\id GAL - Bola Bible; Brent and Sandi Wiebe; April 4, 2011. \h Galesia \toc1 A Raukea E Paulus i Here Lakea ne Huriki a Galesia \toc2 Galesia \toc3 Gal \mt2 A Raukea E Paulus i Here Lakea ne Huriki a \mt1 Galesia \imt1 A Nita Vakalohoka \ip A raukea iea i herea e Paulus na pida e 49 AD na tahuna e Paulus rua e Barnabas ru tovo e huriki a tara ne Kristo o Antiok. O masia ne Apostolo 14:28. \ip A robo e Galesia, mona ni gale e Teki. E Paulus i herea a raukea iea lakea na maka tara ne Kristo na tabeke iea. A tara ne Kristo i ta ta vona ne 1:2, re huriki o Debe, o Listra, o Ikonium. \ip A tanga e Ikonium i kupo vona e huriki a Iuda, e Paulus i tubu ni vara na roho na vaponga ne ria. I kupo ne ria a Iuda, e huriki i uka ma ria a Iuda ri luhoi torea e Kristo. Pali e huriki a Iuda i uka ma ri luhoi torea e Kristo, ri ta hale ne ria. A tanga e Listra e Debe, a tanga ne huriki i uka ma ria a Iuda. Re huriki na tanga nga ri kavurike a vure ne huriki a Rom. E Lukas i here ne Paulus rua e Barnabas ru vara o Listra ne Apostolo sapta 14. I uka ma i kilala a roho ni vasileki ne huriki a Iuda o Listra. \ip A vuhuna a hini e Paulus i here malaviriria ra raukea iea lakea ne huriki a tara ne Kristo o Galesia, ta ge kori ria vona a maka ngava taminga i bele ne ria, ri bole. E huriki a Iuda ranga ri luhoi torea e Kristo, ri ngaru e huriki i uka ma ria a Iuda, ra ri luhoi tora, ni gi pala a kuline ria, ri gi ramai a vinara, a naro legelege na Iuda, bara ri bele manga a tara ne Kristo muholi. \c 1 \s1 A Nita Muga \p \v 1 Iau e Paulus a herea ra raukea iea. Iau a apostolo. I uka tara bakovi ge vulaki iau. E huriki i uka ma ri rudu iau ge iau a apostolo. E Isu Kristo, turana Vure, e Tamana, ra viri i vakamahuri mulea na matenga, rua kunana ru vulaki iau, ru rudu iau ge iau a apostolo. \v 2 E huriki a turane hita ri made koea, ri pesi turagu, mi vakarua ra raukea iea i lakene ne mua e huriki a tara ne Kristo mu made na tabeke ne Galesia. \p \v 3 A Vure, e Tamane hita, turane Isu Kristo, a Bakovi Dagi, ru gu rata kamumu mua, ru gu habi a nivalemu ne mua. \v 4 \x * \xo 1:4 \xt Gal 2:20\x*E Kristo i muri mai a ningaru na Vure, re Tamane hita, i habi mule ia na Vure, i manga a nihabi na naro hale ne hita, ne vona ni korimule hita na naro hale na malala iea. \v 5 A Vure ge bole vakaroro a bagetuanga. I muholi. \s1 A Velenga Kamumu i Taku Kunana \p \v 6 A turutu ne mua, a vuhuna mu lohopile malaviriri a Viri i gale mua na nidodo ne Kristo, mu nunu muri mai a ngava tebi. \v 7 \x * \xo 1:7 \xt Apo 15:1,24\x*Pali i muholi hateka, i uka tabu tara Velenga Kamumu. Pali e huriki ranga ri vakamarego mua, ri ngaru ni vakavaroru a Velenga Kamumu ne Kristo. \v 8 \x * \xo 1:8 \xt 1Ko 16:22\x*Pali mia, o a agelo tara na hunu ge vara mua na Velenga Kamumu ge tebi na Velenga Kamumu mi vara mua vona muga, a Vure ge rudurahea. \v 9 Ra ngava nga, mi takia pali hosi, ngane ga taki tabua, i maea, e rei a viri i vara mua na Velenga Kamumu i tebi na Velenga Kamumu mu bolea pali, a Vure ge rudurahea. \p \v 10 \x * \xo 1:10 \xt 1Tes 2:4\x*Pali mu luhoi navai, ra ngava a rata, a rata e huriki ri gi vivi nau, o a rata a Vure ge vivi nau? Mu luhoi navai? A toni ni rata e huriki a bakovi ri gi vivi nau? I uka. Iau bara rata mavonga, i uka ma ge iau a vora ne Kristo. \s1 A Vure i Galea e Paulus \p \v 11 \x * \xo 1:11 \xt Mat 16:17; 1Ko 15:1-5\x*Mua e huriki a turagu, a ngaru mu gu lohoka vona, a Velenga Kamumu a vara e huriki vona i uka ma a ngavana bakovi kunana. \v 12 Iau i uka ma a bolea na bakovi. I uka tara viri ge tovo iau vona. E