\id TIT - Burum Mindik NT (Gen, Ruth, Jona) [bmu] -Papua New Guinea 2002 (DBL -2014) \h Taitus \toc1 Polnöŋ Taitusgöra Kimbi alök. \toc2 Taitus \toc3 Tai \mt1 Taitusgö Kimbi \mt2 Polnöŋ Taitusgöra Kimbi alök. \imt1 Jim-asa-asari \ip Azi gwabö qetŋi Taitus yaŋön uruŋi meleŋda Polbuk öröröŋ jöhöba bauköba misin nup meyohot. Memba köwet sutŋe gölme jölanŋi qetŋi Krit (Arete) miaŋgöreŋ malohotka Polnöŋ kembaŋe kutuba alabaukŋi mosöriga zioz nup areŋgöba ek kewöta galöm kölök. Polnöŋ mosöta anda yaŋgöra köuluköba mala Buŋa Kimbi ki ohoyök. \ip Krit mi keu Grik miambuk mindiribanbuk. Krit mi köwet sutŋe gölme jölanŋi kun aka Grik (Greece) mi kantri kun. \ip Polnöŋ Taitusgöra waimanjat karöbut möta qambaŋ keu kewö ohom waŋgiyök: Krit yeŋgö könaŋini mi goŋgim teköi baunam jegömöl aka malget. Tosatŋan uruŋini meleŋgetka malmalŋinan diŋgiyöhi, yeŋön kunbuk bölibepuk. Miaŋgöra yeŋgö jitŋememeŋinan silik ölöp kötökŋi kondela köuluk aka Baiböl stadi nup qahö mosöta kambuŋini mindiŋgöba malmegöra jiza. Uru meleŋget yeŋgö sutŋine kambu morömorö mi denöwö mindiŋgöba kusum eŋgiba malme? Azi namŋi, ambi namŋi, ambi seram, azi gwabö aka welenqeqe yeŋgö goro keuŋini mi nanŋök nanŋök kewö jim asariza, “Uruŋini meleŋda Buŋa keu wuataŋgöba luainöŋ mala ketaŋi yeŋgö keu bapŋe anda jegep uruk nup ölöpŋanök memba kinda julbepuköra kazik aŋgururuk mosöta malme.” \iot Buk kiaŋgö bahöŋi bohonŋi 5 mi kewö: \io1 Polnöŋ aposol nupŋaŋgö könaŋi jiza \ior 1.1-4\ior* \io1 Anutugö jitŋememe yeŋgö goro keuŋini \ior 1.5-16\ior* \io1 Ambazip kambu morömorö yeŋgö goro keuŋini \ior 2.1-15\ior* \io1 Urukuŋgukuŋgu aka galöm meme keu \ior 3.1-11\ior* \io1 Yaizökzök aka keu teteköŋi tosatŋi \ior 3.12-15\ior* \c 1 \s1 Polnöŋ aposol nupŋaŋgö könaŋi jiza. \p \v 1 Anutunöŋ ambazip möwölöhöm eŋgiyöhi, eŋgö mötnaripŋinan asuhuba qarimapköra aka Jisös Kraistnöŋ Pol ni melaim niŋgiiga yaŋgö aposolŋi akzal. \p Nöŋön Anutu welenŋi qeba keu ölŋi kusum eŋgimakzal. Keu ölŋi mi möt kutuba köl gulime ewö, eŋgö malmalŋinan mönö uteköba letorakŋa. Miaŋgöra kimbi ki ohozal. \p \v 2 Anutunöŋ keu muneŋi jimawaŋgö dop qahö yaŋön möpŋaŋgö möpŋe malmal köhöikŋi neŋgimamgö jim jöhöba miaŋgö andöŋe yuai pakpak miwikŋaiyök. Eŋön keu ölŋi möt kutuba möt narigetka miaŋön mönö nam köl eŋgiiga malmal köhöikŋe aŋgotpiŋgöra al mamböta jörömqöröm