\id MAT - Burum Mindik NT (Gen, Ruth, Jona) [bmu] -Papua New Guinea 2002 (DBL -2014) \h Matyu \toc1 Ölöwak Buŋa Matyunöŋ ohoyök. \toc2 Matyu \toc3 Mat \mt1 Matyu \mt2 Ölöwak Buŋa Matyunöŋ ohoyök. \imt1 Jim-asa-asari \ip Matyu qet miaŋgö könaŋi mi Kembugöreŋ kalem. Qetŋi alaŋi Liwai. Rom gawmangö takis meme azia malök. Nup mi memba maliga Jisösnöŋ kaba oholiga uruŋi meleŋda gwarek 12 yeŋgö sutŋine malök. \ip Ölöwak Buŋa ki Jisösgö könaŋi nanŋe Juda könagesö yeŋgöra jim asarim eŋgimamgöra aka ohoyök. Keu kötŋi bohonŋi kewö, “Jisös Kraistnöŋ Amötqeqe Tonini aka Kiŋnini akza.” Juda ambazip yeŋgöra keu mi qahö dop köli uruŋinan bölii qaköget. Miaŋgöra Matyunöŋ Jisös nupŋaŋgö könaŋi mi aukŋe jim asariba törörök kusum eŋgiyök. Jöhöjöhö Walŋe amötqeqegö jöhöjöhö keu (promis) ahözawi, mi pakpak mönö Jisösgöra aka aukŋe ahum kuwuleiba ölŋambuk ahök. Amötqeqe Toŋi mi Hibru keunöŋ Mesaia aka Grik keunöŋ Kraist. \ip Jisösnöŋ urugö nup bahöŋi karöbut memba malök: Yaŋön Ölöwak Buŋa ambazip kusum eŋgiba uruŋini miaŋön kuŋguba kawölŋini mem ölöwaka malök. Mewö memba aniga aŋgöletot asuhugetka mala maripom ipnöŋ öŋgöba kömuiga löm kölgetka kunbuk wahörök. Mewö miaŋön Anutu bemtohoŋaŋgö könaŋi kondel neŋgiyök. Mewö aiga nini letota Anutugö nahönböraturupŋi akingö könaŋi asuhuyök. Jisösgö leson bohonŋi 5 mi kewö: 1) Boŋ 5-7, 2) Boŋ 10, 3) Boŋ 13, 4) Boŋ 18 aka 5) Boŋ 24-25 \iot Buk kiaŋgö bahöŋi bohonŋi 7 mi kewö: \io1 Jisösgö ambösakonurupŋi aka ahuahuŋi \ior 1.1–2.23\ior* \io1 Jon O-melun azinöŋ urugö nup meyök \ior 3.1-12\ior* \io1 Jisös o melun meiga Satanöŋ esapköyök \ior 3.13–4.11\ior* \io1 Jisösnöŋ Galili uruŋe qenjarök nup meyök \ior 4.12–18.35\ior* \io1 Jisösnöŋ Galili mosöta Jerusalem anök \ior 19.1–20.34\ior* \io1 Sonda qöndökŋi Jerusalem mala kömuyök \ior 21.1–27.66\ior* \io1 Kömupnöhök wahöta mala Suepnöŋ öŋgöyök \ior 28.1-20\ior* \c 1 \s1 Jisös Kraistkö ambösakon yeŋgö qet areŋ \r Luk 3.23-38 \p \v 1 Jisös Kraistkö ambösakon yeŋgö qet areŋini kewö: Abrahamgö gwölönarökŋi kun Deiwid. Deiwidkö gwölönarökŋi kun Jisös. \p \v 2 Abrahamgö nahönŋi Aisak. Aisakö nahönŋi Jeikob. Jeikobkö nahönurupŋi Juda aka yaŋgö darumunurupŋi. \v 3 Judagö nahönyahötŋi Perez aka Zera, namŋiri Tamar. Perezgö nahönŋi Hezron. Hezrongö nahönŋi Ram. \v 4 Ramgö nahönŋi Aminadab. Aminadabkö nahönŋi Nason. Nasongö nahönŋi Salmon. \v 5 Salmongö nahönŋi Boaz, namŋi kantri kungö ambiŋi Rahab. Boazgö nahönŋi Obed, namŋi kantri kungö ambiŋi Rut. Obedkö nahönŋi Jesi. \v 6 Jesigö nahönŋi kiŋ Deiwid. Deiwidkö nahönŋi Solomon, namŋi mutuk Uriagö anömŋa malök. Juda kiŋ pakpak mi Deiwidkö gwölönarökurupŋi aka malget. \p \v 7 Solomongö nahönŋi Rehoboam. Rehoboamgö nahönŋi Abiya. Abiyagö nahönŋi Asa. \v 8 Asagö nahönŋi Jehosafat. Jehosafatkö nahönŋi Jehoram. Jehoramgö nahönŋi Usia. \v 9 Usiagö nahönŋi Jotam. Jotamgö nahönŋi Ahaz. Ahazgö nahönŋi Hezekia. \v 10 Hezekiagö nahönŋi Manase. Manasegö nahönŋi Amon. Amongö nahönŋi Josia. \v 11 \x * \xo 1.11 \xt 2 Kiŋ 24.14-15; 2 Hist 36.10; Jer 27.20\x*Josiagö nahönurupŋi Jekonia aka yaŋgö darumunurupŋi. Nalö miaŋgöreŋ Babilon yeŋön Israel könagesö eŋguaŋgitketka Babilon anda kösö mire malmal ewö tandök welenqeqeŋina malget. \p \v 12 Babilon kösö mire malmal ewö tandök mala miaŋgöreŋ Jekoniagö nahönŋi Sealtiel asuhuyök. Sealtielgö nahönŋi Jerubabel. \v 13 Jerubabelgö nahönŋi Abiud. Abiudkö nahönŋi Eliakim. Eliakimgö nahönŋi Azor. \v 14 Azorgö nahönŋi Jadok. Jadokö nahönŋi Akim. Akimgö nahönŋi Eliud. \v 15 Eliudkö nahönŋi Eleazar. Eleazargö nahönŋi Matan. Matangö nahönŋi Jeikob. \v 16 Jeikobkö nahönŋi Josef, Mariagö apŋi. Marianöŋ Jisös meiga qetŋi Kraist Amötqeqe Toŋi qerakzin. \p \v 17 Nalö Abrahamgöreŋök könahiba mala kotketka Deiwid asuhuyöhi, isik mieŋgö jaŋgö areŋi mi 14. Kunbuk kiŋ Deiwidköreŋök könahiba mala kotketka Israel könagesö eŋguaŋgitketka Babilon anda kösö mire malmal ewö tandök malgeri, isik mieŋgö jaŋgö areŋi mi mewöyök 14. Babilon kösö mire malmal ewö tandök malgeri, nalö miaŋgöreŋök könahiba mala kotketka Kraist asuhuyöhi, isik mieŋgö jaŋgö areŋi mi mewöyök 14. \s1 Jisös Kraist mi kewö asuhuyök: \r Luk 2.1-7 \p \v 18 \x * \xo 1.18 \xt Luk 1.27\x*Jisös Kraist asuhuyöhaŋgö kösohotŋi kewö: Yaŋgö namŋi Maria mi Josefbuk buŋabuŋa mala mindimindiri qahö aka malohotka nalö miaŋgöreŋ Uŋa Töröŋan mem letot waŋgiiga köröbuk mali könaŋi mewö miwikŋaiget. \v 19 Mewö miwikŋaigetka azi buŋaŋi Josef yaŋön malmal diŋdiŋi malöhaŋgöra Mariagö könaŋi aukŋe asuhui gamuŋambuk akapuköra tököyök. Mewö tököba uruŋan i ölöŋ mosötmamgö mötmöt areŋi alök. \p \v 20 Mewö mötmöriba ahöiga Kembugö garata kunŋan gaunöŋ asuhum waŋgiba kewö jiyök, “Josef Deiwidkö gwölönarökŋi, Uŋa Töröŋan mönö Maria letot waŋgiiga köröŋambuk malja. Miaŋgöra gi mönö i örönöŋ mirige kaba anömgi akŋapkö keŋgötki kude mötman. \v 21 \x * \xo 1.21 \xt Luk 1.31\x*Marianöŋ mönö morö nahön mema. Azi miaŋön könagesöŋi siŋgisöndokŋineyök amöt qem eŋgiiga solanime. Miaŋgöra göŋön qetŋi Jisös qetman.” Mewö jiyök. \p \v 22 Kembunöŋ kezapqetok azi kun sölölöhöiga keu kun jiyöhi, miaŋön ölŋambuk akŋapköra yuai pakpak mi asuhuyök. Kezapqetok keu mi kewö, \v 23 \x * \xo 1.23 \xt Ais 7.14\x*“Ambi seram jömukŋi kunöŋ gölömŋambuk aka morö azia meiga qetŋi Imanuel qetme.” Qet miaŋgö könaŋi kewö, “Anutunöŋ nembuk malja.” \p \v 24 Josefnöŋ imbiŋi möta wahöta Kembugö garatanöŋ jim kutum waŋgiyöhi, mönö miaŋgö dop aka Maria anömŋi akŋapköra waŋgita miriŋe anök. \v 25 \x * \xo 1.25 \xt Luk 2.21\x*Anda malohotmö, nalö sutŋe miaŋgöreŋ mohotŋe qahö ahöyohot anda nahönŋi meiga Josefnöŋ qetŋi Jisös qerök. Morö meiga miaŋgö andöŋe awanöm malohot. Mewö. \c 2 \s1 Mötkutukutu azi wehön kotkotŋeyök kaget. \p \v 1 Jisösnöŋ kiŋ kembu Herodkö nalöŋe Judia prowinsgö taon qetŋi Betlehem asuhuyök. Asuhuyöhi, nalö miaŋgöreŋ seŋgelaugö mötmöt azi wehön kotkotŋeyök Jerusalem sitinöŋ kaget. \v 2 Kaba kewö qesiget, “Juda eŋgöreŋ kiŋ kembu akŋawi, morö mi asuhuba denike ahöza? Nini wehön kotkotŋe mala yaŋgöreŋ undi asuhui eka könaŋi mewö möta waikŋi memba möpöseibingöra kazin.” \p \v 3 Mewö qesigetka kiŋ kembu Herod aka Jerusalem könagesö yambuk malgeri, yeŋön körek pakpak keu mi möta auruget. \v 4 Aurugetka kiŋ Herodnöŋ keu ala könagesögö jike nup galöm bohonŋi aka Köna keugö böhi pakpak köl öröm eŋgii kaget. Kaba tokogetka kewö qesim eŋgiyök, “Amötqeqe Toŋi Kraistnöŋ mönö denike asuhumapköra jigetka ahöza?” \p \v 5 Qesim eŋgiiga kewö meleŋ waŋgiget, “Yaŋön mönö Judia prowinsgö taon qetŋi Betlehem miaŋgöreŋ asuhuma. Miaŋgö keuŋi mi kezapqetok azi Maikanöŋ kewö ohoi ahöza, \q1 \v 6 \x * \xo 2.6 \xt Mai 5.2\x*‘O Betlehem könagesö Juda gölmenöŋ maljei, eŋgö sutŋineyök kembu ketaŋi asuhuba nani Israel könagesö mindiŋgöba köyan köl neŋgima. Miaŋgöra iŋini Juda gölmegö jitŋememe yeŋgö sutŋine malgetka qetbuŋaŋinan eretŋi qahöpmahöp akza.’” \p \v 7 Mewö meleŋ waŋgigetka mötkutukutu azi mi ölöŋ eŋgoholi kagetka kewö qesim eŋgiyök, “Undiŋi mönö wani nalönöŋ asuhui könahiba eket?” Miaŋgö könaŋi törörök mötmamgö möta mewö qesim eŋgiyök. \v 8 Miaŋgö keuŋi möta melaiba kewö jim kutum eŋgiyök, “Iŋini mönö Betlehem anda morö mi törörök qesiba miwikŋaiba miaŋgöreŋök buzup keu algetka nöŋgöreŋ kama. Nöŋön mi möta mewöŋanök anda i waikŋi memba möpöseim waŋgimam.” \p \v 9 Kiŋnöŋ mewö muneŋ jiba jim kutum eŋgiiga möta könanöŋ anget. Anda undi wehön kotkotŋe mala ekeri, miaŋön nöröpŋine mutukmutuk ani mötötei-get Betlehem anda miri morö nahön ahöyöhi, mönö miaŋgöreŋ kinök. \v 10 Undi mi kini eka sösöŋgai keta bölökŋi aket. \v 11 Sösöŋgai aka miri uruŋe öŋgöba morö aka namŋi Maria etkeket. I etkeka simin köla sipköba waikŋi memba möpöseim waŋgiget. Möpöseim waŋgiba bayaŋgösöŋini qeaŋda miaŋgöreŋök goul, jiniŋ paura aka sanda qetŋi mör mi uzeta kalem waŋgiget. \p \v 12 Suŋgem kun ahöget-ka Anutunöŋ gaun kondela kiŋ Herodköreŋ kunbuk anbepukö qetal eŋgiyök. Miaŋgöra köna kungenök nanŋini miri gölmeŋine liliŋgöba anget. Mewö. \s1 Herodköra asamböta Josef anöm-moröŋi Ijipt anget. \p \v 13 Mötkutukutu azi mieŋön angetka Josefnöŋ gaun ehiga Kembugöreŋ garata kunŋan asuhum waŋgiba kewö jii mörök, “Herodnöŋ morö qei kömumapkö jarum waŋgima. Miaŋgöra mönö wahöta morö aka namŋi etkuaŋgita ölöŋ köla Ijipt kantrinöŋ anme. Miaŋgöreŋ anda malgetka biaŋ nanak kamegö nalö jimami, miaŋgöreŋ mönö liliŋgöba kame.” \p \v 14 Mewö jii möta wahöta suŋgem miaŋgöreŋök morö nahön aka namŋi etkuaŋgita Ijipt anget. \v 15 \x * \xo 2.15 \xt Hos 11.1\x*Ijipt anda malgetka kiŋ Herodnöŋ kömuiga nalö miaŋgöreŋök liliŋgöba kaget. Mutuk Kembunöŋ kezapqetok azi Hosea sölölöhöiga keu kewö jii ahöza, “Nöŋön nahöni oholbiga Ijipt gölme mosöta kayök.” Kezapqetok keu miaŋön mönö mewö asuhuiga ölŋambuk ahök. Mewö. \s1 Morö azi Betlehem gölmenöŋ eŋguget kömuget. \p \v 16 Mötkutukutu azi mieŋön Juda gölme ölöŋ mosöta angetka Herodnöŋ miaŋgö könaŋi eka “Tilipköm niŋgiget,” jiba irimŋi gwötpuk seholiiga jimkutukutu kewö alök, “Yarö azi, iŋini Betlehem aka gölme pakpak mi liliköba ahözawi, mönö miaŋgöreŋ anda azi morö (yara) yambuŋini yahöt aka miaŋgö bapŋe akzei, mi körek eŋguget kömume.” Mötkutukutu azi undi asuhuyöhaŋgö nalögöra törörök qesim eŋgiiga jiget möröhi, miaŋgö dop morö azi yambuŋinaŋgöra jimkutukutu mi alök. \p \v 17 Kezapqetok azi Jeremaianöŋ keu kun jii ahözawi, miaŋön mönö mewö asuhuiga ölŋambuk ahök. Keu mi kewö, \q1 \v 18 \x * \xo 2.18 \xt Jer 31.15\x*“Silat mi Betlehem kösutŋeyök miri qetŋi Rama miaŋgöreŋök mötketka sahöt gigilahöze. Reizöl ambigö gwölönarökurup yeŋön moröurupŋini qahöwaketka urureŋ meze. Miaŋgöra sahötketka urukölalep mem eŋgibingö aketka urukondumök mörakze.” Mewö. \s1 Ijipt mosöta Josef anöm-moröŋi Nazaret liliŋgöget. \p \v 19 Josefnöŋ Ijipt maliga kiŋ Herodnöŋ kömuiga miaŋgöreŋök Kembugöreŋ garata kunŋan gaunöŋ asuhum waŋgiba \v 20 kewö jiyök, “Morö qeget kömumapkö mönögeri, yeŋön lök kömuget. Miaŋgöra mönö wahöta morö aka namŋi etkuaŋgita liliŋgöba Israel gölmenöŋ anme.” \v 21 Mewö jiiga Josefnöŋ wahöta morö aka namŋi etkuaŋgita liliŋgöba Israel gölmenöŋ anget. \p \v 22 Könanöŋ anda keu kewö mörök, “Herodkö nahönŋi Arkelausnöŋ iwiŋaŋgö salupŋe Judia prowins galöm köla malja.” Mewö möta miaŋgöreŋ anmamgö keŋgötŋi mörök. Möta mali Anutunöŋ gaunöŋ Galili prowinsnöŋ anmegö jim kutum waŋgiiga wahöta miaŋgöreŋ anget. \v 23 \x * \xo 2.23 \xt Mak 1.24; Luk 2.39; Jon 1.45\x*Galili prowinsnöŋ aŋgota taon qetŋi Nazaret miaŋgöreŋ malget. Mewö malgetka kezapqetok azi yeŋön Amötqeqe Toŋaŋgöra keu jigeri, miaŋön ölŋambuk ahök. Keu mi kewö, “Yaŋgö qetŋi mi Nazaret azi qeta malme.” Mewö. \c 3 \s1 Jon O-melun azinöŋ Jisösgö köna mesarök. \r Mak 1.1-8; Luk 3.1-18; Jon 1.19-28 \p \v 1 Yambu tosatŋi teköiga Jon O-melun azinöŋ kaba Judia prowinsgö gölme qararaŋkölkölŋe liliköba ambazip uruŋini Buŋa keunöŋ kuŋguba kewö jiba malök, \v 2 \x * \xo 3.2 \xt Mat 4.17; Mak 1.15\x*“Suep Toŋan bemtohoŋi almawaŋgö nalöŋan lök kam kuŋguza. Miaŋgöra mönö uruŋini meleŋda miaŋgöreŋ aŋgotket.” \v 3 \x * \xo 3.3 \xt Ais 40.3\x*Jongöra kezapqetok azi Aisaianöŋ keu kun kewö jiba ohoyök, “Kolek garata kunöŋ gölme qararaŋkölkölŋe qeta maliga anda jölŋi kewö mötme, ‘Kembunöŋ kamawo! Miaŋgöra mönö jöjöröba könaŋi mesatket. Mönö uruŋini mindiŋgöba könaŋi köl diŋgiba qölöleiget.’” \p \v 4 \x * \xo 3.4 \xt 2 Kiŋ 1.8\x*Jongöreŋ maluku mi kamel jupŋan memeŋi aiga kembaŋe örigit sömbup sileŋan memeŋi mi jöhöba malök. Neneŋamŋi mi gawöt jinam aka arökŋaŋgö moroŋ oŋi. Mi pakpak kezapqetok azi Elaija (Elia) yaŋgö dowa. \v 5 Jonöŋ nupŋi meiga ambazip kambulelembe yeŋön Jerusalem siti aka Judia prowinsgö miri tosatŋi pakpak mieŋgöreŋök yaŋgöreŋ öröba kaget. Mewöŋanök Jordan o likeplikep miri pakpak tat angeri, mieŋgöreŋök kaget. \v 6 Kaba kaŋgota siŋgisöndokŋini jim miwikŋaigetka Jonöŋ i Jordan o töwatŋe o melun mem eŋgiyök. \p \v 7 \x * \xo 3.7 \xt Mat 12.34; 23.33\x*Mem eŋgiyökmö, Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) aka Sadyusi (Jike nupkö kapaŋkölköl) ambazip gwötpukŋan o melun mem eŋgimapköra kagetka eŋgeka yeŋgöra kewö jiyök, “O qatö moröŋi, iŋini uruŋini qahö meleŋgetka Anutugö irimŋan seholiiga likepŋi meleŋ eŋgimamgö akza. Mi ölöŋ kölbingö goro keuŋi mi mönö daŋön jii möta sömbuŋini möta ki kaze? \v 8 Miaŋgöra mönö ölŋanök uruŋini meleŋme. Bölöŋamŋineyök liliŋgögetka ölŋi asuhui mi mönö ahakmemeŋinan aukŋe kondela malme. \p \v 9 \x * \xo 3.9 \xt Jon 8.33\x*“Uruŋine möndömöndö keu kewö jibingö kude mötmörime, ‘Neŋön mönö Abrahamgö gwölönarökŋa malinga Anutunöŋ qahö ayuhum neŋgima.’ Mewö jiba töptöpŋine qemakzemö, ölŋi mi qahö ahakze. Nöŋön miaŋgöra kewö jibi mötket, Anutunöŋ köt ki ölöp jim kutum eŋgiiga letota Abrahamgö gwölönarökurupŋi aka Anutu möpöseimakŋemö, iŋini denöwö? \p \v 10 \x * \xo 3.10 \xt Mat 7.19\x*“Uruŋini qahö meleŋme ewö, Anutunöŋ mönö iŋini ip ewö teŋgöri etpingö akze. Ip pakpak kötŋi ölöpŋi qahö kuŋgumakzei, mi mönö köli etket könöpnöŋ gili geme. Ip mewöŋi kölmamgö kesiŋi lök jitŋi saŋe ala ip könaŋe ali jöjöröba ahöza. Anutunöŋ mönö bölöŋamŋinaŋgö likepŋi meleŋ eŋgima. \p \v 11 “Nöŋön iŋini uruŋini meleŋmeaŋgöra o töhönöŋ melun mem eŋgizalmö, nöŋgö andöne azi kukösumŋi köhöikŋi kun kama. Yaŋgö kukösumŋi öŋgöŋgöŋan mönö nöŋgöreŋ oŋgitma. Yaŋön azi öŋgöŋgöŋi akŋawaŋgöra nöŋön yaŋgö köna esuŋi bauköba gösönöŋ löŋgöta teŋgömamgö qötötaŋgömam. Yaŋön mönö Uŋa Töröŋi uruŋine ali könöp bölamŋan köl könjörat eŋgiiga mewö miaŋön melun mem eŋgima. \p \v 12 “Yaŋön ölŋi aka kamböŋi mendeŋ etkimamgö sapakŋi memba kaŋgota uba qöröreŋgöba kewötma. Kewöta wit kötŋi tokoba köweŋe almapmö, kamböŋi aka gwaugulapŋi mi mönö usuŋniga könöpnöŋ geba teteköŋi qahö jema.” Mewö. \s1 Jonöŋ Jisös o melun mem waŋgiyök. \r Mak 1.9-11; Luk 3.21-22 \p \v 13 Nalö miaŋgöreŋ Jisösnöŋ Galili prowins mosöta Jordan o töwatŋe Jongöreŋ kaba o melun mem waŋgimapköra qesiyök. \v 14 Qesiyökmö, Jonöŋ qetal waŋgiba kewö jiyök, “Göŋön ölöp ni o melun mem niŋgibanakmö, göŋön siŋgisöndok qahö aka mönö denöwögöra nöŋgöreŋ kazan?” \p \v 15 Mewö jiiga Jisösnöŋ kewö meleŋnök, “Nalö kewöŋe mi ölöp akŋan. Mewö akziga miaŋön Anutunöŋ ahakmeme diŋdiŋi wuataŋgöbingö keu jiyöhi, miaŋgö ölŋi asuhuiga dop kölma.” Mewö jiiga Jonöŋ möri dop köliga urumohot ahök. \p \v 16 Urumohot aka o melun mem waŋgii teköiga miaŋgöreŋök onöhök koriga kewö asuhuyök: Suepnöŋ aŋaŋiiga Jisösnöŋ uba ehiga Anutugö Uŋa Töröŋan meleŋda kembö nei ewö aka Jisösgö qakŋe eta meyök. \v 17 \x * \xo 3.17 \xt Jen 22.2; Sum 2.7; Ais 42.1; Mat 12.18; 17.5; Mak 1.11; Luk 9.35\x*Eta meiga Suepnöhök qet kun kewö asuhuyök, “Yaŋön mönö nani wölböt nahöna aiga köröni ölöwahiga eknahöm ak waŋgizal.” Mewö. \c 4 \s1 Satanöŋ Jisös esapköba malök. \r Mak 1.12-13; Luk 4.1-13 \p \v 1 \x * \xo 4.1 \xt Hib 2.18; 4.15\x*Miaŋgö andöŋe Uŋa Töröŋan Jisös kuŋgum waŋgiiga gölme qararaŋkölkölŋe Bölöŋaŋgö Toŋan esapköm waŋgimapköra aka anök. \v 2 Miaŋgöreŋ anda suŋgem asak 40 Anutugöra nene siŋgi mala nenegö kömuyök. \v 3 Nenegö kömuiga öme bohonŋini qetŋi esapesap Toŋi yaŋön asuhuba kewö jiyök, “Gi Anutu Nahönŋa akzan ewö, mi mönö kondela köt ki jim kutunöŋga letota beret aketka neman.” \p \v 4 \x * \xo 4.4 \xt Dut 8.3\x*Mewö jiyökmö, Jisösnöŋ keu kewö meleŋnök, “Qahö! Buŋa Kimbinöŋ keu kun kewö ohoget ahöza, ‘Nenenöhök ambazip malmal qahö neŋgimakzapmö, Anutugö jitŋeyök keu kamakzawi, mi pakpak tem kölinga miaŋön mönö gumohom neŋgiiga köhöiba maljin’.” \p \v 5 Mewö jiiga Bölöŋaŋgö Toŋan Jisös waŋgita Jerusalem siti töröŋe anda jöwöwöl jikegö boŋe euyaŋgöreŋ öŋgöba ali kinök. \v 6 \x * \xo 4.6 \xt Sum 91.11-12\x*Mewö kiniga kewö jii mörök, “Gi Anutugö Nahönŋa akzan ewö, mönö kiaŋgöreŋök luhuba emu geman. Buŋa Kimbinöŋ keu kun kewö ohoget ahöza, ‘Anutunöŋ göhöra aka garataurupŋi jim kutum eŋgiiga ölöp kököbihigetka geba kötnöŋ könage qahö guhum qizit akŋa.’ \m Miaŋgöra geba kude ayuhuman.” \p \v 7 \x * \xo 4.7 \xt Dut 6.16\x*Mewö jiiga kewö meleŋnök, “Qahö! Buŋa Kimbinöŋ keu kun mewöyök kewö ahöza, ‘Gi mönö Kembugi Anutu kude esapköm waŋgiman.’” \p \v 8 Mewö jiiga Bölöŋaŋgö Toŋan kunbuk waŋgita kunduŋi köröp tiŋtiŋi kunöŋ öŋgöba gölme pakpak yeŋgö kantri tohoŋi tohoŋi aka mieŋgö inap yuaiŋini aködamunŋinambuk pakpak kondel waŋgiyök. \v 9 Kondel waŋgiba kewö jiyök, “Göŋön simin köl niŋgiba waikni memba möpöseim niŋgiman ewö, nöŋön öröyuai pakpak ki mönö tököm gihibi buŋa qem aŋguba galöm köl eŋgiman.” \p \v 10 \x * \xo 4.10 \xt Dut 6.13\x*Mewö jiiga Jisösnöŋ kewö jii mörök, “Qahö! Satan gi mönö kesalnöŋ. Buŋa Kimbinöŋ keu kun kewö ohoget ahöza, ‘Gi mönö Kembugi Anutu, ia mohot simin köl waŋgiba waikŋi memba möpöseiman’.” \p \v 11 Mewö jiiga Bölöŋaŋgö Toŋan miaŋgöreŋök Jisös mosöta kesalök. Mewö aiga garata yeŋön kaba Jisös bauköm waŋgiget. Mewö. \s1 Jisösnöŋ könahiba Galili uruŋe urugö nup meyök. \r Mak 1.14-15; Luk 4.14-15 \p \v 12 \x * \xo 4.12 \xt Mat 14.3; Mak 6.17; Luk 3.19-20\x*Miaŋgö andöŋe Jon O-melun azi kösö mire \f + \fr 4.12 \ft Kiŋ Herodnöŋ ambi kun ölöŋ meiga Jon O-melun azinöŋ i miaŋgöra jim waŋgiiga irimŋi seholii jiiga opotöröp yeŋön Jon jöhöba kösö mire alget tarök. \f* alget tari Jisösnöŋ mi möta Judia prowins mosöta Galili anök. \v 13 \x * \xo 4.13 \xt Jon 2.12\x*Anda prowins miaŋgöreŋ miriŋi Nazaret mosöta Kaperneam anda malök. Kaperneam siti mi Zebulun aka Naftali gölmenöŋ Galili o aŋgö qöhöröŋe ahöza. \v 14 Miaŋgöreŋ mala nupŋi meiga Anutunöŋ keu kun kezapqetok azi Aisaia sölölöhöiga jiyöhi, miaŋön ölŋambuk ahök. Keu mi kewö, \q1 \v 15 \x * \xo 4.15 \xt Ais 9.1-2\x*“Ambazip Zebulun gölmenöŋ aka Naftali gölmenöŋ Jordan likepŋe malgetka sutŋine köna namŋi köwetnöŋ göröken anda kinjawi aka Juda qahöpmö, kambu tosatŋan Galili prowinsnöŋ maljei, \q1 \v 16 könagesö mieŋön söŋaupnöŋ mala asakŋi ketaŋi ekŋe. Kömupnöŋ ambazip aum köl eŋgiiga pandaman gölmenöŋ maljei, yeŋgöra mönö miri waŋgaraŋ suruma.” \p \v 17 \x * \xo 4.17 \xt Mat 3.2\x*Jisösnöŋ Kaperneam mala nalö miaŋgöreŋök könahiba Buŋa keuŋi jim asariba ambazip uruŋini kuŋguba kewö jiba malök, “Suep Toŋan bemtohoŋi almawaŋgö nalöŋan mönö kam kuŋguza. Miaŋgöra mönö siŋgisöndok malmalŋini mosöta uruŋini meleŋget.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ gwarekurupŋi mutukŋi eŋgoholök. \r Mak 1.16-20; Luk 5.1-11 \p \v 18 Mewö jiba liliköba mala Galili o aŋgögö göraŋe mötöteiba anda darumun yahöt Saimon qetŋi alaŋi Pitö aka munŋi Andru etkehök. Yetkön söra örörö azia mala mösakŋiri o aŋgönöŋ söra öröbitköra gila malohot. \v 19 Jisösnöŋ etkeka kewö jiyök, “Aziyahöt, iŋiri mönö ni nuataŋgöba kayohotka kusum etkibi ambazip söra ewö öröm eŋgimakŋahot.” \v 20 Mewö jiiga miaŋgöreŋök mösakŋiri mosöta könahiba Jisös wuataŋgöba anohot. \p \v 21 Jisösnöŋ yetpuk borom kun toroqeba anda kunbuk darumun yahöt Zebedigö nahönyahötŋi Jeims aka Jon etkehök. Yetkön iwiŋiri Zebedibuk waŋgenöŋ tata mösakŋini möhamgöba jöhöba malgetka eŋgeka etkoholök. \v 22 Mewö eŋgeka etkoholiga miaŋgöreŋök wahöta waŋge aka iwiŋiri mosöta könahiba Jisös wuataŋgöba andöŋe anohot. Mewö. \s1 Jisösnöŋ ambazip kusum eŋgiba mem ölöwak eŋgiyök. \r Luk 6.17-19 \p \v 23 \x * \xo 4.23 \xt Mat 9.35; Mak 1.39\x*Jisösnöŋ anda Galili prowins uruŋe lökŋanök liliköba köuluk miriŋine öŋgöba bemtohoŋgö Ölöwak Buŋaŋi jim asariba uruŋini kuŋguba kusum eŋgiba malök. Mewö aka sutŋine ambazip kawöl aka jepajerepe könaŋi könaŋi eŋgöhöi malgeri, mi mem ölöwak eŋgiba malök. \p \v 24 Mewö memba maliga Jisösgö qetbuŋaŋan sehiba Siria kantri dop köl teköba anök. Mewö ani mi möta kawöl ambazip pakpak eŋguaŋgita yaŋgöreŋ kaget. Tosatŋan uzi kawöl aka jepajerepe könaŋi könaŋi eŋgöhöi malget. Tosatŋan ömewörömenöŋ uruŋine geiga töŋöt me kölköljiŋjiŋbuk malget. Tosatŋan tala eta eŋguiga bözok mitiba semben auba malget. Tosatŋan sileŋinaŋgö likepŋi kömukömuŋi malget. Mewö mewöŋi mieŋön Jisösgöreŋ kagetka mem ölöwak eŋgiyök. \p \v 25 Mewö ak eŋgiiga ekeraŋgöra ambazip könagesö ketaŋi yeŋön Jisösgö andöŋe wuataŋgöba kaget. Kambu ketaŋi ketaŋi mi Galili prowins aka Ten Taon distriknöhök kaget. Kambu tosatŋan Jerusalem siti aka Judia prowinsgö miri tosatŋeyök kaget. Kambu tosatŋan Jordan o likepŋeyök kaget. Mewö. \c 5 \s1 Jisösnöŋ kunduŋe kinda kusum eŋgiyök. \p \v 1 Jisösnöŋ ambazip kambu ketaŋi eŋgeka kunduŋe öŋgöba tariga gwarekurupŋan kaŋgota liliköm waŋgiget. \v 2 Liliköm waŋgigetka könahiba ambazip kambuŋi kambuŋi kusum eŋgiba kewö jiyök. \s1 Denike yeŋön simbawoŋ akze? \p \v 3 “Denike yeŋön Anutugö jeŋe etqeqeŋi tandök mötzei, yeŋön Suepkö bemtohoŋi buŋa qem aŋgumeaŋgöra mönö simbawoŋ akze. \p \v 4 \x * \xo 5.4 \xt Ais 61.2\x*Denike yeŋön jiŋgeŋ köla sahötzei, Anutunöŋ i urukölalep eŋgimapköra mönö simbawoŋ akze. \p \v 5 \x * \xo 5.5 \xt Sum 37.11\x*Denike yeŋön guŋbönjönjöŋ malakzei, Anutunöŋ gölme ki mi yeŋgöra eŋgii buŋaŋina akŋapköra yeŋön mönö simbawoŋ akze. \p \v 6 \x * \xo 5.6 \xt Ais 55.1-2\x*Denike yeŋön Anutugö jeŋe solanibingöra kapaŋ köla mi nene aka ogö ewö kömumba qemjeŋ qeba maljei, Anutunöŋ mönö sihimŋini mi gumohom eŋgima. Miaŋgöra yeŋön mönö simbawoŋ akze. \p \v 7 Denike yeŋön tosatŋi ak kömum eŋgimakzei, Anutunöŋ i ak kömum eŋgimapköra yeŋön mönö simbawoŋ akze. \p \v 8 \x * \xo 5.8 \xt Sum 24.3-4\x*Denike yeŋgö uruŋinan sarakŋi akzawi, yeŋön ölöp Anutu ekŋe. Miaŋgöra yeŋön mönö simbawoŋ akze. \p \v 9 Denike yeŋön luai qemakzei, yeŋgö qetŋini mi Anutugö nahönböraturupŋi qetme. Miaŋgöra yeŋön mönö simbawoŋ akze. \p \v 10 \x * \xo 5.10 \xt 1 Pitö 3.14\x*Anutunöŋ keuŋini jim teköi solanizeaŋgöra sesewerowero ak eŋgimakzei, yeŋön Suepkö bemtohoŋi buŋa qem aŋgume. Miaŋgöra yeŋön mönö simbawoŋ akze. \p \v 11 \x * \xo 5.11 \xt 1 Pitö 4.14\x*Ambazipnöŋ iŋini nöŋgöra aka uruqeqe keu töhöreŋ jim eŋgiba sesewerowero aka keu bölöŋi könaŋi könaŋi sileŋine ala muneŋmuneŋ jimakzei, eŋön mönö simbawoŋ akze. \p \v 12 \x * \xo 5.12 \xt 2 Hist 36.16; Apo 7.52\x*Mötket, Anutunöŋ töwaŋini öŋgöŋgöŋi Suep mire ali ahözawaŋgöra mönö gönköiraŋ ala sösöŋgai aka malme. Mi kewögöra: Kezapqetok ambazip mutuk malgeri, mi sesewerowero tandökŋi mewöŋanök ak eŋgigetka eŋön yeŋgö andöŋine asuhuba yembuk öröröŋ malje.” Mewö. \s1 Iŋini gölmegö sihi aka kiwa ewö akze. \r Mak 9.50; Luk 14.34-35 \p \v 13 Jisösnöŋ jiyök, “Iŋini gölme ambazip yeŋgö howe tandök akzemö, howe nahömŋan piahima ewö, mi mönö denöwö möhamgöinga kunbuk nahömŋambuk akawak? Miaŋgö könaŋi kun qahö. Toroqeba yuai kungöra qahö dop kölmapmö, mi nesak ewö gilget geiga ambazipnöŋ mi könaŋinan tiahöme. \p \v 14 \x * \xo 5.14 \xt Jon 8.12; 9.5\x*“Iŋini gölmeŋi gölmeŋi yeŋgö kiwa tandök ewö aka malje. Siti kun kunduŋe öŋgöba meget tatzawi, miaŋön tölapŋe tatmamgö osimakza. \v 15 \x * \xo 5.15 \xt Mak 4.21; Luk 8.16; 11.33\x*Kunŋan kiwa ohotiriba kumbut bapŋe qahö almapmö, kiwagö dum tatatŋe ali tatma. Mewö tata asariiga ambazip miri uruŋe maljei, mönö körek yeŋgö jeŋini kuŋguiga asakŋi ehakŋe. \p \v 16 \x * \xo 5.16 \xt 1 Pitö 2.12\x*“Mewöŋanök mönö eŋgö asakŋini kondelgetka ambazip sutŋine asariiga ehakŋe. Amba-zipnöŋ ahakmemeŋini ölöpŋi eka miaŋgöra Iwiŋini Suep mire maljawi, mönö i möpöseiba malme.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ Köna keugö könaŋi kusum eŋgiyök. \p \v 17 “Nöŋön Mosesgöreŋ Köna Keu aka kezapqetok ambazip yeŋgö Buzup Kimbiŋini mi qeapkömamgöra aka qahö kaba maljal. Mewö laŋ kude mötmörime. Nöŋön qeapkömamgöra qahöpmö, keu mi tem köl teköbi mieŋgö ölŋinan pöndaŋ asuhumapköra aka kaba maljal. \v 18 \x * \xo 5.18 \xt Luk 16.17\x*Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötket, Mosesgö Köna keunöhök kulem moröŋi morö közömŋi kun me kirifi ohohogö jönbölanŋi mohok-kun mi qahö kötökŋi ayapkömapmö, keu pakpak mi mutuk ölŋinambuk asuhugetka Suep gölme yetkön göröŋ qemahot. \p \v 19 “Miaŋgöra kunŋan Köna keugö jimkutukutu morörökŋi mieŋgöreŋök keu kun koyoŋaniba ambazip mewö kusum eŋgimakzawi, yaŋön Suepkö bemtohoŋe aŋgoriga qetŋi morörökŋi bezup qetme. Mewö qetmemö, kunŋan mi tem köla wuataŋgöba ambazip mewö kusum eŋgimakzawi, yaŋön Suepkö bemtohoŋ uruŋe aŋgoriga qetŋi ketaŋamnini qetme. \p \v 20 “Nöŋön miaŋgö dop kewö jibi mötket: Eŋgö ahakmemeŋini solanŋi miaŋön mönö Köna keugö böhi aka Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋgö silikŋini tandök ewö öröröŋ akapuk. Silikŋinan yeŋgö silikŋini gwötpuk qahö oŋgitma ewö, eŋön mönö Suepkö bemtohoŋ uruŋe qahö aŋgotme.” Mewö. \s1 Yom kazik aka eŋguget kömukömugö könaŋi. \p \v 21 \x * \xo 5.21 \xt Eks 20.13; Dut 5.17\x*Jisösnöŋ toroqeba jiyök, “Eŋön möpŋeyök keu kun kewö jiget mötzema, ‘Ambazip kun kude qeget kömuma aka kunŋan kazikŋi qei kömumawi, i mönö distrikö keu jakeŋe algetka keuŋi jim teköme.’ \p \v 22 “Mewö jiget mötketmö, nöŋön keu mi kewö jim tuaribi mötme: Kunŋan alaŋambuk aŋgururuk aka irimŋan seholii yom kazik akzawi, i mönö mewöyök distrikö keu jakeŋe al waŋgiget keuŋi jim tekömeaŋgö dop akza. Mewöŋanök kunŋan alaŋi jijiwilit keunöŋ jim böliba ‘Gi uruqahö akzan,’ jizawi, i mönö kantrigö jike kaunsöl yeŋgö jeŋine al waŋgiget keuŋi jim tekömeaŋgö dop akza. Kunŋan alaŋi lösö keunöŋ jim böliba ‘Gi aŋgöjörakabuk akzan,’ jizawi, yaŋön mönö könöp sianöŋ gemawaŋgö dop akawak. \p \v 23 “Miaŋgöra göŋön kalem naluki memba kaba altanöŋ almamgö aknöŋga miaŋgöreŋ keu kewöŋan mötmötke kaŋgotpawak: Alagahö uruŋe keu ahöi yaŋön kazik ak gihimamgö mötza. Keu mewöŋi mötmöriman ewö, \v 24 kalemgi mi mönö alta wösöŋe ala mutuk alagahöreŋ anda yambuk keuŋiri jim solaniba urumohot aka miaŋgö andöŋe kunbuk kaba kalem naluki Anutugöra alman. \p \v 25 “Kerökan silege ala keu jakeŋe öröm gihimamgö aiga komitigöreŋ anda köna namŋe miaŋgöreŋ mönö kapaŋ köla imbi mohot aka keuŋiri jim solanimahot. Mewö qahö akŋahot ewö, kerökan ölöp örörahöm gihiiga (jas, majistreit) jimtekötekö toŋaŋgö jeŋe aŋgotnöŋga möta jii opotöröpkö böröŋe genöŋga kösö mire al gihibapuk. \v 26 Nöŋön keu ölŋi kewö jibi mötnöŋ, Gi miaŋgöreŋ töwagi pakpak almanaŋgö dop qaköba tatman. Toiyagi kondikŋi mewöyök al teköbagun mönö töwagi memba etman.” Mewö. \s1 Sero yoŋgorögö könaŋi \p \v 27 \x * \xo 5.27 \xt Eks 20.14; Dut 5.18\x*“Keu kun kewö jiget mötzema, ‘Sero yoŋgorö kude akŋan.’ \v 28 Mewö jiget mötketmö, nöŋön keu mi kewö jim tuaribi mötme: Kunŋan serogö sihim kömbönaŋi qakŋe ambi uba ekzawi, yaŋön lök uruŋan yambuk sero yoŋgorö akza. \p \v 29 \x * \xo 5.29 \xt Mat 18.9; Mak 9.47\x*“Jegi ölŋan siŋgisöndok akŋangö kölgorom ak gihima ewö, mi mönö qözöla gilnöŋ anma. Sile kitipki kunŋan ayuhui mewö Suepnöŋ öŋgönöŋga dop kölmapmö, silegi jömukŋi malnöŋga gil gihigetka könöp sianöŋ geba ayuhubanbuk. \v 30 \x * \xo 5.30 \xt Mat 18.8; Mak 9.43\x*Börögi ölŋan siŋgisöndok akŋangö kölgorom ak gihima ewö, mi mönö yandiba gilnöŋ anma. Sile kitipki kunŋan ayuhui Suepnöŋ öŋgönöŋga dop kölmapmö, silegi jömukŋi mala könöp sianöŋ geba ayuhubanbuk.” Mewö. \s1 Awanöm aŋgömosötmosötkö könaŋi \p \v 31 \x * \xo 5.31 \xt Dut 24.1-4; Mat 19.7; Mak 10.4\x*“Keu kun kewö jiget ahöza, ‘Kunŋan anömŋi mosötmawi, yaŋön mönö aŋgömosötmosöt papia ohoba anömŋi waŋgima.’ \v 32 \x * \xo 5.32 \xt Mat 19.9; Mak 10.11-12; Luk 16.18; 1 Kor 7.10-11\x*Mewö jiget ahözapmö, nöŋön kewö jibi mötme: Kunŋan anömŋi qesabulum aiga mosötpawakmö, könaŋi kungöra anömŋi mosöt-mawi, mewö miaŋön mönö anömŋan qesabulum akŋapkö kondota siŋgisöndokö keuŋambuk akŋa. Mewö aiga azi kunbuk meiga azi dölökŋi miaŋön mönö mewöyök qesabulum akŋa.” Mewö. \s1 Keuŋini jöjöpaŋ keunöŋ kude jim köhöime. \p \v 33 \x * \xo 5.33 \xt Lew 19.12; Jaŋ 30.2; Dut 23.21\x*“Keu kun mi mewöyök möpŋeyök kewö jiget mötzema, ‘Keuŋini jöjöpaŋ keunöŋ jim köhöigeri, mi mönö kude oŋgitme. Kembugöra yuai akingö keuŋini jöjöpaŋ keunöŋ jim jöhögeri, mi mönö wuataŋgögetka ölŋambuk akŋa.’ \p \v 34 \x * \xo 5.34 \xt Jei 5.12; Ais 66.1; Mat 23.22\x*“Mewö jiget mötketmö, nöŋön keu mi kewö jim tuaribi mötme: Keuŋini mönö jöjöpaŋ keunöŋ qahöpmahöp jim köhöime. Suep mi Anutugö jakömbuak dumŋi akzawaŋgöra aka keu kewö kude jime, ‘Keu ölŋi qahö jimam ewö, Suep Toŋan ölöp likepŋi meleŋni qakne öŋgöma.’ \p \v 35 \x * \xo 5.35 \xt Ais 66.1; Sum 48.2\x*“Gölme mi Anutugö könaŋaŋgö döpŋi akzawaŋgöra aka keu kewö kude jime, ‘Keu ölŋi qahö jimam ewö, gölmenöŋ ölöp tiŋgita turum niŋgima.’ Jerusalem mi Kiŋ Tök-kutukutuŋaŋgö sitiŋi akzawaŋgöra aka keu kewöŋi mi mewöyök kude jime, ‘Keu ölŋi qahö jimam ewö, Kiŋ Ketaŋi yaŋön ölöp qemasolokepnaŋgö likepŋi meleŋni qakne öŋgöma.’ \v 36 Gi nöröp jupki injaŋi menöŋ tuatŋi akŋapkö osiman aka nöröp jupki tuatŋi menöŋ injaŋi akŋapkö osiman. Miaŋgöra keu kewö kude jiman, ‘Keu ölŋi qahö jimam ewö, Anutunöŋ ölöp nöröpni qeiga jupŋaŋgö mundaŋan uteköma.’ \v 37 Jöjöpaŋ keu kude jimemö, oŋ-keugöra mönö ‘Oŋ!’ jime aka qahö-keugöra ‘Qahö!’ jime. Keu diŋdiŋi miaŋgöreŋ keu yuai toroqemei, mi mönö Bölöŋaŋgö Toŋan sölölöhöm eŋgii asuhuma.” Mewö. \s1 Jinöŋ jibi aknöŋ aki mi kude akŋe. \r Luk 6.29-30 \p \v 38 \x * \xo 5.38 \xt Eks 21.24; Lew 24.20; Dut 19.21\x*“Keu kun kewö jiget mötzema, ‘Kunŋan jegi qösökömawi, gi mönö kitipŋi meleŋda yaŋgö jeŋi qösököman. Kunŋan jitki kumburatimawi, gi mönö kitipŋi meleŋda yaŋgö jitŋi kumburatiman.’ \p \v 39 “Mewö jiget mötketmö, nöŋön keu mi kewö jim tuaribi mötme: Kunŋan bölöŋi ak eŋgimawi, i mönö kude qetala tuarenjoŋ ak waŋgime. Mewö qahöpmö, nuŋgulumgi ölŋi qekötahöma ewö, mönö nuŋgulumgi likepŋi mewöyök qekötahömapköra meleŋman. \v 40 Kunŋan ‘Sileötaŋgi memam,’ jiba keunöŋ al gihimamgö mötza ewö, mönö mosöta malukugi qakŋi mewöyök waŋginöŋga buŋa qem aŋguma. \p \v 41 “Mewöyök kunŋan gösöŋi kilomita (mail) mohotkö dop siriba anmangö kuŋgum gihima ewö, mönö ölöp tem köla kilomita (mail) yahötkö dop siriba yambuk anman. \v 42 Kunŋan göhöreŋ yuai kungöra qesim gihimawi, mi mönö waŋgiman. Kunŋan ‘Yuai niŋginöŋga kitipŋi biaŋ meleŋmam,’ jiba qesim gihimawi, i mönö andö kude qeman.” Mewö. \s1 Kazikurupki mönö urugan jöpaköm eŋgiman. \r Luk 6.27-28, 32-36 \p \v 43 \x * \xo 5.43 \xt Lew 19.18\x*“Keu kun kewö jiget mötzema, ‘Ambazip kösutŋine mala alaurupŋini akzei, mi jöpaköm eŋgimakŋemö, kazikurupŋini mönö meleŋda kazik ak eŋgiba malme.’ \p \v 44 “Mewö jiget mötketmö, nöŋön keu mi kewö jim tuaribi mötme: Iŋini mönö kazikurupŋini jöpaköm eŋgiba kinda sesewerowero ak eŋgimakzei, yeŋgöra mönö köuluköba malme. \v 45 Mewö ahakŋe ewö, mewö miaŋön Iwiŋinan Suep mire maljawi, mönö yaŋgö könaŋi kondela nahönböraturupŋi aka malme. Yaŋgö könaŋi kewö: Yaŋön wehönŋi qahö aŋgön köliga kota ambazip ölöpŋi aka bölöŋi mewöyök mem asarim eŋgiba kie aliga ambazip diŋdiŋi aka goŋgoŋi yeŋgö nupŋini mewöyök mem kelörakza. \p \v 46 “Eŋön mönö niŋginöŋ gihibigö tandökŋi oŋgita Anutugö könaŋi kondela ahakŋe. Takis tilipqilipŋinambuk megetka sisitŋini memakzei, yeŋön alaurupŋinan jöpaköm eŋgigetka i meleŋda jöpaköm eŋgimakze. Mi urumeleŋgö silikŋi qahö. Iŋini yeŋgö silik miyök wuataŋgöba ahakŋe ewö, Anutugöreŋ tosa kun qahö ahuiga yaŋön mönö silikŋinaŋgö likepŋi qahö eŋgiiga töwa kun qahö buŋa qem aŋgume. Miaŋgöra mönö ambazip körek pakpak jöpaköm eŋgiba malme. \p \v 47 “Urumeleŋgö kopa ambazipnöŋ mewöyök sutŋine jölöŋini jim aŋguba maljemö, mi urumeleŋgö aiwesökŋi qahö. Iŋini yeŋgö dop alaurupŋini eŋgö sutŋineyök jölöŋini jim aŋgumakŋe ewö, mewö mönö kopa ambazip ewö akze. Kopa ambazip yeŋgö silikŋini mönö oŋgita qetpuk sorokŋi aka malme? \v 48 \x * \xo 5.48 \xt Lew 19.2; Dut 18.13\x*Eŋgö Suep Iwiŋinan aködamun sorokŋi akzawi, eŋön mönö miaŋgö dop aködamun sorokŋinambuk aka malme.” Mewö. \c 6 \s1 Mözöqözöröŋ ambazip mi kalem eŋgimakŋe. \p \v 1 \x * \xo 6.1 \xt Mat 23.5\x*Jisösnöŋ kewö kusum eŋgiyök, “Mönö kewögöra galöm mem aŋguba malme: Ahakmemeŋini solanŋi diŋdiŋi mi ambazipnöŋ eka eŋgöra mötket öŋgömapköra aka kude ahakŋe. Mewö ahakŋe ewö, eŋgö Iwiŋini Suepnöŋ maljawaŋön mönö silikŋinaŋgö likepŋi qahö eŋgiiga töwa qahö buŋa qem aŋgume. \p \v 2 “Miaŋgöra ‘Mözöqözöröŋ ambazip kalem eŋgimam,’ jiba mi qenjaröknöŋ kömam tömunbuk uba kolek almegöra kude akŋan. Urumeleŋgö silesile ambazip yeŋön ambazipnöŋ miwidimgöm (mem biwim) eŋgimegöra möta köuluk mire aka köna namŋe anda ambazip eŋgeka mewö ahakze. Nöŋön keu öl töhönŋi kun kewö jibi mötme, Yeŋön mönö silikŋinaŋgö töwaŋi pakpak lök buŋa qem aŋgugetka Suep Toŋan mi qahö toroqema. \p \v 3 “Göŋön mewö kude akŋanmö, ‘Mözöqözöröŋ ambazip kalem eŋgimam,’ jiba börögi ölŋan denöwö akzawi, börögi qaniŋan mi kude mötma. \f + \fr 6.3 \ft Börögi qaniŋan mi kude mötma, keu miaŋgö könaŋi kewö: Mi mönö tölapŋe aknöŋga wölböt alagan mewöyök mi kude mötma. Anutunöŋ sölölöhöm gihiiga nup ölöpŋi amqeba memakzani, mi mönö nangak ölum guhumakza. \f* \v 4 Kalemgi miaŋön tölapŋe ahöiga Iwigan ahakmeme tölapŋi ehakzawi, yaŋön mönö töwa gihima.” Mewö. \s1 Köuluk nupkö könaŋi kewö: \r Luk 11.2-4 \p \v 5 \x * \xo 6.5 \xt Luk 18.10-14\x*“Miaŋgöra Anutugö köulukömei, mi mönö urumeleŋgö silesile ambazip yeŋgö dop kude akŋe. Yeŋön ambazipnöŋ eŋgekŋegöra möta sihimŋinan köuluk mire aka köna soŋanöŋ kinda köulukömakze. Nöŋön keu öl töhönŋi kun kewö jibi mötme, Yeŋön mönö silikŋinaŋgö töwaŋi pakpak lök buŋa qem aŋgugetka Suep Toŋan mi qahö toroqema. \p \v 6 “Göŋön mewö kude akŋanmö, ‘Anutugö köulukömam,’ jiba mönö nangi miri uruŋi moröŋe öŋgöba naŋgu köla Iwigi tölapŋe maljawi, i köuluköm waŋgiman. Mewö aknöŋga Iwigan ahakmeme tölapŋi ehakzawi, yaŋön mönö töwa gihima. \p \v 7 “Köulukömei, miaŋgöreŋ mönö urumeleŋgö kopa ambazip yeŋgö tandök ewö \f + \fr 6.7 \ft Kian kantri yeŋön Anutu qahö möt waŋgiba bemŋini murutŋi murutŋi köuluköba keu omaŋi oyoŋdewetdewet mi laŋ jiba malje. \f* keu oyoŋdewetdewet mi kude jiba malme. Yeŋön keu jit sehisehiŋi jigetka Anutunöŋ miaŋgöra aka kezap ala möt eŋgimapkö mötmörimakze. \v 8 Mönö kewögöra yeŋgö dop kude aka malme: Iŋini wani yuaigöra osiba mözöqözöröŋ akzei, Iwiŋinan mi qahö köulukögetka qeljiŋe lök mötza. \v 9 Mönö kewö köulukömakŋe: \p “Neŋgö Iwinini, gi Suepnöŋ maljan. Göhö qetki mönö töröŋi ahöma. \p \v 10 Mönö galöm köl neŋginöŋga bemtohoŋgahö ölŋi asuhuma. \p Göhö jitsihitki Suepnöŋ tem kölakzei, mewöŋanök mönö gölmenöŋ asuhuma. \p \v 11 Merakö neneŋi mönö dopnine neŋgiman. \p \v 12 Tosatŋi yeŋgöreŋ tosa neŋgöreŋ ahözawi, nini mi mosöt eŋgizin ewö, gi mönö miaŋgö dop neŋgö tosanini saŋgoŋman. \p \v 13 Esapesapnöŋ et neŋgubapuköra mönö aŋgön köl neŋgiba Bölöŋi Toŋaŋgö böröŋeyök \f + \fr 6.13 \ft “Bölöŋi Toŋaŋgö böröŋeyök meköm neŋgiman,” tosatŋan keu mi kewö meleŋje: bölöŋeyök meköm neŋgiman. \f* meköm neŋgiman. (Gi nangak bemtohoŋ Toŋi, kukösum Toŋi aka asakmararaŋ Toŋi mi nalöŋi nalöŋi mala kota malnöŋ aka teteköŋi qahö mal öŋgöman. Mi ölŋa.) \p \v 14 \x * \xo 6.14 \xt Mak 11.25-26\x*Iŋini ambazip yeŋgö siŋgisöndokŋini mosötme ewö, eŋgö Suep Iwiŋinan mönö mewöyök eŋgö siŋgisöndokŋini mosötma. \v 15 Mosötmapmö, ambazip yeŋgö siŋgisöndokŋini qahö mosötme ewö, eŋgö Iwiŋinan mönö mewöyök eŋgö siŋgisöndokŋini qahö mosötma.” Mewö. \s1 Nenegö siŋgi malmal mi kewö ahakŋe: \p \v 16 “Nenegö siŋgi malmei, miaŋgöreŋ mönö urumeleŋgö silesile ambazip ewö kukbosole kude aka malme. Yeŋön Anutugöra nene siŋgi malakzei, ambazipnöŋ mi ekŋegöra aka zoloŋ örögetka jemesoholŋinan mölmölimakza. Nöŋön keu öl töhönŋi kun kewö jibi mötme, Yeŋön mönö silikŋinaŋgö töwaŋi pakpak lök buŋa qem aŋgugetka Suep Toŋan mi qahö toroqema. \p \v 17 “Göŋön mewö kude akŋanmö, Anutugöra nenegö siŋgi mala miaŋgöreŋ mönö sinim jupuknöŋ me saipenöŋ jemesoholgi saŋgoŋda nöröp jupki qeba malman. \v 18 Mewö aka nenegö siŋgi malnöŋga ambazipnöŋ qahöpmö, Iwigi tölapŋe maljawaŋön mi ekŋa. Mewö aknöŋga Iwigan ahakmeme tölapŋi ehakzawi, yaŋön mönö töwa gihima.” Mewö. \s1 Söŋgöröŋi ketaŋi yuai mi mönö Suepnöŋ tokome. \r Luk 12.33-34 \p \v 19 \x * \xo 6.19 \xt Jei 5.2-3\x*“Moneŋ inap yuai mi mönö gölmenöŋ ahöm eŋgimapköra kude tokome. Mewö tokogetka miaŋgöreŋ jijilukut kezaploŋloŋnöŋ mi yöhötigetka kahawet töromnöŋ (ros, ufeŋ) mem böliiga kegwek-kahasililiŋ yeŋön miri qesiŋda öŋgöba yoŋgorö memakze. \p \v 20 “Gölmenöŋ qahöpmö, Anutugö jitsihitŋi tem kölgetka qetbuŋaŋinan qarimapköra mönö kapaŋ kölme. Mewö aketka guli dötnamŋini qainŋi kun mi Suep mire ahöiga gurem jijilukutnöŋ mi qahö yöhötigetka kahawet töromnöŋ (ros, ufeŋ) mi qahö mem bölime. Kegwek-kahasililiŋ yeŋön eu qahö öŋgöba miri qesiŋda qahö yoŋgorö meme. \v 21 Yuaigöra aködamunŋi memba mötnöŋ öŋgözawi, miaŋön miri kungen ahöiga göŋön mönö urugi mewöyök miaŋgöreŋ qekötahöba malman.” Mewö. \s1 Silegö asakŋi mi kewö: \r Luk 11.34-36 \p \v 22 “Göhö jegi mi uru silegahö kiwaŋi akza. Miaŋgöra kawöl kunöŋ jegi qahö mem böliza ewö, miaŋön mönö unöŋ asarim teköi Anutugö asakŋan ölöp uruge mem asariiga malmalgi pakpak asakŋe malman. \p \v 23 “Asakŋe malmanmö, sihim kömbönaŋi bölöŋan me yuai kunŋan jegi mem böliba asakŋi közambötza ewö, miaŋön silegö malmalgi pakpak mewöyök mem söŋauiga pandaman uruŋe jipjap malman. Mewö aiga söŋaupnöŋ urugahö asakŋi közamböri söŋauza ewö, nangi pandamanöŋ mönö Yei! keta bölökŋi wewelipŋambuk akza.” Mewö. \s1 Anutu me moneŋ möt nariman? \r Luk 16.13; 12.22-31 \p \v 24 “Kunŋan kembu yahöt welen qem etkimamgö osimakza. Kunŋan mewö akŋamgö mötzawi, yaŋön mönö kun kazik ak waŋgiba kun uruŋan jöpaköma. Kungöreŋ qekötahöba kun jijiwilit ak waŋgima. Miaŋgöra eŋön Anutu aka moneŋ inap mi mindiriba welen qem etkibingö osime.” Mewö. \s1 Anutu möt nariba waimanjat kude akŋe. \p \v 25 “Mewö aiga nöŋön kewö jibi mötket: Iŋini gölmenöŋ malmeaŋgö waimanjatŋi mi kewö jiba kude akŋe, ‘Mönö wani yuainöŋ gumohom aŋgubinak aka wanatnöŋ sileninaŋgö löŋgötpinak?’ Jeŋinambuk maljei, miaŋön bohonŋi aiga nenenöŋ mönö miaŋgö nemböŋe akza. Sileŋinambuk maljei, miaŋön bohonŋi aiga opo sörönöŋ mönö miaŋgö nemböŋe ahöza. Mönö mi mötmörime. \p \v 26 “Könakemba neiŋi neiŋi mönö eŋgekŋe. Mieŋön nene kötŋi qahö qesiŋ gilakze. Padi ölŋi qahö yandiba köwe miriŋine qahö tokomakze. Mi qahöpmahöp aiga eŋgö Suep Iwiŋinan mönö töndup i gumohom eŋgimakza. Iŋini nei yeŋgö dop qahöpmö, eŋgö söŋgöröŋinan mönö nei söŋgöröŋini eŋgoŋgita öŋgöŋgöŋi akza me qahö? Mönö mi mötmöriget anök. \p \v 27 “Eŋgöreŋök kunŋan waimanjat aka mewö miaŋön gölmenöŋ malmawaŋgö nalöŋi mi sömaŋi mohotkö dop mem toroqema me qahö? Mi qahöpmahöp! \f + \fr 6.27 \ft Tosatŋan jabö 27 mi kewö meleŋda jize: Eŋgöreŋök kunŋan waimanjat aka mewö miaŋön sileŋi wan fitgö dop toroqeba mem körimamgö osima. \f* \v 28 Opo söröŋinaŋgöra mönö denöwögöra waimanjat akze? Mi qahö dop kölja. Sombemgö jariŋ juraŋi qarimakzei, mönö mi uba eŋgekŋe. Mieŋön opo söröŋinaŋgöra möt qahö loŋgalakze aka nup tosatŋi qahö memakze. \p \v 29 \x * \xo 6.29 \xt 1 Kiŋ 10.4-7; 2 Hist 9.3-6\x*“Mi töndup nöŋön kewö jibi mötme, Kiŋ Solomonöŋ goul silwöŋi qeraköba asoŋbilikŋambuk malökmö, yaŋgö malukuŋi mi kiteŋ soranjiŋ me jura kungö dop eksihimŋambuk qahö ahöyök. \v 30 Sombemgö jariŋ juraŋi töhön merak kösutnine ahöi uran kölgetka eri qezaköba gila ohoget jemapmö, mi töndup Anutunöŋ mi ölöpŋanök meŋölömakza. Miaŋgöra yaŋön iŋini mewöyök ölöp esuhum eŋgima. Iŋini jariŋ juraŋaŋgö dop qahö. Anutunöŋ köyan köl eŋgimamgö möta miaŋgöra sihimŋi öŋgöŋgöŋi mörakza. O ambazip, mötnaripŋinan mönö wuanöŋgöra öne töhön morörökŋi akza? \p \v 31 “Mewö aiga iŋini mönö malmalŋinaŋgö waimanjat aka mötkurumkurum kude ahakŋe. Mi aka lömböriba kewö jibepuk, ‘Nini mönö wani nene aka wani oya nembinak?’ aka ‘Wani yuainöŋ silenini esuhubinak?’ \p \v 32 “Mi kewögöra: Urumeleŋgö kopa yeŋön yuai pakpak mi buŋa qem aŋgubingö kapaŋ köla urukönöp ahakze. Iŋini yuai pakpaköra mözöröŋgöba osimakzei, eŋgö Suep Iwiŋinan mönö mi möt teköza. \v 33 Miaŋgö urukönöp kude akŋemö, mutuk mönö Anutugö bemtohoŋnöŋ aŋgota yaŋgö jeŋe solanibingö kapaŋ kölme. Uruŋini miaŋgöreŋ alget ahöiga yaŋön mönö galöm köl eŋgiba yuai mewöŋi pakpak mi mewöŋanök eŋgima. \p \v 34 “Mewö aiga iŋini mönö uran malmeaŋgö waimanjatŋi kude ahakŋe. Urangö waimanjatŋi mi urangöra. Silim mohot mohotkö waimanjatŋini mönö nanŋök nanŋök bisiinga dopŋine akŋa.” Mewö. \c 7 \s1 Jimtekötekö toŋi ewö kude akŋe. \r Luk 6.37-38, 41-42 \p \v 1 Jisösnöŋ toroqeba kewö jiyök, “Anutunöŋ keuŋini kewöta jim teköi etpepuköra mönö tosatŋi yeŋgö keuŋini kude kewöta jim teköme. \v 2 \x * \xo 7.2 \xt Mak 4.24\x*Miaŋgö könaŋi kewö: Iŋini tosatŋi yeŋgö keuŋini kewöta jim tekömei, Anutunöŋ mönö dop mohot miaŋönök nanŋini keuŋini kewöta jim teköma. Iŋini tosatŋi yeŋgöra jimkutukutu ala memba öŋgöba eta kewöt eŋgimakzei, Anutunöŋ mönö miaŋgö dop nanŋini ak eŋgii öŋgöba erakŋe. \p \v 3 “Gi alagahö jeŋe gödöwöröt morörökŋi ekzanmö, nangi jege ip sahötŋi ketaŋi ahözawi, mia mönö wuanöŋgöra kude ek kutuzan? \v 4 Me denöwögöra aka amqeba alagahöra kewö jizan, ‘Alani mötnöŋ, ni ölöp jegeyök gödöwöröt itaköbi etma?’ Mewö amqeba jizanmö, ip sahötŋi ketaŋi mi nange jege ahöza. \p \v 5 “O gi urumeleŋgö silesile azia, gi mönö mutuk nange jegeyök ip sahötŋi (tametŋi) ketaŋi memba gilman. Mi mem gilagun törörök ek kutuba alagahö jeŋeyök gödöwöröt morörökŋi mi ölöp itakönöŋga etma. \v 6 Yuaigöra mötketka tök-kutukutuŋi qainŋi kun akzawi, mi mönö kiam kude eŋgime. Guli damandaŋ qeqeŋi mi mönö bau wösöŋine kude gilget anma. Mewö akŋe ewö, yeŋön mönö mi könaŋinan tiahöm eŋgiba dumŋe meleŋda nanŋini eŋgöhöba yöhöqöhötim eŋgibepuk.” Mewö. \s1 Mönö qesiba jaruba Anutugö naŋguŋe qeba malme. \r Luk 11.9-13 \p \v 7 “Mönö Anutu köuluköme. Köulukögetka kewöta eŋgima. Urugö yuaigö Anutugöreŋ böröjaŋ memba jarume. Mi jarugetka kondeliga miwikŋaime. Kinda naŋgunöŋ qeme. Qegetka naŋguŋi öröm eŋgima. \v 8 Kunŋan Anutu köulukömakzawi, yaŋön mönö likepŋi buŋa qem aŋguma. Yuaigö jarumakzawaŋön mönö mi miwikŋaima. Naŋgunöŋ qemakzawaŋgöra mönö naŋgu öröm waŋgima. \p \v 9 “Mötket, ambazip eŋgöreŋök daŋön kewö akawak: Nahönŋan bisketköra qesiiga köt waŋgima? \v 10 Me nahönŋan söragöra qesiiga qatö waŋgima? \p \v 11 “Mewö aiga iŋini ambazip bölöŋi aka töndup kalem ölöpŋi ölöpŋi nahönböraturupŋini eŋgibingö dop akze ewö, eŋgö Iwiŋini Suep mire maljawaŋön mönö kalemŋi denöwö aŋgön kölbawak? Yaŋgö uruŋaŋgö ahakmemeŋi mi neŋgoŋgita tandökŋi kun akza. Miaŋgöra iŋini yuai ölöpŋaŋgöra köuluköba qesim waŋgime ewö, yaŋön mönö sihimŋan mi eŋgima. \p \v 12 \x * \xo 7.12 \xt Luk 6.31\x*“Miaŋgöra ambazipnöŋ yuai pakpak nanŋinaŋgö ak eŋgimegö mörakzei, miaŋgö dop mönö nanŋini mewöyök i ak eŋgimakŋe. Mewö aketka Mosesgö Köna Keu aka kezapqetok ambazip Buzup Kimbi keuŋini miaŋön mönö ölŋinambuk aketka mindimindiri könaŋan aukŋe asuhuma.” Mewö. \s1 Mönö kiripo naŋgu giwikŋi kutuba anme. \r Luk 13.24 \p \v 13 “Könöp sianöŋ gebingö könaŋi mi amqeqeŋi aka numbuŋaŋgö naŋguŋi mi ketaŋi. Ambazip sehisehiŋan naŋgu mi kutuba köna mi mötöteiba anme. Miaŋgöra iŋini mönö kiripo naŋgu giwikŋi kutuba miaŋgö uruŋe anme. \p \v 14 “Malmal köhöikŋe aŋgotpingö könaŋi mi pökpökŋi (pipitŋi) osukosubuk aiga numbuŋaŋgö naŋguŋi mi giwikŋi. Ambazip awamdökŋan naŋgu mi miwikŋaime.” Mewö. \s1 Ipkö könaŋi mi ölŋi eka möt kutume. \r Luk 6.43-44 \p \v 15 “Kezapqetok ambazip takapulakaŋi yeŋön lamagö sile ewö esuŋini löŋgöta eŋgöreŋ kamakzemö, uruŋinan ubibi kiam kalŋi ewö akze. Miaŋgöra iŋini mönö yeŋgöra aka tihitŋini möta galöm mem aŋguba malme. \v 16 Nupŋinaŋgö ölŋi eketka könaŋini kondeli ölöp möt kutume. Nejoŋ kötŋi mi jömnöŋ asuhumakza me qahö? Warun kötŋi mi koururuknöŋ (köwörörök) asuhui tokomakzin me qahö? Qahö. \p \v 17 “Miaŋgö dop ip ölöpŋi pakpak mieŋön ölŋi ölöpŋi kuŋgumakzemö, ip bölöŋan mönö kötŋi bölöŋi kuŋgumakza. \v 18 Ip ölöpŋan ölŋi bölöŋi kuŋgumamgö osiza aiga ip bölöŋan kötŋi ölöpŋi kuŋgumamgö osiza. \p \v 19 \x * \xo 7.19 \xt Mat 3.10; Luk 3.9\x*“Ip pakpak ölŋi ölöpŋi qahö kuŋgumakzei, mi mönö galömŋan kutuba memba könöpnöŋ giliga geme. \v 20 \x * \xo 7.20 \xt Mat 12.33\x*Miaŋgö dop ambazip mieŋgö nupŋinaŋgö ölŋi eketka könaŋini kondeli ölöp möt kutume.” Mewö. \s1 Gwarek ölŋaŋgö könaŋi \r Luk 13.25-27 \p \v 21 “Nöŋgö Suep Iwinaŋgö jitsihitŋi tem kölakzawaŋön mönö yaŋgö bemtohoŋnöŋ aŋgotma. Gwötpuk yeŋön nöŋgöra ‘Kembuni, Kembuni!’ qeta jimakzemö, körek yeŋön Suepkö bemtohoŋnöŋ qahö aŋgotme. \p \v 22 “Jimtekötekögö nalö ketaŋi miaŋgöreŋ gwötpuk yeŋön kaba nöŋgöra kewö jime, ‘O Kembu Kembu, neŋön mönö göhö qetke yuai asuhumapkö kezapqetok keu qeljiŋe jiba malin. Neŋön mönö göhö qetkahö ösumnöŋ ömewöröme eŋguataŋgöba malin. Göhö qetkan mönö nam köl neŋgiiga aŋgöletot ösum-mumuŋinambuk gwötpuk memba malin. Mi ölum guhuza me?’ \v 23 \x * \xo 7.23 \xt Sum 6.8\x*Mewö jigetka nalö miaŋgöreŋ könaŋini aukŋe kewö jibi mötme, ‘Nöŋön iŋini nalö kunöŋ qahö möt eŋgial. Iwilele ahak ambazip, iŋini mönö nömosöta kesalget.’” Mewö. \s1 Miri memegö mötkutukutu ölöpŋi aka piromŋi \r Luk 6.47-49 \p \v 24 “Mewö aiga denike yeŋön keu jitni jizali, mi möta miaŋgö dop tem köla memakzei, nöŋön körek yeŋgö könaŋamŋini kondela mötkutukutu azigö dop ala kewö jimam, Yaŋön miriŋi jamönjiŋ köt qakŋe meyök. \v 25 Mewö meiga kie uru nalöŋe kie römbum yöhöba eriga göulu luhuiga luhut ketaŋi qeiga o göulu köhöikŋi gila miri selŋe kuŋguyökmö, miri mi jamönjiŋ köt qakŋe mei kinöhaŋgöra aka qahö kusuyök. \p \v 26 “Denike yeŋön keu jitni jizali, mi möta miaŋgö dop qahö tem köla memakzei, nöŋön körek yeŋgö könaŋamŋini kondela azi mötkutukutuŋi piromŋaŋgö dop ala kewö jimam, Yaŋön miriŋi sak kösahet qakŋe meyök. \v 27 Mewö meiga kie uru nalöŋe kie römbum yöhöba eriga o luhuiga luhut ketaŋi qeiga o göulu köhöikŋi gila miri selŋe kuŋgui kusuiga goromororoŋgöba erök.” Mewö. \s1 Ambazipnöŋ Jisösgö kukösumŋaŋgöra welipköget. \p \v 28 \x * \xo 7.28 \xt Mak 1.22; Luk 4.32\x*Jisösnöŋ keu mi jim teköiga ambazip kambuŋi kambuŋi yeŋön mötketka kusum eŋgiyöhi, tandök miaŋgöra auruba welipköget. \v 29 Yaŋön yeŋgö Köna keugö böhiurupŋinaŋgö tandök qahö kusum eŋgiyökmö, kukösum Toŋi akzawaŋgö dop ambazip kusum eŋgiiga möta tandök miaŋgöra welipkögetka nemböŋini teköyök. Mewö. \c 8 \s1 Jisösnöŋ uzikuku azi kun mem solaniyök. \r Mak 1.40-45; Luk 5.12-16 \p \v 1 Jisösnöŋ kunduŋi mi mosöta eri könagesö kambulelembe ketaŋan andöŋe wuataŋgöget. \v 2 Mewö kagetka miaŋgöreŋ uzikuku azi kunöŋ kaba simin köla Jisösgö wösöŋe geba kewö jiyök, “O Kembu, göŋön sihimgan mem ölöwak niŋgimamgö mötzan ewö, mönö ni ölöp mem solanim niŋgiman.” \p \v 3 Mewö jiiga böröŋi böraŋda sileŋi misiriba jiyök, “Nöŋön mi akŋamgö mötzal. Gi mönö solaniman.” Mewö jiiga uzikukuŋi mi miaŋgöreŋök solanii ölöwahök. \v 4 \x * \xo 8.4 \xt Lew 14.1-32\x*Solaniiga kewö jim kutum waŋgiyök, “Mötnöŋ, kiaŋgö buzup keuŋi mi kun kude jinöŋ mötme. Qahöpmö, mönö jike nup galömgöreŋ anda silegi kondel waŋgiman aka Mosesgöreŋ jimkutukutuŋi wuataŋgöba solani-zanaŋgö saiwap nalukŋi ala jöwöwöl ohoman. Mi ohonöŋ ehiga ambazipnöŋ könaŋamgi möt kutume.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ suahö galöm kungö nup aziŋi mem ölöwahök. \r Luk 7.1-10 \p \v 5 Jisösnöŋ Kaperneam taonöŋ kaŋgoriga Rom suahö galöm kunŋan yaŋgöreŋ kaba köuluköba kewö jiyök, \v 6 “O Kembu, nöŋgö nup azinaŋgö sileŋi likepŋan kömukömuŋi aiga sihimbölö kanjamŋambuk möta mire ahöza.” \p \v 7 Mewö jiiga kewö jii mörök, “Nöŋön mönö anda i mem ölöwakŋam.” \v 8 Mi möta kewö meleŋda jiyök, “O Kembu, ni mewöröpŋan malbiga nöŋgö miri boŋan goalöŋmapkö gamuni mötzal. Miaŋgöra keu jitkanök jinöŋga welen azinan ölöwakŋa. \p \v 9 “Mi kewögöra: Ni nanak mewöyök galömnaŋgö kukösum bapŋe al niŋgigetka maljal. Nöŋgö bapne yarö azi malgetka mi jim kutum eŋgimakzal. Yeŋgöreŋök kungöra ‘Anman,’ jim kutubi yaŋön anma. Kungöra ‘Kanöŋ,’ jim kutubi yaŋön kama aka welen azini kungöra ‘Nup ki meman,’ jibiga yaŋön mi mema.” \p \v 10 Jisösnöŋ keu mi möta welipköba ambazip wuataŋgöba kageri, yeŋgöreŋ liliŋgöba kewö jiyök, “Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Israel könagesö sutŋine mewöyök mötnarip ketaŋi mewöŋi mi kungö uruŋe qahö miwikŋaial. \p \v 11 \x * \xo 8.11 \xt Luk 13.29\x*“Nöŋön keu kewö jibi mötme: Ambazip kambulelembenöŋ mönö wehön kotkotŋeyök aka wehön gegeŋeyök kaba Suepkö bemtohoŋ uruŋe kaŋgota Abraham, Aisak aka Jeikob yembuk nene sösöŋgai aka malme. \v 12 \x * \xo 8.12 \xt Mat 22.13; 25.30; Luk 13.28\x*Yeŋön mewö malmemö, bemtohoŋgö nahönböraturup mi mönö eŋgömosöta aköm eŋgigetka pandamanöŋ yaigep geme. Miaŋgöreŋ malmei, yeŋön mönö sahöt gigilahöba irimŋini yöhözömgögetka qetŋi qeri malme.” \p \v 13 Mewö jiba suahö galömgöra kewö jiyök, “Gi mönö mirige anman. Mötnaripkahö dop mönö asuhum gihima.” Mewö jiiga welen aziŋan mönö aua miaŋgöreŋök ölöwahök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ kawöl ambazip gwötpuk meiga ölöwaket. \r Mak 1.29-34; Luk 4.38-41 \p \v 14 Jisösnöŋ Pitögö mire anda Pitögö suhunŋan silekönöp kawöl yöhöi ahöiga ehök. \v 15 I eka böröŋe misiriiga silekönöpŋan mosöri wahöta könahiba Jisös nene ohoba gumohom waŋgiyök. \p \v 16 Mewö malgetka miri söŋauiga miaŋgöreŋ ambazipnöŋ alaurupŋini ömeŋinambuk mi gwötpuk eŋguaŋgita yaŋgöreŋ kaget. Kagetka ömewöröme mi keuŋan jiba közöl eŋgiiga kota anget aka kawöl ambazip pakpak mi mem ölöwak eŋgiyök. \v 17 \x * \xo 8.17 \xt Ais 53.4\x*Mewö miaŋön Anutunöŋ keuŋi kezapqetok azi Aisaiagö uruŋe ali jii ahözawi, miaŋön ölŋambuk ahök. Keu mi kewö, “Yaŋön mönö neŋgö uzi kawölnini meiga qakŋe öŋgöiga bisiyök.” Mewö. \s1 Jisös wuataŋgöbingö möndömöndö keuŋi \r Luk 9.57-62 \p \v 18 Jisösnöŋ ambazip kambu ketaŋi liliköm waŋgiget eŋgeka nalö miaŋgöreŋ gwarekurupŋi yembuk o aŋgö kutuba likep aŋgotpingö jim kutuyök. \v 19 Köna keugö böhi kunŋan Jisösgöreŋ kaba kewö jii mörök, “Böhi, gi denike denike anmani, nöŋön mönö miaŋgöreŋ gi guataŋgöba kamam.” \p \v 20 Mi möta Jisösnöŋ kewö jii mörök, “Arökŋaŋgö kiam yeŋön köteŋine ahögetka könakemba nei yeŋön öŋgot jajöŋini memba malakzemö, Suep gölmegö azi ölŋan mönö denike anda nöröpŋi wani qömböŋnöŋ nariba luhut membawak?” \p \v 21 Mewö jii gwarek yeŋgöreŋök kunöŋ kewö jii mörök, “Mi ölöpmö, iwinan kömumamgö aiga mutuk jinöŋga anda galöm kölbi kömui löm kölbigun.” \v 22 Mewö jiyökmö, Jisösnöŋ meleŋda jiyök, “Mosötnöŋ, köhömuŋi yeŋön qamötŋini köhömuŋi mi ölöp löm kölmemö, göŋön mönö kaba ni nuataŋgöman.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ jiiga raidimbom göröŋ qeyök. \r Mak 4.35-41; Luk 8.22-25 \p \v 23 Jisösnöŋ anda waŋge uruŋe öŋgöiga gwarekurupŋan wuataŋgöba yambuk mohotŋe anget. \v 24 Angetka raidimbom ketaŋan ömtöröp (töröpŋanök) o aŋgönöŋ asuhuba gilök. Giliga sirinöŋ waŋge uruŋe geiga numbuŋe qemamgö ahökmö, Jisösnöŋ gaun ahöyök. \v 25 Gaun ahöiga gwarekurupŋan anda möndöba jiget, “Hei Kembu, mönö bauköm neŋginöŋ. Nini aŋgönöŋ ayuhubingö akzin.” \p \v 26 Mewö jigetka meleŋda kewö jim eŋgiyök, “O iŋini mötnaripŋini morörökŋi, mönö wuanöŋgöra keŋgöt mötmöt azia akze?” Mewö jiba wahöta luhut aka siri jim qetal etkiiga sirinöŋ nöŋ qeba ahöyök. \v 27 Mewö aiga awöwöliba qesiba jiget, “Yei! Azi kia mönö denöwöŋan malja. Yaŋön mönö luhut aka köwet jim kutum etkiiga jitŋi tem köl waŋgizahot.” Mewö. \s1 Ömenöŋ bau uruŋine gegetka azinöŋ ölöwahot. \r Mak 5.1-20; Luk 8.26-39 \p \v 28 Mewö asuhuiga o aŋgö kutuba likepŋe Gadara yeŋgö gölmenöŋ aŋgorök. Miaŋgöreŋ aŋgota azi ömeŋirambuk yahöt yetkön qaksirinöhök kaba Jisös miwikŋaiyohot. Yetkön irimsesewöl azi urukönöpŋirambuk ahotka kunŋan köna miaŋgöreŋ anmamgö osiyök. \v 29 Yetkön Jisös miwikŋaiba silata kewö qet gigilahöyohot, “Aek! Gi Anutugö Nahönŋi akzan. Gi mönö denöwö ak neŋgimamgöra kazan? Sihimbölö mötmöt nalöŋan qahö kam kuŋguiga qeljiŋe mi könöpŋambuk ak neŋgimamgö ki kazan me?” \p \v 30 Miaŋgöreŋök köröwen qahöpmö, kösutŋine miaŋgöreŋ bau kambu ketaŋi kun gwözözak uruŋe kuluŋda malget. \v 31 Miaŋgöra ömenöŋ kewö jiba Jisös ulet waŋgiget, “Göŋön nini közöl neŋgiman ewö, mönö melaim neŋginöŋga ölöp bau kambu mieŋgö uruŋine gebin.” \p \v 32 Ulet waŋgigetka Jisösnöŋ “Mönö anda geget,” jiba jim kutuyök. Mewö jim kutuiga miaŋgöreŋök azi uruŋireyök kota anda bau uruŋine geget. Gegetka bau kambu körek yeŋön mönö luhuba nembönembönöŋ anda jororoŋgöba o aŋgönöŋ geba nemulahöba kömuget. \p \v 33 Kömugetka bau galöm yeŋön ölöŋ unjurata taonöŋ anda keu buzupŋini pakpak jiget. Azi ömeŋirambuk yetköreŋ yuai asuhuyöhi, miaŋgö buzupŋi mewöyök jiget mötket. \v 34 Jiget möta taon ambazip pakpak yeŋön mosöta Jisös miwikŋaiba ekingö kaget. Kaba eka Jisösnöŋ yeŋgö mindimindiri sel gölme mosöta anmapkö ulet waŋgiget. Mewö. \c 9 \s1 Jisösnöŋ azi sile likepŋi kömukömuŋi möhamgöyök. \r Mak 2.1-12; Luk 5.17-26 \p \v 1 Jisösnöŋ waŋge uruŋe öŋgöba kunbuk o aŋgö kutuba likepŋe aŋgota nanŋe taonöŋ kayök. \v 2 Nalö miaŋgöreŋ azi tosatŋan alaŋini sile likepŋi kömukömuŋi tumbulahöpnöŋ ahöyöhi, mi kululunöŋ ala aŋguba kaget. Mewö kaba Anutu möt narim waŋgigeri, Jisösnöŋ yeŋgö tandökŋini mi ehi dop köliga kawöl azigöra kewö jiyök, “Nahöni, nöŋön siŋgisöndoki mosötzal. Mönö köhöiba ewebibigabuk saitiŋgit malman.” \p \v 3 Mewö jiiga Köna keugö böhi tosatŋan kinda uruŋinan kewö mötmöriget, “Azi kiaŋön mönö Anutu ilita mepaqepaik akza.” \p \v 4 Mewö mötmörigetmö, Jisösnöŋ mötmötŋini mi möt kutuba kewö jiyök, “Iŋini mönö wuanöŋgöra keu bölöŋi uruŋinan mötmörize? \v 5 Nöŋön ‘Siŋgisöndoki mosötzal,’ jizali, keu miaŋön mönö awamŋanök jijiŋa. Kunŋan mewö jiiga tosatŋan keu miaŋgö ölŋi qahö ekŋe. Miaŋgöra mi keu awamŋaŋgö dop. Nöŋön keu kun kewö jimamgö mötzal, ‘Mönö wahöta anöŋ.’ Keu mi mönö lömbötŋambuk jijiŋa akza. Mewö jibiga ölŋi ahuma me qahöwi, miaŋön mönö aukŋe asuhui ekŋe. \p \v 6 “Mötket, gölmenöŋ siŋgisöndok mosötmosötkö kukösumŋi mi Suep gölmegö azi ölŋaŋgöreŋ ahözawi, iŋini miaŋgö könaŋaŋgöra jaŋjuŋ malbepuk. Miaŋgöra keu lömbötŋi mi azi kiaŋgöra jibi ölŋi eket.” Mewö jiba azi sile likepŋi kömukömuŋaŋgö jeŋe eka jiyök, “Gi mönö wahöta tumbulahöpki memba mirige anöŋ. Keu lömbötŋi mi ölŋambuk akŋa ewö, keu awamŋi mi mönö mewöyök denöwögöra omaŋi akawak?” \p \v 7 Mewö jiiga miaŋgöreŋök wahöta miriŋe anök. \v 8 Mewö asuhuiga ambazip kambu yeŋön mi eka welipköba Anutu möpöseim waŋgiget. Gölme azigöra kukösum mewöŋi waŋgiyöhaŋgöra Anutu möpöseiget. Mewö. \s1 Jisösnöŋ Matyu (Liwai) oholök. \r Mak 2.13-17; Luk 5.27-32 \p \v 9 Jisösnöŋ miaŋgöreŋök anda takis ofis oŋgitmamgö aiga miaŋgöreŋ azi qetŋi Matyu tariga eka jii mörök, “Gi mönö nöŋgö andöne kanöŋ.” Mewö jii möta wahöta takis nup mosöta Jisösgö andöŋe anök. \p \v 10 \x * \xo 9.10 \xt Luk 15.1-2\x*Anda Matyugö mire anda nene nemba tatkeri, nalö miaŋgöreŋ takis meme azi tilipqilipŋinambuk aka siŋgisöndok azi gwötpukŋan kaba Jisös aka yaŋgö gwarekurupŋi yembuk tata nene mohotŋe neget. \v 11 Mewö negetka Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋön mi eka Jisösgö gwarekurupŋi kewö jim eŋgiget, “Aek! Eŋgö böhiŋinan mönö wuanöŋgöra takis meme tilipqilipŋinambuk aka siŋgisöndok ambazip yembuk tata nene neza? Mi qahö dop kölja.” \p \v 12 Mewö jim eŋgigetka Jisösnöŋ likepŋi kewö jii mötket, “Sile unditundit ambazipnöŋ doktagöra qahö ak eŋgimakzapmö, kawöl ambazipnöŋ mönö doktagöreŋ anakze. \v 13 \x * \xo 9.13 \xt Mat 12.7; Hos 6.6\x*Nöŋön siŋgisöndok ambazip eŋgoholmamgöra kaba maljalmö, ambazip nanŋinaŋgö mötketka solanŋi akzei, i qahö. Miaŋgöra keu kiaŋgö könaŋi mönö anda kusum aŋguba mötme, ‘Nöŋön jöwöwöl ohobingö qahöpmö, ak kömum aŋgubingö sihimŋi mötzal.’” Mewö. \s1 Nene siŋgi malmalgö keuŋi \r Mak 2.18-22; Luk 5.33-39 \p \v 14 Nalö miaŋgöreŋ Jon O-melun azigö gwarekurupŋi yeŋön Jisösgöreŋ kaba kewö qesiget, “Neŋön aka Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋön Anutugöra nene siŋgi gwötpuk malahakzin. Nangi gwarekurupkan mönö wuanöŋgöra nene siŋgi qahö malje?” \p \v 15 Mewö qesigetka kewö meleŋnök, “Ölŋa, nini wani nalönöŋ nene siŋgi malakzin? Ambi meme nalöŋe azigö andöurupŋan könöpŋi algetka ambigö sepkitipurupŋan yuai mi tökömakze me qahö? Nöŋön nani gwarekurupni yeŋgö azi buŋaya aka yeŋgö sutŋine köisirik tatzal. Tatpiga yeŋön miaŋgöra aijölöŋ söŋgaiba tata siŋgi malbingö osimakze. Osimakzemö, Anutunöŋ noaŋgiri kömumbiga yeŋön mönö nalö miaŋgöreŋ ölöp siŋgi malakŋe. \p \v 16 (“Iŋini malmal walŋi aka sösöŋgai Buŋa dölökŋi mi mindirim etkibingö osime. Miaŋgö keu pasetŋi mi kewö jibi mötket:) Löŋgölöŋgöt walŋi jurariga kunöŋ opo dölökŋi qahö saŋgoŋsaŋgoŋi mitiba miaŋön opo su jöhanŋi qahö ala umgöreŋgömakza. Opo su jöhanŋi dölökŋi mewöŋan mönö waziba löŋgölöŋgöt walŋi öröiga kunbuk tiŋgiriga kinimŋan qariba böliqölibapuk. \p \v 17 “Mewöŋanök kunöŋ wain o dölökŋi mi jobö me toru walŋi lama sileŋan memeŋi miaŋgöreŋ qahö kusuiga gemakza. Mewö akawak ewö, wain o dölökŋan mönö qariba toru qesiŋniga jula mokoiga gölmenöŋ eta sohoiga toruŋan böliqölibepuk. Miaŋgöra wain o dölökŋi mi toru dölökŋeyök mokoin geiga dop kölma. Möwö ahinga mietkön ölöwakŋahot. (Mewöŋanök o ölöpŋi mi gina gisagisahöŋe qahö umakzin. Mewö ubinak ewö, miaŋön mönö jula kisipisirik eriga nemba kawöl neŋgöhöbapuk. Mewö akapuköra o ölöpŋi mi gina ölöpŋe umakzin. Iŋini mewöyök malmal walŋi aka Ölöwak Buŋa dölökŋi mi mindirim etkibingö osime.) Mewö.” \s1 Jairusnöŋ böratŋaŋgöra Jisös köuluköyök. \r Mak 5.21-43; Luk 8.40-56 \p \v 18 Jisösnöŋ keu mi jii mötketka keu galöm kunŋan kaŋgota Jisösgö wösöŋe geba simin köla kewö köuluköm waŋgiyök, “Nöŋgö böratnan mönö dölki kömuzapmö, mönö kaba börögan sileŋe misirinöŋga guliba toroqeba malma.” \v 19 Köuluköm waŋgiiga wahöta gwarekurupŋi yembuk i wuataŋgöba anget. \s1 Kawöl ambi kunöŋ Jisösgö malukuŋi misiriyök. \p \v 20 Angetka miaŋgöreŋ sutŋine ambi kun malök. Yaŋön (yara) yambu 12 miaŋgö dop köiŋnöŋ ehiga nalö dop kawöl yöhöiga malök. Ambi miaŋön Jisösgö andöŋe kaba malukuŋaŋgö kitip suŋi misiriyök. \v 21 Mi misiriba nanŋaŋgöra kewö jiyök, “Nöŋön i oseimamgö möt lömböriba malukuŋeyök borom kun misiribileŋak ewö, mönö ölöp ölöwakŋam.” \p \v 22 Mewö jiba misiriiga Jisösnöŋ miaŋgöreŋök liliŋgöba i eka kewö jii mörök, “Böratni, mötnaripkan mönö mem ölöwak gihiza. Mönö köhöiba ewebibigabuk saitiŋgit malman.” Mewö jii möta aua miaŋgöreŋök ölöwahök. \s1 Jisösnöŋ Jairusgö böratŋi mem guliyök. \p \v 23 Toroqeba angetka Jisösnöŋ keu galömŋaŋgö mire öŋgöba ambazip jiŋgeŋ köla awölop ugeri aka ambazip kambu göju gilgeri, mi eŋgeka kewö jim kutum eŋgiyök, \v 24 “Mönö yaigep anget. Ambi moröŋan qahö kömuzapmö, gaunök ahöza.” Mewö jim kutum eŋgiiga mötketka gönahit ewö aiga gön köl waŋgiget. \p \v 25 Gön köl waŋgigetmö, ambazip kambu ketaŋi mi jiiga yaigep angetka ambi moröŋaŋgö ahöahö miri uruŋe öŋgöba böröŋe meiga wahörök. \v 26 Wahöriga miaŋgö buzup keuŋan sehiba mindimindiri sel mi körek dop köla anök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ jegömöl azi yahöt mem ölöwak etkiyök. \p \v 27 Jisösnöŋ miri gölme mi mosöta anmamgö ani jegömöl azi yahötŋan wuataŋgöba andöŋe kaba kewö qerohot, “Deiwidkö gwölönarökŋi, gi mönö ak kömum netkiman.” \p \v 28 Mewö qerohotka miri kungö uruŋe öŋgöiga jegömöl azi yetkön Jisösgöreŋ kayohotka kewö qesim etkiyök, “Jeŋiri mem tohomamgö kukösumŋi nöŋgöreŋ ahözawi, mi möt narizahot me qahö?” Qesim etkiiga kewö meleŋ waŋgiyohot, “Kembuniri, mi ölöp möt narizit.” \v 29 Mewö meleŋ waŋgiyohotka je dapötŋire misiriba jiyök, “Mötnaripŋiraŋgö dop mönö asuhuma.” \p \v 30 Mewö jiiga jeŋiran tohoyök. Mewö asuhuiga galöm meme keu köhöikŋi al etkiba kewö jiyök, “Mörohot, kiaŋgö buzupŋi mi kun kude jiyohot mötme.” \v 31 Mewö jiyökmö, yetkön mosöta anda miaŋgö buzupŋi jim sehiyohotka mindimindiri sel mi körek dop kölök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ mötök azi kungö keuŋi möhamgöyök. \p \v 32 Jeŋiri tohoi anohotka töŋöt azi keu jijiŋi qahö mi waŋgita Jisösgöreŋ kaget. \v 33 Kagetka Jisösnöŋ ömeŋi közöli mötök azinöŋ keu jiiga ambazip kambu yeŋön mi eka welipköba jiget, “Tandök kewöŋi mi Israel uruŋe mönöwök nalö kungen qahö ehin. Qahö. Dölki je murutŋa ekzin.” \p \v 34 \x * \xo 9.34 \xt Mat 10.25; 12.24; Mak 3.22; Luk 11.15\x*Mewö jigetmö, Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋön jiget, “Yaŋön mönö öme yeŋgö kembuŋinaŋgö ösumnöŋ ömewöröme eŋguataŋgömakza.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ könagesö yeŋgö wösöŋi mörök. \p \v 35 \x * \xo 9.35 \xt Mat 4.23; Mak 1.39; Luk 4.44\x*Jisösnöŋ anda miri aka taon dop liliköba ambazip köuluk miriŋine kusum eŋgiba bemtohoŋgö Ölöwak Buŋa jim asariba miaŋön uruŋini kuŋguba uzi kawöl aka jepajerepe könaŋi könaŋi mem ölöwak eŋgiba malök. \v 36 \x * \xo 9.36 \xt Jaŋ 27.17; 1 Kiŋ 22.17; 2 Hist 18.16; Eze 34.5; Mak 6.34\x*Mewö mala ambazip kambuŋi kambuŋi eŋgehiga lama galömŋini qahö tandök simbisembel aka iliŋgösöŋ qeŋgalaŋga malgetka yeŋgöra wösöŋi mörök. \p \v 37 \x * \xo 9.37 \xt Luk 10.2\x*Mewö eŋgeka gwarekurupŋi kewö jii mötket, “Anutugö nupnöŋ nene ölŋi gwötpuk öliba ahözapmö, mi tokobingö nup meme ambazipnöŋ mönö awamdökŋi malje. \v 38 Miaŋgöra nene öliöliŋaŋgö Kembuŋan nup meme ambazip melaim eŋgimapköra mönö köuluköba malme. Köuluköm waŋgigetka nup ambazip asuhuba ölŋi mi mem tokome.” Mewö. \c 10 \s1 Aposol 12 yeŋgö qetŋini \r Mak 3.13-19; Luk 6.12-16 \p \v 1 Jisösnöŋ gwarekurupŋi 12 eŋgoholi yaŋgöreŋ kagetka ömewöröme közöl eŋgimegö kukösumŋi al eŋgiyök. Mewöyök uzi kawöl qemjem-mamjeŋ könaŋi könaŋi mem ölöwakŋegö kukösumŋi al eŋgiyök. \v 2 Melaimelai azi aposol 12 mieŋgö qetŋini kewö: mutukŋi yaŋön Saimon, qetŋi kun Pitö qetket aka yaŋgö munŋi Andru. Miaŋgö andöŋe Jeims aka munŋi Jon, iwiŋiri qetŋi Zebedi. \p \v 3 Filip aka Bartolomyu, Tomas aka Matyu takis meme azi, Jeims Alfiusgö nahönŋi aka Lebeus qetŋi kun Tadius, \v 4 Saimon Zelot-politik azia \f + \fr 10.4 \ft Nesönöl pati Zelot yeŋön Rom gawman tuarenjoŋ aka nanŋine kinkin membingöra tuaköpek memba malget. \f* aka Judas Iskariot. Kariot azi miaŋön könaŋgen Jisös mamalolo mem waŋgiyök. \s1 Jisösnöŋ gwarekurupŋi 12 melaim eŋgiyök. \r Mak 6.7-13; Luk 9.1-6 \p \v 5 Jisösnöŋ azi 12 mi melaim eŋgiba kewö jim kutum eŋgiba jiyök, “Iŋini kian kantrigö ambazip yeŋgöreŋ kude anme. Mewöyök Samaria prowins yeŋgö taonŋini kunöŋ kude anme. \v 6 Miaŋgöreŋ kude anmemö, Israel könagesögö lama sohogeri, mönö yeŋgöreŋ anme. Mi nup mutukŋi. \v 7 \x * \xo 10.7 \xt Luk 10.4-12\x*Denike denike anmei, miaŋgöreŋ mönö Buŋa keu kewö jiba jim asarime, ‘Suepkö bemtohoŋan mönö dowe kazawa miaŋgö uruŋe aŋgotme.’ \p \v 8 “Ambazip kawölŋinambuk mönö mem ölöwak eŋgiba kömukömuŋi mi mem gulim eŋgiba malme. Uzikuku ambazip mönö mem solanim eŋgigetka öme wöröme közöl eŋgiba malme. Anutunöŋ yuai kalema eŋgiyöhi, mi mönö toroqeba kalema eŋgiba malme. \p \v 9 “Köna anmeaŋgöra soujeŋi goul me silwö me ain kopönöŋ memeŋi mi mönö irimuŋgaŋine kude jöhöme. \v 10 \x * \xo 10.10 \xt 1 Kor 9.14; 1 Tim 5.18\x*Ambazipnöŋ nup meme ambazip malmalŋini naŋgömeaŋgö dop akze. Miaŋgöra köna anmeaŋgö yuaiŋi ki mi kude memba anme: gösö qahö, maluku semönŋi qahöpmö, mohot meme, köna esu qahö, öröp qahö. \p \v 11 “Anda taon me miri denike denike aŋgotmei, miaŋgöreŋ mönö daŋön azi ipŋi qetbuŋaŋambuk akzawi, miaŋgöra qesigetka miri eŋgimei, mönö miaŋgöreŋök mala nup memba taon mi mosöta köna anme. \v 12 Miri kunöŋ öŋgöba luainöŋ yembuk ahömapkö jime. \v 13 Mi jigetka luaiŋini aŋgön kölmeaŋgö dop akze ewö, luaiŋinan mönö yeŋgö qakŋine öŋgömapmö, mi aŋgön kölmeaŋgö dop qahö akze ewö, luaiŋinan mönö liliŋgöba nanŋine kama. \p \v 14 \x * \xo 10.14 \xt Apo 13.51\x*“Anda mala miri kunöŋ aŋgotketka qahö köl öröm eŋgiba keuŋini qahö mötketka nesampurekŋini mönö kewö jiba kondel eŋgime, ‘Nini eŋgö gölmenöŋ kainga sölbuham köna tambönine mekötahözawi, mi mönö tim tönjöraringa nanŋine liliŋgöba gema.’ Mewö jiba ölöp miri me taon mi mosöta toroqeba anme. \v 15 \x * \xo 10.15 \xt Mat 11.24; Jen 19.24-28\x*Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Anutunöŋ nalö ketaŋe qemasolokepŋinaŋgö likepŋi meleŋni taon miaŋgö qakŋe öŋgömawi, dop miaŋön mönö Sodom aka Gomora gölme yeŋgö dop oŋgita toroqem eŋgima.” (Sodom Gomora yeŋön bölöŋi kanjamŋambuk memba uruŋini qahö meleŋgetka Anutunöŋ könöpnöŋ köndeŋ eŋgiyök.) Mewö. \s1 Anda nup megetka sesewerowero asuhuma. \r Mak 13.9-13; Luk 21.12-17 \p \v 16 \x * \xo 10.16 \xt Luk 10.3\x*“Mötket, lama yeŋön arökŋaŋgö kiam kalŋi yeŋgö sutŋine gegetka luhuba eŋgöhöbepuk, nöŋön iŋini miaŋgö tandök ewö melaim eŋgibi anme. Miaŋgöra mönö mokoleŋ \f + \fr 10.16 \ft Mokoleŋ aka raskol yeŋön aukŋe bim qegetka zilaŋ miwikŋaiba jöhöm eŋgibeak. Miaŋgö dop lömböribapuköra gwarek neŋön maslim, komyunist aka tosatŋi yeŋgö sutŋine qetnini misinari mi aukŋe qahö jimakzin. Mötkutukutu mi ölöpŋi. \f* ewö mötkutukutu qakŋe galöm mem aŋguba mala kembö ewö ambazip bönjöŋi köpösihitkö keuŋini qahö malme. \v 17 \x * \xo 10.17 \xt Mak 13.9-11; Luk 12.11-12; 21.12-15\x*Ambazipnöŋ iŋini öröba keu jakeŋine al eŋgiba köuluk miriŋine keu nupŋini memba ihilek wahiŋambuknöŋ tauköm eŋgime. Miaŋgöra ambazip mewöŋi yeŋgöra mönö galöm mem aŋguba malme. \p \v 18 “Tosatŋan nöŋgöra aka eŋguaŋgitketka kantriŋi kantriŋi yeŋgö kiŋ kembu aka premiö yeŋgö jemesoholŋine kinme. Mewö kinda nöŋgö könaŋamni naŋgöba jigetka azi ipŋi mi aka kian kantri könagesö yeŋön mi mötme. \v 19 Mi mötmemö, keu jakeŋe al eŋgigetka kinmei, nalö miaŋgöreŋ wani keuya denöwö jibinak, miaŋgö waimanjatŋi kude mötme. Keu jimei, mi Uŋa Töröŋan aua miaŋgöreŋök eŋgima. \v 20 Nanŋine uruŋineyök keu kude jimemö, Iwiŋinaŋgö Uŋa Töröŋan mönö uruŋini sölölöhöiga keu jime. \p \v 21 \x * \xo 10.21 \xt Mak 13.12; Luk 21.16\x*“Urumeleŋgö kopa kunöŋ darumunŋan uruŋi meleŋnö-haŋgöra aka i mamalolo meiga keu jakeŋe algetka qeget kömuma. Mewöyök iwi kunöŋ nahönböratŋi mamalolo meiga kömuma aka nahönbörat yeŋön iwinamurupŋini qetal eŋgiba jigetka eŋguget kömume. \v 22 \x * \xo 10.22 \xt Mat 24.9, 13; Mak 13.13; Luk 21.17\x*Nöŋgö qetnaŋgöra aka kantriŋi kantriŋi yeŋön körek kazik al eŋgigetka malmemö, kunŋan kapaŋ köla nalö tekömawaŋgö dop köhöiba böŋ qeba kinmawi, yaŋön mönö oyaeŋkoyaeŋ buŋa qem aŋguma. \p \v 23 “Taon kunöŋ sesewerowero ak eŋgimei, mi mönö kök ala taon kunŋan anme. Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Iŋini Israel taonŋi taonŋi qahö liliköm tekögetka Suep gölmegö azi ölŋan mönö liliŋgöba kama. \v 24 \x * \xo 10.24 \xt Luk 6.40; Jon 13.16; 15.20\x*Gwarek kunŋan böhiŋi oŋgita mötmötŋambuk qahö akza aka welenqeqe kunŋan ketaŋamŋi oŋgita nupkö mötmöt qahö memba malja. \p \v 25 \x * \xo 10.25 \xt Mat 9.34; 12.24; Mak 3.22; Luk 11.15\x*“Gwareknöŋ böhiŋi ewö mötmötŋambuk aiga dop kölma aka welenqeqenöŋ ketaŋamŋi ewö nupkö mötmöt memba maliga dop kölma. Miri uruŋi kungö saiwa galömŋi jim böliba qetŋi Katakömulat \f + \fr 10.25 \ft Juda yeŋgöreŋ Katakömulat qetŋi Belzebul. Mi ömewöröme yeŋgö ketaŋamŋini. Matyu 9.34 miaŋgöreŋ Jisösgöra qet bölöŋi mi qetket. Miaŋgö dop Jisösgö alaurupŋi neŋgöra qet bölöŋi könaŋi könaŋi qerakŋe. \f* qetket ewö, yaŋgö saiwaurupŋi yeŋgö qetŋini mönö amqeba awamŋanök mewö qerakŋe.” Mewö. \s1 Dagöra keŋgötŋini mötketka dop kölma? \r Luk 12.2-7 \p \v 26 \x * \xo 10.26 \xt Mak 4.22; Luk 8.17\x*“Ambazipnöŋ yuai önun meget ahözawi, mi pakpak mönö luluŋgetka aukŋe ahuma. Mewöŋanök keu asambötket ahözawi, mi pakpak mönö indelgetka möt kutume. Miaŋgöra ambazip yeŋgöra keŋgötŋini kude möta malme. \v 27 Nöŋön keu söŋaupnöŋ ölöŋ jimami, mi mönö asakŋe jime. Keu saŋep algetka kezapŋine gei mötmei, mi mönö sombemnöŋ aukŋe jime. Miaŋgöra mönö keuŋinaŋgö galöm memba malme.” \s1 Dagöra keŋgötnini möringa dop kölma. \p \v 28 “Tosatŋan sileŋini qem kömumbeakmö, uŋaŋini qem kömumbingö osimei, yeŋgöra keŋgötŋini kude möta malme. Mi qahöpmö, yuai mutukŋi ki: Kunŋan kukösum memba uŋa aka sile mohot ayuhum etkiiga könöp sianöŋ gemahori, yaŋgöra mönö keŋgötŋini möta malme. \v 29 Tosatŋan bekösöm (jöjöröm, ulisit) yahöt moneŋ kötŋi mohot-töpnöŋ söŋgöröŋi memegöra alakzemö, etkerigetka Iwiŋinan oŋ qahö jiiga yetköreŋök mohotnöŋ gölmenöŋ qahö etma. \p \v 30 “Anutunöŋ köyan köl eŋgiba nöröp jupŋini pakpak mewöyök oyoŋ teköba jaŋgöŋini mötza. \v 31 Ambazip eŋgö söŋgöröŋini mi bekösöm ulisit gwötpuk eŋgoŋgita öŋgöŋgöŋi akza. Miaŋgöra keŋgötŋini mönö kude möta malme.” Mewö. \s1 Kraist jim miwikŋaime me qaŋ kölme? \r Luk 12.8-9 \p \v 32 “Mewö aiga kunŋan ni ambazip jeŋine jim miwikŋaim niŋgimawi, nöŋön mönö mewöŋanök i Iwini Suep mire maljawaŋgö jeŋe jim miwikŋaimam. \v 33 \x * \xo 10.33 \xt 2 Tim 2.12\x*Mewömö, kunŋan ni ambazip jeŋine qaŋ köl niŋgimawi, nöŋön mönö mewöŋanök Iwini Suep mire maljawaŋgö jeŋe qaŋ kölmam.” Mewö. \s1 Jisösgöra luai qahöpmö, kazik asuhuma. \r Luk 12.51-53; Luk 14.26-27 \p \v 34 Jisösnöŋ toroqeba kewö jiyök, “Kewö kude mötmörime: Jisösnöŋ luai qemamgöra aka gölmenöŋ erök. Nöŋön luai qemamgöra qahöpmö, nöŋgöra aka jula deŋgetka bimgö sou ketaŋan aume. \p \v 35 \x * \xo 10.35 \xt Mai 7.6\x*“Mi kewögöra jizal: Nöŋgö Buŋa keunan ambazip uruŋini kuŋgui meleŋgeraŋgöra kewö asuhuma, ‘Iwi morö yetkön jula kerök-kerök ahotka nam morö yetkön tötal aŋguyohotka iranŋan iranŋi qetala julmahot. \v 36 Ambazip nanŋini saiwaurupŋinan mönö kerökurupŋini akŋe.’ \p \v 37 “Kunŋan ni göragöra al niŋgiba iwiŋi me namŋi jegep ala jöpakömawi, yaŋön mönö nöŋgöreŋ qahö dop kölma. Kunŋan ni göragöra al niŋgiba nahönŋi me böratŋi jegepŋe ala jöpakömawi, yaŋön mönö nöŋgöreŋ qahö dop kölma. \v 38 \x * \xo 10.38 \xt Mat 16.24; Mak 8.34; Luk 9.23\x*Sisitŋini megetka kunŋan ni nuataŋgöba sihimbölö möta maripomnöŋ kömumamgö qahö jöjörömawi, yaŋön mönö nöŋgöreŋ qahö dop kölma. \p \v 39 \x * \xo 10.39 \xt Mat 16.25; Mak 8.35; Luk 9.24; 17.33; Jon 12.25\x*“Kunŋan nanŋi malmal siyoŋsayoŋi qahö mi miwikŋaimawi, yaŋgö malmalŋan mönö sohoma. Kunŋan nöŋgöra aka malmalŋi köleŋniga sohomawi, yaŋön mönö oyaeŋkoyaeŋ malmal miwikŋaima.” Mewö. \s1 Anutunöŋ nupŋinaŋgö töwaŋi eŋgima. \r Mak 9.41 \p \v 40 \x * \xo 10.40 \xt Mak 9.37; Luk 9.48; 10.16; Jon 13.20\x*Jisösnöŋ jiyök, “Kunŋan iŋini miriŋe köl öröba köyan köl eŋgimawi, yaŋön mönö ni köl öröm niŋgima. Kunŋan ni köl öröm niŋgimawi, yaŋön melaim niŋgiyöhi, mönö i miriŋe köl öröm waŋgima. \v 41 Kunŋan kezapqetok ambazip kun kezapqetok nupŋaŋgöra aka miriŋe köl öröba köyan kölmawi, yaŋön mönö kezapqetok ambazipkö töwaŋi buŋa qem aŋguma. Kunŋan ambazip solanŋi kun solanŋi akzawaŋgöra aka miriŋe köl öröba köyan kölmawi, yaŋön mönö ambazip solanŋaŋgö töwaŋi buŋa qem aŋguma. \p \v 42 “Kunŋan morö kieŋgöreŋök kungöra nöŋgö gwarekni akzawaŋgöra aka o amötŋi qambiŋambuk nemapköra waŋgimawi, Anutunöŋ mönö miaŋgö töwaŋi meleŋda waŋgima. Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Naŋgöm eŋgimei, mieŋön mönö töwa meme.” Mewö. \c 11 \s1 Jongö gwarekyahötŋi Jisösgöreŋ kayohot. \r Luk 7.18-35 \p \v 1 Jisösnöŋ gwarekurupŋi 12 keu mewö kusum eŋgii teköiga miri mi mosöta toroqeba Galili prowinsgö taon tosatŋe anda Buŋa keu kusum eŋgiba miaŋön uruŋini kuŋguba malök. \p \v 2 Nalö miaŋgöreŋ Jon O-melun azinöŋ kösö mire tata Kraistnöŋ nup mewö meyöhi, mi möta gwarekyahötŋi melaim etkii Jisösgöreŋ anohot. \v 3 Kewö qesim waŋgimahotköra melaim etkii anda jiyohot, “Mem ölöwak azi kamapköra mambörakzini, göŋön mia akzan me azi kun biaŋ kamapköra mambötpin?” \p \v 4 Mewö qesim waŋgiyohotka kewö meleŋnök, “Yuai eka mötzahori, miaŋgö kösohotŋi mönö anda Jon kewö jiyohot mötma: \v 5 \x * \xo 11.5 \xt Ais 35.5-6; 61.1\x*Jegömöl yeŋön jeŋini uba eketka lokon yeŋön köna anda kagetka uzikuku yeŋön solanigetka kezapduhup yeŋön keu mötketka kömuget yeŋön guliba wahötketka etqeqeŋi yeŋgöra Ölöwak Buŋa jim asaribiga mörakze. \v 6 Mewö asuhui eketka kungö uruŋan qahö bölii andö nuŋgumawi, yaŋön mönö simbawoŋ akza.” \p \v 7 Mewö jiiga Jongö gwarek yetkön anohotka Jisösnöŋ könahiba Jongö könaŋi ambazip kambu yeŋgöra kewö jim asariyök, “Iŋini gölme qararaŋkölkölŋe miaŋgöreŋ wania ekingöra anget? Luhutnöŋ jehot uwutapköba metali anjaŋbanjaŋ ahakzawi, iŋini azi mewöŋi ekingöra anget me? \v 8 Me wanat yuaia ekingöra anget? Azi malukuŋi aködamunŋambuk löŋgöta malöhi, mi ekingöra me? Mötket, ambazip malukuŋini eksihimŋinambuk löŋgörakzei, mieŋön mönö kiŋ yeŋgö jakömbuak miriŋine malje. Mi gölme qararaŋkölkölŋe qahö. \p \v 9 “Me wanat yuaia ekingöra anget? Kezapqetok azi kun ekingöra me? Ölŋa, nöŋön kewö jibi mötket: Azi ekeri, yaŋön mönö kezapqetok ambazip pakpak eŋgoŋgita tandökŋi kun akza. \v 10 \x * \xo 11.10 \xt Mal 3.1\x*Yaŋgö könaŋi mi mönöwök kewö ohoget ahöza, ‘Mötnöŋ, nöŋön kolekni garata kun melaibiga qeljiŋe anda ambazip uruŋini mindiŋgöba göhö könagi mesariga göŋön mönö yaŋgö andöŋe gölmenöŋ emu geman.’ \p \v 11 “Keu mewö ahözapmö, nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötket: Ambinöhök morö pakpak asuhugeri, yeŋgö sutŋine Jonöŋ mönö körek eŋgoŋgita qetbuŋaŋambuk kinja. Kinjapmö, Suepkö bemtohoŋ uruŋe aŋgota Anutugö qetbuŋaŋi miwikŋaimakzei, yeŋgö sutŋine eretŋi kondikŋi yaŋön mönö Jon oŋgitza. \p \v 12 \x * \xo 11.12 \xt Luk 16.16\x*“Jon O-melun azinöŋ Buŋa keu jiiga nalö miaŋgöreŋök könahiba Suepkö bemtohoŋi könöpŋambuk tuarenjoŋ aka yarö gilakzemö, töndup ösumŋan anda qarimakza. Könöpŋinambuk yarö gilakzeaŋön mönö bemtohoŋ mi nanŋinaŋgöra öröba buŋa qem aŋgumakze. \v 13 Bemtohoŋgö könaŋi mi Mosesgöreŋ Köna keunöŋ aka kezapqetok ambazip körek yeŋgö Buzup Kimbiŋine ohogetka oyoŋda mala koringa Jonöŋ asuhuba ölŋi aukŋe indelök. \v 14 \x * \xo 11.14 \xt Mal 4.5; Mat 17.10-13; Mak 9.11-13\x*Keu ki möt aŋgön kölbingö mötze ewö, Elaija (Elia) asuhumawaŋgö dop ahöhi, Jonöŋ mönö mia akza. \v 15 Kunŋan urukezapŋambuk maljawi, yaŋön mönö keu mi kezap ala möt kutuma. \p \v 16 “Ambazip merak gölmenöŋ maljei, mi mönö wanatpuk dop al eŋgibileŋak? Yeŋön namande ewö akze. Mieŋön maket sombemnöŋ tata keu gön gila laŋ qeta kewö jimakze, \q1 \v 17 ‘Nini awölop uinga iŋini liŋet gwawet qahö unduget. Nini jiŋgeŋ kölinga iŋini qahö toroqeba sahötket.’ \p \v 18 “Miaŋgö könaŋi kewö: Jon O-melun azinöŋ kaba nene siŋgi mala wain o qahö neiga yaŋgöra jimakze, ‘Öme kunöŋ uruŋe geiga malja.’ \p \v 19 “Suep gölmegö azi ölŋan kaba nene nem söŋgaip aiga yaŋgöra kewö jimakze, ‘Mötket, yaŋön bau numbu tandök közöjeriba wain o gwötpuk nemba takis tilipqilipŋinambuk aka bölöŋi meme yeŋgö alaŋina malja!’ Anutugö mötkutukutu köl gulimakzei, yeŋgö ahakmemeŋinaŋgö ölŋan mönö mötkutukutu-ŋinan dop köljawi, mi kondelakza.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ taon 3 yeŋgöra Yei wösöbirik! jiyök. \r Luk 10.12-15 \p \v 20 Miaŋgö andöŋe Jisösnöŋ könahiba taon tosatŋi tembul eŋgiyök. Taon tosatŋi mieŋgöreŋ aŋgöletotŋi kukösumŋinambuk sehisehiŋi meiga asuhugetmö, töndup uruŋini qahö meleŋget. Miaŋgöra i tembula kewö jim eŋgiyök, \v 21 \x * \xo 11.21 \xt Ais 23.1-18; Eze 26.1–28.26; Joel 3.4-8; Amos 1.9-10; Zek 9.2-4\x*“O Korazin toŋi, nöŋön eŋgöra Yei! jiba sahötzal aka Betsaida toŋi, eŋgöra mewöyök Yei! jiba sahötzal. Nöŋön yeŋgöreŋ anbiga keuni jibi sösönihii aŋgöletotni kukösumŋinambuk asuhugetmö, uruŋini töndup qahö meleŋget. Aŋgöletot mi kian gölmenöŋ Taiö aka Saidon sitinöŋ asuhubeak ewö, yeŋön mönö nalö köröpŋi uruŋini meleŋbingö kaisöpsöpŋi kondela dodohonöŋ aŋgömiriba kau ariba sahötpeak. \p \v 22 “Sahötpeakmö, nöŋön kewö jibi mötme: Anutunöŋ könaŋgep Korazin aka Betsaida yeŋgö keuŋini jim teköba likepŋi meleŋni sihimbölö mötmei, nalö ketaŋi miaŋgöreŋ mi mönö Taiö aka Saidon yeŋgö sihimbölö dopŋi oŋgita mötme. \p \v 23 \x * \xo 11.23 \xt Ais 14.13-15; Jen 19.24-28\x*“Aka Kaperneam toŋi, Anutunöŋ iŋini ölöp mem wahöt eŋgii Suep mire öŋgöbeak me qahöpto? Qahöpmahöp! Iŋini mönö kömupkö senjom mire kölölohoba geme. Nöŋön yeŋgöreŋ anbiga keuni jibi sösönii aŋgöletotni kukösumŋinambuk asuhugetmö, uruŋini töndup qahö meleŋget. Aŋgöletot mi Sodom taonöŋ asuhubeak ewö, taon miaŋön mönö nalö kewöŋe mewöyök toroqeba kinbawak. \p \v 24 \x * \xo 11.24 \xt Mat 10.15; Luk 10.12\x*“Kinbawakmö, nöŋön kewö jibi mötme: Anutunöŋ könaŋgep Kaperneam eŋgö keuŋini jim teköba likepŋi meleŋni sihimbölö mötmei, nalö ketaŋi miaŋgöreŋ mi mönö Sodom gölme yeŋgö sihimbölö dopŋi oŋgita mötme.” Mewö. \s1 Lömbötŋinambuk eŋön mönö nöŋgöreŋ kaba luhut meget. \r Luk 10.21-22 \p \v 25 Nalö miaŋgöreŋ Jisösnöŋ keu kewö jiyök, “O Iwini, göŋön Buŋa keugi mötkutukutu ambazip mötmöt ketaŋi megeri, yeŋgöreŋ asambötnöŋmö, ambazip nahönbörat ewö nanŋinaŋgöra mötketka gukmaulem akzei, mi mönö yeŋgöreŋ indelnöŋga möt asarize. Miaŋgöra nöŋön Suep gölmegö Kembuŋi gi möpöseim gihizal. \v 26 O Iwini, gi nangak mewö asuhumapköra mötnöŋ dop köli ölöwahök. \p \v 27 \x * \xo 11.27 \xt Jon 3.35; 1.18; 10.15\x*“Iwinan mönö yuai pakpak jim kutuiga nöŋgö buŋaya ahök. Iwinan Nahönŋaŋgö könaŋi nanŋök möt yaköiga kunöŋ mi qahö mötza. Mewöyök Nahönŋan Iwiŋaŋgö könaŋi möt yaköiga kunŋan mi qahö mötza. Mewöyök kunŋan Iwinaŋgö könaŋi qahö möt yaköiga Nahönŋanök mi mötza aka ambazip möwölöhöm eŋgiba yeŋgöra mi indelmawi, yeŋön mönö Iwi möt waŋgime. \p \v 28 “Nup memba urulömbötŋinambuk maljei, iŋini mönö körek nöŋgöreŋ kagetka uruawam eŋgibi luhut meme. \v 29 \x * \xo 11.29 \xt Jer 6.16\x*Nöŋgö temni mönö awötŋine ala aŋgugetka Buŋani kusum eŋgibi mi möt soroköba malme. Nöŋön uruni memba et ala guŋbönjönjöŋ azia akzalaŋgöra ölöp uruawam eŋgibi luhut miwikŋaime. \v 30 Nöŋgö temni meget aŋguinga dopŋine akza aiga lömböt eŋgibi bisimei, miaŋön mönö awamŋi akza.” Mewö. \c 12 \s1 Jisösnöŋ Sabat kendongö Kembuŋi akza. \r Mak 2.23-28; Luk 6.1-5 \p \v 1 \x * \xo 12.1 \xt Dut 23.25\x*Miaŋgö andöŋe Sabat kendon kunöŋ Jisösnöŋ wit padi nup köröŋi ketaŋi kutuba anök. Aniga gwarekrupŋan wösöŋini eŋguiga wit ölŋi mohot mohot könahiba böröŋinan misiba neget. \v 2 Negetmö, Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) tosatŋan mi eka Jisös kewö jiget mörök, “Mötnöŋ, göhö gwarekurupkan mönö Sabat kendongö nup meme soŋgoŋi oŋgitze?” \p \v 3 \x * \xo 12.3 \xt 1 Sml 21.1-6\x*Mewö jigetka kewö meleŋnök, “Kiŋ Deiwidnöŋ yarö aziurupŋi yembuk liliköba wösöŋini eŋguiga yuai akeri, mi lök oyoŋget me qahö? \v 4 \x * \xo 12.4 \xt Lew 24.9\x*Yaŋön mönö Anutugö opo seri jikenöŋ öŋgöba beret kömbukŋi Anutugö jemesoholŋe altanöŋ alget tariga ösumŋan walöŋniga qekögeri, mi mönö meiga neget. Beret kömbukŋi mosötmosötŋi mi jike nup galöm yeŋönök nezema. Yaŋön aka yaŋgö suŋgurumurupŋan mi nembepuköra soŋgo ahöyökmö, mi töndup neget. \v 5 \x * \xo 12.5 \xt Jaŋ 28.9-10\x*Mewöŋanök jike nup galöm yeŋön Sabat kendonöŋ jöwöwöl jikenöŋ kinda nup memba nup memegö soŋgoŋi oŋgita töndup keuŋinambuk qahö ahakze. Keu mi Köna keunöŋ oyoŋget me qahö? \p \v 6 “Mi oyoŋget, mewö mötzalmö, nöŋön kewö jibi mötme: Ki kinjawi, yaŋön mönö jöwöwöl jike oŋgita öŋgöŋgöŋi akza. \v 7 \x * \xo 12.7 \xt Mat 9.13; Hos 6.6\x*Buŋa Kimbigö keu kun kewö ahöza, ‘Nöŋön jöwöwöl ohomegöra qahöpmö, sutŋine ak kömum aŋgumegöra mötzal.’ Iŋini keu miaŋgö könaŋi mötpeak ewö, ambazip pinjitkö keunini qahö neŋgö keunini mönö laŋ qahö jim teköbeak. \p \v 8 “Mi kewögöra jizal: Suep gölmegö azi ölŋan mönö Sabat kendongö Kembuŋi akza.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ azi böröŋi sösöröngöŋi mem ölöwahök. \r Mak 3.1-6; Luk 6.6-11 \p \v 9 Jisösnöŋ miri mi mosöta köuluk miriŋine öŋgöyök. \v 10 Miaŋgöreŋ azi böröŋi sosoholiŋi kun tarök. Ambazipnöŋ Jisös keu jakeŋe al waŋgibingöra kewö qesim waŋgiget, “Azi Sabat kendonöŋ möhamgöba Köna keu oŋgitpin me qahö?” \p \v 11 \x * \xo 12.11 \xt Luk 14.5\x*Qesim waŋgigetka kewö meleŋnök, “Eŋgöreŋök daŋön kewö akza: Azi kungö lamaŋi mohok-kunŋan Sabat kendonöŋ lömnöŋ gema ewö, yaŋön mi qahö memba öröiga kotma? \v 12 Azigö bohonŋan mönö lamagö bohonŋi gwötpuk oŋgitzawi, mönö mi mötmörime. Miaŋgöra Sabat kendonöŋ nup ölöpŋi memba mewö Köna keu qahö oŋgitpin.” \p \v 13 Mewö meleŋda azi miaŋgö jiyök, “Gi mönö börögi qötöteinöŋ.” Mewö jiiga qötöteiiga mutuk ahöhi, miaŋgö dop ölöwaka böröŋi alaŋaŋgö dop ahök. \v 14 Mewö asuhuiga Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋön yaigep anda totoko ala Jisös denöwö aka qein kömumapkö keu jim jaruget. Mewö. \s1 Anutugö nup meme azi tök-kutukutuŋi kewö: \p \v 15 Jisösnöŋ keuŋini mi ek kutuba miaŋgöreŋök miri mi mosöta kungen anök. Aniga gwötpukŋan yaŋgö andöŋe wuataŋgöba angetka yeŋgö sutŋine kawöl ambazip pakpak mem ölöwak eŋgiyök. \v 16 Mi mem ölöwak eŋgiba könaŋi aukŋe jibepuköra köhöikŋanök qetal eŋgiyök. \v 17 Mewö aiga Anutunöŋ kezapqetok azi Aisaia sölölöhöiga keu kun jiyöhi, miaŋön mönö mewö ölŋambuk ahök. Keu mi kewö jii ahöza, \q1 \v 18 \x * \xo 12.18 \xt Ais 42.1-4\x*“Eket, ki mönö nöŋgö nup azini aiga i möwölöhöm waŋgial. Nöŋön wölböt alani yaŋgöra mötpi ölöwahiga urunan yaŋgöra söŋgaimakzal. Nöŋön Uŋani Töröŋi yaŋgö uruŋi dop kölmapköra melaibi geiga yaŋön keu diŋdiŋanök jim tekömakzalaŋgö Buŋaŋi indela jim sehiiga kantriŋi kantriŋi yeŋgöreŋ anma. \q1 \v 19 Yaŋön aŋgururuk qahö aka keu töhöreŋ qahö qerakŋa. Ambazip kunŋan yaŋgö qet kourukŋi mi rowoŋqeqe könanöŋ qahö mötma. \q1 \v 20 Jehot qölökögeri, yaŋön mi qahö qesiŋma. \f + \fr 12.20 \ft Jehot aka lambegö wikŋi mi ambazipköra jiza. Ambazipnöŋ kun qeba jaŋgauraŋga ak waŋgigetka mötnaripŋan pömsöm qemapkö akzawi, Jisösnöŋ i mem ölöwakŋa. \f* Lambegö wikŋan jem kutuba sanjöp aiga bölamŋan jem bökbök ahakzawi, yaŋön mönö mi qahö qömbököma. Mewö nupŋi memba ambazipnöŋ keu diŋdiŋi wuataŋgömegöra bim qeba maliga keu miaŋön luhut aliga köiraŋ alme. \q1 \v 21 Kantriŋi kantriŋi yeŋön mönö yaŋön bauköm eŋgimapköra mamböta jörömqörömŋini yaŋgö qetŋe ala malme.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ öme yeŋgö ösumŋini oŋgita qei etza. \r Mak 3.20-30; Luk 11.14-23 \p \v 22 Ömenöŋ azi kun töŋöt aka numbuŋi jöhöiga jeŋan gömölii mötök malöhi, mi waŋgita Jisösgöreŋ kaget. Jisösnöŋ i mem ölöwahiga ömeŋan kota mosöri nesilamŋan lolohoiga kunbuk keu jiba uba ehök. \v 23 Uba ehiga ambazip kambu pakpak yeŋön mi eka auruba Jisösgöra jiget, “Azi kiaŋön mönö Deiwidkö gwölönarökŋi akza me?” \p \v 24 \x * \xo 12.24 \xt Mat 9.34; 10.25\x*Mewö jigetmö, Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋön mi möta kewö jiget, “Azi kiaŋön kungö ösumnöŋ qahöpmö, öme yeŋgö Kembuŋini Katakömulat yaŋgö ösumnöŋ ömewöröme eŋguataŋgömakza.” \p \v 25 Mewö jigetmö, Jisösnöŋ urumötmötŋini möt teköba kewö jii mötket, “Kantri denike yeŋgö galömurupŋinan sutŋine aŋgururuk aka julmei, yeŋön mönö ayuhum aŋgugetka kantriŋinan böliba sahopŋanök aka qeqelaŋlaŋ ahöma. Mewöyök siti me miri kungö könagesö yeŋön sutŋine aŋgururuk aka julmei, yeŋön mönö galömkölköl nupŋini memba kinbingö osime. \p \v 26 “Mötket, Satanöŋ mönö alaŋi Satan kun wuataŋgöbawak ewö, yeŋön mönö sutŋine aŋgururuk aka julbeak. Mewö aiga gawman nupŋini membingö osigetka ömetohoŋinan mönö denöwö kinbawak? \p \v 27 “Mötket, nöŋön Katakömulatkö ösumnöŋ ömewöröme közöl eŋgibileŋak ewö, eŋgö alaurupŋinan mönö dagö ösumnöŋ mi közöl eŋgibeak? Miaŋgöra yeŋön mönö keuŋini ölŋi me qahö, mi kewöta jim teköme. \f + \fr 12.27 \ft Nanŋini silegalömurupŋinan Anutugö qetŋi öme mi Katakömulatkö kukösumnöŋ közöl eŋgigetka nöŋön mi Anutugö ösumnöŋ közöl eŋgimakzal. Öröröŋ qahö kinjinaŋgöra daŋön keu muneŋi wuataŋgömakza? Yeŋön me nöŋön?’