Isu Kristo i vakasiri iau vona a Velenga Kamumu. \v 13 \x * \xo 1:13 \xt Apo 8:3\x*Mu longo pali a maka maki a rata hosi, na tahuna a muri mai a lotu ne huriki a Iuda. Iau a vakamadihi hateka e huriki a tara ne Kristo, a toni ni vakalobo ria. \v 14 \x * \xo 1:14 \xt Apo 22:3\x*A leho tora hateka ni muri mai a rabune huriki a gare nau hosi. Na naro iea kunana, a rangi a narone huriki a Iuda, mia a hisi i taku, na naro na lotu ne huriki a Iuda. \v 15 \x * \xo 1:15 \xt Ais 49:1; Gal 2:7\x*Na tahuna e nana i uka ma i poda iau ma, a Vure i vulaki iau pali. Na naro kamumu vona i gale iau. Na parava i vulakia, \v 16 i vakasiria nau e Tuna, ne vona ni rata iau ga tovo e huriki vona, re huriki i uka ma ria a Iuda. Na tahuna i vakasiria nau e Tuna, i uka ma a vano ga nanea tara bakovi. \v 17 Iau i uka ma a lakea o Ierusalem ga matai e huriki ri bele manga a apostolo muga ne nau. Iau a lakea o Arabia, muri a hamule sike o Damaskus. \p \v 18 \x * \xo 1:18 \xt Apo 9:26-27\x*Muri na pida i tolu a lakea o Ierusalem, a ta turane Sipas. A made turana na parava i ravulu a polona i lima. \v 19 I uka ma a matai e huriki a apostolo ranga. A viri a matai kunanea e Iakop, e tarine Bakovi Dagi. \v 20 Ra ngava a vakalongo mua vona ngane, i uka ma a tatami. A ta muholi hateka na matana Vure. \v 21 \x * \xo 1:21 \xt Apo 9:30\x*Muri a lakea na tabeke ne Siria e Silisia. \v 22 Na tahuna iea, e huriki a tara ne Kristo na tabeke ne Iudea i uka ma ri matai iau ma na matane ria. \v 23 Ri longo kunanea a velengagu, ri ta maea, “Ra bakovi iea, hosi i vakamadihi hita, pali ngane i vara e huriki vona ra ngava i toni ni ratapilea hosi.” \v 24 I mavonga ri kavurikea a Vure vona a maki i bele nau. \c 2 \s1 E Huriki a Apostolo Ri Ngarua e Paulus \p \v 1 \x * \xo 2:1 \xt Apo 15:2\x*Muri na pida i ravulu a polona i va, a sike tabu o Ierusalem. A sike turane Barnabas. E Titus tara, a tulia. \v 2 A sike lakea, a vuhuna a Vure i vakasiri iau ga sike. Na tahuna a bele, a made kikeri turana e huriki ri mata dagi. A vakalongo ria vona a Velenga Kamumu a taki tala ne huriki i uka ma ria a Iuda. A rata mavonga, a vuhuna a leho a rata ngane turana leho a rata muga pali, ma ge velu tavula. \v 3 E Titus tara, ra i laho turagu, ia a bakovi o Gris. Pali i uka ma ri tugua ni gi pala a kulina. \v 4 \x * \xo 2:4 \xt Gal 1:7; 5:1,13\x*Pali e huriki ranga ni tuli dili kapiloho, ri tamilalu ta ria e huriki a turane hita. Ria a kasisi, ri dili kapiloho ne vona ni kasisi a hini e Isu Kristo i rata hita si matukapaga na Vinara. Ri ngaru ni rata hita si gi vora tabu na vinara. \v 5 Pali i uka ma mi longo mai ria, i uka liu, a vuhuna mi ngaru a ngava muholi na Velenga Kamumu i uka ma ge mapulo, pali mu gu ramai muholi vakaroro. \v 6 Lakea e huriki ri mata dagi. Ra hini ria a bakovi dagi o i uka, i uka ma a luhoi hatekea. A Vure i pelekado e huriki lobo na naro i taku kunana. A taki maea, re huriki ri mata dagi i uka ma ri hudo tala ranga ngava na Velenga Kamumu nau. \v 7 \x * \xo 2:7 \xt Apo 22:21\x*Ri matakilaka vona a leho ni habi nau, ga vakalongo a Velenga Kamumu ne huriki i uka ma ria a Iuda, i manga e Petrus i vakalongo e huriki a Iuda. \p \v 8 A vuhuna a Vure i habi a nitora ne Petrus ge rata a leho na apostolo turana e huriki a Iuda, ia kunana a viri i habi a nitora nau ga rata a leho ne huriki i uka ma ria a Iuda. \v 9 I mavonga, na tahuna e Iakop, e Sipas,\f + \fr 2:9 \ft A ngava e Sipas na nita grik i manga ‘e Kedo.’ E Sipas a rana tara e Petrus.