ahakze. \v 3 Anutu, Amötqeqe Toninan oyaeŋkoyaeŋgö keuŋi jim jöhöba miaŋgö nalöŋi diŋdiŋi ali kam kuŋguiga miaŋgöreŋ Buŋa keuŋi indela mi jim sehibingö jimkutukutuŋi alök. Miaŋgö dop mi jim asarigetka Anutunöŋ nöŋön mi jim sehimamgö möt narim niŋgiba kuŋgum niŋgiyök. \p \v 4 \x * \xo 1.4 \xt 2 Kor 8.23; Gal 2.3; 2 Tim 4.10\x*O mötnarip nahön sorokni Taitus! Nöŋön bauköm gihibi urugi meleŋda alabaukni aka mohotŋe Kembu möt nariba maljit. \p Iwi Anutu aka nanini Amötqeqe Tonini Jisös Kraist yetkön mönö kalem möriam gihiyohotka luainöŋ malman. \s1 Galöm jitŋememe yeŋgöreŋ keu areŋ \p \v 5 Köwet jölanŋi Krit (Crete) miaŋgöreŋ mohotŋe misin nup memba kembaŋe gömosötmamgö aka kewö jim kutum gihial, “Uruŋini meleŋget yeŋön iliŋgösöŋ laŋ maljei, i mönö areŋgöm eŋgiba (pasto aka) jitŋe memeŋini miri taon dop kuŋguba kusum eŋginöŋga areŋinambuk zioz nup memba malme.” Mewö jiba deŋnit. \p \v 6 \x * \xo 1.6 \xt 1 Tim 3.2-7\x*Uruŋini meleŋgeri, yeŋgö sutŋineyök azi kewöŋi möwölöhöman: Kungö sileŋe pinjitkö keuŋi qahö, anömŋi mohok-kun memba mali nahönböraturupŋan uruŋini meleŋda Anutu möt nariba yaŋgiseŋ kezapjupjup silikö keu sileŋine qahö ala jim eŋgimakze. \p \v 7 Urumeleŋ könagesögö ketaŋamŋini pasto (bisop)\f + \fr 1.7 \ft ouwösiö, zioz paris lida, bisop, nup meme bohonŋi yaŋön qet ketaŋi öne qahö bisimapmö, paris kambu-urupŋi yeŋgöra köuluköba kusum eŋgiba uruŋini kuŋguba nupŋinaŋgö areŋini eŋgiba goro qambaŋ qakŋe galöm köla mindiŋgöm eŋgimakŋa.\f* yaŋön Anutugö könagesö galöm köl eŋgimakŋawi, miaŋgöra mönö azi kewöŋi kuŋguman: Kungö sileŋe pinjitkö keuŋi qahö, jakbak-öraŋböraŋ qahö aka urupik qahö. O köhöikŋi qahö nemba bim laŋ qahö qeba möndömöndö qakŋe injarere mala moneŋ yuaigöra qahö kapaŋ kölakza. \v 8 Yaŋgöreŋ kamei, i ölöp köl öröba köyan köl eŋgiba keu ahakmeme ölöpŋaŋgö sihimŋi möta uruŋi miaŋgöreŋ ala malma. Kilik-kaluk kekpurikŋi qahö, keu pakpak diŋdiŋanök kewöta sarakŋi töröŋi qainŋi kun aka nanŋi ahakmemeŋi törörök galöm köl aŋgumakŋa. \p \v 9 Buŋa keu kusum neŋgigetka tandö söran ewö malmal töngumamgöra ahözawi, pastonöŋ mi mönö töp memba miaŋgöreŋ qekötahöba kinma. Mewö kinda ölöp Buŋa Kimbigö dop mötnaripkö keu kembaŋi kembaŋi ambazip kusum eŋgiba miaŋön uruŋini kuŋgumakŋa aka tosatŋan Buŋa keu möwöramgöba qetalakŋei, yeŋgö keuŋini goŋgoŋi ölöp qeapköba mindiŋgömakŋa. Mewö. \s1 