\id LUK - Burum Mindik NT (Gen, Ruth, Jona) [bmu] -Papua New Guinea 2002 (DBL -2014) \h Luk \toc1 Ölöwak Buŋa Luknöŋ ohoyök. \toc2 Luk \toc3 Luk \mt1 Luk \mt2 Ölöwak Buŋa Luknöŋ ohoyök. \imt1 Jim-asa-asari \ip Urumeleŋ yeŋön miti dölökŋi qahö memba kazei, dokta Luknöŋ mi azi öŋgöŋgöŋi Tiofilusgöra kondelmamgöra aka Ölöwak Buŋa ki ohoyök. Luk yaŋön Jisösgö gwarekŋi 12 yeŋgöreŋök kun qahöpmö, Grik azia aka kawöl ambazip mem ölöwak nupnöŋ malök. Luknöŋ Jisösgö könaŋi yahöt kewö kondel neŋgiza: 1) Anutunöŋ Amötqeqe Toŋi melaimamgö keu jöhöiga Israel yeŋgöra asuhuyök, 2) Yaŋön mönö kantriŋi kantriŋi mem ölöwak neŋgimamgöra kayök. Kembugö Uŋaŋan Jisös oholiga “ambazip etqeqeŋi yeŋgöra Ölöwak Buŋa” jim asariyök. Ambazip yuai könaŋi könaŋi miaŋgöra osigeri, Jisösnöŋ yeŋgöra waimanjat möta bauköm eŋgiba malök. Luknöŋ kösohot mewöŋi sehisehiŋi areŋgöba ohom teköyök. Luknöŋ sösöŋgaigö kösohotŋi gwötpuk ohoyök. Jisösnöŋ mutuk gölmenöŋ erök aka teteköŋe miaŋgöreŋ gölme mosöta Suepnöŋ öŋgöyök. Miaŋgöra sösöŋgai sehisehiŋi mi boŋ 1-2 aka boŋ 24 miaŋgöreŋ ahöza. Jisösnöŋ Suepnöŋ öŋgöiga Buŋa nup mem sehigetka mötnarip kambunöŋ qariba qariba anök. Luknöŋ miaŋgö kösohotŋi mi buk qetŋi “Aposol nup meme” miaŋgöreŋ ahöi ahöza. \ip Luknöŋ Ölöwak Buŋa ohoyöhi, miaŋgö keu bohonŋi mi kewö dop köla ali ahöza: Köuluk nup megetka ölŋi asuhuyök, Uŋa Töröŋan ambazip sölölöhöm eŋgii malget, Ambi yeŋön Jisösbuk nup gwötpuk naŋgöba meget, Anutunöŋ siŋgisöndokŋini mosöta malök. \iot Buk kiaŋgö bahöŋi bohonŋi 8 mi kewö: \io1 Buk kiaŋgö könaŋi Luknöŋ ohoyök boŋ \ior 1.1-4\ior* \io1 Jon O-melun azi aka Jisös asuhuba qariyohot \ior 1.5–2.52\ior* \io1 Jon O-melun azinöŋ Anutugö nup meyök \ior 3.11-20\ior* \io1 Jisös o melun mem waŋgiiga esapesap miwikŋaiyök \ior 3.21–4.13\ior* \io1 Jisösnöŋ qenjarök nupŋi Galili prowinsnöŋ meyök \ior 4.14–9.50\ior* \io1 Galili mosöta köna anda Jerusalem aŋgorök \ior 9.51–19.27\ior* \io1 Jerusalem aŋgota sonda qöndökŋi malök \ior 19.28–23.56\ior* \io1 Wahöta asuhum eŋgiba Suepnöŋ öŋgöyök \ior 24.1-53\ior* \ip Matyu Mak Jon yeŋön kösohot tosatŋi qahö ohogeri, mi Luknöŋ nanŋök ohoi bahöŋi 2 aka 6 miaŋgöreŋ ahöza. Kösohot tosatŋi mi kewö: Garata yeŋön liŋet kölget, Lama galöm yeŋön Jisös asuhuiga kaba eket, Jisösnöŋ moröröpŋe jöwöwöl jikenöŋ öŋgöyök, Samaria azinöŋ gurusep azi ak kömum waŋgiyök aka nanŋi imbi-imbi azinöŋ siŋgisöndoknöŋ geba sohoyöhi, miaŋgö dopkeu. \c 1 \s1 Luknöŋ kimbi Tiofilusgö ohoyök. \p \v 1 Kezapqetok ambazipnöŋ Amötqeqe Toŋi ahumapkö keu jigetka miaŋgö ölŋi sutnine asuhuyöhi, ambazip gwötpukŋan miaŋgö kösohotŋi könahiba ohoget. \v 2 Yuai ölŋi mi sutnine asuhuiga tosatŋan mi könakönahiŋeyök könahiba kota nanŋine jeŋinan eka möt yakögeri, yeŋön miaŋgö dop miaŋgö buzupŋi toroqeba jim sehigetka kezapnine geba nanine buŋaya ahök. Ambazip mewöŋi yeŋön Buŋa mi könahiba papianöŋ ohoba areŋgöget ahöza. \p \v 3 Nöŋön mewöyök yuai pakpak asuhuba koröhi, mi törörök qesim eŋgibi könaŋeyök könahiba jigetka möt kutuzal. O Tiofilus nöŋön göhöra mötpi öŋgöŋgöŋi akzan. Nöŋön göbuk keu eraum mötpitkö mötpi ölöwahiga Jisösgö kösohotŋi mi körekŋanök areŋgöba ohozal. \v 4 Buŋa keu ölŋi kusum gihigetka mötzani, göŋön miaŋgö könaŋi oyoŋda körekŋanök möt kömuman. Mewö. \s1 Jon asuhumapkö keuŋi Geibrielnöŋ jiyök. \p \v 5 \x * \xo 1.5 \xt 1 Hist 24.10\x*Judia prowinsgö kiŋ qetŋi Herod yaŋgö nalöŋe azi kun qetŋi Zekaraia malök. Yaŋön jike nup galöm mala Abaiagö nup areŋnöŋ kinök. Anömŋi qetŋi Elisabet yaŋön mewöyök jike nup galöm Arongö gwölönarökŋi kun ahök. \v 6 Yekŋön Anutugö jeŋe malmal diŋdiŋi mala Kembugö jöjöpaŋ keu aka jimkutukutuŋi pakpak törörök wuataŋgöba köpösihitkö keuŋiri qahö malohot. \v 7 Malohotmö, Elisabetnöŋ köpingöra gwölönarökŋiri qahö mala ambazip namŋi ahot. \p \v 8 Nalö kunöŋ Abaiagö nup areŋ nalöŋan kaiga Zekaraianöŋ jike nup galöm nup memapköra Anutugö jemesoholŋe kaŋgorök. \v 9 Kaŋgoriga jike nup galöm yeŋön aiakaŋini wuataŋgöba sutŋine nup mendeŋda Zekaraia mekögetka Kembugö altanöŋ öŋgöba jiniŋ wörönŋambuk ohoyök. \v 10 Jiniŋ wanafu ohoho nalöŋan kam kuŋguiga yaŋön yuai wörönŋambuk mi ohoiga ambazip kambu pakpak yeŋön jöwöwöl jike yaigepŋe mamböta Anutu köuluköba malget. \p \v 11 Jiniŋ ohoiga wörönŋan pukpuköba miri uruŋi dop köliga miaŋgöreŋ Kembugö garata kunöŋ altanöŋ eu asuhum waŋgiba böröŋi ölŋe göröken kinök. \v 12 Kiniga Zekaraianöŋ eka auruba keŋgötŋi mörök. \v 13 Keŋgötŋi mörökmö, garatanöŋ kewö jii mörök, “Zekaraia, gi keŋgötki kude mötnöŋ. Anutunöŋ köuluki lök mötza. Miaŋgöra anömgan gölöm ala morö nahöna mema. Mi meiga göŋön qetŋi Jon qetman. \p \v 14 Nahönŋi asuhuiga urugan yaŋgöra ölöwahiga söŋgainöŋga ambazip gwötpukŋan sösöŋgai akŋe. \v 15 \x * \xo 1.15 \xt Jaŋ 6.3\x*I nam körö uruŋe tariga Uŋa Töröŋan miaŋgöreŋök könahiba uruŋi kokolak qeiga qariba wain me o köhöikŋi mi qahö nemba Kembugö qöhöröŋe azi öŋgöŋgöŋi aka malma. \p \v 16 Mewö mala Israel ambazip gwötpuk urumeleŋ eŋgiiga Kembuŋini Anutugöreŋ liliŋgöme. \v 17 \x * \xo 1.17 \xt Mal 4.5-6\x*Anutugö Uŋaŋan kezapqetok azi Elaija inahöiga kukösum qakŋe nup meyöhi, yaŋön mönö miaŋgö dop mutuk qeljiŋe aniga Kembunöŋ andöŋe kama. Yaŋön anda könagesö uru kuŋgum eŋgiiga Kembunöŋ kamapköra jöjöröba kinme. Iwi aka nahönbörat jula deŋgetka uru kuŋgum eŋgiiga kunbuk mindirim aŋgume aka qeqetal ambazip mi diŋdiŋi yeŋgö mötmöt areŋnöŋ aŋgotme.” \p \v 18 Suep garatanöŋ mewö jiiga Zekaraianöŋ jiyök, “Anömni netkön ambazip namŋi akziraŋgöra keugan mönö dewöwö ölŋambuk akawak?” \p \v 19 \x * \xo 1.19 \xt Dan 8.16; 9.21\x*Mewö jiiga meleŋnök, “Ni Geibriel. Nöŋön Anutugö mesoholŋe kinbi melaim niŋgii buzup ölöpŋi ki memba kaba jibi mötzan. \v 20 Nöŋgöreŋ keu jit ölŋambuk asuhumawi, göŋön mi jibi qahö möt narizanaŋgöra keugan mönö qahöwahiga mötök malman. Mewö malnöŋga buzup keu kiaŋgö ölŋi asuhumapkö nalöŋan kam kuŋguiga miaŋgöreŋ nesilamgan lolohoi keu kunbuk jiman.” \p \v 21 Nalö sutŋe miaŋgöreŋ ambazipnöŋ mamböt mala Zekaraianöŋ jöwöwöl jikenöŋ nalö köröp tiŋtiŋi kinöhaŋgöra mötkurumkurum aket. \v 22 Mewö aka tatketka yaigep eta keu jimamgö osiiga möt asariba kewö jiget, “Yaŋön jöwöwöl jikenöŋ kinda jeŋi meleŋni Suepnöhök imut kun ekza.” Mewö jigetka böröŋanök kaisöpsöp al eŋgiba mötök aka malök. \p \v 23 Mewö mala jike nup meme nalöŋan teköiga liliŋgöba miriŋe anök. \v 24 Wehön tosatŋi teköiga Elisabetnöŋ gölöm ala köiŋ 5 miaŋgö dop mire asamböta kewö jiba tata malök, \v 25 “Moröni qahöpköra ambazipnöŋ memba eta al niŋgigetka Kembunöŋ mesohol köl niŋgiba miaŋgö lömbötŋi memba gila ak kömum niŋgiza.” Mewö. \s1 Jisös asuhumapkö keuŋi Geibrielnöŋ jiyök. \p \v 26 Elisabetnöŋ gölöm alöhaŋgö köiŋi 6 aiga Anutunöŋ garataŋi qetŋi Geibriel melaiiga Galili prowinsgö miriŋi kun qetŋi Nazaret miaŋgöreŋ erök. \v 27 \x * \xo 1.27 \xt Mat 1.18\x*Eta ambi seram jömukŋi qetŋi Maria yaŋgöreŋ anök. Yaŋön azi qetŋi Josef yaŋgö ambi buŋaya malök. Josefnöŋ kiŋ Deiwidkö gwölönarökŋi kun ahök. \v 28 Garatanöŋ Mariagöreŋ anda kewö jiyök, “O Maria, silimgi ölöpŋi. Kembunöŋ kalem möriam gihiba göbuk kinma.” \p \v 29 Mewö jiyökmö, Marianöŋ jölöŋ miaŋgöra gwötpuk auruba könaŋi jaruba mötkurumkurum ahök. \v 30 Mötkurumkurum aiga kewö jii mörök, “Maria, Anutunöŋ kalem möriam gihiiga yaŋgö jeŋe dop köljan. Miaŋgöra keŋgötki kude mötnöŋ. \v 31 \x * \xo 1.31 \xt Mat 1.21\x*Mötnöŋ, göŋön gölöm ala morö nahöna meman. Memba qetŋi Jisös qetman. \v 32 \x * \xo 1.32 \xt 2 Sml 7.12, 13, 16; Ais 9.7\x*Jisös yaŋön qariba azi qetbuŋaŋambuk aiga qetŋi ‘Öŋgöŋgöŋi ketaŋaŋgö Nahönŋi,’ qetketka malma. Mewö mali Kembu Anutunöŋ amböŋi kiŋ Deiwidkö jakömbuak dum waŋgiiga salupŋe ambazip galöm köl eŋgiba malma. \v 33 Jeikobkö könagesö yeŋgö kiŋa aka teteköŋi qahö galöm köl eŋgiba malma. Bemtohoŋi miaŋön mönö nalö kunöŋ kude qahöwakŋa.” \p \v 34 Garatanöŋ mewö jiiga Marianöŋ jii mörök, “Yei! Ni azigö könaŋi qahö mötzal. Miaŋgöra keu jizani, miaŋgö ölŋi mönö denöwö asuhuma?” \p \v 35 Mewö jii möta meleŋnök, “Uŋa Töröŋan mönö aum köl gihiiga Anutu öŋgöŋgöŋi ketaŋaŋgö ösumŋan dop köla turum gihima. Miaŋgöra morö memani, yaŋön töröŋi aiga ambazipnöŋ qetŋi ‘Anutugö Nahönŋi,’ jiba qerakŋe. \v 36 Mötnöŋ. Tinigi Elisabet yaŋön mewöyök ‘Köpin mala morö memamgö osiza,’ jigetmö, töndup ambi namŋi aka nalö kewöŋe morö nahöngö gölömŋambuk aiga köiŋi 6 akza. \v 37 \x * \xo 1.37 \xt Jen 18.14\x*Anutunöŋ yuai kun akŋamgö jiba mi qahö qaköba osimakza.” \p \v 38 Mewö jiiga Marianöŋ jiyök, “Mötnöŋ, nöŋön Kembugö welenqeqe ambia akzal. Miaŋgöra keu jizani, miaŋgö dop ölöp ahum niŋgima.” Mewö jiiga Suep garatanöŋ mosöta anök. Mewö. \s1 Marianöŋ Elisabetköreŋ kusuk anda ehök. \p \v 39 Marianöŋ mi möri nalö köröpŋi qahö aiga wahöta zilaŋ jöjöröba gölme kunduŋe öŋgöba Judia prowinsgö taon kunöŋ anök. \v 40 Anda Zekaraiagö mire öŋgöba anömŋi Elisabet eka söŋgaiba jölöŋi jiyök. \v 41 Jölöŋi jiiga miaŋgöreŋök möri morö nahönöŋ körö uruŋe luhuba öŋgöba eri Uŋa Töröŋan Elisabetkö uruŋi kokolak qeyök. \p \v 42 Kokolak qeiga qet ketaŋi qeta kewö jiyök, “O alani, Anutunöŋ kötumötuetŋi öŋgöŋgöŋi al gihiiga ambi sutnine malman aka morö memani, i mewöŋanök kötuetköm waŋgima. \v 43 Denöwögöra Kembunaŋgö namŋan kaba neiga mewö asuhum niŋgiza? \v 44 Mötnöŋ, gi jölöŋni jinöŋga keu jölgi kezapne gei morönöŋ urune mewöyök sösöŋgai qakŋe luhuba öŋgöba etza. \v 45 Kembunöŋ buzup keuŋi jiiga möta miaŋgö ölŋi asuhumawi, mi möt narizanaŋgöra göhö mötpi simbawoŋ akzan.” Mewö. \s1 Marianöŋ sösöŋgai liŋet kölök. \p \v 46 \x * \xo 1.46 \xt 1 Sml 2.1-10\x*Marianöŋ keu mi möta kewö jiyök, \q1 “I-ia! Nöŋgö urukönömnan mönö önöŋi qahö Kembu möpöseiza. \q2 \v 47 Nöŋgö uŋanan Anutu, Amötqeqe Toni yaŋgöra söŋgaiba köiraŋ kölja. \q2 \v 48 \x * \xo 1.48 \xt 1 Sml 1.11\x*Nöŋön welenqeqe ambi etqeqeŋi maljalmö, Anutunöŋ töndup mesohol köla ak kömum niŋgiza. \q1 Mötnöŋ, ambazip kambuŋi kambuŋi merak könahiba asuhumei, yeŋön mönö nöŋgöra ‘Simbawoŋ!’ jiba möpöseim niŋgiba malme. \q2 \v 49 Kukösum Toŋan mönö aŋgöletot öŋgöŋgöŋi mem niŋgii maljal. \q1 Yaŋgö qetŋi mi Töröŋi. \q2 \v 50 Ambazip merak gölmenöŋ maljei aka könaŋgep ahum sehimei, yeŋgö sutŋine gwöt isik denike yeŋön Anutugö jitŋi oŋgitpinbukö keŋgötŋini mötmei, yaŋgö ak-kömukömuŋan mönö yembuk pöndaŋ ahöma. \m \v 51 Anutunöŋ böröŋan aŋgöletot memba miaŋön kukŋi \q1 kondel neŋgiiga ehin. \q1 Ambazip nanŋini miwidimgöba söŋgöröqök malgeri, yaŋön mönö i köndeŋ eŋgiiga simbisembel aka malget. \m \v 52 \x * \xo 1.52 \xt Job 5.11; 12.19\x*Kiŋ kembuŋi kembuŋi jakömbuak dumŋine tata ambazip galöm \q1 köl eŋgiba malgeri, yaŋön i miaŋgöreŋök qeköba utal eŋgiiga etket. \q1 Etketmö, etqeqeŋi ia mönö mem wahöta al eŋgiyök. \m \v 53 Ambazip yuaigö jaŋkötataŋ malgeri, mieŋgö uruŋini mönö \q1 yuai ölöpŋi ölöpŋi miaŋön kokolak qeyökmö, \q1 ambazip pomŋi mi melaim eŋgiiga böröŋini börak öne anget. \m \v 54-55 \x * \xo 1.54-55 \xt Jen 17.7\x*Yaŋön ambösakonurupnini meköba eŋgömeiga Israel aketka nini \q1 toroqeba Anutugö welenqeqeurupŋi maljin. \q1 Anutunöŋ mönöwök jöjöpaŋ keuŋi kewö jim jöhöm neŋgiyök, ‘Nöŋön Abraham aka yaŋgö gwölönarökurupŋi teteköŋi qahö mal öŋgöba malmei, i ak kömum eŋgiba malmam.’ \m Mewö jiba keuŋi mi qahö ölum qei mala korök. \q1 Qahöpmö, yaŋön mönö keu jitŋi mi wuataŋgöba mala merak bauköm neŋgimamgöra kaza.” \m Marianöŋ mewö jiyök. \p \v 56 Marianöŋ köiŋ karöbut miaŋgö dop Elisabetpuk mala kunbuk miriŋe liliŋgöyök. Mewö. \s1 Jon O-melun azinöŋ asuhuyök. \p \v 57 Elisabetkö morö meme nalöŋan kam kuŋguiga morö nahöna meyök. \v 58 Morö nahöna meiga miri kösutŋe malgeri aka tinitosolomurupŋi yeŋön Kembunöŋ ak-kömukömu öŋgöŋgöŋi kondel waŋgiyöhi, mi möt asariba yambuk mohotŋe sösöŋgai aket. \p \v 59 \x * \xo 1.59 \xt Lew 12.3\x*Sösöŋgai aka wehön 7 teköiga wahöta anda Anutugö aiwesökŋi morö sileŋe yandimegöra tokoget. Tokoba iwiŋaŋgö qetŋi Zekaraia mi wakaŋ mem waŋgibingöra jiget. \v 60 Jigetmö, namŋan jiyök, “Mi qahöpmahöpmö, qetŋi mönö Jon qetpin.” \p \v 61 Jiiga kewö jiget mörök, “Jon qetzanmö, göhö tinitosolomgi yeŋgöreŋök kunŋaŋgö qetŋi mi qahö ahöza.” \v 62 Mewö jiget möri kinda iwiŋan yaŋgö qetŋi qetmapkö qesiba böröŋinan kaisöpsöp alget. \p \v 63 Kaisöpsöp algetka tafegöra qesii waŋgigetka miaŋgöreŋ kulem kewö ohoyök, “Qetŋi mi Jon.” Mewö ohoiga miaŋgöra körek aurum tililiŋgöget. \v 64 Aurum tililiŋgögetka miaŋgöreŋök numbuŋi amgöiga nesilamŋi lolohoiga keu jiba Anutu möpöseiyök. \v 65 Möpöseiiga miri alaurupŋini pakpak yeŋön qemsömbuŋini gwötpuk mötket. Mötketka yuai asuhuyöhi, miaŋgö buzupŋi eraum mötketka sehiba Judia kunduŋi gölme pakpak dop kölök. \p \v 66 Buzupŋi eraum mötketka körekŋan mi möta urukönömŋine ala aŋgön kölget. Kembunöŋ kukösumŋi morösepsep qakŋe mokoi malöhi, miaŋgö könaŋi möt asariba kewö jiget, “Morö kiaŋön qariba mönö wani yuaia kun denöwö akŋa?” Mewö. \s1 Zekaraianöŋ kezapqetok keu jiyök. \p \v 67 Mewö jigetka Uŋa Töröŋan iwiŋi Zekaraiagö uruŋi kokolak qeiga kezapqetok keu kewö jiyök, \m \v 68 “Nini Israel neŋgöreŋ Kembu Anutu möpöseibin. I-ia! \q1 Yaŋön mönö könagesöurupŋi mesohol köl neŋgiba sohopnini memamgöra jöjöröba kama. \m \v 69 Anutunöŋ welen aziŋi kiŋ Deiwidkö könagesö neŋgö sutnineyök \q1 azi kukösumŋambuk kuŋgui wahöta Amötqeqe Tonina akŋa. \m \v 70 Möpŋaŋgö möpŋeyök kezapqetok ambazipurupŋi tök-kutukutuŋi \q1 i sölöhöm eŋgii keu jit kewö jiba malget, \q2 \v 71 ‘Nöŋön mönö kerökurupŋini yeŋgö ösumŋini qebi eriga bohonŋini jöhömam. \q1 Denike yeŋön kazik ak eŋgimei, nöŋön mönö körek yeŋgö böröŋineyök meköba sel jöhöm eŋgimam.’ \m \v 72 Keu mewö jiba bömönurupnini ak kömum eŋgiba yembuk jöhöjöhö \q1 areŋ qainŋi kun jöhöyöhi, mi mötmöriba wuataŋgöiga amötqeqegö ölŋi asuhuma. \q2 \v 73 Jöhöjöhö keu mi bömönini Abrahamgöra jiba jöjöpaŋ keunöŋ jim köhöii ahöza. \q2 \v 74 Jöhöjöhö keu miaŋgö ölŋi kewö: \q1 Yaŋön nini kerökurupnini yeŋgö böröŋineyök meköm neŋgiiga yeŋgöra keŋgötnini qahö möta welenŋi qem waŋgiba malbin. \m \v 75 Yaŋön keunini jim teköi solaniba yaŋgö jeŋe sarakŋi aka \q1 malmalnini ölulup mewö mala kömumbin. \q2 \v 76 \x * \xo 1.76 \xt Mal 3.1\x*O gömokni Jon, göŋön qariba mala qeljiŋe mala ambazip uruŋini mindiŋgöba mewö miaŋön Kembugö könaŋi mesatnöŋga kama. \q1 Miaŋgöra qetki ‘Anutu öŋgöŋgöŋi ketaŋaŋgö kezapqetok azia,’ mewö qetketka malman. \m \v 77 Mewö mala amötqeqegö könaŋi mi Anutugö könagesöurupŋi kusum \q1 eŋginöŋga mi möt kutuba uruŋini meleŋgetka Anutunöŋ siŋgisöndokŋini saŋgoŋda mosötma. \m \v 78 Anutuninan uruŋan jöpaköba ak kömum neŋgimakza. \q1 Mewö aka mesohol köl neŋgiba undiŋi euyaŋgöreŋök ali gilikbilik akza. \q1 Mewögöra neŋön mönö waŋgaraŋ surui aukŋe asaribingö akzin. \q2 \v 79 \x * \xo 1.79 \xt Ais 9.2\x*Nini pandamanöŋ jipjap taringa kömupkö kondotkondot Toŋan aum köl neŋgimakzapmö, wehön jiliŋbölaŋ kota qaknine kuŋguba mem asarim neŋgima. \q1 Mem asarim neŋgiiga luaigö könaŋi aukŋe asuhui eka miaŋgöreŋ aŋgota tiba kinbin.” Zekaraianöŋ mewö jiyök. \p \v 80 Morö Jon yaŋön qariba wahöriga Uŋa Töröŋan inahöm waŋgiiga Anutugö kolek azi köhöikŋi ahök. Mewö aka gölme qararaŋkölkölŋe mala mali nalöŋan kam kuŋguiga Israel könagesö yeŋgö jeŋine aukŋe asuhuba qenjarök nupŋi könahiba meyök. Mewö. \c 2 \s1 Jisös Betlehem taonöŋ ahuyök. \r Mat 1.18-25 \p \v 1 Jon O-melun azinöŋ ahuiga nalö miaŋgöreŋ sisa kiŋ Ogastus yaŋön Rom sitinöŋ gölmeŋi gölmeŋi galöm köl eŋgiyök. Galöm köl eŋgiba takis könahiba memegöra gawmangö jimkutukutu aliga gölmeŋi gölmeŋi pakpak yeŋön tokogetka kuskus (sensus azi) yeŋön qetŋini papianöŋ ohoba areŋgöget. \p \v 2 Areŋ nup mi nalö mutukŋa meget. Megeri, nalö miaŋgöreŋ azi qetŋi Qirinius yaŋön Siria prowinsgö premiö mala galöm köl eŋgiyök. \v 3 Ogastusnöŋ jimkutukutu aliga ambazip körek pakpak yeŋön öröba anda qetŋini areŋnöŋ ohomegöra nanŋini ahuahu miri bohonŋini dop anget. \p \v 4 Galili prowinsgö taon qetŋi Nazaret miaŋgöreŋ azi qetŋi Josef malök. Yaŋgö amböŋi mi kiŋ Deiwid. Kiŋ Deiwidkö taonŋi qetŋi Betlehem mi Judia prowinsnöŋ ahöyök. Miaŋgöra Josefnöŋ Nazaret mosöta öŋgöba geba Betlehem anök. \v 5 Anmam jiiga nalö miaŋgöreŋ ambi buŋaŋi qetŋi Marianöŋ gölömŋambuk malök. Maliga i auaŋgita qetŋiri ohomegöra mohotŋe anohot. \p \v 6 Anda Betlehem aŋgorohotka Mariagö morö meme nalöŋan kam kuŋguyök. \v 7 Kam kuŋguiga qenjarök ahöahö mire aŋgota miaŋgö uruŋe tiŋi qahö miwikŋaiyohot. Miaŋgöra bau bulmakau miriŋe öŋgöba tarohot. Tata miaŋgöreŋ nahönŋi mutukŋi memba oponöŋ esuhuba bulmakau joutŋe ali geba ahöyök. Mewö. \s1 Lama galöm yeŋön Suep garata eŋgeket. \p \v 8 Betlehem taon gölme miaŋgöreŋ azi tosatŋan suŋgem dop gölme köröŋi miaŋgöreŋ anda lama kambuŋini galöm köl eŋgiba malget. \v 9 Mewö malgetka suŋgem miaŋgöreŋ Kembugö garata kunŋan kösutŋine asuhum eŋgiyök. Asuhum eŋgiiga Kembugö asakmararaŋan liliköm eŋgiba asariiga qem sömbuŋini möta jönömŋini unduyök. \v 10 Jönömŋini unduyökmö, Suep garatanöŋ jii mötket, “Mönö kezap alget. Nöŋön sösöŋgai Buŋa ketaŋi ambazip körek pakpak yeŋgöra memba kazal, mi indel eŋgimam. Miaŋgöra jönömŋini kude unduma. \v 11 Buŋa mi kewö: Eŋgö Amötqeqe Toŋinan dölki ahuza. Yaŋön kiŋ Deiwidkö taonöŋ asuhuba Kembu qetŋi Kraist akza. \v 12 Keu miaŋgö aiwesökŋi kewö: Iŋini anda morö sepsep oponöŋ esuhuba bulmakau joutŋe alget ahözawi, mi miwikŋaime.” \p \v 13 Garatanöŋ mewö jiiga miaŋgöreŋök garata kambu ketaŋan Suepnöhök kaŋgota yambuk aitoŋgöba Anutugö möpömöpösei liŋet köla kewö jiget, \q2 \v 14 “Anutugö qetbuŋaŋi möpöseininga Suepnöŋ euyaŋgöreŋ öŋgöza. \q1 Yaŋön ambazip nanŋaŋgöra meköm eŋgiyöhi, yeŋgöra körö ölöwak möta gölmenöŋ luai al eŋgiza.” Mewö. \s1 Lama galöm yeŋön anda Jisös eket. \p \v 15 Garata yeŋön eŋgömosöta Suepnöŋ liliŋgöba öŋgögetka lama galöm yeŋön naninak kewö jiget, “Ayop, Betlehem miaŋgöreŋ yuai ahuiga Kembunöŋ miaŋgö keuŋi jii mötzini, nini mönö mia anda ekin.” \p \v 16 Mewö jiba ösumŋinan anda Maria Josef aka morösepsep bulmakau joutŋe ahöyöhi, miwikŋaiba eket. \v 17 Eka kinda garatanöŋ morögöra keu jii möta kageri, mi indela jim asariget. \v 18 Jim asarigetka mötkeri, yeŋön körek pakpak auruba welipköget. \p \v 19 Welipkögetmö, Marianöŋ keu pakpak mi uru könömŋe ala dumgöba jöhöba könaŋi mötmöriba malök. \v 20 Welipkögetmö, yuai pakpak Suep garatanöŋ jiyöhaŋgö dop asuhuyöhi, mi lama galöm yeŋön eka möta miaŋgöra Anutugö sösöŋgai liŋet köla möpöseiget. Möpöseiba mosöta liliŋgöba anget. Mewö. \s1 Morö qetŋi Jisös qetket. \p \v 21 \x * \xo 2.21 \xt Lew 12.3; Luk 1.31\x*Jisös ahui Sonda mohot miaŋgö dop teköiga Anutugö aiwesökŋi sileŋe yandibingö nalöŋi kaiga qetŋi Jisös qetket. Suep garatanöŋ qet mi mutuk qeta waŋgiigun nalö miaŋgöreŋök namŋaŋgö gölöm uruŋe ahuyök. Mewö. \s1 Jisös waŋgita Anutugö buŋaya alget. \p \v 22 \x * \xo 2.22 \xt Lew 12.6-8\x*Mosesgö Köna keunöŋ keu kewö ahöza, “Ambinöŋ morö nahönŋi mutukŋi memba silim 40 koumŋe mali teköiga sörö guluŋi köl könjörat waŋgiba iŋini mönö jöwöwöl jikenöŋ öŋgöba morö mi Anutugö jeŋe algetka yaŋgö buŋaya akŋa.” Miaŋgöra nalö mi kam kuŋguiga Josef Maria yetkön keu mi tem köla Jisös waŋgita Kembugö buŋaya akŋapköra Jerusalem öŋgöyohot. \p \v 23 \x * \xo 2.23 \xt Eks 13.2, 12\x*Kembugö Köna keunöŋ keu kewö ohoget ahöza, “Morö nahön pakpak sep mutuk mokozei, mi mönö Kembugö buŋaya akŋapköra qem teköba mem sarahime.” Yetkön keu mi wuataŋgöyohot. \v 24 Mewöyök Kembugö Köna keunöŋ jimkutukutu keu ahözawaŋgö dop kembö me kembö supsup nei yahöt mi jöwöwöl ohomahotköra Jerusalem sitinöŋ öŋgöba anohot. \p \v 25 Nalö miaŋgöreŋ azi kun qetŋi Simeon Jerusalem malök. Yaŋön uruŋi jömuk Anutugöreŋ qekötahöba urumeleŋgö kölguliguli aiga Uŋa Töröŋan yambuk kiniga Amötqeqe Toŋan Israel uruŋe asuhumapköra mamböta malök. \v 26 Mamböta maliga Uŋa Töröŋan keu kewö indeli mörök, “Gi Kembugö Amötqeqe Toŋi Kraist ahui mutuk ekagun kömupkö sihimbölöŋi mötman.” \v 27 Iwinamŋan Mosesgö Köna keu wuataŋgöba Jisös waŋgita jöwöwöl jikenöŋ öŋgöyohot. Öŋgöyohotka Uŋa Töröŋan Simeon sölölöhöi nalö miaŋgöreŋök mewöyök jikenöŋ öŋgöyök. \v 28 Öŋgöba morö mi eka memba dohongöba Anutu möpöseiba kewö jiyök, \s1 Simeongö sösöŋgai liŋet \m \v 29 “O Kembu, merak welen azigan ölöp anda uruluainöŋ mala kömuma. \m \v 30 Göhö keugahö dop Amötqeqe Toŋi melainöŋ asuhuiga i nani jenan \q1 eka simbawoŋ mötzal. \q1 Miaŋgöra ölöp anda kömumam. \q2 \v 31 Göŋön amötqeqegö könaŋi mözözömgöba kantri pakpak yeŋgöra indel eŋginöŋga mi eka möt kutume. \m \v 32 \x * \xo 2.32 \xt Ais 42.6; 49.6; 52.10\x*Göŋön Amötqeqe Toŋaŋgö asakŋi indelnöŋga kian kantri yeŋgö \q1 uruŋini kuŋguiga asarime \q1 aka qetbuŋagan nangi könagesögi Israel neŋgö sutnine mewöyök qarima.” \s1 Simeongö kezapqetok keu \p \v 33 Simeonöŋ morögöra keu mewö jiiga iwinamŋan möta köŋkuŋ aka welipköyohot. \v 34 Welipköyohotka kötuetköm eŋgiba namŋi Maria kewö jii mörök, \q1 “Mötnöŋ, Anutunöŋ morö ki kuŋguba ali Israel ambazip sehisehiŋan i andö qeba eta eŋgugetka \q1 gwötpukŋan uruŋini meleŋda ölöwakŋe. \q1 Anutunöŋ nanŋak i ali aiwesök aiga gwötpukŋan i tuaköpek jim waŋgime. \q2 \v 35 Tuaköpek jim waŋgigetka urumötmötŋini asa-asambötŋan mewö aukŋe asuhuma. \q1 Nangi urugan mewöyök wösöbirik aiga miaŋön sou zuluk alalŋi ewö urugi kuŋguba qesiŋma.” Mewö. \s1 Ana ambigö kezapqetok keu \p \v 36 Jerusalem miaŋgöreŋ kezapqetok ambi namŋi kun qetŋi Ana malök. Yaŋgö isikŋi qetŋi Aser, iwiŋi qetŋi Fanuel. Ambi miaŋön seramŋe azi memba mali yambu (yara) 7 mohotŋe malohot. \v 37 Malohotka apŋi kömui malö aka mala kori nalö miaŋgöreŋ yambuŋi 84 ahök. Yaŋön nalö dop jöwöwöl jikenöŋ öŋgöba mi silim kun qahö mosörökmö, suŋgem asak Anutugöra nene siŋgi mala köuluköba waikŋi memba möpöseiba malök. \p \v 38 Yaŋön nalö miaŋgöreŋök kaŋgota morö mi eka Anutu möpöseiyök. Anutunöŋ Jerusalem ambazip sohopŋini memapköra mamböta malgeri, körek yeŋgöra morö miaŋgö könaŋi jim asarii mötket. Mewö. \s1 Jisösbuk Nazaret liliŋgöget. \p \v 39 \x * \xo 2.39 \xt Mat 2.23\x*Josef Maria yetkön Kembunöŋ areŋi jim kutuiga Köna keunöŋ ahözawi, mi körek ahot teköiga Galili prowinsnöŋ liliŋgöba taonŋiri Nazaret miaŋgöreŋ anohot. \v 40 Morönöŋ qariba wahöta köhöiba mötkutukutuŋi ahuba kokolak qeiga Anutugö kalem möriamŋan qakŋe öŋgöi kinök. \s1 Jisös yaraŋi 12 aiga jöwöwöl jikenöŋ öŋgöget. \p \v 41 \x * \xo 2.41 \xt Eks 12.1-27; Dut 16.1-8\x*Jisös iwinamŋan yambu (yara) dop ak-kömukömu\f + \fr 2.41 \ft Anutunöŋ Ijipt miaŋgöreŋ Israel ambazip eŋgehoriba eŋgoŋgiröhi, ak-kömukömu kendon miaŋgö qetŋi kun Pasowa.\f* kendon nalöŋe Jerusalem siti öŋgöba anjahotma. \v 42 Mewö mala Jisös yambu (yara)ŋi 12 aiga silikŋini ahakzeaŋgö dop nalöŋi kam kuŋguiga mewöyök öŋgöba anget. \v 43 Anda mala kendon nalö miaŋön teköiga liliŋgöba miriŋire anohot. Anohotmö, morö gwabö Jisösnöŋ Jerusalem tari iwinamŋan mi qahö möt kutuyohot. \v 44 “Yaŋön ambazip kambu yembuk anja,” jiba silim mohotkö dop köna anda sepkitip aka alaurupŋiri yeŋgö uruŋine qeta jaruyohot. \v 45 Qeta jaruyohotmö, qahö miwikŋaiba kunbuk liliŋgöba Jerusalem anda jaruyohot. \p \v 46 Jaruba malohotka silim karöbut teköiga jöwöwöl jikenöŋ öŋgöba miaŋgöreŋ miwikŋaiyohot. Miwikŋaiyohotka azi ketaŋi yeŋgö sutŋine tarök. Tari kusum waŋgigeri, mi möta qesim eŋgiba tarök. \v 47 Tata Buŋa keugö könaŋi törörök möt asariba diŋdiŋanök meleŋniga körek pakpak yeŋön mi möta welipköget. \v 48 Iwinamŋan eka auruba namŋan jii mörök, “Nahöni, gi denöwögöra mewö ak netkizan? Mötnöŋ, niri iwigabuk göhöra waimanjat möta qeta jaruba malit.” \p \v 49 Mewö jiiga kewö meleŋ etkiyök, “Iŋiri mönö wuanöŋgöra ni göraim niŋgizahot? Ni Iwinaŋgö mire tatpi dop kölja, mi mötzahot me qahö?” \v 50 Mewö meleŋ etkiyökmö, yetkön keu jiyöhi, miaŋgö könaŋi mi qahö möt asariyohot. \p \v 51 Qahö möt asariyohotmö, töndup wahöta yetpuk liliŋgöba Nazaret taonöŋ anda iwinamŋi tem köl etkiba malök. Jisösnöŋ keu jiyöhi, namŋan mi pakpak möta urukönömŋe ala jöhöba aŋgön kölök. \v 52 \x * \xo 2.52 \xt 1 Sml 2.26; Qam 3.4\x*Jisösnöŋ mala qarii yambu (yara)ŋi öŋgöiga mötkutukutuŋi asariba sehiiga Anutunöŋ kalem möriamŋi waŋgii köhöiba ambazip aka Anutu yeŋgö jeŋine dop köl eŋgiyök. Mewö. \c 3 \s1 Jon O-melun azinöŋ Buŋa keu jiyök. \r Mat 3.1-12; Mak 1.1-8; Jon 1.19-28 \p \v 1 Zekaraiagö nahönŋi Jon yaŋön nupŋi könahiyök. Nalö miaŋgöreŋ sisa kiŋ qetŋi Taiberius yaŋön Rom sitinöŋ mala gölmeŋi gölmeŋi mindiriba yambu (yara) 15 azi kembu aka toroqeba galöm köl eŋgii malget. Galöm köl eŋgimamgöra gölmeŋi gölmeŋi Israel liliköba ahözei, mi mesiŋgetka bahöŋi 4 aiga mieŋgö kiŋini 4 mi kewö kuŋguget: \p Pontius Pailöt, Herod, Filip aka Lisanias. Pontius Pailöt mi Judia prowinsgö premiöŋina malök. Kiŋ Herodnöŋ Galili prowins galöm köl eŋgiyök aka datŋi Filipnöŋ Ituria aka Trakonitis prowins yahöt mieŋgö kembuŋina malök aka Lisanias yaŋön Abilene gölme memba malök. \p \v 2 Jike nup galöm bohonŋini yahöt malohot, qetŋiri Anas aka Kaiafas. Nalö miaŋgöreŋ Zekaraiagö nahönŋi Jon yaŋön gölme qararaŋkölkölŋe maliga Anutugöreŋ Buŋa keu asuhuiga mörök. \v 3 Anutugö Buŋa möta anda Jordan o töwatŋaŋgö kösutŋe miri dop liliköba malök. Liliköba mala Buŋa keunöŋ uruŋini kuŋguba kewö jiba malök, “Iŋini mönö uruŋini meleŋgetka nöŋön o melun mem eŋgimam. Mewö aketka Anutunöŋ siŋgisöndokŋini saŋgoŋda mosötma.” \p \v 4 \x * \xo 3.4 \xt Ais 40.3-5\x*Miaŋgö keuŋi mi kezapqetok azi Aisaianöŋ ohoi yaŋgö Buzup Kimbinöŋ kewö ahöza, \q1 “Kolek garata kunŋan gölme qararaŋkölkölŋe qeta maliga anda qetŋi kewö mötme, \q1 ‘Kembunöŋ kamawo! Miaŋgöra mönö jöjöröba könaŋi mesatket. Mönö uruŋini mindiŋgöba könaŋi qölöleiget. \m \v 5 Köna örue pakpak mönö qem tigetka diŋdiŋi akŋa. \q1 Kunduŋi wanjaŋi pakpak mi mönö qeköba köl qölöleigetka köröŋi akŋa. \q1 Köna mösökqösökŋambuk mi mönö möhamgögetka diŋgime. \q1 Luhutnöŋ köna misiiga simbiŋsambaŋ tatzawi, mi mönö kutuba mesatketka solanima. \m \v 6 Anutunöŋ oyaeŋkoyaeŋ Toŋi melaii kaiga gölmeŋi gölmeŋi pakpak \q1 yeŋön mi eka ek kutume.” \p \v 7 \x * \xo 3.7 \xt Mat 12.34; 23.33\x*Jonöŋ miaŋgö dop uruŋini kuŋguiga ambazip kambuŋi kambuŋi yeŋön o melun mem eŋgimapköra yaŋgöreŋ kagetka eŋgeka yeŋgöra kewö jiyök, “O qatö moröŋi, iŋini uruŋini qahö meleŋgetka Anutugö irimŋan seholiiga likepŋi meleŋ eŋgimamgö akza. Mi ölöŋ kölbingö goro keuŋi mi mönö daŋön jii möta sömbuŋini möta ki kaze? \p \v 8 \x * \xo 3.8 \xt Jon 8.33\x*“Miaŋgöra mönö ölŋanök uruŋini meleŋme. Bölöŋamŋineyök liliŋgögetka ölŋi asuhui mi mönö ahakmemeŋinan aukŋe kondela malme. Uruŋine möndömöndö keu kewö kude mötmörime, ‘Neŋön mönö Abrahamgö gwölönarökŋa malinga Anutunöŋ qahö ayuhum neŋgima.’ Mewö töptöpŋine qemakzemö, ölŋi mi qahö ahakze. Nöŋön miaŋgöra kewö jibi mötket: Anutunöŋ köt ki ölöp jim kutum eŋgiiga letota Abrahamgö gwölönarökurupŋi aka Anutu möpöseimakŋemö, iŋini denöwö? \p \v 9 \x * \xo 3.9 \xt Mat 7.19\x*“Uruŋini qahö meleŋme ewö, Anutunöŋ mönö iŋini ip ewö teŋgöri etpingö akze. Ip pakpak ölŋi ölöpŋi qahö kuŋgumakzei, mi mönö köli etket könöpnöŋ gili geme. Ip mewöŋi kölmamgö kesiŋi lök jitŋi saŋe ala ip könaŋe ali jöjöröba ahöza. Anutunöŋ mönö bölöŋamŋinaŋgö likepŋi meleŋ eŋgima.” \p \v 10 Mewö jiiga ambazip kambuŋi kambuŋi yeŋön kewö qesiba jiget, “Mewögöra nini mönö denöwö ahinga dop kölma?” \p \v 11 Qesiba jigetka kewö meleŋnök, “Kunŋan maluku yahöt memba maljawi, yaŋön mönö mietköreŋök kun mi malukuŋi qahö i waŋgima aka denike yeŋön neneŋinambuk maljei, yeŋön mönö mewöyök neneŋini qahö yeŋgöra mendeŋ eŋgime.” \p \v 12 \x * \xo 3.12 \xt Luk 7.29\x*Takis meme azi tosatŋan mewöyök o melun mem eŋgimapkö kaba qesim waŋgiget, “Böhi, neŋön mönö denöwö ahinga dop kölma?” \v 13 Qesim waŋgigetka jii mötket, “Gawmanöŋ takisgö jim kutum eŋgii ahözawi, dop mi mönö qahö oŋgita meme.” \p \v 14 Yarö azi tosatŋan mewöyök qesim waŋgiget, “Niniato? Neŋön denöwö ahinga dop kölma?” Qesim waŋgigetka kewö jii mötket, “Kungöreŋ moneŋgöra kuŋguba upetkupet aka kiom kude kölmemö, nanŋini töwaŋini memakzei, miambuk mönö urumohok aka ösöŋ malme.” \v 15 Ambazip pakpak yeŋön “Jonöŋ Amötqeqe Toŋi Kraist akapuk,” jiba uruŋinan mewö mötmöriget. Miaŋgö könaŋi mötpingö kezapŋini köröpŋi aket. \p \v 16 Mewö aketka Jonöŋ körek yeŋgöra kewö jiyök, “Nöŋön o töhönöŋ melun mem eŋgizalmö, azi kukösumŋi köhöikŋi kun kama. Yaŋgö kukösumŋi öŋgöŋgöŋan mönö nöŋgöreŋ oŋgitma. Yaŋön azi öŋgöŋgöŋi akŋawaŋgöra nöŋön yaŋgö köna esuŋaŋgö kösöŋi bauköba pösatmamgö qötötaŋgömam. Yaŋön mönö Uŋa Töröŋi uruŋine ali könöp bölamŋan köl könjörat eŋgiiga mewö miaŋön melun mem eŋgima. \v 17 Yaŋön ölŋi aka kamböŋi mendeŋ etkimamgö sapakŋi memba kaŋgota uba qöröreŋgöba kewötma. Kewöta wit kötŋi tokoba köweŋe almapmö, kamböŋi aka gwaugulapŋi mi mönö usuŋniga könöpnöŋ geba teteköŋi qahö jema.” \p \v 18 Keu mewöŋi mewöŋi gwötpuk toroqeba jiba uruŋini kuŋguba Ölöwak Buŋa ambazip kambu yeŋgöra jim asariba malök. \v 19 \x * \xo 3.19 \xt Mat 14.3-4; Mak 6.17-18\x*Malökmö, gölme bahöŋaŋgö kiŋ Herod yaŋön datŋaŋgö anömŋi qetŋi Herodias mi ölöŋ meyök aka bölöŋi könaŋi könaŋi aka malöhi, miaŋgö sapŋi Jonöŋ qeba munjurariga jim waŋgiyök. \v 20 Jim waŋgiba bölöŋamŋi kun toroqeba aka Jongöreŋ nupŋi tözöpköba suahö galömŋi jii Jon memba kösö mire alget. Mewö. \s1 Jonöŋ Jisös o melun mem waŋgiyök. \r Mat 3.13-17; Mak 1.9-11 \p \v 21 Jonöŋ ambazip pakpak o melun mem eŋgiba Jisös mewöyök o melun mem waŋgiyök. Mem waŋgii köuluköiga miaŋgöreŋök Suepnöŋ aŋaŋiyök. \v 22 \x * \xo 3.22 \xt Jen 22.2; Sum 2.7; Ais 42.1; Mat 3.17; Mak 1.11; Luk 9.35\x*Aŋaŋiiga Uŋa Töröŋan meleŋda kembö nei ewö aka Jisösgö qakŋe erök. Mewö eriga Suepnöhök qet kun kewö asuhuyök, “Göŋön mönö nani wölböt nahöna aknöŋga köröni ölöwahiga geknahöm ak gihizal.” Mewö. \s1 Jisösgö isikurupŋi yeŋgö qet areŋini \r Mat 1.1-17 \p \v 23 Jonöŋ Jisös o melun mem waŋgiiga yambu (yara)ŋi 30 miaŋgö dop aiga amötqeqe nupŋi könahiba memba malök. Memba maliga Josefgö nahönŋa akzawi, ambazipnöŋ mewö mötmöriget. Jisös iwiŋi Josef, asaŋi qetŋi Heli. \v 24 Jisös amböŋi qetŋi Matat, sukumŋi qetŋi Liwai. Liwai iwiŋi Melki, asaŋi Janai, amböŋi Josef, \v 25 sukumŋi Matatias. Matatias iwiŋi Amos, asaŋi Nahum, amböŋi Esli, sukumŋi Nagai. \v 26 Nagai iwiŋi Mat, asaŋi Matatias, amböŋi Semen, sukumŋi Josek. Josek iwiŋi Joda, \v 27 asaŋi Joanan, amböŋi Resa, sukumŋi Zerubabel. Zerubabel iwiŋi Sealtiel, asaŋi Neri, \p \v 28 amböŋi Melki, sukumŋi Adi. Adi iwiŋi Kosam, asaŋi Elmadam, amböŋi Er, \v 29 sukumŋi Josua. Josua iwiŋi Eliezer, asaŋi Jorim, amböŋi Matat, sukumŋi Liwai. \v 30 Liwai iwiŋi Simeon, asaŋi Juda, amböŋi Josef, sukumŋi Jonam. Jonam iwiŋi Eliakim, \v 31 asaŋi Melea, amböŋi Menna, sukumŋi Matata. Matata iwiŋi Neitan, asaŋi Deiwid, \v 32 amböŋi Jesi, sukumŋi Obed. Obed iwiŋi Boaz, asaŋi Salmon, amböŋi Nason, \p \v 33 sukumŋi Aminadab. Aminadab iwiŋi Admin, asaŋi Arni, amböŋi Hezron, sukumŋi Perez. Perez iwiŋi Juda, \v 34 asaŋi Jeikob, amböŋi Aisak, sukumŋi Abraham. Abraham iwiŋi Tera, asaŋi Nahor, \v 35 amböŋi Serug, sukumŋi Reu. Reu iwiŋi Peleg, asaŋi Eber, amböŋi Sela, \v 36 sukumŋi Kainan. Kainan iwiŋi Arpaksad, asaŋi Siem, amböŋi Noa, sukumŋi Lamek. \v 37 Lamek iwiŋi Metusela, asaŋi Enok, amböŋi Set, sukumŋi Adam. Adam mi Anutunöŋ mei ahuyök. Mewö. \v 38 (-) \c 4 \s1 Satanöŋ Jisös esapköba malök. \r Mat 4.1-11; Mak 1.12-13 \p \v 1 Jonöŋ Jisös o melun mem waŋgiiga Uŋa Töröŋan uruŋi kokolak qei Jordan onöhök liliŋgöiga waŋgita gölme qararaŋkölkölŋe anök. \v 2 Anda miaŋgöreŋ mali Bölöŋi Toŋan esapköm waŋgii wehön 40 teköyök. Nalö 40 miaŋgöreŋ nene kun qahö nemba mali teköiga neneŋaŋgö kömuyök. \p \v 3 Yakaŋaŋgö kömuiga Bölöŋi Toŋan jii mörök, “Gi Anutugö nahönŋa akzan ewö, mi mönö kondela köt ki jim kutunöŋga letota beret aketka neman.” \p \v 4 \x * \xo 4.4 \xt Dut 8.3\x*Jii möta meleŋnök, “Qahö, Buŋa Kimbinöŋ keu kewö ohoget ahöza, ‘Nenenöhök ambazip malmal qahö neŋgimakza.’” \p \v 5 Meleŋniga waŋgita kunduŋi köröpŋi kunöŋ öŋgöba gölmegö kantriŋi kantriŋi pakpak mi zilaŋ kondel waŋgiyök. \v 6 Kondel waŋgiba jii mörök, “Nöŋön kantri pakpak mi galöm köl eŋgimamgö kukösumŋi aka inap yuaiŋaŋgö aködamunŋi mi nöŋgö böröne alalŋa ahöza. Miaŋgöra mi nani sihimnaŋgö dop niŋia waŋgimam jiba ölöp waŋgimam. Miaŋgöra yuai pakpak ki mönö göhö böröge almam. \v 7 Miaŋgöra gi waikni memba möpöseim niŋgiman ewö, mi pakpak mönö göhö buŋaya ak teköma.” \p \v 8 \x * \xo 4.8 \xt Dut 6.13\x*Mewö jii möta kewö meleŋnök, “Qahö, Buŋa Kimbinöŋ keu kewö ohoget ahöza, ‘Gi mönö Kembugi Anutu waikŋi memba möpöseiba ia mohot welen qem waŋgiba malman.’” \p \v 9 Meleŋniga Jisös waŋgita Jerusalem sitinöŋ anda jöwöwöl jikegö boŋe euyaŋgöreŋ öŋgöba kewö jii mörök, “Gi Anutugö nahönŋa akzan ewö, mönö kiaŋgöreŋök luhuba emu geman. \v 10 \x * \xo 4.10 \xt Sum 91.11\x*Buŋa Kimbinöŋ keu kun kewö ohoget ahöza, ‘Anutunöŋ garataurupŋi jim kutum eŋgiiga ölöpŋanök galöm köla sel jöhöm gihime,’ \v 11 \x * \xo 4.11 \xt Sum 91.12\x*aka keu kun kewö, ‘Yeŋön böröŋine ala nönögölim gihigetka geba kötnöŋ könage qahö guhum qizit akŋa.’” Miaŋgöra geba kude ayuhuman. \p \v 12 \x * \xo 4.12 \xt Dut 6.16\x*Mewö jiyökmö, Jisösnöŋ kewö meleŋ waŋgiyök, “Qahö! Anutunöŋ jiza, ‘Gi mönö Kembugi Anutu kude esapköm waŋgiman.’” \p \v 13 Bölöŋi Toŋan esapesap pakpak mi Jisös ak waŋgii teköiga mosöta anök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ könahiba amötqeqe nup meyök \r Mat 4.12-17; Mak 1.14-15 \p \v 14 Jisösnöŋ gölme qararaŋkölkölŋi mosöri Uŋa Töröŋaŋgö ösumŋan yambuk kiniga Galili prowinsnöŋ liliŋgöyök. Liliŋgöiga keu buzupŋan sehiba miri gölme liliköba tat angeri, mi pakpak dop köla anök. \v 15 Dop köli miriŋi miriŋi liliköba köuluk miriŋine öŋgöba Buŋa keu kusum eŋgiyök. Kusum eŋgiiga mötkeri, körek yeŋön mönö söŋgaiba möpöseim waŋgiget. Mewö. \s1 Nazaret yeŋön Jisös andö qeget. \r Mat 13.53-58; Mak 6.1-6 \p \v 16 Jisösnöŋ liliŋgöba malqarip taonŋi Nazaret miaŋgöreŋ anök. Sonda kendonöŋ kaiga ahakzawaŋgö dop köuluk mire öŋgöba Buŋa Kimbi oyoŋ eŋgimamgö wahörök. \v 17 Wahöri kezapqetok azi Aisaiagö Buzup Kimbi waŋgigetka kötula keu kembaŋi kewö ohoget ahözawi, mi miwikŋaiyök: \m \v 18 \x * \xo 4.18 \xt Ais 61.1-2\x*“Kembugö Uŋa Töröŋan nöŋgö urune geba nup memegö kelök supapŋi \q1 köl niŋgiba ambazip etqeqeŋi yeŋgöra Ölöwak Buŋa jim asarimakzal. Yaŋön melaim niŋgiiga keu kewö jim sehimakzal: \m Bölöŋan gwaröhöm eŋgii maljei, Anutunöŋ mönö i pösata meköm eŋgiiga malme. \q1 Anutunöŋ jegömöl ambazip jeŋini mem tohoiga kunbuk uba ekŋe. \q1 Taikpaik memba eta alget maljei, Anutunöŋ mönö i meköm eŋgiiga siyoŋsayoŋi qahö malme. \q2 \v 19 Kembunöŋ amötqeqegö yambu ölöpŋi ali kam kuŋgumawi, nöŋön miaŋgö kolekŋa kaba mi jim asarimakzal.” \p \v 20 Keu mewö oyoŋda köpep supap mi köpeiba galömŋi waŋgiba eta tarök. Tariga köuluk mire tatkeri, yeŋön körek je qisilmisilŋi qahö dörötköba ehiget. \v 21 Ehigetka könahiba kewö jii mötket, “Buzup Kimbigö keu ki oyoŋbi kezapŋine gei mötzei, miaŋgö ölŋan mönö merak asuhuza.” \p \v 22 Mewö jii mötketka kalem möriam keuŋi keuŋi numbuŋeyök eriga körekŋan mi möta welipköba jim soroköm waŋgiba keu miaŋgö jiji-kilik-kilikŋi mi kewö jiget, “Azi ki Josefgö nahönŋa me?” \p \v 23 Jigetka kewö jii mötket, “Iŋini nalöŋi nalöŋi keu kötŋi ki jimakze, ‘Mem ölöwak azi gi mönö nangi mem ölöwak aŋguman.’ Iŋini keu kötŋi mi dölki nöŋgöra jibingö mötze, mi mötzal. Mi jiba kewö jibeak, ‘Gi Kaperneam taonöŋ anda aŋgöletot öŋgöŋgöŋi menöŋga buzupŋi mörini, miaŋgö dop mönö nangi miri kiaŋgöreŋ mewöyök meman.’” \v 24 \x * \xo 4.24 \xt Jon 4.44\x*Mewö jiba jiyök, “Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Kezapqetok ambazip kunöŋ mönö nanŋi malqarip taonöŋ qahö dop kölja. \p \v 25 \x * \xo 4.25 \xt 1 Kiŋ 17.1\x*“Nöŋön keu ölbölŋi kun kewö jibi mötme: Elaijagö (Elia) nalöŋe Anutunöŋ Suep naŋguŋi köli yambu (yara) karöbut aka köiŋ 6 miaŋgö uruŋe kie qahö yöhöiga bödi ketaŋi ahuiga gölme pakpak dop kölök. Nalö miaŋgöreŋ ambi malö gwötpuk Israel uruŋe malget. \v 26 \x * \xo 4.26 \xt 1 Kiŋ 17.8-16\x*Gwötpuk malgetmö, Anutunöŋ Elaija yeŋgöreŋök kungöreŋ anmapkö qahö melaiyökmö, kian gölme Saidongö miri qetŋi Sarefat miaŋgöreŋ ambi malö mohot-töp yaŋgöreŋ melaiiga anök. \v 27 \x * \xo 4.27 \xt 2 Kiŋ 5.1-14\x*Kezapqetok azi Elisagö nalöŋe uzikukunöŋ Israel azi gwötpuk turum eŋgiiga malgetmö, yeŋgöreŋök kunŋan kun qahö solaniyök. Qahöpmö, kian gölme Siriagö azi qetŋi Naman yaŋön mohot-kun mönö Elisagö keuŋi möt nariba solaniba ölöwahök.” \p \v 28 Jisösnöŋ mewö jiiga köuluk mire tatkeri, yeŋön körek keu mi möta irimŋini seholiiga urupik aket. \v 29 Urupik aka wahöta Jisös közöla taon yaigepŋe wuataŋgöba taon mi kunduŋaŋgö sem kösutŋe meget kinöhi, miaŋgöreŋ aköget gemapköra anget. \v 30 Angetmö, sutŋine qendeŋda eŋgömosöta anök. Mewö. \s1 Kaperneam taonöŋ öme kun közölök. \r Mak 1.21-28 \p \v 31 Jisösnöŋ Galili prowins uruŋe Kaperneam sitinöŋ eta aŋgota Sabat kendonöŋ ambazip kambu kusum eŋgiyök. \v 32 \x * \xo 4.32 \xt Mat 7.28-29\x*Kusum eŋgiiga keuŋan kukösumŋambuk aiga jiyök. Miaŋgöra könagesö yeŋön mi eka auruba welipköget. \p \v 33 Köuluk miri miaŋgöreŋ azi kun ömeŋambuk tarök. Tariga ömeŋan teriŋgöba silata qetŋi kewö qerök, \v 34 “Aek! Jisös, Nazaret azia! Gi wania ak neŋgimamgö akzane? Mönö ayuhum neŋgimamgöra kazan me? Ni könaŋamgi möt kutuzal. Gi Anutugöreŋ azi Tök-kutukutuŋi akzan.” \p \v 35 Mewö qeriga Jisösnöŋ tembula kewö jim waŋgiyök, “Gi mönö keugi bököiga azi ki mosöta kesalnöŋ.” Mewö jim waŋgiiga ömenöŋ azi mi memba gili tala sutŋine gölmenöŋ geiga miziqizikŋi qahöpmahöp aka kota mosöta anök. \p \v 36 Aniga körekŋan nemböŋini teköiga welipköba sutŋine eraum möta kewö jiget, “Yei! Keu ki mönö wani keuya? Yaŋön kuk aka ösum-mumu qakŋe ömewöröme jim kutum eŋgiiga tem köla kota anje.” \v 37 Mewö asuhuiga Jisösgö qetbuŋaŋan sehiba miri pakpak kösutŋe tat angeri, miaŋgöreŋ anda gölme mi dop kölök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ kawöl ambazip gwötpuk meiga ölöwaket. \r Mat 8.14-17; Mak 1.29-34 \p \v 38 Jisösnöŋ wahöta Kaperneam köuluk miri mi mosöta Saimon Pitögö mire öŋgöyök. Öŋgöiga Saimongö suhunŋan sile könöp öŋgöŋgöŋi yöhöi ahöyök. Ahöiga yaŋgöra aka Jisös köuluköm waŋgiget. \v 39 Köuluköm waŋgigetka anda sipköba geba sile könöp jim kutum waŋgiiga mosöriga miaŋgöreŋök wahöta nene ohoba gumohom eŋgiyök. \p \v 40 Wehön jeŋi teköba geiga miaŋgöreŋ ambazip denike yeŋön alaurupŋini kawöl könaŋi könaŋi miaŋön eŋgöhöi ahögeri, mi körek eŋguaŋgita Jisösgöreŋ kaget. Kagetka böröŋi körek yeŋgö qakŋine inanŋik inanŋik aliga ölöwak teköget. \v 41 Ömewöröme yeŋön mewöyök ambazip gwötpuk yeŋgö uruŋineyök kota silata kewö qetket, “Gi Anutugö nahönŋi akzan.” \p Jisösnöŋ Amötqeqe Toŋi Kraist akzawi, yeŋön mi mötkeraŋgöra Jisösnöŋ jim eŋgiba numbuŋini muhungöba eŋguataŋgöyök. Mewö. \s1 Amötqeqe nupŋi Galili dop kölök. \r Mak 1.35-39 \p \v 42 Jisösnöŋ gaun ahöiga miri waŋgaraŋ suruiga wahöta nanŋik tiriŋ (tiŋ) kutuba geba göraŋe kunöŋ anök. Anökmö, ambazip yeŋön göraim waŋgiba anda miwikŋaiba kude eŋgömosöta anmapköra esapköba aŋgön köl waŋgiget. \v 43 Aŋgön köl waŋgigetmö, kewö jii mötket, “Nöŋön Anutu bemtohonŋaŋgö Ölöwak Buŋaŋi mi taon tosatŋi yeŋgöra mewöyök jim asarim eŋgibi dop kölma. Anutunöŋ mönö miaŋgöra melaim niŋgiyök.” \p \v 44 Mewö jiba anda Galili prowins liliköba köuluk miriŋine Buŋa keunöŋ uru kuŋgum eŋgiba malök. Mewö. \c 5 \s1 Jisösnöŋ gwarekurupŋi mutukŋi eŋgoholök. \r Mat 4.18-22; Mak 1.16-20 \p \v 1 \x * \xo 5.1 \xt Mat 13.1-2; Mak 3.9-10; 4.1\x*Nalö kunöŋ Jisösnöŋ Genesaret o aŋgö jitŋe kiniga ambazipnöŋ kambu köla Anutugö Buŋa keu mötpingö ölöqölököba liliköm waŋgiget. \v 2 Liliköm waŋgigetka kinda waŋge yahöt köwet göraŋe tarohotka etkehök. Söra örörö yeŋön waŋge mi mosöta geba mösakŋini kusahöla saŋgoŋget. \v 3 Waŋge kun mi Saimongöreŋa. Jisösnöŋ miaŋgöreŋ öŋgöba toŋi kewö qesim waŋgiyök, “Göŋön mönö naŋgönöŋga borom kun noaŋgita onöŋ göröken anma.” Qesim waŋgiiga naŋgöiga anda waŋgenöŋ tata ambazip kambu kusum eŋgiyök. \p \v 4 Kusum eŋgim teköba Saimongöra jiyök, “Göŋön mönö waŋge ki naŋgönöŋga o aŋgö bibiŋe aniga alaurupki yembuk mösakŋini söragöra gilgetka gema.” \p \v 5 \x * \xo 5.5 \xt Jon 21.3\x*Jiiga Saimonöŋ meleŋnök, “Ketaŋamni, nini suŋgem köröp mösak gil bibihiba ölŋi kun qahö mezin. Qahöpmö, göŋön jim kutuzanaŋgöra mönö töndup anda gilin gema.” \v 6 \x * \xo 5.6 \xt Jon 21.6\x*Mewö meleŋni jiyöhaŋgö dop aketka söranöŋ awamŋi qahö mösakŋine gegetka buratibingö aket. \v 7 Mewö aketka alaurupŋini waŋge kunöŋ malgeri, yeŋgöra kaba bauköm eŋgimegö börökaek kölgetka kaget. Kagetka waŋge yahöt mi söranöŋ kokolak qegetka nemulahöm taköyohot. \p \v 8-9 Söra öŋgöŋgöŋi mewö memba eka miaŋgöra körekŋan welipköget. Welipköba Saimon Pitönöŋ mi eka Jisösgö wösöŋe geba simin köla jiyök, “O Kembu, ni siŋgisöndok azia akzalaŋgöra mönö nömosöta anöŋ.” \v 10 Saimongö alayahötŋi Jeims aka Jon Zebedigö nahönyahötŋi yetkön mewöyök nemböŋiri teköiga welipköyohot. Saimonöŋ keuŋi jiyökmö, Jisösnöŋ kewö meleŋnök, “Mönö keŋgötki kude mötman. Gi kiaŋgö andöŋe ambazip mi söra ewö öröba eŋgömemba malman.” \p \v 11 Mewö jiiga waŋgeŋini öröba kota saknöŋ ala öröyuaiŋini pakpak mosöta Jisösgö andöŋe wuataŋgöba anget. Mewö. \s1 Jisösnöŋ uzikuku azi kun mem solaniyök. \r Mat 8.1-4; Mak 1.40-45 \p \v 12 Jisösnöŋ taon kunöŋ maliga miaŋgöreŋ azi kun sileŋi uzikukunöŋ mem bölim teköiga tarök. Tata Jisös eka kösutŋe simin köla geba kewö köuluköm waŋgiyök, “O Kembu, göŋön sihimgan mem ölöwak niŋgimamgö mötzan ewö, mönö ni ölöp mem solanim niŋgiman.” \p \v 13 Mewö jiiga böröŋi böraŋda sileŋi misiriba jiyök, “Nöŋön mi akŋamgö mötzal. Gi mönö solaniman.” Mewö jiiga uzikukuŋi mi miaŋgöreŋök solaniyök. \v 14 \x * \xo 5.14 \xt Lew 14.1-32\x*Solaniiga kewö jim kutum waŋgiyök, “Mötnöŋ kiaŋgö buzup keuŋi mi kun kude jinöŋ mötme. Qahöpmö, gi mönö jike nup galömgöreŋ anda silegi kondel waŋgiba Mosesgöreŋ jimkutukutuŋi wuataŋgöba solanizanaŋgö saiwap nalukŋi ala jöwöwöl ohoman. Mi ohonöŋ ehiga ambazipnöŋ könaŋamgi möt kutume.” \p \v 15 Mewö jiyökmö, mi töndup Jisösgö qetbuŋaŋi sehiba miri dop asariba anök. Anöhaŋgö dop ambazip kambuŋi kambuŋi yeŋön keuŋi mötpingö aka kawölŋini mem ölöwakŋapkö yaŋgöreŋ kaba tokoget. \v 16 Kagetmö, Jisösnöŋ eŋgömosöta gölme qararaŋkölkölŋe anda mala köuluköyök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ azi sile likepŋi kömukömuŋi möhamgöyök. \r Mat 9.1-8; Mak 2.1-12 \p \v 17 Jisösnöŋ wehön kunöŋ Buŋa keu kusum eŋgiiga Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) aka Köna keugö böhi tosatŋan Galili aka Judia prowinsgö miriŋi miriŋi aka Jerusalemök kaba ambazip kambu sutŋine tatket. Kembugö kukösumŋan Jisös nam köl waŋgiiga ambazip kawölŋini mei ölöwaket. \p \v 18 Nalö miaŋgöreŋ azi tosatŋan alaŋini sile likepŋi kömukömuŋi mi kululunöŋ ala aŋguba kaget. Kaba kutuba Jisösgö kösutŋe miri uruŋe öŋgöba albingö esapköget. \v 19 Esapkögetmö, ambazip kambunöŋ ölököba kingeraŋgöra paŋpaŋgöba miri uruŋe öŋgöbingö köna kun qahö miwikŋaiba memba miri qakŋe öŋgöget. Öŋgöba bo kötnöŋ memeŋi mi esim luluŋgetka kinimŋi ahui kawöl azi kululuŋambuk kösönöŋ jöhöba miaŋgöreŋ algetka ambazip sutŋine Jisösgö wösöŋe geyök. \v 20 Mewö geiga Anutu möt narim waŋgigeri, Jisösnöŋ yeŋgö tandökŋini mi ehi dop köliga kawöl azigöra kewö jiyök, “Alani, nöŋön siŋgisöndoki mosötzal.” \p \v 21 Mewö jiiga Köna keugö böhi aka Farisi yeŋön mi möta könahiba kewö jiba mötmöriget, “Azi ki niŋia? Yaŋön mönö Anutu ilita mepaqepaik akza. Anutu mohotŋan siŋgisöndoknini mosörakzapmö, azi kunŋan mi qahö.” \p \v 22 Mewö mötmörigetmö, Jisösnöŋ uruŋini ek kutuba kewö jii mötket, “Tosatŋi iŋini uruŋinan wuanöŋgöra keu jizali, miaŋgöra gwötpuk mötmörize? Mi qahö dop kölja. \v 23 ‘Nöŋön siŋgisöndoki mosötzal, jizali, keu miaŋön mönö awamŋanök jijiŋa. Kunŋan mewö jiiga tosatŋan keu miaŋgö ölŋi qahö ekŋe. Miaŋgöra mi keu awamŋaŋgö dop. Nöŋön keu kun kewö jimamamgö mötzal, ‘Mönö wahöta anöŋ.’ Keu mi mönö lömbötŋambuk jijiŋa akza. Mewö jibiga ölŋi asuhuma me qahöwi, miaŋön mönö aukŋe asuhui ekŋe. \p \v 24 Mötket, gölmenöŋ siŋgisöndok mosötmosötkö kukösumŋi mi Suep gölmegö azi ölŋaŋgöreŋ ahözawi, iŋini miaŋgö könaŋaŋgöra jaŋjuŋ malbepuk. Miaŋgöra keu lömbötŋi mi azi kiaŋgöra jibi ölŋi eket.” Mewö jiba azi sile likepŋi kömukömuŋi yaŋgöra jiyök, “Nöŋön göhöra jizal: Gi mönö wahöta tumbulahöpki memba mirige anöŋ. Keu lömbötŋi mi ölŋambuk akŋa ewö, keu awamŋi mi mönö mewöyök denöwögöra omaŋi akawak?” \p \v 25 Mewö jiiga miaŋgöreŋök jeŋine wahöta tumbulahöpŋi ahöyöhi, mi memba Anutu möpöseiba mosöta miriŋe anök. \v 26 Mewö asuhuiga ambazip körekŋan welipköba sömbuŋini möta Anutu möpöseiba jiget, “Yei! Merak yuai qetpuk soroha ekzin.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ Matyu (Liwai) oholök. \r Mat 9.9-13; Mak 2.13-17 \p \v 27 Miaŋgö andöŋe Jisösnöŋ Kaperneam mosöta anda takis ofis oŋgitmamgö aiga miaŋgöreŋ takis meme azi qetŋi Liwai tariga eka jii mörök, “Gi mönö nöŋgö andöne kanöŋ.” \v 28 Mewö jii möta nupŋi pakpak mosöta wahöta Jisösgö andöŋe anök. \p \v 29 Anda Jisös miriŋe köl öröba yaŋgöra közölömbuaŋ ketaŋi mözözömgöyök. Mözözömgöba takis meme tilipqilipŋinambuk aka alaurupŋi tosatŋi öröm eŋgiiga kambu ketaŋi köla yembuk tata nene neget. \v 30 \x * \xo 5.30 \xt Luk 15.1-2\x*Mewö negetka Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) aka yeŋgöreŋ böhi yeŋön mi eka jimoŋgot aka Jisösgö gwarekurupŋi kewö jim eŋgiget, “Aek! Iŋini mönö wuanöŋgöra takis meme tilipqilipŋinambuk aka siŋgisöndok ambazip yembuk tata nene aka o neze? Mi qahö dop kölja.” \p \v 31 Mewö jim eŋgigetka Jisösnöŋ likepŋi kewö jii mötket, “Sile unditundit ambazipnöŋ doktagöra qahö ak eŋgimakzapmö, kawöl ambazipnöŋ mönö doktagöreŋ anakze. \v 32 Nöŋön siŋgisöndok ambazip uruŋini meleŋmegö eŋgoholmamgöra kaba maljalmö, ambazip nanŋinaŋgö mötketka solanŋi akzei, i qahö.” \s1 Nene siŋgi malmalgö keuŋi \r Mat 9.14-17; Mak 2.18-22 \p \v 33 Ambazip tosatŋan Jisösgöreŋ kaba qesiget, “Jon O-melun azigö gwarekurupŋi neŋön nalö gwötpuk Anutugöra nene siŋgi mala köuluk totoko köröpŋi alakzin. Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋgö gwarekurupŋinan mewöŋanök aka maljemö, nangi gwarekurupkan mönö pöndaŋ nene aka o nemakze.” \p \v 34 Mewö qesigetka kewö meleŋnök, “Ölŋa! Nini wani nalönöŋ nene siŋgi malakzin? Ambi meme nalöŋe azigö andöurupŋan könöpŋi algetka ambigö sep kitipurupŋan yuai mi tökömakze me qahö? Nöŋön nani gwarekurupni yeŋgö azi buŋaya aka yeŋgö sutŋine köisirik tatzal. Tatpiga siŋgi malbingö jigetka yeŋön aijölöŋ söŋgaiba tata siŋgi malbingö osimakze. \v 35 Osimakzemö, Anutunöŋ noaŋgiri kömumbiga yeŋön mönö nalö miaŋgöreŋ ölöp siŋgi malakŋe. \p \v 36 “Iŋini malmal walŋi aka sösöŋgai Buŋa dölökŋi mi mindirim etkibingö osime. Miaŋgö dopkeu pasetŋi kun mi kewö jibi mötket: Löŋgölöŋgöt walŋi jurariga kunöŋ löŋgölöŋgöt dölökŋi mitiba opo su jöhanŋi miaŋön qahö ala uhum göreŋgömakza. Mewö akawak ewö, opo su jöhanŋi dölökŋan mönö walŋambuk öröröŋ qahö aka mi öröba munjurariga böliqölibapuk. \p \v 37 “Mewöŋanök kunöŋ wain o dölökŋi mi jobö me toru walŋi lama sileŋan memeŋi miaŋgöreŋ qahö kusuiga gemakza. Mewö akawak ewö, wain o dölökŋan mönö qariba toru qesiŋniga jula mokoiga gölmenöŋ eta sohoiga toruŋan böliqölibepuk. \p \v 38 “Miaŋgöra wain o dölökŋi mi toru dölökŋeyök mokoin geiga dop kölma. (Mewöŋanök kunöŋ o ölöpŋi mi gina gisagisahöŋe qahö umakzin. Mewö ubinak ewö, miaŋön mönö jula kisipisirik eriga nemba kawöl neŋgöhöbapuk. Mewö akapuköra o ölöpŋi mi gina ölöpŋe umakzin. Iŋini mewöyök malmal walŋi aka Ölöwak Buŋa dölökŋi mi mindirim etkibingö osime.) \v 39 Kunŋan wain o walŋi möpöseiba nemba malakzawi, yaŋön wain o dölökŋi nemamgö sihimŋi qahö möta ölan alakza.” Mewö. \c 6 \s1 Jisösnöŋ Sabat kendongö Kembuŋi akza. \r Mat 12.1-8; Mak 2.23-28 \p \v 1 \x * \xo 6.1 \xt Dut 23.25\x*Miaŋgö andöŋe Sabat kendon kunöŋ Jisösnöŋ wit padi nup köröŋi ketaŋi kutuba anök. Ani gwarekurupŋan wösöŋini eŋguiga wit ölŋi mohot mohot böröŋinan misiba sömaŋda neget. \v 2 Mewö negeraŋgöra Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) tosatŋan mi eka kewö jiget, “Iŋini mönö wuanöŋgöra Sabat kendongö nup meme soŋgoŋi oŋgitze?” \p \v 3 \x * \xo 6.3 \xt 1 Sml 21.1-6\x*Mewö jigetmö, Jisösnöŋ kewö meleŋnök, “Kiŋ Deiwidnöŋ yarö aziurupŋi yembuk liliköba wösöŋini eŋguiga yuai akeri, mi lök oyoŋget me qahö? \v 4 \x * \xo 6.4 \xt Lew 24.9\x*Yaŋön mönö Anutugö opo seri jikenöŋ öŋgöba beret kömbukŋi Anutugö jemesoholŋe altanöŋ alget tariga ösumŋan walöŋniga qekögeri, mi mönö meiga neget. Beret kömbukŋi mosötmosötŋi mi jike nup galöm yeŋönök nezema. Yaŋön aka yaŋgö suŋgurumurupŋan mi nembepuköra soŋgo ahöyök mi töndup neget.” \p \v 5 Mewö jiba kewö jii mötket, “Suep gölmegö azi ölŋan mönö Sabat kendongö Kembuŋi akza.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ azi böröŋi sösöröngöŋi mem ölöwahök. \r Mat 12.9-14; Mak 3.1-6 \p \v 6 Jisösnöŋ Sabat kendon kunöŋ köuluk mire öŋgöba Buŋa kusum eŋgiyök. Miaŋgöreŋ azi kun böröŋi ölŋi soholiiga tarök. \v 7 Köna keugö böhi aka Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋön Jisös eka keu jakeŋe al waŋgibingö könaŋi jaruba “Azi mi Sabat kendonöŋ möhamgöma me qahö?” jiba je galöm memba tatket. \v 8 Tatketmö, Jisösnöŋ mötmötŋini mi möt kutuba azi böröŋi sosoholiŋi mi kewö jii mörök, “Mönö wahöta jenine kinöŋ.” Mewö jiiga wahöta kinök. \p \v 9 Kini Jisösnöŋ jii mötket, “Köna keu wuataŋgöba Sabat kendonöŋ yuai ölöpŋi me bölöŋi akin? Ölöp kungö bohonŋi jöhöbin me mosöringa ayuhuma. Wanat kun meinga dop kölma? Mi qesim eŋgibi jiget.” \v 10 Mewö jiba körek pakpak liliŋgöm purik eŋgeka azi miaŋgö jiyök, “Gi mönö börögi qötöteinöŋ.” Mewö jiiga böröŋi qötöteiiga kunbuk ölöwahök. \p \v 11 Ölöwahökmö, galöm yeŋön irimŋini gwötpuk seholiiga “Jisös denöwö ak waŋgibin?” jiba nanŋini eraum mötket. Mewö. \s1 Gwarekurupŋi 12 möwölöhöm eŋgiyök. \r Mat 10.1-4; Mak 3.13-19 \p \v 12 Nalö miaŋgöreŋ Jisösnöŋ kunduŋe köulukömamgö öŋgöba suŋgem köröp mi Anutu köuluköm waŋgiba mali miri alök. \v 13 Miri giaŋiiga gwarekurupŋi eŋgohola yeŋgöreŋök 12 möwölöhöm eŋgiba melaimelai azi aposol qet mi eŋgiyök. \p \v 14 Qetŋini kewö qerök: Saimon, Jisösnöŋ qetŋi Pitö waŋgiyök, yaŋgö munŋi Andru aka Jeims, Jon, Filip, Bartolomyu, \v 15 Matyu, Tomas, Jeims Alfiusgö nahönŋi aka Saimon qetŋi kun Tuaköpek azi qetket.\f + \fr 6.15 \ft Nasönöl pati zelot yeŋön Rom gawman tuarenjoŋ aka nanŋine kinkin membingö tuaköpek memba malget.\f* \v 16 Judas Jeimsgö nahönŋi aka Judas Iskariot. Kariot azi miaŋön könaŋgen mamalolo azia ahök. \s1 Jisösnöŋ kawöl ambazip mem ölöwak eŋgiyök. \r Mat 4.23-25 \p \v 17 Jisösnöŋ aposolurupŋi yembuk kunduŋeyök eta gölme köröŋe anda kinget. Kingetka gwarek kambuŋi ketaŋi aka ambazip kambulelembe yeŋön yaŋgöra tokoba mambötket. Yeŋön “Buŋaŋi jii möringa kawölnini mem ölöwakŋa,” jiba miaŋgöra Judia prowins pakpak, Jerusalem siti aka köwet jitŋeyök Taiö aka Saidon taon miaŋgöreŋök kaba tokoget. \v 18 Ömewörömenöŋ kölköljiŋjiŋ mem eŋgiyöhi, yeŋön mewöyök kaba ölöwaket. \v 19 Kukösumŋan yaŋgöreŋök kutuba yeŋgöreŋ öŋgöiga körek ölöwak eŋgiyök. Miaŋgöra ambazip körekŋan Jisös misiribingö jaram tiget. Mewö. \s1 Simbawoŋ aka kezapjupjup ahakö keuŋi \r Mat 5.1-12 \p \v 20 Jisösnöŋ gwarekurupŋi uba wahöta eŋgeka kewö jiyök, \m “Anutugö bemtohoŋ mi wanapŋi eŋgö buŋaya. Miaŋgöra wanapŋi iŋini \q1 mönö simbawoŋ akze. \m \v 21 Nalö kewöŋe nenegö ewö kömumba qemjeŋ qeba maljei, Anutunöŋ mönö \q1 sihimŋini mi gumohom eŋgima. Miaŋgöra iŋini mönö simbawoŋ akze. Nalö kewöŋe sahötzei, eŋön mönö sösöŋgai aka gön kölme. Miaŋgöra wösöbirik maljei, iŋini mönö simbawoŋ akze. \m \v 22 \x * \xo 6.22 \xt 1 Pitö 4.14\x*“Ambazipnöŋ iŋini Suep gölmegö azi ölŋaŋgöra aka kazik aka \q1 yaköriba sileŋe ala uruqeqe keu töhöreŋ jim eŋgiba kiam sekbölö ewö qetŋini kutumei, iŋini mönö simbawoŋ akze. \m \v 23 \x * \xo 6.23 \xt 2 Hist 36.16; Apo 7.52\x*Ambösakonurupŋinan miaŋgö dop kezapqetok ambazip yeŋgöra ak \q1 eŋgiba malget. Mötket! Anutunöŋ töwaŋini öŋgöŋgöŋi Suep mire ali ahöza. Miaŋgöra mewö ak eŋgigetka nalö miaŋgöreŋ mönö söŋgaiba köiraŋ kölme. \m \v 24 Iŋini simbawoŋ maljemö, pomŋi sukinapŋinambuk iŋini malmal \q1 siyoŋsayoŋi qahö maljei, mi teköma. Miaŋgöra nöŋön eŋgöra wölziköba ‘Yei!’ jizal. \m \v 25 Nalö kewöŋe nem timbireŋ maljei, iŋini mönö wösöŋini ali (buörö) \q1 bödi malme. Miaŋgöra nöŋön eŋgöra wölziköba ‘Yei!’ jizal. Nalö kewöŋe sösöŋgai aka gön köljei, iŋini mönö amburereŋ aka sahötme. Miaŋgöra nöŋön eŋgöra wölziköba ‘Yei!’ jizal. \m \v 26 “Ambösakonurupŋinan kezapqetok ambazip takapulakaŋi jim \q1 möpöseim eŋgiba malget. Ambazip pakpak miaŋgö dop ak eŋgigetka nöŋön eŋgöra wölziköba ‘Yei!’ jizal.” Mewö. \s1 Kerökurupki mönö jöpaköm eŋgiman. \r Mat 5.38-48; 7.12a \p \v 27 “Bölöŋi ak eŋgimemö, iŋini keuni möta maljei, nöŋön eŋgöra kewö jibi mötme: mönö kerökurupŋini uruŋinan jöpaköm eŋgiba malme. Denike yeŋön kazik ak eŋgizei, i mönö ölöpŋanök ak eŋgiba malme. \p \v 28 “Denike yeŋön qesuahöba jiŋjerereŋ ak eŋgizei, i mönö köl tömbiba kötuetköm eŋgime. Öröm ureim ak eŋgizei, yeŋgöra mönö Anutugö köuluköme. \p \v 29 “Kunŋan nuŋgulumgi likepŋi qekötahöliiga likepŋi mewöyök meleŋ waŋgiman. Kunŋan qakŋaŋgö malukugi goaŋgiriga göŋön mönö dutŋaŋgö opoŋi mohokŋe memamgö möri mi kude aŋgön kölman. \p \v 30 “Yuaigö ulet gihigetka mi mönö körek yeŋgöra eŋgiman. Kunŋan göhö inap yuaigi meiga mi mönö meleŋ gihimapkö kude kapaŋ köla qesiman. \v 31 \x * \xo 6.31 \xt Mat 7.12\x*Ambazipnöŋ yuai nanŋinaŋgö ak eŋgimegö mörakzei, miaŋgö dop mönö nanŋini mewöyök i ak eŋgimakŋe. \p \v 32 “Gölmegö siŋgisöndok ambazipnöŋ alaurupŋinan jöpaköm eŋgigetka kitipŋi meleŋda jöpaköm eŋgiba möpöseim aŋgumakze. Iŋini miaŋgö dop gölmegö tandökŋi wuataŋgömakze ewö, Anutugöreŋ tosa qahö ahuiga mönö denöwö iŋini möpöseim eŋgibawak? Alaurupŋini aka kerökurupŋini mi mönö mohotŋe jöpaköm eŋgigetka töwa eŋgiiga oyaeŋkoyaeŋ akŋe. \p \v 33 “Gölmegö siŋgisöndok ambazipnöŋ alaurupŋinan yuai ölöpŋi ak eŋgigetka kitipŋi meleŋ eŋgiba ala ak aŋguba möpöseim aŋgumakze. Iŋini miaŋgö dop aka gölmegö tandökŋi wuataŋgömakze ewö, Anutugöreŋ tosa qahö ahuiga iŋini qahö möpöseim eŋgima. \p \v 34 “Gölmegö siŋgisöndok ambazipnöŋ moneŋ yuai mi siŋgisöndok ambazip tosatŋi yeŋgöra eŋgiba kitipŋi miyök meleŋ eŋgimegöra kapaŋ kölakze. Mi gölmegö ahakmemeya. Iŋini tosatŋan tosaŋini meleŋ eŋgimegö al mambötketka Anutunöŋ mönö denöwö möpöseim eŋgibawak? Tosatŋan tosaŋini qahö meleŋ eŋgigetka Anutunöŋ mönö kitipŋi mi meleŋda töwa eŋgima. \p \v 35 “Iŋini mönö Suep Toŋaŋgö ahakmemeya aka memba malme. Gölme ambazipnöŋ bölöŋi aka saiwap qahö jimakzemö, Anutunöŋ töndup i ölöpŋi ak eŋgimakza. Miaŋgöra iŋini mönö kerökurupŋini uruŋinan jöpaköba ölöpŋanök ak eŋgiba moneŋ yuai eŋgiba miaŋgö likepŋi kun meleŋda eŋgimegöra kude al mambötme. Mewö aka malgetka töwaŋinan sehiba öŋgöŋgöŋi aiga Anutu öŋgöŋgöŋaŋgö nahönböraturupŋi aka malme. \p \v 36 “Suep Iwiŋinan körek pakpak ak kömum eŋgimamgö mötzawi, iŋini mönö miaŋgö dop ambazip pakpak ak kömum eŋgiba malme.” Mewö. \s1 Jimtekötekö toŋi ewö kude akŋe. \r Mat 7.1-5 \p \v 37 “Ambazip tosatŋi yeŋgö keuŋini mi kude kewöta jim teköme. Mi qahö jim teköm eŋgigetka Anutunöŋ mönö nanŋini mewöyök qahö jim teköm eŋgima. Iŋini tosatŋi yeŋgö siŋgisöndokŋinaŋgö likepŋi mi qahö meleŋ eŋgime. Mi qahö meleŋ eŋgigetka Anutunöŋ mönö nanŋini siŋgisöndokŋinaŋgö likepŋi mi mewöyök qahö meleŋ eŋgima. Iŋini mönö tosatŋi yeŋgö siŋgisöndokŋini mosötme. Mi mosötketka Anutunöŋ nanŋini siŋgisöndokŋini mewöyök saŋgoŋda mosötma. \p \v 38 “Iŋini ambazip tosatŋi yeŋgöra yuai ak eŋgigetka Anutunöŋ mönö miaŋgö dop kewöta yuai mi meleŋda eŋgöra ak eŋgima. Miaŋgöra iŋini mönö yuai kalema eŋgimakŋe. Mewö eŋgigetka Anutunöŋ mönö mewöŋanök kalema eŋgimakŋa. Ölŋa, Anutunöŋ ekbonep qahö möta bauköm eŋgimakŋa. Anutunöŋ kewöta iŋini eŋgigeri, miaŋgö dopŋi jömuk memba kiwinöŋ mokoi numbuŋe kori utuköi qöröraŋ aiga mulumgöi gei toroqeba qakŋe mokoi dopŋi oŋgita qeqelaŋlaŋ eri, mi mönö gösöŋine löŋgöt eŋgima.” Anutugö könaŋi mewö. \s1 Ambazipnöŋ nanŋini könaŋini eka mötme. \p \v 39 \x * \xo 6.39 \xt Mat 15.14\x*Jisösnöŋ dopkeu kun kewö jii mötket, “Jegömöl ambazip kunöŋ jegömöl alaŋi kun ölöp böröŋe memba waŋgitma me qahö? Mewö anbahorak mönö mohotŋe lömnöŋ geba etkubawak. \v 40 \x * \xo 6.40 \xt Mat 10.24-25; Jon 13.16; 15.20\x*Gwareknöŋ böhiŋi qahö oŋgitza. Böhiŋinan mötmöt pakpak törörök kusum eŋgii möt kömumei, körek yeŋön mönö böhiŋini ewö akŋe. \p \v 41 “Gi wuanöŋgöra alagahö jeŋe gödöwöröt morörökŋi ekzanmö, nangi jege ip sahötŋi ketaŋi ahözawi, mia denöwö kude ek kutuzan? \v 42 Nangi jege ip sahötŋi ketaŋi ahözawi, mi qahö ek kutuba denöwögöra alagahö kewö jibanak, ‘Alani mötnöŋ! Jege euke gödöwöröt geba tatzawi, mi ölöp itaköbi etma.’ O urumeleŋgö silesile azi, gi mönö mutuk nange jegeyök ip sahötŋi (tapötŋi) ketaŋi mi memba gilman. Mi mem gilagun törörök ek kutuba alagahö jeŋe gödöwöröt geba tatzawi, mi ölöp itakönöŋga etma.” Mewö. \s1 Ipkö könaŋi mi ölŋi eka kewöta möt kutume. \r Mat 7.16-20; 12.33-35 \p \v 43 “Ip ölöpŋi kunŋan ölŋi bölöŋi qahö kuŋgumakza. Mewöŋanök ip bölöŋi kunŋan ölŋi ölöpŋi qahö kuŋgumakza. \v 44 \x * \xo 6.44 \xt Mat 12.33\x*Jau kötŋi mi jömnöŋ asuhuiga membingö osimakzin aka muli ölŋi mi koururuknöŋ asuhuiga qeköbingö osimakzin. Miaŋgö dop ipkö ölŋi eka kewöta könaŋi möt kutume. \p \v 45 \x * \xo 6.45 \xt Mat 12.34\x*“Azi uruŋan yuai kokolak qei ahözawi, mia mönö numbuŋan aukŋe jimakza. Miaŋgöra azi ölöpŋaŋgö uru köweŋe ölöpŋaŋgö möriamŋi ahözawi, yaŋön mönö ölöpŋi mi aukŋeyök jimakza. Azi bölöŋaŋgö uru köweŋe bölöŋi ahözawi, yaŋön mönö bölöŋi mi aukŋe jimakza.” Mewö. \s1 Miri tandö köhöikŋi aka lölöwöröŋi \r Mat 7.24-27 \p \v 46 “Iŋini nöŋgöra ‘Kembu Kembu!’ qet mi mönö wuanöŋgöra qerakzemö, nöŋön yuai memegö jimakzali, mi qahö tem köla memakze. \p \v 47 “Denike yeŋön nöŋgöreŋ kaba keuni möta tem köla mezei, nöŋön yeŋgö könaŋamŋini kondela dopkeunöŋ jimam. \v 48 Yaŋön mitim qeqe azi kiaŋgö dop akza: Azi miaŋön ‘Miri memam,’ jiba löm köröpŋi esiba geba tandöŋi köt jamönjiŋ qakŋe kuŋgum köhöii kinök. Mewö kiniga kie uru nalöŋe o göulu köhöikŋi gila miri kembaŋe kuŋguyökmö, ölöpŋanök mem muhungöi kinök. Miaŋgöra kusumamgö qem bibihiiga köhöiba kinök. \v 49 Qem bibihiyökmö, kunöŋ keuni möta qahö tem köla mezawi, yaŋön mönö mitimqeqe azi kiaŋgö dop akza: Yaŋön ‘Miri memam,’ jiba tandö qahö esim kömöta gölme qakŋe kut bim miyök ala meyök. Mei kiniga kie uru nalöŋe o göulu köhöikŋi gila miri kembaŋe kuŋguiga miri mi miaŋgöreŋök kusuiga goromororoŋgöba erök.” Mewö. \c 7 \s1 Jisösnöŋ suahö galöm kungö nup aziŋi mem ölöwahök. \r Mat 8.5-13 \p \v 1 Jisösnöŋ ambazip kambu sutŋine mala Buŋa keuŋi pakpak mi jii mötketka eŋgömosöta Kaperneam taonöŋ kaŋgorök. \v 2 Miaŋgöreŋ Rom suahö galöm kungö nup aziŋan kawöl yöhöi kömumamgö ahök. Galömŋan yaŋgö möri öŋgöŋgöŋi ahök. \p \v 3 Miaŋgöra Jisösgö buzupŋi möta Juda yeŋgö jitŋememe tosatŋi melaim eŋgiiga Jisösgöreŋ anda kewö qesiget, “Mönö kaba welen aziŋi mem ölöwakŋan.” \v 4 Anda Jisösgöreŋ aŋgota kapaŋ köla köuluköba jiget, “Ketaŋamnini, suahö galöm miaŋön mönö bauköm waŋgimanaŋgö dop ölöp sorokŋi akza. Miaŋgöra mönö kanöŋ.” \v 5 Mötnöŋ, yaŋön Juda ambazip kambu neŋgöra ak waŋgiiga ‘Köuluk mirinini membin,’ jiinga kian yaŋön moneŋ ali meget.” \p \v 6 Mewö jiget möta yembuk anök. Anökmö, suahö galömgö miriŋi dopdowii yaŋön alaurupŋi melaim eŋgiba Jisösgöra keu kewö alök, “O Kembu, ni mewörökŋi malbiga nöŋgö miri boŋan gualöŋmapkö gamuni mötzal. Miaŋgöra mönö qahö aum kömumba kaman. \v 7 Ni nanaŋgö mötpi eretŋi akzawaŋgöra göhöreŋ kamamgö dop kude mötzalmö, keu jitkanök jinöŋga welen azinan ölöwakŋa. \v 8 Mi kewögöra: Ni nanak mewöyök galömnaŋgö kukösum bapŋe al niŋgiget maljal. Nöŋgö bapne yarö azi malgetka mi jim kutum eŋgimakzal. Yeŋgöreŋök kungöra ‘Anman’ jim kutubi yaŋön anma. Kungöra ‘Kanöŋ’ jim kutubi yaŋön kama aka welen azini kungöra ‘Nup ki meman,’ jibiga yaŋön mi mema.” \p \v 9 Jisösnöŋ keu mi möta suahö galömgöra welipköba ambazip kambu wuataŋgöba kageri, yeŋgöreŋ liliŋgöba kewö jiyök, “Nöŋön kewö jibi mötme: Israel könagesö sutŋine mewöyök mötnarip ketaŋi mewöŋi mi kungö uruŋe qahö miwikŋaial.” \p \v 10 Mewö jiiga suahö galömgö kolekaziurupŋan liliŋgöba mire aŋgota welen azi miwikŋaiba eketka ölöwaka tarök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ malö kungö nahönŋi mem guliyök. \p \v 11 Miaŋgö andöŋe Jisösnöŋ taon qetŋi Nain miaŋgöreŋ aniga gwarekurupŋi aka ambazip kambulelembenöŋ wuataŋgöba anget. \v 12 Miaŋgöreŋ taon kiripo naŋguŋi dopdowiiga qamöt kun aŋguba kaget. Malö kungö nahönŋa mohok-kunŋan kömuiga taongö ambazip kambu ketaŋan tokoba löm kölbingö kaget. \p \v 13 Kembunöŋ malö mi eka wösöŋi möta jii mörök, “Kude sahötman.” \v 14 Mewö jiba anda bokis aŋguba kageri, mi jii dörök algetka bokis misiriba kewö jiyök, “Azi gwabö, mönö wahötnöŋ. Nöŋön göhöra mewö jizal.” \v 15 Mewö jiiga qamöt miaŋön guliba wahöta könahiba keu jiyök. Keu jiiga Jisösnöŋ namŋambuk anmapkö waŋgiyök. \p \v 16 Ambazip pakpak yeŋön mi eka qem sömbuŋini möta Anutu möpöseiba jiget, “Kezapqetok azi ketaŋi kunöŋ mönö sutnine asuhuba malja.” Tosatŋan jiget, “Anutunöŋ könagesöŋi mesohol köl neŋgii maljin.” \p \v 17 Yaŋgö keu buzupŋi mi sehiba Judia prowins pakpak dop köla gölmeŋi gölmeŋi likeplikep miaŋgöreŋ an teköyök. Mewö. \s1 Jongö gwarekyahötŋi Jisösgöreŋ kayohot. \r Mat 11.2-19 \p \v 18 Jon O-melun azinöŋ kösö mire tariga gwarekurupŋan yuai pakpak mi asuhuyöhi, miaŋgö kösohotŋi jiget mörök. \v 19 Jiget möta gwarekŋi yahöt etkoholi kayohotka Kembugöreŋ anda kewö qesim waŋgimahotköra melaim etkiyök, “Mem ölöwak azi kamapköra mamböringa göŋön mia akzan me azi kun biaŋ kamapköra mambötpin.” \p \v 20 Melaim etkiiga Jisösgöreŋ aŋgota jiyohot, “Jon O-melun azinöŋ kewö qesim gihibitköra melaim netkiiga kazit, ‘Mem ölöwak azi kamapköra mamböringa göŋön mia akzan me azi kun biaŋ kamapköra mambötpin.’” \p \v 21 Jisösnöŋ nalö miaŋgöreŋök ambazip gwötpuk uzi kawöl izekwaizek (ijeŋwaijeŋ) aka ömeŋinambuk mi mem ölöwak eŋgiyök aka jegömöl ambazip gwötpuk jeŋini metohoi uba eket. \v 22 \x * \xo 7.22 \xt Ais 35.5-6; 61.1\x*Jongö gwarek yahötŋan aŋgota qesim waŋgiyohotka kewö meleŋnök, “Yuai eka mötzahori, miaŋgö kösohotŋi mönö anda Jon kewö jiyohot mötma: Jegömöl yeŋön uba eketka lokon yeŋön köna anda kagetka uzikuku yeŋön solanigetka kezapduhup yeŋön keu mötketka kömuget yeŋön guliba wahötketka etqeqeŋi yeŋgöra Ölöwak Buŋa jim asaribiga mörakze. \v 23 Mewö asuhui eketka kungö uruŋan qahö bölii andö nuŋgumawi, yaŋön mönö simbawoŋ akza.” \p \v 24 Mewö jiiga Jongö gwarek yetkön anohotka Jisösnöŋ könahiba Jongö könaŋi ambazip kambu yeŋgöra kewö jim asariyök, “Iŋini gölme qararaŋkölkölŋe miaŋgöreŋ wania ekingöra anget? Luhutnöŋ jehot uwutapköba metali anjaŋbanjaŋ ahakzawi, iŋini azi mewöŋi ekingöra anget me? \p \v 25 “Me wanat yuaia ekingöra anget? Azi malukuŋi aködamunŋambuk löŋgöta malöhi, mi ekingöra me? Mötket, ambazip malukuŋini kulemŋi ek sihimŋambuk löŋgöta anda kaba siyoŋsayoŋi qahö maljei, mieŋön mönö kiŋ yeŋgö jakömbuak miriŋine malje. Mi gölme qararaŋkölkölŋe qahö. \p \v 26 “Me wanat yuaia ekingöra anget? Kezapqetok azi kun ekingöra me? Ölŋa, nöŋön kewö jibi mötket: Azi ekeri, yaŋön mönö kezapqetok ambazip tosatŋi eŋgoŋgita tandökŋi kun akza. \v 27 \x * \xo 7.27 \xt Mal 3.1\x*Yaŋgö könaŋi mi mönöwök kewö ohoget ahöza, ‘Mötnöŋ, nöŋön kolekni garata kun melaibiga qeljiŋe anda ambazip uruŋini mindiŋgöba göhö könagi mesariga göŋön mönö yaŋgö andöŋe gölmenöŋ emu geman.’ \v 28 Keu mewö ahözapmö, nöŋön kewö jibi mötket: Ambinöhök morö pakpak eŋgömegetka asuhugeri, yeŋgö sutŋine Jonöŋ mönö körek eŋgoŋgita qetbuŋaŋambuk kinja. Kinjapmö, Anutugö bemtohoŋ uruŋe aŋgota Anutugö qetbuŋaŋi miwikŋaimakzei, yeŋgö sutŋine eretŋi kondikŋi yaŋön mönö Jon oŋgitza.” \p \v 29 \x * \xo 7.29 \xt Mat 21.32; Luk 3.12\x*Ambazip könagesö pakpak aka yeŋgö sutŋine takis meme yeŋön mohokŋe Jongö Buŋaŋi mötkeri, yeŋön jim köleŋda “Aha! Anutugö köna diŋdiŋi jim asariza,” jiba uruŋini meleŋgetka Jonöŋ o melun mem eŋgiyök. \v 30 Mewö eŋgiyökmö, Farisi aka Köna keugö böhi yeŋön Anutugö areŋi qahö tem köla Buŋaŋi andö qeba silekmalek aketka Jonöŋ o melun qahö mem eŋgiyök. \p \v 31 “Ambazip merak gölmenöŋ maljei, mi mönö wanatpuk dop al eŋgibileŋak? Yeŋgö silikŋini mi denöwö? \v 32 Yeŋön namande ewö akze. Mieŋön maket sombemnöŋ tata keu gön gila laŋ qeta kewö jimakze, ‘Nini awölop uinga iŋini liŋet gwawet qahö unduget. Nini jiŋgeŋ kölinga iŋini qahö toroqeba sahötket.’ \v 33 Miaŋgö könaŋi kewö: Jon O-melun azinöŋ kaba nene siŋgi mala wain o qahö neiga iŋini yaŋgöra jimakze, ‘Öme kunöŋ uruŋe geiga malja.’ \p \v 34 “Suep gölmegö azi ölŋan kaba nene nem söŋgaip aiga eŋön jimakze, ‘Mötket, yaŋön bau numbu tandök közöjeriba wain o gwötpuk nemba takis tilipqilipŋinambuk aka bölöŋi meme yeŋgö alaŋina malja.’ \v 35 Körek pakpak Anutugö mötkutukutu köl gulimakzei, yeŋgö ahakmemeŋinaŋgö ölŋan mönö mötkutukutuŋinan dop köljawi, mi kondelakza.” Mewö. \s1 Siŋgisöndok ambinöŋ Jisösgö könaŋi kelök miriyök. \p \v 36 Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) azi yeŋgöreŋök kunŋan Jisös mi nanŋi miriŋe kaba nene nemapkö köl öröyök. Köl öröi anda miriŋe öŋgöba nene dumŋe tarök. \v 37 \x * \xo 7.37 \xt Mat 26.7; Mak 14.3; Jon 12.3\x*Taon miaŋgöreŋ siŋgisöndok ambi kun malök. Yaŋön Jisös Farisi azigö mire öŋgöba tata nene neyöhi, miaŋgö buzupŋi möta kelök umköhöwakŋambuk mokoi köt kirin kun kokolak qeyöhi, mi memba öŋgöba kayök. Kirin mi nöluk tuat-tuat qetŋi alabastö miaŋön memeŋa. \p \v 38 Öŋgöba kaba Jisösgö könaŋe geba tata könahiba sahöri imbilŋan tiŋgita geba könaŋe miriyök. Miriiga nöröp jupŋan kereŋ memba kutui öröniiga könaŋi numbuŋan yöhötim nemba kelök umköhöwakŋambuknöŋ miriyök. \v 39 Miriyökmö, Farisi azinöŋ Jisös köl öröyöhi, yaŋön mi eka uruŋan kewö mötmöriyök, “Ambi ki siŋgisöndokŋambuha. Azi kiaŋön kezapqetok azia malbawak ewö, yaŋön mönö ambi könaŋe misirizawaŋgö könaŋi möt kutubawak.” \p \v 40 Jisösnöŋ mi möt kutuba kewö meleŋda jiyök, “Saimon, nöŋön keu kun jimamgö mötzal.” Jiiga jiyök, “Böhi, ölöp jinöŋ mötpi.” \p \v 41 Jiiga Jisösnöŋ kewö jii mörök, “Ambazip yahötŋan benknöŋ anda tosa albitkö moneŋ galömŋaŋgö qesiyohot. Kunöŋ silim 500:kö töwaŋi (Kina 2500,-), kunöŋ silim 50:gö töwaŋi (Kina 250,-) miaŋgö dop tosa albitkö qesiyohot. Qesiyohotka miaŋgö dop etkiyök. \v 42 Etkiba könaŋgep tosaŋiri misimahot jiiga moneŋiri qahöwahiga osiyohot. Osiyohotka benk galömŋan tosaŋiri qeköba kutuba mosöt etkiyök. Mosöt etkiiga yetköreŋök daŋön i uruŋan gwötpuk jöpaköm waŋgimakza?” \p \v 43 Mewö qesiiga Saimonöŋ kewö meleŋnök, “Nöŋgö mötmötnöŋ tosa ketaŋi kutuba mosöt waŋgiyöhi, yaŋön.” Mewö meleŋniga jiyök, “Gi keu törörök kewöta jizan.” \p \v 44 Mewö jiba ambigöreŋ liliŋgöba kewö jii mörök, “Ambi ki eknöŋ. Nöŋön mirige kotpiga göŋön könani saŋgoŋmamgö o kun qahö niŋgizanmö, ambi kiaŋön mönö könani imbilŋan miriba nöröp jupŋan kereŋ memba kutui öröniza. \v 45 Göŋön numbuni qahö yöhötim nezanmö, ambi kiaŋön mönö mire kotpiga miaŋgöreŋök kapaŋ köla könani yöhötim nemba malja. \v 46 Göŋön nöröpni kelök kude mirizanmö, ambi kiaŋön mönö kelök umköhöwakŋambuknöŋ könane nömiriza. \v 47 Miaŋgöra nöŋön kewö jibi mötnöŋ: Anutunöŋ ambi kiaŋgö siŋgisöndokŋi gwötpuk mi mosöta saŋgoŋniga miaŋgöra uruŋan ni gwötpuk jöpaköm niŋgiza. Kunöŋ siŋgisöndok boromdökŋi ahiga Anutunöŋ siŋgisöndokŋi morörökŋi mosöriga yaŋön uruŋan borom kun miyök jöpaköm niŋgimakza.” \p \v 48 Mewö jiba ambi mi kewö jii mörök, “Nöŋön göhö siŋgisöndoki saŋgoŋda mosötzal.” \p \v 49 Mewö jiiga azi mohotŋe nene nemba tatkeri, yeŋön könahiba nanŋinök kewö jiget, “Siŋgisöndok saŋgoŋda mosötzawi, yaŋön mönö niŋi azia akŋamgö mötza?” \p \v 50 Mewö jigetmö, Jisösnöŋ ambigöra jiyök, “Mötnaripkan mönö amöt qem gihiza. Ölöp luainöŋ anman.” Mewö. \c 8 \s1 Ambi tosatŋan Jisös naŋgöba anget. \p \v 1 Miaŋgö andöŋe Jisösnöŋ liliköba taonŋi taonŋi aka miriŋi miriŋi miaŋgöreŋ anda Anutugö bemtohoŋgö könaŋi jim asariba Ölöwak Buŋa keunöŋ ambazip uruŋini kuŋguba malök. Gwarekurupŋi 12 yeŋön yambuk mohotŋe anget. \v 2 \x * \xo 8.2 \xt Mat 27.55-56; Mak 15.40-41; Luk 23.49\x*Mewöyök ambi tosatŋan yambuk anget. Ambi mi mutuk kawöl eŋgöhöi ömenöŋ kölköljiŋjiŋ mem eŋgii malgetka Jisösnöŋ mem ölöwak eŋgiyök. Ambi mi kewö: Maria qetŋi kun Magdalagö ambia qetket. Jisösnöŋ yaŋgö uruŋeyök öme 7 közöl eŋgii kota anget. \v 3 Ambi kun qetŋi Joana. Yaŋgö apŋi qetŋi Kuza yaŋön kiŋ Herodkö jakömbuak miri miaŋgöreŋ gawmangö moneŋ galömŋa malök. Ambi kun qetŋi Susana, Yeŋön aka ambi tosatŋi gwötpuk yeŋön nanŋini moneŋ inapŋinan Jisös aka gwarekurupŋi könanöŋ galöm köla naŋgöm eŋgiget. Mewö. \s1 Qesiŋqesiŋ azigö dopkeu \r Mat 13.1-9; Mak 4.1-9 \p \v 4 Ambazipnöŋ taon dop miaŋgöreŋök öröba Jisösgöreŋ kaba kambulelembenöŋ tokogetka Jisösnöŋ dopkeu kun kewö jiyök: \p \v 5 “Azi kunöŋ nene kötŋi qesiŋ gilmamgö anök. Anda qesiŋniga kötŋi tosatŋan köna jitŋe geba kölget. Geba kölgetka ambazipnöŋ tim tökötahögetka könakemba (warawen) neiŋi neiŋi kaŋgota mi nem teköget. \v 6 Kötŋi tosatŋan köt jamönjiŋnöŋ geba kölget. Geba köla miaŋgöreŋ gölme oŋambuk qahö miwikŋaiba korapŋi kota soholiba gororoŋgöget. \p \v 7 “Kötŋi tosatŋan siri uret wahiŋinambuknöŋ geba kölget. Geba kölgetka mieŋön öröröŋ kota eŋgoŋgita qem turuba böbölohot mem eŋgiget. \v 8 Kötŋi tosatŋan gölme ölöpŋe geba kölget. Geba köla jula wahöta ölŋini ölöpŋi asuhuba handötkö dop ahum sehiget.” \p Keu mi jim teköba qet ketaŋi kewö qerök, “Kunŋan urukezapŋambuk malja ewö, yaŋön mönö dopkeu ki kezap ala möt kutuma.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ denöwögöra dopkeugö könaŋi jiyök. \r Mat 13.10-17; Mak 4.10-12 \p \v 9 Mewö jiiga gwarekurupŋan dopkeu kiaŋgö könaŋaŋgöra Jisös qesim waŋgiget. \v 10 \x * \xo 8.10 \xt Ais 6.9-10\x*Qesim waŋgigetka jiyök, “Anutugö bemtohoŋe aŋgota malbingö keu tölapŋi mi eŋgöra aukŋe jibi möt kutuzemö, tosatŋi yeŋgöra mia dop keunöŋ jibi mörakze. Mewö möta nanŋini jeŋinan yuai ekagun könaŋi töndup qahö ek kutume. Nanŋini kezapŋinan keu törörök mötagun könaŋi töndup qahö möt asarime.” \s1 Jisösnöŋ dopkeugö könaŋi jiyök. \r Mat 13.18-23; Mak 4.13-20 \p \v 11 “Dopkeu miaŋgö könaŋi kewö: Köt qesiŋ giljawi, mi Anutugöreŋ Buŋa keu. \v 12 Nene kötŋi köna jitŋe geba kölgeri, mi kewö: Ambazip tosatŋan Buŋa keu mötzemö, mi mötketka Bölöŋi Toŋan kaba uruŋini meleŋda Suepkö buŋa akepuköra keu kötŋi mi uruŋineyök qeköba eŋguaŋgirakza. \v 13 Nene kötŋi qesiŋniga köt jamönjiŋnöŋ geba kölgeri, mi ambazip söpsöpŋi kun. Yeŋön Buŋa keu möta mi sösöŋgai qakŋe möt aŋgön kölakzemö, uruŋine geba jalöŋini qahö megeraŋgöra nalö töröptökŋi miyök möt nariba malgetka esapesapkö nalöŋe mönö tala eŋguma. \p \v 14 “Nene kötŋi qesiŋniga siriuret wahiŋinambuknöŋ geba kölgeri, mi kewö: Yeŋön Buŋa keu mötketka uruŋine gezapmö, gölmenöŋ malmalgö waimanjatŋi aka moneŋ inap memegö urukönöpŋi ahuba lömbörim eŋgimakza. Qetbuŋaŋinambuk akingöra köpösöŋgögetka sihim kömbönaŋi bölöŋi tosatŋan mewöyök uruŋine dumgöba Buŋa keu böbölohot mem waŋgize. Mewö aiga ölŋini qahö gilipitŋi akŋe. \v 15 Qahöpmö, nene kötŋi gölme ölöpŋe geba kölgeri, mi ambazip kewöŋi: Yeŋön Buŋa keu kezap ala mötketka uruŋini ölöpŋi geŋmoŋi qahö miaŋgöreŋ geiga sohobapukö mökösöŋda 8kapaŋ köla galöm kölgetka ölŋini ölöpŋi ölöpŋi miwikŋaimakze.” Mewö. \s1 Yuai asa-asambötŋi pakpak mi aukŋe ahuma. \r Mak 4.21-25 \p \v 16 \x * \xo 8.16 \xt Mat 5.15; Luk 11.33\x*“Kunŋan lambe me kiwa ohotiriba kimbutnöŋ kude köl turuma me dum bapŋe qahö alma. Mi qahöpmö, mi miaŋgö dum qakŋe ali tatma. Tata asariiga tosatŋan miri uruŋe öŋgöbingö mötzei, yeŋön miaŋgö asakŋi eka ölöp öŋgöme. \p \v 17 \x * \xo 8.17 \xt Mat 10.26; Luk 12.2\x*“Mewöŋanök urunine yuai kun asambötket tölapŋe ahözawi, mi mönö aukŋe asuhum tiŋgitma. Yuai kun köl turuin ahözawi, mi mönö luluŋgetka kötula ahöma. \p \v 18 \x * \xo 8.18 \xt Mat 25.29; Luk 19.26\x*“Miaŋgöra Anutugö keu mötzei, mi mönö urukönömŋine ala mötmöriba köl guliba malme. Kunŋan mötkutukutuŋambuk maljawi, Anutunöŋ mönö mi toroqem waŋgii qarimapmö, kunŋan mötkutukutuŋi qahö maljapmö, ‘Miambuk maljal,’ jizawi, Anutunöŋ mönö mötmötŋi moröŋi mi mewöyök qeköba waŋgitma.” Mewö. \s1 Jisösgö nam-munurupŋi. \r Mat 12.46-50; Mak 3.31-35 \p \v 19 Jisösnöŋ mewö jiba maliga nam munŋan i ekingö kagetmö, ambazip kambu ketaŋan ölököba gwözöŋgeraŋgöra kösutŋe anbingö osiget. \v 20 Osiba kingetka kunŋan kewö jii mörök, “Göhö nam-mungan mönö yaigep kinda gi gekingö mötze.” \p \v 21 Jii mörökmö, Jisösnöŋ kewö meleŋda jii mötket, “Ambazip ki Anutugö Buŋa keu möta tem köla köl gulimakzei, mieŋön mönö nöŋgö namni aka munurupni akze.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ jiiga raidimbom göröŋ qeyök. \r Mat 8.23-27; Mak 4.35-41 \p \v 22 Wehön kunöŋ Jisösnöŋ gwarekurupŋi kewö jii mötket, “Mönö mosöta o aŋgö kutuba likepŋe aŋgotpin.” Mewö jiiga waŋgenöŋ mohotŋe öŋgöba o aŋgö qakŋe anget. \v 23 Anda opo seri möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöiga angetka Jisösnöŋ gaun ahöyök. Ahöiga luhut raidimbom o aŋgönöŋ gila siri kunduriga waŋge uruŋe geyök. Geba numbuŋe qemamgö aiga ayuhubingö aket. \p \v 24 Ayuhubingö aka gwarekurupnan anda möndöba jiget, “Kembu Ketaŋamnini, mönö nini aŋgönöŋ ayuhubingö akzin.” Mewö jigetka imbiŋi möta luhut aka o aŋgögö siriŋi kewö jim qetal etkiiga ösumŋiran eriga nöŋ qeba ahöyök. \p \v 25 Mewö aiga jii mötket, “Eŋgö mötnaripŋini mi denike?” Mewö jiyökmö, yeŋön awöwöliba qem sömbuŋini möta jiget, “Yei, azi kia mönö denöwöŋan malja? Yaŋön mönö luhut aka köwet siri jim kutum etkiiga jitŋi tem köl waŋgizahot.” Mewö. \s1 Ömenöŋ bau uruŋine gegetka azinöŋ ölöwahök. \r Mat 8.28-34; Mak 5.1-20 \p \v 26 Jisösnöŋ gwarekurupŋi yembuk toroqeba opo seri möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöi anda o aŋgö kutuba Galili prowins likepŋe Gerasa gölmenöŋ aŋgotket. \v 27 Miaŋgöreŋ aŋgota saknöŋ öŋgöi azi ömeŋambuk kun mi taonöhök kaba Jisös miwikŋaiyök. Azi mi qaksirinöŋ mala qamöt köteŋi esiba urorohoget ahögeraŋgöreŋ ahöm malök. Nalö köröpŋi opo maluku qahö löŋgöta miri kungö uruŋe qahö ahömalök. \p \v 28-29 Ömenöŋ nalö köröpŋi öröm ureim waŋgiiga azi gwötpukŋan börö takŋi qeba könaŋi tapepnöŋ (muŋgamuŋga) jöhöba galöm köla malgetmö, tapepŋi öröi tiŋgitqiŋgiriga ömenöŋ kuŋguiga gölme qararaŋkölkölŋe anda laŋ malök. Miaŋgöra Jisösnöŋ ömeŋi mi kewö jim kutum waŋgimamgöra ahök, “Öme bölöŋi, gi mönö kota azi ki mosöta anöŋ.” Mewö jimamgö aiga Jisös eka silata gölmenöŋ kösutŋe geba qet gigilahöba kewö qerök, “Aek Jisös, gi Anutu öŋgöŋgöŋaŋgö nahönŋi akzan. Gi mönö denöwö ak niŋgimamgöra ki kazan. Nöŋön ulet gihizal: Gi sihimbölö könöpŋambuk kude ak niŋginöŋ.” \p \v 30 Mewö jiiga kewö qesiyök, “Gi qetki niŋi?” Ömewöröme gwötpuk uruŋe geba malgeraŋgöra “Qetnini lijön jizin” jiget. Mi nanine keunöŋ Kerök kambu ketaŋi. \v 31 Mewö jiba Jisös kewö ulet waŋgiget, “Gi neŋguataŋgöba öme löm dutŋi qahö miaŋgöreŋ gebingöra kude jim kutum neŋgiman.” \p \v 32 Kösutŋine kunduŋi marömŋe miaŋgöreŋ bau kambu ketaŋi kun gwözözak uruŋe kuluŋda malget. Miaŋgöra ömenöŋ kewö jiba ulet waŋgiget, “Gi ölöp jinöŋga nini bau mieŋgö uruŋine gebin.” Ulet waŋgigetka “Mönö anda geget.” Jiba jim kutum eŋgiyök. \v 33 Jim kutum eŋgiiga azi uruŋeyök kota anda bau uruŋine geget. Gegetka bau kambu yeŋön mönö luhuba nembönembönöŋ anda jororoŋgöba o aŋgönöŋ geba nemulahöba kömuget. \p \v 34 Mi asuhuiga bau galöm yeŋön mi eka taon aka miri morömorö miaŋgöreŋ ölöŋ unjurata anda keu buzupŋi mi jiget mötket. \v 35 Jiget möta ambazip sesegilgil yeŋön yuai asuhuyöhi, mi ekingöra kaget. Kaba Jisösgöreŋ kaŋgota azi uruŋeyök ömenöŋ kotkeri, yaŋön könaŋe tariga miwikŋaiget. Opo sileötaŋi törörök jöhöba uruŋi amöriiga imbi mötmötŋi pakpak asuhuiga eka awöwöliget. \v 36 Azi ömeŋambuk malöhaŋön denöwö ölöwahöhi, mi jeŋinan ekeraŋön jiget mötket. \p \v 37 Möta gwötpuk awöwöliba qem sömbuŋini mötket. Miaŋgöra Gerasa gölmegö ambazip kambu pakpak yeŋön Jisösnöŋ eŋgömosötmapköra ulet waŋgiget. Ulet waŋgigetka liliŋgöba anmamgö waŋgenöŋ öŋgömamgö ahök. \v 38 Öŋgömamgö aiga azi uruŋeyök ömenöŋ kotkeri, yaŋön kaba Jisösbuk mohotŋe anda malmamgöra qesiyök. Mewö qesiyökmö, Jisösnöŋ qetala melaim waŋgiba kewö jiyök, \p \v 39 “Gi mönö liliŋgöba mirige anda Anutunöŋ aŋgöletot ketaŋi ketaŋi ak gihiyöhi, miaŋgö kösohotŋi jinöŋga mötme.” Mewö jiiga anda Jisösnöŋ aŋgöletot ketaŋi ketaŋi ak waŋgiyöhi, miaŋgö keuŋi mi taon uruŋe liliköba miri dop jim sehiyök. Mewö. \s1 Jairusnöŋ böratŋaŋgöra Jisös köuluköyök. \r Mat 9.18-26; Mak 5.21-43 \p \v 40 Ambazip pakpak Jisösgö mambötketka liliŋgöba kaiga kambu köla söŋgaiba öröm waŋgiget. \v 41 Köuluk mirigö keu galöm kun qetŋi Jairus yaŋön kaba Jisösgö wösöŋe geba simin köla miriŋe kamapköra köuluköm waŋgiyök. \v 42 Moröurupŋi qahöpmö, böratŋi mukmorö mohok yambuŋi (yara) 12:gö dop mala kömumamgö ahök. Jisös köl öröm waŋgigetka aniga ambazip kambunöŋ likeplikep ölököba utal waŋgiget. Mewö. \s1 Kawöl ambi kunöŋ Jisösgö malukuŋi misiriyök. \p \v 43 Utal waŋgiba angetka miaŋgöreŋ sutŋine ambi kun malök. Yaŋön yambu (yara) 12 miaŋgö dop köiŋnöŋ ehiga nalö dop kawöl yöhöiga malök. Yaŋön sile galöm yeŋgö töwaŋini moneŋ inapŋi pakpak gil maliga sile galöm körekŋan mem ölöwakingö osiget. \v 44 Ambi miaŋön Jisösgö andöŋe anda malukuŋaŋgö kitip suŋi misiriiga miaŋgöreŋök sepŋi jöpköyök. \p \v 45 Jisösnöŋ qesiba jiyök, “Daŋön nömisiriza?” Mewö jiyökmö, ambazip körekŋan mi qaŋ kölgetka Pitönöŋ jiyök, “Ketaŋamni, ambazip kambunöŋ ölököba utal aŋguba kaba goseize.” \p \v 46 Jiiga Jisösnöŋ jiyök, “Qahö, kunŋan nömisiriiga ösumni kun ani mötzal.” \v 47 Mewö jiiga ambinöŋ “Könaŋamni lök asuhuza,” jiba jönömŋi unduiga kaba Jisösgö wösöŋe simin köla kawölŋaŋgö könaŋi aka misiriba miaŋgöreŋök ölöwahöhi, miaŋgö könaŋi aukŋe jiiga ambazip kambu körekŋan mötket. \v 48 Mötketka Jisösnöŋ kewö jii mörök, “Böratni, mötnaripkan mönö mem ölöwak gihiza. Ölöp urubönjöŋnöŋ anman.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ Jairusgö böratŋi mem guliyök. \p \v 49 Keu mewö jiba kiniga köuluk mirigö keu galömŋaŋgö mireyök kunŋan welen kaba Jairusgöra jiyök, “Böratkan kömuza! Miaŋgöra böhigö qakŋe lömböt toroqeba kude alman.” \p \v 50 Jiyökmö, Jisösnöŋ keu mi möta köuluk mirigö keu galömŋi kewö jii mörök, “Keŋgötki kude mötman! Mohok-kun akŋan. Mönö ni möt narim niŋginöŋga böratkan ölöwakŋa.” \p \v 51 Mewö jiba yaŋgö mire anda ambazip tosatŋi eŋgömosöta Pitö, Jon, Jeims aka morö böratkö iwinamŋi iyök eŋguaŋgiri nanŋinök miri uruŋe öŋgöget. \v 52 Öŋgögetka ambazip körekŋan jiŋgeŋ köla sahöta amburereŋ megetmö, Jisösnöŋ jiyök, “Yaŋön qahö kömuzapmö, gaunök ahöza. Miaŋgöra mönö sahöt mosötme.” \p \v 53 Mewö jiiga gönahit ewö aiga “Mönö kömuza!” möta gön köl waŋgiget. \v 54 Gön köl waŋgigetmö, börat mi böröŋe memba qeta jiyök, “Böratni, mönö wahötnöŋ.” \v 55 Mewö jiiga uŋaŋan liliŋgöiga miaŋgöreŋök wahöta kinök. Kiniga numbu nene waŋgiget nemapkö jiyök. \v 56 Iwinamŋan mi eka welipköyohotmö, Jisösnöŋ yuai asuhuyöhi, miaŋgö buzupŋi kun jiget mötpepukö soŋgo al eŋgiyök. Mewö. \c 9 \s1 Jisösnöŋ gwarekurupŋi 12 melaim eŋgiyök. \r Mat 10.5-15; Mak 6.7-13 \p \v 1 Jisösnöŋ gwarekurupŋi 12 mi eŋgoholi tokogetka ömewöröme pakpak közöl eŋgimegöra aka uzi kawöl mem ölöwakŋegöra kukösumŋi ösum-mumuŋambuk al eŋgiyök. \v 2 Kukösum eŋgiba kewö jiba melaim eŋgiyök, “Iŋini mönö anda Anutugö bemtohoŋaŋgö könaŋi ambazip jim asarim eŋgiba kawöl ambazip mem ölöwak eŋgiba malme.” \v 3 \x * \xo 9.3 \xt Luk 10.4-11; Apo 13.51\x*Melaim eŋgiba jii mötket, “Iŋini köna anmeaŋgöra yuaiŋi kun qahö memba anme, öröp qahö, gösö qahö, köna nalem qahö, soujeŋi qahö. Maluku semönŋi qahöpmö, mohok meme. \p \v 4 “Anda mire denike denike aŋgotmei, mönö miaŋgöreŋök mala nup memba taon mi mosöta köna anme \v 5 Anda mala miri kunöŋ aŋgotketka qahö köl öröm eŋgiba keuŋini qahö mötketka nesampurekŋini mönö kewö jiba kondel eŋgime, ‘Nini eŋgö gölmenöŋ kainga sölbuham köna tambönine mekötahözawi, mi mönö tim tönjöraringa nanŋine liliŋgöba gema.’ Mewö jigetka könaŋamŋini solanŋi möt kutugetka ölöp taon mi mosöta toroqeba anme.” \p \v 6 Mewö jiiga mosöta anda miriŋi miriŋi liliköba miri dop Ölöwak Buŋa jim asariba kawöl ambazip mem ölöwak eŋgiba malget. Mewö. \s1 Herodnöŋ Jisösgöra lalalulu siksauk ahök. \r Mat 14.1-12; Mak 6.14-29 \p \v 7 \x * \xo 9.7 \xt Mat 16.14; Mak 8.28; Luk 9.19\x*Yuai pakpak asuhuyöhi, miaŋgö qetbuŋaŋan sehiba gölme bahöŋaŋgö (Galili prowinsgö) kiŋ Herodkö kezapŋe geiga mörök. Ambazip tosatŋan kewö jiget, “Jon O-melun azinöŋ mönö kömupnöhök wahöta malja.” Miaŋgöra kiŋnöŋ keugö jaruba lalalulu siksauk ahök. \v 8 Ahökmö, tosatŋan jiget, “Elaijanöŋ kunbuk asuhuba malja.” Tosatŋan toroqeba jiget, “Kezapqetok azi walŋi yeŋgöreŋök kunöŋ mönö guliba wahöta malja.” \v 9 Mewö jigetmö, kiŋ Herodnöŋ kewö jiyök, “Jon O-melun azi mi nöŋön jibi jölŋi kutugetmö, kungö keuŋi mewö jiget mötzali, mi mönö daŋön?” Mewö jiba Jisös ekŋamgö kapaŋ köla jörömqöröm ahök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ azi 5000 nene gumohom eŋgiyök. \r Mat 14.13-21; Mak 6.30-44; Jon 6.1-14 \p \v 10 Melaimelai azi aposol yeŋön Jisösgöreŋ liliŋgöba yuai aka megeri, miaŋgö kösohotŋi pakpak jiget mörök. Jiget möta eŋguaŋgita ambazip qenjarökŋini mosöta taon qetŋi Betsaida miaŋgö kösutŋe nanŋinök kötikŋe malbingö anget. \v 11 Angetmö, ambazip kambu yeŋön mi möta Jisös andöŋe wuataŋgöba anget. Anda Jisösgöreŋ kagetka köl öröm eŋgiba Anutu bemtohoŋaŋgö könaŋi jim asariba kawöl ambazip mem ölöwak eŋgiyök. \p \v 12 Mewö aka mali wehön jeŋan teköba gemamgö ahök. Mewö aiga gwarek 12 yeŋön kaba Jisös kewö jiget mörök, “Nini gölme kötikŋi kiaŋgöreŋ maljinaŋgöra gi ölöp ambazip kambu ki melaim eŋginöŋga miri koum dowe dowe tat anjei, miaŋgöreŋ anda ahöahö miri aka nene miwikŋaime.” \p \v 13 Mewö jigetmö, kewö jii mötket, “Eŋön mönö nanŋinak i nene gumohom eŋgime.” Mewö jiiga meleŋget, “Nini beret sahötŋi 5 aka söra yahöt miyök memba maljin. Miaŋgöra denöwö akinto? Nini ölöp anda ambazip kambu ki pakpak yeŋgöra nene söŋgöröŋi membinak me? \v 14 (Yeŋön azi 5000:gö dop malje.)” Mewö meleŋgetka gwarekurupŋan kewö jii mötket, “Eŋön mönö ambazip eŋgöra jiba mendeŋ eŋgigetka kambu dop 50:gö dop nene nembingö tokoba eta tatme.” \p \v 15 Jiiga mewö aka mendeŋ eŋgigetka ambazip körekŋan eta kambuŋi kambuŋi tat anget. \v 16 Tat angetka beret 5 aka söra yahöt mi memba suepnöŋ ui öŋgöiga kötuetköyök. Kötuetköba beret mindipköba gwarekurupŋi eŋgiiga ambazip kirip dop mendeŋda sutŋine alget. \v 17 Sutŋine algetka körekmakörek nemba nem timbireŋ aket. Nene kitipŋi kitipŋi mosötkeri, mi gwarek yeŋön qezakögetka sakap 12 miaŋgöreŋ geba kokolak qeyök. Mewö. \s1 Pitönöŋ Jisösgö könaŋi jim miwikŋaiyök. \r Mat 16.13-20; Mak 8.27-30 \p \v 18 Nalö kunöŋ Jisösnöŋ nanŋök gölme kungen köuluköiga gwarekurupŋan yambuk malgetka qesim eŋgiba kewö jiyök, “Ambazipnöŋ nöŋgöra denöwö jimakze? Ni niŋia akzal?” \p \v 19 \x * \xo 9.19 \xt Mat 14.1-2; Mak 6.14-15; Luk 9.7-8\x*Jiiga meleŋda kewö jiget, “Tosatŋan ‘Gi Jon O-melun azia akzan,’ jimakzemö, tosatŋan ‘Gi Elaija akzan,’ jimakze aka tosatŋan toroqeba kewö jimakze, ‘Gi kezapqetok azi walŋi yeŋgöreŋök kunŋan kömupnöhök wahöta maljan.’” \p \v 20 \x * \xo 9.20 \xt Jon 6.68-69\x*Mewö jigetka kewö qesim eŋgiyök, “Aka nanŋinak nöŋgöra denöwö jize? Ni niŋia akzal?” Qesim eŋgiiga Pitönöŋ meleŋda jii mörök, “Gi Anutugöreŋ Amötqeqe Toŋi Kraist akzan.