\f* re Petrus, e Ioanes, ra to manga a butu na lotu, to matakilaka vona a Vure i habi a leho nau, to tuba a limane maria e Barnabas, to rudu lakea maria ne huriki i uka ma ria a Iuda. Pali tou to go leho turana e huriki a Iuda. \v 10 \x * \xo 2:10 \xt Apo 11:29-30\x*A ngava i taku kunana to taki maria vona. To taki maria, miri gi tuhori e huriki a matasia. Pali a leho iea, a ngaru hateka muga ni ratea. \s1 E Paulus i Tahatea e Petrus \p \v 11 Pali muri e Petrus i valai o Antiok. Iau a tahatea a vuhuna i rata a naro hale. \p \v 12 \x * \xo 2:12 \xt Apo 11:3\x*I muga i kani turana e huriki i uka ma ria a Iuda. Pali na tahuna e huriki a bakovi ri valai ne Iakop, i lobo ni kani turana e huriki i uka ma ria a Iuda, i made here here ne ria, a vuhuna i mangenge ne huriki a tara ni pala a kuli. \v 13 E Petrus i rata mavonga, lakea e huriki a Iuda ranga, ria ranga ri muri mai a vilo na taminga iea. Muri e Barnabas tara, i varoru, i ramai a vilo na taminga ne ria. \v 14 Iau a matai a vilone ria, i uka ma ri ramai a vilo muholi na Velenga Kamumu, lakea a takia e Petrus na matane ria lobo, a ta maea, “Ioe a Iuda, pali i uka ma o made manga a Iuda. O made manga a viri i uka ma ia a Iuda. I mavonga, i navai go tugu tuhare e huriki a bakovi i uka ma ria a Iuda, ri gi made manga a Iuda?” \s1 Si Malamala na Tahuna Si Luhoi Torea e Kristo \p \v 15 Mia ni poda, mia a Iuda. I uka ma mi manga e huriki a bakovi hale, ra i uka ma ria a Iuda. \v 16 \x * \xo 2:16 \xt Apo 15:10-11; Rom 3:20-28; Gal 3:11\x*Pali ngane mi lohoka vona i uka tara viri ge ramai lobo a vinara na Vure, lakea a Vure ge galea a bakovi kamumu. A viri a Vure i galea a bakovi kamumu, ra viri i luhoi torea e Isu Kristo. I mavonga, mia ranga, mi luhoi torea e Isu Kristo, lakea a Vure i gale mia a bakovi kamumu. I uka ma mi gi ramai a vinara na Vure, lakea a Vure ge gale mia a bakovi kamumu, a vuhuna si keri ni ramai a vinara lobo vona, ge gale hita a bakovi kamumu. \p \v 17 Pali na tahuna mi ngarua a Vure ge gale hita a bakovi kamumu, lakea si luhoi torea e Kristo, pali muri si matakilaka vona hita a bakovi hale, si gi ta navai? E Kristo ia a vora na naro hale? I uka liu! \v 18 Iau bara hae rike tabu a maki a puka pali, a vakasiri manga iau a viri ni putu puru a vinara. \v 19 A vinara i rata iau a mate pali, a matukapaga na nitora vona. I bele mavonga, ga muri mai kunanea a Vure. I manga iau ni paditata na kai tavalavala turane Kristo. \v 20 \x * \xo 2:20 \xt Gal 1:4\x*Ngane iau i uka ma a viri a mahuri, pali e Kristo i mahuri pololilo nau. A maki lobo a rata koea na malala, a rata a vuhuna a luhoi torea a Tuna Vure, ra i ngaru hateka iau, i mate na murigu. \v 21 Ra hini a Vure i rata kamumu hita, i gale hita si malamala na matana, iau i uka ma ga marikoi vona, a vuhuna ge muholi a viri ge ramai a vinara, lakea a Vure ge galea a bakovi malamala, a nimatene Kristo ngane bara i uka lehona. \c 3 \s1 A Naro ni Ramai a Vinara, a Naro ni Luhoi Tora \p \v 1 Mua e huriki a bakovi a ngatavine o Galesia, mu manga! E rei i tami mua? I navai? Mu longo kaburungi pali a hini a vakalongo kavakava ne mua na matane huriki lobo, ne Isu Kristo i mate na kai tavalavala na murine mua? \v 2 A ngaru ni nana mua vona a ninana i taku kunana. Ra Hanu Kiripiripi, mu bole navia? Mu bolea na tahuna mu ramai a vinara, o mu bolea na tahuna mu longo a Velenga Kamumu, mu luhoi torea? \v 3 Mu manga a manga! A nilaho ne mua turane Kristo, mu vakatubua na nitora na Hanu Kiripiripi. Pali i navai? Ngane mu ngaru ni laho na nitora na kakaine mua? \v 4 Ra maka maregoa ri bele ne mua na tahuna mu luhoi torea e Kristo, ma mu gu kaloho tavula. \v 5 Ra Viri i habi