\id MRK Baki \h Mak \toc1 Yesu Kristo Kiano Ioluano Vou Napano MAK Bivitauiaio \toc2 Mak \mt2 Yesu Kristo Kiano Ioluano Vou \mt2 Napano \mt1 MAK \mt2 Bivitauiaio \imt1 Verialiano Moti \is1 Tukunu bulati na niosi nei \ip Niosi nei Yesu Kristo Kiano Ioluano Vou napano Mak Jirio Iliano nei naio berinavo ioluano vou nei, napano be Yesu Kristo kiano Ioluano Vou, Atua kenerinio. Mak jiloglog napano Yesu be toro na im̃auano, a moroano joa kiano iliano. Kito romjikia roial kiano moroano ea bajago nei napano naio jo berloglogii tomu nalo, a napano mije moroano ka rijilbulag sim̃aro, a ka ridu bulag tomu nalo kialo kariano. Yesu berial ka naio be Kulorinio Kenerinio napano binimei ka sian kiano meuliano ka ridu bulag tomu nalo kialo kariano, ka rila lo ajev ioruriano. Mak berii Yesu kiano vremesiano nalo liei jovulu napano naio berii kiano iliano nalo. \ip Ea niosi nei, beamu Mak berii Jone Baruei a kiano im̃auano, bija napano Jone baruei ea Yesu. Iorou naio berii napano Sim̃aro mila von Yesu. A iorou ka iliano bulati nei, naio judu ka berii Yesu kiano im̃auano napano naio jo mila tomu nalo napano amie amijog bo bereio, bija napano naio jo berloglog tomu nalo. Bogo na Yesu jo mila kiano im̃auano nalo, bogo nonovio kiano tomu nalo aju amijikia naio liei. Mirano maariano nalo na niosi nei aberii Yesu kiano meuliano ea kiano sude maaro ea yetemerba nei, a vite burtumoruo napano naio berenio, nina kiano m̃ariano, bija napano naio meul bereio. \ip Ea mirano duelimo ba ari [16] tomu miroano amonea aber Mak bivitauia tukunu maaro ea togio arolu [8] ga mia torogio iorou kanio, toro dolu tai bivitauiaio. \is1 Tukunu nalo na ajua niosi nei \ili Jone Baruei kiano im̃auano 1:1-13 \ili Yesu kiano im̃auano yako Kalele 1:14—9:50 \ili Yesu jaluvo den Kalele ban yako Yerusalemo 10:1-52 \ili Yesu kiano sude maariano napano mila kiano im̃auano yako Yerusalemo a ea vio nalo jeliviv kean Yerusalemo 11:1—15:47 \ili Yesu meul bereio 16:1-8 \ili Yesu miyotuba kean kiano tomu nalo bija naio bavin ea Tiniabene 16:9-20 \c 1 \s1 Jone Baruei naio joa vio yauo, naio berial Atua kiano iliano \p \v 1 Niosi nei, naio be Ioluano Vou na Yesu Kristo kiano, Atua kenerinio. \v 2 Tukunuano na ioluano vou nei naio jikario bija Jone Baruei, jibe napano Atua kiano Iliano Lu beriio nuanua ruei, ea iliano tai napano naverialiano Aisea berialio, napano Atua naio berenio, berinavo \q1 \qt “Naio be toro tai na ridu kiaku iliano, napano kiniou nemiila naio biedu jukamu kaso, ka rila vatitigio kiamo m̃arabo nalo ameravo rivu. \qt* \rq Mal 3:1\rq* \q1 \v 3 \qt Mia naio jom̃a bio ea vio yauo, berinavo \qt* \q2 \qt ‘Kamiu kuvila vatitigio m̃arabo nalo na Tubo Atua kiano, nalo amemedu rivu, ka naio mijikia rieliel ealo, naio rimaluvo ea kenemiu meuliano nalo!’ ”\qt* \rq Ais 40:3\rq* \p \v 4 Jibena naruei, Jone Baruei naio miyotuba ea vio yauo ea tanobuku na Yutea, ana naio jo mioliolu ka Atua kiano iliano ban tomu nalo. Naio berial banlo berinavo “Kamiu monokanio kuvilig kamiu rivior kenemiu kariano nalo, a kumei, ana mia navaruei ea kamiu ka uei, naruei mia Atua riviekokoa kamiu riviorio.” \v 5 Mia tomu telabo laka yako Yerusalemo a ea komeli dolu nalo na ea tanobuku na vio Yutea, nalo aban ka aiagago ka Jone, naruei nalo ajum̃a aber bulag kialo vovaiano nalo ban Jone ana naio baruei ealo ea marauei na Yortano. \p \v 6 Mia bogo napano Jone Baruei joa vio yauo jibe na, naio mila javukia tormoruo naverialiano re nua nei, Elaija, jibe napano naio maka to riya kulum̃arauo novo nalo leleio, m̃ano kulukoti abie bija vijinio temeul na toru tai ga kamel, mia miorikar m̃ano kulukoti nene bija niati kulubue marauo ga. Mia sano sinaniano ea vio yauo nene, be surubu nalo ga bija vite sese nalo nei napano jago deden mim̃aukanio. \v 7 Ana Jone berkar ban tomu nalo, berinavo “Mia toro tai, napano kiano moroano loa kiniou, naio mia takisor kiniou rimei. Toro nene loa ka kiniou, mia kiniou maka navare ka nomon korkor neialar kiano kulubue, p̃elina nala im̃auano dolu tai na jibena van naio. \v 8 Kiniou nabaruei ea kamiu ea uei ga, mia naio rivaruei ea kamiu ea Niununo Lu.” \s1 Jone naio baruei ea Yesu \r Mataiu 3:13-17; Luka 3:21-22 \p \v 9 Mia maka vesiou, Yesu juvan komeli nei Nasarete, ea tanobuku na Kalele, binimei ea vio na ea marauei nei Yortano, ana Jone baruei ea naio ka uei nene. \v 10 Bogo napano Jone baruei ea Yesu bisi, Yesu binimei mave, jaluvo den uei, mia vaarakurano ga tiniabene betavo, ana naio mial ka Niununo Lu jo batove jibe ka vaama tai napano binimei yetano, bujo joa naio. \v 11 \x - \xo 1:11 \xt Mat 3:17, 12:18; Mak 9:7; Luk 3:22\x*Ana amijog Atua na tiniabene nei mil batove, berinavo \q1 “Jau kobe keneriku novokario ga takurano na, a tinieku jiiso toru. \q1 Kiaku jidomiano joaso, kiniou najaaro toru kaso.” \s1 Sim̃aro mila von Yesu \p \v 12 Ana ea bogo nene bunu, Niununo Lu buru Yesu naio takurano ban lie ea vio yauo, \v 13 ana Yesu joa vio na ba bokar bogoti duelimo va veri [40] napano bogo nonovio Sim̃aro jom̃a mila von naio laka. Yesu naio jo bija tededen nalo ea vio nene, mia Atua kiano nailiano nalo abitikar naio. \s1 Yesu naio jikar kiano im̃auano yako Kalele \r Mataiu 4:12-17; Luka 4:14-15 \p \v 14 Mia iorou, abinimei abokar Jone Baruei, ana abuku naio ban ea yimo na lakoiano. Mia Yesu mijog lilianiano nei, karina jaluvo den vio nei, naio ba batove bereio ea tanobuku na vio Kalele, ana jikar ea bogo na, naio jo mioliolu ka Atua kiano Ioluano vou. \v 15 \x - \xo 1:15 \xt Mat 3:2\x*Bogo na naio mioliolu, jo berinavo “Vonganei, Atua mila ka kenemiu bogo memedu ka kuvilig kamiu naruei. Atua kiano navenatuboiano jo binimei ea kamiu naruei, mia vonganei monokanio kuvilig kamiu a kumonea Ioluano Vou nei.” \s1 Yesu bio tom veri na aburu niado \p \v 16 Iorou kanio, ana na Yesu jom̃a mieliel ea baramudou na burum̃ara ueiyabo na Kalele, mial tomjuo, nam̃a aburuvurua niado, be Saimon bija kuruano Andru, napano naljuo aju aburu kialo levlevi. \v 17 Ana naio ber kalo abe juo, berinavo “Kamiu kumei kuvitakisor kiniou. Mia kiniou nala kamiu kuve tomu nalo na avuru tomu nalo amei ave kanaku tomu nalo.” \p \v 18 Mia vaarakurano ga, naljuo ajuvan kialo levlevi, ajakisor Yesu. \v 19 Karina Yesu miel ba lie kija, ana mial Sepeti kenerinio abe juo, be Yemesi naio kuruano Jone. Nalo aju ajutano joomo ea kialo uako ana nalo abe juo amila batitig kialo levlevi. \v 20 Mia bogo napano Yesu mial naljuo nei, naio bio naljuo, ka atakisor naio bunu, mia ajuvan karam̃alo Sepeti joa uako bija kialo tomu nalo na im̃auano, ana naljuo ajakisor Yesu. \fig Yesu bio tomu nalo napano aburu levlevi|alt="Calling Disciples" src="42_Mark1:16-20_CallingDisciples.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="1:16-20" \fig* \s1 Yesu mijil lar niununo va tai \r Luka 4:31-37 \p \v 21 Ana Yesu nalo amiel aba abokar m̃arkomeli na Kapeneam, a ea Legiano Lu, nalo aba joomo ea yimo na volkouano, ana Yesu jo berloglog tomu nalo ka Atua kiano Iliano Lu. \v 22 \x - \xo 1:22 \xt Mat 7:28,29\x*Mia nalo napano amiagago nalo amiilo laka, bior nalo amijog Yesu kiano verloglogiano maka tibe ka kialo naverloglogiano dolu nalo, bior napano Yesu kiano temi vatitig bo, ana Atua kiano moroano joaio. \v 23 Ana ka bogo na, toro tai napano niununo va joaio, naio jo naliko, \v 24 ana mila toro neibano miaga va souo, naio mil ban Yesu berinavo “?Yesu re Nasarete, kiamo venia jua kumemi? P̃eli na jau kobinimei ka kala lelan kumemi, a! Kiniou namijikiaso ruei, ka jau kobe kirinovo, kobe Atua kiano Tolu tai.” \p \v 25 Mia Yesu mil kirisikili ban niununo va neibano, joko vio ka naio, berinavo “E! Jau keil re! Jau kataluvo den toro na vonganei ga!” \v 26 Mia niununo va neibano naio mila kema neibano naio miaburusalsal, ana naio miaga souo vaarakurano bereio, naruei naio moluo den naio ana buro bano. \p \v 27 Mia tomu nalo na vio na amiilo laka, nalo ajum̃a aberverii Yesu, aberinavo “?E jum̃abe nei? ?Verloglogiano vou tai bereio nei, p̃eli venia na? Toro na, kiano moroano kirisikili laka na, naio mil ga ban niununo va nalo, nalo amijogkar naio.” \v 28 Kar vite nalo na naruei nalo ajaaro, ana nalo ajum̃a aber vatitig Yesu siano novo ban ea vio nonovio ea tanobuku na vio Kalele. \s1 Yesu milarur Saimon Pitere koano kenieno bija tomu telabo dolu nalo bunu \r Mataiu 8:14-15; Luka 4:38-39 \p \v 29 Mia Yesu naliko tomu nalo nei, Yemesi bija Jone a Saimon bija Andru, nalo abatavio ea yimo na volkouano mia nalo aban ea Saimon naio Andru kunualo, ninei ea m̃arkomeli na Kapeneam kia ga vo. \v 30 Naruei ea m̃aratavo nene, Saimon kenieno simemi, naio mie m̃a niabene bituvitunu na naio jom̃a mon ea ga m̃ano jogu, mia nalo aberial ka Yesu. \v 31 Ana Yesu naio binimei bokar tiramoruo neibano jum̃ano, naio burular naio jumolu, jotano ea m̃ano jogu, ana niabene minini bereio, mia naio jumolu ju, ba borosebi salo. \v 32 Ea kijev na legiano nene, bogo napano Legiano Lu bisi, bogo na m̃erenio batove ruei, mia tomu nalo abarvar tomu nalo na amie bija nalo na sim̃aro nalo abujo ealo abinimei ea Yesu. \v 33 Mia tomu nalo miroano laka, jibe ka napano vaataro ka tomu nalo na m̃arkomeli neibano abinimei amivinkakarlo vatitig ea m̃aratavo na yimo neibano, vio telisu. \v 34 Mia Yesu naio milarur tomu nalo miroano na amie ka mieiano ninio nalo, naio mijil bulag sim̃aro miroano den tomu nalo, naio joko vio ka sim̃aro nalo neibano ka nalo aver re titai leleio, ka napano nalo amijikia ruei ka naio be Naverikariano riano. \s1 Yesu mioliolu reraio ea tanobuku na vio Kalele \r Luka 4:42-44 \p \v 35 Mia ea vio niogoravo, bogo na tu naio maka tokokoreko vo, ana Yesu naio jumolu jaluvo den yimo, mia naio ban ea vio tai napano vio melumu bo laka, mia naio rivolkouo rivan karam̃ano. \v 36 Ana iorou, tomu nalo abinimei ka naio ea yimo bereio, mia Saimon nalo maka bunu aial naio, mia nalo aban ka asiravo naio. \v 37 Nalo ajiravo naio bano-o, nalo amilealio ea vio nei, mia nalo aber ka naio, aberinavo “Tomu dolu nalo miroano abinimei kaso, mia nalo aju ajiragso.” \p \v 38 Ana Yesu berdop̃e banlo, berinavo “Riano, kiniou nemijikia na. Mia makanio, kito monokanio ravan lie ea m̃arkomeli dolu nalo napano aju kia vo, ka mia kiniou nemijikia noioliolu ka ioluano vou nei ea vio dolu nalo bunu. Ka tena naruei, kiniou najaluvo yako nebinimei ea vio nei biorio.” \v 39 \x - \xo 1:39 \xt Mat 4:23, 9:35\x*Mia Yesu naio ba mieliel ea vio nonovio na Kalele, na naio jo mioliolu ea yimo na volkouano na kulo Ju nalo kialo, a jo mijil bulag sim̃aro telabo den tomu nalo. \s1 Yesu milarur toro tai na menko burumieni jua niabene, binimei bo bereio \r Mataiu 8:1-4; Luka 5:12-16 \p \v 40 Mia toro tai napano bokar menko burumieni naio binimei ea Yesu, naio minie tano keanio, naio bika kirisikili denio, berinavo “Neber bo, ver jau kojamo ka ga, kiniou nomonea ka jau komijikia kolarur kiniou, nomeravo bereio.” \p \v 41 Mia Yesu tinien miia naio laka, ana naio maka river mirou ka tokolio ka kiano mieiano, mia naio midu jum̃ano joa naio, ana berkanio “Kiniou nemijamo; voniganei niabemo monoka rimeravo.” \p \v 42 Mia vaarakurano ga menko burumieni neibano naio jaluvo den toro nei niabene, naruei naio meravo bereio. \v 43-44 Mia Yesu jutua naio, berinavo “Jau komijog, jau kava koververii re tenei van tomu nalo vo, a voniganei ga jau kova kosel ea toro lu ka naio mijikia rivitii veve niabemo. Karina jau komijikia kava kala lotuano van Atua vija koisebi bunu ga sida ka meravoiano nei napano m̃a Mosis naio berenio, napano toro monoka rilaio bior vite na jibena. Karina iorou ka nina, toro lu naio mijikia riverialio ka menko burumieni nei naio biniu ruei.” Ana Yesu miila toro neibano bano. \p \v 45 Ana bogo na toro neibano naio bano, mia naio ba jo berii tenalo neibano ka tomu nonovio, mila na iliano neibano ban ea vio nonovio, bano-o napano mila Yesu naio maka bunu rijikia ka riel ka riva joomo ea m̃arkomeli nalo, ka ver naio rivano, tomu ve miroano laka amei ka naio. Naio jojo tavio ga ka vonuo, mia tomu nalo amalmaluvo ea kialo vio nonovio kiavo, nalo abinimei eaio. \c 2 \s1 Yesu naio mijikia riviekokoa kariano \p \v 1 Ana bogoti nalo tealo abarlaka ruei, ana na Yesu naio ban bereio ea m̃arkomeli napano Kapeneam, a maka ve kirisiou, mia tomu nalo amijogial ka naio binimei bereio ruei. \v 2 Ana nalo miroano abinimei ea Yesu, mia joomo ea yimo neibano naio bujomagmago kalo, a tavio ea m̃aratavo bunu, vio telisu ga. Mia bogo napano aju vio takurano jibe na, ana na Yesu mioliolu ka Atua kiano iliano lu banlo. \v 3 Mia ea bogo nene, tomu nalo ap̃ier nalo tai napano naio mie binimei, napano niabene nonovio m̃aro. Mia nalo veri ap̃ier ea ga m̃ano jogu, napano naio jo monmoneaio. \v 4 Mia bogo napano abinimei abokar vio neibano, amial ka vio nene teliki laka, mia nalo maka ajikia adu kialo bilbilu nei rivan vaataro ka Yesu. \p Naruei nalo ap̃ier abavin ea yimo mave, ana nalo amuedulu vodobi loglog vio napano Yesu naio jo memedu kanio yetano, ana ajuvarvan toro nei batove bija m̃ano jogu batove ea buluvio, batove joomo ea yimo. \v 5 Mia bogo na Yesu mial vite nei, naio mijikia ka tomu nalo nei amonea naio kirisikili laka, ka mia naio rijai toro neibano mie nei, mia Yesu ber ka kema neibano mie nei berinavo “Keneriku, kiniou nebiekokoa kiamo kariano nalo.” \p \v 6 Ea bogo nene tomu nalo tai tena naverloglogiano na tuboiano, nalo bunu ga aju, mia nalo amijog Yesu kiano iliano. Ana kialo jidomiano jo mim̃au bova ka vite nei, \v 7 nalo aju amil niege naio, aberinavo “Jum̃abe ana toro nei naio mil mila bulag Atua siano lu jibe na? Atua naio takurano ga naio mijikia riviekokoa kariano, maka bunu toro dolu tai bereio, ana kema nei naio jo mil jibe ka naio jo jidomii ka beriam̃a naio be Atua naruei.” \p \v 8 Mia vaarakurano ga Yesu naio mijoglubar ea naio mijikia ka tomu nalo neibano aju ajidomii va jibe na ka naio, mia naio ber kalo berinavo “?Ka vaio ana kenemiu iviso bujo ka jidomiano va nalo na jibe na? \v 9 A ver kiniou never tibe nei ka namieiano nei neverinavo ‘Kiniou nebiekokoa kiamo kariano’ p̃elina kiniou never kanio, neverinavo ‘Jau kotumolu, kojuku m̃amo jogu ana keiel,’ ana ea iliano juo nei, tai naio jikili ka averenio, ana tai naio monmaio ga ka averenio. Ana naina berinavo ‘Kotumolu keiel,’ naio jikili bior ka kamiu kuvijikia kuvitilubar kiaku iliano nei naio be riano p̃elina naio maka rive riano, ka toro nei naio tumolu p̃elina makanio. \v 10 Mia vonganei, kiniou noim̃auka titai napano mia kamiu kuvisidomii kuver Atua ga takurano naio mijikia rim̃aukanio, ka mia kamiu kuvijikia kuvitilubar ka kiniou Kulorinio Kenerinio, kiaku moroano bare ka noviekokoa bunu kariano na yetemeriba nei. Kamiu kuviagago vatitigio.” \p \v 11 Ana na Yesu mil ban namieiano nei, berinavo “Kiniou neber kaso, jau kotumolu, kojuku m̃amo jogu, keiel kava vonuo.” \p \v 12 Mia kirisop̃eli ga ea tiniobi miralo napano aju amialio, toro neibano naio jumolu ana na naio mijuku m̃ano jogu, ana miel ba tavio ba vonuo. \p Bogo na tiniobi neibano amial tenei, mia nalo amiilo toru, abamenea Atua, aberinavo “Koig, kito maka lele reial titai tibena ea kiado meuliano, mia banei ga.” \s1 Mataiu, napano abio bunu ka Livai, Yesu bijauia lario ka rimei takisor naio \r Mataiu 9:9-13; Luka 5:27-32 \p \v 13 Mia Yesu batove tivelinio bereio ea burum̃ara ueiyabo neibano, mia tiniobi nalo abinimei vio takurano aju jeliviv eaio, naio berlogloglo. \v 14 Karina, naio mieliel ba lie, mia naio mial toro tai jotano joa kiano vajoomo na im̃auano ea yimo na abarivar bijii veru na takis. Toro nene, be Livai, Alveas kenerinio. Ana Yesu bio naio berinavo “Komei kotakisor kiniou,” mia sop̃eli ga Livai naio jumolu ana jakisor Yesu. \v 15 Karina, Yesu ba jinano ea Livai neibano kunuano, mia ea bogo na, tilikiti na tomu dolu nalo na abarvar bijii takis, bija tilikiti na veribinio dolu nalo, nalo bunu abinimei ajutano burukuti bija Yesu naliko kiano naiagagoano nalo, bior napano bogo nei, tomu ninio ga aju ajakisor Yesu. \v 16 Mia tomu na verloglogiano na tuboiano tealo, napano nalo abe Varisis, nalo amial ka Yesu naio jom̃a jotano burukuti bija tomu nalo na jibena, ana nalo abika den naiagagoano nalo aberinavo “?Kar vaio ana kenemiu naverloglogiano naio ba jom̃a jinano burukuti jibena bija tomu veribinio nalo na?” \fig Yesu bio Mataiu|alt="Ta Collector" src="42_Mark2:14_TaxCollector.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="2:14" \fig* \p \v 17 Mia Yesu naio mijog iliano nei, mia naio berdop̃e berenio banlo, berinavo “Nalo napano mokotenalo kirisikili bo, nalo maka asidom ka ava aial toro nam̃a mieliel ka namieiano nalo, mia namieiano nalo ajidom m̃elea naio. Kiniou maka nemei ka novio tomu nalo na aber nalo amemedu ruei ea Atua mirano ka nalo atakisor kiniou, mia kiniou nebinimei ka tomu nalo na abova ajibe ka tomu nalo nei naruei.” \s1 Vikadeniano tai ea tivelinio na veliano na sinaniano \r Mataiu 9:14-17 \p \v 18 Naruei ea bogo nei, Jone Baruei kiano naiagagoano nalo bija Varisis nalo ajum̃a abokar bajago na veliano na sinaneano ka nalo abolkouo ban Atua. Ana tomu nalo abinimei ea Yesu, mia abika veve denio, aberinavo “?A jum̃abe? Jone Baruei kiano naiagagoano nalo abel ka sinaneano kam̃a abolkouo, a Varisis nalo kialo naiagagoano bunu ga amila jibe na, ana jum̃abe na jau kiamo naiagagoano maka atum̃a alaio?” \p \v 19 Ana Yesu berdop̃e banlo, berii naio naliko kiano naiagagoano nalo jibe kanio napano nalo ajaaro toru laka bogo napano naio jo naliko, mia nalo ajog rivova iorou ka bogo napano mia naio taluvo denlo, ana berinavo “?Bogo napano toro na naio joro jo kia ga vo ea jokoluolu naliko kiano bilbilu nalo, kamiu kuberiam̃a amijikia atuvan sinaniano na jokoluolu? Maka leleio. \v 20 Mia bogo tai navo, ver bogo tai toro nei kiano uolu tai amei avurular naio den kiano bilbilu nalo, ea bogo na naruei mia kiano bilbilu nalo amijikia aveli ka sinaniano, bior napano nalo tiniel miia naio laka.” \s1 Vite moruo a vite vou \p \v 21 Bajago na veliano na sinaneano, naio be bajago moruo tai na kulo Ju nalo kialo lotuano, mia Yesu naio jidom rila rimeravo vanlo ka bajago moruo na jibe na, nalo maka ajikia aveverare rivija vite vou nalo napano naio jom̃a berlogloglo kalo. Ana naio ber jamerijiano tai tivelinio kalo, naio berinavo “Kito maka rejikia rodu niati kulum̃arauo napano be terivou, ka rotuluko ka kulum̃arauo moruo tai ka toko bulukuti vio na burup̃e eaio. Bior napano niati kulum̃arauo vou nei naio mijikia rila korov kulum̃arauo moruo na togio, ana mia bulujeleigio mijikia rimei ve toru lievo. \p \v 22 “Ana m̃arjum̃elm̃elu vou napano naio jom̃a jarabujo kia ga vo, maka rojikia roisonio rivan ea kulukuti nani napano be terimoruo, napano amison m̃arjum̃elm̃elu ban ea vatelabo ruei. Verenio jau kala tibe na, mia m̃arjum̃elm̃elu nene riyukuio, rila kulukuti nani nei saburu, mia m̃amo m̃arjum̃elm̃elu riou bulagio ana bauei nene rimei rivova bunu. Mia m̃arjum̃elm̃elu vou, jau monokanio koisonio rivan ea kulukuti nani napano be terivou bunu, jikili bo, naruei na jau komijikia kodu batitigio to vesiou.” \s1 Yesu be tubo ka Legiano Lu \r Mataiu 12:1-8; Luka 6:1-5 \p \v 23 Ana ka legiano tai bereio, napano naio be Legiano Lu, Yesu naliko kiano naiagagoano nalo amiel abano, mia kialo m̃arabo ba jel bure tiniavio na subavio. Nalo amiel jibe na, naruei naiagagoano nalo jijerlo ana amikiti kokorov subavio nei m̃arati tealo ana ajenio. \v 24 Nalo ajum̃a amila jibe na, naruei Varisis tealo ajua vio na, napano aju abitii Yesu nalo, naruei nalo aber ka Yesu, aberinavo “Ai, kal kija! Kiamo naiagagoano nalo aju amila jum̃abe na, mia nalo maka ajikia ala im̃auano na ea Legiano Lu, ver tibe na nalo ajum̃a amila korov kiado tuboiano na.” \p \v 25 Ana Yesu berdop̃e banlo, berinavo “?P̃eli kamiu maka kuvuluku Iliano Lu bogo tai bo, napano berii vite nalo napano Parinio Tubo Teviti na nanua naio jom̃a milaio? Naio naliko kiano tomu nalo, nalo jijerlo m̃ele, \v 26 ana naio ba joomo ea Atua kiano vio lu, ana naio midu joko lu napano tuboiano ber kulo lu ga amijikia asenio, mia Teviti nalo nei ajenio. Ana Abieta, napano naio be parinio toro lu ka bogo na, naio mijamo ka banlo ga. \v 27 Kiniou neber ka kamiu, neber kiado tuboiano nalo maka ka atutua niegeniege kito bereio. Jibe na, Legiano Lu naio maka ve tena rila bulag kiado meuliano bereio, mia naio be tena ka rijai kito. \v 28 Mia kiniou nebe Kulorinio Kenerinio, a naio be tubo ka vite nonovio, naio naruei be tubo ka Legiano Lu bunu. Mia naio ga mijikia river venia napano ramijikia rala ea Legiano Lu, p̃eli venia na maka rimemedu ka kito ralaio.” \c 3 \s1 Yesu milarur jumevuluku ea Legiano Lu \r Mataiu 12:9-14; Luka 6:6-11 \p \v 1 Ana ea Bogoti Lu tai