-bona gurda?” \p \v 22 “Ngika, wurra Gorníliyach nyirr-jerrmarra gurda nggula, an-gata nipa an-dakal a-ganyja a-workiya. Nipiya jechinuwa a-nirra nula Wangarr minypa marr a-balcharra nula; rrapa wurra gama gorlk Ju yerrcha birripa bama aburr-balcharra nula. Minyjiya. Rrapa Wangarr an-nika waykin an-guyinda an-mujaruk a-wena nula, lika nipa Gorníliyach nyirr-jerrmarra gurda nggula, lika bubi-rraykaja gurda. Nipa jal a-nirra a-galiya barra nggula gun-narda janguny nginyipa n-dimanga.” \v 23 Aburr-yinagata aburr-wena nula Birta, lika nipa burr-menga, burr-ganyja wupa, lika gatiya aburr-yu. \p Nuwurra guna-gepana, lika aburr-garlmuna, aburr-bona nipa Birta wugupa, rrapa minypa aburr-werranga worlapa arrburrwa yerrcha Jopa aburr-nirra birripa burr-guta wugupa aburr-bona. \v 24 Aburr-bamuna, gojilapa aburr-yu, guna-gepana, lika aburr-garlmuna, aburr-bena Jecharíya gatiya minypa nipa Gorníliyach gipa nawanawa a-ni burrwa. Minypa aburr-yigipa aburr-borrmunga Gorníliyach burr-yika nipa gipa mu-ngoyurra burr-galpuna, lika gu-ngardapa aburr-negiyana, wugupa aburr-ni. \p \v 25 Lika Birta birripa aburr-bena Gorníliyach gun-nika rrawa, lika Gorníliyach ana-garlmuna, galamurrpa gubu-garrana. Lika nipa Gorníliyach ana-nyala ana-menama gu-rrana, a-marrngoypiyana nula Birta. \v 26 Wurra nipa Birta ana-nyala a-jarrkarrana minypa a-yinanga nula, “Garlma, a-lay. Nginyipa ngaypa arr-gugaliya, wurra ngarripa an-ngardapa marr arr-balcharra nula.” \p \v 27 Lika abirri-wena abirri-ni rrapa minypa nipa Gorníliyach ana-nyala a-menga Birta, ay-ganyja, abirri-barrngumurra wupa, lika Birta burr-nana aburr-jaranga aburr-ni. \v 28 Lika a-garlmuna, a-wena burrwa. Minypa a-yinanga burrwa, “Ana-goyburrpa marn․gi arrburrwa Ju yerrcha minypa an-nerranga an-gugaliya gu-werranga gu-rrawa wenga ngayburrpa gala nyiburr-yinmiya balapala nyibi-rrenyja gun-nigipa rrawa. Ngardawa gun-ngayburrpa gun-guwarr. Wurra ngaypa jarra Wangarr nguna-gurdagurdarraja minypa gun-guna: Gala barra ana-nga an-gugaliya ngaypa ngu-borrwa nula jimarna nipa an-nerra. \v 29 Lika gun-gata yi-rrawa an-guna Gorníliyach nguna-galpurda ngaypa ng-guna gugu ngu-bena. Gala ngu-dalaja, wurra nguna-boya ana-gorrburrwa. Wurra Gorníliyach, a-lay, an-nga nula wengga ny-jerrmanga apula?” \p \v 30 Lika Gorníliyach a-yinanga nula, “Gun-gata abirri-jirrapa gun-ngardapa ngorrngurra gu-nirra, balngga gu-nirra, ngaypa gu-ngaypa gu-bala ngu-wengganacha ngu-nirra Wangarr rrapa an-ngardapa an-gugaliya a-balangambiyana apula, ngunyuta ng-gochila a-jinyjarra, nipa mirikal mun-gungarlcha a-barrngumiya a-jirra mu-jayanayarra. \v 31 A-yinaga apula, ‘Gorníliyach, a-lay, nipa Wangarr gipa a-galiyana nggula nginyipa ny-yengganana nyi-ni; gipa biy-nana aburr-nyagara ny-junggajinga burrwa ny-yorkiyana. \v 32 Lika aburr-yinmiyapa gu-galiya yerrcha burr-jerrma, gun-gata rrawa Jopa an-nerranga an-gugaliya an-gata abu-ma barra an-nelangga Jayman Birta. Nipa ana-werranga ana-murna a-nirra an-gata nipa rrapa an-nelangga Jayman, gun-nigipa rrawa gochilawa gu-jirra, nipa jama a-jirra a-workiya bulugi jin-maliyarra.’ \v 33 A-yinagata a-wena apula, lika warrika nguburr-jerrmanga nggula, bubu-mangga minypa nginyipa ny-mola apula nyina-bona. Lika ngayburrpa nguburr-guna gugu Wangarr wugupa arrburrwa, rrapa minypa ngayburrpa marr nyibu-ganyja nggula barra nyiburr-galiya nggula gun-nga nipa biy-wuna arrburrwa janguny.” \s1 Birta A-wena Burrwa Gorníliyach Birripa \p \v 34 Gorníliyach a-yinagata a-wena, lika nipa Birta a-garlmuna, a-wena burrwa minypa gun-guna: “Gun-guniya gugu marn․gi ngu-ni gun-burral Wangarr an-mola arrburrwa arr-gurdiya gorlk.\x + \xo 10:34 \xt Deuteronomy 10:17\x* \v 35 Gala ana-nga an-bapurr nipa Wangarr a-dalaja a-workiya, wurra warlaman arr-gurdiya gorlk ana-nga minypa marr a-balcharra nula rrapa jechinuwa a-nirra nula, an-gata an-gugaliya nipa Wangarr ana-nyala jal a-nirra nula. \v 36 Gu-gurda ngacha janguny Wangarr nyirr-wuna ngayburrpa Yichrayal \pn (Israel)\pn* nyiburr-bapurr — janguny gun-molamola gun-gata minypa nipiya Wangarr an-molamola arrkula arr-gugaliya arr-gurdiya gorlk. Minypa nipa Wangarr ana-jerrmarra arrburrwa Jesus Christ, nipiya gu-ngurrjinga arrburrwa janguny rrapa minypa gun-burral gu-negarra — Jesus Christ an-guniya nipa an-gata Wangarr a-gurrmurra arrkula Bunggawa wana an-babalapa. \v 37 Minypa ana-goyburrpa marn․gi gu-yinmiyana gu-ni arrburrwa gatiya wupa Judíya \pn (Judea)\pn* rrawa gu-jirra gu-boya. Minypa mu-ngoyurra Jon a-wena burrwa rrapa bama burr-gurragaja, jurdach lika janguny gu-garlmuna gun-gata rrawa Galali \pn (Galilee)\pn*. \v 38 Janguny gun-gata minypa Wangarr a-menga Jesus an-gata Nejarach \pn (Nazareth)\pn* an-guyinda, rrapa minypa a-wuna nipa Jesus Mern An-mawunga rrapa barlmarrk. Rrapa minypa nipa Jesus a-garlmuna, gata rrawa gu-jirra gu-boya gun-molamola jama a-ji a-bona; rrapa minypa walkwalk burr-bichinga a-ni, nipa jarra Jesus wanngu burr-negarra aburr-bulapalawa; ngardawa minypa Wangarr wugupa nula. \p \v 39 “Rrapa ngayburrpa nyiburr-yigipa nyiburr-mujama nyibi-nana nipa Jesus a-yinmiyana jama a-ji a-workiyana rrawa gu-jirra gu-boya Ju yerrcha gun-burriya, minypa gun-gata Jirúchalam burr-guta. Wurra birripa aburr-bachirra burr-jong abi-negarra abi-rrana, nipa a-juwuna. \v 40 Wurra nuwurra waypa abirri-jirrapa gun-ngardapa gu-ni, nipa Wangarr ana-nyala a-jarrkarrana, rrapa minypa barrwa nyirr-gurdagurdarrana ngayburrpa nyibi-nana. \v 41 Minypa aburr-werranga aburr-jaranga gala jurdach a-beyarna burrwa rraka abi-nacharna, wurra jarra ngayburrpa wupa minypa Wangarr gipa mu-ngoyurra nyirr-menga barra nyibi-na rrapa nyibu-ngurrja — ngayburrpa nyiburr-gata minypa nipa a-juwuna rrapa a-molamiyana rrapa minypa jurdach wugupa nula nyibu-barra nyiburr-ni balaja rrapa bugula. \v 42 Minyjiya. Rrapa nipa a-wena arrburrwa ngayburrpa barra nyibu-ngurrja burrwa nyiburr-workiya wurra gama gorlk gun-nigipa janguny, rrapa nyiburr-wengga barra burrwa nyiburr-workiya minypa Jesus nipa an-nardiya Wangarr a-gurrmurra, burr-mari a-wengga barra arrkula arr-gurdiya gorlk aburr-werranga aburr-gata mu-ngoyurra aburr-juwuna birripa burr-guta. \v 43 Nipa an-nardiya birripa aburr-gata mu-ngoyurra aburr-guyinda aburr-mujaruk abu-ngurrjinga gurda aburr-bamuna, gu-yinaga gu-yunyarra gun-guwarr: Ana-nga an-jaranga minyja marr abirriny-balcha nula, nipa a-gunggaja barra burrwa rrapa gun-nerra gu-yerrnyja barra burrwa, ngardawa nipiya an-nelangga wana an-babalapa.” \s1 Jentayl Yerrcha Abu-menga Mern An-mawunga \p \v 44 Gun-narda burdak Birta a-wena burrwa a-ji, nipa Mern An-mawunga ana-bupiyana burrwa aburr-jaranga aburr-gata Birta aburr-galiyana nula aburr-ni. \v 45 Rrapa Ju yerrcha aburr-gata Jesus burr-yika marr aburr-balcharra nula, aburr-gatiya minypa Birta wugupa aburr-bona gurda, birripa gochila aburr-barrjinga gun-gata nula minypa Wangarr burr-wuna Mern An-mawunga aburr-gata Jentayl yerrcha. \v 46 Minyja gun-narda Birta birripa marn․gi aburr-ni burrwa Mern An-mawunga abu-menga, ngardawa aburr-galiyana burrwa wengga gun-nerranga aburr-wena minypa Wangarr aburr-marrngoypiyana nula aburr-ni. \p Lika nipa Birta a-wena, \v 47 “A-lay, aburr-gunaga Mern An-mawunga abu-menga minypa ngayburrpa nguburr-yinagatiya. Lika gala nguburr-yinmiya arrbu-jobujoba, wurra jarra gu-bugula barra bama arrbu-gurraga.” \v 48 Ganapiya, lika minypa nipa Birta a-wena bama burrbu-gurragaja aburr-ni nipa an-nelangga Jesus Christ. Lika birripa abi-rrimarra Birta gata barra a-ni gu-yinmiyapa ngorrngurra. \c 11 \s1 Birta (Peter) A-wena Burrwa Jesus Burr-yika Jirúchalam (Jerusalem) Aburr-nirra \p \v 1 Rrapa Jesus burr-yika aburr-mujama rrapa aburr-werranga aburr-jaranga worlapa arrburrwa yerrcha Judíya \pn (Judea)\pn* aburr-nirra aburr-boya, nipa janguny gu-barrjekarra, aburr-galiyana gun-gata nula minypa gu-werranga gu-rrawa Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha Wangarr gun-nika janguny gu-bena burrwa rrapa minypa birripa marr aburr-balcha nula Jesus. \v 2 Wurra aburr-werranga Ju yerrcha aburr-gata marr aburr-balcharra nula Jesus, birripa jarra gubu-borrwurra burrwa aburr-gata Jentayl yerrcha jimarna burdak majija aburr-ni barra, nuwurra jurdach gu-ngardapa aburr-negiya Ju rrapa Jentayl, gu-gurda ngacha. Rrapa nuwurra waypa Birta \pn (Peter)\pn* ana-bona Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*, lika birripa aburr-gurdiya aburr-garlmuna, abu-yopuna. Minypa aburr-yinanga nula, \v 3 “Nginyipa an-nga nula ny-boya, ny-beya burrwa aburr-gata Jentayl yerrcha? Jarra gun-narda ngayburrpa Yichrayal \pn (Israel)\pn* nguburr-bapurr gala nguburr-yinmiya. Wurra nginyipa ngardapa burr-ganyja ny-boya, ny-beya burrwa, ngarla, rrapa wugupa burrwa nyibu-banga nyiburr-nirra gala majija aburr-negiya aburr-workiya.” \p \v 4 Aburr-yinagata abu-yopuna aburr-ni Birta. Lika nipa a-garlmuna, a-wena burrwa gun-gata gu-yinmiyana. Minypa a-yinanga burrwa, \v 5 “Ngaypa gata Jopa \pn (Joppa)\pn* ngu-nirra, Nyanyapa arrku ngu-wengganacha ngu-nirra, lika gu-gata wenga borrich ngu-nacha: Minypa garrung muna-bupiya waykin wenga minypa mun-gata abirri-jirrapa abirri-jirrapa ngoyurra mu-jirra mbi-rrimanga aburr-jirra, warlwarl mbi-barnjinga aburr-bamburda, yi-gurrepa m-beya apula. \v 6 Rrapa galginy ngu-derichinga, ngu-nacha wuparnana minyjak jin-jaranga an-jaranga, nguymbula, jarrka, burdacha burr-guta. \v 7 Lika ana-manyjirda ng-galiyarra waykin wenga ana-weya apula, minypa a-yinaga, ‘Birta, a-lay, garlma, bu rrapa bay.’ \p \v 8 “Wurra ngaypa ngu-yinaga, ‘Ngika a-la, Bunggawa. Gala ngu-yinmiya. Gala yapa gun-ngayburrpa gun-guwarr ngu-rruma. Wurra an-narda ngacha an-nerra gala ngu-bangarna ngu-workiyarna.’ \p \v 9 “Wurra mola ng-galiyarra waykin wenga ana-weya apula, ‘Ngika. Wurra minyja minyjak an-narda nipa Wangarr an-molamola a-negarra nggula, gala barra ny-borrwa jimarna minyjak an-gaygata an-nerra jin-nerra. Gu-gurda ngacha nggula janguny — minyja minyjak nula rrapa an-gugaliya nula rrapa gun-nga burr-guta.’ \v 10 Gun-narda abirri-jirrapa gun-ngardapa gu-nenga a-weya apula, lika ngu-nacha mun-gata garrung waykin mu-warrchinga. Ganapiya. Gun-nardiya ngaypa ngu-nacha borrich. \p \v 11 “Lika gun-gatiya gugu gu-galiya yerrcha abirri-jirrapa an-ngardapa aburr-beya apula rrawa gun-gata ngaypa ngu-nirra. Minypa ana-werranga burr-jerrmanga gurda apula gu-gata wenga rrawa Jecharíya \pn (Caesarea)\pn*. \v 12 Lika nipa Mern An-mawunga a-weya apula, ‘A-lay, gala gun-nga barra ny-borrwa, wurra nyiburr-boy barra wugupa.’ A-yinagata a-weya apula nipa Mern An-mawunga, rrapa lika aburr-guna aburr-ngayburrpa worlapa arrburrwa yerrcha Jopa aburr-guyinda birripa wugupa nyiburr-boya gun-gata Jecharíya. Lika gata waypa nyiburr-beya, an-gugaliya an-gata an-nelangga Gorníliyach \pn (Cornelius)\pn* gu-yigipa gu-bala nyiburr-barrngumiya. \v 13 Lika nipa gu-ngurrjinga arrburrwa a-yinmiya a-nacha an-mujaruk waykin an-guyinda gata a-jinyjarra wuparnana gu-yigipa gu-bala. Minypa nipa an-mujaruk ana-nyala a-yinaga nula, ‘Nginyipa burr-jerrma barra gun-gata rrawa Jopa, an-nerranga an-gugaliya an-gata abu-ma barra nipa an-nelangga Jayman Birta. \v 14 Lika nipa ana-boy barra ay-ngunyunaga, janguny guna-ga barra ngguluwa barra minypa nginyipa rrapa aburr-nginyipa aburr-borrmunga wanngu nyiburr-ni.’ Nipa an-gata Gorníliyach a-yinagata gu-ngurrjinga arrburrwa minypa an-mujaruk a-bena nula, \p \v 15 “Ganapiya, lika gun-gatiya ngaypa ngu-weya burrwa ngu-nirra, nipa gugu Mern An-mawunga ana-bupiya burrwa minypa ngayburrpa mu-ngoyurra nguburr-yinagatiya. \v 16 Lika gatiya ngaypa ngu-borrwuja gun-gata Jesus a-wena mu-ngoyurra minypa a-yinanga, ‘Jon gu-bugula bama nyirr-gurragaja, wurra ngaypa burraya bama arr-gurraga barra Mern An-mawunga.’ Gu-gurda ngacha janguny.\x + \xo 11:16 \xt Jama Aburr-ji 1:5\x* \v 17 Ganapiya, lika yarlanga gu-yurra minypa birripa Jentayl yerrcha nipa Wangarr burr-wuna Mern An-mawunga an-ngardapiya an-gatiya minypa nipa arr-wuna ngayburrpa Ju yerrcha, gun-gatiya ngayburrpa marr nguburr-balcha nula Bunggawa nipa Jesus Christ. Rrapa ngaypa gala ngu-yinmiya ngaypa Wangarr ngu-jobujoba.” \p \v 18 Gun-narda aburr-galiyana nula Birta nipa gu-ngurrjinga burrwa, lika gala mola abu-jobujobungarna, wurra jarra Wangarr aburr-marrkapchinga nula. Minypa aburr-yinanga, “Ganapiya, wurra aburr-gata gu-werranga gu-rrawa wenga Jentayl yerrcha, birripa burr-guta nipa Wangarr a-gunggajinga arrkula arr-gurdiya gorlk barra minypa gun-nerra ay-bawa rrapa arr-ngukurdanyjiya, wanngu arr-ni.” \s1 Jesus Burr-yika Antiyak (Antioch) Aburr-nirra \p \v 19 Rrapa aburr-werranga Jesus burr-yika jawina aburr-jaranga gipa mu-ngoyurra aburr-bona balay rrawa gun-gata minypa gun-bimbelambila rrawa Boníchiya \pn (Phoenicia)\pn*, rrapa mola gun-gata bamara Jayprach \pn (Cyprus)\pn*, rrapa mola gun-gata gun-murnangana rrawa Antiyak \pn (Antioch)\pn*. Ngardawa minypa aburr-werranga aburr-bachirra abu-buna Dipan \pn (Stephen)\pn*, rrapa gu-gata wenga mola aburr-jaranga Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha burrbu-buna, gu-gurda nula birripa Jesus burr-yika aburr-gata Jirúchalam aburr-ni bama ganday aburr-negiyana. Rrapa minypa gata aburr-bena gu-werranga gu-rrawa, Jesus gun-nika janguny gubu-ngurrjinga burrwa aburr-bona Ju yerrcha wupa aburr-gata.\x + \xo 11:19 \xt Jama Aburr-ji 8:1-4\x* \v 20 Wurra aburr-werranga rrapa Jesus burr-yika jawina aburr-gata Jayprach aburr-guyinda rrapa Jayríny \pn (Cyrene)\pn* aburr-guyinda, birripa rrapa aburr-bona gun-gata Antiyak, rrapa minypa Jentayl yerrcha burr-guta gubu-ngurrjinga burrwa aburr-bona gun-molamola janguny Jesus nula nipa Bunggawa. \v 21 Rrapa minypa Wangarr wugupa burrwa, lika aburr-gata Jentayl yerrcha aburr-jaranga aburr-ngukurdanyjiyana rrapa marr aburr-balcha nula. \p \v 22 Rrapa aburr-gata Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha Jirúchalam aburr-ni, gun-narda waypa aburr-galiyana burrwa minypa Antiyak aburr-nirra Jentayl yerrcha marr aburr-balcharra, lika birripa Barnabach \pn (Barnabas)\pn* abi-jerrmarra burrwa aburr-gata. \v 23 Lika gatiya waypa a-bena burrwa rrapa minypa burr-nana Wangarr gipa a-gunggajinga burrwa, lika nipa Barnabach a-marrkapchinga burrwa. Lika a-wena burrwa burr-guya gala barra aburr-lijiwarriya, wurra aburr-jinyjapa barra aburr-workiya minypa Jesus marr aburr-balcharra nula burr-molma burr-burral. \v 24 Nipa Barnabach an-molamola an-gugaliya an-burral, minypa Mern An-mawunga a-rrimarra rrapa burr-guya marr a-balcharra nula Jesus. Lika mola aburr-jaranga aburr-ngukurdanyjiyana rrapa minypa birripa rrapa nipa Jesus gu-ngardapa aburr-negiyana. \p \v 25 Gu-gata wenga lika Barnabach a-garlmuna, a-bona Dartchach \pn (Tarsus)\pn*, a-wechawecha barra nula Jol. \v 26 Lika nuwurra waypa a-barripuna, a-menga, ana-ganyja Antiyak. Gata lika jemberr gun-ngardapa aburr-ni, minypa Jesus burr-yika marr aburr-balcharra nula gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-workiyana, rrapa bitipa Barnabach rrapa Jol marn․gi marn․gi burrbi-negarra burr-guya aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-gata. Rrapa minypa gun-gatiya Antiyak aburr-gata aburr-werranga gala marr aburr-balcha nula Jesus, birripa gu-gegapa Jesus burr-yika jawina burrbu-ngurrjinga Christ burr-yika, minypa ngayburrpa wolawola gu-balanda nguburr-weya nguburr-workiya \tl Christian\tl*. \p \v 27 Gun-gatiya lika aburr-werranga aburr-gata Wangarr burr-yika aburr-mujaruk, birripa Jirúchalam wenga aburr-garlmuna gurda, aburr-bena Antiyak. \v 28 An-ngardapa an-gatiya an-nelangga Agabach \pn (Agabus)\pn* nipa minypa Mern An-mawunga wugupa nula a-garlmuna, a-wena, mu-ngoyurra gu-ngurrjinga gun-gata minypa yi-gurrepa gu-ji gu-bona gun-nardiya rrawa balaja mu-wulebiya barra. Minyja nuwurra jurdach Gulórriyach \pn (Claudius)\pn* nipa bunggawa a-ni gu-yinagatiya.\x + \xo 11:28 \xt Jama Aburr-ji 21:10\x* \p \v 29 Wurra gun-narda waypa Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha Antiyak aburr-nirra mu-ngoyurra aburr-galiyana minypa balaja mu-wulebiya barra, lika gubu-borrwurra ngardapa ngardapa mu-yinmiyapa rrupiya mbi-barnja barra aburr-boy, aburr-gata Judíya aburr-guyinda worlapa arrburrwa yerrcha mbi-ma barra. \v 30 Lika mbi-barnjinga burrwa aburr-bona, lika murna burrbu-wuna bitipa Barnabach rrapa Jol. Lika Jirúchalam burrbi-jerrmarra, mun-gata rrupiya mbirri-ganyja burrwa abirri-bona. Lika gatiya waypa abirri-bena, murna burrbu-wuna aburr-birripa mu-murna yerrcha jaga aburr-ganana burrwa aburr-workiyana. \c 12 \s1 Ayrat (Herod) A-bachirramiyana \p \v 1 Gun-gatiya gu-ji gu-bona nipa Ayrat \pn (Herod)\pn* bunggawa jaga a-ganana gun-gata rrawa Judíya \pn (Judea)\pn*. Wurra nipa a-garlmuna, a-bachirramiyana burrwa aburr-werranga Jesus burr-yika jawina. \v 2 Minypa a-wena aburr-yigipa an-dakal abu-buna Jeymch \pn (James)\pn* an-gata Jon an-nika worlapa niya, minypa barrang ana-guyinda abi-rrana, a-juwuna. \v 3 Gun-narda nula lika aburr-jaranga Ju yerrcha aburr-japurramayana nula Ayrat, ngardawa birripa gala jal aburr-nirrarna burrwa Jesus burr-yika jawina. Rrapa gun-narda waypa nipa Ayrat gu-borrwurra, lika barrwa a-garlmuna, a-rrimarra Birta \pn (Peter)\pn* gun-gatiya janara gu-ji burrwa Ju yerrcha minypa damba mun-gun․gun mbi-barra aburr-ni rrapa gubu-borrwurra minypa mu-ngoyurra Wangarr burr-jarlapuna burr-ganyja Yijipt \pn (Egypt)\pn* wenga. \v 4 Gun-gatiya nipa Ayrat a-rrimarra Birta, lika wupa a-barrbuna, rrapa minypa murna burr-wuna aburr-yigipa an-dakal aburr-jaranga jaga aburr-ganana nula aburr-ji. Minypa aburr-wuchichiyana jama aburr-ji, minypa abirri-jirrapa abirri-jirrapa jama aburr-ji aburr-workiyana. Nipa Ayrat gu-borrwurra nuwurra waypa barra Ju yerrcha balma gubi-nega janara gun-gata minypa birripa gubu-ngurrjinga Bachoba \pn (Passover)\pn*, lika nipa an-mari a-ni barra nula Birta, rrapa minypa Ju yerrcha burr-wenggana barra a-yinmiya barra nula.\x + \xo 12:4 \xt Exodus 12:1-27\x* \p \v 5 Gu-gurda ngacha minypa nipa Birta wupa a-ni, wurra Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha Wangarr abu-wengganana nula aburr-ni burr-guya. \s1 Waykin An-guyinda An-mujaruk Gu-lapkujamurra Nula Birta \p \v 6 Lika nuwurra waypa gun-balmapa gu-ji ngulam barra Ayrat burr-wenggana barra Ju yerrcha nipa Ayrat a-yinmiya barra nula Birta, gun-gata ana-munya gu-ni, nipa Birta gojilapa a-yunya rrapa gu-reyma gu-rreyma an-dakal abirri-jirrapa jaga abirri-ganana nula abirri-ni. Minypa nipa a-bichiyana a-yu burr-gubandawiya jirn \pn (chain)\pn* abirri-jirrapa. Rrapa an-dakal mola abirri-jirrapa yi-gata bala ngana gu-jirra jaga abirri-ganana abirri-ji. \v 7 Lika gun-gatiya gugu an-mujaruk a-bena waykin wenga, rrapa minypa gun-gujayanaya guna-ganyja nula gata Birta a-yu wupa. Lika wagarba a-jirra a-rrimarra, lika a-jortkarra, a-yinanga nula, “A-lay, gala jipa ni! Garlma!” A-yinagata nula, warrika an-gata an-gubandawiya jirn a-yarlayarlawiyana, lika a-bungguna ana-mernda wenga. \p \v 8 Lika nipa an-mujaruk a-yinagata nula, “Barrnguma jarl mun-nginyipa mirikal rrapa gun-nginyipa nginyipa rrepara ny-jirra ny-barrngumiya ny-yorkiya.” Lika nipa Birta a-barrngumurra. Lika nipa an-mujaruk ana-nyala a-yinagata nula, “Mun-nginyipa molma mun-gunegiya mirikal barrnguma jarl, arr-boy.” \v 9 Lika an-mujaruk a-guguyana nula Birta, lika abirri-bena yarlanga. Wurra nipa Birta gala marn․gi an-gata an-mujaruk an-burral; nipa jarra gu-borrwurra jimarna a-borrchekarra. \v 10 Lika mola an-ngardapa an-gata jaga a-ganana a-ji bitipa abirri-beybana, lika an-nerranga rrapa jurdach ana-ji abirri-beybana. Lika ngana gu-jirra abirri-bena gun-gata birlmurr gu-maya gun-gun․gun rrapa minypa yarlanga rrawa gu-jirra gu-boya. Gipa derta gubi-negarra gun-gata ngana gu-jirra, wurra gu-garlmunapa gu-lapkujamiyana ngardapa niya, lika wupa wenga abirri-bena gurda. Lika jarlakarr gubirri-ganyjapa abirri-bamuna, warrika an-mujaruk a-werrpiyana. \v 11 Lika Birta marn․gi a-ni ngardawa gun-burral ana-ganyja. Lika nipa wupa ngardapa niya a-wena, a-yinanga, “Aya. An-burral waykin an-guyinda an-mujaruk a-bena apula, ya? Ngardawa Ngun-anya ana-jerrmarra apula barra nguna-jarlapa nguna-ga, lika Ayrat gala a-yinmiya nguna-bu minypa Ju yerrcha nipa gochila bin-dana.” \p \v 12 Rrapa gun-gata waypa Birta gu-borrwurra gu-yinmiyana gu-ni nula, lika a-bamuna, a-bena Meri \pn (Mary)\pn* gun-nika rrawa nipa jin-gata Jon Mark mampa niya, gatiya minypa aburr-jaranga gipa mu-ngoyurra aburr-bamagutuwiyana, lika abu-wengganana aburr-ni. \v 13 Nipa Birta yarlanga a-ji, ngana gu-jirra a-dulduljinga burrwa. Jin-ngardapa jin-mujama wupa jiny-ji jin-nelangga Rowrra \pn (Rhoda)\pn* nipa jina-bona, \v 14 Birta manyjirda a-jirra a-malawurra, lika jiny-marrkapchinga nula burr-guya. Lika jiny-bamapuna; gala ngana gu-jirra gu-lapkujamungarna nula, wurra jiny-jekarrapa jiny-barrngumurra jiny-yurtchinga, wupa jiny-yena burrwa, “A-lay, nipa Birta an-guna yarlanga a-jirra!” \p \v 15 Wurra aburr-yinanga achila, “A-jay, nginyipa ny-junarda ny-babapabajinga, ya? Ny-yolkiyapa ny-boya.” \p Wurra nipa mu-nguy jiny-yena burrwa burr-guya minypa gun-gata jarra a-ngurrjinga burrwa gun-burral. Lika barrwa aburr-yinagata achila, “Ngika, a-ja. Wurra an-gata jarra an-nigipa waykin wenga wolawola nipa jaga a-ganaja nula a-workiya.” \p \v 16 Aburr-yinagata birripa ngarndarrk ngarndarrk aburr-negiyana aburr-ni, wurra nipa Birta burdak yarlanga a-dulduljinga a-ji. Lika aburr-bona, gubi-lapkujamurra nula, ana-barrngumurra. Lika gun-gatiya abi-nana, gochila aburr-barrjinga nula. \v 17 Lika burr-jobujobuna, lika gun-ngap gubu-bawuna, lika a-wena burrwa a-yinmiyana nipa Wangarr ana-ganyja yarlanga. Lika a-yinanga burrwa, “Gun-narda ana-goyburrpa nyibu-ngurrja barra burrwa Jeymch rrapa aburr-werranga worlapa arrburrwa yerrcha. Ngardawa gala ngunyuna nguburr-ni; gala yapa Ayrat burr-yika marn․gi aburr-ni apula. Wurra gipa ngu-bena; gala yapa ana-goyburrpa ngunabu-borrwa.” Nipa Birta a-yinagata a-wena burrwa, lika burr-bawuna, lika a-bona gu-werranga. \p \v 18 Guna-gepana, aburr-gata an-dakal mu-ngoyurra jaga aburr-ganana nula Birta birripa aburr-yurtchinga gurda aburr-yurtchinga, burr-guya aburr-wengganachichiyana aburr-ni; gala marn․gi yina an-gaya Birta. \v 19 Lika nipa Ayrat a-wena, lika aburr-jaranga aburr-wechawecha nula Birta, wurra gala abu-barripungarna. Lika nipa Ayrat an-mari a-ni burrwa aburr-gata mu-ngoyurra jaga aburr-ganana nula Birta. Minypa burr-wengganana, lika a-wena aburr-werranga burrbu-buna, aburr-juwuna. \p Gu-gatiya wenga lika nipa Ayrat a-garlmuna, Judíya gu-bawuna, lika a-bona gu-yinmiyapa barra a-ni rrawa Jecharíya \pn (Caesarea)\pn*. \s1 Ayrat (Herod) A-juwuna \p \v 20 Rrapa gata rrawa Daya \pn (Tyre)\pn* rrapa Jaydan \pn (Sidon)\pn* aburr-ni, nipa Ayrat \pn (Herod)\pn* burr-guya a-bachirramiyana burrwa gipa mu-ngoyurra. Lika birripa gu-ngardapa aburr-negiyana, Jecharíya aburr-bona gurda nula; jal aburr-ni gun-molamola gubi-nega barra burrwa. Lika gatiya waypa aburr-bena, lika mu-ngoyurra abu-wengganana an-gugaliya an-gata an-nelangga Bulátach \pn (Blastus)\pn*, nipiya an-gatiya bunggawa gun-nika rrawa jaga a-ganana nula a-workiyana. Lika nipa a-gunggajinga burrwa aburr-bena nula Ayrat. Lika abu-wengganana an-mola a-ni barra burrwa, gu-gurda ngacha. Ngardawa gun-birripa rrawa Daya rrapa Jaydan gala balaja mun-jaranga mu-yurrarna, wurra balaja mbi-menga aburr-workiyana Ayrat gun-nika rrawa nipa bunggawa a-ni. \p \v 21 Wurra nipa Ayrat gala a-weyarna burrwa burdak. Wurra nuwurra gun-balmapa gu-ji, lika mun-nigipa mirikal mun-molamola a-barrngumurra mu-gata ngacha minypa wolawola bunggawa an-guyinda a-barrngumiya a-workiya. Lika ana-bona, a-rakaja, lika wurra gama gorlk a-wena burrwa a-ni. Minypa gun-birripa gun-guwarr bunggawa an-guyinda a-rakaja a-workiya, wurra gama gorlk a-weya burrwa a-workiya. \v 22 Rrapa birripa aburr-gata aburr-galiyana nula Ayrat, lika aburr-jaranga aburr-gorkorijinga rrapa abu-burrmaymbuna. Minypa aburr-yinanga, “A-lay, an-guna manyjirda a-jirra a-weya a-nirra an-gugaliya ngika; wurra jarra wangarr an-guyinda, ngarla!” \v 23 Aburr-yinagata aburr-gonyjinga, warrika Wangarr an-nika waykin an-guyinda an-mujaruk ana-nyala a-buna Ayrat a-yorrpuna. Ngardawa nipiya Ayrat ana-nyala gala Wangarr an-nelangga an-molamola a-nengarna, wurra jarra nipa wupa Ayrat ngardapa niya wana a-negiyana a-ni, gu-gurda ngacha. Ganapiya, lika ana-bonga a-barra a-ni, a-juwuna. \p \v 24 Wurra Wangarr gun-nika janguny mu-nguy gu-barrjekarra rrapa minypa wana gu-ni gu-bamuna. \p \v 25 Rrapa bitipa Barnabach \pn (Barnabas)\pn* rrapa Jol \pn (Saul)\pn* minypa gipa mu-ngoyurra abirri-bona Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*, gun-gata waypa gun-bitipa jama gubirri-wulebana, lika abirri-jekarra gurda Antiyak \pn (Antioch)\pn*. Rrapa minypa an-nerranga abirri-ganyja gurda an-bitipa jawina an-gata an-nelangga Jon Mark. \c 13 \s1 Burrbu-menga Lika Burrbi-jerrmarra Jol (Saul) Rrapa Barnabach (Barnabas) \p \v 1 Gatiya rrawa Antiyak \pn (Antioch)\pn* Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha aburr-werranga birripa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk rrapa aburr-werranga birripa marn․gi aburr-gunega. Minypa an-ngardapa an-gata nipa Barnabach \pn (Barnabas)\pn*, rrapa an-nerranga nipa an-nelangga Jimiyan \pn (Simeon)\pn* an-gata wolawola abu-ngurrjinga aburr-workiyana An-gungunyja; rrapa an-nerranga nipa an-nelangga Luchiyach \pn (Lucius)\pn* an-gata Jayríny \pn (Cyrene)\pn* an-guyinda; rrapa an-nerranga nipa an-nelangga Manéyan \pn (Manaen)\pn*, nipa an-borrmunga nula Ayrat \pn (Herod)\pn* an-nerranga an-gata Galali \pn (Galilee)\pn* a-ni; rrapa an-nerranga nipa Jol \pn (Saul)\pn*. \v 2 Aburr-gurdiya wupa gun-gata minypa birripa balaja mbi-bawuna gun-ngardapa barra gubu-borrwa minypa Wangarr aburr-marrngoypiyana nula aburr-ni, lika nipa Mern An-mawunga a-yinanga a-wena burrwa, “Nyirrbu-ma barra apula abirri-guna Barnabach rrapa Jol bitipa barra jama abirri-ji gipa mu-ngoyurra ngubujirri-menga.” \v 3 A-yinagata a-wena burrwa nipa Mern An-mawunga. Lika birripa mu-nguy balaja mbi-bawuna rrapa abu-wengganana aburr-ni, ganapiya, lika murna aburr-jirra aburr-guyinda burrbi-rrimarra bama abirri-jirra Barnabach rrapa Jol, lika burrbi-jerrmarra. \s1 Gun-gata Rrawa Jayprach (Cyprus) \p \v 4 Minypa nipa Mern An-mawunga bijirri-jerrmarra Barnabach rrapa Jol, bitipa abirri-garlmuna, gochilawa abirri-bona Jilúchiya \pn (Seleucia)\pn* rrawa. Lika gu-gata wenga mu-michiyang abirri-jurrwurra rrapa bamara wana abirri-bena gun-nelangga Jayprach \pn (Cyprus)\pn*. \v 5 Lika gata abirri-warrchinga rrawa Jalamich \pn (Salamis)\pn*. Lika bala gun-gata gu-ji gu-bona Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya bitipa Barnabach rrapa Jol abirri-barrngumurra abirri-bona, minypa wurra gama gorlk wupa aburr-ni janguny gubirri-ngurrjinga burrwa abirri-workiyana Wangarr gun-nika. Rrapa an-bitipa jawina an-gata Jon Mark, nipa wugupa butula jama aburr-ji. \p \v 6 Lika gun-gatiya gu-bamara wurra gu-gapa gu-rrenyjiya birripa aburr-bena rrawa gun-nelangga Bepoch \pn (Paphos)\pn*. Rrapa an-gata an-nerranga a-ni an-buburda an-nelangga Bar-Jesus. Nipa Ju, rrapa nipa a-ngurrjiyana a-workiyana jimarna Wangarr an-nika an-mujaruk, wurra gun-nyagara. \v 7 Nipiya an-buburda gata wugupa abirri-ni abirri-workiyana an-gata bunggawa gu-gata a-yika gu-bamara. Nipiya bunggawa an-nelangga Jerjiyach Bolach \pn (Sergius Paulus)\pn*, nipa bama a-jirra an-molamola. Ganapiya, lika a-gonyjinga butula Barnabach rrapa Jol, ngardawa jal a-ni a-galiya barra butula Wangarr gun-nika janguny. \v 8 Wurra an-gata an-buburda a-wena nula Jerjiyach Bolach gala barra a-galiya butula Barnabach rrapa Jol. Nipa an-buburda Grik \pn (Greek)\pn* gu-guyinda an-nelangga Yilamach \pn (Elymas)\pn*. \v 9 Rrapa Jol, nipa rrapa an-nerranga an-nelangga abu-ngurrjinga aburr-workiyana Paul. Lika minypa Mern An-mawunga wugupa nula nipa Paul jechinuwa a-nana an-gata an-buburda, lika a-yinanga nula, \v 10 “A-lay, nginyipa ny-junarda walkwalk biy-yika ny-yalkurpa. Minyjiya, ngarla! Ngardawa gun-nga burr-guta jechinuwa gun-guni, gu-gurda ngacha nginyipa gala jal nyi-ni. Nginyipa jarra gun-guyolkiya nyi-gurrimapa gu-galiya yerrcha burr-yolkaja ny-yorkiya. Wurra ganapa gonyinyja workiya gun-molamola rrapa gun-jechinuwa Wangarr gun-nika. \v 11 Wurra nipiya Wangarr biy-bu barra gun-guniya gugu gapula nyi-ni barra, gun-gata gu-yinmiyapa ngorrngurra gala mola ny-yinmiya ny-jana, jin-gata marnnga jina-darrjinga burr-guta gala ny-yinmiya nyi-na ji-gurdarrja.” \p Paul a-yinagata a-wena nula an-buburda, warrika nipa an-buburda a-galiyana minypa guna-gol gu-rakaja nula, wurra gun-gungunyja, rrapa minypa mipila a-jirra a-gonyinyjinga. Lika an-gugaliya a-wechawecha nula minyja ana-nga murla mu-rrima nula. \v 12 Gun-narda nipa bunggawa an-gata Jerjiyach Bolach gu-nana, lika marr a-balcha nula Jesus nipiya Wangarr an-nika An-walkurpa, ngardawa gochila a-barrjinga nula gun-nigipa janguny. \s1 Rrawa Antiyak (Antioch) Gun-gata Yi-gurrepa Rrawa Bichírriya (Pisidia) \p \v 13 Gu-gata wenga lika Paul rrapa abirri-gata abirri-yigipa jawina, birripa aburr-garlmuna, mu-michiyang aburr-bona gu-gapa gu-rrarnba gu-murnangana rrawa gun-nelangga Berga \pn (Perga)\pn*, wana gu-bapala gu-rrawa Bempíliya \pn (Pamphylia)\pn*. Lika gatiya waypa aburr-bena, nipa Jon Mark bijirri-bawuna, a-jekarra Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*. \p \v 14 Lika Paul bitipa mu-nguy abirri-bona, abirri-bena gun-murna rrawa Antiyak gun-gata ngika mu-ngoyurra abirri-ni, wurra gun-nerranga gun-gata yi-gurrepa Bichírriya \pn (Pisidia)\pn* rrawa. Gatiya waypa Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-ni, lika bala gun-gata Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya bitipa abirri-barrngumurra, lika abirri-rakaja. \v 15 Lika an-nerranga an-gata a-garlmuna, jurra mu-nana rrapa wurra gama gorlk gu-ngurrjinga burrwa Wangarr gun-nika janguny. Minypa mu-ngoyurra aburr-galiyana joborr Mojich \pn (Moses)\pn* wola a-wukurrjinga, lika barrwa aburr-galiyana minypa aburr-werranga aburr-gata Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda aburr-wukurrjinga aburr-workiyana gun-guwarr. Gun-narda waypa lika aburr-gata bunggawa yerrcha gun-gata bala burrbi-nana Paul rrapa Barnabach abirri-ni. Lika an-ngardapa ana-bona, bijirri-wengganana, a-yinanga butula, “A-lay, abirri-borrmunga, janguny nyirri-dimanga gun-gugunggaja, ya? Barra nyirri-wengga burrwa wurra gama gorlk aburr-guna, ya?” \p \v 16 Lika Paul a-garlmuna, wurra gama gorlk burr-jobujobuna, lika a-wena burrwa a-ni. A-yinanga, “A-lay, ana-goyburrpa Yichrayal \pn (Israel)\pn* nyiburr-bapurr rrapa nyiburr-werranga nyiburr-gurda burr-guta marr nyiburr-balcharra nula Wangarr, buburr-galiya apula. \v 17 Wangarr an-gata Yichrayal aburr-bapurr an-burriya, nipa burr-menga aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha aburr-yigipa barra aburr-ni. Rrapa gun-gata minypa birripa aburr-mujama aburr-ni rrawa Yijipt \pn (Egypt)\pn*, nipa jarra aburr-jaranga burr-negarra. Lika nuwurra burr-barlmarrk jama a-ji rrapa burr-ganyja gurda yarlanga.\x + \xo 13:17 \xt Exodus 1:7; 12:51\x* \v 18 Lika gu-bugula gu-gorla burr-jarlapuna burr-ganyja rarranyjarr gun-jaranga minypa 40, marrban birripa gala gun-burral marr aburr-balcharna nula.\x + \xo 13:18 \xt Numbers 14:34; Deuteronomy 1:31\x* \v 19 Lika aburr-gata aburr-werranga aburr-bapurr gata rrawa Geynan \pn (Canaan)\pn* aburr-ni, nipa Wangarr burr-buna aburr-jaranga, minypa aburr-bapurr abirri-jirrapa abirri-jirrapa rrapa mola abirri-jirrapa gun-ngardapa burr-buna, lika gun-birripa rrawa burr-wuna aburr-yigipa gu-galiya yerrcha aburr-gata aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha Yichrayal aburr-bapurr.\x + \xo 13:19 \xt Deuteronomy 7:1; Joshua 14:1\x* \v 20 Gu-gurda ngacha minypa Wangarr jama a-ji burrwa aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha jemberr gun-jaranga minypa 450, [gun-gatiya nipa burr-menga, burr-ganyja, burr-wuna rrawa]. \p “Gun-gata waypa lika jaga an-gugana an-guyinda burr-wuna a-workiyana, barrwa burr-wuna an-gata Jemyul \pn (Samuel)\pn* nipa Wangarr an-nika an-mujaruk.\x + \xo 13:20 \xt Judges 2:16; 1 Samuel 3:20\x* \v 21 Lika nuwurra abu-wengganana bunggawa wana an-babalapa burr-wu barra, lika burr-wuna Jol \pn (Saul)\pn* an-gata Gich \pn (Kish)\pn* an-nika an-walkurpa, Benyjamin \pn (Benjamin)\pn* an-bapurr. Nipa Jol bunggawa wana an-babalapa a-ni burrwa jemberr gun-jaranga minypa 40.\x + \xo 13:21 \xt 1 Samuel 8:5; 10:21\x* \v 22 Lika Wangarr a-gakaja Jol, rrapa bunggawa wana an-babalapa an-nerranga burr-wuna an-nelangga Daybit \pn (David)\pn*. An-narda nipa Wangarr ana-nyala a-ngurrjinga, a-yinanga, ‘Ngaypa ngu-borrwurra nula Daybit an-gata Jechi \pn (Jesse)\pn* an-nika an-walkurpa, ngaypa jal ngu-nirra nula an-gugaliya minypa Daybit, minypa jama a-jirra a-workiya gun-nga ngaypa jal ngu-nirra.’ A-yinagata Wangarr wola a-ngurrjinga Daybit.\x + \xo 13:22 \xt 1 Samuel 13:14; 16:12; Psalms 89:20\x* \v 23 Rrapa Daybit an-bapurr, an-nerranga jurdach a-bena an-nelangga Jesus. An-nardiya nipa Wangarr gochila bin-dana Yichrayal aburr-bapurr Wanngu An-gunega — nipiya Jesus. \v 24 Minypa Jesus jurdach jama a-ji, wurra mu-ngoyurra nipa Jon a-wena burrwa Yichrayal aburr-bapurr gata birripa barra gun-nerra gubu-bawa rrapa aburr-ngukurdanyjiya nula Wangarr, gu-gurda ngacha. Rrapa minypa nipa lika bama burr-gurragaja a-ni.\x + \xo 13:24 \xt Mark 1:4; Luk 3:3\x* \v 25 Wurra gun-gatiya Jon gun-nigipa jama gu-wulebana ay-bamuna, nipa a-wena burrwa wurra gama gorlk, ‘A-lay, ana-goyburrpa ngu-ngiya ngunabu-borrwuja ngaypa? Wurra ngaypa ngika ana-goyburrpa marr nyibu-ganyja. Wurra minyja buburr-galiya: Nipa barrwa ana-boya apula an-molamola warrpam; ngaypa gala wana rraka ngu-yigipa ngu-mujama ngu-ni nula rrapa minypa ngu-yerrkujama nula ngu-workiya gun-nigipa nipa a-barrngumiya a-workiya rrepara a-jirra. Jarra ngaypa ngu-delipa.’ A-yinagata nipa Jon a-wena, a-ngurrjinga Jesus.\x + \xo 13:25 \xt Metiyu 3:11; Mark 1:7; Luk 3:16; Jon 1:20,27\x* \p \v 26 “A-lay, aburr-borrmunga, nyiburr-gunardiya Aybriyam \pn (Abraham)\pn* nyiburr-bapurr rrapa nyiburr-werranga burr-guta nyiburr-gunardiya Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha Wangarr nyiburr-marrngoypiya nula nyiburr-workiya, gun-guna janguny Wangarr arr-wuna gun-ngayburrpa barra marr nguburr-balcha nula Jesus rrapa nipa wanngu arr-nega. \v 27 Wurra gu-galiya yerrcha Jirúchalam aburr-nirra, birripa rrapa aburr-birripa bunggawa yerrcha gala abu-malawujarna Jesus nipiya Wanngu An-gunega. Minypa Wangarr gun-nika janguny gun-guwarr gala aburr-bama jechinuwa gu-nirrarna burrwa marrban gun-narda aburr-galiyana aburr-workiyana, Jarradi gu-ni gu-workiyana. Wurra jarra gun-gata minypa mari gubu-garrana nula Jesus, gun-narda ngardawa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda aburr-wena gun-burral janguny. \v 28 Marrban Jesus gala gun-nga gun-nerra jama a-jirrarna, wurra Jirúchalam aburr-nirra, birripa abu-wengganana Baylat \pn (Pilate)\pn*, lika nipa a-wena aburr-yigipa an-dakal Jesus abu-buna, a-juwuna.\x + \xo 13:28 \xt Metiyu 27:22-23; Mark 15:13-14; Luk 23:21-23; Jon 19:15\x* \v 29 Gun-gatiya gubu-wulebana minypa Wangarr gun-nika janguny mu-ngoyurra gu-yu, lika gu-jong gu-guyinda a-balcha a-yu abu-menga, gu-gurrema abu-barnjinga wupa gu-ngarnama.\x + \xo 13:29 \xt Metiyu 27:57-61; Mark 15:42-47; Luk 23:50-56; Jon 19:38-42\x* \v 30 Wurra nipa jarra a-juwuna, wurra nipa Wangarr ana-nyala a-jarrkarrana rrapa wanngu a-negarra. \v 31 Lika nipiya Jesus gu-yinmiyapa ngorrngurra a-bena burrwa a-workiyana aburr-yigipa jawina yerrcha aburr-gata nipa wugupa aburr-bona gurda Galali \pn (Galilee)\pn* wenga. Lika gun-guniya gugu birripa abu-ngurrjinga aburr-boya burrwa aburr-ngayburrpa aburr-borrmunga Yichrayal aburr-bapurr.\x + \xo 13:31 \xt Jama Aburr-ji 1:3\x* \p \v 32 “Rrapa gu-gurdiya ngacha gun-molamola janguny ngatipa nyirri-ganyja gurda ana-gorrburrwa — janguny minypa mu-ngoyurra Wangarr gochila gochila bin-dana aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha, \v 33 rrapa barrwa gun-guniya arr-wuna ngayburrpa nguburr-guna nguburr-walkurpa yerrcha — janguny minypa Jesus nipa a-juwuna jarra, wurra nipa Wangarr ana-nyala a-jarrkarrana rrapa wanngu a-negarra. Minypa manakay mun-gata nipa gun-nelangga minypa abirri-jirrapa, \tl Psalms 2\tl*, nipa gu-yinaga gu-yurra janguny: \q1 ‘Nginyipa ny-jurda ny-nyaypa ny-yalkurpa, \q2 minypa geka ngaypa ngu-nyanyapa nggu ngu-ni.’\x + \xo 13:33 \xt Psalms 2:7\x* \m \v 34 Gu-gurda ngacha janguny minypa nipa Wangarr ana-nyala a-jarrkarrana Jesus mu-ngoyurra a-juwuna. Rrapa gun-gata minypa nipa Wangarr gu-borrwurra nula Jesus nipa gala a-yinmiya an-garla a-gulolmiya, gun-narda minypa janguny gu-yurra, gu-yinaga gu-weya, \q1 ‘Gun-gata ngaypa nyanma gun-molamola gochila ngu-rrana Daybit rrapa minypa gala ngu-yinmiya ngu-bamapa, \q2 gun-narda ngaypa arr-wu barra ana-goyburrpa.’\x + \xo 13:34 \xt Isaiah 55:3\x* \m \v 35 Rrapa minypa gun-nerranga gu-yinaga gu-yurra janguny: \q1 ‘An-nginyipa an-molamola an-mujama gala ny-yinmiya ny-bawa, \q2 an-garla a-gulolmiya; \q3 wurra gun-nyagara.’\x + \xo 13:35 \xt Psalms 16:10\x* \p \v 36 A-lay, gun-narda Daybit gun-nika janguny ngika. Wurra jarra nipa a-ni rrapa jama a-ji nula a-workiyana Wangarr, lika gun-gata a-juwuna, abu-jurnumbuna gatiya aburr-yigipa nyanyapa niya yerrcha mu-ngoyurra burrbu-jurnumbunapa; lika an-garla a-gulolmiyana. \v 37 Wurra jarra Jesus an-gunaga a-juwuna rrapa Wangarr ana-nyala a-jarrkarrana, nipa an-garla gala a-gulolmiyarna; wurra gun-nyagara wupa. \v 38-39 Ganapiya, a-lay, aburr-borrmunga. Wurra ngatipa jal nyirri-nirra barra ana-goyburrpa marn․gi nyiburr-ni minypa an-guna Jesus nipiya nyanma gu-bena ana-gorrburrwa janguny gun-gunaga: Wangarr baywarra gu-nenga arrkula arr-gurdiya gorlk gun-nerra ay-rrimarra. Minypa gun-nga burr-guta gun-gata minypa Mojich gun-nika gu-joborr gala gu-yinmiyarna gun-molamola gu-nengarna ana-gorrburrwa, wurra ana-nga minyja marr a-balcharra nula Jesus, nipiya Jesus ana-nyala gun-molamola gu-nenga nula an-gata an-gugaliya. \v 40 Wurra buburr-jarlapiya. Gala yapa gu-yinda gu-ni ana-gorrburrwa minypa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda aburr-wena, gu-yinaga gu-yurra janguny: \q1 \v 41 ‘A-lay, nyiburr-gurdiya minypa gun-ngaypa janguny ngoyurra nyiburr-yerryerrmiyana nyiburr-workiyana, \q2 bubi-na gun-guniya ngu-yinmiya barra jama ngu-ji. \q1 Gochila buburr-barrjapa buburr-juwupa! \q1 Wurra ngaypa jama ngu-ji barra gun-narda ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya mu-ngoyurra nyibu-borrwa \q2 marrban ana-werranga gu-ngurrja ana-gorrburrwa; \q3 wurra nyiburr-gerna.’”\x + \xo 13:41 \xt Habakkuk 1:5\x* \p \v 42 Paul a-yinagata gu-ngurrjinga burrwa, ganapiya. Lika gun-gata waypa nipa rrapa Barnabach abirri-garlmuna minypa abirri-boy barra, wurra aburr-gata jarra aburr-ngiwija butula minyja gu-werranga Jarradi guna-bamburda bitipa abirri-jeka gurda rrapa minypa mola abirri-wengga burrwa gun-maywapa janguny. \v 43 Lika nuwurra waypa gubu-mungbuna gun-gata minypa aburr-bamagutuwiyana aburr-ni, lika aburr-gatiya wupa aburr-yinmiyapa aburr-jaranga burrbu-jurrjurrmurra Paul rrapa Barnabach. Minypa Ju yerrcha rrapa mola Jentayl yerrcha burr-guta burrbu-jurrjurrmurra bitipa Paul rrapa Barnabach — Jentayl yerrcha aburr-gata minypa gipa mu-ngoyurra aburr-malchinga burrwa Ju yerrcha Wangarr aburr-marrngoypiya nula aburr-workiya. Lika bitipa Paul rrapa Barnabach gelama gelama burrbu-barra abirri-ni barra mu-nguy gubu-bitima gun-gata minypa nipa Wangarr a-gunggajinga burrwa a-ni. \p \v 44 Lika gun-gata gun-nerranga gu-ni Jarradi, lika aburr-jaranga wurra gama gorlk gu-gata burr-yika gu-rrawa aburr-bona gurda butula Paul rrapa Barnabach, minypa Wangarr gun-nika janguny aburr-galiya barra. \v 45 Wurra Ju yerrcha bunggawa birripa burrbi-nana aburr-jaranga aburr-bona gurda, lika mu-werrmbarra burrbi-nana Paul rrapa Barnabach. Lika gatiya Paul a-wena a-ji, birripa aburr-ngoyurra gubi-yerrnyjinga gun-nigipa janguny rrapa gun-bachirra aburr-wena nula. \v 46 Wurra Paul rrapa Barnabach jechinuwa abirri-wena burrwa, abirri-yinanga, “Minypa Wangarr gu-borrwurra, gun-nigipa janguny ngatipa mu-ngoyurra nyirri-wena ana-gorrburrwa ana-goyburrpa Ju nyiburr-bapurr. Wurra jarra minypa ana-goyburrpa nyiburr-ngoyurra nyibi-yerrnyjinga janguny, rrapa minypa gala jal nyiburr-ni rraka wanngu gun-guni nyibu-ma, lika ngatipa nyirrbu-bawa barra rrapa minypa nyirri-boy barra burrwa Jentayl yerrcha; \v 47 gu-gurda ngacha Wangarr nyjirri-wuna ngatipa ganyjarr. Minypa gu-yinaga gu-yurra janguny: \q1 ‘Nginyipa minypa nguburr-wuna aburr-gata Jentayl yerrcha, \q2 gun-gujayanaya barra ny-ja barra burrwa ny-boy. \q1 Barra wanngu aburr-ni gu-jaranga gu-rrawa \q2 gun-gapa jurdach guna-jirra burr-guta.’”\x + \xo 13:47 \xt Isaiah 42:6; 49:6\x* \p \v 48 Bitipa Paul rrapa Barnabach abirri-yinagata abirri-wena burrwa Ju yerrcha aburr-gata aburr-bachirra. Rrapa Jentayl yerrcha gu-gata burr-yika gu-rrawa, gun-narda waypa birripa aburr-galiyana, lika aburr-marrkapchinga rrapa minypa aburr-yinanga, “A-lay, Wangarr gun-nika janguny gun-molamola, ngarla!” Lika aburr-jaranga aburr-ngukurdanyjiyana rrapa marr aburr-balcha nula Jesus, aburr-yinmiyapa aburr-gata minypa Wangarr burr-menga barra wanngu aburr-ni. \p \v 49 Lika Wangarr gun-nika janguny gu-barrjekarra gu-bamuna, gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya aburr-galiyana. \v 50 Wurra aburr-gata Ju yerrcha, birripa mari gubi-jarlapuna butula Paul rrapa Barnabach. Minypa aburr-garlmuna, burrbu-yopuna aburr-ni burrwa bunggawa yerrcha gun-gata rrawa burr-wurra burr-gama — gama jin-guyinda jin-gatiya minypa Wangarr jiny-marrngoypiyana nula jiny-yorkiyana. Lika aburr-gatiya bunggawa yerrcha birripa nyanma mari gubu-garrana butula Paul rrapa Barnabach rrapa minypa burrbi-yerrnyjinga mipila, gala mola abirri-yinmiyarna gata abirri-nirrarna rrawa. \v 51 Ganapiya, lika minypa gun-gata rrawa gubirri-bawuna abirri-bona, bitipa rrepara abirri-jirra abirri-wepiyana baluk gu-gata gu-yika gu-rrawa. [Minypa gu-gata burr-yika gu-rrawa bitipa burrbu-guybukaja ngardawa birripa aburr-gata aburr-werra.] Ganapiya, lika bitipa Paul rrapa Barnabach abirri-bona gun-nerranga rrawa Aykóniyam \pn (Iconium)\pn*.\x + \xo 13:51 \xt Metiyu 10:14; Mark 6:11; Luk 9:5; 10:11\x* \v 52 Wurra Antiyak aburr-guyinda aburr-werranga aburr-gata Jesus burr-yika marr aburr-balcharra nula, birripa burdak gata aburr-ni, burr-guya aburr-marrkapchinga, rrapa minypa Mern An-mawunga wugupa burrwa derta burr-negarra. \c 14 \s1 Gun-gata Rrawa Aykóniyam (Iconium) \p \v 1 Rrapa rrawa Aykóniyam \pn (Iconium)\pn* Paul rrapa Barnabach \pn (Barnabas)\pn* abirri-bona, gun-gata gu-yinagatiya gugu minypa Antiyak \pn (Antioch)\pn*. Minypa bala gun-gata Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya bitipa abirri-barrngumurra, gu-galiya yerrcha abirri-wena burrwa minypa burr-ganyjarr, lika aburr-jaranga aburr-gata marr aburr-balcha nula Jesus, minypa Ju yerrcha rrapa minypa Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha. \v 2 Wurra Ju yerrcha aburr-werranga aburr-gata gala jal aburr-nirrarna marr aburr-balcharrarna nula Jesus, birripa aburr-garlmuna, mari gubu-garrana burrwa worlapa arrburrwa yerrcha. Minypa birripa Ju yerrcha aburr-nyala burrbu-ngurrjinga burrwa gu-gata burr-yika gu-rrawa Jentayl yerrcha, jimarna birripa worlapa arrburrwa yerrcha aburr-werra. Gu-gurda ngacha. \v 3 Wurra bitipa Paul rrapa Barnabach gata abirri-ni gun-baykarda rrapa minypa Wangarr gun-nika janguny jechinuwa abirri-wena burrwa abirri-workiyana. Rrapa nipa Wangarr burr-gurdagurdarrana wurra gama gorlk minypa gun-narda janguny gun-burral, nipa gun-burral an-molamola burrwa. Minypa ganyjarr bijirri-wuna, bitipa Paul rrapa Barnabach burr-barlmarrk jama abirri-ji burrwa abirri-workiyana gun-gugunggaja gu-gata ngacha minypa gala an-gugaliya gu-nacharna a-workiyarna. \v 4 Wurra birripa gu-gata burr-yika gu-rrawa aburr-ngorrkorndiyana. Aburr-werranga aburr-malchinga burrwa Ju yerrcha; aburr-werranga aburr-malchinga butula bitipa Jesus bijirri-yika abirri-mujama. \p \v 5 Lika birripa Jentayl yerrcha rrapa Ju yerrcha gu-ngardapa aburr-negiyana, aburr-birripa mu-ngoyurra aburr-jirra burrwa burr-guta, lika wengga gubu-buna aburr-ni, gu-jandarra burrbu-bu barra Paul rrapa Barnabach. \v 6 Wurra gun-narda Paul rrapa Barnabach gubirri-borrwurra burrwa, lika abirri-lijiwarriyana burrwa, gun-gata Laykóniya \pn (Lycaonia)\pn* gun-ngardapiya gugu jonama gu-jirra abirri-bona gun-nerranga gun-jaranga rrawa, minypa gun-murna gun-guyinda Litra \pn (Lystra)\pn* rrapa Derbi \pn (Derbe)\pn* rrapa mola rrawa gu-jirra gu-boya, \v 7 gatiya minypa gun-molamola janguny mu-nguy gubirri-ngurrjinga abirri-bona. \s1 Gun-gata Rrawa Litra (Lystra) Rrapa Derbi (Derbe) \p \v 8 An-nerranga an-gata Litra \pn (Lystra)\pn* a-ni a-workiyana a-burdawachiyana rrepara a-jirra. Minypa a-bambunggunapa an-burda a-ni rrapa gala a-rrigirrgngarna a-workiyarna. \v 9 Nipa Paul a-gorkorijinga, an-gata an-burda a-galiyana nula a-ni. Lika Paul ana-nyala jechinuwa a-nana an-burda, lika gu-borrwurra nula nipa marr a-balcharra barra a-molamiya. \v 10 Lika yi-gata ngana waykin ay-wena nula, “A-lay, garlma, jinyja jechinuwa!” Lika an-gata an-gugaliya burr-guya a-garlmuna, a-jinyja, gugu a-rrigirrgarra. \p \v 11 Rrapa gun-narda waypa wurra gama gorlk gubi-nana Paul a-yinmiyana jama a-ji, lika waykin aburr-gonyjinga gu-birripa gu-wengga Laykóniya gu-guyinda. Minypa aburr-yinanga, “A-lay, abirri-guna abirri-jirrapa waykin wenga abirri-bupiyana gurda arrburrwa! Minyja wangarr yerrjipa, wurra minypa abirri-gugaliya abirri-negiyana!” aburr-yinagata aburr-wena. \v 12 Lika nipa Barnabach a-jinyja, wurra birripa an-nerranga an-nelangga abu-garrana Jiyuch \pn (Zeus)\pn*; rrapa nipa Paul a-jinyja, wurra an-nerranga an-nelangga abu-garrana Ayarmich \pn (Hermes)\pn*. Paul abu-ngurrjinga Ayarmich, ngardawa nipiya Paul a-wena a-workiyana. Minyja abirri-gata Ayarmich rrapa Jiyuch minypa abirri-birripa wangarr. \v 13 Minypa gipa mu-ngoyurra bala gubu-gupuna nula Jiyuch, gata gu-ji rrawa gu-gera. Rrapa an-gata junggay gun-gata nula bala, nipa ana-garlmuna, bulugi jina-ganyja butula Paul rrapa Barnabach minypa mun-jawanyja ji-jawa. Minypa nipa an-gata rrapa birripa aburr-jaranga wurra gama gorlk jal aburr-ni bulugi jibu-bu barra butula, minypa aburr-marrngoypiyana butula jimarna wangarr. \p \v 14 Lika Paul rrapa Barnabach gun-narda waypa bitipa abirri-galiyana, lika mbirri-gorndanga mun-bitipa mirikal, minypa gun-bitipa gun-guwarr mbi-gorndanga aburr-workiyana, wolawola wargugu aburr-ni aburr-workiyana. Lika abirri-gonyjinga abirri-yurtchinga gojilapa aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-ji. \v 15 Minypa abirri-yinanga, “A-lay, ganapa bulugi bubu-bu atila! Ngatipa nyirri-gunaga wangarr ngika. Wurra nyirri-gugaliya minypa ana-goyburrpa. Wurra jarra gun-molamola janguny nyirri-ganyja gurda ana-gorrburrwa barra gu-gata ngacha gun-nerra ana-goyburrpa nyibu-bawa rrapa nyiburr-ngukurdanyjiya nula Wangarr an-gata ay-ninyarrapa ay-workiya. Ngardawa nipiya an-gata gurdiya rrawa gu-jarlapuna — nguparr, jel, gun-bachirra burr-guta gun-gata gu-burnda gu-yurra.\x + \xo 14:15 \xt Exodus 20:11; Psalms 146:6\x* \v 16 Mu-ngoyurra aburr-ni aburr-workiyana gu-werranga gu-werranga gu-rrawa aburr-jaranga aburr-bapurr nipa burr-bawuna minypa gun-birripa wupa jal gun-guni gubu-bitimarra aburr-workiyana. \v 17 Wurpa lika nipa mu-nguy burr-guybukaja a-workiyana minypa nipiya an-gata. Minypa nyiburr-gurdiya nyiburr-nirra nipa gun-molamola jama a-jirra ana-gorrburrwa a-workiya, yorr nyirr-wucha a-workiya waykin wenga, rrapa ana-goyburrpa marn․gi minypa gu-gatiya wenga nipa gun-jong balaja mu-rrimanga mu-workiya. Minypa balaja nyirr-wucha a-workiya ana-goyburrpa nyibu-banga nyiburr-workiya rrapa nyiburr-worlworlchinga nipiya nyanma an-gata.” \p \v 18 Paul rrapa Barnabach abirri-yinagata abirri-wena burrwa, burrbu-jobujobuna aburr-gata Litra aburr-guyinda, birripa jimarna jarra bulugi jibu-burndarna butula, aburr-marrngoypiyarna butula, jimarna gubu-borrwurra bitipa Paul rrapa Barnabach waykin abirri-guyinda. \p \v 19 Wurra Ju yerrcha gu-gata wenga rrawa Antiyak rrapa Aykóniyam, birripa aburr-garlmuna, aburr-bona gurda Litra. Lika aburr-wena burrwa wurra gama gorlk, minypa burrbu-jurnajuchuwuna gu-ngardapa aburr-negiyana Paul abu-buna gu-jandarra, rrapa minypa abu-rurrgakaja rrawa yarlanga, lika gata abu-bawuna, jimarna a-juwuna. \v 20 Wurra nuwurra waypa Jesus burr-yika jawina yerrcha aburr-ji aburr-gomarriyana nula Paul, lika nipa a-garlmuna, lika wugupa aburr-jekarra rrawa. \p Aburr-yu, guna-gepana, lika Paul rrapa Barnabach abirri-garlmuna, rrawa gubirri-bawuna, lika abirri-bona Derbi. \s1 Derbi (Derbe) Wenga Abirri-jekarra Antiyak Gun-gata Wana Gu-bapala Gu-rrawa Jiriya (Syria) \p \v 21 Rrapa gun-gata rrawa Derbi bitipa Paul rrapa Barnabach abirri-bena, lika gubirri-ngurrjinga burrwa gun-molamola janguny rrapa minypa burrbu-menga nula Jesus aburr-jaranga wurra gama gorlk aburr-yigipa jawina. Lika mola abirri-garlmuna, rrawa gubirri-bawuna abirri-bona, abirri-jekarra Litra rrapa Aykóniyam rrapa barrwa Antiyak gun-gata yi-gurrepa Bichírriya \pn (Pisidia)\pn* rrawa. \v 22 Minypa Jesus burr-yika marr aburr-balcharra nula bitipa derta burrbi-negarra abirri-bamuna, minypa gelama gelama burrbu-barra mu-nguy aburr-jinyjapa barra nula Jesus. Minypa abirri-yinanga abirri-wena burrwa, “Gun-guniya gojilapa burdak arr-bamburda, wolawola gun-derta gu-ni barra arrkula gu-workiya. Wurra ngarripa jarra jechinuwa arr-bamba barra nula Wangarr, lika nuwurra jurdach gun-molamola gu-ni barra arrkula gun-gata nipa ana-murna.” Abirri-yinagata Paul rrapa Barnabach abirri-wena burrwa abirri-bona. \v 23 Rrapa minypa burrbu-menga burrwa abirri-bona aburr-birripa mu-murna yerrcha jaga aburr-gugana burrwa gatiya gu-yinmiyapa gu-rrawa Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-workiyana. Lika minypa balaja mbirri-bawuna, bitipa burr-guya abirri-wengganana burrwa abirri-workiyana nipa Wangarr barra wugupa burrwa gu-galiya yerrcha ngardawa birripa marr aburr-balcha nula. \p \v 24 Gun-gata gubirri-wulebana, lika abirri-bamuna, lika abirri-bena rrawa wana gun-bapala Bempíliya gun-gata gipa mu-ngoyurra mu-michiyang abirri-benapa. \v 25 Lika gatiya gu-murnangana gu-rrawa Berga \pn (Perga)\pn* bitipa gubirri-ngurrjinga Wangarr gun-nika janguny. Ganapiya, lika abirri-bona gu-werranga rrapa gu-murnangana gu-rrawa gun-nelangga Atáliya \pn (Attalia)\pn*, nipa jarra gun-gatiya gun-ngardapiya gugu jonama gu-jirra. \v 26 Lika michiyang mbirri-menga, abirri-jekarra abirri-bona Antiyak gun-gata bitipa abirri-garlmunapa gurda. Minypa Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha Antiyak aburr-nirra birripa gipa mu-ngoyurra abu-wengganana butula, lika burrbi-jerrmarra, Wangarr gun-nika janguny gubirri-ngurrjinga abirri-bona. Ganapiya, lika gubirri-wulebana, lika abirri-jekarra. \p \v 27 Lika gata waypa abirri-bena, lika bitipa Paul rrapa Barnabach burrbu-bamagutuwurra aburr-gata Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha, lika gu-ngardapa aburr-negiyana, aburr-galiyana butula bitipa gubirri-ngurrjinga burrwa minypa abirri-yinmiyana jama abirri-ji nipa Wangarr wugupa butula, rrapa minypa Jentayl yerrcha nipa Wangarr a-yinmiyana a-gunggajinga burrwa, birripa marr aburr-balcha nula; gu-gurda ngacha janguny. \v 28 Ganapiya, lika gata abirri-ni gun-baykarda Jesus burr-yika aburr-murna. \c 15 \s1 Gata Jirúchalam (Jerusalem) Joborr Gubi-jarlapuna \p \v 1 Rrapa aburr-werranga Judíya \pn (Judea)\pn* wenga aburr-bona gurda Antiyak \pn (Antioch)\pn*, birripa aburr-nyala aburr-wena burrwa Jesus burr-yika Antiyak aburr-ni Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha. Minypa aburr-yinanga burrwa, “A-lay, ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya wanngu nyiburr-ni, wurra burdak barra mu-ngoyurra majija nyiburr-ni minypa gun-gata joborr Mojich \pn (Moses)\pn* gu-barnjinga gun-guwarr.”