ne mua a Hanu Kiripiripi, i rata na kurukurune mua a nivakasiri. I navai i rata mavonga? I rata a vuhuna mu ramai a vinara vona, o i rata mavonga a vuhuna mu longoa a Velenga Kamumu, mu luhoi torea? \v 6 \x * \xo 3:6 \xt Vuh 15:6\x*Mu luhoia e Abraham. Ni here virihi e Abraham, i maea, “i luhoi torea a Vure, lakea a Vure i galea a bakovi malamala.” \p \v 7 I mavonga, a ngaru mu gu lohoka vona, e huriki ri luhoi torea a Vure, ria kunana e huriki a hamone Abraham muholi. \v 8 \x * \xo 3:8 \xt Vuh 12:3; Rom 4:3,16\x*Hosi a Hinere i vakalongo muga a naro a Vure ta ge gale malamala e huriki i uka ma ria a Iuda, na tahuna ri luhoi torea. A Hinere i vakalongo muga a ngava nga hosi na tahuna a Vure i takia ne Abraham a Velenga Kamumu, na tahuna i ta maea, “Ne vomu kunana, ga gamai e huriki a bakovi lobo na malala.” \v 9 Na naro iea kunana, e huriki ri luhoi torea e Kristo, a Vure ge vakabagetu ria turane Abraham, ra bakovi ni luhoi torea a Vure. \p \v 10 \x * \xo 3:10 \xt Vin 27:26\x*A ta maea, a vuhuna e huriki ri toni ni muri mai a vinara lakea a Vure ge gale ria ri malamala, e huriki nga ni ruduraha, a vuhuna a ngava ni here hosi i maea, “E huriki i uka ma ri ramai lobo a ngava ni here na Vinara, ni gi ruduraha.” \v 11 \x * \xo 3:11 \xt Hab 2:4; Gal 2:16\x*Ngane i kavakava hateka, i uka tara viri ge ramai lobo a vinara, lakea a Vure ge galea a bakovi malamala, a vuhuna ni here hosi i maea, “E huriki a bakovi malamala ri gi bole a nimahuri vakaroro na tahuna ri luhoi torea a Vure.” \v 12 \x * \xo 3:12 \xt Levi 18:5\x*Pali a naro ni ramai a vinara i uka ma i ramai a naro ni luhoi torea a Vure, a vuhuna a ngava ni here hosi i maea, “E rei a viri i ramai a maka vinara lobo bara i mahuri.” \v 13 \x * \xo 3:13 \xt Vin 21:23; Rom 8:3\x*A Vure ge ratapile vakaroro e huriki lobo i uka ma ri ramai a maka vinara lobo. Pali e Kristo i konamule hita na tahuna i bole a vuranga iea na murine hita, a vuhuna ni here hosi i maea, “E huriki ni paditata na kai, ni ruduraha.” \v 14 I rata mavonga, lakea a ngava a Vure i vakabagetua e Abraham vona ge bele ne huriki i uka ma ria a Iuda, si gi bole a Hanu Kiripiripi, re Isu i ta muholi ge habi ne hita, na tahuna si luhoi tora ia. \s1 A Vinara, a Nita Muholi \p \v 15 Mua e huriki a turagu, ga ta vakakika vona a naro na malala. Na tahuna e huriki a bakovi ri valongo pali a ngava, i uka tara viri ge hudo tala tabu a ngava, o ge ravunu vuroki a ngava vona. \v 16 \x * \xo 3:16 \xt Vuh 12:7\x*Hosi a Vure i habi a ngava ne Abraham rua a hamona, i ta muholi. A ngava ni here hosi i uka ma i ta maea, “ne huriki a hamomu,” i manga ri gi ala kupo. I taki a viri ala taku kunana, i ta maea, “na hamomu,” re Kristo. \v 17 \x * \xo 3:17 \xt Nim 12:40\x*A pelegona nitagu i maea, hosi a Vure i ta muholi ne Abraham. Muri na pida i 430 a vinara i bele. A vinara iea i uka ma i ravunu vurokia a ngava a Vure i ta muholi ne Abraham vona, ge ratea ge bele manga a ngava tavula. \v 18 \x * \xo 3:18 \xt Rom 4:14\x*Bara a maki a Vure i ta muholi hosi ne Abraham ge bole, pali ngane ge bole na tahuna i ramai a vinara kunana, ngane i uka ma ge ramai a nita muholi na Vure. Pali a Vure i habi a maki ne Abraham na tahuna i ta muholi vona. \p \v 19 \x * \xo 3:19 \xt Apo 7:38; Rom 5:20\x*Pali a vinara, a ra lehona? A Vure i habi a vinara, ge vakasiri kavakava a naro hale, ge vano ge harena na tahuna a hamone Abraham ge bele, ra viri a Vure i ta muholi vona. A Vure i habi a vinara iea ne huriki a agelo. E huriki a agelo nga ri habia ne Moses, ra bakovi i pesi na kurukuruna Vure, e huriki a