\id ACT - Burum Mindik NT (Gen, Ruth, Jona) [bmu] -Papua New Guinea 2002 (DBL -2014) \h Aposol \toc1 Aposol yeŋön Uŋa Töröŋaŋgö ösumnöŋ nup meget. \toc2 Aposol nup meme \toc3 Apo \mt1 Aposol Nup Meme \mt2 Aposol yeŋön Uŋa Töröŋaŋgö ösumnöŋ nup meget. \imt1 Jim-asa-asari \ip Dokta Luknöŋ buk qetŋi “Kraistkö Ölöwak Buŋa” ohoba kösohotŋi toroqeba buk qetŋi “Aposol nup meme” ohoyök. Jisösnöŋ gwarekurupŋi mutukŋi kusum eŋgii Uŋa Töröŋan sölölöhöm eŋgiiga Kraistkö keu buzupŋi jim sehigeri, Luknöŋ miaŋgö kösohotŋi aukŋe almamgöra möta kewö (1.8) ohoyök, ‘Yeŋön mi Jerusalem sitinöŋ könahiba Judia prowins dop köla Samaria prowinsnöŋ anda toroqeba gölme göraŋe eu emu likeplikep angetka dop köl teköba anök.’ Mutuk Juda könagesö uruŋe nup megetka uruŋini meleŋda guligetka Kraistkö qeburuŋ könahiba yöhöba sehiba anda anda kantriŋi kantriŋi dop köliga urumeleŋ könagesö yeŋgö bohonŋini ahök. Kösohotŋi oyoŋjei, Luknöŋ yeŋgö uruŋini bönjöŋ almamgö kapaŋ köla keu kötŋi yahöt kewö ohom asariyök, \ip 1) ‘Kraistkö alaurupŋan Rom mindimindiri gawman mi tuarenjoŋ qahö ak eŋgiba malje. Yeŋön mi memba et almegöra tuaköpek qahö akze. Tosatŋan mewö mötpeak, mi bönŋi öne wahötpapuk.’ \ip 2) ‘Juda yeŋön jike nup meget korembeŋi aiga ölŋi asuhumapköra mamböta malgeri, Jisösnöŋ mönö ölŋi mi memba kaba eŋgiyök.’ Keu kötŋi mi. \ip Jisösgö Buŋa keuŋi kuŋguba jim sehiba zioz könahiba mem köhöigetka toroqeba aniga urumeleŋ yeŋgö kambuŋinan qariyök. Miaŋgö dop “Aposol nup meme,” kösohot mi juliga keu bahöŋi bohonŋi karöbut kewö akze: 1) Jisösnöŋ Suep mire öŋgöiga gwarek yeŋön Jerusalem malgetka Kraistkö Buŋa keuŋan könahiba qeburuŋ yöhöyök. 2) Yöhöba qariba Palestain gölmegö prowins tosatŋe anök. 3) Kunbuk qariba kantriŋi kantriŋi Sutŋire Köwet liliköba tat anjei, mi dop köla teteköŋe siti bohonŋi Rom anök. \ip “Aposol nup meme” miaŋgö keu bohonŋi mi Uŋa Töröŋaŋgö könaŋi aka nup memeŋi. Aposol aka mötnarip ambazip yeŋön yambu dölökŋaŋgö (Pentekost) nalöŋe Jerusalem köulukögetka Uŋa Töröŋan ösumŋambuk uruŋine geyök. Uruŋine geba sölölöhöba mem köhöim eŋgiiga deŋda kantri liliköba nup megetka ölŋi könaŋi könaŋi asuhuyök. Zioz ambazip aka yeŋgö jitŋememe yeŋön Kraistkö Buŋa keu mi könakönahiŋe denöwö jiba malgeri, Luknöŋ miaŋgö keuŋi ohoiga mi ölöp buk kiaŋgöreŋ oyoŋda mötpin. Ambazip uruŋini meleŋda mindiriba naŋgöm aŋguba malgeri, yeŋön Buŋa keugö kukösumŋi möt kutugetka miri dop aukŋe asuhuyök. Denöwö asuhuyöhi, Luknöŋ miaŋgö kösohotŋi ohoba Uŋa Töröŋaŋgö kukösumŋi kondel neŋgiza. \iot Buk kiaŋgö bahöŋi bohonŋi 4 mi kewö: \io1 1. Buŋa keu naŋgöba jibingöra jöjöröget \ior 1.1-26\ior* \io2 a) Jisösnöŋ jimkutukutu ala Uŋa eŋgimamgö jiyök \ior 1.1-14\ior* \io2 b) Judas Iskariotkö salupŋe Matias meköget \ior 1.15-26\ior* \io1 2. Jerusalem sitinöŋ Buŋa keu naŋgöba jiget \ior 2.1–8.3\ior* \io1 3. Judia aka Samaria Buŋa keu naŋgöba jiget \ior 8.4–12.25\ior* \io1 4. Polnöŋ misin nup memba malök \ior 13.1–28.31\ior* \io2 a) Misin nup liliköba megetka 1 ahök \ior 13.1–14.28\ior* \io2 b) Jerusalem totoko ala keu jöhöget \ior 15.1-35\ior* \io2 c) Misin nup liliköba megetka 2 ahök \ior 15.36–18.22\ior* \io2 d) Misin nup liliköba megetka 3 ahök \ior 18.23–21.16\ior* \io2 e) Pol Jerusalem, Sisaria aka Rom kösö mire tarök \ior 21.17–28.31\ior* \c 1 \s1 Jisösnöŋ zioz könahiyök. \p \v 1 \x * \xo 1.1 \xt Luk 1.1-4\x*O Tiofilus! \m Luk nöŋön kösohotni mutukŋi ohoyali, miaŋgöreŋ Jisösnöŋ nup könahiba memba liliköba ambazip kusum eŋgiba malöhi, miaŋgö kösohotŋi pakpak areŋgöba albi eknöŋ. \v 2 Jisösnöŋ nup memba melaimelai azi aposolurupŋi möwölöhöba kusum eŋgiba mala Uŋa Töröŋaŋgö ösum qakŋe nup memegöra jim kutum eŋgiyök. Mi eŋgiiga Anutunöŋ waŋgiri Suepnöŋ öŋgöyök. Nöŋön kösohotni ohoyali, mi miaŋgöreŋ ohom teköyal. Merak miaŋgöreŋök kösohot mi toroqeba ohomam. \p \v 3 Jisösnöŋ sihimbölö möta kömumba kömupnöhök wahöta wehön 40 gölmenöŋ toroqeba malök. Nalö miaŋgö uruŋe aposolurupŋi sömaŋi gwötpuk asuhum eŋgiba Anutu bemtohoŋaŋgö könaŋi toroqeba jim asarim eŋgiba malök. Mewö mala aiwesök tandök könaŋi könaŋi memba kondel eŋgiyök. Yeŋön mi eka Jisösnöŋ guliba maljawi, mi ölöp möt yaköget. Aiwesök ekeri, yeŋön mi naŋgöba jiba dangunu ewö kinje aka kunŋan mi qeapkömamgö osima. \p \v 4 \x * \xo 1.4 \xt Luk 24.49\x*Nalö kunöŋ yembuk mohotŋe mala kewö jim kutum eŋgiba jiyök, “Iŋini Jerusalem siti ki mönö zilaŋ kude mosötme. Iwinan ‘Kalem uruŋine al eŋgimam,’ jiba keuŋi jöhöi jibi mötkeri, mi mönö ölŋambuk akŋa aiga eŋön mönö miaŋgöra mamböta malme. \v 5 \x * \xo 1.5 \xt Mat 3.11; Mak 1.8; Luk 3.16; Jon 1.33\x*Mutuk Jonöŋ ambazip o töhönöŋ melun mem eŋgiba malökmö, Anutunöŋ nalö kude köriiga Uŋa Töröŋi uruŋine ala miaŋön melun mem eŋgima.” Mewö. \s1 Jisösnöŋ Suep mire öŋgöyök. \p \v 6 Aposol yeŋön nalö kunöŋ tokogetka Jisösnöŋ sutŋine asuhuiga kewö qesim waŋgiget, “Kembu, göŋön mönö nalö kewöŋe me wani nalönöŋ Israel kantrigö tohoŋi mi kunbuk kuŋguba mem köhöiman?” \p \v 7 Qesim waŋgigetka kewö jii mötket, “Iwinöŋ nanŋi kukösum qakŋe yambu gwani aka aua nalö areŋgöba ali ahözawi, mi mönö eŋön mötmeaŋgö dop qahö. \v 8 \x * \xo 1.8 \xt Mat 28.19; Mak 16.15; Luk 24.47-48\x*Mi qahöpmö, Uŋa Töröŋan eta uruŋine gemawaŋön mönö kukösum eŋgiiga letota nöŋgö könani naŋgöba jiba malme. Mi Jerusalem sitinöŋ könahiba Judia prowins dop köla Samaria prowinsnöŋ anda liliköba toroqeba gölme göraŋe eu emu likeplikep angetka dop köl teköba anma.” \v 9 \x * \xo 1.9 \xt Mak 16.19; Luk 24.50-51\x*Jisösnöŋ keu mi jim teköiga Anutunöŋ jeŋini qakŋe waŋgita wahöriga kousunöŋ eta esuhuiga euyaŋgöreŋ öŋgöiga ekingö uget öŋgöba atatop (jiatatoŋ) köliga jaruba kinget. \p \v 10 Mewö öŋgöiga suepnöŋ eu ehiba kingetka miaŋgöreŋök azi yahöt malukuŋiri tuat lalamŋi yetkön kösutŋine asuhuba kinohot. \v 11 Kinda kewö jiyohot, “Galili azi iŋini mönö denöwögöra suepnöŋ eu ubayök kinje? Anutunöŋ Jisös ki eŋgö sutŋineyök waŋgita Suep mire eu öŋgöi ekzei, yaŋön mönö tandök mewöŋanök kunbuk liliŋgöba etma.” Mewö. \s1 Judas Iskariotkö salupŋe Matias meget. \p \v 12 Mewö jiyohotka aposol yeŋön Jerusalem siti kösutŋe kunduŋi qetŋi Oil ip kunduŋi miaŋgöreŋök liliŋgöba eta 1 kilomitagö dop kaba sitinöŋ kaŋgotket\f + \fr 1.12 \ft Juda yeŋön 1100 mita mi Sabat kendonöŋ qahö oŋgita anjema. Miaŋgöra Köna keu qahö oŋgita kaget.\f*. \v 13 \x * \xo 1.13 \xt Mat 10.2-4; Mak 3.16-19; Luk 6.14-16\x*Jerusalem kaŋgota miri uruŋi kun qakŋe tat malgeri, miaŋgöreŋ anda öŋgöget. Öŋgögeri, yeŋgö qetŋini kewö: Pitö, Jon, Jeims aka Andru; Filip, Tomas, Bartolomyu aka Matyu; Jeims Alfiusgö nahönŋi, Saimon Zelot politik azia aka Judas Jeimsgö nahönŋi\f + \fr 1.13 \ft Zelot pati yeŋön nanŋini kinkin membingöra Rom mindimindiri gawmanbuk tuaköpek aka urukönöp aka malget.\f*. \v 14 Azi pakpak mieŋön urumohot aka ambi yembuk kapaŋ köla köuluköba malget. Yeŋgö sutŋine Jisös munurupŋi aka namŋi Maria yeŋön mewöyök malget. \p \v 15 Köuluköba mala wehön kunöŋ mötnarip ambazip jaŋgöŋini 120 miaŋgö dop tokogetka Pitönöŋ sutŋine wahöta keu kewö jiyök, \v 16 “Azi alaurupni! Jisös memba jöhögeri, Judasnöŋ yeŋgöra köna kondelök. Uŋa Töröŋan Judasgö keu mi mutuhök kiŋ Deiwidkö uruŋe saŋep ali numbu jitŋan jiiga Sumbara buk (Buŋa Liŋet buk Sam) miaŋgöreŋ ohoget ahözawi, miaŋön mönö ölŋambuk ahuyök. \v 17 Jisösnöŋ Judas möwölöhöi nanine kambunöŋ kun mali nupŋi memapkö kuŋgui melaimelai azi bohonŋi aposol ahök. \p \v 18 \x * \xo 1.18 \xt Mat 27.3-8\x*“Judasnöŋ ahakmeme bölöŋi aiga söŋgöröŋi waŋgiget memba miaŋön gölme köröŋi kun bohonŋi meyök. Mi memba miaŋgöreŋ imbi auba nöröpŋan meleŋda gölmenöŋ kuŋguiga gölömŋi juliga irip kömoŋgokŋi datŋi munŋi mi körek usuba erök. \v 19 Mewö ahiga Jerusalem ambazip pakpak miaŋgö buzupŋi möt teköba gölme miaŋgö qetŋi nanŋine keunöŋ Akeldama qetket. Mi nanine keunöŋ Sep Gölme köröŋi.” \p \v 20 \x * \xo 1.20 \xt Sum 69.25; 109.8\x*Pitönöŋ toroqeba kewö jiyök, “Sumbara (Sam) buk miaŋgöreŋ keu kun kewö ohoget ahöza, \q1 ‘Miriŋi mönö baloŋi gwamön kinma. Mi kunŋan toŋi qahö aka maliga miriyök kinma,’ \m aka keu kun kewö ahöza, \q1 ‘Kunöŋ ölöp yaŋgö salupŋe galöm nup memba kinma.’ \p \v 21-22 \x * \xo 1.21-22 \xt Mat 3.16; Mak 1.9; 16.19; Luk 3.21; 24.51\x*“Mewögöra aka nini azi kun möwölöhöba kuŋguinga nembuk jitŋe meme aka dangunu ewö kinda Jisösnöŋ kömupnöhök wahöröhi, miaŋgö Buŋaŋi naŋgöba jiba mali dop kölma. Jonöŋ Jisös o melun mem waŋgiiga Kembunöŋ nalö miaŋgöreŋök qenjaröknöŋ anda nupŋi könahiba memba neŋgö gölmenöŋ liliköba anda kaba mali Anutunöŋ sutnineyök waŋgita öŋgöyök. Azi nalö pakpak miaŋgöreŋ kambunine mohotŋe mala korini, mönö yeŋgöreŋök kun möwölöhöinga dop kölma.” \p \v 23 Pitönöŋ mewö jiiga azigö jaruba azi yahöt qetŋiri qetket. Kun qetŋi Josef, qetŋi alaŋi Barsabas aka qetŋi kun Jastus. Azi kungö qetŋi Matias. \v 24 Qetŋiri qeta kewö köuluköba jiget, “O Kembu, gi ambazip urunini körek pakpak möt kutuzan. Miaŋgöra gi azi kietköreŋök niŋia möwölöhözani, mi mönö kondel neŋgiman. \v 25 Judasnöŋ goŋgiba geŋmoŋ aka eta aposol nup mosöta bölöŋamŋaŋgö dop ayuhuba geyöhi, yaŋgö salupŋe azi kunöŋ mönö aposol aka kinda melaimelai azigö nup memba malma.” \p \v 26 Mewö jiba yetkö kiawen (kas, lot) algetka Matias asuhuyök. Asuhuiga aposol 11 yeŋgö sutŋine dum kun waŋgigetka kambuŋine toroqeyök. Mewö. \c 2 \s1 Uŋa Töröŋan eta gwarek uruŋine geyök. \p \v 1 \x * \xo 2.1 \xt Lew 23.15-21; Dut 16.9-11\x*Jisösnöŋ kömuyöhi, nalö miaŋgöreŋök sonda 7 teköiga wehön 50\f + \fr 2.1 \ft 50 mi Grik keunöŋ Pentekost.\f* miaŋgöreŋ yambu jeŋi qeqe nalöŋi kam kuŋguiga urumeleŋ ambazip pakpak yeŋön tokoba kendon tatket. \v 2 Tatketka miaŋgöreŋöhök Suepnöhök yuai kun biliksik eri kouruk ketaŋi asuhui mötket. Dimbomnöŋ köhöikŋanök qemakzawi, mönö miaŋgö tandök ewö asuhuba eta miri tatkeri, mi körek kokolak qeyök. \v 3 Miri kokolak qeba yuai miaŋön deŋqeŋda sehiba könöp bölam tandök ewö nöröpŋini qakŋe öŋgöi eket. \p \v 4 Mewö asuhuiga Uŋa Töröŋan körek yeŋgö uruŋini kokolak qeiga gölme tosatŋe keu ahözawi, mi könahiba jiget. Uŋa Töröŋan sölölöhöba keu saŋep alöhaŋgö dop aukŋe jiget. \p \v 5 Juda ambazip tosatŋan Anutu göda qeba kantri könaŋi könaŋi suep bapŋe tat anjei, miaŋgöreŋ deŋda anda mala Jerusalem liliŋgöba kageri, tosatŋi mewöŋi mewöyök sitinöŋ malget. \v 6 Mewö mala kouruk ketaŋi mi möta ambazip kambu gwötpukŋan kaŋgota tokoget. Tokoba kingetka mötnarip ambazipnöŋ keu murutŋi murutŋi jigeri, mi pakpak möta nanŋak nanŋak möt asariba miaŋgöra aurumpurik aka köŋkuŋ aket. \p \v 7 Köŋkuŋ aka welipköba jiget, “Mötket! Azi ki keuŋi keuŋi jizei, yeŋön mönö körek Galili ambaziwa akze me? \v 8 Nini kantri murutŋi murutŋi miaŋgöreŋ ahuba kota malinga yeŋön mönö denöwö aka malqarip kantrininaŋgö dop keunini nanŋik nanŋik jigetka mötzin? \v 9 Nini Partia ambazip, Midia ambazip aka Elam ambazip ki kinjin. Nini tosatŋan Mesopotemia malin. Tosatŋan Judia malje aka tosatŋan Kapadosia gölmenöŋ malget. Ambazip tosatŋan Pontusgöra, tosatŋan Eisia prowinsgöra akzin aka yeŋön nanini keunine keu jigetka mötzin. \p \v 10 “Tosatŋan Frigia gölme mosöta ki kaba malje. Tosatŋan Pamfilia taon mosötket. Tosatŋan Ijipt kantrinöŋ malget. Tosatŋan Sairini gölme likepŋe Libia kantrinöŋ malget. Tosatŋi nini Rom sitiyök kusukŋanök ki kaba maljin. \v 11 Nini tosatŋan Juda ambazip ahuba maljin aka tosatŋan kantri tosatŋe ahuba könaŋgep Juda ambazip ahin. Mewö kinjin aka yeŋön keu jigetka nini keunini mohot mohot mi ölöp möt kutuzin. Neŋgöreŋök tosatŋan gölme jölanŋi qetŋi Krit mosöta köwet kutuba kaget. Tosatŋan Arebia keu jize. Nini mewöŋan maljinmö, yeŋön söŋgaiba Anutunöŋ aŋgöletot öŋgöŋgöŋi ahöhi, mieŋgö könaŋi mi nanine keunöŋ nanŋik nanŋik jigetka mötzin.” \v 12 Mewö jiba körek yeŋön auruba lalalulu siksauk aka nanŋini kewö jim qesim aŋguget, “Kiaŋgö könaŋi mönö denöwö?” Mewö qesim aŋguba keu jaruba tönpin kinget. \p \v 13 Tönpin kingetmö, tosatŋan mepaqepaik aka kewö jiget, “Yeŋön wain o nahömŋambuk gwötpuk nemba eŋololoŋ akze.” Mewö. \s1 Pitönöŋ Uŋa Töröŋaŋgö könaŋi jim asariyök. \p \v 14 Mewö jigetka Pitönöŋ aposol 11 yembuk mohotŋe wahöta kinda köhöikŋanök qeta ambazip kambu yeŋgöra kewö jii mötket, “Alaurup, Juda ambazip aka ambazip körek Jerusalem maljei, nöŋön yuai asuhuzawaŋgö könaŋi jibi kezap ala mi mötket. \v 15 Iŋini tosatŋan neŋgöra kewö jize, ‘Yeŋön o köhöikŋi negetka uruŋinan eŋololoŋ akza.’ Mewö mötmörizemö, neŋön mewö qahö akzin. Ki söŋangö 9 kilokŋi akza. Söŋan mi o nene nalöya qahö. \v 16 Qahöpmö, kezapqetok azi Joelnöŋ Buŋa keu kewö jiyöhi, miaŋön mönö ölŋambuk akza, \q2 \v 17 \x * \xo 2.17 \xt Joel 2.28-32\x*‘Anutunöŋ jiza: Kembugö kaka nalöŋan törimawi, nöŋön nalö miaŋgöreŋ Uŋani Töröŋi mokobiga ambazip körek yeŋgö qakŋine öŋgöma. Öŋgöba sölölöhöba kutum eŋguasöriga kewö asuhuma: \q1 Eŋgö nahönböraturupŋinan kezapqetok keuŋi keuŋi jimakŋe. \q1 Eŋgö gwabö seramurupŋinan jeŋini meleŋni imutŋi imutŋi ehakŋe. \q1 Eŋgö ambazip namŋi yeŋön gaunŋi gaunŋi ekŋe. \q2 \v 18 Uŋani Töröŋi mokomami, mi azi aka ambi weleni qeba malmei, yeŋgö qakŋine mewöyök öŋgöiga kezapqetok keu jimakŋe. \q2 \v 19 Nöŋön aŋgöletot suepnöŋ albiga uget eu öŋgöiga ekŋe aka gölmenöŋ aiwesök mi kewö ekŋe: \q1 Yuai sepŋambuk, könöp öŋgöŋgöŋi aka köwak köndumŋambuk mi asuhume. \q2 \v 20 Wehön jeŋan pandaman meiga köiŋnöŋ pisihiba sep ewö akŋa. \q1 Mewö asuhuiga miaŋgö andöŋe Kembugöreŋ nalö ketaŋan kam kuŋguma. \q1 Wehön mi aködamun aka qetbuŋaŋambuk. \q2 \v 21 Denike yeŋgöreŋök kunŋan kun Kembugö qetŋi qeta köulukömawi, yaŋön mönö amöt qem waŋgiiga letotma.’ Joelnöŋ mewö ohoi ahöza. \p \v 22 “O Israel ambazip, iŋini mönö kezap ala keu ki mötket: Anutunöŋ Jisösgö malmal nalöŋe sölölöhöm waŋgii mali aŋgöletot, aiwesök aka aiaka ösum-mumuŋambuk mi eŋgö sutŋine gölmenöŋ aukŋe asuhuget. Iŋini mi ölöp mötze. Anutunöŋ yuai mi asuhum waŋgiba mewö miaŋön Nazaret azi miaŋgö könaŋi naŋgöba jiba kondel eŋgiba malök. \p \v 23 \x * \xo 2.23 \xt Mat 27.35; Mak 15.24; Luk 23.33; Jon 19.18\x*“Anutunöŋ mönöwök Jisösgö keuŋi qeljiŋe jöhöba möt kutuba kewö jiyöha ahöza, ‘Amötqeqe Toŋan mönö pinjit azi yeŋgö böröŋine etma.’ \p Keu miaŋgö dop Anutunöŋ Jisös qahö aŋgön köli eŋgö böröŋine erök. Mewö eriga iŋini kömumapkö qetketka kian kantri gawman yeŋön Mosesgöreŋ Köna keu qahö möta töndup jim kutugetka böröŋinan Jisös memba maripomnöŋ qeget kömuyök. Kömuyökmö, sepŋan mönö eŋgö qakŋine öŋgöyöha ahöza. \v 24 \x * \xo 2.24 \xt Mat 28.5-6; Mak 16.6; Luk 24.5\x*Jisösnöŋ kömuyökmö, kömupkö kösö gwaröŋe eri kömup Toŋan i jöhöba nalö köröpŋi galöm köl waŋgimamgö osiyök. Mi Anutugöreŋ qahö dop kölök. Miaŋgöra yaŋön i mem guliba kömupkö sihimbölöŋeyök meköiga wahörök. \v 25 \x * \xo 2.25 \xt Sum 16.8-11\x*Kiŋ Deiwidnöŋ Jisösgöra kewö jiyök ahöza, \q1 ‘Nöŋön garaŋguruŋ aka talbileŋbuköra Kembunöŋ böröni ölŋe malja. \q1 Yaŋön nalö dop qöhöröŋne kini imut ewönöŋ eka maljal. \q2 \v 26-27 Mewö mala kömumam-mö, kömupkö uŋem mire gebiga andö qahö nuŋguman. \q1 Göŋön nangi wölböt azi sarakŋi tök-kutukutuŋi ni mönö meköm niŋginöŋga kömupkö lömnöŋ ahöba qahö gisahömam. \q1 Miaŋgöra urunan sösöŋgai aiga numbu nesilamnan renduŋ liŋet köla maljal. \q1 Silenan mewöyök guliba wahötmawaŋgöra al mamböta jörömqöröm aka luhut memba ahöma. \q2 \v 28 Göŋön malmal köhöikŋaŋgö könaŋi kondel niŋginöŋga möt kutumam. \q1 Nöŋön göhö jemesoholge pöndaŋ malbiga göŋön uruni sösöŋgainöŋ kokolak qeman.’ Deiwidnöŋ Jisösgöra mewö jii ahöza. \p \v 29 “O alaurupni! Pitö nöŋön bem ambönini kiŋ Deiwidkö könaŋi mi awösamkakak qakŋe aukŋe kewö jim asarimam: Deiwidnöŋ kömuiga löm kölgetka qaksiriŋan merak sutnine ki ahöza. \v 30 \x * \xo 2.30 \xt Sum 132.11; 2 Sml 7.12-13\x*Deiwidnöŋ kezapqetok azia aka malöhaŋön kewö mörök: Anutunöŋ gwölönarökurupŋi yeŋgöreŋök kun möwölöhöba kuŋgui nanŋi ewö azi kembugö dum tatatŋe tatma. Anutunöŋ keu mi jöhöba jöjöpaŋ keunöŋ jim köhöiba malök. \v 31 Kunŋan tatmawi, mi qeljiŋe eka mörök. Amötqeqe Toŋi Kraist yaŋön kömupnöhök wahötmawi, Deiwidnöŋ mi möta kewö jiyök, \q1 ‘Kraistnöŋ mala kömumapmö, kömupkö uŋem mire geiga Anutunöŋ i andö kude qei ahöma. \q1 Yaŋgö sileŋi mi kude mosöri qamötŋan kömupkö lömnöŋ qahö gisahöma.’ \m \v 32 Anutunöŋ Jisös mem gulii wahöriga mewö miaŋön keu mi ölŋambuk ahök. Nini körek mi je kötninan eka naŋgöba jiba dangunu ewö kinjin. \v 33 Jisösnöŋ wahöta mala Anutunöŋ waŋgiri öŋgöba böröŋi ölŋe tatza. Miaŋgöreŋ tata Iwinöŋ Uŋa Töröŋi melaimapkö jim jöhöyöhi, yaŋön (promis) mi möta i mokoi eriga ölŋi merak ki asuhui eka mötze. \v 34 \x * \xo 2.34 \xt Sum 110.1\x*Deiwidnöŋ Suepnöŋ kude öŋgöyök. Yaŋön nanŋak keu kewö jii ahöza, \q1 ‘Anutunöŋ Suep miri uruŋe nani Kembunaŋgöra kewö jim kutui mörök: \q1 Göŋön mönö kaba böröni ölŋe asakmararaŋ kiaŋgöreŋ eta tata malman. \q2 \v 35 Mewö tata malnöŋga nöŋön nalö sutŋe kiaŋgöreŋ tuarenjoŋurupki tim tötala luhut al eŋgimam. \q1 Luhut al eŋgibiga yeŋön tala geba sihimbölö möta sahöta köna döp ewö akŋe. \q1 Mewö aketka göŋön ölöp wahöta yeŋgö qakŋine tiba söŋgaiba malman.’ \p \v 36 “O Israel ambazip, iŋini Jisös maripomnöŋ qegetka kömuyökmö, Anutunöŋ Jisös mi kuŋguiga Kembu aka Amötqeqe Toŋi Kraist ak neŋgiba malja. Israel kambu pakpak iŋini mönö miaŋgö könaŋi möt yaköme.” \p \v 37 Pitönöŋ mewö jiiga ambazip kambunöŋ möta uruŋini qesiŋni Pitö aka aposol tosatŋi yeŋgöra kewö jiget, “Azi alaurup, nini mönö dendenöwö ahin dop kölma?” \p \v 38 Jigetka Pitönöŋ kewö jii mötket, “Iŋini mönö uruŋini meleŋget. Mohot mohot uruŋini meleŋgeraŋgö dop neŋön mönö Jisös Kraistkö qetŋe o mem melun mem eŋgibin. Mi eŋgiinga Anutunöŋ siŋgisöndokŋini saŋgoŋda mosöta Uŋa Töröŋ kalemŋi mi buŋa qem eŋgima. \v 39 Anutunöŋ Uŋa mi eŋgimamgö jim jöhöyöhi, keu mi mönö nanŋini aka eŋgö gwölönarökurupŋini eŋgöra aka jiyök. Eŋgöra aka tosatŋi köröwen mal angetka Anutu Kembuninan eŋgoholmawi, yaŋön jöhöjöhö keu (promis) mi mönö körek eŋgöra aka mewöyök jiba jöhöi ahöza.” \p \v 40 Pitönöŋ mewö jiba toroqeba qambaŋ keu tosatŋi gwötpuk miaŋön uruŋini kuŋguba kewö jiyök, “Ambazip misimkaulup ki gölmenöŋ maljei, Anutunöŋ mi amöt qem eŋgiiga letotmegö mötza. Yembuk sihimbölö miwikŋaibepuköra mönö uruŋini meleŋda ambazip goŋgoŋi mi jabö ala eŋgömosötme.” \v 41 Pitönöŋ mewö jiiga ambazip jesöŋgöŋan keuŋi möt aŋgön kölgetka o melun mem eŋgiget. Mi mem eŋgigetka könagesöŋine toroqegetka jaŋgöŋinan wehön miaŋgöreŋök 3000 miaŋgö dop qariyök. Mewö. \s1 Mötnarip yeŋön uru jöhöm aŋguba malget. \p \v 42 Uruŋini meleŋgeri, yeŋön urumohok aka urunöŋ jöhöm aŋguba nalö dop aŋgeka tokogetka aposol yeŋön Buŋa keu kusum eŋgigetka beret mindipköba nemba köuluk nup memba malget. Pöndaŋ malmal mewöŋi malget. \p \v 43 Mewö kinda Anutugö qetŋan bölibapuköra jönöm undu-undu aka malget. Mewö malgetka Anutunöŋ sölölöhöm eŋgiiga aposol yeŋön jitŋe memeŋini aka nup megetka aŋgöletot aiwesök murutŋi murutŋi asuhuget. \v 44 \x * \xo 2.44 \xt Apo 4.32-35\x*Anutu möt narigeri, yeŋön körek malmalŋini mohotŋe mala sukinap (ainemaluku) yuaiŋini pakpak mindiriba mohotŋe memba malget. \p \v 45 Mewö memba mala gölme sukinap yuaiŋini bohonŋi memegöra algetka söŋgöröŋi eŋgiget kayöhi, mi sutŋine mözöqözöröŋ aka osigeraŋgö dop mendeŋ aŋguba malget. \v 46 Mewö mindiriba mala qösösök (qörörök) urumohot aka nalö dop jöwöwöl jikenöŋ tokomalget. Beret mi miriŋini dop mindipköba nemalget aka numbu neneŋini mi geŋmoŋini qahö sösöŋgai qakŋe tata nemalget. \v 47 Aiakaŋini mewö aka Anutu möpöseiba malgetka ambazip pakpak yeŋön i eŋgek soriba malget. Eŋgek soriba malgetka kambuŋinan qariiga Kembunöŋ nalö dop ambazip tosatŋi uru meleŋ eŋgiiga letota mindimindiri areŋine toroqeget. Mewö. \c 3 \s1 Pitönöŋ lokon azi kun mem ölöwahök. \p \v 1 Juda yeŋön mare dop 3 kilok köuluközema. Mare kunöŋ Pitö Jon yetkön köuluk nalö miaŋgöreŋ jöwöwöl jikenöŋ öŋgöyohot. \v 2 Öŋgöyohotka miaŋgöreŋ azi kun nam körö uruŋeyök lokon asuhuba tat malöhi, mi aŋguba kaba jöwöwöl jikegö kiripo naŋguŋe alget. Alaurupŋan silim dop kaba kululunöŋ aŋguba kiripo naŋgu qetŋi Naŋgu Eksihimŋambuk qetkeri, miaŋgöreŋ alget tarök. Tata ambazip jikenöŋ öŋgögeri, yeŋön moneŋ kalem waŋgimegöra ulet eŋgiba malök. \p \v 3 Mewö algetka tari Pitö Jon yetkön jöwöwöl jikenöŋ öŋgöbitkö ahotka etkeka i mewöŋanök kalemgö ulet etkiyök. \v 4 Ulet etkiiga jemesoholŋi uba eka Pitönöŋ kewö jii mörök, “Mönö niri netkeknöŋ!” \p \v 5 Mewö jii möta je kusumusulŋi qahö etkehiba yuai kun böröŋireyök niŋgimahotkö mambörök. \v 6 Etkehiga Pitönöŋ jiyök, “Nöŋgöreŋ silwö me goul moneŋ qahö ahözapmö, nöŋgöreŋ yuai kun ahözawi, mi ölöp gihimam: Gi mönö Nazaret azi Jisös, Amötqeqe Toŋi Kraistkö qetŋe wahöta anman!” \p \v 7 Mewö jiba böröŋi ölŋe memba kököbihiiga wahörök. Wahöriga könaŋi aka gwaköt sihitŋi mönö miaŋgöreŋök köhöiget. \v 8 Köhöigetka wahöta luhuba yetpuk jöwöwöl jikenöŋ öŋgöba miaŋgöreŋ anda kaba sereŋsereŋ unduba Anutu möpöseiyök. \v 9 Mewö anda kaba Anutu möpöseim waŋgiiga ambazip kambu pakpak yeŋön mi eket. \v 10 Mi eka kewö jiget, “Azi ki kalem waŋgimegöra jikegö kiripo Naŋgu Eksihimŋambukö kösutŋe tata uleta malöhi, mönö mia.” Mewö jiba möt waŋgiba “Sileŋe wani yuaia asuhuzapto?” jiba auruba nemböŋini teköi welipköget. Mewö. \s1 Pitönöŋ jöwöwöl jikenöŋ Buŋa keu jii mötket. \p \v 11 Welipkögetka ulet azi miaŋön sundan Pitö Jon yetpuk mohotŋe anda kaiga ambazip kambu körek pakpak yeŋön ösumŋinan kösutŋine kaba jöwöwöl jikegö tohoŋ uruŋe öŋgöba kiŋ Solomongö sombem söranŋambuknöŋ tokoba kinda ehiget. \p \v 12 Mewö ehigetka Pitönöŋ eŋgeka könahiba kewö jii mötket, “O Israel alaurupni, iŋini mönö wanigöra yuai ki eka auruze? Wanigöra niri uba netkehize? Azi kiaŋön ölöwaka köna anda kazawi, mi mönö netkö ösumnöŋ me Anutugö Buŋaŋe pitirik maljiraŋgöra aka qahö. Mewö kude mötmörime. \v 13 \x * \xo 3.13 \xt Eks 3.15\x*Nanine ambösakonini Abraham, Aisak aka Jeikob yeŋgö bem Anutunöŋ mönö Nahönŋi Jisös asakmararaŋ waŋgiiga jitŋememeŋi öŋgöŋgöŋi ahiga ölŋi asuhuiga ekze. Iŋini Jisös mi memba galöm yeŋgö böröŋine algetka premiö Pailötnöŋ pösatmamgö keuŋi jöhöba jiyökmö, eŋön Jisös mi yaŋgö jeŋe qaŋ köla andö qem waŋgiget. \p \v 14 \x * \xo 3.14 \xt Mat 27.15-23; Mak 15.6-14; Luk 23.13-23; Jon 19.12-15\x*“Iŋini azi diŋdiŋi aka sarakŋi mi andö qem waŋgiba azi qeqe azi kun pösatmapkö kapaŋ köla qeta qesiget. \v 15 Mewö qeta qesiba mewö miaŋön malmalgö Toŋan kömumapkö keuŋi jigetka kömuyök. Kömuyökmö, Anutunöŋ i mem guliiga kömupnöhök wahörök. Netkön mi jeninan eka naŋgöba jiba yaŋgö dangunu ewö kinjin. \v 16 Mewö kinda Jisösgö qetŋi möt narim waŋgiba maljit. Azi ki eka möt waŋgizei, mi mönö qet miaŋgö ösumŋan mem köhöiiga kinja. Jisösnöŋ sölölöhöm netkii mötnaripniran asuhui miaŋgö qakŋe kinda jim kutuziga köna gwakötŋan ölöwak teköiga iŋini körek mi ekze. \p \v 17 “O alaurupni! Jisös kömumamgö kapaŋ kölgeri, eŋön mi mönö gukmaulem qakŋe aket, mi mötzal. Nanŋini aka galömurupŋinan mewöyök yuai ak waŋgigeri, miaŋgö könaŋi kude möt kutuba laŋ aket. \v 18 Mewö aketmö, miaŋgö likepŋi Anutunöŋ kewö ahök: Anutunöŋ keuŋi mönöwök kezapqetok ambazipurupŋi pakpak yeŋgö jitŋine aliga qeljiŋe kewö jiba ohoget, ‘Anutugö Amötqeqe Toŋi Kraistnöŋ mönö sihimbölö mötma.’ Miaŋgöra iŋini mewö aketka Anutugö keu miaŋön mönö mewö ölŋambuk ahök. \v 19 Miaŋgöra mönö uruŋini meleŋda Anutugöreŋ liliŋgöba kagetka siŋgisöndokŋini kutuba saŋgoŋma. \p \v 20 “Anutunöŋ oyaeŋkoyaeŋ Toŋi akza. Iŋini öne laŋ malbepuköra Anutunöŋ Jisös qeljiŋe möwölöhöyök. Miaŋgöra iŋini mönö uruŋini meleŋgetka Amötqeqe Toŋi Kraist melaiiga eŋgöreŋ kaiga yambuk qekötahögetka malmalŋinan guliiga oyaeŋkoyaeŋ nalöŋinan kam kuŋguma. \v 21 Anutunöŋ möpŋaŋgö möpŋe könahiba keuŋi kezapqetok ambazipurupŋi tök-kutukutuŋi pakpak yeŋgö jitŋine aliga qeljiŋe kewö jiba malget, \q1 ‘Anutunöŋ Amötqeqe Toŋi aŋgön köl waŋgii Suep mire tata mali yuai pakpak kunbuk areŋgöba kölöŋaimawi, mönö nalö miaŋgöreŋök melaiiga Suep mosöta etma.’ \m Jisösnöŋ keu miaŋgö dop eta neŋgöreŋ kayök. \m \v 22 \x * \xo 3.22 \xt Dut 18.15, 18\x*Mosesnöŋ kewö jii mötket, \q1 ‘Kembu Anutunöŋ Juda kambu eŋgö sutŋineyök kezapqetok azi kun mem guliiga wahöta Moses ni ewö akŋa. \q1 Yaŋön ipŋina kinda eŋgöra keu jimawi, mönö mi pakpak kezap ala möta tem köla malme! \q2 \v 23 \x * \xo 3.23 \xt Dut 18.19\x*Kunŋan kun kezapqetok azi miaŋgö keuŋi qahö tem kölmawi, \q1 Anutugö könagesö eŋön mönö yaŋgö keuŋi jim teköba ayuhum waŋgime.’ \m \v 24 Kezapqetok ambazip Samuelgöreŋök könahiba kota keu jigeri, mieŋön mönö körekmakörek mewöyök kezapqetok keu nalö kewöŋe ölŋambuk akzawi, mia qeljiŋe jiba malget. \v 25 \x * \xo 3.25 \xt Jen 22.18\x*Anutunöŋ ambösakonurupnini yembuk jöhöjöhö areŋi aka Abrahamgöra kewö jii mörök, \q1 ‘Göhö gwölönarökurupki yeŋgöreŋök kunŋan ahuba wahötmawi, Anutu nöŋön mönö yaŋgöra aka gölmegö ambazip kambuŋi kambuŋi pakpak kötuetköm eŋgibi oyaeŋkoyaeŋ akŋe.’ \m Anutunöŋ jöhöjöhö keuŋi indeli kezapqetok ambazipnöŋ mi toroqeba jim köhöiba malgeri, mi mönö eŋgöra aka ali ahöza. \v 26 Anutunöŋ Nahönŋi mem gulii wahöri kötuetköm eŋgimapköra melaiiga mutuhök eŋgöreŋ erök. Miaŋgöra mönö dölki uruŋini meleŋda nanŋik nanŋik malmalŋinaŋgö köna bölöŋi andö qeme. Mewö aka oyaeŋkoyaeŋ akŋe.” Mewö jiyök. \c 4 \s1 Pitö Jon yetkön jike kaunsöl kambunöŋ kinohot. \p \v 1 Pitö Jon yetkön ambazip kambu yeŋgöra keu mewö jiyohotka jike nup galöm yeŋön, jikegö kiripo galöm bohonŋan aka Sadyusi (Jike nupkö kapaŋkölköl) yeŋön wahöta jeŋire kaŋgotket. \v 2 Gwarekyahötŋan ambazip kambu kusum eŋgiba kewö jiyohot, “Jisösnöŋ kömupnöhök wahörök. Miaŋgö dop kömugeri, yeŋön mewöŋanök guliba wahötme.” Mewö jiyohotka uruŋini böliiga yetköreŋ kaŋgotket. \v 3 Kaŋgota etkömemba miri söŋauyöhaŋgöra aka kösö mire al etkiba jiget, “Miri giaŋiigun keu jakeŋe al etkibin.” \p \v 4 Mewö jigetmö, Buŋa keuŋiri mötkeri, yeŋgöreŋök jesöŋgöŋan uruŋini meleŋda Jisös möt nariget. Möt narigeri, yeŋgö jaŋgöŋinan qariiga 5000:gö dop aka malget. \p \v 5 Miri giaŋiiga galömkölköl aziurupŋini, Juda yeŋgö jitŋe memeurupŋini aka Köna keugö böhi yeŋön Jerusalem tokoget. \v 6 Tokoba jike nup galöm bohonŋi qetŋi Anas yaŋön sutŋine tarök. Mewöyök Kaiafas, Jon, Aleksander aka jike nup galöm bohonŋaŋgö saiwaurupŋi tosatŋi pakpak mi mohotŋe tatket. \v 7 Tatketka Pitö Jon etkuaŋgita jeŋine al etkiget kinohotka kewö qesim etkiget, “Etkön mönö denöwö ahot? Dagö qetŋi qerohotka ösumŋi etkualöŋni letorök?” \p \v 8 Qesim etkigetka Uŋa Töröŋan Pitögö uruŋi kokolak qei kinda kewö jii mötket, “Kantrigö galömkölköl azi aka jitŋememeurupnini, mötket! \v 9 Niri lokon azi denöwö alabauk ak waŋgiziga könaŋi guliba ölöwahök, merak mewö qesim netkize. \v 10 Miaŋgöra miaŋgö likepŋi mi ölöp jibiga iŋini aka Israel ambazip könagesö pakpak mötme. Eŋön Nazaret azi Jisös, Amötqeqe Tonini maripomnöŋ qegetmö, Anutunöŋ i mem gulii kömupnöhök wahörök. Jisös qetŋaŋgö ösumŋan mönö azi ki möhamgöiga eŋgö jeŋine ölöwaka kinja. \v 11 \x * \xo 4.11 \xt Sum 118.22\x*Keu kun kewö, \q1 ‘Miri meme azinöŋ köt tandö kun andö qeba mosötketmö, \q1 Anutunöŋ mi aliga ain tandö kömbönaŋi bohonŋi akza.’ \m Ain tandö bohonŋi mi Jisös. \m \v 12 “Jisös mohotnöŋ mönö amöt qem neŋgiza. Qet kun köuluköinga mi osimemö, Jisösgö qetŋan mönö dop kölja. Anutunöŋ qet kun Suepkö bapŋe qahö neŋgiiga ahöza. Qahö! Qet mohot mi qeta letota Suepkö buŋaya akin.” \p \v 13 Mewö jim teköiga tandökŋiri eka kewö jiget, “Azi yahöt kietkön mötmöt mire qahö öŋgöba töndup keu köhöikŋi köhöikŋi jiba awösamkakak kinda suahö ewö akzahot.” Mewö jiba köŋkuŋ aka welipköba könaŋiri möt kutuba jiget, “Alakŋa! Azi yahöt mietkön mönö Jisösbuk mala letorohot.” \v 14 Könaŋiri möt kutuba jiba lokon azinöŋ ölöwaka yetpuk kinöhi, mi eka keuŋiri qeapköbingö osiget. \v 15 Mi osiba jike kaunsöl kambu eŋgömosöta yaigep gemahotkö jim kutuget geyohotka nanŋinök keu jaruba goro aket. \p \v 16 Goro aka jiget, “Nini azi yahöt ki mönö denöwö ak etkibinto? Yetkön jim kutuyohotka aŋgöletot qainŋi kun asuhuyöhi, mi Jerusalem körek pakpak yeŋön möt teköze aka nini mi mewöyök qaŋ kölbingö osizin. \v 17 Mi osizinmö, miaŋgö keuŋi ambazip sutŋine kunbuk sehiba anbapuköra mönö ölöp kewö jim kutum etkiinga dop kölma, ‘Iŋiri mönö Jisösgö qetnöŋ keu kunbuk kude jimahot.’ Mewö jiba köhöikŋanök jim qetal etkiinga sörauyohotka kunŋan kun mi qahö möri teköma.” \p \v 18 Mewö jim jöhöba etkoholget öŋgöyohotka kewö jim kutum etkiget, “Iŋiri mönö Jisösgö qetnöŋ keu kun kude toroqeba jiba ambazip kusum eŋgimahot.” Mewö jiba soŋgo köhöikŋi al etkiget. \v 19 Mewö jim kutum etkigetmö, Pitö Jon yetkön meleŋda kewö jiyohot, “Netkön eŋgö jimkutukutuŋini tem kölbitköra Anutugöreŋ keu memba et aljiga omaŋi akapuk. Mi Anutugö jemesoholŋe dop kölja me qahöwi, mi mönö nanŋinak kewöta jiba jöhöme! \v 20 Mewö me mewö jiba jöhöbeakmö, netkön yuai eka möriri, mi köyatiba keu bök malbiraŋgö dop qahö.” \p \v 21 Mewö jiyohot mötketka ambazip körekŋan aŋgöletot asuhuyöhi, miaŋgöra Anutu möpöseiget. Mewö möpöseigeraŋgöra aka “Likepŋi denöwö ak etkibinak?” jiba köna kun qahö miwikŋaiget. Qahö miwikŋaiba galöm meme keu köhöiba jim etkiba etkömosötketka erohot. \v 22 Aŋgöletot asuhuiga lokon azi ölöwahöhi, mi (yara) yambuŋi 40 lök oŋgita malök. Miaŋgöra mönö Anutu gwötpuk möpöseiba malget. Mewö. \s1 Mötnarip yeŋön köuluköba kin köhöiget. \p \v 23 Jike nup galöm bohonŋi aka jitŋememe yeŋön Pitö Jon galöm meme keu jim etkiba etkömosötketka nanŋiri alaurupŋiri yeŋgöreŋ liliŋgöba anohot. Anda keu pakpak jigeri, mi jiyohotka mötket. \v 24 \x * \xo 4.24 \xt Eks 20.11; Neh 9.6; Sum 146.6\x*Mi jiyohotka möta urumohot aka uruŋini qezaköba jölŋini memba wahöta Anutu kewö köuluköm waŋgiget, “O Kembu öŋgöŋgöŋi ketaŋi, göŋön Suep, gölme, köwet aka yuai pakpak mieŋgöreŋ ahözawi, mi miwikŋaim eŋgiba Toŋina akzan. \v 25 \x * \xo 4.25 \xt Sum 2.1-2\x*Göŋön mönöwök nangi Uŋa Töröŋi melainöŋ eta nup azigi Deiwid, neŋgö ambönini yaŋgö numbuŋe keugi ali göhö jitki memba kewö jiyök, \q1 ‘Urumeleŋgö kopa yeŋön mönö wuanöŋgöra göjuŋi göjuŋi memakze? \q1 Kantriŋi kantriŋi yeŋön mönö denöwögöra aka mötmöt omaŋi omaŋi mötmörimakze? \q2 \v 26 Gölmegö kiŋ kembuŋi kembuŋi yeŋön gölmeŋinaŋgö dop wahörakze. \q1 Pom jembonŋi jembonŋi yeŋön mindiriba tokomakze. Mewö qeburuŋ yöhöi Kembu aka yaŋgö Amötqeqe Toŋi qetal etkimakze.’ \m \v 27 \x * \xo 4.27 \xt Mat 27.1-2; Mak 15.1; Luk 23.1, 7-11; Jon 18.28-29\x*Ölŋa, keu miaŋgö dop siti kiaŋgöreŋ asuhuyök. Gi Nahöngi Töröŋi Jisös kuŋgunöŋga Amötqeqe Tonina akza. Yaŋön asuhuiga azi kembu yahöt Herod aka Pontius Pailöt yetkön Rom gawman galöm aka nanine Israel isikurupnini yembuk mindiriba totoko ala tuarenjoŋ ak waŋgiget. \v 28 Gi nangak ösumgi aka jitkahö dop yaŋgöra yuai asuhumapkö keuŋi jiba qeljiŋe jöhöba areŋgönöŋ. Yeŋön yuai mi ak waŋgigetka keu areŋ pakpak mi mewö ölŋambuk ahök. \p \v 29 “O Kembu, nini gi welen qem gihiinga merak galöm meme keu neŋgizei, gi mönö mi eka naŋgöm neŋginöŋga ölöp göhö Buŋa keugi suahö ewö awösamkakak kinda jiba malbin. \v 30 Göŋön mönö börögi surunöŋga kawöl ambazip mi Nahöngi Töröŋi Jisösgö qet ösumŋe ölöwakŋe aka aŋgöletot aiwesök murutŋi murutŋi asuhumakŋe. Keu mi ölŋa.” \p \v 31 Mewö köulukögetka miri tokoba tatkeri, gölme mi memenjaliba utuköiga Uŋa Töröŋan körek pakpak uruŋini kokolak qeiga anda suahö ewö awösamkakak kinda Anutugö Buŋa keu jiba malget. Mewö. \s1 Mötnarip ambazipnöŋ uru jöhöm aŋguget. \p \v 32 \x * \xo 4.32 \xt Apo 2.44-45\x*Urumeleŋ kambu ketaŋi yeŋön urumohot aka mötmöt mohot aka malget. Yuai pakpak ahöm eŋgiyöhi, mi göhöreŋök me nöŋgöreŋök, mewö qahö jigetmö, yuai pakpakŋini mi mutulaŋgöba mohot aiga malget. \v 33 Mewö malgetka Anutugö ösumŋan eŋgualöŋniga köhöigetka aposol yeŋön jitŋini memba dangunu ewö kinda Kembu Jisösnöŋ kömupnöhök guliba wahöröhi, keu mi naŋgöba jiba malget. Mewö malgetka Anutunöŋ kalem möriamŋi ketaŋi mokom eŋgiiga ambazipnöŋ göda qem eŋgiget. \v 34 Mewö malgetka miaŋgö dop sutŋine kunŋan yuai kungöra qahö mözöröŋgöba osiba malök. Körek pakpak nene nupŋi nupŋi aka miriŋi miriŋi mieŋgö toŋi akeri, yeŋön mi bohonŋi memegöra alget. Mewö algetka söŋgöröŋi moneŋ kaiga mi memba kaget. \v 35 Memba kaba aposol yeŋgö böröŋine algetka körek pakpak mözöröŋgöba osigeraŋgö dop mi sutŋine mendeŋda eŋgiba malget. \p \v 36 Azi kun qetŋi Josef, aposol yeŋön qetŋi Barnabas qetkeri, mi nanine keunöŋ: Uru naŋgönaŋgö azi, yaŋön gölme jölanŋi qetŋi Saiprus miaŋgöreŋ asuhuba qariba jike nup azia (Liwait) malök. \v 37 Yaŋön mewöyök nene nup gölmeŋi bohonŋi memegöra ali moneŋ kaiga söŋgöröŋi mi memba aposol yeŋgöreŋ kaba böröŋine alök. Mewö. \c 5 \s1 Ananaias Safaira yetköreŋ tilipqilip \p \v 1 Mewö aka malgetmö, azi kun qetŋi Ananaias anömŋi qetŋi Safaira yetkön nup gölmeŋiraŋgö bahöŋi bohonŋi memegöra alohot. \v 2 Alohotka söŋgöröŋi kaiga azinöŋ moneŋ bahöŋi nanŋaŋgöra aŋgön köla asamböri anömŋan mi möt teköi bahöŋi kun memba kaba aposol yeŋgö böröŋine alök. \p \v 3 Böröŋine alökmö, Pitönöŋ kewö jiyök, “O Ananaias, gi mönö wuanöŋgöra Satan qahö qetalnöŋga urugi kokolak qeza? Yaŋön urugi kokolak qeiga göŋön esapköba Uŋa Töröŋi isimkakalek ak waŋgiba nup gölmegö moneŋ bahöŋi aŋgön köla asambötzan? \v 4 Gi miaŋgö toŋi aknöŋi, nalö miaŋgöreŋ mi nangi buŋaya ahök me? Aiga nup gölmegi bohonŋi megetka söŋgöröŋi kayöhi, moneŋ mi mönö göhö buŋaya ahök me? Gi mönö wuanöŋgöra urugan keu jöhöba yuai ki akzan? Gi muneŋ jiba mewö miaŋön ambazip qahö tilipköm neŋgizanmö, Anutu nanŋi mönö tilipköm waŋgizan!” \p \v 5 Mewö jiiga keu mi möt sasauba tala gölmenöŋ geba kömuyök. Mewö kömuiga ambazip pakpak miaŋgö buzupŋi möta sömbu mötmöt ketaŋi aket. \v 6 Kömuiga azi gwabö yeŋön kota qamötŋi memba esuhuba aŋguba anda löm kölget. \p \v 7 Aua karöbut teköiga anömŋan yuai asuhuyöhi, mi qahö möta kayök. \v 8 Kaiga Pitönöŋ anömŋi Safaira kewö qesim waŋgiyök, “Iŋiri nup meme gölmeŋiri bahöŋi bohonŋi memegöra alohotka moneŋ kayöhi, mi miaŋgö dop me qahö? Mi jinöŋga mötpi!” \p Qesim waŋgiiga kewö meleŋnök, “Moneŋ mi ölŋa miaŋgö dop kayök.” \p \v 9 Mewö meleŋniga jim waŋgiyök, “Iŋiri mönö wuanöŋgöra urumohok aka Kembugö Uŋa Töröŋi tilipköm waŋgizahot? Mötnöŋ, apkan kömuiga azinöŋ memba anda löm köljei, yeŋön mönö naŋgu ki dopdowigetka kourukŋi mötzan. Yeŋön gi mewöyök esuhuba aŋgum gihiba anme.” \v 10 Mewö jiiga miaŋgöreŋök tala Pitögö könaŋe geba kömuyök. Kömuiga azi gwabö yeŋön kota qamötŋi miwikŋaiba memba aŋguba anda apŋaŋgö qöhöröŋe löm kölget. \v 11 Löm kölgetka urumeleŋ kambu jömukŋi yeŋön möta awöwöligetka buzupŋi sehiiga körek pakpak mötketka sömbu mötmöt ketaŋi aket. Mewö. \s1 Aposol yeŋön ambazip gwötpuk mem ölöwak eŋgiget. \p \v 12 Mewö aketka Anutugö kukösumŋan aposol inahöm eŋgiiga nup memba böröŋini ambazip qakŋine algetka Anutunöŋ aiwesök aŋgöletot meiga sutŋine gwötpuk asuhuget. Ambazip Jisös möt narigeri, körek yeŋön jöwöwöl jikegö tohoŋ uruŋe öŋgöba kiŋ Solomongö sombem söranŋambuknöŋ tokoba kambu mohot aka malget. \p \v 13 Mewö tokoba malgetka ambazip tosatŋan keŋgötŋini möta ziriŋziriŋ aketka kunŋan totokoŋine qahö öŋgöyök. Mewö qahöpmö, ambazip kambu yeŋön göda gwötpuk qem eŋgiba malget. \v 14 Mewö tokoba malgetmö, töndup ambazip sehisehiŋi yeŋön kambuŋini toroqem eŋgiba malget. Azi aka ambi kambuŋi kambuŋi yeŋön Jisös möt nariba uruŋini meleŋgetka kambuŋinan qariba sehiyök. \v 15 Aposol yeŋön nup mewö megetka ambazip sehisehiŋan ölöwaket. Mewö ölöwakeraŋgöra aka tosatŋan kawöl ambazip eŋguaŋgita kululu köla aŋguba köna göraŋe mewöyök dum möhamgöba möki tumbula miaŋgöreŋ al eŋgiba kewö jiget, “Pitönöŋ kaba neŋgoŋgitmawi, imutimutŋan mönö nalö miaŋgöreŋ yeŋgöreŋök kungö qakŋe öŋgöi ölöwakawak!” \p \v 16 Mewöyök taon aka miri Jerusalem siti liliköba tat anjei, mieŋgöreŋök ambazip kambu gwötpukŋan öröba kaget. Mewö kaba ambazip kawöl eŋgöhöyöhi aka ömenöŋ töŋöt memba\f + \fr 5.16 \ft Töŋöt mi kewö: Ömenöŋ numbuŋi möwöngöiga keu bök malja.\f* kölköljiŋjiŋ ak eŋgigeri, mi eŋguaŋgita kaba kaŋgotket. Kaŋgotketka körek yeŋön ölöwaket. Mewö. \s1 Garatanöŋ aposol kösö mireyök eŋguaŋgiri etket. \p \v 17 Mewö aka malgetka jike nup galöm bohonŋan aka yaŋgö suŋgurumurupŋi Sadyusi (Jike nupkö kapaŋkölköl) pati naŋgöm waŋgigeri, körek yeŋgö irimŋini seholiiga urupik aket. \v 18 Urupik aka aposol eŋgömemba jöhöba gawmangö kösö mire al eŋgiget. \v 19 Al eŋgigetmö, suŋgem miaŋgöreŋ ahögetka Kembugöreŋ garata kunöŋ kösö miri naŋguŋi öröba eŋguaŋgita yaigep eta kewö jiyök, \v 20 “Mötket! Iŋini mönö anda jöwöwöl jikenöŋ öŋgöba ambazip jeŋine kinda malmal dölökŋaŋgö könaŋi pakpak aukŋe jigetka mötme.” \p \v 21 Mewö jii möta miri giaŋiiga jöwöwöl jikenöŋ öŋgöba kinda Buŋa keu kusum eŋgiget. Mewö kinda kusum eŋgigetka jike nup galöm bohonŋi aka alaurupŋan naŋgöm waŋgigeri, yeŋön aŋgota jike kaunsöl kambu aka Israel jitŋememeurup köl öröm eŋgigetka mohotŋe tokoget. Tokoba kinda opotöröp tosatŋi aposol eŋguaŋgitpingö melaim eŋgigetka kösö mire anget. \v 22 Angetmö, i miaŋgöreŋ qahö miwikŋaim eŋgiba öne liliŋgöba kösohotŋini kewö alget, \v 23 “Nini ölŋa kösö mire aŋgota naŋguŋi köhöikŋi kötökŋi kölget kini wahip azinöŋ naŋgunöŋ kingetka ehin. Mi ehinmö, naŋguŋi öröba öŋgöba miaŋgöreŋ azi kun qahö miwikŋaizin.” \p \v 24 Mewö jigetka jikegö kiripo galöm bohonŋi aka jike nup galöm bohonŋi yeŋön keu mi möta uruŋini lalalulu siksauk aiga jiget, “Opopoŋ! Merak mewö asuhuba könaŋgep kunbuk supapköiga denöwö akapuk!” \v 25 Mewö jigetka kunŋan kota kewö jii mötket, “Mötket, azi kösö mire al eŋgigeri, yeŋön mönö jöwöwöl jikenöŋ kinda ambazip Buŋa keu kusum eŋgize!” \v 26 Mewö jii mötketka jikegö kiripo galöm bohonŋan opotöröp eŋgömeiga anget. Anda “Ambazipnöŋ köt gila neŋgubepuk!” jiba keŋgötŋini möta lolonŋanök jöwöwöl jikenöŋ öŋgöba aposol eŋguaŋgita kaget. \p \v 27 Mewö eŋguaŋgita kaba jike kaunsöl kambu yeŋgö jeŋine alget kingetka jike nup galöm bohonŋan kewö qesim eŋgiyök, \v 28 \x * \xo 5.28 \xt Mat 27.25\x*“Iŋini Jisösgö qetŋe keu kun kude kusum eŋgime! Neŋön mewö jiba soŋgo köhöikŋi al eŋgiinmö, keu miaŋgö ölŋan mönö denöwö asuhuyök? Eŋön mönö toroqeba kusum eŋgiba mala Jerusalem siti ki Jisösgö keunöŋ kokolak qegetka maljin. Aiga azi miaŋön kömumba sepŋi mokoiga eŋön neŋgöra kewö jimakze, ‘Yaŋgö keuŋan mönö Juda neŋgö qakŋine öŋgöyöha ahöza.’” \p \v 29 Mewö jiyökmö, Pitö aka aposol tosatŋan kewö meleŋget, “Neŋön ambazip eŋgö jimkutukutuŋini tem kölbingöra aka Anutugöreŋ keu andö qeinga qahö dop kölma. Qahö! \v 30 Anutunöŋ nanine ambösakonurupninaŋgö bemŋina akza. Iŋini Jisös ip kembaŋe möndöba qegetka kömuyökmö, Anutunöŋ i mem gulii wahörök. \v 31 Anutunöŋ i mem guliba waŋgita öŋgöi nanŋi böröŋi ölŋe ali tatza. Euyaŋgöreŋ tari Anutunöŋ siŋgisöndoknini mosöt neŋgimamgöra kuŋgui Pom Kembunini aka Amötqeqe Tonini akza. Mewö aka Israel könagesö urumeleŋ ak neŋgimamgö mötza. \v 32 Nini yuai mi eka keu pakpak mi naŋgöba jiba dangunuŋi aka kinjin. Uŋa Töröŋan mewöyök keu mi naŋgöba jimakza. Anutunöŋ Uŋa Töröŋi ambazip jitŋi tem köl waŋgimakzei, mönö yeŋgö uruŋine ala buŋa qem eŋgiza.” \p \v 33 Pitönöŋ keu mewö jiiga jike kaunsöl kambu yeŋön mötketka uruŋini sounöŋ qesiŋqesiŋ ewö qesiŋnök. Qesiŋniga uruŋini könöp jeiga aposol eŋguget kömumegö mötket. Mewö. \s1 Gamalielnöŋ alaurupŋi jim mölöwörim eŋgiyök. \p \v 34 Mewö mötketmö, Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) azi kun qetŋi Gamaliel yaŋön jike kaunsöl kambu yeŋgö sutŋine tarök. Yaŋön Köna keugö böhi azia mali ambazip pakpak göda qem waŋgigetka jitŋememeŋina ahök. Mewö aka wahöta aposol eŋguaŋgitketka yaigepŋe geba borom kun mambötmegöra jim kutuyök. \p \v 35 Mewö jim kutui gegetka jitŋememe alaurupŋi kewö jii mötket, “Israel aziurup, iŋini azi ki denöwö ak eŋgibeak, miaŋgöra mönö ölöpŋanök galöm mem aŋgume. \v 36 Mutuk emune azi kun qetŋi Teudas yaŋön wahöta ‘Nöŋön ketaŋamŋina akzal,’ jiiga merak (yara) yambu tosatŋi teköi maljin. Teudasnöŋ mewö jiiga azi 400:gö dop yambuk öröröŋ jöhöba mindiriba malgetmö, kunŋan qei kömui tosatŋan aziurupŋi imbi köl waŋgigeri, mi kuŋgum eŋgigetka buratigetka qeburuŋinan pömsöm qeba qahöwahök. \p \v 37 “Yaŋgö andöŋe Galili azi kun qetŋi Judas asuhuyök. Yaŋön takis memegöra ambazip qetŋini ohoba areŋgögeri, nalö miaŋgöreŋ asuhuyök. Asuhuba ambazip mölöwörim eŋgiiga karim akŋegöra suŋgurum alabaukurupŋi aket. Mewö aketmö, i mewöyök qegetka kömuyök aka tosatŋan suŋgurumurupŋi imbi köl waŋgigeri, mi kuŋgum eŋgigetka buratiget. \v 38 Mewö aiga nöŋön kewö jibi mötket: Iŋini mönö azi kieŋgö sileŋine yuai laŋ kude akŋe. Yeŋön nup ki megetka qeburuŋ ahuzawi, mi gölme ambazipkö mötmöt areŋineyök ahuza ewö, mi mönö sohoba pömsöm qeba qahöwakŋa. Miaŋgöra i mönö eŋgömosötketka etme. \v 39 Mi qahöwakŋapmö, Anutugö mötmöt areŋnöhök ahubawak ewö, eŋön mönö qeburuŋ mi jöhöbingö osime. Iŋini Anutu nanŋi qetala tuarenjoŋ ak waŋgiba malbepuk. Nanŋini könaŋini mewö miwikŋaibepuköra mönö galömŋini mem aŋgume!” \p \v 40 Gamalielnöŋ mewö jiiga goro keuŋi aŋgön köla wuataŋgöget. Mi wuataŋgöba aposol eŋgoholget kotketka opotöröpköra jigetka raukapaŋ (raurapaŋ) mem eŋgiget. Raukapaŋ mem eŋgigetka jike kaunsöl kambu yeŋön aposol mi Jisösgö qetŋe keu kun toroqeba jibepukö soŋgo köhöikŋi al eŋgiba “Eta anme,” jiget. \p \v 41 Mewö jigetka jike kaunsöl kambu mosöta anget. Könanöŋ anda kewö jiget, “Jisösgö qetköra aka qetbuŋanini mewö mem sohozei, mi Anutunöŋ mötza. Yaŋön nini sihimbölö mewöŋi mötpinaŋgö dop möta neŋgehiga ölöp dop kölja.” Mewö jiba uruŋinan miaŋgöra ölöwahiga söŋgaiget. \v 42 Söŋgaiba nup toroqeba memba silim dop jöwöwöl jikenöŋ öŋgöget aka miriŋi miriŋi miaŋgöreŋ anda Buŋa keu kusum eŋgiba malget. Jisösnöŋ Amötqeqe Toŋi Kraist akzawi, yeŋön miaŋgö Ölöwak Buŋaŋi jiba miaŋön ambazip uruŋini kuŋguba malget. Mewö. \c 6 \s1 Nupbauk azi (dikon) 7 meköm eŋgiget. \p \v 1 Gwarek jaŋgöŋinan qariba öŋgöiga Juda ambazip kambu yahöt aka malget. Tosatŋan kantri tosatŋeyök kaba Grik keu jiget aka tosatŋan nanŋine gölmeŋine mala kota Arameik aka Hibru keu jiget. Mewö malgetka nalö miaŋgöreŋ goranora (noragora) asuhuyök. Grik keu jigeri, yeŋön kewö jigetka böliyök, “Aposol yeŋön nalö dop nene inap mendeŋ neŋgimakzemö, Grik keu ambi malö neŋgö nene inap bahöŋi mi bahösapsap neŋgimakze. Öröröŋ qahö misigetka qahö dop kölja.” \p \v 2 Mewö jigeraŋgöra aka aposol 12 yeŋön gwarek kambu köl öröm eŋgiget tokogetka kewö jiget, “Neŋön silegö nup memba nene mendeŋda eŋgiba Anutugö Buŋa nupköra nalönini ölöp qahö dop köli urugö nupninan etpapuk. Mi kude dop kölja. \v 3 Mewögöra alaurupnini, mötket! Eŋön mönö nanŋini sutŋineyök nupbauk miwikŋaim eŋgime. Uŋa Töröŋan azi uruŋini kokolak qeiga Anutunöŋ mötkutukutuŋi qainŋi kun al eŋgii qetbuŋa ölöpŋi memba kinjei, mönö azi mewöŋi 7 meköm eŋgime. Mi meköm eŋgigetka nup mi eŋgiinga mi galöm köla memba malme. \v 4 Yeŋön mewö malmemö, naninak nalö jömukŋanök köuluköba Anutugöreŋ Buŋa keu jegep kinda jim sehiba malbin. Nup miaŋgöreŋ mönö pöndaŋ kinbin.” \p \v 5 Mewö jigetka kambu pakpak yeŋön “Ölöp dop kölja!” jiget. Mewö jiba azi qetŋi Stiwen meköget. Stiwen mi Anutu köhöikŋanök möt narim waŋgiiga Uŋa Töröŋan uruŋi kokolak qei malök. Toroqeba azi kewö meköba möwölöhöm eŋgiget: Filip, Prokorus, Nikanor, Timon, Parmenas aka Nikolas. Nikolas mi kian kantrigö siti qetŋi Antiokia miaŋgöreŋ ahuba könaŋgep Juda azia aka uruŋi Kraistköreŋ meleŋnök. \v 6 Mi meköba möwölöhöm eŋgigetka aposol yeŋgö jemesoholŋine öŋgöm angetka böröŋini nöröpŋine ala köuluköba kötuetköm eŋgiget. \p \v 7 Anutugöreŋ keu jim sehigetka töhötmöriamŋambuk aiga gwarek yeŋgö jaŋgöŋinan Jerusalem sitinöŋ qariba sehiyök. Jike nup galöm yeŋgö kambunöhök sehisehiŋi yeŋön mewöyök uruŋini meleŋda Jisös möt nariget. Mewö. \s1 Stiwen meraköba memba jöhöget. \p \v 8 Anutugö kalem möriamŋi aka kukösumŋi miaŋön nupbauk azi Stiwengö uruŋi kokolak qei kinda aiwesök aŋgöletot ketaŋi ketaŋi mi ambazip sutŋine mei asuhuget. \v 9 Mi asuhugetmö, Juda tosatŋan wahöta Stiwen aŋgötuarenjoŋ ak waŋgiget. “Lolohoba kageraŋgö köuluk miri kambu”\f + \fr 6.9 \ft Köuluk miri kambu kungö qetŋi mi kewö asuhui qetket: Ambazip pomŋi yeŋön tosatŋi bohonŋini eŋgömegetka buŋaŋini aka toŋinaŋgö welenŋini öne qeba mala (sleiw) böröŋineyök lolohoba kageri, yeŋön mönö nanŋini köuluk miri kambuŋini ala qetŋini mi mewö qetket.\f* yeŋgö sutŋine Juda tosatŋan Sairini aka Aleksandria Ijipt siti yahöt miaŋgöreŋök liliŋgöba kaba kinget. Azi mewöŋan mindiriba wahöta Silisia aka Eisia prowinsnöhök kageri, yeŋgö kambunöhök Juda azi tosatŋi eŋgömemba mohotŋe Stiwenbuk möndöŋda goranora aka jitnakölik erauget. \p \v 10 Mewö jigetmö, Uŋa Töröŋan Stiwen sölölöhöi mötkutukutu ketaŋaŋgö qakŋe keuŋi meleŋda jiyöhi, mi Juda yeŋön qeapköbingö osiba etket. \v 11 Osiba eta mömölaköba anda azi tosatŋi miwikŋaiba kuŋgum eŋgiba kaba kewö jiget, “Yaŋön mepaqepaik keu jiba miaŋön Moses aka Anutu qetal etkii mörin.” \p \v 12 Mewö jiba anda ambazip kambu, yeŋgö jitŋememe aka Köna keugö böhi mieŋgö urugege keu jigetka uruŋini könöp jeyök. Könöp jeiga kölölohoba kaba Stiwen öröba meraköba memba jike kaunsöl kambu yeŋgö jeŋine anget. \v 13 Anda azi tosatŋi eŋguaŋgitketka kota Stiwengö sileŋe keu muneŋi ala kewö naŋgöba jiget, “Azi kiaŋön mönö jöwöwöl jikenini aka Mosesgöreŋ Köna keu tuarenjoŋ aka qahö mosörakzapmö, mi toroqeba jimahakza. \v 14 Tuarenjoŋ aka kewö jii mörin, ‘Jisös, Nazaret azinöŋ mönö jöwöwöl jike ki köndeŋniga qeqelaŋlaŋ ahöma aka Mosesnöŋ Köna keu neŋgii ahözawi, mi uteköma.’” \p \v 15 Mewö jigetka jike kaunsöl kambugö totokonöŋ tatkeri, yeŋön körekŋan Stiwen törörök ugetka kaisoŋgolomŋan Suep garata tandök ewö ahiga eka mötket. Mewö. \c 7 \s1 Stiwenöŋ keu likepŋi meleŋda jii mötket. \p \v 1 Stiwen keu jakeŋe al waŋgigetka kini jike galöm bohonŋan kewö qesim waŋgiyök, “Keu mi ölŋa me muneŋa?” \s1 Stiwenöŋ Abrahamgö kösohotŋi jiyök. \p \v 2 \x * \xo 7.2 \xt Jen 12.1\x*Qesim waŋgiiga likepŋi kewö meleŋnök, “Aziurup, iwi darumuni, nöŋön kewö jibi mötket: Nanine ambönini Abrahamnöŋ Mesopotemia gölmenöŋ maliga asakmararaŋ Toŋi Anutu yaŋön asuhum waŋgiiga Mesopotemia mosöta Haran mirinöŋ anda malök. \v 3 Anutunöŋ kewö jii mörök, \q1 ‘Gi nangi miri gölmegi aka tinitosolomurupki eŋgömosöta gölme kun kondel gihimami, mönö miaŋgöreŋ anda malman.’ \m \v 4 \x * \xo 7.4 \xt Jen 11.31; 12.4\x*Mewö jii möta Kaldia gölme mosöta Haran gölmenöŋ anda malök. Miaŋgöreŋ mali iwiŋan kömui Anutunöŋ melaim waŋgiiga iŋini nalö kewöŋe ki maljei, mönö gölme kiaŋgöreŋ kaba könahiba tata malök. \v 5 \x * \xo 7.5 \xt Jen 12.7; 13.15; 15.18; 17.8\x*Gölme kiaŋgöreŋ tata maliga Anutunöŋ gölme kitipŋi borom kun köna tamböŋaŋgö dop mi qahö buŋa qem waŋgiyök. Gölme kiaŋgö toŋi qahöpmahöp qahöpmö, Abrahamgö gwölönarökŋi qahö ahuiga Anutunöŋ nalö miaŋgöreŋök yaŋgö keu qeljiŋe kewö jiba jöhöyök, \q1 ‘Nöŋön gölme ki mi gi aka göhö andöge gwölönarökurupki ahumei, mönö eŋgöra eŋgibi miaŋgö toŋi akŋe.’ \m \v 6 \x * \xo 7.6 \xt Jen 15.13-14\x*Mewö jiba toroqeba keu kewö jiyök, \q1 ‘Göhö gwölönarökurupkan gölme kungen anda kian aka malme. Kian aka malgetka gölme miaŋgö toŋi yeŋön jöhöm eŋgigetka toŋinaŋgö welenŋini öne qeba malme. Mewö malgetka tulumgöm eŋgigetka nup lömbötŋi lömbötŋi öne megetka söŋgöröŋi qahö eŋgigetka (yara) yambu 400:gö dop wahöjaliŋ qakŋe malme. \q2 \v 7 \x * \xo 7.7 \xt Eks 3.12\x*Mewö malmemö, nöŋön könaŋgep gölme ambazip welenŋini qeba malmei, mi keunöŋ ala jim teköm eŋgimam.’ \m Mewö jiba toroqeba jiyök, \q1 ‘Mewö asuhuiga gwölönarökurupkan gölme mi mosöta gölme kiaŋgöreŋ liliŋgöba kaba waikni memba möpöseim niŋgiba malme.’ Mewö. \s1 Aisak, Jeikob aka Josef yeŋgö kösohotŋini jiyök. \p \v 8 \x * \xo 7.8 \xt Jen 17.10-14; 21.2-4; 25.26; 29.31–35.18\x*“Anutunöŋ Abrahamgöra mewö jiba aiwesök kewö akŋegöra jii mörök, ‘Iŋini nömbuk jöhöjöhö akŋegöra mönö nöŋgö aiwesök esöŋini köla azi sileŋine yandiba malme.’ Miaŋgö dop Abrahamnöŋ nahönŋi Aisak ahuiga silim 8 aiga miaŋgöreŋ aiwesök mi sileŋe yandiyök. Aisaknöŋ nahönŋi Jeikob qiwikŋaiba aiwesök mi yandiyök aiga Jeikobnöŋ nahönurupŋi qiwikŋaim eŋgiba miaŋgö dop yandim eŋgiyök. Jeikobkö nahönurupŋi 12 yeŋön Israel neŋgöreŋ ambösakonurupnina aket. \p \v 9 \x * \xo 7.9 \xt Jen 37.11, 28; 39.2, 21\x*“Ambösakonurupninan munŋini Josef mi andö qem waŋgiba bohonŋi memegöra algetka tosatŋan söŋgöröŋi memba waŋgita Ijipt kantrinöŋ anda algetka malök. Miaŋgöreŋ malökmö, Anutunöŋ yambuk kinök. \v 10 \x * \xo 7.10 \xt Jen 41.39-41\x*Yambuk kiniga köŋjiliŋ könaŋi könaŋi qakŋe öŋgöi möröhi, körek mieŋgöreŋök mönö meköm waŋgiyök. Meköm waŋgiba kalem möriamŋi waŋgii mötkutukutuŋi ölöpŋan asuhuyök. Mi asuhuiga Ijipt kantrigö farao kiŋ yaŋgö jeŋe aŋgori ehi dop köliga azi kembu kuŋgum waŋgii Ijipt kantri aka farao kiŋgö jakömbuak miri yuaiŋi galöm köl eŋgiba malök. \v 11 \x * \xo 7.11 \xt Jen 42.1-2\x*Galöm köl eŋgiiga bödi nalöŋi kam kuŋguiga Ijipt pakpak aka Kenan gölme mi dop kölök. Miaŋgöra ambazipnöŋ kahasililiŋ ketaŋi möta malget. Mewö mala nanine amböurupninan nene miwikŋaibingö meme yaŋgap meget. \p \v 12 “Mewö megetka ‘Ijipt gölme miaŋgöreŋ padi ahöza,’ mewö jigetka Jeikobnöŋ mörök. Mewö möta nahönurupŋi, nanini amböurupnini mi nalö mutukŋi melaim eŋgii miaŋgöreŋ anget. \v 13 \x * \xo 7.13 \xt Jen 45.1, 16\x*Mewö anda mala liliŋgöba iwiŋinaŋgöreŋ kaget. Könaŋgep indimŋi kun kunbuk angetka Josefnöŋ könaŋamŋi indeli mötket. Mötketka farao kiŋnöŋ mewöŋanök tinitosolomŋi eŋgeka könaŋini möt kutuyök. \v 14 \x * \xo 7.14 \xt Jen 45.9-10, 17-18; 46.27\x*Möt kutuiga Josefnöŋ keu ala iwiŋi Jeikob aka tinitosolomurupŋi pakpak mi köl öröm eŋgii yaŋgöreŋ anget. Ambazip angeri, yeŋgö jaŋgöŋini mi 75 ahök. \p \v 15 \x * \xo 7.15 \xt Jen 46.1-7; 49.33\x*“Jeikob mewö waŋgitketka Ijipt gölmenöŋ anök. Anda mala miaŋgöreŋ kömuyök. Amböurupninan mewöyök kömum teköget. \v 16 \x * \xo 7.16 \xt Jen 23.3-16; 33.19; 50.7-13; Jos 24.32\x*Kömum tekögetka qamötŋini memba aŋguba Kenan gölmenöŋ liliŋgöba Sekem mire kaba löm köl eŋgiget. Mönöwök Abrahamnöŋ Sekem (Sikem) mala gölme kun azi qetŋi Hamor yaŋgö gwölönarökurupŋi yeŋgöreŋök moneŋnöŋ söŋgöröŋi meyöhi, mönö miaŋgö qaksiriŋe köt köteŋ urorohoba miaŋgöreŋ al eŋgiget.” Mewö. \s1 Mosesnöŋ Ijipt kantrinöŋ ahuba mala korök. \p \v 17 \x * \xo 7.17 \xt Eks 1.7-8\x*Stiwenöŋ toroqeba kewö jiyök, “Anutunöŋ mönöwök jöhöjöhö keu Abraham waŋgiyöhi, mi ölŋambuk akŋapkö nalöŋi töriba dopdowiyök. Dopdowiyöhi, miaŋgö dop Israel yeŋön Ijipt gölmenöŋ ahum sehiba malgetka kambuŋinan qariba öŋgöyök. \v 18 Qariba öŋgöiga farao kiŋ kunöŋ wahöta könahiba Ijipt galöm köl eŋgiyök. Kiŋ dölökŋi miaŋön Josefgö könaŋi mi qahö möta malök. \v 19 \x * \xo 7.19 \xt Eks 1.10-11, 22\x*Yaŋgö könaŋi kude möta nanini könagesö mi isimkakalek qakŋe tilipköba amböurupnini mulumgöm eŋgii malget. Mewö malgetka kiŋnöŋ köhöiba Israel kewö jim kutum eŋgiyök, ‘Iŋini mönö morö azi sepsepŋini memba yaigepŋe anda onöŋ gilgetka geba kömume.’ \p \v 20 \x * \xo 7.20 \xt Eks 2.2\x*“wö jiiga nalö miaŋgöreŋök morö kun qetŋi Moses asuhuyök. Anutunöŋ i eka möri dop kölök. Mosesnöŋ ahuiga iwinamŋan i köiŋ karöbut miaŋgö dop miriŋire galöm köla malohot. \v 21 \x * \xo 7.21 \xt Eks 2.3-10\x*Köiŋ karöbut mi teköiga namŋan waŋgita yaigepŋe anda köndenöŋ o qakŋe ala mosörök. Mosöta ani farao kiŋgö böratŋan miwikŋaiba meiga nahönŋi aiga galöm köl waŋgii malök. \v 22 Mewö maliga Ijipt yeŋgöreŋ mötmöt aka aiaka pakpak mi kusum waŋgigetka miaŋgö dop Ijipt yeŋgöreŋ mötkutukutu azi ketaŋi ahök. Yaŋön keuŋi aka ahakmemeŋi mi ösum-mumu qakŋe jiba aka malök. \p \v 23 \x * \xo 7.23 \xt Eks 2.11-15\x*“Mosesgö (yara) yambuŋi 40 teköiga miaŋgöreŋ Israel darumunurupŋi yeŋgö prowinsnöŋ anda eŋgekŋamgö mötmöriba keuŋi jöhöba anök. \v 24 Anda Ijipt azinöŋ Israel azi kun yambuk öne töhön aŋgururuk aka öröm ureim ak waŋgiba qeyöhi, mi ehök. Mi eka anda Israel azi mi bauköm waŋgiba andöŋe anda likepŋi meleŋda Ijipt azi mi qeba qem kömuyök. \v 25 Qem kömuiga Anutunöŋ Mosesgöreŋ nariba Israel ambazip farao kiŋgö böröŋeyök meköm eŋgimamgöra kukösum waŋgii kayök. Yeŋön Moses eka könaŋi mewö ölöp möt asarize, mewö mötmöriyökmö, yeŋön mi qahö möt asariba öne tönpin malget. \p \v 26 “Miri giaŋiiga kunbuk yeŋgöreŋ ani Israel azi yahötŋan auyohotka etkehök. Etkeka esapköba sutŋire luai ahumapkö möta kewö jiyök, ‘Azi yahöt, iŋiri darumuna. Nanŋiri mohot miaŋön mönö wuanöŋgöra mewö ayuhum aŋguzahot?’ \v 27 Mewö jiyökmö, azinöŋ alaŋi mem bölim waŋgiyöhaŋön mönö Moses könöpuk utala kewö jim waŋgiyök, ‘Gi mönö neŋgöreŋ galöm aka jimtekötekö azia akzan me? Daŋön mewö kuŋgum gihiiga kinjan? \v 28 Gi uran Ijipt azi qenöŋ kömuyöhi, mönö mewö ni nuŋgumamgöra jizan me?’ \m \v 29 \x * \xo 7.29 \xt Eks 18.3-4\x*Mewö qesim waŋgiiga keu miaŋgöra aka Ijipt kantri mosöta ölöŋ köla Midian gölmenöŋ anda kiana malök. Mewö mala ambi memba nahönyahötŋi yahöt qiwikŋaim etkii malget.” Mewö. \s1 Mosesnöŋ gölme qararaŋkölkölŋe yambu 40 malök. \p \v 30 \x * \xo 7.30 \xt Eks 3.1-10\x*Stiwenöŋ keu toroqeba kewö jiyök, “Mewö malgetka (yara) yambu 40 teköiga miaŋgöreŋ Mosesnöŋ gölme qararaŋkölkölŋe liliköba kunduŋi qetŋi Sainai miaŋgö könaŋe mali Suep garata kunŋan asuhuyök. Mi ip köhösö kembaŋe könöp bölam asuhuba qahö jem kutuyöhi, miaŋgöreŋ asuhum waŋgiyök. \v 31 Mewö asuhum waŋgiiga tandök miaŋgöra welipköba könaŋi eka möt kutumamgöra kösutŋe ani Anutugöreŋök keu kun kewö kai mörök, \v 32 ‘Nöŋön göhö ambösakonurupki yeŋgö Anutuŋina akzal. Nöŋön Abraham, Aisak, Jeikob yeŋgö Kembuŋina mala kota maljal.’ Mewö jii möta jönömŋi könahiba unduiga miaŋgöreŋ göröken uba ekŋamgö keŋgötŋi mörök. \p \v 33 “Keŋgötŋi mörökmö, Kembunöŋ kewö jii mörök, ‘Gölme tiba kinjani, mi gölme kömbukŋa. Miaŋgöra gi mönö köna esugi qeköman! \v 34 Nöŋgö ambazip kambu-urupni Ijipt maljei, mi mulumgöm eŋgigetka sihimbölö qakŋe aum-möriba malje. Nöŋön mi eka maljal. Yeŋön osoŋgom eŋgui sahöt uletzei, nöŋön mi möt teközal. Nöŋön yeŋgö böröŋineyök meköm eŋgimamgöra etzal. Miaŋgöra gi mönö dölki wahöta ki kanöŋga melaim gihibiga Ijipt anman!’ Mewö jiyök.” \s1 Mosesnöŋ Israel eŋguaŋgiri yambu 40 könanöŋ malget. \p \v 35 \x * \xo 7.35 \xt Eks 2.14\x*Stiwenöŋ keu toroqeba kewö jiyök, “Yeŋön Moses qaŋ köla köndat waŋgiba kewö jiget, ‘Gi mönö galöm aka jimtekötekö azia akzan me? Daŋön mewö kuŋgum gihiiga kinjan?’ Mewö qaŋ köla jigetmö, Anutunöŋ Moses mi melaim waŋgiiga yeŋgö pom kembuŋina ahök. Suep garatanöŋ ip köhösönöŋ bölam jeyöhaŋgöreŋ asuhum waŋgiyöhi, yaŋön mönö Anutugöreŋ buzup keu mi memba kaba uruŋi kuŋgui mekömekö aziŋina ahök. \v 36 \x * \xo 7.36 \xt Eks 7.5; 14.21; Jaŋ 14.33\x*Israel mekömekö aziŋina aka ambazipurupŋi mi aiwesök aŋgöletot könaŋi könaŋi memba Ijipt kantrinöhök meköba eŋguaŋgiriga mosöta Köwet Pisikŋi miaŋgöreŋ kaget. Emu kagetka miaŋgöreŋ aka gölme qararaŋkölkölŋe mewöŋanök toroqeba aiwesök aŋgöletot murutŋi murutŋi mi (yara) yambu 40 miaŋgö uruŋe memba kondeli eka malget. \v 37 \x * \xo 7.37 \xt Dut 18.15, 18\x*Mosesnöŋ pom kembuŋina mala Israel könagesö yeŋgöra kewö jiyök, ‘Anutunöŋ Juda kambu eŋgö sutŋineyök kezapqetok azi kun möwölöhöba kuŋguiga ni ewö akŋa.’ \p \v 38 \x * \xo 7.38 \xt Eks 19.1–20.17; Dut 5.1-33\x*“Israel yeŋön gölme qararaŋkölkölŋe kaba malgetka pom kembuŋini aka nanine ambösakonurupnini yembuk mala könagesöŋini galöm köl eŋgiyök. Galöm köl eŋgiba kunduŋi qetŋi Sainai miaŋgöreŋ öŋgöi Suep garata kunŋan keu jii möta yambuk malök. Mewö mala Anutunöŋ malmal köhöikŋaŋgö keuŋi sundan jii möta malöhi, yaŋön keu mi miaŋgö dop jiiga neŋgö Buŋaya ahök. \p \v 39 “Yaŋön pom kembuŋina malökmö, nanine ambösakonini yeŋön keuŋi tem köl waŋgibingö ölan eŋgöhöiga andö qeget. Andö qeba utal waŋgiba uruŋini möŋaiiga Ijipt kantrinöŋ kunbuk liliŋgöbingö sihimŋi mötket. \v 40 \x * \xo 7.40 \xt Eks 32.1\x*Mewö möta Mosesgö datŋi Aron yaŋgöra kewö jiget, ‘Mosesnöŋ pom kembunini aka Ijipt kantrinöhök meköba neŋguaŋgiriga kaini, yaŋön kunduŋe öŋgöba tandök denöwö akzawi, nini mi qahö mötzin. Mi qahö mötzinaŋgöra göŋön ölöp tandö lopioŋ menöŋga mieŋön jitŋememenini aketka könaŋine toroqeba anbin.’ \p \v 41 \x * \xo 7.41 \xt Eks 32.2-6\x*“Mewö jiba miaŋgöreŋök goul memba miaŋön lopioŋ kun bulmakau moröŋaŋgö tandök meget. Mi memba jöwöwöl memba kaba al waŋgiba lömbuaŋ ohoba yuai böröŋinan megeri, miaŋgö sösöŋgai aka möpöseiget. \v 42 \x * \xo 7.42 \xt Amos 5.25-27\x*Mewö aketmö, Anutunöŋ mi eka ölan yöhöiga andö eŋgui Suepkö seŋgelau Toŋi waikŋini memba möpöseim eŋgimegöra eŋgömosörök. Kezapqetok azi Amosnöŋ keu kun ohoi Buzup Kimbinöŋ ahözawi, mönö miaŋgö dop kewö aket, \q1 ‘O Israel ambazip, iŋini gölme qararaŋkölkölŋe kaba (yara) yambu 40:gö dop mala nalö miaŋgöreŋ sömbup jöwöwöl ohoba naluk tosatŋi memba kaba niŋgiba malget me qahö? \q2 \v 43 Mi qahöpmö, eŋön mönö bem qetŋi Molok yaŋgö opo seri koumŋi mi aŋguget aka bem qetŋi Refan yaŋgöreŋ seŋgelau imutŋi mi aŋguba kaba malget. \q1 Eŋön imut lopioŋ mi waikŋiri memba möpöseim etkibingö meget buŋaŋina ahök. \q1 Miaŋgöra aka nöŋön mönö iŋini közöl eŋgibi kerökurupŋinan kaba eŋguaŋgitketka anda mala köröwen Babilon kantrigö andöŋe öŋgöba malme!’” Mewö. \s1 Stiwenöŋ opo seri jikegö keuŋi jiyök. \p \v 44 \x * \xo 7.44 \xt Eks 25.9, 40\x*“Ambösakonurupnini yeŋön gölme qararaŋkölkölŋe kaba mala Anutugö dangunuŋi kuŋguba opo seri jike memba aŋguba malget. Mi memba aŋguba Anutunöŋ jikeŋi memegöra Moses jim kutum waŋgiba söpsöp imutŋi kondel waŋgii ehöhi, mönö miaŋgö dop meget kinök. \v 45 \x * \xo 7.45 \xt Jos 3.14-17\x*Mosesnöŋ ambösakonurupnini galöm köl eŋgiiga yeŋön opo seri jike mi aŋguba malget. Könaŋgep Josuanöŋ wahöta galöm köl eŋgii gwölönarökurupŋinan jike mi buŋa qem aŋguba toroqeba kaba mala kantri ki kaŋgotket. Kantri ki kaŋgotketka Anutunöŋ gölme toŋi kambuŋi kambuŋi eŋguataŋgöi angetka gölmeŋini aŋgön köla meget. Memba tata malgetka kiŋ Deiwidnöŋ asuhuyök. \p \v 46 \x * \xo 7.46 \xt 2 Sml 7.1-16; 1 Hist 17.1-14\x*“Yaŋön asuhuba Anutu jemesoholŋe kalem möriamŋi miwikŋaiba kewö qesim waŋgiyök, ‘Anutu Jeikobkö bemŋi, göŋön ölöp jinöŋga nöŋön jim kutubi nini göhöra jöwöwöl jike bohonŋi membin.’ \v 47 \x * \xo 7.47 \xt 1 Kiŋ 6.1-38; 2 Hist 3.1-17\x*Mewö qesim waŋgiyökmö, Solomonöŋ jiiga Anutugöra jöwöwöl jike meget. \v 48 Mi megetmö, Öŋgöŋgöŋi Ketaŋi yaŋön azinöŋ miri böröŋinan megeri, miaŋgöreŋ qahö malja. Miaŋgö keuŋi kezapqetok azi kunŋan kewö ohoi ahöza, \q2 \v 49 \x * \xo 7.49 \xt Ais 66.1-2\x*‘Kembunöŋ jiza: Nöŋgöreŋ jakömbuak dum tatatni mi Suepnöŋ ahöiga gölme mi könanaŋgö döpŋi aiga miaŋgöreŋ tiba tatzal. \q1 Iŋini mönö nöŋgöra miri tandökŋi denöwö megetka dop kölbawak? \q1 Me miri denikeaŋgöreŋ miwikŋaim niŋgigetka miaŋgöreŋ öŋgöba luhut memba malbileŋak? \q2 \v 50 Yuai pakpak mi mönö nanak nani börönan miwikŋaim eŋgial mi mötze.’” Mewö. \s1 Stiwenöŋ kaunsöl yeŋgö uruŋini kuŋguyök. \p \v 51 \x * \xo 7.51 \xt Ais 63.10\x*“O qeqetal ambazip, eŋgö uruŋinan mönö duhuiga kopa akze! Kezapŋinan köungöba qahö kötökŋi tohoza! Mi duhuzawaŋgöra Anutugöreŋ keu qetala kezapjupjup ahakze. Ambösakonŋinan Uŋa Töröŋi tuarenjoŋ ak waŋgiba malgetka eŋön mönö yeŋgö dop toroqeba mewöŋanök Uŋa Töröŋi sundan dop andö qemakze! \v 52 Eŋgö ambösakonurupŋinan kezapqetok ambazip awamŋi qahö sesewerowero ak eŋgiba malget. Yeŋgöreŋök daŋön mönö kahasililiŋ qahö miwikŋaiyök? Yeŋön Azi Solanŋan asuhumapkö kezapqetok keuŋi jigetka i eŋguget kömuget. Yeŋön kömugetka Azi Solanŋan nanŋak asuhuiga iŋini i mamalolo ak waŋgiba qeget kömuyök. \v 53 Anutunöŋ garataurupŋi melaim eŋgiiga Suepnöhök eta Köna keu eŋgigetka Buŋaŋini ahökmö, eŋön mi qahö tem köla malget.” Mewö. \s1 Stiwen kötnöŋ qeget kömuyök. \p \v 54 Stiwenöŋ keu mewö jiiga jike kaunsöl yeŋön mötkeri, mi uruŋini sounöŋ qesiŋqesiŋi ewö qesiŋnök. Qesiŋniga uruŋini könöp jeiga ambarik (amdabö) yöhöba wahöta kinget. \v 55 Mewö aketmö, Uŋa Töröŋan Stiwengö uruŋi kokolak qeiga jeŋi Suepnöŋ göröken ui öŋgöiga Jisös Anutugö asakmararaŋ uruŋe euyaŋgöreŋ Anutugö böröŋi ölŋe kini ehök. \v 56 Jisös eka jiyök, “Mötket! Suepnöŋ aŋaŋiiga Suep gölmegö Azi Ölŋan mönö Anutugö böröŋi ölŋe kiniga ekzal.” \p \v 57 Mewö jii möta qet gigilahögetka göju ketaŋi wahöriga kezapŋini böröŋinan gwözöŋda körekŋan luhuba anda qeraköba meget. \v 58 Mewö memba taon göraŋe örörahöba anda yaigepŋe ala kötnöŋ könahiba gila qeget. Mewö qegetka tosatŋan mi eka kinda malukuŋini qeköba mölohoba azi gwabö Solgö kösutŋe alget. \v 59 Mewö aka kötnöŋ gila qebayök kingetka Stiwenöŋ Anutugö köuluköba kewö jiyök, “O Kembu Jisös, gi mönö uŋani memba aŋgön kölman!” \v 60 Mewö jiba siminŋan geba köla qet gigilahöba jiyök, “Kembu, siŋgisöndok ki akzei, miaŋgö lömbötŋi mönö yeŋgö qakŋine kude alman!” Mewö jiba nöŋ qeba kömuyök. Mewö. \c 8 \s1 Solnöŋ urumeleŋ kambu sesewerowero ak eŋgii deŋget. \p \v 1 Stiwen qeget kömuyöhi, mi Solnöŋ mewöyök möri dop kölök. Nalö miaŋgöreŋök sesewerowero ketaŋi ahuiga Jerusalem sitigö urumeleŋ kambu kazik ak eŋgiget. Miaŋgöra yeŋön körekŋanök siti mosöta deŋda Judia aka Samaria prowins yahöt mi dop köla angetka aposol yeŋönök kapaŋ köla sitinöŋ malget. \v 2 Ambazip Anutu göda qeba waikŋi memba malgeri, yeŋgöreŋök tosatŋan Stiwen kömuyöhaŋgöra jiŋgeŋ köla gwötpuk sahöta qamötŋi memba anda löm kölget. \p \v 3 \x * \xo 8.3 \xt Apo 22.4-5; 26.9-11\x*Löm kölgetmö, Solnöŋ urumeleŋ könagesö jaŋgauraŋga mem eŋgiba miriŋi miriŋi liliköba öŋgöba urumeleŋ azi aka ambi örörahöba eŋgömemba gili etketka jiiga kösö mire al eŋgiget. Mewö. \s1 Filipnöŋ Samaria sitinöŋ Buŋa nup meyök. \p \v 4 Urumeleŋ ambazipnöŋ deŋda miri dop anda kaba liliköba malgeri, yeŋön Ölöwak Buŋa jiba miaŋön ambazip uruŋini kuŋguba malget. \v 5 Filipnöŋ Samaria prowinsgö siti kunöŋ geba Amötqeqe Toŋi Kraistkö könaŋi jim asarim eŋgii mötket. \v 6 Mia jim asarim eŋgiba aŋgöletot meiga letotketka ambazip kambu yeŋön mi eka keu jiyöhi, mi urumohot aka kezap ala möta aŋgön kölget. \p \v 7 Filipnöŋ nup meiga Anutugö ösumŋan öme gwötpuk mi ambazip uruŋineyök eŋguataŋgöyök. Eŋguataŋgöiga qet bölöbölö qeta kota anget. Nup meiga ambazip sehisehiŋi likepŋini kömukömuŋi aka lokon malgeri, mi ölöwaket. \v 8 Mewö aiga Samaria sitinöŋ sösöŋgai öŋgöŋgöŋi asuhuba ahöyök. Mewö. \s1 Sile galöm azi Saimonöŋ timbiqimbilim ahök. \p \v 9 Sösöŋgai ahöyökmö, Samaria siti miaŋgöreŋ suŋa jinaŋ azi kun qetŋi Saimon malök. Yaŋön (yara) yambu tosatŋi qarösoŋgo amötqeqe nup memba Samaria ambazip welipköm eŋgiiga malget. Mewö malgetka “Azi öŋgöŋgöŋi akzal,” jiba nanŋaŋgöra möri öŋgöyök. \v 10 Ambazip öŋgöŋgöŋi eretŋi yeŋön körek pakpak Saimongö keugöra kezap ala möta kewö jimalget, “Anutugö ösumŋi qetŋi ‘Kukösum ketaŋi,’ qetzei, miaŋön mönö azi miaŋgö uruŋe geiga ahöza.” \v 11 Saimonöŋ qarösoŋgo amötqeqe nup mi nalö köröpŋi memba ambazip welipköm eŋgiiga malget. Mewö ak eŋgiyöhaŋgöra aka yaŋgöreŋ qekötahöba malget. \p \v 12 Mewö malgetmö, Filipnöŋ kaba Anutugö bemtohoŋe aŋgotpingö Ölöwak Buŋaŋi aka Jisös Kraist qetŋaŋgö könaŋi mi jim asarim eŋgiyök. Mi jim asarim eŋgiiga ambazip gwötpukŋan Buŋa keu möt nariba uruŋini meleŋgetka o melun mem eŋgiyök. \v 13 Mewö aketka Saimonöŋ mewöyök keu mi möt nariiga o melun mem waŋgigetka Filipkö kösutŋe kaba mala wuataŋgöyök. Mewö aiga Filipnöŋ aŋgöletot aiwesök ketaŋi ketaŋi mei asuhugetka mi eka welipköba malök. Mewö. \s1 Uŋa Töröŋan Samaria yeŋgö uruŋine geyök. \p \v 14 Samaria ambazipnöŋ Anutugöreŋ Buŋa keu mewö möt aŋgön kölgeri, miaŋgö buzupŋan sehiba Jerusalem sitinöŋ ani aposol yeŋön mötket. Yeŋön mi möta Pitö aka Jon meköba melaim etkigetka yeŋgöreŋ anohot. \v 15 Anda aŋgota yeŋgöra aka köuluköba Uŋa Töröŋan uruŋine gemapköra Kembu qesiyohot. \v 16 Könaŋi kewögöra qesiba köuluköyohot: Yeŋön Kembu Jisösgö qetŋe o melun mem eŋgigetmö, Uŋa Töröŋan yeŋgöreŋök kungö uruŋe qahö gei öne malget. \v 17 Miaŋgöra köuluköba böröŋiri nöröpŋine alohotka Uŋa Töröŋan uruŋine geiga meget. Mewö. \s1 Saimonöŋ Uŋa Töröŋi söŋgöröŋi memamgö jiyök. \p \v 18 Aposol yetkön böröŋiri ambazip nöröpŋine alohotka Anutunöŋ miaŋgö dop Uŋa Töröŋi yeŋgö uruŋine aliga Saimonöŋ mi eka moneŋ memba kaba kewö jiyök, \v 19 “Iŋiri mönö kukösum mewöŋi mi nia kun niŋgiyohotka memba böröni denike yeŋgö nöröpŋine almami, Uŋa Töröŋan mönö yeŋgö uruŋine gema.” \p \v 20 Mewö jiyökmö, Pitönöŋ kewö jim waŋgiyök, “Aek! Yapmakek! Göŋön Anutugö kalemŋi mi moneŋnöŋ söŋgöröŋi memamgöra jizan. Miaŋgöra gi mönö moneŋgabuk könöp sianöŋ geman. \v 21 Göhö urugan mönö Anutugö jeŋe qahö diŋgiza. Miaŋgöra gi Buŋa keu kiaŋgö ölŋi kun qahöpmahöp meman. \v 22 Bölöŋamgeyök mönö urugi meleŋda Kembu köulukönöŋga yaŋön uru mötmötkahö siŋgisöndokŋi mi mosötpawak. \v 23 Göhö urugan mönö kömbuhiiga wösökömbuk ewö jula kokolak qem gihiza. Siŋgisöndokan mönö kösö ewö köpeim gihiiga qaközan.” \p \v 24 Pitönöŋ mewö jiiga suŋa jinaŋ azi Saimonöŋ kewö meleŋ etkiyök, “Mönö nöŋgöra aka Kembugö köuluköyohotka keu jizahori, miaŋgö ölŋi kun qahö asuhum niŋgibawak.” \p \v 25 Aposol yetkön Kembugö Buŋa keu mi siti miaŋgöreŋ naŋgöba jiba jim asariba eŋgömosöta anohot. Könanöŋ anda Samaria prowinsgö miriŋi miriŋi liliköba ambazip uruŋini Ölöwak Buŋa keunöŋ kuŋgum eŋgiba mala Jerusalem sitinöŋ liliŋgöba anohot. Mewö. \s1 Filipnöŋ Afrika azi kungöra Buŋa keu jii mörök. \p \v 26 Kembugöreŋ garata kunŋan Filipköra keu kewö jii mörök, “Gi mönö Jerusalem siti mosöta Saut göröken anman. Gölme qararaŋkölkölŋe köna isikŋi (walŋi) Gaza taonöŋ gemakzei, mönö miaŋgöreŋ anman.” \v 27 Mewö jii möta Filipnöŋ amqeba mosöta anök. Anda Afrika azi kunŋan miriŋe liliŋgöba ani könanöŋ miwikŋaiyök. Yaŋön Etiopia kantrigö kandasi qingö jembonŋi öŋgöŋgöŋi aka ambi kembugö jakömbuak miriŋe moneŋ aka inap yuaiŋi galöm köla malök. Sileŋaŋgö yuaigöra aka Juda azi akŋamgö osiyökmö, töndup Anutugö waikŋi memba möpöseimamgöra Jerusalem sitinöŋ kayök. \p \v 28 Kaba miriŋe liliŋgömamgöra hos karenöŋ öŋgöiga hosnöŋ örögetka könanöŋ anök. Miaŋgöreŋ anda kezapqetok azi Aisaiagö buk kötula oyoŋda tarök. \v 29 Mewö aiga Uŋa Töröŋan Filipköra saŋep ala keu kewö jiyök, “Gi mönö hos kare miaŋgö qöhöröŋe anda mötöteiba anman.” \v 30 Uŋa Töröŋan mewö jiiga miaŋgöreŋök ösumŋan kösutŋe anök. Anda azinöŋ kezapqetok azi Aisaiagö buk miaŋgö Buŋa keuŋi oyoŋni mörök. Möta kewö qesim waŋgiyök, “Keu oyoŋjani, mi ölöp möt asarizan me qahö?” \p \v 31 Qesim waŋgiiga jiyök, “Kunŋan qahö jim asariiga nanak mi denöwö möt asaribileŋak?” Mewö jiiga hos karenöŋ öŋgöiga mohotŋe tarohot. \v 32 \x * \xo 8.32 \xt Ais 53.7-8\x*Buŋa Kimbi oyoŋnöhi, mi kewö, \q1 “Azinöŋ lama qem yandibingöra memba waŋgitzei, yaŋön mönö miaŋgö dop ösöŋ sororoŋgöba ahöyök. \q1 Galömŋan lama moröŋaŋgö jupŋi fitanöŋ mitiiga qöhöröŋe göröŋ qeba tim gwiriŋi qahö kinjawi, yaŋgö numbuŋaŋgö dop mönö qahö waumgöba aŋaŋiyök. \q2 \v 33 Memba et al waŋgigetka kunŋan keu jakeŋe keuŋaŋgö likepŋi qahö naŋgöba jiiga öne jim teköget. Gölmenöŋ malmalŋi mewö waŋgitket. \q1 Gwölönarökurupŋi qahö mewö kömuyök. Miaŋgöra kunŋan qet areŋi könaŋgep qahö oyoŋda jima.” \p \v 34 Jembonöŋ mi oyoŋda Filip kewö qesim waŋgiyök, “Kezapqetok azinöŋ keu mi dagöra jiza? Mi nanŋaŋgöra me azi kungöra jiza? Gi ölöp miaŋgö könaŋi jinöŋ mötpi.” \v 35 Qesim waŋgiiga kezapqetok yeŋgöreŋ Buzup Kimbinöhök könahiba Jisösgö Ölöwak Buŋa mi könaŋambuk jim asarii mörök. \v 36 Mewö eraum möta könanöŋ anda o kösutŋe aŋgorohotka qin jembonŋan jiyök, “Eknöŋ, o töwatŋi ki ahöza. Miaŋgöra gi ölöp o melun mem niŋgiman. Keu kunöŋ aŋgön köl gihiza me qahö?” \v 37 (Mewö jiiga Filipnöŋ jiyök, “Gi keu jibi mötzani, mi urugi jömuk Anutugöreŋ ala möt narizan ewö, mi ölöp akŋam.” Jiiga keu kewö meleŋnök, “Jisös Kraistnöŋ Anutugö Nahönŋi akza, nöŋön mi möt narizal.” \p \v 38 Mewö meleŋda jim kutuiga hos kare jöhögetka mohotŋamŋire oe geba Filipnöŋ o melun mem waŋgiyök. \v 39 Mi mem waŋgiiga onöhök korohotka Kembugö Uŋa Töröŋan Filip waŋgiri öŋgöba sök aliga qin jembonŋan i kunbuk qahö ehök. Qahö ehökmö, toroqeba sösöŋgai qakŋe miri gölmeŋe Etiopia anök. \v 40 Filipnöŋ sök ala anda taon qetŋi Asdod miaŋgöreŋ asuhui miwikŋaiget. Miaŋgöreŋök toroqeba taonŋi taonŋi liliköba miaŋgöreŋ Ölöwak Buŋa keunöŋ ambazip uruŋini kuŋguba anda mala Sisaria taonöŋ kaŋgorök. Mewö. \c 9 \s1 Kembunöŋ Sol asuhum waŋgiiga uruŋi meleŋnök. \r Apo 22.6-16; 26.12-18 \p \v 1 Nalö sutŋe miaŋgöreŋ Solnöŋ urukönöp qakŋe kinda uru sileŋi bölam tepköiga Kembugö gwarekurupŋi eŋgum ureim eŋgiba malök. Mewö mala jike nup galöm bohonŋi yaŋgöreŋ anök. \v 2 Yaŋgöreŋ anda kewö kuŋguba qesiyök, “Köna dölökŋi wuataŋgöba maljei, yeŋgöreŋök tosatŋan Damaskus sitinöŋ köröwen malje. Miaŋgöra nöŋön ölöp endu anda jarum eŋgiba kun miwikŋaimami, i mönö jöhöba waŋgita Jerusalem sitinöŋ kamam. Damaskus sitinöŋ Juda neŋgö köuluk miri galöm kölakzei, yeŋön i aŋgön köl eŋgibepuköra mönö jimtekötekö kimbi ohoba niŋginöŋga memba anda kondel eŋgimam.” Mewö jii ohoi memba anök. \p \v 3 Könanöŋ anda mala Damaskus siti dopdowimamgö aiga yuai kun wölaŋ kewö asuhuyök: Asakmararaŋ kun Suepnöhök wölbilik ewö asuhuba eta liliköm waŋgiyök. \v 4 Liliköm waŋgii tala gölmenöŋ geba ahöba kouruk kun möriga keu kewö jii mörök, “Sol Sol, gi mönö wuanöŋgöra sesewerowero qakŋe al niŋgizan?” \p \v 5 Mewö jiiga Solnöŋ qesiba jiyök, “Kembu, gi daŋön?” Mewö jiiga meleŋnök, “Ni Jisös sesewerowero qakŋe al niŋgimakzani, ni mönö mi. \v 6 Mi akzalmö, ölöp wahöta sitinöŋ anman. Miaŋgöreŋ anda wani yuai akŋani, kunŋan miaŋgö buzupŋi jii mötman.” \p \v 7 Azi yambuk köna anda malgeri, yeŋön keuŋini qahöwahiga tömtömimba kinget. Yeŋön keu kouruk ölŋa mötketmö, azi kun qahö eket. \v 8 Keu meleŋniga Solnöŋ gölmenöhök wahörökmö, jeŋi uba yuai kun qahö eka jipjap kinök. Mewö kiniga böröŋe memba Damaskus sitinöŋ waŋgita anget. \v 9 Angetka wehön karöbut miaŋgö dop jipjap mala o me nene kun qahö nemba öne malök. Mewö. \s1 Ananaiasnöŋ Sol o melun mem waŋgiyök. \p \v 10 Damaskus sitinöŋ Jisösgö gwarekŋi kun qetŋi Ananaias malök. Kembunöŋ kutum wasöriga imut ehiga “Ananaias!” qerök. Qetŋi qeriga jiyök, “O Kembu, ni ki maljal.” \p \v 11 Mewö jiiga jii mörök, “Gi mönö wahöta köna qetŋi Köna Diŋdiŋi jimakzei, miaŋgöreŋ anman. Miaŋgöreŋ anda Judasgö mire öŋgöba Tarsus azi qetŋi Solgöra qesiman. Mötnöŋ, yaŋön ni köuluköm niŋgiba tatza. \v 12 Köuluköba tata uruŋan imut kun kewö ehök: Azi qetŋi Ananaiasnöŋ miriŋi uruŋe kaŋgota jeŋi kunbuk tohomapköra böröŋi nöröpŋe alma.” \p \v 13 Kembunöŋ keu mewö jii möta meleŋnök, “O Kembu, ambazip gwötpukŋan azi miaŋgö kösohotŋi lök jiget möral. Yaŋön Jerusalem sitinöŋ göhöreŋ könagesöurup sarakŋi mi gwötpuk eŋgum ureim ak eŋgiba malök. \v 14 Jike nup galöm bohonŋi yeŋön nam köla kukösum waŋgigetka Damaskus siti kiaŋgöreŋ mewöyök nup miyök memamgöra kayök. Ambazip göhö qetki qeta köulukömakzini, yaŋön mönö nini körek pakpak neŋgömemba jöhöm neŋgimamgö mötza.” \p \v 15 Mewö meleŋnökmö, Kembunöŋ jii mörök, “Nöŋön azi mi meköm waŋgibiga qetni bisiba nöŋgöra bim qeba malma. Mewö mala gölmeŋi gölmeŋi liliköba Buŋani jim sehiiga Israel aka kian kantri ambazipnöŋ mötme. Keu jakeŋi jakeŋi miaŋgöreŋ örögetka azi kembu gwötpuk yeŋgö jeŋine aŋgota Buŋani jii mötme. Miaŋgöra mönö töndup anöŋ. \v 16 Yaŋön qetni bisiba miaŋgöra sihimbölö gwötpuk mötma. Nöŋön miaŋgö areŋi kondel waŋgimamgö mötzal.” \p \v 17 Mewö jii möta Ananaiasnöŋ anda miri miaŋgö uruŋe öŋgöba böröyahötŋi Solgö nöröpŋe ala jiyök, “Sol alani, köna namŋe kanöŋga Jisösnöŋ asuhum gihiyöhi, Kembu miaŋön mönö melaim niŋgiiga kazal. Göhö jegan kunbuk tohoiga Uŋa Töröŋan urugi kokolak qemawaŋgöra jiiga kazal.” \v 18 Mewö jiiga miaŋgöreŋök yuai sönuetŋambuk tandök miaŋön jeŋeyök tala et teköi jeŋi tohoyök. Jeŋi tohoiga ui asariiga wahörök. Wahöta jiiga o melun mem waŋgiyök. \v 19 O melun mem waŋgiiga nene nemba köhöiyök. Solnöŋ köhöiba gwarek yeŋgö sutŋine Damaskus sitinöŋ wehön tosatŋi malök. Mewö. \s1 Solnöŋ Damaskus sitinöŋ Buŋa nup meyök. \p \v 20 Mala miaŋgöreŋök wahöta Juda yeŋgö köuluk miriŋi miriŋi miaŋgöreŋ öŋgöba Jisösgö könaŋi jim asariba ambazip uruŋini kuŋguba kewö jiyök, “Jisösnöŋ mönö Anutugö nahönŋi akza.” \p \v 21 Mewö jii möta körek yeŋön auruba welipköba jiget, “Jerusalem sitinöŋ qet mia qet köulukögeri, azi kiaŋön mi eŋgum ureiba malök me qahö? Mewöŋanök kiaŋgöreŋ kayöhi, mi mönö nini jöhöba neŋguaŋgita jike nup galöm bohonŋi yeŋgö böröŋine al neŋgimamgöra kayök. Miaŋgöra mönö denöwö letota nanŋak Anutugö keu miyök naŋgöba jiza?” \p \v 22 Mewö jigetmö, Anutunöŋ Sol ösum-mumu waŋgii kunbuk köhöiba malök. Köhöiba mala Juda ambazip Damaskus sitinöŋ malgeri, yeŋgö uruŋini kuŋguba kewö jiba malök, “Jisösnöŋ ölŋa Anutugöreŋ Amötqeqe Toŋi Kraist akza.” Keu mi jim köhöiba könaŋi kondela maliga yeŋön köŋkuŋ aka keu mi qeapköbingö osiba malget. \p \v 23 \x * \xo 9.23 \xt 2 Kor 11.32-33\x*Silim gwötpuk teköiga miaŋgöreŋ Juda yeŋön tokoba keu nup memba Sol qeget kömumapkö aŋgönaŋi alget. \v 24 Aŋgönaŋi algetmö, miaŋgö buzupŋi mi Solgö kezapŋe gei mörök. Solnöŋ Damaskus siti mosötmamgö aiga miaŋgöreŋ qeget kömumapköra siti kiripo naŋguŋe yaŋgöra suŋgem asak je galöm memba malget. \v 25 Mewö memba malgetmö, gwarekurupŋan suŋgem kunöŋ sakap (misak) ketaŋi memba kösönöŋ jöhöba Sol sakapnöŋ ala siti selgö kinimŋeyök alget geba anök. Mewö. \s1 Solnöŋ Jerusalem kusukŋanök anda malök. \p \v 26 Solnöŋ anda Jerusalem sitinöŋ aŋgota Jisösgö gwarekurup yembuk esapköba toroqeyökmö, körek yeŋön Sol gwarek aka malöhi, mi qahö möt narigeraŋgöra aka yaŋgöra keŋgötŋini mötket. \v 27 Keŋgötŋini mötketmö, azi qetŋi Barnabas yaŋön ala ak waŋgiba köyan köla waŋgita aposol yeŋgöreŋ anda kondela kösohotŋi kewö jim asarim eŋgiyök, “Sol azi kiaŋön könanöŋ kaiga Kembunöŋ asuhum waŋgii ehiga keuŋi jii mörök aka könaŋgep Jisösgö qetŋi mi Damaskus sitinöŋ jim asariba köhöikŋanök uru kuŋgum eŋgiba malök.” \p \v 28 Kösohotŋi mewö jim asarim eŋgiiga yembuk toroqeba Jerusalem siti uruŋe liliköba awösamkakak kinda Kembugö qetŋi aukŋe qeta ambazip urukuŋgukuŋgu köhöikŋi al eŋgiba malök. \v 29 Mi al eŋgiba mala Juda ambazip Grik keu möta malgeri, yembuk eraum möta möndömkösök keu meleŋqeleŋ ahökmö, yeŋön Sol kapaŋ köla qeget kömumapkö mötket. \v 30 Mi esapkögetka alaurupŋan Sol miwikŋaiba waŋgita Sisaria taonöŋ anda kinda melaigetka nanŋök toroqeba ahuahu taonŋi qetŋi Tarsus miaŋgöreŋ anök. Mewö. \s1 Urumeleŋ kambu yeŋön luainöŋ malget. \p \v 31 Solnöŋ uruŋi meleŋniga miaŋgö andöŋe urumeleŋ könagesö pakpak Judia, Galili aka Samaria prowins dop köla malgeri, yeŋön luai miwikŋaigetka Uŋa Töröŋan i mem köhöiba naŋgöm eŋgiiga malget. Mewö mutulaŋgöba Kembugö keuŋi oŋgitpinbuköra keŋgötŋini möta nup megetka urumeleŋ könagesöŋinan qarim sehiiga malget. Mewö. \s1 Pitönöŋ Lida azi kun mem ölöwahök. \p \v 32 Pitönöŋ miriŋi miriŋi liliköba Jisösgö könagesö sarakŋi eŋgeka anda mala nalö kunöŋ taon qetŋi Lida miaŋgöreŋ aŋgorök. \v 33 Aŋgota miaŋgöreŋ azi kun qetŋi Ainias miwikŋaiyök. Likepŋi kömukömuŋi aiga dumnöhök ahöba mali (yara) yambu 8 teköyök. \v 34 Pitönöŋ i miwikŋaiba kewö jiyök, “Ainias, Jisös Kraistnöŋ gi mem ölöwak gihiza. Miaŋgöra mönö wahöta tumbulahöpki qezaköman.” Mewö jiiga miaŋgöreŋök wahörök. \v 35 Mewö asuhuiga Lida aka Saron ambazip pakpak yeŋön i eka uruŋini meleŋda Kembugöreŋ qekötahöget. Mewö. \s1 Pitönöŋ Jopa anda Tabita mem guliyök. \p \v 36 Jopa taonöŋ gwarek ambi kun qetŋi Tabita malök. (Qet mi Grik keunöŋ Dorkas, nanine keunöŋ teu, Iŋklis keunöŋ deer.) Yaŋön nalö dop nup ölöpŋi ölöpŋi memba kalem sehisehiŋi mendeŋda ambazip etqeqeŋi bauköm eŋgiba malök. \v 37 Pitönöŋ gölme miaŋgöreŋ mali Tabitanöŋ nalö miaŋgöreŋ kawöl asuhum waŋgii kömuyök. Kömui qamötŋi saŋgoŋda memba miri uruŋi kunöŋ öŋgöba alget. \p \v 38 Lida mi Jopa taon kösutŋe tarök. Miaŋgöra Pitönöŋ Lida malöhi, gwarek yeŋön mi möta azi yahöt melaim etkigetka anda Pitö kewö qesim waŋgiyohot, “Gi mönö zilaŋ kanöŋga netpuk Jopa taonöŋ anbin.” \v 39 Qesim waŋgiyohotka miaŋgöreŋök amqeba yetpuk anget. Anda aŋgotketka qamöt miri uruŋe ahöyöhaŋgöreŋ waŋgita öŋgöget. Öŋgögetka ambi malö pakpak Pitö liliköba sahöta Dorkasnöŋ yembuk mala opo maluku uhum memba eŋgiyöhi, mi kondel waŋgiget. \v 40 Kondel waŋgigetmö, Pitönöŋ jii körek yeŋön gem tekögetka simin köla köuluköyök. Köuluköm teköba qamöt mesohol köla kewö jiyök, “Tabita, mönö wahötnöŋ.” Mewö jiiga jeŋi uba Pitö eka wahöta tarök. \p \v 41 Tariga Pitönöŋ böröŋe memba kököbihiiga wahöta kinök. Kiniga urumeleŋ alaurupŋi aka ambi malö eŋgoholi öŋgöget. Öŋgögetka kömupnöhök guliba wahöröhi, ambi mi jemesoholŋine ali eket. \v 42 Miaŋgö keu buzupŋi mi Jopa uruŋe miri dop ani möta ambazip gwötpukŋan könahiba Kembu möt narim waŋgiget. \v 43 Pitönöŋ Jopa miaŋgöreŋ sömaŋi tosatŋi toroqeba mala Saimongö mire tata ahöyök. Azi mi köna esu memegöra bulmakau sileŋi urasiba saŋgoŋda möhamgöba malök. Mewö. \c 10 \s1 Korniliusnöŋ Pitö ohola uruŋi meleŋnök. \p \v 1 Taon qetŋi Sisaria miaŋgöreŋ suahö galöm kianŋi kun qetŋi Kornilius malök. Yaŋön yarö kambu bahöŋi kun qetŋi “Italigö yarö kambu” qetkeri, miaŋgöreŋ yarö azi 100 yeŋgö galömŋina malök. \v 2 Yaŋön saiwaurupŋi pakpak yembuk Anutu göda qeba waikŋi memba möpöseiba malget. Mewö malgetka Juda ambazip wanapŋi yeŋgöra kalem sehisehiŋi eŋgiba Anutu qösösök (qörörök) köuluköba malök. \v 3 Mare kunöŋ 3 kilok miaŋgö dop aiga Kembunöŋ Kornilius kutum wasöriga imut kun ehök. Imut törörök eka miaŋgöreŋ Anutugöreŋ garata kunŋan miriŋe öŋgöi ehök. Garata miaŋön öŋgöba “Kornilius!” jiba qetŋi qerök. \p \v 4 Mewö qeriga garata ehiba sömbuŋi möta jiyök, “Ketaŋamni, wanigöra ki kazan?” Mewö jiiga meleŋnök, “Gi köuluköba malnöŋga keugi Anutugöreŋ öŋgöiga möri ölöwakza. Gi ambazip wanapŋi kalemŋi kalemŋi mendeŋ eŋgimakzani, mi Anutunöŋ möta aŋgön köla göhöra mötmöriba melaim niŋgiiga kazal. \v 5 Miaŋgöra mönö dölki kolek alnöŋga Jopa taonöŋ aniga azi qetŋi Saimon, qetŋi kun Pitö qetzei, ia waŋgita kame. \v 6 Yaŋön sömbup sileŋaŋgö nup meme azi qetŋi Saimon yaŋgö mire köwet jitŋe miaŋgöreŋ malja.” \p \v 7 Suep garatanöŋ Korniliusgöra keu mewö jibagun mosöta anök. Mosöta aniga welenqeqeŋi yahöt etkoholi kayohot. Kayohotka yarö azi kun kösutŋeyök kapaŋ köla Anutu göda qeba malohori, i mewöyök oholi kayök. \v 8 Kagetka garatagöreŋ keu mi körek jii mötketka melaim eŋgii Jopa taonöŋ anget. Mewö. \s1 Kembunöŋ Pitö kutum wasöriga imut ehök. \p \v 9 Azi yeŋön könanöŋ angetka miri giaŋii taon dopdowigetka silim bibiŋe miaŋgöreŋ Pitönöŋ miri uruŋi kun eu miaŋgöreŋ öŋgöba kinda köuluköyök. \v 10 Kinda köuluköba nenegö kömumba yuai nemamgö möta jii ohoget. Ohogetka nalö miaŋgöreŋ Kembugö alburupŋan qeiga tata imut kun kewö ehök: \v 11 Suepnöŋ aŋaŋiiga könde ketaŋi kun erök. Könde mi opo tuatŋi ketaŋaŋgö tandök ewö ahök. Garata yeŋön yuai miaŋgö waŋgömŋi 4 miaŋgöreŋ memba naŋgöbeak, miaŋgö tandök ewö gölmenöŋ erök. \v 12 Yuai miaŋgö uruŋe sömbup könaŋi könaŋi tatket. Sömbup tosatŋan köna 4:ŋan tiba anakze. Tosatŋan wösönöŋ ölölöŋgöba anakze. Mewöyök neiŋi neiŋi könakemba bölbölgöba anakzei, yuai mewöŋi mewöŋi mi könde miaŋgö uruŋe mohotŋe etket. \v 13 Etketka miaŋgöreŋ qet kun asuhuba keu kewö jii mörök, “Pitö, gi mönö wahöta yuai ki qeba ohoba nenöŋ.” \p \v 14 Mewö jii mörökmö, Pitönöŋ jiyök, “O Kembu, mewö qahö kötökŋi! Mi dönqizinŋambuk. Ni nalö kunöŋ yuai aŋgöjörakŋambuk mi kude neal. Ni miaŋgöra imbiloŋloŋ mötzal.” \p \v 15 Mewö jiiga qet miaŋön kunbuk asuhuba yaŋgöra jiyök, “Anutunöŋ yuai jim könjörari ahözawi, göŋön miaŋgö qetŋi aŋgöjörakŋambuk mewö qetnöŋga qahö dop kölja.” \v 16 Yuai mewöŋi mi kunbuk asuhui indimŋi karöbut ahök. Indimŋi karöbut aiga miaŋgöreŋök könde mi kunbuk örögetka Suepnöŋ öŋgöyök. \p \v 17 Pitönöŋ imut mi eka miaŋgö könaŋaŋgöra köŋkuŋ aka mötmamgö möt bibihiba tarök. Mewö tariga nalö miaŋgöreŋök Korniliusnöŋ azi melaim eŋgii kaba Saimongö miri jaruba miaŋgöra qeqesi aka miwikŋaiba kaŋgota miri naŋguŋe kinget. \v 18 Miri naŋguŋe kinda kewö qeta qesiget, “Saimon qetŋi alaŋi Pitö qetzei, yaŋön miri kiaŋgöreŋ malja me qahö?” \p \v 19 Pitönöŋ toroqeba imut miaŋgö könaŋaŋgöra möt bibihiba tariga Uŋa Töröŋan kewö jii mörök, “Mötnöŋ, azi karöbutŋan kaba gi jarum gihize. \v 20 Nöŋön azi mi melaim eŋgibiga ki kaze. Miaŋgöra mönö dölki wahöta geba uruyahöt mosöta yembuk anman.” \v 21 Mewö jiiga Pitönöŋ azi mieŋgöreŋ geba jiyök, “Mötket, iŋini azi jaruzei, nöŋön mia akzal. Mönö denöwögöra kaze?” \p \v 22 Jiiga meleŋget, “Suahö galöm Kornilius mi azi diŋdiŋi akza. Yaŋön Anutu waikŋi memba möpöseiba mali Juda ambazip kambu körek yeŋön göda öŋgöŋgöŋi qem waŋgimakze. Anutugö garata töröŋi kunŋan asuhum waŋgiba kewö jim kutui mörök, ‘Gi mönö kolek ala Pitö köl öröm waŋginöŋga mirige öŋgöba keu uruŋeyök jimawi, mi kezap ala mötman.’” \v 23 Mewö meleŋgetka öröm eŋgii miri uruŋe öŋgögetka köyan köl eŋgii köisirik tata ahöget. Ahögetka miri giaŋiiga Pitönöŋ wahöta yembuk anök. Jopa taon miaŋgöreŋök ala tosatŋi eŋgömeiga yambuk mohotŋe anget. Mewö. \s1 Pitönöŋ kian ambazip yembuk tokoget. \p \v 24 Mohotŋe anda sömaŋi mohot ahöba anda mala Sisaria taonöŋ aŋgotket. Aŋgotketka Korniliusnöŋ yeŋgö mamböt aka malök. Mewö mala tinitosolom aka alaurupŋi ölöpŋi mi köl öröm eŋgii miriŋe tokoba tatket. \v 25 Aŋgota Pitönöŋ mire öŋgömamgö aiga Korniliusnöŋ wahöta eta jölöŋi jiba könaŋe geba sipköm waŋgiyök. \v 26 Sipköm waŋgiyökmö, Pitönöŋ böröŋe memba kököbihiiga wahöri kewö jiyök, “Mönö wahötnöŋ, nia kun gölme aziyök akzal.” \p \v 27 Mewö jii yambuk eraum möta miri uruŋe öŋgöyohotka ambazip gwötpukŋan tokoba tatkeri, mi eŋgehök. \v 28 Eŋgeka kewö jii mötket, “Iŋini Juda ambazip neŋgö könaŋamnini mötze. Juda nini ambazip kianŋi eŋgö mire öŋgöba embuk köisirik tatatkö soŋgo ahöi osizin. Mi osizinmö, Anutunöŋ keuŋi kun kondel niŋgiba kewö jiyök, ‘Göŋön ambazip iŋi waiŋi yeŋgö qetŋini mi aŋgöjörak imbiloŋloŋambuk mewö kude qetman.’ \v 29 Miaŋgöra iŋini kolek ala köl öröm niŋgigetka nöŋön qahö qetala kaba kaŋgotzal. Kaŋgota kewö qesizal: Iŋini mönö wuanöŋgöra kolek ala köl öröm niŋgiget? Mi ölöp jiget mötpi.” \p \v 30 Mewö jiiga Korniliusnöŋ meleŋnök, “Ni mare kunöŋ nalö kewöŋe 3 kilok miaŋgöreŋ mirine tata köuluk nup memba mala kotpi merak sömaŋi 4 akza. Köuluk nup memba malbiga miaŋgöreŋök azi kun sileötaŋi asakmararaŋambuk miaŋön asuhuba wösöne kinök. \v 31 “Wösöne kinda kewö jiyök, ‘Kornilius, gi köuluköba malnöŋga keugi Anutugöreŋ öŋgöiga möri ölöwakza. Gi kalemŋi kalemŋi ambazip wanapŋi mendeŋ eŋgimakzani, mi Anutunöŋ möta aŋgön köla göhöra mötmöriba melaim niŋgiiga kazal. \v 32 Miaŋgöra mönö dölki kolek alnöŋga Jopa taonöŋ aniga azi qetŋi Saimon, qetŋi kun Pitö qetzei, ia waŋgita kame. Yaŋön sömbup sileŋaŋgö nup meme azi Saimon yaŋgö mire köwet jitŋe malja.’ \p \v 33 “Mewö jiyöhaŋgöra aka nöŋön miaŋgöreŋök kolek albiga göhöreŋ kaget. Göŋön keuni möta kazanaŋgöra uruni ölöwakza. Kembunöŋ keu pakpak jimangö jim kutum gihiyöhi, göŋön mi ölöp jinöŋ mötpin. Nini pakpak dölki miaŋgöra tokoba Anutugö jemesoholŋe ki tatzin.” Mewö. \s1 Pitönöŋ Korniliusgö mire Buŋa keu jiyök. \p \v 34 \x * \xo 10.34 \xt Dut 10.17\x*Korniliusnöŋ mewö jiiga Pitönöŋ könahiba kewö jiyök, “Aha! Anutunöŋ ambazip tosatŋi qahö eŋgek soriba tosatŋi qahö qepureim eŋgimakzapmö, dop mohotnöŋ kewöt neŋgimakza. Yaŋgö jeŋe kunŋan aŋgöjörakŋambuk qahö akza. Nöŋön mi dölki ölŋa möt kutuzal. \p \v 35 “Mewö qahöpmö, ambazip kambuŋi kambuŋi körek yeŋgö sutŋine denike yeŋgöreŋök kunŋan Anutu waikŋi memba möpöseiba aiakaŋan köna diŋdiŋi wuataŋgözawi, yaŋön mönö Anutugö jeŋe dop kölja. \v 36 Jisös Kraistnöŋ ambazip körek neŋgö Kembuya aka luai qem neŋgimakzawi, Anutunöŋ Buŋa keuŋi mi Israel könagesö neŋgöreŋ ali kayök. Buŋa miaŋön kaiga nini miaŋgö Ölöwak Buŋaŋi jim asariba maljin. \v 37 Jonöŋ ambazip uruŋini kuŋguba kewö jiyök, ‘Iŋini mönö uruŋini meleŋgetka nöŋön o melun mem eŋgimam.’ Mewö jiiga miaŋgö andöŋe keu mi Galili prowinsnöŋ könahiba jiget sehiba anda Judia prowinsnöŋ aŋgota körek dop kölök. Iŋini mi lök mötze. \p \v 38 “Anutunöŋ Uŋa Töröŋi Nazaret azi Jisösgö uruŋe mokoiga kukösum buŋa qem aŋguba gölme dop liliköba malöhi, mi yambuk kiniga anda ambazip ak kömum eŋgiyök. Bölöŋaŋgö Toŋan ambazip ösumŋan jöhöba öröm eŋgii gegeri, yaŋön mi pakpak mem ölöwak eŋgim teköyök. \v 39 Yuai mi Juda neŋgö gölmenöŋ aka Jerusalem sitinöŋ aka memba maliga ip kembaŋe ala qeget kömuyök. Nini mi pakpak eka naŋgöba jiba dangunuŋi aka kinjin. \v 40 Kömumba ahöi sömaŋi karöbut aiga Anutunöŋ mem gulii wahörök. Wahöta indimŋi gwötpuk ambazip asuhum eŋgiyök. \p \v 41 “Yaŋön ambazip kambu pakpak yeŋgöra qahö asuhuyökmö, Anutunöŋ mutuhök nini möwölöhöm neŋgiiga Jisösnöŋ kömupnöhök wahöta malöhi, nalö miaŋgöreŋ yambuk keu eraum möta nene aŋgum nem malini, mönö neŋgöra asuhuiga nini miaŋgö keuŋi naŋgöba jiba kinjin. \v 42 Mewö kininga Jisösnöŋ kewö jim kutum neŋgiyök, ‘Anutunöŋ kuŋgum niŋgiiga nöŋön ambazip maljei aka kömugeri, yeŋgöreŋ jimtekötekö Toŋina akzal. Miaŋgöra eŋön mönö nöŋgö könaŋamni mi ambazip kambu dop yeŋgöra naŋgöba jim asariba malme.’ \v 43 Ambazip denike yeŋön Jisös möt narim waŋgiba qetŋi qerakzei, Anutunöŋ mönö qet mi möta yeŋgö siŋgisöndokŋini mosöta saŋgoŋmakza. Yaŋgö könaŋamŋi mewö ahözawi, mi kezapqetok ambazip körek yeŋön naŋgöba jim asariba ohoget ahöza.” Mewö \s1 Uŋa Töröŋan kian ambazip yeŋgöreŋ erök. \p \v 44 Pitönöŋ keu mewö jibayök kiniga Uŋa Töröŋan ambazip kezap ala mötkeri, yeŋgö uruŋine geyök. \v 45 Anutunöŋ Uŋa Töröŋ kalemŋi mi kian ambazip yeŋgö uruŋine mewöyök mokoi geyöhi, mi Pitögö alaurupŋan eka auruget. Juda ambazip sileŋine Anutugö aiwesökŋi yandigetka uruŋini meleŋda Jisös möt nariba Pitö wuataŋgöba kaba tatkeri, mieŋön mönö auruba kewögöra welipköget: \v 46 Yeŋön kantri tosatŋi yeŋgö keuŋini murutŋi murutŋi könahiba jiba Anutu möpöseiget. Miaŋgöra welipkögetka Pitönöŋ kewö qesiba jiyök, \v 47 “Yeŋön Uŋa Töröŋi mi neŋön ahin ewö aŋgön köla buŋa qem aŋguzei, mi mötzin. Miaŋgöra i ölöp o melun mem eŋgiinga dop kölma. Mi ahinga daŋön qetal neŋgibawak?” \p \v 48 Mewö jiba jim kutum eŋgiiga Pitögö alaurupŋan kinda Jisös Kraistkö qetŋe Kornilius saiwaurupŋi o melun mem eŋgiget. O melun mem eŋgigetka Pitö aŋgön köl waŋgigetka toroqeba silim tosatŋi yembuk malök. Mewö. \c 11 \s1 Pitönöŋ Jerusalem anda nupŋaŋgö kösohotŋi jiyök. \p \v 1 Kian kantri yeŋön mewöyök Anutugöreŋ keu memba aŋgön kölgeri, miaŋgö buzupŋi mi aposol aka urumeleŋ alaurup Judia prowins dop köla mala mötket. \v 2 Miaŋgöra Pitönöŋ Jerusalem sitinöŋ liliŋgöba öŋgöiga Juda sileŋine Anutugö aiwesök yandigetka uruŋini meleŋgeri, yeŋön jijiwilit (jelikit) aka jim waŋgiget. \v 3 Jim waŋgiba kewö jiget, “Kian kantri azi Anutugö aiwesökpuk qahö maljei, gi mönö wuanöŋgöra anda yembuk köisirik tata nene nenöŋ? Mi qahö dop kölja.” \v 4 Mewö jigetka könakönahiŋeyök könahiba yuai asuhuyöhi, mi körek pakpak areŋambuk jim asarim eŋgiba kewö jiyök, \p \v 5 “Nöŋön Jopa sitinöŋ mala köuluköbiga Kembugö alburupŋan nuŋguiga tata imut kun kewö ehal: Suepnöŋ aŋaŋiiga könde ketaŋi kun erök. Könde mi opo tuatŋi ketaŋaŋgö tandök ewö ahök. Garata yeŋön yuai miaŋgö waŋgömŋi 4 miaŋgöreŋ memba naŋgöbeak, miaŋgö tandök ewö nöŋgö kösutneyök eta ahöyök. \v 6 Eta ahöiga yuai miaŋgö uruŋe törörök ekiga sömbup könaŋi könaŋi miaŋgöreŋ tatket. Sömbup tosatŋi mi gölmenöŋ köna 4:ŋan tiba anakze. Tosatŋi kalŋi könöpŋinambuk akze. Tosatŋan wösöŋinan ölölöŋgöba anakze. Mewöyök nei könaŋi könaŋi könakemba bölbölgöba anakzei, yuai mewö mi könde miaŋgö uruŋe mohotŋe etketka eŋgehal. \v 7 Eŋgekiga qet kun mewöyök asuhuba kewö jii möral, ‘Pitö, mönö wahöta yuai ki qeba ohoba nenöŋ.’ \p \v 8 “Mewö möralmö, nöŋön kewö jial, ‘O Kembu, ni miaŋgöra imbiloŋloŋ mötzal. Yuai dönqizin aŋgöjörakŋambuk mewöŋi mi nalö kungen nöŋgö numbunan qahö oseiyök. Miaŋgöra mi mönö qahö kötökŋi nemam.’ \v 9 Mewö jibiga qet miaŋön kunbuk Suepnöhök asuhuba kewö jiyök, ‘Anutunöŋ yuai jim könjörari ahözawi, göŋön miaŋgö qetŋi aŋgöjörakŋambuk mewö kude qetman.’ \v 10 Yuai mewöŋi mi indimŋi karöbut asuhuyök. Mewö asuhuiga yuai pakpak mi kunbuk örögetka Suepnöŋ liliŋgöba öŋgöyök. \v 11 Öŋgöba atatop (jiatatoŋ) köliga nalö miaŋgöreŋök Korniliusnöŋ Sisaria taonöhök azi karöbut melaim eŋgii nöŋgöreŋ kageri, yeŋön miri tarini, miaŋgö naŋguŋe kinget. \p \v 12 “Naŋguŋe kingetka Uŋanöŋ kewö jim kutum niŋgii möral, ‘Gi mönö uruyahöt yaköriba yembuk anman.’ Keu mi mötpiga urumeleŋ alaurupni 6 yeŋön mewöyök Jopa mosöta nömbuk Sisaria taonöŋ anin. Sisaria aŋgota suahö galöm miaŋgö mire öŋgöin. \v 13 Öŋgöinga keu kösohot kewö ak neŋgiyök, ‘Garata kunŋan nöŋgö mire asuhuiga ekiga kinda kewö jii möral: Gi mönö Jopa mire kolek ala azi qetŋi Saimon, qetŋi kun Pitö i waŋgita kaget. \v 14 Yaŋön kaiga Buŋa keu jiiga gi aka saiwaurupkan mi möt nariba uruŋini meleŋgetka körek amöt qem eŋgiiga letotme.’ \p \v 15 “Kösohot mi ak neŋgiiga nöŋön könahiba Buŋa keu jial. Mi jibi mötketka Uŋa Töröŋan könakönahiŋe neŋgö urunine geyöhi, mönö miaŋgö dop kezap ala mötketka yeŋgö uruŋine mohot geyök. \v 16 \x * \xo 11.16 \xt Apo 1.5\x*Yaŋön geiga ekiga miaŋgöreŋök Kembugö keu kun nöŋgö mötmötnöŋ kaŋgori mötmörial. Keu mi kewö, ‘Jonöŋ o töhönöŋ melun mem eŋgiyökmö, nöŋön Uŋa Töröŋi uruŋine ala miaŋön melun mem eŋgimam.’ \v 17 Neŋön Kembu Jisös Kraist möt narim waŋgiinga Anutunöŋ kalemŋi neŋgiyöhi aka yeŋön möt narigetka Anutunöŋ kalemŋi miyök eŋgö uruŋine mewöyök alök. Miaŋgöra aka ni ewöŋan mönö denöwö Anutu kukösum Toŋi esapköba qetal waŋgibileŋak? Yaŋön mewö ak eŋgiiga nöŋön aŋgön köl waŋgimamgö osial.” \p \v 18 Pitönöŋ kösohotŋi mewö jii möta uruŋini amörii bönjöŋ aiga Anutu möpöseiba kewö jiget, “Ölŋa, nini urunini meleŋda malmal köhöikŋaŋgö buŋaya akzin mötzinmö, Anutunöŋ köna mohot mi kian kantri ambazip yeŋgöra mewöyök al eŋgii ahöza. Mi mönö dölki asariba möt kutuzin.” Mewö. \s1 Kian kantrinöŋ urumeleŋ kambu mutukŋi asuhuyök. \p \v 19 \x * \xo 11.19 \xt Apo 8.1-4\x*Stiwen qeget kömuyöhaŋgöra aka kahasililiŋ asuhuiga urumeleŋ ambazipnöŋ deŋda liliköba anda kaget. Anda kagetka tosatŋan köwet jitŋe Fonisia gölmenöŋ anget. Tosatŋan köwet kutuba gölme jölanŋi qetŋi Saiprus miaŋgöreŋ anget. Tosatŋan Siria prowinsgö sitiŋi qetŋi Antiokia anget. Mewö deŋda angetmö, ambazip sutŋine Jisösgö Buŋa keu mi Juda ambazip yeŋgörök jigetka mötket. Kian kantri yeŋgöra mi qahö jiget. \v 20 Qahö jigetmö, Saiprus aka Sairini azi tosatŋan yeŋgö sutŋine malget. Yeŋön kian gölmenöŋ qariba Antiokia sitinöŋ kaŋgota gölme toŋi yembuk Grik keunöŋ eraum möta Kembu Jisösgö Ölöwak Buŋa mi mewö Juda qahö yeŋgöra mewöyök jim asarim eŋgiget. \v 21 Mi jim asarim eŋgigetka Kembunöŋ yembuk mali ösumŋan ambazip uruŋini kuŋgum eŋgii gwötpuk yeŋön Kembu Jisös möt nariba uruŋini meleŋda yaŋgöreŋ qekötahögetka kambuŋini qariiga ketaŋi ahök. \p \v 22 Mewö aiga miaŋgö buzupŋan anda Jerusalem könagesö yeŋgö kezapŋine gei mötket. Mi möta Barnabas melaigetka Antiokia sitinöŋ anök. \v 23 Anda aŋgota Anutunöŋ kalem möriamŋi ambazip eŋgii ölöwakeri, mi jeŋan eka möri öŋgöi söŋgaiba qambaŋi kewö jiyök, “Iŋini mönö körek pakpak uruŋini qezaköba köhöiba Kembubuk qekötahöba kinme.” \v 24 Barnabasnöŋ azi ölöpŋi aiga Uŋa Töröŋan uruŋi kokolak qeiga uruyahöt andö qeba uruŋi jömuk miaŋön Jisös möt narim waŋgiba malök. Miaŋgöra ambazip gwötpukŋan uruŋini meleŋda Kembugö kambunöŋ toroqegetka qariyök. \p \v 25 Barnabasnöŋ Antiokia mosöta Sol jarumamgöra Tarsus taonöŋ anök. \v 26 Anda miwikŋaiba waŋgiri Antiokia sitinöŋ kayohot. Kaba miaŋgöreŋ mohotŋamŋire (yara) yambu mohot jömukŋanök mala zioz nup memba uruŋini meleŋgeri, mi kambuŋi kambuŋi köla kusum eŋgiyohotka ambazip gwötpukŋan mötmöt memba urukönömŋine alget. Antiokia ambazipnöŋ mutukŋi könahiba gwarek qetŋini Kraistkö alaurup (kristen, Kraistkö buŋa) qeta malget. Mewö. \s1 Kian kantrigö urumeleŋ yeŋön Juda naŋgöm eŋgiget. \p \v 27 Nalö miaŋgöreŋ kezapqetok ambazip tosatŋan Jerusalem mosöta Antiokia sitinöŋ eta kaŋgotket. \v 28 \x * \xo 11.28 \xt Apo 21.10\x*Yeŋgöreŋök kun qetŋi Agabus mi wahöta Uŋa Töröŋan sölölöhöi buzup keu kewö jii mötket, “Bödi ketaŋan asuhuba gölmeŋi gölmeŋi dop köla ahöma.” Mewö jiiga miaŋgö dop sisa kiŋ qetŋi Klodius yaŋgö galömkölköl nalöŋe asuhuyök. \v 29 Mi asuhuiga gwarek yeŋön mindiriba urumeleŋ alaurupŋini Judia prowinsnöŋ malgeri, mi naŋgöm eŋgiba mindimindiri naluk ketaŋi alget anmapkö keu jöhöget. \v 30 Keu mi jöhöget aka miaŋgö dop ölŋa aket. Yeŋön moneŋ aka yuai tokoba Barnabas Sol yetkö böröŋire ala melaim etkigetka Jerusalem anda urumeleŋ könagesö yeŋgö jitŋememeurupŋini eŋgeka eŋgiyohot. Mewö. \c 12 \s1 Herodnöŋ Jeims qeba Pitö kösö mire alök. \p \v 1 Nalö miaŋgöreŋ kiŋ Herodnöŋ\f + \fr 12.1 \ft Kiŋ Herod Agripa I (mutukŋi) yaŋön (yara) yambu 37-44 miaŋgöreŋ Palestain pakpak galöm köl eŋgiba malök.\f* urumeleŋ könagesö sesewerowero mem eŋgibingö möta jiiga urumeleŋ ambazip tosatŋi eŋgimemba jöhöm eŋgiget. \v 2 Kiŋnöŋ jiiga Jongö datŋi Jeims mi bimgö sou ketaŋan qegetka kömuyök. \p \v 3 Mewö jii kömuiga Juda ambazip tosatŋan mi mötket ölöwahiga ehök. Mi eka miaŋgöra toroqeba jiiga Pitö mewöyök memba jöhöget. Yuai mi beret yistŋi qahöpkö kendon nalöŋe jiiga asuhuyök. \v 4 \x * \xo 12.4 \xt Eks 12.1-27\x*Miaŋgöra kiŋnöŋ kewö jiyök, “Nöŋön ak-kömukömu kendon\f + \fr 12.4 \ft Pasowa nanine keunöŋ qetŋi alaŋi mi walöŋsörak aka goukölköl. Israel ambazip yeŋön Ijipt mala naŋguŋini sepnöŋ mirigetka Anutugö garatanöŋ neŋgehoriba neŋgoŋgita morö mutukŋini qahö eŋgui kömuget.\f* teköiga Juda yeŋgö keu jakeŋe almam.” Mewö jiba jii kösö mire alget. Algetka yarö azi 16 yeŋön sutŋine kambu 4 köla nalö utekutek aketka azi 4:ŋan sundan suŋgem asak kinda galöm mem waŋgiba malget. \v 5 Pitö mewö galöm mem waŋgiba malgetka kösö mire ahöyökmö, urumeleŋ könagesö yeŋön sundan dop yaŋgöra aka Anutu kapaŋ köla köuluköba malget. Mewö. \s1 Suep garatanöŋ Pitö pösata waŋgita erök. \p \v 6 Köuluköba malgetka ak-kömukömu (Pasowa) kendon teköiga suŋgem miaŋgöreŋ yarö azi yahötŋan Pitö tapep (muŋgamuŋga) yahötnöŋ jöhöm köhöiyohotka sutŋire gaun ahöyök aka wahibuk tosatŋan naŋgu andöŋe kinda kösö miri galöm meget. Kiŋ Herodnöŋ miri giaŋiiga Pitö waŋgita keu jakeŋe almamgö mötmöriba areŋ ali gaun ahöget. \v 7 Gaun ahögetmö, Kembugö garata kunŋan wölaŋ asuhuba Pitö qöhöröŋe kini kösö mirigö uruŋi asarim teköi Pitögö nambulŋe qeba jiyök, “Mönö zilaŋ wahötnöŋ.” Mewö jii tapep (muŋgamuŋga) yahötŋan miaŋgöreŋök Pitögö böröŋeyök öne sulohot. \v 8 Sulohotka garatanöŋ jii mörök, “Mönö opogi jöhöba köna esugi utnöŋ.” Mi möta mewö ahök. Mi aiga toroqeba jii mörök, “Mönö malukugi kölnöŋ geiga ni nuataŋgöba kaman.” \p \v 9 Mewö jii möta miri uruŋi mosöta wuataŋgöyök. I wuataŋgöba anökmö, garatanöŋ yuai ahöhi, mi ölŋa asuhuyök me qahö, yaŋön miaŋgöra möri jaŋjuŋ ahök. Yaŋön gaun ahöba imut ehöhi, miaŋgö tandöktandök möri ahök. \v 10 Miri uruŋi mosöta naŋgu mutukŋe galöm memba kinohori, mi etkoŋgita naŋgu kunöŋ aŋgota etkoŋgita öne kutuba anda kösö miri sileŋaŋgö ain kiripoŋe aŋgorohot. Aŋgorohotka naŋgu köhöikŋi ketaŋi miaŋön mönö nanŋök öne taliga yaigepŋe siti köna numbuŋe geyohot. Geba köna namŋi strit kun toroqeba anohotka garatanöŋ wölaŋ Pitö mosöta sök alök. \p \v 11 Sök aliga Pitögö uruŋi tohoiga kewö jiyök, “O Kembunöŋ mönö garataŋi melaii kaba Herodgö böröŋeyök meköm niŋgiza, mi mötzal. Juda ambazipnöŋ nöŋgö silene yuai asuhumapköra mambötzei, yaŋön mönö yuai pakpak miaŋgöreŋök bohoni jöhöza. Nöŋön dölki mi ölŋa möt kutuzal.” \p \v 12 Mewö möt kutui asariiga Jongö namŋi Mariagö mirinöŋ göröken anök. Jon miaŋgö qetŋi kun Mak qetket. Miri miaŋgöreŋ ambazip gwötpukŋan tokoba Anutu köuluköba malget. \v 13 Mewö malgetka Pitönöŋ kaba söndaknöŋ kinda naŋgunöŋ qeyök. Naŋgunöŋ qeiga welenqeqe ambi qetŋi Roda yaŋön kaba “Gi daŋön?” jiba qesiyök. \v 14 Qesiba kinda Pitögö jölŋi möt kutuba “I-ia kazan!” jiba söŋgaiba luhuba naŋgu qahö öröba ösumŋan miri uruŋe öŋgöba jiyök, “Pitönöŋ kaba naŋgunöŋ kinja.” \v 15 Jii möta yaŋgöra “Urugi sohoi jizan,” jiget. Jigetmö, yaŋön bohon köla “Keu ölŋa jizal!” jiyök. Mewö jiiga jiget, “Mi mönö Pitögö garataŋan kinja.” \p \v 16 Mewö eraum mötketmö, Pitönöŋ naŋgu qebayök kiniga öröba eka auruget. \v 17 Aurugetka böröŋan söpsöp ala ölöŋ almegö jiyök. Jiba Kembunöŋ kösö mireyök waŋgiri yaigepŋe eröhi, kösohot mi jiyök, “Iŋini buzup ki mönö bisop Jeims aka urumeleŋ alaurup tosatŋi yeŋgöra jigetka mötme.” Mewö jiba eŋgömosöta miri kungen anök. Mewö. \s1 Pitönöŋ kösö miri mosöriga Herodgö irimŋi seholiyök. \p \v 18 Miri giaŋiiga yarö azi yeŋön Pitö jaruba “Denike sömuniba sök ala anja?” jiba miaŋgöra kahasililiŋ aka waimanjat ketaŋi mötket.\f + \fr 12.18 \ft Kösö azinöŋ ölöŋ kölbawak, azi wahibuk mi mönö eŋgugetka kömuzema. Rom gawman nupkö areŋi mewö. Miaŋgöra kahasililiŋ aka waimanjat ketaŋi mötket.\f* \v 19 Herodnöŋ mewöyök Pitö miwikŋaimegö jii jarum bibihiba qahö miwikŋaigetka azi wahibuk Pitögö galöm megeri, mi keu jakeŋe ala gwötpuk qesim eŋgiba jim teköba eŋguaŋgita eŋguget kömumegö jim kutum eŋgiyök. Miaŋgö andöŋe Judia prowins mosöta Sisaria taonöŋ geba miaŋgöreŋ malök. Mewö. \s1 Anutunöŋ kiŋ Herod kitipŋi waŋgii kömuyök. \p \v 20 Fonisia prowinsgö taon qetŋiri Taiö aka Saidon yeŋön nenegö nupŋini membingö osiba kiŋ Herodkö kantri yeŋgöreŋök nene yuaiŋini bohonŋi memba malget. Mewö malgetka Herodkö irimŋi seholiiga Taiö Saidon kerök ak eŋgiba nene eŋgimegö soŋgo alök. Miaŋgöra yeŋön mindiriba jitŋememeurupŋini melaim eŋgigetka kambu köla kiŋ Herod ekingöra anget. Angetka jembonŋi qetŋi Blastus jakömbuak miriŋaŋgö galömŋan i mutuk eŋgehök. Eŋgehiga jiget, “Nini keu jim solaniinga luai ahumapkö qesibingöra kazin.” Mewö jiba jim mölöwörim ak waŋgigetka jiyök, “Ölöp keuŋini kötöngöba andöŋine kinmam.” \p \v 21 Mewö jiiga kiŋnöŋ keu meleŋ eŋgimamgö nalö mem eŋgiiga miaŋgöreŋ tokogetka nanŋi sileŋi meŋölöba kiŋ azi kembugö malukuŋi köla eta jakömbuak dum tatatŋe tata yeŋgöra sösöŋgai keu jiyök. \v 22 Jiiga ambazip kambu yeŋön möta kewö jiba qetket, “Keu mi Anutugöreŋ keuya. Mi gölme azigö keuya qahö.” \v 23 Mewö qetketmö, kiŋnöŋ mewö aka Anutugö qetbuŋaŋi qaŋ köla qahö möpöseiba nanŋi möri öŋgöyök. Miaŋgöra Kembugöreŋ Suep garata kunŋan miaŋgöreŋök qei döhönöŋ yöhösii kömuyök. \v 24 Mewö asuhuyökmö, Anutugöreŋ Buŋa keu mi jiba malgetka töhötmöriamŋambuk aka sehiyök. \p \v 25 Antiokia siti yeŋön Barnabas aka Sol naŋgönaŋgö misin nup kun\f + \fr 12.25 \ft Antiokia yeŋgöreŋ naŋgönaŋgö moneŋ mi memba anda Jerusalem urumeleŋ könagesögö jitŋememeurup yeŋgö böröŋine alohot. Miaŋgöra qetŋi naŋgönaŋgö misin nup kun jizin. Apo 11.30\f* etkigeri, yetkön mi Jerusalem mala meköyohot teköyök. Mi teköiga Jon qetŋi kun Mak qetkeri, i waŋgita mohotŋe Jerusalem mosöta Antiokia sitinöŋ liliŋgöba kaget. Mewö. \c 13 \s1 Barnabas Sol yetkön misin nupkö könahiba anohot. \p \v 1 Antiokia sitinöŋ tosatŋan uruŋini meleŋda urumeleŋ könagesö aketka jitŋememeŋini kewöŋan kezapqetok keu jiba kusum eŋgiba malget: Qetŋini Barnabas aka Simeon qetŋi kun Injaŋi (Grik keunöŋ Naijö) aka Lusius (Sairini gölmegöra), Manain (mi kembu gawönö Herod\f + \fr 13.1 \ft Herod Antipas yaŋön (yara) yambu 4 B.K.-39 A.D. miaŋgöreŋ Galili aka Perea prowins yahöt mi galöm köl eŋgiba malök.\f* yambuk öröröŋ mala qariyohot) aka Sol. \v 2 Urumeleŋ könagesö yeŋön Kembugö waikŋi memba möpöseiba nene siŋgi malgetka miaŋgöreŋ Uŋa Töröŋan kewö jiyök, “Nöŋön Barnabas aka Sol nup qainŋi kun memahotköra etkoholal. Miaŋgöra eŋön mönö i jim teköba melaim etkigetka anmahot.” \p \v 3 Mewö jiiga köulukömegöra nene siŋgi mala böröŋini nöröpŋire algetka Kembugö ösumŋan etkualöŋniga melaim etkigetka anohot. Mewö. \s1 Saiprus gölme jölanŋe anda nup meget. \p \v 4 Uŋa Töröŋan mewö melaim etkiiga miri qetŋi Selusia miaŋgöreŋ geyohot. Miaŋgöreŋ geba waŋgenöŋ öŋgöyohotka opo seri öröba möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöi anda gölme jölanŋi Saiprus miaŋgö wehön kotkotŋe aŋgotket. \v 5 Aŋgotketka siti qetŋi Salamis miaŋgöreŋ anda Juda ambazip yeŋgö köuluk miriŋi miriŋi miaŋgöreŋ öŋgöba Anutugö Buŋa keu jiba uru kuŋgum eŋgiyohot. Azi qetŋi Jon i mewöyök waŋgirohotka yetpuk anda kaba alabaukŋira malök. \v 6 Mewö mala gölme jölanŋi jömukŋi liliköba kutuba likepŋe wehön gegeŋe Pafos sitinöŋ aŋgotket. Miaŋgöreŋ aŋgota Juda azi qetŋi Barjisös miwikŋaiget. Yaŋön suŋa jinaŋ azia aka kezapqetok azi takapulakaŋi malök. \p \v 7 Suŋa azi mi gölme jölanŋi miaŋgö kiapŋi qetŋi Sergius Pol yaŋgö mire tata malök. Kiap miaŋön mötkutukutu azia malök. Mewö mala Anutugöreŋ Buŋa keu mötmamgö sihimŋi ahöiga Barnabas Sol köl öröm etkii yaŋgöreŋ kayohot. \v 8 Kayohotmö, Elimas, (suŋa memegöra qetŋi Grik keunöŋ mewö jimalgeri,) yaŋön kiapnöŋ Anutu möt narim waŋgibapuköra tuarenjoŋ ak etkiba kiap uruŋi keunöŋ eŋololoŋ memamgö esapköyök. \v 9 Esapköiga Sol, qetŋi alaŋi Pol qetkeri, Uŋa Töröŋan yaŋgö uruŋi kokolak qei Elimas törörök ek kutuyök. \p \v 10 Ek kutuba kewö jiyök, “Yei! Timbiqimbilim azi gi mönö Bölöŋi Toŋaŋgö moröya akzan! Satanöŋ urugi isimkakaleknöŋ kokolak qeiga silenöŋ alal könaŋi könaŋi aka malakzan. Keu diŋdiŋi pakpakö kerökŋi aka Kembugöreŋ köna diŋdiŋi möwöramgönöŋga goŋgimakzawi, mi mönö mosötman me? \v 11 Miaŋgöra mötnöŋ! Kembunöŋ mönö böröŋi qake aliga ösumŋan turum gihiiga jegi gömölii wehön asakŋi ekŋamgö osiman. Yaŋön nalö meyöhaŋgö dop mönö jaŋjuŋ aka malman.” Jii miaŋgöreŋök söŋaupnöŋ qakŋe eta turui ömuŋ köla jipjap aka iliŋgösöŋ anda kaba böröŋe memegö qesiba böröŋan mezaŋqezaŋ ahök. \v 12 Yuai mi asuhuiga kiapnöŋ mi eka Kembugö Buŋa keu mötmötŋaŋgöra welipköba möt narim waŋgiyök. Mewö. \s1 Pisidiagö Antiokia taonöŋ misin nup meget. \p \v 13 Polnöŋ neŋakurupŋi yembuk Pafos miri mosöta waŋgenöŋ öŋgögetka opo seri öröba möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöiga anda mala Pamfilia prowinsgö siti qetŋi Perga miaŋgöreŋ aŋgotket. Miaŋgöreŋ aŋgota kinda Jonöŋ etkömosöta eleŋda Jerusalem sitinöŋ liliŋgöyök. \v 14 Liliŋgöyökmö, yetkön Perga siti mosöta toroqeba anda Pisidia prowinsgö taon qetŋi Antiokia miaŋgöreŋ aŋgorohot. Miaŋgöreŋ aŋgota Sabat kendonöŋ köuluk miriŋine öŋgöba tarohot. \v 15 Tarohotka köuluk mirigö galöm yeŋön Mosesgö Köna keu aka kezapqetok yeŋgöreŋ Buzup Kimbi oyoŋda welen algetka eta kewö qesim etkiget, “Azi alayahöt, etköreŋ keu kun könagesö urunini kuŋgubingöra ahöza ewö, mi mönö ölöp jiyohot mötpin.” \p \v 16 Mewö jigetka Polnöŋ wahöta börö misiba kewö jiyök, “Israel kianurup aka gölme toŋi nembuk Anutu waikŋi memba möpöseimakzei, iŋini mönö kezap ala mötket. \v 17 \x * \xo 13.17 \xt Eks 1.7; 12.51\x*Israel ambazip kambu nanine bemnini mi Anutu. Yaŋön bömönurupnini möwölöhöm eŋgiiga ambösakonurupninan Ijipt gölmenöŋ anda kian aka malget. Anutunöŋ nalö miaŋgöreŋ Israel ambazip kambu mi töhötmöriam eŋgiiga sehiba qetbuŋaŋinambuk aket. Mewö aketka Anutunöŋ aŋgöletot aka kukösumŋi kondela miaŋön eŋguaŋgiri Ijipt kantri mosöta yaigep kaget. \p \v 18 \x * \xo 13.18 \xt Jaŋ 14.34; Dut 1.31\x*“Kaba mala gölme qararaŋkölkölŋe kutuba kaba ahakmeme bölöŋi aka malgetka Anutugö irimŋan seholiiga (yara) yambu 40:gö dop urubölö möta malök. \v 19 \x * \xo 13.19 \xt Dut 7.1; Jos 14.1\x*Möta malökmö, töndup kaba mala Kenan gölmenöŋ kaŋgotket. Kaŋgotketka miaŋgöreŋ ambazip kambu 7 közöla köndeŋ eŋgiba gölmeŋini memba mendeŋda isikurupnini toŋe toŋe akŋegö buŋa qem eŋgiyök. \v 20 \x * \xo 13.20 \xt Kemb 2.16; 1 Sml 3.20\x*“Mewö asuhuiga (yara) yambu 450 miaŋgö dop anök. Miaŋgö andöŋe Anutunöŋ jimtekötekögö azi kembuŋi kembuŋi kuŋgum eŋgiyök. Mi kuŋgum eŋgii mala kotketka Samuelnöŋ asuhuyök. Yaŋön jimtekötekögö azi kembu qöndökŋi aka kezapqetok azia malök. \p \v 21 \x * \xo 13.21 \xt 1 Sml 8.5; 10.21\x*“Samuelnöŋ asuhuba mali nalö miaŋgöreŋ kiŋ kembugöra uletketka Anutunöŋ azi qetŋi Sol eŋgiyök. Sol yaŋön Benjamin isikurup yeŋgöreŋök azi qetŋi Kis yaŋgö nahönŋa ahök aka (yara) yambu 40:gö dop kiŋ kembuŋina malök. \v 22 \x * \xo 13.22 \xt 1 Sml 13.14; 16.12; Sum 89.20\x*Mi malökmö, Anutunöŋ Sol uteköba salupŋe azi qetŋi Deiwid kiŋ azi kembuŋini akŋapköra möwölöhöba kuŋguyök. Kuŋguba könaŋamŋi jim asariba kewö jiyök, ‘Nöŋön Jesigö nahönŋi Deiwid miwikŋaizal. Yaŋgö uruŋi kewöta mötpi ölöp dop köl niŋgiza. Yaŋön mönö ahakmemeŋi pakpak miaŋgöreŋ nöŋgö jitni tem köla malma.’ \v 23 Anutunöŋ mönöwök Amötqeqe Toŋi melaim neŋgimapkö jiyöhi, jöhöjöhö keu miaŋgö ölŋan mönö kewö asuhuyök: Deiwidkö gwölönarökurupŋi yeŋgöreŋök azi qetŋi Jisös asuhuiga Anutunöŋ i Israel kambu neŋgö Amötqeqe Tonini aka malmapköra kuŋguyök. \p \v 24 \x * \xo 13.24 \xt Mak 1.4; Luk 3.3\x*“Jisösnöŋ qahö asuhuiga qeljiŋe miaŋgöreŋ Jonöŋ mutuk kaba kewö jiba malök, ‘Iŋini mönö uruŋini meleŋget. Uruŋini meleŋgetka nöŋön o melun mem eŋgimam.’ Mewö jiba Israel ambazip kambu pakpak uru kuŋgum eŋgiba malök. \v 25 \x * \xo 13.25 \xt Mat 3.11; Mak 1.7; Luk 3.16; Jon 1.20, 27\x*Mewö malökmö, yaŋön mirililik nupŋi mem tekömamgö aka miaŋgöreŋ kewö jii mötket, ‘Iŋini nöŋgöra denöwö mötmörize? Yuai mötmörizei, nöŋön mia qahöpmö, mötket, nöŋgö andöne azi kun kama. Yaŋön kaiga nöŋön yaŋgö qöhöröŋe eretŋi maljalaŋgöra wayangösöŋi teŋgöba köna esu kösöŋi pösatmamgö qötötaŋgömam.’ \p \v 26 “O alaurupni, Abrahamgö gwölönarökurupŋi aka gölme toŋi eŋön nembuk Anutu waikŋi memba möpöseimakzei, Anutunöŋ amöt qem neŋgimapkö Buŋaŋi mi ali neŋgöreŋ kaza. \v 27 Miaŋgö könaŋi kewö: Jerusalem toŋi aka galömurupnini yeŋön Jisösgö könaŋi qahö möt kutuget. Kezapqetok yeŋgöreŋ Buzup Kimbi Sabat kendon dop oyoŋmakzemö, miaŋgö könaŋi qahö möt asarimakze. Mewö tönpin maljemö, töndup galömkölköl aziurupninan Jisös kömumapkö keuŋi jim tekögetka kezapqetok ambazip yeŋgöreŋ keu mi mewö miaŋön ölŋambuk ahök. \v 28 \x * \xo 13.28 \xt Mat 27.22-23; Mak 15.13-14; Luk 23.21-23; Jon 19.15\x*Yeŋön Jisös kömupkö buŋa akŋawaŋgö dop keu könaŋi jaruba kun qahö miwikŋaiba töndup “Yapmakek!” qetket. Qeta Pailötnöŋ jim teköi kömumapkö qeta uletket. \p \v 29 \x * \xo 13.29 \xt Mat 27.57-61; Mak 15.42-47; Luk 23.50-56; Jon 19.38-42\x*“Yaŋgöra keu pakpak ohoget ahözawi, yeŋön mönö miaŋgö dop aketka ölŋi ahum teköiga Jisös ipnöhök meköba eta qaksirinöŋ anda köt köteŋ uruŋe alget. \v 30 Algetmö, Anutunöŋ i kömupnöhök mem gulii wahörök. \v 31 \x * \xo 13.31 \xt Apo 1.3\x*Wahöri yambuk Galili prowinsnöhök Jerusalem sitinöŋ kageri, yeŋgöra mönö silim gwötpuk miaŋgöreŋ asuhum eŋgiyök. Alaurupŋi asuhum eŋgiyöhi, yeŋön nalö kewöŋe ambazip sutŋine dangunu ewö kinda könaŋi naŋgöba jim asariba malje. \v 32 Anutunöŋ Juda ambösakonurupnini yembuk yuai akŋamgö keu jim jöhöiga nini yeŋgö gwölönarökurupŋini ahinga keu walŋi miaŋgö ölŋan mönö nalö kewöŋe neŋgöra kewö asuhuyök: Yaŋön Jisös mem gulii wahöta malja. Miaŋgöra neŋön miaŋgö Buŋa ölöpŋi mi jim asarim eŋgizin. \p \v 33 \x * \xo 13.33 \xt Sum 2.7\x*“Anutunöŋ Jisösgöra keu jii Deiwidnöŋ möri Sumbara (Buŋa liŋet Sam) jaŋgö yahöt miaŋgöreŋ kewö ohoi ahöza, \q1 ‘Göŋön nani nahöna akzani, nöŋön mi merak ambazip eŋgöra kondelbiga eka mötze.’ \m Yaŋön keu miaŋgö dop Jisös mem gulii wahörök. \m \v 34 \x * \xo 13.34 \xt Ais 55.3\x*Jisös mem gulii kömupnöhök wahöta köhöiba mala könaŋgep kunbuk qahö kömuma. Miaŋgö keuŋi Anutunöŋ kewö jii ahöza, \q1 ‘Ni kalem möriamni kiŋ Deiwid waŋgiba malbiga sarakŋi aka pöwöwöm köhöiba kinöhi, miaŋgö dop mi mönö eŋgöra tököm eŋgimam.’ \m \v 35 \x * \xo 13.35 \xt Sum 16.10\x*Deiwidnöŋ miaŋgö keuŋi mi Sumbara (Buŋa liŋet Sam) kun miaŋgöreŋ mewöyök kewö ali ahöza, \q1 ‘Nangahö wölböt azigi sarakŋi i mönö qahö mosötnöŋga kömupkö lömnöŋ qahö gisahöma.’ \m \v 36 Nini kiŋ Deiwidkö könaŋi mötzin: Yaŋön malmalŋi mala Anutugö jitŋi wuataŋgöba nup waŋgiyöhi, mi mem teköba nöŋ qeba kömuyök. Kömui ambösakonurupŋi yeŋgö kösutŋine löm kölgetka qamötŋan ahöba gisahöba qahöwahök. \v 37 Deiwidnöŋ gisahöba qahöwahökmö, Anutunöŋ azi mem gulii wahöröhi, yaŋön mönö qahö gisahöyök. \p \v 38 “Azi alaurupni, miaŋgöra keu ki mönö mötket: Anutunöŋ Jisösgöra aka siŋgisöndokŋini mosöta saŋgoŋma. Neŋön miaŋgö Buŋaŋi jim asarim eŋgizin. \v 39 Mutuk ‘Mosesgöreŋ Köna keu wuataŋgöba mewö miaŋön solanŋi akin,’ jiinmö, mi inöŋ wainöŋ qaköba osiba malin. Mewö malinmö, nalö kewöŋe denike yeŋön Jisös möt nariba yambuk qekötahömei, Anutunöŋ mönö körek yeŋgö keuŋini jim teköiga solanime. \v 40 Kezapqetok ambazipnöŋ keu jiba ohoget ahözawi, Anutunöŋ miaŋgö dop likepŋi meleŋni qakŋine öŋgöbapuköra mönö galömŋini mem aŋgume. Keu mewöŋi kun kewö, \q2 \v 41 \x * \xo 13.41 \xt Hab 1.5\x*‘Nöŋön eŋgö malmal nalöŋe aŋgöletot qainŋi kun memam. \q1 Kunŋan miaŋgö keu buzupŋi jii mötpeak, mi ölŋi akŋapkö qahö möt naribeak. \q1 Miaŋgöra keu mi memba et ala jijiwilit ahakzei, iŋini mönö öne uba eka welipköba ayuhume.’” \p \v 42 Polnöŋ mewö jiiga Barnabasbuk köuluk miri mosöta erohotka tosatŋan kewö qesim etkiget, “Nini keu ki kunbuk mötpingö mötzin. Miaŋgöra mi Sabat kendon euneaŋön ölöp toroqeba jiyohot mötpinak.” \v 43 Köuluk mireyök eta deŋgetka ambazip gwötpukŋan Pol aka Barnabas könaŋire etkuataŋgöget. Tosatŋan Juda ahuba malget aka tosatŋan kian kantrinöŋ ahuba könaŋgep Juda ambazip aka malget. Yeŋön etkuataŋgögetka eraum möta qambaŋ keu kewö eŋgiyohot, “Anutunöŋ kalem möriam eŋgiyöhi, miaŋgöreŋ mönö böŋ qeba kinme.” \p \v 44 Sabat kendon kun kam kuŋguyöhi, miaŋgöreŋ taon gölme miaŋgö ambazipŋi mi kölolohoba “Anutugö Buŋa keu mötpin!” jiba kaŋgota tokoget. \v 45 Kaŋgota tokogetka Juda yeŋön ambazip kambuŋi kambuŋi eŋgeka irimŋini seholim teköyök. Seholim teköiga Polgö keuŋi qemegö jitnakölik aka goranora (noragora) jiba mepaqepaik ak etkiget. \v 46 Mewö ak etkigetka Pol Barnabas yetkön awösamkakak kinda köhöiba keu kewö jiyohot, “Anutunöŋ nup netkiiga Buŋaŋi mutuk Juda ambazip eŋgöra jiinga dop kölbawakmö, iŋini mi andö qeba laŋ kewö jize, ‘Nini malmal köhöikŋe aŋgotpingö dop qahö.’ Miaŋgöra mötket, netkön mönö eŋgömosöta kian kantriŋi kantriŋi yeŋgöreŋ eleŋda anbit. \v 47 \x * \xo 13.47 \xt Ais 42.6; 49.6\x*Kembunöŋ miaŋgö keuŋi kewö jiba jim kutum neŋgiyök, \q1 ‘Nöŋön kuŋgum gihibiga kian kantri yeŋgö asakŋina aka amötqeqegö könaŋi jim asariba malnöŋga gölme göraŋi göraŋi dop köl teköi likeplikep eu emu yeŋön letota Suepkö buŋaya akŋe.’” \p \v 48 Mewö jiyohotka gölme toŋi Juda qahö malgeri, yeŋön möta uruŋini ölöwahi Kembugöreŋ Buŋaŋi möpöseiget. Möpöseiba malmal köhöikŋaŋgö buŋa akŋegöra Anutunöŋ möt kewöt eŋgiyöhi, yeŋön miaŋgö dop uruŋini meleŋda Jisösgö Buŋaŋi möt nariget. \p \v 49 Möt narigetka Kembugö Buŋa keu jim sehigetka prowins pakpak mi dop köla anök. \v 50 Ölöp anökmö, Juda yeŋön taongö azi ipŋi aka ambi öŋgöŋgöŋi Anutu göda qeba malgeri, mieŋgö uruŋini esiba kuŋguba Pol Barnabas mohotŋe sesewerowero ak etkiba miri gölmeŋineyök etkuataŋgöget. \v 51 \x * \xo 13.51 \xt Mat 10.14; Mak 6.11; Luk 9.5; 10.11\x*Anbitkö aka nesampurekŋini kondela kewö jiyohot, “Netkön eŋgö gölmenöŋ kaziga sölbuham köna tambönire ahözawi, mi mönö tim tönjöratziga nanŋine liliŋgöba gema.” Mewö jiyohotka könaŋamniri solanŋi möt kutugetka anda Galesia prowins uruŋe siti qetŋi Aikoniam miaŋgöreŋ aŋgorohot. \v 52 Aŋgorohotmö, gwarekurup Antiokia taonöŋ malgeri, Uŋa Töröŋan yeŋgö uruŋini kokolak qei önöŋi qahö söŋgaiba malget. Mewö. \c 14 \s1 Aikoniam sitinöŋ uru kuŋgum eŋgiyohot. \p \v 1 Pol Barnabas yetkön Aikoniam sitinöŋ aŋgota mewöŋanök Juda yeŋgö köuluk mire öŋgöba Buŋa keu jiyohot. Jiyohotka Juda aka kian kantri ambazip yeŋgöreŋök kambu sehisehiŋi yeŋön uruŋini meleŋda Jisös möt nariget. \v 2 Möt narigetmö, Juda ambazip qahö möt narigeri, yeŋön gölme toŋi Juda qahö malgeri, mieŋgö uruŋini esiba aposol urunöŋ gege ak etkimegöra uruŋini kuŋguget. \v 3 Kuŋgugetka töndup nalö köröpŋi miaŋgöreŋ mala Kembu möt nariba awösamkakak kinda Buŋaŋi jiba malohot. Kembu kalem möriamŋaŋgö keuŋi jim asariyohotka keuŋiri naŋgöba ösumŋi böröŋire ali aiwesök aŋgöletot meyohotka asuhuget. \v 4 Mewö asuhugetka taongö ambazipŋan jula deŋget. Tosatŋan Juda jitŋememe yembuk öröröŋ jöhögetka tosatŋan aposol yetpuk toroqeba kinget. \p \v 5 Mewö aröŋda kingetka gölme toŋi aka Juda ambazip kianŋi yeŋön wahöta jitŋememeurupŋini yembuk urumohot aka melaimelai azi aposol mi “Kötnöŋ gila etkubin!” jiba mötmöriget. \v 6 Mewö mötmörigetka möta ölöŋ köla tököba Likaonia prowinsnöŋ anohot. Miaŋgöreŋ anda taon qetŋiri Listra aka Derbe aka miri liliköm etkiba tat angeri, miaŋgöreŋ aŋgorohot. \v 7 Miaŋgöreŋ aŋgota Ölöwak Buŋa jim asariba uru kuŋgum eŋgiba malohot. Mewö. \s1 Listra taonöŋ Pol Barnabasgöra bem qetket. \p \v 8 Listra taonöŋ azi kun köna yahötŋi kömukömuŋi malök. Mi nam körö uruŋeyök lokon asuhuba nalö kungen köna qahö tiba öne tatmalök. \v 9 Polnöŋ Buŋa keu jii möta tari uba könaŋamŋi kewö eka mötmöriyök, “Yaŋgö uruŋe mötnaripŋi ahöm waŋgiyöhaŋgöra aka ölöp ölöwakŋa,” mewö jiyök. \v 10 Mewö mötmöriba qet ketaŋi qeta jii mörök, “Mönö wahöta kinöŋ.” Mewö jii pöraŋ ala wahöta anda kaba kinök. \p \v 11 Polnöŋ mewö aiga ambazip kambu yeŋön mi eka Likaonia keuŋine kewö silata jiget, “Bem yetkön letota azi silebuk aka sutnine asuhuba neŋgöreŋ eta maljahot.” \v 12 Mewö jiba Barnabas qetŋi bem bohonŋini qetŋi Zus qetket aka Polnöŋ jitŋe memba keu jiyöhaŋgöra aka bem qetŋi Hermes qetket. \v 13 Mewö qetketka bem Zus yaŋgö jöwöwöl jikeŋi taon wösöŋe ahöyöhi, miaŋgö jike nup galömŋan bulmakau aziŋi eŋguaŋgita kayök. Mewö kaba ila kösasorom memba kaba taon kiripo naŋguŋe kinda ambazip kambu yembuk jakenöŋ ala jöwöwöl ohom etkibingö aket. \p \v 14 Mewö aketka aposolyahöt yetkön mi möta “Qahö dop kölja,” jiba qetala silepökeŋiri munjurata ösumŋiran ambazip kambu uruŋe anda qerohot. \v 15 \x * \xo 14.15 \xt Eks 20.11; Sum 146.6\x*Qeta kewö jiyohot, “Aziurup, iŋini mönö denöwögöra aka yuai mewöŋi akze? Niri mewöyök iŋini ewö gölme azi töhöna akzit. Niri Anutugö Ölöwak Buŋa jim asarim eŋgizit. Miaŋgöra iŋini mönö bem omaŋi andö eŋgume aka uruŋini meleŋda Anutu malmal Toŋaŋgöreŋ qekötahöme. Anutu malmal Toŋan Suep, gölme, köwet aka mieŋgö uruŋine yuai pakpak ahözawi, mi miwikŋaim eŋgii malje. \v 16 Gölmeŋi gölmeŋi pakpak yeŋön mönöwök mala kotkeri, Anutunöŋ i qahö aŋgön köl eŋgii nanŋini imbiŋinaŋgö dop malmalŋini iliŋgösöŋ malget. \p \v 17 “Qahö aŋgön köl eŋgiyökmö, töndup tönpin jipjap qahö malget. Qahöpmö, Anutunöŋ yuai ölöpŋi ölöpŋi ak eŋgiba malök. Yaŋön jiiga kie yöhöi wehön qei töhötmöriamŋan nalöŋi nalöŋi asuhui nem söŋgaip aka mewö miaŋön uruŋini kuŋgum eŋgii malget. Mewö malgetka nanŋi könaŋi mötmegöra kalemŋi mi kondel eŋgiba mewö miaŋön dangunuŋi ali malget.” \v 18 Yetkön mewö jiba ambazip kambu jöwöwöl ohom etkibepuköra jaraŋbaraŋ tiba jim susuhum eŋgiyohotka löwöriba mosötket. Mewö. \p \v 19 Listra yeŋön Pol Barnabas etkömosötketmö, Juda ambazip tosatŋan Antiokia taon aka Aikoniam siti mietköreŋök kaŋgota ambazip kambu urunöŋ gege ak eŋgiget. Ak eŋgiba yembuk öröröŋ luhuba Pol kötnöŋ qeba “Mönö kömuza!” jiget. Mewö jiba örörahöba taon andöŋe eta mosötket ahöyök. \v 20 Ahöyökmö, gwarek yeŋön kaŋgota liliköm waŋgigetka wahöta anda taonöŋ öŋgöyök. Miaŋgöreŋ öŋgöiga ahöyohot miri giaŋiiga Barnabasbuk Derbe sitinöŋ anohot. \s1 Siriagö Antiokia sitinöŋ liliŋgöba kayohot. \p \v 21 Derbe sitinöŋ Ölöwak Buŋa jim asariba uruŋini kuŋgum eŋgiyohotka gwötpukŋan uruŋini meleŋda Jisösgö gwarekurupŋi aket. Mewö aketka Derbe taon mosöta Listra Aikoniam aka Antiokia taon mieŋgöreŋ liliŋgöba anda eŋgehot. \v 22 Eŋgeka tata miri dop liliköba Jisösgö gwarekurup yeŋgö uruŋini naŋgöba mem köhöiyohot. Kembu möt narigeri, yambuk qekötahöba kinmegö qambaŋ keuŋi eŋgiba kewö jiyohot, “Nini mönö iririkwarörök qakŋe (lömböt könaŋi könaŋi miwikŋaiba) mala paŋpaŋgöba Anutugö bemtohoŋnöŋ eu aŋgotpin.” \v 23 Urumeleŋ könagesö dop jitŋememeurupŋini möwölöhöba galöm malmegö könaŋi kusum eŋgiba kuŋgum eŋgiyohot. Kuŋgum eŋgiba Anutugöra nene siŋgi mala gwarek kambu yeŋgöra köuluköba Kembu möt narigeri, yaŋgö böröŋe al eŋgiyohot. \p \v 24 Al eŋgiba eŋgömosöta Pisidia prowins kutuba anda Pamfilia prowinsnöŋ aŋgorohot. \v 25 Miaŋgöreŋ aŋgota Perga sitinöŋ tata Buŋa keu jiba uruŋini kuŋgum eŋgiba Atalia taonöŋ geyohot. \v 26 Miaŋgöreŋ geba waŋgenöŋ öŋgöyohotka opo seri öröba möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöi anda mala Antiokia sitinöŋ aŋgorohot. Antiokia urumeleŋ könagesö yeŋön i Anutugö kalem möriam uruŋe misin nup memahotköra mutuk Anutugö böröŋe al etkigetka eŋgömosöta anohot. Anda liliköba nupŋiri mi mem teköba kunbuk nanŋire sitinöŋ liliŋgöba kayohot. \p \v 27 Miaŋgöreŋ kaba urumeleŋ könagesö köl öröm eŋgiyohot. Köl öröm eŋgiyohot tokogetka keu kösohotŋiri kewö jiyohot, “Anutunöŋ netpuk mala aŋgöletot ketaŋi ketaŋi aka memba malök. Yaŋön nam köl netkii nup meziga kian kantriŋi kantriŋi yeŋön Jisös möt narimegöra naŋgu öröm eŋgii uruŋini meleŋget.” \v 28 Kösohotŋiri mewö jiba gwarek kambu yembuk nalö köröpŋi qem köriba tata malohot. Mewö. \c 15 \s1 Kian kantri yeŋgöra aka zioznöŋ julmamgö ahök. \p \v 1 \x * \xo 15.1 \xt Lew 12.3\x*Antiokia malohotmö, Judia prowinsnöhök ambazip tosatŋan eta kaba könahiba urumeleŋ ambazip kewö kusum eŋgiget, “Iŋini Mosesgöreŋ Köna keugö dop Anutugö aiwesökŋi sileŋine qahö yandime ewö, mewö mönö Suepkö buŋaya akingö osime.” \v 2 Mewö kusum eŋgigeraŋgöra aka aŋgururuk ahuiga Pol Barnabas yetkön tuarenjoŋ ak eŋgiba könöpŋambuk jim eŋgiyohot. Jim eŋgiyohotka urumohot qahö aka keu kewö jöhöba jiget, “Nini mönö Pol Barnabas aka jitŋememe tosatŋi melaim eŋgiinga Jerusalem sitinöŋ öŋgöba keu mi memba aposol aka Jerusalem urumeleŋ könagesögö jitŋememe yeŋgöreŋ anda jime.” \p \v 3 Keu mewö jöhöba jigetka urumeleŋ könagesö yeŋön i melaim eŋgigetka könanöŋ anget. Anda mala Fonisia aka Samaria prowins yahöt mi kutuba könanöŋ könagesöŋi könagesöŋi eŋgeket. Eŋgeka kian kantri tosatŋi yeŋön uruŋini meleŋgeraŋgö buzupŋi jiba urumeleŋ kambu yeŋgöra sösöŋgai ketaŋi al eŋgiget. \v 4 Al eŋgiba anda mala Jerusalem sitinöŋ aŋgotket. Aŋgotketka aposol aka jitŋememe yeŋön urumeleŋ könagesö yembuk köl öröm eŋgiget. Köl öröm eŋgigetka kösohotŋini kewö jiget, “Anutunöŋ nam köl neŋgii misin nup meinga nembuk mala aŋgöletot ketaŋi ketaŋi aka memba malök.” \v 5 Kösohot mi jigetmö, Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) kambunöhök urumeleŋ azi tosatŋan wahöta kewö jiget, “Kian kantri yeŋön uruŋini meleŋgeri, yeŋgöra mönö kewö jim kutubin: Yeŋön mönö Anutugö aiwesök sileŋine yandiba Mosesgöreŋ Köna keu pakpak wuataŋgöba malme.” Mewö. \s1 Jerusalem totoko ala aŋgururuk keu mindiŋgöget. \p \v 6 Mewö jigetka aposol aka jitŋememe yeŋön keu mi jim kewötpingö tokoget. \v 7 \x * \xo 15.7 \xt Apo 10.1-43\x*Tokoba goranora (noragora) keu gwötpuk jiba jitnakölik aket. Mi aketka Pitönöŋ wahöta kewö jii mötket, “Azi alaurupni, Anutunöŋ mutuhök sutnine nup mendeŋda möwölöhöm niŋgiba nöŋgöra kewö jiyök, ‘Gi mönö kian kantrinöŋ anda Ölöwak Buŋa keu jim asarim eŋginöŋga yeŋön uruŋini meleŋda Kembu möt narime.’ Iŋini keu mi mötze. \v 8 \x * \xo 15.8 \xt Apo 2.4; 10.44\x*Anutunöŋ ambazip pakpak urunini möt kutuzawaŋön könaŋamŋi kondela Uŋa Töröŋi Juda ambazip neŋgöra melaiiga eröhi, miaŋgö dop mönö kian kantri ambazip yeŋgöra mewöŋanök i melaii uruŋine geyök. \p \v 9 “Melaii geiga mewö miaŋön Juda ambazip qahö eŋgek soriba kantri tosatŋi qahö qepureim eŋgiyök. Qahöpmö, yeŋön Anutu möt narigetka siŋgisöndokŋini mosöta uruŋini saŋgoŋniga sarakŋi aket. \v 10 Miaŋgöra iŋini mönö wuanöŋgöra Anutu esapesapnöŋ al waŋgibeak? Wuanöŋgöra gwarek dölökŋi yeŋgö qakŋine tem könjöŋ toroqeba alinga aŋgubeak? Tem könjöŋ mewöŋi mi nanine ambösakoninan me naninak mewöyök aŋgubingö dop qahö akmalin. \v 11 Mewö qahöpmö, kewö möt narizin: Kembu Jisösgö kalem möriamŋan mönö Anutu nam köl waŋgiiga amöt qem neŋgiiga Suepkö buŋaya akin. Kian kantri yeŋön mewöyök köna mohot miyök wuataŋgöba letota Suepkö buŋaya akingö möt narimakze.” \p \v 12 Mewö jiiga kambu yeŋön lökŋanök keu jaruba bök tatket. Tatketka Pol Barnabas yetkön keu kösohotŋiri kewö jiyohot, “Anutunöŋ nam köl netkii kian kantrinöŋ anda sutŋine misin nup meziga aiwesök aŋgöletot ketaŋi ketaŋi asuhuget.” Mewö jiyohotka kezap ala mötket. Mewö. \s1 Bisop\f + \fr 15.13 \ft Bisop, Grik keunöŋ episkopos, nanine keunöŋ jegalöm me inspekta. Yaŋön zioz nup pakpakö mindimindiri galömŋi akza. Jeims kiaŋön Jisösgö gwarekŋi qahöpmö, Jisösgö munŋi.\f* Jeimsnöŋ keu jii mötket. \p \v 13 Pol Barnabas yetkön kösohotŋiri jim teköyohot mötketka Jeimsnöŋ keu kewö jiyök, “Azi alaurupni, nöŋön keu jibi kezap ala mötket. \v 14 Anutunöŋ nalö mutukŋi kian kantri ambazip mesohol köl eŋgiba sutŋineyök ambazip nanŋaŋgöra möwölöhöm eŋgiiga qetŋi bisiba könagesöŋi toroqeget. Anutunöŋ mewö aka könaŋamŋi kondel neŋgiyöhi, Saimon Pitönöŋ miaŋgö keuŋi jii mötzin. \v 15 Keu mewöŋi mi kezapqetok ambazip yeŋön mewöyök naŋgöba jize. Yeŋön keu kun kewö ohoget ahöza, \q2 \v 16 \x * \xo 15.16 \xt Amos 9.11-12\x*‘Miaŋgö andöŋe nöŋön liliŋgöba kaba kiŋ Deiwidkö kantri tohoŋi kunbuk memba wahötmam. \q1 Yaŋön mutuk jakömbuak koumŋi qeba ambösakonini galöm köl eŋgiiga koumŋan buratiba tiŋgita erökmö, nöŋön mi kunbuk möhamgöba kuŋgubiga kantrinöŋ ölöwaka kinma. \q2 \v 17 Mi kewö asuhumapköra akŋam: Ambazip kambu tosatŋi pakpak yeŋön Kembu jarume. \q1 Kian kantri pakpak nani buŋani akŋegöra eŋgoholali, yeŋön Kembu ni göraim niŋgime. \q1 Kembu nöŋön mewö jizal aka miaŋgö dop kantriŋini mem ölöwakŋam. \q2 \v 18 Mewö ahakzali, mi mönö möpŋaŋgö möpŋeyök möta kota malje.’ \p \v 19 “Miaŋgöra Jeims nöŋön keu mi kewöta mötmötnan kewö möta jizal: Kian kantri ambazip uruŋini Anutugöreŋ meleŋjei, neŋön mönö lömböt könjöŋ ketaŋi yeŋgö qakŋine alinga qahö dop kölma. \v 20 \x * \xo 15.20 \xt Eks 34.15-17; Lew 17.10-16; 18.6-23\x*Mewö qahöpmö, yeŋgöra kimbi kewö ohoinga dop kölma: Yeŋön sömbup busuŋi bem lopioŋgö naluk buŋa qeba könaŋine algetka ösumŋinan walöŋnöhi, mi kude neme. Sero yoŋgorö kude akŋe. Sömbup jölŋi qeqeŋaŋgö busuŋi aka sep mi kude neme. Yuai 4 mi mosötmegöra jim köhöibinak. \v 21 Mosesgö Köna keu mi mönö möpŋaŋgö möpŋeyök miri dop jim asariba kota maljin. Mi Sabat kendon dop köuluk mirinine oyoŋda mörakzin. Miaŋgöra keu 4 mi ölöp qahö mosötpin.” Mewö. \s1 Jerusalem totokonöŋ kian kantri yeŋgöra kimbi ohoget. \p \v 22 Jeimsnöŋ mewö jiiga aposol aka jitŋememe yeŋön könagesö pakpak yembuk keu mi mötket dop kölök. Mötket dop köliga sutŋineyök azi tosatŋi möwölöhöm eŋgiba Pol Barnabas yetpuk mohotŋe Antiokia sitinöŋ melaim eŋgibingöra jiget. Mewö jiba azi qetŋi Judas qetŋi alaŋi Barsabas aka Sailas möwölöhöm etkiget. Azi yahöt mi urumeleŋ kambugö jitŋememe azia ahot. \v 23 Azi mi melaim etkibin jiba kimbi kun kewö ohoba böröŋire alget, \q1 “Mötnaripkö kian alaurupnini, Antiokia siti aka Siria aka Silisia gölmenöŋ maljei, neŋön eŋgö jölöŋini jizin. Aposol neŋön mötnarip könagesögö jitŋememe yembuk eŋgö urumeleŋ alaurupŋina akzin. Mewö embuk keu eraum mötpingöra kimbi al eŋgizin. \q2 \v 24 Nanine ambazip tosatŋi qahö jim kutum eŋgiinga nanŋinök neŋgömosöta eŋgöreŋ kaba uruŋini kuŋguba keu murutŋi kekelolo eŋgigetka uru mötmötŋini siksauk aiga mörin. \q2 \v 25 Miaŋgöra nini körekŋanök totoko ala urumohot ahin dop kölök. Dop köliga azi yahöt meköba melaim etkiinga wölböt alayahöt Barnabas Pol yetpuk eŋgöreŋ kame. \q2 \v 26 Barnabas Pol yetkön nanine Kembu Jisös Kraistkö qetŋaŋgöra aka malmalŋiri köleŋnohotka tosatŋan etkuget kömumbitkö ahot. \q2 \v 27 Nini Judas Sailas melaim etkiinga kaba keu miyök toroqeba jitnöŋ jiyohotka mötme. \q2 \v 28 Uŋa Töröŋi aka neŋön keu kewögöra urumohot ahinga dop kölja: Eŋgö qakŋine lömböt könjöŋ qahö toroqeba albin. Keu bohonŋi 4 miyök wuataŋgöme. Mi oŋgitketka julbinbuk. \q2 \v 29 Keu 4 mi kewö: Sömbup busuŋi bem lopioŋgö naluk buŋa qeba könaŋine algetka ösumŋinan walöŋnöhi, mi kude neme. Mewöyök sep me sömbup jölŋi qeqeŋaŋgö busuŋi mi kude neme. Sero yoŋgorö kude akŋe. Yuai 4 mi mosöta andö qegetka urumohot ahinga Anutunöŋ kötuetköm eŋgiiga ölöwaka malme. Mönö uru bönjöŋ malme.” Mewö. \s1 Keu memba angetka Antiokia siti yeŋön söŋgaiget. \p \v 30 Kimbi mewö ohoba melaim eŋgigetka anget. Köna anda geba Antiokia sitinöŋ aŋgotket. Aŋgota urumeleŋ könagesö köl öröm eŋgigetka tokoget. Tokogetka kimbi mi eŋgigetka oyoŋget. \v 31 Mi oyoŋgetka miaŋgöra amqeba urukölalep möta söŋgaiget. \v 32 Judas Sailas yetkön nanŋirak kezapqetok azia mala goro keu gwötpuk eŋgiba urugö naŋgönaŋgö keu jiba mem köhöim eŋgiyohot. \v 33 Mem köhöim eŋgiba nalö tosatŋi miaŋgöreŋ toroqeba malohot. Malohot teköiga urumeleŋ alaurup yeŋön “Luaibuk anmahot,” jiba melaim etkiget. Jerusalem malohotka melaim etkigeri, Judasnöŋ mönö yeŋgöreŋ liliŋgöyök. \v 34 (-)\f + \fr 15.34 \ft Tosatŋan toroqeba jabö v 34 kewö alje: Liliŋgöyökmö, Sailasnöŋ keuŋi jöhöba toroqeba miaŋgöreŋ malök.\f* \p \v 35 Pol aka Barnabas yetkön toroqeba Antiokia sitinöŋ mala ambazip tosatŋi gwötpuk yembuk Kembugöreŋ Buŋa keu kusum eŋgiba uruŋini kuŋgum eŋgiba malget. Mewö. \s1 Pol aka Barnabas yetkön deŋnohot. \p \v 36 Mewö malgetmö, nalö tosatŋi teköiga Polnöŋ Barnabasgöra kewö jiyök, “Netkön taon miri pakpak liliköba Kembugöreŋ Buŋa keu jim asariba maliri, mönö miaŋgöreŋ liliŋgöba urumeleŋ alaurupniran denöwö maljei, mi ölöp anda eka mötpit.” \v 37 Mewö jiiga Barnabasnöŋ Jon qetŋi alaŋi Mak qetkeri, i mewöyök waŋgita mohotŋe anbingö mörök. \p \v 38 \x * \xo 15.38 \xt Apo 13.13\x*Mewö mörökmö, Jonöŋ mutuk Pamfilia taonöŋ löwöriba etkömosöta yetpuk toroqeba nup qahö meyök. Miaŋgöra Polnöŋ i waŋgita anbingö möri qahö dop kölök. \v 39 Qahö dop köliga aŋgururuk aka uruŋiri könöp jeiga deŋnohot. Deŋda Barnabasnöŋ Mak waŋgita geba waŋgenöŋ öŋgöyohotka opo seri öröba möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöi gölme jölanŋi Saiprus miaŋgöreŋ anohot. \v 40 Anohotmö, Polnöŋ azi qetŋi Sailas meköiga urumeleŋ alaurup yeŋön Kembugö böröŋe al etkiba kalem möriamŋan sel jöhöm etkimapköra jigetka mosöta anohot. \v 41 Anda mala Siria aka Silisia prowins yahöt mi kutuba liliköyohot. Liliköba Polnöŋ urumeleŋ könagesöŋi könagesöŋi eŋgeka mem köhöim eŋgiba malök. Mewö. \c 16 \s1 Timotinöŋ Pol aka Sailas yetpuk toroqeyök. \p \v 1 Polnöŋ liliköba anda mala taon qetŋiri Derbe aka Listra miaŋgöreŋ aŋgorök. Listra aŋgota miaŋgöreŋ gwarek kun qetŋi Timoti miwikŋaiyök. Namŋan Juda urumeleŋ ambia ahökmö, iwiŋan Grik azia. \v 2 Polgö azi alaurupŋan Listra aka Aikoniam malgeri, yeŋön Timotigö könaŋi jim ölöwaka jiget mörök. \v 3 Mewö jiget möta waŋgiri mohotŋe anmamgö mörök. Mi mörökmö, Timotigö iwiŋan Grik azia malöhi, mi körekŋan möt teköget aka miri gölme miaŋgöreŋ Juda ambazip gwötpuk malget. Miaŋgöra yeŋön Pol jim waŋgibepuköra Timoti waŋgita Anutugö aiwesökŋi sileŋe yandiyök. \v 4 Yandiiga anda taon aka miri dop aŋgotkeri, miaŋgöreŋ Jerusalem mindimindiri totokogö keuŋi jiget. Aposol aka Jerusalem urumeleŋ könagesögö jitŋememe yeŋön keu jöhöm köhöigeri, mi wuataŋgömegöra jim kutum eŋgiget. \v 5 Mewö lilikögetka Jisösgö könagesöŋi könagesöŋi miri dop malgeri, yeŋgö mötnaripŋinan köhöiyök. Mewö köhöiba Buŋa keu jigetka tosatŋan uruŋini meleŋda wehön dop kam toroqegetka kambuŋinaŋgö jaŋgöŋan qariba öŋgöyök. Mewö. \s1 Anutunöŋ Pol gaunöŋ kutum wasöriga Yurop anget. \p \v 6 Liliköba mala “Eisia prowinsnöŋ anda Buŋa keu jim asaribin,” jigetmö, Uŋa Töröŋan soŋgo ala aŋgön köl eŋgiyök. Miaŋgöra yeŋön toroqeba anda Frigia aka Galesia prowins yahöt mi öne kutuba etkoŋgita anget. \v 7 Anda mala Misia gölme göraŋe aŋgota Bitinia prowinsnöŋ aŋgotpingö mötketmö, Jisösgö Uŋa Töröŋan miaŋgöreŋ anmegö urumohot qahö ahök. \v 8 Urumohot qahö aiga mosöta anda Misia gölme öne kutuba köwet jitŋe geba Troas taonöŋ aŋgotket. \v 9 Troas aŋgota suŋgem gaun ahögetka Anutunöŋ Pol kutum wasöriga imut kun kewö ehök: Yurop azi kunŋan Masedonia likepŋe kinda ohola kewö jiba köuluköm waŋgiyök, “Gi mönö köwet kutuba Masedonia gölmenöŋ kaba bauköm neŋgiman.” \p \v 10 Polnöŋ jemeleŋ imut mi ehiga nini miaŋgö könaŋi kewö möt kutuba jiin, “Anutunöŋ mönö neŋgohola köwet kutuba Yurop uruŋe anda Ölöwak Buŋa Masedonia prowinsnöŋ jim asarim eŋgibingöra jiza.” Mewö jiba miaŋgöreŋök mosöta anbingö mötmöriba amqein. Mewö. \s1 Filipai ambi Lidianöŋ uruŋi meleŋnök. \p \v 11 Neŋön amqeba geba waŋgenöŋ öŋgöinga opo seri öröba möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöi Troas siti mosöta anda diŋdiŋanök Samotres gölme jölanŋe aŋgorin. Aŋgota ahöba miri giaŋiiga toroqeba anda Neapolis sitinöŋ aŋgorin. \v 12 Miaŋgöreŋ aŋgota waŋgenöhök eta köna anda Filipai sitinöŋ aŋgorin. Rom ambazip yeŋön mönöwök kaba Filipai siti mi memba miaŋgöreŋ malmal tatatŋini algetka Masedonia prowinsgö siti ketaŋi ahök.\f + \fr 16.12 \ft Masedonia prowinsgö siti bohonŋi mi Tesalonaika. Distrik mutukŋaŋgö siti bohonŋi mi Amfipolis aka siti keta bölökŋi kun Filipai. Rom yeŋön Filipai mi Itali ewö galöm köl eŋgiget. Grik miri toŋi yeŋön nanŋine gölmenöŋ kian ewö aka malget.\f* Nini Filipai aŋgota wehön tosatŋi miaŋgöreŋ malin. \p \v 13 Miaŋgöreŋ mala Sabat kendonöŋ siti kiripo yaigepŋe anin. Miaŋgöreŋ anda Juda yeŋön o sakŋe tokoba Anutu köulukömakzei, mewö mötmöriba geba rowoŋqeqe kunöŋ anin. Anda ambi tokoba tatkeri, i eŋgeka tata eraum möta Anutugöreŋ Buŋa keu yeŋgöra jiinga mötket. \v 14 Mötkeri, yeŋgö sutŋine ambi kun qetŋi Lidia malök. Yaŋön Taiataira sitinöhök Filipai kaba opo pisikŋi gugakgugak aködamunŋambuk tokoba bohonŋi memegöra ala malök aka Anutu waikŋi memba möpöseiba malök. Kembunöŋ uruŋi mem amqeiga Polnöŋ keu jiyöhi, miaŋgöra sihimŋan ahui kezap ala möta aŋgön kölök. \v 15 Aŋgön köli nanŋi aka saiwaurupŋi o melun mem eŋgiinga qesim neŋgiba kewö jiyök, “Iŋini nöŋgöra ‘Kembu möt narizal,’ jize ewö, mönö ölöp kaba nöŋgö mire öŋgöba tata nene nemba ahöme.” Mewö jiba kapaŋ köla qesim neŋgiyök. Mewö. \s1 Pol Sailas yetkön kösö mire tarohot. \p \v 16 Nini nalö kunöŋ köuluk rowoŋqeqeŋe gebingö köna namŋe aninga welenqeqe ambi kunöŋ miwikŋaim neŋgiyök. Ambi mi andö lawönŋambuk mala ambazip könaŋini aukŋe jim miwikŋaimamgö mörök. Mi möta kezapqetok keu asambötŋi jim miwikŋaiba mewö miaŋön moneŋ yuai mi gwötpuk öröba mali tourupŋi yeŋgö böröŋine geyök. \v 17 Yaŋön Pol aka nini neŋgeka neŋgö andönine kaba kewö jiba qerök, “Azi kieŋön Anutu öŋgöŋgöŋi ketaŋaŋgö welenŋi qeba Suepkö buŋaya akingö könaŋi jim asarim eŋgimakze.” \v 18 Mewö jiba sömaŋi gwötpuk qeta malök. Mi malökmö, Polnöŋ tököba miaŋgöra sihimbölö mörök. Mi möta nalö kunöŋ liliŋgöba ömeŋi kewö jim kutum waŋgiyök, “Ni Jisös Kraistkö qetŋe jizal: Gi mönö ambi kiaŋgö uruŋeyök kota anöŋ.” Mewö jim kutum waŋgii miaŋgöreŋök kota mosöta anök. \p \v 19 Mi anökmö, ambi tourupŋan mi möta moneŋ yuai öröbingö könaŋi jöpköyöhi, mi miwikŋaiba irimŋini seholiyök. Irimŋini seholiiga Pol Sailas etkömemba jöhöba maket sombemŋe öröm etkiba galöm azi yeŋgö jeŋine etkuaŋgita anget. \v 20 Etkuaŋgita anda keu jake galöm yeŋgö jeŋine al etkiba sileŋire keu kewö ala jiget, “Nini siti kiaŋgöreŋ luainöŋ maljinmö, azi yahöt kietkön kaba eŋololoŋ ak neŋgimakzahot. Yetkön Juda azia akzahot \v 21 aka Juda silikŋini kusum neŋgimakzahot. Nini Rom mindimindiri kantrigö tohoŋ toŋi akzin. Miaŋgöra nini silikŋini mi ölöp qahö möt aŋgön kölbin. Mi memba wuataŋgöbingö soŋgo ahöi osizin.” \p \v 22 Sileŋire keu mewö aka jim etkigetka ambazip kambu yeŋön mewöyök wahöta mindiriba qetal etkim köhöiget. Qetal etkim köhöigetka galöm yeŋön kuŋgum eŋgigetka sileötaŋiri öröba munjukunjuratket aka jim kutum eŋgigetka arawambu kömbinöŋ etkuget. \v 23 Gwötpuk etkum teköba kösö mire al etkibingö etkuaŋgita wahibuknöŋ ölöpŋanök galöm mem etkimapkö jim kutum waŋgiget. \v 24 Mewö jim kutum waŋgigetka möta etkömemba kösö miri bibiŋe miri uruŋi kunöŋ anda könayahötŋiri ip özöpaŋ\f + \fr 16.24 \ft Ip özöpaŋnöŋ könaŋiri yöhöraköiga osiba tarohot. Imutŋi ekŋan.\f* sutŋire ala kösönöŋ jöhöba miri uruŋi miaŋgö naŋguŋi yahöt mi ki misigetka tarohot. Mewö. \s1 Kösö miri galömŋan uruŋi meleŋnök. \p \v 25 Pol Sailas yetkön mewö tarohot. Tata mala suŋgem bibiŋi aiga miaŋgöreŋ Anutu köuluköba liŋet köla möpöseiba malohotka kösö azi körekŋan kezap ala mötket. \p \v 26 Mewö aketka miaŋgöreŋök wölaŋ kenöŋ (naŋ) ketaŋi giliga kösö mirigö tandöŋi pakpak anjaŋanjaŋ kölget. Mewö kölgetka miaŋgöreŋök naŋgu pakpak talgetka kösö azi pakpak yeŋgö ain tapepŋinan (muŋgamuŋga) lolohoba erök. \v 27 Mewö asuhuiga kösö miri galöm yaŋön gaun uruŋeyök wahörök. Wahöta kösö mirigö naŋguŋi pakpak tal tekögeri, mi eka jiyök, “Kösö azinöŋ an teköze me denöwö?” Mewö jiba mötmöriba jönömŋi unduiga bimgö sou ketaŋi mi kupinŋeyök öröba nanŋi aumamgö ahök.\f + \fr 16.27 \ft Kösö azinöŋ ölöŋ köliga galömŋi mi keu jakeŋe ala qegetka salupŋe sihimbölö möta kömuzapma. Nanŋi gamuŋi möta aubawak, mewö amqeba kömumbawak.\f* \v 28 Nanŋi aumamgö ahökmö, Polnöŋ pauŋpauŋ teriŋgöba kewö jiyök, “Nini körekŋanök ki tatzin. Mönö nangi silegi öne kude ayuhuman.” \p \v 29 Mewö jii möta kiwa waŋgimegöra qesii waŋgigetka ösumŋan kösö miri uruŋe anda jönömŋi unduiga Pol Sailas yetkö kösutŋire anda simin köl etkiyök. \v 30 Simin köl etkiba kösö mireyök etkuaŋgita eta kewö qesim etkiyök, “Azi ketaŋi yahöt, ni mönö denöwö akiga Anutunöŋ amöt qem niŋgiiga letotpileŋak?” \p \v 31 Qesim etkiiga jiyohot, “Mönö urugi meleŋda Kembu Jisös möt narim waŋginöŋga gi aka saiwaurupkan mewöyök letota Suepkö buŋaya akŋe.” \v 32 Mewö jiyohotka miriŋe angetka könagesöurupŋi pakpak yembuk tokogetka Anutugöreŋ Buŋa keu jiyohot mötket. \v 33 Jiyohot möta suŋgemgö aua miaŋgöreŋök etkuaŋgita anda uziŋiri saŋgoŋnök. Saŋgoŋniga miaŋgöreŋök i aka saiwaurupŋi pakpak mi o melun mem eŋgiyohot. \v 34 O melun mem eŋgiyohotka etkuaŋgiri nene mire öŋgöba nene ohoba ala etkiyök. Etkiba nanŋi aka saiwaurupŋi yeŋön körek Anutu möt narigeraŋgöra sösöŋgai aket. Mewö. \s1 Kösö mireyök közöl etkigetka erohot. \p \v 35 Miri giaŋiiga keu jake galöm (majistreit) yeŋön opotöröp melaim eŋgigetka kösö mire kaba kewö jiget, “Azi yahöt mi mönö pösat etkinöŋga etmahot.” \p \v 36 Mewö jigetka wahibuknöŋ kaba buzup mi Polgöra kewö jii mörök, “Majistreit galöm yeŋön keu kewö alget kaza: Iŋiri mönö kösöŋiri pösatpiga etmahot. Miaŋgöra etkön mönö dölki mosöta eta luainöŋ anmahot.” \p \v 37 Mewö jii mörökmö, Polnöŋ opotöröp yeŋgöra kewö jiyök, “Rom mindimindiri gawmanöŋ sel jöhöm netkiba miaŋgö (jimkutukutu) paspot netkigetka maljit. Miaŋgöra yeŋön keuniri qahö kewöta jim teköba töndup aukŋe ambazip jeŋine öne laŋ arawambu kömbinöŋ netkuba kösö mire al netkiget. Mi gamuŋambuk. Mewö al netkiget tatziga dölki denöwögöra melaim netkiget öne ölöŋ etpirak? Mi qahö dop kölja. Niri qahöpmahöp etpitmö, yeŋön mönö nanŋinak kaba netkömegetka etpirak.” \p \v 38 Polnöŋ opotöröp yeŋgöra mewö jiiga keu mi memba majistreit galöm yeŋgöreŋ anda jiget mötket. Mi möta Rom gawmangö (jimkutukutu) paspot memba malohori, mi möta auruba sömbuŋini mötket. \v 39 Sömbuŋini möta kösö mire kaba ösöŋ susuhuba kelök ala kuŋgum etkigetka geyohot. Geyohotka Filipai siti mosötmahotkö ulet etkiget. \v 40 Ulet etkigetka Pol Sailas yetkön kösö miri mosöta Lidiagö mire anohot. Miaŋgöreŋ anda urumeleŋ alaurupŋiri eŋgeka urugö naŋgönaŋgö keu jiba eŋgömosöta anohot. Mewö. \c 17 \s1 Tesalonaika nup megetka sesewerowero aket. \p \v 1 Anda mala Amfipolis aka Apolonia siti yahöt mi kutuba Tesalonaika sitinöŋ aŋgotket. Siti bohonŋi miaŋgöreŋ Juda yeŋön köuluk miriŋini meget kinök. \v 2 Polnöŋ ahakmemeŋi aka malöhi, miaŋgö dop köuluk miriŋine öŋgöba Sabat kendon karöbut miaŋgöreŋ yembuk Urumeleŋgö Buŋa Kimbi oyoŋda könaŋi eraum möta malget. \v 3 Mewö mala Buŋa Kimbigö könaŋi jim asariba kewö jiyök, “Anutunöŋ areŋ ala Amötqeqe Toŋan sihimbölö möta kömumba kömupnöhök wahötmapkö jiyök.” Mewö jiba miaŋgö könaŋi Buŋa Kimbinöhök kondela uruŋini kuŋguba kewö jiyök, “Azi Jisös jim asarim eŋgizali, yaŋön mönö Amötqeqe Toŋi Kraist akza.” \p \v 4 Mewö jiiga Juda könagesö yeŋgöreŋök tosatŋan möt nariba uruŋini meleŋda Pol Sailas yetpuk toroqeba kinget. Grik ambazip tosatŋan Anutu waikŋi memba möpöseigeri, yeŋgöreŋök mewöyök kambu ketaŋi yeŋön yembuk toroqeget aka ambi öŋgöŋgöŋi qetbuŋaŋinambuk yeŋgöreŋök gwötpukŋan uruŋini meleŋget. \p \v 5 Uruŋini meleŋgetmö, Juda ipŋi yeŋön uruŋini seholiiga urunöŋ mututqutut möta andöqeqe aket. Mi aketka injarere ambazip rowoŋqeqenöŋ laŋ malgeri, yeŋgöreŋ anda azi goŋgoŋi tosatŋi eŋgömeget. Mi eŋgömemba mindiriba ambazip kambu uruŋini kuŋguba öröm eŋgigetka tokoget. Tokoba laŋ qetketka qeburuŋ göjupmajup ahuiga siti dop köl teköyök. Laŋ qeta luhuba azi qetŋi Jeison yaŋgö miri töungöba (töwöngöba) Pol Sailas ambazip kambu jeŋine al etkibingöra jarum etkiget. \v 6 Jarum etkigetmö, qahö miwikŋaim etkiba Jeison aka urumeleŋ alaurup tosatŋi jöhöm öröm eŋgiba sitigö galömkölköl azi yeŋgö jeŋine aŋgota kewö qetket, “Yei! Azi gölmeŋi gölmeŋi liliköba miri dop uru kuŋgum eŋgigetka kahapmahap aka sohomakzei, yeŋön mönö ki mewöyök kayohot. \v 7 Kiaŋgöreŋ kayohotka Jeisonöŋ i etkömemba aŋgön köl etkiyök. Ambazip pakpak mieŋön kewö jimakze, ‘Azi kun qetŋi Jisös yaŋön kiŋ kembunini akza.’ Mewö jiba Rom sisa kiŋgö jimkutukutuŋi qetala memba eta alakze.” \p \v 8 Mewö qetketka ambazip kambu aka galömkölköl azi yeŋön mötketka uruŋinan eta raidimbom ewö siksauk ahök. \v 9 Siksauk aiga Jeison aka urumeleŋ alaurup tosatŋi kuŋguba qesim eŋgigetka moneŋ ala meköm etkiba pösatketka eta anget. Mewö. \s1 Berea angetka Baiböl stadi ala keuŋiri kewötket. \p \v 10 Eta angetmö, urumeleŋ alaurup yeŋön Pol aka Sailas miaŋgöreŋök melaim etkigetka mosöta suŋgem miri qetŋi Berea miaŋgöreŋ anohot. Anda aŋgota Juda yeŋgö köuluk miriŋine öŋgöyohot. \v 11 Köuluk miriŋine öŋgöba Buŋa keu jiyohori, mi sihim ketaŋi möta möt aŋgön kölget. Juda könagesö Berea malgeri, yeŋön Tesalonaika könagesö eŋgoŋgita ölöp sorokŋi aket. Keu törörök jiyohot me qahö, mi wehön dop Buŋa Kimbigö keunöŋ kewöta oyoŋda eraum möta malget.\f + \fr 17.11 \ft Berea yeŋön Baiböl stadi ölöpŋi alget.\f* Silik ölöpŋi mewöŋi wuataŋgöba Juda ambazip Tesalonaika malgeri, mi luhut al eŋgiget. \v 12 Buŋa keu jiyohotka Juda yeŋgöreŋök jesöŋgöŋan möt nariba uruŋini meleŋget. Grik ambazip yeŋgöreŋök mewöyök gwötpukŋan Jisös möt narigetka sutŋine ambi öŋgöŋgöŋi qetbuŋaŋinambuk mi gwötpuk malget. \p \v 13 Jisös möt narigetmö, Polnöŋ Berea miaŋgöreŋ mewöyök Anutugöreŋ Buŋa keu jim asariba malöhi, miaŋgö buzupŋan sehiba Tesalonaika anda Juda jitŋememe yeŋgö kezapŋine geyök. Kezapŋine gei möta wahöta Berea kaba mewöŋanök ambazip uruŋini esiba kuŋguget. \v 14 Kuŋgugetka urumeleŋ alaurup yeŋön mi möta miaŋgöreŋök Pol melaigetka köwet jitŋe geyök. Geyökmö, Sailas Timoti yetkön toroqeba Berea malohot. \v 15 Azi Pol umbulgeri, yeŋön toroqeba waŋgita anda Atens sitinöŋ aŋgotket. Aŋgotketka kewö jim kutum eŋgiiga mötket, “Iŋini mönö liliŋgöba Sailas aka Timoti jigetka ösumok nöŋgöreŋ kamahot.” Keu mi möta mosöta anget. Mewö. \s1 Polnöŋ Atens sitinöŋ mala nup meyök. \p \v 16 Polnöŋ Atens sitinöŋ tata Sailas Timoti yetkö mamböta mala liliköyök. Liliköba siti mi tandö lopioŋi lopioŋi mieŋön kokolak qegetka köna töwokŋe töwokŋe kingetka eŋgeka awöwöliba tembula uruŋi könöp jeyök. \v 17 Polnöŋ Juda yeŋgö köuluk miriŋine öŋgöba Juda kian ambazip aka gölme toŋi Anutu waikŋi memba möpöseigeri, yembuk kinda eraum mötket. Polnöŋ wehön dop rowoŋqeqe sombemŋini dop anda ambazip miwikŋaim eŋgiba yembuk aitoŋgöba eraum mötket. \p \v 18 Eraum mötketka Epikuros aka Stoik mötmöt jake yahöt mietköreŋök böhi tosatŋan kaba Polbuk keu siŋginŋi siŋginŋi jiba goranora aka jitnakölik erauget.\f + \fr 17.18 \ft Mötkutukutu böhi qetŋi Epikuros yaŋön uruölöwak mötpingö könaŋi kusum eŋgiyök. Stoik mötmöt jake (akademi) miaŋgö böhiŋi qetŋi Zeno yaŋön sihim ölöpŋi aka bölöŋi qömbököba böŋ qeba köhöiba kinbingö könaŋi kusum eŋgiyök.\f* Tosatŋan toroqeba Polgö keuŋi möta kewö jiget, “Mötmöt kitipŋi kitipŋi zezeŋgok ewö usuŋda um jaruba laŋ qezaköba mohot yahöt miwikŋaim bibihiba memba kaza. Mi memba kaba sesekŋai ewö laŋ jizapmö, keuŋaŋgö ölŋi wania jimamgö mötzawi, mi qahö mötzin.” \p Polnöŋ Jisösgö Buŋaŋi jim asariba uruŋini kuŋguba kömupnöhök wahörök\f + \fr 17.18 \ft Jisös aka Kömupnöhök wahötwahöt keu yahöt mi qahö möt asariba tönpin kinda kewö jiget, ‘Yaŋön mönö bem azi ambi yahöt yetkö qetŋiri mewö qetza.’\f* jiyök. Miaŋgöra tosatŋan toroqeba kewö jiget, “Bem kianŋi memba kaba mietkö könaŋiri jim asariza, miaŋgö tandök ewö akza, ekzin.” \p \v 19 Mewö laŋlaŋ jigetka Pol waŋgita maket sombem ketaŋi Areopagus\f + \fr 17.19 \ft Areopagus miaŋgö könaŋi mi yarögö bemŋi qetŋi Ares yaŋgö kunduŋa.\f* miaŋgöreŋ öŋgöba kaunsöl yeŋgö jeŋine alget kini kewö jiget, “Gi mötmöt areŋ dölökŋi aukŋe kusum neŋgimakzani, miaŋgö könaŋi denöwö? Mi ölöp jinöŋga mötpin. \v 20 Göŋön kian kantri yeŋgöreŋ keu murutŋi memba kaba jinöŋga kezapnine gei mötzin. Miaŋgöra göhö keu areŋgahö könaŋi mi törörök mötpingö mötzin.” \v 21 Atens toŋi aka kian miaŋgöreŋ malgeri, yeŋön pakpak öne laŋlaŋ mala mötmöt keu dölökŋi dölökŋi oŋgitgoŋgit aka jiba möta uruŋini miaŋgöreŋ ala nalöŋini ayuhuba malget. Mewö. \s1 Polnöŋ Areopagus sombemnöŋ kinda keu jiyök. \p \v 22 Polnöŋ wahöta Areopagus sombem bibiŋe anda kaunsöl yeŋgö jeŋine kinda kewö jiyök, “Atens aziurup, nöŋön ki kaba yuai pakpak eka könaŋini kewö ahöi mötzal: Iŋini bemurupŋini göda ölöpŋi qeba möpöseim eŋgiba malje. \v 23 Nöŋön liliköba eŋgöreŋ miri kömbukŋi kömbukŋi eka mieŋgö sutŋine alta kulemŋambuk kun miwikŋaial. Miaŋgöreŋ kewö ohoget ahöi ehal, ‘Bem könaŋi qahö mötzini, yaŋgöra mein.’ Miaŋgöra iŋini bem kun könaŋi qahö möta töndup waikŋi memba möpöseimakzei, nöŋön mönö yaŋgö könaŋi indela jibi mötme. \p \v 24 \x * \xo 17.24 \xt 1 Kiŋ 8.27; Ais 42.5; Apo 7.48\x*“Bem Anutunöŋ Suep gölme aka yuai pakpak mietkö uruŋire ahözawi, mi miwikŋaim eŋgiyök. Yaŋön Suep gölmegö Kembuŋa akza. Yaŋön jöwöwöl jike börönöŋ memeŋi miaŋgöreŋ qahö tata malja. \v 25 Yaŋön nanŋak malmalgö könaŋi akza. Mi aka neŋön gölmenöŋ malbinaŋgöra sile, uŋa (imut) aka yuai tosatŋi pakpak neŋgiiga söŋgörö ösum örömakzin. Mewö neŋgimakzawaŋgöra aka nanŋak nene me yuai kungöra qahö osiza. Miaŋgöra ambazip nini gumohom waŋgibingö osizin. Nini böröninan yuai qahö memba naluk al waŋgiin ewö, yaŋön mönö qahö kömuma. Yaŋön azi tandök qahö malja. Qahö. \p \v 26 “Yaŋön mutuk azi mohot miwikŋaiiga yaŋgöreŋök sehiba deŋda gwala injaŋi aka sile tosatŋi aka gölmeŋi gölmeŋi pakpak dop köla maljin. Yaŋön nalönini pakpak törörök areŋgöm neŋgiiga miaŋgö dop maljin aka miri gölme denike denike ahöm tat ala maljini, miaŋgö göraŋi aka aiwesökŋi ala jim kutuiga miaŋgö dop maljin. \v 27 Nini mönö Anutu nanŋi möt jarum waŋgibingöra yuai pakpak mi areŋgöba al neŋgiyök. Yaŋön körek pakpak kösutnineyök maljapmö, töndup mezaŋqezaŋ ala Anutu jaruba mala miwikŋaibin me qahö? \v 28 Nanŋini Grik mötmöt ambazipnöŋ keu kötŋi areŋgöba ohogeri, yeŋgöreŋök yahötŋan mewöyök keu kötŋi kun kewö jiyohot, \q1 ‘Ninia kun yaŋgö gwölönarökurupŋi maljin.’ \m Azi mewöŋi kunŋan keu kötŋi kun kewö ohoyök, \q1 ‘Yaŋön mönö mem letot neŋgiiga yaŋgö aumŋe malmalnini malakzin, könanini anda kamakzin aka ahöm wahötnini ahakzin.’\f + \fr 17.28 \ft Mötmöt azi ketaŋi Pol yaŋön mötmöt jakeŋi jakeŋi öŋgöba Grik yeŋgöreŋ buk murutŋi murutŋi oyoŋda möt kutuba miaŋgöreŋök keu kötŋi kötŋi amqeba memba aukŋe jiyök.\f* \m \v 29 Keu mieŋgö dop nini mönö Anutugö gwölönarökurupŋi mala kösutŋeyök kinjin. Kösutŋeyök kinjinmö, töndup yaŋgö könaŋi möt sohoba jaŋjuŋ akinbuk. Imut ohoho azi yeŋön mötmöt qakŋe kinda bem kungö tandökŋi mötmöriba goul, silwö me köt jamönjiŋ memba urorohoba tandö lopioŋi söhöba meŋölöba memakzei, yaŋön mönö mewö tandök qahö akza. \v 30 Ambazipnöŋ gukmaulem aka jipjap mala kotketka Anutunöŋ nalö miaŋgöreŋ ahakmemeŋini möt böliiga likepŋi qahö meleŋda malökmö, nalö kewöŋe keuŋi indela kewö jiza, ‘Ambazip körek pakpak miriŋini dop tat anjei, iŋini mönö uruŋini meleŋda nöŋgöreŋ kaget.’ \p \v 31 “Anutunöŋ nalö ketaŋi ali kam kuŋguma. Yaŋön nalö miaŋgöreŋ ambazip gölmeŋi gölmeŋi pakpak mal anjei, mi tokom neŋgiba keunini kewöta törörök jim teköma. Yaŋön azi kun keunini jim tekömapköra möwölöhöba jimtekötekögö kukösumŋi böröŋe alök. Yaŋön azi mi mem gulii kömupnöhök wahöriga mewö miaŋön kukösumŋi ketaŋi mi ambazip pakpak kondel neŋgiiga eka mötzin. Azi kömupnöhök wahöröhi, yaŋön mönö jimtekötekö Tonina akza.” \p \v 32 ‘Anutunöŋ azi kun kömupnöhök mem gulii wahöröhi,’ tosatŋan keu mi möta mepaqepaiköget. Mewö aketmö, tosatŋan kewö jiget, “Keu jizani, nini mi kunbuk mötpingö mötzin. Miaŋgöra gi ölöp nalö kunöŋ keu mi toroqeba jim tuariman.” \v 33 Mewö aketka Polnöŋ yeŋgö sutŋineyök wahöta eŋgömosöta anök. \v 34 Anökmö, tosatŋan kaba Jisös möt nariba yambuk toroqeget. Möt narigeri, yeŋgö sutŋine Areopagus kaunsöl kambu yeŋgö jitŋememe azi kun qetŋi Dionisius malök. Mewöyök ambi ketaŋi kun qetŋi Damaris aka tosatŋan yetpuk toroqeba möt nariget. Mewö. \c 18 \s1 Polnöŋ Korint sitinöŋ ani uruŋini meleŋget. \p \v 1 Yuai mi asuhuiga Polnöŋ Atens siti mosöta Grik siti kun qetŋi Korint miaŋgöreŋ anök. \v 2 Korint anda Juda azi kun qetŋi Aqila miwikŋaiyök. Aqila yaŋön Eisiagö prowinsŋi qetŋi Pontus miaŋgöreŋ ahuba könaŋgep mindimindiri siti Rom anda malök. Miaŋgöreŋ mali sisa kiŋ qetŋi Klodius yaŋön jimkutukutuŋi kewö alök, “Juda ambazip iŋini mönö körek pakpak Rom siti mosöta deŋme.” Mewö jiyöhaŋgöra aka Itali kantri mosöta Grik geba nalö miaŋgöreŋ Korint kaŋgorök. Kaŋgoriga Polnöŋ miwikŋaiba i aka anömŋi qetŋi Prisila yetköreŋ anök. \v 3 Malmalŋiri naŋgöbitköra opo koumŋi koumŋi meyohot. Polnöŋ mewöyök opo seri koum meme azia. Miaŋgöra yetköreŋ ani nupŋini öröröŋ ahöiga yetpuk mala ahöba opo seri koum nup mohotŋe meget. \v 4 Memba malgetka Sabat kendon dop köuluk mire öŋgöba Juda aka Grik ambazip yembuk Jisösgö könaŋi erauba mesiŋda uruŋini meleŋmegöra kuŋgum eŋgiba malök. \p \v 5 Kuŋguba mali alayahötŋi Sailas Timoti yetkön Masedonia prowinsnöhök kaŋgorohotka Jisösgö Buŋaŋi nalö dop jim asariba malök. Mewö mala Jisösnöŋ Amötqeqe Toŋi Kraist akzawi, miaŋgö könaŋi aukŋe kondela keu miaŋön Juda ambazip uruŋini kuŋguyök. \v 6 Uruŋini kuŋguyökmö, Pol tuarenjoŋ aka uruqeqe keu töhöreŋ jim waŋgigetka böröŋan jeŋine kuŋguba sölburamŋi tönjörari eriga kewö jiyök, “Nöŋön köpösihit qahö akiga iŋini ayuhuba miaŋgö likepŋi mi mönö nöŋgö qakne albingö osime. Mi nanŋinak bisime. Iŋini Buŋa keu qetalgetka nöŋön ölöp eŋgömosöta merak kinda öŋgömawi, miaŋgöreŋ kian kantri ambazip yeŋgöreŋ eleŋda anmam.” \p \v 7 Mewö jiba eŋgömosöta köuluk miri göraŋe azi kun qetŋi Titius Jastus yaŋgö mire öŋgöba malök. Yaŋön Juda azia qahöpmö, töndup Anutugö waikŋi memba möpöseiba malök. \v 8 Göraŋe anökmö, köuluk mirigö galöm qetŋi Krispus aka yaŋgö anöm-moröŋi yeŋön körek uruŋini meleŋda Kembu möt nariget. Mewöŋanök Korint ambazip tosatŋi Polgöreŋ keu mötkeri, yeŋgöreŋök gwötpukŋan Jisös möt nariba uruŋini meleŋgetka o melun mem eŋgiget. \p \v 9 Polnöŋ suŋgem kunöŋ gaun ahöiga Kembunöŋ kutum wasöriga imut ehiga kewö jii mörök, “Gi keŋgötki kude mötmanmö, Buŋa keu mönö köhöiba jiba malman. \v 10 Siti kiaŋgöreŋ ambazip kambu gwötpuk yeŋön nöŋgö buŋaya akze. Miaŋgöra nöŋön göbuk malbiga kunŋan yuai kun qahö könahiba mem bölim gihima.” \v 11 Mewögöra Polnöŋ nalöŋi mem köriba yeŋgö sutŋine (yara) yambu mohot aka köiŋ 6 miaŋgö dop mala Anutugöreŋ Buŋa keu kusum eŋgimalök. \p \v 12 Kusum eŋgimalökmö, Rom yeŋön azi Galio kuŋgugetka Akaia prowinsgö kiap gawönö malöhi, nalö miaŋgöreŋ Juda jitŋememe yeŋön mindiriba Pol tuarenjoŋ ak waŋgiba öröba keu jakeŋe al waŋgiget. \v 13 Keu kewögöra al waŋgiget, “Azi kiaŋön ambazip eŋololoŋ ak eŋgimakza. Rom yeŋön jimkutukutuŋini alget ahözawi, yaŋön ambazip köna mi qösököba Anutugö waikŋi memba möpöseimegöra uru kuŋgum neŋgimakza.” \p \v 14 Keu mewö sileŋe ala jigetka Polnöŋ keu jimamgö aiga kiap gawönö Galio yaŋön Juda ambazip yeŋgöra jiyök, “Juda ambazip eŋgö sutŋine kunŋan azi qei kömumbawak me pinjit bölöŋi kötökŋi kun akawak ewö, miaŋgöra nöŋön ölöp keuŋini kezap ala mötpileŋak. \v 15 Mimö, eŋgö sutŋine mötnaripkö keu asuhuiga qet murutŋi murutŋi qeta aŋgururuk aka jimkutukutuŋini denöwö akŋei, mi mönö nanŋini lömbötŋina. Nöŋön yuai mewöŋi mi kewöta jim tekömamaŋgö dop qahö akzal.” \v 16 Mewö jiba keu jakeŋeyök eŋguataŋgöiga etket. \v 17 Eta nanŋinök mindiriba mohotŋe luhuba köuluk mirigö galöm qetŋi Sostenes mi qeraköba memba kaba keu jakeŋaŋgö köna numbuŋe ala qeget. Qegetka kiap gawönö Galionöŋ mi eka miaŋgöra möriga ölŋi kun qahö ahök. Mewö. \s1 Polnöŋ nanŋi miriŋe Antiokia sitinöŋ liliŋgöyök. \p \v 18 \x * \xo 18.18 \xt Jaŋ 6.18\x*Polnöŋ töndup toroqeba Korint sitinöŋ silim gwötpuk malök. Mal teköba urumeleŋ alaurupŋi yaizökzök keuŋini jiba eŋgömosöta Prisila aka Aqila etkömemba köwetnöŋ geba waŋgegöra mamböta tatket. Mutuk Anutugö jeŋe kewö jiyök, “Nöŋön Anutugö nupŋi pöndaŋ kapaŋ köla memam.” Keu mewö jiba mi jöjöpaŋ keunöŋ jöhöba malök. Nalö mi teköiga köwetnöŋ miri qetŋi Senkria miaŋgöreŋ geba jöjöpaŋ keuŋaŋgöra jiiga nöröp jupŋi mitiget. Waŋge kun Siria prowinsnöŋ anmamgö ahöhi, mi miwikŋaiba miaŋgöreŋ öŋgöba opo seri öröba möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöi anget. \p \v 19 Anda Efesus taonöŋ aŋgota Polnöŋ Prisila aka Aqila etkömosörökmö, nanŋak köuluk mire öŋgöba Juda yembuk Jisösgö könaŋi eraum mötket. \v 20 Eraum möta kewö qesim waŋgiget, “Gi ölöp nalö köröpŋi nembuk malman.” Mewö qesim waŋgigetmö, Polnöŋ miaŋgö urumohot qahö ahök. \v 21 Miaŋgöra yaizökzök kewö jiyök, “Anutunöŋ miaŋgö Oŋ! jima ewö, mönö ölöp liliŋgöba eŋgöreŋ kamam.” Mewö jiba waŋge kunöŋ öŋgögetka opo seri öröba möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöi Efesus mosöta anget. \p \v 22 Anda taon kun qetŋi Sisaria miaŋgöreŋ aŋgota waŋge mosöta gölme köna Jerusalem öŋgöyök. Öŋgöba liliŋgöba urumeleŋ könagesö jölöŋini jiyök. Mi jiba tata wahöta geba Antiokia sitinöŋ anök. \v 23 Antiokia sitinöŋ anda mali sonda tosatŋi teköiga eŋgömosöta könanöŋ anök. Könanöŋ anda Galesia aka Frigia prowins yahöt mi oŋgita miri dop liliköba gwarek pakpak eŋgeka köl gulim eŋgii köhöiget. Mewö. \s1 Apolosnöŋ Efesus aka Korint nup meyök. \p \v 24 Nalö miaŋgöreŋ Juda azi kun qetŋi Apolos mi Efesus kayök. Apolos yaŋön Ijiptkö taon qetŋi Aleksandria miaŋgöreŋ ahuba mala mötmöt mire öŋgöi teköiga Buŋa Kimbi Walŋaŋgö keuŋi ölöpŋanök möt kutuyök. Mi möt kutuba könaŋi jii keuŋi tandökŋi miaŋgöra ambazip miri dop sihim gwötpuk möta söŋgaiget. \v 25 Kembugö könaŋi wuataŋgöbingö könaŋi kusum waŋgigetka Anutugöreŋ könöp bölamŋan uruŋe jeyök. Jisösgö könaŋi törörök diŋdiŋi kusum eŋgiba Jonöŋ o melun mem eŋgiyöhi, miaŋgö könaŋi ölöp möt sölöŋgöba jiyök. Mi jiyökmö, miaŋgö likepŋi kun mosörök. Uŋa Töröŋan melun mem neŋgizawi, mi qahö mörök. \p \v 26 Yaŋön kaba köuluk miri uruŋe könahiba keu ösum-mumuŋambuk jiyök. Jiiga Prisila Aqila yetkön keuŋi möta kinda waŋgirohotka yetkö mire anget. Anda Anutugö könaŋi ölöpŋanök toroqeba jim asariba jiyohotka mörök. \v 27 Apolosnöŋ Grik kantrigö bahöŋi qetŋi Akaia miaŋgöreŋ anmamgö möriga Efesus urumeleŋ alaurup yeŋön kötöngöm waŋgiget. Kötöngöm waŋgiba Akaia gwarekurup yeŋgöra kimbi kewö ohoget, “Azi ki mönö köl öröm waŋgime.” Apolosnöŋ kimbi mi memba Akaia prowinsnöŋ anda ambazip Anutugö kalem möriamŋi möt asariba uruŋini meleŋgeri, mi gwötpuk bauköm eŋgiyök. \v 28 Bauköm eŋgiba “Jisösnöŋ Amötqeqe Toŋi akza,” jiba miaŋgö könaŋi mi Buŋa Kimbigö keuŋi keuŋi oyoŋda miaŋön kondel eŋgii mötket. Juda yeŋön keu mi möta jitnakölik aketka goranora (noragora) ahuyökmö, Apolosnöŋ Anutugö kukösum qakŋe kinda keuŋini aukŋe qeapköiga etket. Mewö. \c 19 \s1 Polnöŋ Efesus mala nup meyök. \p \v 1 Apolosnöŋ Korint sitinöŋ maliga Polnöŋ Antiokia siti mosöta prowins tosatŋi\f + \fr 19.1 \ft Gölme mi nalö kewöŋe kantri qetŋi Töki (Turkey) miaŋgö uruŋe ahöza.\f* oŋgita mala mala köwet göraŋe Efesus sitinöŋ aŋgorök. Aŋgota miaŋgöreŋ gwarek tosatŋi miwikŋaiba eŋgehök. \v 2 Eŋgeka kewö qesim eŋgiyök, “Iŋini möt nariba uruŋini meleŋgeri, Uŋa Töröŋan mönö nalö miaŋgöreŋ uruŋine geyök me qahö?” Mewö qesim eŋgiiga kewö meleŋda jiget, “Uŋa Töröŋan maljawi, nini miaŋgö keuŋi qahöpmahöp mörin.” \p \v 3 Meleŋda jigetka kewö jiyök, “Iŋini mönö wani o melun mem eŋgigerawa malje?” Mewö jiiga meleŋget, “Nini Jonöŋ o melungöra jiba malöhi, mönö mi mem neŋgiget mein.” \p \v 4 \x * \xo 19.4 \xt Mat 3.11; Mak 1.4, 7-8; Luk 3.4, 16; Jon 1.26-27\x*Mewö meleŋgetka Polnöŋ jiyök, “Jonöŋ Jisösgöra keu jiba ambazip kambu uruŋini kuŋguiga kewö mötket, ‘Nöŋgö andöne azi kun kamawi, iŋini mönö i möt nariba uruŋini meleŋget.’ Mewö jii möta uruŋini meleŋgeri, Jonöŋ i o melun mem eŋgiba malök.” \p \v 5 Mewö jii mötketka Polnöŋ Kembu Jisösgö qetŋe o melun mem eŋgiyök. \v 6 Mem eŋgiba böröŋi nöröpŋine aliga Uŋa Töröŋan uruŋine geiga kantri tosatŋaŋgö keu murutŋi murutŋi könahiba jiba kezapqetok keu jiget. \v 7 Azi mi mindiriba 12 miaŋgö dop malget. \p \v 8 Polnöŋ köuluk mire öŋgöba kinda Anutugö bemtohoŋaŋgö könaŋi eraum möta awösamkakak kinda suahö ewö uruŋini kuŋgui keuŋi qeapköbingö osiba malget. Mewö malgetka köiŋ karöbut teköyök. \v 9 Qeapköbingö osigetmö, tosatŋan yaŋgiseŋ aka qahö möt nariba Kembugöreŋ könaŋi aukŋe jim böliba ambazip jeŋine luasö jiba kinget. Mewö jiba kingetka Polnöŋ kewöta mendeŋ eŋgiba eŋgömosöta gwarekurupŋi eŋguaŋgiriga tikep anget. Tikep anda azi qetŋi Tiranus yaŋgö qenjarök mötmöt jakenöŋ silim dop (aua 5 tokoba) kusum eŋgiiga eraum-mötmöt aka malget. \v 10 Mewö aka malgetka Kembugö Buŋa keuŋan sehiiga (yara) yambu yahöt teköyök. Mi teköiga Buŋa keu mi Eisia prowins uruŋe miri toŋi aka Juda ambazip pakpak yeŋgö kezapŋine gei möt teköget. Mewö. \s1 Sewa nahönurupŋan öme közölbingö osiget. \p \v 11 Anutugö kukösumŋan Polgöreŋ aŋgoriga nup memba böröŋi ambazip nöröpŋine ali Anutunöŋ aŋgöletot murutŋi murutŋi meiga asuhuget. \v 12 Mewö mali ambazip kawöl eŋgöhöi malgeri, tosatŋan Polgö sileŋeyök nöŋgöp mitimiti aka opo jöhanŋi tosatŋi mewöyök memba anda kaba qakŋine algetka kawölŋini eŋgömosöri ömeŋini kota angetka ölöwaket. \v 13 Juda sile galöm tosatŋan liliköba öme eŋguataŋgöba anda kaba malgeri, yeŋön mewöŋanök könahiba ömenöŋ kölköljiŋjiŋ mem eŋgigeri, yeŋgö qakŋine Kembu Jisösgö qetŋi qeta ösumŋi köl öröbingö esapköget. Esapköba kewö jiget, “Polnöŋ Jisösgö qetŋi qeta uru kuŋgum neŋgimakzawi, nöŋön mönö Kembu miaŋgö qetŋe öme kota kesalmegöra jim kutum eŋgizal.” \v 14 Jisösgö qetŋi mewö qetkeri, yeŋgö sutŋine Juda jike nup galöm bohonŋi qetŋi Sewa yaŋgö nahönurupŋi 7 yeŋön mewöyök malget. \p \v 15 Yeŋön ömewöröme kun mewö jim kutum waŋgigetmö, yaŋön meleŋda kewö jim eŋgiyök, “Ni Jisös möt waŋgizal aka Pol möt waŋgizalmö, iŋini mönö niŋia?” \p \v 16 Mewö jim eŋgiba azi uruŋe kinöhaŋön mönö luhuba qakŋine öŋgöba qeraköba eŋgömeyök. Mewö körek pakpak luhut ala yaijapaleleŋ mem eŋgiba sileŋini kutumutuba opo malukuŋini munjukunjurariyök. Munjukunjurariga nanŋik nanŋik sileŋine sepgwörörök eta kini tököba kesala miri uruŋi mi mosöta sileŋini gwamönŋi aukŋe eta angaiget. \v 17 Mewö asuhuiga Juda kian aka gölme toŋi Efesus malgeri, körek yeŋön miaŋgö buzupŋi möta gwötpuk auruba awöwöliget. Awöwöligetka tosatŋan Kembu Jisösgö qetŋi kapaŋ köla möpöseigetka aködamunŋambuk ahök. \v 18 Möt nariba uruŋini meleŋgeri, yeŋgöreŋök gwötpukŋan anda siŋgisöndokŋini indela jim köleŋget. \v 19 Tosatŋan qarösoŋgo amötqeqe memba malgeri, yeŋgöreŋök gwötpukŋan buk papiaŋini memba kaba tokoba ambazip pakpak yeŋgö jeŋine kinda aukŋe könöpnöŋ gilget jeyök. Buk papia mieŋgö söŋgöröŋini oyoŋda mindirigetka mindimindiri jaŋgöŋini mi silwö moneŋ (Kina) 50.000 miaŋgö dop ahök. \v 20 Tandök mewö aketka Kembugö Buŋa keuŋan mönö ösum-mumuŋambuk sehiba köhöiba anök. Mewö. \s1 Polnöŋ nupŋaŋgö areŋi alök. \p \v 21 Yuai pakpak mi asuhum teköiga Uŋa Töröŋan Pol sölölöhöm waŋgii keuŋi jöhöba kewö jiyök, “Ni köwet kutuba Grik kantrigö likepŋi yahöt Masedonia aka Akaia miaŋgöreŋ liliköbi teköiga mosöta Jerusalem sitinöŋ anmam.” Mewö jiba toroqeyök, “Miaŋgöreŋ anda tata Jerusalem mosöta Rom siti mewöŋanök anda ekŋam.” \v 22 Mewö jiba neŋakŋi yahöt Timoti aka Erastus melaim etkiiga Masedonia anohotka nanŋak toroqeba nalö tosatŋi Eisia prowins uruŋe malök. Mewö. \s1 Efesus yeŋön bim karim aket. \p \v 23 Efesus sitinöŋ Kembugöreŋ köna wuataŋgögetka miaŋgöra nalö miaŋgöreŋ eŋololoŋ göjupmajup keta bölökŋi asuhuyök. \v 24 Silwö nup meme azi kun qetŋi Demitrius yaŋön silwö ohoiga kolkolgöiga qekötahöba bem ambi qetŋi Artemis yaŋgö jöwöwöl jikegö dop imut morömorö memba malök. Mi meiga bohonŋi memba malgetka moneŋ öŋgöŋgöŋi öröi kölköl-örörö alaurupŋan mendeŋda meget. \v 25 Megetka Demitrius aka kambu tosatŋan nup mewöŋi memba malgeri, mi mohotŋe eŋgoholi kaba tokogetka kewö jii mötket, “Azi alaurup, nini nup ki meinga bohonŋi ölöpŋi asuhuba kamakza, mi mötzin. \v 26 Mi mötzinmö, Pol azi miaŋön Efesus kiaŋgöreŋ kaŋgota ambazip uruŋini esiba ki aka Eisia prowins pakpak dop köla ambazip kambuŋi kambuŋi kuŋgum eŋgii jaŋjuŋ akzei, mi nalö kewöŋe ölöp eka mötze. Yaŋön kewö jimakza, ‘Bem börönöŋ memeŋi mi bem ölŋi qahö.’ \p \v 27 “Mewö jiba maliga nini kölköl-örörö nupnini memakzini, miaŋgö qetŋi mem bölii jijiwilit akepukö urulömböt akza. Aka miyöhök qahöpmö, urulömböt kun kewö ahöza: Ambazip pakpak Eisia prowins uruŋe aka gölmeŋi gölmeŋi pakpak miaŋgöreŋ bem ambi öŋgöŋgöŋi Artemis waikŋi memba möpöseimakzei, yaŋgö bem qetbuŋaŋi ketaŋan ayuhuba ösumŋan etpapuk aka jöwöwöl jikeŋaŋgö qetŋan böliba ambazip jeŋine eta omaŋi akapuk. Urulömböt mewö ahöza. Miaŋgöra waimanjat möta keu ki jizal.” \p \v 28 Demitriusnöŋ mewö jiiga suŋgurum alaurupŋan mi möta irimŋini seholiiga kewö jiba qet gigilahöget, “Efesus neŋgöreŋ Artemis mi öŋgöŋgöŋi!” \v 29 Qet gigilahögetka eŋololoŋ göjupmajup miaŋön sehiba sehiba siti körek dop kölök. Mewö aiga Masedonia azi yahöt qetŋiri Gaius aka Aristarkus Polgö suŋgurumyahötŋi mi qeraköba etkömemba örörahöm etkiba qezakqezak mirinöŋ anda totoko alget. \v 30 Totoko algetka Polnöŋ mewöyök ambazip kambulelembe yeŋgö sutŋine anmamgö mörökmö, urumeleŋ ambazipnöŋ i aŋgön köl waŋgiget. \p \v 31 Eisia prowinsgö galömkölköl azi tosatŋan Polgö alaurupŋi akeri, yeŋön mewöyök kolek ala kewö ulet waŋgiget, “Qezakqezak mirinöŋ totoko aljei, gi mönö nangi miaŋgöreŋ kude kondel eŋgiman.” \v 32 Totoko algeri, miaŋgöreŋ ambazip gwötpukŋan kinda tokogeraŋgö könaŋi kun qahö mötkeraŋgöra nanŋik nanŋik laŋlaŋ qet gigilahöba siksauk eŋololoŋ ketaŋi megetka sehiba anök. \v 33 Mewö ani Juda yeŋön azi qetŋi Aleksander kuŋguba naŋgögetka kambu yeŋön öröba köna algetka qaikŋe eu öŋgöba kinök. Öŋgöba kinda ambazip jemesoholŋine keu likepŋi meköba jimamgö möta börö pözöŋ misiba aiwesök mem eŋgiyök. \p \v 34 Aiwesök mem eŋgiyökmö, Juda azia akzawi, mewö möt kutuba miaŋgöreŋök numbuŋini mindiriba körekŋan könahiba keu kewö qetket, “Efesus neŋgöreŋ Artemis mi öŋgöŋgöŋi!” Mewö qeta mala aua yahötkö dop silata qeta kinget. \p \v 35 Qeta kingetka siti pomŋan ambazip kambu uruŋine memba eta ali göröŋ algetka kinda kewö jiyök, “Efesus ambazip, nini nanine siti kiaŋgöreŋ Artemis öŋgöŋgöŋi mi möpöseiba maljin. Nini yaŋgöreŋ jöwöwöl jike aka köt imutŋi kömbukŋi Suepnöhök eröhi, mi galöm köla maljin. Keu mi iŋini körek ölöp mötze. \v 36 Mi kunŋan qaŋ kölmawaŋgö dop qahö. Miaŋgöra iŋini mönö uruŋini ösöŋ memba eta ala bönjöŋ malme. Kezapjupjup yuai kun kude akŋe. \v 37 Azi ki jöwöwöl jikenöŋ öŋgöba yuai kun qahö kiom qeba mem böliyohot. Bem ambinini qahö ilit waŋgiyohot. Iŋini töndup i etkuaŋgitketka ki kinjahot. \p \v 38 “Demitrius aka yaŋgö kölköl-örörö alaurupŋan tosatŋi yembuk aŋgururuk aka keu jim aŋgubeak ewö, kiap mönö ahöze aka keu jakegö totokoŋi totokoŋi mi keu mindiŋgöbingöra alakze. Miaŋgöra mönö ölöp miaŋgöreŋ anda keu jakeŋe al aŋguba aröŋda kingetka dop kölma. \v 39 Iŋini yuai kun toroqeba jibingö mötpeak ewö, siti kiaŋgö toŋan mönö ölöp könagesö öröm eŋgiiga qenjarök sombemnöŋ tokoba keu kewöta jim teköme. \v 40 Merak eŋololoŋ göjupmajup ketaŋi ki könaŋi qahöpmö, töndup imbisölöm asuhuzawi, mi Rom gawman yeŋön möta kewö jibepuk, ‘Efesus yeŋön Rom mindimindiri gawman qetala bim karim akze.’ Mewö jiba keu jakeŋe al neŋgibepuk. Miaŋgö urulömbötŋi akza, mi mötzal. Keu jakeŋe al neŋgiba karim kiaŋgö könaŋaŋgöra qesim neŋgibeak ewö, nini mönö likepŋi gagabe köla jibinaŋgö dop qahö mötzin.” \v 41 Efesus siti pomŋan keu mewö jiba ambazip kambu köndeŋ eŋgiiga sörörauba deŋda anget. Mewö. \c 20 \s1 Polnöŋ Masedonia aka Grik anda nup meyök. \p \v 1 Efesus miaŋgöreŋ göjupmajup miaŋön sörauba teköiga Polnöŋ gwarekurupŋi eŋgoholi kagetka urugö naŋgönaŋgö keu qambaŋ eŋgiba yaizökzök jiba eŋgömosöta Masedonia prowinsnöŋ anök. \v 2 Masedonia anda gölmeŋi gölmeŋi kutuba liliköba miaŋgöreŋ qambaŋ keu gwötpuk jiba mala Grik kantrinöŋ kayök. \v 3 Grik kaba köiŋ karöbut malök. Mi mal teköiga waŋge memba köwet kutuba Siria anmamgö mörök. Mewö mörökmö, Juda jitŋememe yeŋön könanöŋ qebingö aŋgönaŋi algetka kezapŋe gei mörök. Mi möta miaŋgöra Masedonia prowins kutuba gölme köna miriŋe liliŋgömamgö keuŋi uruŋan jöhöyök. \p \v 4 Keuŋi jöhöi suŋgurumurupŋi kewöŋan yambuk anget: Berea azi qetŋi Sopater Pirusgö nahönŋi, Tesalonaika azi qetŋiri Aristarkus aka Sekundus, Derbe azi qetŋi Gaius, Timoti aka Eisia prowinsgö azi qetŋiri Tikikus aka Trofimus. \v 5 Yeŋön qeljiŋe Troas anda miaŋgöreŋ neŋgöra mamböta malget. \v 6 Troas anda malgetmö, Luk ni aka tosatŋi neŋön beret yistŋi qahöpkö kendon mi Filipai sitinöŋ tarin. Mi tarin teköiga waŋgenöŋ öŋgöinga opo seri öröba möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöi anda wehön 5 aiga Troas yeŋgöreŋ aŋgorin. Troas aŋgota miaŋgöreŋ wehön 7 toroqeba malin. Mewö. \s1 Polnöŋ nalö kondikŋi Troas malök. \p \v 7 Wehön 7 malin teköiga Polnöŋ wehön 8 miaŋgöreŋ eŋgömosöta anmamgö mörök. Mi möta suŋgem kondikŋi Sondagie miaŋgöreŋ tokoba Jisös mötmöriba beret mindipköbingöra tarin. Mewö taringa Polnöŋ yembuk eraum möta keuŋi jim köriba mali mali suŋgem bibiŋi ahök. \v 8 Nini miri uruŋi kungö qakŋe eu öŋgöba tokoba taringa lambe gwötpukŋan jeba asariget. \v 9 Tokoba taringa azi gwabö kun qetŋi Yutikus yaŋön jeŋgenaŋnöŋ tarök. Tari Polnöŋ keu jiba mali möri nalö köriiga gaunŋaŋgö möta ahöba gwörörök öröba könakembayök tala imbiŋi qahö möta miri uruŋi karöbut oŋgita gölmenöŋ geba qeyök. Geba qeiga luhuba geba memba wahöringa kömuyöhi, ehin. \p \v 10 Mewö ehinmö, Polnöŋ geba kepölaköba jiyök, “Kunbuk söŋgörö ösum ala guliza. Miaŋgöra kude awöwöliget.” \v 11 Mewö jiba kunbuk eröhaŋgöreŋ öŋgöba beret mindipköba neyök. Nemba yembuk nalö köröpŋi keu jiba mala mala miri giaŋiigun eŋgömosöta könanöŋ anök. \v 12 Aniga azi gwabö mi waŋgitketka guliba malöhi, mi eka urukölalep ketaŋi möta anget. Mewö. \s1 Polnöŋ Troas mosöta Miletus anök. \p \v 13 Yeŋön angetmö, Polnöŋ nanŋak gölme köna anmamgö möta kewö jim kutum neŋgiyök, “Iŋini mönö qeljiŋe köwet köna miri qetŋi Asos miaŋgöreŋ angetka aitoŋgöba noaŋgitketka waŋgenöŋ öŋgöbin.” Miaŋgöra neŋön mosöta waŋgenöŋ öŋgöinga opo seri öröba möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöi anda Asos miaŋgöreŋ aŋgorin. \v 14 Asos aŋgota nembuk aitoŋgöba Pol waŋgiringa waŋgenöŋ öŋgöba miri qetŋi Mitilini miaŋgöreŋ anin. \v 15 Mitilini anda miaŋgöreŋ opo seri kunbuk öröba möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöi anda mala ahöba wahöta gölme jöhanŋi qetŋi Kios miaŋgö kösutŋe aŋgorin. Aŋgota toroqeba kutuba anda ahöba wahötagun miri qetŋi Samos miaŋgöreŋ geba kunbuk anda ahöba wahöta miri qetŋi Miletus miaŋgöreŋ kewögöra aŋgorin: \v 16 Polnöŋ “Yambu dölökŋi (Pentekost) mi esapköba Jerusalem sitinöŋ tatmam,” jiba nalö ayuhubinbuköra ösumok anbingö mörök. Miaŋgöra Eisia prowinsnöŋ nalö köröpŋi ayuhubinbuköra möta waŋgenöŋ öŋgöba Efesus siti oŋgitpingö keuŋi jöhöi malin. Mewö. \s1 Polnöŋ Efesus yeŋgöra keu kondikŋi jiyök. \p \v 17 Miletus aŋgoringa Polnöŋ Efesus yeŋgöra kolek ala urumeleŋ könagesögö jitŋememeurup yeŋön eta kamegöra köl öröm eŋgiyök. \v 18 Köl öröm eŋgii miri qetŋi Miletus miaŋgöreŋ kaŋgotketka eŋgeka kewö jii mötket, “Nöŋön nalö mutukŋi Eisia prowinsnöŋ kayali, miaŋgöreŋök könahiba nalö pakpak embuk mala kota nup meali, iŋini miaŋgö tandökŋi ölöp möt yaköze. \v 19 Nöŋön Kembugö jeŋe uruni mem et al aŋgum teköba nupŋi denöwö memba kota malali, iŋini mi ölöp mötze. Nupŋi memba ambazip eŋgöra sahöta imbilni eriga malal. Juda yeŋön uruŋini qahö meleŋgeri, yeŋön nalö tosatŋi miaŋgöreŋ silenöŋ alal aket aka nuŋgubingöra areŋ asa-asambötŋi ala malget. Mi ala malgeraŋgöra aka esapesap murutŋi murutŋi miwikŋaiba sihimbölö möta malal. \p \v 20 “Nöŋön Buŋa keu mem ölöwak eŋgimakzawi, mi jim asarim eŋgiba malal. Mi qenjaröknöŋ tokoba aka miriŋi miriŋi miaŋgöreŋ öŋgöba kusum eŋgiba malal. Nöŋön miaŋgöra poraiba nup qahö mosöral. \v 21 Nup qahö mosöralmö, Juda kian aka gölme toŋi eŋgöra mewöyök keu kötŋi kewö naŋgöba jiba malal, ‘Iŋini mönö uruŋini meleŋda Anutugöreŋ qekötahöba Kembunini Jisös Kraist möt narim waŋgime.’ Iŋini mi pakpak ölöp möt teköze. \p \v 22 “Mötket, merak Uŋa Töröŋan ni Jerusalem sitinöŋ anmamgö kuŋgum niŋgiza. Miaŋgöreŋ anbi wani yuai asuhum niŋgimawi, mi qahö mötzal. \v 23 Mohok-kun kewö mötzal: Nöŋön taon denike denike anda malali, Uŋa Töröŋan miaŋgöreŋ saŋep ala kewö naŋgöba jii möta malal, ‘Gi mönö kahasililiŋ möta malnöŋga kösö mire al gihigetka tatman.’ \v 24 \x * \xo 20.24 \xt 2 Tim 4.7\x*Mewö jii möta malalmö, muat. Nöŋön toroqeba malbileŋak me kömumbileŋak, mi keu kun qahö ak niŋgiza. Mi qahöpmahöpmö, Kembu Jisösnöŋ nup al niŋgiyöhi, nöŋön mönö mia mem yakömamgö möt köhöizal. Yaŋön nöŋgöra kewö jiyök, ‘Anutunöŋ kalem möriamŋi ambazip eŋgimamgö mötzawi, gi mönö miaŋgö Ölöwak Buŋaŋi jim asariba malman.’ Miaŋgöra gölmenöŋ malmami me kömumami, mi mönö yuai omaŋi kötökŋi ak niŋgiza. Ambazip mönahotkö aoŋgit akzei, kunŋan miaŋgöreŋ kembaŋe kutuba luhut qahö alma. Nöŋön mönö miaŋgö dop nupŋi memba kembaŋe kutuba mosötpileŋbuköra ösumni pakpakŋan kapaŋ köla anda malmam. \p \v 25 “Mewö malmam-mö, mötket, nöŋön eŋgö sutŋine anda kaba Anutu bemtohoŋaŋgö könaŋi jim asaribi mötkeri, iŋini nöŋgö jesöŋgöröni mi kunbuk qahö ekŋe. Eŋgöreŋök kunŋan kun qahö nekŋawi, merak mewö mötzal. \v 26-27 Miaŋgöra nöŋön iŋini Anutugö jitŋi pakpak wuataŋgömegöra jiba uru kuŋgum eŋgiba malal. Mi mönö qahö poraiba mosöral. Miaŋgöra eŋgöreŋök kunŋan kun siŋgisöndokŋaŋgöra sohoba kömumba könöp sianöŋ gema ewö, iŋini mönö ni jim niŋgibingö osime. Nöŋön mi merak eŋgöra aukŋe naŋgöba jim köhöizal. \p \v 28 “Kembunöŋ nanŋi sepŋi mokoba miaŋön könagesöurupŋi bohonŋini meiga buŋaŋi ak teközei, iŋini mönö i lama ewö galöm köla köyan köl eŋgiba malme. Uŋa Töröŋi yaŋön nanŋak nup mi al eŋgiyök. Miaŋgöra iŋini mönö nanŋini aka Kembugöreŋ lama kambu yeŋgöra galömŋini mem aŋguba malme. \v 29 Nöŋön anbiga miaŋgö andöŋe ambazip kanjamŋinambuk mi kiam kalŋi ewö eŋgö sutŋine asuhume. Yeŋön asuhuba lama kambu eŋgöra qahö möta piakŋi aka laŋ kaba eŋgöhöme, mi mötzal. \v 30 Nanŋini sutŋineyök azi tosatŋan wahöta kinda Jisös gwarekurupŋan göraŋe anmegöra öröm eŋgiba muneŋ keu jiba malme. \v 31 Miaŋgöra iŋini mönö uruguliguli mala keu ki uru könömŋine ala mötmörime: Nöŋön (yara) yambu karöbutkö dop suŋgem asak qambaŋ keuŋi keuŋi mi iŋini mohot mohot qösösök (qörörök) kusum eŋgiba malbiga imbilni erök. \p \v 32 “Nöŋön merak iŋini Anutugö böröŋe al eŋgiba kewö jizal: Yaŋgö Buŋa keuŋan mönö kalem möriamŋi indela köyan köl eŋgimakŋa. Anutunöŋ köhöiba uruŋini naŋgöba möhamgöiga ölöp köhököhöi miwikŋaiba mutulaŋgömakŋe. Iŋini Anutubuk lapingögetka alaurupŋi pakpak tök kutum eŋgiiga sarakŋi akzei, mönö yeŋgö sutŋine aŋgota dum tatatŋini memba oyaeŋkoyaeŋ aka malme. \v 33 Ni eŋgöreŋök kungö guli jalö me moneŋ opo mi qahö buŋa qem aŋgumamgö möta malal. \v 34 Ni aka suŋgurumurupnan yuaigöra osiba malini, mi mönö nani böröni kiaŋön nup memba miwikŋaiba malal. \p \v 35 “Mi pakpak aka memba silik ölöpŋi kondel eŋgial. Iŋini mönö mewöŋanök nup memba malme. Mewö mala ambazip löwöriba nup memegö osizei, mi ölöp köyan köl eŋgiba malme. Nup megetka ölŋi ahuiga Kembu Jisösgöreŋ keu ki mötmörime: Yaŋön nanŋak keu kun kewö jiyök, ‘Inap yuai buŋa qem aŋgugetka teköba pömsöm qeiga öne malmemö, tosatŋi yeŋgöra yuai kalemŋina eŋgigetka Anutunöŋ likepŋi meleŋniga oyaeŋkoyaeŋ akŋe.’ Mewö.” \p \v 36 Polnöŋ keu mewö jiba eta simin köla körek yembuk Anutu köuluköyök. \v 37 Köuluköiga körek yeŋön amburereŋ aka urusahöt qeba aŋgum waŋgiba numbuŋi yöhötim neget. \v 38 Polnöŋ mutuk keu kun kewö jii mötket, “Iŋini nöŋgö jesöŋgöröni kunbuk qahö ekŋe.” Keu mewö möta miaŋgöra wösöbirik öŋgöŋgöŋi möta kinda waŋgita waŋgenöŋ öŋgöba yaizökzök jiba umbulget. Mewö. \c 21 \s1 Polnöŋ Jerusalem anök. \p \v 1 Yaizökzök jiba neŋgömosötketka opo seri öröba möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöi anda gölme jölanŋi qetŋi Kos miaŋgöreŋ göröken diŋdiŋanök anda aŋgorin. Aŋgota ahöba wahöta toroqeba gölme jölanŋi qetŋi Rodos miaŋgöreŋ anin. Miaŋgöreŋök toroqeba Lisia prowinsgö miriŋi qetŋi Patara miaŋgöreŋ aŋgorin. \v 2 Aŋgota kinda waŋge kun Fonisia gölmenöŋ anmamgö ahiga mi miwikŋaiba miaŋgöreŋ öŋgöinga opo seri öröba möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöi anin. \p \v 3 Anda mala gölme jölanŋi qetŋi Saiprus miaŋgö kösutŋe kaba eka mösököba Saut görökenök oŋgita toroqeba luhutnöŋ naŋgöiga Siria prowins göröken anin. Anda “Waŋgegö inapŋi mi Taiö taonöŋ anda waŋgenöhök memba albin,” jigeraŋgöra miaŋgöreŋ anin. Miaŋgöreŋ anda waŋge mosöta gein. \v 4 Geba gwarekurup miwikŋaim eŋgiba yembuk toroqeba wehön 7 malin. Miaŋgöreŋ malinga Uŋa Töröŋan sölölöhöm eŋgii Pol Jerusalem sitinöŋ anbapuköra galöm meme keu jiget. \v 5 Mi jigetmö, nini wehön 7 mi yembuk malin teköiga eŋgömosöta köna anin. Köna anbin jiinga yeŋön körek pakpak anöm-moröurupŋinambuk neŋgubula taon mosöta sileŋe kaget. Taon sileŋe kaba köwet sakŋe eta simin köla Anutu köuluköin. \v 6 Köuluköba yaizökzöknini jim aŋguinga Jerusalem anbingöra waŋgenöŋ öŋgöinga yeŋön miriŋine liliŋgöget. \p \v 7 Pol aka nini yaŋgö suŋgurumurupŋan mewö Taiö mosöta toroqeba anda miri qetŋi Tolemes miaŋgöreŋ aŋgota waŋge mosörin. Waŋge mosöta urumeleŋ alaurup jölöŋini jiin aka yembuk wehön mohot malin. \v 8 \x * \xo 21.8 \xt Apo 6.5; 8.5\x*Mala ahöba wahöta eŋgömosöta gölme köna anda Sisaria taonöŋ kaŋgorin. Jerusalem urumeleŋ kambu uruŋe urukuŋgukuŋgu azi (ewanjelis) sewen meköm eŋgigeri,\f + \fr 21.8 \ft Aposol nup meme boŋ 6 miaŋgöreŋ azi 7 mi meköm eŋgigetka naŋgönaŋgö nup aka ewanjelis nup mi mindiriba meget.\f* yeŋgöreŋök kun qetŋi Filip yaŋön Sisaria malök. Neŋön Sisaria kaŋgota yaŋgö mire anda tata ahöin. \v 9 Filipkö böraturupŋi 4 malget. Anutunöŋ ambi seram mieŋgö uruŋine kezapqetok keu jijigö mötmöt kalem aliga malget. \p \v 10 \x * \xo 21.10 \xt Apo 11.28\x*Neŋön Sisaria taon miaŋgöreŋ wehön gwötpuk toroqeba malin. Miaŋgöreŋ malinga Juda prowinsnöhök kezapqetok azi kun qetŋi Agabus erök. \v 11 Neŋgöreŋ eta Polgöreŋ örigit memba miaŋön nanŋi köna böröŋi jöhöba kewö jiyök, “Uŋa Töröŋan kewö jiza, ‘Juda jitŋememe yeŋön örigit kiaŋgö toŋi mi Jerusalem sitinöŋ kewö jöhöba kian kantrigö galöm\f + \fr 21.11 \ft Kian kantri yeŋgö böröŋine alget, mi Rom gawman yeŋgöra jiza.