Böhi takapulakaŋi mönö qetal eŋgime. \p \v 10 Ambazip gwötpukŋan keu qetala kezapjupjup aka sesekŋai ewö keu sinŋi sinŋi jiba ambazip tilipköm eŋgimakze. Anutugö aiwesökŋi sileŋine yandigeri, yeŋgö kambunöhök ambazip jesöŋgöŋan mewö ahakze. \p \v 11 Ambazip mewö mieŋgö keuŋini mönö qömbököme. Yeŋön Buŋa keu kusum eŋgibingö möndöba moneŋ yuaiŋini öröbingö möta kösawöraŋ keu laŋ jigetka gamuŋambuk ahakza. Mewö aka saiwa tosatŋi lök körekŋanök mem sohom eŋgigetka eŋololoŋ aket. \v 12 Krit nanŋine kezapqetok azi kunŋan aiakaŋinaŋgöra kewö jiba ohoyök, “Krit ambazipnöŋ mönö nalö dop keu muneŋ jiba injarere qölzöm mala ubibi kömböt ewö lilikqilik aka bau numbu nemakze.” \v 13 Yeŋgöra keu mewö naŋgöba jiyöhi, miaŋön mönö ölŋa. Miaŋgöra kawölŋinan qahöwahi mötnaripŋinan asuhuba ölŋambuk akŋapköra i mönö köhöikŋanök tereŋgöba jim eŋgimakŋan. \p \v 14 Mötnaripŋinan ölŋambuk aiga Juda neŋgö bem sambanini aka ambazip keu ölŋi siŋgiba jimkutukutu alakzei, keu mewö miaŋgö kezap kude alme. \v 15 Urunini meleŋniŋga Uŋa Töröŋan köl könjörat ak neŋgiiga sarakŋi akzini, neŋgöra nene kungö dönqizizinŋi qahö ahöza. Neŋön nene pakpak ölöp nembinaŋgö dop akzapmö, qewöloŋ ambazip keu ölŋaŋgö yaŋgiseŋ ahakzei, yeŋön i me wai aketka uruŋinan töndup tölohomakza. Uruŋinan kölköljiŋjiŋambuk aiga uruŋinaŋgö kezapŋan duhui mönö bau jegömöl tandök malje. \p \v 16 Yeŋön “Anutugö könaŋi möt yaközin,” jitŋinan mewö jigetka aiakaŋinan mi qaŋ köla qeapkömakze. Mewö aka Anutugö keuŋi qetalgetka imbiloŋloŋ möt eŋgiiga ahakmeme ölöpŋi kun memeaŋgö dop qahö akze. Mewö. \c 2 \s1 Ambazip ketaŋi yeŋgö qambaŋ keu \p \v 1 Göŋön mewö qahö maljanaŋgöra mönö mötnaripkö keu kembaŋi kembaŋi mi Buŋa Kimbigö dop kewö kusum eŋgimakŋan: \v 2 Azi namŋi yeŋön mönö kilik-kalukŋini qahö malgetka göda qem eŋgibinaŋgö dop akŋe. Nanŋini ahakmemeŋini törörök galöm köl aŋgugetka mötnaripŋinaŋgö kawölŋinan qahöwahi ölŋi urukalem asuhumakŋa. Ölŋi asuhui ambazip törörök jöpaköm eŋgiba malme aka kapaŋ köla böŋ qeba kinme. Mewö malmegöra kusum eŋgimakŋan. \p \v 3 Ambi namŋi yeŋön mewöyök Anutugöreŋ ambi sarakŋi yeŋgö dop ahakmemeŋini aka memba malme. Andöqeqe keu yöhösaŋ kude ahakŋe. Wain o gwötpuk nemegö mötöp simbaŋe kude aŋgota qaköme. Urumeleŋ ahakmemegö silikŋi ölöpŋi kondela tosatŋi kusum eŋgimakŋe. \p \v 4 Mewö aka mala ambi