Iuda. Lakea e Moses i habi a vinara iea ne huriki. \v 20 Pali na tahuna a Vure i ta muholi ne Abraham, i uka ma i taki polo a ngava na bakovi tara. Ia kikeri kunana i ta turane Abraham. \p \v 21 \x * \xo 3:21 \xt Rom 8:2-4\x*Pali si gi ta navai ngane? A vinara i hehea a ngava a Vure i ta muholi ne Abraham vona? I uka liu! A Vure bara i habi a vinara tebi, ra ge habi a nimahuri ne hita, ngane a dala ni bele malamala na matana Vure bara i bele na naro ni ramai a vinara, i uka ma ge ramai a naro ni luhoi tora. \v 22 Pali a Hinere i rata e huriki lobo, turana maki lobo, ni gi kolotata ria na nitora na naro hale, ne vona a Vure ge habi a maki i ta muholi vona, na tahuna e huriki ri luhoi torea e Isu Kristo. \p \v 23 \x * \xo 3:23 \xt Gal 4:3\x*Muga na naro ni luhoi torea a Vure i uka ma i bele ma, hita lobo, i manga si made na bavi, polotano na nitora na vinara. I tubu hosi, i valai, i harena na tahuna a naro ni luhoi torea a Vure i bele kavakava. \v 24 \x * \xo 3:24 \xt Rom 10:4\x*Na naro iea, a vinara i bele manga a matakari ne hita, ge tuli valai hita ne Kristo. I bele mavonga, a Vure ge gale hita si malamala na tahuna si luhoi torea e Kristo. \v 25 Pali ngane a naro ni luhoi torea e Kristo i bele, i mavonga a vinara i uka ma i matakari tabu hita, \v 26 \x * \xo 3:26 \xt Ion 1:12\x*a vuhuna ngane mu bele manga e huriki a tuna Vure, a vuhuna mu luhoi torea e Isu Kristo. \v 27 \x * \xo 3:27 \xt Rom 6:3\x*E rei a viri ne mua mu rihi e Kristo na naro ni vahilolo, i manga mu rodoa e Kristo, i manga a viri i rodo a varakia karaba. \v 28 \x * \xo 3:28 \xt Rom 10:12\x*Mua lobo mu rihi e Kristo, ngane mua lobo mu manga a viri ala taku. I uka tabu a Iuda, o a viri i uka ma a Iuda. I uka tabu a vorakato, o a viri i uka ma a vorakato. I uka tabu a bakovi o a ngatavine. Mu palupulupu. \v 29 \x * \xo 3:29 \xt Rom 4:13\x*Na tahuna mua a ngate ne Kristo, mua a hamone Abraham, mu gu bole a maka maki a Vure i ta muholi hosi ne Abraham ge bole. \c 4 \s1 E Huriki a Tuna Vure \p \v 1 I manga i maea: Na tahuna a tuna bakovi ia a koma kiroko, i manga kunana a vorakato. I muholi, a maki lobo ne tamana ne vona. Pali i tabana i manga a vora, \v 2 a vuhuna e huriki a matakari, e huriki a bolekori ri matakaria. Bara ri matakaria i vano i harena na parava e tamana i taki puru ge bole a maka maki vona. \v 3 \x * \xo 4:3 \xt Kol 2:20\x*Hita ranga. Hosi, na tahuna si manga a koma kiroko, si vora na maka hanitu, a nitora ranga na malala. \v 4 \x * \xo 4:4 \xt Ion 1:14; Rom 1:3\x*Pali na parava a Vure i vulaki purua i bele, i rudua e Tuna. A ngatavine i podea. I bele manga a bakovi, i muri mai a vinara lobo na Vure, \v 5 ne vona ni korimule hita e huriki a vorakato na vinara. I rata mavonga, a Vure ge pau hita, si gi bele manga e huriki e tuna. \v 6 \x * \xo 4:6 \xt Rom 8:15-17\x*Pali ngane mua e huriki a tuna Vure. I rudu vilia a Hanune Tuna ge made na hatene hita, i gale maea, “Tata! O Tata!”\f + \fr 4:6 \ft A ngava e ‘tata’ na nita Hibru i maea, ‘aba.’\f* \v 7 Ngane mua, i uka ma mua a vorakato tabu. Ngane mua e huriki e tuna. I mavonga ngane mu gu bole a maka maki a Vure i ta muholi vona ge habi ne huriki e tuna. \s1 E Paulus i Loho Lege ne Huriki a Galesia \p \v 8 Hosi i uka ma mu lohoka na Vure. Mu manga a vorakato ne huriki a nitamina vure. \v 9 Pali ngane mu lohoka pali na Vure, o ga ta maea, a Vure i lohoka ne mua. I mavonga, mu gu ngalahere navai, mu gu hamule tabu ne huriki a hanitu, a nitora ranga na malala? Ri uka a nitora, ri uka leho. I navai mu ngaru mu gu vorakato tabu ne ria? \v 10 \x * \xo 4:10 \xt