\f* \v 28 Mi jim tekömemö, Anutugö ösumŋan nöŋgö börö kesötni sölölöhöi öme eŋguataŋgömakzal ewö, Anutugö bem-tohoŋan mönö eŋgöreŋ kam kuŋguza. \v 29 Kunŋan azi köhöikŋaŋgö köna böröŋi mutuk qahö jöhöma ewö, yaŋön mönö denöwö miriŋe öŋgöba qezaŋda sukinapŋi membawak? Mutuk i jöhöi tarigun mönö ölöp miriŋeyök öröyuaiŋi pakpak waŋgita memba anma. (Miaŋgö dop nöŋön mewöyök Satan jöhöba andöŋe ömeŋi eŋguataŋgömakzal.) \p \v 30 \x * \xo 12.30 \xt Mak 9.40\x*“Kunŋan nömbuk qahö maljawi, yaŋön mönö qetal niŋgimakza. Kunŋan ambazip nöŋgö qetne tokomegöra qahö öröm eŋgimakzawi, yaŋön mönö mendeŋ eŋgimakza. \v 31 Miaŋgöra nöŋön keu kun kewö jibi mötme: Ambazip siŋgisöndok aka mepaqepaik pakpak ahakzei, mi Anutunöŋ ölöp mosörakzapmö, kunŋan Uŋa Töröŋi ilita mepaikömawi, miaŋgö siŋgisöndokŋi Anutunöŋ mönö nalö kunöŋ qahö mosötma. Saumbaŋ! \p \v 32 \x * \xo 12.32 \xt Luk 12.10\x*“Kunŋan Suep gölmegö azi ölŋi qetala keu jima ewö, Anutunöŋ mi ölöp mosötmapmö, kunŋan Uŋa Töröŋi qetala keu yuai jimawi, yaŋgö siŋgisöndokŋi mi Anutunöŋ gölmenöŋ malmawaŋgö dop me kömup andöŋe miaŋgöreŋ qahö mosötma.” \s1 Ipkö könaŋi mi ölŋi eka kewöta möt kutume. \r Luk 6.43-45 \p \v 33 \x * \xo 12.33 \xt Mat 7.20; Luk 6.44\x*“Ipkö könaŋi mi ölŋi eka kewöta mötzin. Miaŋgöra mönö ip galöm kölgetka ölöwaka ölŋi ölöpŋi kuŋgumakŋa me ip mem böligetka ölŋi bölöŋi kuŋgumakŋa. \v 34 \x * \xo 12.34 \xt Mat 3.7; 23.33; 15.18; Luk 3.7; 6.45\x*Azi uruŋan yuai kokolak qei ahözawi, mia mönö numbuŋan aukŋe jimakza. Miaŋgöra qatögö moröŋi iŋini, nanŋinak bölöŋi aka mönö denöwö keu ölöpŋi jibeak? \v 35 Azi ölöpŋaŋgö uru köweŋe ölöpŋaŋgö möriamŋi ahözawi, yaŋön mönö ölöpŋi mi aukŋeyök jimakza. Azi bölöŋaŋgö uru köweŋe bölöŋaŋgö möriamŋi ahözawi, yaŋön mönö bölöŋi mi aukŋe jimakza. \p \v 36 “Mewö jimakzapmö, nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Ambazipnöŋ soŋgo walöŋda keu jit omaŋi omaŋi jimei, yeŋön mönö keu pakpak miaŋgö könaŋi mi jimtekötekögö nalö ketaŋe Anutugöra jim asarigetka kewötma. \v 37 Miaŋgö könaŋi kewö: Anutunöŋ mönö keu jitki kewöta miaŋgö dopkeugi jim teköi solaniman me keugabuk aka lömböt miwikŋaiman.” Mewö. \s1 Böhi tosatŋan aŋgöletotköra kapaŋ köla uletket. \r Mak 8.11-12; Luk 11.29-32 \p \v 38 \x * \xo 12.38 \xt Mat 16.1; Mak 8.11; Luk 11.16\x*Nalö miaŋgöreŋ Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) aka Köna keugö böhi tosatŋan Jisösgöra kewö jiget, “Böhi, gi ölöp aŋgöletot kun menöŋga mi ekingö mötzin.” \p \v 39 \x * \xo 12.39 \xt Mat 16.4; Mak 8.12\x*Mewö jigetka kewö meleŋ eŋgiyök, “Ambazip merak gölmenöŋ maljei, mi kambu bölöŋi aka serowilin ahakze. Yeŋön Anutugö aiwesökŋaŋgöra kapaŋ kölakzemö, aiwesök kun kezapqetok azi Jonagöra lök asuhuyök. Anutunöŋ aiwesök murutŋi kun qahö al eŋgima. \v 40 \x * \xo 12.40 \xt Jon 1.17\x*Jonanöŋ suŋgem silimŋi karöbut köwet sömbupkö (gajugaju) gölömŋe malöhi, miaŋgö dop Suep gölmegö azi ölŋan mewöyök suŋgem asak karöbutkö dop gölme uruŋe ahöma. \p \v 41 \x * \xo 12.41 \xt Jon 3.5\x*“Jonanöŋ Niniwe ambazip sutŋine anda Anutugö keunöŋ uruŋini kuŋgui möta miaŋgöreŋök uruŋini meleŋgetmö, mötket, nöŋön sutŋine asuhuba kinda Jonagö ahakmemeŋi oŋgita ahakzal. Mewö ahakzalmö, iŋini töndup nesampurek ak niŋgimakze. Miaŋgöra Niniwe ambazipnöŋ jimtekötekögö nalö ketaŋe ambazip kambu ki kinjei, embuk öröröŋ kömupnöhök wahöta eŋgö qöhöröŋine mohotŋe kinme. Mohotŋe kinda Niniwe yeŋön keu kewö eŋgö sileŋine alme, ‘Iŋini Suep gölmegö azi ölŋi nesampurek ak waŋgigetka Anutunöŋ likepŋi meleŋ eŋgii sihimbölö öŋgöŋgöŋi mötme.’ Niniwe yeŋön mewö jigetka ahakmemeŋinan nanŋini könaŋamŋini indelgetka gamuŋini mötme. \p \v 42 \x * \xo 12.42 \xt 1 Kiŋ 10.1-10; 2 Hist 9.1-12\x*“Könaŋamŋinaŋgö kaisöpsöpŋi kun kewö: Anutunöŋ mönöwök mötkutukutu öŋgöŋgöŋi ketaŋi mi kiŋ Solomon waŋgiiga Saut görökenök kantri kungö qin ambinöŋ Solomongö mötkutukutuŋi mötmamgö sihimŋi mörök. Sihimŋi möta gölme göraŋeyök wahöta köna köröp tiŋtiŋi kaba mala Solomongö mötmötŋi mörök. \p “Mi mörökmö, mötket, nalö kewöŋe nöŋön sutŋine asuhuba kinda Anutugöreŋ mötkutukutu öŋgöŋgöŋi memba kazali, mi Solomongö mötkutukutuŋi oŋgitza. Oŋgitzapmö, iŋini töndup nesampurek ak niŋgiba tönpin kingetka qahö dop kölja. Miaŋgöra Anutunöŋ könaŋgep ambazip körek pakpak öröm eŋgii keuŋini jim tekömapköra jeŋe aŋgotmei, nalö miaŋgöreŋ Saut kantrigö qin ambi miaŋön mönö mewöyök aŋgotma. Yaŋön ambazip kambu ki kinjei, embuk öröröŋ kömupnöhök wahöta eŋgö qöhöröŋine mohotŋe kinma. Mohotŋe kinda keu kewö eŋgö sileŋine alme, ‘Iŋini Jisös nesampurek ak waŋgigetka Anutunöŋ likepŋi meleŋ eŋgii sihimbölö öŋgöŋgöŋi mötme.’ Yaŋön mewö jiiga silikŋi kewöta nanŋinaŋgöra gamuŋini mötme.” Mewö. \s1 Öme yeŋön azi uruŋe liliŋgöbingö kapaŋ kölje. \r Luk 11.24-26 \p \v 43 “Ömenöŋ azi uruŋeyök kota gölme qararaŋkölkölŋe anda laŋ liliköba mala luhut memamgö miri jaruba kun qahö miwikŋaima. \v 44 Mi qahö miwikŋaiba osiba kewö jima, ‘Mirini mosöta kazali, miaŋgöreŋ mönö kunbuk liliŋgömam.’ Mewö jiba liliŋgöba miriŋi usuŋda meŋölöi ahöyöhi, mi gwamönŋi ahöi miwikŋaima. \p \v 45 “Mewö miwikŋaiba anda öme tosatŋi 7 eŋguaŋgitma. Öme 7 mi nanŋi oŋgita bölöŋi kötökŋi akze. Yaŋön mi eŋguaŋgiriga kaba miri mi öŋgöba miaŋgö uruŋe malme. Mewö aiga azi miaŋgö könaŋi mutuk kileŋkileŋ ahökmö, könaŋgep böliqölim teköma. Ambazip kambu bölöŋi ki merak gölmenöŋ maljei, eŋgöreŋ mewöyök mewö asuhuma.” Mewö. \s1 Jisösgö nam-munurupŋi \r Mak 3.31-35; Luk 8.19-21 \p \v 46 Jisösnöŋ toroqeba ambazip kambu yeŋgöra keu jiba maliga nam-munŋan kaba yaigep kinda yambuk keu jibingö mötket. \v 47 Mötketka kunŋan kewö jii mörök, “Mötnöŋ, göhö nam-mungan mönö yaigep kinda göbuk keu jibingö mötze.” \p \v 48 Keu mi jii mörökmö, yaŋgöra meleŋda kewö jiyök, “Nöŋgö namni daŋön? Nöŋgö munurupni mi daŋön?” \v 49 Mewö jiba böröŋi gwarekurupŋi yeŋgöreŋ göröken böraŋda jiyök, “Eket, nöŋgö namni aka munurupni ölŋi mönö ki.” \v 50 Denike yeŋön nöŋgö Suep Iwinaŋgö jitsihitŋi tem kölakzei, körek mieŋön mönö nöŋgö namni aka nenmunurupni akze.” Mewö. \c 13 \s1 Qesiŋqesiŋ azigö dopkeu. \r Mak 4.1-9; Luk 8.4-8 \p \v 1 Nalö miaŋgöreŋök Jisösnöŋ miri mi mosöta o aŋgö jitŋe geba tarök. \v 2 \x * \xo 13.2 \xt Luk 5.1-3\x*Tariga ambazip kambulelembenöŋ yaŋgöreŋ anda tokogetka waŋgenöŋ öŋgöba tarök. Tariga ambazip kambu pakpak yeŋön aŋgö göraŋe saknöŋ tokoget. \p \v 3 Mewö tokogetka dopkeu gwötpuk jii mötketka kewö jiyök, “Mötket! Azi kunŋan nene kötŋi qesiŋ gilmamgöra nupnöŋ anök. \v 4 Anda qesiŋ giliga kötŋi tosatŋan köna jitŋe geba kölget. Geba kölgetka (warawen) neiŋi neiŋi kaŋgota mi nem teköget. \p \v 5 “Kötŋi tosatŋan köt jamönjiŋnöŋ geba kölget. Geba köla miaŋgöreŋ gölme gwötpuk qahö miwikŋaiget. Gölme dutŋi qahö ahöyöhaŋgöra korapŋi zilaŋ kotket. \v 6 Kotketmö, wehönöŋ kota eŋguba jem kutum eŋgiiga jalöŋini qahöpköra soholiba gororoŋgöget. \p \v 7 “Kötŋi tosatŋan siriuret wahiŋinambuknöŋ geba kölget. Geba kölgetka mieŋön kota qem turuba böbölohot mem eŋgiget. \v 8 Mewö pömsöm qeyökmö, kötŋi tosatŋan gölme ölöpŋe geba kölget. Geba köla tosatŋi mieŋgö kötŋini 100 asuhuget. Tosatŋan kötŋini 60, tosatŋan 30 miaŋgö dop ahum sehiget. \v 9 Kunŋan urukezapŋambuk malja ewö, yaŋön mönö dopkeu ki kezap ala möt kutuma.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ wanigöra dopkeu jiyök. \r Mak 4.10-12; Luk 8.9-10 \p \v 10 Mewö jiiga gwarekurupŋan kaba Jisös kewö qesim waŋgiget, “Gi mönö wuanöŋgöra ambazip yeŋgö ‘Keu jimam,’ jiba dopkeunöŋ ala jimakzan?” \v 11 Qesim waŋgigetka kewö meleŋda jiyök, “Mi kewögöra: Suepkö bemtohoŋe aŋgota malbingö keu tölapŋi mi eŋgöra aukŋe jibi möt kutuzemö, yeŋgöra mi mewö qahö. \p \v 12 \x * \xo 13.12 \xt Mat 25.29; Mak 4.25; Luk 8.18; 19.26\x*“Miaŋgö könaŋi kewö: Kunŋan mötkutukutuŋambuk maljawi, Anutunöŋ mönö mi toroqem waŋgiiga köl guliba möriamŋambuk malmapmö, kunŋan mötkutukutuŋi qahö maljawi, Anutunöŋ mönö mötmötŋi moröŋi ahözawi, mi mewöyök qeköba waŋgitma. \p \v 13 “Ambazip yeŋgö keu jimam jiba kewögöra dopkeunöŋ ala jimakzal: Yeŋön nanŋini jeŋinan yuai ekagun könaŋi töndup qahö ek kutume. Nanŋini kezapŋinan keu törörök mötagun könaŋi töndup qahö möt asarime. \v 14 \x * \xo 13.14 \xt Ais 6.9-10\x*Kezapqetok azi Aisaianöŋ qeljiŋe keu kun jiba ohoyöhi, miaŋön ambazip mewöŋi yeŋgöreŋ ölŋambuk ahakza. Keu mi kewö, ‘Keu möt bibihibagun könaŋi töndup kude möt asarime. Yuai ek bibihibagun könaŋi töndup kude ek kutume. \q1 \v 15 Ambazip kambu kieŋgö uruŋinan mönö köhöikŋi gwözöŋda ahöza. Kezapŋinan keu möt bibihiba jeŋini kömaziliköba (kömazilihiwa) malje. Mewö qahö akeak ewö, mönö jeŋinan yuai ek kutuba kezapŋinan keu möta uruŋinan könaŋi möt asariba uruŋini meleŋgetka nöŋön i ölöp mem ölöwak eŋgibileŋak.’ \p \v 16 \x * \xo 13.16 \xt Luk 10.23-24\x*“Keu mewö ahözapmö, eŋgö jeŋinan yuai ek kutuzawaŋgöra mönö simbawoŋ akze. Kezapŋinan keu möt kutuzawaŋgöra mönö simbawoŋ akze. \v 17 Nöŋön keu öl töhönŋi kun kewö jibi mötket: Kezapqetok ambazip aka Anutugöreŋ ambazip solanŋi gwötpukŋan iŋini yuai ki ekzei, mi ekingö awöweŋgöba malgetmö, qahö eket. Iŋini keu ki mötzei, yeŋön mi mötpingö awöweŋgöba malgetmö, qahö mötket.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ dopkeugö könaŋi jiyök. \r Mak 4.13-20; Luk 8.11-15 \p \v 18 “Qesiŋ gilgil azigö dopkeu jizali, miaŋgö könaŋi mi kezap ala mötme. \v 19 Nene kötŋi qesiŋ giliga köna jitŋe geba kölöhi, mi kewö: Kunŋan bemtohoŋgö Buŋa keuŋi möta könaŋi qahö möt asariiga Bölöŋaŋgö Toŋan kaba uruŋe kötŋi kömötkeri, mi qeköma. \v 20 Nene kötŋi qesiŋniga köt jamönjiŋnöŋ geba kölöhi, mi ambazip söpsöpŋi kun. Yeŋön Buŋa keu möta mi miaŋgöreŋök sösöŋgai qakŋe möt aŋgön kölakze. \p \v 21 “Mewö ahakzemö, uruŋine jalöŋi qahö ahöm eŋgimapmö, nalö töröptökŋi miyök kin köhöiba malme. Buŋa keugöra aka kahasililiŋ me sesewerowero asuhuiga nalö miaŋgöreŋök mönö tala eŋguma. \v 22 Nene kötŋi qesiŋniga siriuret wahiŋinambuknöŋ geba kölgeri, mi kewö: Yeŋön Buŋa keu mötketka uruŋine gezapmö, gölmenöŋ malmalgö waimanjatŋi aka moneŋ inap memegö urukönöpŋi ahuba lömbörim eŋgimakza. Qetbuŋaŋinambuk akingöra köpösöŋgögetka sihim kömbönaŋi bölöŋi tosatŋan mewöyök uruŋine dumgöba Buŋa keu böbölohot mem waŋgize. Mewö aiga ölŋini qahö gilipitŋi (ambetakŋi) akŋe. \p \v 23 “Nene kötŋi gölme ölöpŋe qesiŋniga geba kölgeri, mi ambazip kewöŋi: Yeŋön Buŋa keu kezap ala möta möt asariba pöndaŋ kinda ölŋini miwikŋaimakze. Tosatŋan keu jit mohotnöhök kötŋi 30 miwikŋaimakze. Tosatŋan ölŋini 60, tosatŋan keu köt mohot mohot mieŋgö ölŋini 100 mem sehiba miwikŋaimakze.” Mewö. \s1 Dorowetkö söpsöp keu \p \v 24 Jisösnöŋ söpsöp keu kun kewö jii mötket, “Suepkö bemtohoŋaŋgö könaŋi mi azi kewöŋaŋgö dop ala jimam. Yaŋön nupŋe anda nene kötŋi ölöpŋi qesiŋ gilök. \v 25 Qesiŋ gilökmö, suŋgem ahögetka miaŋgöreŋ kerök aziŋan kaba wit padi sutŋine miaŋgöreŋ dorowetkö kötŋi qesiŋ gila mosöta anök. \v 26 Wit padi kötŋan jula wahöta öŋgöba ölŋi asuhuyöhi, nalö miaŋgöreŋ dorowetnöŋ mewöyök aukŋe asuhuyök. \p \v 27 “Miaŋön aukŋe asuhuiga welenqeqeurupŋan mi eka nup toŋaŋgöreŋ kaba kewö jigetka mörök, ‘Ketaŋamnini, nupke nene köt ölöpŋi qesiŋ gilnöŋ me qahö? Dorowetkö kötŋi mi mönö denikeyök miaŋgöreŋ geba asuhuza?’ \p \v 28 “Mewö jigetka möta kewö jii mötket, ‘Kerök azinöŋ mi qesiŋ gilök.’ Mewö jii möta welenqeqe yeŋön kewö jiget, ‘Nini ölöp anda dorowet mi qözöla tokobingö mötzan me qahö?’ \v 29 Mewö jigetmö, kewö jii mötket, ‘Qahö! Iŋini dorowet qözöla tokoba miaŋgöreŋ padi tosatŋi mi mewöyök qözölbepuk. \p \v 30 “Mönö mosötketka mohotŋe qariba wahörohotkun ölŋi meme nalöŋan kam kuŋguiga nalö miaŋgöreŋ nöŋön padi misimisi ambazip yeŋgöra kewö jibi mötme: Mönö mutuk dorowet memba tokoba ohomegöra börangöba kösönöŋ jöhöme. Mi jöhöbagun mönö wit padi ölŋi mi tokoba memba kaba nöŋgö köwe mire alme.’” Mewö. \s1 Nejoŋ kötŋaŋgö dopkeu \r Mak 4.30-32; Luk 13.18-19 \p \v 31 Jisösnöŋ dopkeu kun kewö toroqeba jii mötket, “Suepkö bemtohoŋi mi kewö: Azi kunŋan nejoŋ (nemuya) kötŋi memba nanŋe nup gölmeŋe anda alök. \v 32 Kötŋi mi morö közözömŋi. Mi nene köt pakpak mieŋgö eretŋini akzapmö, jula wahöta yöha pakpak eŋgoŋgita qariba ip akŋa. Mewö aka kiniga könakemba neiŋi neiŋi kaŋgota aipŋini ip miaŋgö böröŋe alakze.” Mewö. \s1 Yistkö dopkeu \r Luk 13.20-21 \p \v 33 Jisösnöŋ dumŋe kunbuk söpsöpkeu kun kewö jii mötket: “Suepkö bemtohoŋi mi yist me flaua mem qariqarigö dop kewö akza: Ambi kunöŋ ‘Beret ohomam,’ jiba yist memba flaua amae (dis) karöbut miaŋgöreŋ mindiriba meleŋqeleŋ aka anda anda tari körekŋanök qariyök.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ denöwögöra söpsöpkeuŋi keuŋi jiyök? \r Mak 4.33-34 \p \v 34 Jisösnöŋ keu pakpak mi könagesö yeŋgöra söpsöp keunöŋ jiyök. Söpsöpkeu qahö mewö keu kun qahö jii mötket. \v 35 \x * \xo 13.35 \xt Sum 78.2\x*Mewö aiga Anutunöŋ kezapqetok azi kun sölölöhöiga keu kun jiyöhi, miaŋön ölŋambuk ahök. Yaŋön keu mi kewö jii ahöza, “Nöŋgö numbunan mönö amqeiga söpsöp keuŋi keuŋi jimam. Anutunöŋ gölme miwikŋaiiga asuhuyöhi, nalö miaŋgöreŋök keu tölapŋe ahöi mala korini, nöŋön mönö keu mi aukŋe jim indelmam.” Mewö. \s1 Dorowetkö söpsöpkeugö könaŋi \p \v 36 Jisösnöŋ söpsöp keu mi jim teköba ambazip kambu ketaŋi eŋgömosöta miri uruŋe öŋgöyök. Öŋgöiga gwarekurupŋan yaŋgöreŋ kaba kewö qesiba jiget, “Dorowet nene nupnöŋ asuhuyöhi, gi mönö söpsöp keu miaŋgö könaŋi jim asarim neŋgiman.” \p \v 37 Mewö jigetka kewö meleŋda jiyök, “Suep gölmegö azi ölŋan mönö nene kötŋi ölöpŋi ölöpŋi qesiŋ gilakza. \v 38 Nene nup mi gölmegö kantri pakpak. Nene kötŋi ölöpŋi mi bemtohoŋgö nahönbörat eŋgöra jizal aka dorowet mi azi bölöŋaŋgö nahönbörat yeŋgöra jizal. \v 39 Keröknöŋ mi qesiŋ gilöhi, mi Bölöŋaŋgö Toŋaŋgöra jizal. Padi misimisi nalöŋi mi gölmegö nalöŋan tekömawaŋgö nalö ketaŋi mi. Padi misimisi ambazip mi Suep garata yeŋgöra jizal. \p \v 40 “Dorowet tokoba könöpnöŋ ohoget jemawi, miaŋgö dop mönö gölmegö nalöŋan tekömawaŋgö nalö ketaŋe asuhuma. \v 41 Suep gölmegö azi ölŋan mönö garataurupŋi melaim eŋgiiga kaba keu areŋ bölöŋi pakpak Kraistkö bemtohoŋ uruŋe siŋgisöndok akingö kondorakzawi, mi qeapköba mindiŋgöme aka bölöŋi meme ambazip pakpak mi qözöla qezaköm eŋgime. \f + \fr 13.41 \ft Keu areŋ (ideology) bölöŋi yaueŋ mötmöt, komyunist, maslim aka mötmöt areŋ tosatŋi mi ambazip jöhöm eŋgiget qakögetka malmalŋinan böliba sohomakzawi, garata yeŋön mönö mi pakpak qeapköba mindiŋgöme. \f* \p \v 42 “Mewö mindiŋqindiŋ aka ambazip mi gil eŋgigetka owen imarurubuk jeba ahözawi, miaŋgöreŋ geme. Miaŋgöreŋ gemeaŋön mönö sahöt gigilahöba irimŋini yöhözömgögetka qetŋi qeri malme. \v 43 Nalö miaŋgöreŋ ambazip solanŋi mieŋön mönö wehön tandök aka Iwiŋinaŋgö bemtohoŋ uruŋe asariba mal öŋgöme. Kunŋan urukezapŋambuk maljawi, yaŋön mönö keu mi kezap ala möt kutuma.” Mewö. \s1 Guli dötnam mesamesambötŋaŋgö söpsöpkeu \p \v 44 “Suepkö bemtohoŋi mi guli damandaŋ söŋgöröŋi öŋgöŋgöŋi miaŋgö dop kewö akza: Mi nupnöŋ mesambötket ahöiga azi kunŋan mi miwikŋaiba aŋgön köla kunbuk gölmenöŋ mesambörök. Mesamböta miaŋgöra söŋgaiba anda sukinapŋi pakpak bohonŋi memegöra ali moneŋ kaiga miaŋön nup gölme mi bohonŋi meyök.” Mewö. \s1 Sorom kötŋaŋgö dopkeu \p \v 45 “Suepkö bemtohoŋi mi stua azigö dop ala söpsöp keu kun kewö jimam: Yaŋön sorom kötŋi ekjeritŋambuk jaruba malök. \v 46 Jaruba mala sorom kötŋi mohot söŋgöröŋi ketaŋi miwikŋaiba anda sukinapŋi pakpak bohonŋi memegöra ali moneŋ kaiga miaŋön sorom kötŋi mi bohonŋi meyök.” Mewö. \s1 Mösak örörögö söpsöpkeu \p \v 47 “Suepkö bemtohoŋi mi mösakö dop ala söpsöpkeu kun kewö jimam: Mi o aŋgönöŋ gilget geiga söra tandökŋini könaŋi könaŋi gegetka eŋgömem tokoyök. \v 48 Tokoi kokolak qeiga ambazipnöŋ mi örögetka körökŋe koriga eta tata söra ölöpŋi kewöta sakapnöŋ tokogetmö, bölöŋi mi gilgetka anök. \v 49 Keu miaŋgö dop mönö gölmegö nalöŋan tekömawaŋgö nalö ketaŋe asuhuma. Suep garata yeŋön kaba ambazip bölöŋi mi solanŋi mieŋgöreŋök kewöt eŋgime. \v 50 Kewöt eŋgiba ambazip bölöŋi mi gil eŋgigetka owen imarurubuk jeba ahözawi, miaŋgöreŋ geme. Miaŋgöreŋ gemeaŋön mönö sahöt gigilahöba irimŋini yöhözömgögetka qetŋi qeri malme.” Mewö. \s1 Keu kötŋi walŋi aka dölökŋi \p \v 51 Jisösnöŋ söpsöp keu mi jim teköba kewö qesim eŋgiyök, “Keu pakpak jizali, mi möt asarize me qahö?” Qesim eŋgiiga meleŋda “Oŋ!” jiget. \v 52 “Oŋ!” jigetka kewö jii mötket, “Miri toŋan miriŋaŋgö köweŋeyök inap yuai walŋi aka dölökŋi uzeta alakza. Miaŋgö dop Köna keugö böhi pakpak Suep bemtohoŋgö gwarekurupŋi akeri, yeŋön mönö mewöyök uruŋinaŋgö köweŋineyök keu aködamunŋinambuk dölökŋi aka keu ölöp sorokŋi walŋi uzeta jimakze.” Mewö. \s1 Nazaret yeŋön Jisös andö qeget. \r Mak 6.1-6; Luk 4.16-30 \p \v 53 Jisösnöŋ dopkeu mi jim teköba miri gölme mi mosöta anök. \v 54 Anda malqarip taonŋe aŋgota köuluk miriŋine öŋgöba Buŋa keu kusum eŋgiyök. Kusum eŋgiiga auruba welipköba kewö jiget, “Yei! Kezapjupjup! Yaŋön mötkutukutu ki aka aŋgöletot kukösumŋinambuk mi mönö denikeyök meza? \v 55 Azi ki mönö miri kiaŋgö mitimqeqe azigö nahönŋa. Namŋaŋgö qetŋi Maria aka munurupŋi Jeims, Josef, Saimon aka Juda. Mi ölöp mötzin. \v 56 Nenurupŋan mönö körek sutnine ki malje. Miaŋgöra yuai pakpak ki mönö denikeyök memba kaba akza?” \p \v 57 \x * \xo 13.57 \xt Jon 4.44\x*Nazaret yeŋön mewö jigetka uruŋinan böliiga miaŋgöreŋ qaköget. Qakögetmö, Jisösnöŋ kewö jii mötket, “Kezapqetok azi mi nanŋi taonöŋ aka nanŋi mire jijiwilit ak waŋgimakzemö, miri tosatŋe mewö qahö.” \v 58 Mewö jiiga mötnaripŋinan qahö asuhuiga yaŋgiseŋinaŋgöra aka aŋgöletot kukösumŋinambuk mi miaŋgöreŋ gwötpuk qahö meyök. Mewö. \c 14 \s1 Jongö jölŋi kutugetka kömuyök. \r Mak 6.14-29; Luk 9.7-9 \p \v 1 Nalö miaŋgöreŋ gölme bahöŋaŋgö (Galili prowinsgö) kiŋ Herod yaŋön Jisösgö qetbuŋaŋi mörök. \v 2 Mi möta welen-qeqeurupŋi yeŋgöra kewö jiyök, “Mi mönö Jon O-melun azia. Yaŋön mönö kömupnöhök wahöta nupŋi meiga aŋgöletot kukösumŋinambuk asuhumakze.” Waimanjat möta mewö jiyök. \p \v 3 \x * \xo 14.3 \xt Luk 3.19-20\x*Mi kewögöra jiyök: Herodnöŋ munŋi Filipkö anömŋi Herodias ölöŋ meiga Jon O-melun azinöŋ kiŋ jim waŋgiiga opotöröp melaim eŋgiiga anda Jon memba jöhöba kösö mire al waŋgiget. \v 4 \x * \xo 14.4 \xt Lew 18.16; 20.21\x*Jonöŋ Herodköra keu kewö jiyök, “Gi qambötki memba mala Köna keu oŋgitzan.” \v 5 Mewö jiiga Herodnöŋ Jon qeget kömumapkö mörökmö, könagesö yeŋön Jongöra mötketka kezapqetok azia malöhi, miaŋgöra könagesö yeŋgöra keŋgötŋi mörök. \p \v 6 Keŋgötŋi mörökmö, Herodkö ahuahu nalöŋan kaiga ketaurupŋan tokoba tatketka Herodiasgö böratŋan yeŋgö jeŋine danis aliga Herodnöŋ miaŋgö eksihimŋi gwötpuk mörök. \v 7 Miaŋgöra ambi seram miaŋön wani yuaigöra qesibawak, kiŋnöŋ mi tököm waŋgimamgö keu jöhöba keu mi jöjöpaŋ keunöŋ jim köhöiyök. \v 8 Mewö jim köhöiiga namŋan ambi seram mi kuŋgum waŋgiiga kewö jiyök, “Mönö qesinöŋga Jon O-melun azigö jölŋi yandigetka nöröpŋi memba ki kaba köndenöŋ niŋgima.” \p \v 9 Mewö jiiga kiŋgö uruŋan kömbuhiiga wösöbirik mörökmö, jöjöpaŋ keuŋan jöhöi ketaurupŋan mi mötketka yeŋgö jemesoholŋine etpapuköra möta nöröpŋi waŋgimegöra jim kutuyök. \v 10 Mewö jim kutuba opotöröpŋi kun melaiba jiyök, “Gi mönö kösö mire anda Jongö jölŋi yandiba nöröpŋi memba kaman.” \v 11 Mewö jiiga Jongö nöröpŋi köndenöŋ ala memba kaba ambi seram mi waŋgiiga memba anda namŋi waŋgiyök. \v 12 Jongö gwarekurupŋan miaŋgö buzupŋi möta anda qamötŋi memba qaksirigö köt köteŋnöŋ ala löm kölget. Löm köla anda keu mi Jisös jiget mörök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ azi 5000 nene gumohom eŋgiyök. \r Mak 6.30-44; Luk 9.10-17; Jon 6.1-14 \p \v 13 Jisösnöŋ Jongö kösohotŋi möta miri mi mosöta waŋgenöŋ öŋgöba gölme kötikŋi kunöŋ nanŋinök malbingöra anget. Ambazip kambu yeŋön miaŋgö buzupŋi möta taon aka miriŋini mosöta Jisösgö andöŋe wuataŋgöba gölme köna anget. \v 14 Angetka Jisösnöŋ waŋgenöhök eta ambazip kambulelembe eŋgeka yeŋgöra wösöŋi mörök. Wösöŋi möta sutŋine kawöl eŋgöhöi malgeri, mi mem ölöwak eŋgiyök. \p \v 15 Mewö aka mali mare aiga gwarekurupŋan Jisösgöreŋ kaba kewö jiget, “Böhi, nini gölme kötikŋi kiaŋgöreŋ malinga wehön jeŋan teköba gemamgö akza. Miaŋgöra gi ölöp ambazip kambu ki melaim eŋginöŋga miriŋi miriŋi mieŋgöreŋ anda numbu neneŋini söŋgöröŋi memba neme.” \p \v 16 Mewö jigetmö, Jisösnöŋ kewö jii mötket, “Yeŋön ölöp kiaŋgöreŋ tatme. Eŋön mönö nanŋinak i nene gumohom eŋgime.” \v 17 Mewö jii möta jiget, “Nini beret 5 aka söra yahöt miyök memba maljin.” \v 18 Mewö jigetka jiyök, “Mönö mi memba kaba niŋgime.” \p \v 19 Mewö jiba ambazip kambu mi kegwaŋ luplupnöŋ eta tatmegöra jim kutum eŋgiiga tatket. Tatketka beret 5 aka söra yahöt mi memba Suenöŋ ui öŋgöiga kötuetköba beret mindipköba gwarekurupŋi eŋgiiga ambazip kirip dop mendeŋda eŋgiget. \v 20 Mendeŋda eŋgigetka ambazip körekmakörek nemba nem timbireŋ aket. Nem timbireŋ aka nene kitipŋi kitipŋi mosötkeri, mi gwarek yeŋön qezakögetka sakap 12 miaŋgöreŋ geba kokolak qeyök. \v 21 Azi beret negeri, yeŋgö jaŋgöŋini mi 5000. Ambi nahönbörat yeŋgö jaŋgöŋini mi qahö meget. Mewö. \s1 Jisösnöŋ o aŋgö qakŋe tiba tiba anök. \r Mak 6.45-52; Jon 6.15-21 \p \v 22 Neget teköiga Jisösnöŋ miaŋgöreŋök gwarekurupŋi jim kutum eŋgiba kewö jiyök, “Iŋini mönö waŋgenöŋ öŋgöba qeljiŋe o aŋgö kutuba likepŋe anme. Nöŋön ölöp nalö sutŋe ambazip kambu ki melaim eŋgibagun kamam.” \v 23 Ambazip melaiba eŋgubula kunduŋe öŋgöba nanŋök mala köuluköyök. Köuluköba mali mare aiga kunduŋe nanŋik kötikŋi tarök. \v 24 Tariga waŋgeŋinan lök o aŋgö bibiŋe köröwen aniga luhutnöŋ angeraŋgöreŋök gila kaiga sirinöŋ waŋgenöŋ giliga kekwilik anda kayök. \p \v 25 Mewö ahiga miri awöraŋgöiga (3-6 kilok) miaŋgöreŋ Jisösnöŋ o aŋgö qakŋe tiba tiba gwarekurupŋi yeŋgöreŋ kayök. \v 26 Kaba o aŋgö qakŋe tiba tiba kaiga gwarekurupŋan mi eka keŋgötporiŋ aka “Köwet Soŋgoriŋnöŋ kaza,” jiba sömbuŋini möta qeta silatket. \p \v 27 Qeta silatketmö, Jisösnöŋ miaŋgöreŋök keukeu jiba kewö jii mötket, “Alaurupni, mönö ewebibiŋinambuk saitiŋgit malme. Nanak kazal. Keŋgötŋini kude mötme.” \v 28 Mewö jii möta Pitönöŋ meleŋda kewö jii mörök, “Göŋön Kembuya akzan ewö, mönö ölöp jinöŋga nöŋön o qakŋe tiba tiba göhöreŋ kamam.” \p \v 29 Jisösnöŋ mi möta “Ölöp kanöŋ,” jiyök. Mewö jiiga Pitönöŋ waŋge mosöta o aŋgö qakŋe tiba tiba könahiba Jisösgöreŋ anök. \v 30 Könahiba anökmö, luhutnöŋ gwötpuk gili mi eka keŋgötporiŋ aka könahiba o uruŋe geba kewö qerök, “Kembu, bauköm niŋginöŋ.” \v 31 Qeriga Jisösnöŋ miaŋgöreŋök böröŋi böraŋda Pitögö böröŋe memba kewö jiyök, “Mötnaripki morörökŋi. Mönö wuanöŋgöra uruyahöt akzan?” \p \v 32 Mewö jiba bauköm waŋgii waŋgenöŋ öŋgöyohotka luhutnöŋ nöŋ qeba göröŋ alök. \v 33 Göröŋ aliga azi waŋgenöŋ tatkeri, yeŋön waikŋi memba möpöseim waŋgiba kewö jiget, “Alakŋa, gi Anutugö nahönŋa.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ Genesaret mala mem ölöwak nup meyök. \r Mak 6.53-56 \p \v 34 O aŋgö kutuba likepŋe Genesaret mire aŋgota waŋge mosöta saknöŋ geget. \v 35 Saknöŋ gegetka miri miaŋgö ambazipnöŋ Jisös möt kutum waŋgiget. Möt kutum waŋgiba keu algetka miri pakpak kösutŋe tatkeri, miaŋgöreŋ aniga buzupŋi möta kawöl ambazip körek eŋguaŋgita Jisösgöreŋ kaget. \v 36 Kagetka kinda Jisös malukuŋaŋgö suŋe misiribingö ulet waŋgiba malget. Misirigeri, körek yeŋön mönö ölöwak teköget. Mewö. \c 15 \s1 Ambösakon yeŋön keu kusum sohoget. \r Mak 7.1-13 \p \v 1 Miaŋgö andöŋe Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) aka Köna keugö böhi tosatŋan Jerusalem sitiyök Jisösgöreŋ kaba kewö qesim waŋgiget, \v 2 “Göhö gwarekurupkan wuanöŋgöra köna walöŋda ambösakoninaŋgö silikŋini qeze? Yeŋön mönö böröŋini saŋgoŋda dom-amöt qahö qeba töndup könahiba nene neze?” \p \v 3 Mewö qesim waŋgigetka kewö jii mötket, “Nanŋinak mönö wuanöŋgöra ambösakoninaŋgö silikŋini wuataŋgöbingöra köna walöŋda Anutugöreŋ jöjöpaŋ keu qeze? \v 4 \x * \xo 15.4 \xt Eks 20.12; 21.17; Dut 5.16; Lew 20.9\x*Miaŋgö keuŋi kun kewö: Anutunöŋ kewö jim kutuyök, ‘Iwinamgi mönö göda qem etkimakŋan,’ aiga ‘Kunŋan iwiŋi me namŋi qesuahömawi, i mönö qegetka kömuma.’ \p \v 5 “Mewö jim kutuyökmö, iŋini keu mi oŋgita kewö jimakze, ‘Kunŋan iwiŋaŋgöra me namŋaŋgöra kewö jima: Wösöni mötzal. Nöŋgö naŋgönaŋgö yuaini buŋa qem aŋgubanak, mi lök Anutugö saiwap naluköra kewöta albi ahöza. Kunŋan mewö jiba iwiŋi me namŋi göda qem waŋgimawaŋgö dop qahö akza.’ \p \v 6 “Mewö jiba silikŋini walŋaŋgöra aka Anutugö jöjöpaŋ keuŋi utalgetka omaŋi aka pömsöm qemakza. Mi qahö dop kölja. \v 7 O urumeleŋgö silesile ambazip, kezapqetok azi Aisaianöŋ mönö eŋgö könaŋamŋini törörök qeljiŋe indela kewö jii ahöza, \q1 \v 8 \x * \xo 15.8 \xt Ais 29.13\x*‘Ambazip kambu kiaŋön mönö numbu jitŋinan ölöpŋanök göda qem niŋgimakzemö, uruŋinan nönöŋgan ak niŋgiba kungen algetka köröwen ahöza. \p \v 9 Mewö ahöiga nöŋgö waikni öne töhön memba möpöseim niŋgimakze. Köna keu kusum eŋgibin, jiba salupŋe ambazip yeŋgö jimkutukutuŋini mi numbu o alakze.’” Mewö meleŋ eŋgiyök. \s1 Azi uru mi denöwö tölohoba lantiza? \r Mak 7.14-23 \p \v 10 Jisösnöŋ ambazip kambu kunbuk eŋgoholi kagetka kewö jii mötket, “Iŋini mönö keu ki kezap ala möt asarime. \v 11 Yuai azigö numbuŋeyök uruŋe gemakzawi, miaŋön qahö tölohom waŋgimakzapmö, nanŋi numbuŋeyök keu erakzawi, miaŋön mönö tölohom waŋgimakza.” \p \v 12 Mewö jii mötketka gwarekurupŋan kaba kewö qesiget, “Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋön keu mi mötket eŋgui uruŋinan bölizawi, mi mötzan me qahö?” \v 13 Qesigetka kewö meleŋnök, “Nöŋön warök pakpak nöŋgö Suep Iwinan qahö kömöröhi, mi mönö jalöŋinambuk qözölmam. \v 14 \x * \xo 15.14 \xt Luk 6.39\x*Muat, i mönö eŋgömosötme. Yeŋön ‘Jegömöl ambazip eŋguaŋgitpin,’ jimakzemö, nanŋini jeŋinan mönö gömöliza. Jegömöl kunŋan jegömöl alaŋi kun böröŋe memba waŋgitma ewö, yetkön mönö mohotŋe lömnöŋ geba etkuma.” \p \v 15 Mewö meleŋniga Pitönöŋ jiyök, “Dopkeu miaŋgö könaŋi mönö jim asarinöŋ mörin.” \v 16 Mewö jiiga Jisösnöŋ jiyök, “O alaurupni, iŋini mewöyök toroqeba mötmötŋini ölöpŋi qahö akze me? \v 17 Yuai pakpak azi numbuŋeyök uruŋe gemakzawi, mi kömgokŋe geba yaigep erakza. Mi möt kutuze me qahö? \p \v 18 \x * \xo 15.18 \xt Mat 12.34\x*“Mi erakzapmö, keu uru könömŋeyök kota numbuŋeyök erakzawi, miaŋön mönö tölohom waŋgimakza. \v 19 Ambazip uru könömŋineyök yuai kewöŋi asuhuba korakza: Keu bölöŋi mötmöriba suŋa jinaŋ memba ambazip eŋguget kömumegö mörakze. Qesabulum aka serowilin akingö mörakze. Yoŋgorö membingö mörakze. Jitnöŋ alal keu muneŋi jibingö mörakze. Andöqeqe keu yöhösaŋ jiba Anutu mepaiköbingö mörakze. \v 20 Yuai mewöŋan mönö ambazip tölohom eŋgimakzapmö, böröŋini qahö saŋgoŋda nene nemakzei, miaŋön azi kun qahö tölohomakza.” Mewö. \s1 Kenan ambi kunŋan kapaŋ köla köuluköyök. \r Mak 7.24-30 \p \v 21 Jisösnöŋ Genesaret gölme mosöta siti qetŋiri Taiö aka Saidon mietkö distrik qetŋi Fonisia miaŋgö uruŋe anök. \v 22 Aniga Kenan ambi, gölme miaŋgö toŋi kunŋan kaba Jisös uleta kewö qeta jiyök, “Kembu, Deiwidkö gwölönarökŋi, mönö ak kömum niŋgiman! Ömenöŋ böratni kölköljiŋjiŋ ak waŋgiiga sihimbölö ketaŋi mörakza.” \p \v 23 Qeta jiyökmö, Jisösnöŋ keu kun qahö meleŋnök. Mewö aiga gwarekurupŋan kaba kewö kuŋgum waŋgiba jiget, “Ambi mi sahöta qeta könanine kazawaŋgöra mönö bauköm waŋginöŋga anma.” \v 24 Mewö jigetka meleŋnök, “Iwinan Israel könagesögö lama sohosohoŋi miyöhök amöt qem eŋgimamgöra aka melaim niŋgiiga kazal.” \v 25 Mewö meleŋniga ambi miaŋön kösutŋe kaba simin köl waŋgiba jiyök, “Kembu, mönö bauköm niŋginöŋ!” \p \v 26 Mewö jiyökmö, Jisösnöŋ kewö meleŋ waŋgiyök, “Qahö, morö yeŋgö miriŋineyök beret memba kiam eŋgiinga qahö dop kölbapuk. Juda nini kianurup eŋgö qetŋini kiam qerakzin. Nöŋön mutuk Juda ambazip bauköm eŋgibiga kantri tosatŋi eŋön mönö kiamgö dop mamböta malme.” \p \v 27 Meleŋ waŋgiyökmö, ambinöŋ jiyök, “Kembu, mi ölöp mötzalmö, kiam moröŋi yeŋön mönö mewöyök toŋinaŋgö tebolnöhök nene boromŋi eriga nemakze.” \v 28 Mewö jiiga Jisösnöŋ kewö jii mörök, “O ambi, göhö mötnaripki mi ketaŋi. Miaŋgöra ulet niŋgizanaŋgö ölŋi mönö asuhuma.” Mewö jii möta böratŋan aua miaŋgöreŋök ölöwahök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ kawöl ambazip sehisehiŋi meiga ölöwaket. \p \v 29 Jisösnöŋ gölme mi mosöta kaba Galili o aŋgögö jitŋe kaŋgota kunduŋe öŋgöba eta tarök. \v 30 Tariga ambazip kambulelembenöŋ yaŋgöreŋ kaba ambazip kewöŋi eŋguaŋgitket: Simalokon aka jegömöl ambazip, tosatŋi köna böröŋini heramheramgöŋi, tosatŋi keuŋini mötökŋi aka kawöl tosatŋi gwötpuk eŋgöhöi malgeri, mi eŋguaŋgita Jisösgö köna kösutŋe al eŋgigetka mem ölöwak eŋgiyök. \p \v 31 Mem ölöwak eŋgiiga ambazip keuŋini mötökŋi yeŋön keu jigetka köna böröŋini heramheramgöŋi yeŋön ölöwaka diŋgigetka simalokon yeŋön köna tiba anda kagetka jeŋini döndöŋgöŋi yeŋön je uba eketka ambazip kambu yeŋön mi eka welipköba Israel neŋgö Anutunini möpöseiget. Mewö. \s1 Jisösnöŋ azi 4000 nene gumohom eŋgiyök. \r Mak 8.1-10 \p \v 32 Jisösnöŋ gwarekurupŋi eŋgoholi yaŋgöreŋ kagetka kewö jii mötket, “Nöŋön ambazip kambu kieŋgöra wösöni mötzal. Yeŋön nöŋgöreŋ kaba wehön karöbut lök mala kotketka neneŋini qahöwahiga ekzal. Könanöŋ anda mala kembaŋe jeŋini gili tirinbirin akepuköra i öne melaim eŋgimamgö töközal. Miaŋgöra i nene gumohom eŋgimamgö mötzal.” \p \v 33 Mewö jii gwarekurupŋan meleŋda kewö jiget mörök, “Gölme qararaŋkölkölŋe kiaŋgöreŋ neŋön mönö denikeyöhök numbu nene gwötpuk miwikŋaiba ambazip kambulelembe ki gumohom eŋgibinak?” \v 34 Mi möta Jisösnöŋ kewö qesim eŋgiyök, “Eŋgöreŋ beret dawik ahöza?” Qesim eŋgiiga “Beret 7 aka söra moröŋi tosatŋi ahöza,” jiget. \v 35 Jigetka Jisösnöŋ ambazip kambu mi gölmenöŋ geba tatmegöra jim kutum eŋgiiga geba tatket. \p \v 36 Geba tatketka beret 7 aka söra mi memba Anutugö saiwap jiba mindipköba gwarekurupŋi eŋgiiga yeŋön mi ambazip kambu dop toto qem eŋgiget. \v 37 Toto qem eŋgigetka nemba nem timbireŋ-göget. Nem timbireŋgöba nene kitipŋi mosötket geyöhi, mi sakap 7 miaŋgöreŋ qezakögetka numbuŋe qeyök. \v 38 Azi nene negeri, yeŋgö jaŋgöŋini mi 4000. Ambi nahönbörat yeŋgö jaŋgöŋini mi qahö meget. \v 39 Jisösnöŋ ambazip kambu melaim eŋgiiga angetka nanŋi waŋgenöŋ öŋgöba Magadan gölmenöŋ anök. Mewö. \c 16 \s1 Böhi tosatŋan aŋgöletot ekingöra kapaŋ kölget. \r Mak 8.11-13; Luk 12.54-56 \p \v 1 \x * \xo 16.1 \xt Mat 12.38; Luk 11.16\x*Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) aka Sadyusi (Jike nupkö kapaŋkölköl) tosatŋan Jisösgöreŋ kaba keugö bötaknöŋ örömap-köra esapköm waŋgiba kewö qesiget, “Mönö jinöŋga Suepnöhök aŋgöletot kun asuhuiga ekin.” \v 2 Mewö jigetka kewö meleŋnök, “Wehön gemamgö ahiga miaŋgöreŋ kewö jimakze, ‘Suepnöŋ pisihizawaŋgöra uran wehön ölöpŋi akŋa.’ \p \v 3 “Mewöyök söŋanök kewö jimakze, ‘Suepnöŋ pisihiiga kousunöŋ töwizawaŋgöra mönö kie luhut gilma.’ Mewö mewö jiba suepkö tandökŋi eka kie wehöngö könaŋi ölöp kewörakzemö, nalö maljini, miaŋgö aiwesökŋi kewötpingö qahö mötze. Mi qahö dop kölja. \v 4 \x * \xo 16.4 \xt Mat 12.39; Luk 11.29\x*Ambazip kambu bölöŋi gölmenöŋ mala qesabulum ahakzei, yeŋön Anutugö aiwesökŋi asuhumapköra kapaŋ kölakzemö, Anutunöŋ kezapqetok azi Jonagö aiwesökŋi lök eŋgiiga aiwesök tosatŋi qahö toroqeba kondel eŋgima.” Mewö jiba eŋgömosöta kungen anök. Mewö. \s1 Farisi aka Sadyusi yeŋön wösökömbuk ewö akze. \r Mak 8.14-21 \p \v 5 Jisösnöŋ gwarekurupŋi yembuk o aŋgö kutuba likepŋe aŋgota semön membingö ölum eŋguyöhi, mi eket. \v 6 \x * \xo 16.6 \xt Luk 12.1\x*Mi eketka Jisösnöŋ kewö jii mötket, “Iŋini Farisi aka Sadyusi pati yahöt yeŋgö wösökömbukŋini aka gipŋi kakŋi mietköra mönö galömŋini meme. Mi ölöpŋanök qahö kewöta andö qegetka mietkön mönö yist ewö qariba mem bölim eŋgimahot.” \p \v 7 Jiiga keu pasetŋi mi qahö möt asariba sutŋine kewö eraum mötket, “Nini beret qahö memba kazin. Miaŋgöra jiza me denöwö?” \v 8 Mi eraum mötket kezapŋe geiga kewö jii mötket, “O iŋini mötnaripŋini morörökŋi, wuanöŋgöra ‘Beret qahö mezin,’ jiba nanŋini eraum mötze? \v 9 \x * \xo 16.9 \xt Mat 14.17-21\x*Nöŋgö könaŋamni mi wuanöŋgöra qahö möt kutuze? Nöŋön beret 5 mi 5000 yeŋgöra mindipköbiga miaŋgö kitipŋi qezakögetka könde dawiknöŋ geba numbuŋe qeyök? Mi ölum eŋguza me qahö? \p \v 10 \x * \xo 16.10 \xt Mat 15.34-38\x*“Mewöyök beret 7 mi 4000 yeŋgöra mindipköbiga miaŋgö kitipŋi qezakögetka sakap dawiknöŋ geba kokolak qeyök? Mi ölum eŋguza me qahö? \v 11 Ni beretköra keu qahö jizali, mi denöwö aka qahö möt kutuze? Nöŋön beretköra qahöpmö, Farisi aka Sadyusi pati yeŋgö wösökömbukŋini aka gipŋi kakŋi kewöta andö qemegöra jizal.” \v 12 Mewö jiiga miaŋgöreŋök keuŋaŋgö könaŋi kewö möt asariget, “Aha! Plaua mem qariqari yistkö galöm mem aŋgubingöra qahö jiyökmö, Farisi pati aka Sadyusi pati yeŋgöreŋ keu loloŋqaloŋi andö qebingöra jiyök.” Mewö. \s1 Pitönöŋ Jisösgö könaŋi jim miwikŋaiyök. \r Mak 8.27-30; Luk 9.18-21 \p \v 13 Jisösnöŋ Sisaria Filipai taongö kösutŋe anda miaŋgöreŋ gwarekurupŋi kewö qesim eŋgiyök, “Ambazipnöŋ Suep gölmegö azi ölŋi nöŋgöra denöwö jimakze? Ni niŋia akzal?” \v 14 \x * \xo 16.14 \xt Mat 14.1-2; Mak 6.14-15; Luk 9.7-8\x*Jiiga meleŋda kewö jiget, “Tosatŋan ‘Gi Jon O-melun azia akzan,’ jimakzemö, tosatŋan ‘Gi Elaija akzan,’ jimakze aka tosatŋan toroqeba kewö jimakze, ‘Gi Jeremaia me kezapqetok azi walŋi yeŋgöreŋök kun akzan.’” \p \v 15 Mewö jigetka kewö qesim eŋgiyök, “Aka nanŋinak nöŋgöra denöwö jize? Ni niŋia akzal?” \v 16 \x * \xo 16.16 \xt Jon 6.68-69\x*Qesim eŋgiiga Saimon Pitönöŋ meleŋda jii mörök, “Gi Amötqeqe Toŋi Kraist aka malmal Toŋi Anutugö Nahönŋi akzan.” \p \v 17 Mewö jiiga Jisösnöŋ meleŋda kewö jii mörök, “O Saimon Jonagö nahönŋi, gölme azi sep busuŋambuk kunŋan qahöpmö, nöŋgö Iwini Suep mire maljawi, yaŋön mönö keu mi göhöreŋ indelök. Miaŋgöra göŋön mönö simbawoŋ akzan. \v 18 Nöŋön kewö jibi mötman: Gi Pitö (nanine keunöŋ jamönjiŋ) aknöŋga nöŋön jamönjiŋ miaŋgö qakŋe urumeleŋ könagesönaŋgö tandöŋi albi naŋgöm eŋginöŋga uruŋini möhamgöba köhöiba kinme. Göŋön i galöm köl eŋginöŋga kömup Toŋan i senjom mirigö kiripo naŋguŋe öröm eŋgimamgö osima. Ömewöröme tosatŋi yeŋgö kukösumŋinan mewöyök i köndeŋda luhut al eŋgibingö osime. \p \v 19 \x * \xo 16.19 \xt Mat 18.18; Jon 20.23\x*“Nöŋön Suep bemtohoŋaŋgö ki moröŋi yahöt gihimam. Gi gölmenöŋ siŋgisöndok jöhönöŋga miaŋön mönö Suep mire mewöyök jöhöjöhöŋi ahöma. Gi gölmenöŋ siŋgisöndok mosöta pösatnöŋga miaŋön mönö Suep mire mewöyök pösatpösatŋi ahöma.” \v 20 Mewö jiba Amötqeqe Toŋi Kraist ahöhi, mi aukŋe jiget kunŋan mötpepuköra gwarekurupŋi yeŋgöra soŋgo köhöikŋi al eŋgiyök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ kömumamgö keuŋi jiyök. \r Mak 8.31–9.1; Luk 9.22-27 \p \v 21 Nalö miaŋgöreŋök Jisösnöŋ könahiba gwarekurupŋi yeŋgöra keu kewö indelök, “Nöŋön Jerusalem anda sihimbölö gwötpuk mötmam. Kantrigö jitŋememe, jike nup galöm aka Köna keugö böhi yeŋön nuŋgugetka kömumam. Kömumbiga wehön karöbut aiga kömupnöhök wahötmam.” \p \v 22 Jisösnöŋ mewö jiiga Pitönöŋ öröm waŋgiba göraŋe anda könahiba qetala kewö jim waŋgiyök, “O Kembu, mi nalö kunöŋ asuhum gihibapuköra Anutunöŋ mönö sel jöhöm gihima.” \v 23 Qetal waŋgiiga liliŋgöba Pitö kewö jim waŋgiyök, “Gi keu mötmörizani, mi Anutugöreŋ keuya qahöpmö, gölme ambazip aka Satangö sihima. Gi nöŋgö köna utumamgö mötnöŋga urunan böliza. Miaŋgöra Satan, gi mönö dölki nöŋgö jemesoholneyök kesalnöŋ!” Mewö. \s1 Kraist wuataŋgöbingö söŋgöröŋi \p \v 24 \x * \xo 16.24 \xt Mat 10.38; Luk 14.27\x*Nalö miaŋgöreŋ Jisösnöŋ gwarekurupŋi keu kewö jii mötket, “Kunŋan nöŋgö andöne kamamgö mötzawi, yaŋön mönö nanŋi urusileŋaŋgö sihim kömbönaŋi bölöŋi andö qeiga sisitŋi megetka sihimbölö mi bisimakŋa. Mi maripomnöŋ kömumawaŋgö dop mökösöŋda ni nuataŋgöba kama. \v 25 \x * \xo 16.25 \xt Mat 10.39; Luk 17.33; Jon 12.25\x*Kunŋan malmalŋi nanŋaŋgöra aŋgön köla nanŋi imbi-imbi maljawi, yaŋön mönö malmalŋi ölŋi jöhöi sohoma. Sohomapmö, kunŋan gölmegö malmalŋi nöŋgöra aka köleŋda tököm niŋgimawi, yaŋön mönö malmal ölŋaŋgö könaŋi miwikŋaiba köhöiba malma. \p \v 26 “Kunŋan gölmeŋi gölmeŋi mieŋgö öröyuaiŋi pakpak köl öröiga buŋaŋi an teköiga uruŋaŋgö malmalŋi mem sohoba silebile mala kömuiga Anutunöŋ keuŋi jim teköiga uŋaŋan ayuhuiga qahö dop kölma. Sukinapŋi miaŋön mönö urusösöŋgai qahö ak waŋgima. Qahöpmahöp. Körek neŋön mönö bohonini jöhöm aŋgubingö osibin. \p \v 27 \x * \xo 16.27 \xt Mat 25.31; Sum 62.12; Rom 2.6\x*“Suep gölmegö azi ölŋan könaŋgep Suep garata töröŋi yembuk ki etketka Iwiŋaŋgö asakmararaŋi eka aurume. Nalö miaŋgöreŋ mohot mohot neŋgö ahakmemenini kewöta likepŋi miaŋgö dop neŋgima. \v 28 Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Kiaŋgöreŋ kinjei, eŋgö sutŋineyök tosatŋan Suep gölmegö azi ölŋan kiŋ aka asuhumawi, mi ek kutume. Jebuk mala kömupkö sihimbölöŋi qahö mötketka asuhum tiŋgiriga mi ekŋe.” Mewö. \c 17 \s1 Jisösgö sileŋe letotqetot ahök. \r Mak 9.2-13; Luk 9.28-36 \p \v 1 \x * \xo 17.1 \xt 2 Pitö 1.17-18\x*Wehön 6 teköiga Jisösnöŋ Pitö, Jeims aka Jeimsgö munŋi Jon eŋguaŋgita nanŋinök kunduŋi köröpŋi kunöŋ öŋgöba kötikŋe malget. \v 2 Malgetka jemesoholŋine kiniga Jisösgö sile tandökŋan letota murutŋi ahök. Jemesoholŋan wehön jeŋi ewö kölköl-bilikbilikŋambuk asariiga malukuŋan tuat lalamŋi aka asakŋambuk ahök. \p \v 3 Mewö aiga eketka Moses aka Elaija yetkön asuhum eŋgiba Jisösbuk keukeu jiget. \v 4 Jigetka Pitönöŋ könahiba keu jiba Jisösgöra kewö jiyök, “Kembu, neŋön kiaŋgöreŋ uruölöwak mötzin. Miaŋgöra sihimgan mötzan ewö, nöŋön ölöp koum karöbut qemam. Göhö kun, Mosesgö kun aka Elaijagö kun.” \p \v 5 \x * \xo 17.5 \xt Jen 22.2; Dut 18.15; Sum 2.7; Ais 42.1; Mat 3.17; 12.18; Mak 1.11; Luk 3.22\x*Mewö jiba kiniga unuŋunuŋ tuat lalamŋi asakmararaŋambuk kunöŋ eta aumŋan esuhum eŋgiiga miaŋgö uruŋeyök qet kun kewö eriga mötket, “Azi ki mi nani wölböt nahöna. Nöŋgö urusihimni ketaŋan mönö yaŋgöreŋ ahöza. Mönö yaŋgö keuŋi möta malme.” \v 6 Gwarek yeŋön keu mi möta jönömŋini undui sipköba gölmenöŋ eta keŋgötŋini gwötpuk mötket. \p \v 7 Mewö mötketka Jisösnöŋ yeŋgöreŋ kaba sileŋini oseiba kewö jii mötket, “Mönö wahötket. Keŋgötŋini kude mötme!” \v 8 Keu mi möta uba wahöta tosatŋi qahö eŋgeketmö, Jisösnöŋ nanŋök kiniga eket. Mewö. \s1 Jon O-melun-azi mi Elaijagö salupŋi akza. \p \v 9 Kunduŋeyök etketka Jisösnöŋ sörökŋi miaŋgöreŋ kewö jim kutum eŋgiyök, “Iŋini yuai ekzei, miaŋgö buzupŋi mi ambazip kun kude jiget mötme. Suep gölmegö azi ölŋan kömupnöhök wahöriga miaŋgö andöŋe mi ölöp jim asariba malme.” \p \v 10 \x * \xo 17.10 \xt Mal 4.5\x*Mewö jim kutum eŋgiiga gwarekurupŋi karöbut yeŋön Jisös kewö qesim waŋgiget, “Köna keugö böhi yeŋön keu kewö mi wuanöŋgöra jimakze, ‘Kezapqetok azi Elaijanöŋ mönö mutuk Suepnöhök eriga Amötqeqe Toŋan miaŋgö andöŋe asuhuma?’” \p \v 11 Qesim waŋgigetka meleŋda kewö jiyök, “Elaijanöŋ mutuk eta asuhuba malmal pakpak möhamgöma. Keu mi ölŋapmö, \v 12 \x * \xo 17.12 \xt Mat 11.14\x*nöŋön kewö jibi mötme: Elaijanöŋ lök eta asuhuyökmö, i eka könaŋi qahö möt kutugetmö, ambazipnöŋ i nanŋini sihimŋini wuataŋgöba laŋ ak waŋgiget. Mewöŋanök Suep gölmegö azi ölŋi mewöyök laŋ ak waŋgigetka Juda yeŋgö böröŋine geba sihimbölö mötma.” \v 13 Elaijagöra mewö jiba ölŋa Jon O-melun azigöra keu jii mötkeri, gwarek yeŋön mi mewö möt asariget. Mewö. \s1 Jisösnöŋ öme wuataŋgöi morönöŋ ölöwahök. \r Mak 9.14-29; Luk 9.37-43 \p \v 14 Jisös aka gwarek karöbut yeŋön kunduŋeyök eta ambazip kambu yeŋgöreŋ kagetka azi kunöŋ Jisösgö kösutŋe kaba simin köl waŋgiba kewö jii mörök, \v 15 “Kembu, göŋön mönö nahöni ak kömum waŋgiman. Kawölnöŋ yöhöiga tala eta qeiga bözok mitiba semben auba sihimbölö gwötpuk mörakza. Nalö gwötpuk tala könöpnöŋ me onöŋ gemakza. \v 16 Nöŋön i waŋgita gwarekurupki yeŋgöreŋ kazalmö, yeŋön i mem ölöwak waŋgibingö osize.” \p \v 17 Mewö jiiga meleŋ waŋgiba jiyök, “Yei, gölmegö yaŋgiseŋ aka misimkaulup ambazip, mönö nalö dawik embuk mala qatön eŋgubiga Anutu qahö möt narigetka sihimbölö mötmam? I mönö waŋgita nöŋgöreŋ ki kaget.” \v 18 Waŋgita kagetka Jisösnöŋ öme mi jim waŋgii mosöta ani morönöŋ nalö miaŋgöreŋök ölöwahök. \p \v 19 Ölöwahiga gwarekurupŋan mi eka nanŋinök Jisösgöreŋ kaba tata kewö qesim waŋgiget, “Neŋön mönö wuanöŋgöra mi naninök wuataŋgöbingö osizin?” \p \v 20 \x * \xo 17.20 \xt Mat 21.21; Mak 11.23; 1 Kor 13.2\x*Qesim waŋgigetka kewö jii mötket, “Mötnaripŋinan morörökŋi akzawaŋgöra mi wuataŋgöbingö osize. Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Mötnaripŋinaŋgö ölŋi mi nejoŋ kötŋaŋgö dop ahöbawak ewö, eŋön ölöp kunduŋi kiaŋgö Toŋaŋgöra kewö jim kutubeak, ‘Gi mönö kunduŋi mi meköba wahöta anda likepŋe endu alman.’ Mewö jiba möt narigetka miaŋgö dop aiga endu anma. Anutu möt narigetka inahöm eŋgiiga yuai kungöra qahö qaköbeak.” \v 21 (Öme tandökŋi mewöŋi mi mönö köuluköba nene siŋgi mala wuataŋgöbin. Yuai murutŋi kun ahinga qahö kota anma. Mewö.) \s1 Jisösnöŋ kömumamgö Buŋaŋi jiiga yahöt ahök. \r Mak 9.30-32; Luk 9.43b-45 \p \v 22 Jisösnöŋ gwarekurupŋi yembuk mohotŋe Galili prowins uruŋe liliköba könanöŋ angetka Jisösnöŋ keu kötŋi kewö jii mötket, “Anutunöŋ Suep gölmegö azi ölŋi mi gölme ambazip yeŋgö böröŋine al waŋgii gema. \v 23 Geiga i qegetka kömuma. Kömuiga wehön karöbut aiga mönö kömupnöhök wahötma.” Gwarekurupŋan mi möta uruŋinan lömböriiga wösöbirik mötket. Mewö. \s1 Jisösnöŋ jöwöwöl jikegö takisŋi alök. \p \v 24 \x * \xo 17.24 \xt Eks 30.13; 38.26\x*Jisösnöŋ gwarekurupŋi yembuk Kaperneam taonöŋ kaŋgotketka jöwöwöl jikegö takis meme azi yeŋön Pitögöreŋ kaba kewö qesim waŋgiget, “Eŋgö böhiŋinan jöwöwöl jikegö takisŋi alma me qahö?” \p \v 25 Qesim waŋgigetka “Oŋ!” jiyök. Miaŋgö andöŋe Pitönöŋ miri uruŋe öŋgöiga Jisösnöŋ keu mutukŋi kewö qesim waŋgiyök, “Saimon, gi denöwö mötmörizan? Denike yeŋön kölköl-örörögö töwaŋi aka takis tosatŋi mi gölmegö kiŋ azi kembu yeŋgöra alakze? Kantri toŋi neŋön me kian yeŋön mi algetka tokomakze?” \p \v 26 Mewö qesim waŋgiiga meleŋda “Kian yeŋön,” jiyök. Mewö jiiga Jisösnöŋ kewö jii mörök, “Mewö aiga kantri toŋi neŋön mi albinaŋgö dop qahö akzin. \v 27 Mewö akzinmö, takis qahö alinga azi mieŋgö uruŋinan bölibapuköra mönö anda kösö kawiki o aŋgönöŋ gilman. Gila söra mutukŋi öröba memani, mönö miaŋgö numbuŋi mesaköba moneŋ kötŋi miaŋgöreŋ miwikŋaiman. Moneŋ kötŋi mi azi yahöt netkö takisniraŋgö dop. Mönö mi memba eŋgiba miaŋön nöŋgö aka nangi takisniri alman.” Mewö. \c 18 \s1 Gwarek sutŋine daŋön mutukŋi akza? \r Mak 9.33-37; Luk 9.46-48 \p \v 1 \x * \xo 18.1 \xt Luk 22.24\x*Nalö miaŋgöreŋ gwarek yeŋön Jisösgöreŋ kaba kewö jiget, “Suepkö bemtohoŋ uruŋe daŋön öŋgöŋgöŋi akza?” \v 2 Mewö jigetka namande moröŋi kun qeri kaiga sutŋine ali kinök. \v 3 \x * \xo 18.3 \xt Mak 10.15; Luk 18.17\x*Kiniga kewö jiyök, “Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Uruŋini qahö meleŋda nahönbörat ewö qahö akŋe ewö, iŋini mönö nalö kunöŋ Suepkö bemtohoŋnöŋ qahö aŋgotme. \p \v 4 Miaŋgöra kunŋan nanŋi memba et ala morö kiaŋgö dop akŋawi, yaŋön mönö Suepkö bemtohoŋ uruŋe öŋgöŋgöŋi akza. \v 5 Kunŋan namande kewöŋi kun nöŋgö qetne köl öröba köyan kölmawi, yaŋön mönö ni köl öröm niŋgima.” Mewö. \s1 Siŋgisöndokö kölgorom mönö qetal eŋgime. \r Mak 9.42-48; Luk 17.1-2 \p \v 6 Jisösnöŋ toroqeba kewö jiyök, “Morö kewöŋi möt narim niŋgizei, kunŋan yeŋgöreŋök kun kölgorom ak waŋgiiga siŋgisöndok akŋawi, azi miaŋön mönö lömböt öŋgöŋgöŋi miwikŋaima. Anutunöŋ lömböt miaŋgö likepŋi denöwö waŋgiiga dopŋe akawak? Kemuŋ jamönjiŋ jölŋe jöhöba köwet röndumnöŋ gilget mulumgöi gebawak, miaŋön mönö awamŋi ahum waŋgii tandök akawak. \p \v 7 “Siŋgisöndokö supatitikŋan mönö awamŋanök asuhumakza. Miaŋgöra gölme ambazip eŋgöra Yei wösöbirik! mötzal. Kunŋan supatitik aŋgön kölmamgö osimakzapmö, kun daŋön tosatŋi kölgorom ak eŋgiiga siŋgisöndok akŋei, yaŋgöra mönö Yei! jiba sahötzal. Sihimbölö öŋgöŋgöŋan mönö yaŋgö qakŋe öŋgöma. \p \v 8 \x * \xo 18.8 \xt Mat 5.30\x*“Börögan me könagan siŋgisöndok akŋangö kölgorom ak gihima ewö, mönö yandim gilman. Yandim gilagun börötak me könatohot mala malmal köhöikŋi miwikŋaiba oyaeŋkoyaeŋ akŋanmö, köna börö yahötpuk malnöŋga könaŋgep könöp sianöŋ gil gihigetka gebanbuk. Sia könöpŋi mi teteköŋi qahö jema. \p \v 9 \x * \xo 18.9 \xt Mat 5.29\x*“Mewöŋanök jegan siŋgisöndok akŋangö kölgorom ak gihima ewö, mönö qözöla gilman. Qözöla gilagun je-ilik mala malmal köhöikŋe aŋgota oyaeŋkoyaeŋ akŋanmö, je yahötpuk malnöŋga könöp siagö könöpnöŋ gil gihigetka gebanbuk.” Mewö. \s1 Lamanöŋ sohoyöhi, miaŋgö dopkeu \r Luk 15.3-7 \p \v 10 “Ambazip moröŋi kieŋgöreŋök kun memba et al waŋgibe-puköra mönö galömŋini meme. Nöŋön keu kewö jizal: Yeŋgö kölközizip garataurupŋinan mönö Suep miri miaŋgöreŋ nöŋgö Suep Iwinaŋgö kösutŋe mala jemesoholŋi sundan ehakze. Miaŋgöra jijiwilit kude ak eŋgime. \v 11 (Suep gölmegö azi ölŋan mönö ambazip sohosohoŋi mem letot eŋgii oyaeŋkoyaeŋ akŋegöra erök.) \p \v 12 “Keu kiaŋgöra denöwö mötmörize? Azi kungö lamaurupŋi 100 malgetka mieŋgöreŋök kunŋan sohoba jaŋjuŋ aniga toŋan denöwö akŋa? Yaŋön mönö 99 mi kunduŋe eŋgömosöta anda mohot jaŋjuŋ anöhi, miaŋgö jaruba anma. \v 13 Jaruba anda mala miwikŋaima ewö, nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Yaŋön 99 jaŋjuŋ qahö angeri, mieŋgöra nalö miaŋgöreŋ gwötpuk qahö söŋgaimapmö, mohot miaŋgöra önöŋi qahö söŋgaiba malma. \v 14 Miaŋgö dop eŋgö Iwiŋini Suep mire maljawaŋön mönö ambazip moröŋi kieŋgöreŋök kunŋan sohoba könöp sianöŋ gebapuköra mörakza.” Mewö. \s1 Alagan siŋgisöndok ak gihiiga kewö akŋan: \p \v 15 \x * \xo 18.15 \xt Luk 17.3\x*“Urumeleŋ alagan siŋgisöndok ak gihima ewö, gi mönö yaŋgöreŋ anda mesohol köl waŋgiba köna siŋgiyöhi, mi kondel waŋgiman. Mewö aknöŋga keugi möta bapŋe anma ewö, göŋön mönö alagi luhut al waŋginöŋga kunbuk urumohot aka malmahot. \v 16 \x * \xo 18.16 \xt Dut 19.15\x*Mewö aknöŋga keugi möta miaŋgö bapŋe qahö anma ewö, göŋön mönö toroqeba ala mohot me yahöt etkuaŋgita yaŋgöreŋ anme. Mewö Buŋa Kimbigö keu kiaŋgö dop akŋan, ‘Keu pakpak mi ambazip yahöt karöbutŋan naŋgöba jigetka köhöima.’ \p \v 17 “Mewö aketka keuŋini möta miaŋgö bapŋe qahö anma ewö, göŋön mönö urumeleŋ könagesögö jitŋememe yeŋgöra jinöŋga yambuk eraum mötme. Eraum mötmemö, yeŋgö keu bapŋe mewöyök qahö anma ewö, mi mönö aukŋe jigetka jabö ahui urumeleŋgö kopa ewö ak waŋgiba malman. Takis tilipqilip-ŋinambuk megetka sisitŋini memakzei, miaŋgö tandök ewö i mönö mosötnöŋga yaigep malma.” \s1 Siŋgisöndokö jöhöjöhöŋi aka pösatpösatŋi \p \v 18 \x * \xo 18.18 \xt Mat 16.19; Jon 20.23\x*“Nöŋön keu öl töhönŋi kun kewö jibi mötme: Eŋön siŋgisöndok gölmenöŋ jöhömei, mi pakpak mönö Suep mire mewöyök jöhöjöhöŋi ahöma aka siŋgisöndok gölmenöŋ mosöta pösatmei, mi pakpak mönö Anutunöŋ mosöri Suep mire mewöyök pösatpösatŋi ahöma. \p \v 19 “Toroqeba keu kewö jibi mötme: Gölmenöŋ eŋgöreŋök yahötŋan keu mi me mi miaŋgöra urumohok aka köuluköbitkö keu jöhömahori, mi nöŋgö Iwini Suep mire maljawaŋön mönö etkiiga buŋa qem aŋgumahot. \v 20 Mi kewögöra: Ambazip yahöt me karöbutŋan nöŋgö qetne igen me waigen tokomei, nöŋön mönö miaŋgöreŋ yeŋgö sutŋine malmam.” Mewö. \s1 Welenqeqe ak-kömukömuŋi qahöpkö söpsöp keu \p \v 21 \x * \xo 18.21 \xt Luk 17.3-4\x*Nalö miaŋgöreŋ Pitönöŋ Jisösgöreŋ kaba keu kewö jii mörök, “Kembu, alanan siŋgisöndok ak niŋgimakzawi, nöŋön mi indimŋi dawikö dop mosötpiga dop kölma? Indimŋi 7 mi gwötpuk. Miaŋgö dop mosötpiga dop kölma me qahö?” \v 22 Jisösnöŋ mi möta kewö meleŋ waŋgiyök, “Indimŋi 7 qahöpmö, 70 taims 7 \f + \fr 18.22 \ft 70 taims 7 = 490. Miaŋgö dop alagahö siŋgisöndokŋi mi mönö qösösök mosötman. \f* mi mosötnöŋga dop kölma. Nöŋön göhöra mewö jizal. \v 23 Miaŋgö könaŋi mi kewö jim tuarimam. Suepkö bemtohoŋi mi kiŋ azi kembugö dop albi kewö akza: Kiŋnöŋ welenqeqeurupŋi eŋgohola moneŋini galöm kölgeri, miaŋgö areŋ papiaŋi kondelget mindiŋgömapköra kapaŋ kölök. \p \v 24 “Mewö könahiba moneŋaŋgö kösohotŋi kewöta mindiŋgögetka miaŋgöreŋ azi kun waŋgita kagetka yaŋgö jeŋe kinök. Tosaŋi 10 milyön kina mi yaŋgöreŋ ahöyök. \v 25 Mi ahöyökmö, tosaŋi mi mekömamgöra moneŋi qahö dop köli osiyöhaŋgöra aka ketaŋamŋan kinda kewö jim kutuyök, ‘Sukinapŋi ahözawi, mi pakpak mönö söŋgöröŋi memegöra alme. I aka anöm-moröŋi i mewöyök mönö söŋgöröŋini memegöra algetka moneŋ kaiga miaŋön tosaŋi mi meköme. \p \v 26 “Mewö jim kutuiga welenqeqeŋan wösöŋe eta simin köla sipköba kewö ulet waŋgiyök, ‘Gi mönö urukönöp kude aka mökösöŋda mamböt niŋginöŋga göhöreŋ tosagi pakpak mi ölöp meköm gihimam.’ \v 27 Mewö ulet waŋgiiga ketaŋamŋan welenqeqeŋaŋgöra wösö mötmöt aka tosaŋi mi kutuba mosöta pösari erök. \v 28 Erökmö, yaigep anda miaŋgöreŋ welenqeqe alaŋi kun miwikŋaiba ehök. Yaŋgö tosaŋi mi silim 100:kö töwaŋi (Kina500,-) miaŋgö dop yaŋgöreŋ ahöyök. I eka memba jölŋi köhöikŋanök mözöhöla kewö jiyök, ‘Nöŋgöreŋ tosa göhöreŋ ahözawi, mi mönö meköm niŋgiman me?’ \p \v 29 “Mewö jiiga welenqeqe alaŋan wösöŋe eta simin köla sipköba kewö ulet waŋgiyök, ‘Gi mönö urukönöp kude aka mökösöŋda mamböt niŋginöŋga göhöreŋ tosagi mi ölöp meköm gihimam.’ \p \v 30 “Mewö jiyökmö, yaŋön mi tököba anda jii memba jöhöba kösö mire alget tari tosaŋi mekögetka etma. \v 31 Yuai mi asuhuiga welenqeqe alaurupŋan tandök mi eka uruŋinan kömbuhiiga wösöbirik möta anda miaŋgö kösohotŋi mi körek ketaŋamŋinaŋgöra jigetka mörök. \p \v 32 “Mi möta ketaŋamŋinan welenqeqe mutukŋi mi qeri jeŋe kaŋgoriga kewö jii mörök, ‘Gi nup meme azi bölöŋi! Gi tosagi kutuba mosötmamgö qesim niŋginöŋga nöŋön mi pakpak mosöt gihizal. \v 33 Nöŋön gehoriba ak kömum gihibiga göŋön mewöyök miaŋgö dop welenqeqe alagi ak kömum waŋginöŋga dop kölbawak.’ \p \v 34 “Ketaŋamŋan mewö jiiga irimŋi seholiiga welenqeqe miaŋgö keuŋi jim teköba kösö mirigö galöm yeŋgö böröŋine al waŋgiiga sihimbölö gwötpuk möta tatma. Miaŋgöreŋ tata tosaŋi kiŋgöreŋ ahöyöhi, mi pakpak meköm teköiga etma. \v 35 Söpsöp keu kiaŋgö ölŋi kewö: Iŋini mohot mohot alaŋinaŋgö siŋgisöndokŋi uruŋinan qahö mosötme ewö, nöŋgö Suep Iwinan mönö mewöyök keu miaŋgö dop ak eŋgima.” Mewö. \c 19 \s1 Awanöm aŋgömosötmosötkö keuŋi \r Mak 10.1-12 \p \v 1 Jisösnöŋ keu mi jim teköbagun Galili prowins mosöta Jordan o kutuba likepŋe anda mötöteiba eta kunbuk o mi kutuba Judia prowinsnöŋ kayök. \v 2 Kaiga ambazip kambulelembenöŋ wuataŋgöba kagetka miaŋgöreŋ mem ölöwak eŋgiyök. \p \v 3 Mem ölöwak eŋgiiga Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) tosatŋan yaŋgöreŋ kaba keugö bötaknöŋ örömapkö esapköm waŋgiba kewö qesim waŋgiget, “Azinöŋ könaŋi i me waigöra anömŋi mosötmawi, mi Köna keu oŋgitma me qahö?” \p \v 4 \x * \xo 19.4 \xt Jen 1.27; 5.2\x*Qesim waŋgigetka meleŋda kewö jiyök, “Miwimiwikŋai Toŋan lök könakönahiŋeyök i ‘azi aka ambi malmegöra miwikŋaim eŋgiyök.’ Buŋa keu mi oyoŋget me qahö? \v 5 \x * \xo 19.5 \xt Jen 2.24\x*Miwikŋaiba kewö jiyök, ‘Miaŋgöra azinöŋ mönö iwinamŋi etkömosöta anömŋaŋgöreŋ anda qekötahöiga yetkön sile mohot aka malmahot.’ Keu mi oyoŋget me qahö? \v 6 Mewö aka toroqeba yahöt qahö akzahotmö, sile mohot aka malmahot. Anutunöŋ azi aka ambi mindirim etkiyöhi, ambazip kunöŋ mönö i kude mendeŋ etkima.” \p \v 7 \x * \xo 19.7 \xt Dut 24.1-4; Mat 5.31\x*Mewö jii möta kewö jiget, “Azinöŋ aŋgömosötmosöt papia ohoba anömŋi ölöp mosötma. Mosesnöŋ mönö wuanöŋgöra keu mewö jim kutum neŋgii ahöza?” \v 8 Mewö jigetka kewö jim eŋgiyök, “Mosesnöŋ mönö uruköhöikŋinaŋgöra aka anömŋi mosötmapkö keu mewö jim kutuyökmö, könakönahiŋeyök mewö qahö ahöyök. \v 9 \x * \xo 19.9 \xt Mat 5.32; 1 Kor 7.10-11\x*Nöŋön kewö jibi mötme: Anömŋan qesabulum qahö ahiga töndup wuataŋgöba ambi kun memawi, yaŋön mönö sero yoŋgorö akŋa. Kunŋan ambi mosötmosötŋi memawi, yaŋön mönö sero yoŋgorö akŋa.” \p \v 10 Jisösnöŋ mewö jiiga gwarek yeŋön jiget, “Awanöm sutŋire aŋgömosötpitkö soŋgo mewö ahöza ewö, mönö awanöm qahö ahinga dop kölma.” \p \v 11 Mewö jigetmö, Jisösnöŋ kewö meleŋnök, “Miaŋgö keuŋi kusum eŋgizali, ambazip körekŋan mi nanŋinaŋgöra aŋgön köla miaŋgö dop ölöp qahö akŋemö, Anutunöŋ keu mi ambazip tosatŋi yeŋgöra eŋgiyöhi, yeŋönök mönö miaŋgö dop akŋe. \v 12 Miaŋgö könaŋi kewö: Tosatŋan nam körö uruŋe ahuba miaŋgöreŋök könahiba awanöm akingö qahö mötze. Tosatŋan ambazipnöŋ sileŋini yandiba \f + \fr 19.12 \ft Azi kötŋi kölkölgöra jiza. \f* kondot eŋgigetka awanöm akingö dop qahö akze. Tosatŋan Suep bemtohoŋaŋgöra aka awanöm qahö akingö keuŋi jim jöhöba keuŋini mi wuataŋgömakze. Kunŋan keu mia me mia möt aŋgön köla wuataŋgömamgö dop akzawi, yaŋön mönö miaŋgö dop akŋa.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ nahönbörat kötuetköm eŋgiyök. \r Mak 10.13-16; Luk 18.15-17 \p \v 13 Nalö miaŋgöreŋ tosatŋan nahönbörat morömorö eŋguaŋgita Jisösnöŋ böröŋi nöröpŋine ala köulukömapköra yaŋgöreŋ kagetmö, gwarek yeŋön ambazip mi jim qetal ak eŋgiget. \v 14 Mewö aketka Jisösnöŋ kewö jiyök, “Nahönbörat moröŋi mi ölöp eŋgömosötketka nöŋgöreŋ kame. Suepkö Toŋan ambazip mewö mia bemtohoŋi buŋa qem eŋgima. Miaŋgöra i kude jöhöm eŋgime.” \v 15 Mewö jiba böröŋi nöröpŋine ala eŋgömosöta kungen anök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ azi pomŋi kungö qambaŋ keu jiyök. \r Mak 10.17-31; Luk 18.18-30 \p \v 16 Nalö kungen azi kunöŋ Jisösgöreŋ kaba kewö qesim waŋgiyök, “Böhi, nöŋön ahakmeme ölöpŋi denöwö aka malmal köhöikŋaŋgö buŋa qem aŋgubileŋak?” \v 17 Qesim waŋgiiga kewö jii mörök, “Ahakmeme ölöpŋi denöwö, wuanöŋgöra mewö qesim niŋgizan? Mohot-kunŋan mönö ölöpŋi akza. Malmal köhöikŋe aŋgotmamgö mötman ewö, mönö jöjöpaŋ keu tem köla malman.” \p \v 18 \x * \xo 19.18 \xt Eks 20.13-16; Dut 5.17-20\x*Mi möta kewö jii mörök, “Wani jöjöpaŋ keugöra jizan?” Jisösnöŋ mi möta jiyök, “Mönö ki, ‘Ambazip kun kude qenöŋ kömuma, Sero yoŋgorö kude akŋan, Yoŋgorö kude meman, Jitnöŋ alal keu kude jiman, \v 19 \x * \xo 19.19 \xt Eks 20.12; Dut 5.16; Lew 19.18\x*Iwinamgi mönö göda qem etkimakŋan,’ aka ‘Nangi jöpaköm aŋgumakzani, miaŋgö dop mönö ambazip pakpak jöpaköm eŋgimakŋan.’” \p \v 20 Mewö jiiga azi gwabönöŋ kewö jiyök, “Mi pakpak mönö tem köla mala kotzal. Wanigöra kunbuk osizal?” \v 21 Mewö jiiga Jisösnöŋ jiyök, “Gi aködamungabuk malmamgö mötman ewö, mönö anda sukinapki söŋgöröŋi memegöra alnöŋ moneŋ kaiga ambazip wanapŋi eŋgiman. Mewö aknöŋga sukinapki ketaŋi (guli masapu, milyön Kina ewö) mi Suep mire ahöm gihima. Mewö aka ni nuataŋgöba kaman.” \p \v 22 Mewö jiyökmö, gwabönöŋ keu mi möta sukinapŋi gwötpuk ahöyöhaŋgöra aka wösöbirik möta jeŋi asöliiga öne mosöta anök. Mewö. \v 23 Mosöta aniga Jisösnöŋ gwarekurupŋi kewö jii mötket, “Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Yei! Ambazip pomŋi yeŋön mönö Suepkö bemtohoŋnöŋ aŋgotpingö lömböriba kupuk-kapak akŋe. \v 24 Mi kewö jim tuarimam: Sömbup ketaŋi kamel mi kondi kinimŋe ölöp qahö aŋgotma. Miaŋgö dop ambazip pomŋi yeŋön Anutugö bemtohoŋ uruŋe aŋgotpingö lömböriba qaköme.” \p \v 25 Mewö jii möta gwarek yeŋön aurum tililiŋgöba kewö jiget, “Opopoŋ! Ambazip daŋön mönö Suepkö buŋaya akawak?” \v 26 Mewö jigetka Jisösnöŋ uba eŋgeka kewö jiyök, “Ambazipnöŋ mi esapköba osiba qakömakzemö, Anutunöŋ mönö yuai pakpak ölöp ahakza. Yaŋön yuai kun aka memamgö qahö osiba qakömakza.” Mewö. \s1 Jisösgö nup memegö töwaŋi \p \v 27 Pitönöŋ keu mi möta meleŋda kewö jiyök, “Mötnöŋ, neŋön mönö yuai pakpak mosöta gi guataŋgöba kain. Miaŋgö likepŋi mönö wani yuaia membin?” \v 28 \x * \xo 19.28 \xt Mat 25.31; Luk 22.30\x*Mewö jiiga Jisösnöŋ kewö jii mötket, “Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Yuai pakpak kölöŋaiiga Suep gölmegö azi ölŋan jakömbuak dumŋe tari asakmararaŋan asarimawi, nalö qainŋi kun miaŋgöreŋ ni nuataŋgöba kageri, eŋön mönö mewöyök jakömbuak dum 12 miaŋgöreŋ tata Israel kambu 12 yeŋgö keuŋini kewöta jim teköme. \p \v 29 “Kunŋan nöŋgö qetnaŋgöra aka yuai kun mosöröhi, - mi jike miriŋi, darumunŋi, nenbehötŋi, iwinamŋi, nahönböratŋi me nup kisiŋi - mi eŋgömosöriga Anutunöŋ mönö miaŋgö likepŋi oŋgita meleŋ waŋgiiga sehima. Mewö sehiiga malmal köhöikŋi teteköŋi qahö buŋa qem aŋguma. \v 30 \x * \xo 19.30 \xt Mat 20.16; Luk 13.30\x*Mewö asuhumapmö, mutukŋi eŋgöreŋök gwötpukŋan dagibezupŋi aketka dagibezupŋi yeŋgöreŋök gwötpukŋan mutukŋi akŋe.” Mewö. \c 20 \s1 Wain nup meme ambazip yeŋgö dopkeu \p \v 1 Jisösnöŋ jiyök, “Suepkö bemtohoŋi mi kewö: Gölme toŋi kunöŋ söŋanök wahöta yaigep anda azi tosatŋi eŋgeka wain nupŋe moneŋ nup memegöra qesim eŋgiyök. \v 2 Qesim eŋgiiga ‘Ölöp,’ jigetka silim mohotkö töwaŋini (Kina 5) eŋgimapkö urumohot aketka melaim eŋgiiga wain nupŋe anget. \p \v 3 “Angetka 9 kilok miaŋgö dop aiga kunbuk toroqeba anda azi tosatŋi maket sombemŋe önewat kingetka eŋgehök. \v 4 Eŋgeka kewö jii mötket, ‘Iŋini mönö mewöyök nöŋgö wain nupne anda nup megetka töwaŋini dopŋeyök eŋgimam.’ \p \v 5 “Mewö jiiga wain nupŋe anget. Angetka 12 kilok aiga kunbuk anök aka mare 3 kilok miaŋgö dop dumŋe kunbuk yaigep anda mewöŋanök ahök. \v 6 Mewö aka mare 5 kilok miaŋgö dop yaigep aniga azi tosatŋi dumŋe kunbuk öne laŋ kingetka eŋgehök. Eŋgeka kewö qesim eŋgiyök, ‘Iŋini mönö wuanöŋgöra silim köröp ki öne malje?’ \p \v 7 “Mewö qesim eŋgiiga kewö meleŋget, ‘Kunŋan moneŋ nup membingöra qahö qesim neŋgiza. Miaŋgöra öne ki kinjin.’ Meleŋgetka kewö jii mötket, ‘Iŋini mönö mewöyök nöŋgö wain nupne anda nup meget.’ \v 8 \x * \xo 20.8 \xt Lew 19.13; Dut 24.15\x*Nup megetka mare aiga wain nup toŋan nup galömŋi öröba kewö jii mörök, ‘Gi mönö nup meme azi eŋgohola töwaŋini eŋgiman. Mare qöndökŋi kazei, yeŋgöreŋök könahiba eŋgiba anda söŋanök kazei, yeŋgöreŋ teköman.’ \p \v 9 “Mewö jiiga mare 5 kilok nupnöŋ kageri, yeŋön kaŋgotketka silim mohotkö töwaŋi (Kina 5) mi mohot mohot eŋgiiga meget. \v 10 Mutuk nupnöŋ kageri, yeŋön kaŋgota töwaŋini oŋgita memegöra mötmörigetmö, i mohot mohot mewöyök silim mohotkö töwaŋi (Kina 5) eŋgiiga meget. \v 11 Töwa mohot miyök memba könahiba gölme toŋaŋgöra uruŋinan ihururuk möta jimoŋgot ak waŋgiba kewö jiget, \v 12 ‘Nini wehöngöra nöŋgöp ariba nupkö lömbötŋi bisizinmö, azi mi dölök-kun nup memegöra qesim eŋgizan. Yeŋön aua mohot-kungö dop nup mezemö, göŋön töndup yeŋgöra mötmörinöŋga nembuk öröröŋ akze. Mi qahö dop kölja.’ \p \v 13 “Mewö jigetmö, yeŋgöreŋök kungöra kewö meleŋda jiyök, ‘Alani, ni göbuk keu jiba silim mohotkö töwa (Kina 5) gihimamgö urumohot akzit. Miaŋgö dop töwa miyöhök gihibiga dop kölja. Mönö mi mötmöriman. \v 14 Urugi miaŋgöra bölibapukmö, mönö nangi töwagi memba anman. Azi dölök-kun nup memegöra qesim eŋgizali, yeŋgöra mewöyök töwa gihizali, mönö miyök eŋgimamgö mötzal. \p \v 15 “Nani moneŋnöŋ nani sihimnaŋgö dop akiga dop kölja me qahö? Nöŋön ekbonep qahö akiga urugan auiga jegi bosoleiza me?’” \v 16 \x * \xo 20.16 \xt Mat 19.30; Mak 10.31; Luk 13.30\x*Jisösnöŋ keu mi jim teköba kewö jiyök, “Miaŋgö dop qöndökŋi yeŋön mutukŋi aketka mutukŋi yeŋön qöndökŋi akŋe.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ kömumamgö keuŋi jiiga karöbut ahök. \r Mak 10.32-34; Luk 18.31-34 \p \v 17 Jisösnöŋ Jerusalem sitinöŋ öŋgöbingöra gölme köna angetka gwarekurupŋi 12 mi öröm eŋgiba göraŋe anda kewö jii mötket, \v 18 “Mötket, nini Jerusalem öŋgöbin. Miaŋgöreŋ kunŋan Suep gölmegö azi ölŋi mamalolo mem waŋgiiga jike nup galöm aka Köna keugö böhi yeŋgö böröŋine gema. Yeŋön kömumapkö keuŋi jim teköba \v 19 kian gawman yeŋgö böröŋine al waŋgime. Al waŋgigetka mepaiköba ihilek wahiŋambuknöŋ tauköm waŋgime. Tauköm waŋgiba maripomnöŋ qegetka kömuma. Kömumba wehön karöbut aiga kömupnöhök wahötma.” Mewö. \s1 Jeims Jon namŋiran yuaigöra ulerök. \r Mak 10.35-45 \p \v 20 Nalö miaŋgöreŋ Zebedigö nahönyahöt yetkö namŋiran nahönyahötŋi yetpuk Jisösgöreŋ kaba simin köl waŋgiba yuai qainŋi kungöra uletmamgö jiyök. \v 21 Mewö jiiga qesim waŋgiyök, “Gi wani yuai akŋamgö mötzan?” Qesim waŋgiiga kewö jiyök, “Göŋön ölöp jim kutunöŋga nöŋgö nahönyahötni kietkön mönö göhö bemtohoŋnöŋ eu öŋgöba kunöŋ börögi ölŋe aka kunŋan börögi qaniŋe tata yuai pakpak galöm kölbeak.” \p \v 22 Mewö jiyökmö, Jisösnöŋ meleŋda kewö jiyök, “Iŋini miaŋgö könaŋi qahö möt yaköba uletze. Nöŋön qambi kakŋambuk nemami, iŋiri mi ölöp nemba sihimbölö mötmahot me qahö?” Mi möta “Ölöp nembit,” jiyohot. \v 23 Jiyohotka kewö jii mörohot, “Mi ölŋa! Nöŋön qambi kakŋambuk nemami, iŋiri mi mewöŋanök nemahotmö, nöŋgö böröni ölŋe me qaniŋe daŋön tatmahori, nöŋön keu mi jim kutumamaŋgö dop qahö. Nöŋgö Iwinan dum yahöt mi denike yetköra mözözömgöyöhi, mi mönö yetköra etkiiga nömbuk tata galöm kölmahot.” Mewö. \s1 Galöm ölŋan mönö welenqeqeya akza. \p \v 24 Darumun yahöt yetkön mewö ulerohotka alaurupŋi 10 yeŋön mi möta urubölö aket. \v 25 \x * \xo 20.25 \xt Luk 22.25-26\x*Mewö aketmö, Jisösnöŋ eŋgoholi kagetka kewö jii mötket, “Gölmegö kantriŋi kantriŋi mieŋgö jembonŋinan mönö azi kembu tandök ak eŋgimakze. Yeŋgö ketaŋamŋinan mönö keu jim kutuba mindiŋgöm eŋgiba kukösumŋini kondelakze. Iŋini könaŋini mi ölöp mötze. \v 26 \x * \xo 20.26 \xt Mat 23.11; Mak 9.35; Luk 22.26\x*Eŋgö sutŋine silik mewö ahöbapukmö, kunŋan eŋgö sutŋine ketaŋamŋini akŋamgö mötzawi, yaŋön mönö welen qem eŋgiba malma. \p \v 27 “Mewöyök kunŋan eŋgö sutŋine mutukŋi malmamgö mötzawi, yaŋön mönö eŋgö nembö bapŋine mala welenqeqeŋini omaŋi akŋa. \v 28 Suep gölmegö azi ölŋan mönö mewöyök silik mewöŋi kondela nanŋi welen qem waŋgimegöra aka qahö kayök. Qahöpmö, mönö welen qem eŋgiba ambazip sehisehiŋi yeŋgö sohopŋini memamgöra aka eta malmalŋi köleŋda mosötma.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ jegömöl azi yahöt mem ölöwak etkiyök. \r Mak 10.46-52; Luk 18.35-43 \p \v 29 Jisösnöŋ gwarekurupŋi yembuk Jeriko siti mosötpingö aketka ambazip kambulelembenöŋ eŋguataŋgöba andöŋine kaget. \v 30 Mewö kagetka jegömöl azi yahöt köna jitŋe tarohot. Tarohotka “Jisösnöŋ neŋgoŋgitmamgö akza,” jiget möta kewö qerohot, “Kembu Deiwidkö gwölönarökŋi, mönö ak kömum netkinöŋ!” \p \v 31 Mewö qerohotka ambazip kambu yeŋön keu bök tatmahotköra qetal etkigetmö, yetkön mönö kapaŋ köla kewö qerohot, “Kembu Deiwidkö gwölönarökŋi, mönö ak kömum netkinöŋ!” \v 32 Mewö qerohotka Jisösnöŋ dörök ala yaŋgöreŋ kamahotköra qeri kayohotka kewö qesim etkiyök, “Alayahötni, nöŋön wani yuai ak etkimamgöra mötzahot?” \p \v 33 Mewö qesim etkiiga kewö jiyohot, “Kembu, niri jeniri kunbuk ubitköra mötzit.” \v 34 Mewö jiyohotka Jisösnöŋ yetköra wösöŋi möta jeŋiri misirii miaŋgöreŋök tohoiga uba Jisös wuataŋgöba andöŋe anohot. Mewö. \c 21 \s1 Jisösgöra köiraŋ kölgetka Jerusalem öŋgöyök. \r Mak 11.1-11; Luk 19.28-40; Jon 12.12-19 \p \v 1 Jisösnöŋ gwarekurupŋi yembuk Jerusalem siti dopdowiba Oil ip kunduŋe Betfage mirinöŋ kaget. Kaba gwarekyahötŋi yahöt melaim etkimamgöra aka \v 2 kewö jii mörohot, “Miri wösöŋire tatzawi, mönö miaŋgöreŋ anmahot. Anda miaŋgöreŋ aŋgota doŋki ambiŋi kösönöŋ jöhöget kinjawi aka doŋki moröŋi mi miaŋgöreŋök miwikŋaim etkimahot. Mi mönö pösat etkiba memba nöŋgöreŋ kamahot. \p \v 3 “Pösarohotka kunŋan keu kun jiiga kewö jimahot, ‘Kembu-niran mönö miaŋgöra osiza.’ Mewö jiyohotka doŋki mi zilaŋ al etkiiga ki kamahot. \v 4 Anutunöŋ keu kun kezapqetok azi kungö uruŋe ali jiyöhi, miaŋön ölŋambuk akŋapköra mewö asuhuyök. Keu mi kewö, \q1 \v 5 \x * \xo 21.5 \xt Zek 9.9\x*“O Jerusalem ambazip Zaion kunduŋi liliköba maljei, yeŋgöra mönö kewö jigetka mötme, ‘Mötket, eŋgö kiŋ kembuŋinan mönö eŋgöreŋ asuhuma. Yaŋön guŋbönjönjöŋ aka doŋki qakŋe tata kama. Doŋki lömböt bisimakzawaŋgö moröŋi miaŋgö qakŋe tata kama.’” \p \v 6 Jisösnöŋ gwarekyahötŋi melaim etkiiga anda keu jiyöhaŋgö dop ahot. \v 7 Yetkön doŋki ambiŋi moröŋambuk etkömemba kayohot. Kayohotka malukuŋini qeköba doŋki qakŋire algetka Jisösnöŋ moröŋaŋgö qakŋe öŋgöba tarök. \p \v 8 Mewö tata aniga ambazip kambulelembeŋan göda qeba malukuŋini qeköba köna namŋe tumbulgetka tosatŋan ip uruŋe anda böröŋi qezuŋgata köna namŋe tumbulget. \v 9 \x * \xo 21.9 \xt Sum 118.25, 26\x*Tumbulgetka ambazip kambu jeŋe köl öröba angeri aka andöŋe wuataŋgöba kageri, yeŋön kewö jiba qetket, “Hosana! Anutu möpöseizin. Deiwidkö gwölönarökŋi owe owe! Kembugö qetŋe kamawi, Anutunöŋ mönö i kötuetköma. Hosana! Qetbuŋagi möpöseininga euyaŋgöreŋ öŋgöza! Owe owe!” \p \v 10 Mewö qetketka Jerusalem sitinöŋ öŋgöba sitigö ambazip körekŋan auruba göjupmajup aka kewö qesiget, “Azi ki mönö niŋia?” \p \v 11 Qesigetka ambazip kambulelembe yeŋön kewö meleŋget, “Yaŋön mönö kezapqetok azi Jisös, Galili prowinsgö Nazaret mirigöra.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ jöwöwöl jike jim kömbuhiyök. \r Mak 11.15-19; Luk 19.45-48; Jon 2.13-22 \p \v 12 Jisösnöŋ jöwöwöl jikegö tohoŋ uruŋe anök. Miaŋgöreŋ ambazip eŋgehiga inap bohonŋi memegöra algetka söŋgöröŋi megeri, yaŋön mi pakpak közöl eŋgiiga etket. Moneŋ utekutek ambazip yeŋgö jakeŋini metali anget. Mewöyök kembö bohonŋini memegöra algeri, mieŋgö dum tatatŋini mi tok tötaliga anget. \v 13 \x * \xo 21.13 \xt Ais 56.7; Jer 7.11\x*Mewö aka kewö jii mötket, “Aisaianöŋ keu kun kewö ohoi ahöza, ‘Nöŋgö jikenan mönö köulukö miriŋina akŋapkö qetme.’ Keu mi ahözapmö, iŋini mi utekögetka kegwek-kahasililiŋ yeŋgö baŋet ewö akza.” \p \v 14 Mewö aiga jegömöl aka simalokon ambazip jöwöwöl jikenöŋ yaŋgöreŋ kagetka mem ölöwak eŋgiyök. \v 15 Mewö asuhuyökmö, jike nup galöm aka Köna keugö böhi yeŋön aŋgöletot meyöhi, mi eket aka nahönbörat jöwöwöl jikenöŋ qeta “Hosana! Deiwidkö gwölönarökŋi owe owe!” jigeri, mi eŋgeka urubölö aket. \p \v 16 \x * \xo 21.16 \xt Sum 8.2\x*Urubölö aka kewö jim waŋgiget, “Morö mi keu qetzei, mi mötzan me qahö?” Jim waŋgigetka kewö meleŋ eŋgiyök, “Ölöp mötzal. Iŋini nalö kungen Buŋa keu ki oyoŋget me qahö, ‘Göŋön mönö nahönbörat aka morösepsep juzu nemakzei, mi kusum eŋginöŋga nangi törörök möpöseim gihimakze.’” \p \v 17 Mewö jiba eŋgömosöta siti mosöta mare aiga Betani anda ahöyök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ fig ip kun qesuahöiga ululuŋgöyök. \r Mak 11.12-14, 20-24 \p \v 18 Ahöba söŋanök wahöta kunbuk sitinöŋ anda nenegö kömuyök. \v 19 Nenegö kömumba köna jitŋe fig ip \f + \fr 21.19 \ft Fig mi sambi ipkö alaŋi kun. Mi nupŋine kömötketka kötŋi nahömŋinambuk asuhugetka gwötpuk nemakze. \f* kun eka miaŋgö könaŋe anök. Anökmö, ölŋi qahö miwikŋaiiga sinŋanök kiniga ehök. Mewö eka ip mi kewö jim waŋgiyök, “Göŋön mönö nalö kunöŋ ölgi kunbuk kude kuŋguman.” Mewö jim waŋgiiga fig ip miaŋön mönö miaŋgöreŋök ululuŋgöyök. \p \v 20 Ululuŋgöiga gwarekurupŋan mi eka auruba kewö jiget, “Fig ipnöŋ mönö denöwö ösumok ululuŋgöza?” \v 21 \x * \xo 21.21 \xt Mat 17.20; 1 Kor 13.2\x*Jigetka Jisösnöŋ kewö meleŋnök, “Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Mötnarip töp memba uruyahöt qahö akeak ewö, fig ipköra yuai asuhuzawi, iŋini miyök qahö akeakmö, ki mewöyök ölöp akeak: Kunduŋi kiaŋgö toŋaŋgöra kewö jim kutubeak, ‘Mönö kunduŋi ki qeköba wahöta anda köwetnöŋ alman.’ Mewö jim kutuba Anutu möt nariiga mönö miaŋgö dop ahuma. \v 22 Wani yuaigöra qesiba köulukömei, mi pakpak buŋa qem aŋgubingö möt narigetka mönö buŋaŋini akŋa.” Mewö. \s1 Jitŋememe yeŋön Jisösgö kukösumŋaŋgö qesiget. \r Mak 11.27-33; Luk 20.1-8 \p \v 23 Jisösnöŋ jöwöwöl jikegö tohoŋ uruŋe anda ambazip kusum eŋgiiga jike nup galöm aka kantrigö jitŋememe tosatŋi yeŋön yaŋgöreŋ kaŋgotket. Kaŋgota kewö qesim waŋgiget, “Gi kiaŋgöreŋ yuai akzani, mi mönö daŋön jim kutum gihiiga ahakzan? Miaŋgö kukösumŋi mi daŋön gihiyök?” \p \v 24 Qesim waŋgigetka kewö meleŋ eŋgiyök, “Nöŋön mewöyök keu kun qesim eŋgimam. Mi meleŋ niŋgime ewö, nöŋön mewöyök daŋön kukösum niŋgiiga yuai ki ahakzali, mi jibi mötme. \v 25 Jonöŋ ambazip o-melun mem eŋgiba malöhi, yaŋön miaŋgö kukösumŋi mi denikeyök meyök? Suep Toŋan waŋgiyök me gölme toŋan waŋgiget?” Mewö qesim eŋgiiga sutŋine eraum möta kewö jiget, “‘Kukösumŋan Suepnöhök asuhuyök,’ mewö jibin ewö, yaŋön mönö kewö jima, ‘Iŋini mönö wuanöŋgöra Jon qahö möt narim waŋgiget?’ Mi qahö dop kölja. \p \v 26 “Me ‘Gölme ambazipnöhök asuhuyök,’ jibin ewö, neŋön mönö ambazip kambu yeŋgöra keŋgötnini möta osibin. Könagesö pakpak yeŋön mönö Jongöra ‘Kezapqetok azia akza,’ jiba malje.” \v 27 Keu mewö kewöta Jisösgöra kewö meleŋget, “Mi qahö mötzin.” Mewö meleŋgetka Jisösnöŋ kewö jii mötket, “Mewö aiga nöŋön mewöyök yuai ki ahakzalaŋgö kukösumŋi daŋön niŋgiyök, mi qahö jibi mötme.” Mewö. \s1 Kungö nahönyahöt yetkö söpsöpkeu \p \v 28 Jisösnöŋ söpsöpkeu kun kewö jiyök, “Iŋini keu kiaŋgöra denöwö mötmörize? Azi kun nahönyahötŋi yahöt malget. Nalö kunöŋ iwiŋiran nahönŋi kungöreŋ anda kewö jiyök, ‘Nahöni, gi ölöp merak nöŋgö wain kösö nupne anda nup meman.’ \p \v 29 “Mewö jiiga kewö meleŋnök, ‘Ni töközal.’ Mewö jiyökmö, könaŋgep keuŋi miaŋgö möt böliba eleŋda anda nup meyök. \v 30 Miaŋgö andöŋe iwiŋiran nahönŋi kungöreŋ anda nahönŋi mutukŋaŋgö jiyöhi, keu miyök jii mörök. Mi möta keu kewö jiba meleŋnök, ‘Oŋ! Ketaŋamni, ölöp anmam.’ Mewö jiyökmö, töndup qahö anök.” \p \v 31 Jisösnöŋ mewö jiba qesim eŋgiyök, “Yahöt yetköreŋök daŋön mönö iwiŋiraŋgö jitŋi tem kölök?” Mewö qesim eŋgiiga kewö meleŋget, “Nahönŋi mutukŋi yaŋön.” Mewö meleŋgetka kewö jii mörök, “Nöŋön keu öl töhönŋi kun kewö jibi mötme: Takis meme ambazip tilipqilipŋinambuk aka köna ketaŋi ambi yeŋön mönö iŋini eŋgoŋgita mutuk Anutugö bemtohoŋ uruŋe öŋgöme. \p \v 32 \x * \xo 21.32 \xt Luk 3.12; 7.29-30\x*“Keu miaŋgö könaŋi kewö: Jon O-melun azinöŋ eŋgöreŋ kaba Anutugö jeŋe solanibingö könaŋi kondeliga iŋini yaŋgö keuŋi mi qahö möt narigetmö, takis meme ambazip tilipqilipŋinambuk aka köna ketaŋi ambi yeŋön mönö i möt narim waŋgiget. Yeŋön i möt narim waŋgigeri, iŋini mi eka töndup könaŋgep mewöyök nanŋini qahö möt bölim aŋguba eleŋda i qahö möt narim waŋgiget.” Mewö. \s1 Wain kösö nup galöm bölöŋi mieŋgö dopkeu \r Mak 12.1-12; Luk 20.9-19 \p \v 33 \x * \xo 21.33 \xt Ais 5.1-2\x*Jisösnöŋ jiyök, “Dopkeu kun kewö mötme: Gölme toŋi kunöŋ wain kösö nup kun köla kömörök. Köla kömöta selŋi memba liliköyök. Mem liliköba kötnöŋ wain jout ketaŋi kötnöŋ meyök. Miaŋgöreŋ waingö ölŋi ala könanöŋ tözöhölget oŋan lalanöŋ geyök. Wain jout ketaŋi mi kötnöŋ memba wain yoŋgorö membepuköra galöm meme jake köröpŋi köweŋambuk meyök. Yuai pakpak mem teköba wain nup galöm tosatŋi miwikŋaim eŋgiba kewö jiyök, ‘Mönö nup memba ölŋaŋgö bahöŋi nanŋini memba bahöŋi toŋi ni niŋgime.’ Mewö jiba nup mi böröŋine ala eŋgömosöta kantri kunöŋ anda malök. \p \v 34 “Mala mali ölŋi öliyöhaŋgö nalöŋi (yambu 5) töriiga miaŋgöreŋ welenqeqeurupŋi kun melaim eŋgiiga galöm yeŋgöreŋ anda wain nup ölŋaŋgö bahöŋi waŋgimegöra jiget. \v 35 Jigetmö, galöm yeŋön i eŋgömemba jöhöba tosatŋi kömbinöŋ sepgwörörök eŋguba tosatŋi eŋguget kömugetka tosatŋi kötnöŋ gila eŋguget kömuget. \v 36 Miaŋgö andöŋe welenazi tosatŋi toroqeba melaim eŋgiiga gwötpuk aketmö, i mewöŋanök öröm ureim mem eŋgiget. \p \v 37 “Mewö aketka wain nup toŋan keu jaruba jiyök, ‘Nani nahöni mönö göda qem waŋgime me denöwö?’ Mewö jiba qöndökŋi mi nahönŋa melaiiga yeŋgöreŋ anök. \v 38 Anökmö, wain nup galöm yeŋön nahönŋi eka sutŋine kewö eraum möta jiget, ‘Yaŋön mönö börösamotŋaŋgö toŋi akŋa. Ayop, mönö memba qein kömuiga wain kösö nupŋan mönö nanine buŋanina akŋa.’ \p \v 39 “Mewö jiba memba jöhöba gilgetka nup yaigepŋe geiga qeget kömuyök. \v 40 Wain nup toŋan mi möta kaba nup galöm mi mönö denöwö ak eŋgima?” \p \v 41 Jisösnöŋ mewö qesiiga kewö jiget mörök, “Galöm bölöŋi mi mönö köndeŋda yaijapaleleŋ mem eŋgima aka nup galöm dölökŋi miwikŋaim eŋgiba wain kösö nupŋi yeŋgö böröŋine alma. Yeŋön ölŋi ölimawaŋgö nalöŋe bahöŋi törörök waŋgimakŋe.” \v 42 \x * \xo 21.42 \xt Sum 118.22-23\x*Jisösnöŋ mi möta kewö jii mötket, “Buŋa Kimbigö keu ki nalö kungen oyoŋget me qahö, ‘Miri meme yeŋön köt tandö kun andö qeba öne mosötket taröhi, miaŋön mönö tandö kömbönaŋi aiga miwikŋaiget. Miaŋön tiŋgiriga mirinöŋ gororoŋgöba eta kölma. Kembunöŋ tandö mi kuŋguiga jeninan ehinga qetbuŋabuk aiga welipkömakzin?’ \p \v 43 “Miaŋgöra kewö jibi mötme, Anutunöŋ mönö bemtohoŋi eŋguaŋgita ambazip kambu kun eŋgiiga yeŋön miaŋgö ölŋi ölöp kuŋgumakŋe. \v 44 Kunŋan tandö bohonŋi miaŋgöreŋ tötöŋgata eta qemawi, mi mönö sileŋi kutumutumapmö, ain tandö miaŋön jöla tala kungö qakŋe eta kölmawi, mi mönö körek qözömözö-zamgöma.” \p \v 45 Jisösnöŋ mewö jiiga jike nup galöm aka Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋön dopkeuŋi mi möta könaŋi möt asariba kewö jiget, “Mi mönö neŋgöra jiza.” \v 46 Miaŋgöra i memba jöhöbingö mötketmö, ambazip kambu yeŋgöra keŋgötŋini möta osiget. Ambazip kambu yeŋön Jisösgöra mötketka kezapqetok azia ahök. Mewö. \c 22 \s1 Maren lömbuaŋgö söpsöp keu \r Luk 14.15-24 \p \v 1 Jisösnöŋ kunbuk könahiba söpsöp keunöŋ keu kewö jiyök, \v 2 “Suepkö bemtohoŋi mi kiaŋgö dop akza: Kiŋ azi kembunöŋ nahönŋaŋgöra maren lömbuaŋ areŋgöba mözözömgöyök. \v 3 Mözözömgöba welenqeqeurupŋi melaim eŋgiba kewö jiyök, ‘Nöŋön ambazip tosatŋi maren lömbuaŋnöŋ kamegö mötzal. Iŋini mönö yeŋgöreŋ kolek anda kamegö jiget mötme.’ Mewö jii anda jigetmö, ambazip mieŋön mi möta kabingö tököba taŋqaŋ aket. \p \v 4 “Miaŋgö andöŋe welenqeqeurup tosatŋi kunbuk melaim eŋgiba kewö jiyök, ‘Ambazip kamegöra jiali, mönö yeŋgöreŋ anda kewö jime: Mötket, nöŋön lömbuaŋgö neneŋamni lök mözözömgöbiga tatza. Nöŋgö bulmakau aziŋi aka bulmakau tosatŋi gumohom eŋgiinga kelökŋinambuk akeri, mi eŋguba ohom qeraköinga yuai pakpak lök jöjöröba ahöza. Iŋini mönö maren lömbuaŋnöŋ kaget.’ \p \v 5 “Mewö jii angetka ambazip mieŋön keu miaŋgö kezap qahö algetmö, nönöŋgan aka laŋ anget. Tosatŋan nene nupŋine angetka tosatŋan kölköl-örörö nupŋine anget. \v 6 Tosatŋan kiŋgö welen-qeqeurupŋi qelanjiba eŋgömemba öröm ureim ak eŋgiba eŋguget kömuget. \v 7 Kömugetka kiŋgö irimŋi seholiiga yarö kambuŋi melaim eŋgiiga anda kinda eŋguget kömukömu azi mi köndeŋ eŋgiba taon miriŋini mi ohogetka jeyök. \p \v 8 “Miaŋgö andöŋe kiŋnöŋ welenqeqeurupŋi yeŋgöra kewö jiyök, ‘Maren lömbuaŋ mözözömgöinga jöjöröba tatzapmö, ambazip kamegöra jiali, yeŋön mönö sösöŋgainöŋ kakagö dop ölöpŋi qahö akze. \v 9 Miaŋgöra iŋini mönö köna soŋanöŋ aka miri sombemŋi sombemŋi miaŋgöreŋ anda ambazip mi me mi miwikŋaim eŋgimei, i mönö maren lömbuaŋnöŋ kamegöra jiba kapaŋ köla kuŋgum eŋgime.’ \p \v 10 “Mewö jiiga welenqeqeurupŋan mosöta könaŋi könaŋi miaŋgöreŋ anda ambazip mi me mi miwikŋaim eŋgigeri, mi körek pakpak öröm tokom eŋgiget. Ambazip ölöpŋi aka bölöŋi mewöyök mi mewö kagetka maren lömbuaŋ mirinöŋ kokolak qeiga tebol liliköba tatket. \v 11 Tebol liliköba tatketmö, kiŋnöŋ i eŋgekŋamgöra kaba miaŋgöreŋ azi kun maren lömbuaŋgö maluku tuatŋi qahö köli geiga ehök. \v 12 Azi mi eka kewö jii mörök, ‘Alani, gi maren lömbuaŋgö malukuŋi qahö löŋgöta töndup denöwögöra miri kiaŋgö uruŋe kazan?’ Mewö jiiga azi miaŋön keuŋi bököiga ölöŋ tarök. \p \v 13 \x * \xo 22.13 \xt Mat 8.12; 25.30; Luk 13.28\x*“Mewö tariga kiŋnöŋ welenqeqeurupŋi kewö jim kutum eŋgiyök, ‘Mönö azi mi memba köna böröŋi jöhöba yaigep gilgetka pandamanöŋ gema.’ Miaŋgöreŋ malmeaŋön mönö sahöt gigilahöba irimŋini yöhözömgögetka qetŋi qeri malme. \v 14 Keu miaŋgö dop Anutunöŋ ambazip sehisehiŋan kamegöra jiyökmö, awamdökŋi yeŋön keu mi möt aŋgön köla kaba Anutunöŋ kambu möwölöhöm eŋgiyöhi, mönö yeŋgö sutŋine kaŋgotme.” Mewö. \s1 Takis alalgö Jisös esapköm waŋgiget. \r Mak 12.13-17; Luk 20.20-26 \p \v 15 Miaŋgö andöŋe Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋön anda eraum möta Jisös qesiba keugö bötaknöŋ öröi gwaröhöm waŋgibingö areŋi alget. \v 16 Mewö areŋ ala gwarekurupŋi aka premiö Herodkö pati-alaurupŋi tosatŋi melaim eŋgigetka Jisösgöreŋ kaba kewö qesiba jiget, “Böhi, göŋön azi ölŋi akzani, nini mi mötzin. Göŋön ambazip tosatŋi qahö eŋgek soriba tosatŋi qahö qepureim eŋgimakzanmö, dop mohotnöŋ kewöt neŋgimakzan. Miaŋgöra kuŋgum gihigetka qahö goŋgiba ketaŋi qahö esuhum eŋgimakzanmö, Anutugöreŋ köna mi keu ölŋaŋgö dop kusum neŋgimakzan. Göŋön Anutugöreŋ keu diŋdiŋi miaŋön öŋgöŋgöŋi eretŋi mohot pakpak jim qindiŋ ak neŋgimakzan. \v 17 Miaŋgöra keu kiaŋgöra denöwö mötmörizan, mi jinöŋ mötpin. Nini sisa-kiŋgöra takis ala miaŋön Mosesgö Köna keu siŋgibin me qahö?” \p \v 18 Mewö qesigetka areŋini muneŋi möt kutuba kewö jii mötket, “O urumeleŋgö silesile azi, iŋini mönö wuanöŋgöra keugö bötaknöŋ al niŋgibingö esapköm niŋgize? \v 19 Ölöp takis alalgö moneŋi kun kondel niŋgigetka eki.” Mewö jiiga silwö moneŋ (Kina 5) kun memba kaget. \p \v 20 Kagetka kewö qesim eŋgiyök, “Dagöreŋ imut aka qet mi ki ohoget ahöza?” \v 21 “O mi sisa-kiŋgöreŋ,” mewö meleŋda jiget. Jigetka kewö jii mötket, “Mewö aiga yuai sisa-kiŋgö imutŋambuk buŋaŋi akzawi, mi mönö yaŋgöra al waŋgime. Yuai kun Anutugö buŋaya akzawi, mi mönö Anutugö buŋa qeme.” \v 22 Mewö jii möta yaŋgöra gwötpuk welipköba mosöta yaigep anget. Mewö. \s1 Kömupnöhök wahötwahötkö Jisös esapköm waŋgiget. \r Mak 12.18-27; Luk 20.27-40 \p \v 23 \x * \xo 22.23 \xt Apo 23.8\x*Sadyusi (Jike nupkö kapaŋkölköl) yeŋön ‘Kömugeri, yeŋön kude wahötme,’ jiba malget. Nalö miaŋgöreŋ yeŋgöreŋök tosatŋan Jisösgöreŋ kaba kewö qesim waŋgiba jiget, \v 24 \x * \xo 22.24 \xt Dut 25.5\x*“Böhi, Mosesnöŋ kewö jim kutum neŋgiyök ahöza, ‘Azi kun ambi meiga nahönbörat qahö ahui kömuiga munŋan ölöp malöŋi memba mala gwölönarök qiwikŋaim waŋgiiga datŋaŋgö qet bisiba malma.’ \v 25 Mötnöŋ, nalö kunöŋ darumun 7 malget. Datŋini mutukŋan ambi memba mala gwölönarökŋi qahö öne mala kömuyök. Kömuiga munŋan malöŋi mi meyök. \p \v 26 “Memba mala kömuiga munŋi kunŋan malöŋi mi meyök. Meiga miaŋgö andöŋe munŋi kunöŋ ambi miyök meyök. Mewöŋa mewö darumun 7 pakpak yeŋön ambi mohok miyök memba gwölönarök qahö mala kömum teköget. \v 27 Kömum tekögetka qöndökŋi malöŋini mi mewöyök kömuyök. \v 28 Göŋön ‘Kömugeri, yeŋön guliba wahötme,’ jizanmö, nini mi qahö möt narizin. Mötnöŋ, azi 7 pakpak mi öröröŋ wahötpeak ewö, ambi mohok mi anömŋina meget malöhaŋgöra aka mönö dagö anömŋa akawak?” \p \v 29 Mewö qesigetka Jisösnöŋ meleŋda kewö jii mötket, “Iŋini keu jim sohoze. Urumeleŋgö Buŋa Kimbiŋi aka Anutugö kukösumŋi qahö möt kutuzeaŋgöra mönö jaŋjuŋ ahakze. \v 30 Ölŋa, kömupnöhök wahöta nalö miaŋgöreŋ awanöm qahö akŋemö, garata yeŋön Suep mire maljeaŋgö tandök aka malme. \p \v 31 “Mötket! Kömugeri, yeŋön guliba wahötmegö keuŋi Anutunöŋ eŋgöra jiyöhi, iŋini mi lök oyoŋget me qahö? Keu mi kewö, \v 32 \x * \xo 22.32 \xt Eks 3.6\x*‘Nöŋön Anutu Abrahamgö Kembu, Aisakö Kembu aka Jeikobkö Kembuya mala kota maljal.’ Anutunöŋ kömukömuŋi yeŋgö Kembuŋini qahöpmö, malmal köhöikŋi maljei, mönö yeŋgö Kembuŋina malja.” \v 33 Jisösnöŋ mewö ambazip kambu kusum eŋgii möta welipköget. Mewö. \s1 Jöjöpaŋ keu bohonŋi yahöt mi denöwö? \r Mak 12.28-34; Luk 10.25-28 \p \v 34 Sadyusi (Jike nupkö kapaŋkölköl) yeŋön Jisös qesim waŋgigetka meleŋda jim soroköiga keu bök akeri, mi Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋön möta kaba tokoget. \v 35 \x * \xo 22.35 \xt Luk 10.25-28\x*Yeŋgöreŋök böhi kun Köna keu törörök möt kutuyöhi, yaŋön kaba Jisös bötak ala kewö qesim waŋgiyök, \v 36 “Böhi, Mosesgö Köna keu uruŋe wani jöjöpaŋ keu mi bohonŋi ketaŋi akza?” \p \v 37 \x * \xo 22.37 \xt Dut 6.5\x*Qesim waŋgiiga meleŋnök, “Bohonŋi ketaŋi mi kewö, ‘Gi urugi jömukŋi, uŋagi jömukŋi aka mötmötki jömukŋi miaŋön mönö Kembu Anutugi jöpaköba malman.’ \v 38 Miaŋön jöjöpaŋ keu bohonŋi aka mutukŋi akza. \v 39 \x * \xo 22.39 \xt Lew 19.18\x*Jöjöpaŋ keu miaŋgö alaŋi kewö, ‘Nangi jöpaköm aŋgumakzani, mewöŋanök mönö ambazip pakpak jöpaköm eŋgiba malman.’ \v 40 Jöjöpaŋ keu yahöt mi mönö Mosesgö Köna keu aka kezapqetok ambazip yeŋgö Buzup Kimbi pakpak mieŋgö bohonŋina akza.” Mewö. \s1 Kraist mi kiŋ Deiwidkö Kembuŋi aka gwölönarökŋi. \r Mak 12.35-37; Luk 20.41-44 \p \v 41 Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋön kaba tokogetka Jisösnöŋ kewö qesim eŋgiyök, \v 42 “Iŋini Kraistköra denöwö mötze? Yaŋön mönö dagö nahönŋa akza?” Mewö jiiga meleŋda jiget, “Mönö kiŋ Deiwidkö gwölönarökŋa akza.” \p \v 43 Jigetka jiyök, “Mewö akzapmö, denöwö aka Uŋa Töröŋan Deiwid sölölöhöm waŋgiiga yaŋgöra ‘Nani Kembuni,’ qeta kewö jiyök, \q1 \v 44 \x * \xo 22.44 \xt Sum 110.1\x*‘Anutunöŋ kinda nöŋgö Kembuni kewö jii mörök, Göŋön mönö kaba nöŋgö böröni ölŋe tatnöŋga nöŋön nalö sutŋe kerökurupki tim tötala luhut al eŋgiba göhö köna tambö gwaröŋe al eŋgimam. Nalö mi kam kuŋgumawaŋgö dop mönö asak-mararaŋnöŋ ki tatman.’ \m \v 45 Deiwidnöŋ nanŋak mewö jiba qetŋi ‘Nöŋgö Kembuni’ jiza. Kembuni jiba mönö denöwö aka yaŋgö gwölönarökŋi mohot akawak?” \p \v 46 Mewö jiiga miaŋgö kitipŋi kunöŋ kun meleŋmamgö osiba keu bök kinget. Sömaŋi miaŋgöreŋök körek yeŋön Jisös kunbuk keu kungö qesim waŋgibingö kölköldömdöm aka mosötket. Mewö. \c 23 \s1 Urumeleŋgö silesile malmalgö galöm meme keu \r Mak 12.38-39; Luk 11.43, 46; 20.45-46 \p \v 1 Nalö miaŋgöreŋ Jisösnöŋ ambazip kambulelembe aka gwarekurupŋi yeŋgöra kewö jii mötket, \v 2 “Köna keugö böhi aka Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋön Mosesgö jakömbuaknöŋ tata Köna keugö könaŋi kukösum qakŋe kusum eŋgimakze. \v 3 Miaŋgöra keu pakpak jim kutum eŋgimakzei, mi mönö tem kölmemö, ahakmemeŋini mi kude wuataŋgöme. Yeŋön keu jitŋinan jim asarimakzemö, nanŋinak mi qahö wuataŋgömakze. Miaŋgöra mönö i ewö kude ahakŋe. \p \v 4 “Yeŋön keuŋi keuŋi jim kutuba miaŋgö könjöŋ lömbötŋi ambazip awötŋine alagun algetka mi tem kölbingö lömböriiga jaraŋbaraŋ ahakzemö, nanŋinak i kesötŋini moröŋi kunöŋ bauköm eŋgibingö wösömötmötŋini kun qahö ahöza. \p \v 5 \x * \xo 23.5 \xt Mat 6.1; Jaŋ 15.38; Dut 6.8\x*“Yeŋön ahakmemeŋini pakpak ambazipnöŋ eŋgekŋegöra aka memakze. Baiböl keu köt (memori wös) irimuŋga bokisŋini mem qariba aukŋe kondela Buŋa mötmötŋinaŋgöra aiweliköm aŋgumakze. Malukuŋinaŋgö suŋe aködamungö biretŋi ketaŋi ketaŋi memba möndömakze. \f + \fr 23.5 \ft Baiböl memori wös irimuŋgaŋi mi (Dut 6.8) koropeŋ me jeŋjeŋ ewö jöhömalget. Malukuŋinaŋgö suŋe aködamungö biretŋi mötnöŋ memba möndömalgeri, mi Anutugö ambazip öl töhönŋi akeraŋgö aiwesökŋi ahök. \f* \v 6 Yeŋön közölömbuaŋnöŋ dum tatat mutukŋe jegep tatpingö mörakze aka köuluk mire qaikŋe eu tatpingö sihimŋi mörakze. \v 7 Maketnöŋ me könanöŋ ambazip eŋgeketka jölöŋini jimegö möta ‘O ketaŋamnini,’ qetŋini mewö qetmegöra sihimŋini mörakze. \p \v 8 “Yeŋön mewö ahakzemö, mohok-kun yaŋön eŋgö Böhiŋini aiga iŋini körekŋan yaŋgö urumeleŋ alaurupŋi akze. Miaŋgöra eŋgö qetŋini böhinini qetmegöra kude mötme. \v 9 Mohok-kun yaŋön Iwiŋini akza. Yaŋön Suep mire maljawaŋgöra gölme azi kungöra neŋgö iwinini qet mewö kude qetme. \v 10 Kraist mohok-kun nöŋön eŋgö ketaŋamŋini akzal. Miaŋgöra eŋgö qetŋini ketaŋamnini qetmegöra kude mötme. \p \v 11 \x * \xo 23.11 \xt Mat 20.26-27; Mak 9.35; 10.43-44; Luk 22.26\x*“Mewö qahöpmö, eŋgö sutŋine bohonŋi akzawaŋön mönö welen qem eŋgiba malma. \v 12 \x * \xo 23.12 \xt Luk 14.11; 18.14\x*Mewö malmapmö, kunŋan nanŋi uruŋi memba öŋgömawi, Anutunöŋ mönö i memba et al waŋgima. Kunŋan nanŋi uruŋi memba etmawi, Anutunöŋ mönö i memba öŋgöba al waŋgima.” \s1 Jisösnöŋ Farisi yeŋgöra wölziköba Yei! jiyök. \r Mak 12.40; Luk 11.39-42, 44, 52; 20.47 \p \v 13 “O Köna keugö böhi aka miaŋgö kapaŋkölköl ambazip! Iŋini urumeleŋgö silesile ambazip aketka lömböt qakŋine öŋgözawaŋgöra mönö wölziköba Yei! jizal. Ambazip Suepkö bemtohoŋ uruŋe aŋgotpepukö naŋguŋi köla jöhömakze. Nanŋinak miaŋgö uruŋe qahö aŋgotze aka tosatŋan miaŋgö uruŋe aŋgotpingö akzei, iŋini i jöhöba aŋgön köl eŋgimakze. \v 14 O Köna keugö böhi aka miaŋgö kapaŋkölköl ambazip! Iŋini urumeleŋgö silesile ambazip aketka lömböt qakŋine öŋgözawaŋgöra mönö wölziköba Yei! jizal. Iŋini malö yeŋgöreŋ miri yuai bidaŋda gagabe köla eŋguaŋgirakze aka qetbuŋaŋini asuhumapköra aka köuluk köröpŋi köuluköba töptöpŋine qemakze. Miaŋgöra Anutunöŋ keuŋini jim teköba likepŋi öŋgöŋgöŋi meleŋni eŋgö qakŋine öŋgöma. \p \v 15 “O Köna keugö böhi aka miaŋgö kapaŋkölköl ambazip! Iŋini urumeleŋgö silesile ambazip aketka lömböt qakŋine öŋgöza-waŋgöra mönö wölziköba Yei! jizal. Iŋini kunöŋ Juda ambazip kun akŋapköra kapaŋ köla köwetŋi köwetŋi kutuba gölmeŋi gölmeŋi lilikömakze. Mewö aketka kunŋan Juda neŋgö ahakmemenöŋ qekötahömawi, i mönö kusum sohom waŋgigetka könöp siagö buŋaya kun akŋa. Nanŋini ewö qahöpmö, indimŋi yahöt nanŋini eŋgoŋgita böliqölima. \p \v 16 “Jeŋinan gömöliiga ambazip böröŋine memba eŋguaŋ-girakzei, lömböt eŋgö qakŋine öŋgözawaŋgöra mönö wölziköba Yei! jizal. Iŋini keu kewö jimakze, ‘Kunŋan jöwöwöl jikegö qetŋe keuŋi jöjöpaŋ keunöŋ jim köhöima ewö, miaŋön qahö köhöimapmö, kunŋan jöwöwöl jikegö yuai goulnöŋ memeŋi miaŋgö qetŋe jöjöpaŋ keuŋi jima ewö, jöjöpaŋ keu miaŋön mönö jöhöm waŋgima.’ \p \v 17 “O jegömöl ambazip mötkutukutuŋini piromŋi! Yuai goulnöŋ memeŋi aka jöwöwöl jike yahöt mietköreŋök wani yuainöŋ öŋgöŋgöŋi akza? Goulnöŋ nanŋak kömbukŋi qahö akzapmö, jöwöwöl jikenöŋ algetka miaŋön mönö mi mem kömbuhiza. \p \v 18 “Keu kun kewö jimakze, ‘Kunŋan altagö qetŋi qeta keuŋi jöjöpaŋ keunöŋ jim köhöima ewö, miaŋön qahö köhöimapmö, kunŋan naluk kötin altanöŋ ahözawi, miaŋgö qetŋi qeta jöjöpaŋ keuŋi jima ewö, jöjöpaŋ keu miaŋön mönö jöhöm waŋgima.’ \p \v 19 “O jegömöl ambazip! Naluk kötin aka alta mietköreŋök wani yuainöŋ öŋgöŋgöŋi akza? Naluknöŋ nanŋak eretŋi akzapmö, altanöŋ algetka miaŋön mönö naluk mem kömbuhiza. \v 20 Miaŋgöra kunŋan altagö qetŋe keuŋi jöjöpaŋ keunöŋ jim köhöimawi, yaŋön alta aka yuai pakpak altanöŋ ahözawi, mönö miaŋgö qetŋe keuŋi jim köhöima. \p \v 21 “Kunŋan jöwöwöl jikegö qetŋe keuŋi jöjöpaŋ keunöŋ jim köhöimawi, yaŋön mönö jike miaŋgö aka miaŋgöreŋ mal köhöizawaŋgö qetŋe keuŋi jim köhöima. \v 22 \x * \xo 23.22 \xt Ais 66.1; Mat 5.34\x*Mewöyök kunŋan Suepkö qetŋe keuŋi jöjöpaŋ keunöŋ jim köhöimawi, yaŋön Anutugö jakömbuak dum aka miaŋgöreŋ tatzawaŋgö qetŋe keuŋi jim köhöima. \p \v 23 \x * \xo 23.23 \xt Lew 27.30\x*“O Köna keugö böhi aka miaŋgö kapaŋkölköl ambazip! Iŋini urumeleŋgö silesile ambazip aketka lömböt qakŋine öŋgözawaŋgöra mönö wölziköba Yei! jizal. Iŋini nene pakpak mendeŋda bahöŋi 10 miaŋgöreŋök mohot Anutugö buŋaya qemakze. Gipŋi, raki aka kiap kösö köt mi mewöyök mendeŋda tenöhök mohot mi Anutugö buŋa qemakze. Naluk mi törörök alakzemö, Köna keugö kötŋi bohonŋi ki mönö oŋgita mosörakze: Gi ambazip sutŋine ahakmeme diŋdiŋi wuataŋgöba ak kömum aŋguba keu pöndaŋ wuataŋgöba malman. Keu bohonŋi mi mönö kapaŋ köla wuataŋgöba malme aka keu morömorö mi mewöyök kude oŋgita mosötme. \v 24 Jeŋinan gömöliiga ambazip böröŋine memba eŋguaŋgirakzei, iŋini söp obuk nembepuköra oŋini saiyanöŋ kewörakzemö, sömbup ketaŋi kamel mi laŋ gwahörakze. \v 25 O Köna keugö böhi aka miaŋgö kapaŋkölköl ambazip! Iŋini urumeleŋgö silesile ambazip aketka lömböt qakŋine öŋgözawaŋgöra mönö wölziköba Yei! jizal. Iŋini amöt qem aŋgubingöra qambi aka al nenegö sileŋi saŋgoŋ yakömakzemö, dogo jimamoŋini qahö galöm köla yuai laŋ göröngöba membagun megetka nepaqepalok miaŋön uruŋini kokolak qei malje. \p \v 26 “O jegömöl azi Köna keugöra kapaŋ kölakzani, gi mönö mutuk qambigö uruŋi saŋgoŋnöŋga sileŋan mewöyök sarakŋi akŋa. \v 27 \x * \xo 23.27 \xt Apo 23.3\x*O Köna keugö böhi aka miaŋgö kapaŋkölköl ambazip! Iŋini urumeleŋgö silesile ambazip aketka lömböt qakŋine öŋgöza-waŋgöra mönö wölziköba Yei! jizal. Iŋini qaksirigö maripomŋi saŋgoŋgetka tuatŋi akeak, mönö miaŋgö dop akze. Sileŋinan eksihimŋinambuk tandök akzemö, qaksirigö uruŋe qamöt sihit aka yuai imbiloŋloŋambuk miaŋön kokolak qei ahöza. \p \v 28 “Miaŋgö dop eŋön mewöyök ambazip jeŋine ölŋa diŋdiŋi tandök asuhumakzemö, urumeleŋgö silesile tandök aka qewöloŋnöŋ mönö uruŋini kokolak qei malje.” \s1 Bölöŋi memeŋaŋgö likepŋi \r Luk 11.47-51 \p \v 29 “O Köna keugö böhi aka miaŋgö kapaŋkölköl ambazip! Iŋini urumeleŋgö silesile ambazip aketka lömböt qakŋine öŋgöza-waŋgöra mönö wölziköba Yei! jizal. Iŋini kezapqetok ambazip yeŋgö qaksirinöŋ simen koum memakze aka ambazip solanŋi yeŋgö köt köteŋini meŋölömakze. \v 30 Mewö aka kewö jimakze, ‘Neŋön ambösakonini yeŋgö nalönöŋ malbinak ewö, mönö yembuk qahö toroqeinga kezapqetok ambazip yeŋgö sepŋinan mönö neŋgö qaknine qahö öŋgöbawak.’ \p \v 31 “Mewö jiba miaŋön nanŋinak kezapqetok ambazip eŋgugeri, yeŋgö isiurupŋina akzei, mönö keu mi naŋgöba jiba dangunu ewö kinje. \v 32 Miaŋgöra ambösakonŋinan siŋgisöndok könahiba akeri, miaŋgö dop iŋini mönö toroqeba körek ak teköme. \p \v 33 \x * \xo 23.33 \xt Mat 3.7; 12.34; Luk 3.7\x*“O soramen, iŋini mönö qatö moröŋi ewö akze. Anutunöŋ keuŋini jim teköi könöp sianöŋ gebepuköra mönö denöwö unjuratpeak? Mi mönö osime. \v 34 Miaŋgöra mötket, nöŋön kezapqetok aka mötkutukutu ambazip aka Köna keugö böhi melaim eŋgibi eŋgöreŋ kame. Kagetka yeŋgöreŋök tosatŋi i eŋguget kömume aka tosatŋi maripom qakŋe al eŋgime. Tosatŋi köuluk miriŋine örörahöm eŋgiba keuŋini jim teköba ihileknöŋ tauköm eŋgiba közöl eŋgigetka taonŋi taonŋi miaŋgöreŋ anakŋe. \p \v 35 \x * \xo 23.35 \xt Jen 4.8; 2 Hist 24.20-21\x*“Azi solanŋi Abelgö sepŋan eriga miaŋgöreŋök könahiba eŋguba kota mala Zekaraia jöwöwöl jike kömbukŋi aka jöwöwöl alta mietkö sutŋire qeget sepŋi eri miaŋgöreŋ teköyök. Ambazip solanŋi yeŋgö sepŋini gölmenöŋ mokomalgeri, sep pakpak miaŋgö kitipŋan mönö eŋgö qakŋine öŋgöma. \v 36 Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Sepŋinaŋgö kitipŋi pakpak mi mönö ambazip merak maljei, eŋgö qakŋine öŋgöi Anutunöŋ likepŋi meleŋ eŋgii mötme.” \s1 Jisösnöŋ Jerusalem könagesö jöpaköm eŋgiyök. \r Luk 13.34-35 \p \v 37 Jisösnöŋ jiyök, “O Jerusalem Jerusalem, iŋini kezapqetok ambazip eŋguget kömugetka Anutunöŋ ambazip melaim eŋgii eŋgöreŋ kamakzei, mi kötnöŋ kumbuköm eŋgimakze. Poi namŋan moröurupŋi ginginŋi bapŋe ala köjöjohom eŋgimakzawi, nöŋön mönö miaŋgö dop nalöŋi nalöŋi göhö könagesöurupki kötala tokom eŋgimamgö möta malalmö, iŋini mi tököba mala kotket. \v 38 \x * \xo 23.38 \xt Jer 22.5\x*Mötket, Anutunöŋ mönö jike miriŋini andö qeiga sahopŋanök ahöma. \p \v 39 \x * \xo 23.39 \xt Sum 118.26\x*“Mewö ahömapmö, nöŋön kewö jibi mötket, iŋini ni kunbuk qahö nekŋe. Könaŋgep nalö kun kam kuŋgui miaŋgöreŋ neka kewö jime, ‘Kembugö qetŋe kam neŋgizawi, Anutunöŋ mönö i kötuetköm waŋgima.’ Mewö.” \c 24 \s1 Jöwöwöl jikenöŋ köndeŋmöndeŋ asuhuma. \r Mak 13.1-2; Luk 21.5-6 \p \v 1 Jisösnöŋ jöwöwöl jike mosöta eriga gwarekurupŋan yaŋgöreŋ kaba jöwöwöl jikegö tohoŋ uruŋe miri tatkeri, mi Jisös kondel waŋgiget. \v 2 Kondel waŋgigetka meleŋda kewö jii mötket, “Miri pakpak mi ölöp eŋgekzemö, nöŋön keu ölŋa kewö jibi mötket: Mi mönö köndeŋgetka mirigö köt kun mi köt kungö qakŋe qahö ahömapmö, qeqelaŋlaŋ aka sahopŋanök ahöma.” Mewö. \s1 Kahasililiŋ aka sesewerowero asuhuma. \r Mak 13.3-13; Luk 21.7-19 \p \v 3 Jisösnöŋ Oil ip kunduŋe anda tariga gwarekurupŋan nanŋinöhök yaŋgöreŋ kaba kewö qesim waŋgiget, “Böhi, keu jizani, miaŋgö ölŋi mönö wanat nalönöŋ asuhum tiŋgitma aka göŋön kanöŋga gölmegö nalöŋan tekömamgö akŋawi, miaŋgö aiwesökŋan mönö denöwö asuhum? Mia ölöp jinöŋ mörin!” \p \v 4 Mewö qesim waŋgigetka meleŋda kewö jiyök: “Kunŋan isimkakalek aiga jaŋjuŋ anbepuköra mönö galömŋini memba malme. \v 5 ‘Ambazip gwötpukŋan asuhuba nöŋgö qetne kewö jime, ‘Nöŋön Amötqeqe Toŋi Kraist akzal’. Mewö jiba ambazip gwötpuk tilipköm eŋgime. \v 6 Iŋini yarö mieŋgö buzupŋini aka ötöŋini asuhugetka mörakŋe. Mi möta jönömŋini undubapuköra mönö galömŋini meme. Yuai mewöŋi mi mutuhök asuhumapkö jijiŋa. Mi asuhumapmö, gölmegö nalöŋan mönö miaŋgöreŋök zilaŋ qahö teköma. \p \v 7 “Kantri kunŋan kantri kun eŋgubingöra wahötme. Ambazip kambu kunŋan kambu kun yembuk aröŋ aŋgubingöra wahötme. Gölmeŋi gölmeŋi miaŋgöreŋ bödiŋi bödiŋi (buöröŋi buöröŋi) asuhume aka kenöŋ ketaŋi ketaŋi mi qözöla memba gölme meleŋni gemakŋa. \v 8 Yuai pakpak mi ambi köröbuknöŋ masi könahiba eŋgumakzawaŋgö dop. Gölmegö nalöŋan mönö miaŋgö dop könahiba tekömamgö akŋa. \p \v 9 \x * \xo 24.9 \xt Mat 10.22\x*“Mewö akŋapmö, nalö miaŋgöreŋ tosatŋan iŋini uruŋini meleŋgeraŋgöra aka gawman yeŋgö böröŋine al eŋgigetka sihimbölö ak eŋgiba eŋguget kömume. Kantri pakpak yeŋön nöŋgöra aka kazik ak eŋgimakŋe. \v 10 Nalö miaŋgöreŋ gwötpukŋan mötnaripŋini mosöta aŋgönaŋ memba kazik ak aŋgume. \v 11 Kezapqetok ambazip takapulakaŋi gwötpukŋan asuhuba ambazip gwötpuk kilik-kaluk ak eŋgigetka jaŋjuŋ anakŋe. \p \v 12 “Iwilele Toŋan sehiba ambazip galöm köl eŋgimawaŋgöra aka urumeleŋ ambazip sehisehiŋi yeŋgö uruŋinan amöriiga urukalemŋinan sörörauma. \v 13 \x * \xo 24.13 \xt Mat 10.22\x*Kunŋan kapaŋ köla köhöiba böŋ qeba kinda maliga gölmegö nalöŋan tekömawi, yaŋön mönö oyaeŋkoyaeŋ buŋa qem aŋguma. \v 14 Anutugö bemtohoŋaŋgö Ölöwak Buŋa ki mönö mutuk gölmegö kantriŋi kantriŋi pakpak miaŋgöreŋ jim sehigetka könagesö dop naŋgönaŋgö keuŋi mötketkun gölmegö nalöŋan miaŋgö andöŋe teköma.” Mewö \s1 Jerusalem sitigö köndeŋmöndeŋ uru-önönŋambuk \r Mak 13.14-23; Luk 21.20-24 \p \v 15 \x * \xo 24.15 \xt Dan 9.27; 11.31; 12.11\x*“Kezapqetok azi Danielnöŋ köndeŋmöndeŋ uru-önön-ŋambukö keuŋi jii ahöza. Keu miaŋgö dop tosatŋan kaba köndeŋmöndeŋ aka yuai aŋgöjörakŋambuk mi jöwöwöl jike töröŋe alget kiniga ekŋei, - keu ki oyoŋmawaŋön mönö ölöp kezap ala möt kutuma- \v 16 nalö miaŋgöreŋ Judia prowinsnöŋ malmei, eŋön mönö misiŋgöba öröba kunduŋe anme. \v 17 \x * \xo 24.17 \xt Luk 17.31\x*Miri kösutŋe sombemnöŋ malmawaŋön mönö eta gösö yuaiŋi memamgöra miri uruŋe kude öŋgöma. \v 18 Nupnöŋ anda malmawaŋön mönö mewöyök malukuŋi memamgöra liliŋgöba mirinöŋ kude anma. \p \v 19 “Yei! Ambi gölömbuk aka morö juzunöŋ yeŋön nalö miaŋgöreŋ denöwö ösumŋinan anbeak? \v 20 Miaŋgöra yuai mi kie uru me Sabat kendongö nalöŋe kude asuhumapköra köuluköme. \p \v 21 \x * \xo 24.21 \xt Dan 12.1; Ind 7.14\x*“Mi kewögöra: Nalö miaŋgöreŋ kahasililiŋ keta bölökŋi asuhuma. Kahasililiŋ dopŋi mewöŋi mi mönöwök nalö kungen kude asuhuba ahöyök. Anutunöŋ yuai pakpak miwikŋaiyöhi, nalö miaŋgöreŋök könahiba nalö kiaŋgöreŋ mala kota nalö sutŋe kun kude asuhuyök. Mönöwök qahö asuhuyök aka könaŋgep nalö kunöŋ kunbuk qahö ahuma. Miaŋgöra mönö köuluköba malme. \v 22 Kembunöŋ wahöjaliŋ nalö mi qahö mem töribawak ewö, ambazip körekŋan mönö ayuhum teköbeakmö, ambazip nanŋaŋgöra möwölöhöm eŋgiyöhi, yeŋgöra aka wehön mieŋgö qötöŋini mem törima. \p \v 23 “Nalö miaŋgöreŋ kewö jime, ‘Mötket! Kraistnöŋ ki malja,’ me ‘Eket! Amötqeqe Toŋan endu kinja.’ Kunŋan mewö jima ewö, mi mönö kude möt narime. \v 24 Mi kewögöra: Amötqeqe toŋi muneŋi aka kezapqetok ambazip takapulakaŋi asuhuba aŋgöletot aka aiwesök ketaŋi ketaŋi megetka letotme. Mewö letotketka Anutunöŋ ambazip nanŋaŋgöra möwölöhöm eŋgiyöhi, i mewöyök eŋololoŋ mem eŋgimegö esapköba kapaŋ kölgetka jaŋjuŋ akepuk. Eŋön ölöpŋanök galömŋini memba malgetka mi osibeak. \v 25 Mötket! Nöŋön yuai pakpak mi qahö asuhuiga qeljiŋe lök jibi mötze.” \s1 Suep gölmegö azi ölŋan mönö asuhum tiŋgitma. \r Mak 13.24-27; Luk 21.25-28 \p \v 26 \x * \xo 24.26 \xt Luk 17.23-24\x*“Miaŋgöra ‘Amötqeqe Toŋan mönö gölme apopamkölkölŋe malja,’ mewö jiget mötme ewö, miaŋgöreŋ mönö kude anme. Me ‘Mötket! Kraistnöŋ mönö miri miaŋgö uruŋe asuhuba tatzawi,’ mewö jiget möta mi kude möt narime. \v 27 Mi kewögöra: Suep gölmegö azi ölŋan kunbuk kamawi, nalö mi mönö wölbilikö dop kewö akŋa: Mi wehön kotkotŋeyök zilaŋ biliksik ala likepŋe wehön gegeŋe dop köla asariba ani ekzini, yaŋön mönö miaŋgö dop asuhuma. \p \v 28 \x * \xo 24.28 \xt Luk 17.37\x*“Sömbup gisakŋan kungen ahöiga, manu köraraknöŋ miaŋgöreŋ öröba tokomakzei, miaŋgö dop asuhuma.” Mewö \s1 Suep gölmegö azi ölŋan asuhuma. \r Mak 13.24-27; Luk 21.25-28 \p \v 29 \x * \xo 24.29 \xt Ais 13.10; 34.4; Eze 32.7; Joel 2.10, 31; 3.15; Ind 6.12-13\x*“Wahöjaliŋ nalö miaŋön teköiga miaŋgöreŋök wehön jeŋan injaŋ köliga köiŋnöŋ ömuŋ kölma. Seŋgelau yeŋön suepnöhök teköba etme aka suepnöŋ uturuköiga miaŋgö öröyuaiŋi mi tatatŋini mosöta eŋololoŋ aketka sohoma. \m \v 30 \x * \xo 24.30 \xt Dan 7.13; Zek 12.10-14; Ind 1.7\x*Nalö miaŋgöreŋ Suep gölme azi ölŋaŋgö aiwesökŋan suepnöŋ asuhuiga ekŋe. Nalö miaŋgöreŋ gölmegö könagesö pakpak yeŋön jiŋgeŋ köla sahötme. Sahöta Suep gölmegö azi ölŋi yaŋön suepkö kousu qakŋe kaŋgori ekŋe. Kukösumŋi ketaŋan saköl-diŋdiŋambuk aukŋe asuhuiga asakmararaŋi ekŋe. \v 31 Kaŋgori eketka tömunŋi qainŋi kun ugetka ötöŋi köhöikŋi mötketka Suep garataurupŋi melaim eŋgiiga yeŋön ambazip Anutunöŋ nanŋaŋgöra möwölöhöm eŋgiyöhi, i gölme göraŋi likeplikep euke emuke miaŋgöreŋök kölolohoba eŋguaŋgitme.” Mewö \s1 Geröp ipkö dopkeu \r Mak 13.28-31; Luk 21.29-33 \p \v 32 “Iŋini geröp ip eka tandökŋi mötmöriba dopkeu ki mötme. Böröŋan lök oŋambuk aiga sinŋini yoŋgoigetka mi eka möta kewö jimakze, ‘Wehön nalöŋan mönö dopdowiza.’ \v 33 Eŋön mewöŋanök aiwesök miaŋgö dop asuhuiga eka möt asariba könaŋi kewö jime, ‘Jisösnöŋ mönö naŋgunöŋ dopdowiza.’ \p \v 34 “Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötket: Ambazip ki merak gölmenöŋ maljei, yeŋön qahö kömugetka yuai pakpak jizali, mi mönö yeŋgö malmal nalöŋine asuhuma. \v 35 Suep gölmenöŋ ayapkömahotmö, nöŋgö Buŋa keunan mönö nalö kunöŋ qahö ayapköma.” Mewö. \s1 Jisös kamawaŋgö nalöŋi mi kunŋan qahö mötza. \r Mak 13.32-37; Luk 17.26-30, 34-36 \p \v 36 “Suep gölmegö azi ölŋan kamapmö, dawinöŋ kam kuŋgumawi, miaŋgö wehönŋi me aua nalöŋi mi kunŋan kun kude mötza. Suep garatanöŋ mi qahö mötze. Anutugö Nahönŋan mewöyök mi qahö mötza. Iwinöŋ nanŋök mi mötza. \v 37 \x * \xo 24.37 \xt Jen 6.5-8\x*Mönöwök Noagö nalöŋe ambazipnöŋ malmalŋini qemasolokep qakŋe mala ayuhugeri, miaŋgö dop mönö Suep gölmegö azi ölŋan kunbuk kamawaŋgö nalöŋe asuhuma. \p \v 38 “O göulu ketaŋan qahö kaiga qeljiŋe miaŋgöreŋ ambazip nene lömbuaŋ ala o köhöikŋi nemba ambi kenam bohonŋaŋgö alget anda kaiga aŋgömeget. Ahakmeme mewö aka memba qemasolokep malgetka Noanöŋ waŋge uruŋe öŋgöyöhi, silim miaŋgöreŋ teköyök. \v 39 \x * \xo 24.39 \xt Jen 7.6-24\x*Teköiga wanat yuai asuhumawi, mi qahö mötketka o göulu ketaŋan kaba jinonŋi qahö ayuhum eŋgiyök. Könaŋgep Suep gölmegö azi ölŋan kunbuk kamawi, nalö miaŋgöreŋ ambazipnöŋ mewöŋanök qemasolokep aka mala ayuhume. \p \v 40 Nalö miaŋgöreŋ azi yahöt nupnöŋ malohotka yetköreŋök kun waŋgita kun mosötme. \v 41 Mewöŋanök ambi yahöt taweŋ urasiba (bunahöba) tatmahori, yetköreŋök kun waŋgita kun mosötme. \p \v 42 “Kembunöŋ kamawaŋgö nalöŋi me auaŋi qahö mötzeaŋgöra mönö uruguliguli aka malme. \v 43 \x * \xo 24.43 \xt Luk 12.39-40\x*Gwölö malbingö keu ki mönö möt kutume: Suŋgem aiga kegwek-kahasililiŋ azinöŋ wani nalönöŋ me auanöŋ kamawi, miri toŋan mi mötpawak ewö, yaŋön mönö gwölö mala miriŋi ölöpŋanök galöm meiga qesiŋda öŋgömamgö osima. \v 44 Iŋini ‘Suep gölmegö azi ölŋan nalö kiaŋgöreŋ qahö kaŋgotma,’ jiba mötmörigetka yaŋön mönö nalö miaŋgöreŋök kaŋgotma.” Mewö. \s1 Nup azinöŋ silekmalek mala ayuhuyök. \r Luk 12.41-48 \p \v 45 “Mewö aiga nup meme ambazip sutŋine daŋön tiŋ kutuba tosatŋi eŋgoŋgitza? Tosatŋan sörörauba nup mosötketka kunŋan mötkutukutu ölöpŋaŋgö qakŋe kapaŋ köla pöndaŋ memakzawi, yaŋön mönö simbawoŋ akza. Miri toŋan ahakmemeŋi kewöta eka kungen anda miriŋaŋgö öröyuaiŋi mi böröŋe ali galöm akŋa. Galöm aka welenqeqeurupŋi jiyöhaŋgö dop köyan köla nalö diŋdiŋe gumohom eŋgimakŋa. \v 46 Mewö köyan köl eŋgiba maliga toŋan liliŋgöba kaba mewö eka mönö simbawoŋ jima. \p \v 47 “Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötket: Toŋan simbawoŋ jiba sukinapŋi pakpakö galömŋi kuŋgum waŋgima. \v 48 Kuŋgum waŋgimapmö, nup meme okonŋi yaŋön uruŋan mötmöriba kewö jima ewö, ‘Kembunaŋgö kaka nalöŋan mönö köröpŋi ahöza.’ \v 49 Mewö jiba könahiba nup meme ambazipurupŋi eŋgum ureiba közölömbuaŋ ala söŋgaiba o köhöikŋi nemba uruŋi sohoiga eŋololoŋ silekmalek aka malma. \p \v 50 “Mewö mala nalö kunöŋ kembuŋi kaŋgotmapköra qahö mambötmawi, mönö miaŋgöreŋ kaŋgotma. Nalögöra ikmaok iŋululuŋ mali mönö aua miaŋgöreŋ kaŋgota \v 51 qeba yaijapaleleŋ mem waŋgiba jim kutuiga urumeleŋgö silesile ambazip ewö könöp sianöŋ geba sihimbölö mötma. Mewö möta sahöt gigilahöba irimŋini yöhözömgögetka qetŋi qeri malme.” Mewö. \c 25 \s1 Ambi seram tengö söpsöp keu \p \v 1 \x * \xo 25.1 \xt Luk 12.35\x*Jisösnöŋ jiyök, “Kunbuk kamami, nalö miaŋgöreŋ Suepkö bemtohoŋan kewö akŋa: Maren lömbuaŋ nalöŋe ambi seram jömukŋi tenŋan ‘Azi buŋabuk aitoŋgöbin,’ jiba kiwaŋini memba könanöŋ anget. \v 2 Yeŋgöreŋök 5 mi mötkutukutuŋinambuk aketmö, tosatŋi 5 yeŋgö mötkutukutuŋini mi piromŋi. \v 3 Mötkutukutuŋini piromŋi yeŋön kiwaŋini megetmö, könöp (kuwiŋ) kelökŋi \f + \fr 25.3 \ft Könöp (kuwiŋ, qiwiŋ) kelökŋi mi Oil ipkö kötŋi mözözamgögetka kelökŋi mi asuhuyök. Miri söŋauiga ip suŋe opo köpeiba kelök miaŋgöreŋ kundumgöba kiwa ohotiriba könanöŋ angetka 15 minitkö dop jeyök. \f* qahö memba anget. \v 4 Mötkutukutuŋinambuk yeŋön kiwaŋini aka kuwiŋ kelök kirinŋini mewöyök memba anget. \v 5 Angetka azi buŋanöŋ zilaŋ qahö kaiga mambötketka nalö köriyöhaŋgöra körek yeŋgö jeŋini böŋböŋ meiga nöröpŋini eri sipköba gaun ahöget. \p \v 6 “Gaun ahögetmö, suŋgem bibiŋe kunöŋ tömun qeri qet kewö mötket, ‘Mötket, azi buŋa kazawo! Mönö yaŋgöreŋ anda aitoŋgöme.’ \v 7 Qet mi möta ambi seram ten mi körekŋan wahöta kiwaŋini memba möhamgöba ohotiriget. \v 8 Ohotirigetka mötkutu-kutuŋini piromŋi yeŋön mötmöt ambi yeŋgöreŋ kaba kewö jiget, ‘Neŋgö kiwaninan böközawaŋgöra eŋön mönö kuwiŋ kelökŋi tosatŋi neŋgime.’ \p \v 9 “Mewö jigetka mötkutukutuŋinambuk yeŋön meleŋda kewö jiget, ‘Qahö. Mi iŋini aka nini dopnine qahö. Miaŋgöra mönö stuanöŋ anda nanŋini kuwiŋ kelökŋini söŋgöröŋi meme.’ \p \v 10 “Mewö jigetmö, kuwiŋ kelökŋi bohonŋi membingöra anda könanöŋ malgetka azi buŋanöŋ mönö miaŋgöreŋök kaŋgorök. Ambi seram jöjöröba kingeri, yeŋön anda yambuk aitoŋgöba maren lömbuaŋ miri uruŋe öŋgögetka naŋguŋi kölget. \v 11 \x * \xo 25.11 \xt Luk 13.25\x*Ambi seram stuanöŋ angeri, yeŋön mewöyök könaŋgep kaŋgota naŋgu qeba kewö qetket, ‘Kembu Kembu, mönö naŋgu metal neŋginöŋ!’ \p \v 12 “Mewö qetketmö, kewö meleŋda jiyök, ‘Qahö. Ni iŋini qahö möt eŋgizal. Keu ölŋa mi jizal.’” \v 13 Jisösnöŋ söpsöp keu mewö jiba gwarekurupŋi yeŋgöra keu kewö jii mötket, “Iŋini ni kamamaŋgö nalöŋi me auaŋi kude mötzeaŋgöra mönö uruguliguli aka malme.” Mewö. \s1 Moneŋ esu galöm kölgeraŋgö söpsöpkeu. \r Luk 19.11-27 \p \v 14 \x * \xo 25.14 \xt Luk 19.11-27\x*“Mönö dopkeu kiaŋgö dop asuhuma: Azi kun miriŋi mosöta köröwen kantri kunŋan anmamgö möta welenqeqeurupŋi eŋgoholi kagetka moneŋ sukinapŋi galöm kölmegöra jim kutum eŋgiba böröŋine alök. \v 15 Nup memeŋini kewöta ölŋi dawik asuhumawaŋgö dop möta nup meme azi kungöra moneŋ esu 5 (Kina 5000,-) waŋgiba kun moneŋ esu yahöt (Kina 2000,-) waŋgiba kun mohok-kun (Kina 1000,-) waŋgiyök. Mewö galöm kölmegöra mendeŋ eŋgiba eŋgömosöta anök. \p \v 16 “Azi Kina 5000,- meyöhaŋön miaŋgöreŋök anda kölköl-örörö nup meiga moneŋ sehiiga esu 5 kunbuk meyök. \v 17 Mewöŋanök Kina 2000,- meyöhaŋön anda kölköl örörö nup meiga moneŋ sehiiga esu yahöt kunbuk meyök. \p \v 18 “Mewö meyohotmö, azi moneŋ esu mohok-kun (Kina 1000,-) meyöhaŋön mönö mosöta anda gölme esiba azi kembuŋaŋgö moneŋi löm köla asambörök. \v 19 Nalö köröpŋi teköiga welenqeqe yeŋgö azi kembuŋinan liliŋgöba kaba ‘Nup megeraŋgö kösohotŋini möta kewötmam,’ jiba köl öröm eŋgiiga kaget. \p \v 20 “Mewö kagetka azi Kina 5000,- meyöhaŋön jeŋe kaŋgota esu 5 kunbuk toroqeba memba kaba kewö jiyök, ‘Ketaŋamni mötnöŋ, göŋön moneŋ esu 5 niŋginöŋi, nöŋön miaŋgö kölköl öröröŋi membi sehiiga esu 5 kunbuk asuhuiga memba kazal.’ \p \v 21 “Mewö jiiga azi kembuŋan kewö meleŋ waŋgiyök, ‘Mi ölöp. Gi nup meme azi ölöpŋi memburik-qemburiki qahö. Gi yuai awamŋi memba mi kapaŋkapaŋ aka galöm köla malnöŋga sehiyök. Miaŋgöra nöŋön yuai gwötpuk göhö böröge albi miaŋgö galömŋa malman. Ölöp kaba azi kembugi nöŋgö miri uruŋe kaŋgota mohotŋe sösöŋgai aka malbin.’ \v 22 Azi Kina 2000,- meyöhaŋön mewöŋanök kaŋgota kewö jiyök, ‘Ketaŋamni mötnöŋ, göŋön moneŋ esu yahöt niŋginöŋi, nöŋön miaŋgö kölköl-öröröŋi membi sehiiga esu yahöt kunbuk asuhuiga memba kazal.’ \p \v 23 “Mewö jiiga azi kembuŋan kewö meleŋ waŋgiyök, ‘Mi ölöp. Gi nup meme azi ölöpŋi memburik-qemburiki qahö. Gi yuai awamdökŋi memba mi kapaŋkapaŋ aka galöm köla malnöŋga sehiyök. Miaŋgöra nöŋön yuai gwötpuk göhö böröge albi miaŋgö galömŋa malman. Ölöp kaba azi kembugi nöŋgö miri uruŋe kaŋgota mohotŋe sösöŋgai aka malbin.’ \p \v 24 “Miaŋgö andöŋe azi moneŋ esu mohok-kun (Kina 1000,-) meyöhaŋön kaŋgota kewö jiyök, ‘Ketaŋamni mötnöŋ, nöŋön könaŋamgi kewö möt yaköyal: Azi kembunan mönö azi köhöikŋi könöpŋambuk akza. Nangak nene kötŋi qahö qesiŋ gilnöŋga miaŋgöreŋ mönö töndup ölŋi sounöŋ yandiba memamgö mörakzan. Padi kötŋi qahö esinöŋ geiga miaŋgöreŋ mönö töndup ölŋi qezakömamgö mörakzan. \p \v 25 “Mewö möt yaköba keŋgötni möta anda göhö moneŋ esugi mi gölmenöŋ asambötpiga ahöyök. Eknöŋ, moneŋ esu niŋginöŋi, miyöhök mönö törörök ki.’ \v 26 Mewö jiba mi waŋgiyökmö, azi kembuŋan meleŋda kewö jim waŋgiyök, ‘Gi injarere aka welenqeqe bölöŋi akzan! Gi könaŋamni möt yakönöŋ: Nanak nene kötŋi qahö qesiŋ gilbiga miaŋgöreŋ mönö töndup ölŋi sounöŋ yandiba memamgö mörakzal. Nanak padi kötŋi qahö esibi geiga miaŋgöreŋ töndup ölŋi qezakömamgö mörakzal. Nöŋgö tandökni mewö möt yaköbagun mönö wuanöŋgöra ak sohoba malnöŋ? \p \v 27 “Gi nöŋgö moneŋni benknöŋ alnöŋga dop kölbawak. Benknöŋ alnöŋga qariiga liliŋgöba kayali, nalö kiaŋgöreŋ mi ölöp suŋambuk membileŋak.’ \v 28 Toroqeba tosatŋi yeŋgöra jiyök, ‘Iŋini mönö qölzöm injarere azi miaŋgö moneŋ esuŋi mi waŋgita kun esu 10 miwikŋaiyöhi, mönö i waŋgime.’ \p \v 29 \x * \xo 25.29 \xt Mat 13.12; Mak 4.25; Luk 8.18\x*“Dopkeu kiaŋgö könaŋi kewö: Denike yeŋgöreŋ yuai ahözawi, körek yeŋgöra mönö toroqeba eŋgiget sehiiga keleŋmaleleŋ ahöm eŋgima. Mewö sehimapmö, kungöreŋ yuai kun qahö ahözawi, yaŋgöreŋ yuai mi mönö mewöyök waŋgitketka öne töhöntöhön malma. \v 30 \x * \xo 25.30 \xt Mat 8.12; 22.13; Luk 13.28\x*Ayop, welenqeqe azi omaŋi nupŋaŋgö ölŋi qahö i mönö yaigepŋe gilgetka söŋaupnöŋ gema. Miaŋgöreŋ geba sahöt gigilahöba göboŋini yöhözömgögetka qetŋi qeri malme.” Mewö. \s1 Jimtekötekögö nalö ketaŋe kewö asuhuma: \p \v 31 \x * \xo 25.31 \xt Mat 16.27; 19.28\x*“Suep gölmegö azi ölŋan kinda Suep garata pakpak eŋguaŋgita mohotŋe kamei, nalö miaŋgöreŋ Suepkö asakmararaŋan asuhuiga yaŋön Kiŋ Kembugö jakömbuak dumnöŋ tatma. \v 32 Tata jiiga gölmegö ambazip kambu pakpak qezaköm eŋgigetka yaŋgö jeŋe asuhume. Asuhugetka lama galömŋan lamaurupŋi meme (noniŋ) yeŋgöreŋök mendeŋ eŋgizawi, miaŋgö dop i mendeqendeŋ ak eŋgima. \v 33 Mi ak eŋgiba jiiga lama mi böröŋi ölŋe aka meme (noniŋ) mi qaniŋe al eŋgime. \p \v 34 “Mewö al eŋgigetka Kiŋ Kembunöŋ böröŋi ölŋe kinmei, yeŋgöra kewö jima, ‘Nöŋgö Iwinan kötuetköm eŋgii malgeri, iŋini mönö kaget. Iwi Anutuninan gölme pakpak miwikŋaim eŋgiyöhi, nalö miaŋgöreŋök lök eŋgöra bemtohoŋ mözözömgöba mei jöjöröba ahöba kotzawi, iŋini mönö kaba mi buŋa qem aŋguba malme. \p \v 35 ‘Mi kewögöra jizal: Nöŋön yakanaŋgö kömumba malbiga iŋini nene niŋgiba malget. Nöŋön ogöra qemjeŋ qeba malbiga iŋini o niŋgiba malget. Nöŋön kian aka malbiga iŋini köl öröm niŋgigetka miriŋine öŋgöba malal. \v 36 Nöŋön sile esunaŋgöra osiba malbiga iŋini opo kereŋ niŋgiba malget. Nöŋön kawöl nöhöi ahöbiga iŋini galöm köl niŋgiba malget. Nöŋön kösö mire malbiga iŋini ni nekingöra miaŋgöreŋ kaba malget.’ \p \v 37 “Mewö jiiga ambazip solanŋi yeŋön kewö meleŋ waŋgiba jime, ‘Kembu, gi mönö wani nalönöŋ yakagahö kömunöŋ geka gumohom gihiba malin? Mönö wani nalönöŋ ogöra qemjeŋ qeba malnöŋga geka o gihiba malin? \v 38 Mönö wani nalönöŋ kiana kanöŋga geka köl öröm gihiinga mirinine öŋgönöŋga malin? Mönö wani nalönöŋ sile esugahöra osiba malnöŋga geka opo kereŋ gihiba malin? \p \v 39 ‘Mönö wani nalönöŋ kawöl göhöi ahönöŋga geka me kösö mire malnöŋga möta gi gekingöra göhöreŋ kaba malin?’ \v 40 Mewö jigetka Kiŋ Kembunöŋ meleŋda kewö jii mötme, ‘Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Iŋini nani urumeleŋ alaurupni etqeqeŋi kieŋgöreŋök kungöra yuai kun akeri, mi pakpak mönö ni ak niŋgiba malget.’ \p \v 41 “Mewö jiba miaŋgö andöŋe böröŋi qaniŋe kinmei, yeŋgöreŋ meleŋda kewö jima, ‘Iwinan qesuahöm eŋgii malgeri, iŋini mönö nömosöta kesalget. Könöp sia teteköŋi qahö jem öŋgömawi, mönö miaŋgöreŋ anda geme. Anutunöŋ mi Bölöŋaŋgö Toŋi aka yaŋgö garataurupŋi yeŋgöra mözözömgöba meköiga jöjöröba ahöza. \v 42 Mi kewögöra jizal: Nöŋön yakanaŋgö kömumba malbiga iŋini nene qahö niŋgiba malget. Nöŋön ogöra qemjeŋ qeba malbiga iŋini o qahö niŋgiba malget. \p \v 43 ‘Nöŋön kian aka kabiga iŋini qahö köl öröm niŋgigetka miriŋine qahö öŋgöba malal. Nöŋön sile esunaŋgöra osiba malbiga iŋini opo kereŋ qahö niŋgiba malget. Nöŋön kawöl nöhöi ahöyal aka kösö mire malalmö, iŋini ni nekingöra miaŋgöreŋ qahö kaba malget.’ \p \v 44 “Mewö jiiga yeŋön mewöyök meleŋ waŋgiba kewö jime, ‘Kembu, gi mönö wani nalönöŋ yakagahö kömunöŋ me ogöra qemjeŋ qeba malnöŋ me kiana malnöŋ me sile esugahöra osiba malnöŋ me kawöl göhöi ahönöŋ me kösö mire malnöŋga nini gi qahö welen qem gihiba malin?’ \p \v 45 “Mewö jigetka meleŋda kewö jii mötme, ‘Nöŋön keu ölŋi kewö jibi mötme: Iŋini urumeleŋ alaurup etqeqeŋi kieŋgöreŋök kungöra yuai kun qahö akeri, mi pakpak mönö ni qahö ak niŋgiba malget akza.’ \p \v 46 \x * \xo 25.46 \xt Dan 12.2\x*“Mewö jii mötketka likepŋi meleŋ eŋgii qakŋine öŋgöiga aköm eŋgii anda sihimbölö nalö teteköŋi qahö möta mal öŋgöme. Mewö mal öŋgömemö, solanŋi yeŋön oyaeŋkoyaeŋ malmal mi nalö teteköŋi qahö mal öŋgöba malme.” Mewö. \c 26 \s1 Jisös qein kömumapkö aŋgönaŋ alget. \r Mak 14.1-2; Luk 22.1-2; Jon 11.45-53 \p \v 1 Jisösnöŋ keu pakpak mi jim teköba gwarekurupŋi kewö jii mötket, \v 2 \x * \xo 26.2 \xt Eks 12.1-27\x*“Silim yahöt teköigun Pasowa kendonŋi kam kuŋguma. \f + \fr 26.2 \ft Pasowa mi nanine keunöŋ Ak-kömukömu kendon. Keu miaŋgö könaŋi: neŋgehoriba neŋgoŋgirök. Eksodus 12.15 \f* Iŋini mi ölöp mötze. Kam kuŋguiga Suep gölmegö azi ölŋi mi kian gawman yeŋgö böröŋine algetka maripomnöŋ qegetka kömuma.” \p \v 3 Nalö miaŋgöreŋ jike nup galöm aka kantrigö jitŋememe yeŋön tokoba jike nup galöm bohonŋi qetŋi Kaiafas yaŋgö jakömbuak miriŋe tatket. \v 4 Miaŋgöreŋ tata denöwö möndöŋninga Jisös ölöŋ memba qeget kömumbawak, miaŋgö könaŋi jaruba kewötket. \v 5 Jaruba kewöta kewö jiget, “Ambazip irimŋini seholiiga karimŋi karimŋi asuhubepuköra mi sösöŋgai kendon nalöŋe akingö osibin.” Mewö. \s1 Ambi kunöŋ Jisös o umköhöwakŋambuknöŋ miriyök. \r Mak 14.3-9; Jon 12.1-8 \p \v 6 Jisösnöŋ Betani mirinöŋ mala Saimon kun uzikukuŋi mem solaniyöhi, yaŋgö mire öŋgöba tarök. \v 7 \x * \xo 26.7 \xt Luk 7.37-38\x*Miaŋgöreŋ nene nemba tariga ambi kunöŋ köt-kirin kun memba yaŋgöreŋ kayök. Kirin mi nöluk tuat-tuat qetŋi alabastö miaŋön memeŋa. Mia o umköhöwakŋambuk miaŋön kokolak qeqeŋa. Yaŋön mi bohonŋi ketaŋan memba kaba oŋi Jisösgö nöröpŋe mimbiliba miriyök. \p \v 8 Miriiga gwarekurupŋan mi eka urubölö aka kewö jiget, “Mi mönö wuanöŋgöra mewö ayuhuzawi? \v 9 O kelökŋambuk mi bohonŋi memegöra ali moneŋ öŋgöŋgöŋan asuhuiga mi ambazip wanapŋi eŋgiiga dop kölbawak.” \p \v 10 Jisösnöŋ urumötmötŋini mi ek kutuba kewö jii mötket, “Ambi kiaŋgö uruŋi mi wuanöŋgöra mem bölize? Yaŋön silik ölöpŋi ak soroköm niŋgiiga dop kölja. \v 11 \x * \xo 26.11 \xt Dut 15.11\x*Ambazip wanapŋi mi nalöŋi nalöŋi sutŋine malmemö, nöŋön eŋgö sutŋine nalö dop qahö malmam. \p \v 12 “Nöŋön kömumbi löm köl niŋgimeaŋgöra aka kelök miaŋön sileni nömiriza. \v 13 Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötket: Ölöwak Buŋa ki kantri igen waigen jim sehigetka anmawi, miaŋgöreŋ ambi kiaŋön yuai ak niŋgizawi, miaŋgö buŋaŋi mohok jiget sehiiga yaŋgöra mötmöriba malme.” Mewö. \s1 Judasnöŋ Jisös mamalolo mem waŋgimamgö urumohot ahök. \r Mak 14.10-11; Luk 22.3-6 \p \v 14 Nalö miaŋgöreŋ gwarekurupŋi 12 yeŋgöreŋök kun qetŋi Judas Iskariot yaŋön jike nup galöm yeŋgöreŋ anda \v 15 \x * \xo 26.15 \xt Zek 11.12\x*kewö qesim eŋgiyök, “Nöŋön Jisös mamalolo mem waŋgiba böröŋine albiga eŋön töwa wania niŋgibeak?” Qesim eŋgiiga silwö moneŋ kötŋi 30 oyoŋda böröŋe alget. \v 16 Aua miaŋgöreŋök könahiba Jisös nalö kungen mamalolo mem waŋgimamgö köna möt jaruba köiŋbiŋgöba malök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ gwarek yembuk Pasowa lama neget. \r Mak 14.12-21; Luk 22.7-13, 21-23; Jon 13.21-30 \p \v 17 Beret yistŋi qahö miaŋgö kendon silim mutukŋe (Seqononöŋ) gwarek yetkön Jisösgöreŋ kaba kewö qesim waŋgiyohot, “Böhi! Nini miri denikeaŋgöreŋ anda pasowa lama mözözömgöm gihiziga neman? Sihimgi denöwö ahöza?” \p \v 18 Qesim waŋgiyohotka kewö meleŋnök, “Iŋiri Jerusalem sitinöŋ öŋgöba azi kun mötzali, i miwikŋaiba kewö jiyohotka mötma, ‘Böhinöŋ jiza: Nöŋgö nalönan mönö \f + \fr 26.18 \ft Anutunöŋ Jisös kömumawaŋgö nalöŋi alöhi, miaŋgöra jiza. \f* dopdowiza. Nöŋön göhö mire kaba gwarekurupni yembuk Pasowa lama membin.’” \v 19 Gwarek yetkön Jisösnöŋ jim kutum etkiyöhi, miaŋgö dop aka Pasowa lama mözözömgöyohot. \p \v 20 Mare aiga miri söŋauiga Jisösnöŋ gwarekurupŋi 12 yembuk miri miaŋgöreŋ kaŋgota öŋgöba dum kösutŋe tata nene mendeŋda neget. \v 21 Nene negeraŋgöreŋ Jisösnöŋ kewö jii mötket, “Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötket: Eŋgöreŋök kunŋan mönö mamalolo mem niŋgima.” \v 22 Mewö jii möta miaŋgöreŋök uruŋinan wösöbirik ketaŋi aiga könahiba nanŋök nanŋök qesim waŋgiba jiget, “Kembu, mönö nöŋgöra jibanbuk?” \p \v 23 \x * \xo 26.23 \xt Sum 41.9\x*Qesim waŋgigetka kewö meleŋnök, “Nömbuk beret kuluŋnöŋ kundumgözawi, mönö yaŋön. \v 24 Suep gölmegö azi ölŋan mönö yaŋgöra keu ohoget ahözawaŋgö dop ölŋa gölme mosöta anmapmö, kunŋan i mamalolo mem waŋgimawi, yaŋgöra mönö Yei! jiba sahötzal. Miaŋgö likepŋi kanjamŋambuknöŋ mönö yaŋgö qakŋe öŋgöma. Azi mi nam körö uruŋeyök qahö asuhubawak, miaŋön mönö amqem waŋgibawak.” Mewö. \p \v 25 Mewö jiiga Judas mamalolo mem waŋgimawaŋön kewö meleŋda jiyök, “Böhi, mi mönö nöŋgöra jibanbuk?” Jisösnöŋ kewö jii mörök, “Jizani, mönö mewö!” Mewö. \s1 Kembubuk semön qöndökŋi neget. \r Mak 14.22-26; Luk 22.14-20; 1 Kor 11.23-25 \p \v 26 Nene nemba tata Jisösnöŋ beret memba kötuetköba mindipköba eŋgiba kewö jiyök, “Ki nani busuni. Ki memba neget.” \p \v 27 Mewö jiba wain qambi memba saiwap jiba eŋgiba kewö jiyök, “Iŋini körek qambi kiaŋgöreŋök neget. \v 28 \x * \xo 26.28 \xt Eks 24.8; Jer 31.31-34\x*Ki nani sepni. Mi Anutunöŋ ambazip yembuk jöhöjöhö areŋ aiga köhöimapköra sepni mokoget geiga ambazip gwötpuk yeŋgö siŋgisöndokŋini mosötma. \v 29 Nöŋön keu kun kewö jibi mötket: Nöŋön wain kösögö ölŋi ki kiaŋgöreŋ kunbuk toroqeba qahö nemam. Könaŋgep Iwinaŋgö bemtohoŋ uruŋe eu taringa közölömbuaŋ almawi, wehön miaŋgöreŋ mönö wain o qainŋi kun mia nemam.” \p \v 30 Mewö jiiga sösöŋgai liŋet köla mosöta anda Oil ip kunduŋe öŋgöget. \s1 Pitönöŋ Jisös qaŋ kölmapkö jii mörök. \r Mak 14.27-31; Luk 22.31-34; Jon 13.36-38 \p \v 31 \x * \xo 26.31 \xt Zek 13.7\x*Öŋgöba Jisösnöŋ kewö jii mötket, “Kezapqetok azi kunöŋ keu kun kewö ohoi ahöza, ‘Nöŋön galömŋini qebiga lama kambuŋan deŋme.’ \m Miaŋgö dop eŋön körek suŋgem kiaŋgöreŋ uruŋini nöŋgöra aka böliiga nömosöta buratime. \v 32 \x * \xo 26.32 \xt Mat 28.16\x*Buratigetka nuŋgumemö, nöŋön mönö kömupnöhök wahöta mutuk Galili prowinsnöŋ anda miaŋgöreŋ asuhum eŋgimam.” \p \v 33 Mewö jiiga Pitönöŋ meleŋda kewö jii mörök, “Yeŋön körek uruŋini göhöra aka böliiga gömosöta buratime ewö, nöŋön mönö töndup nalö kunöŋ qahö gömosötmam.” \v 34 Jiiga Jisösnöŋ jii mörök, “Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötnöŋ: Kuruknöŋ qahö qeriga göŋön merak suŋgem qaŋ köl niŋginöŋga indimŋi karöbut akŋa.” \p \v 35 Mewö jiyökmö, Pitönöŋ kewö jii mörök, “Böhi! Mewö qahöpmö, ni nuŋgugetka göbuk mohotŋe kömumbirak, mi töndup nöŋön gi qahö qaŋ köl gihimam.” Gwarek tosatŋi pakpak mewöyök keu miyöhök jiget. Mewö. \s1 Jisösnöŋ Gezemane arönöŋ köuluköyök. \r Mak 14.32-42; Luk 22.39-46 \p \v 36 Mewö eraum möta anda yembuk arö kun qetŋi Gezemane miaŋgöreŋ aŋgotket. Aŋgota Jisösnöŋ gwarekurupŋi kewö jii mötket, “Nöŋön endu anda köuluköbiga iŋini ölöp nalö sutŋe ki nanŋinök tatme.” \v 37 Mewö jiba Pitö aka Zebedigö nahönyahötŋi yahöt etkuaŋgita angetka Jisösnöŋ könahiba wösöbirik möriga köŋjiliŋan köna böröŋi qeköyök. \v 38 Nalö miaŋgöreŋ kewö jii mötket, “Nöŋgö urunan mönö kondum köla kotzawaŋgöra aka wösöbirik mötpiga kömukömuŋi ak niŋgiza. Iŋini ölöp kiaŋgöreŋ tata nömbuk guli malbin.” \p \v 39 Mewö jiba nanŋök borom kun toroqeba anda simin köla sipköba kewö köuluköba jiyök, “Iwini, gi yuai kun qahö mölölömbizan. Miaŋgöra sihimgi ahöza ewö, sihimbölögö qambiŋi kiaŋön mönö nöŋgö qakne öŋgöbapuköra noaŋgitman. Noaŋgitman me qahö, mi mönö nangi jit keugahö dop asuhuma. Mi nöŋgö sihimgö dop qahö.” \p \v 40 Mewö jiba liliŋgöiga gwarekurupŋi karöbut yeŋön gaun ahöget eŋgeka Pitögö kewö jii mörök, “Iŋini aua mohot-töp nömbuk guli malbingö kude köhöize me? \v 41 Uruninan guli malbingö sihimŋi mörakzinmö, sileninan lölöwöröŋi akza. Miaŋgöra esapesapnöŋ et eŋgubapuköra mönö köuluköba guliguli malme.” \p \v 42 Mewö jii möriga kunbuk eŋgömosöta anda indimŋi yahöt aiga kewö köuluköba jiyök, “Iwini, sihimbölögö qambi kiaŋön qahö noŋgitma ewö, mi ölöp nemam-mö, mi mönö nangi jitkahö dop asuhuma.” \p \v 43 Köuluköba liliŋgöiga jeŋini böŋböŋ meyöhaŋgöra kunbuk gaunök ahöget eŋgehök. \v 44 Kunbuk eŋgömosöta likep anda keu miyöhök kunbuk jiba köuluköiga indimŋi karöbut ahök. \v 45 Gwarek yeŋgöreŋ liliŋgöba kaba kewö jii mötket, “Iŋini toroqeba luhut memba gaunök ahöbingö mötze me? Mötket! Kunöŋ Suep gölmegö azi ölŋi mamalolo mem waŋgiiga bölöŋi meme yeŋgö böröŋine öŋgöma. Miaŋgö aua nalöŋan lök kam kuŋguza. \v 46 Mönö wahötketka anin! Mamalolo mem niŋgimawi, yaŋön mönö dowe ki kaza.” Mewö. \s1 Jisös qeraköba memba jöhöget. \r Mak 14.43-50; Luk 22.47-53; Jon 18.3-12 \p \v 47 Jisösnöŋ mewö jiba kiniga miaŋgöreŋ gwarekurupŋi 12 yeŋgöreŋök kun qetŋi Judas yaŋön kambu ketaŋi kun jitŋe mem eŋgiiga kaŋgotket. Jike nup galöm aka kantrigö jitŋememe yeŋön i melaim eŋgigetka bimgö sou ketaŋi aka liŋgipŋini memba kaget. \v 48 Mamalolo memamgö ahöhi, yaŋön mutuk yembuk aiwesök keu kewö jöhöba jii mötket, “Nöŋön azi numbuŋi yöhötim nemami, yaŋön mönö mia akza. Mönö i memba jöhöme.” \p \v 49 Mewö jiba kaba miaŋgöreŋök Jisösgöreŋ aŋgota “Böhi, bönjöŋ!” jiba numbuŋi yöhötim neyök. \v 50 Yöhötim neiga Jisösnöŋ kewö jii mörök, “Alani, gi wuanöŋgöra kazani, mi mönö zilaŋ akŋan.” Mewö jiiga azi kambu yeŋön Jisösgöreŋ kaŋgota qelanjiba memba jöhöget. \v 51 Jöhögetka Jisösbuk malgeri, yeŋgöreŋök kunŋan böröŋan bimgö sou ketaŋi öröba jike nup galöm bohonŋaŋgö welenqeqeŋi qeba kezapŋi köteköi erök. \p \v 52 Jisösnöŋ mi eka kewö jii mörök, “Mönö mosötnöŋ! Bimgö sou ketaŋi körök memei, i mönö körek bimgö sou ketaŋan eŋgui kömume. Miaŋgöra mönö sougi kupinŋe qenöŋ geyök! \v 53 Nöŋön Iwini köuluköbiga ölöp bauköm niŋgimawi, mi mötzan me qahö? Köuluköm waŋgibileŋahi, yaŋön mönö miaŋgöreŋök garata yarö kambu \f + \fr 26.53 \ft Rom yeŋgöreŋ lijön me yarö kambu kun mi yarö azi 6000 miaŋgö dop aka maljema. Miaŋgöra yarö kambu 12 mieŋgö jaŋgöŋini mi Suep garata 72.000 miaŋgö dop. \f* 12 oŋgita melaim eŋgii kaba bauköm niŋgibeak. \v 54 Bauköm niŋgibeak ewö, Buŋa Kimbigö keuŋan mönö denöwö ölŋambuk akawak? Buŋa Kimbi keugö dop yuai kiaŋön mönö asuhumapkö dop jijiŋa akza.” \p \v 55 \x * \xo 26.55 \xt Luk 19.47; 21.37\x*Nalö miaŋgŋöreŋök Jisösnöŋ yarö kambu yeŋgöra kewö jii mötket, “Ni kegwek-kahasililiŋ azia qahöpmö, töndup nöŋgöra mewö möta bimgö sou ketaŋi aka liŋgip memba nömemba jöhöbingöra kaŋgotze. Nöŋön wehön dop jöwöwöl jikenöŋ embuk tata kinda Buŋa keu kusum eŋgiba malbiga qahö nömiget. \v 56 Mewömö, yuai pakpak ki mönö kezapqetok ambazipnöŋ keu ohogeri, mieŋön ölŋinambuk akŋapköra asuhuza.” Jisös jöhögetka gwarek yeŋön körek Jisös mosöta buratiba unjurata anget. Mewö. \s1 Jikegö jitŋememe yeŋön Jisösgö keu nup meget. \r Mak 14.53-65; Luk 22.54-55, 63-71; Jon 18.13-14, 19-24 \p \v 57 Yarö azi Jisös memba jöhögeri, yeŋön i waŋgita jike nup galöm bohonŋi qetŋi Kaiafas yaŋgö mire anget. Angetka Köna keugö böhi aka kantrigö jitŋememe yeŋön miaŋgöreŋ kaba tokoget. \v 58 Angetka Pitönöŋ sikepsikep eŋguataŋgöba miaŋgöreŋ aŋgota jakömbuak mirigö kiripo uruŋe öŋgöyök. Öŋgöba teteköŋe denöwö asuhumawi, mi ekŋamgöra welenqeqe azi yeŋgö sutŋine tarök. \p \v 59 Mewö tarökmö, jike nup galöm aka jike kaunsöl kambu yeŋön Jisösgö silenöŋ alal keu denöwö möndöba naŋgöinga qeget kömumapkö jim jaruget. \v 60 Jaruba kinda gwötpukŋan wahöta kinda keu muneŋi Jisösgö sileŋe ala naŋgöba jigetmö, töndup könaŋi kun qahö miwikŋaiget. Qahö miwikŋaigetmö, teteköŋe azi yahöt kaŋgota \v 61 \x * \xo 26.61 \xt Jon 2.19\x*kewö jiyöhot, “Azi kiaŋön kewö jiiga mörit, ‘Ni ölöp Anutugö jöwöwöl jikeŋi köndeŋbiga gölmenöŋ eriga wehön karöbutkö uruŋe mi kunbuk mem wahöta kuŋgumam.’” \p \v 62 Mewö jiyohotka jike nup galöm bohonŋan wahöta Jisös qesim waŋgiba kewö jiyök, “Yeŋön göhö silege keu ala naŋgözei, miaŋgö likepŋi kun jiman me qahö?” \v 63 Qesim waŋgiiga Jisösnöŋ yuai bölöŋi kun qahö ahökmö, töndup keuŋi bök kinök. Keuŋi bök kiniga jike nup galöm bohonŋan kewö jii mörök, “Nöŋön Anutu malmal Toŋaŋgö qetŋe kewö qesiba kuŋgum gihizal: Gi Anutugö Nahönŋi Kraist akzan me qahö, mi törörök jiba jöjöpaŋ keunöŋ jim köhöinöŋga mötpin.” \p \v 64 \x * \xo 26.64 \xt Dan 7.13\x*Mewö jiiga kewö jiyök, “Jizani, mönö mia. Miamö, nöŋön körek eŋgöra kewö jibi mötket: Nalö kewöŋeyök könahiba Suep gölmegö azi ölŋan mönö Kukösum Toŋaŋgö böröŋi ölŋe tata suepkö kousu qakŋe eri ekŋe.” \p \v 65 \x * \xo 26.65 \xt Lew 24.16\x*Keu mi jiiga jike nup galöm bohonŋan malukuŋi munjurata kewö jiyök, “Yei, iwinaŋgö jitŋi! Mönö Anutu mepaiköza. Tosatŋan keuŋi naŋgömegöra kunbuk qahö qesim eŋgibin. Anutu mepaiközawi, mi dölki nanŋinak möt teköze. \v 66 Miaŋgöra denöwö mötmörize?” Mewö qesim eŋgiiga kewö jim teköget, “Yaŋön mönö kömupkö buŋaya akŋa.” \p \v 67 \x * \xo 26.67 \xt Ais 50.6\x*Mewö jim teköba jeŋe söutkölap söutköm miriba böröŋinan misiba mesoholŋe qekötahöget. Tosatŋan nuŋgulumŋe qekötahöba \v 68 kewö jiget, “Gi kezapqetok azi Kraist akzanaŋgöra daŋön guhuzawi, mönö yaŋgö qetŋi qetnöŋ mörin.” Mewö. \s1 Pitönöŋ Jisös qaŋ kölök. \r Mak 14.66-72; Luk 22.56-62; Jon 18.15-18, 25-27 \p \v 69 Mewö asuhuiga Pitönöŋ yaigep kiripo uruŋe sombemnöŋ tarök. Tari welenqeqe ambi kunŋan yaŋgöreŋ kaba kewö jiyök, “Gi mewöyök Galili azi Jisösbuk mohotŋe malnöŋ.” \v 70 Mewö jiyökmö, körek yeŋgö jeŋine qaŋ köla kewö jiyök, “Keu jizani, mi köndatzal.” \v 71 Mewö jiba kiripo naŋguŋe geiga welenqeqe ambi kunŋan i eka azi kösutŋe kingeri, mi kewö jii mötket, “Azi kiaŋön mönö mewöyök Nazaret azi Jisösbuk malök.” \p \v 72 Mewö jiiga kunbuk qaŋ köla jöjöpaŋ keunöŋ jim köhöiba kewö jiyök, “Nöŋön azi mi qahö möt waŋgizal.” \v 73 Nalö borom kun teköiga azi kösutŋe kingeri, yeŋön Pitögöreŋ kota kewö jiget mörök, “Alakŋa! Göŋön mewöyök yeŋgöreŋök kun akzan! Galili keu jöl jizani, miaŋön mönö mewöyök mi kondeliga mötzin.” \v 74 Mi möta könahiba nanŋi qesuahöm aŋguba jöjöpaŋ keunöŋ jim köhöiba jiyök, “Ni azi mi qahö möt waŋgizal! Muneŋ jibileŋak ewö, Anutunöŋ mönö likepŋi meleŋ niŋgima.” Mewö jiiga miaŋgöreŋök kuruk qerök. \p \v 75 Kuruk qeri möta Jisösnöŋ keu kewö jii möröhi, mi mötmöriyök, “Göŋön mutuk indimŋi karöbut qaŋ köl niŋginöŋga kuruknöŋ qetma.” Keu mi mötmöriba wösöŋi julmamgö aiga yaigep geba sahöt böliyök. Mewö. \c 27 \s1 Jisös waŋgita Pailötkö böröŋe alget. \r Mak 15.1; Luk 23.1-2; Jon 18.28-32 \p \v 1 Miri giaŋiiga amandiŋe jike nup galöm pakpak aka kantrigö jitŋe meme (70) yeŋön tokoba Jisös qeget kömumapkö keuŋi eraum mötket. \v 2 Eraum mötket teköiga Jisös jöhöba waŋgita Rom premiö Pailötkö böröŋe alget. Mewö. \s1 Judasnöŋ imbi auyök. \r Apo 1.18-19 \p \v 3 \x * \xo 27.3 \xt Apo 1.18-19\x*Jisös qeget kömumawaŋgö keuŋi jim tekögetka Judas mamalolo waŋgiyöhaŋön mi möta möt bölim aŋguba silwö moneŋ köt 30 waŋgigeri, mi memba jike nup galöm aka kantrigö jitŋememe yeŋgöreŋ anda meleŋda eŋgiba kewö jiyök, \v 4 “Nöŋön siŋgisöndok aka azi köpösihitŋi qahö mi mamalolo mem waŋgibiga qeget kömuma.” Mewö jiyökmö, yeŋön jiget, “Mi neŋgöreŋ yuaia qahö! Mi mönö nangi manjara!” \v 5 Mewö jiget möta silwö moneŋ köt mi memba gil tipköiga jöwöwöl jike uruŋe anök. Aniga nanŋi mosöta anda imbi auyök. \p \v 6 Jike nup galöm bohonŋi yeŋön moneŋ köt mi memba kewö jiget, “Moneŋ ki mönö azi sepŋaŋgö bohonŋa. Miaŋgöra mi jöwöwöl jikegö moneŋ köwenöŋ albingö dopŋi qahö. Mewö aka Mosesgö Köna keu oŋgitpinbuk.” \p \v 7 Mewö jiba eraum möta moneŋ miaŋön gwakömnöŋ kimbut meme azi kungöreŋ gölme köröŋi kun bohonŋi megetka kian ambazip yeŋgö qaksiriŋina ahök. \v 8 Miaŋgöra aka gölme köröŋi miaŋgö qetŋi mi nalö kewöŋe mewöyök toroqeba ‘Gölme köröŋi sepŋambuk,’ qerakze. \p \v 9 \x * \xo 27.9 \xt Zek 11.12-13\x*Kezapqetok azi Jeremaianöŋ keu qeljiŋe jiyöhi, miaŋön mönö ölŋambuk ahök. Keu mi kewö, “Yeŋön Israel könagesögö jitŋememeŋini aka azi mi söŋgöröŋi memegöra kewöta algetka silwö moneŋ köt 30 ahöhi, mi meget. Mi azigö bohonŋa. \q1 \v 10 Yeŋön mi memba miaŋön gwakömnöŋ kimbut meme azi kungöreŋ gölme köröŋi kun bohonŋi meget. Mi mönö Kembunöŋ jim kutum niŋgiyöhaŋgö dop mewö meget.” Mewö. \s1 Pailötnöŋ Jisös qesim waŋgiyök. \r Mak 15.2-5; Luk 23.3-5; Jon 18.33-38 \p \v 11 Nalö miaŋgöreŋ Jisösnöŋ Pailötkö jeŋe kiniga kewö qesim waŋgiyök, “Ölŋa, gi Juda yeŋgö kiŋa akzan me qahö?” Qesim waŋgiiga Jisösnöŋ meleŋda jii mörök, “Mönö nangak jizani, mewö.” \v 12 Jike nup galöm aka kantrigö jitŋememe (70) yeŋön keu gwötpuk Jisösgö sileŋe ala jigetmö, töndup keu kitipŋi kun qahö meleŋnök. \p \v 13 Keu bök kiniga Pailötnöŋ Jisös kunbuk qesim waŋgiba jiyök, “Mötnöŋ! Yeŋön keu gwötpuk göhö silege ala naŋgöba jizei, mi mötzan me qahö?” \v 14 Mewö jiyökmö, Jisösnöŋ bölöŋi kun qahö ahökmö, töndup keu mieŋgö likepŋi kun qahö meleŋnök. Keu bök kiniga premiönöŋ gwötpuk welipköyök. Mewö. \s1 Pailötnöŋ Jisös kömumapkö jim teköyök. \r Mak 15.6-15; Luk 23.13-25; Jon 18.39–19.16 \p \v 15 Rom premiönöŋ yambu (yara) dop pasowa sösöŋgai nalöŋe kösö mireyök azi mohok sihimŋinaŋgö dop qetŋi qeta qesigeri, mi pösat eŋgizapma. \v 16 Nalö miaŋgöreŋ azi kun qetŋi Barabas qetkeri, yaŋön kösö mire tarök. I bölöŋamŋaŋgöra miwidimgögetka malök. \p \v 17 Mewö aiga tokogetka kewö qesim eŋgiyök, “Barabas me Jisös, qetŋi Kraist qerakzei, yetköreŋök niŋia pösat eŋgibi etmapköra mötze?” \v 18 Galöm yeŋön Jisösgöra körögisigisi mötkeraŋgöra aka i premiögö böröŋe al waŋgiget. Mi möta sihimŋinaŋgö mewö qesim eŋgiyök. \p \v 19 Mi mörökmö, jimtekötekögö jakömbuak dum tatatŋe tariga anömŋan buzup keu kun kewö ali kayök, “Ni merak suŋgem gaun kun eka miaŋgöreŋ azi miaŋgöra aka sihimbölö gwötpuk mötzal. Miaŋgöra azi solanŋi mi mönö lömböt kude waŋgiman.” \p \v 20 Keu mewö kayökmö, jike nup galöm aka kantrigö jitŋememe yeŋön ambazip kambu uruesiesi mem eŋgiba kewö jiget, “Mönö Barabas pösata Jisös maripomnöŋ qemegöra jiman. Mewö qesim waŋgime.” \p \v 21 Mewö jigetka premiönöŋ meleŋda qesim eŋgiyök, “Azi yahöt mietköreŋök mönö niŋia pösat eŋgibi etmapköra mötze?” Mewö qesim eŋgiiga “Barabas!” jiget. \v 22 Mewö jigetka Pailötnöŋ kewö qesim eŋgiyök, “Mewö jizeaŋgöra Jisös, qetŋi Kraist qerakzei, nöŋön i mönö denöwö ak waŋgibileŋak?” Mewö qesim eŋgiiga yeŋön körek qetket, “Mönö maripomnöŋ qeget jiman!” \p \v 23 Mewö qetketka premiönöŋ jiyök, “Mi wuanöŋgöra? Yaŋön mönö wani bölöŋa ahök?” Mewö jiyökmö, yeŋön mi möta kapaŋ köla toroqeba qet gigilahöba kewö qetket, “Mönö maripomnöŋ qeget jiman!” \v 24 \x * \xo 27.24 \xt Dut 21.6-9\x*Mewö qetketka kezap-ölök aketka göjupmajupnöŋ kunbuk qariiga Pailötnöŋ mi eka möta bim karim asuhubapuköra o memba böröŋi ambazip kambu jeŋine saŋgoŋda kewö jiyök, “Azi kiaŋgö sepŋi mokoget gemawi, miaŋön mönö nöŋgö qakne qahöpmö, mönö nanŋini qakŋine öŋgöma.” \p \v 25 Mewö jiiga ambazip kambu körek pakpak yeŋön kewö meleŋget, “Sepŋaŋgö likepŋan mönö nini aka nahönböratnini neŋgö qaknine öŋgöma!” \v 26 Mewö meleŋgetka Pailötnöŋ Barabas pösat eŋgii erökmö, Jisösya jiiga ihilek wahiŋambuknöŋ qeyöyaköba qeget. Mewö qegetka maripomnöŋ qemegöra Rom yarö azi yeŋgö böröŋine alök. Mewö. \s1 Jisös kukulömbuaŋ ak waŋgiget. \r Mak 15.16-20; Jon 19.2-3 \p \v 27 Böröŋine aliga Rom premiögö yarö azi yeŋön Jisös waŋgita premiögö jakömbuak mirigö kiripo uruŋe aŋgotket. Aŋgota yarö kambu lökŋanök öröm eŋgigetka kaba tokoba Jisös liliköm waŋgiget. \v 28 Liliköm waŋgiba nanŋi sile esuŋi köteköba maluku pisikŋi gugakgugak kun löŋgöt waŋgiget. \v 29 Löŋgöt waŋgiba sötman kösö limbiŋda ila ewö nöröpŋe kölget geyök. Geiga jehot kun böröŋi ölŋe ala simin köl waŋgiba göngönahit ak waŋgiba kewö jiget, “Owe owe, Juda yeŋgöreŋ kiŋ, owe!” \p \v 30 Titipepe mewö aka söutkölap qeba jehot öröpŋi waŋgita miaŋön nöröpŋe qeget. \v 31 Mepaqepaik mewö ak waŋgim teköba maluku pisikŋi gugakgugak mi qeköba nanŋe sile esu kunbuk löŋgöt waŋgiba maripomnöŋ qebingöra waŋgita anget. Mewö. \s1 Jisös maripomnöŋ qeget. \r Mak 15.21-32; Luk 23.26-43; Jon 19.17-27 \p \v 32 Anda köna namŋe azi kun qetŋi Saimon miwikŋaiget. Yaŋön Afrika siti qetŋi Sairini miaŋgö aziŋa. Miwikŋaiba kuŋgum waŋgigetka Jisösgö maripomŋi memba aŋguyök. \v 33 Jisös mewö waŋgita gölme kun qetŋi Golgota mi nanine keunöŋ Nöröpsihit, miaŋgöreŋ anda aŋgotket. \v 34 \x * \xo 27.34 \xt Sum 69.21\x*Aŋgota wain o aka marasin qetŋi mör mi mindiriba loloŋqaloŋ memba nemapköra waŋgigetmö, Jisösnöŋ mi esapköba nemba möta tököyök. \p \v 35 \x * \xo 27.35 \xt Sum 22.18\x*Tököiga kinda maripomnöŋ qeget. Qeget kiniga kiawen meget qötöŋi ahuiga miaŋgö dop Jisösgö sile esuŋi sutŋine mendeŋda meget. \v 36 Mi memba tata Jisös jegalöm ak waŋgiget. \v 37 Nöröpŋe eu qegeraŋgö könaŋi kewö ohoba qeget, ‘Juda yeŋgö kiŋ kembuŋina ki.’ \v 38 Kegwek-kahasililiŋ azi yahöt mi yambuk maripomnöŋ etkuget. Kun böröŋi ölŋe, kun qaniŋe likeplikep mewö etkuget. \p \v 39 \x * \xo 27.39 \xt Sum 22.7; 109.25\x*Ambazip oŋgita anda kaba kukulömbuaŋ aka jelikit aka nöröp köla kewö jiget, \v 40 \x * \xo 27.40 \xt Mat 26.61; Jon 2.19\x*“Yei! Gi mönö jöwöwöl jike ölöp köndeŋnöŋga gölmenöŋ eriga wehön karöbutkö uruŋe kunbuk mem wahöt kuŋgumamgö jinöŋ. O, gi azi qetpuk! Gi Anutugö Nahönŋa akzan ewö, mönö ölöp nangi bauköm aŋguba maripomnöhök etman.” \p \v 41 Jike nup galöm, Köna keugö böhi aka kantrigö jitŋememe yeŋön mewöyök mepaqepaik ak waŋgiba kewö jiget, \v 42 “Tosatŋa bauköm eŋgiba malökmö, nanŋi bauköm aŋgumamgö osiza. Yaŋön Israelgö kiŋ akza ewö, mönö dölki maripomnöhök eri eka mi möt naribinak. \v 43 \x * \xo 27.43 \xt Sum 22.8\x*Yaŋön Anutu möt narim waŋgiba ewebibiŋambuk mala nanŋaŋgöra ‘Anutugö Nahönŋi akzal’ jiiga mörin. Ayop, Anutunöŋ i nalö kewöŋe meköm waŋgimamgö mötza me qahöwi, mi ölöp ekin.” Mewö jiget. \v 44 Kegwek-kahasililiŋ azi yambuk maripomnöŋ etkugeri, yetkön mewöŋanök uruqeqe keu töhöreŋ jim waŋgiyohot. Mewö. \s1 Jisösnöŋ kömuyök. \r Mak 15.33-41; Luk 23.44-49; Jon 19.28-30 \p \v 45 Silim bibiŋi 12 kilok aiga miaŋgöreŋök söŋaupnöŋ eta gölme pakpak dop köla ahöiga anda aua karöbutkö dop ahök. \v 46 \x * \xo 27.46 \xt Sum 22.1\x*Jisösnöŋ 3 kilok miaŋgöreŋ nanŋe keunöŋ kewö qet ketaŋi qerök, “Eloi, eloi, lama sabaktani?” Mi nanine keunöŋ: Anutuni, Anutuni, mönö wuanöŋgöra andö nuŋguzan? \p \v 47 Mewö qeriga azi kösutŋe kingeri, yeŋgöreŋök tosatŋan mi möta jiget, “Mönö Elaijagöra qetza.” \v 48 \x * \xo 27.48 \xt Sum 69.21\x*Miaŋgöreŋök yeŋgöreŋök kunŋan ösumŋan anda mömöndö kun kahali tandök mi memba wain o asölŋambuknöŋ kundumgöba ip göröm kitipŋe jöhöba suruba Jisös numbuŋe eu ali neyök. \v 49 Neyökmö, tosatŋan jiget, “Mönö mosötketka nanŋök kinök. Elaijanöŋ kaba meköi etma me qahöpto, mönö mi ekin.” \p \v 50 Mewö aketka Jisösnöŋ kunbuk qet ketaŋi qeta söŋgörö ösum kondikŋi öröba kömuyök. \v 51 \x * \xo 27.51 \xt Eks 26.31-33\x*Kömuiga miaŋgöreŋök jöwöwöl jikegö uruŋe opo \f + \fr 27.51 \ft Opo mi jöwöwöl jikegö oleŋi kömbukŋi aka oleŋi töröŋi kötökŋi mietkö sutŋire kinök. \f* kinöhi, miaŋön euyök bibiŋe jurata eta yahöt ahök. Mewö eriga gölmenöŋ kenöŋ ketaŋan meiga köt ketaŋi ketaŋi mesiŋnök. \v 52 Qaksirigö köt köteŋi mieŋgö numbuŋinan nanŋök aŋaŋigetka ambazipŋi sarakŋi kömugeri, yeŋgöreŋök gwötpukŋan guliba wahötket. \v 53 Wahöta qaksirigö köt köteŋini mosöta Jisösnöŋ kömupnöhök wahöröhi, miaŋgö andöŋe Jerusalem siti töröŋi miaŋgöreŋ kaba ambazip gwötpuk asuhum eŋgigetka eŋgeget. \p \v 54 Suahö galöm aka yarö azi yambuk Jisösgö jegalöm memba malgeri, yeŋön kenöŋ meiga yuai tosatŋi pakpak asuhuyöhi, mi eka auruba jönömŋini gwötpuk unduiga keŋgötporiŋ aka kewö jiget, “Yaŋön mönö ölŋa Anutugö Nahönŋa akza.” \p \v 55 \x * \xo 27.55 \xt Luk 8.2-3\x*Ambi gwötpukŋan sikep kinda yuai mi mewöyök eket. Yeŋön Jisös wuataŋgöba Galiliyök kaba welen qem waŋgiba malget. \v 56 Yeŋgö sutŋine Magdalagö Maria aka Maria Jeims aka Joses yetkö namŋiri aka Zebedigö nahönyahöt yetkö namŋiri. Mewö. \s1 Jisösgö qamötŋi löm kölget. \r Mak 15.42-47; Luk 23.50-56; Jon 19.38-42 \p \v 57 Mare aiga Arimatia azi pomŋi kun qetŋi Josef kayök. Yaŋön mewöyök Jisösgö gwarekŋi kun ahök. \v 58 Yaŋön Pailötgöreŋ anda Jisösgö qamötŋi memamgö qesiyök. Qesiiga suahö azinöŋ mi Josef waŋgimegö jim kutum eŋgiyök. \p \v 59 Jim kutum eŋgiiga Josefnöŋ anda Jisösgö qamötŋi memba eta opo tuatŋan esuhuyök. \v 60 Esuhuba memba qaksirinöŋ anda nanŋi köteŋ dölökŋi kötnöŋ urorohogetka kinöhi, qamötŋi mi miaŋgöreŋ alök. Mewö ala köt ketaŋi kun metaliga köteŋ numbuŋi közipköiga mosöta anök. \v 61 Magdalagö Maria aka Maria alaŋi kun yetkön miaŋgöreŋ köt köteŋ mesohol köla tarohot. \s1 Yarö azi qaksiri galöm meget. \p \v 62 Sabat kendon tatatköra yuai mözözömgöba ahöba wahöta miaŋgöreŋ jike nup galöm aka Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋön Pailötköreŋ anda tokoba kewö jiget, \v 63 \x * \xo 27.63 \xt Mat 16.21; 17.23; 20.19; Mak 8.31; 9.31; 10.33-34; Luk 9.22; 18.31-33\x*“Ketaŋamnini, eŋololoŋgö urukuŋgukuŋgu azi miaŋön jebuk malöhi, nalö miaŋgöreŋ kewö jii mörin, ‘Nöŋön wehön karöbut teköiga kunbuk guliba wahötmam.’ Neŋön keu mi mötmörizin. \p \v 64 Miaŋgöra göŋön ölöp yarö aziurupki jinöŋ möta qaksirinöŋ anda mi törörök jegalöm memba malgetka wehön karöbut teköiga mosötme. Mewö qahö galöm membeak ewö, gwarekurupŋan mönö anda qamötŋi ölöŋ memba asamböta ambazip kewö jiget mötpeak, ‘Jisösnöŋ mönö kömupnöhök wahörök.’ Mewö jigetka tilipqilip eŋololoŋ keu kondikŋi kiaŋön mönö eŋololoŋ keu mutukŋi oŋgiriga böliqölibapuk.” \v 65 Mewö jigetka kewö jii mötket, “Yarö azi ki mönö ölöp eŋguaŋgita anda al eŋgigetka qaksiri köteŋ numbuŋi mi törörök galöm köl soroköme.” \p \v 66 Mewö jii möta qaksirinöŋ anda köt köteŋaŋgö numbuŋe köt ketaŋi algetka közipköba kinöhi, mi supapŋi ala yarö azi al eŋgigetka jegalöm köhöikŋi meget. \c 28 \s1 Jisösnöŋ kömupnöhök wahörök. \r Mak 16.1-10; Luk 24.1-12; Jon 20.1-10 \p \v 1 Sabat kendon tatket teköiga Sonda söŋanök wahöta miri giaŋiiga Magdalagö Maria aka alaŋi Maria kun yetkön qaksirigö köt köteŋ ekitkö anohot. \v 2 Anohotka miaŋgöreŋök kenöŋ ketaŋi kewögöra meyök: Kembugö garata kunöŋ Suepnöhök eta qaksirinöŋ kaba numbuŋe köt ketaŋi qetali ani qakŋe tarök. \v 3 Garatagö kaisoŋgolomŋi mi wöl ewö aiga malukuŋi mi kousu ewö tuat lalamŋi ahök. \p \v 4 Mewö asuhuiga yarö azi qaksiri galöm megeri, yeŋön yaŋgöra awöwöliba jönömŋini undui kömum töriget. \v 5 Mewö aketka garatanöŋ ambi yahöt yetköra keu kewö jiyök, “Jisös maripomnöŋ qegeri, iŋiri yaŋgöra jaruzahot, mi mötzal. Miaŋgöra mönö keŋgötŋiri kude mötmahot. \v 6 Nanŋak jiyöhaŋgö dop mönö kömupnöhök wahötza. Miaŋgöra ki qahö ahöza. Mönö kaba dum ahöyöhi, salupŋi mi ekŋahot. \p \v 7 “Mi eka ösumok gwarekurupŋi yeŋgöreŋ anda buzup keu ki jiyohot mötme, Jisösnöŋ kömupnöhök wahötza. Mötket, yaŋön mönö qeljiŋe mutuk Galili prowinsnöŋ anma. Iŋini ölöp miaŋgöreŋ anda i ekŋe. Mötket, nöŋön mi lök jibi mötze.” \p \v 8 Mewö jiiga zilaŋök qaksiri mosöta keŋgötŋiri möta töndup önöŋi qahö söŋgaiba buzup mi memba gwarekurupŋi jiyohot mötmegöra ösumŋiran anohot. \v 9 Ösumŋiran anohotka Jisösnöŋ i könanöŋ asuhum etkiba “Söŋanŋiri!” jiyök. Mewö jiiga kösutŋe anda sipköba könaŋe meraköba waikŋi memba möpöseim waŋgiyohot. \v 10 Möpöseim waŋgiyohotka kewö jii mörohot, “Keŋgötŋiri kude mötmahot. Mönö anda munurupnan Galili anmegö keu jiyohotka miaŋgöreŋ anda ni nekŋe.” Mewö. \s1 Qaksiri galöm meme yeŋön kösohotŋini jiget. \p \v 11 Ambiyahöt yetkön köna anohotka qaksirigö köt köteŋ galöm meme yarö azi tosatŋan sitinöŋ kaba jike nup galöm eŋgeka yuai pakpak asuhuyöhi, miaŋgö kösohotŋi jiget mötket. \v 12 Yeŋön mi möta Juda yeŋgö jitŋememeurupŋini öröm eŋgigetka mohotŋe totoko ala Jisös wahötwahötkö keu asambötpingö keu areŋ miwikŋaiba moneŋ keta bölökŋi mi yarö azi eŋgiget. \p \v 13 Mi eŋgiba kewö jim kutum eŋgiget, “Iŋini mönö keu kewö jime: Nini suŋgem gaun ahöinga gwarekurupŋan ölöŋ kaba qamötŋi yoŋgorö memba anget. \v 14 Keu mewö jigetka keu miaŋön premiögö kezapŋe gei mötma ewö, lömböt eŋgö qakŋine öŋgöbapuköra neŋön mönö uruŋi mölöwöriba memba eta alinga waimanjat qahö malme.” \p \v 15 Mewö jim kutum eŋgigetka miaŋgö dop aka moneŋ memba anda nup keuŋini wuataŋgöget. Mewö aketka Juda yeŋön keu mi sutŋine jim sehigetka möta malgetka anda nalö kewöŋe mewöyök mi toroqeba jiget mörakzin. Mewö. \s1 Misin nup membingö jimkutukutuŋi \r Mak 16.14-18; Luk 24.36-49; Jon 20.19-23; Apo 1.6-8 \p \v 16 \x * \xo 28.16 \xt Mat 26.32; Mak 14.28\x*Gwarekurup 11 yeŋön Jerusalem mosöta Galili prowinsnöŋ anda Jisösnöŋ kunduŋe anmegöra jiyöhi, miaŋgöreŋ öŋgöget. \v 17 Miaŋgöreŋ öŋgöba Jisös eka waikŋi memba möpöseim waŋgigetmö, tosatŋan yaŋgöra uruyahöt aket. \v 18 Möpöseim waŋgigetka yeŋgöreŋ kaba kewö jiiga mötket, “Suepkö aka gölmegö kukösum pakpak mi Anutunöŋ niŋgiiga nöŋgöreŋ ahöza. \p \v 19 \x * \xo 28.19 \xt Apo 1.8\x*“Miaŋgöra iŋini mönö gölme dop anda ambazip kambu pakpak kewö eŋgömegetka nöŋgö gwarekurupni akŋe: I mönö Iwi, Nahön aka Uŋa Töröŋi neŋgö qetnine o melun mem eŋgime \v 20 aka nöŋön keu wuataŋgömegöra jim kutum eŋgiali, mi pakpak tem kölmegöra mönö kusum eŋgiba malme. Mötket, nöŋön mönö nalöŋi nalöŋi embuk mala anda malbiga gölmegö nalöŋan teköma.” Mewö.