bereio, Yesu naio ban bereio ea yimo na volkouano, mo na ka bogo nene, jumevuluku tai naio jo joomo bunu napano naio jum̃ano buluku. \v 2 Mia Varisis tealo napano tiniel jer Yesu ruei, nalo aju vaataro ka ga Yesu ea bogo neibano, nalo ajum̃a miralo jua ga Yesu ka ajidom aleal bajago va nalo eaio Yesu. \p Naruei nalo ajidom ka aial von ka ver Yesu rilarur kema neibano ea Bogoti Lu nei p̃eli mia rila re. \v 3 Mia Yesu naio mil ban kema neibano, berinavo “Jau kotumolu, komei mave nei beamu vo.” \v 4 Ana Yesu bika den tomu nalo na aju, berinavo “?Kiado tuboiano naio berinavo kito romijikia rola venia ea Bogoti Lu? ?Naio bo ka kito reim̃auka tena bo, p̃eli na bo ka kito reim̃auka tena bova? ?P̃eli na naio berinavo bo ka kito ralarur tomu nalo, p̃eli na bo ka kito rouebinvinlo?” \p Mia tomu nalo neibano maka leleio aver iliano tai bereio. \v 5 Naruei Yesu jirarag jeliviv ealo, napano naio mial miralo nalo kirisikili ga, mia naio mijog bova toru biorio a naio tinien jerlo. Naruei naio mil ban kema neibano bereio, berinavo “Kala von ka kovitirii jum̃amo beamu vo,” mia ea bogo na ga toro na mila jibe na, jum̃ano binimei bo bereio. \p \v 6 Mia Varisis nalo nei abava tavio, aban memedu ga abiviuo vio takurano bija Parinio Tubo Erot kiano tomu nalo, ka nalo alavon ka aleal m̃arabo ka amijikia auebin Yesu rim̃aro tum̃abe. \s1 Tomu telabo abinimei kar Yesu \p \v 7 Ana Yesu naliko kiano naiagagoano nalo ajaluvo denlo abatove bereio ea burum̃ara ueiyabo, mia tomu nalo miroano ajakisorlo abatove. Tomu nalo neibano, tealo abinimei ea vio dolu nalo tealo ea vio nei Kalele, \v 8 ana nalo tealo abinimei rove yako ea vio Yutea bija kiano m̃arkomeli nei Yerusalemo, mia tealo abinimei ea tanobuku na vio Itumea, a tealo abinimei ea vio nalo napano marauei na Yortano tivelinio bano, ana tealo abinimei ivin ea tei napano toru laka ea komeli nalo na ea komeli juo nei, Taia bija Saiton. Nalo nonovio nei abiniu nalo amijog ruei iliano na vite nalo napano m̃a Yesu naio jom̃a milaio, naruei nalo ajidom ka amei kanio. \v 9 \x - \xo 3:9 \xt Mak 4:1; Luk 5:1-3\x*Ana bogo napano nalo miroano aju tivelinio ea ueiyabo napano ana Yesu ber ka kiano naiagagoano ka nalo averiko tauako sesa tai to, ka tomu nalo miroano laka, mia naio merou ka mia tomu nalo amei m̃a aivinkakar naio laka. \v 10 Nina bior naio milarur tomu nalo miroano napano amie amijog bo bereio ruei, naruei tomu dolu nalo na amie kia ga vo nalo ajum̃a amila von ka aivinlo tibe na ka mia nalo bunu amijikia atokol Yesu. \v 11 Mia ka bogo nene aver niununo va nalo tai napano ajua tomu nalo tealo, bogo na amial Yesu, mia nalo monokanio avatove ka naio, nalo ajorua jaano, abio toru, aberinavo “Jau kobe Atua Kenerinio.” \p \v 12 Ana Yesu mil kirisikili ban niununo va nalo neibano berburelo, berinavo mia nalo atu re aververii ka tomu nalo aver naio be kei. \s1 Yesu bitiri bulag kiano atevi duelimo ba juo [12] \r Mataiu 10:1-4; Luka 6:12-16 \p \v 13 Naruei iorou kanio ana na Yesu naio bavin mave ea suku nalo, ana naio bio tomu nalo tai abinimei eaio. \v 14 Bogo na nalo abinimei, naio bitiri bulag nalo duelimo ba juo [12], naio ber nalo ave atevi nalo, napano kialo im̃auano naio jibe nei, mia nalo aiel vija naio tulaka ka mia naio rilalo avar ioluano vou avan ea vio nalo, \v 15 a mia moroano na ajil bulag sim̃aro nalo tualo. \p \v 16 Naruei Yesu kiano atevi duelimo ba juo [12] sialo ajibe nei: \li2 Saimon, napano Yesu midu sio vou joa berinavo Pitere. \li2 \v 17 A Yemesi, napano Sepeti kenerinio. \li2 A Jone napano Yemesi kuruano napano Yesu midu sio vou ban naljuo nei, berinavo Boanejes, napano ber nalo abe juo atibe ka tubaal memedu, bior naljuo na niolo jaburu julaka ga. \li2 \v 18 A Andru, \li2 a Vilip, \li2 a Bartolomio, \li2 a Mataiu, \li2 a Tomas, \li2 a Yemesi, napano Alveas kenerinio, \li2 a Tatesa, \li2 a Saimon, napano naio mila poletik die kulo Romo nalo. \li2 \v 19 A Jutas na Kariot, napano iorou kanio, ana naio jiveluku ka Yesu ban kiano uolu nalo. \s1 Yesu kiano m̃aratavo ajidom aberiam̃a naio miavovu \r Mataiu 12:24-32; Luka 11:14-23, 12:10 \p \v 20 Ana iorou, Yesu naio binimei bereio vonuo, mia tiniobi toru abinimei ka naio bereio, ana Yesu bija kiano naiagagoano nalo amim̃au kalo bano-o nalo maka bunu averio ajilimebi kija ka asinan. \v 21 Naruei Yesu kiano torogio nalo amijog ka napano Yesu naio jo mim̃au m̃ele jibena, a nalo amijog bunu ka tomu nalo ajum̃a amil dieio, aberinavo “P̃eli kema nei, naio milaluvu parinio ruei kovio!” \p Mia Yesu kenieno bija kuruano nalo aban ka ajidom ka alavon ka avurular naio den tomu nalo nei. \s1 Tomu nalo na tortoru bunu aberii Yesu naio jo mim̃au bija Sim̃aro kiano moroano \p \v 22 \x - \xo 3:22 \xt Mat 9:34, 10:25\x*Naruei ea bogo nene, tomu nalo na naverloglogiano na tuboiano, nalo ajaluvo den vio Yerusalemo abatove ea vio neibano, mia nalo ajum̃a amilidie Yesu ban tomu nalo ajum̃a aberial, aberinavo “Sim̃aro nalo kialo Tubo Belsabel, naio ba joa toro na ruei,” a nalo aju bunu ga aber “Toro na naio jom̃a jitig bulag sim̃aro ea moroano na ga napano Belsabel juvan ban naio.” \p \v 23 Naruei Yesu biolo abinimei eaio, ana na naio mil banlo ea jamerijiano, berinavo “?Jum̃abe na kamiu kuberiam̃a Sim̃aro bereio naio mijikia titiglar sim̃aro. Maka rijikia tibe na! \v 24 A verenio tubo tai napano kiano tomu nalo avuruburelo, napano togio atum̃a aildie nalo togio, mia tubo neibano naio kiano im̃auano nalo maka rijikia atu sikili leleio. \v 25 Ana verenio ea m̃aratavo tai na nalo ajum̃a aburuburelo napano nalo togio ajum̃a ajitig nalo togio, mia nalo maka leleio ajikia atu rivu bogo tai. \v 26 A jibe na bunu ga, averenio niadu nalo na Sim̃aro kiano togio nalo atumolu alavon ka ajil bulag togio dolu nene, nina jibe ka moroano na Sim̃aro kiano maka bunu rijikia tumolu tu, kiano moroano bakovio ruei. Mia maka leleio, Sim̃aro p̃irinio kirisikili dolu ga kiana vo. \p \v 27 “!Kuvijiio! Verenio toro tai sidomii ka riva joomo ea toro kouo tai kunuano ka mia naio rivina ka kanano saba nalo, mia naio monoka rivar teli riorkar toro kouo nei sikili beamu vo, avona bisi ana mo naio mijikia riva joomo ka rivina ka nonovio saba nalo na be toro kouo nei kanano. Mia kiniou nojom̃a nomila jibe na naruei ka toro kouo neibano Sim̃aro. \p \v 28 “Mia kiniou neber riano ka kamiu, tomu nalo kialo kariano bija iliano va nalo nam̃a ajum̃a aberenio, Atua mijikia riviekokoalo riviorio, \v 29 \x - \xo 3:29 \xt Luk 12:10\x*mia toro na mil bova lelan Niununo Lu naio berenio kiano im̃auano tealo Sim̃aro ga naio mim̃aukanio, toro na jibe na naio mia maka lele rijikia rivokar viekokoano bogo tai, kiano kariano naio mia toa naio rivano-o, mia maka rijikia ribisi.” \p \v 30 Naruei Yesu naio berii vatitig iliano jikili nei banlo, bior nalo naruei ajum̃a aberii ruei ka niununo napano joa naio, be niununo va. \s1 Yesu kenieno bija kuruano nalo abinimei ka avurular naio \r Mataiu 12:46-50; Luka 8:19-21 \p \v 31 Mia Yesu kenieno bija kuruano nalo abinimei amiyotuba kean naio ea bogo nei, mia nalo abinimei ajikili aju tavio ga, na amiila toru ban ka naio rimoluo rimei rialo. \v 32 Ana ea bogo na, tiniobi toru ajutano vaataro ka Yesu, mia iliano binimei bokario, ana nalo aberinavo “Ai, koniomo bija kuruamo bija kuviviniemo nalo aju tavio, ajidom ka ail kijaso beamu vo.” \p \v 33 Ana na Yesu berdop̃e berinavo “?A kenioku nalo be kei? A nalo na abe kuruaku nalo abe kei?” \v 34 Naruei naio jiraravo bitikar tomu nalo napano ajum̃a ajutano vaataro ka naio, ana berinavo “!Kamiu kuvial, nalo nei abe konioku bija kuruaku nalo, nalo nei naruei. \v 35 Bior toro napano mila jibe ka napano Atua jidomio, toro na jibe na naio be kuruaku, a be kuvivinieku, p̃eli na abe konioku ruei.” \c 4 \s1 Jamerijiano na toro napano bisivisii kurukuti subavio \r Mataiu 13:1-9; Luka 8:4-8 \p \v 1 \x - \xo 4:1 \xt Luk 5:1-3\x*Ana ea bogo dolu bereio, Yesu naio jo berloglog tomu nalo ea tivelinio na ueiyabo na Kalele. Mia tomu telabo laka napano abinimei ea naio ka bogo na, mila na naio bavin ea uako sesa tai napano joa ueiyabo nei, ana naio ba jotano mave eaio, mia tomu nalo aju reraio ea baramudou uro. \v 2 Mia Yesu jo berlogloglo ka vite telabo ea jamerijiano nalo, \v 3 mia naio ber kalo berinavo “Kamiu kuvilavon ka kuviagago vatitigio. Toro tai, ban ka rivisivisii kurukuti subavio ea kiano tiniavio. \v 4 Naio jo bisivisiio jibe nei bano, mia kurukuti tealo ajibirbili vaataro laka ka ikim̃arabo tivelinio. Ana iorou, menu nalo abinimei amikiti bulaglo bereio. \p \v 5 “Mia kurukuti tealo ajibirbili ea vio na be tabaver yetano, mia ea vio na maka tano rimerorolu napano rivu mave, mila na nalo amiluo sop̃eli. \v 6 Mia bogo na m̃erenio mijivi ana naio junulo ana sop̃eli ga amekekeu ka bati nalo maka avatove vatitigio. \fig Bisivisi kurukuti subavio ea vio ver dolu nalo|alt="Sower" src="42_Mark4:3-8_Sower.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="4:3-8" \fig* \p \v 7 “Mia nalo tealo ajibirbili ea vio tai na beamu maka ate bulag vatitig teli va nalo na beve niononoti ealo, mia iorou teli neibano miluo toru bereio, ana naio misoveko kialo vitoviano nalo bano-o am̃arm̃aro, mia maka ave m̃arati nalo. \p \v 8 “Mia kurukuti dolu tealo bereio, ajibirbili ea borotano novo tai, mia nalo amiluo bo, bano-o ajarako abar m̃arati nalo. Tealo abar m̃arati abokar duelimo va rolu [30], nalo tealo abokar duelimo va ari [60], mia nalo tealo abokar toromomou takurano [100].” \p \v 9 Mia Yesu naio berkalo berinavo “Kamiu kubiniu kube burutiliniemiu, bo ka kamiu monokanio kuvijogkar kiaku iliano nalo.” \s1 ?Ka vaio na Yesu jo mil jelia jamerijiano nalo? \p \v 10 Ana iorou kanio tiniobi nalo abanvan bereio, ana na Yesu jo naio takurano ga, naruei tomu nalo napano aju bija naio bija kiano naiagagoano nalo, abinimei abika den naio aberinavo “Vaio naruei naio be nioti na jamerijiano na? Mia ka vaio ana jau kojom̃a komil jibe na, a koberloglog tomu nalo jamerijiano nalo?” \p \v 11-12 Ana Yesu berdop̃e banlo, berinavo “Kiniou nojom̃a neberlogloglo ka jamerijiano nalo na bior abe veribinio laka. Nalo ajibe ka, ajum̃a amila iliano tai na naverialiano Aisea nua binimei maluvo, napano naio berenio \q1 \qt ‘Nalo ajum̃a abitii, abitiio bano, a aju amijogii, amijogiio bano, \qt* \q2 \qt mia maka lele aver avitilubar a maka lele mia ajog lubar vite. \qt* \q1 \qt !Ver makanio, p̃eli nalo avilig kialo jidomiano nalo ruei, a p̃eli Atua biekokoa kialo kariano ruei!’\qt* \rq Ais 6:9,10\rq* \p “Jibe na naruei kiniou neber nalo pariparilo kirisikili laka, nalo aju koalabo laka keano vo. Mia kamiu naruei bo lie vo ban kamiu. Ililuklukuano nalo na Atua kiano navenatuboiano, mia kiniou neverial rimeravo ga rivan kamiu. \p \v 13 “?Ana jum̃abe, kamiu maka kuvijoglubar nioti na kurukuti subavio neibano? A ver kamiu maka kuvijikia kuvisidomii lubarbar nioti nene, mia tum̃abe naruei na mia kamiu kuvijoglubar jamerijiano dolu nalo na mia kiniou neverio ka tomu nalo?” \s1 Yesu ber bulag nioti na jamerijiano na toro napano bisivisii kurukuti subavio \p \v 14 Ana Yesu berinavo “Mo, mia kiniou never bisivisii nioti na jamerijiano neibano van kamiu. Nioti nene naio jibe nei: Borotano ninio nalo na, nalo ajibe ka tomu nalo kialo iviso ninio nalo. Mia toro nei nana jo bisivisii kurukuti ea borotano nalo na, naio jibe ka toro napano jom̃a berial Atua kiano iliano ban tomu nalo. \p \v 15 “Borotano na kirisikili na jel ikim̃arabo tivelinio, naio jibe ka toro na napano naio mijog Atua kiano iliano, ana iliano nene maka lele riva joomo vatitig ea kiano iviso na jikili leleio. Mia menu nalo neibano, ajibe ka Sim̃aro, napano naio binimei vaarakurano ga, naio midular bereio iliano nei ea toro napano kiano iviso. \p \v 16 “A borotano na puruveru toru yetano tabap̃ilio, naio jibe ka toro na napano naio mijog Atua kiano iliano, mia kirisop̃eli ga naio tiniene jaaro kanio, miduio. \v 17 Ana iliano nene naio maka totano vatitig joomo ea kiano iviso. Mia naio miluo jibe ka titai napano maka ve sano bati novo, napano mijikia riluo bogo ve bulati ga. A verenio bogokouo rimei p̃elina tomu nalo asidom ka ajil lo rivior ka amonea Atua kiano iliano, a mia sop̃eli ga nalo atuvan bereio. \p \v 18 “Mia borotano na napano teli na bova juaio, naio jibe ka tomu nalo napano bogo na amijog Atua kiano iliano, \v 19 mia karina, nalo ajum̃a ajidomii m̃elea ga kialo meuliano nalo, a jidomii ka avar vite ve telabo rimei rive sibiano ga rivanlo, a nalo ajum̃a ajidomii m̃elea vite novnovo nalo na yetemeriba nei. Bajago nalo na abinimei jibe ka teli va, ana na amikitiko ioluano vou nei ka rivar re m̃arati ea tomu nalo tibe na ea kialo meuliano. \p \v 20 “Ana borotano na bo na, jibe ka tomu nalo napano bogo na nalo amijog Atua kiano iliano, amijoglubario ana tiniel jaaro kanio a amiduio ea kialo iviso ana iorou kanio abar m̃arati na ioluano vou neibano ea kialo meuliano nalo, napano na tealo abar m̃arati duelimo va rolu [30], a tealo abar m̃arati duelimo va ari [60], a nalo tealo abar bokar toromomou takurano [100]. \p “Ninei naruei jamerijiano na kurukuti uiti, naio bisi ea vio na.” \s1 Jamerijiano na yulu \r Luka 8:16-18 \p \v 21 \x - \xo 4:21 \xt Mat 5:15; Luk 11:33\x*Mia Yesu ber bereio banlo, berinavo “Kito tomu nalo, ver kito rotilan yulu tai, mia kito rodu van re to yetano ka basaro tai. Maka leleio, kito monokanio rotilan to mave ga ka rimererali vio vatitigio. \v 22 \x - \xo 4:22 \xt Mat 10:26; Luk 12:2\x*A bo ga, Atua kiano navenatuboiano naio jibe ka yulu na, napano vonganei naio jo malmaluvo terteliki ea kito ka rimermerali vite nonovio nalo, a mia vite nonovio napano ajuluku ju, a bija ililuklukuano nonovio mia monoka amei medave. \v 23 Mia kamiu nonovio kube burutiliniemiu, bo ka kamiu kuvijoglubar kiaku iliano nei.” \s1 Monokanio aiagago vatitig ka Yesu kiano iliano nalo \p \v 24 \x - \xo 4:24 \xt Mat 7:2; Luk 6:38\x*Mia Yesu ber kalo bereio, beri-navo “Kamiu monoka kuviagago vatitig ka kiaku iliano nalo, a kuvila von ka kuvisidomii vatitiglo. Toro na jo mijog ga mia maka to takiio, mia naio maka bunu rijikia rijoglubar vatitigio bereio. A toro na mijogkar kiaku iliano nalo, mia naio mijikia rijoglubarbar vatitig kiaku verloglogiano ve telabo iorou. \v 25 \x - \xo 4:25 \xt Mat 13:12, 25:29; Luk 19:26\x*Toro napano kiano saba nalo miroano ruei, mia naio rivar lie ve miroano laka, mia toro na maka kiano saba, mia naio rilaluvu vaio napano kiri teliki na be kiano.” \s1 Jamerijiano na kurukuti napano jo miluo \p \v 26 Yesu ber bereio, berinavo “Atua kiano navenatuboiano naio jibe kurukuti napano toro bisivisiio ea kiano borotano. \v 27 Bogo na naio bukuio bisi, mia naio maka bunu river rila titai ka kurukuti nene bereio. Toro neibano monmelio, jumolu, monmelio, jumolu, bogiano bija legiano, mia kurukuti nene naio ga takurano bitovi moluo, ana jo miluo. Jom̃a miluo jibe na banbano-o mia toro neibano maka lele rijikia ka kurukuti neibano jom̃a miluo jum̃abe. \v 28 Toro nei maka rijikia, naio maka rila titai, mia vite nei miyuku jum̃ano nalo aba laka, ana maka vesiou bar niati, bano-o bar nioti. \p \v 29 “Naruei bogo na nioti meruo bo, kema neibano jikario ka mim̃au bereio naruei, midu kiano iobogu ba je bulag m̃arati. \p “Mia Atua kiano navenatuboiano jom̃a miluo tertelisu jibe ka jeliviv ea vio yetano nei vonganei, a ea bogoti tai, mia reial m̃arati na toru naio rimei mave.” \s1 Jamerijiano na kurukubako \r Mataiu 13:31-32; Luka 13:18-19 \p \v 30 Ana Yesu ber bereio, berinavo “Bajago na Atua kiano navenatuboiano, naio be dolu laka, naio kirisikili ka mia neleal jamerijiano tai bereio ka never naio jum̃abe. \v 31 P̃eli naio jibe ka kurukubako, napano naio teliki ka kurukuti dolu nalo tealo nam̃a remebijaio ea kiado tiniavio nalo, naio teliki mia teliki. \v 32 Mia bogo na naio miluo binimei toru, burupati toru loa ka sinaniano dolu nalo napano ea kiado tiniavio. Mia jaati nalo tortoru, napano menu nalo aba ajuaio ka vamelu nene bunu ga bo.” \s1 Yesu berloglog tomu nalo ka jamerijiano \p \v 33 A Yesu jo berloglog tomu nalo ka ioluano vou ea jamerijiano na miroano jibe na, jibe napano bare ka nalo ajoglubario. \v 34 A iliano nalo nonovio napano naio berloglog kalo, mia be jamerijiano ju joomo eaio, ana bogo na aju jibe naio ga bija kiano naiagagoano nalo, ea bogo na naruei naio jo ber bisivisii vatitig jamerijiano nalo na kalo. \s1 Burum̃ara jegi napano Yesu mil kovio kanio \r Mataiu 8:23-27; Luka 8:22-25 \p \v 35 Mia Yesu joa kea uako napano naio ba joa ka verloglog tomu nalo, mia bogo na m̃erenio jo batove, naio ber ka kiano naiagagoano nalo, berinavo “Ei, kito ravarkorov rava tivelinio ea ueiyabo neibano yako.” \v 36 Mia naiagagoano nalo ajuvan tomu nalo neibano aju, ana abavin ea uako na Yesu ju joomo eaio ruei, ana aburu naio abano. Mia uako dolu nalo bunu ga aban bijalo. \v 37 Uako nalo neibano aburo abano-o, mia burum̃ara jegi tai jumolu, mila na burum̃ara tei nalo ajum̃a abievelveluo a abava joomo ea uako bano-o bujo ka tei vare ga rimadudu. \v 38 Mia Yesu jo milugu ea selailugu tai ea uako iorou, naio jo monmelio ga. Naruei nalo aba abio bonio, ana nalo aber kanio aberinavo “!Naverloglogiano! ?Jum̃abe na jau maka kosidomial kito ka vaataro ka mia ramadudu naruei?” \p \v 39 Ana Yesu jumolu, mia mil kirisikili ban jegi, naio mil ban burum̃ara tei bija bievelveluo tortoru nalo nei, berinavo “Kamiu kumelumu.” Ana vaarakurano ga jegi m̃aro, vio melumu nonovio. \v 40 Ana Yesu ber kalo berinavo “?Ka vaio ana kamiu kumerou jibe na? P̃eli kamiu maka kuvarkar tiniemiu ea kiniou kovio?” \p \v 41 Naruei nalo amerou m̃elei, ana ajum̃a aberver kalo bereio aberinavo “?Toro kenia nei? Naio mil jibe na ga, mia jegi bija tei, abe juo amijogkar naio! Ou!” \c 5 \s1 Yesu mijil bulag niadu telabo den toro Kerasa tai \r Mataiu 8:28-34; Luka 8:26-39 \p \v 1 Naruei Yesu nalo amaluvo aboru ea burum̃ara ueiyabo nei tivelinio, naina memedu ka vio na Kerasa, mia nalo tealo ajisia ka Katara p̃eli na Kerkasa. \v 2 Naruei nalo abauro ea vio nene, ana ea vio nene be buluvae nalo na tomu na am̃arm̃aro nalo ajuaio, mia be toro tai napano niununo va telabo ajuaio, napano naio jo joa m̃artanbo nei, jibe ka kiano vio. \p Naruei bogo na Yesu jabulu den uako nei, mia vaarakurano ga toro neibano moluo ea m̃artanbo nei, jikiti binimei ka rial Yesu. \v 3 Toro nene be deden laka, mia tomu nalo amila von ka aiorikario banbano-o mia amila de ga. \v 4 Va telabo ruei amiorkar jaano bija jum̃ano ka m̃arimieni, mia naio jo burukokorovio ga, mia va telabo amiorkar ea iesi, mia jo mila kokorovio ga, banbano-o napano maka bunu ve toro tai na be kiano moroano bare ka rila toro nei rimei melumu. \v 5 Ana ea legiano nonovio a bogiano nonovio naio jom̃a jeliviv ea m̃artanbo nalo a bunu mave ea suku dedade nalo, a naio jom̃a miaga m̃erere, a naio jo jukujuku niabeno ka puruveru nalo. \p \v 6 Ana toro nei naruei napano bogo na naio jo koalabo kia ga vo ka vio na Yesu nalo abauro eaio, mia naio mial Yesu, ana jikiti batove keanio, a batove ka naio, minie tano kamu kanio. \v 7-8 Ana Yesu berenio, berinavo “Niununo va, kotuvan kema na, kotaluvo den naio vonganei!” \p Mia niununo va nei miaga toru laka ban Yesu naruei, ana berinavo “Mia jau, Yesu, Atua kenerinio napano meul, jau kiamo vaio joa kiniou? Kiniou nebikaso ea Atua siano, ka mia kosian re vironiano rivan kiniou!” \p \v 9 Mia Yesu bika denio, berinavo “?Na siamo, kei?” \p Naruei niununo va nei berdop̃eio, berinavo “Kiniou siaku, burutiniobi na mira, bior kumemi miroano laka nei.” \v 10 Mia niununo va nei naio jo bivika kirisikili den Yesu bereio, ka Yesu rijil bulaglo re ea kialo tanobuku nei. \p \v 11 Mia ea burusuku neibano tivelinio, be burum̃ara taara na kiribue nalo miroano, nalo aju amiuo ea borotano, abokar kovio menu juo [2,000], \v 12 ana sim̃aro nalo neibano ajegi, nalo abika kirisikili den Yesu aberinavo “Nuber bo banso, jau koiila kumemi nuvan ea kiribue nalo na, jau kajamo ka kumemi nuva nuvitu joomo ealo.” \p \v 13 Mia Yesu naio mijamo kalo, berinavo “Bo ga, kamiu kuvano.” Naruei nalo ajaluvo den toro neibano, ana aba aju joomo ea kiribue nalo neibano. Ana sop̃eli ga kiribue nalo neibano ajikiti, abatove ea bavio tai burukorovio, ana nalo ajibirbili abavatove ea ueiyabo na toru ana nalo amunu tei banbano-o abiniu amadudu. \p \v 14 Naruei tomu nalo na abitikar kiribue aburo, aban bereio vonuo, aban aberial vite nei, a aberveriio ea vio dedade nonovio bunu, mila na tomu telabo abinimei ajidom aialio. \v 15 Mia bogo na aba amial ka Yesu naio jo, naio bija toro neibano nua niununo va nalo ajuaio, napano vonganei, naio miya vatitig kulum̃arauo ruei, naio jom̃a jotano marga, a maka bunu rive deden leleio. Nalo amialio