Rom 14:5; Kol 2:16\x*Ngane mu longototo tabu a maka vinara na Parava Nimalo, na habu na keva takutaku, na tahuna takutaku, a pida takutaku! \v 11 A mangenge, ma ge velu tavula a leho dagi a ratea ne mua. \p \v 12 Mua e huriki a turagu, iau a matuka­paga na vinara. A nana tora mua mu gu manga iau. Hosi a made turane mua, i uka ma mu ramai a vinara. Iau tara i uka ma a ramai. Pali na tahuna iea, i uka ma mu rata hale iau. \v 13 Mu lohoka vona, hosi a made turane mua, a vara mua na Velenga Kamumu a vuhuna a giloa. \v 14 A gilanga nau i vakamarego mua, pali i uka ma mu biu iau, i uka ma mu marikoi nau. Mu tagui iau i manga iau a agelo na Vure. Mu tagui iau i manga iau e Isu Kristo. \v 15 Pali i tabuli vai ngane a nivivi mu hatakia hosi? Iau a ta muholi ne mua, bara i kara mua hosi, bara mu sigi tala a matane mua, bara mu habi nau. \v 16 I navai? Iau a pile ne mua a vuhuna a vakalongo ne mua a ngava muholi? \v 17 Re huriki a nitamina mari ni tovo nga, ri bibi rike mua. Pali i uka ma ri luhoi ni tuhori mua. Ri ngaru mu gu ngalahere nau, lakea mu gu bibi rike ria. \v 18 I kamumu mu gu habi a hatene mua na maki kamumu. Pali mu rata vaka­roro, na tahuna iau a made turane mua, na tahuna i uka ma a made turane mua. \v 19 Mua e huriki e tugu. Iau a bole a nimadihi tabu ne mua, i manga a nimadihi i bele na ngatavine i pahea a koma. Iau bara bole a nimadihi iea, ge vano, ge harena na tahuna mu gu bele manga liu e Kristo! \v 20 A ngaru hateka ni made turane mua ngane, ga ta madoru mai mua. A loho lege hateka ne mua. \s1 A Nita ne Hagar Rua e Sara \p \v 21 Mua e huriki mu ngaru ni ramai a vinara, mu vakalongo iau, mu lohoka vona a vinara, i ta navai? \v 22 \x * \xo 4:22 \xt Vuh 16:15; 21:2\x*Ni here hosi, e Abraham i tahoka e tuna ala rua. E tuna tara i podea a vora ngatavine. E tuna tara i podea e girihine Abraham, ra i uka ma ia a vora. \v 23 \x * \xo 4:23 \xt Rom 9:7-9\x*E tune Abraham, ra i podea a vora ngatavine, i bele na naro ni vakabele a koma vona. Pali e tuna, ra i podea e girihina, ra i uka ma ia a vora, i bele a vuhuna a Vure i ta muholi ne Abraham ge bele. \v 24 A nuverei iea i muholi, pali i manga tabu a nita vakakika, ra i maea: A ngatavine ala rua nga, ru manga a ngava dagi i rua a Vure i rata hosi. A viri tara i rata na lolo e Sinai, i vakabele kunana e huriki a koma a vora. A rana e Hagar. \v 25 E Hagar i manga a lolo e Sinai na robo e Arabia. I manga a tanga dagi e Ierusalem na malala, a vuhuna ia a vora. E huriki e tuna, ria ranga a vora. \v 26 \x * \xo 4:26 \xt Hib 12:22; Kap 21:2,10\x*Pali e Ierusalem na hunu i uka ma ia a vora. Ia e kinane hita muholi, \v 27 \x * \xo 4:27 \xt Ais 54:1\x*a vuhuna ni here hosi i maea, \q1 “Ioe a ngatavine o lame, \q2 o keri ni vakabele a koma, o vivi! \q1 I uka ma o bole a nimadihi ni poda, \q2 o pesi rike o gale tala dagi, o vivi! \q1 E huriki a koma na ngatavine ra i pea pali e girihina ri kupo hateka \q2 ne huriki a koma na ngatavine i tahoka e girihina.” \p \v 28 \x * \xo 4:28 \xt Vuh 15:4-5; Rom 9:7\x*Mua e huriki a turagu, mu manga e Isak. A Vure i ta muholi, lakea mu bele manga e huriki a tuna Vure. \v 29 \x * \xo 4:29 \xt Vuh 21:9-10; Ion 8:35\x*Hosi e Ismael, ra koma ni vakabele na naro ni vakabele a koma vona, i habi a nimadihi ne Isak, ra koma ni poda na nitora na Hanuna Vure. I mona tara, e huriki a koma na malala ri vakamadihi mua, re huriki a Vure i ta muholi, lakea mu bele manga e huriki e tuna. \v 30 Pali a Hinere i ta navai? I ta maea, “O lili talea ra vora ngatavine turana e tuna. E tuna vora ngatavine i uka ma ru gu vaveru