nembö bapŋine maljei, yeŋgöra ölöp goro eŋgiba malgetka yeŋön mewöyök apmoröurupŋini urukönömŋinan jöpaköm eŋgiba malme. \v 5 Jöpaköm eŋgiba nanŋini ahakmemeŋini törörök galöm köl aŋguba sarakŋi aka mirigö nupŋini nem qerak aka nöŋgöp törön qakŋe memba apmoröurupŋini köyan köl eŋgiba apurupŋinaŋgö keu bapŋe anda kötöngöm eŋgimakŋe. Mewö kusum eŋgigetka aka memba malgetka tosatŋan Anutugö Buŋa keu mi mepaiköba ilitnöŋ albingö osime. Mewö. \s1 Azi gwabö aka welenqeqe yeŋgö qambaŋ keuŋini \p \v 6 Azi gwabö yeŋgö uruŋini mewöyök kewö kuŋgum eŋgimakŋan: Yeŋön mönö ölöpŋaŋgö oyankasak mala nanŋini ahakmemeŋini törörök galöm köl aŋgumakŋe. \v 7 Uruŋini mewö kuŋgum eŋgiba nangak ahakmeme pakpak miaŋgöreŋ silik ölöpŋi kondel eŋgiba malman. Mönö geŋmoŋ qahö böŋ qeba kinda taŋörakŋi qahö kusum eŋgimakŋan. \v 8 Keu mötsihimŋambuk jiba malnöŋga ambazipnöŋ mepaiköba memba et al gihibingö osime. Mewö jiba malnöŋga tuarenjoŋurupninan keu bölöŋi jim neŋgibingö keu jaruba ölŋi qahö miwikŋaiba gamuŋini mötme. Mewö kusum eŋgimakŋan. \p \v 9 Welenqeqeurup mi kewö kusum eŋgimakŋan: Yeŋön ketaŋamŋini yeŋgö keuŋini pakpak tem köla keu bapŋe anda malme. Sösöŋgai ak eŋgibingö kapaŋ köla kinme. Keu jimei, mi nesilam qakŋan kude meleŋ eŋgimakŋe. \v 10 Ketaŋamŋinaŋgö mireyök yuai mohot-hök yahöt-hök mi ölöŋ kude memakŋemö, ketaŋamŋinan eŋgeka möt narim eŋgimakŋapköra mönö kapaŋ köla kinme. Nupŋini pakpak mönö geŋmoŋi qahö pöndaŋ memba malme. Mewö mala Anutu Amötqeqe Toninaŋgö Buŋa keu kusum eŋgimakzei, mi kötön kölgetka ölŋi ahui nahömŋambuk ahakŋa. Mewö. \s1 Malmal sarakŋaŋgö nam köipitŋi mi kalem möriam. \p \v 11 Malmal sarakŋaŋgö nam köipitŋi kewö: Anutunöŋ ambazip körek amöt qem neŋgimapköra aka kalem möriamŋi indeli gölme dop asuhuyök. \v 12 Kalem möriam miaŋön mönö kopa aŋgöjörak malmalgöra “Qahö,” jibingö köna kondela gölmegö sihim kömbönaŋi bölöŋi qömbököbingöra köl kusuba mindiŋgöm neŋgimakza. Ahakmemenini törörök galöm köl aŋguba keu pakpak diŋdiŋanök kewöta malbingöra köl gulim neŋgimakza. Mewö miaŋön Anutugö malmal köhöikŋi mi nalö kewöŋe köl guliba gölmenöŋ malbin. \p \v 13 Mewö malinga Jisös Kraistnöŋ kunbuk kamawi, nini nalö miaŋgöreŋ Anutu qetbuŋaŋambuk aka Amötqeqe Tonini yetkö asakmararaŋiri asuhuiga ekin. Nini oyaeŋkoyaeŋ nalöŋi mi kam kuŋgumapköra jörömqöröm al mamböt aka maljin. \p \v 14 \x * \xo 2.14 \xt Sum 130.8; Eks 19.5; Dut 4.20; 7.6; 14.2; 1 Pitö 2.9\x*Jisös Kraistnöŋ mönö neŋgöra aka nanŋi malmalŋi köleŋda mosörök. Nini ahakmeme bölöŋi könaŋi könaŋi miaŋgöreŋök meköm neŋgiba sohopnini memamgö möta köl könjörat ak neŋgiba nanŋi buŋaŋi sarakŋi akingöra aka malmalŋi köleŋda mosörök. Mi mosöta qewöloŋnini saŋgoŋniga nanŋi könagesöŋi aka ölöp nup ölöpŋi ölöpŋi membingö urukönöp aka jöjörömakin. \p \v 15 Miaŋgö keuŋi mönö kusum eŋgiba ambazip uruŋini naŋgöba köna siŋgimei, mi kukösum pakpakö qakŋe tembula jim eŋgimakŋan. Mewö aknöŋga kunŋan jijiwilit ak gihibapuköra galöm mem aŋguba malman. Mewö. \c 3 \s1 Urumeleŋ eŋön mönö silik kewö aka memba malme: \p \v 1 Kusum eŋgiba keu ki mönö köl gulim eŋginöŋga ölöp urukönömŋine ala mötmörime: Urumeleŋ könagesö yeŋön mönö kiap gawman aka ketaŋamŋini tosatŋi yeŋgö keu bapŋine anda keuŋini tem köla malme. Mindimindiri nup ölöpŋi memegöra jigetka mi pakpak mönö jöjöröba memakŋe. \v 2 Uruqeqe keu töhöreŋ mi kungöra kude jim waŋgime. Aŋgururuk kude akŋemö, ala ak aŋguba urumohot malmegöra kinme. Ambazip pakpak mi guŋbönjönjöŋ pakpak ak eŋgiba uruluai qakŋe mutulaŋgöm aŋguba malme. Mewö. \p \v 3 Nini mewöyök mutuk uruqahö mala qeqetal aka jaŋjuŋ malin. Sihim kömbönaŋnini bölöŋi könaŋi könaŋi mieŋgö mötöp simbaŋe qaköinga galöm köl neŋgigetka silegö sihim sösöŋgaiŋi laŋ jarubingöra malin. Körögisigisi qakŋe kegwek-kahasililiŋ aka miaŋgöreŋ malmalnini ayuhuba malin. Tosatŋan imbiloŋloŋ möta kazik ak neŋgigetka sutnine urukerök ak aŋguba malin. \p \v 4 Mewö malinmö, Anutu Amötqeqe Toninan ahakmemeŋi ölöpŋi köleŋda indeliga urukalemŋan asuhum tiŋgiriga kötala uruŋan jöpaköm neŋgiyök. \v 5 Jöpaköm neŋgiba bohonini jöhöba amöt qem neŋgiyök. Naninak diŋdiŋi mala nup ölöpŋi ölöpŋi memba malbinahi, miaŋgöra aka qahö neŋgehoriyök. Miaŋgöra qahöpmö, nanŋi ak-kömukömuŋan mönö nam köl waŋgiiga siŋgisöndoknini saŋgoŋniga ahuahu dölökŋi ahuinga Uŋaŋi Töröŋi urunine aliga kölöŋaim neŋgiyök. \v 6 Anutunöŋ amöt qem neŋgiba Amötqeqe Tonini Jisös Kraistköra jiiga Uŋa Töröŋi melaiba keleŋmaleleŋ mokoiga urunine geiga maljin. \p \v 7 Anutugö kalem möriamŋan nam köl waŋgiiga keunini jim teköi solanibingöra aka Uŋa Töröŋan urunine geiga kölöŋainin. Kölöŋaiba kinda oyaeŋkoyaeŋ malmal teteköŋi qahö malbingö jörömqöröm al mamböt akzini, mi