\x + \xo 15:1 \xt Leviticus 12:3\x* \v 2 Aburr-yinagata aburr-wena. Wurra gun-narda nula Paul rrapa Barnabach \pn (Barnabas)\pn* abirri-garlmuna rrapa minypa ngarndarrk ngarndarrk burrbi-negarra. Lika Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha aburr-gata gubu-borrwurra, lika burrbu-menga Paul rrapa Barnabach, rrapa aburr-werranga burr-guta worlapa arrburrwa yerrcha aburr-gata Antiyak aburr-guyinda, minypa burrbi-jerrma barra aburr-boy Jirúchalam. Gata barra burrbu-wenggana Jesus burr-yika aburr-mujama rrapa aburr-werranga burr-guta mu-murna yerrcha, minypa gun-gata ngarndarrk ngarndarrk aburr-negiyana aburr-ni Antiyak gun-nga gun-burral. \v 3 Ganapiya, lika burrbi-jerrmarra, Jirúchalam aburr-bona. Wurra gun-gatiya burdak gojilapa aburr-bamuna Boníchiya \pn (Phoenicia)\pn* rrapa Jimériya \pn (Samaria)\pn*, birripa gubu-ngurrjinga burrwa aburr-bona gun-gata minypa Jentayl yerrcha aburr-ngukurdanyjiyana rrapa marr aburr-balcha nula Jesus. Rrapa gun-narda waypa worlapa arrburrwa yerrcha aburr-gata aburr-galiyana, burr-guya aburr-marrkapchinga. \p \v 4 Barrwa gun-gata Antiyak wenga aburr-bena Jirúchalam, aburr-gata Jesus burr-yika aburr-mujama rrapa barrwa aburr-werranga mu-murna yerrcha rrapa barrwa aburr-jaranga Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha birripa aburr-gonyjinga burrwa Antiyak aburr-guyinda. Lika aburr-galiyana butula Paul rrapa Barnabach bitipa gubirri-ngurrjinga burrwa minypa nipa Wangarr a-yinmiyana jama a-ji, minypa bitipa abirri-mujama nula. \v 5 Wurra aburr-werranga aburr-gata Berachi \pn (Pharisee)\pn* yerrcha marr aburr-balcharra nula Jesus, birripa aburr-garlmuna, aburr-yinanga, “Ngika, a-la. Wurra burdak aburr-gata majija arrbi-nega barra rrapa minypa marn․gi arrbi-nega barra Mojich gun-nika joborr gubi-rrima.” Aburr-yinagata aburr-wena aburr-gata aburr-werranga. \p \v 6 Lika Jesus burr-yika aburr-mujama rrapa aburr-gata mu-murna yerrcha gu-ngardapa aburr-negiyana ngardapa, gun-maywapa janguny aburr-wechawecha gun-nga gun-burral joborr. \v 7 Gun-baykarda aburr-wena, lika Birta a-garlmuna, a-wena burrwa. “A-lay, aburr-borrmunga, ana-goyburrpa marn․gi nguburr-gurdiya wupa Nyanyapa arrku nguna-menga ngaypa ngardapa yanma ngaypa ngu-bona, ngu-wena burrwa aburr-gata gu-werranga gu-rrawa wenga Jentayl yerrcha barra gun-molamola janguny aburr-galiya rrapa marr aburr-balcha nula Jesus.\x + \xo 15:7 \xt Jama Aburr-ji 10:1-43\x* \v 8 Rrapa Wangarr an-gata minypa nipiya ana-nyala a-nacha a-nirra an-gugaliya wuparnana an-ngurrnga, nipa arr-gurdagurdarrana rrapa ngayburrpa marn․gi nipa burr-menga Jentayl yerrcha. Minypa nipa burr-wuna Mern An-mawunga gun-maywapa minypa ngayburrpa mu-ngoyurra arr-wuna, gu-gurda ngacha.\x + \xo 15:8 \xt Jama Aburr-ji 2:4; 10:44\x* \v 9 Minypa gala arr-ngorrkorndangarna birripa rrapa ngayburrpa minypa Ju rrapa Jentayl. Wurra wuparnana burr-wepana birripa ngardawa birripa marr aburr-balcha nula, minypa ngayburrpa rrapa arr-wepana ngardawa marr nguburr-balcha nula. \v 10 Gun-narda yama nyibu-borrwa nula Wangarr nipa jal a-nirra burrwa Jentayl yerrcha? Wurra ganapa gun-derta bubi-nega burrwa aburr-gata Jesus abu-jurrjurrmunga. Minyja bubu-borrwa: Gun-gata Mojich gun-nika joborr gun-derta gun-gorla minypa ngayburrpa rrapa aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha gun-narda nguburr-barparpuna nguburr-workiyana, ngarla. \v 11 Wurra jarra minypa aburr-gata gu-werranga gu-rrawa aburr-guyinda ngayburrpa nguburr-yinagatiya, marr nguburr-balcharra nula Jesus rrapa wanngu nguburr-nirra minypa nipiya nyanma a-gunggajinga arrburrwa rrapa wanngu arr-nenga, ngarla.” \p \v 12 Birta a-yinagata a-wena burrwa, lika aburr-gurdiya wupa gun-ngap gubu-bawuna. Lika aburr-galiyana butula aburr-ni Barnabach rrapa Paul gubirri-ngurrjinga burrwa a-yinmiyana nipa Wangarr burr-barlmarrk jama a-ji burrwa rrapa a-gurdagurdarriyana burrwa aburr-gata Jentayl yerrcha minypa bitipa Paul rrapa Barnabach abirri-yinmiyana jama abirri-ji nipa Wangarr nyanma. \v 13 Gun-narda gubirri-wulebana janguny, lika Jeymch \pn (James)\pn* a-garlmuna, a-wena burrwa, a-yinanga, “Aburr-borrmunga, buburr-galiya apula. \v 14 An-guna Jayman \pn (Simon)\pn* a-wena arrburrwa a-yinmiyana nipa Wangarr a-garlmuna, a-gunggajinga burrwa aburr-gata gu-werranga gu-rrawa Jentayl yerrcha minypa burr-menga aburr-werranga aburr-gatiya aburr-yigipa gugu gu-galiya yerrcha. \v 15 Gun-narda gun-maywapa minypa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda mu-ngoyurra aburr-wukurrjinga. Minypa janguny gu-yurra, gu-yinaga: \q1 \v 16 ‘Nuwurra jurdach nguna-jeka, \q2 Daybit \pn (David)\pn* gun-nika gun-nerra gu-ni rrawa mola ngu-jarlapa. \q1 Minypa barrwa barra ngu-jarlapa mu-ngoyurra gu-rrumiyana, \q2 rrapa nipa an-bapurr a-molamiya barra. \q1 \v 17 Barra minypa gu-werranga gu-rrawa wenga aburr-jaranga gu-galiya yerrcha aburr-ngukurdanyjiya apula — \q2 Jentayl yerrcha aburr-ngaypa aburr-gata ngaypa nguburr-menga. \q1 \v 18 A-yinagata a-wena Wangarr \q2 minypa wola arr-gurdagurdarrana a-yinmiya nipa jama a-jirra a-nirra.’\x + \xo 15:18 \xt Amos 9:11-12\x* \p \v 19 “Gu-yinagata gu-yurra janguny. Lika ngaypa ngu-borrwurra burrwa Jentayl yerrcha aburr-gata minypa Wangarr aburr-ngukurdanyjiya nula aburr-nirra, wurra ngayburrpa gala barra gun-derta ngubi-nega burrwa. \v 20 Wurra jarra nguburr-wukurrja barra burrwa minypa gun-guna: Mun-gata balaja, jin-garla jin-gata jibu-barnjinga nula aburr-workiya an-guripa jin-guripa wangarr, rrapa minypa barrwa mbi-banga aburr-workiya, mun-narda Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha gala barra mbi-bay; ngardawa an-guripa mun-nika mun-gata balaja. Rrapa gun-nerranga nguburr-wukurrja barra burrwa minypa gun-guna: Aburr-jarlapiya barra; gala yapa marrambay jama aburr-ji. Rrapa gun-nerranga barrwa gun-guna: Minyjak an-guyinda, minyjak jin-guyinda jiny-juwuna a-juwuna minypa ana-gugaliya jawa a-jirra a-birrirrijinga nula, ana-gurda ngacha gala barra Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha abu-bay an-garla, jibu-bay jin-garla. Rrapa gala barra an-maningan abu-bay, jin-maningan jibu-bay.\x + \xo 15:20 \xt Exodus 34:15-17; Leviticus 17:10-16; 18:6-23\x* \v 21 Gun-narda wupa joborr burrwa Jesus burr-yika aburr-gata Jentayl yerrcha. Minypa Mojich gun-nika gipa minypa aburr-galiyana aburr-workiyana, gun-gata wolawola Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-ni aburr-barrngumurra aburr-workiyana bala gu-jirra gu-boya Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. Minypa Ju aburr-bapurr aburr-werranga mu-ngoyurra aburr-bona gun-jaranga rrawa aburr-nirra aburr-boya Jentayl yerrcha aburr-murna, wurpa lika Mojich gun-nika joborr mu-nguy gubu-ngurrjinga aburr-workiya. Gu-gurda ngacha.” \s1 Jurra Aburr-wukurrjinga Burrwa Jentayl Yerrcha Aburr-gata Marr Aburr-balcharra \p \v 22 Jeymch a-yinagata a-wena burrwa, lika Jesus burr-yika aburr-mujama rrapa mu-murna yerrcha aburr-gata rrapa barrwa aburr-werranga aburr-jaranga Jesus burr-yika jawina, aburr-gurdiya wupa gubu-borrwurra aburr-werranga aburr-gatiya burrbu-ma barra aburr-mujaruk, minypa Antiyak burrbi-jerrma barra wugupa butula Paul rrapa Barnabach. Ganapiya, lika abirri-jirrapa burrbu-menga — Jurrach \pn (Judas)\pn* an-gata abu-ngurrjinga aburr-workiyana Bartchabach \pn (Barsabbas)\pn*, rrapa an-nerranga an-gata an-nelangga Jaylach \pn (Silas)\pn*, abirri-gurdiya mu-ngoyurra abirri-jirra burrwa worlapa arrburrwa yerrcha. \v 23 Lika mu-jurra aburr-wukurrjinga, burrbu-wuna, lika burrbi-jerrmarra abirri-mujaruk, minypa janguny gun-gunaga: \pi1 “A-lay, aburr-borrmunga, nyiburr-gurda Jentayl yerrcha gun-ganarda rrawa nyiburr-nirra Antiyak rrapa wana gu-bapala gu-rrawa Jiriya \pn (Syria)\pn* rrapa Jilíchiya \pn (Cilicia)\pn* gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya nyiburr-nirra, gun-guna ana-gorrburrwa janguny. Ngayburrpa nyiburr-guna nyiburr-wukurrjinga ana-gorrburrwa, ngayburrpa worlapa ana-gorrburrwa yerrcha Jirúchalam nyiburr-nirra Jesus nyirr-yika nyiburr-mujama rrapa nyiburr-guna mu-murna yerrcha burr-guta. Japurra ngapa nyiburr-jirra, a-lay, ngayburrpa jal nyiburr-nirra ana-gorrburrwa. \pi1 \v 24 “Ngayburrpa gipa nyiburr-galiyana ana-gorrburrwa aburr-werranga aburr-ngayburrpa aburr-bena ana-gorrburrwa, aburr-wena ana-gorrburrwa, rrapa bambulabulawa nyirrbi-negarra, lika minypa gun-narda nula ana-goyburrpa nyiburr-wengganachichiya nyiburr-nirra. Wurra gun-gata birripa aburr-wena ana-gorrburrwa ngayburrpa gala nyiburr-weyarna burrwa. \v 25 Wurra ngayburrpa nyiburr-guna gu-ngardapa nyibu-borrwurra, lika abirri-guna Jurrach rrapa Jaylach nyirrbu-menga barra janguny gubirri-ngurrja ana-gorrburrwa. Lika nyirrbi-jerrma barra ana-gorrburrwa wugupa butula Barnabach rrapa Paul abirri-guna abirri-goyburrpa abirri-borrmunga, abirri-gunaga ngayburrpa niya jal nyiburr-nirra butula. \v 26 Minyjiya, ngarla. Abirri-guna Barnabach rrapa Paul burr-guya jama abirri-ji nula abirri-workiyana Jesus Christ, marrban aburr-werranga mari gubi-rrimarra butula burrbu-buna, jimarna abirri-juwiyarna. \pi1 \v 27 “Abirri-guna Jurrach rrapa Jaylach abirri-wengga barra ana-gorrburrwa gun-maywapa janguny minypa mun-guna jurra nyiburr-wukurrjinga ana-gorrburrwa. \v 28 Minypa Mern An-mawunga gu-borrwurra ngayburrpa burr-guta, gala barra gun-derta nyibi-nega ana-gorrburrwa, wurra Wangarr jal a-nirra ana-goyburrpa joborr nyibu-borrwa barra nula minypa gun-guna wupa: \v 29 Mun-gata balaja, jin-garla jin-gata jibu-barnjinga nula aburr-workiya an-guripa jin-guripa wangarr rrapa minypa barrwa mbi-banga aburr-workiya, wurra mun-narda ana-goyburrpa gala barra nyibu-bay; ngardawa an-guripa mun-nika mun-gata balaja. Rrapa gala barra an-maningan jin-maningan nyibu-bay. Rrapa minyjak an-guyinda minyjak jin-guyinda jiny-juwuna a-juwuna minypa ana-gugaliya jawa a-jirra a-birrirrijinga nula, ana-gurda ngacha ana-goyburrpa gala barra nyibu-bay an-garla rrapa jin-garla. Rrapa gala barra marrambay jama nyiburr-ji. Gu-gurda ngacha joborr gun-guyinda gun-mola ana-gorrburrwa barra nyibu-borrwa. \pi1 “Ganapiya ana-gorrburrwa janguny. Nyanyapa arrku wugupa ana-gorrburrwa. Bobo.” \p \v 30 Aburr-yinagata aburr-wukurrjinga burrwa aburr-gata gu-werranga gu-rrawa aburr-nirra Jentayl yerrcha. Lika aburr-garlmuna, aburr-gata wupa aburr-welangga burrbu-wuna burrwa jurra. Lika burrbi-jerrmarra, aburr-bona, aburr-bena Antiyak. Lika aburr-gonyjinga burrwa Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha, lika gu-ngardapa aburr-negiyana, lika burrbu-wuna mun-gata jurra. \v 31 Mun-narda mbi-nana rrapa aburr-galiyana janguny, lika aburr-marrkapchinga nula gun-gata gun-gunyilja janguny. \v 32 Lika Jurrach rrapa Jaylach minypa bitipa Wangarr bijirri-yika abirri-mujaruk, bitipa abirri-wena burrwa gun-jaranga, minypa gelama gelama burrbu-barra rrapa minypa derta burrbi-negarra. \v 33-34 Gata abirri-ni gu-yinmiyapa ngorrngurra birripa aburr-murna, lika aburr-gatiya worlapa arrburrwa yerrcha minypa aburr-mola butula Jurrach rrapa Jaylach, birripa burrbi-jerrmarra, abirri-jekarra burrwa aburr-gata mu-ngoyurra burrbi-jerrmarrapa gurda. \v 35 Wurra Paul rrapa Barnabach burdak gata abirri-ni Antiyak, rrapa minypa bitipa rrapa aburr-werranga burr-guta Wangarr gun-nika janguny gubu-ngurrjinga burrwa aburr-gata wurra gama gorlk rrapa marn․gi marn․gi burrbi-negarra aburr-ni. \s1 Paul Rrapa Barnabach Bama Abirri-demiyana \p \v 36 Gu-bamuna, marr gun-baykarda gu-ni, lika Paul a-wena nula Barnabach, “A-lay, arr-boy, aburr-borrmunga arrbi-na, worlapa arrku yerrcha mu-ngoyurra Wangarr gun-nika janguny arr-wena burrwa arr-bona gun-jaranga rrawa. Arrbi-na barra aburr-yinmiya aburr-nirra.” \v 37 Barnabach jal a-ni Jon Mark abirri-ga barra, \v 38 wurra Paul gu-borrwurra gun-narda gun-molamola ngika, ngardawa Jon Mark mu-ngoyurra bijirri-bawuna gata Bempíliya \pn (Pamphylia)\pn* aburr-ni, jimarn jarra bitipa bama aburr-yinanga mu-nguy aburr-boyarna, jama aburr-jirrarna wugupa.\x + \xo 15:38 \xt Jama Aburr-ji 13:13\x* \v 39 Gun-narda nula Barnabach rrapa Paul ngarndarrk ngarndarrk abirri-negiyana abirri-ni burr-guya, lika bama abirri-demiyana, ngardapa ngardapa abirri-bona. Minypa Barnabach a-ganyja Mark, mu-michiyang abirri-bona Jayprach \pn (Cyprus)\pn*; \v 40 wurra Paul a-menga Jaylach \pn (Silas)\pn*, lika a-ganyja a-bona. Minypa worlapa arrburrwa yerrcha aburr-gata abu-wengganana nula nipa Paul barra minypa Wangarr wugupa nula, lika abi-jerrmarra. \v 41 Lika Paul a-bona rrawa wana gun-bapala gun-gata Jiriya rrapa Jilíchiya. Minypa gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha aburr-gata minypa gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-workiyana, nipa Paul a-bena burrwa rrapa minypa derta burr-negarra. \c 16 \s1 Paul A-menga Dimati (Timothy) \p \v 1 Lika Paul mu-nguy a-bona, a-bena rrawa gun-gata Derbi \pn (Derbe)\pn* rrapa barrwa Litra \pn (Lystra)\pn*. Rrapa gatiya Litra a-ni an-ngardapa an-gugaliya Jesus an-nika jawina an-nelangga Dimati \pn (Timothy)\pn*, jin-nigipa mampa niya burr-guta marr jiny-balcha nula Jesus. Nipa jin-gata Ju jin-bapurr, wurra nipa Dimati an-nika nyanyapa niya Grik \pn (Greek)\pn* an-bapurr. \v 2 Aburr-jaranga aburr-gata rrawa Litra rrapa Aykóniyam \pn (Iconium)\pn* aburr-ni aburr-ngayburrpa worlapa arrburrwa yerrcha, nipa an-gata Dimati birripa abu-ngurrjinga aburr-workiyana an-molamola. \v 3 Rrapa nipa Paul jal a-ni Dimati barra an-nigipa jawina a-ni rrapa minypa wugupa abirri-boy barra. Lika a-menga rrapa majija a-negarra, ngardawa nipa Paul gu-borrwurra bitipa abirri-boy barra Ju yerrcha aburr-jaranga aburr-gata, minypa birripa majija aburr-negiya aburr-workiya. Ngardawa birripa marn․gi aburr-ni nula Dimati nipa an-nigipa nyanyapa niya Grik an-bapurr, wurra minypa Grik yerrcha gala majija aburr-negiya aburr-workiya; gala yapa gun-narda nula aburr-gata Ju yerrcha mari gubi-jarlapa. \p \v 4 Ganapiya, lika gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya bitipa Paul rrapa Dimati abirri-bona, rrapa minypa joborr gubirri-ngurrjinga burrwa abirri-bona aburr-gata Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha. Joborr gubirri-ngurrjinga gun-gata minypa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* aburr-nirra birripa gubi-jarlapuna, Jesus burr-yika aburr-mujama rrapa mu-murna yerrcha burr-guta. Gu-gurda ngacha joborr bitipa Paul rrapa Dimati gubirri-ngurrjinga abirri-bona, \v 5 lika gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha mu-nguy burr-guya marr aburr-balcha nula nipa, rrapa derta aburr-negiyana rrapa mola aburr-jaranga aburr-ni aburr-bamuna. \s1 Gun-gata Durówech (Troas) Paul Borrich Gu-nana \p \v 6 Wurra gun-nerranga wana gun-bapala rrawa gun-gata gun-nelangga Aycha \pn (Asia)\pn* bitipa Paul rrapa Dimati gala abirri-yinmiyarna gubirri-ngurrjingarna abirri-boyarna janguny, wurra Mern An-mawunga bijirri-jobujobuna. Lika abirri-bamuna gun-gata wana gun-bapala rrawa Brijiya \pn (Phrygia)\pn* rrapa Galéychiya \pn (Galatia)\pn*. \v 7 Lika gatiya waypa abirri-bena wana gun-bapala rrawa Michiya \pn (Mysia)\pn*, bitipa bama abirri-yinanga jimarna jarra abirri-boyarna yi-gata gu-werranga wana gu-bapala gu-rrawa gun-gata Bichíniya \pn (Bithynia)\pn*, wurra Jesus An-mawunga bijirri-jobujobuna. \v 8 Lika abirri-bamuna gun-gata rrawa Michiya, lika abirri-bena gun-murna rrawa Durówech \pn (Troas)\pn*. \v 9 Gun-gatiya ana-munya gu-ni, nipa Paul borrich gu-nana minypa Mechadóniya \pn (Macedonia)\pn* an-guyinda gu-gapa gu-rrarnba ana-jinyja, rrapa minypa ana-wena nula, a-yinanga, “A-lay, nyina-jurrwa ngunyuna Mechadóniya barra ny-junggaja arrburrwa.” \p \v 10 Gun-narda Paul a-borrchekarra, warrika Mechadóniya nyiburr-garlmuna [ngaypa mun-guna ngu-wukurrjinga ana-gorrburrwa], ngardawa nyibu-borrwurra Wangarr nyirr-menga gun-nigipa gun-molamola janguny barra nyiburr-wengga burrwa nyiburr-boy gatiya rrawa. \s1 Gun-gata Bilipay (Philippi) Jin-gata Lirriya (Lydia) Marr Jiny-balcha \p \v 11 Ganapiya, lika Durówech wenga mu-michiyang jechinuwa nyiburr-bona, gojilapa nyiburr-bena gun-gata bamara Jemotrech \pn (Samothrace)\pn*. Nyiburr-yu, guna-gepana, nyiburr-jurrwurra, gu-belambila nyiburr-bena gun-murna rrawa gun-gata gun-nelangga Niyápalich \pn (Neapolis)\pn*. \v 12 Lika gu-rrepara nyiburr-bona, nyiburr-bena gu-murnangana rrawa Bilipay \pn (Philippi)\pn*, gatiya minypa Rowm \pn (Rome)\pn* aburr-guyinda aburr-bona gurda, aburr-ninya, rrapa minypa jaga aburr-ganana rrawa gu-jirra gu-boya, mu-ngoyurra gapman aburr-negiyana burrwa. Gata ngayburrpa nyiburr-bena, lika nyiburr-ni gu-yinmiyapa ngorrngurra. \p \v 13 Rrapa gatiya waypa Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-ni, lika rrawa nyibu-bawuna, gata nyiburr-bona ana-mernda. Ngardawa ngayburrpa nyibu-borrwurra minypa Nyanyapa arrku abu-wengganana aburr-workiyana gata. Lika nyiburr-bena burrwa mu-gama yerrcha gu-ngardapa aburr-negiyana, lika gata nyiburr-rakaja rrapa minypa nyiburr-wena burrwa nyiburr-ni. \v 14 Rrapa jin-ngardapa jiny-jaliyana arrburrwa jinyu-ni, nipa jin-gata jin-nelangga Lirriya \pn (Lydia)\pn*. Nipa Jayatáyra \pn (Thyatira)\pn* jin-guyinda, gun-gata wana gu-bapala gu-rrawa gun-nelangga Aycha. Nipa mirikal jama jiny-ji jiny-yorkiyana, minypa aburr-werranga mbi-jarlapuna, lika nipa mu-ganyja jiny-yorkiyana, lika aburr-werranga burr-wuna jiny-yorkiyana rrapa rrupiya mu-menga. Bugula mu-maya marr mun-gungunyja \tl purple \tl* mun-gata mirikal. Nipa gipa mu-ngoyurra Wangarr jiny-marrngoypiyana nula jiny-yorkiyana, rrapa nipa Wangarr ana-nyala jiny-jarlapuna, Paul a-wena, burr-guya jiny-jaliyana nula. \v 15 Gun-gatiya lika ngayburrpa bama nyirrbu-gurragaja nipa rrapa aburr-yigipa aburr-borrmunga. Lika nipa nyirr-wengganana, jiny-yinanga, “Minyja ana-goyburrpa nyibu-borrwurra apula gun-burral marr ngu-balcharra nula Jesus, guwa, nguburr-boy gun-ngaypa gu-rrawa barra ngaypa ngu-murna nyiburr-ni.” Jiny-yinagata jiny-yena arrburrwa, lika nyibi-yagurrmurra achila. \s1 Walkwalk Jiny-bawuna A-bena Jin-nerranga Jin-gata \p \v 16 Nuwurra gun-nerranga gu-ni, nyiburr-bona gu-maywapa gata Wangarr abu-wengganana aburr-workiyana. Wurra gojilapa nyiburr-bamuna, jin-nerranga jin-mujama jin-guyinda galamurrpa nyibu-garrana, nipa walkwalk ji-bama. Minypa walkwalk nyanma jiny-yena jiny-yorkiyana, wurra gama gorlk mu-ngoyurra gu-ngurrjinga burrwa jiny-yorkiyana barrwa gu-yinmiya barra. Minypa gun-narda burr-rrupiya jama jiny-ji jiny-yorkiyana rrapa aburr-yigipa jaga aburr-ganana achila aburr-workiyana rrupiya wana mbi-menga aburr-workiyana. \v 17 Paul ngayburrpa jin-gata nyirr-jurrjurrmurra jin-digirrgarra jiny-yorkiyana, jiny-jabarrchinga, jiny-yinanga, “Aburr-guna gu-galiya yerrcha aburr-yigipa aburr-mujama Wangarr an-gata wana an-babalapa. Birripa gubu-ngurrjinga ana-gorrburrwa minypa ana-goyburrpa nyiburr-yinmiya barra wanngu nyiburr-ni.” \v 18 Jiny-yinagata jiny-yena, nyirr-ngurrjinga jiny-yorkiyana gun-jaranga ngorrngurra. Wurra gun-narda Paul gala jal a-nirrarna, ngardawa walkwalk wugupa abirrin-digirrgarra abirriny-yorkiyana jin-gata. Lika nipa Paul a-ngukurdanyjiyana, yi-gata walkwalk a-wena nula, a-yinanga, “Ngardawa nipa an-nelangga Jesus Christ wana an-babalapa, ngaypa burr-guya ngu-weya nggula: Jin-narda bawa! Nyina-bengga! Boy!” Lika gun-gatiya gugu walkwalk jiny-bawuna a-bena, lika a-bona. \p \v 19 Wurra gun-narda aburr-yigipa jaga aburr-ganana achila aburr-workiyana gubi-nana, gubu-borrwurra gala mola jiny-yinmiya rrupiya mu-ma burrwa jiny-yorkiya. Lika aburr-garlmunapa burrbi-rrimarrapa Paul rrapa Jaylach \pn (Silas)\pn*, lika burrbu-rurrgakaja, gata aburr-bena wurra gama gorlk aburr-ni aburr-workiyana. Lika murna burrbu-wuna Rowm aburr-guyinda \v 20 aburr-gata bunggawa yerrcha. Minypa aburr-yinanga burrwa, “A-lay, abirri-guna Ju yerrcha, bitipa wurra gama gorlk bambulabulawa burrbi-nenga abirri-boya. \v 21 Minypa gu-geka gu-rum gubirri-ngurrjinga ngayburrpa gala nguburr-yinmiya ngubu-borrwa. Jarra ngayburrpa marr nguburr-balcharra nula an-gata Rowm a-nirra bunggawa; gala nguburr-yinmiya gun-geka ngubu-borrwa rum, wurra gun-nyagara. Gala yapa minypa gun-ngayburrpa geka waypa ngubu-rruma.” Aburr-yinagata aburr-wena. \v 22 Lika wurra gama gorlk aburr-jaranga aburr-gata gu-ngardapa aburr-negiyana, aburr-bachirramiyana butula Paul rrapa Jaylach. Lika aburr-gata bunggawa yerrcha mun-bitipa mirikal Paul rrapa Jaylach mun-butiya mbi-gorndanga butula, mbi-yerrkujamarra butula, lika aburr-wena aburr-birripa aburr-mujama barra burrbu-jurrburaykujama. \s1 Paul Rrapa Jaylach (Silas) Wuparnana Abirri-ni \p \v 23 Gun-gatiya burrbu-jurrburaykujamurra aburr-ni, lika burrbu-barrbuna Paul rrapa Jaylach wuparnana gu-bala, minypa brichina \pn (prisoner)\pn* abirri-ni. Rrapa an-gata jaga a-ganana a-workiyana, birripa burr-guya aburr-wena nula barra nipa burr-guya jaga a-gana butula; gala yapa minypa bitipa abirri-lijiwarriyan. \v 24 Lika nipa an-gata bijirri-ganyja, bijirri-barnjinga wuparnana gun-derta gun-gorla. Rrepara abirri-jirra gu-jong gu-guyinda derta bijirri-negarra, gala abirri-yinmiyarna abirri-ngorrkiyarna. \p \v 25 Gun-gatiya ana-munya gu-ni gornborrk, bitipa Paul rrapa Jaylach Wangarr abirri-wengganana abirri-ni, rrapa manakay abirri-japarndiyana nula, rrapa aburr-werranga wuparnana aburr-ni birripa minypa aburr-galiyana butula aburr-ni. \v 26 Lika gun-gatiya gugu rrawa gu-ngorrkiyana burr-guya. Rrapa gun-gata bala gu-ngorrkiyana, ganapiya, ngana gu-jirra burr-guta gu-lapkujamiyana. Rrapa an-gata an-gubandawiya jirn \pn (chain)\pn* mu-ngoyurra burrbu-bichinga, aburr-werranga burr-guta a-yarlayarlawiyana burrwa. \v 27 Rrapa an-gata jaga a-ganana gun-gata bala, nipa mu-ngoyurra a-yunya, wurra rrawa gu-ngorrkiyana, a-jortkarra, a-garlmuna. Rrapa gun-gata nipa gu-nana ngana gu-jirra burr-guta gu-lapkujamiyana gu-ji, lika an-nigipa barrang a-warrkarra, jimarna a-rrayarna. Ngardawa gu-borrwurra birripa wuparnana aburr-ni jimarna aburr-bona. Gu-gurdiya nula jimarna nipa a-rrayarna, ngardawa a-gurkuja burrwa aburr-gata bunggawa yerrcha. \v 28 Wurra Paul ngana waykin a-wena, a-yinanga, “A-lay, gala barra n-daya nginyipa ny-murna, wurra nyiburr-guna marlaga!” \p \v 29 Lika nipa an-gata a-wena aburr-borrmunga aburr-birtarrmiyana nula, lika ana-yurtchingapa ana-wurrwurrjinga ana-barrngumurra gu-bala, gata bitipa abirri-gochila a-bungguna butula Paul rrapa Jaylach. \v 30 Lika bijirri-ganyja gurda ana-bena yarlanga, lika bijirri-wengganana, “A-lay, ngu-yinmiya barra wanngu ngu-ni?” \p \v 31 Lika bitipa abirri-yinanga nula, “A-lay, marr balcha nula Jesus nipa Bunggawa, barra nginyipa rrapa aburr-nginyipa aburr-borrmunga wanngu nyiburr-ni.” \v 32 Lika Wangarr gun-nika janguny gubirri-ngurrjinga burrwa nipa rrapa aburr-yigipa gu-yigipa rrawa aburr-ni. \v 33 Lika gun-gatiya ana-munya an-gata bijirri-ganyja, bijirri-wepana abirri-jeja. Lika bitipa Paul