vona e tune Sara, ra i uka ma ia a vora, a mahala ne tamane rua.” \v 31 Mua e huriki a turagu, i uka ma hita e huriki a koma na vora ngatavine. Hita e huriki a koma na ngatavine i uka ma ia a vora. \c 5 \s1 Te Ge Laho Turana a Hanu Kiripiripi \p \v 1 E Kristo i rata hita si matukapaga pali na vinara, a vuhuna i ngaru si gi matukapaga. I mavonga, mu pesi tora. Nahea mu gu hamule tabu, ge mua a vorakato na vinara. \p \v 2 Mu longo kamumu. Iau e Paulus a taki mua, mua bara mu longototo ni gi pala a kuline mua, a leho e Kristo i ratea i uka ma ge kori mua. \v 3 A taki tala tabu ne huriki ri ngaru ni gi pala a kuline ria, a ta maea, e huriki ri rata mavonga, ri gi ramai a maka vinara lobo. \v 4 Mua e huriki mu ngaru ni ramai a vinara ne vona ni bele malamala, mu marava basi ne Kristo, mu pe pali a nidodo vona. \v 5 Pali mia, mi luhoi torea e Kristo na nitora na Hanu Kiripiripi, mi pasimata vona a hini a Vure ge gale mia a viri malamala. \v 6 \x * \xo 5:6 \xt 1Ko 7:19; Gal 6:15\x*A viri i rihi e Kristo, ra hini ni pala a kulina o i uka, a maki tavula. A maki dagi, ge luhoi torea e Kristo, ge tahoka a naro na nivangaru. \p \v 7 I muga mu luhoi tora kamumu a narone Kristo. Pali e rei a viri i putu tagu a dala ne mua, i uka ma mu ramai tabu a ngava muholi? \v 8 Ra niluhoi ne mua, i uka ma i valai na viri i gale mua. \v 9 \x * \xo 5:9 \xt 1Ko 5:6\x*A is popote kunana i rata a bret lobo i vava. \v 10 \x * \xo 5:10 \xt 2Ko 11:15; Gal 1:7\x*Iau a luhoi hatekea e Bakovi Dagi mu gu ramai a niluhoi nau, lakea e rei a viri i vakamarego mua, a Vure bara i pelekadoa. \v 11 Mua e huriki a turagu, iau i uka ma a tovo e huriki ni gi pala a kuline ria. Mu luhoi iau a rata mavonga, pali i navai e huriki ri vakamadihi iau? Iau bara tovo e huriki ni gi pala a kuline ria, ngane a nitovo na kai tavalavala i uka ma ge vakarike a hatene huriki. \v 12 Re huriki ri vakamarogo a niluhoi ne mua na ngava ni pala a kuli, i kamumu ri gi pala vuroki mule ria! \p \v 13 \x * \xo 5:13 \xt 1Pe 2:16\x*Mua e huriki a turagu, a Vure i gale mua mu gu matukapaga na vinara. Naha ni luhoi mu matukapaga ne vona ni ramai a ningaru hale na kakaine mua. Pali mu vangaru, mu vakori. \v 14 \x * \xo 5:14 \xt Levi 19:18; Rom 13:9\x*A maka vinara lobo bara o ramai na tahuna o ramai a ngava i taku kunana, ra i maea, “O ngarua e turamu i manga a hini o ngaru mule ioe.” \v 15 Naha ni vatahate, naha ni vagege, ma mu gu vakalobo tavula mua. \s1 Mu Laho na Nitora na Hanu Kiripiripi \p \v 16 Pali iau a ta maea, mu laho turana Hanu Kiripiripi, lakea i uka ma mu gu ramai a ningaru hale na kakaine mua. \v 17 \x * \xo 5:17 \xt Rom 7:15-23\x*A maka ningaru hale na kakaine hita ri hehe a Hanu Kiripiripi. A ningaru na Hanu Kiripiripi tara, i hehe a maka ningaru hale na kakaine hita. Ri vahehe, ri kapi kari mua, i uka ma mu rata a maki mu ngaru ni rata. \v 18 Pali na tahuna a Hanu Kiripiripi i muga ne mua, a nitora na vinara i uka ma ge matakari mua. \v 19 \x * \xo 5:19 \xt 1Ko 6:9-10\x*Si matakilala a maka ningaru hale na kakaine hita, ra a naro ni mole, \v 20 a naro ni kavurike a vure taminga, a muto, a naro na ni vapile, a naro ni vabiu, a naro ni marikoi vona a viri i tahoka a maki, a naro ni hate madihi, a naro ni rata polo muga, a naro ni vapida lae, ni vapida ni rata a tara karaba, \v 21 a naro ni masigoro, a naro ni ninu a naru vagole, a naro ni vapopo ni ninu a naru vagole, turana maka naro hale maea. Hosi a taki mua mu gu matadoko vona a maka naro hale nga. Ngane a taki tabu mua, e huriki ri rata a maka naro hale nga, i uka ma ri gi dili na