ka naio binimei bo ruei jibe na, mia amerou. \v 16 Mia nalo napano m̃a aju beamu, napano amial vite nonovio nalo, ajukunu ka nalo na abinimei vonga, aber vaio na Yesu mila ka toro nei, a jum̃abe na kiribue nalo neibano aba amadudu ea tei. \v 17 Mia nalo amialio bova ga, mia nalo ajum̃a ajikili ka Yesu, ajidom ka mia naio tubilig den kialo vio. \p \v 18 Mia Yesu nalo abatove ea kialo uako bereio, mia bogo napano Yesu jo bavin mave ea uako, toro neibano na, naio binimei bika kirisikili den Yesu, berinavo “Aiou, Tubo, kiniou nojidom ka ver jau kajamo ka kiniou nemei vijaso.” \p \v 19 Mia Yesu naio maka rijamo kanio, mia naio ber ka ga berinavo “Makanio, bior bo laka ka jau kova vonuo bereio, a kava kotukunu rivan kiamo m̃aratavo vija kiamo bilbilu nalo, jau kover kalo ka jum̃abe na Atua tinien miiaso toru laka, ana naio mila bo mia bo laka banso jibe na.” \p \v 20 Naruei toro nei naio ban bereio, ana naio jo jeliviv ea vio nalo na kiano tanobuku nei, napano ajisia ka Komeli Duelimo, napano tomu nalo na maka ave Ju ajuaio, a naio berial im̃auano novo nalo napano Yesu jom̃a mila ka naio. Mia nalo na amijog kanano tukunuano nei, nalo amiilo toru ka naio. \s1 Jairas kenerinio tira sesa, naljuo tira na jokol Yesu m̃ano kulum̃arauo \r Mataiu 9:18-26; Luka 8:40-56 \p \v 21 Mia Yesu nalo ajel ea uako, abarkorov bereio ueiyabo nei aba tivelinio ruei, ana bogo na Yesu biako yetano jo bauro ga, tiniobi toru na tomu nalo abinimei ajelivivi eaio bereio. \v 22 Ana toro na toru tai na kialo yimo na volkouano ea vio na, siano Jairas, naio binimei mial Yesu, binimei vaataro kanio, minie keanio. \v 23 Ana naio jegi ban Yesu, bika berinavo “Keneriku tira sesa mie mia mie, vonganei p̃eli naio m̃aro ruei. Mia kiniou nebika denso ka jau komei, kodu jum̃amo toaio, ka naio mijikia rijog rivu bereio, ka naio rimeul kia to.” \v 24 Ana Yesu naio jumolu, ban naljuo kema neibano abano, ana tomu telabo na tiniobi neibano, nalo bunu ga aban bijalo, napano ajum̃a aba amivinvinkakarlo janea vio jeliviv ea ga Yesu. \p \v 25 A nalo tai napano aju aban bija Yesu jibena, naio be tira tai, napano mieiano na jada mila naio bogoti nonovio ga, bokar yuka duelimo ba juo [12] ruei. \v 26 A tira neibano, naio bulu nakulekuleano nalo banbano-o kiano veru biniu, mia nalo amim̃auka naio bano-o, mia mijog bova ga, kiano mieiano nei jo ba bova lie dam̃ariga. \v 27-28 Naio jom̃a mijog vatelabo ruei napano tomu nalo ajum̃a ajukunu ka Yesu ruei, mia be kiano jidomiano tai, berinavo “A ver kiniou notokol ga m̃ano kulum̃arauo, mia kiaku mieiano ribisi vatitigio.” Mia naio binimei juluku ga iviso ea tomu nalo neibano, ana jo binimei binimei iorou vaataro ka Yesu taakano ana naio jian jum̃ano jibe na, jokol Yesu m̃ano juluvati kulukoti ga. \p \v 29 Mia naio jokol Yesu m̃ano kulum̃arauo jibe na, ana monloglog ka bogo nene ga, jada nei mijelkorovio, mia naio mijoglubar ea niabeno ka kiano mieiano jaluvo denio ruei. \v 30 Mia Yesu bunu ga mijogii ea naio, naio mijogii ka kiano moroano jaluvo den naio, ana sop̃eli ga barp̃ilig naio iviso ka tomu nalo, ana naio bika berinavo “?Mia kei naio jokol vonga kiaku kulum̃arauo?” \p \v 31 Mia naiagagoano nalo aber ka naio aberinavo “?Jau kobika koberinavo kei naio jokolso vonga na, ana jum̃abe, jau maka keial ka tomu nalo na miroano nei na aju ga amivinkakarlo jeliviv easo?” \p \v 32 Ana Yesu naio jo jiraravo jeliviv kia ga vo mila von ka rial kei jokol naio. \v 33 Mia tira neibano, naio mijikia ruei ka naina, ana naio merou laka, ana jo memebiju, mia naio binimei ea Yesu, mijorua Yesu jaano, ana naio berial vite nonovio. \v 34 Mia Yesu berkanio, berinavo “Nena, kiamo viekouoiano ea kiniou milaso komijog bo bereio ruei, kiamo mieiano na maka bunu. Atua kiano tum̃aro to vijaso, jau kava vonuo bereio ga.” \p \v 35 Mia bogo na Yesu jo mil kiaga vo ban tira nei, mia iliano tai binimei den Jairas kunuano, aber ka toro na toru nei, aberenio “Kenerimo tira sesa m̃aro ruei. Bo ka jau kovuru re bunu naverloglogiano na toru na rimei, kala bulag re naio.” \p \v 36 Mia Yesu bunu ga mijogio, ana naio ber ka Jairas, berinavo “Kiamo iviso rivova re, jau komonea kar ga Atua sikili.” \v 37 Naruei Yesu berbure tom nonovio ka mia atakisor re bunu naio avan ea vio neibano, ana naio buru ga tom tolu nei, nina Pitere, bija Yemesi, bija kuruano Jone, abano. \p \v 38 Mia bogo na abinimei vaataro ka toro na toru nei kunuano, amial ka tomu nalo ajum̃a tiniel miia tira sesa neibano ruei, aju ajegi, a amila burum̃ara uetubaiano. \v 39 Mia Yesu ba joomo, ber ka tomu nalo nene berinavo “?Ka vaio ana kamiu kumitum̃a kumila uetubaiano toru, a kumitum̃a kumiteg jibe na? Tira sesa na naio maka rim̃aro, naio jo monmelio ga.” \v 40 Mia nalo abital niege naio ga. \p Mia Yesu miila bulag tomu nalo abava tavio, ana naio buru tira sesa nei karam̃ano bija kenieno ga, bija kiano naiagagoano nalo tolu neibano, nalo aba joomo ea vio na tira sesa nei mokotenano mon eaio. \v 41 Ana Yesu ba bokar jum̃ano, mia naio mil banio jelea kialo iliano, berinavo “Talita kum” napano naio berenio “Keneriku tira sesa, jau kotumolu von beamu vo.” \p \v 42 Mia ea bogo nene ga, tira sesa nei, napano kiano yuka duelimo ba juo [12], jumolu, ana jo mieliel. Mia nalo na amialio vite nei, amiilo bano-o, jidomiano bulati ga. \v 43 Mia Yesu ber kalo berenio mia adu sinaniano ve telisu vanio, a naio ber bunu banlo ber mia tomu dolu nalo monokanio ajog re tenei. \c 6 \s1 Kulo Nasarete maka asidom Yesu \r Mataiu 13:53-58; Luka 4:16-30 \p \v 1 Mia Yesu jaluvo ea vio nei, ana binimei bereio ea kiano vio, naio naliko kiano naiagagoano nalo. \v 2 Mia ea Legiano Lu, naio bija tomu nalo na kiano vio aba joomo ea kialo yimo na volkouano, ana naio jo berlogloglo. Mia bogo napano amijogio, nalo amiilo laka ka kiano iliano nalo. Ana nalo aberenio “Tomnei! ?Kema na naio bar tenalo na be? ?Naio bokar masouano na jum̃abe? ?A naio jom̃a mila vremesiano nalo na jum̃abe? \v 3 Kito romijikia kema na naruei. Naio be toro na mim̃auka yimo nalo ga na, tira na Mere kenerinio na. Mia nalo nei Yemesi, a Joses, a Jutas, a Saimon, nalo na abe kuruano nalo. A kuviviniene nalo, nalo nei napano aju kitoliko ga.” \p Naruei nalo tiniel jer naio, maka asidom naio. \p \v 4 \x - \xo 6:4 \xt Jon 4:44\x*Mia Yesu ber kalo, berinavo “Toro napano be naverialiano, tomu dolu nalo amijikia atovon naio, mia tomu na kanano vio, naliko kanano m̃aratavo nalo, nalo na ga maka ajikia atovon naio.” \p \v 5 Naruei ea kiano vio memedu nei, Yesu maka rijikia rila vremesiano, mia midu jum̃ano jua tom juo p̃eli tolu ga na amie, milarurlo bereio. \v 6 Mia Yesu miilo laka ka tomu nalo na kiano vio na, bior napano maka asidom amonea naio leleio. Ana naio juvan kiano vio na, ana ba jeliviv ea m̃arkomeli dolu nalo napano naio jo berloglog tomu nalo. \s1 Yesu miila bulag kiano atevi nalo abeve juo \r Mataiu 10:5-15; Luka 9:1-6 \p \v 7 Mia Yesu bio kiano duelimo ba juo [12] nei, ana mil batitig banlo, naio jian moroano banlo ka nalo amijikia atuvulu niununo va nalo, mia iorou naio miila bulaglo abeve juo abano. \v 8 Ilivatitigiano nalo na naio beriio beamu ruei nua ka avano, ajibe nei, napano naio berinavo “Ea tivelinio na kenemiu m̃arabo, mia kamiu kuvar re titai vija kamiu, mia kenemiu nasitoga ga na kubanio, kumijikia kuvario. Mia kamiu kuvar re semiu sinaniano tai kuvano, p̃elina kenemiu basaro, p̃elina kenemiu veru. \v 9 Kamiu kumijikia kuvar kenemiu kulubue kuviya ea jaamiu, a mia maka kuvijikia kuvar kenemiu kulum̃arauo dolu nalo bereio, mia kamiu kuvar ga kenemiu kulum̃arauo ve takurano ga napano kuviya bogo na kuviel kuvano.” \p \v 10 Ana Yesu ber bunu, berinavo “Bogo napano ver avuru kamiu kuva joomo ea kunualo nalo tai, mia kamiu monoka tiniemiu saaro ka kuvitu kamlikolo, m̃aratavo nalo na vonuo nene, rivano-o rivokar bogo napano mia kuvitaluvo den m̃arkomeli na bereio. \v 11 \x - \xo 6:11 \xt Im̃auo 13:51\x*\x - \xo 6:11 \xt Luk 10:4-11\x*Ana ver ea m̃arkomeli tai, tomu tai maka asidom avuru kamiu kuvan ea kunualo nalo, p̃elina maka asidom aiagago ka kamiu, mia kuvituvan ga kialo vio na to, mia bogo na kamiu kuvitaluvo den vio na, kamiu monoka kuvijubakon yevi na vio na den jaamiu nalo, jibe ka kijokijo tai p̃elina kenemiu iliano tai na kirisikili banlo, ka mia nalo avokar vironiano tai na memedu ga ka kialo bajago na bova nene.” \p \v 12 Mia atevi nalo aban abeve juo jibe na naruei, mia aba amioliolu ban tomu nalo ka monoka aviliglo, \v 13 \x - \xo 6:13 \xt Yemes 5:14\x*a amijil bulag sim̃aro telabo den tomu nalo, ana nalo amionion bonotanunu na m̃arolivi teliki ea tomu na amie telabo parilo, jibe kijokijo tai na Atua kiano ilivuiano, ana amijog bo bereio. \s1 Tubo Erot Antipas berii Yesu \r Mataiu 14:1-2; Luka 3:19-20, 9:7-9 \p \v 14 \x - \xo 6:14 \xt Mat 16:14; Mak 8:28; Luk 9:19\x*Naruei ea bogo nei, Parinio tubo Erot naio bunu mijog kija vaio na Yesu jom̃a milaio, bior ka Yesu siano, ajum̃a aberverii janea vio nonovio, mia tomu nonovio amijikia batitigio ruei. Ana tomu tealo ajum̃a aberii Yesu, aberinavo “Nina be Jone Baruei bere na, napano vonganei meul bereio ea m̃ariano. Tenei naruei napano mila naio be kiano moroano ka rila kijokijo nalo na.” \p \v 15 Ana nalo dolu nalo aberii Yesu, aberinavo “Nina tormoruo Elaija re nua na,” ana tealo aberenio “Nina be naverialiano tai na, jibe kiado naverialiano moruo nalo tai re nuanua laka.” \p \v 16 Mia bogo na Parinio tubo Erot mijog vaio na Yesu jom̃a milaio, berinavo “Toro na p̃eli Jone Baruei bere ga na! Kiniou nejelar pariparinio ruei, mia vonganei naio meul bereio ea m̃ariano bo?” \s1 ?Jone Baruei m̃aro jum̃abe? \p \v 17-18 \x - \xo 6:17-18 \xt Luk 3:19,20\x*Parinio tubo Erot mil jibe na bior naio naruei muetam̃aria Jone Baruei m̃aro ruei, ana jo merou m̃elea kanio. Mia tukunuano na m̃ariano na Jone Baruei kiano naio jibe nei. Parinio tubo Erot kuruano nei, be Vilip, napano naljuo nei, karam̃alo takurano mia keniele naljuo. Vilip naio joro ka tira tai siano Erotias, mia iorou kanio ana Parinio tubo Erot naio ba burular tira nene. Tenena Jone jom̃a mil ban Parinio tubo Erot kanio, berinavo “Tena jau komila na maka rimemedu, ka na jau koburu tira na, bior naio be kuruamo koano.” \p Mia Erotias maka leleio saaro ka Jone kanano iliano, naio tinienjer Jone, mila na Parinio tubo Erot miila kiano tomu nalo tealo abano abokar Jone amiorkario aburu ban ea yimo na lakoiano. \v 19 Mia Erotias jo jidom ka auebin Jone rim̃aro, mia naio maka rijikia rilaio, \v 20 bior Erot merou ka ruebinio. Naio merou jibe na bior naio mijikia ka Jone be toro na memedu tai, a be toro lu bunu, ana naio bokar vatitigio ga jo. Bogo telabo naio bio Jone binimei ka ave juo atukunu, mia naio jidom Jone kanano iliano nalo, mia bogo nonovio iliano nalo nei aju ajulu naio bunu, a mila na naio kiano jidomiano beve juo naruei. \p \v 21 Mia maka vesiou, Erotias mial ka be kiano bogo. Nina, ea bogo napano nalo amim̃auka jokoluolu ka asidomkar bogo na Erot moluo eaio. Ana Erot naio mila jokoluolu tai ka kiano tomu nalo na tortoru bija kiano navurim̃araboiano na kiano im̃auano nalo bija tomu nalo na tortoru na tanobuku na vio Kalele. \v 22-23 Ea jokoluolu nei naruei, Erotias kenerinio tira naio binimei bolu ea ga miralo, ana Erot nalo tinielo jaaro laka ka kiano voluano, naruei Erot naio mila verikariano tai kirisikili ban naio berinavo “Vaio na jau kovika den kiniou, mijikia rivano-o rivokar togio na kiaku vite nalo nonovio, ana mia kiniou nemijikia notuvan ga rivanso.” \p \v 24 Mia tira neibano naio ba tavio, ana bika den kenieno, Erotias, berinavo “?Nena, mia kiniou nevika vaio denio?” \p Naruei kenieno ber banio, berinavo “Mia jau kover ka ga koverinavo naio monokanio rudu Jone Baruei parinio rivan kito juo.” \p \v 25 Naruei kenerinio tira nei naio mila sop̃eli bere ga ba joomo, ba bika sop̃eli ga den Erot, berinavo “Kiniou nojidom ka jau kodu Jone Baruei parinio ea baju tai ana kodu rimei ea vio nei vonganei.” \p \v 26 Naruei iliano nei mila tubo Erot mijog kirivova, mia naio maka bunu rijikia rila korov kiano verikariano na kirisikili nei napano naio mila ea kiano bilbilu nalo miralo ruei, \v 27 mia ea bogo nene ga naio miila kiano toro tai na mira, ba ber ka mia adu Jone parinio rime. Naruei nalo aban ea yimo na lakoiano ana aje korov Jone burujono, \v 28 ana amidu Jone parinio neibano ea baju tai, amidu abinimei ban tira neibano, ana tira neibano naio midu ba ban kenieno. \p \v 29 Mia iorou, bogo na amijog vite nei, Jone kiano naiagagoano nalo abinimei amidu mokotenano, aba amidu batove jua m̃artanbo. Naruei tukunu na berii Jone Baruei, naio maaro ea vio na, mia bogo na Erot mijog veriiano na Yesu, mila naio merou laka, ber p̃eli Jone Baruei nene napano naio muebinio, meul bereio. \s1 Atevi nalo aba amioliolu, karina abinimei bereio \r Mataiu 14:13-21; Luka 9:10-17; Jone 6:1-13 \p \v 30 Naruei atevi nalo napano Yesu miila bulaglo abano ka aioliolu, mia abinimei bereio naruei. Mia nalo aju aberialio ban Yesu vaio nalo napano amila ka tomu nalo, bija jum̃abe ajum̃a aberlogloglo. \p \v 31 Mia tomu miroano napano aju abinimei ealo, karina nalo abano, ana tealo bere abinimei, karina aban bereio, mia jibe na ga bano, mia Yesu nalo maka ajikia ajilimebi leleio, maka leleio bogo vare ka ajikia adu salo sinaniano ve teliki. Naruei Yesu ber kalo berinavo “Bo ga, mia kito ravano. Kito rala von ka rotu p̃ilig den vio nei ve telisu vo beamu, kito rava resiravo vio tai na be tum̃aro vatitigio, napano kamiu kumijikia kuvijilimebi vatitig eaio.” \p \v 32 Jibe na aba amidu uako tai, ana ajel eaio ka ava asirarag ka vio tai ea ueiyabo tivelinio, napano maka tomu nalo atua vio nene. \s1 Yesu bagan tomu telabo juvulu menu jimo [5,000] \p \v 33 Mia tomu miroano na abitilubar ka Yesu nalo ajaluvo jibe na, ana nalo bunu ga ajaluvo den kialo m̃arkomeli nalo, ajikiti, ajel uro, ana aba abokar beamu vio napano amial ka uako nei naio jom̃a ban eaio, beamu ka Yesu nalo. \v 34 \x - \xo 6:34 \xt Mat 9:36\x*Mia Yesu bauro, a bogo na naio mial ka tomu telabo aju ruei, mia naio tinien miialo laka, bior naio mialo jibe ka nunu nalo napano amilaluvu m̃arabo, napano maka toro tai ka rivitikarlo, ana naio jom̃a berlogloglo ka iliano novo nalo telabo. \p \v 35 Mia bogo na m̃erenio batove, kiano atevi nalo abinimei eaio, aberinavo “Ai Tubo! Vio nei naio bova ga, a vaataro ka vio ribobogio naruei bunu. \v 36 Bo kanio jau keiila tiniobi nalo na avanvan bereio ea kialo vonuo nalo p̃elina avanvan ea m̃arkomeli nalo na aju dedade ea vio nalo nei, ka avulu salo sinaniano tai.” \p \v 37 Mia Yesu ber kalo, berinavo “E, makanio, bo kanio kamiu ga kuvar sinaniano tai rivanlo.” \p Mia aberiam̃a Yesu maka river vatitigio, naruei nalo aberinavo “E! Bo ga na p̃eli jau kojidom ka kumemi nuvar kiado puruveru na toru na, kumemi nuvario nuvulu ka joko rivare ka tomu menu telabo nei ka asenio?” \p \v 38 Naruei Yesu ber kalo berinavo “Mia kamiu kuva kuvial von ver joko vio na ju bija kamiu vonganei.” \p Mia nalo aba amialio, ana abinimei bereio, aberinavo “Kumemi nubar joko jimo na tereteliki ga ju, bija niado momaio juo.” \p \v 39 Mia Yesu ber ka tomu nalo, berinavo “Kamiu kuvitutano ea soro na beamu,” \v 40 ana ajutano ea taara nalo, napano tealo abokar duelimo va limo [50], a tealo abokar toromomou takurano [100]. \v 41 Ana naio bar joko jimo nei bija momaio juo nei, jirarago bavin ea tiniabene, ber siva ban Atua biorio, ana burekokorov joko nalo nei, jian ban kiano atevi nalo, ka avario asian van tiniobi nalo nei, mia naio janka bunu ga niado tereteliki juo neibano jibe na. \fig Joko jimo ga ju bija niado momaio juo|alt="Flatbread & Fish" src="42_Mark6:38-44_FlatBread&Fish.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="6:38-44" \fig* \p \v 42 Mia nalo ajinan bano-o, mia mabolo jouo vatitigio, \v 43 mia ioroti sinaniano bija niado nalo napano ajen ana nina beva aju, nalo amisonio ban ea basaro nalo bokario duelimo ba juo [12]. \v 44 Mia tomu nalo napano ajinan, napano sum̃ano nalo ga, nalo abokar jibe kovio menu jimo [5,000]. \s1 Yesu miel mave ea niunuku tei \r Mataiu 14:22-23; Jone 6:16-21 \p \v 45 Karina Yesu berii ka kiano atevi nalo, berenio “Kiniou nojidom ka kamiu kuvidu kiado uako, kuvan beamu tivelinio ea ueiyabo nei, ea m̃arkomeli na Betsaeta, mia kiniou noto nei beamu vo ka mia naiila tiniobi nalo nei avanvan bereio.” \v 46 Ana bogo na miila bulag tiniobi nalo nei abano beve terakurano bisi, naio bavin ea suku ka rivolkouo. \v 47 Ana bogo na vio binimei viobobogio ruei, uako jo koalabo tavio ea tinia tei ruei, mia Yesu jo naio takurano ga uro. \v 48 Ana Yesu mial ka nalo ajum̃a amila bijon ka m̃a abeluo ka uako neibano, bior aju abiniua jegi ga, mila nalo aburo melmelumu laka ga. Mia vaataro ka viorijeni mermeravo, naio binimei ealo, jom̃a miel mave ea niunuku tei. Nina naio jidom rivan vaataro ga kalo, ka riva rivoru tivelinio tukamu kalo, \v 49 mia bogo na nalo aju abitii naio jo miel mave ea niunuku tei binimei vaataro kalo jibena, abio souo, aberinavo “E! ?Vaio na binimei jibe na? ?P̃eli sim̃aro tai, p̃elina venia na jibe na?” \p \v 50 Nalo abiniu ajum̃a abitikar naio jibena, mia amerou laka. Mia kirisop̃eli Yesu mil banlo “E, kamiu kumerou re bunu, kiniou ga na.” \v 51 Mia Yesu bavin ea uako bijalo, ana ea bogo na memedu ga, jegi neibano m̃aro, ana nalo na ajua uako amiilo toru laka garuei. \v 52 Nalo amiilo jibe na bior kialo jidomiano nalo kirisikili laka kia ga vo, maka atu avitilubar vite nalo napano Yesu mijikia rila ea kiano moroano, jibeka vaio napano naio mim̃auka bija joko jimo tereteliki neibano. \s1 Namieiano nalo ajokol ga Yesu kiano juluvati kulum̃arauo \r Mataiu 14:34-36 \p \v 53 Ana Yesu nalo abarkorov ueiyabo neibano aban ea kialo uako tivelinio, naruei aba aboru ea vio tai, siano Kenasarete. Mia bogo na abuku veru ba uro, \v 54 mia abavatove ea uako, ana sop̃eli ga tomu nalo na vio na abitilubar Yesu. \v 55 Naruei nalo ajikiti ajeliviv ea kialo m̃arkomeli nalo, aju abarvar kialo namieiano nalo ea m̃alo jogu nalo, abinimei ea vio nalo vabe napano amijog ka Yesu jom̃a ban eaio. \p \v 56 Ana ea vio nonovio na Yesu naio jom̃a ban eaio, ea m̃aratavo nalo, ea m̃arkomeli nalo, p̃elina ea m̃arabo nalo, nalo ajum̃a abar kialo namieiano nalo, aju abarlo ju vatitig ea vio medave, ana aju abika denio ka rijamo ka namieiano nalo nei atokol ga juluvati na kiano kulum̃arauo. Mia nalo na mia atokolio tibena, kialo mieiano nalo ribisi, a nalo amei rivu bereio. \c 7 \s1 Yesu kiano atevi nalo maka atakii bajago moruo na kulo Ju nalo kialo \r Mataiu 15:1-9 \p \v 1 Mia ea bogo nei, Varisis tealo abinimei vio takurano ea Yesu, bija bunu naverloglogiano na tuboiano, napano nalo ajaluvo ea vio Yerusalemo abinimei. \v 2 Mia nalo aju amial ka bogo napano Yesu kiano atevi nalo ajum̃a ajinan, amila napano ea Varisis nalo kialo vitiiano, jum̃alo nalo abova. Nina bior napano maka atakii vatitig kiri m̃arabo sesa nalo telabo ka asekon jum̃alo, napano Varisis nalo aber tomu nalo monoka alaio, karina amijikia asinan. \v 3 Nina bior ea bogo na, Varisis nalo bija kulo Ju dolu nalo ajikili laka ka ala tibena naruei, ka nalo monoka atakii vatitig rivu kialo bajago moruo na kialo lotuano re beamu. \v 4 Ajum̃a amila jibena ka ver nalo amiel aban ea komeli p̃eli na vio vabe, mia bogo na abinimei vonuo bereio, mia monoka nalo atakii tuboiano na ka asekonlo ameravo rivu p̃eli na ave lu vatitigio rivu bereio. Iorou ka nina, amijikia atikar ka asinan naruei, bior ver nalo ala re, maka ajikia atokol sinaniano leleio. Mia be tuboiano sesa telabo bereio jibe na napano monoka atakiio, napano tealo, aber monoka asekon baja tibe na tibe na, a tealo, aber monoka asekon p̃ili marauo tibe na tibe na, a tealo, aber monoka asekon baju na amim̃aukanio ea burujievi na be bras tibe na tibe na, rivan tibe na. \v 5 Vite na naruei mila Varisis nalo abika den Yesu, aberinavo “?Ka vaio ana kanamo atevi nalo maka atu atakii bajago moruo nalo na kiado lotuano nanua, napano kiado navurim̃araboiano nalo na ajum̃a aberloglogio ka kito. Kanamo nalo na, ajum̃a ajinan bija niamiamo nalo na jum̃alo, bior napano maka asekon batitig jum̃alo nalo.” \p \v 6 Ana Yesu berdop̃e banlo, berinavo “Riano ga na, naverialiano Aisea re nua naio berii memedu ga kamiu tomu nalo na sibiano na, napano naio berial iliano nei napano Atua naio berenio, napano ber \q1 \qt ‘Tomu nalo na abamenea kiniou ka kialo iliano nalo ga,\qt* \q2 \qt mia kialo jidomiano nalo aju koalabo den kiniou kia ga vo. \qt* \q1 \v 7 \qt Mia nalo aju amilotu ka kiniou kurano ga, \qt* \q2 \qt bior bogo napano aberloglog tomu nalo, nalo aju aber nina Atua kanano iliano na, \qt* \q2 \qt mia makanio, iliano nei be tomu nalo kialo ga.’ ” \qt* \rq Ais 29:13\rq* \p \v 8 Ana Yesu ber kalo berinavo “Kamiu kumitum̃a kumituvan Atua kiano tuboiano, ana kumitum̃a kubokar bajago moruo na kulorinio ga kiano kirisikili laka. \v 9 Maka leleio rimemedu ka mia kamiu kuvitum̃a kuvila tibe na, bior napano kamiu kumitum̃a kumisikili ka kuvitakii bajago moruo nalo na toro ga kanano, mia vonganei kamiu kumila banbano-o mia bajago nei naio jo midu jeleig vio p̃elina naio jo bukular Atua kanano tuboiano. \v 10 Mosis kiano tuboiano naio berenio ruei, berinavo \q1 ‘Jau komonmonea karam̃amo naio koniomo,’ \m a naio ber bunu, berinavo \q1 ‘Toro na mil bova ka karam̃ano naio kenieno, mia kamiu kuvuebinio rim̃aro.’ \p \v 11 “Tuboiano nei berenio ka kito monoka rovitikar vatitig kiado tormoruo juo nei, mia kamiu kumitu kumila dolu nei. Verenio toro tai verko kario kiano vite tealo ka river abe Atua kiano, ana ver tormoruo juo jum̃alo bulati, amei avikanio, mia kamiu kuver van naio ka monoka rila vaio van naljuo? \v 12 Mia kamiu kuvitutua naio, kuverinavo ‘Maka lele, maka kojikia kosian van naljuo nei, bior kanado bajago moruo ber vaio na kuberkoio ban Atua, monoka kosian ga van kiano tomu lu nalo, jau maka kojikia kotuvan van toro dolu.’ \v 13 Kamiu kuberenio jibena, mia vaio na jibena? Kamiu kumitu jikili ea bajago moruo nalo, kamiu kumitu kumituvarvan batove, mia jo mila Atua kiano tuboiano binimei be vite kurano tai. Mia maka nina ga, mia kamiu kumitu kumila vite telabo na jibena.” \s1 Vite nalo nam̃a mijikia rila toro riagiago ea Atua mirano \r Mataiu 15:10-20 \p \v 14 Naruei Yesu bio tomu nalo ka amei vio takurano bereio ea naio, ana naio mil banlo, berinavo “Kamiu nonovio kuviagago vatitig ka kiniou, kamiu monokanio kuvijoglubar kanaku iliano nei. \v 15-16 Maka leleio ve vite tai nam̃a jo tavio ea toro, mia river riva joomo ea naio mijikia rila naio riagiago ea Atua mirano. Mia vite nalo nam̃a aju joomo ea naio, napano m̃a amoluo ea naio, vite nalo na naruei amila naio miagiago ea Atua mirano.” \p \v 17 Ana Yesu jaluvo den tomu nalo nei, ana ba vonuo bereio, ana karina, kiano naiagagoano nalo abinimei, abika denio jamerijiano napano naio jom̃a berii kalo. \v 18 Ana Yesu berinavo “?Jum̃abe, p̃eli kamiu bunu parimiu bono kia ga vo javukia nalo na? Bior vaio napano kamiu maka kuvitilubar vite na? Vite vaio na jo tavio, jibe sinaniano nalo, verinavo riva joomo ea toro, nalo maka ajikia ala toro rivova ea Atua mirano. \v 19 Nina bior napano vite nalo nei maka ava avokar kiano jidomiano, mia abatove ea mabono ga, karina abarlaka amoluo den niabene bereio.” Mia Yesu ber jibe na naruei, ana karina, tomu nalo abitilubario von naruei ea kiano iliano nei, Yesu mila meravo ka maka ve sinaniano tai napano toro monoka rivel kanio ka rila naio rimeravo rivu ea Atua mirano, mia sinaniano nonovio ga nalo abo ga ka asenio. \p \v 20 A Yesu berenio bunu “Mia vite nalo napano ajua toro ruei, ana aju amalmaluvo ea kiano meuliano, vite nalo na naruei amijikia ala toro riagiago. \v 21 Nina bior joomo ea toro, be bajago va nalo napano aju amoluo ea naio, jibe jidomiano va, siakiano, vinauano, amue tam̃aro ea toro, siakaiano, \v 22 tinieiiano, bajago na bova, sibiano, lakoroviano na tuboiano, jokuano, tii ilisibiano nalo, ilivarvariano, bija vovuiano. \v 23 Bajago va nalo nei naruei, nalo amoluo den toro kiano iviso, mia nalo nei naruei vite nalo nam̃a amijikia ala toro riagiago kamu ea Atua mirano.” \s1 Yesu mijil lar niadu den niatira tai \r Mataiu 15:21-28 \p \v 24 Ana Yesu jaluvo den vio na, naio batove ea tanobuku na komeli nei Taea. Mia naio ban ea yimo tai, naio jidom rila ka mia tomu nalo ajikia re ka naio joa vio na, mia naio maka rijikia toluku tibena. \v 25-26 Naruei tira tai joa vio na napano maka ve Ju, bior napano kiano torogio nalo abe Kris ga, mia abinimei ajua tanobuku na Vonisia vaataro ka Siria. Tira nene, kenerinio kiri tira sesa, niununo va tai joaio, mia bogo na tira neibano mijog ka Yesu joa vio na, naio binimei minie tano ka Yesu jaano, jegi banio, ka naio rijil lar sim̃aro nene den kenerinio niatira sesa nei. \v 27 Mia Yesu berdop̃e naio, berinavo “Mia memedu ka kiritete nalo monoka asinan beamu! Maka rimemedu ka navar bulag kiritete nalo salo sinaniano nalo denlo, novuku rivan kuli nalo.” Naio berenio jibe na bior ka bogo na, kulo Ju nalo, napano aberiam̃a nalo ga abe Atua kenerinio nalo, nalo ajum̃a abio niegeniege tomu nalo napano maka ave kulo Ju, aberinavo “Kamiu kuli nalo ga.” \p \v 28 Mia tira neibano berdop̃e naio, berinavo “Jau kober be riano Tubo, mia kuli nalo aju aban vaataro ka vio na kiritete nalo salo sinaniano, ka mia amijikia asen yororoti sinaniano nalo nam̃a ajibirbil yetano ea borotano.” \fig Kuli nalo aju aban vaataro ka asen yororoti sinaniano|alt="Dogs Table" src="42_Mark7:28_DogsTable.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="7:28" \fig* \p \v 29 Naruei Yesu berkanio, berinavo “Jau kojian verdop̃eiano novo tai ka kiaku iliano nei. Naruei bior kanamo iliano novo na, kiniou nebitilubar ka jau tiniemo barkar vatitig kiniou, ana bo, neber kaso ka jau komijikia kava vonuo ga, sim̃aro nene jaluvo den kenerimo niatira nene ruei.” \p \v 30 Naruei tira nei naio ban bere vonuo, ana binimei mial kiritete neibano kenerinio naio jo melumu ga, naio jo mon vatitig ea m̃ano jogu. \s1 Yesu mim̃auka batitigio bulubau tai \p \v 31 Mo, karina Yesu juvan tanobuku nei Taea, ana naio ba jel ea m̃arkomeli dolu na Saiton, ana binimei bereio ea ueiyabo na Kalele, nina tivelinio na tanobuku napano abio ka Komeli Duelimo. \v 32 Ana nalo na vio na aburu toro tai binimei banio, ka naio rudu jum̃ano toaio, bior toro nene naio tiliniene bono, naio mil dede laka ga. \v 33 Naruei Yesu buru toro nei jaluvo den tiniobi nalo nei napano aju, naruei naljuo aba laka kija. Naruei Yesu miyuku m̃arjukjum̃ano ban ea bulukuti buru tiliniene, karina naio midu titinio, mia ea kema neibano buruminano. \v 34 Karina Yesu jirarago mave ea tiniabene, naio burukar kiano jegi toru, ana ber ka kema neibano jel kialo, berinavo “Evata,” napano iliano na berenio “Jau kovetavo.” \v 35 Naruei vaarakurano ga, kema neibano, buru tiliniene betavo, bija buruminano mim̃au vatitigio, mila na kema neibano naio mijog vite bo a mil vatitig meravo ga. \p \v 36 Naruei Yesu jadu kalo, ka mia avan re atukunu ka tenei tanea vio van tomu dolu nalo, mia bogo na naio jo berii jibe na ka tomu nalo, mia nalo aba aberverii lie vo ea vio reraio ga. \v 37 Nalo aberii m̃elea jibe na, bior amiilo mia amiilo ka vite nalo nonovio napano m̃a nalo amialio ka Yesu mijikia mim̃aukanio. Nalo ajum̃a aberverii aberinavo “Yesu nei mila nalo nam̃a tilinielo bono nalo amijog vite, a naio mim̃auka tomu na maka ajikia ail, nalo amil. Kaleliki, kema na mim̃auka vite nalo nonovio bo mia bo laka, mm.” \c 8 \s1 Yesu bagan tomu nalo juvulu menu veri [4,000] \r Mataiu 15:32-39 \p \v 1 Ana bogo tai, tiniobi toru tai na tomu telabo nalo abinimei ea Yesu bereio. Mia nalo aju bija naio bano-o, ana nalo jijerlo, ana nalo maka bunu salo sinaniano. Ana Yesu bio kiano naiagagoano nalo abinimei ea naio, ana naio ber kalo, berinavo \v 2 “Kiniou tinieku jii tiniobi nalo nei toru, bior aju bija kito bogoti tolu ruei, mia salo sinaniano biniu ruei. \v 3 A ver kiniou neiila bulaglo avan ea kunualo napano maka ve salo sinaniano jibenei, p̃eli tealo siserlo ve toru ea m̃arabo togio ana miralo ribobogio, bior nalo tealo, kialo komeli aju koalabo laka.” \p \v 4 Ana Yesu kiano atevi nalo aber ka naio, aberinavo “Ana mia kito ravagan tomu nalo nei ea vio iauo nei tum̃abe?” \p \v 5 Ana Yesu bika denlo, berinavo “Ana kamiu be semiu joko vio?” \p Ana nalo aber “Aluo ga.” \p \v 6 Naruei Yesu mil ban tiniobi toru nei, berinavo “Kamiu kuvitutano ea vio nei beamu vo.” Ana naio bar joko aluo nei, naio ber siva ban Atua kanio, karina naio burekokorovio, ana bario janea kiano naiagagoano nalo ka avar van tomu nalo, ana nalo aba ajankanio ealo. \v 7 A nalo abar niado momaio juo na tertelisu ea bogo nene, ana Yesu ber siva kalo bunu, ana berinavo “Kuva kuvitan kalo bunu van tomu nalo.” \v 8 Ana nalo ajenio banbano-o, napano mabolo jouo vatitig, ana amison basaro aluo bereio abujo magmago vatitig bija ioroti sinaniano nalo na ju. \v 9 Ana nalo na ajinan ea bogo nei, nalo abokar p̃eli menu veri [4,000]. \p Naruei Yesu miila bulag tiniobi nei aban bereio ea kialo komeli, \v 10 ana naio ban ea kialo uako na, bija kiano atevi nalo, a nalo ajuvan vio na, aba abokar tanobuku na vio Dalmanuta. \s1 Tomu na tortoru tai ajidom aial kijokijo \p \v 11 \x - \xo 8:11 \xt Mat 12:38; Luk 11:16\x*Ana ea bogo tai na, Varisis nalo tai abinimei ajidom avilvil ea Yesu, a ajidom ala vonvon naio, ana nalo aberinavo “Kumemi numisidom jau koverloglog kijokijo tai na toru ka nuvialio, napano jau kalaio vija sikiliano na tiniabene.” \p \v 12 \x - \xo 8:12 \xt Mat 12:39; Luk 11:29\x*Mia Yesu naio buru kiano jegi, jibe napano naio tinien maro kalo ruei, ana berdop̃e banlo, berinavo “Ka vaio kamiu na tena banei, kumitu kumisidom kuvial kijokijo tai tibena? Kiniou neber be riano ban kamiu, maka leleio, mia kenemiu bajulukuti na banei mia maka ajikia aial kijokijo tai.” \v 13 Ana Yesu jaluvo denlo juvanlo ajubo, ana naio ban ea uako bereio, naio barkorov bereio ueiyabo ba tivelinio. \s1 Navurim̃araboiano nalo na lotuano amila bajago va aju amiluo lie \r Mataiu 16:5-12 \p \v 14 Ana bogo na nalo ajaluvo aba abokar tivelinio na ueiyabo na toru nei, nalo ajidomii von bereio napano tinielo bobogia ka avar salo joko tai rimei, mia salo joko takurano ga jo bijalo ea uako. \v 15 \x - \xo 8:15 \xt Luk 12:1\x*Ana Yesu ber iliano tai banlo, berinavo “Kamiu monoka kuvitikar vatitig kamiu, ka Varisis nalo bija Erot kialo is.” Yesu berenio jibe na ber ka bajago va nalo na kialo navurim̃araboiano nalo, mia atevi nalo maka asidomiilubario. \p \v 16 Nalo amijog ga, ana aju aberii ealo, aberinavo “P̃eli naio mil jibe nei bior napano kito maka ravar joko tai rimei.” \p \v 17 Ana Yesu mijikia kialo jidomiano na, ana berinavo “Kamiu kumitu kuberii napano m̃aka ve sado joko ka vaio? Jum̃abe, kamiu maka kuvijoglubar p̃eli maka kuvitilubar vite nalo navo? P̃eli tiniemiu nalo jikili laka ga! \v 18 \x - \xo 8:18 \xt Mak 4:12\x*Kamiu, miremiu nalo ju, mia kamiu maka kuvitu kuvitilubar vite, a burutiliniemiu nalo ju, mia kamiu maka kuvijoglubar vite. P̃eli kamiu maka bunu kuvitu kuvisidomii bereio vite nalo napano kiniou nomilaio ban tomu nalo? \v 19 Bogo na kiniou nemila burevure joko jimo nua na ruei ea tomu nalo menu jimo [5,000] na, nalo ajenio banbano-o mia kamiu kumison iororoti sinaniano nalo aban ea basaro vio?” \p Nalo aberdop̃e ban naio, aberinavo “Kumemi numison duelimo ba juo.” \p \v 20 Ana naio bika bereio, berinavo “Ana bogo na nalo menu veri [4,000] na ajen ga joko aluo na, iorou kamiu kumison basaro vio bereio?” \p Ana nalo aberdop̃e, aberinavo “Kumemi numison aluo.” \p \v 21 Ana naio ber kalo, berinavo “Boga, ana jum̃abe vonganei? Kamiu kumijikia kija vite nalo nei naruei, p̃eli na makan vo?” \s1 Yesu milarur merebono tai na vio Betsaeta \p \v 22 Naruei Yesu nalo abinimei abokar komeli nei, Betsaeta. Ana nalo na vio na, aburu merebono tai binimei ea Yesu, ajegi ban Yesu ka naio tokol vatitig toro nene. \v 23 Ana Yesu bokar merebono napano jum̃ano, ana naio burio bano, ana naljuo aban bilig ea komeli tivelinio abano. Naruei Yesu midu titinio jua toro napano mirano, a naio midu jum̃ano joa mirano be juo, ana bika den naio, berinavo “Jum̃abe, jau kojo komial vite, p̃elina makan vo?” \p \v 24 Ana toro napano naio jirarago, mial vio, mia naio ber berinavo “Nao-o, kiniou nemial tomu nalo, a nemial nalo jibe bulapati buruiesi ga nalo napano aju amiel.” \v 25 Ana Yesu midu jum̃ano joa naio bereio ea bogo valuo nene, ana toro nei, mirano binimei bo nonovio garuei, ana naio jirarago bereio, mial vite nalo meravo mia meravo bo. \v 26 Ana Yesu berkanio, berinavo “Mia kavan re bunu keial nalo na ajua komeli, kavan memedu ea kunuamo.” \s1 Pitere berial ka Yesu be Naverikariano memedu \r Mataiu 16:13-20; Luka 9:18-21 \p \v 27 Mia Yesu bija kiano atevi nalo ajidom avatove ea m̃arkomeli na tertelisu vaataro ka komeli na toru nei Sisiria Vilipai, a bogo napano nalo aju amiel ea m̃arabo ka avatove ea vio na, naio bika denlo berinavo “Kamiu kumitu kumijog tomu nalo aju aberverii kiniou ka kiniou kiniou kei?” \p \v 28 \x - \xo 8:28 \xt Mak 6:14,15; Luk 9:7,8\x*Nalo aberdop̃e banio, aberinavo “Tealo aberinavo jau Jone Baruei bereio, a tealo aber Elaija, a tealo aber jau naverialiano na nuanua laka.” \p \v 29 \x - \xo 8:29 \xt Jon 6:68,69\x*Ana naio bika bereio den nalo, berinavo “A jum̃abe ka kamiu, kamiu kumitu kuberii kiniou kiniou kei?” \p Naruei Pitere berdop̃eio, berinavo “Jau kobe kenememi Naverikariano memedu na.” \p \v 30 Ana Yesu ber memedu banlo, beri-navo “Bo, mia kamiu kuva kuverialio re vite nei van tomu nalo.” \s1 Yesu berial kiano m̃ariano \r Mataiu 16:21-28; Luka 9:22-27 \p \v 31 Ana ea bogo na, Yesu jikar ka milavon ka riverloglog kiano atevi nalo ka Kulorinio Kenerinio, mia monoka nalo ala vite ve telabo napano mia naio rijog rivova kanio, a mia navurim̃araboiano nalo na kulo Israel bija kialo parinio kulo lu nalo, bija tomu na verloglogiano na tuboiano nalo, mia nalo avukular naio. A Yesu ber bunu mia auebin naio, mia bogoti ve tolu nene, mia naio tumolu bereio, naio tovulu m̃ariano. \v 32 Iliano nalo nei, Yesu berialio meravo vatitig kalo, a bogo na Pitere mijogio, bio Yesu, burular naio, mil jikili banio, jidom verbure naio, ber mia tibe na re. \v 33 A sop̃eli ga Yesu naio bilig taakano ka Pitere, naio bitii ban ea kiano atevi nalo dolu na aju, ana naio mil koko vio jikili ban Pitere, ber kaio, berinavo “Sim̃aro, kava bilig den kiniou! Kiamo jidomiano na be toro kiano ga, maka Atua kiano jidomiano leleio.” \s1 Yesu kiano naiagagoano monokanio sidomii ve iakurano ga ka kiano sidomiano nalo \p \v 34 \x - \xo 8:34 \xt Mat 10:38; Luk 14:27\x*Ana Yesu bio tiniobi nalo bija kiano naiagagoano nalo, ka amei ea naio, ana ber kalo, berinavo “Toro na jidom takisor kiniou, naio monoka sidomii iakurano ea kiano sidomiano nalo, monoka rudu kiano m̃akolkolo, ana takisor kiniou. \v 35 \x - \xo 8:35 \xt Mat 10:39; Luk 17:33; Jon 12:25\x*Toro na jidom rilarur kiano meuliano, mia rilaluvuio. Mia ver toro tas milaluvu kiano meuliano bior kiniou, p̃eli na bior kiaku Ioluano Vou, mia naio rije ioruriano. \p \v 36 “Verver toro tai rije vite nonovio na yetemeriba nei, mia iorou naio rilaluvu m̃arabo na meuliano, naio maka rije tena bo tai leleio. \v 37 Mia kiano vite novo nalo nei napano bario, maka ajikia avulu kean bere kiano meuliano bogo tai. \v 38 Tomu nalo miroano ea taara na vonganei nalo amila kariano, nalo maka leleio ave riano ea Atua, nalo abova laka, a nalo amimou ka tomu dolu nalo bior kiniou bija kiaku iliano. Ana iorou mia Kulorinio Kenerinio rimei bereio, naio vija kiano nailiano lu nalo, vija karam̃ano kiano mermerano, a bogo na amei, ver toro mimou ka naio vonganei, mia naio bunu rimou ka toro nene.” \c 9 \p \v 1 A Yesu ber bunu banlo, berinavo “Riano ga neber ka kamiu, tomu nalo tai na aju ajikili ajua vio nei, napano mia nalo maka ajikia am̃arm̃aro, rivanvano-o rivokar bogo na nalo aleal Atua kiano Navena-tuboiano rimei riyotuba vija kiano burum̃ara sikiliano.” \s1 Yesu niabene binimei be dolu \r Mataiu 17:1-13; Luka 9:28-36 \p \v 2 \x - \xo 9:2 \xt 2Pit 1:17,18\x*Iorou ka bogo nei, bogoti ari barlaka ruei, ana Yesu buru Pitere, a Yemesi, a Jone, nalo abano mave ea burusuku tai na bavin laka, napano nalo veri ga. Ana bogo na nalo aju jibena, naiagagoano tolu nei amial Yesu niabene jo binimei be dolu, \v 3 a nalo amial kiano kulum̃arauo nalo amieg, a nalo amiuvu bo mia amiuvu nonovio garuei, jovulu vite dolu nalo tealo na yetemeriba neibano na amiuvu. \v 4 Ana nalo amial bunu naverialiano Elaija bija tormoruo Mosis, naljuo amiyotuba, naljuo aju ajukunu bija Yesu. \p \v 5 Ana Pitere ber ka Yesu, berinavo “Tubo, bo ka kito rotua vio nei. Bo ka kumemi nuvim̃auka yimo tobobo ve tolu ea vio nei, kiamo ve takurano, Mosis kiano ve takurano, a Elaija kiano ve takurano.” \v 6 Pitere mil vovu jibe na ka nalo amemebiju laka, a nalo amerou, nalo maka bunu ajikia mia aver venia. \p \v 7 \x - \xo 9:7 \xt Mat 3:17; Mak 1:11; Luk 3:22\x*Ana vaarakurano ga, melijo tai binimei jovukolo, ana nalo amijog iliano tai binimei eaio, berinavo \q1 Ninei be keneriku na, napano kiniou nojidom naio laka. \q1 Kamiu monoka kuvijogkar vatitig naio. \p \v 8 Naiagagoano nalo amijog iliano na, ana ajiraravo jeliviv ealo, ana maka bunu aial naljuo nabano, mia amial Yesu naio ga takurano jo bijalo. \v 9 Ana nalo ajaluvo den burusuku neibano, nalo aju abatove bereio, ana Yesu mil jikili banlo, berburelo berinavo “Tena Atua mila kumialio, mia kamiu kuvan kuver re ka tomu nalo vonganei, riva riva rivokar bogo na Kulorinio Kenerinio naio rimeul bereio ea nam̃ariano, naruei ea bogo na mia kuverialio ka tomu nalo.” \v 10 Ana nalo amijogkar Yesu kiano iliano nei, mia nalo abokar iliano nei be kialo ga, kar na nalo aju abivika denlo aber venia naruei be nioti na kiano iliano nei napano naio jo berii rimeul bereio ea nam̃ariano. \s1 Nalo aberiam̃a Elaija juo nene mia naio rimei navo, mia Yesu ber Jone Baruei ruei \p \v 11 \x - \xo 9:11 \xt Mat 11:14\x*Ana naiagagoano tolu nei nalo abika den Yesu, aber “Jum̃abe ka tomu na verloglogiano na tuboiano nalo aju aber Elaija mia rimei bereio beamu, iorou Naverikariano nei mia riyotuba?” \p \v 12 Ana Yesu berdop̃e banlo, berinavo “Nina nalo aberiio be riano ga, Elaija monoka rimei beamu ka rila saba nalo rimemedu ka Naverikariano naio rijikia rimei. Mia iliano lu nalo aju aber todolu tai bunu na nalo maka atu asidomiio, nina jo berii Kulorinio Kenerinio, berinavo mia naio monoka riviviuo bogokouo ve telabo, a mia tomu nalo asidomii va lelan naio laka. \v 13 A kiniou neber ka kamiu, neber Elaija nei naio binimei vonga garuei, a tomu nalo maka asidom naio. Jibe Iliano Lu naio berenio, nalo amila bova ka naio ruei.” \s1 Yesu mijil bulagio sim̃aro ea m̃eaku tai \r Mataiu 17:14-22; Luka 9:37-43 \p \v 14 Naruei Yesu bija nalo tolu nei aju aban ea naiagagoano dolu nalo, ana amial napano tiniobi miroalo aju jeliviv ealo, a nalo amial ka naverloglogiano nalo na tuboiano bunu aju jeliviv ealo. \v 15 Ana bogo na tiniobi nalo nei amial Yesu jo binimei bereio, nalo amiilo ka naio, a nalo ajaaro toru ka amialio, ana nalo ajikiti abinimei eaio, nalo aban jum̃alo bija naio. \v 16 Ana Yesu bika den naiagagoano nalo berinavo “Ee, kamiu kumitu kumitukunu ka vaio bija nalo na?” \p \v 17 Ana nalo tai ber ka Yesu, berinavo “Naverloglogiano, kiniou naruei noburu keneriku sum̃ano m̃eaku binimei easo ka jau keial naio, ka sim̃aro tai na buru joa naio. \v 18 Ana bogo na jo mim̃aukanio, buku naio batove ea borotano, titinio miou kirivova jibe tililevlevi, naio jer m̃arjuvono, a niabene nalo am̃arm̃ariulu. Ana kiniou noburu naio binimei, ana jau maka koto, ana nebika kiamo naiagagoano nalo ka abolkouo ka ajil lar sim̃aro nene, ana nalo amila vonvonio, amila banbano-o, nalo abijukudeio.” \p \v 19 Ana Yesu berdop̃e, mil banlo, naio berinavo “Kamiu na, jum̃abe jibe na? Kamiu maka kuvitu sikili ea Atua leleio. Kiniou monoka noto vija kamiu vano-o vokar nagi? Kiniou tinieku maro ka kamiu ruei. Mo, bo ga, kuvuru m̃eaku nene rimei ea kiniou.” \p \v 20 Ana nalo aburu binimei, ana bogo napano sim̃aro nene mial Yesu, mila m̃eaku neibano niabene m̃arm̃ariulu, mila mijoru ea borotano, naio jo bilivilig janea vio jibe na, a mila titinio miou bova jibe jo bep̃eili. \v 21 Ana Yesu bika sum̃ano m̃eaku nei karam̃ano, berinavo “A sim̃aro nei jikar mila naio jibe na nagi ruei?” \p Ana karam̃ano berdop̃eio, berinavo “O, tenei nua ruei, bogo na naio be tete kia ga vo. \v 22 Binimei bokar banei bogo telabo ruei, tena jom̃a mila naio jo mijoru batove ea sebi p̃eli ea bulukue. Tena jidom ruebulag naio laka, a ver jau komijikia kala titai ka naio, kumemi nubika denso, aua jau tiniem riia kumemi, jau koija kumemi rivior kenerimemi nei.” \p \v 23 Ana Yesu ber ka naio berinavo “Kiniou nomijog ka kober jibe na, ver kiniou nejikia neim̃aukaio. Ana kiniou neber kaso, verver jau komonmonea ga, jau komijikia koim̃auka vite nonovio.” \p \v 24 Naruei sum̃ano m̃eaku nei karam̃ano bio sop̃eli ban Yesu, jegi banio, berinavo “Nojo nomonea teliki, a maka nomonea vare vo. Aua jau koija kiniou ka kiaku moneano rimei ve toru lie.” \p \v 25 Ana bogo na Yesu mial ka tiniobi abinimei miroano aju ajelivivi ealo, ana naio mil ban niununo va nei napano joa sum̃ano