rrapa Jaylach bama burrbu-gurragaja nipa an-gata rrapa aburr-yigipa aburr-borrmunga. \v 34 Lika nipa an-gata bijirri-ganyja a-warrchinga gu-yigipa gu-rrawa nipa a-yu a-workiyana, lika balaja m-barnjinga butula. Gun-gatiya nipa rrapa aburr-yigipa burr-bapala burr-jawa aburr-marrkapchinga ngardawa gatiya gugu marr aburr-balcha nula Wangarr. \p \v 35 Nuwurra guna-gepana, aburr-gata bunggawa yerrcha, birripa burrbi-jerrmarra gurda aburr-birripa aburr-mujama, an-gata jaga a-ganana a-workiyana birripa aburr-wena nula, aburr-yinanga, “A-lay, ganapiya. Abirri-gurda lapkujama butula. Bijirri-jerrma abirri-bengga.” \v 36 Lika an-gata jaga a-ganana a-workiyana ana-bona, a-wena nula Paul. A-yinanga nula, “A-lay, aburr-gata bunggawa yerrcha janguny gubi-jerrmarra gurda, ngu-lapkujama barra ana-gotula, ajirri-jerrma barra nyirri-bengga. Ganapiya, a-lay, gun-molamola ana-gotula nyirri-boy barra, japurra ngapa nyirri-jirra.” \p \v 37 Wurra Paul a-garlmuna, a-wena burrwa aburr-gata janguny gubu-ganyja gurda. Minypa a-yinanga burrwa, “Ngika, a-la. Wurra ngatipa gala gun-nga werra nyirri-nega yi-rrawa, wurra lika gu-galiya yerrcha aburr-jaranga nyirrbi-nacha minypa aburr-gata bunggawa yerrcha aburr-nyala nyirrbu-jurrburaykujamunga. Wurra jarra an-gata bunggawa Rowm a-ninyarra ngatipa nyirri-welangga marn․gi atila, ngarla. Wurra bunggawa yerrcha aburr-gurdiya nyirrbu-barnjinga wuparnana rrapa gun-derta gubi-nenga atila, lika gun-guniya gubu-borrwurra jimarna barra yongun nyirrbi-jerrma. Wurra ngika, a-la! Wurra birripa aburr-gata bunggawa yerrcha aburr-boy gurda barra birripa aburr-murna nyirrbi-jerrma.” \p \v 38 Paul a-yinagata a-wena burrwa, lika aburr-gata aburr-mujama aburr-bona, aburr-birripa bunggawa yerrcha aburr-wena burrwa. Rrapa gun-narda waypa birripa aburr-galiyana Paul rrapa Jaylach an-gata bunggawa Rowm a-ninyarra marn․gi butula, lika aburr-gurkuja. \v 39 Lika aburr-bona gurda butula rrapa aburr-wena butula minypa gun-mola gubi-negarra burrwa. Lika burrbu-ganyja yarlanga, lika burrbu-wengganana gun-gata rrawa Bilipay gubirri-bawa barra abirri-boy. \v 40 Lika Paul rrapa Jaylach gun-gata bala gubirri-bawuna, lika abirri-bona Lirriya gun-nika rrawa. Rrapa gata waypa worlapa arrburrwa yerrcha aburr-bamagutuwiyana butula, bitipa abirri-wena burrwa, gelama gelama burrbu-barra rrapa minypa burrbi-jalkakaja, lika burrbu-bawuna abirri-bona. \c 17 \s1 Gun-gata Rrawa Jechalónika (Thessalonica) \p \v 1 Abirri-bamuna gun-gata rrawa Ambípalach \pn (Amphipolis)\pn* rrapa Apalóniya \pn (Apollonia)\pn*, lika abirri-bena Jechalónika \pn (Thessalonica)\pn* gun-gata bala gu-ji Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. \v 2 Lika Paul gun-gata a-barrngumurra, a-bena burrwa, minypa wolawola Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya a-barrngumurra, a-bena burrwa a-workiyana. Wurra ngunyuna Jechalónika, nipa an-gatiya Paul, Jarradi gu-ni gu-workiyana abirri-jirrapa gun-ngardapa, gu-galiya yerrcha a-wena burrwa a-ni a-workiyana. Minypa Wangarr gun-nika mu-jurra mu-guyinda gu-yurra janguny nipa gu-ngurrjinga burrwa, rrapa minypa nipa wugupa aburr-wengganachichiyana aburr-ni. \v 3 Minypa yarlanga gu-negarra burrwa rrapa burr-guybukaja mu-ngoyurra Wangarr gu-borrwurra nula an-nigipa nipa a-menga arrburrwa aburr-yinmiya barra abu-bu, a-juwa, nuwurra barrwa a-molamiya. Minypa nipa Paul a-yinanga burrwa, “An-guna Jesus ngu-ngurrjinga ana-gorrburrwa ngu-nirra, an-nardiya Wangarr a-menga arrburrwa Wanngu An-gunega, ngarla.” \p \v 4 A-yinagata a-wena burrwa a-ni, lika aburr-werranga Ju yerrcha marr aburr-balcha nula Jesus rrapa aburr-malchinga butula Paul rrapa Jaylach \pn (Silas)\pn*. Rrapa aburr-jaranga Grik \pn (Greek)\pn* aburr-guyinda burr-guta birripa aburr-yinagatiya, marr aburr-balcha nula Jesus, aburr-gata minypa gipa mu-ngoyurra Wangarr aburr-marrngoypiyana nula aburr-workiyana. Rrapa minypa mu-gama yerrcha burr-guta gu-gata burr-yika wana aburr-ni, birripa marr aburr-balcha. \p \v 5 Wurra aburr-werranga aburr-gata Ju yerrcha aburr-garlmuna, mu-werrmbarra burrbi-nana Paul rrapa Jaylach. Lika birripa Ju yerrcha burrbu-menga aburr-werranga aburr-gata gala jama aburr-jirrarna aburr-workiyarna, wurra mari aburr-bama, lika aburr-werranga burr-guta gu-ngardapa aburr-negiyana gun-gata rrawa mari wana gubi-jarlapuna. Gun-gatiya lika aburr-yurtchinga Jeychin \pn (Jason)\pn* gun-nika rrawa, lika gojilapa gubi-negarra jimarna barra Paul rrapa Jaylach burrbu-barripa rrapa yarlanga burrbu-ga burrwa aburr-jaranga aburr-gata aburr-bachirra. \v 6 Wurra gun-nyagara. Lika burrbi-rrimarra Jeychin rrapa aburr-werranga aburr-gata worlapa arrburrwa yerrcha. Lika burrbu-ganyja burrwa aburr-gata bunggawa yerrcha gu-gata burr-yika gu-rrawa, rrapa gata aburr-bena, ngana waykin aburr-wena burrwa, aburr-yinanga, “Aburr-gata mari gubi-jarlapurda aburr-workiya gun-jaranga rrawa rrapa minypa barrwa aburr-beya arrburrwa ngunyuna, \v 7 nipa an-guna Jeychin a-gonyjinga burrwa, nipa ana-murna aburr-nirra. Minyja an-ngayburrpa bunggawa wana an-babalapa joborr gubu-rrumunga nula aburr-boya. Minypa aburr-weya aburr-workiya, jimarna bama aburr-yinaga an-nerranga a-nirra arrburrwa bunggawa, an-gata an-nelangga Jesus. Wurra jarra ngayburrpa marn․gi bunggawa an-ngardapiya arrburrwa gun-guniya rrawa, nipiya Jija \pn (Caesar)\pn*.” \v 8 Aburr-yinagata aburr-wena, lika wurra gama gorlk bambulabulawa aburr-ni rrapa bunggawa yerrcha aburr-gata burr-guta. \v 9 Lika bunggawa yerrcha aburr-wena Jeychin birripa barra rrupiya mbi-barnja rrapa minypa gochila gochila burrbi-rra gala barra mari gubi-jarlapa. Ganapiya, lika burrbi-jerrmarra, aburr-bona rrawa. \v 10 Wurra gun-narda ana-munya gu-ni, lika worlapa arrburrwa yerrcha aburr-garlmuna, Paul rrapa Jaylach yongun burrbi-jerrmarra, abirri-bona Buríya \pn (Berea)\pn*. \s1 Gun-gata Rrawa Buríya (Berea) \p Ganapiya, lika gata Buríya abirri-bena Paul rrapa Jaylach, lika gu-bala abirri-barrngumurra Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. \v 11 Wurra aburr-gata wurra gama gorlk bama aburr-jirra aburr-molamola rrapa ngika minypa aburr-gata Jechalónika aburr-guyinda. Wurra burr-guya aburr-galiyana butula janguny, rrapa Wangarr gun-nika mu-jurra gu-yurra galginy aburr-derichinga gubi-nana aburr-workiyana minyja rraka Paul a-wena gun-burral. \v 12 Lika aburr-jaranga Ju yerrcha aburr-gata marr aburr-balcha nula Jesus, rrapa Grik \pn (Greek)\pn* aburr-bapurr burr-guta marr aburr-balcha nula, minypa mu-gama yerrcha gu-gata burr-yika wana aburr-ni rrapa mola mu-wurra yerrcha aburr-jaranga. \p \v 13 Wurra aburr-gata Ju yerrcha Jechalónika aburr-guyinda, birripa waypa gubu-borrwurra Paul yi-gata a-bona Buríya rrapa minypa Wangarr gun-nika janguny a-wena burrwa a-ni, lika Jechalónika wenga aburr-bona gurda, lika wurra gama gorlk aburr-wena burrwa, bambulabulawa burrbi-negarra rrapa minypa mari gubi-jarlapuna nula Paul. \v 14 Wurra warrika Jesus burr-yika jawina abi-jerrmarra Paul a-bona gochilawa; gala yapa aburr-gata aburr-werranga abu-burndarna. Wurra Jaylach rrapa Dimati \pn (Timothy)\pn* burdak gata abirri-ni Buríya. \v 15 Birripa Paul abi-jerrmarrapa aburr-werranga abu-ganyja, abu-barnjinga rrawa Atan \pn (Athens)\pn*. Gata aburr-bena, Paul a-wena burrwa yibirrich Jaylach rrapa Dimati burrbi-jerrma barra gurda nula. Ganapiya, lika aburr-jekarra Buríya. \s1 Gun-gata Rrawa Atan (Athens) \p \v 16 Paul gata Atan \pn (Athens)\pn* a-ni, bijirri-malapuna Jaylach rrapa Dimati. Wurra wargugu a-ni, ngardawa a-nana an-mawunga an-guyinda an-jaranga an-gata wurra gama gorlk abi-jarlapuna aburr-workiyana rrapa minypa aburr-marrngoypiyana nula aburr-workiyana an-guripa an-gata, jimarna wangarr. \v 17 Lika wurra gama gorlk a-wena burrwa a-workiyana Paul, rrapa minypa nipa wugupa aburr-wengganachichiyana aburr-ni aburr-workiyana janguny. Minypa wolawola gu-bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya a-barrngumurra a-workiyana, a-wena burrwa a-ni birripa Ju yerrcha rrapa aburr-werranga Grik aburr-bapurr Wangarr aburr-marrngoypiya nula aburr-workiya. Rrapa barrwa minypa gun-gata wurra gama gorlk aburr-ni aburr-workiyana yarlanga gu-gandin nipa a-bona, a-bena burrwa, rrapa a-wena burrwa a-ni a-workiyana. \v 18 Wurra aburr-werranga aburr-gata aburr-garlmuna, Paul ngarndarrk ngarndarrk abi-negarra aburr-ni — aburr-werranga aburr-gatiya minypa Yepakúrach \pn (Epicuras)\pn* gun-nika janguny gubi-rrimarra rrapa aburr-werranga minypa gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-welangga Jitówik \pn (Stoic)\pn*, aburr-gurdiya ngacha. Minypa aburr-werranga aburr-gurda aburr-yinanga, “Nipa an-guna janguny an-gugutuwa gun-nga a-weya?” Rrapa aburr-werranga aburr-yinanga, “Minyja an-guripa a-ngurrjinga arrburrwa, ngarla.” Aburr-yinagata aburr-wena, ngardawa Paul a-ngurrjinga burrwa Jesus minypa nipa gun-gujuwa gu-beybana. \p \v 19 Ganapiya, lika abu-menga Paul, lika abu-ganyja aburr-bona gata ganychila \pn (councillor)\pn* yerrcha aburr-ni birripa barra aburr-galiya nula janguny, aburr-gatiya minypa aburr-ngurrjiya aburr-workiya Ariyápagach \pn (Areopagus)\pn*. Lika abu-wengganana minypa aburr-gata ganychila yerrcha aburr-galiyana aburr-ni, “A-lay, gun-narda gun-nga n-dimanga janguny? Wengga arrburrwa barra marn․gi nyiburr-ni. \v 20 Wurra geka ny-yena gun-narda gun-geka arrburrwa. Wurra yama ny-nyurrja arrburrwa meyali?” \v 21 Aburr-yinagata aburr-wena nula Paul. Minypa aburr-gata Atan aburr-guyinda aburr-werranga burr-guta aburr-gata gu-werranga gu-rrawa wenga birripa jal aburr-ni gun-geka janguny aburr-wena burrwa aburr-workiyana rrapa aburr-galiyana burrwa aburr-workiyana. \p \v 22 Lika Paul a-garlmuna, a-wena burrwa aburr-gata ganychila yerrcha. A-yinanga burrwa, “A-lay nyiburr-gunarda Atan nyiburr-guyinda, ngaypa ngu-nacha ana-gorrburrwa minypa wangarr an-guyinda nyibu-borrwuja nyiburr-workiya. \v 23 Minyja gun-goyburrpa rrawa ngu-rrigirrgnga, ngu-nacha an-mawunga an-jaranga nyiburr-marrngoypiya nula nyiburr-workiya. Rrapa gun-nerranga ngu-nacha jandarra nyibu-garrana nula an-nerranga, gun-gata gu-jandarra nyiburr-wukurrjinga, gu-yinaga janguny, ‘Wangarr An-gata Minypa Gala Marn․gi Nula.’ An-narda ana-goyburrpa nyiburr-marrngoypiya nula nyiburr-workiya Wangarr wuriya gala marn․gi nyiburr-ni nula, an-nardiya, ngarla, ngaypa ngu-ngurrjinga ana-gorrburrwa. \p \v 24 “Wangarr an-gata minypa gurdiya rrawa gu-jarlapuna gun-nga burr-guta, nipa an-ngayburrpa an-ngardapiya arrburrwa yi-gaba waykin rrapa gun-guna gu-jel. An-gugaliya bala gu-gupurda a-workiya, nipa Wangarr gala wupa gu-bala a-ni. \v 25 Minypa ngayburrpa gala nguburr-yinmiya nguburr-gunggaja nula Wangarr, jimarna nipa an-nyagara. Wurra jarra nipiya arr-wucha a-workiya warlaman nguburr-gurdiya gorlk wanngu gun-guni rrapa barlmarrk rrapa gun-nga burr-guta.\x + \xo 17:25 \xt 1 Kings 8:27; Isaiah 42:5; Jama Aburr-ji 7:48\x* \v 26 Minypa mu-ngoyurra a-jarlapuna an-ngardapa an-gugaliya rrapa barrwa warlaman nguburr-gurdiya gorlk, minypa ana-gata ana-gugaliya wenga ngayburrpa barra nguburr-ni gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya. Minypa mu-ngoyurra gu-borrwurra arrburrwa nguburr-jaranga nguburr-bapurr ngardapa ngardapa minypa gu-yinpa barra nguburr-ni rrapa yina gun-gaya barra rrawa arrburrwa. \v 27 Nipa Wangarr a-yinagata gu-borrwurra arrburrwa ngayburrpa barra nguburr-wechawecha nula minyja rraka ngubi-rrimarda. Wurra minypa gu-galiya yerrcha ngardapa ngardapa nipa jarra balay ngika arrburrwa. \v 28 Minypa janguny gu-yurra, gu-yinaga: \q1 ‘Nipa nyanma nguburr-nirra rrapa nguburr-rrigirrgnga \q2 minypa nguburr-guwaywuya rrapa nguburr-gugaliya.’ \m Gu-yinagata gu-yurra janguny. Rrapa mola minypa aburr-goyburrpa aburr-borrmunga aburr-yinaga aburr-weya aburr-workiya, \q1 ‘Ngayburrpa burr-guta nguburr-yigipa gu-ngarda yerrcha.’ \p \v 29 “Rrapa gun-narda ngardawa ngayburrpa gu-galiya yerrcha nipa nyanma Wangarr, gala nguburr-yinmiya ngubu-borrwa jimarna Wangarr nipa minypa goldan o waygaji jilpa \pn (silver)\pn* rrapa waygaji jandarra, ana-gata ngacha minypa ana-gugaliya nyanma gu-borrwuja a-workiya rrapa a-jarlapurda. Wurra gun-narda ngika. \v 30 Mu-ngoyurra wurra gama gorlk gala marn․gi nula Wangarr, ana-gata ngacha an-guripa an-guyinda nipa baywarra gu-negarra arrburrwa a-workiyana. Wurra gun-guniya jurdach nipa wengga gu-barnjinga, nguburr-gurdiya gorlk barra gun-nerra ngubu-bawa, nguburr-ngukurdanyjiya rrapa gu-molamola nguburr-ni. \v 31 Ngardawa gipa gu-borrwurra gun-gata gu-yinpa barra nipa minypa gun-jechinuwa a-weya a-workiya nipiya burr-mari a-wengga barra arrburrwa nguburr-gurdiya gorlk, minypa ana-gugaliya ana-nyala an-gata nipa a-gurrmurra. Rrapa gun-narda nipa Wangarr arr-gurdagurdarrana gun-burral, minypa an-gata an-gugaliya nipa jarra a-juwuna, wurra nipa Wangarr ana-nyala a-jarrkarrana rrapa wanngu a-negarra.” \p \v 32 Gun-narda aburr-galiyana nula Paul a-wena Jesus nipa jarra a-juwuna wurra a-molamiyana, lika aburr-werranga aburr-gurdachinga nula Paul, wurra aburr-werranga aburr-yinanga nula, “Gun-narda burraya mola nyiburr-galiya barra nggula.” \v 33 Ganapiya, lika Paul gu-bawuna gun-gata birripa aburr-bamagutuwiyana aburr-ni. \v 34 Rrapa aburr-werranga aburr-gata aburr-malchinga nula Paul rrapa marr aburr-balcha nula Jesus, minypa an-ngardapa ganychila an-nelangga Diyaníchiyach \pn (Dionysius)\pn*, rrapa jin-ngardapa gama jin-nelangga Damarich \pn (Damaris)\pn*, rrapa aburr-werranga burr-guta. \c 18 \s1 Gun-gata Rrawa Gorint (Corinth) \p \v 1 Gu-gata wenga lika Paul gu-bawuna Atan \pn (Athens)\pn*, lika a-bona Gorint \pn (Corinth)\pn*. \v 2 Gata an-ngardapa Ju galamurrpa gubirri-garrana an-nelangga Akíla \pn (Aquila)\pn*, nipa an-gata Bontach \pn (Pontus)\pn* an-guyinda, rrapa jin-nigipa jin-gumarrbipa niya jin-nelangga Brichíla \pn (Priscilla)\pn*. Minypa birrinyjipa gu-yinmiyapa ngorrngurra mu-ngoyurra, rrawa Yitali \pn (Italy)\pn* wenga abirriny-bona gurda Gorint. Ngardawa an-gata Gulórriyach \pn (Claudius)\pn* bunggawa gun-gata rrawa burr-yerrnyjinga mipila Ju yerrcha; gala mola aburr-yinmiyarna aburr-nirrarna gu-murnangana gu-rrawa gun-gata Rowm \pn (Rome)\pn*. Gu-gurda ngacha. Lika nipa Paul ana-bona, gun-birrinyjipa rrawa a-bena burrinyjula gata Gorint. \v 3 Rrapa minypa birrinyjipa rrapa nipa Paul gun-ngardapiya burrwa jama, minypa wirnin mbi-rrana aburr-workiyana, lika Paul gata a-ni birrinyjipa abirriny-murna rrapa minypa jama aburr-ji wugupa. \v 4 Rrapa wolawola Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-ni gu-workiyana, Paul a-bona a-workiyana, gu-bala gun-gata Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya a-wena burrwa a-workiyana, rrapa minypa nipa wugupa aburr-wengganachichiyana aburr-ni janguny. Minypa nipa Paul ana-nyala burr-guya a-wena burrwa Ju yerrcha rrapa gu-gata burr-yika gu-rrawa Grik \pn (Greek)\pn* yerrcha burr-guta. Minypa nipa jal a-ni birripa barra gubi-na. \p \v 5 Nuwurra gun-gatiya waypa Jaylach \pn (Silas)\pn* rrapa Dimati \pn (Timothy)\pn* Mechadóniya \pn (Macedonia)\pn* wenga abirri-bona gurda, abirri-bena, lika Paul jama a-ji wirnin gu-bawuna, wurra gun-ngardapa gu-negarra minypa Wangarr gun-nika janguny a-wena a-workiyana. Minypa Ju yerrcha gu-ngurrjinga burrwa Wangarr a-menga arrburrwa Jesus, nipiya Wanngu An-gunega. \v 6 Gu-gurda ngacha janguny, wurra birripa minypa ngoyurra aburr-yerryerrmiyana nula rrapa abu-yopuna. Lika Paul mun-nigipa mirikal a-daltaljinga gun-maywapa minypa jimarna gun-nerra gu-bungguna, minypa burr-gurdagurdarrana nipa a-murnamepiyana burrwa. Minypa a-yinanga burrwa, “Minyja ana-goyburrpa nyiburr-juwun, ngardawa ana-goyburrpa werra nyiburr-negiyana; ngaypa ngu-nyagara. Wurra gun-guniya ngu-boy barra burrwa Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha.” \p \v 7 A-yinagata Paul a-wena burrwa. Lika gu-bawuna bala gun-gata Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, wurra a-bona gu-gera gu-jinyja bala gun-gata Ditiyach Jatach \pn (Titius Justus)\pn* gun-nika. Minypa nipa Ditiyach Jatach a-marrngoypiyana nula a-workiyana Wangarr. \v 8 Wurra Gripach \pn (Crispus)\pn* an-gata Ju yerrcha gun-birripa bala jaga a-ganana a-workiyana, nipa rrapa aburr-yigipa aburr-borrmunga aburr-ngukurdanyjiyana rrapa marr aburr-balcha nula Jesus ngardawa Wangarr a-menga arrburrwa. Rrapa aburr-werranga aburr-jaranga aburr-gata Gorint aburr-guyinda aburr-galiyana janguny, lika birripa marr aburr-balcha rrapa minypa ngayburrpa nyiburr-nyala bama nyirrbu-gurragaja. \p \v 9 Gun-gatiya gun-ngardapa ngorrngurra Paul gu-nana borrich minypa Bunggawa an-gata Jesus a-wena nula, a-yinanga nula, “Gala barra ny-jurkuja. Wurra mu-nguy wengga burrwa ni; gala barra ny-bawa. \v 10 Wurra minypa ngaypa wugupa nggula ng-gunaga, gala ana-nga biy-bu. Ngardawa gu-galiya yerrcha aburr-jaranga aburr-gunaga aburr-ngaypa nginyipa burr-ma barra apula.” \v 11 Lika Paul gata a-ni jemberr gun-ngardapa rrapa mola a-yinmiyapa ran․gu a-ni. Minypa wurra gama gorlk marn․gi marn․gi burr-negarra a-ni Wangarr gun-nika janguny. \p \v 12 Gun-gatiya waypa nipa Geliyow \pn (Gallio)\pn* bunggawa a-ni gu-gatiya wana gu-bapala gu-rrawa Akéya \pn (Achaia)\pn*, lika Ju yerrcha aburr-gata gu-ngardapa aburr-negiyana, lika Paul abi-rrimarra, abu-ganyja nula yi-gata barra nipa Geliyow ana-nyala a-galiya nula rrapa a-yinmiya barra a-wengga an-mari. \v 13 Minypa birripa Ju yerrcha aburr-yinanga aburr-wena nula Geliyow, “A-lay, an-guna a-weya burrwa a-workiya aburr-gunaga wurra gama gorlk minypa burr-warganyja a-workiya, jimarna rum gun-geka aburr-ni barra rrapa minypa aburr-marrngoypiya nula Wangarr, wurra ngika minypa gun-ngayburrpa gun-guwarr.” \p \v 14 Aburr-yinagata Ju yerrcha aburr-wena nula Geliyow, lika Paul jimarna a-weyarna, wurra jarra nipa Geliyow a-wena burrwa, a-yinanga, “Minyja an-guna jimarn jarra werra a-negiyarna waygaji an-gugaliya a-burndarna, ngaypa ng-galiyarrarna ana-gorrburrwa nyiburr-gurda Ju nyiburr-bapurr. \v 15 Wurra jarra ana-goyburrpa ngarndarrk ngarndarrk nyiburr-negiyana minypa gu-wengga wupa, rrapa minypa aburr-goyburrpa gu-galiya yerrcha aburr-welangga, rrapa minypa gu-goyburrpa gu-joborr. Wurra gu-gurda ngacha gun-goyburrpa; ngaypa gala ngu-yinmiya ng-galiya ana-gorrburrwa. Ngika. Wurra ana-goyburrpa bubu-borrwa nyiburr-yinmiya barra nula an-guna.” \v 16 A-yinagata nipa Geliyow a-wena burrwa aburr-gata Ju yerrcha, lika burr-yerrnyjinga yarlanga. \v 17 Lika gatiya lika birripa aburr-jaranga aburr-ngukurdanyjiyana rrapa Jochanich \pn (Sosthenes)\pn* gugu aburr-bachirramiyana nula, an-gata an-geka jaga an-gugana gun-gata bala Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. Rrapa minypa gata yi-gurrepa abu-buna aburr-ni, gun-narda nipa Geliyow marn․gi, wurra gala a-worijingarna burrwa. \s1 Paul A-jekarra A-bona Yi-gapa Antiyak (Antioch) \p \v 18 Lika Paul ngorrngurra gun-jaranga a-ni gata Gorint, lika a-garlmuna, burr-bawuna worlapa arrburrwa yerrcha aburr-gata, lika nipa rrapa Brichíla rrapa Akíla aburr-garlmuna, aburr-bona yi-gata Jiriya \pn (Syria)\pn* aburr-ngoyurra. Minypa gu-rrepara aburr-bona Jenkriya \pn (Cenchrea)\pn*, gatiya minypa Paul a-wena nula ana-werranga mula a-jirra a-jagulmurra rrapa bama an-gorla a-negarra minypa gun-birripa gun-guwarr, ngardawa gun-ngiya gun-gata nipa Paul ana-nyala gochila a-rrana Wangarr.\x + \xo 18:18 \xt Numbers 6:18\x* \v 19 Lika aburr-jurrwurra gu-gapa gu-rrarnba Apachach \pn (Ephesus)\pn*, gatiya minypa Paul bijirriny-jerrjinga Brichíla rrapa Akíla. Wurra nipa Paul gu-bala a-barrngumurra burrwa Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, lika a-wena burrwa janguny rrapa minypa nipa wugupa aburr-wengganachichiyana aburr-ni. \v 20 Lika abu-wengganana gun-baykarda a-ni barra, wurra nipa gala gu-yagurrmungarna burrwa. \v 21 Wurra minypa burr-bawuna, a-yinanga burrwa, “Burraya nguna-jeka ana-gorrburrwa, minyja gun-narda nipa Wangarr gu-borrwurra apula.” Ganapiya, lika gatiya Apachach nipa mu-menga michiyang, lika ay-bona. \v 22 Lika nuwurra a-bena Jecharíya \pn (Caesarea)\pn*, lika gu-mugochilawa wenga a-warrchinga, Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* a-bena, Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha burr-nana. Ganapiya, lika a-bupiyana, a-bena Antiyak \pn (Antioch)\pn*. \s1 Paul Mola A-garlmuna \p \v 23 Gata Antiyak nipa Paul gu-yinmiyapa ngorrngurra a-ni, lika a-garlmuna, a-bona gun-gata gun-maywapa rrawa Galéychiya \pn (Galatia)\pn* rrapa Brijiya \pn (Phrygia)\pn*, gun-gatiya wupa rrawa gu-jirra gu-boya, rrapa minypa derta burr-negarra a-bona Jesus burr-yika jawina yerrcha aburr-gata. \s1 An-gata Apóloch (Apollos) \p \v 24 Wurra gun-gata Apachach \pn (Ephesus)\pn* an-ngardapa Ju an-bapurr ana-bona an-nelangga Apóloch \pn (Apollos)\pn*, nipa Alikchéndriya \pn (Alexandria)\pn* an-guyinda. Nipa burr-guya marn․gi a-ni Wangarr gun-nika gun-guwarr janguny mu-jurra gu-yurra, rrapa nipa ngana an-molamola a-wena a-workiyana. \v 25 Minypa ana-werranga mu-ngoyurra marn․gi a-negarra Jesus gun-nika jarlakarr, lika burr-guya a-wena burrwa a-workiyana, wurra gama gorlk marn․gi burr-negarra nipa Jesus nula. Minypa gun-jechinuwa a-wena a-workiyana, wurpa lika gun-ngardapiya bama gun-gurraga nipa marn․gi — gun-gata Jon gun-nika. \v 26 Lika gatiya Apachach nipa a-garlmuna, a-barrngumurra a-workiyana bala gun-gata Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, rrapa wupa aburr-ni nipa burr-guya a-wena burrwa a-ni. Rrapa gun-gatiya waypa Brichíla \pn (Priscilla)\pn* rrapa Akíla \pn (Aquila)\pn* abirriny-jaliyana nula, lika abirriny-menga, abirriny-janyja gu-birrinyjipa gu-rrawa, lika Wangarr gun-nika jarlakarr mu-nguy yarlanga gubirrinyu-negarra nula. Ngardawa abirriny-jaliyana nula nipa a-wena marr gu-yinanga gun-mola. \p \v 27 Rrapa nuwurra waypa Apóloch gu-borrwurra minypa nipa a-jurrwa barra gu-gapa gu-rrarnba Akéya \pn (Achaia)\pn*, birripa worlapa arrburrwa yerrcha Apachach aburr-nirra aburr-gunggajinga nula, rrapa minypa mu-jurra aburr-wukurrjinga burrwa Jesus burr-yika jawina yerrcha aburr-gata Akéya aburr-nirra birripa barra aburr-gonyja gurda nula Apóloch. Ganapiya, lika nuwurra waypa Apóloch a-bena burrwa Akéya aburr-nirra, nipa a-gunggajinga burrwa wana aburr-gatiya minypa gipa mu-ngoyurra Wangarr a-gunggajinga burrwa rrapa marr aburr-balcha nula Jesus. \v 28 Minypa wolawola Ju yerrcha ngarndarrk ngarndarrk abi-negarra aburr-workiyana Apóloch, nipa burr-guya a-wena burrwa a-workiyana minypa aburr-werranga burr-guta aburr-jaranga aburr-galiyana nula aburr-workiyana, rrapa minypa meyali burr-gurdagurdarrana gun-guwarr janguny mu-jurra gu-yurra minypa Wangarr a-menga arrburrwa Wanngu An-gunega nipiya an-gata Jesus. \c 19 \s1 Paul A-ni Apachach (Ephesus) \p \v 1 Gun-gatiya minypa Apóloch \pn (Apollos)\pn* gu-gapa gu-rrarnba a-ni Gorint, Paul gu-rrepara ana-bona, a-bena Apachach \pn (Ephesus)\pn*, rrapa gatiya burr-barripuna aburr-werranga Wangarr burr-yika marr aburr-balcharra nula. \v 2 Lika a-yinanga a-wena burrwa, “A-lay, gun-gatiya ana-goyburrpa marr nyiburr-balcha nula Jesus, gun-gata ana-goyburrpa Mern An-mawunga nyibu-menga, ya?” \p Wurra birripa aburr-yinanga nula, “Ngika, a-la. An-narda ngayburrpa gala marn․gi nula Mern An-mawunga.” \p \v 3 “Aya. Wurra gun-guyinmiya ngacha bama gun-gurraga ana-goyburrpa marn․gi?” nipa Paul a-yinagata a-wena burrwa. \p Birripa aburr-yinanga, “A-lay, minyja Jon gun-nika ngayburrpa marn․gi bama gun-gurraga.” \p \v 4 Lika Paul a-yinagata burrwa, “Jon bama burr-gurragaja a-workiyana ngardawa gun-nerra gubu-bawuna. Rrapa a-wena burrwa marr aburr-balcha barra nula an-nerranga barrwa ana-boya, an-narda nipiya Jesus.”