harikianga na Vure. \p \v 22 Pali a kanena Hanu Kiripiripi, a naro kamumu nga: a naro na nivangaru, a nivivi, a nivalemu, a naro ni hatenono, a naro ni rata kamumu e huriki, a naro ni hate balala, a naro ni ta muholi, \v 23 a naro ni made madoru, a naro ni pahadanu a ningaru hale na kakaimu. Ra maka naro kamumu nga, i uka tara vinara ge ta pupukari hita vona. \v 24 \x * \xo 5:24 \xt Rom 6:6; Kol 3:5\x*E huriki a ngate ne Isu Kristo ri paditata pali na kai tavalavala a ningaru hale na kakaine ria. \p \v 25 A Hanu Kiripiripi i habi ne hita a nimahuri karaba. I mavonga, si gi muri mai a ningaru na Hanu Kiripiripi. \v 26 \x * \xo 5:26 \xt Pili 2:3\x*Nahea si gi bibi rike mule a rane hita. Nahea si gi vakarike a hatena viri si gi vaubi turana. Nahea si gi masigoro a maki na viri tara. \c 6 \s1 Mu Vatuhori \p \v 1 \x * \xo 6:1 \xt Mat 18:15\x*Mua e huriki a turagu, na tahuna mu masia tara viri ne mua ge rata a naro hale, a ngaru e huriki ri kinigao na Hanu Kiripiripi ri gi lakea madoru vona, ri gi bole mulea. Pali ri gi matadoko, ma ni gi toni ria. \v 2 \x * \xo 6:2 \xt Rom 15:1\x*Mu vatuhori ni kaloho a nimava. Na naro iea kunana bara mu ramai a vinara ne Kristo. \v 3 Mu luhoi a ngava nga: e rei a viri i pahaluhoi ta ia a bakovi dagi, pali ia a bakovi tavula, a bakovi iea i tami mule ia. \v 4 Pali a ngaru mua takutaku mu gu pelekado a narone mua. Na naro iea bara mu vivi na leho ne mua takutaku, i uka ma mu gu loho lege na narone turamu, \v 5 \x * \xo 6:5 \xt Rom 14:12\x*a vuhuna hita takutaku bara si bole a mapana narone hita. \p \v 6 \x * \xo 6:6 \xt 1Ko 9:11,14\x*Si gi habi a maki kamumu ne huriki ri tovo hita na nitana Vure. \v 7 \x * \xo 6:7 \xt Rom 8:13\x*Naha ni tami mule mua. I uka tara viri ge tamia a Vure. A ra maki o varo na hania, ra maki ngi kunana bara o mirio. \v 8 E huriki ri muri mai a ningaru hale na kakaine ria, bara ri vakabele a matenga. Pali e huriki ri ramai a ningaru na Hanu Kiripiripi, a Hanu Kiripiripi bara i habi ne ria a nimahuri vakaroro. \v 9 Nahea ge malulu a tuhane hita ni rata a maka naro kamumu, a vuhuna bara si kinigao, bara si bole a mapane hita. \v 10 I mavonga, si gi rata kamumu e huriki lobo na tahuna si tahoka a gisi kamumu. Pali a maki dagi hateka, si gi tuhori e huriki ri luhoi torea a Vure. \s1 E Paulus i Tarulu Puru e Huriki \p \v 11 Mu matai a hinere nau, a here na limagu, i dagi hateka. \v 12 Re huriki nga, ri ngaru ni tugu mua ni gi pala a kuline mua, a vuhuna ri ngaru e huriki a Iuda ranga ri gi vivi ne ria. Ri koi ni muri mai a ngava na kai tavalavala ne Kristo, a vuhuna ri koi e huriki ri gi vakamadihi ria. \v 13 Re huriki ni pala a kuline ria, i uka ma ri ramai a maka vinara lobo. Ri ngaru ni pala a kuline mua ri gi bibi rike mule a rane ria. \v 14 Pali iau i uka ma ga bibi rike mule a ragu. A maki a bibi rikea, a rane Isu Kristo a Bakovi Dagi ne hita, a vuhuna i mate na kai tavalavala. I rata mavonga, ngane i manga iau a mate, a vilo hale na malala i uka ma i matakari tabu iau. \v 15 \x * \xo 6:15 \xt 2Ko 5:17; Gal 5:6\x*Re huriki, ni pala a kuline ria, o i uka, a maki tavula. A maki i dagi hateka, ni bole a nimahuri karaba. \v 16 E huriki lobo ri muri mai a ngava iea, a Vure ge habi a nivalemu ne ria, ge dodo ria. E huriki nga, ria e huriki a Israel muholi na Vure. \p \v 17 \x * \xo 6:17 \xt 2Ko 4:10\x*I vakatubu ngane, nahea tara viri ge vakamarego iau, a vuhuna a harena lebo i tabuli na kuligu, a vuhuna a luhoi torea e Isu. \p \v 18 Mua e huriki a turagu, a Bakovi Dagi ne hita, e Isu Kristo ge rata kamumu a hanune mua. I muholi.