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ kömumamgö keuŋi jiyök. \r Mat 16.20-28; Mak 8.30–9.1 \p \v 21 Mewö jiiga könaŋi aukŋe jiget kunŋan mötpepuköra soŋgo köhöikŋi al eŋgiyök. Mewö. \v 22 Jisösnöŋ jiyök, “Suep gölmegö azi ölŋan mönö sihimbölö gwötpuk mötma. Kantrigö jitŋememe, jike nup galöm aka Köna keugö böhi yeŋön mönö andö qeba qegetka kömuma. Kömumba wehön karöbut aiga kömupnöhök wahötma.” Mewö. \s1 Kraist wuataŋgöbingö söŋgöröŋi \p \v 23 \x * \xo 9.23 \xt Mat 10.38; Luk 14.27\x*Jisösnöŋ ambazip pakpak yeŋgöra keu kewö jii mötket, “Kunŋan nöŋgö andöne nuataŋgöba kamamgö mötzawi, yaŋön mönö nanŋi urusileŋaŋgö sihim kömbönaŋi bölöŋi andö qeiga sisitŋi megetka sihimbölö mi bisimakŋa. Mi maripomnöŋ kömumawaŋgö dop mökösöŋda ni nuataŋgöba kama. \p \v 24 \x * \xo 9.24 \xt Mat 10.39; Luk 17.33; Jon 12.25\x*“Kunŋan malmalŋi nanŋaŋgöra aŋgön köla nanŋi imbi-imbi maljawi, yaŋön mönö malmalŋi ölŋi jöhöi sohoma. Sohomapmö, kunŋan gölmegö malmalŋi nöŋgöra aka köleŋda tököm niŋgimawi, yaŋön mönö malmal ölŋaŋgö könaŋi miwikŋaiba köhöiba malma. \p \v 25 “Kunŋan gölmeŋi gölmeŋi mieŋgö öröyuaiŋi pakpak köl öröiga buŋaŋi an teköiga uruŋaŋgö malmalŋi mem sohoba silebile mala kömuiga Anutunöŋ keuŋi jim teköiga könöp sianöŋ geba uŋaŋan ayuhuiga qahö dop kölma. Sukinapŋi miaŋön mönö urusösöŋgai qahö ak waŋgima. Qahöpmahöp! \p \v 26 “Kunŋan nöŋgö qetni aka Buŋa keuni memba eta aljawi, i Suep gölmegö azi ölŋan mewöyök ehöröŋ kölma. Yaŋön könaŋgep Suep garata töröŋi yembuk ki etketka yeŋgö, nanŋaŋgö aka Iwiŋaŋgö asakmararaŋini eka aurume. Nalö miaŋgöreŋ azi me ambi mewöŋi mönö ehöröŋ köl waŋgima. \v 27 Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Kiaŋgöreŋ kinjei, eŋgö sutŋineyök tosatŋan Anutugö bemtohoŋan asuhumawi, mi ek kutume. Jebuk mala kömupkö sihimbölöŋi qahö mötketka asuhum tiŋgiriga mi ekŋe.” Mewö. \s1 Jisösgö sileŋe letotqetot ahök. \r Mat 17.1-8; Mak 9.2-13 \p \v 28 \x * \xo 9.28 \xt 2 Pitö 1.17-18\x*Keu mi jiiga wehön 8:kö dop teköiga Jisösnöŋ Pitö, Jon aka Jeims eŋguaŋgita kunduŋe öŋgöba Anutu köuluköyök. \v 29 Köuluköiga miaŋgöreŋ jemesoholŋaŋgö kaisoŋgolomŋan letota tandökŋi murutŋi ahök. Malukuŋan tuat lalamŋi aka kölköl-bilikbilikŋambuk asariyök. \v 30 Miaŋgöreŋök eketka azi yahötŋan asuhuba Jisösbuk keu keu jiget. Mi Moses aka Elaija. \v 31 Asakmararaŋ uruŋe asuhuba Jisösbuk keu kewö eraum mötket, “Anutunöŋ Jisös sihimbölö möta kömumapkö melaiiga eta zilaŋ Jerusalem sitinöŋ aniga areŋ miaŋön ölŋambuk ak teköma.” \p \v 32 Mewö eraum mötketmö, Pitönöŋ alayahötŋi yetpuk jeŋinan lömböriiga gaun ahöget. Ahögetmö, gaunöhök imbiŋini möta jeŋini uba Jisösgö asakmararaŋi aka azi yahöt yambuk kinohori, mi eŋgeket. \v 33 Eŋgeketka kinda Jisös mosötpitkö ahotka Pitönöŋ Jisösgöra jiyök, “Ketaŋamnini, neŋön kiaŋgöreŋ uru ölöwak mötzin. Miaŋgöra neŋön ölöp koum karöbut qebin: Göhö kun, Mosesgö kun aka Elaijagö kun.” Pitönöŋ mewö jiyökmö, nanŋi keuŋaŋgö könaŋi mi qahö möt kutuyök. \p \v 34 Mewö jiba kiniga unuŋunuŋ kunöŋ eta aumŋan esuhum eŋgiiga kousu uruŋe mala awöwöliba jönömŋini unduyök. \v 35 \x * \xo 9.35 \xt Ais 42.1; Mat 3.17; 12.18; Mak 1.11; Luk 3.22\x*Jönömŋini undui kingetka kousu uruŋeyök qet kun kewö eriga mötket, “Azi ki mi nani nahöna. I ambazip amöt qem eŋgimamgöra möwölöhöm waŋgial. Mönö yaŋgö keuŋi möta malme.” \p \v 36 Qet miaŋön eri möta gwarek yeŋön miaŋgöreŋök uba Jisösnöŋ nanŋök kini eket. Kunduŋe yuai ekeri, miaŋgö buzupŋi mi nalö miaŋgöreŋ kude jiba keu bök malgetka kunŋan kun qahö mörök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ öme wuataŋgöi morönöŋ ölöwahök. \r Mat 17.14-21; Mak 9.14-29 \p \v 37 Ahöba wahötketka Jisösnöŋ gwarekurupŋi karöbut yembuk kunduŋeyök eta sörökŋe ambazip kambulelembe eŋgeget. \v 38 Eŋgegetka ambazip kambunöhök azi kunŋan qeta kewö jiyök, “Böhi, nöŋgö nahöni mukmoröya akzawaŋgöra mönö kaba i ekŋan. Miaŋgöra köuluköm gihizal. \v 39 Mötnöŋ, öme kunöŋ i memba mendawöli miaŋgöreŋök qet gigilahöi utuköm waŋgii wölöhariiga numbuŋeyök qölqölsöutsöut erakza. Öme miaŋön öröm ureim waŋgiba nalö gwötpuk qahö mosörakza. \v 40 Mewö aiga göhö gwarekurupki öme mi wuataŋgömegö ulet eŋgizalmö, yeŋön mi osize.” \p \v 41 Mewö jiiga Jisösnöŋ meleŋ waŋgiba jiyök, “Yei, gölmegö yaŋgiseŋ aka misimkaulup ambazip, nöŋön mönö nalö dawik embuk mala qatön eŋgubiga Anutu qahö möt narigetka sihimbölö mötmam? Nahöngi mönö waŋgita ki kanöŋ.” \p \v 42 Morö mi waŋgita kaiga nalö miaŋgöreŋ mewöyök ömenöŋ morö utuköba urepköm waŋgiiga wölöhariyök. Mewö ahökmö, Jisösnöŋ öme mi jim waŋgii mosöri morö mem ölöwaka iwiŋi waŋgiyök. \v 43 Anutugö kukösumŋi ketaŋan mewö asuhuiga körekŋan mi eka nemböŋini teköi welipköget. Mewö. \s1 Jisösnöŋ kömumamgö buŋaŋi jiiga yahöt ahök. \r Mat 17.22-23; Mak 9.30-32 \p Jisösnöŋ yuai pakpak mi meyöhi, miaŋgöra ambazip körekŋan welipkögetka Jisösnöŋ nalö miaŋgöreŋ gwarekurupŋi keu kötŋi kewö jii mötket, \v 44 “Keu ki mönö kezap ala mötme: Anutunöŋ Suep gölmegö azi ölŋi mi gölme ambazip yeŋgö böröŋine al waŋgii gema.” \v 45 Keu kötŋi mi jii mötketmö, mi qahö möt kutuget. Anutunöŋ mi köl turui tölapŋe ahöiga mi qahö möt asariget aka könaŋi denöwö, mi qesibingö kölköldömdöm aket. Mewö. \s1 Gwarek sutŋine daŋön mutukŋi akza? \r Mat 18.1-5; Mak 9.33-37 \p \v 46 \x * \xo 9.46 \xt Luk 22.24\x*Gwarek neŋgöreŋök ‘Daŋön öŋgöŋgöŋi akza?’ jiba keu mi mötmöriget. \v 47 Mi mötmörigetmö, Jisösnöŋ urumötmötŋini möt kutuba namande moröŋi kun memba qöhöröŋe ali kinök. \v 48 \x * \xo 9.48 \xt Mat 10.40; Luk 10.16; Jon 13.20\x*Kiniga kewö jii mötket, “Körek eŋgöreŋök kunŋan eretŋi kondökŋi akzawi, yaŋön mönö öŋgöŋgöŋi akza. Miaŋgöra kunŋan namande ki nöŋgö qetne miriŋe köl öröba köyan kölmawi, yaŋön mönö ni köl öröm niŋgima. Kunŋan ni köl öröm niŋgimawi, yaŋön melaim niŋgiyöhi, mönö i mewöyök köl öröm waŋgima.” Mewö. \s1 Kunöŋ keröki qahö, yaŋön mönö alagi akza. \r Mak 9.38-40 \p \v 49 Nalö miaŋgöreŋ Jonöŋ könahiba keu kewö jiyök, “Ketaŋamni, azi kunŋan göhö qetnöŋ öme közöl eŋgiiga ehin. Yaŋön nembuk qahö liliköba maljawaŋgöra nini i qetal waŋgiin.” \p \v 50 Mewö jiyökmö, Jisösnöŋ kewö jii mörök, “I kude qetal waŋgime. Kunŋan qahö qetal eŋgimakzawi, yaŋön mönö eŋgö areŋnöŋ malja. (Miaŋgöra iŋini mönö nöŋgö alaurupni tosatŋi mi qetala aŋgösirip mem eŋgibepuk.)” Mewö. \s1 Samaria miri kun yeŋön Jisös andö qeget. \p \v 51 Jisösnöŋ Suepnöŋ öŋgömamgö ahök. Miaŋgö nalöŋi törizawaŋgöra Jisösnöŋ kinda “Jerusalem sitinöŋ anmam,” jiba jim köhöiba könahiba könanöŋ anök. \v 52 Anda kolek qeljiŋe aliga mutuk anget. Könanöŋ anda mala Samaria prowinsgö miri kunöŋ aŋgota “Jisösgöra mözöqözözöm akingöra kazin,” jiget. \v 53 Jiba angetka anökmö, “Ni Judia prowinsnöŋ Jerusalem jike göröken anmam” jiiga miaŋgöra miri aŋgön köla yaizökzök qahö jiget. \v 54 \x * \xo 9.54 \xt 2 Kiŋ 1.9-16\x*Mewö aketka gwarekyahötŋi Jeims aka Jon yekŋön mi eka jiyohot, “O Kembu, Suepnöhök könöp eta eŋgohoi qahöwakeak, mewö köuluköbingö mötzan me qahö?” \p \v 55 Mewö jiyohotmö, Jisösnöŋ liliŋgöba tembula jim etkiyök. \v 56 Miaŋgöreŋök toroqeba miri kunöŋ anget. Mewö. \s1 Jisös wuataŋgöbingö möndömöndö keuŋi \r Mat 8.18-22 \p \v 57 Könanöŋ angetka azi kunŋan kaba Jisösgöra jiyök, “Gi denike denike anmani, nöŋön mönö miaŋgöreŋ gi guataŋgöba kamam.” \p \v 58 Mi möta Jisösnöŋ kewö jii mörök, “Arökŋaŋgö kiam yeŋön köteŋine ahögetka könakemba nei yeŋön aipŋini memba malakzemö, Suep gölmegö azi ölŋan mönö denike anda nöröpŋi wani qömböŋnöŋ nariba luhut membawak.” \p \v 59 Jisösnöŋ azi kungöra jiyök, “Gi kaba ni nuataŋgöman.” Jiyökmö, kewö meleŋnök, “Kembu, mi ölöpmö, iwinan kömumamgö aiga mutuk jinöŋga anda galöm kölbi kömui löm kölbigun.” \p \v 60 Mewö jiyökmö, Jisösnöŋ meleŋda jiyök, “Mosötnöŋ! Köhömuŋi yeŋön qamötŋini köhömuŋi mi ölöp löm kölmemö, göŋön mönö anda Anutu bemtohoŋaŋgö könaŋi jim asarim eŋgiba malman.” \p \v 61 \x * \xo 9.61 \xt 1 Kiŋ 19.20\x*Kunbuk azi kunŋan kaŋgota jiyök, “Kembu, nöŋön gi guataŋgömamgö sihimni mötzalmö, mötnöŋ, gi ölöp jinöŋga mutuk mire anda tinitosolomurupni yaizökzökŋini jibigun.” \p \v 62 Jiyökmö, Jisösnöŋ meleŋnök, “Kunöŋ gölme mesiŋmesiŋgö kinoŋ mi hos andöŋe jöhöba böröŋan kinoŋ supŋe memba kini aniga dumŋe liliŋgöba andöŋe uzawi, yaŋön mönö Anutugö bemtohoŋnöŋ aŋgota nupŋi memawaŋgö dop qahö akza.” Mewö. \c 10 \s1 Jisösnöŋ gwarek 72 melaim eŋgii anget. \r Mat 9.37-38; 10.7-16 \p \v 1 Miaŋgö andöŋe Kembunöŋ gwarek tosatŋi 72\f + \fr 10.1 \ft Tosatŋan oyoŋda 70 jize. Tosatŋan 72 jize.\f* mi möwölöhöm eŋgiyök. Nanŋak “Taonŋi taonŋi miriŋi miriŋi anmam,” jiba miaŋgöreŋ yahöt yahöt meköba mutuk melaim eŋgiyök. \v 2 \x * \xo 10.2 \xt Mat 9.37-38\x*“Melaim eŋgimam,” jiba kewö jii mötket, “Anutugö nupnöŋ nene ölŋi gwötpuk öliba ahözapmö, mi tokobingöra nup meme ambazip nini awamdökŋi maljin. Miaŋgöra mönö nene öliöliŋaŋgö Kembuŋi köuluköm waŋgigetka nup meme ambazip melaim eŋgiiga ölŋi mem tokome. \p \v 3 \x * \xo 10.3 \xt Mat 10.16\x*“Iŋini mönö anme. Mötket, lama yeŋön arökŋaŋgö kiam kalŋi yeŋgö sutŋine gegetka luhuba eŋgöhöbepuk, nöŋön iŋini miaŋgö tandök ewö melaim eŋgibi anme. \v 4 \x * \xo 10.4 \xt Mat 10.7-14; Mak 6.8-11; Luk 9.3-5\x*Iŋini moneŋ irimuŋga me gösö kun me köna esu mi kude memba anme. Anda könanöŋ ambazip eŋgeka jiji-kilik-kilik yaizökzök kude akŋe. \p \v 5 “Anda miri kunöŋ öŋgöba mutuk kewö jime, ‘Anutunöŋ miri kiaŋgöreŋ luai ali bönjöŋ malme.’ \v 6 Mewö jigetka kunŋan luai aŋgön kölmamgö dop akzawi ewö, luaiŋinan mönö yaŋgö qakŋe öŋgömapmö, kunŋan mi qahö aŋgön kölma ewö, luaiŋinan mönö liliŋgöba nanŋini qakŋine öŋgöma. \v 7 \x * \xo 10.7 \xt 1 Kor 9.14; 1 Tim 5.18\x*Miri öŋgömei, mönö miaŋgöreŋök mala nup meme. Ambazipnöŋ nup meme ambazip malmalŋini naŋgömeaŋgö dop akze. Miaŋgöra yeŋön nene aka o eŋgimei, mi mönö neme. Miri tosatŋe laŋlaŋ kude ahöme. Miri suen kude anda kame. \p \v 8 “Taon miaŋgöreŋ me miaŋgöreŋ aŋgotketka köl öröba nene eŋgimei, mia mönö neme. \v 9 Nemba tosatŋan miaŋgöreŋ kawöl eŋgöhöi ahömei, i mönö mem ölöwak eŋgime. Mewö aka kewö jiget mötme, ‘Anutugö bemtohoŋan mönö dowe kaiga miaŋgö uruŋe aŋgotme.’ \v 10 \x * \xo 10.10 \xt Apo 13.51\x*Mewö akŋemö, taon kunöŋ aŋgotketka andö eŋgumei, miaŋgöreŋ mönö maketnöŋ me sombemnöŋ anda kewö jiget mötme, \p \v 11 ‘Nini eŋgö taonöŋ kainga sölbuham yuai köna tambönine mekötahözawi, mi mönö tim tönjöraringa nanŋine liliŋgöba gema. Gemapmö, keu ki mönö möt yaköme: Anutugö bemtohoŋan mönö kösutŋine asuhuza.’ \v 12 \x * \xo 10.12 \xt Jen 19.24-28; Mat 11.24; 10.15\x*Nöŋön kewö jibi mötket: Anutunöŋ nalö ketaŋe qemasolokepŋinaŋgö likepŋi meleŋni taon miaŋgö qakŋe öŋgömawi, dop miaŋön mönö Sodom yeŋgö sihimbölö dopŋi oŋgita toroqem eŋgima.”\f + \fr 10.12 \ft Sodom yeŋön bölöŋi kanjamŋambuk memba mala uruŋini qahö meleŋgetka Anutunöŋ könöpnöŋ köndeŋ eŋgiyök.\f* \s1 Jisösnöŋ taon 3 yeŋgöra ‘Yei wösöbirik!’ jiyök. \r Mat 11.20-24 \p \v 13 \x * \xo 10.13 \xt Ais 23.1-18; Eze 26.1–28.26; Joel 3.4-8; Amos 1.9-10; Zek 9.2-4\x*“O Korazin toŋi, nöŋön eŋgöra ‘Yei!’ jiba sahötzal aka Betsaida toŋi, eŋgöra mewöyök ‘Yei!’ jiba sahötzal. Nöŋön yeŋgöreŋ anbiga keuni jibi sösönihii aŋgöletotni kukösumŋinambuk asuhugetmö, uruŋini töndup qahö meleŋget. Aŋgöletot mi kian gölmenöŋ Taiö aka Saidon sitinöŋ asuhubeak ewö, yeŋön mönö nalö köröpŋi uruŋini meleŋbingö kaisösöpŋi kondela dodohonöŋ aŋgömiriba kau ariba sahötpeak. \p \v 14 “Sahötpeakmö, Anutunöŋ könaŋgep Korazin aka Betsaida yeŋgö keuŋini jim teköba likepŋi meleŋni sihimbölö mötmei, nalö ketaŋi miaŋgöreŋ mi mönö Taiö aka Saidon yeŋgö sihimbölö dopŋi oŋgita mötme. \v 15 \x * \xo 10.15 \xt Ais 14.13-15\x*Aka Kaperneam toŋi, Anutunöŋ iŋini ölöp mem wahöt eŋgii Suep mire öŋgöbeak me qahöpto? Qahöpmahöp! Iŋini mönö kömupkö senjom mire kölölohoba geme. \p \v 16 \x * \xo 10.16 \xt Mat 10.40; Mak 9.37; Luk 9.48; Jon 13.20\x*“Kunŋan keuŋini mötmawi, yaŋön mönö nöŋgö keuni mötma. Kunŋan andö eŋgumawi, yaŋön mönö ni andö nuŋgumapmö, kunŋan ni andö nuŋgumawi, yaŋön melaim niŋgiyöhi, mönö i andö qema.” Mewö. \s1 Gwarek 72 yeŋön liliŋgöba söŋgaiget. \p \v 17 Gwarek 72\f + \fr 10.17 \ft Tosatŋan oyoŋda 70 jize. Tosatŋan 72 jize.\f* yeŋön mala liliŋgöba kaba söŋgaiba kewö jiget, “Kembu, nini göhö qetke öme wöröme jim kutum eŋgiinga yeŋön mewöyök keunini bapŋe anda tököba anget.” \p \v 18 Mewö jigetka Jisösnöŋ meleŋnök, “Nöŋön Satan kakögetka Suepnöhök luhuba wölbilik ewö aköba gei ehal. \v 19 \x * \xo 10.19 \xt Sum 91.13\x*Mötket, nöŋön kukösum eŋgibiga iŋini ölöp kitim soramen, skorpion (nendaŋ kömbukŋi pomemba) aka kerökninaŋgö ösum-mumuŋi jitŋambuk pakpak tiget eriga luhut alme. Miaŋgöra yuai kunŋan qahö eŋgum mizit ak eŋgima. \p \v 20 “Miaŋgöra ömewöröme yeŋön keuŋini bapŋe anjemö, töndup eŋgöreŋ sösöŋgai bohonŋi mi miaŋgöra kude söŋgaime. Eŋgö qetŋini Suep mire ohoget Anutugö buknöŋ ahözawi, miaŋgöra mönö önöŋi qahö söŋgaime.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ söŋgaiba Anutu möpöseiyök. \r Mat 11.25-27; 13.16-17 \p \v 21 Nalö miaŋgöreŋ Uŋa Töröŋan Jisös inahöm waŋgiiga söŋgaiba keu kewö jiyök, “O Iwini, göŋön Buŋa keugi mötkutukutu ambazip mötmöt ketaŋi megeri, yeŋgöreŋ asambötnöŋmö, ambazip nahönbörat ewö nanŋinaŋgöra mötketka gukmaulem akzei, mi mönö yeŋgöreŋ indelnöŋga möt asarize. Miaŋgöra nöŋön Suep gölmegö Kembuŋi gi möpöseim gihizal. O Iwini, gi nangak mewö asuhumapköra mötnöŋ dop köli ölöwahök. \p \v 22 \x * \xo 10.22 \xt Jon 3.35; 10.15\x*“Iwinan mönö yuai pakpak jim kutuiga nöŋgö buŋaya ahök. Iwinan Nahönŋaŋgö könaŋi nanŋök möt yaköiga kunŋan mi qahö mötza. Mewöyök kunŋan Iwiŋaŋgö könaŋi qahö möt yaköiga Nahönŋanök mi mötza aka ambazip möwölöhöm eŋgiba yeŋgöra mi indelmawi, yeŋön mönö Iwi möt waŋgime.” \p \v 23 Jisösnöŋ mewö jiba gwarekurupŋi yeŋgöreŋ liliŋgöba nanŋinök ölöŋ kewö jii mötket, “Iŋini yuai ek kutuzei, denike yeŋön mi ek kutuzei, yeŋön mönö jeŋinaŋgöra aka simbawoŋ akze. \v 24 Miaŋgö könaŋi kewö: Nöŋön keu kewö jibi mötket, Kezapqetok ambazip aka kiŋ azi kembu gwötpukŋan iŋini yuai ki ekzei, mi ekingö awöweŋgöba malgetmö, mi qahö eket. Iŋini keu ki mötzei, yeŋön mi mötpingö awöweŋgöba malgetmö, mi qahö mötket.” Mewö. \s1 Jöjöpaŋ keu bohonŋi yahöt mi denöwö? \r Mat 22.34-40; Mak 12.28-31 \p \v 25 \x * \xo 10.25 \xt Mat 22.35-40; Mak 12.28-34\x*Köna keugö böhi kunŋan wahöta Jisös bötak ala kewö qesim waŋgiba jiyök, “Böhi, nöŋön denöwö aka malmal kömbönaŋi teteköŋi qahö buŋa qem aŋgubileŋak?” \v 26 Jiiga Jisösnöŋ kewö meleŋda qesiyök, “Mosesgö Köna keunöŋ keu denöwö ohoget ahöza? Miaŋgö könaŋi denöwö?” \v 27 \x * \xo 10.27 \xt Lew 19.18; Dut 6.5\x*Qesiiga meleŋda jiyök, “‘Gi urugi jömukŋi, uŋagi jömukŋi, kuki jömukŋi aka mötmötki jömukŋi miaŋön mönö Kembu Anutugi jöpaköba malman,’ aka ‘Nangi jöpaköm aŋgumakzani, mewöŋanök mönö ambazip pakpak jöpaköm eŋgiba malman.’” \p \v 28 \x * \xo 10.28 \xt Lew 18.5\x*Jiiga Jisösnöŋ meleŋnök, “Törörök meleŋjan. Mi tem köla malmal kömbönaŋaŋgö buŋaya akŋan.” \v 29 Mewö meleŋnökmö, Köna keugö böhinöŋ ‘Mi tem köla solanŋi akzal,’ mewö mötmöriba könaŋamŋi kondelmamgö möta Jisösgöra jiyök, “Ambazip sutŋine mala korali, yeŋgöreŋök mönö dagöra jizan? Niŋia qahö jöpaköm waŋgibileŋak?” \s1 Samaria azinöŋ gurusep azi ak-kömum waŋgiyök. \p \v 30 Mewö jiiga Jisösnöŋ meleŋda jiyök, “Azi kunŋan Jerusalem siti mosöta Jeriko mire geba könanöŋ kegwek-kahasililiŋ yeŋgö böröŋine gei meget. Memba inap yuaiŋi waŋgita opoŋi qeköba gurusep qeba gila angetka kömumamgö aka ahöyök. \v 31 Ahöba mamböriga jike nup galöm kunŋan köna miyök anda eka ek siriba köna likepŋeyök anda oŋgita anök. \v 32 Aniga mamböri jike nup azi (Liwait) kunŋan miaŋgöreŋ kaŋgota eka mewöŋanök ek siriba oŋgita anök. \v 33 \x * \xo 10.33 \xt 2 Hist 28.15\x*Anökmö, Samaria prowinsgö azi\f + \fr 10.33 \ft Juda yeŋön Samaria ambazip jijiwilit ak eŋgizema.\f* kunŋan köna miyök anda ahöyöhi, miaŋgöreŋ aŋgota eka wösöŋi möta ehoriyök. \p \v 34 “Ehoriba kösutŋe geba uziŋi kelök aka wain oŋan miriba esuhuyök. Uziŋi esuhuba memba kököbihiba doŋkiŋi qakŋe ala waŋgita qenjarök ahöahö mire anda ala köyan köl waŋgiyök. \v 35 Köyan köl waŋgiba ahöba wahöta söŋanök silim yahötkö töwaŋi (Kina 10,-) uzeta qenjarök mirigö toŋi waŋgiba jiyök, ‘Azi ki mönö köyan köl waŋgiba malnöŋga moneŋ gihizali, mi kude dop köla oŋgitma ewö, mi mönö liliŋgöba kaba miaŋgöreŋ toroqeba gihimam.’ \v 36 Azi karöbut könaŋamŋini mewö kondelget. Azi kegwek-kahasililiŋ yeŋgö böröŋine geyöhi, yaŋgö alaŋi daŋön ahök? Yeŋgöreŋök dagöra mötnöŋ, i uru kalem ak waŋgiyök?” \p \v 37 Qesim waŋgiiga meleŋnök, “Ak kömum waŋgiyöhi, yaŋön.” Mewö meleŋniga Jisösnöŋ jii mörök, “Gi mönö anda mewöŋanök aka malman.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ Marta Maria yetpuk kusuk tarök. \p \v 38 \x * \xo 10.38 \xt Jon 11.1\x*Jisösnöŋ gwarekurupŋi yembuk könanöŋ angetka Kembuŋinan miri kunöŋ aŋgorök. Aŋgoriga ambi kun qetŋi Marta yaŋön köl öröm waŋgii miriŋe öŋgöyök. \v 39 Martagö munŋi qetŋi Maria malök. Yaŋön Kembu eka könaŋi kösutŋe eta tata Buŋa keu jiyöhi, mi kezap ala mörök. \v 40 Mörökmö, Martanöŋ lömbuaŋ nupnöŋ öröi anda kaba mökösusu aka Jisösgöra jiyök, “Kembu, munan nömosöri nanök welen nup membi mötnöŋ dop kölja me qahö? Miaŋgöra mönö Maria jinöŋga kaba bauköm niŋgima.” \p \v 41 Jiiga Kembunöŋ meleŋda jii mörök, “Marta Marta, gi yuai könaŋi könaŋi miaŋgöra waimanjat möta mötkurumkurum aka könöpŋambuk aka kinjan. \v 42 Mewö kinjanmö, waimanjat mohok kun memba mem köhöininga dop kölma. Nini yuai sehisehiŋi miaŋgöra qahö osizin. Marianöŋ kewöta urugö likepŋi möhamgöm aŋgumamgö möwölöhöba simbawoŋ akza. Malmalgö bahöŋi ölöpŋi mi kunŋan kun kude waŋgitma.” Mewö. \c 11 \s1 Jisösnöŋ köulukö könaŋi kusum eŋgiyök. \r Mat 6.9-13; 7.7-11 \p \v 1 Jisösnöŋ miri kunöŋ köuluköba mali teköiga gwarekurupŋi yeŋgöreŋök kunŋan kewö jiyök, “Kembu, Jon O-melun azinöŋ gwarekurupŋi köulukö könaŋi kusum eŋgiyöhi, gi mönö mewöŋanök nini kusum neŋgiman.” \p \v 2 Jiiga Jisösnöŋ kewö jii mötket, “Iŋini köuluköbin jiba kewö jime: \q1 Iwi, göhö qetkan mönö töröŋi ahöma. Mönö galöm köl neŋginöŋga bemtohoŋgahö ölŋi asuhuma. (Göhö jitsihitki Suepnöŋ tem kölakzei, gölmenöŋ mönö mewöŋanök asuhuma.) \q2 \v 3 Gi wehön dop nene dopnine neŋgiman. \q2 \v 4 Tosatŋan bölöŋi ak neŋgigeri, nini körek yeŋgö siŋgisöndokŋini mosötzin ewö, gi mönö neŋgöreŋ siŋgisöndok saŋgoŋ neŋgiman. \q1 Gi esapesapnöŋ eta neŋgubapuköra aŋgön köl neŋgiba Bölöŋi Toŋaŋgö böröŋeyök meköm neŋgiman.”\f + \fr 11.4 \ft Tosatŋan keu mi kewö meleŋda jimakze: bölöŋeyök meköm neŋgiman.\f* \p \v 5 Jisösnöŋ toroqeba kewö jii mötket, “Eŋgöreŋök kunŋan suŋgem bibiŋe alaŋaŋgö mire anda möndöba kewö jima, ‘Alani, beret karöbut niŋginöŋga likepŋi biaŋ meleŋ gihibi. \v 6 Alani kunŋan könanöŋ mala nöŋgöreŋ kaŋgoriga neneŋamni qahöpköra gumohom waŋgimamgö jaruzal.’ \v 7 Mewö jii alaŋan miri uruŋeyök kewö meleŋda jima, ‘Gi gaun gwölö ak neŋgizan. Ni naŋguŋi lök köl köhöibiga nahönböraturupnan nömbuk tumbulahöpnini tumbula gaun ahözin. Miaŋgöra wahöta mi gihimamgö osizal.’ \v 8 Mewö jimapmö, nöŋön jibi mötket: Miri toŋan alaŋi akzawaŋgöra aka qahö wahöta waŋgimapmö, mi töndup kapaŋ köla jiba kinjawaŋgöra mi ölöp wahöta qesizawaŋgö dop körek waŋgima. \p \v 9 “Nöŋön miaŋgö likepŋi kewö jibi mötket: Mönö Anutu köuluköme. Köulukögetka eŋgima. Anutugöreŋ mönö yuaigö böröjaŋ memba jarume. Mi jarugetka kondeliga miwikŋaime. Kinda naŋgunöŋ qeme. Qegetka naŋgu tal eŋgima. \v 10 Kunŋan Anutu köulukömakzawi, yaŋön mönö likepŋi buŋa qem aŋguma, yuaigö jarumakzawaŋön mönö mi miwikŋaima. Naŋgunöŋ qemakzawaŋgöra mönö naŋgu öröm waŋgima. \p \v 11 “Iwiurup eŋgöreŋök daŋön kewö akza: Nahönŋan söragöra qesiiga salupŋe qatö waŋgima. \v 12 me kuruk kötŋaŋgö qesiiga skorpion (nendaŋ kömbukŋi pomemba) waŋgima? \v 13 Mewögöra iŋini ambazip bölöŋi akze aka töndup kalem ölöpŋi ölöpŋi mi nahönböraturupŋini eŋgibingö mötze ewö, Suep Iwinöŋ mönö kalemŋi denöwö aŋgön kölbawak? Yaŋgö uruŋaŋgö ahakmemeŋi mi neŋgoŋgita tandökŋi kun akza. Miaŋgöra Uŋa Töröŋaŋgöra köuluköba qesim waŋgime ewö, yaŋön mönö sihimŋan i melaiiga uruŋine gema.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ öme yeŋgö ösumŋini oŋgita qei etza. \r Mat 12.22-32; Mak 3.20-27 \p \v 14 Ömenöŋ azi kun töŋöt aka numbuŋi jöhöiga mötök maliga Jisösnöŋ ömeŋi mi wuataŋgöiga kota mosöri nesilamŋan lolohoiga kunbuk keu jiyök. Keu jiiga ambazip kambu yeŋön mi eka welipköget. \v 15 \x * \xo 11.15 \xt Mat 9.34; 10.25\x*Welipkögetmö, yeŋgöreŋök tosatŋan kewö jiget, “Yaŋön mönö öme yeŋgö kembuŋini Katakömulat yaŋgö ösumnöŋ ömewöröme eŋguataŋgömakza.” \p \v 16 \x * \xo 11.16 \xt Mat 12.38; 16.1; Mak 8.11\x*Mewö jigetka tosatŋan Jisös keugö bötaknöŋ örömapköra esapköm waŋgiba kewö qesiget, “Gi mönö jim kutunöŋga Suepnöhök aŋgöletot kun asuhuiga ekin.” \v 17 Qesigetmö, yaŋön uru mötmötŋini möt teköba kewö jii mötket, “Kantri denike yeŋgö galömurupŋinan sutŋine aŋgururuk aka julmei, yeŋön mönö ayuhum aŋgugetka kantriŋinan böliba sahopŋanök ahöma. Mewöyök miri kungö könagesö yeŋön julmei, miriŋinan mönö qeqelaŋlaŋ ahöma. \p \v 18 “Mötket! Satangö könagesö yeŋön mewöyök sutŋine aŋgururuk aka julbeak ewö, yeŋön mönö gawman nupŋini membingö osigetka ömetohoŋinan mönö denöwö kinbawak? Iŋini nöŋgöra kewö jize: Yaŋön Katakömulatkö ösumnöŋ ömewöröme eŋguataŋgömakza. \v 19 Mewö jizemö, mötket, nöŋön Katakömulatkö ösumnöŋ ömewöröme közöl eŋgibileŋak ewö, eŋgö alaurupŋinan mönö dagö ösumnöŋ mi közöl eŋgibeak? Miaŋgöra yeŋön mönö keuŋini ölŋi me qahö, mi kewöta jim teköme.\f + \fr 11.19 \ft Nanŋini sile galömurupŋinan Anutugö qetŋi qeta töndup öme mi Katakömulatkö kukösumnöŋ közöl eŋgigetka nöŋön mi Anutugö ösumnöŋ közöl eŋgimakzal. Öröröŋ qahö kinjinaŋgöra daŋön ölŋi aka daŋön keu muneŋi wuataŋgömakzawi, mi ambazipnöŋ kewöta jim teköme.\f* \v 20 Mi jim tekömemö, Anutugö ösumŋan nöŋgö börö kesötni sölölöhöi öme eŋguataŋgömakzal ewö, Anutugö bemtohoŋan mönö eŋgöreŋ kam kuŋguza. \p \v 21 “Azi köhöikŋan timbi liŋgipŋambuk miri gölmeŋi galöm meiga sukinapŋan mönö kahaimök ahöma. \v 22 Mewö ahömapmö, azi köhöikŋi kötökŋan luhuba kaba qeba luhut al waŋgiba timbi liŋgipŋi nariyöhi, mi körek waŋgita qezaŋda sukinapŋi memba anda alaurupŋi mendeŋ eŋgima. \p \v 23 \x * \xo 11.23 \xt Mak 9.40\x*“Kunŋan nömbuk qahö maljawi, yaŋön mönö qetal niŋgimakza. Kunŋan ambazip nöŋgö qetne tokomegöra qahö öröm eŋgimakzawi, yaŋön mönö mendeŋ eŋgimakza.” Mewö. \s1 Öme yeŋön azi uruŋe liliŋgöbingö kapaŋ kölje. \r Mat 12.43-45 \p \v 24 “Ömenöŋ azi uruŋeyök kota gölme qararaŋkölkölŋe anda laŋ liliköba mala luhut memamgö miri jaruba kun qahö miwikŋaiba ölan yöhöiga kewö jima, ‘Mirini mosöta kazali, miaŋgöreŋ mönö kunbuk liliŋgömam.’ \v 25 Mewö jiba liliŋgöba miriŋi usuŋda meŋölöi ahöyöhi, mi mewöŋanök ahöi miwikŋaima. \v 26 Mewö miwikŋaiba anda öme tosatŋi 7 eŋguaŋgitma. Öme 7 mi nanŋi oŋgita bölöŋi kötökŋi akze. Yaŋön mi eŋguaŋgiriga kaba miri mi öŋgöba miaŋgö uruŋe malme. Mewö aiga azi miaŋgö könaŋi mutuk kileŋkileŋ ahökmö, könaŋgep bölim qölim teköma.” Mewö. \s1 Denike yeŋön simbawoŋ akze? \p \v 27 Jisösnöŋ keu mewö jiba mali ambazip kambu sutŋineyök ambi kunŋan qeta Jisös kewö jii mörök, “Gömokni, ambinöŋ gölöm ala gömimba juzu gumohom gihiyöhi, nöŋön yaŋgö mötpi simbawoŋ akza.” \v 28 Mewö jiyökmö, Jisösnöŋ kewö meleŋnök, “Mi jizanmö, nöŋön kewö jimam: Ambazip Anutugö keugöra kezap ala möta tem köla köl gulimakzei, yeŋön mönö simbawoŋ akze.” Mewö. \s1 Böhi tosatŋan aŋgöletotköra kapaŋ köla uletket. \r Mak 8.11-12; Mat 12.38-42 \p \v 29 \x * \xo 11.29 \xt Mat 16.4; Mak 8.12\x*Ambazip kambunöŋ tokogetka qariiga Jisösnöŋ toroqeba keu kewö jiyök, “Ambazip merak gölmenöŋ maljei, mi kambu bölöŋa. Yeŋön Anutugö aiwesökŋaŋgöra kapaŋ kölakzemö, aiwesök kun kezapqetok azi Jonagöra lök asuhuyök. Anutunöŋ aiwesök murutŋi kun qahö al eŋgima. \v 30 \x * \xo 11.30 \xt Jona 3.4\x*Keu miaŋgö könaŋi kewö: Anutunöŋ mönöwök Jona melaiiga Niniwe yeŋgö sutŋine anda Anutugö aiwesökŋi ahök. Miaŋgö dop Suep gölmegö azi ölŋan mewöyök ambazip kambu kiaŋgö sutŋine asuhuba uruŋini meleŋmegöra kuŋgum eŋgiba aiwesökŋina akŋa. \p \v 31 \x * \xo 11.31 \xt 1 Kiŋ 10.1-10; 2 Hist 9.1-12\x*“Könaŋamŋinaŋgö kaisösöpŋi kun kewö: Anutunöŋ mönöwök mötkutukutu öŋgöŋgöŋi ketaŋi mi kiŋ Solomon waŋgiiga Saut görökenök kantri kungö qin ambinöŋ Solomongö mötkutukutuŋi mötmamgö sihimŋi mörök. Sihimŋi möta gölme göraŋeyök wahöta köna köröp tiŋtiŋi kaba mala Solomongö mötmötŋi mörök. Mi mörökmö, mötket, nalö kewöŋe nöŋön sutŋine asuhuba kinda Anutugöreŋ mötkutukutu öŋgöŋgöŋi memba kazali, mi Solomongö mötkutukutuŋi oŋgitza. Oŋgitzapmö, iŋini töndup nesampurek ak niŋgiba tönpin kingetka qahö dop kölja. \p “Miaŋgöra Anutunöŋ könaŋgep ambazip körek pakpak öröm eŋgii keuŋini jim tekömapköra jeŋe aŋgotmei, nalö miaŋgöreŋ Saut kantrigö qin ambi miaŋön mönö mewöyök aŋgotma. Yaŋön ambazip kambu ki kinjei, embuk öröröŋ kömupnöhök wahöta eŋgö qöhöröŋine mohotŋe kinma. Mohotŋe kinda keu kewö eŋgö sileŋine alma, ‘Iŋini Jisös nesampurek ak waŋgigetka Anutunöŋ likepŋi meleŋ eŋgii sihimbölö öŋgöŋgöŋi mötme.’ Yaŋön mewö jiiga silikŋi kewöta nanŋinaŋgöra gamuŋini mötme. \p \v 32 \x * \xo 11.32 \xt Jona 3.5\x*“Jonanöŋ Niniwe ambazip sutŋine anda Anutugö keunöŋ uruŋini kuŋgui möta miaŋgöreŋök uruŋini meleŋgetmö, mötket, nöŋön sutŋine asuhuba kinda Jonagö ahakmemeŋi oŋgita ahakzal. Mewö ahakzalmö, iŋini töndup nesampurek ak niŋgimakze. \p Miaŋgöra Niniwe ambazipnöŋ jimtekötekögö nalö ketaŋe ambazip kambu ki kinjei, embuk öröröŋ kömupnöhök wahöta eŋgö qöhöröŋine mohotŋe kinme. Mohotŋe kinda Niniwe yeŋön keu kewö eŋgö sileŋine alme, ‘Iŋini Suep gölmegö azi ölŋi nesampurek ak waŋgigetka Anutunöŋ likepŋi meleŋ eŋgii sihimbölö öŋgöŋgöŋi mötme.’ Niniwe yeŋön mewö jigetka ahakmemeŋinan nanŋini könaŋamŋini indelgetka gamuŋini mötme.” Mewö. \s1 Kiwa mi asakŋi neŋgimapköra ahöza. \r Mat 5.15; 6.22-23; Mak 4.21-23 \p \v 33 \x * \xo 11.33 \xt Mat 5.15; Mak 4.21; Luk 8.16\x*“Kunŋan lambe me kiwa ohotiriba köwe waŋgömŋe me kimbutnöŋ qahö almapmö, mi mönö miaŋgö dum tatatnöŋ alma. Mewö ali tosatŋan miri uruŋe öŋgöbingö mötzei, yeŋön miaŋgö asakŋi eka ölöp öŋgöme. \v 34 Göhö jegi mi uru silegahö kiwaŋi akza. Miaŋgöra kawöl kunöŋ jegi qahö mem böliza ewö, miaŋön mönö tohoba asarim teköi Anutugö asakŋan ölöp uruge mem asariiga malmalgi pakpak asakŋe malman. Asakŋe malmanmö, sihim kömbönaŋi bölöŋan me yuai kunŋan jegi mem böliba asakŋi közambötza ewö, miaŋön silegö malmalgi mewöyök mem söŋauiga pandaman uruŋe jipjap malman. \p \v 35 “Mewö aiga mötnöŋ, söŋaupnöŋ urugahö asakŋi közamböri söŋaubapuköra mönö tihitki möta galöm mem aŋguman. \v 36 Mewö aknöŋga Anutugö asakŋan urugi körek dop köli waŋgömŋi kun qahö söŋauza ewö, göhö silegan mönö mewöyök asoŋ-kilik-kilikŋambuk aka jemesoholgan asariza. Kiwa ketaŋan silege kuŋguba kölköl-bilikbilikŋambuk mem asarim gihizawi, malmalgi mönö miaŋgö dop Anutugö asakŋe al teköba malman.” Mewö. \s1 Urumeleŋgö silesile tandököra ‘Yei!’ jiiga 6 ahök. \r Mat 23.1-36; Mak 12.38-40; Luk 20.45-47 \p \v 37 Jisösnöŋ keu mi jim teköi Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) azi kunöŋ kewö jiba köl öröm waŋgiyök, “Gi ölöp nöŋgö mire öŋgöba tata nene nembin.” Mewö jiiga anda öŋgöba nene nemamgö tarök. \v 38 Mutuk böröŋi qahö saŋgoŋda eta tarökmö, Farisi azinöŋ silik mi eka welipköyök. \v 39 Welipköiga Kembunöŋ kewö jii mörök, “O Farisi iŋini mönö ölŋa amöt qem aŋgubingöra qambi aka al nenegö sileŋi saŋgoŋ yakömakzemö, nanŋini uruŋinan mönö tölohoza. Mi dogo jimamoŋ aka qewöloŋ miaŋön kokolak qei malje. \p \v 40 “O iŋini, uruŋini qahö. Kunöŋ sileŋi pakpak miwikŋaiyöhi, yaŋön mönö uruŋi mewöyök miwikŋaiyök me qahö? Iŋini mönö wuanöŋgöra uru likepŋaŋgöra taŋqaŋ akze? Mi qahö dop kölja. \v 41 Miaŋgöra yuai kiwi al nenenöŋ tatzawi, mi mönö kalema ambazip wanapŋi eŋgime. Mewö aketka Anutunöŋ amöt qem eŋgii eŋgöreŋ yuai pakpak mönö sarakŋi ahöma.” Mewö. \p \v 42 \x * \xo 11.42 \xt Lew 27.30\x*“O Farisi ambazip, lömböt qakŋine öŋgözawaŋgöra mönö wölziköba ‘Yei!’ jizal. Iŋini nene pakpak mendeŋda bahöŋi 10 miaŋgöreŋök mohot Anutugö buŋaya qemakze. Gipŋi, supe aka yöha könaŋi könaŋi mi mewöyök meŋdeŋda tenöhök mohot mi Anutugö buŋa qemakze. Naluk mi törörök alakzemö, Köna keugö kötŋi bohonŋi ki mönö oŋgita mosörakze: Gi Anutu uru könömgan jöpaköm waŋgiman aka ambazip sutŋine ahakmeme diŋdiŋi wuataŋgöba malman. Keu bohonŋi mi mönö kapaŋ köla wuataŋgöba malme aka keu morömorö mi mewöyök kude oŋgita mosötme. \p \v 43 “O Farisi, lömböt qakŋine öŋgözawaŋgöra mönö wölziköba ‘Yei!’ jizal. Iŋini köuluk mire dum tatat mutukŋe jegep tatpingö sihimŋi mörakze. Maketnöŋ me könanöŋ ambazip eŋgeketka jölöŋini jimegö mörakze. \v 44 O iŋini, lömböt qakŋine öŋgözawaŋgöra wölziköba ‘Yei!’ jizal. Iŋini qaksiri qetŋini qahö miaŋgö dop akze. Ambazipnöŋ qamöt wörönŋambuk denike ahözawi, mi qahö möta qakŋine laŋlaŋ tiba yuai dönqizinŋambuk oseiba tölohomakze.” Mewö. \p \v 45 Jisösnöŋ keu mewö jiiga Köna keugö böhi yeŋgöreŋök kunŋan möta meleŋda kewö jiyök, “Böhi, gi keu mewö jiba nini mewöyök gamu qem neŋgizan.” \p \v 46 Mewö jiyökmö, Jisösnöŋ keu kewö jiyök, “O Köna keugö böhi, eŋgö qakŋine mewöyök lömböt öŋgözawaŋgöra wölziköba ‘Yei!’ jizal. Iŋini keuŋi keuŋi jim kutuba miaŋgö könjöŋ lömbötŋi ambazip qakŋine alagun algetka mi tem kölbingö lömböriiga jaraŋbaraŋ ahakzemö, nanŋinak i kesötŋinan borom kun bauköm eŋgibingö wösömötmötŋini kun qahö ahöza. \p \v 47 “O iŋini, lömböt qakŋine öŋgözawaŋgöra mönö wölziköba ‘Yei!’ jizal. Iŋini kezapqetok ambazip yeŋgö qaksirinöŋ simen koum memba meŋölömakzemö, nanŋini ambösakonŋinan mönö i eŋguget kömuget. \v 48 Nanŋini ambösakonŋinan kezapqetok ambazip eŋguget kömugetka iŋini yeŋgö qaksiriŋine koum memba simen alakze. Mewö aka miaŋön ambösakonŋini yeŋgö ahakmemegöra imbi köla keuŋini naŋgöba jiba dangunu ewö kinje. \p \v 49 “Miaŋgöra Anutu, mötkutukutu Toŋi yaŋön kewö jiza, ‘Nöŋön kezapqetok ambazip aka aposol melaim eŋgibi eŋgöreŋ kame. Kagetka yeŋgöreŋök tosatŋi i eŋguget kömume aka tosatŋi sesewerowero ak eŋgime.’ \p \v 50 “Anutunöŋ Suep gölme miwikŋaim etkiyöhi, nalö miaŋgöreŋök könahiba kezapqetok ambazip eŋgugetka sepŋini mokoget eri, miaŋgö sep kitipŋi pakpak mi ambazip merak maljei, mönö eŋgö qakŋine öŋgöi sihimbölö mötme. \v 51 \x * \xo 11.51 \xt Jen 4.8; 2 Hist 24.20-21\x*Abelgö sepŋan eri miaŋgöreŋök könahiba eŋguba kota mala Zekaraia jöwöwöl alta aka jöwöwöl jike kömbukŋi mietkö sutŋire qeget sepŋi eri miaŋgöreŋ teköyök. Nöŋön keu kewö jibi mötme: Sepŋinaŋgö kitipŋan mönö ambazip merak maljei, eŋgö qakŋine öŋgöiga sihimbölö mötme. \p \v 52 “O Köna keugö böhi iŋini, lömböt qakŋine öŋgözawaŋgöra mönö wölziköba ‘Yei!’ jizal. Iŋini Anutugö mötmöt membingö naŋgu ki moröŋi mi ambazip eŋguaŋgita aŋgön köl eŋgimakze. Nanŋinak miaŋgö uruŋe qahö aŋgotket aka tosatŋan miaŋgö uruŋe aŋgotpingö akzei, iŋini i jöhöba aŋgön köl eŋgiba malget.” \p \v 53 Jisösnöŋ keu mewö jiba mosöta ani Köna keugö böhi aka Farisi yeŋön könahiba keu könöpŋambuk jim waŋgiba keu könaŋi könaŋi jimapkö qeqesi gwötpuk al waŋgiget. \v 54 Al waŋgigetka numbuŋeyök keu kun qiwitipköiga miaŋön köpeiba keugö bötaknöŋ örömapköra mönöget. Mewö. \c 12 \s1 Urumeleŋgö silesile malmalgö galöm meme keu \r Mat 10.26-27 \p \v 1 \x * \xo 12.1 \xt Mat 16.6; Mak 8.15\x*Jisösnöŋ keuŋi jiiga nalö sutŋe miaŋgöreŋ ambazip tausenŋi tausenŋi yaŋgöreŋ tokoba ölöqölököba utakutal aŋguba kinget. Mewö aka kingetka könahiba gwarekurupŋi kewö jii mötket, “Yuai mutukŋi ki: Iŋini mönö Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋgö urumeleŋgö silesile ahakmemeŋinaŋgöra galömŋini meme. Mi wösö kömbukŋi ewö akza. Mi qahö mosötme ewö, miaŋön mönö yist ewö qariba mem bölim eŋgima. \p \v 2 \x * \xo 12.2 \xt Mak 4.22; Luk 8.17\x*“Ambazipnöŋ yuai önun meget ahözawi, mi pakpak mönö kötulgetka aukŋe ahuma. Mewöŋanök keu asambötket ahözawi, mi pakpak mönö indelgetka möt kutume. \v 3 Miaŋgöra mönö keuŋinaŋgö galöm memba malme. Iŋini keu söŋaupnöŋ ölöŋ jimei, mi mönö asakŋe jigetka mötme. Iŋini miri uruŋe waŋgömŋi kungen saŋepnöŋ kezapŋine jimei, mi sobemnöŋ aukŋe jim asarime.” Mewö. \s1 Dagöra keŋgötnini mörin dop kölma. \r Mat 10.28-31 \p \v 4 “Alaurupni nöŋön eŋgöra kewö jibi mötme: Tosatŋan sileŋini qem kömumba miaŋgö andöŋe yuai kun toroqeba akingö osimei, yeŋgöra mönö keŋgötŋini kude möta malme. \v 5 Mi qahöpmö, dagöra keŋgötŋini mötketka dop kölmawi, nöŋön mi kondel eŋgimam. Kun daŋön kukösum memba eŋgui kömugetka tötal eŋgii könöp sianöŋ gemei, yaŋgöra mönö keŋgötŋini möta malme. Eŋgöra keu mi kunbuk jizal: yaŋgöra mönö keŋgötŋini möta malme! \p \v 6 “Tosatŋan bekösöm (jöjöröm, ulisit) 5 mi toiya yahötŋan söŋgöröŋi memegöra alakzemö, Anutunöŋ mieŋgöreŋök mohok-kungö qahö ölum qeyök. \v 7 Anutunöŋ köyan köl eŋgiba nöröp jupŋini pakpak mewöyök oyoŋ teköba jaŋgöŋini mötza. Ambazip eŋgö söŋgöröŋini mi bekösöm ulisit gwötpuk eŋgoŋgita öŋgöŋgöŋi akza. Miaŋgöra keŋgötŋini mönö kude möta malme.” Mewö. \s1 Kraist jim miwikŋaime me qaŋ kölme? \r Mat 10.32-33; 12.32; 10.19-20 \p \v 8 “Nöŋön keu kun jibi mötket: Kunŋan ni ambazip jeŋine jim miwikŋaim niŋgimawi, Suep gölmegö azi ölŋan mönö mewöŋanök i Anutugö garataurup yeŋgö jeŋine jim miwikŋaima. \v 9 Mewömö, kunŋan ni ambazip jeŋine qaŋ köl niŋgimawi, nöŋön mönö mewöŋanök i Anutugö garataurup yeŋgö jeŋine qaŋ kölmam. \p \v 10 \x * \xo 12.10 \xt Mat 12.32; Mak 3.29\x*“Kunŋan Suep gölmegö azi ölŋi qetala keu jimawi, Anutunöŋ mi ölöp mosötmapmö, kunŋan Uŋa Töröŋi ilita mepaqepaik akŋawi, yaŋgö siŋgisöndokŋi mi Anutunöŋ qahö mosötma. \p \v 11 \x * \xo 12.11 \xt Mat 10.19-20; Mak 13.11; Luk 21.14-15\x*“Ambazipnöŋ iŋini öröba keu jakeŋine al eŋgigetka köuluk miriŋine me kiap premiö aka kantriŋi kantriŋi mieŋgö kiŋ kembu yeŋgö jemesoholŋine kinmei, nalö miaŋgöreŋ keuŋinaŋgö likepŋi wani keuya denöwö jibinak miaŋgö waimanjatŋi kude mötme. \v 12 Mi kewögöra: Iŋini keu jimei, mi Uŋa Töröŋan aua miaŋgöreŋök kusum eŋgiiga jime.” Mewö. \s1 Nepaqepalok azi pomŋaŋgö dopkeu \p \v 13 Ambazip kambu sutŋineyök azi kunŋan Jisösgö jiyök, “Böhi, iwiniran kömuiga gi mönö datnaŋgö jinöŋga iwiniraŋgöreŋ börösamotŋi mendeŋda niŋgima.” \p \v 14 Mewö jiyökmö, Jisösnöŋ kewö meleŋ waŋgiyök, “O azi, daŋön etkö jimtekötekö toŋiri akŋamgöra kuŋgum niŋgiyöha gölmeŋiri mendeŋbileŋak?” \v 15 Mewö jiba keu kewö toroqeyök, “Inap ainemalukuŋinan awamŋanök me keleŋmaleleŋ ahöbawak, malmalŋinaŋgö könaŋi mi miaŋgöreŋ qahö ahöza. Malmalŋini qahö kewöta moneŋ sukinapnöŋ möndöme ewö, mönö ayuhume. Miaŋgöra membagun membingö nepaqepalok (gridi) pakpaköra mönö galömŋini memba malme.” \p \v 16 Mewö jiba dopkeu kun kewö jii mötket, “Azi pomŋi kun malök. Yaŋön gölmeŋe nene nupŋi meiga töhötmöriam ketaŋi asuhuyök. \v 17 Mi asuhuiga uruŋan kewö mötmöriba jiyök, ‘Nöŋgö köwe mirini mi morörökŋi. Miaŋgöra padi gösöŋi gösöŋi, koŋ kambuŋi kambuŋi, sehoŋ böranŋi böranŋi mi mönö denikeaŋgöreŋ tokobileŋak? Mönö denöwö akŋamto?’ \v 18 Mewö jiba jiyök, ‘Mönö kewö akŋam: Ni köwe mirini köndeŋda salupŋe köwe miri ketaŋi ketaŋi memam. Mi memba nene töhötmöriamni aka sukinapni pakpak mönö miaŋgöreŋ qezaköbi tatma. \v 19 Miaŋgöreŋ tariga nanaŋgöra kewö jimam: O gi simbawoŋ! Töhötmöriamgi mönö awamŋi qahö ahöm gihiza. Miaŋgöra mönö nene nem söŋgaiba yambuŋi yambuŋi siyoŋsayoŋi qahö luhut memba ösöŋ malman.’ \v 20 Mewö jiyökmö, Anutunöŋ kewö jii mörök, ‘O gi, urugi qahö! Nöŋön nalögi ala jim teköba uŋagi suŋgem kiaŋgöreŋök goaŋgitpiga kömuman. Kömunöŋga öröyuai pakpak buŋa qem aŋguba malnöŋi, mi mönö dagö buŋaya akŋapto?’ \p \v 21 “Kunŋan nanŋaŋgöra ainemaluku guli dötnam yuai tokomakzapmö, Anutugö qöhöröŋe urugö töhötmöriamŋi qahö ahöm waŋgizawi, yaŋgöra mönö lömböt ketaŋi mewö asuhuma.” Mewö. \s1 Anutu möt nariba waimanjat kude akŋe. \r Mat 6.25-34 \p \v 22 Jisösnöŋ gwarekurupŋi kewö jii mötket, “Mewö asuhumapmö, nöŋön eŋgöra kewö jibi mötket: Iŋini gölmenöŋ malmeaŋgö waimanjatŋi mi kewö jiba kude akŋe: Nini mönö wanat yuainöŋ gumohom aŋgubinak aka wanatnöŋ sileninaŋgö löŋgötpinak? \v 23 Sileŋinambuk maljei, miaŋön bohonŋi aiga opo kereŋnöŋ mönö miaŋgö nembö bapŋe ahöza. Jeŋinambuk maljei, miaŋön bohonŋi aiga nenenöŋ mönö miaŋgö nembö bapŋe ahöza. \p \v 24 “Mönö koekoe nei eŋgekŋe: Mieŋön nene kötŋi qahö qesiŋ gilakze. Padi ölŋi qahö yandiba köwe miriŋine qahö tokomakze. Yöha sihiŋini mi qeköm nembi mirinöŋ qahö alakze aka Anutunöŋ mi töndup i gumohom eŋgimakza. Ambazip eŋgö söŋgöröŋini mi nei söŋgöröŋini eŋgoŋgita öŋgöba ahöza. Mönö mi mötmöriget anök. \p \v 25 “Eŋgöreŋök kunŋan waimanjat aka mewö miaŋön gölmenöŋ malmawaŋgö nalöŋi mi sömaŋi mohotkö dop mem toroqema me qahö? Mi qahöpmahöp!\f + \fr 12.25 \ft Tosatŋan kewö meleŋda jize: Eŋgöreŋök kunŋan waimanjat aka mewö miaŋön sileŋi wan fitkö dop toroqeba mem körimamgö osima.\f* \p \v 26 “Mewö aiga yuai morörökŋi mewö akingö osime ewö, yuai tosatŋi pakpaköra mönö denöwögöra waimanjat akeak? \v 27 \x * \xo 12.27 \xt 1 Kiŋ 10.4-7; 2 Hist 9.3-6\x*Iŋini mönö jariŋ juraŋi aködamunŋinambuk mi eŋgekŋe: Mieŋön opo söröŋinaŋgöra möt qahö loŋgalakze. Nup yuai tosatŋi kun qahö memakze aka mi töndup kewö jibi mötket: Kiŋ Solomonöŋ goul silwöŋi qeraköba malukuŋi asoŋ-bilikbilikŋambuk löŋgöta malökmö, yaŋgö malukuŋi mi kiteŋ soranjiŋgö dop eksihimŋambuk qahö ahöyök. \p \v 28 “Jariŋ juraŋi töhön mi merak gölmenöŋ kösutnine ahöi uran kölgetka eri gila qezaköba ohoget jema. Mi töndup Anutunöŋ juraŋi mewöŋi kun mi tok ölöpŋanök meŋölömakza. Miaŋgöra yaŋön iŋini mewöyök ölöp esuhum eŋgima. Iŋini jariŋ juraŋi miaŋgö dop qahö akze. Anutunöŋ köyan köl eŋgimamgö mötzawi, sihimŋi miaŋön mönö yuai pakpak eŋgoŋgita öŋgöza. O ambazip, mötnaripŋinan mönö wuanöŋgöra morörökŋi akza? \p \v 29 “Mewö aiga iŋini mewöyök malmalŋinaŋgöra mötkurumkurum kude akŋe. Mi aka lömböriba kewö jibepuk, ‘Nini mönö wani nene aka wani o nembinak?’ Mewö jiba uruŋini miaŋgöreŋ kude ala urueret aka urukönöpuk miwikŋaibepuk. \v 30 Kantri dop urumeleŋgö kopa yeŋön yuai mewöŋi pakpak buŋa qem aŋgubingö kapaŋ köla urukönöp ahakze. Mi ahakzemö, iŋini nene opo yuaigöra mözöröŋgöba osizei, Iwiŋinan mönö mi möt teköza. \v 31 Miaŋgö urukönöp kude akŋemö, mönö Anutugö bemtohoŋnöŋ aŋgotpingö kapaŋ kölme. Uruŋini miaŋgöreŋ alget ahöiga yaŋön mönö galöm köl eŋgiba yuai mewöŋi mi mewöŋanök toroqem eŋgima.” Mewö. \s1 Buŋanini Suepnöŋ me gölmenöŋ tokoinga dop kölja? \r Mat 6.19-21 \p \v 32 “O kambuni morörökŋi, Iwiŋinan bemtohoŋ al eŋgimamgö mötzawaŋgöra mönö keŋgötŋini kude möta malme. \v 33 Gölmegö moneŋ inapŋi mi kapaŋ köla qeraköbepuk. Miaŋgöra yuai ahöm eŋgizawi, mi mönö söŋgöröŋaŋgö ala moneŋ öröba bahöŋi ambazip wanapŋi kalemŋinaŋgöra eŋgime. Mewö aketka qetbuŋaŋini guli dötnam ewö mi Suep mire ahöba sehiba kude qahöwakŋa. Moneŋ gösöŋini qainŋi kun mi Suep miaŋgöreŋ qahö bölime. Gurem jijilukut aka yoŋgorö meme yeŋön mönö eu öŋgöba yuai mem bölibingö osime. \p \v 34 “Yuaigöra aködamunŋi memba mötnöŋ öŋgözawi, miaŋön miri kungen ahöiga göŋön mönö urugi mewöyök miaŋgöreŋ qekötahöba malman.” Mewö. \s1 Urugwölö mala nup megetka dop kölma. \p \v 35 \x * \xo 12.35 \xt Mat 25.1-13\x*“Iŋini mönö Anutugö nupŋi membingöra jöjöröba opo söröŋini jöhöm yaköba aködamunŋinambuk kinda uruŋinaŋgö kiwaŋan ohotirigetka jeiga malme. \v 36 \x * \xo 12.36 \xt Mak 13.34-36\x*Mi kiaŋgö dop: Miri toŋi kun mi ambazip amemegö lömbuaŋnöŋ kaba söŋgaibingöra öröm waŋgigetka anök. Miaŋgöreŋ ani moröurupŋan mire tata liliŋgömapköra jeŋinan yaigep uba ‘Kiŋsiŋ-paŋsaŋ!’ jiba kapaŋ köla mambötze. Mamböta malgetka yaŋön nalö miaŋgöreŋ me miaŋgöreŋ kaŋgota naŋgunöŋ qebawak, yeŋön mönö miaŋgöreŋök naŋgu örögetka kotma. Iŋini mönö morö mieŋgö dop aka jöjöröba malme. \p \v 37 “Kembunöŋ liliŋgöba kaiga nup memeurupŋi tosatŋan urugwölö malgetka mewö miwikŋaim eŋgimawi, yeŋön mönö simbawoŋ akze. Nöŋön ölŋa kewö jibi mötket: Yaŋön kaŋgota tokom eŋgiba nene dumnöŋ ali tatketka nene gumohom eŋgimamgö jöjöröm aŋguba welen qem eŋgima. \v 38 Yaŋön ömbibiŋe me miri awöraŋgöiga miaŋgöreŋ liliŋgöi tosatŋan urugwölö malgetka miwikŋaim eŋgimawi, yeŋön mönö simbawoŋ akze. \p \v 39 \x * \xo 12.39 \xt Mat 24.43-44\x*“Gwölö malbingö keu ki mönö ölöp mötmörime: Suŋgem aiga kegwek azinöŋ wanat nalönöŋ me auanöŋ kamawi, miri toŋan mi mötpawak ewö, yaŋön mönö gwölö mala miriŋi ölöp galöm meiga qesiŋda öŋgömamgö osima. \v 40 Iŋini ‘Suep gölmegö azi ölŋan nalö kiaŋgöreŋ qahö kaŋgotma,’ jiba mötmörimei, yaŋön mönö nalö miaŋgöreŋök kaŋgotma. Miaŋgöra iŋini mewöyök jöjöröba malme.” Mewö. \s1 Nup azinöŋ silekmalek mala ayuhuyök. \r Mat 24.45-51 \p \v 41 Jisösnöŋ keu mewö jii Pitönöŋ qesiyök, “Kembu, gi dopkeu ki mi neŋgöra me ambazip tosatŋi pakpak yeŋgöra mohok jizan?” \p \v 42 Mewö qesii Kembunöŋ jiyök, “Nup meme ambazip sutŋine daŋön tiŋ kutuba tosatŋi eŋgoŋgitza? Tosatŋan sörörauba nup mosötketka kunŋan mötkutukutu ölöpŋaŋgö qakŋe kapaŋ köla pöndaŋ memakzawi, yaŋön mönö simbawoŋ akza. Miri toŋan ahakmemeŋi kewöta eka kungen anda miriŋaŋgö öröyuaiŋi mi yaŋgö böröŋe ali galöm akŋa. Galöm aka welenqeqeurupŋi jiyöhaŋgö dop köyan köla nalö diŋdiŋe gumohom eŋgimakŋa. \v 43 Mewö köyan köl eŋgiba maliga toŋan liliŋgöba kaba mewö eka mönö simbawoŋ jima. \p \v 44 “Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötket: Toŋan simbawoŋ jiba sukinapŋi pakpakö galömŋi kuŋgum waŋgima. \v 45 Kuŋgum waŋgimapmö, nup meme okonŋi yaŋön uruŋan mötmöriba kewö jima ewö, ‘Kembunaŋgö kaka nalöŋan mönö köröpŋi ahöza.’ Mewö jiba könahiba nup meme ambazipurupŋi eŋgum ureiba közölömbuaŋ ala söŋgaiba o köhöikŋi nemba uruŋi sohoiga eŋololoŋ silekmalek aka malma. \v 46 Mewö mala nalö kunöŋ Kembuŋi kaŋgotmapköra qahö mambötmawi, mönö miaŋgöreŋ kaŋgotma. Nalögöra ikmaok iŋululuŋ mali mönö aua miaŋgöreŋ kaŋgota qeba yaijapaleleŋ mem waŋgiba jim kutuiga qeqetal ambazip ewö könöp sianöŋ geba sihimbölö mötma. \p \v 47 “Nup meme kunŋan Kembuŋaŋgö jitsihitŋi möt yaköyökmö, keu areŋi jiyöhaŋgö dop qahö jöjöröm aŋguba nupŋi memba malöhi, Kembuŋan miaŋgö likepŋi jiiga jöhöba ihileknöŋ ambemŋi gwötpuk qeaköba qeme. \v 48 Mewö qememö, nup meme azi kunŋan Kembuŋaŋgö jitsihitŋi qahö möt yaköba yuai aka meiga likepŋi ölöp jiget ihileknöŋ qemeaŋgö dop akzawi, Kembunöŋ miaŋgö likepŋi jiiga amqeqeŋi qeme. Anutunöŋ kungöra yuai gwötpuk waŋgiyöhi, yaŋön mönö mi mem sehiiga ölŋi gwötpuk ahumapköra al mambötma. Anutunöŋ kungöra yuaigö warökŋi sehisehiŋi al waŋgiyöhi, yaŋön mönö mi mem sehiiga ölŋi sehisehiŋi ahui meleŋ waŋgimapköra qesima.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ könöp bölam memba eri deŋnök. \r Mat 10.34-36 \p \v 49 “Nöŋön gölmenöŋ könöp ala ubi jemapköra etpiga urusihimni miaŋgö bölamŋan lök jeyöhaŋgöra ahöza. \v 50 \x * \xo 12.50 \xt Mak 10.38\x*Ahözapmö, mi ‘Ala umam,’ jibi sihimbölö gwötpuk mi nöŋgö qakne öŋgöba mösölumgöm niŋgimamgö akŋa. Anutunöŋ mewö miaŋön melun murutŋi mem niŋgima. O ni wahöjaliŋ ketaŋi möta malbi mem niŋgii miaŋgöreŋ teköma. \v 51 Kewö mötmöribepuk: Jisösnöŋ luai qemamgöra aka gölmenöŋ erök. Nöŋön kewö jibi mötket: Nöŋön luai qemamgöra qahöpmö, nöŋgöra aka jula deŋgetka köŋ jabö ahuma. \p \v 52 “Mi kewögöra jizal: Nöŋgö Buŋa keunan ambazip uruŋini kuŋgui meleŋgeraŋgöra nalö kewöŋeyök könahiba kewö asuhuma: Miri kungö uruŋe ambazip 5 yeŋön sutŋine aŋgururuk aka julme. Likep karöbut yeŋön yahöt yetpuk aŋgururuk aketka likep yahöt yetkön karöbut yembuk jujul aka malme. \v 53 \x * \xo 12.53 \xt Mai 7.6\x*Iwi morö yetkön jula kerök-kerök ahotka nam morö yetkön tötal aŋguyohotka iranŋan iranŋi qetala julmahot.” Mewö. \s1 Nalö maljini, mi möt kewötme. \r Mat 16.2-3 \p \v 54 Jisösnöŋ toroqeba ambazip kambu yeŋgöra kewö jii mötket, “Wehön gegeŋe miri böuleiba kousu töwiiga iŋini mi eka miaŋgöreŋök ‘Kie kama,’ jimakze. Mewö jigetka kama. \v 55 Saut görökenök luhut giliga eka möta kewö jimakze, ‘Miri könöpŋambuk akŋa.’ Jigetka miaŋgö dop akŋa. \v 56 O urumeleŋgö silesile ambazip, iŋini suep gölmegö tandökŋiri eka kie wehöngö könaŋiri ölöp kewörakzemö, nalö ki maljini, miaŋgö könaŋi qahö kewöta möt kutugetka qahö dop kölja.” Mewö. \s1 Aŋgururukŋini mindiŋgögetka solanima. \r Mat 5.25-26 \p \v 57 “Iŋini ‘Yuai diŋdiŋi mi denöwö akin,’ jiba miaŋgö könaŋi mi denöwögöra aka nanŋinak qahö kewöta jim tekömakze? Mi qahö dop kölja. \v 58 Kerökan silege ala keu jakeŋe öröm gihimamgö aiga jimtekötekö galömgöreŋ anda köna namŋe miaŋgöreŋ mönö kapaŋ köla imbi mohok aka keuŋiri jim solanimahot. Mewö qahö akŋahot ewö, kerökan ölöp örörahöm gihiiga (jas, majistreit) jimtekötekö toŋaŋgö jeŋe aŋgotnöŋga möta jii opotöröpkö böröŋe genöŋga kösö mire al gihibapuk. \v 59 Nöŋön kewö jibi mötnöŋ, Gi miaŋgöreŋ töwagi pakpak almanaŋgö dop qaköba tatman. Toiyagi kondikŋi mewöyök al teköbagun mönö töwagi memba etman.” Mewö. \c 13 \s1 Uruŋini meleŋget me kömumba ayuhuget. \p \v 1 Nalö miaŋgöreŋök tosatŋan kaŋgota Jisös kösohot kewö jiget mörök, “Galili ambazip tosatŋan Jerusalem jikenöŋ jöwöwöl ohogetka premiö Pailötnöŋ jiiga suahö galömurupŋan miaŋgöreŋ öŋgöba eŋgum kömugetka sepŋini eta lama bulmakau sepŋinambuk loloŋqaloŋ ahök.” \p \v 2 Mewö jigetka meleŋda kewö jii mötket, “Iŋini miaŋgöra kewö mötmöribepuk: Galili ambazip mieŋön Galili ambazip tosatŋi pakpak eŋgoŋgita siŋgisöndok aka malgeraŋgöra sihimbölö mi mötket. \v 3 Mewö qahöpmö, nöŋön kewö jibi mötket: Iŋini uruŋini qahö meleŋme ewö, iŋini körekŋan mönö mewöyök ayuhum teköme. \v 4 Me miri qetŋi Siloam miaŋgöreŋ miri köröpŋi kunŋan eta köla ambazip 18 turum eŋgii kömugeri, iŋini yeŋgöra kewö mötmöribepuk: Yeŋön Jerusalem könagesö tosatŋi pakpak eŋgoŋgita siŋgisöndok aka keuŋinambuk malget. \v 5 Qahöpmö, nöŋön kewö jibi mötket: Iŋini uruŋini qahö meleŋme ewö, iŋini körekŋan mönö mewöyök ayuhum teköme.” Mewö. \s1 Muli ip gorosonŋaŋgö dopkeu \p \v 6 Jisösnöŋ dopkeu kun kewö jiyök, “Azi kunŋan muli ip kömöri nupŋe kota kini miaŋgö ölŋi jarumamgö anökmö, kun qahö miwikŋaiyök. \v 7 Qahö miwikŋaiba nup galömŋaŋgöra jiyök, ‘Mötnöŋ, nöŋön muli ip kiaŋgö ölŋi yambu (yara) karöbutkö dop kaba jaruyalmö, kun qahö miwikŋaial. Miaŋgöra mi mönö wuanöŋgöra toroqeba gölmegö kelökŋi önewat öröi sihitŋanök akapuk. Miaŋgöra mi mönö köla gilnöŋ anma.’ \v 8 Toŋan mewö jiyökmö, galömnöŋ meleŋda jii mörök, ‘O azi kembuni, mi ölöp mosötnöŋga yambu (yara) ki kunbuk kinma. Nöŋön nalö sutŋe kiaŋgöreŋ kinoŋnöŋ gölme esiba kundupköba isoŋbasoŋ ala liliköbi kelökŋambuk akŋa. \v 9 Nöŋön mewö akiga yambu (yara) andöŋe miaŋgö ölŋi ölöp ahubawak. Mi qahö ahuma ewö, mi ölöp kölman.’” Mewö. \s1 Jisösnöŋ Sabat kendonöŋ ambi kun mem ölöwahök. \p \v 10 Jisösnöŋ Sabat kendonöŋ köuluk miri kunöŋ öŋgöba Buŋa keu kusum eŋgiyök. \v 11 Miaŋgöreŋ ambi kun tarök. Ömenöŋ yambu (yara) 18 miaŋgö dop mem löwörim waŋgiiga könisemŋi milipköiga qötöteimamgö osiba tata malök. \v 12 Jisösnöŋ ambi mi eka oholi kaiga kewö jii mörök, “Ambi, eksekpeksek kawölgan mönö gömosöri ölöwakzan.” \v 13 Mewö jiba böröŋi nöröpŋe ali miaŋgöreŋök qötöteiba Anutu möpöseim waŋgiyök. \p \v 14 \x * \xo 13.14 \xt Eks 20.9-10; Dut 5.13-14\x*Möpöseim waŋgiyökmö, Jisösnöŋ Sabat kendonöŋ ambi mi mem ölöwahöhi, köuluk mirigö galömŋan mi eka miaŋgöra möri bölii keu könahiba ambazip kambu yeŋgöra jiyök, “Nup memegö nalö 6 ahözawi, miaŋgöreŋ mönö kaba mem ölöwak eŋgimapköra jime. Mi Sabat kendonöŋ qahö.” \p \v 15 Mewö jiyökmö, Kembunöŋ meleŋda kewö jiyök, “O urumeleŋgö silesile ambazip! Iŋini pakpak bulmakau aziŋini me doŋkiŋini mi Sabat kendonöŋ mireyök pösata eŋguaŋgitketka onöŋ anda nemakze me qahö? Eŋgöreŋök kunöŋ mi qahö aŋgön köl eŋgimakza. \v 16 Mötket! Ambi kiaŋön Abrahamgö gwölönaröha aiga Satanöŋ jöhöm waŋgii yambu (yara) köröpŋi 18:gö dop maliga nöŋön kösöŋi mi Sabat kendonöŋ pösatpi dop köl eŋgiza me qahö?” \v 17 Mewö jiiga tuarenjoŋurupŋi pakpak yeŋön gamuŋini mötket aka ambazip kambu pakpak yeŋön aŋgöletot wewelipŋambuk meyöhi, mi pakpak eka möta söŋgaiget. Mewö. \s1 Nejoŋ kötŋaŋgö dopkeu \r Mat 13.31-32, 34; Mak 4.30-32 \p \v 18 Jisösnöŋ dopkeu kun kewö jiyök, “Anutugö bemtohoŋaŋgö könaŋi mi denöwö? Mi wanatpuk dop albileŋak? \v 19 Mi nejoŋ kötŋaŋgö dop kewö akza: Azi kunŋan mi memba nupŋe anda esiiga wahöta qariba ip ahök. Ip aiga könakemba neiŋi neiŋi mieŋön aipŋini ip miaŋgö böröŋe alget.” Mewö. \s1 Yistkö dopkeu \r Mat 13.33 \p \v 20 Jisösnöŋ dumŋe kunbuk dopkeu kun kewö jiyök, “Anutugö bemtohoŋi mi wanat yuaibuk dop albileŋak? \v 21 Mi yist me flaua mem qariqarigö dop kewö akza: Ambi kunŋan ‘Beret ohomam,’ jiba yist memba flaua könde karöbut miaŋgöreŋ mindiriba meleŋqeleŋ aka anda anda tari körekŋanök qariyök.” Mewö. \s1 Mönö naŋgu giwikŋe jaram tiba aŋgotme. \r Mat 7.13-14, 21-23 \p \v 22 Jisösnöŋ anda taonŋi taonŋi aka miriŋi miriŋi miaŋgöreŋ Buŋa kusum eŋgiba anda mala Jerusalem sitinöŋ göröken anök. \v 23 Ani kunŋan kewö qesim waŋgiyök, “Kembu, uruŋini meleŋget Anutunöŋ amöt qem eŋgii letotmei, mi ambazip awamdökŋa me denöwö?” Qesim waŋgii kewö jii mötket, \p \v 24 “Iŋini mönö naŋgu giwikŋe aŋgotpingö jaram tiba aum-mörime. Nöŋön kewö jibi mötket: Ambazip gwötpukŋan Anutugö bemtohoŋ uruŋe aŋgotpingö esapkömemö, mi osime. \v 25 Könaŋgep miri toŋan wahöta naŋgu köligun iŋini nalö miaŋgöreŋ könahiba yaigep kinda naŋgunöŋ qeba kewö jime, ‘Kembu, mönö naŋgu öröm neŋginöŋ.’ Mewö jigetka meleŋda kewö jii mötme, ‘Ni qahö möt eŋgizal. Iŋini denikegöra, mi qahö mötzal.’ \v 26 Mewö jiiga iŋini miaŋgöreŋök könahiba kewö jime, ‘Neŋön mönö göbuk köisirik tata nene nein. Göŋön mönö liliköba neŋgö sombemnöŋ Buŋa kusum neŋginöŋ.’ \v 27 \x * \xo 13.27 \xt Sum 6.8\x*Mewö jimemö, yaŋön keu kewö jima, ‘Iŋini denikeaŋgöra, ni qahö möt eŋgizal. Miaŋgöra kewö jibi mötket: Bölöŋi meme pakpak, iŋini mönö nömosöta kesalget.’ \p \v 28 \x * \xo 13.28 \xt Mat 22.13; 25.30\x*\x * \xo 13.28 \xt Mat 8.11-12\x*“Kesalgetka miaŋgöreŋ Abraham, Aisak, Jeikob aka kezapqetok ambazip pakpak yeŋön Anutugö bemtohoŋ uruŋe kingetka eŋgekŋemö, nanŋini aköm eŋgigetka yaigep kinme. Könaŋini mewö miwikŋaiba sahöt gigilahöba irimŋini yöhözömgögetka qetŋi qeri malme. \v 29 Ambazipŋi ambazipŋi mi wehön kotkotŋeyök aka gegeŋeyök aka likeplikep Not Saut miaŋgöreŋök kaba Anutugö bemtohoŋnöŋ aŋgota dum tatatŋini memba nene nem söŋgaip aka malme. \v 30 \x * \xo 13.30 \xt Mat 19.30; 20.16; Mak 10.31\x*Mewö malmemö, mötket! Qöndökŋi yeŋgöreŋök tosatŋan mutukŋi akŋe aka mutukŋi yeŋgöreŋök tosatŋan qöndökŋi akŋe.” Mewö. \s1 Kiŋ Herodnöŋ kiam soŋ miaŋgö dop akza. \r Mat 23.37-39 \p \v 31 Nalö miaŋgöreŋök Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) tosatŋan Jisösgöreŋ kaba kewö jiget, “Kiŋ Herodnöŋ guhui kömumangö mötza. Miaŋgöra mönö miri ki mosöta anman.” \p \v 32 Jigetka kewö meleŋ eŋgiyök, “Iŋini mönö arökŋaŋgö kiam soŋ mi kewö jiget mötma, ‘Mötnöŋ! Nöŋön merak aka uran ömewöröme eŋguataŋgömam aka kawöl ambazip mem ölöwak eŋgiba malmam. Anmami, uruwale mönö miaŋgöreŋ aŋgota nupni mekömam.’ \v 33 “Kezapqetok ambazip sehisehiŋi mi Jerusalem sitinöŋ eŋgugetka kömuget. Miri tosatŋe qahö toroqeba eŋguget kömumakze, miaŋgö tandöktandök ahöza ekzal. Miaŋgöra nöŋön merak aka uran uruwale köna anda malmam. Jerusalem aŋgotpiga nuŋguget kömumam ewö, mönö yeŋgöreŋ aiakaŋina mi toroqeba akŋe.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ Jerusalem sitigöra sahörök. \r Mat 23.37-39 \p \v 34 Jisösnöŋ jiyök, “O Jerusalem Jerusalem, iŋini kezapqetok ambazip eŋguget kömugetka Anutunöŋ ambazip melaim eŋgii eŋgöreŋ kamakzei, mi kötnöŋ kumbuköm eŋgimakze. Poi namŋan moröurupŋi ginginŋi bapŋe ala köjöjohom eŋgimakzawi, nöŋön miaŋgö dop nalöŋi nalöŋi göhö könagösöurupki suhuba tokom eŋgimamgö möta malalmö, iŋini mi tököba mala kotket. \v 35 \x * \xo 13.35 \xt Sum 118.26; Jer 22.5\x*Mötket! ‘Anutunöŋ mönö jike miriŋini andö qeiga sahopŋanök ahöma.’ Mewö ahömapmö, nöŋön kewö jibi mötket, iŋini ni kunbuk qahö nekŋemö, könaŋgep nalö kun kam kuŋgui miaŋgöreŋ neka kewö jime, ‘Kembugö qetŋe kam neŋgizawi, Anutunöŋ mönö i kötuetköm waŋgima.’ Mewö.” \c 14 \s1 Jisösnöŋ kawöl azi kun mem ölöwahök. \p \v 1 Jisösnöŋ Sabat kendon kunöŋ Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋgö jitŋememe kungö miriŋe öŋgöba nene neyök. Nemba tari tosatŋan galöm memba ektiget. \v 2 Miaŋgöreŋ yaŋgö jemesoholŋe kawöl azi kun köna böröŋi onöŋ ölököba qarii tarök. \v 3 Jisösnöŋ i eka könahiba Köna keugö böhi aka Farisi mi qesim eŋgiba kewö jiyök, “Sabat kendonöŋ azi mem ölöwak waŋgiba mewö miaŋön Köna keu oŋgitpin me qahö?” \p \v 4 Mewö jiyökmö, yeŋön göröŋ qeba tatket. Tatketka böröŋan azi mi misiriba mem ölöwaka melaii anök. \v 5 \x * \xo 14.5 \xt Mat 12.11\x*Ani kewö jii mötket, “Eŋgöreŋök kungöreŋ morö me bulmakau aziŋi mi Sabat kendonöŋ o lömnöŋ gema ewö, mi mönö ösumok örögetka kotma. Daŋön mi qahö öröi kotpawak?” \v 6 Mewö qesim eŋgii miaŋgö likepŋi meleŋbingö lömböriba numbuŋini muhungöba bök tatket. Mewö. \s1 Jisösnöŋ sile mem-öŋgö-öŋgö mi qetalök. \p \v 7 Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) azinöŋ ambazip nenegöra köl öröm eŋgiyöhi, yeŋön dum qaikŋe eu meköba tatkeri, Jisösnöŋ mi eka miaŋgöra dopkeu kun kewö jii mötket, \v 8 \x * \xo 14.8 \xt Qam 25.6-7\x*“Kunŋan gi amembitkö lömbuaŋgöreŋ köl öröm gihii miaŋgöreŋ anda dum jegenŋeyök qahö memba tatman. Mewö akŋan ewö, tosatŋi köl öröm eŋgiyöhi, yeŋgöreŋök kunŋan gi goŋgita qetbuŋaŋambuk akapuk. \p \v 9 “Yaŋön kaŋgoriga lömbuaŋ toŋan göhöreŋ kaba kewö jibawak, ‘Gi dum ki mosötnöŋga öŋgöŋgöŋi yaŋön tatma.’ Mewö jima ewö, gi mönö wahöta bapŋe emu eta dum memba tata gamugi senjombuk mötpanbuk. \v 10 Mewö qahöpmö, kunöŋ köl öröm gihimawi, gi ölöp dum siminŋe emu anda tatman. Mewö tatnöŋga lömbuaŋ toŋan kota geka jima, ‘Alani, gi ölöp kaba dum jegenŋe eu anda tatman’. Mewö jiiga göŋön ambazip göbuk tata nene nezei, mönö körek yeŋgö jeŋine qetbuŋagabuk akŋan. \v 11 \x * \xo 14.11 \xt Mat 23.12; Luk 18.14\x*Mi kewögöra: Nanŋini uruŋini memba öŋgömei, Anutunöŋ i körek memba et al eŋgima. Kunŋan nanŋi uruŋi memba etmawi, Anutunöŋ mönö i memba öŋgöba al waŋgima.” \p \v 12 Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) azinöŋ ambazip köl öröm eŋgii lömbuaŋnöŋ tatketka Jisösnöŋ lömbuaŋ toŋi liliŋgöba eka kewö jii mörök, “Gi silimgö me suŋgemgö lömbuaŋ kun ohoba miaŋgöreŋ nangi alaurupki me darumunurupki mi kude köl öröm eŋgiman. Tinitosolomurupki me miri kasunŋaŋgö ambazip pomŋi qetbuŋaŋinambuk mi kude köl öröm eŋgiman. Mewöŋi lömbuaŋgöra köl öröm eŋginöŋi, i mewöŋanök köl öröm gihiba tosagi mi meköm gihiget teköma. Mewö akŋan ewö, Anutunöŋ mönö miaŋgö töwaŋi qahö gihima. \p \v 13 “Mewö qahöpmö, lömbuaŋ mözözömgöba ohomani, gi mönö ambazip etqeqeŋi mia köl öröm eŋgiman. Ambazip wanapŋi, simalokon aka jegömöl akzei, mönö mia eŋgoholnöŋga dop kölma. \v 14 Mi köl öröm eŋginöŋga yeŋön tosa meköm gihibingö osigetka gi miaŋgöra simbawoŋ aka malman. Tosaŋini mi öne ahöi malnöŋga solanŋi yeŋön kömupnöhök wahötketka nalö miaŋgöreŋ Anutunöŋ nanŋak mi göhöra meköm gihima.” Mewö. \s1 Lömbuaŋ ali möndömöndö keu jiba tököget. \r Mat 22.1-10 \p \v 15 Jisösnöŋ mewö jiiga nene nemba tatket yeŋgöreŋök kunŋan mi möta kewö jii mörök, “Kunöŋ Anutugö bemtohoŋ uruŋe aŋgota nene nemba tatmawi, nöŋön yaŋgöra simbawoŋ jizal.” \p \v 16 Mewö jiiga kewö meleŋnök, “Azi kunŋan suŋgemgö lömbuaŋ ketaŋi mözözömgöba ohoba ambazip gwötpuk öröm eŋgiget kamegöra jiyök. \v 17 Lömbuaŋ nalöŋi kam kuŋgui welenqeqeŋi kun melaii köl öröm eŋgimamgö jiyöhi, yeŋgöreŋ anda jii mötket, ‘Yuai pakpak lök mözözömgöinga ahöza. Miaŋgöra mönö ölöp kame.’ \v 18 Jii mötketmö, mi möta yeŋön körekmakörek könahiba yuai tosatŋe möndöba tököget. Mutukŋan jiyök, ‘Ni arö kun söŋgöröŋi mealaŋgöra miaŋgöreŋ anda ekŋamgö mötzal. Miaŋön jöhöm niŋgiza. Miaŋgöra ölöp anda jinöŋga möta kude möt bölim niŋgima.’ \v 19 Kunŋan jiyök, ‘Ni bulmakau aziŋi 10 söŋgöröŋini meali, mi kösönöŋ ilikŋine jöhöbi kinoŋ örögetka anda nup esapköba qeba qindipkömam. Miaŋön jöhöm niŋgizawaŋgöra ölöp jinöŋga möta kude möt bölim niŋgima.’ \v 20 Kunŋan toroqeba kewö jiyök, ‘Ni ambi urandöpki bohonŋi mealaŋgöra kamamgö osizal.’ \p \v 21 “Mewö jigetka welenqeqenöŋ liliŋgöba azi kembuŋaŋgöra buzup mi jii mörök. Möta uruŋi könöp jeiga welenqeqeŋi kewö jim kutum waŋgiyök, ‘Gi mönö wölaŋ taongö köna namŋe aka sombemnöŋ anda ambazip etqeqeŋi, wanapŋi, köna böröŋini titiŋgitŋi, jegömöl aka simalokon ambazip mi mönö eŋguaŋgitnöŋga lömbuaŋ miri uruŋe ki kame. \v 22 Jiyöhaŋgö dop ak teköba kaba kewö jiyök, ‘Kembuni, jim kutum niŋgizanaŋgö dop akzalmö, dum tiŋi tok ahöza.’ \p \v 23 “Mewö jiiga azi kembunöŋ jiyök, ‘Gi mönö könanöŋ aka rowoŋqeqeŋine anda ambazip tat anjei, mi kapaŋ köla kuŋgum eŋginöŋga lömbuaŋ miri uruŋe kaŋgota kokolak qeme. \v 24 Nöŋön kewö jibi mötket: Ambazip mutuk köl öröm eŋgimamgö jiali, yeŋgöreŋök kunŋan kun nöŋgö lömbuaŋnöŋ qahö kaŋgota nemba nahömŋi mötma.’” Mewö. \s1 Jisösgö gwarek malmalgö könaŋi \r Mat 10.37-38 \p \v 25 Jisösnöŋ ani ambazip kambu ketaŋi yeŋön wuataŋgöba angetka liliŋgöba kewö jii mötket, \v 26 \x * \xo 14.26 \xt Mat 10.37\x*“Kunŋan nömbuk kaba malmam jiba ni göragöra al niŋgiba iwinamŋi, anöm-moröŋi, darumunŋi, nenbehötŋi aka nanŋi malmalŋi mewöyök jegep ala jöpakömakzawi, yaŋön mönö nöŋgö gwarekni akŋamgö osima. \v 27 \x * \xo 14.27 \xt Mat 10.38; 16.24; Mak 8.34; Luk 9.23\x*Sisitŋini megetka kunŋan ni nuataŋgöba sihimbölö möta maripomnöŋ kömumamgö qahö jöjörömawi, yaŋön mönö nöŋgö gwarekni akŋamgö osima. \p \v 28 “Eŋgöreŋök kunŋan miri köröpŋi memamgö mötza ewö, yaŋön mönö mutuk eta tata moneŋi miri mem tekömawaŋgö dop akza me qahö, miaŋgö könaŋi kewöta ek kutuma. \v 29 Mewö qahö aka miri tandöŋi kömöta mi mem tekömamgö köhököhöiŋi qahö ahöm waŋgiiga mosöri öne kiniga ambazip pakpak mi eka könahiba jiji-ilit jiba mepaik waŋgibepuk. \v 30 Mewö ak waŋgiba kewö jibepuk, ‘Azi mi könahiba miriŋi meyökmö, mi mem tekömamgö qahö köhöiyök.’ Miaŋgö dop Jisös wuataŋgöman me qahö, mi törörök kewöta möt kutuman.” Mewö \p \v 31 Jisösnöŋ keu mi toroqeba kewö jiyök, “Mewöyök kiŋ azi kembu kunŋan kiŋ kunbuk aröŋda ‘Bim qemam,’ jiba denöwö akŋa? Yaŋön zilaŋök kerök qahö al waŋgimapmö, mutuk jembonurupŋi öröm tokom eŋgii tata qambaŋ keu kewö eraum mötme, ‘Nanine aziurupnini 10.000 maljin aiga likepŋe kerökurupnini mi 20.000 malje. Azi kembuŋinan i eŋguaŋgita kaget eŋgeka ölöp köhöiba eŋgubin me qahöpto?’ \v 32 ‘Qahö köhöibin,’ jime ewö, yaŋön kerök kiŋnöŋ köröwen tariga miaŋgöreŋök jitŋememeurupŋi melaim eŋgii yaŋgöreŋ anda luai qebingö goro eraum mötme. \v 33 Mewöyök eŋgöreŋök kunŋan yuai pakpak ahöm waŋgizawi, mi jegep almawaŋön mönö nöŋgö gwarekni akŋamgö osima. Miaŋgöra mönö nia jegep al niŋgigetka dop kölma.” Mewö. \s1 Howe nahömŋi qahö mi yuaia omaŋi kötökŋi. \r Mat 5.13; Mak 9.50 \p \v 34 “Howe mi ölöpŋi akzapmö, sihimŋi mosötma ewö, mi mönö denöwö möhamgöinga kunbuk sihimŋambuk akawak? \v 35 Nesak omaŋi mi gölme kelökŋambuk akŋapköra tokoba isoŋbasoŋ alakzinmö, howe nahömŋi qahö mi yuai kungöra qahö dop kölma. Qahö! Mi mönö önewat gölmenöŋ gilinga geba öne töhöntöhön ahöma. (Gi mewöŋanök nöŋgö gwarekni aka kembaŋe kutuba nömosötman ewö, mönö yuai omaŋi akŋan.) Kunŋan kezapŋambuknöŋ malja ewö, yaŋön mönö keu mi möt kutuma.” Mewö. \c 15 \s1 Lamanöŋ sohoyök, miaŋgö dopkeu \r Mat 18.12-14 \p \v 1 \x * \xo 15.1 \xt Luk 5.29-30\x*Takis tilipqilip aka megeri aka siŋgisöndok ambazip tosatŋi mi jesöŋgöŋan Jisösgö Buŋaŋi mötpingö kaget. \v 2 Mewö kagetmö, Farisi aka Köna keugö böhi yeŋön Jisösgöra uruŋinan böliiga irikuruk keu kewö jiget, “Azi miaŋön siŋgisöndok ambazip eŋgimemba yembuk tata nene neza.” \v 3 Mewö jigeraŋgöra Jisösnöŋ dopkeu kun kewö jii mötket, \p \v 4 “Eŋgöreŋök kungö lamaurupŋi 100 malgetka mieŋgöreŋök kunŋan sohoba jaŋjuŋ aniga toŋan denöwö akŋa? Yaŋön mönö 99 mi gölme qararaŋkölkölŋe eŋgömosöta anda mohot jaŋjuŋ anöhi, miaŋgö jaruba anda mala miwikŋaiiga teköma. \v 5 Miwikŋaiba urusösöŋgai aka awötŋe ala kama. \v 6 Mire kaba alaurupŋi aka tosatŋi kösutŋe malmei, mi eŋgoholi tokogetka kewö jii mötme, ‘Lamani sohoyöhi, mi lök miwikŋaizalaŋgöra mönö nömbuk sösöŋgai akin’ \v 7 Nöŋön kewö jibi mötme: Miaŋgö dop siŋgisöndok azi mohotŋan uruŋi meleŋmawi, yaŋgöra Suep mire sösöŋgai ketaŋi asuhuma. Ambazip 99 nanŋine jeŋine solanŋi diŋdiŋi aka uruŋini meleŋbingö qahö möta maljei, yeŋgöra sösöŋgai mewöŋi qahö asuhuma.” Mewö. \s1 Moneŋ kötŋi sohoyök, miaŋgö dopkeu \p \v 8 “Mewöyök ambi kunŋan silwö moneŋ kötŋi 10 memba maliga mieŋgöreŋök mohokŋan geba sohoiga denöwö akŋa? Yaŋön mönö kiwa ohotiriba kapaŋ köla miri usuŋda jaruma. Jaruba mala miwikŋaiiga teköma. \v 9 Mi miwikŋaiba ambi alaurupŋi aka ambi tosatŋi kösutŋe maljei, mi eŋgoholi tokogetka kewö jii mötme, ‘Nöŋgöreŋ soujeŋi mohotŋan sohoyöhi, mi miwikŋaizalaŋgöra mönö nömbuk sösöŋgai aki.’ \v 10 Miaŋgö dop nöŋön kewö jibi mötme: Siŋgisöndok ambazip kunŋan uruŋi meleŋniga Anutugö garataurupŋi yeŋön miaŋgöra sösöŋgai öŋgöŋgöŋi akŋe.” Mewö. \s1 Nanŋi imbi-imbi azinöŋ kumkanjam aka imbiŋi meleŋnök. \p \v 11 Jisösnöŋ toroqeba kewö jiyök, “Azi kungö nahönyahötŋi yahöt malohot. \v 12 Munŋan iwiŋaŋgöra kewö jiyök, ‘Iwini, gi mönö moneŋ sukinapki mendeŋda nöŋgö bahöŋi niŋgiman.’ Mewö jiiga öröyuaiŋi pakpak dopŋire mendeŋda etkiyök. \v 13 Mi etkiiga nahönŋi moröŋan sömaŋi yahöt karöbut mala inap yuaiŋi pakpak mi kölölohoba memba kantri kungen anök. Miaŋgöreŋ anda nanŋi imbi-imbi aka köna ketaŋi ambi yembuk kiam bau ewö söŋaup malmal mala moneŋ inapŋi gil teköyök. \p \v 14 “Yuai pakpak gil teköiga bödi (buörö) ketaŋi asuhuba gölme pakpak mi dop kölök. Yaŋön nalö miaŋgöreŋ könahiba öngöpŋi aka osiyök. \v 15 Osiba kantri miaŋgö toŋi kungöreŋ anda nupköra qesim waŋgiiga melaii yaŋgö bau selŋe geba bau galömŋina malök. \v 16 Miaŋgöreŋ mali bau yeŋön sokop kötŋi neget eka ‘Ölöp mi nembi gölömni dop kölbawak,’ jiyökmö, mi mewöyök kunŋan qahö waŋgiyök. \p \v 17 “Mewö mala uruŋi ahuiga kewö jiyök, ‘Iwinaŋgö nup ambazip wanat awamŋi yeŋön nup megetka söŋgöröŋi eŋgii nene nem timbireŋ aka maljemö, nöŋön kiaŋgöreŋ uzukörörap aka bödi mala kömumamgö akzal. \v 18 Ni mönö wahöta iwinaŋgöreŋ liliŋgöba anda kewö jibi mötma, ‘Iwini, ni siŋgisöndok memba miaŋön gi aka Suep Toŋi qetal etkiba qetki mem bölial. \v 19 Miaŋgöra göŋön kunbuk nöŋgöra ‘Nahöni,’ jimanaŋgö dop qahö akzal. Gi ölöp jinöŋga welenqeqega kun akŋam.’ \p \v 20 “Mewö jiba wahöta iwiŋaŋgöreŋ anök. Anda mala miri dopdowii iwiŋan tikep endu kinda ehi kaiga wösöŋi pöröraköiga ehoriba ösumŋan diŋdiŋgöba anda imbiŋe gili geiga numbuŋi yöhötim nemba ‘Nahöni, owe owe!’ jiyök. \v 21 Mewö ahökmö, nahönŋan jiyök, ‘Iwini, ni siŋgisöndok memba miaŋön gi aka Suep Toŋi qetal etkiba qetki mem bölial. Miaŋgöra göŋön kunbuk nöŋgöra ‘Nahöni,’ jimanaŋgö dop qahö akzal.’ \p \v 22 “Mewö jii iwiŋan miaŋgöreŋök welenqeqeurupŋi kewö jii mötket, ‘Iŋini mönö ösumok maluku aködamunŋambuk kun memba kaba löŋgöt waŋgiget. Ila jalö imbiŋe köla meŋölöm waŋgiba köna esu könaŋe löŋgöt waŋgiget. \v 23 Mewöyök selnöŋ anda bulmakau dömŋi kelökŋambuk kun memba kaba qeba ohogetka nemba sösöŋgai albin. \v 24 Nahöni ki kömum taköyöhaŋön mönö kunbuk guliba kaza. Yaŋön lök sohoigun Anutunöŋ kunbuk miwikŋaiiga asuhum tiŋgitza.’ Mewö jiiga könahiba sösöŋgai alget. \p \v 25 “Sösöŋgai algetmö, datŋan nupnöŋ mala liliŋgöba miri dopdowiba miaŋgöreŋ liŋet gwawet köla unduba söŋgaigeri, miaŋgö kourukŋi mörök. \v 26 Mi möta welen morö kun qeri kaiga ‘Mi denöwögöra akze?’ jiba qesim waŋgiyök. \v 27 Qesim waŋgiiga kewö jiyök, ‘Mungan liliŋgöba kaiga iwigan i kunbuk meiga unditundit aiga miaŋgöra jiiga bulmakau dömŋi kelökŋambuk qeba ohoba söŋgaize.’ \p \v 28 “Mewö jiiga irimŋi seholiiga mire öŋgömamgö tököyök. Tököyökmö, iwiŋan mi möta yaigep eta uruluai keu ösöŋ jiba mölöwörim waŋgiyök. \v 29 Mölöwörim waŋgiyökmö, yaŋön meleŋda kewö jiyök, ‘Iwini, nöŋön yambu gwötpuk welengi qeba mala jimkutukutugi nalö kunöŋ qahö oŋgita malalmö, töndup göŋön nalö kunöŋ meme (noniŋ) moröŋi kun alaurupni yembuk sösöŋgai albingöra qahö niŋginöŋ. \v 30 Qahö niŋginöŋmö, nahöngi kiaŋön köna ketaŋi ambi yembuk mala moneŋ inapki ayuhuba kaŋgoriga göŋön mönö yaŋgöra aka jinöŋga bulmakau dömŋi kelökŋambuk qeba ohoze.’ \p \v 31 “Jiiga iwiŋan kewö jii mörök, ‘Nahöni, gi nalö dop nanambuk malakzan. Miaŋgöra nani buŋani pakpak mi mönö göhö buŋaya mohok akza. \v 32 Mohok akzapmö, mungi kiaŋön kömum taköyöhaŋön kunbuk guliba kaza. Yaŋön lök sohoiga Anutunöŋ kunbuk miwikŋaiiga asuhum tiŋgitza. Miaŋgöra dölki nene sösöŋgai alinga dop kölja.’” Mewö. \c 16 \s1 Sukinap galöm tilipqilipŋambukö dopkeu \p \v 1 Jisösnöŋ gwarekurupŋi keu kun kewö jii mötket, “Azi pomŋi kungö sukinap galömŋi kun malök. Tosatŋan kaba azi pomŋi mi luasö keu jiget mörök, ‘Yaŋön göhöreŋ moneŋ inapki köndeŋda laŋ gila malja.’ \v 2 Mi möta galöm mi jii kaiga jim waŋgiyök, ‘Ni göhöra buŋa bölöŋi jiget mötzal. Gi nöŋgö miri aka sukinapni kunbuk galöm kölmanaŋgö dop qahö akzan. Miaŋgöra mi denöwö galöm köla malnöŋ, miaŋgö löpötŋi jim asarim niŋgiman.’ \v 3 Mewö jiiga uruŋan kewö mötmöriyök, ‘Miri toŋan galömkölköl nupni noaŋgiri denöwö akŋamto? Ösumni qahö dop köljawaŋgöra gölme esimamgö osizal aka ulet azi malmamgö gamuni mötzal. \v 4 Yaŋön galömkölköl nupni noaŋgitmawi, nöŋön nalö miaŋgöreŋ denöwö akiga tosatŋan miriŋine köl öröba köyan köl niŋgibeak? Aha! Köna kun mötmörizal.’ \p \v 5 “Mewö jiba ambazip toŋan tosa al eŋgiyöhi, mi pakpak nanŋik nanŋik öröm eŋgiiga kaget. Mutukŋan kaiga yaŋgöra kewö jiyök, ‘Tonaŋgöreŋ tosa göhöreŋ dawik ahöza?’ \v 6 Mewö qesiiga jiyök, ‘Oil dram 100 meal.’ Mewö jiiga kewö meleŋnök, ‘Gi tosa papiagi memba ki tata ösumok uteköba 50 ohonöŋga ahöma.’ \v 7 Mewö jiba azi kun qesim waŋgiyök, ‘Aka gi? Göhöreŋ tosa dawik ahöza?’ Qesiiga kewö jiyök, ‘Wit flaua mi 21.000 kilogram meal.’ Mewö jiiga jiyök, ‘Gi tosa papiagi memba miaŋgöreŋ 16.800 kilogram mewö ohonöŋga ahöma’. \p \v 8 “Mewö aiga miri toŋan möta jim-ölöwak keu kewö jiyök, ‘Galömnan tilipqilip qakŋe yuai ahöhi, mi mötkutukutu ölöpŋi kondelja.’” Kembu Jisösnöŋ kösohot mewö jiba toroqeba jiyök, “Söŋaupkö ahakmeme wuataŋgömakzei, yeŋgö mötkutukutuŋini mi ambazip tosatŋi merak maljei, mi tilipqilip ak eŋgimeaŋgö dop ahözapmö, Anutugö asakŋe maljei, yeŋgö mötkutukutuŋini mi miaŋgö bapŋe akza. \p \v 9 “Miaŋgöra kewö jibi mötket: Tosatŋan gölmegö moneŋ inapnöŋ ambazip tilipköm eŋgimakzemö, eŋön mönö miaŋön memba alaurup miwikŋaim eŋgime. Mi miwikŋaim eŋgigetka gölmegö yuainöŋ qahöwakŋawi, Anutunöŋ mönö nalö miaŋgöreŋ köl öröm eŋgiiga malmal köhöikŋi mire aŋgota teteköŋi qahö malme. \p \v 10 “Kunŋan yuai morörökŋi memba kapaŋ köla törörök galöm köljawi, yaŋön mönö yuai ketaŋi mewöyök törörök galöm kölma. Kunŋan yuai morörökŋi galöm köla kitik-katuk akzawi, yaŋön mönö yuai ketaŋi mi mewöyök galöm kölmapkö jiinga kitik-katuk akŋa. \v 11 Gölmegö moneŋ inapŋi böröŋine algetka mi pöndaŋ qahö galöm kölgetka ölŋi qahö asuhuyök ewö, kunŋan mönö yuai buŋaŋi öŋgöŋgöŋi ölŋi mi böröŋine qahö alma. \v 12 Iŋini tosatŋi yeŋgöreŋ yuai mi pöndaŋ qahö galöm kölgetka ölŋi qahö asuhuyök ewö, nanŋini uruŋinaŋgö buŋa ölŋi mi daŋön kun eŋgibawak? \p \v 13 \x * \xo 16.13 \xt Mat 6.24\x*“Welenqeqe kunŋan kembu yahöt welen qem etkimamgö osimakza. Kunŋan mewö akŋamgö mötzawi, yaŋön mönö kun kazik ak waŋgiba kun uruŋan jöpaköma. Kungöreŋ qekötahöba kun jijiwilit ak waŋgima. Miaŋgöra eŋön Anutu aka moneŋ inap mi mindiriba welen qem etkibingö osime.” Mewö. \s1 Moneŋgö urukönöp akepukö goro keu \r Mat 11.12-13; 5.31-32; Mak 10.11-12 \p \v 14 Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋön moneŋgö nahöm gwötpuk ahöm eŋgii malgeraŋgöra Jisösnöŋ keu pakpak mi jiyöhi, mi möta je misiba ilit waŋgiget. \v 15 Ilit waŋgigetka kewö jii mötket, “Farisi eŋön mönö ambazip jeŋine solanŋi tandök kondel eŋgibingö könöpuk ahakzemö, Anutunöŋ uruŋinaŋgö könaŋi möt kutum teköza. Ambazip jeŋine yuai kungöra mötketka öŋgöŋgöŋi akzawi, mi Anutunöŋ ehi imbiloŋloŋambuk ahakza. \p \v 16 \x * \xo 16.16 \xt Mat 11.12-13\x*“Bemtohoŋgö könaŋi mi Mosesgöreŋ Köna keunöŋ aka kezapqetok ambazip yeŋgö Buzup Kimbiŋine ohogetka oyoŋda mala koringa Jonöŋ asuhuba ölŋi aukŋe indelök. Nalö miaŋgöreŋök könahiba keu mi jim sehiba Anutugö bemtohoŋe aŋgotmegöra ambazip uruŋini kuŋgumakzin. Ambazip körekŋan mönö jaram tiba kapaŋ köla bemtohoŋ miaŋgö uruŋe aŋgotpingö ahakze. \v 17 \x * \xo 16.17 \xt Mat 5.18\x*Suep gölmenöŋ göröŋ qemahotkö dop akzahotmö, Köna keugö kulem jönbölanŋi mohok-kun mi nalö kungen qahö kötökŋi ayapköma. Mewö. \p \v 18 \x * \xo 16.18 \xt Mat 5.32; 1 Kor 7.10-11\x*“Azi kunŋan anömŋi mosöta ambi kun memawi, yaŋön mönö qesabulum akŋa. Azi kunŋan ambi apŋan mosöröhi, mi memawaŋön mönö mewöyök qesabulum akŋa.” Mewö. \s1 Azi pomŋi aka Lazarus \p \v 19 “Azi pomŋi kun malök. Yaŋön opo maluku gugakgugak pisikŋi aködamunŋambuk löŋgöta mala nalö dop nene söŋgaip aka siyoŋsayoŋi qahö malök. \v 20 Mewö malökmö, yaŋgö miri naŋguŋi kösutŋe azi wanapŋi kun qetŋi Lazarus ahöba malök. Uzi nömböŋnöŋ sileŋi dop köla tarök. \v 21 Wösöŋi aliga gwarönöŋ ahöba azi pomŋaŋgö tebolnöhök nene irip boromŋi eri mia nemamgö mörök. Möta ahöiga kiam yeŋön kaŋgota uzi nömböŋi bözöba malget. \p \v 22 “Mewö mala wanapŋi yaŋön kömuyök. Kömui Suep garata yeŋön waŋgita öŋgöba Abrahamgö qöhöröŋe alget tarök. Azi pomŋi yaŋön mewöŋanök kömuiga löm kölget. \v 23 Löm kölgetka kömupkö senjom mire geiga jem sölöŋgöi sihimbölö ketaŋi möta ui öŋgöiga Lazarus Abrahamgö qöhöröŋe köröwen endu tari etkehök. \v 24 Etkeka silata qeta jiyök, ‘O iwini Abraham, mönö wösögi möt niŋgiman. Ni könöp bölamnöŋ nohoi kiaŋgöreŋ wahöjaliŋ öŋgöŋgöŋi möta kinjal. Miaŋgöra mönö Lazarus melainöŋ anda kesöt suŋan onöŋ kusahöla kaba nesilamne mirii amörima.’ \p \v 25 “Mewö jiyökmö, Abrahamnöŋ meleŋnök, ‘Nahöni, mönö ki mötmörinöŋ anök. Göŋön gölmenöŋ malmal sösöŋgaiŋambuk lök malnöŋ teköyökmö, Lazarusnöŋ gölmenöŋ malmalŋi qemjem-mamjeŋ aka malök. Mewö malökmö, nalö kewöŋe urukölalep ak waŋgiinga tatzapmö, göŋön sihimbölö möta wahöjaliŋ qakŋe kinjan. \v 26 Mewö maljin aiga toroqeba kewö jizal: Anutunöŋ nini aka iŋini sutnine mendeŋda jabö al köhöii ahöza. Miaŋgöra tosatŋan jabö qösököba neŋgöreŋök eŋgöreŋ kaŋgotpingö mötpeak, mi mönö osime. Mewöyök likep endu maljei, eŋön mewöyök neŋgöreŋ yuhu kaŋgotpingö qaköme.’ \v 27 Mewö jiiga kewö jiyök, ‘Iwini, mewö aiga kewö ulet gihizal: Göŋön mönö Lazarus melainöŋga iwinaŋgö mire anma. \v 28 Miri miaŋgöreŋ darumunurupni 5 maljei, yeŋön mewöŋanök senjom miri kiaŋgöreŋ eta sihimbölö ketaŋi mötpepuk. Miaŋgöra mönö jinöŋga anda kezapqetok keu jii mötme.’ \p \v 29 “Mewö ulerökmö, Abrahamnöŋ jiyök, ‘Qahö! Mosesgö Köna keu aka kezapqetok ambazip yeŋgöreŋ Buzup Kimbi mi yeŋgö buŋaya ahöza. Keu mia mönö kezap ala mötme!’ \v 30 Mewö jiiga kewö jiyök, ‘O iwi Abraham, mewö qahöpmö, kömukömuŋi neŋgöreŋök kunŋan yeŋgöreŋ anbawak, mewö mönö uruŋini meleŋbeak.’ \v 31 Jiiga Abrahamnöŋ kewö jii mörök, ‘Yeŋön Moses aka kezapqetok ambazip yeŋgö keugöra kezap qahö alje ewö, mewöŋanök kömukömuŋi neŋgöreŋök kunŋan wahöta keu jibawak, yeŋön mönö töndup Anutu qahö möt narim waŋgibeak.’” Mewö. \c 17 \s1 Siŋgisöndokö kölgorom mönö qetal eŋgime. \r Mat 18.6-7, 21-22; Mak 9.42 \p \v 1 Jisösnöŋ gwarekurupŋi keu kewö jii mötket, “Bölöŋaŋgö supatitikŋan mönö awamŋanök asuhumakza. Kunöŋ supatitik aŋgön kölmamgö osimakzapmö, kun daŋön tosatŋi kölgorom ak eŋgiiga siŋgisöndok akŋei, yaŋgöra mönö wölziköba ‘Yei!’ jizal. Sihimbölö öŋgöŋgöŋan mönö yaŋgö qakŋe öŋgöma. \v 2 Yaŋön ambazip moröŋi yeŋgöreŋök kun kölgorom ak waŋgiiga siŋgisöndok akŋawi, azi miaŋön mönö lömböt öŋgöŋgöŋi miwikŋaima. Anutunöŋ lömböt miaŋgö likepŋi denöwö waŋgiiga dopŋe akawak? Kemuŋ jamönjiŋ jölŋe jöhöba köwet röndumnöŋ gilget mulumgöi gebawak, miaŋön mönö awamŋi ahum waŋgii tandök akawak. \p \v 3 \x * \xo 17.3 \xt Mat 18.15\x*“Miaŋgöra mönö nanŋini galömŋini mem aŋguba malme. Alagi kunŋan siŋgisöndok akzawi, i mönö jim mindiŋ ak waŋgiman. Jim mindiŋ ak waŋginöŋga möt bölim aŋguba wösöŋi mötma ewö, gi mönö siŋgisöndokŋi mosöt waŋgiman. \v 4 Wehön kungö uruŋe siŋgisöndok 7 ak bölim gihiba indimŋi 7 göhöreŋ liliŋgöba kewö jima, ‘Alani, ni siŋgisöndok akzalaŋgöra möt bölim aŋguzal.’ Mewö jima ewö, gi mönö siŋgisöndokŋi mosöt waŋgiman.” Mewö. \s1 Mötnaripkö ölŋi mi kukösumŋambuk. \r Mat 17.20; 21.21; Mak 11.23 \p \v 5 Aposol yeŋön Kembugöra jiget, “Mötnaripnini mönö toroqeba mem köhöiman.” \v 6 Mewö jigetka Kembunöŋ meleŋnök, “Mötnaripŋinaŋgö ölŋi mi nejoŋ kötŋaŋgö dop ahöbawak ewö, eŋön ölöp nömözup ip\f + \fr 17.6 \ft Jisösnöŋ mulberi ip kun kondelök. Ip mi nömözup ewöya, kötŋi köuruk (köwörörök) kötŋi ewö neneŋa.\f* kiaŋgöra kewö jim kutubeak, ‘Gi mönö jöla jalögabuk wahöta luhuba köwetnöŋ geba nangi kömöta kinman.’ Mewö jiba möt narigetka ip miaŋön mönö keuŋini tem kölma.” Mewö. \s1 Welenqeqe ölöpŋi mi denöwö? \p \v 7 “Eŋgöreŋök kungö nup azinöŋ bulmakau memba nupnöŋ anda kinoŋ öröi gölme mesiŋma me lama galömŋina malma. Mala mire kaŋgori miaŋgöreŋ toŋan kewö jii mötma me qahöpto, ‘Gi mönö mire kota tata nenegi neman.’ \v 8 Mewö qahö! Yaŋön mönö kewö jima: ‘Gi mönö o ariba möhamgöm aŋguba suŋgemgö neneŋamni ohoba ala niŋginöŋ nemam. Miaŋgö andöŋe nangi neneŋamgi ohom neman.’ \v 9 Mewö jim kutum waŋgiiga nup aziŋan jiyöhaŋgö dop nupŋi mem teköi dop köliga galömŋan miaŋgöra möpöseim waŋgima me qahö? Qahö! \v 10 Eŋgö könaŋini mi mewöŋanök ahöza. Galömŋinan yuai pakpak jim kutum eŋgiyöhi, iŋini mi ak teköba miaŋgöreŋ kewö jime, ‘Nini nup ambazip töhöna maljin. Galömninan yuaigöra jiyöhi, mönö miyök memba kazinaŋgöra möpömöpösei jarubingö osizin.’” Mewö. \s1 Jisösnöŋ azi 10 sileŋini mem solaniyök. \p \v 11 Jisösnöŋ Jerusalem sitinöŋ anmamgöra Galili aka Samaria prowins yahöt mietkö sutŋire köna ahöyöhi, miaŋgöreŋ anök. \v 12 Könanöŋ anda miri kunöŋ aŋgoriga azi 10 sileŋini uzikukuŋambuk yeŋön miwikŋaiba eka tikep endu kinget. \v 13 Kinda köhöikŋanök qeta jiget, “Ketaŋamnini Jisös, mönö neŋgöra ak kömum gihima!” \p \v 14 \x * \xo 17.14 \xt Lew 14.1-32\x*Qeta jigetka eŋgeka kewö jii mötket, “Iŋini mönö jike nup galöm yeŋgöreŋ anda sileŋini kondel eŋgime.” Mewö jiiga tem köla könanöŋ angetka sileŋinan miaŋgöreŋ solaniba ölöwahök. \v 15 Ölöwahökmö, 10 yeŋgöreŋök kunŋan sileŋi solanii eka liliŋgöba kaba Anutu köhöikŋanök qeta möpöseiyök. \v 16 Möpöseiba Jisösgö könaŋe geba sipköba simin köla ‘Saiwap!’ jiyök. Azi mi Samaria azia. Juda yeŋön Samaria prowinsgö ambazip yeŋgöra mötketka eretŋi ahakzapma. \p \v 17 Saiwap! jiiga Jisösnöŋ meleŋda jiyök, “Mi ölöp akzanmö, azi pakpak 10 eŋgö sileŋinan lök solanim teköyök me? Azi 9 mieŋön mönö denike malje? \v 18 Kian azi göŋön nangik liliŋgöba kaba Anutu möpöseizanmö, azi 9 yeŋön mönö anda nönöŋgan akze.” \v 19 Mewö jiba kewö jii mörök, “Mötnaripkan mönö mem ölöwak gihiza. Miaŋgöra ölöp wahöta anman.” Mewö. \s1 Anutugö bemtohoŋi mi denöwö asuhuma? \r Mat 24.23-28, 37-41 \p \v 20 Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yeŋön Jisös kewö qesim waŋgiba jiget, “Anutugö bemtohoŋ mi mönö wanat nalönöŋ asuhuma?” Jiget möta meleŋda kewö jiyök, “Anutugö bemtohoŋan mönö jeninan ekinaŋgö dop qahö asuhuma. \v 21 Mötket! Anutugö bemtohoŋi mi sutŋine uruŋine asuhuba ahöza. Miaŋgöra mi kiaŋgöreŋ me enduyaŋgöreŋ ahözawi, mewö jibingö osimakzin.” \p \v 22 Jisösnöŋ gwarekurupŋi kewö jii mötket, “Könaŋgep nalö kun kam kuŋgumawi, miaŋgöreŋ Suep gölmegö azi ölŋaŋgö nup meme wehönŋi mieŋgöreŋök kun ekingö ak eŋgimapmö, mi kunbuk ekingö osime. \v 23 Nalö miaŋgöreŋ kewö jiget mötme, ‘Mötket! Amötqeqe Toŋan mönö endu malja. Mötket! Mönö ki asuhuza.’ Mewö mewö jigetka i ekingöra miaŋgöreŋ ösumok kude luluhuba anme. \v 24 Mi kewögöra: Suep gölmegö azi ölŋan kunbuk kamawi, nalö mi wölbilikö dop kewö akŋa: Mi suep likepŋeyök zilaŋ biliksik ala asariba likepŋe dop köla anjawi, yaŋön mönö miaŋgö dop asuhuma. \v 25 Könaŋgep mewö asuhumapmö, mutuk ambazip nalö kewöŋe gölmenöŋ maljei, yeŋön azi mi yaköriba andö qem waŋgigetka sihimbölö ketaŋi mötma. \p \v 26 \x * \xo 17.26 \xt Jen 6.5-8\x*“Mönöwök Noagö nalöŋe ambazipnöŋ malmalŋini qemasolokep qakŋe mala ayuhugeri, miaŋgö dop mönö Suep gölmegö azi ölŋan kunbuk kamawaŋgö nalöŋe mewöyök asuhuma. \v 27 \x * \xo 17.27 \xt Jen 7.6-24\x*Noagö nalöŋe nene lömbuaŋ ala o köhöikŋi nemba ambi kenam bohonŋaŋgö alget anda kaiga aŋgömeget. Ahakmeme mewö aka memba qemasolokep malgetka Noanöŋ waŋge uruŋe öŋgöyöhi, silim miaŋgöreŋ teköyök. Teköiga o göulu ketaŋan kaba ambazip jinonŋi qahö löm köl eŋgii o nemulahöba kömuget. \p \v 28 \x * \xo 17.28 \xt Jen 18.20–19.25\x*“Lotkö nalöŋe mewöyök qemasolokep malgetka mewöŋanök asuhuyök. Ambazipnöŋ nene lömbuaŋ ala o jawat nemba nup köl kömöta jike miriŋini memba qeköm nembi ala yuai bohonŋi memegöra algetka yuai tosatŋi bohonŋi memba malget. \v 29 Mewö aka memba malgetmö, Lotnöŋ Sodom miri mosöta aniga wehön miaŋgöreŋök könöp aka köt sömsöm könöpŋambuk mi mönö kie ewö suepnöhök eta ambazip jinonŋi qahö eŋgohoi kömuget. \v 30 Könaŋgep Suep gölmegö azi ölŋan kunbuk asuhumawi, nalö miaŋgöreŋ ambazipnöŋ mewöŋanök qemasolokep aka mala ayuhume. \p \v 31 “Silim miaŋgöreŋ sombemnöŋ malmawaŋön mönö inap yuaiŋi memamgöra miri uruŋe kude öŋgöma me nupnöŋ anda malmawaŋön mönö mewöŋanök miriŋe kude liliŋgöba kama. \v 32 Lot anömŋan meleŋda andöŋe uba kömumba köt ahöhi, mönö mi mötmörime. \v 33 \x * \xo 17.33 \xt Mat 10.39; 16.25; Mak 8.25; Luk 9.24; Jon 12.25\x*Kunŋan malmalŋi siyoŋsayoŋi qahö nanŋaŋgöra aŋgön köla nanŋi imbi-imbi malmamgö mötzawi, yaŋgö malmalŋan mönö sohomapmö, kunŋan malmalŋi nöŋgöra aka köleŋniga sohomawi, yaŋön mönö malmal ölŋaŋgö könaŋi miwikŋaiba oyaeŋkoyaeŋ malma. \p \v 34 “Nöŋön kewö jibi mötket: Suŋgem miaŋgöreŋ azi yahöt dumnöŋ mohotŋe ahöyohotka yetköreŋök kun waŋgita kun mosötme. \v 35 Mewöyök ambi yahöt mi mohotŋe taweŋ urasiba (bunahöba) tatmahori, yetköreŋök kun waŋgita kun mosötme.” \v 36 (Azi yahöt nupnöŋ malohotka yetköreŋök kun waŋgita kun mosötme.) \p \v 37 Jisösnöŋ mewö jiiga gwarekurupŋan meleŋda jiget, “O Kembu, mi denikeaŋgöreŋ asuhuma?” Mewö jigetka kewö jii mötket, “Sömbup gisakŋan kungen göröken ahömawi, manu köraraknöŋ mönö miaŋgöreŋ öröba tokomakzei, mönö miaŋgö dop asuhuma.” Mewö. \c 18 \s1 Malönöŋ kapaŋ köla uleriga azi ketaŋan bauköyök. \p \v 1 “Iŋini mönö nalö dop Anutu köuluköba qemalokolip qahö aka malme.” Jisösnöŋ mewö jiba miaŋgö dopkeuŋi kewö jii mötket, \v 2 “Taon kunöŋ keu jimtekötekö azi kun malök. Yaŋön ambazip yeŋgö keugöra gamuŋi qahö möta nanŋi imbi-imbi mala Anutugö jitŋi oŋgitpileŋbuköra keŋgötŋi qahö mörök. \v 3 Taon miaŋgöreŋ malö ambi kun malök. Yaŋön sundan dop keu jimtekötekö azi miaŋgöreŋ anda kewö jiba malök, ‘Kunŋan nömbuk aŋgururuk akzawaŋgöra göŋön ölöp bauköm niŋgibanak.’ \p \v 4 “Mewö jiiga nalö köröpŋi mi möta andö qeba malökmö, könaŋgep uruŋan kewö jiyök, ‘Nöŋön ambazip yeŋgö keugöra gamuni qahö möta nani imbi-imbi mala Anutugö jitŋi oŋgitpileŋbuköra keŋgötŋi qahö mötzal. \v 5 Mewö maljalmö, malö kiaŋön mönö keu söksök pöndaŋ jim niŋgiba kamakzawaŋgöra ölan nöhöiga ölöp bauköm waŋgibiga keuŋi teköma. Qahö bauköm waŋgibileŋak ewö, yaŋön mönö qösösök kaiga qeriqeriŋi mötpileŋbuk.’” \p \v 6 Kembunöŋ kösohot mi mem teköba jiyök, “Jimtekötekö azi goŋgoŋan keu jiyöhi, mönö miaŋgöra kezap ala könaŋi mötmöriget. \v 7 Anutunöŋ ambazip nanŋaŋgöra möwölöhöm eŋgiyöhi, yeŋön suŋgem asak bauköm eŋgimapköra köulukögetka Anutunöŋ mönö yeŋgö keuŋini kewöta jim teköi ölöwakŋe. Bauköm eŋgimamgö jiba taŋqaŋ qahö aka nalö qahö könjörari öŋgöma. Mi qahöpmahöp! \v 8 Nöŋön kewö jibi mötket: Anutunöŋ mönö nalö kude köriiga keuŋini kewöta jim teköi ölöwakŋe. Wölaŋ bauköm eŋgimakzapmö, mi töndup Suep gölmegö azi ölŋan liliŋgöba kaba ambazip kewöt eŋgimawi, nalö miaŋgöreŋ mötnarip ölŋi miwikŋaima me qahöpto?” Mewö. \s1 Farisi aka takis meme yetkö köulukŋiri \p \v 9 Ambazip tosatŋan nanŋinaŋgö mötket öŋgöiga solanŋi diŋdiŋi akzin jiba tosatŋi mötketka eretŋi ahök. Jisösnöŋ i eŋgeka dopkeu kun kewö jii mötket, \v 10 “Azi yahötŋan jöwöwöl jikenöŋ öŋgöba köuluköyohot. Kunöŋ Farisi aka kunŋan takis meme azia. \p \v 11 “Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yaŋön kinda nanŋök kewö köuluköyök, ‘O Anutu, ambazip tosatŋan uruŋini goŋgiiga kalöpmalöp aka sero yoŋgorö ahakze, ni yeŋgö dop qahö maljal me takis meme endu kinjawi, ni yaŋgö dop mewöyök qahö maljal. Miaŋgöra saiwap jim gihizal. \v 12 Nöŋön sonda dop sömaŋi yahöt nenegö siŋgi malakzal. Nöŋön moneŋ inapni pakpak mendeŋda 10:nöhök mohok Anutugö buŋaya qemakzal.’ \p \v 13 “Mewö köuluköyökmö, takis meme yaŋön waŋgömŋi kunöŋ kinda Suepnöŋ eu umamgö gamuŋi möta böröŋan jeŋi esuhuba kewö köuluköyök, ‘O Anutu, siŋgisöndok azi ni mönö ak kömum niŋgiman.’ \v 14 \x * \xo 18.14 \xt Mat 23.12; Luk 14.11\x*Nöŋön kewö jibi mötme: Yaŋön mönö Anutugö jeŋe solaniba miriŋe liliŋgöyökmö, Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) yaŋön mewö qahö. Denike yeŋön nanŋini uruŋini memba öŋgömei, Anutunöŋ mönö i körek memba et al eŋgimapmö, kunŋan nanŋi uruŋi memba etmawi, Anutunöŋ mönö i memba öŋgöba al waŋgima.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ nahönbörat kötuetköm eŋgiyök. \r Mat 19.13-15; Mak 10.13-16 \p \v 15 Ambazip tosatŋan nahönbörat morömorö mewöyök eŋguaŋgita Jisösnöŋ böröŋan eŋgimisirimapköra yaŋgöreŋ kaget. Kagetmö, gwarek yeŋön mi eka jim qetal ak eŋgiget. \v 16 Mewö aketmö, Jisösnöŋ nahönbörat mi köl öröm eŋgii kagetka kewö jiyök, “Nahönbörat moröŋi mi ölöp eŋgömosötketka nöŋgöreŋ kame. Anutunöŋ ambazip mewö mia bemtohoŋi buŋa qem eŋgima. Miaŋgöra i kude jöhöm eŋgime. \v 17 Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Kunŋan Anutugö bemtohoŋi mi nahönbörat ewö buŋa qahö qem aŋgumawi, yaŋön mönö miaŋgö uruŋe aŋgotmamgö osima.