m̃eaku nei, berinavo “Jau niununo va na tiliniene bono, a na be buru, neber memedu banso, neber jau kataluvo den naio vonganei, a mia kavan lele re bunu joomo eaio bereio bogo tai.” \p \v 26 Ana niununo va nene miaga va laka, a mila sum̃ano m̃eaku nei niabene am̃arm̃ariulu banbano ba bova laka, ana naio jaluvo denio, buro bano. Vonganei sum̃ano m̃eaku nei niabene melukluku laka jo, jibe ka naio m̃aro ga, a tomu nalo na aju abitii aber jibe nei naruei, aberinavo “O, sum̃ano m̃eaku nei naio m̃aro ruei na.” \p \v 27 Mia Yesu bokar jum̃ano, ana buru sum̃ano m̃eaku nene jumolu, ana jumolu ju vatitig jo. \v 28 Mia iorou, Yesu ban bere ea komeli bereio, ana ka bogo na, napano naio jo naio takurano ga, kiano naiagagoano nalo abinimei abika, aberinavo “Jum̃abe kumemi maka nuvijikia nuvijililar sim̃aro na joa sum̃ano m̃eaku na?” \p \v 29 Ana Yesu ber kalo, berinavo “Sim̃aro ninio nalo na jibe na, nalo ajikili laka, volkouano ga mijikia rijil bulaglo.” \s1 Yesu berial bereio kiano m̃ariano \r Mataiu 17:22-23; Luka 9:43-45 \p \v 30 Mia Yesu nalo ajuvan vio nei, ana nalo abanvano amalmaluvo ga ea tanobuku nalo na Kalele, mia ea bogo na, Yesu maka sidom ka tomu nalo ajikia venia na naio jo milaio, p̃eli ea vio vabe na nalo aju aban eaio. \v 31 Nina, bior ka naio jo berloglog kiano naiagagoano nalo ea bogo na, ana naio jo ber kalo, berinavo “Vaataro ka mia adu Kulorinio Kenerinio van ea tomu nalo jum̃alo napano mia auebin naio rim̃aro, mia iorou, ea bogoti ve tolu, mia Atua rila naio rimeul bereio.” \p \v 32 A kiano naiagagoano nalo maka ajoglubarbar vo venia napano Yesu naio jo berenio banlo, a nalo amerou ka avika vatitig denio bereio. \s1 Toro kei naio jo mave ka toro dolu \r Mataiu 18:1-5; Luka 9:46-48 \p \v 33 Ana iorou, bogo tai abinimei abokar bereio Kapeneam, abinimei joomo ea yimo tai, ana Yesu bika den kiano naiagagoano nalo, berinavo “Kamiu kumitu kubivivika iliano ea kamiu ea m̃arabo bior vaio?” \p \v 34 \x - \xo 9:34 \xt Luk 22:24\x*Mia maka averdop̃eio van naio, bior ka bogo na nalo aju amiel abinimei ea m̃arabo, nalo aju amil banlo, aber kei kalo na jo loa mave, p̃eli kei naio bo loa tealo. \v 35 \x - \xo 9:35 \xt Mat 20:26,27, 23:11; Mak 10:43,44; Luk 22:26\x*Ana Yesu jotano, bio nalo duelimo ba juo [12] nei ka amei vaataro ka naio, ana naio ber kalo, berinavo “Verver kamiu tai na jidom naio to ve moti, a naio jidom ka siano to mave, bo ga, ana mia naio monoka rila naio rimei ve na maariano, to totano maariano laka garuei, naio monoka rimei tibe toro na im̃auano na nalo dolu beamu.” \p \v 36 Ana Yesu bio kiritete tai napano jo binimei ea naio, naio miduio jikili ju iviso kalo, ana naio bokar tete nei ana ber kalo, berinavo \v 37 \x - \xo 9:37 \xt Mat 10:40; Luk 10:16; Jon 13:20\x*“Toro na kiano jidomiano batove ka kiniou, ana naio tinien jaaro ka rila vatitig kiritete tai na jibe nei, nina, jibeka ga na naio jo jaaro ka kiniou. A toro na jaaro ka kiniou jibe na, maka saaro ka kiniou ga, mia naio jaaro ka nina naio miila kiniou nebinimei.” \s1 “Toro na maka to verbure kito, naio jo miija kito” \r Mataiu 18:6-9; Luka 9:49-50, 17:1-2 \p \v 38 Ana naiagagoano nei Jone ber ka Yesu, berinavo “Naverloglogiano, kumemi numial toro tai, napano naio jo mijil bulag sim̃aro nalo, naio jo mijil bulaglo ea siamo. A toro nene maka nuvijikiaio, naio maka ve kito tai, mia kito rotuko vio ka naio.” \p \v 39 Ana Yesu ber kalo, berinavo “Makanio, kamiu kuverbure re naio. Verver toro tai jibe naio be riano, ana naio mila im̃auano nalo na bo tortoru laka ea siaku, mia toro na maka rijikia ril vova ea siaku bereio bogo tai. \v 40 \x - \xo 9:40 \xt Mat 12:30; Luk 11:23\x*Toro na maka to toko vio ka kito, naio jo miija kito na. \v 41 \x - \xo 9:41 \xt Mat 10:42\x*Neber be riano ban kamiu, ka ver toro tai mijikia ka kamiu kumitu kubar Kristo siano ea kamiu, ana naio midu baja na uei tai ban kamiu ka kumunio, toro na mia maka rijikia rilaluvu kiano jidomiano tai na bo mia naio ruduio iorou.” \s1 Tuboluboiano nalo \p \v 42 A Yesu ber bunu, berinavo “A verver toro tai rila ka tete tai naio maka bunu sikili ea kiniou, mia toro na ridu mauo tai na jikili lie vo, todovulu nina mia ver aiorikar puruveru tai na toru ea burujono ana avuku naio rivan ea niogovu. \p \v 43-46 \x - \xo 9:43-46 \xt Mat 5:30\x*“Verver jum̃amo tai p̃eli na jaamo tai milaso maka bunu koto sikili ea kiniou, bo ka ketelario rivan ga. Verver kete bajago na kariano ea kiamo meuliano tibe na, mia komijikia kava joomo ea meuliano, a ver kava joomo ea meuliano a jum̃amo tivelinio p̃eli jaamo aba kovio ruei, nina bo ga na. Mia bova laka ver jum̃amo ve juo vija jaamo ve juo nalo atu rivu ga, mia iorou avukuso ea sebi na maka rijikia rim̃aro bogo tai. \v 47 \x - \xo 9:47 \xt Mat 5:29\x*P̃eli ver miramo, p̃eli venia bereio ea kiamo meuliano milaso maka bunu koto kesikili ea kiniou, bo ka jau koija lario ga. Tibe na, mia jau kava joomo ea Atua kiano navenatuboiano napano vite teliki nei bakovio denso ruei, a nina bo ga na. A bova laka ver miramo ve juo p̃eli kiamo bajago bova nalo ju bo ga easo, mia iorou tenalo teliki nei ga buru kiamo meuliano ban ea sebi ea vio na jogvaiano, \v 48 napano sebi nene maka rijikia rim̃aro bogo tai, sorel nalo aju ajen mokotenamo bogo nonovio ga. \fig Yesu ber puruveru kini nei naruei|alt="DH-Roman Millstone" src="42_Mark9:42_DH-RomanMillstone.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="9:42" \fig* \p \v 49 “Jibe na tei mijikia rila sinaniano maka jikia soono, mia Atua ridu sebi toa tomu nalo ka sisen bulag soro nalo na joa kialo meuliano. \v 50 \x - \xo 9:50 \xt Mat 5:13; Luk 14:34,35\x*Mia romial bunu tei mila sado sinaniano jesei bunu, a ver kiano sikiliano riva kovio, naio maka bunu rijikia rila kiano im̃auano. Vonganei kamiu monoka kuvijamo ka Atua kiano tei rim̃au ea kamiu bogo nonovio, ka kenemiu meuliano soono re, a ka kenemiu bajago naio sese, mia kamiu kuvitu vija tum̃aro bogo nonovio.” \c 10 \s1 Yesu berii jum̃abe toro jitiglar koano \r Mataiu 19:1-12; Luka 16:18 \p \v 1 Ana iorou, Yesu juvan vio Kalele, naruei naio bavin tivelinio ka tanobuku na Yutea, ea m̃arauei na vio Yortano tivelinio bano. Ana tiniobi nalo aju abinimei ea naio bereio ea vio na, a javukia napano naio jom̃a mila julaka, naio berlogloglo ka vite telabo. \v 2 Mia Varisis tai aju bunu ea bogo nei, mia nalo abinimei ea Yesu, a ajidom alavon naio bereio, naruei nalo abika vikadeniano tai denio. Nalo aberinavo “Tuboiano na kanado naio ber vaio ka tivelinio na bajago nei napano toro naio jitiglar koano? Jum̃abe, jau be tiniemo ka napano toro mijikia rila tibena, p̃eli na maka rimemedu?” \p \v 3 Ana Yesu bika ber banlo, berinavo “Mia tormoruo Mosis naio berial venia ea kiano tuboiano ruei?” \p \v 4 \x - \xo 10:4 \xt Mat 5:31\x*Mia Varisis nalo nei aberenio, aberinavo “Mosis naio berial ea tuboiano tai napano mijamo ka toro mijikia sian m̃esi tai van koano, naruei naio mijikia riilalar naio rivano.” \p \v 5 Mia Yesu naio berdop̃e banlo, berinavo “Nao, mia Mosis naio bivitauia iliano na bior napano ga pariparimiu nalo abinimei jikili laka, tenene na naruei mila naio mijamo jibe na kar kamiu kumijikia kuviilalar kouemiu nalo. \v 6 Mia jikario ea tiiano naio maka tibena, bior napano Atua kanano iliano lu naio berinavo \q1 ‘Ea burupati Atua jii tomu nalo, napano sum̃ano bija tira.’ \p \v 7 “A iliano dolu bunu berinavo \q2 ‘Tibena, mia toro tuvan karam̃ano a kenieno, \q1 naruei riva to rivijurukar vija koano, \q1 \v 8 naruei naljuo abinimei abe takurano ga.’ \p “Nina naio mila ka naljuo maka bunu ave juo, mia naljuo abinimei abe takurano ga. \v 9 Mia venia na Atua miasolio binimei be takurano, maka rimemedu ka toro silubar bereio.” \p \v 10 Ana bogo napano nalo aba joomo ea yimo bereio, Yesu kanano naiagagoano nalo abika naio bereio tivelinio na iliano nalo nei. \v 11 \x - \xo 10:11 \xt Mat 5:32; 1Kor 7:10,11\x*Ana Yesu ber memedu banlo, berinavo “Verenio toro tai titiglar koano, karina naio riva rivuru tira dolu tai, Atua mial jibe toro nei naio jo mila siakaiano ruei, naio mila lelan bunu tira nei napano naio be koano jukamu. \v 12 Mia verenio tira tai rivuro den kanano sum̃ano, riva soro ka toro dolu tai bereio, naio bunu Atua mial ka naio mila siakaiano ruei.” \s1 Yesu milivu ka kiritete nalo \r Mataiu 19:13-15; Luka 18:15-17 \p \v 13 Naruei tealo aburu kenerilo nalo abinimei ea Yesu ka naio tokol lo, ana naiagagoano nalo amialio, naruei amil jikili ban tomu nalo nei aberburelo. \v 14 Mia bogo napano Yesu mialio, maka saaro leleio ka napano kanano naiagagoano nalo amila jibena, ana naio ber kalo, berinavo “Kamiu kuverbure re kiritete nalo na, kamiu kuvijamo kalo amei ea kiniou ga, bior napano kiritete nalo ajibe ka ga tomu nalo napano aju jouro ea Atua kiano navenatuboiano. \v 15 \x - \xo 10:15 \xt Mat 18:3\x*Kiniou neber riano ka kamiu, ka toro napano naio jidom riva jouro ea Atua kiano navenatuboiano, naio monoka rijikia ka naio javukia kiritete teliki tai ga, naio maka rijikia rila vite tai ka rila ka naio rudu Atua kiano navenatuboiano nei ea kiano meuliano.” \p \v 16 Ana Yesu bokar kiritete nalo nene, jikario naruei ka naio midu jum̃ano joa pariparilo ka naio rilivu kalo. \s1 M̃eaku tai napano be sanibaiano \r Mataiu 19:16; Luka 18:18-23 \p \v 17 Naruei bogo napano Yesu jo batavio ka riel rivano, toro tai jikiti binimei minie tano ka Yesu, naio bika denio, berinavo “?Naverloglogiano novo, kiniou monoka nala im̃auano vaio ka rila ka mia kiniou novokar meuliano nei napano maka rijikia ribisi?” \p \v 18 Ana Yesu ber ka naio berinavo “?Bior vaio ana jau kobio kiniou jibe na kober kiniou nebe naverloglogiano novo? Maka ve toro tai napano be kirinovo to, mia Atua naio ga takurano naio be kirinovo. \v 19 A jau komijikia bunu kanano tuboiano nalo, napano kito monoka romonea nalo, napano aber jibene aberinavo: Jau kouebin re toro, jau kola re siakaiano, jau kovina re, jau kala sibi re, jau kojukujuku re toro, jau kavamenea karam̃amo naio koniomo.” \p \v 20 Ana m̃eaku nene berkanio, berinavo “Naverloglogiano, tuboiano nalo na napano jau koberenio, bogo napano kiniou nebe tete kia ga vo, kiniou nojom̃a nobokar nonovlo, binimei bokar banei.” \p \v 21 Ana Yesu bitikar naio bano-o, tinien jii naio toru bior kanano iliano nei, ana naio berkanio, berinavo “Vite takurano ga jo keano vo, napano jau maka kalaio vo. Jau kava koṽiliṽili bulag ka kanamo vite nonovio nalo, ana jau kavar veru na vite nalo nene, jau kava kotiburevure van talim̃asa nalo. Ver jau kala tibena, mia jau ve kanamo vite novonovo nalo ve miroano ea tiniabene. Mo, jau kava kalaio, karina komei katakisor kiniou.” \p \v 22 Mia bogo na m̃eaku nei mijog iliano nei, naio miilo va kanio, ana kanano iviso mijog bova toru, bior napano naio be kiano vite miroano. Ana naio jaluvo den Yesu. \s1 Toro napano be sanibaiano, jikili ka naio rivan ea Atua kanano navenatuboiano \r Mataiu 19:23-30; Luka 18:24-30 \p \v 23 Naruei Yesu jirarag jeliviv ea naiagagoano nalo, ber kalo, berinavo “?Kiniou neber batitig ban kamiu, neber ver toro tai napano be kiano vite miroano, mia naio jidom riva jouro ea Atua kanano navenatuboiano, nina naio jikili mia jikili na.” \p \v 24 Mia naiagagoano nalo amiilo toru laka ka Yesu kiano iliano nei, ana naio ber bereio kalo, berinavo “Riano keneriku nalo, ka ava jouro ea Atua kanano navenatuboiano, jikili mia jikili na. \v 25 Kiniou neber ka kamiu, ka kamele tai riovodulu ea bulumirano nitil tai, naio jikili laka, mia ka toro tai napano be kanano vite miroano ka naio rijikia riva jouro ea Atua kanano navenatuboiano, nina naio kirisikili lie vo.” \p \v 26 Ana bogo na naiagagoano nalo amijog iliano nalo nei, mia nalo amiilo toru laka kanio, ana aberinavo “Tomnei! Mia karina, aber mia kei naio mijikia rivokar meuliano?” \p \v 27 Mia Yesu jirarag bitikarlo, berinavo “Toro maka rijikia rilarur toro, mia Atua naio mijikia rila vite nonovio.” \p \v 28 Naruei Pitere naio jidom ril naruei, berinavo “?Mia jum̃abe ka kumemi? Kumemi numituvan kenememi vite nonovio ruei, ana kumemi nubinimei numitakisorso.” \p \v 29 Ana Yesu ber kalo, berinavo “Kiniou neber riano ban kamiu, ka toro kei napano naio tuvan kunuano, p̃eli kuruano bija kuviviniene, p̃eli kenieno bija karam̃ano, p̃eli kenerinio, p̃eli kiano borotano, rivior kiniou a rivior kanaku ioluano vou nei, \v 30 mia naio rijev bereio venia naio juvan riva rivokar toromomou ve takurano [100]. Ea yetemeriba nei, mia naio rivokar bereio yimo nalo, kuruano nalo, kuviviniene nalo, kenieno nalo, kenerinio nalo, borotano nalo, mia vija vite nalo nei mia naio rivokar bogokouo nalo ve telabo, napano tomu nalo ajerm̃i ka naio bunu. A mave ka vite dolu nalo nei, ea bogo napano jo binimei, mia naio rivokar bunu meuliano nei napano maka rijikia ribisi. \v 31 \x - \xo 10:31 \xt Mat 20:16; Luk 13:30\x*Mia tomu telabo napano m̃a aju mave vonganei, iorou nalo atu yetano, a nalo napano m̃a aju yetano vonganei, iorou mia nalo atu mave.” \s1 Yesu berial kanano m̃ariano varolu nene \r Mataiu 20:17-19; Luka 18:31-34 \p \v 32 Ana Yesu nalo aju amiel ea m̃arabo, aju abavin Yerusalemo naruei. Ana Yesu naio jo miel jukamu ka kanano naiagagoano nalo, mia aju amiilo laka napano naio jo burum̃arabo kalo aba Yerusalemo, bior nalo amijikia ka tomu nalo na vio na ajerm̃i laka ka Yesu. A nalo dolu nam̃a aju abinimei iorou kalo, nalo bunu aju amermerou kija naruei. Mia Yesu naio bio kanano duelimo ba juo [12] amei vaataro ka naio, ana naio berial bere kalo jum̃abe mia ala kiki naio yako Yerusalemo. \p \v 33 Naio ber bisivisii banlo, naio berinavo “Kamiu kuviniagago vatitig. Vonganei kito roju rabavin Yerusalemo naruei, napano rivesiou re, mia adu Kulorinio Kenerinio toa tomu na tortoru na kulo lu nalo jum̃alo nalo vija naverloglogiano na tuboiano, naruei mia nalo na atibure naio ka mia naio monoka rim̃aro. A mia adu naio toa kulo Romo nalo jum̃alo, \v 34 naruei nalo na mia ayotel va ea naio, avule mirano, mia avitiv naio, rivan mia auebinio rim̃aro. Mia ka bogoti ve tolu nene, mia naio rimeul bereio.” \s1 Yemesi naio Jone naljuo abika titai den Yesu \r Mataiu 20:20-23 \p \v 35 Ana nalo aban lie telisu bereio, ana Sepeti kenerinio juo nei Yemesi naio Jone, naljuo abinimei vaataro ka Yesu, ana abika denio, aberinavo “Naverloglogiano, kumemi juo numisidom ver venia na mia kumemi ve juo nuvika denso vonganei, mia jau kotuvan van kumemi juo ga.” \p \v 36 Ana Yesu berdop̃e ban naljuo, berinavo “?A kamjuo kumisidom kuvika ka mia kiniou nela vaio ka kam ve juo?” \p \v 37 Ana nalo abe juo aberdop̃eio, aberinavo “Kumemi juo numisidom ka kajamo ana ver bogo napano jau komei tibe parinio tubo ea yetemeriba nei, mia kumemi juo numijikia nuvitutano ea kiamo vio lu vaataro kaso, tai toa jum̃amo meruo, a tai ea mali.” \p \v 38 \x - \xo 10:38 \xt Luk 12:50\x*Ana Yesu ber ka naljuo, berinavo “Kamjuo maka kuvijikia tena kamiu kumitu kubikanio? Jum̃abe, kamjuo na kumisidom ka kamjuo kubare ka romunu vio takurano ea baja na jogvaiano na mia kiniou monoka nomunu eaio? P̃eli kamjuo kuber kamjuo kumijikia kuvidu varueiano napano abaruei ea kiniou kanio?” \p \v 39 Ana naljuo aber ka naio, aber “Ee, kumemi juo nubare.” \p Ana Yesu ber ka naljuo, berinavo “Ee, be riano ka mia kamjuo kumunu ea kiaku baja na jogvaiano, a be riano bunu ka mia avaruei ea kamiu ka uei napano abaruei ea kiniou kanio, \v 40 a vite na kamiu kubika na, ka kam ve juo kuvitutano vija kiniou, ea tivelinio ve juo na kiniou, tena maka ve kiaku ka mia nejikia notuvan van kamjuo. Vio nalo na jibe na, nalo ga na Karam̃aku mila vatitigio kalo, a napano naio berkar ruei ka mia nalo atutano ealo.” \s1 Kulorinio Kenerinio binimei ka rim̃au tomu nalo kialo \r Mataiu 20:24-28 \p \v 41 Mia naiagagoano duelimo dolu amijog tenei napano kurualo juo nei Yemesi naio Jone abikanio, ana nalo tiniel jerlo abe juo. \v 42 \x - \xo 10:42 \xt Luk 22:25,26\x*Ana Yesu bio nalo abinimei ka naio ril vanlo, ana naio ber kalo, berinavo “Kito romijikia ruei tomu nalo kialo bajago napano maka amonea Atua. Kito romial ka tubo nalo bija tomu nalo na tortoru ea vio yetemeriba nei, nalo aju ajututua tomu nalo dolu ka atu yetano ka nalo bogo nonovio. \v 43-44 \x - \xo 10:43-44 \xt Mat 23:11; Mak 9:35; Luk 22:26\x*A kiaku naiagagoano nalo kenemiu bajago monoka tibena re. Verver kamiu tai sidom ka rimei rive toro na toru tai p̃eli naio rimei rive kenemiu toro na vurim̃araboiano tai, kiano m̃arabo jibe nei. Toro na monoka rimei tibe toro tai ga na rim̃au kenemiu. \v 45 Kulorinio Kenerinio mila jibena ruei, na naio maka rimei ka tomu nalo aija naio, mia naio binimei ka rijai tomu nalo a ka rijamo ka kiano meuliano ka rivulu bulag tomu ve miroano.” \s1 Yesu milarur merebono tai \r Luka 18:35-43 \p \v 46 Ana Yesu bija kiano naiagagoano nalo abinimei aju Jeriko, ana iorou, bogo na nalo ajum̃a abanvan ea komeli nei, tomu miroano ajakisorlo. Nalo aju amiel abano, ana merebono tai naio jom̃a jotano ea ikim̃arabo tivelinio ea vio nei. Toro nene, karam̃ano siano Timeas, ana nalo abio kenerinio nene ka Batimeas. Batimeas nene, naio jom̃a jotano ea m̃arabo bogo nonovio ga, naio jo bio ban tomu nalo ka nalo aje veru ve teliki van naio ka rimeul eaio. \p \v 47 A bogo na mijog ka Yesu na vio Nasarete nei naio jo miel ea m̃arabo binimei, naio jo bio, berinavo “Oi Yesu, jau Teviti kiano bajulukuti! Kiniou nojidom tiniem riia kiniou beamu.” \p \v 48 Ana tomu nalo dolu amil tiniemimi ban naio, aberinavo “!Ei, jau koyotuba re!” \p A naio jo bio mave lie, berinavo “Oi Tubo, jau Teviti kiano bajulukuti! Neber bo kaso tiniem riia kiniou!” \p \v 49 Ana Yesu binimei jikili joa vio nei, ber ka tomu nalo ber avio toro napano na rimei vaataro ka naio, ana nalo aba aber ka merebono napano, aber “?Ei, komijikia vaio?” \p Ana toro neibano ber “Venia?” \p Nalo aber “Yesu nei naio berenio jau komei vaataro ka naio beamu vo. Bo ga, jau kotumolu kito ravano.” \fig Merebono napano Batimeas|alt="Blind Man" src="42_Mark10:49_BlindMan.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="10:49" \fig* \p \v 50 Ana toro napano naio miyalar m̃ano kulukoti, naio jumolu sop̃eli ga, ana binimei ea Yesu. \v 51 Mia Yesu bika den naio berinavo “?Ana jau kojidom mia nala vaio kaso?” \p Mia toro nei berdop̃e, berinavo “Tubo, aua, kiniou nojidom ka kala miraku nalo rimei rivu, ka kiniou nejikia nesirarago.” \p \v 52 Mia Yesu ber kanio, berinavo “Bo, jau komijikia kavan bere ea kiamo vonuo, kiamo viekouoiano naio mila na jau kobinimei bo ruei.” Mia toro nei naio mial vatitig vite ea aura nene ga, mia naio jo mieliel ea m̃arabo, naio jo jakisor Yesu bano. \c 11 \s1 Yesu binimei bokar vio nei Yerusalemo \r Mataiu 21:1-11; Luka 19:28-40; Jone 12:12-19 \p \v 1 Vonganei, Yesu nalo abini mei vaataro ka Yerusalemo naruei, ana beamu kanio, nalo amiyotuba ea komeli juo nalo na terteliki nei, Betevas bija Betani, napano nalo aju tivelinio ea suku nei napano ajisia ka Suku na Buruolivi. Ana Yesu miila kiano naiagagoano juo, berinavo \v 2 “Kamjuo kuvan ea komeli yako na, mia memedu ka bogo na kam ve juo kuva jouro eaio, mia kuvial kirikiti togki tai, napano amiadikario ju, napano toro maka lele totania kija taakano vo. Mia kam ve juo kuvijubarlar sano teli, ana kuvuruio rimei bereio van kiniou ea vio nei. \v 3 A verver toro tai ril rivan kamiu kanio, rivika riverinavo ‘?Kamiu kumila jibe na ka venia,’ mia kamiu kuver ka naio, kuverinavo ‘Tubo naio jidom temeul nei, a mia naio riila rimei bereio ea vio nei vesiou re.’ ” \p \v 4 Ana naiagagoano juo nei abano, ana aba amial kirikiti togki nene, napano amiadikario, naio jumolu ju ju tavio ka m̃aratavo na yimo tai tivelinio ka m̃arabo. Ana naljuo ajidom ka ajubarlar sano teli, \v 5 mia nalo napano ajua vio na, abika aberinavo “?Oi, kamiu kumitu kumila venia na, na kumitu kumijubar bulag teli nene na?” \p \v 6 Mia naljuo aber kalo iliano nalo na Yesu ber kalo ruei, napano mia nalo amijikia averii ka tomu nalo, ana tomu nalo amijamo ka naljuo amijikia avuru togki riva rivu ga. \v 7 Ana naljuo aburu togki nene binimei, ana nalo abisi m̃alo kulukoti nalo ea taakano, ana Yesu bavin jotano mave eaio. \v 8 Ana tomu nalo miroano amiya bulag m̃alo kulukoti nalo abisi ea m̃arabo, a nalo tealo aba aje m̃am̃ali nalo, abar abulan ea m̃arabo ka togki naio rijikia riel eaio. Jibe na, nalo amila ka avatove ka Yesu jibe ka naio be tubo tai na toru laka. \v 9 Ana nalo amiel ka abano ka ava jouro Yerusalemo, a tiniobi nalo napano aban jukamu ka Yesu, bija nalo napano iorou ka naio, nalo aju amiaga laka jibe nei, nalo aberinavo \q1 !Bo mia bo laka! Roiovu ka naio! \q2 !Atua Sop̃i jau keilivu ka naio nei napano binimei ea siamo! \q1 \v 10 !Kito rajaaro toru ka Navenatuboiano na kiado tormoruo Teviti nei napano joa binimei! \q2 Kamiu nalo na tiniabene mave kuviovu bunu ka naio! \p \v 11 Ana Yesu ba jouro yako Yerusalemo, a naio ba bokar Atua Kunuano Lu. Ana naio ba joomo, ba bitii vio nalo nene, a vite nalo nonovio napano amila eaio. Ana m̃erenio jo batove ruei, mia naio buru kiano naiagagoano duelimo ba juo [12], ana nalo ajaluvo ea komeli na toru nei bereio, nalo aba amon Betani. \s1 Buruiesi tai na maka rivar m̃arati vo \r Mataiu 21:18-19 \p \v 12 Ana kavijova, nalo ajaluvo Betani bereio, nalo amiel abinimei bereio Yerusalemo, ana Yesu naio mijog vitu. \v 13 Ana naio bitii buruviki tai jo, ana naio miel ba vaataro kanio ka rivar m̃arati tealo. Mia bogo na naio binimei mialio, naio mial ka buruviki nene, m̃ati telabo, a maka ve m̃arati, bior maka ve bogo nene vo. \v 14 Ana Yesu naio mil ban buruviki nene, berinavo “Jau, mia jau maka leleio kejikia kavar m̃arati bereio ka tomu nalo ajikia asenio.” A kiano naiagagoano nalo amijog bunu ka naio ber iliano nei. \s1 Yesu naio mijil dedade ea nalo nam̃a aju ap̃ilṽili ka saba ea Atua Kunuano Lu \r Mataiu 21:12-17; Luka 19:45-48; Jone 2:13-22 \p \v 15 Ana Yesu nalo aba abokar Yerusalemo bereio, ana nalo aban bereio joomo ea Atua Kunuano Lu. A Yesu bitii bereio ka tomu nalo miroano ka nalo aju tivelinio ka yimo, nalo aju amim̃auka im̃auano nalo na ka ajev veru eaio, a tomu miroano aju abulu saba nalo na aju ap̃ilṽili kanio. Ana naio maka leleio saaro kanio, naio ba mijil bulaglo, bilig dea ka barobaro nalo napano nalo ajum̃a amijebukua veru nalo na vio Romo binimei ea veru na kulo Ju nalo kialo, napano nalo ajum̃a ajuvanio ea Yimo Lu. A ba bunu buku bulag kialo iesi na totaniano na nalo aju ap̃ilṽili ka sibo na sida. \v 16 A naio berbure bunu nalo nam̃a aju ajidom avar kialo saba nalo na im̃auano ka aiel avarkorov yati na Yimo Lu nei. \p \v 17 Ana naio berlogloglo, berinavo “?Jum̃abe, kamiu maka kuvijikia ka Atua berial ea kiano Iliano Lu, ber \q2 \qt ‘Mia nalo aver kiaku Yimo Lu naio be yimo na volkouano na taara nonovio na tomu nalo na yetemeriba reraio’? \qt* \rq Ais 56:7\rq* \q2 \qt ‘A mia kamiu kumitu kubilig Yimo Lu nei ruei ka rimei tibe buluvae tai na vinauano.’ ” \qt* \rq Jeremaia 7:11\rq* \p \v 18 Ana maka vesiou tomu nalo na tortoru na kulo lu bija naverloglogiano nalo na tuboiano, amijog venia na Yesu naio mila ruei ea Atua Kunuano Lu, mia nalo tiniel mimi laka, nalo ajidom ala titai kanio. Mia nalo amerou laka ka Yesu, nalo maka bunu ala, bior nalo abitilubar ka tomu nalo ajidom laka ka naio, nalo aju amiilo ka kiano verloglogiano novo nalo. \v 19 Mia ka bogo na m̃erenio jo batove ruei, Yesu nalo ajaluvo Yerusalemo bereio. \s1 Bulabati iesi na maka rivar m̃arati naio rim̃aro nonovio \r Mataiu 21:20-22 \p \v 20 Mia kavijo, nalo aju amiel abano Yerusalemo bereio, ana amial bereio buruviki napano beamu na, ana nalo amial ka vonganei m̃ati nalo mekekeu biniu ruei. \v 21 Ana Pitere naio jidomii bereio Yesu kiano iliano, ana naio ber ka naio, berinavo “Tubo, jau keial vo! Buruviki nei napano jau komil banio niovo, vonganei naio binimei mekekeu nonovio ruei!” \p \v 22 Ana Yesu berdop̃eio, ber kalo, berinavo “Kamiu monoka kuvitu sikili vija Atua. \v 23 \x - \xo 11:23 \xt Mat 17:20; 1Kor 13:2\x*Kiniou neber be riano ban kamiu, ver toro kei na maka kiano jidomiano veve juo, a monea kirisikili, ana venia na naio berenio, mia monoka tibe na ga. Verver naio ril van burusuku na toru nei, river kanio riverinavo ‘Jau kavatove koviako ea tei,’ nina, mia monoka tibe na ga. \v 24 Nina naruei kiniou neber ka kamiu, ka venia na kamiu kumitu kubika ea kenemiu volkouano, verver jau komonea sikili ka tena be kiamo ruei, bo, mia monoka tibe na ga naruei. \v 25-26 \x - \xo 11:25-26 \xt Mat 6:14,15\x*A ea bogo nonovio na kamiu kuvisidomii ka kubolkouo, kamiu monoka tiniemiu maio ka bunu, ka ver titai joaso bija toro dolu, monoka koviekokoa beamu, karina jau komijikia kotumolu koverialio ea kiamo volkouano nene van Atua. Verver jau kala tibena, mia Karam̃ado na tiniabene, naio bunu mia sidomii ka riviekokoaso ka kiamo vovaiano nalo.” \s1 Navurim̃araboiano nalo na Israel nalo ajidom averbure Yesu \r Mataiu 11:23-27; Luka 20:1-8 \p \v 27 Ana Yesu nalo amiel abinimei abokar bereio Yerusalemo, ana nalo aba jouro ea burusio na Atua Kunuano Lu bereio. Ana bogo napano nalo aju amiel jouro, tomu nalo na tortoru na kulo lu nalo, bija tomu na verloglogiano na tuboiano, bija tomu na vurim̃araboiano na kulo Ju kialo, nalo abinimei ea naio. \v 28 Nalo abika naio, aberinavo “?Jau kojo komila jibena ea vio nei ea kei siano? P̃eli kei bereio na berii kaso ka jau kala tibena?” \p \v 29 Ana Yesu naio ber kalo, berinavo “Bo ga, a kiniou bunu nojidom nevika vikadeniano tai van kamiu beamu. Verver kamiu kuverdop̃e kiaku vikadeniano nei rivu, mia kiniou neverial van kamiu jum̃abe ana kiniou nemijikia nemila jibe nei. \v 30 Bo ga, kiaku vikadeniano naio jibe nei naruei, berinavo ?Baruei nei na Jone naio mila von nua bogobe ka tomu nalo, naio be titai na Atua ber ka Jone ka naio rilaio, p̃eli tomu nalo ga nalo aber ka naio? Kamiu kuvilavon ka kuverdop̃e kiaku vikadeniano nei.” \p \v 31 Mia Yesu kiano vikadeniano nei naio mila nalo abilvili ealo bereio, nina nalo aju aberinavo “?Mia kito rover tum̃abe ka naio? !Rovitikar batitig kito nei! Verver kito rover varueiano nene Atua naio ber ka Jone, mia toro na monoka rivika den kito river ka venia na kito maka romonea Jone. \v 32 Ana kito maka rejikia rover bereio Jone kiano varueiano nene naio miyotuba ea tomu nalo kialo jidomiano ga, ka ver maka mia tomu nalo tiniel ser kito!” \p Tomu nalo na tortoru nei nalo amerou ka aver iliano nei, ka nalo amijikia ka tomu nalo aju amonea Jone jikil ruei ka naio be Atua kiano naverialiano tai na be riano. \v 33 Ana kialo jidomiano nalo jibe nei mila nalo aberdop̃e Yesu jibe nei ga, nalo aber ga “Kumemi maka nuvijikiaio.” \p Ana Yesu ber ka nalo neibano, berinavo “Jum̃abe, mia kiniou bunu, kiniou maka nejikia nover ka kamiu kei naruei naio ber ka kiniou ka nala im̃auano nalo nei.” \c 12 \s1 Jamerijiano na tomu va nalo nam̃a abitikar jiotilikrevi tai \r Mataiu 21:33-46; Luka 20:9-19 \p \v 1 Mia bogo na Yesu naio jo berlogloglo, naio jo berii jamerijiano banlo bogo nonovio. Jamerijiano tai naio ber jibe nei, naio berii toro na toru tai, bija kiano jiotilikrevi tai. Toro nene naio mim̃auka vatitig ka kiano vio nene, naio mila burusio tai jikili jeriko tivelinio nalo biniu, ana naio mila vio tai ka rivie bulag vati m̃arkrevi, a naio mila bunu kanano burutili vio tai ka avoio avavin atu mave eaio ka asiraragkuku ka jiotilikrevi nei. Mia bogo tai, toro na toru nei naio jidom riel kiki kija rivan ea buruvenuo dolu nalo, ana naio juvan kanano jiotilikrevi nei ban kulo dolu nalo tealo, ka nalo amei aim̃au eaio, nalo avuluio van naio. \p \v 2 Naruei toro na toru nei naio ba jo laka-o, karina naio mial ka vonganei be bogo na m̃ariesi nalo ameruo naruei. Ana naio miila kiano toro tai ban bereio, ka rivar veru na m̃arati krevi nene togio ve kiano, nina monoka avario van naio. \v 3 Ana bogo napano naio ba miyotuba kean nalo nei, nalo amue niegeniege naio bova laka, ana nalo amijil deven naio ban bereio naruei naio maka rivar titai leleio. \v 4 Mia tubo nei naio miila kiano toro dolu bano, mia nalo nei amueio, bar ja ea parinio, nalo amila bova toru banio bano-o nalo amijil lar naio ban bereio. \p \v 5 Karina naio miila bereio tai, nalo amuebinio m̃aro, a iorou kanio naio miila kiano tomu nalo miroano nalo abano, a nalo aju ajukulo a amuelo bunu nalo am̃arm̃aro ga. \v 6 Naruei toro na toru nei naio mial ka toro ga takurano naio jo naruei, nina be kenerinio memedu na naio tinien jii m̃elea naio, ana naio jidomii banbano na berenio “Vonganei, monoka neiila keneriku ga naio rivano, mia nalo monoka avamenea naio.” \p \v 7 “Ana bogo na kulo va nalo nei amial toro na toru nei kenerinio binimei, nalo aju aberverii kalo, aberinavo ‘Nina be toro na toru kenerinio na. Toro na naruei, napano verver toro na toru rivakovio, mia naio naruei rudu tanobuku nei tibe kanano jajum̃ano. Bo ka rouebin bunu naio rim̃aro, ka mia kito ga rojikia rovokar tanobuku nene ve kiado.’ \v 8 Tibe na naruei, nalo aba abokakar naio kirisikili, nalo amuebinio, ana nalo abukuio batavio ea jiotilikrevi nene.” \p \v 9 Naruei Yesu naio bika denlo, berinavo “?Bogo na toro na toru na jiotilikrevi nene mia naio rimei bereio, mia naio rila tum̃abe ka nalo na aju amim̃au ea kanano jiotilikrevi? Tomu nalo bova nei, mia naio rimei ruebinvin nalo am̃arm̃aro ea bajago tai na jikili, a mia naio rudu kiano jiotilikrevi rivan kulo dolu na bo.” \v 10 Naruei Yesu ber kalo, berinavo “Iliano tai ea Atua kiano Iliano Lu napano naio ber jibe nei, berinavo \q1 \qt Veru na, tomu nalo na amim̃auka yimo aberinavo naio bova, ana nalo abuku ban ruei, \qt* \q2 \qt mia vonganei veru nene binimei be veru tai napano bo ka toa sudu na yimo, ka naio rivokar yimo sikili. \qt* \q1 \v 11 \qt Tena, Atua ga naio mila, a kumemi numial jibe ka bo mia bo.”\qt* \rq Iouano 118:22,23\rq* \p “?Ana jum̃abe naruei, iliano na kamiu kumijikia ruei, a p̃eli kamiu maka kuvulukuio kija bogo tai?” \p \v 12 Mia bogo na Yesu berii jamerijiano nei bisi, mia nalo na tortoru abitilubar ka naio ber iliano na jibe na ka kialo bajago, ana nalo tiniel mimi, mila nalo aju ajidom alavon ka avokar naio sikili to, karina nalo amial tomu miroano laka, ana nalo amerou kalo, ana nalo ajuvan naio jo, nalo aju koalabo den naio ga. \s1 Vite na be Atua kanano, a vite na be Sisa kanano \r Mataiu 22:15-22; Luka 20:20-26 \p \v 13 Mia tomu nalo na tortoru aba abitii tenei, mia nalo amiila Varisis tealo bija Erot kiano burukuti tealo abinimei, ka alavon ka avika vikadeniano tealo na jikirkili ka alavon Yesu kanio, napano mia naio maka rijikia ka riverdop̃eio. \v 14 Mia nalo abinimei ea Yesu, amila sibilili naio ka iliano novo nalo, nalo aberii “Naverloglogiano, kumemi numijikia ka jau kobe riano garuei. A jau, jau maka koto komerou ka toro, ka toro na jo loa nalo dolu p̃eli toro na toru p̃eli na jum̃abe, a jau kojo koberial memedu Atua kiano m̃arabo ka tomu nalo abiniu. Mia kumemi numisidom nuvika denso tibenei, kiado tuboiano naio ber jum̃abe? ?Naio berii memedu ka kito kulo Ju rovulu takis van Parinio Tubo Sisa nei na Romo, p̃eli naio ber maka rimemedu? \v 15 Bo ka rovulu takis nalo p̃eli na makanio?” \p Ana Yesu naio mijikia ka aju abivika sibisibi ga, nalo ajidom ala bulag naio ga, ana naio berkalo, berinavo “?Ee, kamiu kumitu kumisidom kuvilavon kiniou tibe na ka vaio? Bo, kuvidu veru tai rimei ka nevitiio.” \fig Vite na be Sisa kanano a na be Atua kanano|alt="Denarius Coin" src="42_Mark12:15_DenariusCoin.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="12:15" \fig* \p \v 16 Ana nalo amidu tai binimei banio, ana naio bika denlo, berinavo “?Mirano toro kei nei joa veru na teliki nei? ?A sio na abivitauia joaio, naio be toro kei siano?” \p Nalo aberenio “Parinio Tubo Sisa mirano na, a siano bunu.” \p \v 17 Ana naio ber kalo berinavo “Bo ga, vite na be Sisa kiano, kamiu monoka kuvar van Sisa, a vite na be Atua kiano, kamiu monoka kuvar van Atua.” \p Mia bogo na amijog verdop̃eiano nene, nalo amiilo va laka. \s1 Tomu nalo na am̃arm̃aro mia nalo ameul bereio \r Mataiu 22:23-33; Luka 20:27-40 \p \v 18 \x - \xo 12:18 \xt Im̃auo 23:8\x*Mia iorou kanio, ana Satusis tealo abinimei ea Yesu, napano nalo ajidom avika den naio tivelinio na vite tai napano nalo amonea kirisikili eaio, napano tomu nalo na am̃arm̃aro, nalo maka bunu ajikia ameul bereio ea bogoti na maaro. Nina naruei nalo abika den Yesu, nalo aberinavo \v 19 “Naverloglogiano, kumemi numi-sidom nuvika denso, ka jum̃abe ka iliano tai na tormoruo Mosis naio bivitauia be kiado beamu nua. Naio berinavo ver toro tai, kuruano naio m̃aro den koano tira, na nalo maka ve kenerilo tai vo, mia toro na monoka rivuru taanou nene ve koano. Ana verver tira nei rivar tete, nalo amijikia asisia naio takii karam̃ano na m̃aro ruei, ka siano rimeul to. \v 20 Mia ea bogo tai, tomu aluo na abe kurualo. Nana beamu laka kalo naio buru koano tai, a mia naio m̃aro den koano napano naljuo maka avar kiritete tai vo. \v 21 Karina kurualo juo nene naio buru tira neibano, karina naio bunu m̃aro denio, na maka ve kenerinio, a iorou kurualo tolu nene naio bunu mila jibe na, \v 22 banbano-o bokar kurualo aluo nene, nalo nonovio amila jibe na ga, nalo am̃arm̃aro den tira nene. A iorou ka koano sum̃ano nalo nei napano abiniu am̃arm̃aro ruei jibe na, tira nene naio bunu m̃aro. \v 23 Mia jau kover von tenei? Ea legiano na maaro, bogo na mia atu aver ka mia tomu nalo amemeul bereio, mia tira neibano ve kei koano, ka napano naio joro ka tomu aluo napano abe kurualo ruei?” \p \v 24 Mia Yesu naio berinavo “Makanio, kenemiu jidomiano na naio ba kirivova laka. ?A p̃eli kamiu maka kuvijikia venia mila kenemiu jidomiano bova jibe na, a? Nina ka maka kuvijikia venia na Atua kiano iliano lu berenio, a kamiu maka kuvijikia venia bunu kiano moroano na toru rijikia rilaio. \v 25 Bogo na tomu nalo amemeul bereio, mia nalo atibe ka nailiano nalo na tiniabene ga, ana mia nalo maka bunu ala tenei soriano. \v 26 A ea tivelinio na ameul bereio nei, kiano iliano jo ruei ea niosi na Mosis bivitauia, napano naio berii iesi na teliki napano sebi jijenio, na Atua mil ban Mosis, berinavo \q2 \qt ‘Epraamo, Aisak, a Yakovo, kiniou nebe kialo Atua.’\qt* \p “?Vede kamiu maka kuvuluku iliano nei kija bogo tai, \v 27 ana mia kiniou never bisivisii van kamiu ka rivuririi kenemiu jidomiano nalo. Nalo tolu nei am̃arm̃aro ea yetemeriba nei bogo be nua ruei, mia yuka telabo barlaka ruei karina Atua naio ber vonga iliano nei, ber naio be kialo Atua. Tibena, kanano iliano nei berenio nalo tolu nei am̃arm̃aro ea yetemeriba nei, mia nalo aju ameul ea naio kiano vo. Atua naio maka sidom ka kiano tomu nalo ave tomu nalo na am̃arm̃aro ga, mia naio jidom ka rive Atua ka tomu nalo napano amemeul.” \s1 Tuboiano juo na tortoru \r Mataiu 22:34-40; Luka 10:25-28 \p \v 28 Naruei naverloglogiano na tuboiano nalo tai binimei jikili ju bunu ka bogo nei, mia naio jom̃a mije tiliniene ka napano Satusis nalo ajum̃a ajidom ka alavon Yesu, mia Yesu naio jom̃a juvululo ea kiano verdop̃eiano novo nalo. Naruei naverloglogiano nei naio be tiniene ka naio kija, mia naio bika den Yesu, berinavo “?Ea kiado tuboiano nalo, nana vabe nene naio bo lie loa laka juvulu nalo dolu nalo?” \p \v 29 Naruei Yesu berkanio, berinavo “Iliano Lu naio ber jibenei, berinavo \q1 ‘Tomu nalo na Israel, kamiu kumije tiliniemiu. \q2 Atua Sop̃i, kiado Atua, naio takurano be Atua Sop̃i. \q1 \v 30 Atua Sop̃i napano be kiamo Atua, jau monoka tiniemo tii naio \q2 ka kiamo iviso momou, \q2 ka kiamo meuliano momou, \q2 ka kiamo jidomiano momou, a \q2 ka kiamo moroano momou.’ \p \v 31 “Nina naruei naio be moti, a juo nene, naio ber jibe nei, berinavo \q2 ‘Jau tiniemo tii nalo napano aju vaataro kaso, jau kovijuku rivu kalo, tavukia napano kojom̃a tiniemo jiiso.’ \p “Mia maka bunu ve tuboiano dolu tai bereio napano naio loa laka ka juo nei.” \p \v 32 Naruei naverloglogiano na tuboiano nei naio berdop̃e, berinavo “Riano ga naverloglogiano, jau kober memedu ga. Jau kober be riano, ka Toro na Toru naio takurano ga, maka ve dolu tai. \p \v 33 “Mia jau kober be riano bunu, ka kiniou monoka tinieku tii naio vija tinieku momou, a vija kiaku jikiaiano momou, a vija kiaku moroano momou, a kiniou monoka tinieku tii nalo napano m̃a aju vaataro ka kiniou, tavukia napano tinieku jii kiniou kiniou takurano. Be riano na, ea Atua kiano vitiiano, ver kito rala tibe na, nina naio jo mave laka, naio bo laka ka sida nalo napano m̃a kito roju romilaio ea Kunuano Lu.” \p \v 34 \x - \xo 12:34 \xt Luk 10:25-28\x*Mia Yesu mijog kiano verdop̃eiano naio bo, naio be masou, naruei naio berkanio, berinavo “Kiniou neber kaso, neberinavo, jau kojo vaataro ruei, ka mia jau kava jouro ea Atua kiano navenatuboiano navo.” \p Ana mia iorou ka bogo na, maka bunu toro tai rila vonvon Yesu ea vikadeniano bereio. \s1 Naverikariano naio be tormoruo Teviti kiano Atua \r Mataiu 22:41-46; Luka 20:41-44 \p \v 35 Ana iorou, Yesu jom̃a berloglog tomu nalo joomo ea Atua Kunuano Lu, karina naio kija bika vikadeniano tai denlo. Naio bika, berenio “?Kiniou nomijikia ka naverloglogiano na tuboiano ajum̃a aberloglog kamiu, mia kiniou nojidom novika ka bior vaio ana ajum̃a aberenio Naverikariano naio monoka riyotuba ea tormoruo Teviti nei kiano yati, napano naio be Parinio Tubo beamu. \v 36 Kiniou nebika nina, bior napano beamu, Niununo Lu naio binimei ea Teviti, mila na naio mil berinavo \q1 \qt ‘Atua Sop̃i naio ber ka kanaku Tubo, berinavo \qt* \q2 \qt “Jau kototano tivelinio vameruo na kiniou, jau kotororea rivano-o mia kiniou novuru kanamo uolu nalo amei ave m̃adayebe tai tena kovijankon jaamo eaio.” ’ \qt* \rq Iouano 110:1\rq* \p \v 37 “Ea vio na kito romialio ka napano Teviti naio jom̃a bio Naverikariano nei naio be kiano Tubo ruei. Naruei bior Teviti naio ber jibena, jum̃abe ana ajum̃a aberinavo mia Naverikariano nene mia naio riyotuba ea Teviti, be kiano yati ga?” \p Mia burum̃ara tiniobi napano aju ka bogo na, ajidom m̃elea verloglogiano na jibe ka Yesu kanano, nalo amije tilinielo toru laka eaio. \s1 Yesu naio mil jikili ban navurim̃araboiano na lotuano nalo \r Mataiu 23:1-36; Luka 20:45-47 \p \v 38 Mia bogo napano Yesu jom̃a berlogloglo, naio jo jokol bunu bajago na m̃arouano na kialo navuri-m̃araboiano. Naio berinavo “Kamiu kuvitikar kamiu ka naverloglogiano na tuboiano nalo. Nalo abarvar kalo m̃elea ka kialo burutili kulum̃arauo nalo na, mia verenio amiel ea vio na vioruru, nalo ajidom ka tomu nalo monoka avatove kalo, a avio batitiglo aver ‘Naverloglogiano, kavijo bo!’ \v 39 A ea bogo na jokoluolu a joomo ea yimo na volkouano bunu nalo ajidom dam̃ariga nalo atutano ea vio na tomu na tortoru jelelo ga. ?Kamiu kubitilubarlo ruei, a? \v 40 A ajum̃a aburii kialo volkouano terebievi laka, mia ajum̃a amila sibi ga, bior bogo nene kia ga, nalo ajum̃a amijukujuku taanou nalo ka amijikia avina ka kialo saba nalo. Naruei bior kialo bajago nalo na, mia kialo mauo nene mia naio sikili lie vo.” \s1 Taanou tai jian veru sesa tai ban Atua \r Luka 21:1-4 \p \v 41 Naruei iorou kanio, Yesu mijian naio ba jotano vaataro ka vio nam̃a abuku ijaiano na Yimo Lu nei, mia naio bilig pariparinio bitivitii tomu nalo nam̃a ajuvan kialo ijaiano. Naruei naio mial tomu telabo napano abe sanibaiano, nalo abar kialo burum̃ara ijaiano nalo abinimei, ajuvanio. \v 42 Mia karina naio mial bunu ka napano tiramoruo tai naio binimei, naio be taanou ga tai, a naio be talim̃asa laka. Naruei naio bar veru sesa subaier juo binimei naio jian ban Atua. \p \v 43 Naruei Yesu bio kiano naiaga-goano nalo ka amei ea naio, naruei naio mil banlo, naio berinavo “Kamiu kumial tiramoruo na, napano naio juvan veru sesa juo na? Kiniou neber be riano ka kamiu, ka naio jian loa, naio jovulu ijaiano dolu nalo nonovio napano na sanibaiano nalo ajuvanio. \v 44 Nalo na, be kialo burum̃ara puruveru nalo, mia amije bena ga torogio nene, mia taanou nei, kiriveru teliki na naio bokar jo ka mia rijai kiano meuliano, naio jian nonovio ban Atua.” \c 13 \s1 Yesu berial ka mia aue bulag Atua kunuano lu \r Mataiu 24:1-2; Luka 21:5-6 \p \v 1 Mia Yesu naio jaluvo den Atua Kunuano Lu, mia bogo napano naio jom̃a miel bano, naiagagoano nalo tai naio jiloglog burum̃ara yimo nalo na Yimo Lu nei, ana berinavo “Naverloglogiano, jau keialio! Yimo nalo na bija salo puruveru nene nalo romial lo amieg kirinovo laka, a!” \p \v 2 Ana Yesu berkanio, berinavo “?Jau komial yimo nalo na tortoru na? Mia iorou kanio mia ve re salo puruveru nene nalo atu batitig ea jeleigio, bior mia tomu tai, mia amei auebulag lelan nonovio yimo nalo na aviniu.” \s1 Jaleleano mia monoka rimei \r Mataiu 24:3-14; Luka 21:7-19 \p \v 3 Ajum̃a amiel jibe na, abinimei ea Suku na Buruolivi Nalo, nina naio jo jirarago ban ea Yimo Lu, ana Yesu naio jotano ea vio na. Ka bogo napano maka ve kulo dolu nalo atu, a naiagagoano ver abinimei ea naio, nina be Pitere, Yemesi, Jone a Andru. Naruei nalo abika denio, aberinavo \v 4 “?Mia auebulag Yimo Lu na nagi, a venia naruei mia naio rila vite nalo nei monoka amalmaluvo?” \p \v 5 Ana Yesu mil banlo naruei, naio berdop̃e, berinavo “Bo ka kamiu kuvitikar vatitig kamiu rivu, ka mia ve re toro tai rimei rila sibilili kamiu, \v 6 bior mia tomu ve telabo napano mia adu siaku, ana mia amei averinavo ‘Kiniou nobe Naverikariano nene,’ naruei mia avuru tomu ve telabo aiel vovu. \v 7 Ana ver ea bogo na, mia kamiu kuvijog uetubaiano na mira naio jo binimei vaataro, p̃eli na kamiu kuvijog lilianiano na burum̃ara mira nalo napano m̃a aju koalabo, mia kamiu kumemebiju m̃elea re. Vite nalo nei monoka amalmaluvo beamu vo, mia nina maka ve legiano na maaro nene navo. \v 8 A mia parinio tubo nalo, mia ala mira ka parinio tubo dolu nalo, mia buruvenuo nalo mia atumolu ka buruvenuo dolu. Mia vio reraio ea yetemeriba nei, mia m̃ii rikulkulu ve toru, a mia ve burum̃ara bogo na vitu bunu, mia vite nalo na, maka ve Legiano na Maaro nene navo. Vite nalo na naio jibe ka ga napano tira napano m̃abono, naio mijog dovorovo ka taakano mijalele garuei be moti ka rudu kenerinio, mia burum̃ara jaleleano nei naio maka navo. \p \v 9 \x - \xo 13:9 \xt Mat 10:17-20; Luk 12:11,12\x*“A kamiu monoka kuvitikar vatitig kamiu rivu, bior ka napano tomu nalo mia avuru kamiu ea komeli nalo p̃eli ea kialo yimo na volkouano ka mia ail van kamiu, naruei mia atibure kamiu p̃eli mia avitiv kamiu. Mia monoka avuru kamiu kuva kuvitu kamu ea mirano tomu na tortoru na buruvenuo nalo rivior ga kamiu kube kiaku naiagagoano, ana ea bogo na kamiu kumijikia kuverial kenemiu moneano ea kiniou kamu ka miralo. \v 10 Ana Ioluano Vou, mia aioliolu kanio van taara nalo na tomu nalo na yetemeriba nei beamu vo, karina mia vite nalo nei amijikia amalmaluvo. \v 11 Ver nalo amei avokakar kamiu, ka avuru kamiu kuvan ka atibure kamiu, mia kamiu kuvisidomii bijovijon re laka, verenio ‘?Mia kiniou never vaio vanlo?’ Mia kamiu kuverial ga iliano vaio napano mia Niununo Lu naio sian rivan kamiu, rimonloglog bogo napano mia kamiu monoka kuvil, bior ka napano mia ve re kamiu napano kuvil, mia naio rive Niununo Lu napano mia naio ril moluo ea kamiu. \p \v 12 “Ea bogokouo na, mia toro mijikia rijamo ka tom na bova dolu nalo nei amei avuru bulag kuruano rimemedu p̃eli na kenerinio memedu, ka auebinvinlo am̃arm̃aro, nina kar ga napano amonea kiniou. A mia kiritete nalo amijikia atumolu bunu ka averial keniele nalo a karam̃alo nalo napano amonea kiniou, ka am̃arm̃aro bunu tibe na. \v 13 \x - \xo 13:13 \xt Mat 10:22\x*Mia tomu nalo aserm̃i m̃elea ka kamiu napano siaku joa kamiu, mia kamiu kei napano naio tumolu tu sikili riva rivokar juluvati na bogokouo nei, mia Atua rilarurio.” \s1 Jaleleano toru yako Yerusalemo \r Mataiu 24:15-28; Luka 21:20-24 \p \v 14 Ana Yesu naio ber iliano dolu tai bunu, napano naio bo ka ver toro napano naio rivuluku, rilavon ka rijikia vatitig nioti nene. Iliano nei naio ber jibe nei, berinavo “Mia kamiu kuvial ka napano mia avitirilar tavoru tai napano kirivova mia kirivova laka, naio tumolu toa vio lu tai napano maka rimemedu ka toaio. A bogo na kamiu kuvial vite nei, kamiu napano kumitu Yutea, bo ka kamiu kuvuro bilig, kamiu kuva kuvitoluku ea burusuku nalo. \v 15 \x - \xo 13:15 \xt Luk 17:31\x*Ea bogo na, ver toro tai to rijilmebi tavio ea kunuano, naio monoka riva joomo re bereio ka rivar kanano saba tai, \v 16 p̃eli ver toro tai toa kanano tiniavio, mia naio monoka rivan re bunu ea kunuano ka rivar kanano kulum̃arauo, mia naio monoka rivuro sop̃eli tibe na ga rivano. \v 17 Ka bogo na, mia rivova laka bunu rivan nena nalo napano abe m̃abolo, vija nalo nam̃a amije yu ban kenerilo solbouo nalo. \v 18 Ver tibe na, bo ka kamiu kubolkouo rivior kamiu, ka bogo na kenemiu vuroiano nei ka mia naio rivokar re kamiu ea bogo na burum̃ara niavo. \v 19 \x - \xo 13:19 \xt Visi 7:14\x*Nina bior ka napano bogo na, mia sikili mia sikili, sikili lie tovulu bogokouo dolu nalo, napano jikar ea bogo na Atua naio jii yetemeriba nei binimei bokar banei, a mia ve re bunu burum̃ara bogokouo na toru tai tibe nei bereio bogo tai. \v 20 Mia Atua jidomii ruei ka mia naio tekor bogokouo nei ve bulati ga, bior kanano tomu nalo napano naio bijauia bulaglo ka ave kanano ajua bogo nei. Ver naio tekoro re ve bulati tibe na, mia ve re toro tai rijikia rimeul to. \p \v 21 “Mia ver tomu nalo averver ka kamiu ka bogo nei, averinavo ‘Kamiu kumial toro yako, nina be Naverikariano na,’ p̃eli na ver averii toro dolu, averinavo ‘Naio be Naverikariano na niako laka,’ mia kamiu kumonea re kialo iliano nalo na. \v 22 Naverikariano telabo napano maka ave riano amijikia atumormolu, vija bunu naverialiano na sibisibiano, mia nalo na amijikia ala jamerijiano nalo, vija vite nalo na memebijuiano. Mia nalo ala tibe na, ana mia avuru tomu nalo ave vovu, riva rivokar napano mia alavon ka avuru bunu Atua kiano tomu nalo napano bijauia bulaglo ka ave kiano, mia vite nei mia maka ajikia alaio ga. \v 23 Mia kamiu kumijikia kuvitikar vatitigio, bior napano kiniou neberial vite nalo nei ka kamiu vonganei ruei, napano maka amalmaluvo vo.” \s1 Mia Kulorinio Kenerinio rimei bereio \r Mak 13:24-27; Luka 21:25-28 \p \v 24 \x - \xo 13:24 \xt Visi 6:12\x*Ana Yesu berinavo “Naruei ea bogo na, iorou ka napano jaleleano nalo nei ribisi, mia m̃erenio rimei ribobogio, a mia siberio rimermera re bunu. \v 25 \x - \xo 13:25 \xt Visi 6:13\x*M̃arvitano nalo ea bul niogovu mia atibirbili, a moroano na vio yauo, mia Atua rikulkulu kalo. \v 26 \x - \xo 13:26 \xt Visi 1:7\x*Naruei ea bogo na, mia aial Kulorinio Kenerinio rimaluvo ea melijo vija kiano burum̃ara moroano a vija kiano burum̃ara mermerano. \v 27 Avona bisi, mia naio riila kiano nailiano nalo aseliviv ea vio reraio yetemeriba a tiniabene, a mia avuru kiano tomu nalo napano naio bijauia bulaglo ruei, nalo amei vio takurano ea naio.” \s1 Maka toro tai napano rijikia bogoti na maaro nei \r Mataiu 24:32-36; Luka 21:29-33 \p \v 28 Ana Yesu berenio, berinavo “Kamiu kuvisidomii von buruiesi nei, napano aber buruviki. Naio be kiano titai ka verloglog ka kamiu, napano kamiu monoka kuvitii vatitig eaio. Bogo na kamiu kumial ka sudoti vou nalo aju amiluo, aju abinimei amemeaio, ana kumijikia ka bogo na inio ve toru jo binimei vaataro. \v 29 Tibe na, bogo na kuvial jamerijiano nalo na ea yetemeriba, nalo aju amalmaluvo jibe ka napano kiniou neber ka kamiu ruei, mia kamiu kumijikia ka Kulorinio Kenerinio jikili jua m̃aratavo ruei, vaataro ka riyotuba naruei. \p \v 30 “Riano, kiniou neber ka kamiu, mia tenalo na mia amaluvo beamu, ana iorou, tarati na tomu nalo napano ameulial bogo na amijikia am̃arm̃aro ea yetemeriba nei. \v 31 Ana mia buluniogovu vija yetemeriba nei, naljuo avakovio bunu, mia kiaku iliano nalo maka ajikia avakovio bogo tai. \v 32 \x - \xo 13:32 \xt Mat 24:36\x*Mia maka toro tai napano mijikia bogoti na p̃eli aura nene napano mia Kulorinio Kenerinio rimei bere eaio. Nailiano nalo na tiniabene, bija Atua kenerinio, nalo maka ajikia, mia Karam̃aku, naio takurano ga mijikia.” \s1 Kamiu monoka kuviturorea rivu \r Mataiu 24:42-44 \p \v 33 Naruei Yesu berenio, berinavo “Tibe na, kamiu monoka kuvitu kuvitikar vatitigio rivu, bior kamiu maka kumijikia ka legiano na vabe naruei mia kenemiu Tubo rimei bere eaio. \v 34 \x - \xo 13:34 \xt Luk 12:36-38\x*Vite na naio jibe ka napano toro na toru tai juvan kiano vonuo ka riva rudu kiano burum̃ara ieliano tai. Beamu ka naio taluvo ea kanano vio, mia naio juvan kiano saba nonovio jua kiano tomu na im̃auano nalo jum̃alo, ka avitikar kiano im̃auano nalo, a mia ril vatitig van nalo napano abe nakukuano ea kiano morouo, ka monoka avitikar rivu. \p \v 35 “Vonganei, jibe na bunu ban kamiu, naruei mia kamiu bunu monoka kuvitu kumisirarag kuku rivu, bior kito maka rejikia ka mia toro na toru na vonuo mia naio rimei nagi. Vede naio rimei ka niogoravo, vede ka bogiano, vede ka bogo na tu riolu, vede kavijo va, \v 36 mia maka rivu ka ver naio rimaluvo kean kamiu, ana rial napano kamiu kumitu kumonmelio ga. \v 37 Naruei iliano nei napano kiniou naber ka kamiu, naio memedu ga ka tomu nalo aviniu monoka ajogio, napano berio kamiu kuvitikar rivu, kamiu kuvitikar kamiu rivu.” \c 14 \s1 Navurim̃araboiano nalo na kulo Israel kialo ajum̃a ajidom auebin Yesu kiana vo \r Mataiu 26:1-5; Luka 22:1-2; Jone 11:45-53 \p \v 1 Naruei, bogo binimei vaataro ka yuka nonovio nalo ajum̃a amila kialo jokoluolu juo na tortoru. Bogoti juo ju kia vo, ka mia aim̃auka jokoluolu na sidomkariano na ioruriano tukamu, ana kario na aim̃auka ka jokoluolu na asen beskit na jikili. \p Mia ea bogo nene, tomu na tortoru nalo na kulo lu kialo bija naverloglogiano nalo na tuboiano, ajum̃a ajidom kea auebin Yesu. Aju kea amilavon ka asirag m̃arabo tai ka mia avokarvan ga naio. \v 2 Mia nalo ajum̃a aberii banlo bereio, aberinavo “Vite na, kito maka rojikia roim̃auka ea tomu nalo miralo napano abinimei ea jokoluolu nei, ver p̃eli mia nalo tiniel ser tanea kito kanio, mia ala burum̃ara uetubaiano na, bior napano nalo telabo ajum̃a ajidom kema nei laka ruei.” \s1 Mere miyon m̃aatei ea Yesu \r Mataiu 26:6-13; Jone 12:1-8 \p \v 3 \x - \xo 14:3 \xt Luk 7:37,38\x*Mia ka bogo nene, Yesu joa m̃arkomeli na Betani, naio ba jo miadu ka toro nei napano ajisia ka Saimon Burumieni, napano nanua beamu naio bokar burumieni ea niabene. Mia Yesu jo jinano ea vio na, tira tai binimei eaio napano naio midu bauei tai na amim̃auka ea puruveru na kirinovo tai, mia bauei neibano naio bujo ka m̃aatei na kirinovo tai napano amim̃aukanio ea uei na baiesi na buruiesi tai, napano puruveru nene toru laka garuei. Mia tira neibano naio mijukonlar tiniu na bauei neibano, ana miyon nonovio m̃aatei nene ea Yesu parinio. \v 4 Mia nalo tealo napano ajua vio neibano amial tenei, mia nalo tiniel jer tira neibano, aju amil mum̃ii kanio ban berelo, aberinavo “?Ka venia na tira na miyon bulag kule m̃aatei na bo nei jibe na? \v 5 A ver naio rivulvulu kanio ga, mia naio rivar burum̃ara puruveru tai, ana naio mijikia rivar puruveru nene ka rijai talim̃asa nalo. Mila bulagio ga na!” Ana ajum̃a amil niegeniege tira neibano jibe na. \p \v 6 Mia Yesu ber kalo berinavo “?E, kamiu kumila jibe na ban tira na ka vaio? Kamiu kuvil niegeniege re naio tibe na, naio mila tonovo tai ban kiniou, milivu ka kiniou laka. \v 7 Talim̃asa nalo nam̃a kumitu kuberiilo na, mia nalo bogo nonovio atu burukuti vija kamiu, ana kamiu kuvijikia kuvijailo bogo nonovio ea bogo ve telabo napano kamiu kumisidom. Ana kiniou, mia noto re bogo nonovio rivija kamiu na. \v 8 Tena, tira nei mim̃aukanio, napano naio miyon m̃aatei na ea kiniou, naio mila nonovio saba nalo na bo bo laka ga, napano naio mijikia rim̃aukanio, ka rijikia rila vatitig mokotenaku ka mia navan ea m̃ariano. \v 9 Kiniou neber be riano ban kamiu, ea vio nonovio ea vio yetemeriba reraio napano mia averial kiaku ioluano vou nabo eaio, mia nalo atukunu bunu ka vaio na tira nei naio mim̃aukanio, ka nalo asidomial bereio bogo nonovio tena tira nei kiano tinietiiano ban kiniou, napano naio tinien miia riano kiniou.” \s1 Jutas jiveluku ka Yesu \r Mataiu 26:14-30; Luka 22:3-20; Jone 13:21-30 \p \v 10 Naruei Jutas na Kariot, napano naio bunu be Yesu kiano naiagagoano duelimo ba juo [12] tai, naio jo jidomii ruei ka mia tiveluku ka Yesu, ana naio ba mial tomu nalo na tortoru na tomu lu nalo. \v 11 Mia bogo na nalo amijog ka mia naio rim̃aukanio m̃arabo ka nalo ajikia avokar lukua Yesu, nalo ajaaro laka, aberkar ban naio aberinavo “Naio bo laka na, a ver jau kajai kumemi tibe na, mia kumemi nuvisian ijaiano tai ve telisu rivanso riviorio.” \p Naruei jikar ea bogo nene, Jutas naio jo jiravo buluvio tai na mia naio riven Yesu rivan ea kulo lu nalo nei jum̃alo. \s1 Yesu miila Pitere naio Jone ka ava ala batitig sano sinaniano na maariano \p \v 12 Naruei ea legiano napano be moti na jokoluolu ka asen taba na, be Taste, a ea legiano nene ajum̃a amila sida ka nunu solbouo nalo ka sidomkariano na ioruriano. Naruei ea bogoti nei naiagagoano nalo abika den Yesu, aberinavo “?Jau kojidom ka mia kumemi nuva nuvila batitig sado sinaniano na jokoluolu nei ea vio vabe?” \p \v 13 Mia naio ber kalo abe juo, berinavo “Kuve juo kuva jouro Yerusalemo, mia kamiu kuvial toro tai napano midu burum̃ara bauei tai, naio rimei riviviuo vija kamiu. Mia kuve juo kuvitakisor naio kuvano, \v 14 ana mia naio rivuru kamiu kuvan ea yimo tai. Naruei bogo na kamiu kuve juo kuva joomo ea yimo nene, mo na kamiu kuvil van boru na yimo nene, kamiu kuverii tibe nei, kuverinavo ‘Kiado naverloglogiano naio bikanio, berenio vajoomo vabe na valauo nalo kialo, ka naio naliko kumemi kanano naiagagoano nalo, kumemi numijikia nuvisen sinaniano na sidomkariano na ioruriano eaio?’ \p \v 15 “Kuve juo kuvil tibe na vanio, ana mia naio siloglog burum̃ara vajoomo na yimo tai napano ea kotkoti na jo mave ka kamiu, napano vite nonovio jua ruei, ana mia kamiu kuve juo kuviomon vite nonovio na sinaniano nei ea vio nene.” \p \v 16 Mia Yesu ber jibe nei ka naiagagoano juo neibano bisi, ana nalo abe juo abano, nalo amiel aba abokar vio Yerusalemo. Mia ea bogo nene amial ka saba nalo nonovio amalmaluvo jibe ka ga napano Yesu berii kalo abe juo jukamu. Jibe na naruei, ana na naljuo amila batitig sinaniano na maariano na jokoluolu na Yesu kiano, karina abe juo aban bereio. \s1 Yesu berial ka mia Jutas tiveluku ka naio rivan kiano uolu nalo jum̃alo \p \v 17 Naruei ea bogiano, Yesu naliko kiano duelimo ba juo abinimei Yerusalemo, naruei nalo aban ea yimo neibano. \v 18 Naruei bogo napano nalo ajum̃a ajinan, Yesu mil banlo, berinavo “Kiniou neber be riano ban kamiu, ka mia kamiu tai ga mia naio riṽilṽili bena ga ka kiniou, kamiu ga tai napano mia kumemi ve juo nuvisinan burukuti vonganei.” \p \v 19 Naruei naiagagoano nalo amijog ka naio ber jibe na, mia nalo tinielo miia naio toru laka, ana na nalo ajum̃a abivika veve terakurano denio, aberinavo “?Koig, maka ve kiniou, a?” \p \v 20 Ana na Yesu berdop̃eio, berinavo “Nana mia naio rila tibe nei ka kiniou, naio be tai ga ea kiaku duelimo ba juo [12] nei ga, naio napano mia kumemi ve juo nuvititi ka sememi joko ea baju ve takurano ga. \v 21 Mia Kulorinio Kenerinio monokanio rim̃aro tibe ka na vivitauiano lu nalo aberii nua ruei, mia toro napano naio ṽilṽili bena ga ka naio, mia rivova laka van naio, bo laka verenio naio rimoluo re.” \s1 Sinaniano maariano \p \v 22 Ana bogo napano nalo ajum̃a ajinan jibe na, Yesu midu joko tai, ber siva ban Atua kanio, ana burekokorovio bar banlo, ana ber kalo, berinavo “Kamiu kuvijevio kuvisenio, ninei naio be mokotenaku.” \v 23 Mia iorou kanio nina, Yesu midu baja na m̃arjum̃elm̃elu tai, ana naio ber siva ban Atua kanio, ana jian ban kiano naiagagoano nalo, mia nalo abeve terakurano abiniu amunu tertelisu eaio. \v 24 Ana naio ber kalo, berinavo “Ninei naio be kiaku burukija, ka rila Atua kiano virakariano tumolu tu sikili bogo nonovio, bior mia kiaku burukija nei naio riou ka sovoko tomu ve miroano kialo meuliano nalo. \v 25 Kiniou neberkar be riano ban kamiu, ka mia kiniou nomunu re m̃arjum̃elm̃elu na bereio rivano-o rivokar bogo na ga mia kiniou nomunu m̃arjum̃elm̃elu vou ea Atua kiano navenatuboiano.” \p \v 26 Mia bogo napano Yesu naio mila jibe na bisi, ana na nalo amiou ka iou tai napano joa niosi na Iouano nalo, avona bisi ana nalo abava tavio, aban ea Suku na Buruolivi Nalo. \s1 Yesu berial ka mia Pitere rivarbonbonua naio \r Mataiu 26:31-35; Luka 22:31-34; Jone 13:36-38 \p \v 27 Naruei bogo na ajua burusuku nene, Yesu ber kalo berinavo “Banei bogiano na, kenemiu moneano ea kiniou mia rijoru, bior iliano lu naio ber ruei, berinavo \q1 \qt ‘Mia kiniou nouebin toro na bitikar nunu,\qt* \q1 \qt ka mia kiano nunu nalo \qt* \q1 \qt mia avuro ave dedade tanea vio.’ \qt* \rq Sek 13:7\rq* \p \v 28 \x - \xo 14:28 \xt Mat 28:16\x*“Ea iliano nei, Iliano Lu jo berii venia napano mia rimaluvo ea kiniou, mia bogo na kiniou nemeul bereio ea m̃ariano, mia kiniou notu-kamu nava Kalele, ana mia kamiu monokanio kumei iorou, kumei ea vio nene bunu ga.” \p \v 29 Naruei bogo na Pitere naio mijog ka Yesu ber jibe na ana naio mil ban Yesu, berial, ber “P̃eli kumemi tealo nonovio mia kialo moneano easo rijoru, mia nalo avuro denso, mia kiniou maka nejikia notuvanso bogo tai.” \p \v 30 Mia Yesu berkanio, berinavo “Bo Pitere, ka na jau kober jibe na, mia kiniou neber be riano ga banso neber ka mia bogiano na ga, mia tu tokokoreko ve valuo ga, ana mia jau kavarbonbonua kiniou rive varolu ruei.” \p \v 31 Mia Pitere naio mil joko vio ka iliano na, naio berkar iliano na kirisikili lie, berinavo “A ver nalo ajidom ka auebin kiniou vijaso, bo laka lie vo, mia kiniou, maka nejikia nalabonuaso ka never kiniou maka nove kiamo.” \p Ana bogo nene, naiagagoano dolu nalo bunu aber iliano nene bunu ga. \s1 Yesu ba bolkouo yako Ketsemani \r Mataiu 26:36-46; Luka 22:39-46 \p \v 32 Mia iorou, Yesu nalo abarp̃iliglo ajel tivelinio ea suku neibano, abatove abokar bolu na telisu tai, aban ea vio tai siano Ketsemani. Ana naio ber kalo, berinavo “Kamiu kuvitu nei vo, mia kiniou nava nobolkouo ve telisu kija tukamu.” \p \v 33 Mia naio buru Pitere naljuo Yemesi naio Jone, nalo aban bija naio, ana nalo aban lie kija telisu ga, ana ea bogo na Yesu kiano iviso binimei temi laka, ana naio mijog naio bova laka. \v 34 Naruei Yesu mil banlo abe tolu, berinavo “Vonganei namijog jibe ka niunuku burukorovio ruei, mila na kiniou vaataro ka nam̃aro kanio. Neber bo ban kamiu, kamiu kuvilavon ka kuvitevijo kuvitu vija kiniou ea vio nei kija ga vo.” \p \v 35 Ana Yesu naio miel ba lie kija ga, ana naio mijoru minie ana bolkouo ban karam̃ano, berinavo “Teta o, Teta o! Verver jau komijikia kajamo ga ka aura na jogvaiano nei naio rimei ea re bunu kiniou. \v 36 Jau komijikia komila vite nonovio, mia kiniou nobika denso ka jau kodular baja na jogvaiano den kiniou, ka mia kiniou nomunu eaio re. Mia jau kala re tibe ka na kiniou nejidom, mia be kiamo ga.” \p \v 37 Kario naio binimei bereio ea kiano naiagagoano tolu neibano ana naio mial amonmelio ruei, mia bogo na nalo ajevijo ana Yesu ber ka Pitere, berinavo “?Saimon jum̃abe na jau kojo komonmelio jibe na? ?Kamiu maka kuvijikia kuvitevijo kuvitu vija kiniou ka aura ve takurano ga? \v 38 Kamiu monokanio kuvitikar vatitigio, ka mia kamiu monokanio kubolkouo bogo nonovio, ka mia lavonvoniano nalo ala re kamiu kuvijoru ea kariano. Ee, kenemiu jidomiano nalo kirisikili vatitig, mia mokotenemiu nalo niabelo mave.” \p \v 39 Mia iorou kanio ana naio bano bereio ea vio napano, ana naio bolkouo bereio jaki kiano ilibolkouoiano napano jukamu. \v 40 Naruei naio binimei bereio mial ka nalo tolu nei ajum̃a amonmelio bereio, bior miralo jouo tomi laka, a bogo na naio mil banlo, maka bunu ajikia averdop̃e titai bereio rivanio. \p \v 41 Mia naio ba bolkouo bereio, nainei be varolu nene, karina naio binimei bereio, mia naio mil banlo berinavo “E, kamiu kumitum̃a kumijilimebi kia ga vo, kamiu kumonmelio kia ga vo. Bo ga, bare naruei! Na vonganei vaataro ka bogo na Kulorinio Kenerinio naio rivan ea tomu va nalo jum̃alo naruei. \v 42 Ei, kamiu kuvitumolu, kito ravano. Toro na ṽilṽili bena ka kiniou, naio yako jo binimei vaataro.” \s1 Nalo abokar kilkil ea Yesu \r Mataiu 26:47-56; Luka 22:47-53; Jone 18:3-12 \p \v 43 Naruei monloglog bogo na Yesu naio jo ber kea iliano nalo nei kia navo, Jutas neibano be nalo duelimo ba juo [12] tai, naio binimei naliko tomu nalo miroano, napano nalo abar iobogu na mira nalo bija kialo nia nalo. Nalo na naruei, tomu nalo na tortoru na kulo lu nalo, bija naverloglogiano nalo na tuboiano, bija navurim̃araboiano nalo na kulo Ju nalo, nalo amiilalo abinimei. \v 44 Nua na maka amei vo tibe na, toro na jiveluku neibano Jutas, naio jii jamerijiano tai ruei kalo, napano naio berinavo “A ver toro na navan jum̃aku vija naio tukamu, toro nene naruei napano kito rojidomio, ana kenemiu tomu nalo na be p̃irilo monoka avokario avuru naio avano.” \p \v 45 Mia ka bogo na nalo abinimei naruei, Jutas naio miel ban memedu ka Yesu, naio berkanio, berinavo “Bogiano bo, Naverloglogiano.” Ana naio ban jum̃ano bijaio. \v 46 Ana kialo tomu nalo abinimei abokario kirisikili, nalo ajidom ka avuru naio rivano. \v 47 Nalo abakar naio jibe na naruei, ana naiagagoano nalo na ajua vio na nalo tai midular kiano iobogu na mira, jidom ka te toro tai na Parinio Kulo Lu kialo, naruei naio jeluvuio ana jelar ga burutiliniene tivelinio. \p \v 48 Na Yesu mil ban tomu nalo neibano, berinavo “?Jum̃abe ana kamiu kubar kenemiu iobogu a kenemiu nia nalo? Bior venia ana kamiu kumisidom ka kumei kuvokar kiniou tibe na? P̃eli na kamiu kumitum̃a kumisidomii kuber kiniou nebe toro tai na be p̃iriku ka nevina bija nouebin toro? \v 49 \x - \xo 14:49 \xt Luk 19:47, 21:37\x*Julaka ea bogoti nonovio, kiniou nojom̃a neberloglog kamiu ea Atua kunuano lu ruei, ana ka venia ana kamiu maka kumei kuvokar kiniou ea bogo nalo nene? Mia bo ga na, bior vite nalo napano vivitauiano lu berenio nua bogobe ruei, monoka amei tibe na ga.” \v 50 Mia ea bogo nei, naiagagoano nalo ajuvan Yesu ana nalo aburo dedade