ölöp buŋa qem aŋgubin. Mewö. \p \v 8 Keu ohozali, miaŋön öl töhönŋa. Göŋön mönö keu kewö kapaŋ köla jim tuarim eŋgiba malman: Ambazip Anutu möt narizei, yeŋön mönö jegep aka kinda uruŋini pöndaŋ nup ölöpŋi ölöpŋi memegöra ala malme. Mewö akŋei, miaŋön mönö ambazip bauköm eŋgiiga nupŋinaŋgö ölŋi eka “Qetpuk!” jiba malme. \v 9 Tosatŋan uruqahö keu aka ambösakon yeŋgö qet areŋi areŋi eraum mötketka goranora aŋgururuk asuhumakzawi, göŋön mönö mi yaköriba andö qeman. Mewöyök Mosesnöŋ Köna keu neŋgiyöhi, tosatŋan keu mohot mohot miaŋgöra möndömkösök aketka supapköiga sohomakza. Jitnakölik mewöŋi mi yuai omaŋi töhön aka qahöpmahöp bauköm eŋgimakza. Miaŋgöra mi mönö andö qeba mosötman. \p \v 10 Kunŋan keu mewö jim öröba miaŋön urujujul mem eŋgimakzawi, i mönö galöm meme keu jim waŋginöŋga qahö tem köliga kunbuk jim waŋginöŋga yahöt aiga töndup yaŋgiseŋ akŋa ewö, i mönö közölnöŋga urumeleŋ kambu mosöta yaigepŋe malma. \v 11 Yaŋgö könaŋi kewö ahöi möt yaközan: Yaŋön köna siŋgiba öŋömböböp köla loloŋqaloŋ aka siŋgisöndok ahakmeme ahakza. Siŋgisöndokŋi miaŋön mönö könaŋi kondeli sohom teköi Anutunöŋ keuŋi jim teköi könöp siagö buŋaya akŋa. Mewö. \s1 Yaizökzök keu teteköŋi \p \v 12 \x * \xo 3.12 \xt Apo 20.4; Ef 6.21-22; Kol 4.7-8; 2 Tim 4.12\x*Ni kömunjaŋ kie uru nalö ki siti qetŋi Nikopolis Grik miaŋgöreŋ mösöhöba malmamgö mötzal. Miaŋgöra Artemas me Tikikus salupke malmapköra melaibi göhöreŋ kaŋgotmawi, nalö miaŋgöreŋ mönö nalö kude qem körimanmö, zilaŋ mosöta Nikopolis kaba miwikŋaim niŋgiman. \v 13 \x * \xo 3.13 \xt Apo 18.24; 1 Kor 16.12\x*Köna keugö mötmöt azi (loya) qetŋi Zenas aka Apolos yetkön yuai kungöra osiba mözöqözöröŋ aka Krit miaŋgöreŋ qaköba tatpahotpuk. Miaŋgöra mönö kapaŋ köla öröyuai tosatŋan dopŋire naŋgöm etkinöŋga ölöp toroqeba anmahot. \v 14 Alaurupninan mönö nup ölöpŋi ölöpŋi memegö könaŋi möt soroköba pöndaŋ jegep aka zeŋ kinda uruŋini miaŋgöreŋ ala malme. Mewö aketka tosatŋan lömböt keta bölökŋi saŋgabaŋga miwikŋaimei, i ölöp naŋgöm eŋgimakŋe. Mötnaripkö ölŋi mewö ahuiga malmal gilipitŋi (ambetakŋi) önewat qahö malme. \p \v 15 Nömbuk ki maljei, yeŋön körek yaizökzökŋini jigetka göhöreŋ kaza. Göŋön alaurupnini Krit miaŋgöreŋ Kembu möt nariba uruŋinan jöpaköm neŋgimakzei, yeŋgöra mönö nöŋgö yaizökzökni jinöŋga mötme. \p Kalem möriamnöŋ mönö körek embuk ahöma.