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ azi pomŋi kungö qambaŋ keu jiyök. \r Mat 19.16-30; Mak 10.17-31 \p \v 18 Galömkölköl azi kunŋan Jisösgöreŋ kaba kewö qesim waŋgiyök, “Böhi ölöpŋi, nöŋön mönö denöwö aka malmal köhöikŋaŋgö buŋa qem aŋgubileŋak?” \p \v 19 Qesim waŋgiiga kewö jii mörök, “Gi nöŋgöra ‘Böhi ölöpŋi’, mi wuanöŋgöra jizan? Anutu mohotŋan ölöpŋi akza. Azi kunŋan i ewö ölöpŋi qahö akza. \v 20 \x * \xo 18.20 \xt Eks 20.12-16; Dut 5.16-20\x*Gi jöjöpaŋ keu ki möt teközan, ‘Sero yoŋgorö kude akŋan, Ambazip kun kude qenöŋ kömuma, Yoŋgorö kude meman, Jitnöŋ alal keu kude jiman, Iwinamgi mönö göda qem etkimakŋan.’” \p \v 21 Mewö jiyökmö, galömkölköl azinöŋ kewö jiyök, “Mi pakpak mönö gwaböneyök tem köla mala kotzal.” \v 22 Jii Jisösnöŋ möta kewö jii mörök, “Mohot-kungöra kewö osizan. Gi mönö anda sukinapki pakpak söŋgöröŋi memegöra alnöŋ moneŋ kaiga meŋdeŋda ambazip wanapŋi eŋgiman. Mewö aknöŋga sukinapki ketaŋi (guli masapu, milyön kina ewö) mi Suep mire ahöm gihima. Mewö aka ni nuataŋgöba kaman.” \v 23 Mewö jiyökmö, azi miaŋön kindiŋbirik malöhaŋgöra aka keu mi möta wösöbirik aka jeŋi asöliiga öne mosöta anök. \p \v 24 Wösöbirik ahöhi Jisösnöŋ mi eka kewö jiyök, “Yei! Ambazip moneŋ inapŋinambuk yeŋön mönö Anutugö bemtohoŋnöŋ aŋgotpingö lömböriba kupuk-kapak akŋe. \v 25 Mi kewö jim tuarimam: Sömbup ketaŋi kamel mi kondi kinimŋe ölöp qahö aŋgotma. Miaŋgö dop ambazip pomŋi yeŋön Anutugö bemtohoŋ uruŋe aŋgotpingö lömböriba qaköme.” \p \v 26 Keu mi jii mötkeri, yeŋön kewö jiget, “Opopoŋ! Ambazip daŋön mönö Suepkö buŋaya akawak?” \v 27 Mewö jigetka kewö meleŋnök, “Ambazipnöŋ mi esapköba osiba qakömakzemö, Anutunöŋ mönö yuai pakpak ölöp ahakza. Yaŋön yuai kun aka memamgö qahö osiba qakömakza.” \s1 Jisösgö nup memegö töwaŋi \p \v 28 Pitönöŋ keu mi möta meleŋda kewö jiyök, “Mötnöŋ, neŋön mönö miri gölmenini mosöta gi guataŋgöba kain.” \v 29 Mewö jiiga Jisösnöŋ kewö jii mötket, “Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötme: Kunŋan Anutugö bemtohoŋaŋgöra aka yuai kun mosöröhi, - mi miri gölmeŋi, anöm-moröŋi, darumunŋi me iwinamŋi - mi eŋgömosöriga \v 30 Anutunöŋ mönö salupŋe toroqeba oŋgita likepŋi meleŋ waŋgiiga mi gölmegö malmalnöŋ mema aka malmal könaŋgepŋe malmal köhöikŋi teteköŋi qahö buŋa qem aŋguma.” \s1 Jisösnöŋ kömumamgö keuŋi jiiga karöbut ahök. \r Mat 20.17-19; Mak 10.32-34 \p \v 31 Jisösnöŋ gwarekurupŋi 12 mi öröm eŋgii kagetka kewö jiyök, “Mötket, nini Jerusalem öŋgöbin. Kezapqetok ambazipnöŋ Suep gölmegö azi ölŋaŋgöra keu pakpak ohogeri, mi mönö ölŋambuk ak teköma. \v 32 Kunöŋ i mamalolo mem waŋgiiga kian gawman yeŋgö böröŋine gema. Yeŋön jijiwilit aka mepaiköba keu töhöreŋ jim waŋgiba söutkölap qeme. \v 33 Söutkölap qeba ihilek wahiŋambuknöŋ tauköm waŋgiba qeget kömuma. Kömumba wehön karöbut aiga kömupnöhök wahötma.” \p \v 34 Mewö jiyökmö, gwarek yeŋön keu mi qahöpmahöp möt asariget. Keu jiyöhi, mi asa-asambötŋe ahöiga mi qahö möt kutuget. Mewö. \s1 Jisösnöŋ jegömöl azi kun mem ölöwahök. \r Mat 20.29-34; Mak 10.46-52 \p \v 35 Jisösnöŋ anda Jeriko mire dopdowiiga jegömöl azi kunŋan nene moneŋ waŋgimegöra uleta köna jitŋe tarök. \v 36 Tariga ambazip kambu könanöŋ oŋgita angetka kourukŋini möta “Wanat yuai asuhuza?” jiba qesim eŋgiyök. \p \v 37 Qesim eŋgiiga kewö jiget, “Jisös, Nazaret azinöŋ mönö könanöŋ kaba goŋgitmamgö akza.” \p \v 38 Jigetka kewö qerök, “Jisös, Deiwidkö gwölönarökŋi! Gi mönö ak-kömum niŋgiman!” \p \v 39 Mewö qeriga ambazip mutuk angeri, yeŋön bök tatmapköra qetal waŋgigetmö, yaŋön kapaŋ köla qet gigilahöyök, “Deiwidkö gwölönarökŋi! Gi mönö ak-kömum niŋgiman!” \p \v 40 Qet gigilahöiga Jisösnöŋ dörök ala kewö jim kutuyök, “I mönö böröŋe memba nöŋgöreŋ kame.” Jiiga memba dowe kaŋgotketka kewö qesim waŋgiyök, \p \v 41 “Alani! Gi mönö wani yuai ak gihimamgöra mötzan?” Qesim waŋgiiga jiyök, “Kembu! Ni jeni kunbuk umamgöra mötzal.” \p \v 42 Jiiga Jisösnöŋ kewö jii mörök, “Mönö jegi unöŋ. Mötnaripkan mönö mem ölöwak gihiza.” \p \v 43 Mewö jiiga miaŋgöreŋök jeŋi tohoiga törörök uba Anutu möpöseiba Jisös wuataŋgöba andöŋe anök. Ambazip pakpak yeŋön yuai mi eka Anutu möpöseiget. Mewö. \c 19 \s1 Zakiusnöŋ uruŋi meleŋnök. \p \v 1 Jisösnöŋ Jeriko taonöŋ kaŋgota kutuba anmamgö ahök. \v 2 Miaŋgöreŋ azi kun qetŋi Zakius malök. Yaŋön azi pomŋi aka takis meme yeŋgö jitŋememeŋina malök. \v 3 Yaŋön Jisösgö kaisoŋgolomŋi ekŋamgö ak waŋgiyökmö, azi töröptökŋaŋgöra ambazip kambu sutŋine kinda kököriba osiyök. \v 4 “Jisösnöŋ ki kaba neŋgoŋgitma,” jiget möta ekŋamgöra ösumök anda ambazip eŋgoŋgita sikamore ip\f + \fr 19.4 \ft Sikamore mi köwu ewöya, kötŋi neneŋa.\f* qakŋe öŋgöba tarök. \v 5 Tari Jisösnöŋ miaŋgöreŋ aŋgota jeŋan ui öŋgöi eka yaŋgöra kewö jiyök, “Zakius, gi mönö ösumök etnöŋ. Ni merak göhö mire kabi mohotŋe tatpit.” \p \v 6 Mewö jiiga ösumök eta söŋgaiba köl öröm waŋgiiga miriŋe anohot. \v 7 Anohotka ambazip körekŋan mi eka irikuruk aka kewö jiget, “Mönö wuanöŋgöra siŋgisöndok azi mewöŋaŋgö mire öŋgöba tatza?” \p \v 8 Mewö jigetmö, Zakiusnöŋ ambazip sutŋine aukŋe wahöta kinda Kembugöra kewö jiyök, “Kembu mötnöŋ, nöŋön ainemalukuni bibiŋe mendeŋda likepŋi ambazip wanapŋi yeŋgöra eŋgimam aka denike yeŋgöreŋ öröyuai kun dop oŋgita tilipqilip aka waŋgirali, mi mönö ambemŋi 4:gö dop toroqeba meleŋda eŋgimam.” \p \v 9 Mewö jiiga Jisösnöŋ yaŋgö könaŋaŋgöra kewö jiyök, “Anutunöŋ merak miri kiaŋgö toŋi amöt qem waŋgii letotza. Yaŋön mewöyök Abrahamgö gwölönarökurupŋi yeŋgö sutŋine malja. \v 10 \x * \xo 19.10 \xt Mat 18.11\x*Suep gölmegö azi ölŋan mönö ambazip sohogeri, mi jaruba amöt qem eŋgimamgöra aka erök.” Mewö. \s1 Moneŋ esu 10 mendeŋda eŋgiyök, miaŋgö dopkeu. \r Mat 25.14-30 \p \v 11 \x * \xo 19.11 \xt Mat 25.14-30\x*Jisösnöŋ kaba Jerusalem siti dopdowiba keuŋi jii ambazip mi mötkeri, yeŋön kewö mötmöriget, “Anutugö bemtohoŋaŋgö ölŋan zilaŋ asuhuma.” Mewö mötmörigeraŋgöra Jisösnöŋ dopkeu kun kewö jiyök, \v 12 “Azi qetbuŋaŋambuk kunŋan kewö jiyök, ‘Ni mirini mosöta kantri kunöŋ köröwen anbiga miaŋgöreŋ ni kiŋ kembu kuŋgum niŋgigetka mala liliŋgöba kamam.’ \v 13 Mewö gölme köröwen anmamgö jiba nup aziurupŋi 10 eŋgoholi kagetka moneŋ esu 10 mendeŋda eŋgiba kewö jiyök, ‘Nöŋön anda mala biaŋ liliŋgöba kamam. Eŋön nalö sutŋe kiaŋgöreŋ moneŋ kiaŋön kölköl-örörö nup memba mem sehime.’ \v 14 Mewö jiba anökmö, könagesöurupŋan kazik ak waŋgiba kewö jiget, ‘Nini azi kiaŋön nanine azi kembu aka galöm köl neŋgimapkö töközin.’ Mewö jiba welen azi tosatŋi melaim eŋgiget andöŋe anda buzup mi jiget mörök. \p \v 15 “Mewö mörökmö, töndup kantri anök, miaŋgöreŋ yeŋön i azi kembu kuŋgum waŋgigetka nanŋi prowinsnöŋ kunbuk liliŋgöba kayök. Kaba nup aziurupŋi moneŋ esu eŋgiyöhi, mi jiiga yaŋgö jeŋe kaŋgotket. Mohot mohot yeŋön kölköl-örörö nup memba moneŋ mem sehigetka dawik asuhuyöhi, mi kondelget ekŋamgöra qesim eŋgiyök. \v 16 Nup azi mutukŋan jeŋe kaŋgota jiyök, ‘Kembu, nöŋön moneŋ esugi mem sehibiga toroqeba kunbuk esu 10 miwikŋaial.’ \p \v 17 “Mewö jiiga kewö jii mörök, ‘Mi ölöp. Gi nup meme azi ölöpŋi. Gi yuai morörökŋi memba mi kapaŋkapaŋ aka galöm köla malnöŋga sehiyök. Miaŋgöra nöŋön taon gölme 10 mindiriba göhö böröge albi yeŋgö galömŋina malman.’ \v 18 Mewö jiiga nup azi alaŋan jeŋe kaŋgota kewö jiyök, ‘Kembu, nöŋön göhö moneŋ esugi mem sehibiga toroqeba kunbuk esu 5 miwikŋaial.’ \v 19 Mewö jiiga yaŋgöra mewöyök kewö jii mörök, ‘Mi ölöp. Nöŋön taon gölme 5 mindiriba göhö böröge albi yeŋgö galömŋina malman.’ \p \v 20 “Kunbuk kunŋan kaŋgota jiyök, ‘Kembu eknöŋ. Göhö moneŋ esugi ki. Mi oponöŋ esuhuba lolongöbi ahöyök. \v 21 Göŋön azi könöpŋambuk akzanaŋgöra aka göhöra keŋgötni möta malal. Gi nangak inap yuai köwenöŋ qahö alnöŋi, mia töndup memamgö mörakzan. Gi nangak nene kötŋi qahö kömötnöŋga asuhuyöhi, miaŋgö ölŋi mi töndup yandiba memamgö mörakzan.’ \p \v 22 “Mewö jiiga meleŋda kewö jim waŋgiyök, ‘Gi nup azi bölöŋi. Nangak keu jizani, nöŋön miaŋgö dop kewöt gihiba likepŋi meleŋ gihimam. Ni azi könöpŋambuk akzal. Nanak yuai köwenöŋ qahö ala mi memamgö mörakzal. Nanak nene kötŋi qahö kömöta miaŋgö ölŋi mi töndup yandiba memamgö mörakzal. Mi ölöp möta malnöŋ. \v 23 Gi könani mewö mötagun mönö wuanöŋgöra moneŋ esuni mi benknöŋ qahö alnöŋga qariyök. Mi kölköl-örörö nupnöŋ albanak ewö, miaŋön mönö sehiiga nöŋön kaba suŋambuk membileŋak.’ \p \v 24 “Mewö jiba azi kösutŋe kingeri, mi kewö jii mötket, ‘Iŋini mönö yaŋgö böröŋeyök moneŋ esuŋi mi waŋgita esu 10 miwikŋaiyöhi, i waŋgime.’ \v 25 Jii möta kewö jiget, ‘Kembu, yaŋgöreŋ moneŋ esu 10 mi lök ahöza!’ \v 26 \x * \xo 19.26 \xt Mat 13.12; Mak 4.25; Luk 8.18\x*Mewö jigetka meleŋda jiyök, ‘Nöŋön kewö jibi mötket: Ambazip yuai ahöm eŋgizawi, yeŋgöra körek mönö mi toroqem eŋgigetka sehimapmö, kungöreŋ yuai kun qahö ahözawi, morörökŋi mia mönö mewöyök waŋgitketka öne töhön malma.’ \v 27 Mewö jizalmö, kerökurupnan nöŋön kiŋ kembu aka galöm köl eŋgimamgö tökögeri, i mönö eŋguaŋgita kagetka eŋgeka jim kutubi eŋgugetka kömume.’” Mewö. \s1 Jisösgöra köiraŋ kölgetka Jerusalem öŋgöyök. \r Mat 21.1-11; Mak 11.1-11; Jon 12.12-19 \p \v 28 Jisösnöŋ keu mi jim teköba mosöta Jerusalem sitinöŋ öŋgömamgöra mutuk anök. \v 29 Anda Betfage aka Betani miri yahöt kösutŋire kaba kunduŋi qetŋi Oil ip kunduŋi qerakzei, miaŋgöreŋ öŋgöba gwarekyahötŋi yahöt melaim etkiyök. Melaim etkimamgö aka \v 30 kewö jiyök, “Miri wösöŋire tatzawi, mönö miaŋgöreŋ anmahot. Anda miaŋgöreŋ aŋgota doŋki moröŋi kösönöŋ jöhöget kinjawi, mi miwikŋaimahot. Doŋki mi dölökŋa, azi kunöŋ qakŋe qahö tatatŋa. Mi mönö pösata memba ki kamahot. \v 31 Pösarohotka kunŋan ‘Mi wanigöra pösatzahot?’ jiba qesim etkiiga kewö jimahot, ‘Kembuniran miaŋgöra osiza.’” \p \v 32 Mewö melaim etkiiga anda jiyöhaŋgö dop miwikŋaiyohot. \v 33 Miwikŋaiba doŋki moröŋi pösatpitkö ahotka toŋan jiget, “Hei! Doŋki moröŋi mi wanigöra pösatzahot?” \p \v 34 Jigetka kewö meleŋnohot, “Kembuniran miaŋgöra osiza.” \v 35 Mewö jiba memba Jisösgöreŋ kaba malukuŋini qeköba doŋki qakŋe tumbula jigetka Jisösnöŋ öŋgöba tarök. \v 36 Mewö tata aniga ambazip kambu yeŋön göda qeba opo malukuŋini qeköba köna namŋe tumbulget. \p \v 37 Tumbulgetka anda Jerusalem dopdowiba Oil ip kunduŋaŋgö sörökŋe geiga gwarek kambu pakpak yeŋön könahiba söŋgaiba aŋgöletot pakpak kukösum qakŋe mei ekeri, mieŋgöra qet ketaŋi qeta Anutu möpöseim waŋgiba \v 38 \x * \xo 19.38 \xt Sum 118.26\x*kewö jiba qetket, “Anutu möpöseizin. Kiŋ Kembugö qetŋe kamawi, Anutunöŋ mönö i kötuetköma. Luaigi aka qetbuŋagi möpöseininga Suepnöŋ euyaŋgöreŋ öŋgöza. Owe owe!” \p \v 39 Mewö qetketka Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) tosatŋan ambazip kambu sutŋine kinda kewö jim waŋgiget, “Böhi, mönö gwarekurupki jim eŋginöŋ.” \v 40 Mewö jim waŋgigetka kewö meleŋnök, “Nöŋön kewö jibi mötme: Yeŋön göröŋ kinbeak ewö, köt yeŋön mönö silata qetpeak.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ Jerusalem sitigöra sahörök. \p \v 41 Jisösnöŋ Jerusalem dopdowiba siti mi eka sahörök. \v 42 Sahöta kewö jiyök, “Eŋgöreŋ luai denöwö ahubawak! Iŋini miaŋgö könaŋi wehön kiaŋgöreŋ möt kutugetka dop kölbawakmö, nalö kewöŋe mi jeŋini qahö tohozawaŋgöra aka tölapŋe ahöza. \v 43 Miaŋgö könaŋi kewö: Nalö kun kam kuŋgumawi, miaŋgöreŋ kerök yeŋön kaŋgota kiripo köhöikŋan siti ki kuŋgum liliköba likeplikep eu emu kinda gwan ala kahasililiŋ ak eŋgime. \v 44 Anutunöŋ mesohol köla eŋgoholiga iŋini nalö bohonŋi mi qahö möt kutuba nesampurek aka Anutu andö qeba laŋ mala kotzei, miaŋgöra kerök yeŋön köndeŋmöndeŋ eŋgigetka mirigö köt kun mi köt kungö qakŋe qahö kinmapmö, siti kiaŋön mönö qeqelaŋlaŋ ahöma. Yeŋön jike miriŋini köndeŋda moröurupŋini siti uruŋe maljei, mi eŋgum ureime.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ jöwöwöl jike jim kömbuhiyök. \r Mat 21.12-17; Mak 11.15-19; Jon 2.13-22 \p \v 45 Jisösnöŋ keu mi jim teköba jöwöwöl jikegö tohoŋ uruŋe anda inap bohonŋi memegöra algeri, mi könahiba közöl eŋgiiga etket. \v 46 \x * \xo 19.46 \xt Ais 56.7; Jer 7.11\x*Közöl eŋgiba kewö jii mötket, “Aisaianöŋ keu kun kewö ohoi ahöza, ‘Nöŋgö jikenan mönö köulukö miriŋina akŋa.’ Keu mi ahözapmö, iŋini mi utekögetka kegwek-kahasililiŋ yeŋgö baŋet ewö akza.” \p \v 47 \x * \xo 19.47 \xt Luk 21.37\x*Jisösnöŋ nalö dop jöwöwöl jikenöŋ öŋgöba Buŋa keu kusum eŋgiba malök. Mewö malökmö, jike nup galöm aka Köna keugö böhi yeŋön tokoba kantri jike kaunsöl yembuk eraum möta kewö jiget, “Mönö denöwö jiinga qegetka kömumbawak?” \v 48 Mewö jigetmö, ambazip kambu pakpak mieŋön yambuk qekötahöba Buŋaŋi kezap ala mötket. Miaŋgöra “Mönö denöwö akinak?” jiba köna kun qahö miwikŋaiget. Mewö. \c 20 \s1 Jitŋememe yeŋön Jisösgö kukösumŋaŋgö qesiget. \r Mat 21.23-27; Mak 11.27-33 \p \v 1 Jisösnöŋ jöwöwöl jikenöŋ öŋgöba ambazip kambu kusum eŋgiba Ölöwak Buŋa jim asarim eŋgiba malök. Nalö kunöŋ mewö aiga jike nup galöm aka Köna keugö böhi yeŋön kantrigö jitŋememe tosatŋi yembuk Jisösgö jeŋe kaŋgotket. \v 2 Kaŋgota kewö qesim waŋgiget, “Gi kiaŋgöreŋ yuai akzani, mi mönö daŋön jim kutum gihiiga ahakzan? Miaŋgö kukösumŋi mi daŋön gihiyök? Mi jinöŋga mötpin.” \p \v 3 Qesim waŋgigetka kewö meleŋ eŋgiyök, “Nöŋön mewöyök qesim eŋgibi mi jiget mötmam. \v 4 Jonöŋ ambazip o-melun mem eŋgiba malöhi, yaŋön miaŋgö kukösumŋi mi denikeyök meyök? Suep Toŋan waŋgiyök me gölme toŋan waŋgiget?” \p \v 5 Mewö meleŋ eŋgiiga sutŋine eraum möta kewö jiget, “‘Kukösumŋan Suepnöhök asuhuyök,’ mewö jibin ewö, yaŋön mönö kewö jima, ‘Mewö aiga iŋini i mönö wuanöŋgöra qahö möt narim waŋgiget? Mi qahö dop kölja.’ \v 6 Könagesö pakpak yeŋön Jongöra ‘Kezapqetok azia akza,’ jiba mi köhöikŋanök möt nariba malje. Miaŋgöra ‘Gölme ambazipnöhök asuhuyök,’ jibin ewö, yeŋön mönö irimŋini seholiiga kötnöŋ neŋgume.” \v 7 Keu mewö kewöta kewö meleŋget, “Kukösumŋan denikeyök ahuyöhi, nini mi qahö mötzin.” \p \v 8 Mewö meleŋgetka Jisösnöŋ kewö jii mötket, “Mewö aiga nöŋön mewöyök yuai ki ahakzalaŋgö kukösumŋi daŋön niŋgiyök, mi qahö jibi mötme.” Mewö. \s1 Wain kösö nup galöm bölöŋi, mieŋgö dopkeu \r Mat 21.33-46; Mak 12.1-12 \p \v 9 \x * \xo 20.9 \xt Ais 5.1\x*Jisösnöŋ könahiba ambazip dopkeunöŋ kewö jii mötket, “Azi kunŋan wain kösö nup köla kömörök. Köl kömöta nup galöm tosatŋi miwikŋaim eŋgiba jiiga nupŋi memba ölŋaŋgö bahöŋi nanŋini memba bahöŋi toŋi waŋgimegöra böröŋine alök. Böröŋine ala eŋgömosöta kantri kunöŋ anda nalö köröpŋi malök. \p \v 10 “Mala mali ölŋi öliyöhaŋgö nalöŋi (yambu 5) töriiga miaŋgöreŋ welenqeqeŋi kun melaim waŋgiiga galöm yeŋgöreŋ anda wain nup ölŋaŋgö bahöŋi waŋgimegöra jiyök. Jiyökmö, nup galöm yeŋön i kömbinöŋ qeba wuataŋgögetka böröŋi börak liliŋgöyök. \v 11 Miaŋgö andöŋe welenazi kun melaim waŋgiiga anökmö, i mewöyök kömbinöŋ qeba gamu qem waŋgiba wuataŋgögetka böröŋi börak liliŋgöyök. \v 12 Liliŋgöiga nup toŋan welenazi kun kunbuk melaii aniga ambemŋi karöbut ahökmö, i mewöyök sepgwörörök qeba nup yaigepŋe gilget geyök. \p \v 13 “Mewö aketka wain nup toŋan keu jaruba jiyök, ‘Mönö denöwö akŋamto? Nani wölböt nahöni mönö melaibiga ani i eka göda qeme me denöwö?’ \v 14 Mewö jiba nahönŋi melaiiga anökmö, wain nup galöm yeŋön i eka sutŋine kewö eraum möta jiget, ‘Yaŋön mönö börösamotŋaŋgö toŋi akŋa. Ayop, i mönö qein kömuiga wain kösö nup kiaŋön mönö nanine buŋanina akŋa.’ \v 15 Mewö jiba gilgetka nup yaigepŋe geiga qeget kömuyök. Wain nup toŋan mi möta mönö denöwö ak eŋgima? \p \v 16 Yaŋön mönö nanŋak kaba nup galöm mi köndeŋ eŋgima aka nup galöm dölökŋi miwikŋaim eŋgiba wain kösö nupŋi yeŋgö böröŋine alma.” Jisösnöŋ dopkeu mewö jii möta jiget, “Mi qahö dop kölja. Yapmakek!” \v 17 \x * \xo 20.17 \xt Sum 118.22\x*Jigetmö, Jisösnöŋ i törörök eŋgeka kinda kewö jiyök, “Buŋa Kimbigö keu kun kewö ahöza, \q1 ‘Miri meme yeŋön köt tandö kun andö qeba öne mosötket taröhi, miaŋön mönö tandö kömbönaŋi aiga miwikŋaiget. \q1 Miaŋön tiŋgiriga mirinöŋ mönö gororoŋgöba eta kölma.’ Keu miaŋgö könaŋi denöwö? \m \v 18 Miaŋgöra kewö jibi: Kunŋan tandö bohonŋi miaŋgöreŋ tötöŋgata eta qemawi, mi mönö sileŋi kutumutumapmö, ain tandö miaŋön jöla tala kungö qakŋe eta kölmawi, mi mönö körek qözömözözamgöma.” \p \v 19 Jisösnöŋ mewö jiiga Köna keugö böhi aka jike nup galöm yeŋön keu miaŋgö könaŋi möt asariba kewö jiget, “Dopkeu mi mönö neŋgöra jiza.” Miaŋgöra i nalö miaŋgöreŋök memba jöhöbingö mötketmö, ambazip kambu yeŋgöra keŋgötŋini möta osiget. Mewö. \s1 Takis alalgö Jisös esapköm waŋgiget. \r Mat 22.15-22; Mak 12.13-17 \p \v 20 Juda jitŋememe yeŋön Jisösgö jegalöm meget. Mewö memba keuŋi kun qiwitipköi keugö bötaknöŋ öröi gwaröhöm waŋgimegöra aka azi tosatŋi melaim eŋgiget yaŋgöreŋ kaget. Opotöröp aka premiö yeŋgö böröŋine al waŋgibingö möta Buŋa keu ölöpŋi jiji tandök aka qesiba keuŋaŋgö kezap alget. \p \v 21 Areŋ mewö ala qesiba kewö jiget, “Böhi, nini göhö könagi mötzin. Göŋön keu diŋdiŋi jiba kusum neŋgimakzan. Göŋön ambazip tosatŋi qahö eŋgek soriba tosatŋi qahö qepureim eŋgimakzanmö, dop mohotnöŋ kewöt neŋgimakzan. Mewö aka Anutugöreŋ köna mi keu ölŋaŋgö dop kusum neŋgimakzan. \v 22 Miaŋgöra nini sisa-kiŋgöra takis ala miaŋön Mosesgö Köna keu siŋgibin me qahö?” \p \v 23 Mewö jigetmö, Jisösnöŋ isimkakalek areŋini möt kutuba kewö jii mötket, \v 24 “Ölöp silwö moneŋ (Kina 5) kun kondel niŋgigetka eki. Dagöreŋ imut aka qet mi miaŋgöreŋ ohoget ahöza?” “O, mi sisa-kiŋgöreŋ,” mewö meleŋda jiget. \p \v 25 Jigetka kewö jii mötket, “Mewö aiga yuai sisa-kiŋgö imutŋambuk buŋaŋi akzawi, mi mönö yaŋgöra al waŋgime. Yuai kun Anutugö buŋaya akzawi, mi mönö Anutugö buŋa qeme.” \v 26 Jisösnöŋ mewö jiyöhaŋgöra ambazip kambu yeŋgö jeŋine keugö bötaknöŋ al waŋgibingö osiba keuŋaŋgöra welipköba keu bök kinget. Mewö. \s1 Kömupnöhök wahötwahötkö Jisös esapköm waŋgiget. \r Mat 22.23-33; Mak 12.18-27 \p \v 27 \x * \xo 20.27 \xt Apo 23.8\x*Sadyusi böhi pati yeŋön “Kömugeri, yeŋön kude wahötme,” jiba malget. Yeŋgöreŋök tosatŋan Jisösgö jeŋe kaŋgota kewö qesim waŋgiba \v 28 \x * \xo 20.28 \xt Dut 25.5\x*jiget, “Böhi, Mosesnöŋ kewö jim kutum neŋgiyök ahöza, ‘Azi kun ambi meiga nahönbörat qahö ahui kömuiga munŋan ölöp malöŋi memba mala gwölönarök qiwikŋaim waŋgiiga datŋaŋgö qet bisiba malma.’ \p \v 29 “Mötnöŋ! Nalö kunöŋ darumun 7 malget. Datŋini mutukŋan ambi memba mala gwölönarökŋi qahö öne mala kömuyök. \v 30 Kömuiga munŋan malöŋi mi meyök. \v 31 Miaŋgö andöŋe munŋi kunŋan ambi miyök meyök. Mewöŋa mewö darumun 7 pakpak yeŋön ambi mohok miyök memba gwölönarök qahö mala kömum teköget. \v 32 Kömugetka tekögetka qöndökŋi malöŋini mi mewöyök kömuyök. \v 33 Göŋön ‘Kömugeri yeŋön guliba wahötme,’ jizanmö, nini mi qahö möt narizin. Mötnöŋ, azi 7 pakpak mi öröröŋ wahötpeak ewö, ambi mohok mi anömŋina meget malöhaŋgöra aka mönö dagö anömŋa akawak?” \p \v 34 Mewö jigetka Jisösnöŋ kewö meleŋnök, “Nalö kewöŋe gölme kiaŋgöreŋ ambazip awanöm aka malahakze. \v 35 Mi malahakzemö, ambazip uruŋini meleŋgetka Anutunöŋ eka möri dop köliga kömupnöhök wahöta miri gölme kun euyaŋgöreŋ aŋgota malmei, yeŋön miaŋgöreŋ qahö amime. \p \v 36 “Miaŋgö könaŋi kewö: Mötnarip ambazip guliba kömupnöhök wahötmei, yeŋön Anutugö nahönböraturupŋi akze. Yeŋön Suep garata tandök ewö aka kunbuk qahö kömumemö, teteköŋi qahö mal öŋgöme. \v 37 \x * \xo 20.37 \xt Eks 3.6\x*Mötket! Kömugeri, yeŋön guliba wahötmegö keuŋi mi Mosesnöŋ mewöyök naŋgöba jiyök. Ip köhösönöŋ könöp bölam ahuba qahö jem kutuyöhi, yaŋön mi eka kösohotŋi ohoi miaŋgöreŋ keu kewö ahöza, ‘Nöŋön Anutu Abrahamgö Kembu, Aisakö Kembu aka Jeikobkö Kembuya mala kota maljal.’ \v 38 Isik bömön karöbut yeŋön Anutubuk mala mal köhöiba öŋgöme. Körek köhöiba maljei, yeŋön mönö malmalŋini Anutugöra malje. Miaŋgöra Anutunöŋ köhömuŋi yeŋgö Kembuŋini qahöpmö, malmal köhöikŋi maljei, mönö yeŋgö Kembuŋina akza.” \p \v 39 Jisösnöŋ mewö meleŋniga Köna keugö böhi tosatŋan meleŋda kewö jiget, “Böhi, mi törörök jizan.” \v 40 Mewö jiba keu kun kunbuk qesim waŋgibingö kölköldömdöm aka mosötket. Mewö. \s1 Kraist mi kiŋ Deiwidkö Kembuŋi aka gwölönarökŋi. \r Mat 22.41-46; Mak 12.35-37 \p \v 41 Jisösnöŋ keu kun kewö jii mötket, “Kraistnöŋ Kiŋ Deiwidkö gwölönarökŋi akzawi, tosatŋan keu mi denöwögöra jimakze? \v 42 \x * \xo 20.42 \xt Sum 110.1\x*Deiwidnöŋ nanŋak keu kewö jiiga Sumbara (Buŋa liŋet, sam) Kimbinöŋ ahöza, \q1 ‘Anutunöŋ kinda nöŋgö Kembuni kewö jii mörök, Göŋön mönö kaba nöŋgö böröni ölŋe tatnöŋga \q2 \v 43 nöŋön nalö sutŋe kerökurupki tim tötala luhut al eŋgiba göhö köna tambö gwaröŋe al eŋgimam. \q1 Nalö mi kam kuŋgumawaŋgö dop mönö asakmararaŋnöŋ ki tatman.’ \m \v 44 Deiwidnöŋ mewö jiba qetŋi ‘Nöŋgö Kembuni’ jiza. ‘Kembuni’ jiba mönö denöwö aka yaŋgö gwölönarökŋi mohot akawak?” Mewö. \s1 Urumeleŋgö silesile malmalgö galöm meme keu \r Mat 23.1-36; Mak 12.38-40; Luk 11.43 \p \v 45 Jisösnöŋ gwarekurupŋi yeŋgöra keu kewö jiiga ambazip kambu pakpak mi mötket, \v 46 “Köna keugö böhi yeŋgöra mönö galömŋini memba malme. Yeŋön maluku köröpŋi löŋgöta anda kaba kondel aŋgubingö mörakze. Maketnöŋ me könanöŋ ambazip eŋgeketka jölöŋini jimegö mörakze. Mewöyök köuluk mire qaikŋe eu tatpingö sihimŋi mörakze aka közölömbuaŋnöŋ dum tatat mutukŋe jegep tatpingö mörakze. \v 47 Yeŋön malö yeŋgöreŋ miri yuai bidaŋda gagabe köla eŋguaŋgirakze aka qetbuŋaŋini asuhumapköra köuluk köröpŋi köuluköba töptöpŋine qemakze. Miaŋgöra Anutunöŋ keuŋini jim teköba likepŋi öŋgöŋgöŋi meleŋni qakŋine öŋgöma.” Mewö. \c 21 \s1 Ambi malö kunŋan naluk kötin ölŋi alök. \r Mak 12.41-44 \p \v 1 Jisösnöŋ kinda ui ani ambazip pomŋi yeŋön nalukŋini mi naluk dundumŋe alget geyök. \v 2 Alget geiga ambi malö wanapŋi kunŋan kaba souje kötŋi pisikŋi yahöt ali geyöhi, mi mewöyök ehök. \v 3 Mi eka kewö jiyök, “Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötket: Malö wanapŋi kiaŋön naluk aljawi, mi mönö tosatŋi pakpak eŋgoŋgita alja. \v 4 Miaŋgö könaŋi kewö: Körek yeŋön moneŋ ketaŋi ahöm eŋgiiga kitipŋanöhök aljemö, ambi kiaŋön köruebörue maljawaŋgö dop yuaiŋi pakpak al teköba öne töhön malma.” Mewö. \s1 Jöwöwöl jikenöŋ köndeŋmöndeŋ asuhuma. \r Mat 24.1-2; Mak 13.1-2 \p \v 5 Jerusalem jöwöwöl jike mi köt eksihimŋambuk aka kalemŋi kalemŋi Anutugöra algeri, miaŋön meŋölögetka aködamunŋambuk ahöyök, gwarek tosatŋan mi eka eraum mötketka Jisösnöŋ keu kewö jii mötket, \v 6 “Miri ki eŋgekzei, mi mönö köndeŋgetka mirigö köt kun mi köt kungö qakŋe qahö ahömapmö, qeqelaŋlaŋ aka sahopŋanök ahöma.” \s1 Kahasililiŋ aka sesewerowero asuhuma. \r Mat 24.3-14; Mak 13.3-13 \p \v 7 Mewö jiiga möta qesim waŋgiget, “Böhi, keu jizani, miaŋgö ölŋi mönö wanat nalönöŋ asuhum tiŋgitma aka asuhumamgö akŋawi, miaŋgö aiwesökŋan mönö denöwö asuhuma?” \p \v 8 Qesim waŋgigetka kewö jiyök, “Kunŋan isimkakalek aiga jaŋjuŋ anbepuköra mönö galömŋini memba malme. Ambazip gwötpukŋan asuhuba nöŋgö qetne kewö jime, ‘Nöŋön Kraist akzal,’ aka, ‘Nalönöŋ mönö töriza.’ Mewö jimemö, eŋön mönö yeŋgö andöŋine kude anme. \v 9 Yarö aka karimŋi karimŋi asuhugetka ötöŋini mötmemö, jönömŋini kude unduma. Yuai mi mutuhök asuhumapkö jijiŋa. Mi asuhumapmö, gölmegö nalöŋan mönö miaŋgöreŋök zilaŋ qahö teköma.” \p \v 10 Mewö jiba toroqeba kewö jii mötket, “Kantri kunöŋ kantri kun eŋgubingöra wahötme. Ambazip kambu kunöŋ kambu kun yembuk aröŋ aŋgubingöra wahötme. \v 11 Gölmeŋi gölmeŋi miaŋgöreŋ kenöŋ ketaŋi ketaŋi qözöla memba gölme meleŋni gemakŋa. Mewöyök bödiŋi bödiŋi (buöröŋi buöröŋi) asuhuba öŋgöba ahöma. Kawöl köhöikŋi köhöikŋi mieŋön asuhugetka sesegilgil kömumakŋe. Suepnöŋ aiwesök ketaŋi jemurutŋi murutŋi eŋgeka keŋgöt kotkot akŋe.” Mewö. \s1 Ölöwak Buŋagöra kerök asuhuma. \r Mat 24.9-14; Mak 13.9-13 \p \v 12 “Yuai pakpak mi asuhumemö, mutuk qeljiŋe tosatŋan iŋini uruŋini meleŋgeraŋgöra aka eŋgömemba jöhöba sesewerowero ak eŋgime. Tosatŋan öröm eŋgiba köuluk miriŋine keu nupŋini memba jim tekögetka kösö miriŋi miriŋi miaŋgöreŋ al eŋgime. Tosatŋan nöŋgö qetnaŋgöra aka eŋguaŋgitketka kantriŋi kantriŋi yeŋgö kiŋ kembu aka premiö yeŋgö jemesoholŋine kinme. \v 13 Mewö kinda nöŋgö könaŋamni naŋgöba jigetka mötme. \v 14 \x * \xo 21.14 \xt Luk 12.11-12\x*Keu jakeŋe al eŋgigetka kinmei, nalö miaŋgöreŋ keu denöwö jibinak, miaŋgö waimanjatŋi qeljiŋe kude mötme. Keu mi mönö urukönömŋine algetka ahöma. \p \v 15 “Mi kewögöra: Nöŋön embuk kinda mötkutukutu eŋgiba numbuŋini mem amqemam. Uruawamŋanök malgetka tuarenjoŋurupŋini yeŋgöreŋök kunŋan mötkutukutu mi qetala keuŋini qeapköba memba et al eŋgibingö osima. \v 16 Nanŋini iwinam, darumun, tinitosolom aka alaurupŋini yeŋön mewöyök aŋgönaŋ mem eŋgigetka eŋgöreŋök tosatŋi eŋgugetka kömume. \v 17 Kantri pakpak yeŋön nöŋgö qetnaŋgöra aka kazik ak eŋgigetka malme. \p \v 18 “Mewö malmemö, nöŋön köyan köl eŋgibi nöröpŋinaŋgö jupŋi kunŋan qahö sohoma. \v 19 Iŋini kapaŋ köla köhöiba böŋ qeba kinda miaŋön mönö luhut ala oyaeŋkoyaeŋ malmal buŋa qem aŋgume.” Mewö. \s1 Jerusalem sitigö köndeŋmöndeŋ uru-önönŋambuk \r Mat 24.15-21; Mak 13.14-19 \p \v 20 “Könaŋgep yarö kambu yeŋön kaŋgota Jerusalem siti liliköba gwan almei, iŋini mi eka miaŋgöreŋ kewö mötmörime, ‘Siti bohonŋi köndeŋmöndeŋmegö nalöŋan mönö kam kuŋguza.’ \v 21 Nalö miaŋgöreŋ Judia prowinsnöŋ malmei, eŋön mönö misiŋgöba öröba kunduŋe anme. Sitinöŋ malmei, eŋön mönö siti mosötme. Siti yaigepŋe mire malmei, eŋön mönö sitinöŋ kude anme. \p \v 22 \x * \xo 21.22 \xt Hos 9.7\x*“Mi kewögöra: Buŋa Kimbinöŋ kezapqetok keu ohoget ahözawi, mi pakpak mönö ölŋambuk akŋa. Keu miaŋgö dop Anutunöŋ nalö miaŋgöreŋ siŋgisöndokninaŋgö likepŋi meleŋda qakŋine ali öŋgöma. \v 23 Anutunöŋ Israel könagesö siŋgisöndokŋinaŋgöra irimŋi seholiiga kazikŋi kondel eŋgiiga gölmenöŋ kahasililiŋ keta bölökŋi asuhuma. Ambi gölömbuk aka morö juzunöŋ yeŋön mönö nalö miaŋgöreŋ denöwö ösumŋinan anbeak? Miaŋgöra Yei! jizal. \p \v 24 “Köndeŋmöndeŋ miaŋgöreŋ ambazip tosatŋi mi bimgö sou ketaŋan eŋgugetka kömume. Tosatŋi kösö gwaröhöm eŋgiba eŋguaŋgitketka kantri pakpak yeŋgö sutŋine aŋgotme. Aŋgotketka kian kantri yeŋön kaŋgota Jerusalem tiamgöba malme. Mewö malgetka Anutunöŋ nalöŋini tohot qei tatzawi, miaŋön kam kuŋguiga mosötme.” Mewö. \s1 Suep gölmegö azi ölŋan mönö asuhum tiŋgitma. \r Mat 24.29-31; Mak 13.24-27 \p \v 25 \x * \xo 21.25 \xt Ais 13.10; Eze 32.7; Joel 2.31; Ind 6.12-13\x*“Wehön aka köiŋ jeŋire aka seŋgelau miaŋgöreŋ aiwesök murutŋi murutŋi asuhume. Köwetnöŋ siri qegetka ötöŋ ketaŋi ahumakzawaŋgöra gölmegö kantri pakpak yeŋön tötbörömŋini kaiga wahöjaliŋ möta malme. \v 26 Mewö malgetka suepnöŋ uturuköiga miaŋgö öröyuaiŋi mi tatatŋini mosöta eŋololoŋ aketka sohoma. Miaŋgöra gölmeŋi gölmeŋi miaŋgöreŋ lömböt bölöŋi kötökŋi asuhumapköra mamböt-torok mala keŋgötŋini möta uruŋini duhuiga jegilgil akŋe. \p \v 27 \x * \xo 21.27 \xt Dan 7.13; Ind 1.7\x*“Nalö miaŋgöreŋ Suep gölmegö azi ölŋi yaŋön kousu qakŋe kaŋgori ekŋe. Kukösumŋi ketaŋan saköl-diŋdiŋambuk aukŋe asuhuiga asakmararaŋi ekŋe. \v 28 Mewö kaŋgotmapmö, yuai mi könahiba asuhumei, eŋön mönö nalö miaŋgöreŋ Suepnöŋ öŋgöbingö nalöŋinan törimawaŋgöra nöröpŋini uba wahöta uruŋini qezaköba awösamkakak kinme.” Mewö. \s1 Geröp ipkö dopkeu \r Mat 24.32-35; Mak 13.28-31 \p \v 29 Jisösnöŋ dopkeu kun kewö jii mötket, “Iŋini geröp aka ip tosatŋi mi eka tandökŋini mötme. \v 30 Ip mi sinŋan yoŋgoigetka mi eka miaŋgö könaŋi nanŋinak möt asariba kewö jimakze, ‘Wehön nalöŋan lök dopdowiza.’ \v 31 Eŋön mewöŋanök keu jizali, miaŋgö ölŋan asuhuiga eka möt asariba könaŋi kewö jime, ‘Anutugö bemtohoŋan mönö dopdowiza.’ \p \v 32 “Nöŋön keu ölŋi kun kewö jibi mötket: Ambazip merak gölmenöŋ maljei, yeŋön qahö kömugetka yuai pakpak jizali, mi mönö yeŋgö malmal nalöŋine asuhuma. \v 33 Suep gölmenöŋ göröŋ qemahotmö, nöŋgö Buŋa keunan mönö qahö ayapköma.” Mewö. \s1 Urugwölö mosöta köhömuŋi malbinbuk. \r Mat 24.42-44; Mak 13.33-37 \p \v 34-35 “Nalö ketaŋi miaŋön ambazip körek gölmenöŋ maljei, yeŋgö qakŋine mewö asuhuma. Miaŋgöra miaŋön wölaŋök kaba simba ewö qeraköm eŋgibapuk. Miaŋgöra gölmenöŋ malmalgö waimanjatŋan qakŋine öŋgöiga közölömbuaŋ ala o köhöikŋi negetka eŋololoŋ aiga uruŋinan lömböribapuköra mönö galömŋini mem aŋguba malme. \p \v 36 “Miaŋgöra mönö nalö dop urugwölö mala köuluköba malme. Mewö malgetka ösum eŋgiiga yuai pakpak mi asuhumawi, miaŋgö uruŋeyök kök ala mönö Suep gölmegö azi ölŋaŋgö jemesoholŋe awösamkakak kinme.” Mewö. \p \v 37 \x * \xo 21.37 \xt Luk 19.47\x*Nalö miaŋgöreŋ Jisösnöŋ wehön dop jöwöwöl jikenöŋ kinda Buŋa kusum eŋgiiga miri mare aiga mosöta kunduŋi qetŋi Oil ip kunduŋi qerakzini, miaŋgöreŋ öŋgöba ahömalök. \v 38 Mewö maliga ambazip kambu pakpak yeŋön wehön dop söŋanök jöwöwöl jikenöŋ öŋgöba Buŋaŋi jii mötpingöra yaŋgöreŋ kamalget. Mewö. \c 22 \s1 Jisös qein kömumapkö aŋgönaŋ alget. \r Mat 26.1-5; Mak 14.1-2; Jon 11.45-53 \p \v 1 \x * \xo 22.1 \xt Eks 12.1-27\x*Mewö malgetmö, beret yistŋi qahö miaŋgö sösöŋgaiŋi, qetŋi kun Pasowa kendon jimakzin, mi töriyök.\f + \fr 22.1 \ft Pasowa mi nanine keunöŋ neŋgehoriba neŋgoŋgirök. Eksodus 12.15\f* \v 2 Töriiga miaŋgöreŋ jike nup galöm aka Köna keugö böhi yeŋön ambazip kambu yeŋgö keŋgötŋini mötkeraŋgöra aka nanŋinök tokoba “Denöwö ahinga qeget kömumbawak,” jiba köna jaruba mötmöriget. \s1 Judasnöŋ Jisös mamalolo mem waŋgimamgö urumohok ahök. \r Mat 26.14-16; Mak 14.10-11 \p \v 3 Nalö miaŋgöreŋ Satanöŋ Judasgö uruŋe geyök. Judas mi Jisösgö gwarekurupŋi 12 yeŋgöreŋök kun. Kariot mireyök kayöhaŋgöra qetŋi kun Iskariot qetket. \v 4 Yaŋön jike nup galöm aka jikegö kiripo galöm bohonŋi yeŋgöreŋ anda Jisös mamalolo memba böröŋine almamgö keuŋi jiyök. \v 5 Yeŋön mi möta “Ayop!” jiba uruŋinan ölöwahiga söŋgöröŋi moneŋ waŋgibingö keu jöhöget. \v 6 Keu jöhögetka Judasnöŋ Jisös ölöŋ mamalolo memba böröŋine almamgö köna möt jaruba köiŋbiŋgöba malök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ gwarek yembuk Pasowa lama neget. \r Mat 26.17-25; Mak 14.12-21; Jon 13.21-30 \p \v 7 Beret yistŋi qahö miaŋgö kendon silim kunöŋ Pasowa lama qeba ohozema. Nalö miaŋön kam kuŋguyök. \v 8 Jisösnöŋ Pitö aka Jon kewö jiba melaim etkiyök, “Iŋiri anda Pasowa lama mözözömgöyohotka nembin.” \p \v 9 Mewö jiiga qesim waŋgiyohot, “Mi denikeaŋgöreŋ anda mözözömgöbit?” \p \v 10 Qesim waŋgiyohotka kewö meleŋnök, “Mörohot! Iŋiri sitinöŋ aŋgorohotka azi kun o kimbut kunduta kaiga miwikŋaimahot. Miwikŋaiba i wuataŋgöba anda mire öŋgömawi, miaŋgöreŋ öŋgömahot. \v 11 Öŋgöba miri toŋi kewö jiyohot mötma, ‘Böhinöŋ göhöra jiza: Ala mirigi denike? Neŋön ölöp miaŋgö uruŋe kaba gwarekurupni yembuk Pasowa lama nembin?’ \v 12 Mewö jiyohotka möta miri qakŋe eu öŋgöba uruŋi ketaŋi kun kondel etkima. Miaŋgöreŋ dum tatat yuai mözözömgöget ahöza. Mi kondel etkiiga miaŋgöreŋ lama qeba ohomahot.” \p \v 13 Mewö jii anda Jisösnöŋ keu jiyöhi, miaŋgö dop miwikŋaiba kinda lama qeba ohom mözözömgöyohot. Mewö. \s1 Kembubuk semön qöndökŋi neget. \r Mat 26.26-30; Mak 14.22-26; Jon 13.21-30; 1 Kor 11.23-25 \p \v 14 Nene nalöŋan kaiga Jisösnöŋ aposolurupŋi yembuk nene nembingö eta tatket. \v 15 Tatketka kewö jii mötket, “Nöŋön Pasowa lama ki embuk nembingö gwötpuk ak niŋgiba malök. Nene ki nembagun mönö sihimbölö mötmam. Miaŋgö nalöŋan töriza. \v 16 Mi törizawaŋgöra kewö jibi mötket: Nöŋön Pasowa lama kiaŋgöreŋ kun toroqeba qahö nemam. Könaŋgep nene semön kiaŋgö ölŋan aukŋe asuhumawi, mi Anutugöreŋ bemtohoŋ uruŋe euyaŋgöreŋ nemam.” \p \v 17 Mewö jiba wain qambi memba kötuetköba kewö jiyök, “Mönö ki memba nanŋinak aŋguba neme. \v 18 Nöŋön kewö jibi mötket: Ni wain kösögö ölŋi kiaŋgöreŋ kunbuk toroqeba qahö nemam. Kunbuk nemami, mi Anutugöreŋ bemtohoŋ asuhum teköiga miaŋgöreŋ nemam.” \p \v 19 Mewö jiba beret memba kötuetköba mindipköba eŋgiba kewö jiyök, “Ki nani busuni. Ki eŋgöra aka tököm eŋgizal. Nemba ni mötmörim niŋgiba malme.” \v 20 \x * \xo 22.20 \xt Jer 31.31-34\x*Mi eŋgii negetka mewöŋanök wain qambi memba kewö jiyök, “Qambi ki mi jöhöjöhö areŋ dölökŋi akza. Nöŋön amöt qem eŋgimamgöra aka sepni mokoba kömumam. Sep miaŋön mönö Anutugöreŋ jöhöjöhö areŋi mem köhöima. \p \v 21 \x * \xo 22.21 \xt Sum 41.9\x*“Mewö akzapmö, mötket, mamalolo mem niŋgimawaŋön mönö mohotŋe ki nene nemba tatzit. \v 22 Ölŋa, Anutunöŋ jim kutuyöhi, Suep gölmegö azi ölŋan mönö miaŋgö dop gölme mosöta anma. Anmapmö, mamalolo mem waŋgimawi, yaŋgöra mönö wölziköba ‘Yei!’ jizal. Anutunöŋ mönö likepŋi öŋgöŋgöŋi meleŋ waŋgima.” \p \v 23 Mewö jiiga gwarekurupŋan könahiba sutŋine eraum qesim aŋguba jiget, “Neŋgöreŋök mönö daŋön mamalolo mem waŋgibawak?” Mewö. \s1 Gwarek yeŋön sutŋine goranora aket. \r Mat 20.25-27; Mak 10.42-44 \p \v 24 \x * \xo 22.24 \xt Mat 18.1; Mak 9.34; Luk 9.46\x*“Gwarek neŋgöreŋök galöm bohonŋi mi daŋön akza?” mewö jigetka miaŋgöra mewöyök sutŋine goranora asuhuyök. \v 25 \x * \xo 22.25 \xt Mat 20.25-27; Mak 10.42-44\x*Mi asuhuiga Jisösnöŋ kewö jii mötket, “Gölmegö kantriŋi kantriŋi mieŋgö kiŋinan mönö azi kembu tandök aka galöm köl eŋgimakze. Yeŋgö pom jembonŋinan mönö keu jim kutuba könagesöŋini mindiŋgöm eŋgigetka welenŋini qeba ‘Azi ölöpŋi!’ jiba möpöseim eŋgimakze. \v 26 \x * \xo 22.26 \xt Mat 23.11; Mak 9.35\x*Mewö ahakzemö, eŋön miaŋgö dop kude akŋe. Eŋgö sutŋine kunŋan ketaŋamŋini akzawaŋön mönö eretŋaŋgö dop aka malma. Galöm bohonŋan mönö welenqeqe ewö aka malma. \p \v 27 \x * \xo 22.27 \xt Jon 13.12-15\x*“Kunöŋ tata nene neiga kunŋan nene köl waŋgiba anda kamakzawi, yetköreŋök öŋgöŋgöŋi mi daŋön? Ölŋa, ‘Tata nene nezawaŋön mönö öŋgöŋgöŋi akza.’ Mewö jiget mörakzinmö, nöŋön eŋgö sutŋine welenqeqe ewö aka maljal. \p \v 28 “Mewö malbi esapköm niŋgigetka wahöjaliŋ wahösömbu uruŋe aŋgotpiga iŋini töndup kapaŋ köla nömbuk qekötahöba mala kotze. \v 29 Iwinan jim kutum niŋgiiga nöŋön yaŋgö bemtohoŋi kukösum qakŋe galöm kölakzal. Miaŋgöra nöŋön toroqeba jim kutum eŋgibiga iŋini mewöyök kukösum qakŋe ambazip kiŋ ewö galöm köl eŋgimakŋe. \v 30 \x * \xo 22.30 \xt Mat 19.28\x*Miaŋgöra iŋini ölöp nöŋgö bemtohoŋne aŋgota nene dumni liliköba tata o aka nene nemba malme aka azi kembu tatatnöŋ tata Israel ambazip kambu 12 yeŋgö keuŋini kewöta jim teköm eŋgime.” Mewö. \s1 Pitönöŋ Jisös qaŋ kölmapkö jii mörök. \r Mat 26.31-35; Mak 14.27-31; Jon 13.36-38 \p \v 31 Jisösnöŋ jiyök, “O Saimon Saimon! Mötnöŋ! Kölkömöt azinöŋ wit padi kötŋi joutnöŋ ala uturuköiga kamböŋi deŋda erakzawi, Satanöŋ mönö miaŋgö dop eŋön löwöriba yaŋgö böröŋe gemegöra uturuköba esapesap al eŋgimamgö kapaŋ köla jöjöröza. \v 32 Jöjörözapmö, göhö mötnaripkan sörauba pömsöm qebapuköra nöŋön göhöra köuluköba malal. Miaŋgöra nalö kungen urugi meleŋda nöŋgöreŋ kamani, miaŋgöreŋ mönö mötnarip alaurupki naŋgöba mem köhöim eŋgiman.” \p \v 33 Mewö jiiga Saimonöŋ meleŋnök, “Kembu, nöŋön göbuk kösö mire anbitkö aka mohotŋe kömumbitkö jöjöröba maljal.” \p \v 34 Mewö jiyökmö, Jisösnöŋ jii mörök, “Pitö, nöŋön kewö jibi mötnöŋ: Kuruknöŋ merak qahö qeriga göŋön mutuk ni möt niŋgimamgö qaŋ kölnöŋga indimŋi karöbut akŋa. \s1 Gösö aka bimgö sou ketaŋi miyök memba anme. \p \v 35 \x * \xo 22.35 \xt Mat 10.9-10; Mak 6.8-9; Luk 9.3; 10.4\x*Jisösnöŋ gwarekurupŋi kewö qesim eŋgiyök, “Nöŋön iŋini mutuk gösö qahö, moneŋ gösö qahö, köna esu qahö mewö melaim eŋgibi angeri, miaŋgöreŋ yuai kungöra osiget me qahö?” Qesim eŋgiiga “Yuai kungöra qahö osiin,” jiget. \p \v 36 Jigetka kewö toroqeba jiyök, “Mutuk mewö aketmö, nalö kewöŋe kungöreŋ gösö aka moneŋ gösö tuŋi ahözawi, mi ölöp memba teŋgöba malma. Bimgö sou ketaŋi mi kungöreŋ qahö ahöza, yaŋön mönö malukuŋi bohonŋi memegöra ala moneŋ miwikŋaiba sou mi bohonŋi mema. \v 37 \x * \xo 22.37 \xt Ais 53.12\x*Nöŋön miaŋgöra kewö jibi mötket: Anutugö keu nöŋgöra jigeri, mi körek pakpak köhöim teköma. Miaŋgö nalöŋan mönö kam kuŋgumamgö akza. Buŋa keu kun kewö ohoget ahöza, ‘Yaŋön bölöŋi meme yeŋgö kambuŋine ahöma, jiget.’ Miaŋgöra jizal: Keu miaŋgö ölŋi mi nöŋgöreŋ asuhum teköma.” \p \v 38 Mewö jiiga gwarekurupŋan jiget, “Kembu eknöŋ, bimgö sou ketaŋi yahöt ki ahözahot.” Mewö jigetka “Mi dop kölja,” jiba meleŋ eŋgiyök. Mewö. \s1 Jisösnöŋ Gezemane arönöŋ köuluköyök. \r Mat 26.36-46; Mak 14.32-42 \p \v 39 Jisösnöŋ miri mosöta silikŋi wuataŋgöba Oil ip kunduŋe öŋgöiga gwarekurupŋan andöŋe anget. \v 40 Öŋgöba miaŋgöreŋ aŋgota kewö jii mötket, “Esapesapnöŋ et eŋgubapuköra mönö köuluk nup meme.” \p \v 41 Mewö jiba eŋgömosöta köt gilin anakzawi, miaŋgö dop anda simin köla köuluköyök \v 42 Köuluköba kewö jiyök, “Iwini, göŋön urusihimgi mötzan ewö, sihimbölögö qambiŋi kiaŋön mönö nöŋgö qakne öŋgöbapuköra noaŋgitman. Noaŋgitman me qahö, mi mönö nangi jit keugahö dop asuhuma. Mi nöŋgö sihimgö dop qahö.” \v 43 Mewö köuluköiga garata kunŋan Suepnöhök asuhuba mem köhöim waŋgiyök. \v 44 Mem köhöim waŋgiiga köŋjiliŋ öŋgöŋgöŋi möta mönö kapaŋ köla uruŋi qezaköba köuluköyök. Köuluköiga nöŋgöpŋi mi sep jöjöl ewö tiŋgita gölmenöŋ etket. \p \v 45 Köuluköm teköba wahöta gwarekurupŋi yeŋgöreŋ anök. Anda miwikŋaiba eŋgehi wösöbiriknöŋ mem et eŋgii sörörauba gaun ahöget. \v 46 Ahögetka jiyök, “Mönö wuanöŋgöra gaunök ahöze? Mönö wahöta esapesapnöŋ et eŋgubapuköra köuluköget.” Mewö. \s1 Jisös qeraköba memba jöhöget. \r Mat 26.47-56; Mak 14.43-50; Jon 18.3-11 \p \v 47 Jisösnöŋ mewö jiba kiniga miaŋgöreŋ azi kambu kaŋgotket. Gwarekurupŋi 12 yeŋgöreŋök kun qetŋi Judas yaŋön jitŋemem eŋgiba Jisösgöreŋ kaŋgota numbuŋi yöhötim neyök. \v 48 Yöhötim neyökmö, Jisösnöŋ kewö jii mörök, “Judas, gi numbuni yöhötim nemba mewö miaŋön Suep gölmegö azi ölŋi mamalolo mem waŋgizan me?” \p \v 49 Mewö aiga tosatŋan Jisös liliköm waŋgiba kingeri yeŋön yuai asuhumamgö ahi mi eka jiget, “Kembu, nini bimgö sou ketaŋan eŋguin me?” \v 50 Mewö jiba yeŋgöreŋök kunŋan jike nup galöm bohonŋaŋgö welenqeqeŋi qeba kezapŋi ölŋi köteköi erök. \p \v 51 Erökmö, Jisösnöŋ meleŋda “Mönö mosötket!” jiba welenqeqegö kezapŋi yandiyöhi, mi misiriiga ölöwahök. \p \v 52 Ölöwahiga kinda jike nup galömurup, jikegö kiripo galöm bohonŋi aka kantrigö jitŋememe yeŋön Jisös membingö kaŋgotkeri, mi kewö jii mötket, “Ni kegwek-kahasililiŋ azia qahöpmö, töndup nöŋgöra mewö möta bimgö sou ketaŋi aka liŋgip memba kaŋgotze. \v 53 \x * \xo 22.53 \xt Luk 19.47; 21.37\x*Nöŋön wehön dop jöwöwöl jikenöŋ embuk malbiga iŋini böröŋini böraŋda ni qahö nömiget. Mi qahöpmö, dölki söŋaupkö ösumŋan luhut ala aukŋe asuhuiga eŋgö nalöŋinan kam kuŋguza.” Mewö. \s1 Pitönöŋ Jisös qaŋ kölök. \r Mat 26.57-58, 69-75; Mak 14.53-54, 66-72; Jon 18.12-18, 25-27 \p \v 54 Mewö aiga yarö azi yeŋön Jisös memba jöhöba waŋgita jike nup galöm bohonŋaŋgö mire anget. Angetka Pitönöŋ andöŋine sikepsikep eŋguataŋgöba anök. \v 55 Miaŋgöreŋ anda jakömbuak mirigö kiripo uruŋe geba sombem bibiŋe könöp ohoba mohotŋe tatket. Pitönöŋ mewöŋanök yeŋgö sutŋine tarök. \v 56 Tari welenqeqe ambi kunŋan Pitönöŋ könöp kösutŋe tari ehiba kewö jiyök, “Azi kiaŋön mönö mewöyök yambuk malök.” \p \v 57 Mewö jiyökmö, Pitönöŋ qaŋ köla kewö jiyök, “Ambi, ni i qahö möt waŋgizal.” \p \v 58 Mewö jiba tari kude köriiga azi kunŋan eka jiyök, “Gi mewöyök yeŋgöreŋök kun akzan.” Mewö jiyökmö, Pitönöŋ meleŋnök, “Alani, ni qahö.” \p \v 59 Aua mohotkö dop teköiga kunŋan keu mi kunbuk kapaŋ köla jiyök, “Azi kiaŋön mewöyök ölŋa yambuk malök. Yaŋön mönö Galili azia akza.” \p \v 60 Mewö jiyökmö, Pitönöŋ meleŋnök, “Azi, keu jizani, mi köndatzal.” Mewö jiba kiniga miaŋgöreŋök kuruk qerök. \p \v 61 Qeriga Kembunöŋ liliŋgöba Pitö uba ehiga miaŋgöreŋök keuŋi kewö jiyöhi, mi mötmöriyök, ‘Gi merak indimŋi karöbut qaŋ köl niŋginöŋga kuruknöŋ qetma.’ \v 62 Keu mi mötmöriba wösöŋi julmamgö aiga yaigep geba sahöt böliyök. Mewö. \s1 Jisös jim gönahit ak waŋgiget. \r Mat 26.67-68; Mak 14.63-65 \p \v 63 Yarö azi Jisös memba jöhögeri, yeŋön mepaqepaik ak waŋgiba kinda qeapköget. \v 64 Qeapköba jemesoholŋi esuhuba qesiba jiget, “Gi kezapqetok azia akzanaŋgöra daŋön guhuzawi, mönö yaŋgö qetŋi qetnöŋ!” \v 65 Mewö jiba gwötpuk tereŋqereŋda ilita jim qetal waŋgiget. Mewö. \s1 Jikegö jitŋememe yeŋön Jisösgö keu nup meget. \r Mat 26.59-66; Mak 14.55-64; Jon 18.19-24 \p \v 66 Jim qetal waŋgiba malgetka miri giaŋiiga kantrigö jitŋememe aka jike nup galöm aka Köna keugö böhi yeŋön tokoba Jisös waŋgita Juda yeŋgö jike kaunsöl kambu yeŋgö jeŋine alget. \p \v 67 Miaŋgöreŋ algetka jiget, “Göŋön Amötqeqe Toŋi Kraist akzan ewö, mi mönö aukŋe paŋ jinöŋga mötpin.” Mewö jigetka meleŋnök, “Mi jibi mötpeaha kun, mi mönö qahö möt narime. \v 68 Me qesim eŋgibileŋaha kun, mi mönö qahö meleŋ niŋgime. \v 69 Mewö mötzalmö, nalö kewöŋeyök könahiba Suep gölmegö azi ölŋi yaŋön mönö Anutu, kukösum Toŋaŋgö böröŋi ölŋe tata malma.” \p \v 70 Mewö jiiga miaŋgöreŋök körekŋanök kewö jiba qesiget, “Ölŋa, gi Anutugö nahönŋa akzan me qahö?” Mewö qesigetka kewö meleŋ eŋgiyök, “Mi akzalaŋgö keuŋi mönö nanŋinak jize.” \v 71 Meleŋ eŋgiiga jiget, “Nanŋak uŋemuŋem (guŋemguŋem) keuŋi mönö nanŋi numbuŋan jiiga möt teközin. Miaŋgöra tosatŋan keuŋi naŋgömegöra mönö wuanöŋgöra kunbuk qesim eŋgibinak?” Mewö. \c 23 \s1 Jisösnöŋ premiö Pailötkö jeŋe kinök. \r Mat 27.1-2, 11-14; Mak 15.1-5; Jon 18.28-38 \p \v 1 Mewö jiiga kambu körek yeŋön wahöta Jisös waŋgita premiö Pailötköreŋ anget. \v 2 Yaŋgöreŋ anda könahiba sileŋe keu ala undeŋda kewö jiget, “Azi kiaŋgö könaŋi kewö eka mörin: Yaŋön ambazip kuŋgum eŋgiiga eŋololoŋ aka karim asuhumakze. Nini Sisa kiŋgö takis kude almegöra soŋgo alakza. Nanŋaŋgöra ‘Ni Amötqeqe Toŋi Kraist aka kiŋ akzal,’ jimakza.” \p \v 3 Mewö jigetka Pailötnöŋ kewö qesim waŋgiyök, “Ölŋa, gi Juda yeŋgö kiŋa akzan me qahö?” Qesim waŋgiiga Jisösnöŋ meleŋda jiyök, “Mönö nangak jizani, mewö.” \p \v 4 Pailötnöŋ jike nup galöm aka ambazip kambu yeŋgöra kewö jii mötket, “Nöŋön azi kiaŋgö pinjitŋi kun qahö miwikŋaizal.” \p \v 5 Mewö jii möta kunbuk kapaŋ köla kuŋguba jiget, “Yaŋön mönö ambazip kambu kuŋgum eŋgiba Buŋaŋi Galili prowinsnöŋ könahiba kusum eŋgiba gölme dop köla kaba Judia prowins kiaŋgöreŋ mewöyök mi jim sehimakza.” \p \v 6 Mewö jiget möta qesim eŋgiba jiyök, “I Galili azia me akza qahö?” \v 7 Mewö jiiga “Mönö mi!” jiget möta Herodnöŋ Galili aka prowins tosatŋi mindiriba galöm köl eŋgiba nalö miaŋgöreŋök Jerusalem sitinöŋ kaba malöhi, miaŋgöra Pailötnöŋ Jisös Herodköreŋ waŋgita anget. Mewö. \s1 Jisösnöŋ kiŋ Herodkö jeŋe kinök. \p \v 8 Herodnöŋ Jisösgö kösohotŋi möta lök nalö köröpŋi ekŋamgö sihimŋi möta malöhaŋgöra i eka uruŋan gwötpuk ölöwahök. Jisösnöŋ aŋgöletot kun meiga ekŋamgö al mamböta malök. \v 9 Miaŋgöra qeqesi gwötpuk Jisös qesim waŋgiyök. Mi qesim waŋgiyökmö, Jisösnöŋ likepŋi kun qahö jii mörök. \p \v 10 Jike nup galöm aka Köna keugö böhi yeŋön kinda silenöŋ alal keu könöpŋambuk jim waŋgiget. \v 11 Herodnöŋ yarö aziurupŋi yembuk Jisös memba et ala jijiwilit aka mepaqepaik mem waŋgiget. Mewö aka maluku aködamunŋambuk kun löŋgöt waŋgiget kini melaiiga kunbuk premiö Pailötkö jeŋe anök. \v 12 Mutuk Pailöt aka Herod yetkön kerök-kerök ak aŋguba malohora nalö miaŋgöreŋ ala-ala ahot. Mewö. \s1 Pailötnöŋ Jisös kömumapkö jim teköyök. \r Mat 27.15-26; Mak 15.6-15; Jon 18.39–19.16 \p \v 13 Jisösnöŋ kaiga premiö Pailötnöŋ jike nup galöm aka galömkölköl aziurupŋi aka ambazip kambu öröm eŋgii tokoget. \v 14 Tokogetka kewö jii mötket, “Iŋini azi ki kewö jiba nöŋgöreŋ waŋgita kaze, ‘Yaŋön ambazip kambu kuŋgum eŋgiiga eŋololoŋ ahakze.’ Mötket! Iŋini keu sileŋe aljei, nöŋön miaŋgö könaŋi eŋgö jeŋine kewöta kewö miwikŋaizal: Iŋini azi kiaŋgö sileŋe keu aljei pakpak, miaŋön pinjitŋi qahö akza. \v 15 Herodnöŋ keu mewöŋanök jiba melaiiga kunbuk neŋgöreŋ kaza. Mötket, yaŋön yuai pinjitŋambuk kun qahö ahök. Miaŋgöra kömupkö buŋaya akŋapkö osima. \v 16 Miaŋgöra nöŋön jibi yarö azi yeŋön ihileknöhök qegetka pösatpi etma.” \v 17 (Pailötnöŋ yambu (yara) dop Pasowa sösöŋgai nalöŋe kösö mireyök azi mohok pösat eŋgimaljapma.) \p \v 18 Mewö jiiga yeŋön körekbörek silata qeta jiget, “Ia mönö yapmakek! Barabas mönö pösat neŋginöŋ.” \v 19 Barabas miaŋön sitinöŋ karim gila malgeri, yeŋgö galömŋina aka azi kun qei kömuyöhi, miaŋgöra kösö mire alget tarök. \p \v 20 Pailötnöŋ Jisös pösatmamgö möta keu kunbuk jiyök. \v 21 Jiyökmö, yeŋön qetala öraŋböraŋ misiba qet gigilahöget, “Maripomnöŋ qeget! Maripomnöŋ qeget!” \p \v 22 Qet gigilahögetka yaŋön keu indimŋi karöbut kewö jiyök, “Yaŋön mönö wani bölöŋa ahök? Nöŋön yaŋgöreŋ pinjit kun kude miwikŋaibiga kömupkö buŋaya akŋawaŋgö dop qahö akza. Mewö aiga nöŋön jibi yarö azi yeŋön ihileknöhök qegetka pösatpi etma.” \p \v 23 Mewö jiyökmö, yeŋön jakbak memba kapaŋ köla toroqeba qet gigilahöba qetket, ‘Jisös maripomnöŋ qeget kömuma.’ Mewö qeta Pailötköreŋ keu mi qeapköget. \v 24 Qeapkögetka Pailötnöŋ keuŋini bapŋe anda keu kapaŋ köla jigeri, miaŋgö ölŋi ahumapkö jim teköyök. \v 25 Jim teköba Barabas etmapkö kapaŋ kölgeraŋgöra i pösari erök. I karim qeba malgeri, yeŋgö galömŋina aka azi kun qei kömuyöhi, miaŋgöra kösö mire alget tarök. Mi pösari erökmö, Jisös sihimŋinaŋgö dop jauŋgauraŋga ak waŋgimegöra böröŋine alök. Mewö. \s1 Jisös maripomnöŋ qeget. \r Mat 27.32-44; Mak 15.21-32; Jon 19.17-27 \p \v 26 Pailötnöŋ Jisös böröŋine aliga waŋgita köna namŋe anda Afrika siti qetŋi Sairini miaŋgö azi kun qetŋi Saimon miwikŋaiget. Yaŋön nupnöhök kaŋgoriga jim kutum waŋgiba Jisösgö maripomŋi waŋgita yaŋgö awötŋe algetka aŋguba wuataŋgöba anök. \p \v 27 Mewö aniga ambazip kambu ketaŋi yeŋön luluŋda andöŋe wuataŋgöba anget. Yeŋgö sutŋine ambi tosatŋan mewöyök jiŋgeŋ köla sahöta anget. \p \v 28 Sahöta angetka Jisösnöŋ liliŋgöba eŋgeka kewö jiyök, “O Jerusalem ambi, iŋini mönö nöŋgöra kude sahötket. Nöŋgöra qahöpmö, nanŋini aka nahönböraturupŋini mieŋgöra mönö sahötme. \v 29 Mötket! Könaŋgep nalö kun kai miaŋgöreŋ kewö jime, ‘Ambi köpin mi simbawoŋ. Gölöm qahö ala morö kude megeri, mi simbawoŋ akze. Nahönbörat juzu eŋgiba qahö dohongögeri, mi simbawoŋ.’ \v 30 \x * \xo 23.30 \xt Hos 10.8; Ind 6.16\x*Nalö miaŋgöreŋ ambazipnöŋ könahiba kunduŋi Toŋi yeŋgöra kewö uletme, ‘Iŋini mönö kunduŋi mi jigetka teköba qaknine öŋgöme.’ Aka sem siagö Toŋi mi kewö ulet eŋgime, ‘Iŋini mönö baŋetŋine asamböt neŋgime.’ \p \v 31 “Nöŋön Anutugöreŋ ip gwölögwölö akzal aka nöŋgöra töndup kewö ak niŋgize. Iŋini ip köhömuŋi siŋgisöndokŋinambuk könöp sihit qeba kinje. Miaŋgöra Anutunöŋ likepŋi meleŋ eŋgiiga könöpnöŋ amqeqeŋanök eŋgohotiriiga sihimbölö öŋgöŋgöŋi mötme.” \p \v 32 Bölöŋi meme yahöt mi mewöyök Jisösbuk mohotŋe etkubingöra etkuaŋgita anget. \v 33 Anda gölme qetŋi Nöröpsihit qetzei, miaŋgöreŋ aŋgota Jisös maripomnöŋ qeget. Qeba bölöŋi meme yahöt mi mohotŋe kun ölŋe kun qaniŋe likeplikep mewö etkuget. \v 34 \x * \xo 23.34 \xt Sum 22.18\x*Mewö aketmö, Jisösnöŋ jiyök, “Iwini, yeŋön yuai akzei, miaŋgö könaŋi qahö möt kutuzeaŋgöra siŋgisöndokŋini mönö mosöt eŋgiman.” \p Qeget kiniga Jisösgö sile esuŋaŋgöra kiawen megetka qötöŋi ahui miaŋgö dop mendeŋda meget. \p \v 35 \x * \xo 23.35 \xt Sum 22.7\x*Mewö aketka ambazip kambu yeŋön kinda mi uba eket. Eketmö, Juda jitŋememe yeŋön mewöyök mepaqepaik mem waŋgiba kewö jiget, “Anutunöŋ möwölöhöm waŋgii Amötqeqe Toŋi Kraist akza ewö, tosatŋi bauköm eŋgiba malöhaŋön mönö nanŋi bauköm aŋguma.” \p \v 36 \x * \xo 23.36 \xt Sum 69.21\x*Yarö azi yeŋön mewöyök keu gönahit jiba ilita kösutŋe anda wain o asölŋambuk kusahöla memba öŋgöba waŋgiba \v 37 kewö jiget, “Gi Juda yeŋgöreŋ kiŋ kembuya akzan ewö, mönö ölöp nangi bauköm aŋguman.” \p \v 38 Nöröpŋe eu kulem kun kewö ohoget kinök, “Juda yeŋgö kiŋ kembuŋina ki.” \p \v 39 Kegwek-kahasililiŋ azi yahöt mohotŋe möndögetka kingeri, yetköreŋök kunŋan uruqeqe keu töhöreŋ Jisös jim waŋgiba kewö jiyök, “Gi Amötqeqe Toŋi Kraist akzan ewö, mönö nangi bauköba niri mewöyök bauköm netkinöŋ.” \p \v 40 Mewö jiyökmö, alaŋan jim waŋgiba kewö jiyök, “Gi gödaqeqegi qahö. Gi Anutugöra mewöyök keŋgötki qahö mötzan me? Yeŋön jim teköba sihimbölö öröröŋ neŋgigetka bisizin. \v 41 Niri ölŋa pinjit ahiraŋgöra likepŋi dopŋe meleŋda ak netkigetka sihimbölö mötzit. Mi mötzitmö, azi kiaŋön bölöŋi kun qahö aiga ia töndup ayuhuze.” \v 42 Mewö jiba jiyök, “Jisös, gi bemtohoŋgahö uruŋe aŋgotmani, miaŋgöreŋ mönö ni mötmörim niŋgiman.” \p \v 43 Jiiga kewö jiyök, “Nöŋön keu ölŋa jibi mötnöŋ: Göŋön mönö merak nömbuk oyaeŋkoyaeŋ mire öŋgöba malman.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ kömuyök. \r Mat 27.45-56; Mak 15.33-41; Jon 19.28-30 \p \v 44 Silim bibiŋi 12 kilok aiga wehön jeŋi böuleiiga söŋaupnöŋ eta gölme pakpak dop köla ahöiga anda aua karöbutkö dop ahök. \v 45 \x * \xo 23.45 \xt Eks 26.31-33\x*Nalö miaŋgöreŋ jöwöwöl jike uruŋe opo kinöhi, miaŋön mönö euyök bibiŋe jurata eta yahöt ahök. \v 46 \x * \xo 23.46 \xt Sum 31.5\x*Jisösnöŋ nalö miaŋgöreŋ köhöikŋanök qeta kewö jiyök, “Iwini, nöŋön uŋani göhö böröge aljal.” Mewö jiba söŋgörö ösum kondikŋi öröba kömuyök. \p \v 47 Kömuiga yuai asuhuyöhi, suahö galömnöŋ mi eka Anutu möpöseiba kewö jiyök, “Yaŋön mönö ölŋa azi solanŋa akza.” \p \v 48 Ambazip kambu pakpak mi ekingö kaba tokogeri, yeŋön yuai mi asuhui eka wösöŋini juliga nöröp gila mohot mohot miriŋine anget. \v 49 \x * \xo 23.49 \xt Luk 8.2-3\x*Angetmö, ambazip pakpak Jisös möt waŋgigeri, yeŋön sikep kinda i uba eket. Ambi tosatŋan Jisös wuataŋgöba Galiliyök kageri, yeŋön mewöyök kinda mi eket. Mewö. \s1 Jisösgö qamötŋi löm kölget. \r Mat 27.57-61; Mak 15.42-47; Jon 19.38-42 \p \v 50-51 Juda yeŋgöreŋ taon qetŋi Arimatia miaŋgöreŋök azi ölöpŋi qetbuŋaŋambuk qetŋi Josef yaŋön mewöyök kayök. Yaŋön Anutu bemtohoŋaŋgö ölŋi asuhumapköra mamböta malök. Yaŋön Juda yeŋgö jike kaunsöl kambugö jitŋememe mala Jisösgö keu jim jöhöba akeri, miaŋgö urumohok qahö ahök. \p \v 52 Yaŋön Pailötköreŋ anda Jisösgö qamötŋi memamgö qesiyök. \v 53 Qesiba öŋgöba qamötŋi maripomnöhök qeköba memba eta opo tuatŋan esuhuyök. Esuhuba memba qaksirinöŋ anda köt köteŋ kun urorohoba qamöt kun miaŋgöreŋ qahö algeri, Jisösgö qamötŋi mi miaŋgöreŋ alök. \v 54 Sabat kendon tatatkö yuaiŋi mözözömgögeri, miaŋgö wehön jeŋi gemamgö ahök. \p \v 55 Gemamgö aiga ambi Jisösbuk Galiliyök kageri, yeŋön Josefgö könaŋe qaksirinöŋ anda yaŋön Jisösgö qamötŋi memba köt köteŋnöŋ alöhi, mi eket. \v 56 \x * \xo 23.56 \xt Eks 20.10; Dut 5.14\x*Miaŋgöreŋök liliŋgöba mire anda jiniŋ suamburup umköhöwakŋambuk aka kelök qösösökŋambuk Jisösgö qamötŋe miribingö mözözömgöget. Mözözömgögetmö, Mosesnöŋ Köna keunöŋ Sabat kendongöra jim kutui ahöyöhi, mi wuataŋgöba luhut memba ösöŋ tatket. Mewö. \c 24 \s1 Jisösnöŋ kömupnöhök wahörök. \r Mat 28.1-10; Mak 16.1-8; Jon 20.1-10 \p \v 1 Sabat kendon tatket teköiga Sonda söŋanök miri giaŋiiga ambi yeŋön wahöta jiniŋ jimoroŋ umköhöwakŋambuk mözözömgögeri, mi memba qaksirinöŋ anget. \v 2 Anda kunŋan qaksirigö numbuŋe köt ketaŋi qetali ani eket. \v 3 Mi eka köt köteŋ uruŋe öŋgögetmö, Kembu Jisösgö qamötŋi qahö miwikŋaiget. \v 4 Miaŋgöra mötkurumkurum möta kingetka azi yahöt malukuŋiri tuatŋi kölköl-bilikbilikŋambuk yetkön wösöŋine kinohotka etkeket. \p \v 5 Mi etkeka awöwöliba gölmenöŋ geba dapkögetka kewö jiyohot mötket, “Jebuk mal köhöizawi, i mönö denöwögöra kömukömuŋi yeŋgö sutŋine jaruze? \v 6 \x * \xo 24.6 \xt Mat 16.21; 17.22-23; 20.18-19; Mak 8.31; 9.31; 10.33-34; Luk 9.22; 18.31-33\x*Yaŋön ki qahö ahözapmö, mönö guliba wahötza. Galili prowinsnöŋ mala keu jii mötkeri, mi mönö mötmörime: \v 7 Yaŋön kewö jiyök, ‘Kunöŋ Suep gölmegö azi ölŋi mamalolo mem waŋgiiga bölöŋi meme yeŋgö böröŋine geiga maripomnöŋ qeget kömumba wehön karöbut aiga guliba wahötma.’” \p \v 8 Mewö jiyohotka keuŋi mi mötmötŋine aŋgoriga mötmöriget. \v 9 Mewö mötmöriba qaksirinöhök liliŋgöba kaba yuai pakpak asuhuyöhi, miaŋgö buzup keuŋi mi gwarek 11 aka tosatŋi pakpak yeŋgöra jiget mötket. \v 10 Keu mi jigeri, mi Magdalagöra Maria, Joana aka Maria Jeimsgö namŋi aka ambi tosatŋi yembuk malgeri, yeŋön mi kaba aposol yeŋgöra jiget mötket. \p \v 11 Buzup keu mi jiget mötketmö, keu jigeri, mi keu omaŋi tandök ahöhi, mewö mötmöriba mi qahö möt nariget. \v 12 Qahö möt narigetmö, Pitönöŋ wahöta ösumŋan qaksirinöŋ anda köt köteŋ uruŋe ui aniga opo esu miyök miaŋgöreŋ tari ehök. Mi eka yuai asuhuyöhi, mi nanŋök mötmöriba welipköba mire liliŋgöyök. Mewö. \s1 Gwarek yahötŋan Emeus könanöŋ anohot. \r Mak 16.12-13 \p \v 13 Wehön miaŋgöreŋök Jisösgö gwarekurupŋi yeŋgöreŋök yahötŋan Jerusalem siti mosöta miri qetŋi Emeus sewen mail miaŋgöreŋ anbitkö anohot. \v 14 Könanöŋ anda yuai asuhuyöhi, mi pakpak nanŋirök eraum mörohot. \v 15 Mi eraum möta könaŋi jim lömböriba anohotka Jisösnöŋ nanŋak kösutŋire aŋgota mohotŋe anget. \v 16 Angetmö, jeŋiri közamböri i qahö ek kutuyohot. \v 17 Qahö ek kutuyohotka kewö jiyök, “Iŋiri nanŋirök wani keuya könanöŋ eraum möta kazahot?” Mewö jiiga dörök mitiba wösöbirik jeje uba eka kinohot. \p \v 18 Eka kinda yetköreŋök kun qetŋi Kliopas yaŋön kewö qesim waŋgiyök, “Pasowa kendonöŋ yuai asuhuyöhi, mi Jerusalem ambazip körekŋan mötze. Gi mohotŋan kiana aka mi qahö mötzan me?” \p \v 19 Qesim waŋgiiga “Mi wania?” jiiga möta kewö jiyohot mörök, “Nazaret azi Jisösgöra yuai asuhuyök mi. Yaŋön kezapqetok azia mala Anutu aka ambazip pakpak yeŋgö jeŋine ahakmeme kukösumŋambuk aka keu köhöikŋi jiba malök. \v 20 Mewö maliga neŋgö jike nup galömnini aka galömkölköl aziurupninan i waŋgita premiögö böröŋe algetka kömumapkö jim teköi maripomnöŋ qeget kömuyök. \v 21 Yaŋön Israel könagesönini kösönöhök pösata sohopnini memapköra al mamböta jörömqöröm aka malinmö, Yei! i mönö qeget kömuyök. Yuai mi asuhuiga mala koringa merak sömaŋi karöbut lök akza. \p \v 22 “Mi qahö dop köliga merak neŋgöreŋök ambi tosatŋan keunöŋ kuŋguba welipköm neŋgiget maljin. Yeŋön söŋan amandiŋe qaksirinöŋ anda, \v 23 qamötŋi qahö miwikŋaiba liliŋgöba kewö jize, “Nini Suep garata yahötkö jemeleŋ imut ehinga yetkön ‘Jisösnöŋ guliba malja,’” jiyohotka mötzin. \v 24 Keu mi möta azi nembuk maljei, yeŋgöreŋök tosatŋan qaksirinöŋ anda ambi yeŋön keu jizei, miaŋgö dop ahöiga ekze. Löm gwamönŋi ekzemö, nanŋi qahö ekze.” \p \v 25 Keu mi möta kewö jii mörohot, “Yei! Iŋini kezapqetok yeŋön keu jigeri, mi pakpak mönö wuanöŋgöra ölanbölan aka ajojohoba gawönjeje mala qahö möt narize? \v 26 Amötqeqe Toŋi Kraistnöŋ sihimbölö mewöŋi mötagun nanŋi asakmararaŋ uruŋe öŋgöma. Miaŋgö dop ohoget ahöza me qahö?” \v 27 Mewö jii mörohotka Moses aka kezapqetok ambazip pakpak yeŋön keu jigeri, miaŋgöreŋök könahiba nanŋaŋgöra keuŋi pakpak ohoget ahözawi, miaŋgö könaŋi jim asarim etkiyök. \p \v 28 Jim asarim etkiba anda miri anbitkö jiba anohori, mi dopdowiba miaŋgöreŋ toroqeba anmamgö mörök. \v 29 Mewö mörökmö, yetkön kapaŋ köl waŋgiba kewö jiyohot, “Miri mare aiga wehön jeŋan lök gemamgö akza. Miaŋgöra ölöp netpuk tata ahöman.” Mewö jiyohotka yetpuk mire öŋgöba tatket. \v 30 Tata yetpuk nene nembingö aka beret memba kötuetköba mindipköba etkimamgö aiga yuai kewö asuhuyök: \p \v 31 Miaŋgöreŋök jeŋiran tohoiga ek kutuyohotka atatop (jiatatoŋ) köliga kunbuk qahö ehot. \v 32 Mewö aiga nanŋirök kewö eraum mörohot, “Köna namŋe Buŋa Kimbigö keu jiba könaŋi jim asarim netkizawi, nalö miaŋgöreŋök mönö urunire könöp jezawaŋgö dop mötzit.” \p \v 33 Mewö jiba miaŋgöreŋök wahöta Jerusalem sitinöŋ liliŋgöba aŋgota gwarekurupŋi 11 aka alaurup yembuk tokoba tatkeri, mi miwikŋaim eŋgiyohot. \v 34 Miwikŋaim eŋgiyohotka kewö jiget mörohot, “Kembunöŋ mönö ölŋa wahöta Saimongöreŋ asuhum waŋgiza.” \p \v 35 Mewö jigetka nanŋirak könanöŋ yuai asuhuyök aka beret mindipköyöhi, nalö miaŋgöreŋ uruŋiri tohoiga möt kutuyohot, miaŋgö kösohotŋi mem eŋgiyohot. Mewö. \s1 Jisösnöŋ gwarek kambuŋi asuhum eŋgiyök. \r Mat 28.16-20; Mak 16.14-18; Jon 20.19-23; Apo 1.6-8 \p \v 36 Gwarekurupŋi yeŋön keu mi eraum möta tatketka miaŋgöreŋök Jisösnöŋ nanŋak sutŋine asuhuba kinda kewö jiyök, “Alaurupni, luainöŋ embuk ahöma!” \p \v 37 Mewö jiiga keŋgötporiŋ aka jönömŋini undui “Öme imura ekzin,” mewö mötmöriget. \v 38 Mewö mötmörigetmö, kewö jii mötket, “Iŋini denöwögöra auruba mötmöt mewöŋi uruŋine ahuza? \v 39 Ni nanak ki maljal. Mi nanŋinak köna böröni uba eka mötme. Öme imut mi bususihitŋini qahö. Ni bususihitnambuk kinbi nekze. Mönö nömisiriba nek kömume.” \p \v 40 Mewö jiba köna böröŋi kondel eŋgiyök. \v 41 Kondel eŋgiyökmö, mi sösöŋgaiŋinaŋgöra töndup qahö möt nariba welipköba tatketka kewö qesiba jiyök, “Neneŋamŋini kun ki tatza me qahö?” \v 42 Mewö jiiga söra jejeŋi miaŋgö kitipŋi kun waŋgiget. \v 43 Waŋgigetka memba neiga eket. \p \v 44 Neiga eketka kewö jii mötket, “Ni embuk mala nalö miaŋgöreŋ keu jibi mötkeri, miaŋgö ölŋi nalö kiaŋgöreŋ asuhui ekze. Nöŋön kewö jiba malal: Nöŋgö keu mi Mosesgö Köna keu aka kezapqetok azi yeŋgö Buzup Kimbi aka Sumbara (Buŋa liŋet) buknöŋ ohoget ahözawi, mi pakpak mönö ölŋambuk ak teköma.” \p \v 45 Mewö jii mötketka miaŋgöreŋök Buŋa Kimbigö könaŋi möt kutumegöra uruŋini metohoyök. \v 46 Metohoba kewö jii mötket, “Keu kewö ohoget ahöza: Kraistnöŋ sihimbölö möta kömumba sömaŋi karöbut aiga kömupnöhök wahötma. \v 47 Miaŋgöra eŋön mönö Jerusalem sitinöŋ könahiba Buŋa keu nöŋgö qetne jim asariba kantri pakpak dop köla anda uru kuŋgum eŋgimakŋe. Denike yeŋön uruŋini meleŋmei, Anutunöŋ mönö yeŋgö siŋgisöndokŋini mosöta saŋgoŋma. \p \v 48 “Keu mi ölŋambuk ahök aka akŋawi, iŋini mi asuhui eka naŋgöba jiba dangunu ewö kinme. \v 49 \x * \xo 24.49 \xt Apo 1.4\x*Mötket! Iwinan kalem eŋgimapkö keu jöhöyöhi, nöŋön i melaibiga uruŋine gema. Euyaŋgöreŋök kukösum albi qakŋine öŋgöma. Iŋini siti kiaŋgöreŋ miaŋgöra mamböta tata malme.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ Suep mire öŋgöyök. \r Mat 16.19-20; Apo 1.9-11 \p \v 50 \x * \xo 24.50 \xt Apo 1.9-11\x*Jisösnöŋ keuŋi jim teköba gwarekurupŋi eŋguaŋgita anda Betani miri kösutŋe aŋgota miaŋgöreŋ böröŋi mem wahöta kötuetköm eŋgiyök. \v 51 Kötuetköm eŋgiiga miaŋgöreŋök Anutunöŋ waŋgiriga eŋgömosöta Suepnöŋ öŋgöyök. \v 52 Öŋgöiga sösöŋgai ketaŋi möta sipköba waikŋi memba möpöseim waŋgiba Jerusalem liliŋgöget. \v 53 Liliŋgöba sundan dop jöwöwöl jikenöŋ mala Anutu möpöseim waŋgiba malget. Mewö.