\x + \xo 19:4 \xt Metiyu 3:11; Mark 1:4,7-8; Luk 3:4,16; Jon 1:26-27\x* \p \v 5 Gun-narda aburr-gata Apachach aburr-guyinda aburr-galiyana, lika jal aburr-ni arrburrwa bama nyirrbu-gurragaja nipa Jesus an-nelangga minypa birripa rrapa nipa gu-ngardapa aburr-negiyana. \v 6 Lika gun-gatiya waypa Paul murna a-jirra ana-guyinda bin-dimarra, nipa Mern An-mawunga a-barrngumurra burrwa. Lika wengga gun-nerranga aburr-wena, rrapa mola gun-birripa wengga aburr-wena gun-nga nipa Wangarr burr-wuna janguny. \v 7 Aburr-gata gu-galiya yerrcha arr-jirrapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, minypa 12. \p \v 8 Paul gata Apachach \pn (Ephesus)\pn* a-ni ran․gu abirri-jirrapa an-ngardapa, rrapa minypa gu-bala gun-gata a-barrngumurra a-workiyana Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya. Minypa gata wupa gu-galiya yerrcha aburr-ni, nipa jechinuwa a-wena burrwa a-workiyana rrapa yarlanga gu-negarra burrwa minypa aburr-yinmiya barra Wangarr ana-murna aburr-ni. Burr-guya a-wena burrwa a-workiyana rrapa minypa nipa wugupa burrwa janguny aburr-wengganachichiyana aburr-ni aburr-workiyana. \v 9 Wurra aburr-werranga aburr-gata gala jal aburr-nirrarna gun-gata janguny birripa aburr-garlmuna, aburr-bachirramiyana nula Paul, rrapa minypa aburr-wena, gun-nerra gubi-negarra Jesus gun-nika jarlakarr gun-gata. Lika nipa Paul a-garlmuna, burr-bawuna aburr-gata aburr-bachirra, rrapa minypa aburr-werranga marr aburr-balcharra nula Jesus nipa Paul burr-menga, lika burr-ganyja a-bona Dayréynach \pn (Tyrannus)\pn* gun-nika bala gun-gata wana gun-bapala. Nipa Dayréynach marn․gi an-gunega rrapa gu-gata gu-bala gu-galiya yerrcha marn․gi burr-negarra a-workiyana, wurra nipa an-mola gata Paul gu-galiya yerrcha a-wena burrwa a-workiyana rrapa minypa wugupa burrwa janguny aburr-wengganachichiyana aburr-ni. \v 10 Paul a-yinagata jama a-ji gata minypa jemberr abirri-jirrapa, rrapa aburr-jaranga aburr-gata Aycha \pn (Asia)\pn* aburr-ni Wangarr gun-nika aburr-galiyana janguny, minypa Ju \pn (Jew)\pn* yerrcha rrapa Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha. \s1 Jigíba (Sceva) Burr-yika Walkurpa Yerrcha \p \v 11 Rrapa gun-gatiya minypa nipa Wangarr wugupa nula Paul, nipa burr-barlmarrk jama a-ji a-workiyana. \v 12 Rrapa minypa mun-nigipa mirikal mun-gata bukula a-jirra a-wepiyana a-workiyana rrapa mun-nerranga mun-gata mun-nigipa a-barrbichiyana a-workiyana, mun-narda aburr-gurderda mbi-ganyja burrwa aburr-workiyana, lika gu-derda gu-bona burrwa rrapa walkwalk burr-bawuna. \p \v 13 Rrapa aburr-gata aburr-werranga Ju yerrcha gipa mu-ngoyurra aburr-bona aburr-workiyana, wurra gama gorlk walkwalk abi-yerrnyjinga burrwa aburr-workiyana, birripa barrwa lika gubu-borrwurra Jesus an-nelangga abu-ngurrja barra. Rrapa minypa walkwalk burda a-nenga a-workiya an-gugaliya, birripa aburr-yinanga nula aburr-workiyana, “An-narda bawa! Nyina-bengga! Ngardawa Jesus an-nelangga an-gata Paul a-ngurrjinga a-workiya.” \p \v 14 Rrapa an-gata wana junggay an-nelangga Jigíba \pn (Sceva)\pn*, nipa aburr-yigipa walkurpa yerrcha mu-wurra yerrcha arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa birripa aburr-garlmuna, walkwalk aburr-yinagata aburr-wena nula. \v 15 Wurra walkwalk an-gata a-yinanga burrwa, “Ngaypa marn․gi Jesus, rrapa ngaypa marn․gi Paul an-gata Jesus an-nika an-mujama, wurra ana-goyburrpa nyiburr-nga? Gala marn․gi ana-gorrburrwa.” \v 16 Lika an-gugaliya an-gata minypa walkwalk a-rrimarra, nipa a-gortkurrchinga burrwa, mun-birripa mirikal mu-gorndanga burrwa rrapa burr-buna, rrapa burr-bitimarra, yarlanga aburr-bena aburr-yurtchinga aburr-nyarlanga rrapa aburr-jeja. \p \v 17 Rrapa gun-narda waypa wurra gama gorlk aburr-gata Apachach aburr-ni birripa aburr-galiyana — Ju yerrcha rrapa Jentayl yerrcha — lika aburr-gurkuja rrapa Jesus an-nelangga burr-guya marr aburr-balcha nula. \v 18 Ganapiya, lika aburr-jaranga Jesus burr-yika marr aburr-balcharra nula, birripa aburr-bona gurda rrapa ngardapa ngardapa aburr-ngurrjiyana aburr-werra minypa aburr-yinmiyana aburr-workiyana jama aburr-ji mu-ngoyurra. \v 19 Rrapa minypa aburr-werranga aburr-buburda aburr-ni, mun-birripa jurra mbi-ganyja gurda mun-gata mbi-nana aburr-workiyana lika aburr-buburda aburr-ni. Mu-gurda ngacha mbi-ganyja gurda, lika gu-ngardapa mbi-barnjinga aburr-ni mun-jaranga mun-gata minypa rrupiya nula mbi-ngurrjinga mun-jaranga, 50,000 dala \pn (dollar)\pn*. Wurra ganapiya, mbi-yalpuna gatiya wurra gama gorlk aburr-mipila mbi-buna. \v 20 Gun-narda lika minypa Wangarr gun-nika janguny mu-nguy gu-barrjekarra rrapa minypa wana gu-ni guy-jarl guy-bamuna. \s1 Gun-gata Apachach (Ephesus) Aburr-yurtchinga Gurda Aburr-yurtchinga \p \v 21 Gu-gata wenga lika Paul gu-borrwurra gu-gapa gu-rrarnba gun-gata wana gun-bapala rrawa Mechadóniya \pn (Macedonia)\pn* rrapa Akéya \pn (Achaia)\pn* nipa ay-bamba barra, lika a-boy barra Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*. Minypa a-yinanga a-wena, “Jirúchalam ngu-boy barra, nuwurra jurdach nguna-jeka barra Rowm \pn (Rome)\pn*.” \v 22 A-yinagata a-wena, lika aburr-yigipa jawina abirri-werranga abirri-gata Dimati \pn (Timothy)\pn* rrapa Arétach \pn (Erastus)\pn* nipa mu-ngoyurra bijirri-jerrmarra Mechadóniya, rrapa nipa Paul burdak Apachach a-ni gu-yinmiyapa ngorrngurra wana gu-bapala gu-rrawa gun-gata Aycha \pn (Asia)\pn*. \p \v 23 Rrapa gu-gatiya gugu mari wana gu-ni Apachach gun-gata nula jarlakarr Paul gu-ngurrjinga a-workiyana. \v 24 Minypa an-gata an-ngardapa an-gugaliya a-ni an-nelangga Dimítriyach \pn (Demetrius)\pn*, nipa jama a-ji a-workiyana jilpa \pn (silver)\pn*. Nipa rrapa aburr-yigipa aburr-mujama gubi-jarlapuna aburr-workiyana gun-mawunga gun-gata bala wurra gama gorlk aburr-japarndiyana achila aburr-workiyana jin-nelangga Artamich \pn (Artemis)\pn*, jin-birripa jin-gata jimarna wangarr. \v 25 Lika nipa Dimítriyach burr-bamagutuwurra aburr-yigipa aburr-mujama aburr-werranga burr-guta jama aburr-ji aburr-workiyana jilpa. Lika a-wena burrwa, a-yinanga burrwa, “A-lay, ana-goyburrpa marn․gi gun-guna jama nguburr-jirra rrupiya wana ngubu-mangga nguburr-workiya. \v 26 Wurra ana-goyburrpa nyibi-nacha rrapa nyiburr-galiyarra gun-guna rrawa Apachach ngardapa ngika, wurra gun-jaranga rrawa gun-gunaga wana gu-bapala gu-rrawa Aycha an-gata mari ana-bama Paul nipa burr-ngukurdanyjinga rrapa burr-warganyja aburr-jaranga wurra gama gorlk. Minypa an-mawunga an-guyinda ana-gugaliya a-jarlapurda a-workiya an-nigipa wangarr, nipa jarra Paul a-weya a-workiya jimarna ana-gata ngacha an-burral ngika, wurra an-guripa. \v 27 Gu-gurda ngacha gun-nigipa janguny nipa Paul, wurra minypa gala yapa mola aburr-jaranga burr-ngukurdanyjin, galapa rrapa gun-ngayburrpa jama gun-nerra gu-ningin. Rrapa gun-narda ngardapa ngika, wurra gala yapa jin-ngayburrpa wangarr jin-guna Artamich jibi-yerrnyjin rrapa gun-guna gun-nigipa bala gubu-rrumurda, jimarna gun-nerra. Wurra jarra jin-guna Artamich nguburr-gurdiya gorlk nguburr-japarndiya achila nguburr-workiya Aycha wenga rrapa gun-nardiya wupa.” \p \v 28 Gun-narda Dimítriyach a-wena burrwa aburr-galiyana nula, lika birripa burr-guya aburr-bachirramiyana gun-gata janguny aburr-galiyana Paul gun-nika. Rrapa minypa aburr-garlmunapa ngana waykin aburr-wena, “A-lay, ngayburrpa Apachach nguburr-guyinda jin-ngayburrpa jin-guna Artamich, nipa wana jin-babalapa!” \v 29 Lika aburr-jaranga gun-gata rrawa aburr-yurtchinga gurda aburr-yurtchinga. Lika burrbi-rrimarra Geyach \pn (Gaius)\pn* rrapa Aritárkach \pn (Aristarchus)\pn* abirri-gata Mechadóniya abirri-guyinda Paul wugupa aburr-bona gurda. Lika burrbu-ganyja aburr-yurtchinga, aburr-barrngumurra wana gun-bapala gun-gata wolawola gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-workiyana. \p \v 30 Gun-gatiya lika nipa Paul gu-borrwurra jimarna barra gata a-barrnguma burrwa rrapa minypa a-wengga burrwa, wurra Jesus burr-yika jawina yerrcha aburr-gata abu-jobujobuna; gala yapa wurra gama gorlk abu-burndarna. \v 31 Rrapa aburr-werranga bunggawa yerrcha gun-gata rrawa aburr-mola aburr-ni nula Paul, birripa burr-guta janguny gubi-jerrmarra nula gala barra a-boy, a-barrnguma burrwa gun-gata wurra gama gorlk gu-ngardapa aburr-negiyana. \p \v 32 Rrapa aburr-gata minypa gu-ngardapa aburr-negiyana, birripa ngana waykin aburr-wena ngardapa ngardapa rrapa minypa bambulabulawa aburr-ni. Minypa aburr-jaranga aburr-gata gala marn․gi gun-nga nula gu-ngardapa aburr-negiyana. \v 33 Lika Ju yerrcha aburr-gata an-birripa an-ngardapa abu-menga, abu-barnjinga mu-ngoyurra a-ji, an-nelangga Alikchénda \pn (Alexander)\pn*. Rrapa minypa aburr-werranga abu-jurnajuchuwuna nipa lika burr-jobujobuna, jimarna barra aburr-jaranga aburr-gata gun-ngap gubu-bawa rrapa minypa nipa a-wengga burrwa gun-guna mari gala Ju yerrcha gubi-jarlapungarna. \v 34 Wurra gu-galiya yerrcha abu-malawurra nipa Ju, lika ngana aburr-muka aburr-wena waykin, “A-lay, ngayburrpa Apachach nguburr-guyinda jin-ngayburrpa jin-guna Artamich, nipa wana jin-babalapa!” Aburr-yinagata waykin aburr-wena aburr-ni gun-baykarda, minypa marnnga abirriny-jirrapa \tl 2 hours \tl*gala gubu-bawujarna. \p \v 35 Barrwa an-ngardapa bunggawa gun-gata rrawa a-garlmuna rrapa minypa burr-jobujobuna birripa gun-ngap gubu-bawuna. Lika a-yinanga a-wena burrwa, “A-lay, aburr-borrmunga Apachach aburr-guyinda, gu-werranga gu-werranga gu-rrawa marn․gi arrburrwa ngayburrpa nguburr-guna Apachach nguburr-nirra minypa Artamich gun-nika bala jaga nguburr-ganaja achila nguburr-workiya, jin-nigipa jin-mawunga burr-guta jin-guna waykin wenga jiny-bungguna gun-guwarr. \v 36 Gun-narda ngardawa gun-burral, rrapa ngardawa gala ana-nga rrapa a-yinmiya gun-narda janguny gu-rruma arrburrwa, ana-goyburrpa bamawa nyiburr-ni barra; gala barra mari nyibi-jarlapa. \v 37 Wurra abirri-guna geka nyirrbu-ganyja gurda, bitipa gala mun-ngumurda mbirri-manggarna gun-japurra rrawa wenga, rrapa jin-ngayburrpa wangarr gala jin-nerra jibirri-nengarna; wurra gun-nyagara. \v 38 Wurra minyja an-guna Dimítriyach rrapa aburr-yigipa aburr-mujama mari gubi-rrimanga nula ana-nga, an-ngayburrpa joborr jaga an-gugana an-guyinda a-ninyarra arrburrwa a-workiya rrapa a-galiya barra burrwa. \v 39 Wurra minyja barrwa gun-nga ana-goyburrpa jal nyiburr-ni, lika ngayburrpa nguburr-gata minypa nipa an-gata bunggawa Rowm \pn (Rome)\pn* a-nirra marn․gi arrburrwa, nuwurra waypa barra gun-gata minypa gu-ngardapa nguburr-negiya, lika joborr ngubi-jarlapa arrburrwa. \v 40 Wurra minypa ngayburrpa geka nguburr-yurtchinga gurda nguburr-yurtchinga nguburr-ni, aburr-gata bunggawa yerrcha mari gubi-jarlapun arrburrwa rrapa ngayburrpa nguburr-jurnjun. Ngardawa gala gun-nga mari ngubi-rrima rraka ngubu-ngurrja burrwa; wurra nguburr-nyagara wupa.” \v 41 A-yinagata a-wena burrwa an-gata, lika burr-jerrmarra, gun-birripa rrawa aburr-jekarra wurra gama gorlk. \c 20 \s1 Paul A-bona Mechadóniya (Macedonia) Rrapa Akéya (Achaia) \p \v 1 Gun-gatiya aburr-yurtchinga gurda aburr-yurtchinga, aburr-bachirramiyana burr-guta gubu-bawuna, lika Paul janguny gu-jerrmarra burrwa Jesus burr-yika jawina, lika gu-ngardapa aburr-negiyana nula. Lika a-wena burrwa rrapa minypa gelama gelama burr-barra a-ni. Ganapiya, lika a-yinanga burrwa, “Bobo,” lika burr-bawuna, gu-gapa gu-rrarnba a-jurrwurra Mechadóniya \pn (Macedonia)\pn*. \v 2 Lika gun-gatiya gu-jirra gu-boya rrawa nipa a-wena burrwa a-bona gun-gugunggaja gun-guyinda gun-jaranga, lika a-bena Akéya \pn (Achaia)\pn*. \v 3 Lika gatiya a-ni Akéya ran․gu abirri-jirrapa an-ngardapa. Lika a-garlmuna, jimarna barra gu-gatiya gu-rrawa wenga mu-michiyang a-boy Jiriya \pn (Syria)\pn*. Wurra gu-borrwurra burrwa Ju yerrcha aburr-gata Akéya aburr-guyinda minypa birripa abu-bu barra. Lika gu-borrwurra Mechadóniya a-jeka barra, lika gu-gatiya wenga a-boy barra Jiriya. \v 4 Rrapa aburr-garlmuna nula, wugupa aburr-bona aburr-gunaga: Birach \pn (Pyrrhus)\pn* an-nika an-walkurpa an-nelangga Jopata \pn (Sopater)\pn* nipa Buríya \pn (Berea)\pn* an-guyinda, rrapa Aritárkach \pn (Aristarchus)\pn* rrapa Jekándach \pn (Secundus)\pn* abirri-gata Jechalónika \pn (Thessalonica)\pn* abirri-guyinda, rrapa Geyach \pn (Gaius)\pn* nipa Derbi \pn (Derbe)\pn* an-guyinda, rrapa Dimati \pn (Timothy)\pn*, rrapa abirri-gata Aycha \pn (Asia)\pn* abirri-guyinda Dikakach \pn (Tychicus)\pn* rrapa Durópamach \pn (Trophimus)\pn*. \v 5 Wurra aburr-gunardiya wupa mu-ngoyurra aburr-bona gu-gapa gu-rrarnba Durówech \pn (Troas)\pn*, gatiya minypa marr gubu-ganyja atila Paul ngatipa.\f + \fr 20:5 \ft 20:5 \fk Paul ngatipa\ft , gun-narda minypa Paul rrapa Luk, ngardawa gun-guna janguny mu-guna mu-jurra nipa Luk a-wukurrjinga.\f* \v 6 Wurra burdak nyirri-ni, minypa janara gu-ji gun-gata Ju yerrcha gun-burriya minypa damba mun-gun․gun mbi-banga aburr-workiya, gubu-borrwuja aburr-workiya gun-guwarr. Ganapiya, lika gun-narda gu-wulebiyana janara, lika nyirri-garlmuna, rrawa Bilipay nyirri-bawuna, lika nyirri-bona, nyirri-bena burrwa mu-ngoyurra aburr-bona Durówech. Minypa mu-michiyang nyirri-bamuna ngorrngurra abirri-jirrapa abirri-jirrapa gun-ngardapa, lika gu-gapa gu-rrarnba nyirri-bena burrwa. Lika gata nyiburr-ni Durówech ngorrngurra abirri-jirrapa abirri-jirrapa rrapa mola abirri-jirrapa gun-ngardapa. \s1 Paul Gun-gumungba A-wena Burrwa Durówech (Troas) Aburr-guyinda \p \v 7 Gun-gata Jarradi \pn (Saturday)\pn* gu-wulebiyana, yi-rrana gu-ni gugu Jandi \pn (Sunday)\pn*, ngayburrpa nyiburr-jaranga Jesus nyiburr-yika gu-galiya yerrcha nyiburr-gata gu-ngardapa nyiburr-negiyana, Jesus an-munyjurr nyibu-bay barra. Rrapa gatiya Paul a-wena burrwa gun-baykardakarda, ngardawa gu-borrwurra nuwurra guna-gepa burr-bawa barra a-boy. Minypa a-wena a-ni, gornborrk gu-ni, \v 8 rrapa lam \pn (lamp)\pn* gun-jaranga gu-rronga gu-ji gatiya gu-ngarnama waykin gu-bala ngayburrpa gu-ngardapa nyiburr-negiyana. \v 9 Rrapa an-gata an-ngardapa an-yawarriny an-nelangga Yutikach \pn (Eutychus)\pn*, nipa gu-melek a-ni gun-gatiya Paul gun-baykarda a-wena a-ni, wurra a-balabun․gubuna, lika gu-ngorrngurra a-yu. Wurra Paul burdak mu-nguy a-wena, lika an-gata an-yawarriny waykin wenga a-bungguna gu-jel. Lika aburr-werranga aburr-bupiyana gurda aburr-yurtchinga, abu-menga, wurra gipa gugu a-juwuna. \v 10 Lika Paul ana-bupiyana, a-yerrnyjiyanapa a-rrenyjinga an-gata an-yawarriny rrapa minypa a-barlamachinga. Lika a-yinanga burrwa aburr-gata, “Ganapa wargugu ni, a-lay. Wurra an-mola.” \v 11 Ganapiya, lika Paul mola a-warrchinga gu-bala. Lika damba mu-rrumurra burrwa, mbi-barra. Lika wugupa aburr-wena aburr-ni, guna-gepana; lika a-bona. \v 12 Lika an-gata an-yawarriny birripa abu-menga, abu-ganyja rrawa an-mola, lika burr-guya aburr-marrkapchinga. \p \v 13 Lika Paul mu-michiyang nyirr-jerrmarra ngayburrpa mu-ngoyurra nyiburr-bona Achoch \pn (Assos)\pn*. Wurra nipa gu-borrwurra gu-rrepara a-boy barra, gata galamurrpa nyibu-garra barra rrapa minypa mu-michiyang a-gortkurrcha barra arrburrwa. \v 14 Ganapiya, lika gun-gata waypa galamurrpa nyibu-garrana, lika nyibu-wenyagarra, lika nyiburr-bona bamara gun-gata Mitaliny \pn (Mitylene)\pn*. \v 15 Gu-gata wenga mola nyiburr-garlmuna, nyiburr-bena yi-gurrepa Giyoch \pn (Chios)\pn*. Gun-gatiya lika gun-nerranga gu-ni, mola nyiburr-garlmuna Jemoch \pn (Samos)\pn*. Lika gun-nerranga gu-ni, mola nyiburr-garlmuna, nyiburr-bena Maylítach \pn (Miletus)\pn*. \v 16 Minypa Paul mu-ngoyurra gu-borrwurra, lika Apachach \pn (Ephesus)\pn* nyibu-beybana; gala yapa gu-gata wana gu-bapala gu-rrawa Aycha \pn (Asia)\pn* gun-baykarda a-ningin. Ngardawa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* marr gun-baykarda gu-jirra nipa jal a-ni yibirrich a-bengga barra gata a-ni, janara gu-ji barra gun-gata gubu-ngurrjinga aburr-workiya Bentikoch \pn (Pentecost)\pn*. \s1 Paul Gun-gumungba A-wena Burrwa Apachach (Ephesus) Aburr-guyinda Mu-murna Yerrcha \p \v 17 Wurra gun-gata Maylítach wenga nipa Paul janguny gu-jerrmarra burrwa Jesus burr-yika Apachach aburr-ni mu-murna yerrcha, lika aburr-garlmuna gurda. \v 18 Rrapa birripa waypa aburr-bena, lika nipa Paul a-wena burrwa a-ni, a-yinanga burrwa, “A-lay, ana-goyburrpa marn․gi apula ngu-yinmiyana jama ngu-ji ngu-workiyana ana-goyburrpa nyiburr-murna ngu-ni, minypa gun-gata gu-gegapa ngu-bena ana-gorrburrwa gu-gunaga wana gu-bapala gu-rrawa Aycha, gu-gatiya wenga. \v 19 Minypa gala wana ngu-negiyarna ngu-workiyarna, Jesus gun-nika jama ngu-ji ngu-workiyana; wurra burr-guya arr-borrwurra rrapa minypa ngu-rruwujana ana-gorrburrwa. Gala ngu-borrwujarna gun-gata minypa gun-nerra gu-ni apula gu-workiyana, Ju yerrcha mari gubi-jarlapuna apula aburr-workiyana. \v 20 Ana-goyburrpa marn․gi apula gala gun-nga ngu-jordajingarna ana-gorrburrwa ngu-workiyarna gun-gugunggaja janguny, wurra marn․gi marn․gi arr-negarra ngu-workiyana minypa nguburr-jaranga gu-ngardapa nguburr-negiyana nguburr-workiyana, rrapa mola minypa ngu-bena ana-gorrburrwa ngu-workiyana gu-goyburrpa gu-rrawa gu-jirra gu-boya. \v 21 Minypa ana-goyburrpa Ju \pn (Jew)\pn* yerrcha rrapa Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha ngu-wena ana-gorrburrwa ngu-workiyana barra gun-nerra nyibu-bawa, nyiburr-ngukurdanyjiya nula Wangarr, rrapa marr nyiburr-balcha nula Jesus an-ngayburrpa Bunggawa. \p \v 22 “Ganapiya. Lika gun-guniya gugu nipa Mern An-mawunga nguna-ganyja a-boya Jirúchalam, wurra minypa ngaypa gala marn․gi aburr-yinmiya barra apula aburr-gata. \v 23 Wurpa lika minypa gun-jaranga rrawa ngu-boya ngu-workiya rrapa ngu-beya burrwa, Mern An-mawunga nipa nyanma aburr-weya apula aburr-workiya minypa gata Jirúchalam ngunabi-rrima barra rrapa ngunabu-barnja barra wupa, rrapa minypa gun-nerra gu-ni barra apula. \v 24 Jarra gun-mola apula marrban ngu-juwa. Gala ngu-yinmiya ng-gopiya, wurra gun-ngardapa ngu-borrwuja, ngarla: Minypa ganyjarr Jesus nipa Bunggawa nguna-wuna ngaypa ngu-rrimapa barra ngu-mungba. Minypa gun-molamola janguny ngu-ngurrja barra ngu-boy — gun-gata minypa nipa Wangarr an-mola arrburrwa warlaman nipa a-gunggajinga arrkula arr-gurdiya gorlk.\x + \xo 20:24 \xt 2 Dimati 4:7\x* \p \v 25 “A-lay, ana-goyburrpa ngaypa ngu-wena ana-gorrburrwa ngu-bona rrapa minypa Wangarr gun-nika rum ngu-ngurrjinga ana-gorrburrwa ngu-workiyana, wurra ngaypa marn․gi gala barra mola ngunabi-na gun-nardiya rrawa. Wurra gun-nyagara. \p \v 26 “Lika gun-guniya geka barra wengga ngu-barnja barra ana-gorrburrwa minypa gun-guna: Minyja ana-nga a-lijiwarriyan, wurra ngaypa nyanma ngika. \v 27 Ngardawa gala gun-nga ngu-jordajingarna ana-gorrburrwa janguny, wurra burr-gurla Wangarr gun-nika rum ngu-ngurrjinga ana-gorrburrwa. \v 28 Lika buburr-jarlapiya rrapa Wangarr burr-yika gu-galiya yerrcha jaga buburr-gana burrwa minypa nipa Mern An-mawunga nyirr-gurrmurra jaga nyiburr-gugana. Nyirrbu-wu barra nyiburr-workiya gun-burral janguny, ngardawa Wangarr burr-yika aburr-gata nipa burr-maningan burr-menga minypa an-nigipa an-walkurpa nipiya ana-nyala a-jortchinga burrwa. \v 29 Wurra ngaypa ngu-borrwuja rrapa marn․gi waypa barra ngaypa ngu-boy, nuwurra lika gun-gata aburr-werranga aburr-balagarrgurrjiya barra ana-gorrburrwa rrapa minypa nyirrbu-yolka barra aburr-ni. Wuriya ana-goyburrpa Wangarr nyiburr-yika gu-galiya yerrcha, wurra jarra birripa jal aburr-ni barra nyirrbu-ngorrkornda. \v 30 Minyjiya. Rrapa aburr-werranga ana-goyburrpa bama nyiburr-yinanga jimarna gu-ngardapa ana-gorrburrwa, wurra aburr-garlma barra, gun-burral janguny ngayburrpa ngubi-rrimanga birripa gubu-ngukurdanyja, minyja jimarna Jesus abu-gaypun rrapa minypa ana-goyburrpa nyiburr-birripa gugu jawina nyiburr-ningin burrwa. \v 31 Lika buburr-jarlapiya. Bubu-borrwa gipa jemberr abirri-jirrapa gun-ngardapa gala ngu-bawujarna ngu-workiyarna, wurra ngu-wena ana-gorrburrwa rrapa gelama gelama arr-barra ngu-workiyana rrengarrenga rrapa ana-munya minypa burr-rru burr-rru arr-borrwurra ngu-ni. \p \v 32 “Ganapiya, wurra Wangarr nipa nyirr-jarlapa barra nyirr-ga. Gun-nigipa janguny bubu-borrwa buburr-bamba gun-gata minypa nipa warrpam an-molamola a-gunggajinga ana-gorrburrwa a-workiya. Ngardawa gun-nardiya janguny derta nyirr-nega rrapa minypa barrwa gun-molamola nyibu-ma barra gun-goyburrpa gun-gata nipa Wangarr gipa gu-borrwurra ana-gorrburrwa, minypa ana-goyburrpa gatiya wugupa burrwa warrpam Wangarr burr-yika gu-galiya yerrcha nipa burr-menga. \v 33 A-lay, gun-gata ngayburrpa wugupa nguburr-ni, gala ana-nga mu-werrmbarra ngu-nacharna mun-nigipa rrupiya, mirikal burr-guta. \v 34 Wurra ana-goyburrpa marn․gi apula murna ngu-jirra ng-guyinda jama ngu-ji ngu-workiyana, aburr-ngaypa jawina yerrcha ngu-menga arrburrwa gun-nga jal nyiburr-ni nyiburr-workiyana. \v 35 Ngu-yinmiyana jama ngu-ji ngu-workiyana, gun-narda minypa arr-guybukaja minypa ana-goyburrpa niya burr-guya jama nyiburr-ji barra rrapa aburr-gata aburr-nyagara nyiburr-gunggaja barra burrwa nyiburr-workiya. Minyja bubu-borrwa: Jesus nipa Bunggawa a-yinanga a-wena, ‘Minyja ngarripa arr-nyala arrbu-wu aburr-werranga, gun-narda minypa gun-burral barra arr-marrkapcha. Wurra minyja aburr-werranga aburr-nyala arrbu-wu ngarripa, jarra nguburr-marrkapcha barra, wurra marr arr-yinda.’” \p \v 36 Paul a-yinagata a-wena burrwa. Lika ganapiya. Lika gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-menama gubi-rrana, lika Wangarr abu-wengganana. \v 37 Lika aburr-rruwujana aburr-ni, Paul abu-barlamachinga rrapa abu-machinga burr-guta. \v 38 Minypa wargugu aburr-ni nula ngardawa gun-gata a-wena burrwa gala barra mola abi-na barra. Lika abu-ganyja, lika abi-jerrmarra mu-michiyang. \c 21 \s1 Paul Birripa Aburr-bona Jirúchalam (Jerusalem) \p \v 1 Gun-gatiya minypa “bobo” nyiburr-negachichiyana, lika ngayburrpa mu-michiyang nyiburr-gortkurrchinga. Lika jechinuwa nyiburr-bamuna, nyiburr-bena bamara Goch \pn (Cos)\pn*. Nyiburr-bamuna, nuwurra lika gun-nerranga gu-ni, nyiburr-bena gun-nerranga bamara gun-gata Rowtach \pn (Rhodes)\pn*. Lika gu-gata wenga nyiburr-bona, nyiburr-bena gu-belambila, gu-murnangana rrawa gun-gata gun-nelangga Batara \pn (Patara)\pn*. \v 2 Gata nyiburr-gortkurrchinga, lika mun-nerranga michiyang nyibu-menga, gipa mu-ngoyurra nawanawa mu-ni yi-gapa mun-ngoyurra Boníchiya \pn (Phoenicia)\pn* m-boy barra. Lika nyiburr-garlmuna, \v 3 nyiburr-bona, Jayprach \pn (Cyprus)\pn* nyiburr-weyka gu-jinyja nyibu-beybana nyiburr-bamuna, lika nyiburr-bena wana gu-bapala gu-rrawa Jiriya \pn (Syria)\pn*. Gatiya rrawa gun-nelangga Daya \pn (Tyre)\pn* nyiburr-gortkurrchinga, ngardawa balaja mbi-guykuywa barra aburr-ji. \v 4 Wurra ngayburrpa nyirrbu-barripuna Jesus burr-yika jawina yerrcha aburr-gata, lika birripa aburr-murna nyiburr-ni ngorrngurra abirri-jirrapa abirri-jirrapa rrapa mola abirri-jirrapa gun-ngardapa, minypa 7. Birripa minypa Mern An-mawunga wugupa burrwa aburr-wena nula Paul gala barra a-boy Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*. \v 5 Wurra wuriya gun-gata, wurra nuwurra waypa mun-gata michiyang nawanawa mu-ni, Paul ngayburrpa nyiburr-garlmuna barra nyiburr-boy. Rrapa aburr-gatiya Jesus burr-yika wurra gama gorlk nyirrbu-ganyja ngayburrpa gochilawa ana-jaranga. Gata lika gu-ngardapa nyiburr-negiyana nyiburr-menama nyibi-rrana, Nyanyapa arrku nyibu-wengganana nyiburr-ni. \v 6 Lika nyirrbi-jerrmarra, ngayburrpa mu-michiyang nyiburr-gortkurrchinga, lika birripa aburr-jekarra aburr-bona rrawa. \p \v 7 Lika Daya wenga nyiburr-bona, nyiburr-bena Dolaméyach \pn (Ptolemais)\pn*. Gata nyiburr-gortkurrchinga, lika Jesus burr-yika jawina aburr-gata galamurrpa nyibu-garrana, lika nyirrbu-menga, nyirrbu-ganyja, birripa aburr-murna nyiburr-ni ngorrngurra gun-ngardapa. \p \v 8 Nyiburr-yu, guna-gepana, lika nyirrbu-bawuna, mun-maywapa michiyang nyiburr-gortkurrchinga. Lika nyiburr-bona, nyiburr-bena Jecharíya \pn (Caesarea)\pn*. Lika Bilip \pn (Philip)\pn* ana-murna nyiburr-ni, nipa an-gata Nyanyapa arrku gun-nika janguny gu-ngurrjinga a-workiyana. Minypa mu-ngoyurra Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha burrbu-menga aburr-gugunggaja arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, nipiya Bilip burr-guta.\x + \xo 21:8 \xt Jama Aburr-ji 6:5; 8:5\x* \v 9 Aburr-yigipa walkurpa yerrcha mu-gama yerrcha abirriny-jirrapa abirriny-jirrapa, wurra aburr-borala. Wurra ganyjarr gubi-rrimanga Wangarr gun-nika gubu-ngurrjinga aburr-workiya, nipa burr-wucha a-workiya. \p \v 10 Gun-gatiya gu-yinmiyapa ngorrngurra nipa Bilip ana-murna nyiburr-ni, an-nerranga Judíya \pn (Judea)\pn* wenga ana-garlmuna, an-nelangga Agabach \pn (Agabus)\pn*. Nipa burr-guta rrapa an-mujaruk Wangarr gun-nika wengga gu-ngurrjinga a-workiya, Wangarr ana-nyala a-wucha a-workiya.