denio. \p \v 51 Mia bogo nene, m̃eaku tai naio jom̃a jakisorilo, ana aburu Yesu bano ana m̃eaku neibano naio jukulou ga. Mia nalo tealo abitilubarbar naio, mia nalo ajidom ka avokar naio bunu ga, \v 52 naruei nalo abuluvu naio, nalo abokar ga kiano tukulou ana nalo aburu lario denio, naio buro jibe na ga napano be blamoma ga jo. \s1 Aburu Yesu ea komeli na toru, na tomu nalo na tortoru na kulo Ju nalo kialo \r Mataiu 26:57-68; Luka 22:54-71; Jone 18:13-24 \p \v 53 Naruei nalo aburu Yesu binimei jikili jukamu ka Parinio Toro Lu, nina be Kaivas, ana tomu na tortoru nalo na kulo lu nalo, bija naverloglogiano nalo na tuboiano, bija navurim̃araboiano nalo na kulo Ju nalo, nalo abinimei vio takurano ea vio neibano bunu. \v 54 Mia Pitere bunu jom̃a jakisosor Yesu ea bogo nene, mia naio maka riva vaataro kanio, mia bogo na nalo abinimei jouro ea burusio na komeli neibano, Pitere naio ba jotano bija tomu nalo na amim̃au Kaivas kiano, napano nalo ajum̃a ajutano vaataro ka sebi, bior vio menini. \p \v 55 Naruei tomu nalo na tortoru napano aju joomo ea vioriano neibano, nalo ajirag von tomu tealo ka aver vite nalo tai napano Yesu jom̃a mila p̃eli nam̃a naio jo berenio, ka nalo amijikia auebin naio riviorio, ana nalo maka aleal tai. \v 56 Nalo amileal tealo napano aburulo abinimei aberial iliano miroano, mia iliano nalo na abiniu ajum̃a amila sibi ga, mia nalo ajum̃a aber saba nalo na abeve dolu, naruei kialo ilisibiano nalo nei ajum̃a ajibirbili ga. \v 57 Mia karina tomu tealo na sibiano nalo neibano nalo amileal iliano tai, ana ajikili aberinavo \v 58 \x - \xo 14:58 \xt Jon 2:19\x*“Kumemi numijog ka kema na, naio jom̃a mil barvar m̃elea ka naio jibe na naruei, berii Yimo Lu neibano korobido nalo amim̃aukanio bija jum̃alo nalo, berinavo naio ga mia rue bulagio bereio, ka mia naio ga rim̃auka vatitig Yimo Lu vou tai bereio, ka bogoti ve tolu [3] ga, napano mia toro jum̃ano rim̃auka re.” \v 59 Nalo aber iliano nalo na bano-o, mia karina kialo iliano nalo amierier janea vio ga, maka bunu atu sikili. \p \v 60 Naruei parinio toro lu nei jumolu jikili jua miralo, mil ban Yesu, bika denio berinavo “?Mia jau koverdop̃eio vanlo, p̃eli makanio? Jum̃abe ka iliano nalo nei napano aju aber bulagio?” \v 61 Mia Yesu naio jo ga jibe na, maka riverdop̃e vanio bereio. Naruei Parinio Toro Lu nei ber bereio ban Yesu, berinavo “?Jum̃abe, jau kobe Naverikariano nei napano naio be Atua Lu kenerinio, p̃eli na makanio?” \p \v 62 Naruei Yesu berdop̃e banio, berinavo “Ee, Naverikariano na be kiniou na. Mia kiniou najidom never bunu vanso, never iorou, mia rivesiou re, mia kamiu kuvial kiniou Kulorinio Kenerinio napano nojo nojotano ea tivelinio vameruo ea Atua na moroano. Mia kamiu kuvial ka mia noyotuba ea melijo nemei bereio ea vio yetemeriba nei.” \p \v 63 Ana Parinio Toro Lu neibano tinien mimi laka, naio mijede kiano kulukoti, berinavo “Bisi ea vio na! ?Bior venia ana kito rojum̃a rejiravo toro dolu bereio ka river saba nalo tealo rivanio? \v 64 ?Kamiu kumijogio na? Toro na naio jo mila bulag tolu na Atua siano lu ruei! Mia vioriano naio jidom jum̃abe, mia kito rotibure naio tum̃abe?” \p Ana nalo ajibure Yesu, aberinavo memedu ga ka nalo monoka auebinio. \v 65 Mia nalo tealo ajum̃a abuvule eaio, napano abiviko mirano, ana ajukuio, naruei nalo amiyotel eaio, abika denio, aber “Ei, jau kover von, kei mijubaso vonganei?” Naruei Parinio Toro Lu kiano tomu nalo nei abinimei ka avuru Yesu ajaluvo den vio neibano, mia nalo neibano bunu napano ajum̃a ajuku naio bija amijuba naio napano mia nalo aju aburu naio abano. \s1 Pitere barbonbonua Yesu \r Mataiu 26:69-75; Luka 22:56-62; Jone 18:15-18,25-27 \p \v 66 Naruei ea bogo nei, Pitere naio jo jouro ea burusio nei kia ga vo, ana tira tai na jo bitikar Parinio Toro Lu kunuano naio binimei ea vio neibano. \v 67 Mia bogo na naio mileal ka Pitere jo juva sebi, ana naio mial mijikia Pitere, mia naio berkanio, berinavo “Ei, jau bunu kojo kajakisor toro na Nasarete na!” \p \v 68 Mia vonganei, Pitere naio mila bonua tenei, berinavo “Ei, kiniou maka leleio nojoglubarbar vaio na jau kojom̃a koberenio.” Naruei naio jaluvo den vio neibano, ba vaataro ka burum̃ara m̃aratavo na toru na yimo neibano. \p \v 69 Mia ea vio nei, tira neibano mialio bereio, a naio berealio ka tomu nalo napano aju na, berinavo “Toro na, naio be nalo tai na abe kiano.” \p \v 70 Ana Pitere naio mila bonua iliano nei bereio. Ana maka vesiou, ana tomu nalo na ajua vio na aber ka Pitere, aberinavo “Maka, jau kobe nalo tai na, bior jau kobe toro tai na vio Kalele memedu na!” \p \v 71 Mia Pitere mil kirisikili lie ea iliano nalo na kirisikili, berinavo “Riano mave, kiniou neber ruei, kiniou maka lele nejikia kema na kamiu kumitum̃a kuberenio na.” \p \v 72 Naruei memedu ka bogo na Pitere naio berenio jibe na, tu naio jokokoreko valuo nene, mila na Pitere naio tinien maio ka bereio iliano na Yesu berenio berinavo “Riano ga kiniou neber kaso, mia bogiano na ga, bogo na tu naio tokokoreko rive valuo nene vo, mia jau kalabonua kiniou rive varolu ruei.” \p Mia Pitere mijog tinieno bova mia bova, ana batavio, mia naio jegi mia jegi. \c 15 \s1 Aburu Yesu ban ea Parinio Tubo na Romo napano jom̃a bitikar Israel, nina Pailat \r Mataiu 27:1-2,11-14; Luka 23:1-5; Jone 18:28-32 \p \v 1 Naruei ka Vraire kavijova, tomu na tortoru na kulo Israel nalo ajutano bereio ea kialo burum̃ara komeli. Nalo nei, tomu na tortoru na kulo lu nalo kialo, bija navurim̃araboiano nalo a kialo naverloglogiano nalo na tuboiano. Nalo amil bano-o, nalo abokar jidomiano tai, ana iorou amiorkar Yesu jum̃ano, aburu naio aban ea Parinio Tubo Pailat, ana ajuvan Yesu jua jum̃ano ka tibureio. \v 2 Ana Parinio Tubo Pailat naio bika den Yesu berinavo “?Jau kobe Parinio tubo ka kulo Israel nalo p̃eli na makanio?” \p Ana Yesu berdop̃e, berinavo “Tenene na naruei, jibe na kojom̃a koberenio kia na.” \p \v 3 Mia tomu na tortoru na kulo lu nalo aberii bulavulag vite nalo telabo kar Yesu, aberinavo naio jo mila vite telabo na bova. \v 4 Naruei Pailat bika bereio, berinavo “Jum̃abe? Nalo nei aberenio vite telabo na bova biorso ruei, mia jau be kiamo verdop̃eiano kanio, p̃eli makanio?” \v 5 Mia ea tivelinio na venia nalo na ajum̃a aberenio, mia Yesu maka bunu sian verdop̃eiano tai bereio vanlo, naruei Pailat miilo toru kanio biorio. \s1 Pailat mijamo ka Yesu ka naio monokanio rim̃aro \r Mataiu 27:15-26; Luka 23:13-25; Jone 18:39–19:16 \p \v 6 Ea bogo na, mia nalo aju kia ga vo ea Jokoluolu na Sidomkariano na Ioruriano, a ka yuka nonovio ea jokoluolu nei, Parinio Tubo na Romo naio jom̃a mila vite tai ka kulo Israel nalo. Naio mila jibe ka napano verenio nalo tealo ajua lakoiano, tomu nalo amijikia avika nalo tai napano ajidom, ka mia Pailat rijamo ka naio riva tavio ga. \v 7 Ana ea bogo na, toro na poletik tai joa lakoiano, napano tomu nalo amijikia batitig naio, napano siano be Barabas. Naio be toro tai na kirisiou napano ajumolu ka ala mira keano kulo Romo, naio muebinvin tealo am̃arm̃aro, naruei ajetavokio ea lakoiano biorio. \p \v 8 Jibe na, ana tiniobi nalo abinimei telabo vio takurano ea Pailat mirano, nalo abika den naio ka rila rivanlo tavukia nam̃a naio jom̃a mila, ka naio monoka rijamo ka nalo tai kalo napano joa lakoiano naio riva tavio bereio. \p \v 9 Naruei Pailat berdop̃e, berinavo “Moo, p̃eli kamiu kumisidom ka kiniou najamo ka kema nei rivatavio bereio, nina be kamiu kulo Ju kenemiu Parinio Tubo?” \v 10 Pailat bika jibe nei, bior naio mijikia ruei ka tomu na tortoru nalo na kulo lu nalo na Ju nalo ga aburu Yesu binimei ban naio, jibe ka im̃auano na jokuano ga, bior amial ka tomu dolu nalo ajaaro laka kanio. \p \v 11 Jibe na, Pailat jidom tuvan Yesu rivano, mia tomu na tortoru na kulo lu nalo amila bulag tomu nalo kialo jidomiano binimei bitunu m̃elea, ana aber monoka asikil ka Pailat ka naio tuvan re Yesu rivano, mia naio tuvan ga Barabas rivano. \p \v 12 Mia Pailat naio mijog venia napano ajum̃a aber ka naio, naruei naio bika denlo bereio, berinavo “Mo bo ga, a ver tibe na, mia kiniou nala tum̃abe ka toro nei nam̃a kamiu kubio Parinio Tubo na kulo Ju nalo kialo?” \p \v 13 Mia nalo abiniu amiaga mave bereio, aberinavo “!Kuvitukukakar naio ea m̃akolkolo!” \p \v 14 Naruei Pailat bika denlo, berinavo “?Mia bior vaio, naio mila vaio na kirivova?” Mia nalo amiaga jouo lie vo, aberinavo “Kuvitukukakario, kuvituku-kakar naio mave ea m̃akolkolo!” \p \v 15 Mia Pailat maka bunu rijikia naruei mia naio rila tum̃abe, mia jidom ka naio monoka river titai ka mia tomu nalo nei amijikia ajog rivu riviorio, naruei naio berinavo Yesu naio tobo, mia naio tuvan Barabas bere rivanlo. Ana naio midu Yesu joa kiano na mira nalo jum̃alo ka nalo avitivio, ana ka avurio riva atukukakario ea m̃akolkolo. \fig Vitivi napano abitivi ka Yesu|alt="Whip Flog Flagellum" src="42_Mark15:15_WhipFlogFlagellum.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="15:15" \fig* \s1 Namira nalo amiyotel ea Yesu \r Mataiu 27:27-31; Jone 19:2-3 \p \v 16 Naruei Pailat kiano na mira nalo aburu Yesu aba joomo ea burusio na kanano komeli, mia nalo abio kialo taara dolu nalo telabo abinimei ka aialio. \v 17 Naruei nalo amiya bulag kanano kulum̃arauo, ana amiya kulukoti tai ea naio napano be vabolo, jibe ka nam̃a parinio tubo nalo amiyaio, a nalo abar nionoti tilikibi abili, amiveio ea parinio, jibe ka parinio tubo tai kanano batubatu. \v 18 Mia bogo napano abar tenalo na bisi, amiyotel eaio, aberinavo “Parinio Tubo na kulo Ju kialo, o! Kumemi nubatove kaso, kumemi numiaiaso!” \v 19 Ana nalo amidu jaati subavio, amue pariparinio, a abuvule niegeniege naio, aminie ka naio jibe ka abameneaio. \v 20 Mia bogo nam̃a amiyotel ea naio jibe na bisi, nalo amiyalar kulukoti vabolo nei denio, ana amiya m̃ano kulum̃arauo eaio bereio, ana nalo aburu naio, abatavio ka atukukakar naio ea m̃akolkolo. \s1 Ajukukakar Yesu mave ea m̃akolkolo \r Mataiu 27:32-44; Luka 23:26-43; Jone 19:17-27 \p \v 21 \x - \xo 15:21 \xt Rom 16:13\x*Ana bogo na na mira nalo aburu Yesu aju abano, nalo amileal toro tai napano naio ba yeturu jo miel binimei. Toro nei, nina be Saimon nanua beamu naio be toro na Saireni, a napano naio be karam̃ano tomu juo nei Aleksada bija Rovus. Naruei nalo amial naio, ana ajutua ka naio kija rudu Yesu kiano m̃akolkolo rivano. \v 22 Mia nalo aburu m̃arabo ka Yesu aba abokar suku tai, siano Kolkota, napano nioti nene berenio vio na jibe kanio bordada na buriu na toro. \v 23 Naruei bogo napano nalo amijivi ea suku nene, nalo ajidom adu m̃arjum̃elm̃elu van Yesu ka rimunuio. Mia m̃arjum̃elm̃elu nei, nalo amiyon buron vite tai mijea ban bijaio ka rila Yesu niabene rije, ka naio rijog rijalele m̃elea re, mia bogo na nalo ajian banio mia naio maka sidom rimunuio. \p \v 24 Ana nalo amidu Yesu, ana ajuku kakario mave ea m̃akolkolo. Karina, nalo amiere m̃abujo, ka aleal ka kei kalo mia rivar kiano kulum̃arauo tai, a mia kei rivar dolu nene. \v 25 Mia bogo napano amidu Yesu joa m̃akolkolo nei, nina kavijova, ea aura kover jibe na. \v 26 Ana na mira nalo na Romo nei, nalo ajiri iliano tai, napano berial vite napano navurim̃araboiano nalo na ajidom auebin naio rim̃aro riviorio, napano berinavo “Toro nei, naio be Parinio Tubo na Ju nalo.” \v 27 Mia ka bogo na bunu, tomu va juo na vinauano, ajukukakarlo bunu ea m̃akolkolo jibe ka Yesu, tai abitirilario ea vameruo na naio, a tinene abitirilario ea vam̃ali. \v 28 Ea bajago nei naruei, nalo amila ka mia iliano moruo tai na Iliano Lu naio rimei rive riano, napano berenio berinavo “Nalo amidu naio mon naliko tomu nam̃a amila kokorov tuboiano.” \p \v 29 \x - \xo 15:29 \xt Mak 14:58; Jon 2:19\x*Naruei tomu nalo napano m̃a amiel abarlaka ea vio na, nalo aju ap̃iligṽilig pariparilo, nalo amil niegeniege Yesu liki, aberinavo “Aie, jau na, nanua m̃a kober komijikia kala bulag Atua Kunuano Lu, a mia jau kovitiri lario bereio ka bogoti ve tolu ga, mia jum̃abe vonganei? \v 30 !Bo ga, jau kalavon ka kalarurso, jau kataluvo den m̃akolkolo na, jau katabulu!” \p \v 31 Ea bajago na bunu, tomu na tortoru na kulo lu nalo naliko naverloglogiano na tuboiano nalo aju abital niegeniege naio, nalo aberinavo “!Naio milarur tomu dolu nalo telabo ruei, mia naio maka bunu rijikia rilarur naio bereio naruei! \v 32 ?Naio be Naverikariano, naio be Parinio Tubo ka kito kulo Ju, p̃eli? Bo ka naio tavulu den m̃akolkolo vonganei, ka mia kito reial ka naio be riano, ka mia kito romijikia romonea naio.” Mia naljuo napano ajukukakarlo ea m̃akolkolo bija Yesu, naljuo na bunu amiasol ilivaiano nalo ea naio jibe na. \s1 Yesu m̃aro \r Mataiu 27:45-56; Luka 23:44-49; Jone 19:28-30 \p \v 33 Mia ka legiano viovare, ana melijokouo binimei miununuko vio reraio garuei, naio jo jibe na bano-o bokar m̃erenio tolu niogoravo. \v 34 Ana ea bogo na, Yesu miaga jouo ea kiano iliano memedu, naio berinavo “?Eli, Eli, lam̃a sabatani?” napano berenio “?Kiaku Atua, kiaku Atua, ka vaio ana kojuvan kiniou nojo jibe nei?” \p \v 35 Mia tomu tealo napano ajum̃a ajumolu ajua vio nei, napano nalo aju abitii vite nalo na, nalo amijog belea Yesu kiano iagaiano nei, naruei nalo aberinavo “Kamiu kumijog, toro na naio jo bio tormoruo Elaija na, ka rimei rijai naio.” \v 36 Mia sop̃eli ga, nalo tai jikiti binimei, midu burujumu, miyon m̃arjum̃elm̃elu na mijea banio, ana julukar ka iesi tai, ana miyuku ban ka Yesu rimunu eaio, berinavo “!Ei, kito rotu vo! Reial von, p̃eli mia tormoruo Elaija rimei rilarur naio kovio, p̃eli na rimei re.” \p \v 37 Naruei Yesu miaga jouo, naio buru maaria kanano jegi, naio m̃arodobi. \v 38 Ea bogo nene na ga, jagidago merorolu laka napano jaklele ea Atua Kunuano Lu, nam̃a joko vio lu na be vio lu laka, naio burup̃e tivelinio juo, jikar mave batove boru yetano. \p \v 39 Naruei toro na toru ka na mira nalo, napano ju bitikar Yesu, bogo na mial Yesu buru maaria kiano jegi jibe na, naio berinavo “!Banalo tom nalo, toro nei be Atua Kenerinio riano ga!” \p \v 40 \x - \xo 15:40 \xt Luk 8:2,3\x*A tire tealo napano ajum̃a ajakisor Yesu aju ka bogo nei, nalo ajikili aju koalabo kija, aju abitikar kialo naverloglogiano. Ea nalo nei, nalo tolu nei, be Mere tira re Maktala, a Mere dolu napano Yemesi naio Yoseve kenielo, a tira napano Salome. \v 41 Nalo nei naruei napano bogo na Yesu jo Kalele nua ruei, ajum̃a ajakisor naio, ajum̃a amijaio. A be tire telabo dolu nalo bunu ajumolu aju ea bogo na, napano nalo bunu ajaluvo Kalele, ajakisor Yesu abinimei mave Yerusalemo. \s1 Yoseve jivin Yesu \r Mataiu 27:57-61; Luka 23:50-56; Jone 19:38-42 \p \v 42 Mia bogoti nei be Vraire, naio be bogo na ala vite nonovio atu batitig rivu ea Legiano Lu nei beni, mia bogo napano vaataro ka m̃erenio rivatove, \v 43 toro tai na Arimatea, naio siano Yoseve, naio mila kiano jidomiano jikili, ana ba jikili jukamu ka Pailat mirano, naio bika Pailat ka rijikia ridu Yesu mokotenano. \p Mia kirisikili ka Yoseve naio rila tibe na, bior ka naio be tarati tai na burum̃ara vironiano na komeli na kulo Ju kialo, mila na tomu nalo amijikia batitig naio, a naio be toro tai bunu nam̃a jidom laka ka Atua kiano navenatuboiano rimei. \p \v 44 Ana ka bogo na, Pailat maka rijikia ka Yesu naio m̃aro ruei p̃eli na makan vo, naruei naio bio kiano toro na toru na kiano na mira nalo, ka vika denio. \v 45 Mia bogo napano naio mijogial ka Yesu naio m̃aro ruei, naio mijamo ka Yesu mokotenano ban Yoseve. \p \v 46 Mia Yoseve naio je m̃ano buluvae tai be terivou ga maka vesiou vo, karina naio ba bulu kulum̃arauo vou tai, naio ba amidular Yesu mokotenano batove ea m̃akolkolo, ana amijuvuliko ka kulum̃arauo neibano, ana nalo amidu abano mon ea m̃ano buluvae napano. Ana amelivlivi ka puruveru na toru nene binimei, ajubonkokar m̃aratavo nene, ana aban bereio. \p \v 47 Ana Mere juo nei, tinene tena vio Maktala, naliko dolu nene napano be Joses kenieno, naljuo bunu abinimei amial vio nei napano Yesu mokotenano joaio. \c 16 \s1 Buluvae be teau jo \r Mataiu 28:1-8; Luka 24:1-12; Jone 20:1-10 \p \v 1 Mia bogo napano Legiano Lu naio barlaka ruei bisi, nina ka bogo napano m̃erenio jikar batove vonga kijev ka Sarere, mia Mere na vio Maktala, bija Mere napano Yemesi kenieno, bija Salome bunu, nalo tolu nei aba abulu bonotanunu nalo tealo ka amijikia aion ea Yesu niabene. \p \v 2 Naruei ka Sade kavijo, bogo na m̃erenio jikar ka mijivio kia ga vo, nalo tolu amiel ka avan ea buluvae nene. \v 3 Aju amiel abano, nalo ajum̃a abivika denlo, aberinavo “?Mia bogo na rovoru yako, mia kei mijikia rimelivlivilar ka burum̃ara puruveru napano ajubonkokar buluvae nei van kito, ka romijikia rava joomo?” \p \v 4 Mia bogo napano nalo abinimei vaataro ka vio nei, nalo amial ka burum̃ara puruveru nei, napano toro tai melivlivilario ruei. \v 5 Naruei nalo aba joomo ea buluvae nene, amiilo ka m̃eaku tai, naio jotano tivelinio vameruo, napano naio miya kulum̃arauo nalo na amiuvuruvu laka, mia bogo na nalo amial naio amiilo bova laka. \p \v 6 Naruei naio mil banlo, berinavo “!Ei, kamiu kumerou re! Kiniou nemijikia ruei ka napano kamiu kubinimei ea vio nei bior Yesu na vio Nasarete, napano ajukar naio ea m̃akolkolo. Mia naio jumolu meul bereio ruei, naio maka bunu toa vio nei. Kamiu kumei von kuvialio! Ninei naruei vio nanua amidu batitig mokotenano mon eaio! \v 7 \x - \xo 16:7 \xt Mat 26:32; Mak 14:28\x*Mia kamiu kuvan sop̃eli, kuva kuverial ka Pitere vija naiagagoano dolu nalo, ka mia Yesu rivatove tukamu kalo yako Kalele, mia nalo bunu monokanio atakisor naio, mia nalo amijikia aialio ea vio na, tavukia na nanua berkar kalo nua ruei.” \p \v 8 Naruei tire nalo nei amila sop̃eli, ajaluvo den buluvae, aburo abano, bior nalo amiilo toru laka ka vite nalo neibano bano-o m̃a amemebiju garuei. Ana amerou m̃elea bunu, mila ana maka ava averial ka tomu dolu nalo leleio, mia nalo aban memedu ka naiagagoano nalo ga. \s1 Yesu naio miyotuba ka Mere re Maktala \r Mataiu 28:9-10; Jone 20:11-18 \p \v 9 Ana Yesu naio meul bereio jibe nei ea kavijo vio buru vurevure ka Sade nei ruei, napano naio be legiano moti na bogoti aluo. Naruei naio jo malmaluvo keanlo napano ajakisor naio, mia nana miyotuba kean beamu be Mere re Maktala, nina napano naio mijil bulag sim̃aro nalo aluo eaio nua ruei. \p \v 10 Ana iorou ka na Mere naio mial Yesu, naio ba miyotuba kean nalo nanua m̃a ajakisor naio, napano aju amijog bova a ajum̃a ajegi kia ga vo, ana naio berial kalo ka napano Yesu naio meul bereio ruei. \v 11 Naio ber batitig kalo ka naio mial Yesu ruei ka mirano, mia nalo maka amonea naio. \s1 Yesu miyotuba kean kiano naiagagoano juo \p \v 12 Ana iorou ka bereio, ea bogo tai napano naiagagoano juo aju ajaluvo den Yerusalemo, naljuo aju amiel abano, ana Yesu naio maluvo kean naljuo. Naruei naljuo amial jibe ka napano Yesu niabene be dolu, naio maka tibe ka nua. \p \v 13 Mia bogo napano amial naio bisi, abe juo abarp̃iliglo, aban bere, abano aberial vite nei ban nalo dolu, mia bogo tai bereio, nalo dolu nei maka amonea vite nei. \s1 Yesu naio miyotuba ka kiano naiagagoano nalo \p \v 14 Ana iorou ka bereio, Yesu naio miyotuba kean naiagagoano duelimo ba tai, ea bogo tai napano nalo ajutano aju ajinan. Ana naio mil kija banlo, bior ka napano maka avar tinielo ea naio, a bior ka napano kanalo iviso nalo jikili laka, mila na maka atu amonmonea kialo iliano nalo ka amial naio meul bereio ruei. \p \v 15 \x - \xo 16:15 \xt Im̃auo 1:8\x*Ana Yesu naio ber kalo, berinavo “Vonganei, kamiu monoka kuvano, kuvitan ka kamiu ea vio nonovio na yetemeriba nei, a kamiu monoka kuvioliolu ka kanaku Ioluano Vou van tom nonovio. \v 16 Ver toro tai rijogio, mia naio rimoneaio, mia karina avaruei ea naio, toro nene mia naio rijev ioruriano. Ana naio napano ver maka rimoneaio, mia Atua naio riverkar m̃ariano vanio. \p \v 17 “Mia nalo napano m̃a amoneaio, mia vremesiano nalo toalo, tibe ka napano mia ajil bulag sim̃aro nalo ea moroano na siaku, a mia ajev iliano dolu nalo, \v 18 mia ver bogo tai avokar maro tai, mia nalo avu ga, a ver bogo tai amunu vite tai napano monoka am̃aro kario, mia vite nene naio maka rijikia rila titai kalo, a mia adu jum̃alo toa namieiano nalo, naruei mia nalo amei avu bereio.” \s1 Yesu naio bavin bereio tiniabene \r Luka 24:50-53; Im̃auano 1:9-11 \p \v 19 \x - \xo 16:19 \xt Im̃auo 1:9-11\x*Ana iorou ka napano kiado Tubo Yesu ber iliano nalo nei banlo bisi, Atua burular naio ban bereio mave tiniabene, midu naio jotano tivelinio vameruo na naio. \v 20 Naruei naiagagoano nalo abanvan tavio naruei, aba amioliolu ea vio nonovio, a nalo amial ka napano Tubo naio jo mim̃au bijalo, naio jo mila lo amila vremesiano telabo ka rila tomu nalo avitilubar ka kanalo iliano nalo nei abe riano. \p A tukunu nei naio bisi ea vio na.