\f* yeŋgö böröŋine alme.’” \v 12 Mewö jii möta nini aka urumeleŋ alaurup miaŋgöreŋ malgeri, yeŋön mohot Polnöŋ Jerusalem anbapuköra uleta qetal waŋgiin. \v 13 Qetal waŋgiinga kewö meleŋda jiyök, “Iŋini mönö denöwö akze? Sahöta keu jiba mewö miaŋön uruni munjuratze. Nöŋön Jerusalem anbi gwaröhöm niŋgimegöra jöjörözal aka miyök qahöpmö, Kembu Jisös qetŋaŋgöra aka nuŋgugetka kömumbileŋak, nöŋön mönö miaŋgöra mewöyök jöjöröba kinjal.” \p \v 14 Mewö jiiga mölöwörim waŋgibingö osiba urunini bönjöŋ köliga kewö jiin, “Mi mönö Kembugö jitsihitŋaŋgö dop asuhuma.” \p \v 15 Sisaria taonöŋ malin nalö mi teköiga amgöba mözözömgöba eŋgömosöta anda Jerusalem sitinöŋ öŋgöin. \v 16 Sisaria miaŋgöreŋök gwarek tosatŋan mewöyök neŋgö köinini kaget. Kaget yeŋön kewö jiget, “Iŋini Saiprus azi qetŋi Nason yaŋgö mire ahöba malme.” Mewö jiba neŋguaŋgita yaŋgö mire anin. Nasonöŋ mutuhök uruŋi meleŋda Jisösgö gwarekŋi aka mala korök. Mewö. \s1 Polnöŋ Jerusalem sitinöŋ kaŋgorök. \p \v 17 Neŋön Jerusalem aŋgoringa urumeleŋ alaurup yeŋön neŋgömemba söŋgaiba jölöŋnini jiget. \v 18 Jölöŋnini jigetka ahöba wahöta Polnöŋ nembuk bisop Jeims ekingö möta anin. Aninga urumeleŋ könagesögö jitŋememe yeŋön körek pakpak miaŋgöreŋ kaŋgota tatket. \p \v 19 Tatketka Polnöŋ jölöŋini jiba kösohotŋi alök. Anutunöŋ köiput aka nam köl neŋgiiga kian kantri yeŋgö sutŋine anda liliköba misin nup meinga ölŋi ahuyöhi, miaŋgö kösohotŋi mesiŋda mohot mohot mi körekŋanök jii mötket. \v 20 Mi jii möta Anutu möpöseigetka azi ipŋi kunŋan kewö jiyök, “Pol alanini, Juda ambazip tausenŋi tausenŋi yeŋön Jisös möt nariba uruŋini meleŋda töndup körek pakpak toroqeba Mosesgö Köna keu mi törörök wuataŋgöbingö kapaŋ kölje. \v 21 Mewö kapaŋ köljemö, göhö buzupki mi kewö laŋ jiget mötket, ‘Juda ambazip deŋda kian kantri yeŋgö sutŋine anda maljei, göŋön liliköba i kewö kusum eŋgiba maljan, jimakze, “Iŋini mönö Mosesgö köna keu andö qeba Anutugöreŋ aiwesök mi azi morosepsep sileŋine kude yandime aka Juda ahakmeme tosatŋi mi kude wuataŋgöme.” ’ \p \v 22 “Mi jimakzeaŋgöra aka göŋön kazani, yeŋön mi möta miaŋgöreŋök öröba kambu ketaŋi köla tokobeak. Miaŋgöra nini waimanjat möta mönö denöwö ahinga dop kölbawak? \v 23 \x * \xo 21.23 \xt Jaŋ 6.13-21\x*Miaŋgöra neŋön dölki keu göhöra jibini, göŋön mönö miaŋgö dop akŋan. Azi 4:ŋan yuai akingö keuŋini Anutugöreŋ jiba jöjöpaŋ keunöŋ jöhöget. \v 24 Mi keunöŋ jöhögetmö, moneŋgöra osiba mamböta sutnine ki malje. Miaŋgöra göŋön mönö i eŋgömemba yembuk köl könjörat ak aŋguba yeŋgöra aka naluk alnöŋga dop köli ölöp nöröp jupŋini mitigetka keuŋini köhöima. Göŋön mewö aka Mosesgö Köna keu tem köla wuataŋgöba maljani, körek pakpak göhö könaŋamgi mi törörök eka möt asarime. Mi möt asariba göhöra keu jiget mötkeri, mi ölŋi kun qahö miwikŋaigetka omaŋi aiga kömuma. \v 25 \x * \xo 21.25 \xt Apo 15.29\x*Göhöreŋ keu kömumapmö, kian kantri yeŋön Jisös möt nariba uruŋini meleŋgeri, neŋön yeŋgöra keu kewö jöhöba kimbi ohoba alin anök, ‘Sömbup busuŋi bem lopioŋ yeŋgö naluk buŋa qeba könaŋine algetka ösumŋinan walöŋnöhi, mi mönö kude neme. Mewöyök sep me sömbup jölŋini qeqeŋi miaŋgö busuŋi mi kude neme. Serowilin kude akŋe. Yuai kanjamŋambuk 4 mi mönö mosöta andö qegetka dop kölma.’” \p \v 26 Jitŋememe yeŋön mewö jigetka Polnöŋ azi 4 mi eŋgömemba ahöba wahöta yembuk köl könjörat ak aŋguget. Ak aŋgugetka jöwöwöl jikenöŋ öŋgöba azi mohot mohot eŋgöra naluk ala jöwöwöl ohogetka köl könjörat nalöŋini tekömawi, miaŋgö nalö buzupŋi jii mötket. Mewö. \s1 Jöwöwöl jikegö tohoŋ uruŋe Pol memba jöhöget. \p \v 27 Polnöŋ mi jii mötketmö, silim 7 mi tekömamgö aiga Juda tosatŋi Eisia prowinsnöhök kageri, yeŋön Pol jöwöwöl jikenöŋ öŋgöi eket. Eka ambazip kambu körek uruŋini kuŋgum eŋgiget wahöri Pol qeraköba meget. \v 28 Qeraköba memba kewö qetket, “Israel ambazip, mönö bauköm neŋgiget! Azi kiaŋön mönö gölmeŋi gölmeŋi liliköba miri dop kusum eŋgiba uruŋini kewö kuŋgum eŋgimakza: Iŋini pakpak mönö Israel ambazip kambu qetala mem bölim neŋgime. Nanine Köna keu mosöta jöwöwöl jikenine laŋ öŋgöba iwilele aka malme. Mewö kusum eŋgiba malök aka merak Grik azi mi tok waŋgita jöwöwöl jikenöŋ öŋgöiga miri kömbukŋi kiaŋön mönö töwiba kölköljiŋjiŋambuk akapuk.” \v 29 \x * \xo 21.29 \xt Apo 20.4\x*Mi kewögöra qetket: Efesus azi Trofimus yaŋön mutuk siti könanöŋ Polbuk ani etkeka kewö mötmöriget: Polnöŋ i waŋgiri mohotŋe jöwöwöl jikenöŋ öŋgöbahotpuk. \p \v 30 Mewö qetketka ambazipnöŋ eŋololoŋ aka ösumŋinan luluŋda kaba tokoba göjupmajup aketka qeburuŋ ketaŋi yöhöi siti körek dop kölök. Mewö aiga Pol qeraköba jöhöba jöwöwöl jikenöhök öröba yaigep eta miaŋgöreŋök jikegö kiripo naŋguŋi pakpak mi miaŋgöreŋök köla jöhöget. \v 31 Pol jöhöba qebingö kapaŋ kölgetka buzupŋi sehiba Rom yarö kambugö suahö galöm bohonŋi yaŋgö kezapŋe keu kewö geiga mörök, “Jerusalem pakpak yeŋön karim aka bim qeze.” \v 32 Mewö möta miaŋgöreŋök yarö azi kambu tosatŋi suahö galömŋinambuk eŋguaŋgita luhuba yeŋgöreŋ geget. Gegetka i eŋgeka Pol qegeri, mi mosötket. \p \v 33 Mosötketka suahö galöm bohonŋan sutŋine anda jim kutuiga Pol memba tapep (muŋgamuŋga) yahötnöŋ jöhöget. Jöhögetka kewö jiba qesim eŋgiyök, “Azi ki niŋia?” aiga “Wania aiga qeze?” \v 34 Qesim eŋgiyökmö, ambazip kambunöhök keu murutŋi murutŋi meleŋda laŋlaŋ qetket. Mewö laŋlaŋ qeta göju megeraŋgöra aka könaŋi törörök mötmamgö osiyök. Mi osiba miaŋgöra jim kutuiga Pol waŋgita yarö azi yeŋgö ain kiripo uruŋe anget. \v 35-36 Waŋgita angetka ambazip kambu ketaŋi yeŋön könaŋine eŋguataŋgöba kaba kewö qetket, “Mönö qeget kömuma. Yapmakek!” Mewö qetketka yarö azi yeŋgö ain kiripo naŋguŋe aŋgoriga könöpuk anda kaba göjupmajup ketaŋi akeraŋgöra aka gwötpuk lömböriyök. Miaŋgöra yarö azi yeŋön Pol memba aŋguba anget. Mewö. \s1 Polnöŋ keuŋaŋgö likepŋi könahiba meleŋda jiyök. \p \v 37 Aŋguba kaba yarö azi yeŋgö sel uruŋe öŋgöbingö aketka Polnöŋ suahö galöm bohonŋi kewö qesim waŋgiyök, “Ni göhöra keu kun ölöp jimam me qahö?” Qesim waŋgiiga möta köŋkuŋ aka jiyök, “O, gi Grik keu mötzan me? \v 38 Miaŋgöra gi Ijipt azia akzan me qahö? Ijipt azi kunŋan uruwale tuarenjoŋ azi timbiŋinambuk 4000 mi eŋololoŋ ak eŋgiiga Rom gawman tuarenjoŋ aka bim karim könahiba aka eŋguaŋgiri gölme qararaŋkölkölŋe anget. Gi galöm azi mia akzan me qahö?” \p \v 39 Mewö jiiga Polnöŋ jiyök, “Ni Juda azia. Ni Silisia prowinsgö taon qetŋi Tarsus mötzani, mönö miaŋgöreŋ ahuba mala koral. Miaŋgöra qesim gihibi: Gi ölöp jinöŋga nöŋön ambazip kambu kieŋgöra keu jibi mötme.” \p \v 40 Mewö jiiga “Ölöp jiman,” jiiga Polnöŋ döpnöŋ kinda ambazip eŋgöra börö misiyök. Börö misiiga göju mosöta keu bök kingetka Hibru keunöŋ keu kewö jii mötket, \c 22 \p \v 1 Polnöŋ kinda kewö jiyök, “Azi alaurupni, nöŋön keugö likepŋi jimami, mi mönö kezap ala mötket.” \v 2 Hibru keunöŋ keu jii möta keuŋini körek bököm teköi kingetka toroqeba jiyök, \p \v 3 \x * \xo 22.3 \xt Apo 5.34-39\x*“Ni Juda azia. Ni Silisia prowinsgö taon qetŋi Tarsus miaŋgöreŋ ahubiga Jerusalem siti kiaŋgöreŋ galöm köl niŋgigetka mala qarial. Mala qariba kota böhi qetŋi Gamaliel yaŋgö keu bapŋe tatpiga yaŋön Juda ambösakonurupnini yeŋgöreŋ Köna keu aka ahakmeme mi törörök kusum niŋgiiga miaŋgö mötmötŋi möta malal. Merak eŋön körek pakpak Anutugö keu bapŋe aŋgota kapaŋ köla yaŋgöra bim qeba maljei, nöŋön mönö miaŋgö dop aka malal. \v 4 \x * \xo 22.4 \xt Apo 8.3; 26.9-11\x*Mewö mala ambazip Kembugö könaŋi wuataŋgöba maljei, mi köndeŋda sesewerowero ak eŋgibiga sihimbölö möta tosatŋan kömuget. Nöŋön ambazipŋi ambazipŋi eŋguaŋgita tapepnöŋ (muŋgamuŋga) jöhöba kösö mire al eŋgial. \v 5 Jike nup galöm bohonŋi aka jitŋememe pakpak yeŋön mi ölöp mötze aka yeŋgöreŋ anda qesim eŋgiinga mi ölöp naŋgöba jibeak. Yeŋön Juda azi ipŋi Damaskus sitinöŋ maljei, yeŋgöra kimbi ohoba niŋgiget memba malal. Miaŋgöreŋ ambazip Kembugö könaŋi wuataŋgöba maljei, nöŋön mönö mi mewöŋanök ‘Likepŋi meleŋ eŋgimegöra gwaröhöm eŋgiba Jerusalem ki eŋguaŋgitmam,’ jiba könanöŋ anal.” \s1 Polnöŋ nanŋi urumeleŋaŋgö könaŋi jiyök. \r Apo 9.1-19; 26.12-18 \p \v 6 “Könanöŋ analmö, Damaskus siti dopdowibiga miaŋgöreŋ yuai kun kewö asuhuyök: Silim bibiŋe miaŋgöreŋ asakmararaŋ ketaŋi kun Suepnöhök wölbilik ewö asuhuba wölaŋ eta turum niŋgiyök. \v 7 Turum niŋgiiga tala gölmenöŋ eta ahöbiga Suepnöhök keu kun kewö asuhui möral, ‘Sol Sol, gi mönö wuanöŋgöra sesewerowero qakŋe al niŋgimakzan?’ \v 8 Mi möta meleŋnal, ‘Kembu, gi daŋön?’ Mewö meleŋbiga jiyök, ‘Ni Nazaret azi Jisös, sesewerowero qakŋe al niŋgimakzani, nia mönö mi.’ \v 9 Azi nömbuk kaba kingeri, yeŋön asakmararaŋ mia eketmö, keu nöŋgöra jiyöhi, miaŋgö kourukŋi kun qahö mötket. \v 10 Mewö jiiga nöŋön qesiba jial, ‘Kembu, mönö nöŋön denöwö akŋam?’ Jibiga jiyök, ‘Gi mönö dölki wahöta Damaskus sitinöŋ anöŋga Anutunöŋ wani yuaia akŋangö jimawi, mi kunŋan jiiga mötman.’ \v 11 Asakmararaŋ miaŋön jeni qeiga jaŋjuŋ aka kinbiga azi nömbuk malgeri, yeŋön böröne memba noaŋgitketka Damaskus sitinöŋ anin. \p \v 12 “Miaŋgöreŋ azi kun qetŋi Ananaias malök. Yaŋön Anutu göda qeba Mosesgöreŋ Köna keu törörök wuataŋgöba malök. Miaŋgöra Juda ambazip Damaskus malgeri, yeŋön körek gödaŋi ölöpŋi ak waŋgiba malget. \v 13 Yaŋön nöŋgöreŋ kaba kösutne kinda nöŋgöra kewö jiyök, ‘Sol alani, jegi mönö kunbuk tohoyök.’ Mewö jiiga aua nalö miaŋgöreŋök jeni tohoiga uba ehal. \v 14 Ekiga Ananaiasnöŋ jiyök, ‘Göŋön ahakmeme diŋdiŋi solanŋaŋgö Toŋa eknöŋga keu jitŋan jii könömŋi mötnöŋ. Nanine ambösakonini yeŋgöreŋ Anutu yaŋön gi möwölöhöm gihiiga yaŋgö jitsihitŋi möt kutuman. \v 15 Gi wani yuai eka mötzani, mönö mi naŋgöba jiba yaŋgö jitŋe memeŋi aka gölmeŋi gölmeŋi ambazip jeŋine dangunu ewö kinda malman. \v 16 Mewögöra gi wuanöŋgöra mambötzan? Mönö wahöta yaŋgö qetŋi qeta köuluköba jinöŋga o melun mem gihiinga siŋgisöndoki saŋgoŋniga solanima.’ Ananaiasnöŋ mewö jiyök.” \s1 Misin nup kian kantri yembuk memamgöra noholök. \p \v 17 “Damaskus siti mosöta Jerusalem sitinöŋ liliŋgöba jöwöwöl jikenöŋ köuluköbiga Kembugö alburupŋan (aŋsumbemŋan) nuŋgui kinda imut kun ehal. \v 18 Imut miaŋgöreŋ Jisös ekiga nöŋgöreŋ kaba kewö jiba jii möral, ‘Gi kantri kiaŋgöreŋ nöŋgö könani aka Buŋa keuni mi kude jiba malman. Mi naŋgöba jinöŋga nesampurek aka andö qeme. Miaŋgöra Jerusalem siti ki mönö ösumok mosöta anman.’ \p \v 19 “Mewö jiiga jial, ‘Kembu, yeŋön könaŋamni mötze. Nöŋön mutuk liliköba ambazip gi möt narim gihizei, mi köuluk miriŋi miriŋi miaŋgöreŋ öŋgöba miwikŋaim eŋgiba jöhöba ihilek wahiŋambuknöŋ tauköm eŋgiba tosatŋi kösö mire al eŋgiba malal. \v 20 \x * \xo 22.20 \xt Apo 7.58\x*Göhöreŋ nupbauk azi Stiwenöŋ könagi naŋgöba jiiga qeget sepŋi mokoi eri nöŋön nalö miaŋgöreŋ mewöyök kösutŋine kinda imbi köla malukuŋini galöm memba kinbiga qeget kömuyök.’ \v 21 Mewö jibiga Kembunöŋ nöŋgöra jiyök, ‘Nöŋön melaim gihizalawa gi mönö köröwen kian kantri ambazip yeŋgöreŋ anman.’ Mewö.” \s1 Romgö yarö azi yeŋön Pol galöm kölget. \p \v 22 Polnöŋ keu likepŋi jiyöhi, mi ambazip kambu yeŋön kezap ala mötketmö, (Kembunöŋ kian kantri ambazip yeŋgöreŋ anmamgö jiiga jiyöhi,) keu mi möta miaŋgöreŋök köhöikŋanök silata jiget, “Yapmakek! Azi mewöŋi mi qeget kömuma. Mi gölmenöŋ nembuk malmawaŋgö dop qahö.” \v 23 Mewö jiba qeta opo kereŋ qeköba gila (könaŋinan börömböröm tiba) sömsöm urata könakemba laŋlaŋ gilget. \v 24 Mewö aketka Rom eŋgö suahö galöm bohonŋan jim kutuiga yarö azi yeŋön Pol waŋgita anda yarö azi yeŋgö ain kiripo uruŋe alget. Kiripo uruŋe algetka Juda yeŋön i wanigöra aka göju memba qetzei, miaŋgö könaŋi mötmamgöra kewö jim kutuyök, “Iŋini mönö Pol memba ihilek wahiŋambuknöŋ qeba qesim waŋgigetka könaŋi aukŋe jii mötpin.” \v 25 Mewö jim kutuyökmö, Pol memba jöhöba ihilek wahiŋambuknöŋ qebingö aketka Rom suahö galöm kunŋan kösutŋe kini Polnöŋ kewö jiyök, “Rom mindimindiri gawman yeŋön sel jöhöm niŋgigetka böröŋine maljal. Nöŋön miaŋgö (jimkutukutu) paspot memba maljal. Miaŋgöra iŋini nöŋgö keuni qahö möta kewöta laŋ jim teköba öne ihilek wahiŋambuknöŋ nuŋgumei, mi mönö Rom jimkutukutu toŋi yeŋgö jeŋine dop kölma me qahö?” \p \v 26 Polnöŋ mewö jiiga suahö galömnöŋ möta miaŋgöreŋök suahö galöm bohonŋi yaŋgöreŋ anda buzup waŋgiba kewö jiyök, “Azi miaŋön mönö Rom gawmangö (jimkutukutu) paspot memba malja. Miaŋgöra gi mönö denöwö akŋan?” \p \v 27 Mewö jiiga suahö galöm bohonŋan Polgöreŋ anda qesiba jiyök, “Gi ölŋa Rom gawmangö (jimkutukutu) paspot memba maljan me qahö? Mi jinöŋ mötpi.” Jiiga Polnöŋ meleŋnök, “Ölŋa, nöŋön mi memba maljal.” \p \v 28 Mewö meleŋniga jiyök, “Ni moneŋ ketaŋi gila Rom mindimindiri gawmangö (jimkutukutu) paspot bohonŋi membi niŋgigetka maljal.” Jiiga Polnöŋ jiyök, “Mi ölöpmö, nöŋgö iwinan Rom gawmangöreŋ paspot memba maliga nöŋön yaŋgö nahönŋi ahuba miaŋgöreŋök qet mi memba maljal.” \p \v 29 Mewö jiiga azi qesim waŋgibingö akeri, yeŋön miaŋgöreŋök mosöta liliŋgöba anget. Polnöŋ “Ni Rom gawmangö paspot memba maljal,” jiiga suahö galöm bohonŋan mi möta Rom azia gwaröhöm waŋgiyöhaŋgöra aka awöwöliba sömbuŋi mörök.\f + \fr 22.29 \ft Kun Rom gawmangö paspot memba malöhi, mi kösönöŋ gwaröhöm waŋgibepukö soŋgo ahöyök. Kunŋan soŋgo mi walöŋnök ewö, i mönö keunöŋ al waŋgizema. Miaŋgöra sömbuŋi mörök.\f* Mewö. \s1 Polnöŋ jike kaunsöl kambu yeŋgö jeŋine kinök. \p \v 30 Miri giaŋiiga suahö galöm bohonŋan wahöta Juda yeŋön wuanöŋgöra Pol keunöŋ al waŋgiba jigeri, miaŋgö könaŋi törörök mötmamgöra möta jike nup galöm bohonŋi aka jike kaunsöl kambu pakpak yeŋön tokomegöra jim kutum eŋgiyök. Mewö tokogetka jiiga Polgö tapepŋi (muŋgamuŋga) pösatketka waŋgita eta yeŋgö jemesoholŋine ali kinök. Mewö. \c 23 \p \v 1 Polnöŋ kinda jike kaunsöl kambu mi uba eŋgeka kewö jiyök, “Azi alaurupni, nöŋön ahakmemeni pakpak mi Anutugö jemesoholŋe aka memba malbiga yaŋön eka ‘Dop kölja,’ jiiga urunaŋgö kezapnan möta ölöwaka kota mala merak ki kinjal.” \v 2 Polnöŋ mewö jiyökmö, jike nup galöm bohonŋi qetŋi Ananaias yaŋön kösutŋe kingeri, i jim kutum eŋgiiga nuŋgulumŋe qekötahöget. \v 3 \x * \xo 23.3 \xt Mat 23.27-28\x*Qekötahögetka Polnöŋ jii mörök, “Anutunöŋ mönö gi qekötahöm gihima. Göŋön miri sel tuatŋaŋgö dop akzan. Sileŋi mundanöŋ ohogetka tuatŋi akzapmö, uruŋi sewön memba injaŋi akza. Göŋön Mosesgö Köna keu memba miaŋön kewöt niŋgiba keuni jim tekömamgöra tatzanmö, töndup nangak Mosesgö Köna keu miyök qeba jim kutum eŋginöŋga nuŋguze. Mi qahö dop kölja.” \p \v 4 Polnöŋ mewö jiiga kösutŋe kingeri, yeŋön jiget, “Gi Anutugöreŋ jike nup galöm bohonŋi mepaqepaik aka gamu qem waŋgizan me?” \p \v 5 \x * \xo 23.5 \xt Eks 22.28\x*Mewö jigetka jiyök, “O alaurupni, yaŋön jike nup galöm bohonŋi akzawi, mi qahö möta jizal. Buŋa Kimbigö keu kun kewö ahöza, ‘Gi mönö könagesö kambugahö azi kembuŋi kude qesuahöman.’” \p \v 6 \x * \xo 23.6 \xt Apo 26.5; Fil 3.5\x*Mewö jiyökmö, jike kaunsöl kambu yeŋgöreŋök tosatŋan Sadyusi (Jike nupkö kapaŋkölköl) pati qekötahögetka tosatŋan Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) pati azia malget. Polnöŋ mi möta miaŋgöra jike kaunsöl kambu yeŋgö jeŋine keu kewö qerök, “Azi alaurupni, nöŋön Farisi azia akzal. Iwinan mewöyök Farisi pati azia. Kömukömuŋi yeŋön guliba wahötmei, nöŋön mewö asuhumapkö al mamböta jörömqöröm aka maljal. Mewö maljalaŋgöra aka keu jakeŋe al niŋgigetka kewöt niŋgiba jize.” \p \v 7 Mewö jiiga miaŋgöreŋök Farisi aka Sadyusi pati mieŋgö sutŋine aŋgururuk ahui jike kaunsöl kambu yeŋön jula kambu yahöt aket. \v 8 \x * \xo 23.8 \xt Mat 22.23; Mak 12.18; Luk 20.27\x*Sadyusi (Jike nupkö kapaŋkölköl) yeŋön kewö jizema, “Ambazip kömukömuŋi yeŋön kude guliba wahötme. Suep garata qahö malje. Öme aka uŋa mi qahö malje.” Mewö jigetmö, Farisi (Köna keugö kapaŋkölköl) pati yeŋön keu karöbut miaŋgöreŋ qekötahöba miaŋgö dop möt nariba kinjema. \v 9 Kambu yahöt mewö aka qetketka göju ketaŋi ahuiga Köna keugö böhi tosatŋan Farisi kambu yeŋgö sutŋineyök wahöta könöpŋambuk tereŋgöba kewö jiget, “Nini azi kiaŋgö bölöŋamŋi kun qahö miwikŋaizin. Suep garata me uŋa kunŋan keu kutum wasöta yaŋgö uruŋe ali jibawak, mi mönö denöwö dop köl eŋgibawak?” \p \v 10 Mewö jigetka aŋgururuk miaŋön kunbuk könöwiba qariyök. Qariiga awöraŋgöba Pol likeplikep örögetka anda kaiga mesiŋ taköget. Mewö tandök ahök. Mewö aiga suahö galöm bohonŋan miaŋgö keŋgötŋi möta yarö kambu kun jim kutum eŋgiiga geba Pol sutŋineyök öröba waŋgita yarö azi yeŋgö ain kiripo uruŋe alget. \p \v 11 Algetmö, suŋgem miaŋgöreŋ gaun ahöiga Kembunöŋ Polgö qöhöröŋe kinda kewö jiyök, “Mönö ewebibigabuk aka saitiŋgit malman. Nöŋgö könaŋamni Jerusalem kiaŋgöreŋ naŋgöba jiba malnöŋi, miaŋgö dop mönö Rom sitinöŋ mewöyök anda mi naŋgöba jim asariba malman.” Mewö. \s1 Pol qebingö aŋgönaŋ meget. \p \v 12 Kembunöŋ mewö jiyökmö, miri giaŋiiga miaŋgöreŋ Juda azi tosatŋan ölöŋ tokoba Pol kömumapkö aŋgönaŋ meget. Yeŋön areŋ mi alget aka mi jöjöpaŋ keunöŋ jöhöm köhöiba kewö jiget, “Nini Pol kömumapköra mamböta nalö sutŋe kiaŋgöreŋ nene siŋgi malbin. Siŋgi mala qein kömuiga miaŋgö andöŋe ölöp nene me o kun kunbuk nembin.” \v 13 Azi 40 aka jaŋgö mi oŋgitkeri, yeŋön mindiriba jöjöpaŋ keu mi jöhöm köhöiba jiget. \p \v 14 Mi jibagun jitŋememe aka jike nup galöm yeŋgöreŋ anda kewö jiget, “Nini Pol kömumapköra mamböta nalö sutŋe kiaŋgöreŋ nene siŋgi malbin. Polnöŋ qahö kömuma ewö, ambazipnöŋ mönö ölŋa qesuahöm neŋgigetka dop kölma. Miaŋgöra nini mönö mindiriba jöjöpaŋ keu kewö jöhöm köhöiba maljin: Pol qein kömuiga miaŋgö andöŋe ölöp nene me o kun kunbuk nemba malbin. \v 15 Miaŋgöra aka iŋini mönö dölki jike kaunsöl kambu yembuk mohotŋe mindiriba suahö galöm bohonŋaŋgöreŋ anda keu kewö ala qesime, ‘Nini Polgöreŋ keu könaŋi kunbuk qesiinga jii ölŋa mötpingö mötzin.’ Mewö tandök aiga qesigetka ölöp Pol waŋgiriga eŋgöreŋ etma. Etpawakmö, könanöŋ kaba eŋgöreŋ kaŋgotmamgö akŋawi, miaŋgöreŋ mönö i qein kömumapkö jöjöröba malbin.” \p \v 16 Mewö jigetmö, qein kömumapkö aŋgönaŋ algeraŋgö buzupŋi mi Pol behötŋaŋgö kezapŋe gei mörök. Mi möta yarö azi yeŋgö ain kiripo uruŋe anda Pol taröhaŋgöreŋ öŋgöba jii mörök. \v 17 Jii möta suahö galöm kun qeri kaiga kewö jiyök, “Azi gwabö kiaŋön keu kun memba kazawaŋgöra göŋön i ölöp waŋgita suahö galöm bohonŋaŋgöreŋ anöŋga keu mi jii mötma.” \v 18 Mewö jiiga i memba waŋgita suahö galöm bohonŋaŋgöreŋ anohotka jiyök, “Kösö azi Polnöŋ noholi yaŋgöreŋ anbiga azi gwabö ki waŋgita göhöreŋ kamapköra qesim niŋgiza. Yaŋön göhöra keu kun memba kaza.” \p \v 19 Mewö jiba aniga galöm bohonŋan böröŋe memba waŋgita göraŋe anda qesim waŋgiyök, “Gi wani keuya memba kazan?” \p \v 20 Qesim waŋgiiga jiyök, “Juda jitŋememe yeŋön keu kun qesim gihibingöra jöhöba göhöreŋ kaba kewö jime: Nini Polgö keu könaŋi törörök qahö möt kömuzin. Miaŋgöra gi ölöp Pol uran waŋgitnöŋga jike kaunsöl kambu yeŋgöreŋ eriga kunbuk qesim waŋginöŋga jii könaŋamŋi ölŋi mötpin. Yeŋön mewö asuhumapköra mötze. \v 21 Mewö kaba jimemö, göŋön keu miaŋgö imbi ölöp kude kölman. Juda könagesö yeŋgö sutŋineyök azi 40 aka jaŋgö mi oŋgitkeri, yeŋön mindiriba Polgöra kewö jiba mi jöjöpaŋ keunöŋ jöhöm köhöiget, ‘Nini Pol kömumapköra mamböta nalö sutŋe kiaŋgöreŋ nene siŋgi malbin. Siŋgi mala qein kömuiga miaŋgö andöŋe ölöp nene me o kun kunbuk nembin.’ Mewö jiba göŋön imbi kölmangöra mamböta jöjöröba mönöze.” \p \v 22 Mewö jiiga azi gwabö mi melaiba kewö jii mörök, “Buzup ki jinöŋ mötzali, mi kun kude jinöŋ mötma.” Mewö. \s1 Pol waŋgitketka Sisaria taonöŋ anök. \p \v 23 Suahö galöm bohonŋan mi möta suahö galömyahötŋi etkoholi kayohotka kewö jii mörohot, “Iŋiri mönö timbi azi 200, hos yarö azi 70 aka liŋgip yarö azi 200 mi jim kutum eŋgiyohotka merak suŋgemgö 9 kilok miaŋgöreŋ Sisaria anmegöra jöjöröme. \v 24 Mewöyök hos tosatŋi meköba möhamgöm eŋgiba Pol kungö qakŋe ala köyan kölgetka suŋgem kiaŋgöreŋök premiö Feliksgöreŋ anma.” \v 25 Mewö jii mörohotka premiögöra kimbi kun kewö ohoyök, \q1 \v 26 “O Öŋgöŋgöŋamni sorok premiö Feliks! Klodius Lisias, nöŋön jölöŋgi jizal. \q1 \v 27 “Juda yeŋön azi ki memba jöhöba qein kömumapköra aket. Mewö aketmö, Rom mindimindiri gawmangö (jimkutukutu) paspot memba maljawi, nöŋön mi möta miaŋgöreŋök yarö kambu yembuk kaŋgota sel jöhöm waŋgiba meköba bohonŋi jöhöyal. \q1 \v 28 Wani keugöra keu jakeŋe aljei, nöŋön miaŋgö könaŋi mötmamgö möta waŋgita Juda yeŋgö jike kaunsöl kambu yeŋgö jeŋine al waŋgial. \q1 \v 29 Al waŋgibiga keu jakeŋe ala nanŋini Köna keugö kösawöraŋ keuŋi keuŋi miaŋgöra aŋgururuk aka tuarenjoŋ aka jim waŋgigetka miwikŋaial. Mi miwikŋaialmö, yuai bölöŋi kömumapkö dop me kösö mire alin tatmawaŋgö dop mi qahö ahök. Yeŋön keu mewöŋa kun qahö jiget möral. \q1 \v 30 Mi qahö möralmö, kunöŋ yaŋgö buzup keuŋi kewö indeli möral: Tosatŋan ‘Azi mi qein kömuma,’ jiba aŋgönaŋ alget ahöza. Buzup keu mi möta dölkiaŋgöreŋök melaibiga göhöreŋ kaza. Keu jakeŋe al waŋgibingö mötzei, nöŋön i mewöyök jim kutum eŋgibiga göhö jemesoholge kaŋgota keuŋini pakpak aukŋe jim miwikŋaigetka mötman.” \p \v 31 Kimbi mewö ohoiga yarö azi jim kutum eŋgigeri, yeŋön keu mi wuataŋgöba Pol memba waŋgita söŋaupnöŋ miri qetŋi Antipatris miaŋgöreŋ anget. \v 32 Anda miri giaŋiiga yarö azi hosŋinambuk yeŋön Pol waŋgita köna toroqeba angetmö, timbi azi yeŋön nanŋinak liliŋgöba yarö azi yeŋgö ain kiripo uruŋe kaget. \v 33 Yarö azi hosŋinambuk yeŋön Sisaria taonöŋ aŋgota kimbi mi premiö waŋgiba Pol mewöyök yaŋgö jeŋe alget. \v 34 Algetka kimbi oyoŋda “Pol mi wani prowinsgöra?” jiba qesiyök. Qesiiga “Silisia prowins azia,” mewö jiget mörök. \v 35 Mewö jiget möta jiyök, “Keu jakeŋe al gihibingö mötzei, yeŋön mewöyök kaŋgotketka miaŋgöreŋ ölöp qesim gihimam.” Mewö jiba jim kutuiga Pol waŋgita kiŋ Herodkö jakömbuak mirigö kiripo uruŋe ala jegalöm mem waŋgiget. Mewö. \c 24 \s1 Pol keunöŋ algetka premiö Filiksgö jeŋe kinök. \p \v 1 Wehön nup memeŋi 5 teköiga jike nup galöm bohonŋi qetŋi Ananaias yaŋön jitŋememe tosatŋi aka loya (Köna keugö mötmöt azi) qetŋi Tertulus yembuk aitoŋgöba Sisaria taonöŋ geba premiö Filiksgö jeŋe öŋgöba Pol keu jakeŋe albingö keuŋi jiget mörök. \p \v 2 Mi möta Pol köl öröi kaŋgori loya Tertulusnöŋ könahiba Polgö sileŋe keu ala premiögö jemesoholŋe keu kewö jiyök, “O Filiks, göŋön galöm köl neŋgiba malnöŋi, nini nalö miaŋgöreŋ luai ketaŋi möta guŋbönjönjöŋ malin. Göŋön ölöpŋanök köyan köla jim kutum neŋginöŋga malmal tatatnini likeplikep möhamgögetka kantri kiaŋön uteköba wahöri ölöwakzin. \v 3 O ketaŋamnini Filiks, nini mi miri dop ölöpŋanök möt kutuba göhöra söŋgaiba kilik-kalukŋi kun qahö möta saiwap jim gihizin. \v 4 Saiwap jim gihizinmö, nöŋön keu köröpŋi jibi ölan göhöbapuköra kewö qesim gihizal: Nini keu memba kainga kötoŋanök jimami, mi mönö neŋgöra ak gihiiga kezap ala mötman. \p \v 5 “Nini azi kiaŋgö könaŋi kewö eka miwikŋainin: Yaŋön kegwek-kahasililiŋ azi keŋgöt kotkotŋambuk akza. Yaŋön gölmeŋi gölmeŋi liliköba Juda ambazip uruŋini esiba kuŋgum eŋgiiga karimŋi karimŋi miri dop asuhugetka göjupmajup qeta alakze. Tosatŋan tuaköpek aka Nazaret azi kungö qetŋe pati aljei, yaŋön mönö yeŋgö ketaŋamŋina akza. \v 6 Yaŋön jöwöwöl jike mi mewöyök kapaŋ köla mem töwiba memba et almamgö ahök. Miaŋgöra nini i memba jöhöin. Nini keuŋi kewöta nanine Köna keu wuataŋgöba jim teköbingö mörin. \v 7 (Mi mörinmö, suahö galöm bohonŋi Lisias yaŋön yarö azi yembuk kaba kukösum ketaŋi miaŋön könöpuk börönineyök meköba waŋgitket.\f + \fr 24.7 \ft Keu sel uruŋe ahözawi, mi mötmöt ambazip yeŋön kewöta Luknöŋ mi könakönahiŋe ohoyök aka tosatŋan mi qahö ohoyök, mewö jigetka uruyahötŋambuk akza.\f* \v 8 Waŋgita keu sileŋe ala jim waŋgizei, i göhö jemesoholge kaŋgotmegöra jim kutum neŋgiyök.) Göŋön nangak qesim waŋginöŋga könaŋi indela jima. Mi jiiga keu memba kazini, miaŋgö ölŋi pakpak ölöp aukŋe asuhuiga mötman.” \v 9 Mewö jiiga Juda ambazip yeŋön mewöyök “Keu pakpak mi ölŋa,” jiba imbi köla mi naŋgöba toroqeba sileŋe ala jim waŋgiget. Mewö. \s1 Polnöŋ keu likepŋi meleŋni Filiksnöŋ mörök. \p \v 10 Pol jim waŋgigetka premiönöŋ keu jimapköra böröjöpaŋ kuŋguiga kewö meleŋda jiyök, “Göŋön (yara) yambu gwötpuk ambazip kambu kiaŋgö jimtekötekö toŋi aka malnöŋ mötzal. Miaŋgöra nöŋön keunaŋgö likepŋi mi göhö jege awösamkakak jimam. \v 11 Nöŋön uruwale Anutu waikŋi memba möpöseimamgöra Jerusalem sitinöŋ öŋgöyal. Mi wehön 12 miyök teköiga merak ki kinjal. Nangak qesim eŋgibanak ewö, mi ölöp naŋgöba jime. \v 12 Nöŋön jöwöwöl jikenöŋ me köuluk miri kungen öŋgöba azi me ambi kunbuk goranora (noragora) keu jiba jitnakölik akiga mewö qahö miwikŋaim niŋgiget. Siti uruŋe köna me sombem kunöŋ ambazip uruŋini kuŋgubi ölököba liliköm niŋgigeri, mewö qahö neket. \p \v 13 “Mewö qahö neka dölki keu silene ala jim niŋgizei, yeŋön miaŋgö ölŋi kondel gihibingö osize. Keu omaŋi jize. \v 14 Mi osizemö, keu kun mi ölŋa jim miwikŋaim gihimam: Yeŋön Nazaret pati qetŋi qetzei, nöŋön mönö miaŋgö köna wuataŋgöba mala nanine ambösakonurup yeŋgöreŋ bem Anutu mi waikŋi memba möpöseimakzal aka Mosesgöreŋ Köna keu aka kezapqetok yeŋgöreŋ Buzup Kimbi miaŋgöreŋ keu ohoget ahözawi, mi pakpak möt narim köhöizal. \v 15 Anutunöŋ ambazip diŋdiŋi aka goŋgoŋi mi körek pakpak mem gulim eŋgii kömupnöhök wahötmei, Juda azi kieŋön miaŋgöra mambötze. Nöŋön yembuk toroqeba öröröŋ kinda mewö asuhumapköra jörömqöröm aka mamböta maljal. \v 16 Mewö mala Anutu aka ambazip jeŋine diŋdiŋi kinbiga Anutunöŋ keuni naŋgöba jiiga urunaŋgö kezapŋan mörakzal. Jönömnan qahö unduza. Mönö sarakŋi aka malmamgöra nalö dop kapaŋ köla köhöiba malakzal. \p \v 17 \x * \xo 24.17 \xt Apo 21.17-28\x*“Nöŋön kungen malbiga (yara) yambu tosatŋi teköi liliŋgöba miri tosatŋi yeŋgöreŋök kalem memba uruwale kayal. Mewö kaba ‘Mi nani könagesöurup wanapŋi yeŋgöra mendeŋ eŋgimam,’ jiba Anutugö jöwöwöl ohoba naluk al waŋgimamgöra Jerusalem öŋgöyal. \v 18 Miaŋgöreŋ öŋgöba köl könjörat ak aŋguba solanŋi mala jöwöwöl jikenöŋ öŋgöyal. Yuai mi ohoba Anutu al waŋgibiga miwikŋaim niŋgiget. Miwikŋaim niŋgigeri, miaŋgöreŋ ambazip tosatŋan qahö kaba liliköba ölököm niŋgiba göju meget. \v 19 Juda ambazip tosatŋan Eisia prowinsnöhök kaba jikenöŋ öŋgöba nekeri, yeŋön mönö dölki göhö jege kiaŋgöreŋ kaŋgota kinda keu kun ahöm eŋgibawak, mi aukŋe silene ala jim niŋgigetka dop kölbawak. \p \v 20 “Me jike kaunsöl kambu yeŋgö jeŋine kinda keu jiali, mi wani Köna keu oŋgita pinjit akiga keu jakeŋe alalgö keuni miwikŋaiget? Azi ki tatzei, yeŋön mönö mi jigetka dop kölma. \v 21 \x * \xo 24.21 \xt Apo 23.6\x*Nöŋön yeŋgö sutŋine kinda keu mohok-kun jiba töhöreŋ qetpiga lömböriyök. Köpösihit mewö kun ahal me qahö? Mi denöwö kewötket ahöza? Keu kewö qeta jial, ‘Kömukömuŋi yeŋön guliba wahötmei, nöŋön mewö möt narizalaŋgöra aka keu jakeŋe al niŋgigetka merak keuni kewöta jim teköm niŋgibingö akze.’” Mewö. \s1 Polgö keuŋi qahö jim teköba kösö mire alget. \p \v 22 Polnöŋ mewö jiiga premiö Filiksnöŋ Jisösgö könaŋi wuataŋgöba maljei, miaŋgö könaŋi ölöp möt soroköba Polgö keuŋi kembaŋe kutuba kewö jiyök, “Suahö galöm bohonŋi Lisiasnöŋ kaŋgoriga nalö miaŋgöreŋ Polgö keuŋi jim tekömam.” \v 23 Mewö jiba suahö galöm jim kutuiga Pol qahö jöhöba öne jegalöm meiga kösö mire tarök. Tinitosolomurupŋan Pol köyan köla yuai osiyöhi, mi memba waŋgimegöra qahö qetal eŋgiyök. \s1 Polnöŋ keuŋi jiiga Filiks aka Drusila mörohot. \p \v 24 Wehön tosatŋi teköiga Filiksnöŋ anömŋi qetŋi Drusila, Juda ambi mi waŋgita kayohotka Polgöra keu ali kaiga keuŋaŋgöra kezap ali Kraist Jisös möt narim waŋgibingö könaŋi jim asariiga mörök. \v 25 Mi mörökmö, Anutugö keu tosatŋi toroqeba eraum mötketka lömböriyök. Polnöŋ Anutugö jeŋe solanibingö könaŋi jim asariba nanine ahakmemenini galöm köl aŋgubingöra jiyök aka Anutunöŋ nalö kun ali miaŋgöreŋ kewöt neŋgiba keunini jim tekömawi, keu karöbut miaŋön uruŋi kuŋguyök. Polnöŋ keu mewöŋi jiiga töwöratiba bök qesiŋda jiyök, “Yapmakek! Muat mosötnöŋ. Dölki ölöp mosöta anöŋga nalö kun mötpi dop kölmawi, miaŋgöreŋ ölöp kunbuk köl öröm gihibi kaman.” \v 26 Mewö jiba töndup toroqeba Pol nanŋi töwaya moneŋ waŋgimapköra mötmöriyök. Mewö al mamböta jörömqöröm aka sömaŋi gwötpuk köl öröm waŋgii kaiga keukeu jiba tarohot. \p \v 27 Polnöŋ kösö mire tari (yara) yambu yahöt teköyök. Mi teköiga azi qetŋi Porsius Festus yaŋön Filiksgö undumŋa premiö akŋamgö ahök. Mewö aiga Filiksnöŋ Juda ambazipnöŋ nek sorimegöra möta Pol qahö pösari kösö mire toroqeba tarök. Mewö. \c 25 \s1 Polnöŋ premiö Festusgö jeŋe keu likepŋi jiyök. \p \v 1 Festusnöŋ premiö aka prowins uruŋe aŋgota tariga wehön karöbut teköiga Sisaria taon mosöta Jerusalem sitinöŋ öŋgöyök. \v 2 Öŋgöiga jike nup galöm bohonŋi aka Juda jitŋememe yeŋön jemesoholŋe kaŋgota Pol keu jakeŋe albingö jiba aröŋda kinget. \v 3 Aröŋda kinda kewö jiba uletket, “O premiö, göŋön ölöp neŋön möringa dop kölmapköra jim tekönöŋga keu algetka Pol waŋgita Jerusalem sitinöŋ ki kame.” Yeŋön mutuk keu kewö jöhöba jiget, “Polnöŋ könanöŋ kaiga miaŋgöreŋ mönö qein kömuma.” Mewö jiba jöjöröba mönögeraŋgöra kaba uletket. \v 4 Mewö uletketmö, Festusnöŋ kewö meleŋ eŋgiyök, “Pol mi Sisaria taongö kösö mire tari galöm kölje. Ni nanak nalö kude köriiga miaŋgöreŋ liliŋgöba anmamgö mötzal.” \v 5 Mewö jiba toroqeyök, “Miaŋgöra azi miaŋön bölöŋi kun akawak ewö, ölöp eŋgö jitŋememeurup tosatŋan nömbuk Sisaria geba miaŋgöreŋ keuŋini sileŋe ala jim waŋgigetka mötmam.” \p \v 6 Mewö jiba wehön 8 me 10 miaŋgö dop Jerusalem sitinöŋ yembuk mali teköiga liliŋgöba Sisaria taonöŋ geyök. Geba ahöba wahöta miaŋgöreŋök keu jimtekötekögö dum tatatŋe tata jim kutuiga Pol waŋgita kagetka jeŋe kaŋgota kinök. \v 7 Polnöŋ kaŋgota kiniga Juda jitŋememe yeŋön Jerusalem sitinöhök kageri, yeŋön liliköm waŋgiba kinda kazik qakŋe keu bölöŋi gwötpuk sileŋe ala jiget. Mi jigetmö, keuŋinaŋgö ölŋi mi kondelbingö osiget. \v 8 Kazik keu öne jiba kingetmö, Polnöŋ mi qeapköba kewö jiyök, “Nöŋön yuai bölöŋi kun qahö ahal. Juda neŋgöreŋ Köna keu qahö qetalal. Jöwöwöl jike qahö mem töwial aka Rom sisa kiŋgöreŋ keugöra tuarenjoŋ qahö ahal.” \p \v 9 Mewö jiiga Festusnöŋ Juda yeŋön nanŋaŋgö mötket öŋgömapkö möta Pol kewö qesim waŋgiyök, “Silenöŋ alal keu ki jizei, gi ölöp miaŋgö likepŋi mi Jerusalem öŋgöba miaŋgöreŋ nöŋgö jemesoholne kinda jiman me qahö?” \p \v 10 Qesim waŋgiyökmö, Polnöŋ jiyök, “Rom sisa kiŋnöŋ jim kutuiga keu jake ki kuŋgugera ki kinbiga kewöt niŋgiba keuni jim tekönöŋga dop kölma. Ni Juda ambazip yeŋgöra bölöŋi kun qahö ahal. Mia nangak ölöp möt yaközan. Mönö Wuanöŋgöra kunbuk yeŋgöreŋ anbileŋak? \v 11 Bölöŋi kun qahö ahalmö, Köna keu kun qösököba yuai kun ak böliba miaŋgöra kömupkö buŋaya akileŋak ewö, ‘Nöŋön kömumbileŋbuk,’ jiba qahö ölöŋ köla anmam. Mi qahöpmö, yeŋön kazik keu öne töhöntöhön jiba keuŋinaŋgö könaŋi kondelbingö osize ewö, keu omaŋaŋgöra aka kunŋan nömimba yeŋgö böröŋine almapkö osima. Rom sisa kiŋnöŋ mönö keuni mindiŋgöba jim teköi diŋgima. Miaŋgöra nöŋön mönö yaŋgö jeŋe anmamgö köhöiba qesizal.” \p \v 12 Mewö jiiga Festusnöŋ jembonurupŋi yembuk qambaŋ keu jaruba kewöta kewö meleŋ waŋgiyök, “Gi sisa kiŋgöreŋ anmamgö möta qesizani, miaŋgöra mönö ölöp Rom anda yaŋgö jeŋe kinman.” Mewö. \s1 Polnöŋ kiŋ Agripagö jeŋe kinök. \p \v 13 Wehön tosatŋi teköiga kiŋ Agripa aka nenŋi Bernaisi yetkön Festus eka gödaŋiri kondelbitköra Sisaria taonöŋ kayohot. \v 14 Kaba miaŋgöreŋ wehön gwötpuk malohotka Festusnöŋ Polgöreŋ keu mi kiŋbuk eraum möta kewö jiyök, “Filiksnöŋ azi kun qahö pösari kösö mire kiaŋgöreŋ tata malja. \v 15 Nöŋön Jerusalem anbiga Juda yeŋgö jike nup galöm bohonŋini aka jitŋememeurupŋinan nöŋgöreŋ kaŋgota kewö qesim niŋgiget, ‘Nini azi miaŋgö keu memba kainga göŋön mönö ölöp yaŋgö könaŋi kewöta keuŋi jim teköman.’ \p \v 16 “Mewö qesim niŋgigetmö, nöŋön yeŋgöra kewö jibiga mötket, ‘Rom gawman neŋgöreŋ köna mi kewö: Kungö sileŋe keu bölöŋi ala jizei, nini ambazip kun yaŋgö keuŋi mi laŋ kude jim tekömakzin. Mutuk öröba keu jakeŋe alin kazikurupŋan kagetka likeplikep öröröŋ aröŋda kingetka keu sileŋe ala jim waŋgigetka likepŋi ölöp jima. Keu likepŋi jiiga mi kewöta ölŋi ahuiga miaŋgö dop ölöp keuŋi jim tekömakzin.’ \v 17 Yeŋön ki kaba tokogetka nöŋön nalö qahö köriiga ahöba wahöta miaŋgöreŋök jimtekötekögö dum tatatŋe tata jim kutubiga azi mi waŋgita kagetka nöŋgö jene kaŋgorök. \p \v 18 “Kaŋgorökmö, keu memba kageri, yeŋön liliköm waŋgiba aröŋda kinda keu sileŋe ala jim waŋgiget. Mewö aketka yuai bölöŋi kötökŋi kun akawak, mewö jimegöra mamböralmö, keu mewöŋi kun qahö jiget möral. \v 19 Mi qahö jiget möralmö, salupŋe azi mi qetala nanŋini mötnaripŋinaŋgö keu kembaŋi tosatŋi aka azi kun qetŋi Jisös yaŋgöra aŋgururuk aket. ‘Jisösnöŋ kömuyök,’ jigetmö, Polnöŋ ‘Guliba malja,’ jiba kapaŋ köla köhöiyök. \v 20 Mewö jiba kazik algetka nöŋön ‘Keu mewöŋi mi denöwö kewötpileŋak?’ jiba köna jaruba uruyahöt möral. Mi möta kinda kewö qesim waŋgial, ‘Silenöŋ alal keu jizei, gi ölöp miaŋgö likepŋi mi Jerusalem öŋgöba miaŋgöreŋ jibanak me qahö?’ \v 21 Qesim waŋgialmö, Polnöŋ Öŋgöŋgöŋamninaŋgö jeŋe anmamgö kapaŋ köla kewö qesiyök, ‘Mönö jinöŋga galöm köl niŋgigetka sisa kiŋgöreŋ anbiga keuni mindiŋgöiga diŋgima.’ Mewö qesiiga wahip azi jim kutum eŋgibiga galöm kölgetka tatza. Biaŋ melaim waŋgibiga sisa kiŋgö jemesoholŋe anma.” \p \v 22 Festusnöŋ mewö jiiga Agripanöŋ jii mörök, “Nia kun azi miaŋön keuŋi jii mötmamgö sihimŋi mötzal.” Jiiga meleŋnök, “Urangun ölöp keuŋi mötman.” \p \v 23 Mewö jiiga ahöba wahötketka kantrigö jembon, suahö galöm ketaŋi aka jitŋememe öŋgöŋgöŋi yeŋön kaba Agripa aka Bernaisi yetköra jura sorom jölŋire uta sösöŋgai liŋet köla köl öröm etkigetka keugö jake miri öŋgöŋgöŋi miaŋgö uruŋe aŋgotket. Festusnöŋ jim kutuiga Pol waŋgitketka miaŋgöreŋ kaŋgorök. \v 24 Polnöŋ kaŋgoriga Festusnöŋ wahöta kinda kewö jiyök, “Kiŋ Agripa aka azi ketaŋi pakpak nembuk ki tatzei, iŋini mönö azi ki eket. Juda ambazip kambu pakpak yeŋön yaŋgöra aka uruni kuŋguget. Sisaria taon kiaŋgöreŋ aka Jerusalem siti miaŋgöreŋ ölŋa keunöŋ kuŋgum niŋgiba qet gigilahöba kewö jiba malget, ‘Azi kiaŋön gölmenöŋ malmawaŋgö dop qahö. Mönö yapmakek!’ \p \v 25 “Mewö qeta malgetmö, nöŋön kewötpiga yuai kun kömupkö buŋa akŋawaŋgö dop mi qahö ahök. Nöŋön könaŋi mewö miwikŋaiba ehalmö, nanŋak Rom Öŋgöŋgöŋamninaŋgö jeŋe ani keuŋi mindiŋgöiga diŋgimapköra kapaŋ köla qesiyök. Miaŋgöra keu jöhöba melaibiga Rom anma. \v 26 Rom sitinöŋ anmapmö, yaŋgöreŋ keu mi denöwö ohoba Rom azi kembunaŋgöra albi anbawak? Yaŋgöra keu laŋ jizemö, keu könaŋambuk kun mi törörök qahö möt asarizal. Miaŋgöra jibi waŋgita kaba kiŋ Agripa göhö jege aka iŋini tosatŋi kiŋgö andöŋe ki tatzei, eŋgö jemesoholŋine algetka kinja. Iŋini ölöp böröjaŋ memba keuŋi kewötketka ölŋi asuhui mönö mi möta ölöp kimbinöŋ ohobileŋak. \v 27 Azi kun kösönöŋ jöhöba keu jakeŋe alalgö keuŋi denöwö jizei, mi aukŋe jibingö osiba töndup öne melaibinbuk. Silik mi nöŋgö mötmötnöŋ kezapjupjup tandök ewö akza.” Mewö. \c 26 \s1 Polnöŋ keuŋaŋgö likepŋi kiŋ Agripagö jeŋe jiyök. \p \v 1 Mewö tatketka kiŋ Agripanöŋ Polgöra jiyök, “Gi ölöp nangahö keu likepŋi jinöŋga mötpi.” Mewö jiiga Polnöŋ kinda börö kutum waŋgiba nanŋi keuŋi aŋgön köla kewö könahiba jiyök, \p \v 2 “O kiŋ Agripa! Juda jitŋememe yeŋön keu silene ala jim niŋgizei, nöŋön keu pakpak miaŋgö likepŋi mi merak ölöp göhö jege aukŋe jimamgö simbawoŋ mötzal. \v 3 Göŋön Juda neŋgöreŋ ahakmeme aka aŋgururuk keunini pakpak mi törörök möt yaközan. Miaŋgöra nöŋön ölŋa simbawoŋ mötzal. Mewö aiga qesim gihizal: Keu jimami, mi ölöp möta mökösöŋda kezap alman. \p \v 4 “Nöŋön Juda ambazip kambu uruŋe ahuba könakönahiŋeyök könahiba nani kantri ki aka sitinini Jerusalem miaŋgöreŋ mala koral. Miaŋgöra Juda ambazip pakpak yeŋön malmalni gwaböneyök denöwö kota malali, mi ölöp möt kutuze. \v 5 \x * \xo 26.5 \xt Apo 23.6; Fil 3.5\x*Yeŋön könaŋamni nalö köröpŋi möt kutuze. Sihimŋini ahöi mi ölöp kewö naŋgöba jibeak: Nanine jike nup uruŋe Farisi pati neŋön asa yeŋgöreŋ jike mötmöt mi törörök kötökŋi wuataŋgöba maljin. Nöŋön mutuk yeŋgö kambu patinöŋ aŋgota Köna keu kapaŋ köla wuataŋgöba malal. \v 6 Anutunöŋ ambösakonurupnini yeŋgöra jöhöjöhö keu alöhi, nöŋön miaŋgö ölŋi ahumapköra al mamböta jörömqöröm aka maljal. Miaŋgöra aka merak keu jakeŋe al niŋgigetka kinjal. \p \v 7 “Nanine Israel ambazip kambu 12 neŋön körek pakpak jöhöjöhö keu miaŋgö ölŋi asuhumapköra mambörakzin. Mi mamböta jörömqöröm aka qösösök (qörörök) suŋgem asak Anutu waikŋi memba möpöseimakzin. O Öŋgöŋgöŋamni, nöŋön jörömqöröm mewö ahakzalaŋgöra Juda jitŋememe yeŋön keu bölöŋi bölöŋi silene ala jim niŋgimakze. \v 8 Anutunöŋ ambazip kömukömuŋi mem gulim eŋgii wahötmei, iŋini mi mönö denöwögöra aka qahö möt narize? \p \v 9 \x * \xo 26.9 \xt Apo 8.3; 22.4-5\x*“Nanak mewöyök kewö mötmöriba malal, ‘Ni Jisös Nazaret azigö qetbuŋaŋi saŋgolbi qahöwakŋapköra bim gwötpuk qemamaŋgö dop akzal.’ Mewö mötmöriba kazik aka malal. \v 10 Kazik aka Jerusalem miaŋgöreŋ ölŋa bim qeba malal. Jike nup galöm bohonŋi yeŋön nam köl niŋgiget jim kutubiga Anutugö ambazip sarakŋi mi gwötpuk eŋgömemba kösö mire al eŋgiget aka tosatŋi kömumegö keu jigetka nöŋön mewöyök keu mi kötöngöba imbi köla (wout ala) malal. \v 11 Nalöŋi nalöŋi liliköba köuluk miri dop böröjaŋ mem eŋgibiga uruŋini meleŋgeri, mieŋön asuhuget. Asuhugetka Jisös qaŋ köla ilit waŋgimegöra kuŋguba töhöreŋ öröm ureim eŋgial. Mewö ak eŋgibiga ihileknöŋ könöpuk tauköba eŋgugetka sihimbölö kahasililiŋ möta malget. Urunan könöp jem sölöŋgöiga sesewerowero ak eŋgimamgöra köröwen kötökŋi kian kantrigö sitiŋi sitiŋi miaŋgöreŋ anda malal.” Mewö. \s1 Polnöŋ uruŋi meleŋnöhaŋgö kösohotŋi jiyök. \r Apo 9.1-19; 22.6-16 \p \v 12 “Kaisilik mewö aka malbiga nalö kunöŋ jike nup galöm bohonŋi yeŋön nömbuk urumohot aka nam köl niŋgigetka Damaskus sitinöŋ anmamgöra könanöŋ anal. \v 13 O Öŋgöŋgöŋamni, nöŋön könanöŋ anbiga silim bibiŋe miaŋgöreŋ Suepnöhök asakmararaŋ kun wölaŋ erök. Eta wölbilik ewö asuhuba wehön jeŋi oŋgita asariiga ehal. Asak miaŋön mönö ni aka azi nömbuk anini, nini turum neŋgiyök. \v 14 Turum neŋgiiga körek tala gölmenöŋ eta kölin. Eta köla ahöinga nöŋgöra keu kun kaiga Hibru keunöŋ kewö jii möral, ‘Sol, Sol, gi wuanöŋgöra sesewerowero ak niŋgizan? Gi mönö bulmakau aziŋi ewö akanbuk. Toŋan gölme mözözamgömapköra bulmakau aziŋi kinoŋnöŋ jöhöi ösöŋ öröiga dop köljapmö, laŋ öröba könöpuk yaköriba öröm ureiiga kerösuap jitŋan uiga sihimbölö mörakza. Gi mönö miaŋgö dop laŋ luhuba nangi könisemgi öne töhön kutubanbuk.’ \p \v 15 “Mi möta qesial, ‘O Kembu, gi daŋön?’ Qesibiga jiyök, ‘Ni Jisös sesewerowero qakŋe al niŋgimakzani, mönö mia akzal. \v 16 Mi akzalmö, ölöp wahöta kinöŋ. Ni aka yuai ekzani aka könaŋgep toroqeba asuhuba kondel gihimami, mi mönö naŋgöba jiba dangunu ewö kinda nöŋgö jitŋememeni aka weleni qeba malman. Gi nup mi memba malman. Nöŋön miaŋgöra aka asuhum gihizal. \v 17 Nöŋön mönö nangi Israel ambazip kambu yeŋgö böröŋineyök meköm gihimam aka kian kantri ambazip yeŋgöreŋ melaim gihibiga anmani, yeŋön guhubepuköra mewöyök galöm mem gihimam. \v 18 Nöŋön melaim gihibiga anda ambazip jeŋini metohonöŋga uruŋini meleŋda söŋaupnöhök asakŋe kaŋgotme. Jeŋini tohoiga imbiŋini meleŋda Satangö kukösumnöhök lolohoba Anutugö sel uruŋe kame. Mewö kaba möt narim niŋgigetka siŋgisöndokŋini saŋgoŋda mosötmam. Mosötpiga Anutunöŋ alaurupŋi tök kutum eŋgiiga sarakŋi akzei, mönö yeŋgö sutŋine aŋgota dum tatatŋini memba oyaeŋkoyaeŋ aka malme.’ Jisösnöŋ mewö kutum nuasöta jiyök.” \s1 Polnöŋ urugö nupŋaŋgö kösohotŋi jiyök. \p \v 19 “O kiŋ Agripa, Jisösnöŋ mewö jiiga nöŋön Suepnöhök jemeleŋ imut eka könaŋi möta mi köyatiba malmamgö mötpiga osiyök. Miaŋgöra nöŋön imut miaŋgö keuŋi mi tem köla nup memba malal. \v 20 \x * \xo 26.20 \xt Apo 9.20, 28-29\x*Mi tem köla liliköba Buŋa keu kewö jim sehiba malal: Iŋini mönö uruŋini meleŋda Anutugöreŋ liliŋgöba kaba uru meleŋgeraŋgö ölŋi mi ahakmemeŋinan kondela malme. Buŋa keu mi mutuk Damaskus aka Jerusalem siti yahöt miaŋgöreŋ maljei, yeŋgöra jim asariba malal. Miaŋgö andöŋe Juda kantri pakpak yeŋgöra jial aka kian kantri yeŋgöra jiba uruŋini kuŋguba malal. \v 21 Könaŋi miaŋgöra aka Juda ambazip tosatŋan jöwöwöl jikenöŋ öŋgöba miaŋgöreŋ qeraköba nömimba kapaŋ köla köhömuŋi nuŋgubingö aket. \p \v 22 “Mewö aketmö, uruni meleŋnalaŋgöreŋök mala kotpiga Anutunöŋ bauköm niŋgiba maliga nalö kewöŋe toroqeba ölöp maljal. Baukbauk miaŋgöra aka ki kinda öŋgöŋgöŋi aka eretŋi eŋgö jeŋine keuni ki jizal. Moses aka kezapqetok ambazip yeŋön yuai asuhumapkö jigeri, nöŋön mönö yeŋgö keuŋini miyök törörök wuataŋgöba keu kewö naŋgöba jizal: \v 23 \x * \xo 26.23 \xt Ais 42.6; 49.6; 1 Kor 15.20\x*Anutunöŋ areŋ ali Amötqeqe Toŋi Kraist yaŋön sihimbölö möta kömumba azi mutukŋi kömupnöhök wahötma. Wahöta Anutu asakŋaŋgö könaŋi mi Juda kambu neŋgöra aka kian kantri yeŋgöra indela jim tuarim eŋgiba malmamgö jiyök.” \p \v 24 Polnöŋ keuŋaŋgö likepŋi mewö jiiga premiö Festusnöŋ tereŋgöba keu kembaŋe kutuba jiyök, “Pol, gi kahapmahap akzan. Papia miriŋi miriŋi miaŋgöreŋ öŋgönöŋga mötmötkan sehiba nöröpsohop mem gihii maljan.” \p \v 25 Mewö jiyökmö, Polnöŋ meleŋnök, “O kembu sorokni Festus, nöŋön nöröpsohop qahö akzal. Keu jizali, mi mötkutukutu keu ölŋa akza. \v 26 Kiŋ Agripanöŋ keu kiaŋgö könaŋi möt soroköza, mewö mötzal. Yuai pakpak mi tölapŋe waŋgöm kunöŋ qahö asuhuyök. Miaŋgöra keu buzupŋi pakpak mi mönö kiŋgö kezapŋe gei möt teközawi, mewö möt köhöizal. Miaŋgöra nöŋön keuni ki ölöp awösamkakak qakŋe kinda jibiga mötzan. \v 27 O kiŋ Agripa, Juda azi gi kezapqetok yeŋgöreŋ Buzup Kimbigö keuŋi möt narizan me qahö? Mi möt narizan, mewö mötzal.” \p \v 28 Polnöŋ mewö jiiga Agripanöŋ meleŋda jiyök, “O Pol, göŋön nalö töröptökŋi kiaŋgöreŋ uruni kuŋgunöŋga nöŋön uruni meleŋda Kraistkö alaŋi akileŋakgö mötzan me? Mewö mötmörizan me?” \p \v 29 Mewö jiiga Polnöŋ meleŋnök, “O kiŋ, keu köröpŋi me kötoŋi jibileŋak, mi muatmö, göŋönök qahöpmö, dölki keuni kezap ala mötzei, körek eŋön mewöyök Kraistkö alaurupŋi akŋegöra urusihimnan möta kewö köuluközal: O Anutu, uruŋini meleŋ eŋginöŋga nöŋön ki maljali, mönö miaŋgö dop akŋe. Tapep (muŋgamuŋga) miyök al eŋgimapköra qahö köuluközal.” \p \v 30 Mewö jiiga kiŋnöŋ wahöriga premiö aka Bernaisi yetkön mewöyök wahörohot aka yembuk tatkeri, yeŋön körek wahötket. \v 31 Wahöta mosöta angetka azi ipŋan nanŋinök eraum möta kewö jiget, “Azi kiaŋön bölöŋi kun qahö aiga wuanöŋgöra mönö gwaröhöm waŋgiget? Yaŋön kömupkö buŋa akŋawaŋgö dop qahö akza, mi mötzin.” \v 32 Mewö jiba eraum möta Agripanöŋ Festusgöra jiyök, “Sisa kiŋgöreŋ anbiga keuni mindiŋgöi diŋgimapköra qahö kapaŋ köla qesiba jibawak ewö, mönö ölöp pösaringa gebawak.” Mewö. \c 27 \s1 Pol waŋgenöŋ algetka könahiba Rom anök. \p \v 1 Azi ipŋi yeŋön neŋgöra keu kewö jöhöget: Nini waŋgenöŋ öŋgöinga luhutnöŋ naŋgöi Itali kantrinöŋ anbin. Keu mewö jöhögetka Pol aka kösö miri azi tosatŋi mi suahö galöm kun qetŋi Julius yaŋgö böröŋe al eŋgiget. Julius yaŋön yarö kambu bahöŋi kun qetŋi “Rom sisa kiŋgö yarö kambu” qetkeri, miaŋgöreŋ yarö azi 100 yeŋgö galömŋina malök. \v 2 Miri kun qetŋi Adramitium miaŋgöreŋök waŋge kun kaba Eisia prowinsgö köwet jitŋi mötöteiba waŋge döpŋi mohot mohot miaŋgöreŋ anmapkö aka jöjöröyöhi, miaŋgöreŋ öŋgöin. Öŋgöinga opo seri öröba möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöi köwetnöŋ anin. Masedonia prowinsgö siti qetŋi Tesalonaika miaŋgöreŋök azi kun qetŋi Aristarkus yaŋön suŋgurumnini aiga mohotŋe anin. \p \v 3 Anda ahöm wahöta miaŋgöreŋ Saidon mire aŋgorin. Aŋgoringa Juliusnöŋ Pol ala ak waŋgiba jim teköiga waŋge mosöta alaurupŋi yeŋgöreŋ anda eŋgehiga wani yuaigöra osiyöhi, mi bauköm waŋgiget. \v 4 Miaŋgöreŋök kunbuk köwetnöŋ aninga luhutnöŋ köna anbin jiini, miaŋgöreŋ görökenök qeba gilöhaŋgöra lömböriiga toroqeba gölme jölanŋi qetŋi Saiprus miaŋgö tölapŋe geba qöhöröŋgöba mötöteiba anin. \v 5 Aninga luhutnöŋ naŋgöi köwet kutuba Silisia aka Pamfilia prowins yahöt mi etkoŋgita Lisia prowinsgö siti qetŋi Maira miaŋgöreŋ aŋgorin. \v 6 Aŋgota miaŋgöreŋ suahö galömninan waŋge kun miwikŋaiyök. Waŋge miaŋön Ijiptkö siti qetŋi Aleksandria miaŋgöreŋök kaba Itali kantrinöŋ anmamgö aka jöjöröyök. Mi miwikŋaiba jim kutum neŋgiiga miaŋgöreŋ öŋgöin. \p \v 7 Öŋgöba köwetnöŋ aninga luhutnöŋ ölöp qahö naŋgöi wehön gwötpuk mi ösöŋösöŋ anda malin. Mewö malin teköiga miaŋgöreŋ kupuk-kapak aka köwet miaŋgöreŋ Nidas taon kösutŋe aŋgorin. Kösutŋe aŋgoringa luhut köhöikŋanök gila miaŋgöreŋ göröken toroqeba anbinaŋgö könaŋi jöhöyök. Jöhöiga lömböriiga Krit gölme jölanŋaŋgö jitŋi köröpŋi qetŋi Salmone mi oŋgita anda gölme jöhanŋaŋgö tölapŋe geba qöhöröŋgöba mötöteiba anin. \v 8 Köwet jitŋi dowe mötöteiba osikosibuk anda mala Lasea taon kösutŋe miri qetŋi “Waŋge surusuruŋi eksihimŋambuk, Fair Hafens” qerakzei, miaŋgöreŋ aŋgorin. \p \v 9 Miaŋgöreŋ aŋgota nalö köröpŋi mösöhöba malin. Mewö malinga siŋgisöndok saŋgoŋsaŋgoŋgö kendonŋi qetŋi Yom Kippur\f + \fr 27.9 \ft Yom Kippur sösöŋgai kendon mi Septembe teteköŋe me Oktobe könakönahiŋe alakze.\f* miaŋgö nalöŋan teköiga luhutqeqe nalöŋan lök kam kuŋgui aŋgorin. Luhutqeqe nalöŋe ambazip köwetnöŋ anda “Ayuhubinbuk,” jiba waŋgeŋini jöhözema. Miaŋgöra Polnöŋ galöm meme keu kun kewö jii mötket, \v 10 “Aziurup, nini köwet qakŋe toroqeba anbinbuk. Mönö kupuk-kapak qakŋe anda ayuayuhu miwikŋaibinbuk. Waŋgenini raidimbomnöŋ qei jömgöiga sukinapŋi geŋmororoŋ öŋgöŋgöŋi aiga naninak mewöyök kömumbinbuk. Miri tandökŋan mewö ahiga ekzal.” \p \v 11 Galöm meme keu mewö jiyökmö, suahö galömninan Polgöreŋ keu mi qetala waŋge toŋi aka stia (möŋaqöŋai lökuat) galömŋi yetkön “Ölöp anbin,” jiyohori, suahö galömninan keuŋiri mi möt nariyök. \v 12 Miri qetŋi “Waŋge surusuruŋi eksihimŋambuk” miaŋgö waŋge döpŋi mi luhutqeqe nalö tatatkö dop qahö ahök. Miaŋgöra aka azi gwötpukŋan anbingö keu kötöngöba kewö jiget, “Ki tatpingö ölan neŋgöhöza. Ölöp opo seri öröba möröreŋgögetka köwetnöŋ anbin. Anda kapaŋ köla mala köna ahuiga Finiks waŋge döpnöŋ aŋgotpinak. Miaŋgöreŋ aŋgota luhutqeqe nalö ki ölöp tata malin teköma.” Waŋge döp qetŋi Finiks mi Krit gölme jölanŋi miaŋgö jitŋe wehön gegeŋi göröken ahöza. Mewö. \s1 Raidimbomnöŋ köwet meiga böliyök. \p \v 13 Anbingö keu mewö jigetka luhutnöŋ ösöŋösöŋ könahiba Saut görökenök gilök. Giliga “Ölöp anda areŋnini wuataŋgöba Finiks ekin,” jiba mötmöriba kinda waŋgegö kösö mendanŋi musulgetka korök. Koriga waŋgenöŋ lolohoiga luhutnöŋ naŋgöi ösöŋ neŋguaŋgiriga Krit gölme jölanŋaŋgö jitŋi mötöteiba dowe anin. \v 14 Mewö aninmö, nalö kude köriiga luhut ösumŋi köhöikŋi qetŋi mura (yoware, Not Istkö raidimbom (piwi)lilililikŋi) miaŋön mönö gölme jölanŋi miaŋgö qakŋeyök qeba gila neŋguba kayök. \p \v 15 Neŋguba kaiga waŋgenini galöm köl waŋgibingö mem bibihigetka luhut qeba kayöhaŋgöreŋ göröken anmamgö osiyök. Osiiga mosötketka luhutnöhök waŋge kuŋguba memba waŋgiriga nanŋak öne ani utuköm neŋgiiga laŋ malin. \v 16 Utuköm neŋgiiga mala gölme jölanŋi moröŋi kun qetŋi Kauda miaŋgö tölapŋe Saut göröken anin. Miaŋgöreŋ anda gomba kösönöŋ jöhögetka waŋge andöŋe o kutuba kayöhi, mi aum-möriba köwetnöhök öröinga gwötpuk lömböriiga töndup kapaŋ köla öröinga korök. \p \v 17 Gomba mi öröin koriga waŋge ketaŋe alin. Waŋgenöŋ utuköba jömgöbapuköra möringa kösö memba waŋge köpeiba jöhöm köhöiget. Mewö anda mala sak qetŋi Sirtis\f + \fr 27.17 \ft Sirtis mi Afrika kantri qetŋi Libia miaŋgöreŋ göröken ahöza. Sirtis miaŋgöreŋ köwet dutŋe sak kukundu ahöza.\f* miaŋgöreŋ köwet röndumŋi köröpŋi qahö ahözawaŋgöreŋ kuŋguba qaköbinbuköra keŋgötŋini mörin. Mewö mörinaŋgöra aka waŋgegö opo seri yuaiŋi mi meköba eta ala waŋge galömkölköl mosötket. Mi mosötketka luhutnöŋ waŋge kuŋguba neŋgömisiiga öne laŋ anin. \v 18 Öne laŋ aninmö, raidimbom miaŋön mönö könöpŋambuk toroqeba gila utuköm neŋgiyök. Mewö utuköm neŋgiiga miri giaŋiiga miaŋgöreŋ könahiba waŋgegö sukinap tosatŋi memba köwetnöŋ gilget geyök. \v 19 Wehön karöbut aiga miaŋgöreŋ waŋgegö öröyuai aködamunŋambuk mi nanŋinak memba gilgetka köwetnöŋ geyök. \v 20 Mewö memenjaliba anda mala suŋgem silim gwötpuk miaŋgöreŋ wehön me seŋgelau kun qahö ehin. Raidimbom miaŋön mewöyök köhöikŋanök toroqeba gila ahöyök. Gilayök ahöiga lömböriiga “Mönö qahöwakin!” jiba malmal jöhöjöhögö möta uruninan eri tötbörömnini tali tarin. \p \v 21 Raidimbom uruŋe nalö köröpŋi kaba mala nene kun qahö nein. Miaŋgöra aka Polnöŋ sutŋine wahöta kinda kewö jiyök, “Aziurup, nöŋön Krit gölme jölanŋi qahö mosötpingö goro jiali, iŋini nöŋgöreŋ keu mi wuataŋgögetka dop kölbawak. Mewö ahinga geŋmororoŋ aka ayuayuhu kiaŋön mönö qaknine qahö öŋgöbawak. \v 22 Goroni mosötketmö, dölki qambaŋ keu kewö eŋgizal: Eŋgöreŋök kunŋan kun malmalŋi qahö ayuhuma. Mi qahöpmö, waŋgeyök ayuhuma. Miaŋgöra iŋini mönö ewebibiŋini möta tatme. \p \v 23 “Nöŋön bem qetŋi Anutu yaŋgö buŋaya aka welenŋi qeba maljal. Suŋgem gaun ahöbiga yaŋön Suep garataŋi kun melaiiga nöŋgö kösutne kaba kinja. \v 24 Kinda kewö jiza, ‘Pol, gi keŋgötki kude mötman! Gi ölöp Rom sisa kiŋgö jemesoholŋe anöŋga kewöt gihima. Mötnöŋ! Anutunöŋ körö ölöwakŋi kondel gihiba ambazip pakpak göbuk waŋgenöŋ mohotŋe maljei, yeŋgö malmalŋini mönö göhö böröge ali göbuk kinda kunŋan qahö kömuma.’ \v 25 Suep garatanöŋ nöŋgöra keu jizawi, mönö miaŋgö dop asuhuma. Nöŋön Anutu mewö möt narim waŋgizal. Miaŋgöra aziurup, iŋini mönö eweŋini möta tatme. \v 26 Mewö asuhumapmö, luhutnöŋ gila muwutapköm neŋgiiga gölme jöhanŋi kungö jitŋe aŋgotpinaŋgö dop akza.” Mewö. \s1 Suŋgem 14 aiga gölme dopdowiget. \p \v 27 Waŋgeninan Gölme Sutŋire Köwetkö (Mediterranean Sea) bahöŋi qetŋi Adria Köwet miaŋgöreŋ öne laŋ aniga suŋgem 14 ahök. Mi aiga suŋgem bibiŋe miaŋgöreŋ waŋge nup meme azi yeŋön “Mönö gölme kun dopdowizin,” jiba uruŋinan mewö mötket. \v 28 Mewö möta kinda kösö kun lömbötŋambuk jöhöba gilgetka geba köwet dutŋi misiriyök. Misiriiga köwet röndumgö qötöŋi ahuyöhi, mi 40 mita (120 fit) miaŋgö dop ahök. Borom kun toroqeba anda tandök mohot miyök aketka qötöŋi miaŋön 30 mita (90 fit) miaŋgö dop aiga miwikŋaiget. \v 29 Mi miwikŋaiba waŋgeninan köt törom kembaŋe kuŋgubapuköra keŋgötŋini mötket. Mewö möta waŋgegö kösö mendanŋi 4 mi waŋge andöŋeyök pösata ösöŋ memba eta alget aka asarimapkö miri qeba mamböta köuluköba tatket. \p \v 30 Mewö tatketmö, waŋgegö nup meme azi yeŋön kewö möndöba jiget, “Nini mönö waŋge numbuŋe göröken waŋgegö kösö mendanŋi tosatŋi gilinga gema.” Mewö möndöba jiba waŋge moröŋi gomba kun waŋgenöhök meköba mem et algetka köwetnöŋ eri waŋge mosöta esapköba tölapŋe ölöŋ köla anbingö aket. \v 31 Mewö aketmö, Polnöŋ suahö galöm aka yarö azi yeŋgöra kewö jiyök, “Yeŋön waŋgenöŋ qahö mösölatiba kinme ewö, eŋgö malmal jöhöjöhögö könaŋi kun qahö ahuma.” \v 32 Mewö jiiga yarö azi yeŋön anda gombagö kösöŋi yandigetka nanŋök aniga nup meme azi yeŋön ölöŋ köla anbingö osiget. \p \v 33 Waŋgaraŋ suruiga miaŋgöreŋ Polnöŋ körek pakpak nene nemegö qambaŋ keu jim kutum eŋgiba kewö jiyök, “Iŋini lök nalö köröpŋi uruyahöt mamböta nene kun qahö yöhösöröba malgetka merak wehön 14:ŋi akza. \v 34 Miaŋgöra kewö jim kutum eŋgizal: Nini malmal jöhöbingö aum-möribini, miaŋgöreŋ ösumnini etpapuköra mönö köhöiba kinda ölöwahinga dop kölma. Miaŋgöra iŋini mönö nene neme. Eŋgöreŋök kunŋan kun sileŋi qahö qema. Nöröp jupŋini moröŋa kun mi qahö kötökŋi sohoma.” \v 35 Mewö jiba Polnöŋ beret memba körek pakpak yeŋgö jemesoholŋine Anutugö saiwap jiba mindipköba könahiba neyök. \v 36 Mewö neiga eka körek yeŋön awösamŋini geiga mewöyök nene memba neget. \v 37 Nini waŋge uruŋe mindiriba jaŋgö 276 miaŋgö dop malin. \v 38 Yeŋön körek pakpak nene nemba nem timbireŋ aket. Mewö aka waŋgenöŋ amqemapköra wit padi toru memba gilgetka köwetnöŋ geyök. Mewö. \s1 Waŋgenöŋ köwet töromnöŋ kuŋguba qaköba jömgöyök. \p \v 39 Miri giaŋiiga gölme eka mi qahö möt kutuget. Qahö möt kutugetmö, köwet waŋgömŋi (bay) kun sakŋambuk miwikŋaiba eket. Mi eka “Mönö waŋge meleŋda esapköba miaŋgöreŋ aŋgotpinak,” jiba keu jöhöget. \v 40 Keu mewö jöhöba kinda waŋgegö kösö mendanŋaŋgö kösöŋi yandigetka suliga mosötketka köwet dutŋe ahöyök. Mi yandiba miaŋgöreŋök likeplikep stia (möŋaqöŋai) lökuat yahöt ahöyöhi, mietkö kösöŋiri pösatketka lolohoyök. Mi pösata waŋge wösöŋaŋgö opo seriŋi öröba möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöi waŋge möŋaigetka saknöŋ göröken anin. \v 41 Mewö aninmö, waŋgenöŋ köwet töromnöŋ anbapuköra jöhöbingö osiba mosöta gilgetka anda kuŋguyök. Miaŋgöreŋ kuŋguba waŋge giliŋan töromnöŋ qeba qaköba anda kamamgö osiba tarök. Mewö tariga köwet siriŋan waŋgegö andö likepŋi gila kinda ösum köhöikŋi miaŋön qeba qesiŋmesiŋnök. \p \v 42 Mewö ahiga jiget, “Kösö miri azi yeŋgöreŋök kunŋan o qeba kutuba ölöŋ köla anbapuk.” Mewö jigetka yarö azi yeŋön kösö azi nini körek neŋgubingö mötket. \v 43 Mewö jigetmö, suahö galömninan Polgö malmalŋi jöhömamgö möta yarö aziurupŋan mewö akepuköra aŋgön köl eŋgiyök. Aŋgön köl eŋgiba kewö jim kutum neŋgiyök, “Denike eŋön köwet qeba anangö könaŋi mötzei, iŋini mönö mutuk luhuba geba köwet qeba anda körökŋe öŋgöme. \v 44 Yeŋön mutuk angetka tosatŋan andöŋine katapa sahötŋi qelanjiba meme me waŋgegö kitipŋi könaŋi könaŋi miwikŋaiba miaŋgö qakŋe ahöba köwet qeba anme.” Mewö jim kutum neŋgiiga tandök mewö aka körekŋan malmalnini jöhöba köwet jitŋe aŋgot teköin. Mewö. \c 28 \s1 Malta gölme jölanŋe mamböta malin. \p \v 1 Malmalnini jöhöba köwet jitŋe kaŋgota miaŋgöreŋ gölme jöhanŋi qetŋi Malta qetketka mörin. \v 2 Kaŋgoringa kienöŋ könahiba eri miri amöriyökmö, Malta ambazipnöŋ ala-ala tandök ölöp kötökŋi kondel neŋgiba könöp ohoba neŋguaŋgitketka körekŋanök könöp kösutŋe anda jömöta tarin. \v 3 Polnöŋ könöp omajarek qezaköba börangöba könöpnöŋ alök. Mi ali jeiga qatö kunöŋ könöp umŋan kösuiga kota böröŋe jöhöba yöhöyök. \v 4 Mokoleŋnöŋ mewö jöhöba böröŋe möndöba eta kiniga gölme jölanŋaŋgö toŋan eka nanŋini eraum möta kewö jiget, “Azi ki köwetnöhök malmalŋi jöhöba korökmö, Soŋgoriŋnöŋ töndup likepŋi meleŋda malmalŋi kutum waŋgii kömuma. Miaŋgöra mönö eŋgui kömukömu azia akza. Mewö möt köhöizin.” \p \v 5 Mewö jigetmö, Polnöŋ soramen utuköba kinda giliga könöp uruŋe geiga sileŋe geŋmororoŋ kun qahö ahuyök. \v 6 Mewö jiba ehiba “Sileŋi qariba pisihima me wölaŋ kömumba gölmenöŋ tala eta kölma,” mewö jiba ek tiba mamböta kinget. Nalö köröpŋi mamböta kingetmö, Polgö sileŋe yuai bölöŋi kun qahö ahuyök. Mewö aiga mötmötŋini meleŋniga jiget, “O, azi ki mönö bem azia akza.” \p \v 7 Malta saknöŋ kaŋgota laŋ uba kösutŋe nene nup gölme körö jajapiŋi aka bau bulmakau kambuŋi kambuŋi ahögetka ehin. Mi gölme jöhanŋaŋgö azi kembuŋini qetŋi Publius yaŋgö buŋaya ahöyök. Gölme toŋi miaŋön köl öröm neŋgii miriŋe öŋgöinga urukalem qakŋe köyan köl neŋgiiga yambuk köisirik taringa wehön karöbutkö dop anök. \v 8 Taringa Publius iwiŋan silekönöp aka irip suaip sepŋambuk kawöl (dysentery) miaŋön yöhöiga dumnöhök ahöyök. Ahöiga Polnöŋ yaŋgöreŋ anda köuluköba böröŋi nöröpŋe ala mem ölöwahök. \v 9 Mewö asuhuiga miaŋgöreŋök kawöl ambazip tosatŋi pakpak gölme jöhanŋe ahögeri, yeŋön mewöyök kaŋgotketka Polnöŋ Anutu köuluköiga ölöwaket. \v 10 Yeŋön kalem könaŋi könaŋi gwötpuk neŋgiba mewö miaŋön göda qem neŋgiba malget. Könaŋgep waŋgenöŋ öŋgöbingö ahini, nalö miaŋgöreŋ köwet qakŋe köna malmalgö yuaiŋaŋgö osiini, mi memba neŋgöra waŋgenöŋ alget. Mewö. \s1 Malta mosöta anda Rom sitinöŋ aŋgorin. \p \v 11 Köiŋ karöbut teköiga waŋge kun qetŋi “Bem Siwisiwi” miwikŋaiget. Waŋge miaŋgö nunduŋe siwisiwi bemyahöt qetŋiri Kastor aka Poluks mietkö imutŋira memba meŋölöba alget kinohot. Waŋge miaŋön Ijipt kantrigö siti qetŋi Aleksandria miaŋgöreŋök kaiga gölme jöhanŋe jöhöba luhutqeqe nalöŋi mi tatket. Mi tatket teköiga öŋgöinga opo seri öröba möröreŋgögetka luhutnöŋ naŋgöi mosöta anin. \v 12 Anda mala siti qetŋi Sairakyus miaŋgöreŋ aŋgota gölmenöŋ eta wehön karöbut tarin. \v 13 Tata waŋgenöŋ öŋgöinga opo seri öröba möröreŋgögetka anda Regium sitinöŋ aŋgorin. Aŋgota ahöm wahöta luhut Saut görökenök könahiba gilök. Gili anda silimŋi yahöt aiga miaŋgöreŋ Rom likepŋe Puteoli taongö waŋge döpnöŋ aŋgorin. \p \v 14 Aŋgota miaŋgöreŋ urumeleŋ alaurup tosatŋi miwikŋaiba eŋgehin. Eŋgehinga kewö qesim neŋgiget, “Iŋini ölöp nembuk sonda mohot malbeak me qahö?” Qesim neŋgigetka “Ölöp!” jiba yembuk malin. Malin teköiga eŋgömosöta Rom sitinöŋ öŋgöin. \v 15 Urumeleŋ alaurupninan Rom siti malgeri, yeŋön kainaŋgö keu buzupŋi mötket. Mi möta miwikŋaim neŋgibingöra tosatŋan wahöta (köna 43 mail kaba) miri qetŋi Apius Forum maket miaŋgöreŋ kaget. Tosatŋan (33 mail kaba) miri qetŋi Kian miri karöbut, miaŋgöreŋ kaba miwikŋaim neŋgiba aŋgehin. Aŋgeka Polnöŋ “Anutu saiwap!” jiba möpöseiba uruŋi amqeiga ölöwahök. Mewö. \s1 Polnöŋ Rom tata Juda ambazip uruŋini kuŋguyök. \p \v 16 Rom sitinöŋ kaŋgota miaŋgöreŋ Polnöŋ miri kunöŋ nanŋök malmapkö jim teköm waŋgigetka yarö azi kunŋan galöm memba yambuk malök. \p \v 17 Mewö jim teköm waŋgigetka miri miaŋgöreŋ tari silim karöbut teköiga Juda ambazip ipŋi köl öröm eŋgii kaba tokoget. Tokogetka Polnöŋ kewö jii mötket, “Iwi alaurupni, nöŋön nanine Juda ambazip kambunini qahö qetala kazik ak eŋgial me ambösakonurupnini yeŋgöreŋök ahakmeme möta maljini, mi qahö ak bölial. Mewö qahöpmö, töndup Jerusalem sitinöŋ qeraköba nömimba jöhöm niŋgiba kösö mire al niŋgiget tatpiga Rom gawman yeŋgö böröŋine al niŋgiget. \v 18 Al niŋgigetka böröjaŋ memba könaŋamnaŋgö qesiba kewötketka ölöwahök. Nöŋön yuai bölöŋi kun qahö aka kömupkö buŋaya akileŋakö dop qahö ahal. Yeŋön mewö eka pösat niŋgibingö mötket. \p \v 19 \x * \xo 28.19 \xt Apo 25.11\x*“Mewö mötketmö, Juda jitŋememe yeŋön Judia miaŋgöreŋ keu mi qetala tuarenjoŋ aket. Mewö aketka siksauk aka lömböriiga nöŋön köna jaruba kun qahö miwikŋaiba kewö kapaŋ köla qesial, ‘Ni ölöp Rom sitinöŋ anbiga sisa kiŋnöŋ keuni mindiŋgöi diŋgima.’ Mewö qesibiga melaim niŋgigetka ki kayal. Nani Juda kambu yeŋön kazik al niŋgigetmö, töndup yeŋgö sileŋine keu bölöŋi kun ala jim eŋgimamgö qahö mötzal. Mewö qahö. \v 20 Anutunöŋ azi kun asuhumapkö jöhöjöhö keu al neŋgiiga Israel neŋön keu miaŋgö ölŋi ahumapköra mamböta jörömqöröm ahakzini, nöŋön mönö azi sorokŋi yaŋgöra aka gwaröhöm niŋgigetka tapep (muŋgamuŋga) ki bisizal. Könaŋamni mewö. Miaŋgöra aka merak eŋgeka keukeu eraum mötpingöra köl öröm eŋgibiga ki kaba tokoze.” \p \v 21 Mewö jiiga jiget, “Judia gölmenöŋ göhöra keu jiba malgetmö, neŋgöra kimbi kun qahö alget kaiga ehin. Mewöyök alaurupninan miaŋgöreŋök ki kageri, yeŋgöreŋök kunŋan göhö keu buzup me kösohot bölöŋi kun qahö jii mörin. \v 22 Mi kun qahö jiget mörinmö, uruge keu ahözawi, nini mi ölöp mötpingö mötzin. Göhöreŋ Nazaret pati kambu miaŋgö keuŋi mi gölme dop jigetka ambazipnöŋ qetalgetka likeplikep miaŋgöreŋ goranora keu gwötpuk jiba kazik ahakze. Pati kambu miaŋgö buzupŋan mewö kezapnine gei mötzin.” \p \v 23 Mewö jiba Polnöŋ keu kunbuk jimapköra nalö kun areŋgöget. Mi areŋgögetka Juda ambazip jesöŋgöŋan nalö miaŋgöreŋ kaba Pol miri malöhaŋgöreŋ tokoget. Tokogetka söŋanök könahiba Anutu bemtohoŋaŋgö könaŋi jim asariba mali miri söŋauyök. Jisösgö könaŋi möt yaköba möt nariba uruyahöt mosötmegöra kapaŋ köla uru kuŋgum eŋgiba malök. Mutuk Mosesgöreŋ Köna keu aka kezapqetok ambazip yeŋgöreŋ Buzup Kimbi oyoŋda keu miaŋgöreŋök könahiba Jisösgö könaŋi indela miaŋön kondela naŋgöba jiba malök. \v 24 Buŋa keu mewö jiba maliga tosatŋan uruyahöt mosöta möt narigetmö, tosatŋan mi qahö möt nariba tönpin malget. \v 25 Nanŋini urumohot qahö ak aŋguba sutŋine mötmöt kambu yahöt aka deŋbingö aket. Deŋbingö aketka Polnöŋ keu kewöyök jii mötket, “Uŋa Töröŋan keu kun kezapqetok azi Aisaiagö uruŋe saŋep ali ambösakonŋini jii mötkeri, mi mönö eŋgöra dopŋine törörök jiyök. \v 26 \x * \xo 28.26 \xt Ais 6.9-10\x*Aisaianöŋ keu mi kewö jii ahöza, \q1 ‘Gi mönö ambazip kambu kieŋgöreŋ anda kewö jinöŋ mötme: \q1 Iŋini mönö kezapŋini ala keu ölŋa mötagun könaŋi möt bibihiba töndup qahö möt asarime. \q1 Jeŋinan uba yuai ölŋa ekagun könaŋi ek bibihiba töndup qahö ek kutume. \q2 \v 27 Ambazip kambu kieŋgö uruŋinan mönö köhöiba gwözöŋda ahöza. \q1 Kezapŋinan keu möt bibihiba jeŋini kömaziliköba malje. \q1 Mewö qahö akeak ewö, mönö jeŋinan yuai ölöp ek kutuba kezapŋinan keu möta uruŋinan könaŋi möt asariba uruŋini meleŋgetka nöŋön i ölöp mem ölöwak eŋgibileŋak.’” \p \v 28 Polnöŋ keu mi jim teköba kewö jiyök, “Miaŋgöra iŋini mönö keu kötŋi ki ölöp möt yaköme: Anutunöŋ amötqeqegö Buŋa keuŋi mi mönö kian kantri yeŋgöreŋ ali anma. Yeŋgöreŋ aniga yeŋön mi ölöp kezap ala mötme.” \v 29 (Polnöŋ mewö jim teköiga Juda yeŋön nanŋinök könöpuk jitnakölik aka goranora erauget öŋgöba eriga mosöta anget.) \f + \fr 28.29 \ft Mötmöt ambazip yeŋön Jabö 29:gö keuŋi kewöta tosatŋan Luknöŋ mi könakönahiŋe qahö ohoyök jizemö, tosatŋan keu miambuk urumohot qahö akze. Miaŋgöra jabö 29 mi sel uruŋe ahöza.\f* \p \v 30 Polnöŋ nanŋaŋgöra miri kun kusuk söŋgöröŋi memba miaŋgö uruŋe (yara) yambu yahöt jömukŋanök ahöm malök. Miaŋgöreŋ mala ambazip denike yeŋön ekingö kageri, yaŋön mi pakpak ölöp köl öröm eŋgiba malök. \v 31 Awösamkakak qakŋe kinda Anutu bemtohoŋaŋgö könaŋi jim asariba uru kuŋgum eŋgiba malök. Kembu Jisös Kraist möt waŋgimegöra Anutu amötqeqegö könaŋi kusum eŋgiba malök. Mewö maliga kunŋan kun qahö qetal waŋgiiga mala kota malök. Mewö.