\x + \xo 21:10 \xt Jama Aburr-ji 11:28\x* \v 11 Nipa an-gata Agabach a-bena arrburrwa, lika yi-gurrepa a-negiyana atila, lika Paul jin-nika brelk \pn (belt)\pn* a-gombichiya a-workiya jiny-menga, lika a-bichiyana a-ni rrepara a-jirra rrapa murna a-jirra. Lika a-yinanga arrburrwa, “A-lay, Gun-guna ngaypa ngu-wengga barra, nipa Mern An-mawunga a-wena apula: Ju yerrcha aburr-gata Jirúchalam aburr-nirra aburr-yinarda barra abu-bicha an-narda jin-guna brelk an-gurrimapa, lika burrbu-wu barra aburr-gata Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha.” \p \v 12 Gun-narda nyiburr-galiyana, lika ngayburrpa nyiburr-jaranga, minypa aburr-gata Jecharíya aburr-guyinda burr-guta, ngayburrpa nyiburr-ngiwija nula Paul gala barra a-boy Jirúchalam. \v 13 Wurra nipa a-yinanga arrburrwa, “Wurriya nyiburr-rruwuja? Wurra ganapa ng-garla ngu-werra ngunabi-nega. Wurra jarra ngaypa nawanawa ngu-nirra, marrban ngunabu-bicha barra gun-gata Jirúchalam rrapa waygaji ngu-juwa barra gun-gata minypa ngaypa jawina ngu-nirra nula Jesus nipa Bunggawa.” \p \v 14 Paul a-yinagata a-wena; gala gu-yagurrmungarna arrburrwa. Lika gala mola nyiburr-ngiwijarrarna nula. Wurra nyiburr-yinanga, “Ganapiya, ngayburrpa nyiburr-mola Wangarr a-yinmiya barra jama a-ji.” \p \v 15 Lika gu-gata wenga lika gun-ngayburrpa gorlk nyibu-bichinga, lika nyiburr-garlmuna Jirúchalam nyiburr-bona. \v 16 Aburr-werranga Jesus burr-yika aburr-gata Jecharíya aburr-guyinda, birripa wugupa arrburrwa nyiburr-bona, nyirrbu-ganyja rrawa ngayburrpa nyiburr-ni barra, Munéchan \pn (Mnason)\pn* gun-nika rrawa. Nipa an-gata Jayprach an-guyinda gipa mu-ngoyurra marr a-balcha nula Jesus. \s1 Paul A-bena Burrwa Jesus Burr-yika Jirúchalam Aburr-ni \p \v 17 Gun-gatiya nyiburr-bena Jirúchalam, aburr-gata worlapa arrburrwa yerrcha aburr-marrngoypiyana arrburrwa. \v 18 Nyiburr-yu, guna-gepana, lika Paul ngayburrpa nyiburr-garlmuna, nyiburr-bona, nyiburr-bena burrwa Jeymch \pn (James)\pn* rrapa aburr-werranga burr-guta Jesus burr-yika jawina mu-murna yerrcha. \v 19 Gun-gatiya Paul a-birripiyana burrwa, lika a-gorkorijinga burrwa a-ni gun-jaranga janguny minypa Wangarr a-yinmiyana burr-menga aburr-gata aburr-jaranga gu-werranga gu-werranga gu-rrawa aburr-nirra Jentayl yerrcha, minypa nipa Paul jawina a-ni nula Jesus. \p \v 20 Gun-narda aburr-galiyana nula, lika Wangarr aburr-marrkapchinga nula. Lika aburr-yinanga nula Paul, “A-lay, an-borrmunga, aburr-guna Ju yerrcha, aburr-jaranga gipa aburr-ngukurdanyjiyana rrapa marr aburr-balcharra nula Jesus, wurra minypa gun-ngayburrpa joborr gun-guyinda burr-guya gubi-rrimanga aburr-nirra. \v 21 Wurra aburr-werranga gipa bubu-ngurrjinga burrwa, jimarna Mojich \pn (Moses)\pn* gun-nika joborr nginyipa n-dumurra. Jimarna Ju yerrcha gu-werranga gu-werranga gu-rrawa aburr-nirra nginyipa ny-yeya burrwa gala barra majija burrbi-nega rrapa minypa gun-ngayburrpa gun-guwarr gala barra gubu-borrwa. \v 22 Wurra nguburr-yinmiya barra, a-lay? Wurra burraya marn․gi aburr-ni barra nginyipa ny-bena, lika mari gubi-jarlapa barra nggula. \v 23 Wurra gun-guna nyiburr-wengga barra nggula nginyipa ny-jaliya barra arrburrwa: Gu-galiya yerrcha abirri-jirrapa abirri-jirrapa aburr-guna aburr-nirra gochila abi-rrana Wangarr minypa gun-ngayburrpa gun-guwarr. \v 24 Wurra nginyipa ny-malcha barra burrwa barra wugupa nyiburr-boy Wangarr gun-nika bala gun-japurra. Lika gun-gata yarlanga nginyipa wugupa burrwa nyiburr-wepiya barra minypa Mojich arr-wuna joborr. Rrapa mun-nginyipa rrupiya ny-junggaja barra burrwa, gubu-mungba barra. Minypa burdacha rrapa jip abu-ma barra, lika junggay an-gata abu-wu barra nuluwa Wangarr an-nika, rrapa minypa ana-werranga mula aburr-jirra burr-jagulma, bama aburr-gorla burr-nega. Ny-yirda barra ny-malcha burrwa. Lika gu-gurdiya wenga aburr-jaranga marn․gi aburr-ni barra nggula ngardawa minypa aburr-werranga bima bubu-ngurrjinga gun-narda gala gun-burral; jarra Mojich gun-nika n-dimanga.\x + \xo 21:24 \xt Numbers 6:13-21\x* \v 25 Wurra gu-werranga gu-rrawa Jentayl yerrcha marr aburr-balcharra, ngayburrpa jarra gipa jurra nyibi-jerrmarra burrwa, rrapa nyibu-ngurrjinga burrwa joborr ngayburrpa nyibu-borrwurra burrwa minypa gun-guna: Mun-gata balaja, jin-garla jin-gata aburr-werranga jibu-barnjinga nula aburr-workiya an-guripa jin-guripa wangarr rrapa minypa barrwa mbi-banga aburr-workiya, wurra mun-narda Jesus burr-yika marr aburr-balcharra nula gala barra mbi-bay; ngardawa an-guripa mun-nika mun-gata balaja. Rrapa gala barra an-maningan jin-maningan jibu-bay. Rrapa minyjak an-guyinda minyjak jin-guyinda jiny-juwuna a-juwuna minypa ana-gugaliya jawa a-jirra a-birrirrijinga nula, ana-gurda ngacha birripa Jesus burr-yika gala barra abu-bay an-garla rrapa jin-garla. Rrapa gala barra marrambay jama aburr-ji. Gu-gurda ngacha joborr gun-guyinda gun-mola burrwa Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha barra gubu-borrwa, Jentayl yerrcha aburr-gata gu-werranga gu-werranga gu-rrawa.”\x + \xo 21:25 \xt Jama Aburr-ji 15:29\x* \p \v 26 Ganapiya. Gun-narda Paul a-galiyana burrwa Jeymch birripa, lika gun-nerranga gu-ni, lika a-malchinga burrwa aburr-gata gu-galiya yerrcha abirri-jirrapa abirri-jirrapa mu-ngoyurra gochila abi-rrana Wangarr. Lika wugupa aburr-bona Wangarr gun-nika bala gun-japurra. Lika gun-gata yarlanga aburr-wepiyana minypa Mojich burr-wuna joborr. Lika Paul a-barrngumurra wupa, lika junggay an-gata a-wena nula gu-yinpa barra gubu-mungba barra. Minypa ngorrngurra arr-ngardapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa gu-ni barra, lika burdacha rrapa jip abu-ga barra gurda, Wangarr abu-wu barra ngardapa ngardapa. \s1 Paul Abi-rrimarra \p \v 27 Gun-gatiya lika nuwurra yi-gurrepa gu-ji gu-bona gubu-mungba barra, lika aburr-werranga Ju yerrcha Aycha \pn (Asia)\pn* wenga aburr-bona gurda, abi-nana Paul gata Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa a-ni. Lika mari gubi-jarlapuna nula nipa Paul, lika abi-rrimarra. \v 28 Minypa ngana waykin aburr-wena, aburr-yinanga burrwa, “A-lay, Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr, buburr-gunggaja arrburrwa an-guna barra ngubi-rrima. Ngardawa nipa gun-jaranga rrawa a-boya a-workiya rrapa minypa wurra gama gorlk a-weya burrwa a-workiya, ngayburrpa Ju yerrcha nguburr-werra arr-nenga a-workiya. Minypa gun-ngayburrpa gun-guwarr rrapa Wangarr gun-nika bala gun-japurra burr-guta nipa an-guna gun-nerra gu-nenga arrburrwa a-workiya. Rrapa mola Jentayl yerrcha burr-ganyja gurda, gu-bala Wangarr gun-nika gu-japurra aburr-barrngumurra.” \v 29 Aburr-yinagata aburr-wena, ngardawa gata Jirúchalam burrbi-nana Paul rrapa Durópamach \pn (Trophimus)\pn* an-gata Apachach \pn (Ephesus)\pn* an-guyinda wugupa abirri-digirrgarra abirri-workiyana, lika bama aburr-yinanga jimarna Paul a-ganyja Durópamach, wugupa abirri-barrngumurra gu-bala Wangarr gun-nika gu-japurra.\x + \xo 21:29 \xt Jama Aburr-ji 20:4\x* \p \v 30 Gun-gatiya lika wurra gama gorlk aburr-jaranga gun-gata rrawa aburr-bachirramiyana nula Paul. Lika gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-yurtchinga, Paul abi-rrimarra gata wupa gu-bala a-ni Wangarr gun-nika gun-japurra. Lika abu-rurrgakaja aburr-bena yarlanga, lika warrika junggay yerrcha aburr-gata ngana gu-jirra gubi-jakabuna nula. \v 31 Wurra gun-gatiya waypa aburr-gata abu-buna aburr-ni, jimarna barra a-juwa, wurra an-ngardapa a-yurtchinga, janguny gu-ganyja nula an-gata bunggawa burrwa Rowm \pn (Rome)\pn* an-guyinda an-dakal. Minypa a-yinanga nula, “A-lay, aburr-gata Jirúchalam aburr-nirra, aburr-jaranga aburr-bacha aburr-nirra.” \v 32 Lika warrika bunggawa an-gata a-garlmunapa an-dakal ana-ganyja. A-yurtchinga a-ni, a-bena burrwa aburr-gata aburr-jaranga wurra gama gorlk. Rrapa gun-gatiya waypa birripa burrbi-nana bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal rrapa aburr-yigipa wugupa nula aburr-bena, lika gubu-bawuna gun-gata minypa Paul abu-buna aburr-ni. \p \v 33 Lika an-gata bunggawa ana-bona, a-rrimarra Paul. Lika a-wena aburr-yigipa jawina barra abu-bicha an-gubandawiya jirn \pn (chain)\pn* abirri-jirrapa. Lika wurra gama gorlk burr-wengganana, “A-lay, an-guna ana-ngay? Nipa a-yinmiyana werra a-negiyana?” \v 34 Wurra ngana waykin aburr-wena aburr-jaranga, burr-gala gubu-ganyja rraka gala gun-burral janguny gu-barripungarna. Lika a-wena burrwa aburr-yigipa an-dakal abu-ga barra gu-birripa gu-rrawa gu-ngardapa aburr-ni aburr-workiyana. \s1 Paul Burr-gurdagurdarrana Nipa An-mola \p \v 35-36 Lika Paul abu-ganyja, gata aburr-bena, jimarna abu-ganyjarna aburr-warrchingarna gu-bala. Wurra gu-galiya yerrcha aburr-gata burr-guya aburr-bachirramiyana, jimarna barra abu-bu. Waykin aburr-jabarrchinga, aburr-yinanga, “Ngubu-bupa a-juwa!” \p Lika aburr-gata an-dakal waykin abu-wenyagarra, abu-ganyja aburr-warrchinga, \v 37 jimarna abu-ganyjarna wupa aburr-barrngumiyarna. Wurra Paul a-wena nula an-gata bunggawa burrwa an-dakal, “A-lay, ngu-wengga barra nggula.” \p Lika an-gata a-wena nula Paul, “A-lay, nginyipa wengga gun-nginyipa ny-yeya Grik \pn (Greek)\pn* aburr-guyinda gun-birripa, ya? \v 38 Wurra ngaypa bama ngu-yinanga jimarna nginyipa ny-yerranga Yijipt \pn (Egypt)\pn* nyi-guyinda, an-gata gu-yinmiyapa mu-ngoyurra mari gu-jarlapuna gun-guna rrawa, nipa aburr-yigipa an-dakal aburr-jaranga burr-menga minypa 4,000, rrapa gu-werrapa burr-ganyja a-bona.” \p \v 39 Paul a-yinagata nula, “Ng-gurda ngaypa ngika minypa an-gata an-gugaliya. Wurra ngaypa Ju, Dartchach \pn (Tarsus)\pn* ng-guyinda, gun-gata Dartchach wana gu-jirra gun-gata jonama gun-baykarda Jilíchiya \pn (Cilicia)\pn*. Wurra, a-lay, yama ngaypa ngu-wengga burrwa aburr-guna?” \p \v 40 Lika an-gata bunggawa gu-yagurrmurra nula Paul. Lika Paul waykin a-ji yi-gurrepa ngana gu-jirra gun-gata, lika wurra gama gorlk burr-jobujobuna, gun-ngap gubu-bawuna. Lika gun-birripa wengga a-wena burrwa Yibru \pn (Hebrew)\pn*: \c 22 \p \v 1 “A-lay, aburr-borrmunga, buburr-galiya apula barra ngu-wengga ana-gorrburrwa, arr-gurdagurdarra barra ngaypa ngu-mola.” \v 2 Gun-narda aburr-galiyana nula gun-birripa wengga gun-gata Yibru \pn (Hebrew)\pn* a-wena burrwa, lika burr-guya gun-ngap gubu-bawuna aburr-ni. \p Lika Paul mu-nguy a-wena burrwa. \v 3 “A-lay, ngaypa Ju ngu-bapurr, Dartchach \pn (Tarsus)\pn* ng-guyinda, gun-gata rrawa wana gun-bapala gun-nelangga Jilíchiya \pn (Cilicia)\pn*. Wurra nguna-bona, ngunyuna Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* wana ngu-ni. Rrapa an-ngaypa marn․gi an-gunega Gaméliyal \pn (Gamaliel)\pn* nipa burr-guya marn․gi nguna-negarra gun-ngayburrpa gun-guwarr aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha arrbu-wuna. Lika Wangarr gun-nika burr-guya ngu-rrimarra nula minypa ana-goyburrpa nyiburr-gurda nyiburr-yinagatiya.\x + \xo 22:3 \xt Jama Aburr-ji 5:34-39\x* \v 4 Minypa gun-guna jarlakarr aburr-ninyarra ngaypa werra nguburr-buna ngu-workiyana, aburr-juwuna. Rrapa minypa wurra rrapa gama ngubin-dimarra, nguburr-barnjinga wupa. \v 5 Gun-narda gun-burral; an-gata junggay wana an-babalapa rrapa mola aburr-jaranga ganychila \pn (councillor)\pn* yerrcha marn․gi apula. Minypa jurra ngu-menga birripa aburr-wukurrjinga burrwa aburr-ngayburrpa aburr-borrmunga Ju yerrcha aburr-gata Daméchkach \pn (Damascus)\pn* aburr-nirra. Lika ngaypa ng-ganyja jurra, jimarna nguburr-wucharna rrapa minypa gu-guna gu-jarlakarr aburr-nirra aburr-gata Daméchkach ngaypa ngubin-dimangarna rrapa nguburr-bichingarna, nguburr-ganyjarna gurda Jirúchalam barra ana-goyburrpa nyirrbu-bu. Wurra ngika.\x + \xo 22:5 \xt Jama Aburr-ji 8:3; 26:9-11\x* \s1 Paul Mu-nguy A-wena Rrapa A-ngurrjiyana Gun-gata Minypa Nipa A-ngukurdanyjiyana \r (Jama Aburr-ji 9:1-19; 26:12-18) \p \v 6 “Wurra, a-jay, a-lay, yi-gata ngaypa ngu-bona, marnnga waykin jiny-ji ngu-bena Daméchkach yi-gurrepa, gugu gun-gujayanaya gu-bena apula waykin wenga. \v 7 Lika ngu-bungguna gu-jel rrapa ng-galiyana manyjirda a-jirra a-wena apula. A-yinanga apula, ‘Jol \pn (Saul)\pn*, Jol, a-lay, wurriya ngaypa nguna-burnda ny-yorkiya?’ \p \v 8 “Ngaypa ngu-yinanga nula, ‘Ny-yingiya, a-lay, Bunggawa?’ \p “A-yinagata apula, ‘Ngaypa Jesus ng-guna Nejarach \pn (Nazareth)\pn* ng-guyinda, ng-guniya nginyipa nguna-burnda ny-yorkiya.’ A-yinagata a-wena apula. \v 9 Rrapa aburr-ngaypa gu-galiya yerrcha aburr-gata wugupa apula birripa gubi-nana gun-gata gun-gujayanaya, wurra gala aburr-galiyarrarna manyjirda a-jirra a-wena apula, wurra ngaypa wupa ngardapa. \p \v 10 “Lika ngu-yinanga nula, ‘Ngu-yinmiya barra, a-lay, Bunggawa?’ \p “Nipa Bunggawa a-yinagata apula, ‘Garlma. Boy Daméchkach. Gata ana-werranga a-wengga barra nggula gun-nga Ngun-anya gu-borrwurra nggula jama ny-ji barra.’ \v 11 A-yinagata a-wena apula, rrapa ngaypa gapula ngu-ni ngardawa gun-gujayanaya gun-gata. Lika aburr-ngaypa gu-galiya yerrcha aburr-gata mernda ngu-jirra ngunabi-rrimarra, lika aburr-guguyana apula aburr-bamuna, lika Daméchkach nyiburr-bena. \p \v 12 “Rrapa an-ngardapa gata a-ni an-nelangga Ananáyach \pn (Ananias)\pn*, nipa gun-ngayburrpa rum burr-guya gu-borrwurra a-workiyana rrapa minypa Ju yerrcha aburr-jaranga aburr-gata gubu-borrwurra nula nipa Ananáyach an-molamola. \v 13 Nipiya ana-bona, a-bena apula, rrapa minypa yi-gurrepa a-ji apula, a-yinanga apula, ‘A-lay, Jol, an-borrmunga, gana.’ Gun-narda waypa a-wena, warrika ng-ganana rrapa ngu-nana Ananáyach a-jinyja. \p \v 14 “Lika a-yinagata apula, ‘A-lay, Wangarr an-gata aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha an-burriya, nipa biy-menga barra marn․gi nyi-ni nula gun-nga nipa jal a-ni, rrapa minypa barra nyi-na an-nigipa an-gata Jechinuwa Ay-nirrapa Ay-workiya rrapa manyjirda a-jirra ny-jaliya barra nula, nipa a-wengga nggula. \v 15 Ngardawa nginyipa minypa jawina nyi-ni barra nula rrapa minypa aburr-gurdiya gorlk ny-yengga barra burrwa ny-yorkiya nyi-nana rrapa ny-jaliyana nula. \v 16 Ganapiya. Wurra an-nga nula ay-malapurda? Wurra garlma barra bama ngiy-gurraga rrapa Nyanyapa arrku ny-yenggana barra biy-wepa gun-nerra n-dimarra.’ A-yinagata apula nipa an-gata Ananáyach, lika ganapiya, ngu-yinagata. \p \v 17 “Lika nuwurra waypa nguna-jekarra Jirúchalam, gun-gatiya ngu-wengganana ngu-ni gu-bala gu-japurra Wangarr gun-nika, lika ngaypa ngu-ngurrnga minypa ngu-nana Bunggawa, \v 18 minypa nipa a-yinanga apula, ‘Gala jipa ni! Jirúchalam bawa. Ngardawa wurra gama gorlk gun-guna rrawa aburr-nirra gala aburr-yinmiya gubi-yagurrma nggula janguny gun-gata minypa ngaypa nguna-ngurrjinga.’ \p \v 19 “Wurra ngaypa ngu-yinanga nula, ‘Wurra, Bunggawa, a-lay, birripa marn․gi apula jarra. Minypa gun-birripa bala gun-guyinda marn․gi aburr-negiya aburr-workiya ngaypa minypa ngu-barrngumurra ngu-workiyana, aburr-nginyipa jawina ngubin-dimarra ngu-workiyana, nguburr-buna. \v 20 Rrapa gun-gatiya an-nginyipa jawina Dipan \pn (Stephen)\pn* abu-buna, a-juwuna, ngaypa gatiya ngu-yagurrmurra burrwa abu-buna rrapa minypa mun-birripa molma mun-gunegiya mirikal ngu-malapuna burrwa ngu-ji.’ Ngu-yinagata ngu-wena nula nipa an-gata Bunggawa.\x + \xo 22:20 \xt Jama Aburr-ji 7:58\x* \p \v 21 “Wurra nipa a-yinagata apula, ‘Boy. Gu-werranga gu-rrawa ngiy-jerrma barra burrwa balay aburr-gata Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha.’” A-yinagata Paul a-wena burrwa a-ni. \s1 An-dakal Jimarna Paul Abu-jurrburaykujamungarna \p \v 22 Rrapa aburr-gata wurra gama gorlk aburr-galiyana nula aburr-ni, Paul a-wena burrwa. Wurra gun-narda jurdach a-wena Bunggawa a-jerrmarra burrwa Jentayl yerrcha, lika burr-guya aburr-wena aburr-bona, aburr-yinanga, “Bubu-bupa, a-lay! A-juwupa barra! Gala barra mola ngubi-na barra!” \v 23 Aburr-yinagata aburr-wena, rrapa minypa mun-birripa mirikal mbi-jarrkarrana rrapa jel gubi-yerrnyjinga waykin. \p \v 24 Lika an-gata bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal a-wena burrwa aburr-yigipa, “A-lay, aburr-guna an-nga nula aburr-jabarrchinga aburr-jirra? An-guna a-yinmiyana waygaji? Wurra wupa bubu-ga, bubu-jurrburaykujama nuwurra a-wengga ana-gorrburrwa a-yinmiyana werra a-negiyana.” \p \v 25 Wurra gun-gatiya abu-bichinga minypa abu-jurrburaykujama barra, wurra Paul a-wena nula an-gata yi-gurrepa a-ji nula, nipa an-gatiya an-dakal a-ganyja a-workiya, a-yinanga nula, “A-lay, an-gata bunggawa Rowm \pn (Rome)\pn* a-ninyarra marn․gi apula, a-la. Wurra ana-goyburrpa ngunabu-bu barra, ya? Wurra an-gata jaga a-ganaja a-workiya joborr gala mari nguna-wengganacharna burdak minyja jimarn jarra werra ngu-negiyana.” \p \v 26 An-gata minypa an-dakal a-ganyja a-workiya, gun-narda waypa a-galiyana nula Paul, lika a-bona, a-nana bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal. Lika a-wena nula, “A-lay, nginyipa gipa ny-borrwuja ny-yinmiya, ya? Wurra jarra bunggawa a-ninyarra Rowm nipa marn․gi nula an-guna an-gugaliya.” A-yinagata a-wena nula. \p \v 27 Lika an-gata bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal ana-bona, a-bena nula Paul. A-yinanga nula, “A-lay, wengga apula. Nipa bunggawa Rowm a-nirra marn․gi nggula, ya?” \p Nipa Paul a-yinanga nula, “Ngaw.” \p \v 28 Lika an-gata bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal a-yinagata, “Ngaypa niya, bunggawa an-gata Rowm a-ninyarra marn․gi apula, wurpa lika rrupiya wana mu-ngoyurra ngu-barnjinga gu-gatiya wenga ng-gata ngu-welangga ngu-yurra.” \p Paul a-yinagata nula, “Aya. Wurra ngaypa bunggawa ana-murna ngu-bambungguna.” \p \v 29 Gun-narda waypa Paul a-wena, warrika aburr-gata an-dakal aburr-barrjekarra, mu-ngoyurra abu-burndarna, mari nula abu-wengganacharna burr-guta. Rrapa an-gata bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal, nipa burr-guta a-gurkuja ngardawa a-bichinga Paul an-gatiya minypa bunggawa Rowm a-nirra marn․gi nula. \s1 Paul A-wena Burrwa Ju Yerrcha Ganychila (Councillor) \p \v 30 Gun-narda waypa guna-gepana, lika ngardawa an-gata bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal jal a-ni marn․gi a-ni barra gun-burral an-nga nula Ju yerrcha aburr-bachirramiyana nula Paul, lika a-wena Ju yerrcha wana junggay yerrcha rrapa mola ganychila yerrcha birripa barra aburr-bamagutuwiya. Ganapiya, lika ana-ganyja Paul yarlanga, lika ay-ganyja, ganychila yerrcha mu-ngoyurra a-barnjinga burrwa, gatiya a-jinyja birripa aburr-gochila. \c 23 \p \v 1 Lika Paul jechinuwa burr-nana ganychila \pn (councillor)\pn* yerrcha, lika a-yinanga burrwa, “A-lay, aburr-borrmunga, Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr, wuparnana ng-galiyarra apula ngaypa Wangarr gun-nika jarlakarr ngu-ninyarra minypa gipa jama ngu-ji ngu-workiyana rrapa gun-guniya.” \v 2 Gun-narda Paul a-wena burrwa, lika an-gata junggay wana an-babalapa an-nelangga Ananáyach \pn (Ananias)\pn*, nipa a-wena burrwa aburr-gata yi-gurrepa aburr-ji nula Paul birripa abu-bu barra ngana a-jirra. \v 3 Lika Paul a-yinanga nula, “Nginyipa, a-lay, Wangarr biy-bu barra. Nginyipa waykin minypa rrakal rrapa wuparnana minypa ana-munya gu-maya gu-jirra gu-workiya. Nginyipa mari nula nguna-wengganacha nyi-nirra jimarna joborr n-dimanga, wurra jarra gun-gata ny-yena ngunabu-bu barra, gun-narda minypa gala joborr n-dima. Wurra gun-nyagara, ngarla!” A-yinagata Paul a-wena.\x + \xo 23:3 \xt Metiyu 23:27-28\x* \p \v 4 Lika birripa aburr-gata yi-gurrepa aburr-jirra nula aburr-yinanga nula, “An-narda Wangarr a-gurrmurra junggay wana an-babalapa nginyipa gun-nerra ny-yena nula, ya?” \p \v 5 Lika Paul a-yinanga burrwa, “A-lay, aburr-borrmunga, ngaypa ngu-bomang, ngarla. Ngaypa bama ngu-yinanga jimarna nipa an-nerranga, jarra wana an-babalapa junggay. Wurra jarra mu-jurra gu-yurra, gu-yinaga janguny, ‘An-goyburrpa an-borrmunga mu-ngoyurra a-jirra ana-gorrburrwa gala barra ny-yengga rrapa an-nerra nyi-nega.’”\x + \xo 23:5 \xt Exodus 22:28\x* \p \v 6 Gun-gatiya Paul burr-nana aburr-werranga aburr-gata gu-ngardapa aburr-negiyana aburr-workiyana Jejuchi \pn (Sadducee)\pn* aburr-welangga rrapa aburr-werranga Berachi \pn (Pharisee)\pn* aburr-welangga, lika ngana waykin a-wena burrwa. “A-lay, aburr-borrmunga, Yichrayal aburr-bapurr, ngaypa Berachi, rrapa an-ngaypa nyanyapa apa rrapa Berachi. Ngaypa ng-guna mari nula ngunabu-wengganacha nyiburr-nirra ngardawa ngaypa ngu-borrwurra nipa jarra an-gugaliya a-juwiya a-workiya, nuwurra barrwa Nyanyapa Arrku Waykin A-nirra a-jarrkarra barra.”\x + \xo 23:6 \xt Jama Aburr-ji 26:5; Bilipay 3:5\x* \p \v 7 Gun-narda wupa a-wena, lika aburr-gata Berachi yerrcha rrapa Jejuchi yerrcha aburr-garlmunapa ngarndarrk ngarndarrk aburr-negiyana, lika aburr-ngorrkorndiyana. \v 8 Ngardawa aburr-gata Jejuchi yerrcha gubu-borrwurra aburr-workiyana an-gugaliya a-juwiya a-workiya, jimarna Nyanyapa arrku gala a-yinmiya mola a-jarrkarra. Rrapa minypa mola gubu-borrwurra aburr-workiyana, jimarna waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk ngika, rrapa an-nerranga burr-guta rrapa an-mawunga an-guyinda ngika. Wurra birripa Berachi yerrcha jarra gubu-borrwurra aburr-workiyana minypa an-gugaliya a-juwiya a-workiya nuwurra barrwa lika Nyanyapa arrku a-jarrkarra barra. Rrapa minypa mola gubu-borrwurra aburr-workiyana waykin aburr-guyinda aburr-mujaruk gun-burral aburr-nirra rrapa an-nerranga burr-guta rrapa an-mawunga an-guyinda a-nirra.\x + \xo 23:8 \xt Metiyu 22:23; Mark 12:18; Luk 20:27\x* \v 9 Lika burr-guya waykin aburr-wena. Rrapa aburr-werranga Berachi yerrcha aburr-gata joborr marn․gi aburr-gunega, birripa aburr-garlmuna, burr-guya aburr-wena, aburr-yinanga, “A-lay, ngayburrpa nyibu-borrwuja an-guna gala gun-nga werra a-negiya. Waygaji gun-burral waykin an-guyinda a-wena nula; waygaji an-mawunga an-guyinda, waygaji an-mujaruk.” Aburr-yinagata aburr-wena Berachi yerrcha. \p \v 10 Lika Berachi yerrcha Jejuchi yerrcha gu-gapa gu-guta aburr-bachirramiyana burrwa, burr-guya ngarndarrk ngarndarrk aburr-negiyana. Lika bunggawa burrwa Rowm \pn (Rome)\pn* an-guyinda an-dakal a-worijinga nula Paul; gala yapa abu-burndarna, a-juwiyarna. Lika a-wena burrwa aburr-yigipa aburr-gata an-dakal, lika burrbu-ngorrkorndanga ganychila \pn (councillor)\pn* yerrcha, lika Paul abi-rrimarra, lika abu-ganyja wupa gun-birripa bala. \p \v 11 Ganapiya, lika gun-gatiya ana-munya gu-ni, lika Jesus nipa Bunggawa a-bena nula Paul. Yi-gurrepa a-ji nula, a-yinanga nula, “A-lay, gala barra ny-jurkuja. Wurra gipa nguna-ngurrjinga burrwa aburr-guna Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* aburr-nirra, rrapa ny-yirda barra nguna-ngurrja barra burrwa aburr-gata Rowm aburr-nirra.” \s1 Wengga Gubu-buna Paul Abu-bu Barra \p \v 12 Gun-gata waypa nuwurra guna-gepana, lika aburr-werranga Ju yerrcha gu-ngardapa aburr-negiyana, lika joborr gubi-jarlapuna. Minypa gochila burrbi-rrana gu-gapa gu-guta gala barra mbi-bay balaja, jin-garla, bugula burr-guta; wurra burdak Paul abu-bu barra, a-juwa barra, lika nuwurra waypa jurdach balaja mbi-bay barra. \v 13 Aburr-gata gu-galiya yerrcha minypa aburr-yinagata gochila burrbi-rrana gu-gapa gu-guta, birripa aburr-jaranga, minypa mu-wurra yerrcha 40. \v 14 Lika aburr-garlmuna, wana junggay yerrcha rrapa mola aburr-werranga mu-murna yerrcha aburr-bona burrwa. Aburr-yinanga burrwa, “A-lay, ngayburrpa gipa gochila nyiburr-rrayana gu-gapa gu-guta, gu-ngardapa nyiburr-negiyana gala barra balaja nyibu-bay, wurra burdak Paul nyibu-bu barra a-juwa, lika nuwurra jurdach waypa balaja nyibu-bay barra. \v 15 Lika ana-goyburrpa wugupa burrwa ganychila yerrcha janguny nyibi-jerrma barra nula an-gata bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal. Minypa nyibu-yolka barra, nyiburr-yinda barra nula, ‘A-lay, an-gata Paul nyina-ga barra arrburrwa barra jechinuwa nyiburr-galiya nula.’ Nyiburr-yirda barra nyiburr-wengga nula bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal, wurra ngayburrpa jarra gojilapa marr nyibu-ga barra nula Paul, barra ngayburrpa nyibu-bu rrapa a-juwa.” Aburr-yinagata aburr-gata 40 gu-galiya yerrcha birripa aburr-wena burrwa junggay yerrcha. \p \v 16 Wurra Paul an-nika gochila a-jirra, jelapa niya an-nika mu-lopa acha, nipa a-galiyana burrwa abu-bu barra Paul. Lika a-bona, an-dakal gun-birripa bala a-barrngumurra, lika gun-gata janguny gu-ngurrjinga nula Paul. \p \v 17 Lika Paul a-gonyjinga nula an-ngardapa an-gata an-dakal a-ganyja a-workiya, lika ana-bona, a-bena nula. Lika Paul ana-nyala a-wena nula, a-yinanga nula, “A-lay, an-guna ga nula bunggawa ana-gorrburrwa; janguny gu-rrimanga nula.” \v 18 Ganapiya, lika a-ganyja nula bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal. Lika a-yinanga nula, “A-lay, an-gata wupa a-nirra, Paul, nipa a-gonyjinga apula rrapa nguna-wengganana, lika an-guna an-yawarriny nguna-ganyja nggula ngardawa janguny gu-rrimanga nggula.” A-yinagata a-wena. \p \v 19 Lika an-gata bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal mernda a-jirra a-rrimarra an-yawarriny, lika a-ganyja ngardapa. Lika a-wengganana, a-yinanga nula, “A-lay, gun-nga janguny n-dimanga apula?” \p \v 20 Lika nipa an-yawarriny a-yinanga, “A-lay, Ju yerrcha gu-ngardapa aburr-negiyana, birripa aburr-wena jimarna bubu-wenggana barra ngulam barra Paul ny-ja barra burrwa ganychila yerrcha, jimarna mola aburr-galiya barra nula jechinuwa. \v 21 Wurra gala barra ny-yagurrma burrwa. Ngardawa aburr-werranga aburr-gatiya 40 gu-galiya yerrcha, birripa gojilapa marr gubu-ganyja nula barra abi-rrima. Minypa gochila aburr-rrayana gu-gapa gu-guta gala barra mbi-bay balaja rrapa jin-garla, bugula burr-guta. Wurra burdak Paul abu-bu barra a-juwa, nuwurra waypa lika jurdach balaja burr-guta mbi-bay barra. Minyjiya. Gipa nawanawa aburr-ni rrapa minypa marr gubu-ganyja minyja rraka nginyipa ny-yagurrma burrwa rrapa Paul ny-jerrma.” \p \v 22 Gun-narda bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal a-galiyana nula an-yawarriny, lika a-yinagata nula, “A-lay, gala barra an-nerranga ny-yengga nula nginyipa nyina-bona, ny-yena apula.” A-yinagata a-wena nula, lika a-jerrmarra, a-bona an-yawarriny. \s1 Paul Yongun Abu-ganyja Nula Biylik (Felix) \p \v 23 Lika an-maywapa an-gata bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal a-gonyjinga butula abirri-jirrapa abirri-yigipa abirri-mujama an-dakal abirri-ganyja abirri-workiya. Lika a-yinanga butula, “A-lay, aburr-gotipa nyirrbu-ganyja nyirri-workiya nyirri-wengga barra burrwa, nawanawa aburr-ni barra Jecharíya \pn (Caesarea)\pn* aburr-boy barra aburr-jaranga, minypa 200. Rrapa aburr-werranga nyirrbu-ma barra aburr-jaranga ji-yarraman aburr-boya aburr-workiya, 70 gu-galiya yerrcha. Rrapa aburr-werranga garlpi mbi-rrimanga nyirrbu-ma barra mola 200 gu-galiya yerrcha. Nyiburr-gunardiya wupa nawanawa nyiburr-ni barra geka ana-munya nyiburr-boy barra \tl 9 o'clock\tl*. \v 24 Rrapa Paul jin-nika ny-ma barra nula yarraman a-warrcha barra jin-ngardapa ngika, wurra jin-nerranga jiny-yinmiyapa barra birripa aburr-wuchichiya, aburr-jonama Paul abu-ga barra. Lika burr-guya jaga buburr-gana nula buburr-boy; gala yapa ana-werranga a-bun. Wurra nyibu-ga barra nula Biylik \pn (Felix)\pn* an-gata bunggawa a-nirra gun-gata rrawa Jecharíya. Ganapiya.” \v 25 A-yinagata a-wena butula nipa bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal, lika jurra a-wukurrjinga, lika bijirri-wuna nula Biylik mun-nika. Minypa gu-yinanga janguny: \pi1 \v 26 “Ngaypa Gulórriyach Lichiyach \pn (Claudius Lysias)\pn* ngu-wukurrjinga nggula, a-lay, Biylik, ny-janarda nginyipa Bunggawa. Nginyipa ny-mola nyi-nirra, ya? Japurra ngapa ny-jirra. \pi1 \v 27 “A-lay, gun-guna nggula janguny. An-guna ngu-jerrma barra nggula Ju yerrcha aburr-bachirramiya nula, jimarna abu-bu, a-juwa. Wurra ngaypa ngu-borrwuja nula minypa an-gata bunggawa a-nirra Rowm marn․gi nula an-guna, lika aburr-ngaypa an-dakal nguburr-ganyja, nyirrbu-gaypurda aburr-gata Ju yerrcha rrapa minypa ngu-jarlapurda ngu-mangga. \v 28 Lika jal ngu-nirra marn․gi ngu-ni barra nula nipa an-guna a-yinmiya werra a-negiya, lika ng-ganyja burrwa Ju yerrcha aburr-birripa ganychila yerrcha. \v 29 Wurra gata ngu-boya, ngu-birripiya nula rrapa ngu-nacha gala gun-nga werra a-negiya rraka wupa a-ni rrapa a-juwa; wurra gun-nyagara. Wurra mari gubi-jarlapurda nula ngardawa gun-birripa gun-guwarr. \v 30 Gun-gatiya lika an-nerranga yongun a-weya apula Ju yerrcha aburr-werranga wengga gubu-burnda an-guna abu-bu barra a-juwa. Rrapa gun-narda waypa ng-galiyarra, warrika ngu-borrwuja an-guna ngu-jerrma barra nggula nginyipa. Ganapiya, wurra aburr-gata mari gubi-jarlapurda nula, ngaypa ngu-weya burrwa minyja birripa mari gubi-rrima nula an-guna, aburr-bengga barra nggula, gun-narda aburr-wengga barra nggula nginyipa.” \m Gu-yinagata janguny an-gata bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal a-wukurrjinga nula Biylik. \p \v 31 Lika aburr-gata an-dakal nawanawa aburr-ni minypa an-birripa bunggawa a-wena burrwa. Lika Paul abu-ganyja, gojilapa aburr-bena Antípatrich \pn (Antipatris)\pn*. \v 32 Aburr-yu, guna-gepana, lika birripa gu-rrepara aburr-bona gurda aburr-jekarra Jirúchalam. Wurra birripa ji-yarraman aburr-boya aburr-workiya Paul mu-nguy abu-ganyja aburr-bona, \v 33 aburr-bena Jecharíya. Lika bunggawa an-gata Biylik abu-wuna jurra rrapa Paul abu-barnjinga nula. \v 34 Nipa Biylik mu-nana jurra, lika a-wengganana Paul yina gaya an-guyinda. Nipa Paul a-yinanga nula, “Ngaypa Jilíchiya \pn (Cilicia)\pn* ng-guyinda.” \p Gun-narda waypa Biylik marn․gi a-ni nula Paul nipa Jilíchiya an-guyinda, \v 35 lika a-yinanga nula, “A-lay, burraya birripa mari gubi-rrimanga nggula aburr-bengga, lika ng-galiya barra nggula.” A-yinagata an-gata bunggawa a-wena nula Paul. Lika aburr-yigipa aburr-mujama a-wena burrwa Paul abu-ga barra gu-bala wupa abu-barnja, gun-gata Ayrat \pn (Herod)\pn* gun-nika gipa wola Rowm wenga ana-bona ana-workiyana gata burr-mari a-wena a-workiyana. \c 24 \s1 Ju Yerrcha Bima Abu-ngurrjinga Paul \p \v 1 Gun-gatiya lika ngorrngurra abirri-jirrapa abirri-jirrapa gun-ngardapa gu-ni, lika Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* wenga Ananáyach \pn (Ananias)\pn* nipa junggay an-murnangana rrapa mu-murna yerrcha Ju yerrcha aburr-burriya, birripa aburr-bona gurda Jecharíya \pn (Caesarea)\pn*. Minypa an-nerranga burr-guta wugupa burrwa aburr-bona gurda joborr an-gugunggaja an-gata an-nelangga Dertálach \pn (Tertullus)\pn*. Aburr-gurdiya wupa aburr-bona gurda, lika aburr-bena nula Biylik \pn (Felix)\pn*. Lika aburr-wena nula mari gubi-rrimarra nula Paul. \v 2 Lika nipa Biylik a-wena, lika aburr-yigipa an-dakal Paul abu-ganyja gurda. Lika nipa an-gata Dertálach a-garlmuna, bima a-ngurrjinga Paul. Minypa a-yinanga a-wena Dertálach, “A-lay, Biylik, nginyipa bunggawa arrburrwa bama ny-jirra ny-molamola minypa gipa gun-baykarda magaya gu-ji arrburrwa gun-guna rrawa. Minypa gun-nga gun-nerra gu-nirra arrburrwa gu-workiya, nginyipa joborr ny-jarlapurda ny-yorkiya, lika gun-molamola gu-nirra arrburrwa. \v 3 Rrapa gun-narda ngayburrpa nyiburr-jaranga bubi-nacha nyiburr-workiya, jama ny-jirra gun-jaranga rrawa gu-jirra gu-boya, lika nyiburr-marrkapchinga nggula nyiburr-nirra. \v 4 Wurra gala barra gun-baykarda ngu-wengga nggula. Wurra gun-guna galiya arrburrwa, japurra ngapa ny-jirra, gun-balmbarra nyiburr-wengga barra nggula. \p \v 5 “Wurra an-guna an-gugaliya mari gu-jarlapurda a-workiya minypa gun-geka janguny a-weya a-workiya, rrapa minypa Ju yerrcha burr-nganagarrgurraja a-workiya gun-jaranga rrawa. Minypa aburr-gata marr aburr-balcharra nula an-gata Nejarach \pn (Nazareth)\pn* an-guyinda, nipa an-guna an-birripa mu-ngoyurra a-jirra burrwa. \v 6-7 Rrapa mola nipa minypa yi-rrawa a-garlmiya, jimarna Wangarr gun-nika bala gun-japurra gun-nerra gu-nega arrburrwa, wurra jarra ngayburrpa nyibi-rrimanga. \v 8 Minyja an-guna ny-yenggana barra marn․gi nyi-ni nula gun-narda nyibu-ngurrjinga gun-burral.” A-yinagata a-wena nipa an-gata Dertálach, \p \v 9 Lika Ju yerrcha aburr-gata gu-ngardapa aburr-negiyana, aburr-yinanga, “Gun-narda gun-burral, ngarla.” \s1 Paul A-gurdagurdarriyana Nula Biylik (Felix) Nipa Paul An-mola \p \v 10 Lika an-gata bunggawa Biylik murna a-jirra ana-guyinda a-gonyjinga nula Paul nipa a-wengga barra. Lika Paul a-yinanga nula, “A-lay, ngaypa marn․gi nggula gipa jemberr gun-jaranga bunggawa nyi-ni gun-guna rrawa, lika ngu-marrkapchinga nggula ngardawa ny-jaliya barra apula ng-gurdagurdarriya barra nggula minypa ngaypa ngu-mola. \p \v 11 “Minypa gun-guna ngu-wengga barra nggula gun-burral. Minyja aburr-werranga aburr-wengga barra nggula gun-maywapa. Ngaypa gala gun-baykarda ngu-nirrarna Jirúchalam. Ngika. Jarra yi-rrawa ngu-boya Jandi \pn (Sunday)\pn* abirri-jirrapa, Wangarr gatiya ngu-marrngoypiya barra nula. \v 12 Rrapa Ju yerrcha gala ngunabi-na gun-narda geka ngunabu-ngurrjinga aburr-ni, jimarna ngaypa ngarndarrk ngarndarrk nyiburr-negiya nyiburr-nirra gu-bala gu-japurra Wangarr gun-nika. Rrapa gala aburr-galiya apula, jimarna gun-nerra ngu-weya; wurra gun-nyagara. Gala mari ngu-jarlapa minypa gata gu-bala gu-guyinda Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya rrapa barrwa yina gun-gaya gu-gata gu-murnangana gu-rrawa. \v 13 Wurra aburr-guna geka aburr-wena nggula, gun-narda gala aburr-yinmiya bubu-gurdagurdarra gun-burral. Ngardawa gun-burral ngika; wurra jarrma gubu-mangga apula. \p \v 14 “Wurra gun-guna gun-ngardapa ngunabu-ngurrjinga gun-burral: Jarlakarr ngu-ninyarra gun-nigipa an-gata Nejarach an-guyinda gun-nika, wurra birripa gubu-borrwuja jimarna nipa an-gata an-guripa. Wurra gu-gurdiya gu-jarlakarr, ngarla, ngaypa minypa ngu-marrngoypiya nula ngu-workiya Wangarr aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha an-burriya, rrapa minypa ngu-rrimanga ngu-nirra joborr gun-guyinda Mojich \pn (Moses)\pn* nyirr-wuna ngayburrpa Yichrayal \pn (Israel)\pn* nyiburr-bapurr, rrapa minypa ngu-borrwuja ngu-bamburda janguny gun-gata Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda aburr-wukurrjinga aburr-workiyana wola. \v 15 Minypa aburr-guna marr aburr-balcharra nula Wangarr, ngaypa ngu-yinagatiya; ngaypa marn․gi minypa an-gugaliya a-juwiya a-workiya nuwurra barrwa Wangarr a-jarrkarra barra. Minypa arr-werranga arr-gata jechinuwa arr-ni nula rrapa arr-werranga arr-gata gala jal arr-nirrarna nula nipa arr-jarrkarra barra, [wurra minypa nipa a-yinmiya barra a-wengga arrkula]. \v 16 Rrapa gun-narda nula ngaypa ngu-jarlapiya ngu-workiya barra minypa wuparnana ng-galiya apula ngu-workiya minypa ngaypa ngu-molamola nula Wangarr rrapa ngu-molamola nula an-gugaliya. \p \v 17 “Gun-gatiya gu-werranga ngu-rrigirrgarra gu-yinmiyapa jemberr, ngaypa lika Jirúchalam ngu-jeknga minypa rrupiya ng-ganyja burrwa aburr-ngayburrpa aburr-borrmunga aburr-werranga aburr-gata aburr-nyagara, rrapa mola nawanawa ngu-nirra jimarna Ngun-anya Waykin A-nirra ngu-wu minyjak an-guyinda. \v 18 Wurra gun-gatiya ng-garlmiya, jimarna ngu-yirda, minypa gipa mu-ngoyurra ngu-wepiya minypa gun-ngayburrpa joborr gun-guwarr, lika gatiya Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa ngunabu-barripurda. Wurra gala aburr-jaranga nyiburr-bamagutuwiya nyiburr-ni, gala ana-nga ngarndarrk ngarndarrk nyirri-negiya nyirri-boy, wurra gun-nyagara.\x + \xo 24:18 \xt Jama Aburr-ji 21:17-28\x* \v 19 Wurra aburr-gata aburr-werranga Ju yerrcha Aycha \pn (Asia)\pn* aburr-guyinda gata nyiburr-nirra, minyja jimarna birripa mari gubi-rrimanga apula, jimarn jarra aburr-boyarna gurda, ngunabu-ngurrjingarna nggula. \v 20 Wurra aburr-guna yama ngunabu-ngurrja nggula, minypa ngaypa gata aburr-gochila ganychila yerrcha ngu-jirra, birripa aburr-guna ngunabi-nacha an-ngiya waygaji jimarna werra ngu-negiya. \v 21 Wurra gun-guna gun-ngardapa: Gun-gatiya aburr-mari aburr-nirra apula, ngaypa minypa waykin ngu-weya, ngu-yinaga, ‘A-lay, nyiburr-gunardiya nyiburr-mari nyiburr-nirra apula gun-guna: Minypa ngaypa ngu-borrwurra an-gugaliya a-juwiya a-workiya nuwurra barrwa Wangarr a-jarrkarra barra.’” Paul a-yinagata a-wena nula Biylik, minypa junggay wana an-babalapa an-gata rrapa barrwa mu-murna yerrcha Ju yerrcha aburr-burriya aburr-galiyana nula aburr-ni.\x + \xo 24:21 \xt Jama Aburr-ji 23:6\x* \p \v 22 Lika nipa Biylik an-gata gapman bunggawa nipa ngardawa gipa mu-ngoyurra marn․gi nula jarlakarr gun-gata Paul gu-ngurrjinga, lika junggay wana an-babalapa rrapa barrwa aburr-gata mu-murna yerrcha nipa a-wena burrwa, a-yinanga burrwa, “Ganapiya. Nuwurra Lichiyach \pn (Lysias)\pn* ana-boy barra, an-gata bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal, lika mola ng-galiya barra rrapa ngu-yinmiya barra ngu-wengga.” \p \v 23 A-yinagata nipa Biylik a-wena burrwa, rrapa lika a-wena nula an-dakal a-ganyja a-workiya, a-yinanga nula, “A-lay, an-guna jaga gana nula, gala yapa a-lijiwarriyan. Wurra ny-mola nyi-ni barra nula. Gala barra ny-bicha, wurra bawa wupa barra a-rrigirrga. Rrapa aburr-yigipa aburr-borrmunga gun-molamola burrwa aburr-bengga nula, balaja burr-guta abu-wu barra.” \s1 Paul A-wena Burrinyjula Biylik (Felix) Rrapa Druchíla (Drusilla) \p \v 24 Gun-gatiya lika gu-yinmiyapa ngorrngurra, lika Biylik a-garlmuna, jin-nigipa jin-gumarrbipa niya jina-ganyja Druchíla \pn (Drusilla)\pn* jin-nelangga, nipa jin-gata Ju jin-bapurr. Abirriny-bona gurda, lika Biylik a-wena ana-werranga a-rraykaja Paul. Lika abirriny-jaliyana nula a-wena burrinyjula Jesus Christ gun-nika janguny rrapa minypa ngarripa barra marr arr-balcha nula. \v 25 Wurra gun-gatiya Paul a-wena burrinyjula a-ni gun-gata nula jechinuwa gun-guni rrapa gun-gujarlapiya rrapa minypa Wangarr burr-mari a-wengga barra arrkula arr-gurdiya gorlk, lika Biylik a-gurkuja. Lika a-yinanga nula Paul, “Ganapiya. Wurra jeka wupa nyi-nirra. Nuwurra marnnga jiny-ji apula, mola ng-gonyja nggula.” \v 26 Nipa Biylik a-yinagata a-wena nula Paul. Wurpa lika minypa gu-borrwurra jimarna Paul ana-nyala rrupiya ana-wu barra a-bengga, lika mu-gata mu-many nipa Biylik a-gonyjinga nula a-workiyana Paul rrapa minypa abirri-wena abirri-ni. \p \v 27 Gun-gatiya jemberr abirri-jirrapa gu-ni, lika gun-gata rrawa nipa Biylik murna a-wuna an-nerranga an-gata an-nelangga Bortiyach Bechach \pn (Porcius Festus)\pn*. Wurra minypa nipa Biylik jal a-ni a-gurdagurdarriya barra burrwa Ju yerrcha minypa nipa an-mola burrwa, lika Paul a-bawuna wupa a-ni. \c 25 \s1 Paul A-wena Birripa Abi-jerrma Barra Nula Bunggawa An-gata Rowm (Rome) A-nirra \p \v 1 Gun-gatiya Bechach \pn (Festus)\pn* a-bena an-geka bunggawa gun-gata rrawa, lika ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa gu-ni, lika a-garlmuna, Jecharíya \pn (Caesarea)\pn* wenga yarta a-bona Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn*. \v 2 Lika gatiya a-ni, aburr-gata Ju yerrcha mu-ngoyurra aburr-jirra burrwa, wana junggay yerrcha burr-guta, birripa aburr-garlmuna, Bechach aburr-wena nula mari gubi-rrimarra nula Paul. Aburr-ngiwija nula \v 3 an-mola a-ni barra burrwa rrapa Paul ana-jerrma barra burrwa Jirúchalam. Aburr-yinagata nula, ngardawa gipa mu-ngoyurra gubu-borrwurra Paul gojilapa abu-bu barra a-juwa. \v 4 Wurra Bechach a-yinanga, “A-lay, gata Jecharíya jaga aburr-ganaja nula Paul. Wurra burraya gun-baykarda ngika, lika yi-gatiya ngu-jeka barra, \v 5 rrapa ana-goyburrpa Ju yerrcha nyiburr-werranga mu-ngoyurra nyiburr-jirra ana-gorrburrwa wugupa nguburr-boy barra. Lika minyja gun-nga werra a-negiya an-gata, lika gatiya nyibu-ngurrja apula.” Bechach a-yinagata a-wena burrwa. \p \v 6 Lika mu-nguy Jirúchalam a-ni gun-baykarda ngika, wurra ngorrngurra waygaji 8 gu-ni, wurra waygaji 10 gu-ni, lika a-garlmuna, a-jekarra Jecharíya. Lika guna-gepana gun-nerranga, lika a-rakaja gu-bala gun-gata minypa bunggawa a-nirra a-workiya rrapa a-weya. Lika a-wena burrwa aburr-yigipa aburr-mujama, lika aburr-bona, Paul abu-menga, abu-ganyja gurda nula. \v 7 Lika Ju yerrcha aburr-gata Jirúchalam wenga aburr-bona gurda Jecharíya, birripa aburr-garlmuna, Paul gojilapa abi-negarra rrapa bima abu-ngurrjinga aburr-ni gun-jaranga. Wurra gun-narda gun-jaranga aburr-wena gala aburr-yinmiyarna Bechach abu-gurdagurdarrajarna jimarna gun-burral; wurra gun-nyagara. \v 8 Wurra Paul ana-nyala Bechach a-gurdagurdarrana nipa Paul an-mola. Minypa a-yinanga nula Bechach, “A-lay, gala gun-nga ngaypa werra ngu-nengarna. Minypa Ju yerrcha gala gun-birripa joborr ngu-rrumungarna burrwa, rrapa Wangarr gun-nika bala gun-japurra gala gun-nerra ngu-nengarna nula, rrapa mola rrapa gala an-nerra ngu-nengarna bunggawa an-gata Rowm a-nirra. Wurra gun-nyagara.” Paul a-yinagata a-wena nula Bechach. \p \v 9 Wurra nipa Bechach jal a-ni burr-gurdagurdarra barra Ju yerrcha minypa nipa an-mola burrwa, lika a-wengganana Paul, “A-lay, gun-mola nggula Jirúchalam ny-boy barra, ya? Minyja aburr-gurda bubu-ngurrjinga, gun-narda gatiya ng-galiya barra nggula, ya?” \p \v 10 Wurra Paul a-yinagata nula, “Ngika, a-la. Wurra gun-molamola ngunyuna nguburr-nirra, minypa ny-junarda nginyipa jawina nyi-nirra nula Jija \pn (Caesar)\pn* an-ngayburrpa bunggawa an-gata Rowm \pn (Rome)\pn* a-nirra. Wurra nginyipa marn․gi apula gala gun-nga gun-nerra ngu-nengarna burrwa Ju yerrcha aburr-gata, rraka birripa ngunabu-wenggana mari nula. Gun-nyagara. \v 11 Minyja ngaypa joborr ngu-rrumungarna rrapa werra ngu-negiyarna, manymak, ngu-juwa rrapa gun-narda gala ng-gengama. Wurra jarrma gubu-mangga apula, ngarla. Wurra gala ny-yinmiya nguna-jerrma burrwa. Ngika. Wurra gun-guniya gugu nipa an-nelangga ngu-mangga ngu-nirra Jija an-gata Rowm a-nirra bunggawa arrburrwa gun-nardiya rrawa gu-jirra gu-boya. Nguna-jerrma barra nula nipa barra mari nula nguna-wenggana.” \p \v 12 Gun-narda Bechach a-galiyana nula Paul, lika nipa rrapa aburr-yigipa jawina ngardapa aburr-wena aburr-ni. Lika Bechach a-wena nula Paul, “A-lay, nginyipa gipa ny-yena, lika ny-boy barra nyi-na barra Jija.” \s1 Agrípa (Agrippa) Rrapa Birních (Bernice) Abirriny-jaliya Barra Nula Paul \p \v 13 Gun-gatiya lika gu-yinmiyapa ngorrngurra, lika an-nerranga bunggawa, Agrípa \pn (Agrippa)\pn* an-nelangga, rrapa jin-nigipa jelapa niya burr-guta Birních \pn (Bernice)\pn* abirriny-bona gurda, balapala abirrin-denyjinga Bechach \pn (Festus)\pn* ngardawa Bechach an-geka bunggawa gun-gata rrawa. \v 14 Gun-gatiya gu-yinmiyapa ngorrngurra aburr-ni, lika Bechach ana-nyala Paul a-ngurrjinga nula Agrípa. A-yinanga nula, “A-lay, an-guna an-ngardapa a-nirra, gun-gata Biylik bunggawa a-ni abi-rrimarra rrapa wupa abu-barnjinga, wurra burdak an-guna a-nirra, jimarn jarra Biylik mari nula a-wengganacharna minyja an-mola a-jerrmangarna. \v 15 Rrapa gun-gata ngu-boya Jirúchalam, Ju yerrcha aburr-gata aburr-weya apula, aburr-gatiya wana junggay yerrcha rrapa aburr-werranga burr-guta mu-murna yerrcha. Minypa an-guna abu-ngurrjinga apula minyja jimarn jarra gun-gatiya gugu ngaypa ngu-wengga nipa minypa a-juwa. \v 16 Wurra ngaypa ngu-yinaga burrwa, ‘Ngika a-la. Ngayburrpa Rowm nyiburr-guyinda gala nyiburr-yirda nyiburr-workiya. Wurra burdak gu-ngardapa nguburr-negiya barra, lika mari nula arr-wenggana barra nipa burr-guta. Minypa ng-galiya barra ana-gorrburrwa gun-nga mari nyibi-rrimanga nula rrapa ng-galiya barra nula a-ngurrjiya.’ Ngaypa ngu-yinagata ngu-weya burrwa aburr-gata Ju yerrcha, a-la, Agrípa. \v 17 Lika nuwurra waypa aburr-boya gurda apula, lika gala gun-baykarda ngu-ni. Wurra guna-gepiya, lika ng-garlmiya, ngu-boya, gata ngu-nirra ngayburrpa bunggawa yerrcha mari nula arrbu-wengganacha nguburr-workiya. Lika ngu-weya burrwa aburr-ngaypa an-dakal, lika abu-ganyja gurda nipa Paul. \v 18 Lika aburr-gata mari gubi-rrimanga nula aburr-garlmiya, abu-ngurrjinga. Ngaypa bama ngu-yinaga jimarna jarra abu-ngurrja a-yinmiya nipa gun-nerra jama a-ji, wurra gun-nyagara. \v 19 Wurra mari gubi-rrimanga nula minypa birripa wupa Ju yerrcha ngarndarrk ngarndarrk aburr-negiya aburr-workiya minypa gun-birripa gun-guwarr, rrapa minypa an-ngardapa an-gugaliya Jesus an-nelangga nipa nula. Minypa an-gata nipa jarra a-juwuna, wurra an-guna Paul a-ngurrjinga jimarna a-molamiyana. \v 20 Wurra gun-narda janguny ngaypa gala marn․gi, wurra Ju yerrcha gun-burriya. Lika Paul ngu-wengganacha minyja rraka gun-mola nula jimarna Jirúchalam ng-ga, gatiya ng-galiya nula rrapa burr-mari ngu-wenggana. \v 21 Wurra Paul a-weya burdak barra wupa a-ni an-dakal ana-murna rrapa nuwurra waypa barra nipa Jija \pn (Caesar)\pn* a-ngunyangunyjiya barra nula rrapa a-wengga barra minyja rraka a-jerrmarda, a-benggin. Ganapiya, lika gun-narda ngu-yagurrmunga nula. Lika ngu-weya burrwa aburr-ngaypa an-dakal, lika jaga aburr-ganaja nula aburr-nirra nuwurra ngu-jerrma barra nula nipa Jija.” A-yinagata nipa Bechach a-wena rrapa Paul a-ngurrjinga nula Agrípa. \p \v 22 Lika Agrípa a-yinanga nula Bechach, “A-lay, an-narda ngaypa jal ngu-nirra ng-galiya barra nula.” \p “Ganapa, a-la. Nuwurra ngulam ny-jaliya nula.” \p \v 23 Aburr-yu, guna-gepana, lika gu-ngardapa aburr-negiyana gata bunggawa yerrcha aburr-galiya nula aburr-workiya ana-nga an-jaranga a-weya burrwa a-workiya. Lika nipa Agrípa rrapa Birních mun-birrinyjipa mirikal mun-molamola abirriny-barrngumurra, lika abirriny-bamuna gurda warlwarl barra aburr-werranga burrbi-na birrinyjipa abirriny-molamola. Minypa aburr-werranga wugupa aburr-bamuna gurda, aburr-gata bunggawa burrwa Rowm an-guyinda an-dakal rrapa aburr-gata aburr-werranga gu-galiya yerrcha wana aburr-nirra gun-gata rrawa. Lika wugupa aburr-barrngumurra. Lika Bechach a-wena burrwa aburr-yigipa an-dakal Paul abu-ganyja gurda wupa. \v 24 Lika Bechach a-garlmuna, a-wena. “A-lay, Bunggawa, Agrípa, rrapa ana-goyburrpa nyiburr-werranga nyiburr-gunardiya nguburr-ninyarra, an-guna nyibi-nacha nyiburr-nirra Ju yerrcha aburr-jaranga abu-ngurrjinga apula aburr-workiya mari gubi-rrimanga nula. Minypa ngunyuna Jecharíya rrapa gun-gata Jirúchalam ngana waykin aburr-weya apula an-guna gala barra mola a-rrigirrga, wurra a-juwa barra. \v 25 Wurra gala gun-ngiya ng-galiya nula an-guna werra a-negiyana rraka a-juwa. Wurra ngika. Wurra nawanawa ngu-nirra jimarn jarra ngu-jerrma. Wurra nipa ngardawa a-weya apula rrapa jal a-nirra Jija ana-nyala a-galiya barra nula rrapa a-wengga barra minyja rraka a-benggin, gun-narda ngu-yagurrmunga nula rrapa ngu-jerrma barra nula an-gata. \v 26 Wurpa lika gala gun-nga gun-nerra jama a-jirrarna rraka mu-jurra ngu-wukurrja rrapa ngu-ngurrja nula arr-gurdiya gorlk an-ngarripa bunggawa Jija, wurra gun-nyagara. Lika gun-guniya nguna-ganyja ana-gorrburrwa barra minypa nginyipa Agrípa ny-yenggana rrapa ngayburrpa nguburr-galiya nula, minypa rrapa ngaypa marn․gi ngu-ni ngu-yinmiya barra ngu-wukurrja rrapa mari ngu-ngurrja. \v 27 Ngardawa an-guna gala ngu-yinmiya borijipa ngu-bicha rrapa ngu-jerrma. Wurra burdak ngu-wukurrja, gun-jechinuwa ngu-ngurrja nipa a-yinmiyana waygaji gun-nerra jama a-ji.” \c 26 \s1 Paul A-gurdagurdarriyana Nula Agrípa (Agrippa) Minypa Nipa Paul An-mola \p \v 1 Lika Agrípa \pn (Agrippa)\pn* a-wena nula Paul, a-yinanga, “A-lay, ngaypa ngu-mola; wengga apula. Ny-yinmiya barra ny-nyurrjiya?” a-yinagata nula. Lika Paul a-garlmuna, mernda a-jirra a-garlmuna aburr-werranga aburr-gata barra gun-ngap gubu-bawa, lika a-ngurrjiyana minypa gun-guna: \p \v 2 “Agrípa, a-lay, Bunggawa, ngaypa ngu-marrkapchinga nggula gun-guniya ny-jaliya barra apula ng-gurdagurdarriya barra nggula minypa gun-gata gun-jaranga birripa Ju yerrcha bima ngunabu-ngurrjinga ngaypa jarra ngu-mola. \v 3 Minyja nginyipa marn․gi burrwa Ju yerrcha gun-birripa gun-guwarr rrapa gun-nga minypa ngarndarrk ngarndarrk aburr-negiya aburr-workiya. Lika galiya apula, japurra ngapa ny-jirra, wurra ngaypa gun-baykarda ngu-wengga barra. \p \v 4 “Birripa Ju yerrcha aburr-jaranga marn․gi apula ngaypa ngu-molamola minypa ngu-yawarriny ngu-ni gata gun-ngaypa rrawa ngu-ni rrapa barrwa Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* ngu-ni. \v 5 Gipa mu-ngoyurra birripa marn․gi aburr-ni apula, rrapa minyja burraya waygaji nawanawa aburr-ni, aburr-wengga nggula minypa gun-guna ngu-wengga barra nggula ngardawa gun-burral: Ngaypa ng-guna Berachi \pn (Pharisee)\pn* ngu-ni ngu-workiyana, nyiburr-gata Berachi yerrcha minypa burr-guya nyibi-rrimarra gun-ngayburrpa rum gun-guwarr, wurra aburr-werranga marr aburr-yinaga.\x + \xo 26:5 \xt Jama Aburr-ji 23:6; Bilipay 3:5\x* \v 6 Rrapa gun-guniya mari gubi-rrimanga apula rrapa ng-guna ngu-jinyjarra ngardawa gun-gata nipa Wangarr gochila gochila bin-dana aburr-ngayburrpa nyanyapa arrburra yerrcha. Wurra jarra ngaypa marr ngu-balcharra rrapa marn․gi ngardawa gun-gata gun-burral. \v 7 Wurra gun-narda gun-ngardapa minypa ngayburrpa nyiburr-jaranga Yichrayal \pn (Israel)\pn* nyiburr-yika gu-galiya yerrcha, ngarla, marr nyiburr-balcharra rrapa nyibu-borrwuja nyiburr-workiya minypa Wangarr nyiburr-marrngoypiya nula nyiburr-workiya ji-gurdarrja rrapa ana-munya, ngayburrpa nyiburr-gurda minypa bapurr arr-jirrapa arr-murna rrapa abirri-jirrapa, 12. Wuriya jarra gun-narda nula birripa Ju yerrcha mari gubi-rrimanga apula, a-lay, Bunggawa. \v 8 Wurra ana-goyburrpa nyiburr-gurda an-nga nula nyibu-borrwuja nyiburr-workiya, jimarna bama nyiburr-yinaga an-gugaliya a-juwiya a-workiya nipa Wangarr gala a-yinmiya a-jarrkarra? \p \v 9 “Wurpa lika Jesus nula, an-gata Nejarach \pn (Nazareth)\pn* an-guyinda, ngaypa mu-ngoyurra ngu-yinagatiya minypa ana-goyburrpa. Minypa ngaypa ngu-borrwurra jimarna gun-mola gu-ji barra rrawa minypa burr-guya jama ngu-ji, aburr-yigipa jawina nguburr-jobujobuna ngu-ni. \v 10 Gu-gurda ngacha minypa gata Jirúchalam ngu-ni, Jesus burr-yika jawina ngubin-dimarra rrapa nguburr-barnjinga wupa minypa wana junggay yerrcha gubi-yagurrmurra apula rrapa ngunabu-gurrmurra gu-gurda nula jama. Rrapa gun-gatiya minypa ganychila \pn (councillor)\pn* yerrcha aburr-mari aburr-ni burrwa, ngaypa burr-guta ngu-wena aburr-gata aburr-juwuna. \v 11 Ngu-bona ngu-workiyana bala gu-jirra gu-boya Ju yerrcha gun-burriya marn․gi aburr-negiya aburr-workiya, rrapa minypa Jesus burr-yika ngaypa nguburr-barripuna, lika nguburr-buna ngu-workiyana, jimarna gubu-bawa barra janguny birripa gubi-rrimarra. Minypa burr-guya ngu-bachirramiyana burrwa minypa gata Jirúchalam ngardapa ngika, wurra yi-gata gu-werranga gu-rrawa ngu-bona ngu-workiyana, nguburr-buna ngu-workiyana Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha.\x + \xo 26:11 \xt Jama Aburr-ji 8:3; 22:4-5\x* \s1 Paul A-ngurrjiyana Nipa Minypa Marr A-balcha Nula Jesus \r (Jama Aburr-ji 9:1-19; 22:6-16) \p \v 12 “Gu-gatiya ngacha minypa ngaypa ngu-bachirramiyana burrwa Jesus burr-yika gu-galiya yerrcha yi-gata ngu-bona Daméchkach \pn (Damascus)\pn*. Minypa wana junggay yerrcha Jirúchalam aburr-nirra, birripa ngunabu-wuna jurra minypa gun-mola apula Jesus burr-yika jawina Daméchkach aburr-nirra ngubin-dima barra. Mu-gurda ngacha jurra ngunabu-wuna, lika ngunabi-jerrmarra, ngu-bona. \v 13 Wurra gatiya gojilapa minypa gu-jarlakarr ngu-bamuna marnnga waykin jiny-ji, a-la, Bunggawa, wurra gun-gujayanaya gu-bena apula wana, wurra jin-gata marnnga marr jiny-yinanga. Minypa gu-gata gu-gujayanaya nyirr-gonyinyjinga ngaypa rrapa aburr-werranga burr-guta nyiburr-bona yi-gata. \v 14 Wugupa nyiburr-bungguna gu-jel, rrapa ngaypa ana-manyjirda ng-galiyana gun-ngaypa wengga a-wena apula Yibru \pn (Hebrew)\pn*. A-yinanga apula, ‘Jol \pn (Saul)\pn*, Jol, a-lay, wurriya ngaypa nguna-burnda ny-yorkiya? Wurra yapa marr ny-balcha apula? Wurra nginyipa minypa bulugi minypa gala jiny-nyarlcha nula an-nigipa jaga a-ganaja achila a-workiya. Minypa an-nigipa jaga a-ganaja achila a-workiya gun-jong gun-darrartka gu-rrimanga a-workiya barra jiny-jarlajarlapa, wurra nipa gala jiny-yinmiya, wurra minypa ji-rrepara gu-burnda jiny-yorkiya nipa wupa ji-murna jiny-jerndiya jiny-yorkiya. Gu-gurda ngacha minypa nginyipa gala marr ny-balcha apula wurra gun-nerra gu-nirra nggula.’ \p \v 15 “A-yinagata a-wena apula, lika ngaypa ngu-yinanga nula, ‘Ny-jurdiya ny-yingiya nginyipa, a-lay, Bunggawa?’ \p “A-yinagata, ‘Ngaypa Jesus, ng-guniya nginyipa nguna-burnda ny-yorkiya. \v 16 Wurra garlma, jinyja. Gala borijipa ngu-beyarna nggula. Ngika. Wurra ngiy-gurrma barra wurra gama gorlk nguna-ngurrja barra burrwa ny-boy minypa geka nguna-nana rrapa minypa mola rrapa nguna-na barra. \v 17 Ngaypa ngiy-jerrma barra burrwa aburr-nginyipa aburr-borrmunga Yichrayal \pn (Israel)\pn* aburr-bapurr rrapa mola gu-werranga gu-rrawa Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha. Rrapa wolawola gubu-borrwa barra jimarna bubu-bu barra ny-juwa, wurra ngaypa ngiy-jarlapa barra ngiy-ga. \v 18 Minypa ngiy-jerrma barra burrwa aburr-gata gala marn․gi apula, wurra nginyipa marn․gi burr-nega barra. Minypa aburr-gata an-munya gu-maya aburr-nirra, wurra nginyipa burr-ngukurdanyja barra gu-gujayanaya aburr-ni. Minypa walkwalk gun-nika jarlakarr aburr-nirra, wurra nginyipa burr-ngukurdanyja barra nula Ngun-anya Wangarr. Minypa marr aburr-balcha barra apula ngaypa rrapa nipa Wangarr baywarra gu-nega barra burrwa gun-nerra gubi-rrimarra, lika birripa aburr-gatiya wugupa burrwa Wangarr burr-yika gu-galiya yerrcha.’ \s1 Paul A-ngurrjiyana Nipa A-yinmiyana Jama A-ji \p \v 19 “A-yinagata nipa Jesus a-wena apula, Agrípa, a-lay, Bunggawa. Rrapa gun-gata ngu-nana minypa borrich Wangarr nguna-gurdagurdarrana, ngaypa gala ngu-dalajingarna, wurra ngika. \v 20 Wurra gu-galiya yerrcha ngu-wena burrwa ngu-bona aburr-gata Daméchkach aburr-nirra mu-ngoyurra, rrapa aburr-werranga Jirúchalam aburr-nirra, rrapa aburr-werranga aburr-nirra Judíya rrawa gu-jirra gu-boya, rrapa gu-werranga gu-werranga gu-rrawa Jentayl yerrcha burr-guta ngu-wena burrwa barra gun-nerra gubu-bawa rrapa aburr-ngukurdanyjiya nula Wangarr, rrapa minypa gun-molamola jama aburr-ji barra ngardawa gun-nerra gun-burral gubu-bawuna.\x + \xo 26:20 \xt Jama Aburr-ji 9:20,28-29\x* \v 21 Gu-gurda ngacha ngaypa jama ngu-ji, rrapa gurdiya nula birripa Ju yerrcha ngunabi-rrimarra gata Wangarr gun-nika gun-japurra rrawa, rrapa minypa aburr-ngunyangunyjiyana jimarna ngunabu-burndarna, ngu-juwiyarna. \v 22 Wurra gipa mu-ngoyurra Wangarr a-gunggajinga apula a-workiya, lika ngaypa ng-gunaga ngu-weya ana-gorrburrwa ngu-jirra, ana-goyburrpa nyiburr-werranga nyiburr-gurda bunggawa yerrcha, nyiburr-werranga nyiburr-mujama. Gun-ngaypa janguny gun-maywapa minypa an-gata Mojich \pn (Moses)\pn* rrapa barrwa aburr-werranga aburr-gata Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda aburr-wena aburr-workiyana mu-ngoyurra: \v 23 Minypa Christ an-gata Wangarr a-menga arrburrwa Wanngu An-gunega nipa barra abu-bu, a-juwa barra, gu-gatiya wenga barra Wangarr ana-nyala a-jarrkarra, yanma nipiya Christ ana-nyala arr-gurdagurdarra gun-gujayanaya, wanngu gun-gunega arrkula arr-gurdiya gorlk Ju yerrcha rrapa Jentayl yerrcha.”\x + \xo 26:23 \xt Isaiah 42:6; 49:6; 1 Gorint 15:20\x* \p \v 24 Gun-narda Bechach \pn (Festus)\pn* a-galiyana Paul a-wena nula Agrípa, lika nipa Bechach ana-nyala a-garlmunapa gu-gorndanga nula wengga. Minypa waykin a-wena, “A-lay, Paul, nginyipa bamapama, ya, gu-gunarda ngacha ny-yeya ny-boya? Minyjiya. Jurra mun-jaranga nyi-nacha ny-yorkiya mu-gatiya bamapama biy-nenga, ngarla.” \p \v 25 Wurra Paul a-yinanga nula, “Ngaypa bamapama ngika, a-la, Bunggawa, Bechach. Wurra jechinuwa ngu-weya gun-burral. \v 26 Wurra an-guna bunggawa nipa marn․gi gun-gata ngu-wena, lika gun-mola atila ngaypa minypa jechinuwa ngu-wena nula. Ngardawa ngaypa ngu-borrwurra nula an-bomang ngika. Jarra gun-narda ngu-wena aburr-jaranga marn․gi. \v 27 Minyja wengga, a-lay, Agrípa. Birripa Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda aburr-wena aburr-workiyana wola gun-guwarr, nginyipa marr ny-balcharra burrwa gun-birripa janguny, ya? Minyja ngaypa marn․gi nggula marr ny-balcharra burrwa.” \p \v 28 Lika Agrípa a-wena nula Paul, “A-lay, nginyipa bama ny-yinaga jimarna gun-guniya gugu nginyipa nguna-ngukurdanyja barra Christ ngu-yika ngu-ni barra nula, ya?” \p \v 29 Paul a-yinagata nula, “Waygaji gun-guniya waygaji gun-baykarda burdak, wurra gun-narda Wangarr ngu-wengganacha ngu-workiya. Minypa nginyipa ngardapa ngika, wurra nyiburr-werranga burr-guta nyiburr-gurdiya nyiburr-galiyarra apula nyiburr-nirra, ngaypa jal ngu-nirra ana-goyburrpa barra jawina nyiburr-ni barra nula Jesus minypa ngaypa jawina ngu-nirra nula. Wurra minypa ngaypa ngunabu-bichinga, wurra gun-narda ngaypa gala jal ngu-ni ana-gorrburrwa. Wurra yapa nipa Jesus marr nyiburr-balcha nula?” \p \v 30 Paul a-yinagata a-wena, lika aburr-garlmuna aburr-gata minypa Agrípa nipa bunggawa wana an-bapala, rrapa Bechach an-gata marr wana bunggawa, rrapa jin-gata Birních, rrapa aburr-werranga aburr-jaranga burr-guta, \v 31 lika aburr-bona, aburr-bena yarlanga. Lika aburr-wena aburr-ni, “A-lay, an-guna gala gun-nga gun-nerra jama a-jirrarna rraka a-juwa. Gala gun-nga gun-nerra gu-rrima rraka wupa a-ni, wurra gun-nyagara.” Aburr-yinagata aburr-wena aburr-ni. \p \v 32 Rrapa nipa Agrípa a-wena nula Bechach, “A-lay, jarra nipa an-guna ay-jerrmangarna, wurra nipa a-wena an-gata Jija \pn (Caesar)\pn* ana-nyala mari nula a-wenggana barra.” \c 27 \s1 Paul Mu-michiyang A-bona Rowm (Rome) \p \v 1 Ganapiya, lika gun-gatiya gubu-borrwurra Paul ngatipa\f + \fr 27:1 \ft 27:1 \fk Paul ngatipa\ft , gun-narda minypa Paul rrapa Luk, ngardawa gun-guna janguny mu-guna mu-jurra nipa Luk a-wukurrjinga.\f* nyirrbi-jerrma barra Rowm \pn (Rome)\pn*, lika Paul rrapa aburr-werranga wupa aburr-ni burrbu-menga, lika murna abu-wuna Juliyach \pn (Julius)\pn* an-gata an-dakal a-ganyja a-workiyana ana-gata burr-yika bunggawa Rowm a-nirra. \v 2 Lika nipa Juliyach a-garlmuna, burr-ganyja, mu-michiyang aburr-gortkurrchinga aburr-ni. Mun-gata michiyang Adramítiyam \pn (Adramyttium)\pn* mun-guyinda gipa nawanawa mu-ni, m-boy barra Aycha \pn (Asia)\pn* gun-gata gochilawa gun-gata rrawa gu-jirra gu-boya. Rrapa ngatipa burr-guta nyirri-gortkurrchinga an-gata Aritárkach \pn (Aristarchus)\pn* nipa Jechalónika \pn (Thessalonica)\pn* an-guyinda gun-gata wana gu-bapala gu-rrawa Mechadóniya \pn (Macedonia)\pn*. Ganapiya, lika nyiburr-bona, \v 3 lika gun-nerranga gu-ni, lika nyiburr-bena Jaydan \pn (Sidon)\pn*. Rrapa nipa Juliyach an-mola a-ni nula Paul, nipa Paul a-bona aburr-yigipa aburr-borrmunga aburr-gata burr-nana, rrapa birripa abu-wuna mun-nga nipa jal a-ni. \p \v 4 Ganapiya, lika gu-gata wenga nyiburr-bona, bamara gun-gata gun-nelangga Jayprach \pn (Cyprus)\pn* gu-gata gu-gera nyiburr-gomarriyana ngardawa gu-guta gu-gera barlmarrk wana. \v 5 Rrawa wana gun-bapala gun-gata nyiburr-munganaguwa gu-jinyja nyibu-beybana nyiburr-bamuna Jilíchiya \pn (Cilicia)\pn* rrapa Bempíliya \pn (Pamphylia)\pn*, lika nyiburr-bena gu-murnangana rrawa Mayra \pn (Myra)\pn* gun-gata wana gu-bapala gu-rrawa Lichiya \pn (Lycia)\pn*. Lika gatiya nyiburr-gortkurrchinga, \v 6 lika Juliyach m-barripuna mun-nerranga michiyang gipa nawanawa mu-ni m-boy barra Rowm. Lika nyirr-ganyja, lika nyiburr-gortkurrchinga nyiburr-ni mun-gata Alikchéndriya \pn (Alexandria)\pn* mun-guyinda. \v 7 Lika nyiburr-bona. \p Warlwarl nyiburr-bamuna gu-yinmiyapa ngorrngurra ngardawa barlmarrk gu-bena arrburrwa, murrpa derta nyirr-negarra. Gun-gata Gunáydach \pn (Cnidus)\pn* yi-gurrepa nyiburr-bena nyiburr-bamuna, wurra gala mola nyiburr-yinmiyarna jechinuwa nyiburr-boyarna, ngardawa barlmarrk wana. Lika nyiburr-gomarriyana nyiburr-ni gu-gapa gu-gera bamara gun-gata gun-nelangga Gurít \pn (Crete)\pn*. Minypa rrawa gun-gata gun-ngoyurra gu-beya nyibu-beybana nyiburr-bamuna gun-nelangga Jalmóni \pn (Salmone)\pn*, \v 8 lika rrarnba gu-jirra nyibu-ganyja nyiburr-bamuna, wurra gun-derta arrburrwa. Lika rrawa nyiburr-bena gun-gata gun-nelangga Jurnaka Gu-ni, gun-gata yi-gurrepa Lechiya \pn (Lasea)\pn*. \p \v 9 Gipa gun-jaranga ngorrngurra nyiburr-bona gurda rrapa gun-gatiya gugu yi-gurrepa mern mu-yurtcha minypa barlmarrk wana gu-beya gu-workiya. Lika Paul a-wena burrwa, \v 10 a-yinanga, “A-lay, ngaypa ngu-borrwurra minyja gun-guniya nguburr-boy, gun-nerra gu-ni barra arrburrwa. Minypa michiyang mu-guyba barra gun-guna gorlk gun-guyinda mu-michiyang gu-yurra burr-guta, rrapa ngayburrpa gu-galiya yerrcha nguburr-juwun.” \v 11 Paul a-yinagata a-wena, wurra an-gata an-dakal a-ganyja a-workiya nipa gala gu-yagurrmungarna nula Paul. Wurra jarra abirri-gata abirri-werranga nipa marr a-balcha butula, nipa an-gata michiyang an-gurrimapa rrapa an-nigipa an-mujama. \v 12 Bitipa gala jal abirri-nirrarna michiyang gata mu-jirrarna gun-gatiya mern mu-yurtcha. Ngardawa gun-gata rrawa marlgaway; gala gun-jong gu-ji rraka michiyang bongarramolma mu-ji. Lika aburr-werranga burr-guta jal aburr-ni aburr-boy barra minyja jimarna Biynik \pn (Phoenix)\pn* aburr-bengga, gata michiyang mu-ji gun-gatiya mern mu-yurtcha. Gun-gata Biynik gu-maywapa gu-bamara Gurít, wurra barlmarrk gu-bena gu-workiyana, michiyang gata mu-ji mu-workiyana bongarramolma. \s1 Mu-michiyang Aburr-bamuna Lika Barlmarrk Wana Gu-bena Burrwa \p \v 13 Gun-gatiya barlmarrk gu-garlmuna, jalachang wenga guna-jekarra, lika gubu-borrwurra gun-molamola arrburrwa barra nyiburr-boy. Lika barlangu abu-menga, abu-barnjinga, lika nyiburr-garlmuna, nyiburr-bona, rrarnba gu-jirra nyibu-ganyja nyiburr-bamuna gun-gata bamara. \v 14 Wurra yibirrich barlmarrk wana gu-bena arrburrwa, lunggurrma wenga guna-jekarra. \v 15 Minypa michiyang m-buna gu-ni, lika mu-ngoyurragurdanyjinga arrburrwa, gochilawa nyiburr-bona, gala nyiburr-yinmiyarna nyiburr-jekngarna, rrawa nyiburr-beyarna, wurra gun-nyagara. Wurra nyibu-bawuna, nyiburr-ninya, rrapa barlmarrk nyirr-jalanggakaja. \v 16 Gun-delipa bamara gun-gata nyibu-beybana gun-nelangga Gorra \pn (Cauda)\pn*, gu-gapa gu-gera nyiburr-bamuna bongarramolma. Gun-gatiya lika derta nyiburr-negiyana, minypa dinggi \pn (dinghy)\pn* mun-gata michiyang mun-nika nyibu-jarrkarrana, nyibu-barnjinga mu-michiyang, wurpa lika gun-derta gu-ni arrburrwa ngardawa barlmarrk rrapa bartpa. \v 17 Rrapa mu-murndurn mu-guyinda michiyang goma mu-jirra nyibu-bichinga; gala yapa gera mu-jirra mun-guyinda mu-lopchin. Lika jumala mun-balmbarra nyibi-negarra, barlmarrk mu-ga barra michiyang, wurra gala yapa burr-guya mu-yurtchin, gu-japarna mu-warrchin gun-gata Libiya yi-gurrepa. \p \v 18 Wurra barlmarrk mu-nguy guna-bamuna, lika gun-nerranga gu-ni, lika gun-gata gorlk gun-guyinda mu-michiyang gu-yu gubi-yerrnyjinga aburr-ni gu-bugula; gala yapa gu-bugulawembiyan m-bamun michiyang. \v 19 Lika gun-nerranga gu-ni, lika mun-gata michiyang mun-nika gerra rrapa gu-bugula mbi-yerrnyjinga aburr-ni. \v 20 Ganapiya, lika minypa ngorrngurra gun-jaranga gala marnnga nyibi-nacharna, delipa, wana, wurra burdak mu-nguy guna-bamunapa barlmarrk, lika ngayburrpa nyibu-borrwurra jimarna gun-burral nyiburr-guyba barra rrapa minypa gala nyiburr-yinmiya nyiburr-molamiya. \p \v 21 Gun-gatiya minypa gu-galiya yerrcha gun-baykarda mbi-bawuna balaja ngardawa gun-gata barlmarrk, lika nipa Paul a-garlmuna, birripa aburr-gochila a-jinyja, a-yinanga a-wena burrwa, “A-lay, jimarna jarra nyiburr-galiya apula rrapa minypa Gurít nguburr-ni, mun-guna michiyang mun-molamola gata mu-ji rrapa gorlk gun-guyinda gala nyibi-yerrnyja gu-bugula. \v 22 Wurra ngu-wengga barra ana-gorrburrwa gun-gunaga: Ngoy derta buburr-ni rrapa gala barra wargugu nyiburr-ni. Ngardawa mun-guna michiyang mu-guyba barra, wurra gala ana-nga barra a-juwa. \v 23 Wurra Wangarr an-gata ngu-yigipa ngu-nirra nula jawina rrapa ngu-marrngoypiya nula ngu-workiya, geka ana-munya an-nigipa waykin an-guyinda an-mujaruk yi-gurrepa a-jinyja apula \v 24 rrapa minypa a-yinanga a-wena apula, ‘A-lay, Paul, gala barra ny-jurkuja, wurra bunggawa an-gata Rowm \pn (Rome)\pn* a-nirra ny-bengga barra nula. Rrapa aburr-guna wugupa nyiburr-nirra, Wangarr gipa a-galiyana nggula, gala ana-nga barra a-juwa.’ \v 25 A-yinagata nipa an-mujaruk a-wena apula. Lika ana-goyburrpa ngoy derta buburr-ni rrapa gala barra wargugu nyiburr-ni. Ngardawa ngaypa Wangarr marr ngu-balcharra nula gu-yirda barra gu-ni minypa nipa a-wena apula. \v 26 Wurra michiyang gu-japarna mu-warrcha barra yi-gurrepa bamara.” A-yinagata Paul a-wena burrwa mu-michiyang aburr-bamuna. \p \v 27 Lika gun-gatiya ana-munya gu-ni, minypa barlmarrk gipa nyirr-buna gu-ni Jandi \pn (Sunday)\pn* abirri-jirrapa gun-gata gu-bachirra nyiburr-bamuna bugula wana gun-nelangga Merrtaréyniyan \pn (Mediterranean)\pn*. Lika gu-gatiya wenga gornborrk gu-ni, lika aburr-gata minypa jama aburr-ji mun-gata michiyang birripa gubu-borrwurra yi-gurrepa jorrnyjurra nyiburr-bamuna. \v 28 Lika latung gubi-yerrnyjinga minyja rraka yi-gurrepa jel gu-jingin. Lika marn․gi aburr-ni marr gu-yinanga gu-lupa. Lika gun-baykarda ngika, lika latung mola gubi-yerrnyjinga, lika marn․gi aburr-ni marr gu-yinanga gun-japarna. \v 29 Lika aburr-worijinga ngardawa gubu-borrwurra gu-jandarra m-bu barra. Lika aburr-garlmuna, michiyang m-barra barlangu abi-yerrnyjinga abirri-jirrapa abirri-jirrapa, lika aburr-ganana mipila gu-yinpa barra guna-gepa. \p \v 30 Lika gun-gatiya burdak ana-munya gu-ji, aburr-gata aburr-mujama gubu-borrwurra michiyang mbi-bawa barra, mu-dinggi aburr-boy barra aburr-mola. Lika dinggi gu-bugula mbi-barnjinga, nyiburr-werranga nyirrbu-yolkaja jimarna barlangu ngoyurra mu-jirra mu-guyinda abi-yerrnyja barra. \v 31 Wurra Paul a-wena burrwa aburr-gata an-dakal rrapa an-birripa bunggawa burr-guta, a-yinanga burrwa, “A-lay, minyja aburr-guna aburr-mujama mu-dinggi aburr-gortkurrcha, ana-goyburrpa gala nyiburr-yinmiya nyiburr-molamiya, wurra nyiburr-juwa barra.” \v 32 Gun-narda aburr-gata an-dakal aburr-galiyana nula Paul, warrika aburr-garlmuna, dinggi mun-nika murndurn mbi-gorndanga, lika mu-jalanggakaja m-bona rrapa aburr-mujama aburr-gata gala aburr-yinmiyarna aburr-gortkurrchingarna, wurra mu-michiyang aburr-ni. \p \v 33 Nuwurra waypa ngana guna-ngarlcha, Paul burr-guya a-wena burrwa balaja mbi-bay barra. Minypa a-yinanga burrwa, “A-lay, gipa Jandi abirri-jirrapa ana-goyburrpa marr nula nyibu-mangga rrapa balaja nyibu-bawuja. \v 34 Wurra gun-guniya ngaypa burr-guya ngu-weya ana-gorrburrwa balaja bubu-bay barra gun․gun nguburr-boy, ngardawa michiyang mu-rrumiya barra.” \v 35 A-yinagata a-wena nipa Paul, lika rakaraka mu-menga, lika gata birripa aburr-ni a-wengganana Wangarr, lika nuwurra mu-rrumurra rrapa mu-wurlchinga. \v 36 Lika birripa aburr-gata aburr-nyiljinga, lika wugupa mbi-barra aburr-ni. \v 37 Minypa ngayburrpa nyiburr-gata mu-michiyang nyiburr-ni nyiburr-jaranga gu-galiya yerrcha minypa 276. \v 38 Gun-gatiya nyibu-barra nyiburr-ni mu-yinmiyapa jal nyiburr-ni, lika borichel m-balachi mu-guyinda mu-yu mbi-yerrnyjinga aburr-ni gu-bugula, barra rakaraka mu-ni michiyang. \s1 Michiyang Mu-rrumiyana \p \v 39 Nuwurra guna-gepana, rrawa gubi-nana, wurra gala gubu-malawujarna. Wurra gubi-nana jurnaka gu-ni rrapa ana-jaranga, lika gubu-borrwurra michiyang barra gata mu-warrcha. \v 40 Lika barlangu mun-nika murndurn mbi-gorndanga rrapa barlangu abu-bawuna, gochilawa gata a-banyja a-yu. Lika murndurn mun-nerranga mbi-yarlayarlawurra, mu-ngoyurra guling abu-bichinga. Lika jumala mu-ngoyurra mu-jirra mu-workiya mbi-wenyagarra barra jechinuwa mu-warrcha mu-jarl michiyang. \v 41 Wurra gu-japarna mu-gartchinga ngoyurra mu-jirra, rrapa barra mu-jirra gu-bartpa m-buna gu-ni, lika mu-rrumiyana mu-ni. \p \v 42 Lika an-dakal aburr-gata wengga gubu-buna burrbu-bu barra brichina yerrcha birripa jaga aburr-ganana burrwa; gala yapa aburr-lijiwarriyan. Wurra an-gata minypa an-dakal a-ganyja a-workiyana, nipa a-garlmuna, burr-jobujobuna, ngardawa nipa jal a-ni Paul a-jarlapa barra a-ga. \v 43 Lika a-wena arrburrwa nyiburr-werranga nyiburr-guralcha mu-ngoyurra nyiburr-gortkurrcha barra gu-bugula, \v 44 rrapa nyiburr-werranga jurdach nyiburr-gortkurrcha barra gun-jong nyibi-rrima barra nyiburr-yu michiyang gun-nika gipa mu-rrumiyana. Ganapiya, lika nyiburr-yinagata nyiburr-bulapalawa nyiburr-waywurra nyiburr-yu nuwurra ana-jaranga nyiburr-warrchinga nyiburr-mola. \c 28 \s1 Gun-gata Rrawa Malta \p \v 1 Gun-gatiya nyiburr-warrchinga nyiburr-mola, lika marn․gi nyiburr-ni gun-gata bamara gun-nelangga Malta. \v 2 Gu-galiya yerrcha gata aburr-guyinda aburr-mola arrburrwa. Minypa aburr-gonyjinga gurda arrburrwa rrapa bol ngana gubu-wuna arrburrwa, ngardawa yorr gu-bungguna gu-ji rrapa mu-mern nyin-dimarra nyiburr-wurrwurrjinga. \v 3 Lika gun-gatiya Paul gu-gutuwurra a-rrikarra bol, ana-jekarra, ngana gu-wuna. Wurra nguymbula gata a-yu ji-ngorla, lika a-rronga, gu-gata wenga ana-bena, lika murna a-jirra a-barra, gata a-balcha a-yu. \v 4 Rrapa gu-galiya yerrcha gata aburr-guyinda nguymbula abi-nana murna a-jirra ana-guyinda a-balcha a-yu, lika aburr-wena aburr-ni, aburr-yinanga, “An-guna an-gugaliya ana-nguymbula a-barra, ana-murna a-balcharra a-yurra ngardawa waygaji an-gugaliya a-buna a-workiyana, ya? Minyjiya. Gun-guna barlmarrk wana gu-beya, jimarna a-juwa, wurra gun-guniya jarra barra a-juwa.” \v 5 Aburr-yinagata aburr-wena aburr-ni. Wurra Paul murna a-jirra ana-guyinda a-mirmirijinga, lika gu-bol a-bungguna nguymbula rrapa Paul an-mola a-ni. \v 6 Wurra gu-galiya yerrcha burdak abi-nana aburr-ni, bama aburr-yinanga jimarna a-burlujin rrapa gatiya gugu a-bunggun, a-juwun. Mu-nguy abi-nana aburr-ni gun-baykarda, wurra burdak an-mola a-ni, lika aburr-ngukurdanyjiyana, gun-nerranga gubu-borrwurra, aburr-yinagata, “A-lay, an-guna wangarr an-guyinda jarra!” \p \v 7 Rrapa gatiya nyiburr-ngarnbuna nyiburr-ni ana-werranga gun-nika rrawa yi-gurrepa guna-jinyja, an-gata an-nelangga Bubliyach \pn (Publius)\pn* nipa bunggawa a-ni gun-gata bamara. Lika nipa ana-gonyjinga arrburrwa, lika nipa ana-murna nyiburr-ni ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa. \v 8 Rrapa Bubliyach an-nika nyanyapa niya an-gata a-yorrpuna, gochila a-jirra a-barpuna rrapa a-rronga a-ji. Lika Paul wupa gu-ngarnama a-barrngumurra nula, lika Wangarr a-wengganana, lika murna a-jirra ana-guyinda a-rrimarra rrapa wanggu a-negarra. \v 9 Lika gu-gatiya wenga aburr-jaranga aburr-gurderda gun-gatiya rrawa birripa aburr-bona gurda nula Paul, lika nipa wanngu burr-negarra. \v 10 Lika gu-galiya yerrcha aburr-gata nyirrbu-wuna aburr-workiyana mun-ngayburrpa minypa balaja mun-nga burr-guta. Rrapa nuwurra mu-werranga mu-michiyang nyiburr-gortkurrchinga, nyirrbu-wuna mun-nga ngayburrpa jal nyiburr-ni barra gojilapa balaja nyibu-bay nyiburr-bamba rrapa nyiburr-molamola nyiburr-ni. \s1 Malta Wenga Paul A-bona Rowm (Rome) \p \v 11 Gata gu-bamara nyiburr-ni ran․gu abirri-jirrapa an-ngardapa, lika mu-michiyang nyiburr-gortkurrchinga gata mu-ji gun-gata barlmarrk wana gu-yurtchinga. Mun-gata Alikchéndriya \pn (Alexandria)\pn* mun-guyinda michiyang, mun-gatiya minypa ngoyurra mu-jirra mu-guyinda abirri-mawunga burrbu-barnjinga, jimarna wangarr abirri-guyinda gu-ngardapa abirri-bambungguna. \v 12 Mu-gunarda nyiburr-gortkurrchinga, lika gun-gata bamara nyibu-bawuna nyiburr-bamuna, rrawa lika nyiburr-bena Jirakiyuch \pn (Syracuse)\pn*. Lika nyiburr-ni ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa. \v 13 Lika mola nyiburr-garlmuna, Jirakiyuch wenga nyiburr-gomarriyana, gun-gata rrawa nyiburr-bena Rejiyam \pn (Rhegium)\pn*. Lika gun-nerranga gu-ni, lika barlmarrk jalachang guna-jekarra, lika jechinuwa nyiburr-bamuna, lika gun-nerranga gu-ni, lika nyiburr-bena Butóli \pn (Puteoli)\pn* gatiya nyibu-mungbuna. \v 14 Lika nyirrbu-barripuna aburr-borrmunga rrapa birripa aburr-gonyjinga gurda arrburrwa, lika birripa aburr-murna nyiburr-ninya, Jandi gun-ngardapa nyibi-negarra. Lika nyiburr-garlmuna, gu-rrepara nyiburr-bona Rowm \pn (Rome)\pn*. \p \v 15 Rrapa Jesus burr-yika Rowm aburr-ni, janguny gu-barrjekarra, aburr-galiyana arrburrwa gu-jarlakarr nyiburr-bamuna gurda. Lika birripa aburr-garlmuna, gojilapa galamurrpa nyibu-garrana gun-gata gu-jarlakarr gu-yurra gu-bamburda gun-nelangga Apiyach \pn (Appius)\pn*, minypa rrawa gun-gata gun-nelangga Gandin Gu-jirrapa rrapa mola gun-nerranga rrawa gun-gata gun-nelangga Gandin Abirri-jirrapa Gun-ngardapa. Rrapa gun-gatiya Paul burr-nana, nipa a-nyiljinga rrapa a-japurramayana nula Wangarr. \v 16 Lika nyiburr-garlmuna gurda, Rowm nyiburr-bena. Lika an-gata an-dakal a-ganyja a-workiya gala wupa a-barnjingarna Paul, wurra a-wena gun-mola nula yarlanga a-ni barra, wurra jarra an-dakal jaga a-gana barra nula, gala yapa a-lijiwarriya.\x + \xo 28:16 \xt Jama Aburr-ji 28:20\x* \s1 Gun-gata Rrawa Rowm \p \v 17 Gun-gatiya ngorrngurra abirri-jirrapa gun-ngardapa gu-ni, lika Paul janguny gu-jerrmarra burrwa Ju yerrcha, gun-nigipa rrawa gu-ngardapa aburr-negiya barra nula mu-murna yerrcha. Lika gun-gatiya gu-ngardapa aburr-negiyana, lika Paul a-garlmuna, a-wena burrwa. A-yinanga burrwa, “A-lay, aburr-borrmunga, gala ngu-rrumungarna arrburrwa gun-ngayburrpa gun-guwarr nyanyapa arrburra yerrcha arrbu-wuna, wurra jarra aburr-ngayburrpa aburr-borrmunga ngaypa ngu-mola burrwa. Wurra Ju yerrcha Jirúchalam \pn (Jerusalem)\pn* aburr-nirra ngunabi-rrimarra, lika aburr-garlmuna, aburr-gata Rowm aburr-guyinda burrbu-wuna. \v 18 Rrapa gun-gatiya waypa birripa Rowm aburr-guyinda aburr-gata mari nula ngunabu-wengganana, lika bama aburr-yinanga jimarna ngunabi-jerrmangarna, ngu-beyarna yarlanga. Ngardawa gala gun-nga mari jama ngu-jirrarna rraka ngu-juwa. \v 19 Wurra Ju yerrcha aburr-gata, birripa aburr-nyala burrbu-jobujobuna. Minypa aburr-garlmuna, aburr-yinanga, ‘Ngika, a-la. Gala barra a-bengga. Wurra a-juwa barra.’ Aburr-yinagata aburr-wena, lika ngaypa gala mola ngu-yinmiyarna, wurra ngu-wena an-guna Rowm a-nirra bunggawa nipa mari nula nguna-wenggana barra. Wurra gun-guna nguna-bona, aburr-ngayburrpa aburr-borrmunga gala barra mari ngu-jarlapa burrwa, ngika. Wurra ngaypa ngu-mola burrwa.\x + \xo 28:19 \xt Jama Aburr-ji 25:11\x* \v 20 Gun-narda nula ng-gonyjinga ana-gorrburrwa barra ngu-wengga ana-gorrburrwa. Minyja, a-lay, ng-gunaga ngu-bichiya ngu-nirra ngardawa jawina ngu-nirra nula an-gata Wangarr gochila an-dana ngayburrpa Yichrayal \pn (Israel)\pn* nguburr-bapurr nipa Jesus.” \p \v 21 Aburr-yinanga nula, “A-lay, gun-narda gu-yinmiyana gu-ni nggula ngayburrpa gala marn․gi. Aburr-gata Judíya \pn (Judea)\pn* aburr-nirra gala jurra mbi-jerrmangarna gurda arrburrwa; gala ana-nga ana-boyarna, janguny guna-ganyjarna rrapa biy-ngurrjingarna arrburrwa. \v 22 Wurra ngayburrpa jal nyiburr-nirra ny-nyurrja barra arrburrwa janguny n-dimanga barra marn․gi nyiburr-ni. Ngardawa gun-narda jarlakarr nginyipa nyi-nirra aburr-werranga gubu-ngurrjinga aburr-workiya balaypalay, jimarna gun-nerra.” \v 23 Aburr-yinagata aburr-wena nula Paul, lika abu-wengganana gu-yinpa barra aburr-jeka barra gurda. \p Ganapiya, lika nuwurra gun-balmapa gu-ji, lika Ju yerrcha aburr-jaranga aburr-bona gurda nula Paul gun-nigipa rrawa. Gun-gatiya ngulamgaba aburr-bona gurda, lika Paul a-wena burrwa a-ni nuwurra balngga gu-ni. Minypa yarlanga gu-negarra burrwa Wangarr gun-nika gun-molamola janguny rrapa burr-gurdagurdarrana minyja barra marr aburr-balcha nula Jesus. Minypa Mojich \pn (Moses)\pn* a-wukurrjinga joborr rrapa aburr-werranga burr-guta Wangarr burr-yika aburr-mujaruk ngunyuna aburr-guyinda aburr-wukurrjinga, gu-gatiya wenga janguny nipa Paul burr-gurdagurdarrana minypa an-gata Wangarr a-menga arrburrwa Wanngu An-gunega nipiya Jesus. \p \v 24 Aburr-gata aburr-galiyana nula Paul, lika aburr-werranga marr aburr-balcha nula rrapa aburr-werranga ngika. \v 25 Minypa abirri-jirrapa gubu-borrwurra. Lika gun-gata rrawa gubu-bawuna aburr-bona. Wurra burdak mola gun-balmbarra a-wena burrwa gun-guna: “A-lay, wola Mern An-mawunga a-wena nula Aycháya \pn (Isaiah)\pn* janguny burrwa aburr-goyburrpa nyanyapa ana-gorrburra yerrcha, gun-narda gun-burral janguny. \v 26 Minypa a-yinanga nula, \q1 ‘A-lay, boy burrwa aburr-guna gu-galiya yerrcha rrapa yinda wengga burrwa: \q2 “Ana-goyburrpa jarra nyiburr-galiya barra nyiburr-ni, \q3 wurra gala marn․gi nyiburr-ni. \q2 Jarra nyiburr-gana barra nyiburr-ni, \q3 wurra gala nyibi-na.” \q1 \v 27 Yinarda wengga burrwa, \q2 ngardawa gala aburr-yinmiya marn․gi aburr-ni, \q3 wurra aburr-gerna rrapa aburr-balamukchinga aburr-nirra. \q2 Ngardawa gala jal aburr-ni gubi-na, \q3 rrapa gala jal aburr-ni aburr-galiya. \q2 Gala jal aburr-ni marn․gi aburr-ni rrapa aburr-ngukurdanyjiya apula rraka wanngu nguburr-nega.’\x + \xo 28:27 \xt Isaiah 6:9-10\x* \p \v 28-29 “Gun-narda janguny barra ana-goyburrpa nyibu-borrwa rrapa marn․gi nyiburr-ni minypa Wangarr a-gunggajinga burrwa Jentayl \pn (Gentile)\pn* yerrcha. Birripa aburr-galiya barra nula rrapa nipa wanngu burr-nega barra.” \p \v 30 Ganapiya, lika Paul gata a-ni jemberr abirri-jirrapa. Minypa burr-rrupiya gun-gata bala gu-menga, rrapa gu-galiya yerrcha aburr-jaranga aburr-bona gurda nula aburr-workiyana rrapa nipa ana-gonyjinga burrwa a-workiyana, \v 31 rrapa Wangarr gun-nika gun-molamola janguny gu-ngurrjinga burrwa a-workiyana rrapa marn․gi burr-negarra a-workiyana Jesus Christ nula nipa Bunggawa. Jechinuwa a-wena burrwa a-workiyana rrapa gala ana-nga a-jobujobungarna.