\id LUK Baki \h Luka \toc1 Yesu Kristo Kiano Ioluano Vou Napano LUKA Bivitauiaio \toc2 Luka \mt2 Yesu Kristo Kiano Ioluano Vou \mt2 Napano \mt1 LUKA \mt2 Bivitauiaio \imt1 Verialiano Moti \is1 Tukunu bulati na niosi nei \ip Niosi nei, Yesu Kristo Kiano Ioluano Vou napano Luka Jirio, naio berii Yesu ber naio be toro napano Atua berkar ruei ban taara nalo na Israel nua, ka mia rimei rilarurlo, a ka rilarur tomu nalo na yetemerba. Luka jiri ea kiano niosi nei ber Yesu nei, Atua sop̃i kiano niununo naruei bio naio ka riverial ioluano vou van talim̃asa nalo. Naruei bior vite nei, ioluano vou nei napano jirio, bujo ka tukunuano nalo napano aberial ka Atua tinien miia tomu nalo napano ajua jaleleano. \ip Vite dolu telabo napano romialio ea niosi nei, nina tukunuano nalo na tomu nalo napano amijog bo ajaaro. Tukunuano nalo telabo jibe na ajua mirano takurano [1] napano berial ka mia Yesu rimei, a ea mirano juo [2] napano berial ka Yesu moluo. Mia bereio ea mirano maariano, tomu nalo ajaaro napano Yesu meul bereio, a bavin ea Tiniabene. Toro napano jiri niosi nei, naio jiri niosi dolu tai bereio napano siano Atevi Nalo Kialo Im̃auano Nalo. \ip Ea niosi juo nene nei, naio berial tukunuano nalo napano amiyotuba iorou ka bogo nei napano Yesu bavin ea Tiniabene. \ip Tukunuano nalo nei aberial ka tomu nalo napano amonea Kristo abinimei mirouano, a aba aberial kialo moneano nei ea vio dolu nalo. Niosi nei Yesu Kristo Kiano Ioluano Vou napano Luka Jirio abe torogio arolu [8]. Ea torogio juo nene, bija torogio ari nene be tukunuano nalo napano ajua niosi nei ga, nalo maka atua niosi tolu nalo na Yesu Kristo kanano Ioluano Vou napano Mataiu, Mak bija Jone nalo tolu ajiriio. Nine tukunuano napano berii agelo nalo napano amiou, a tukunuano napano berii tomu nalo ka avitikar nunu napano abinimei ka aial Yesu ea bogo nei napano naio moluo, a tukunu napano berii Yesu ea bogo na napano naio ban ea Atua kunuano ea bogo na naio be tete m̃eaku kiaga, a jamerijiano na toro novo na Samaria, a jamerijiano na kirtete napano ba kovio. Vite burtumoruo tealo nalo napano Luka beriio van telabo ea niosi nei jibena. Naio berii bolkouano, a Niununo Lu, a tire nalo kialo vio ka aim̃au Yesu kanano, a berii napano Atua mijikia viekokoa toro, mijikia ridular kiano kariano. \is1 Torogio nalo na niosi nei \ili Ilano moti 1:1-4 \ili Jone Baruei, bija Yesu naljuo amoluo, a naljuo amiluo bavini 1:5—2:52 \ili Jone Baruei kiano im̃auano 3:1-20 \ili Jone Baruei baruei ea Yesu, a Sim̃aro milavono naio 3:21—4:13 \ili Yesu mila kiano im̃auano ea tanobuku na Kalele 4:14—9:50 \ili Yesu jaluvo den Kalele ba Yerusalemo 9:51—19:27 \ili Yesu kanano sude maariano napano mila kanano im̃auano yako Yerusalemo bija nalo na vaataro kean Yerusalemo 19:28—23:56 \ili Yesu meul bereio bija kiano tomu nalo amial naio 24:1-53 \c 1 \s1 Iliano na be moti \p \v 1 Kiniou Luka nebivitauia tukunuano nei banso, toro na toru Tiovilas. Jibe ka napano jau komijikia ruei, tomu telabo abivitauia ruei tukunuano na vite nalo nei nanua amalmaluvo ka kito yuka tealo bar laka ruei. \v 2 Vite nene nalo, kito maka reialio rimemedu ka mirado, mia tomu nalo napano jikar ea burupati nene, nalo aju amialio, a ka napano nalo ajibe ka tomu na be moti na Lilianiano Vou nabo, nalo naruei aberial sosolio batitig binimei ban kito. \v 3 Naruei jikar nanua ruei, kiniou nojom̃a nebitii batitig m̃esi dolu nalo nam̃a abivitauiaio, a nojom̃a nabar iliano na vite nene nalo, naruei namial jibe bo ka ver nalavon ka navar torogio dolu nalo na tukunuano nei, novivitauia sosolio amei tibe ka niosi novo tai napano jakii memedu kiri m̃arabo sesa nalo na tukunuano novo nei. \v 4 Naio naruei nobivitauiaio ruei jo, mia kiniou najaaro ka notuvan riviedu ve kiamo, ka mia jau komijikia kovulukuio, komijikia kovitilubar ka vite nalo nam̃a kojom̃a komijogio ruei amemedu ga a abe riano, ajavukia nam̃a kanaku niosi nei berialio. \s1 Nailiano mijuelar ban Sakaraia ka mia naio rivar Jone Baruei \p \v 5 Tukunuano nene naio jikar jibe nei: Ea bogo nam̃a Parinio Tubo Erot naio jo mije tuboiano ea tanobuku na vio Yutea, toro lu tai, naio be m̃aratavo na Abija, a naio buru tira tai napano naio bunu miyotuba ea yati na kulo lu nalo, nina ea m̃aratavo na tormoruo Erono, Mosis kuruano re nua laka. Toro nene siano Sakaraia, a koano, siano Lesveti. \v 6 Mia naljuo nei, kialo meuliano kiri memedu laka ea Atua kiano vitiiano, ka nam̃a amonmonea kiano tuboiano, a nalo ajum̃a amila bajago nalo na memedu kam̃a amila bogo nonovio ga, maka atum̃a ala belea tai. \v 7 Mia vite takurano ga, naljuo maka ve kenerilo tai, bior tira nei Lesveti naio jumolumu ga, mia vonganei naljuo abinimei abe kulo moruo nalo laka ruei. \p \v 8 Mia ka bogo tai, naio be bogo na Sakaraia kiano taara nalo monoka ava ala sida ea Atua Kunuano Lu, tavukia nam̃a taara nalo amila terakurano ea sude nalo. \v 9 Mia dam̃ariga, bogo nam̃a amilala jibe na, nalo monoka ala tibe ka nam̃a amiere m̃abujo, ka mia aleal nalo na vabe kalo naruei napano mia naio mijikia rila burum̃ara im̃auano nei ka mia m̃a riva joomo ea Vio Lu na Yimo Lu nei, ka risebi sida ea boda na jo. Mia ka bogo na amilaiio jibe na, mia Sakaraia siano mijoru loglogio, ka mia naio naruei riva rilaii burum̃ara im̃auano nene. \v 10 Naruei monloglog bogo nam̃a amisebi sida nene, ana naio ba joomo ka rilaiio, a burutiniobi toru na tomu nalo aju tavio ajum̃a abolkouo. \p \v 11 Ana bogo na Sakaraia naio ba joomo, mia miilobin naio ka mial Atua kiano nailiano tai napano naio miyotuba kanio, jikili ju tivelinio vameruo na boda nene. \v 12 Mia bogo na Sakaraia mial nailiano nei, naio maka bunu rijikia ka mia tum̃abe naruei, a merou toru bunu. \v 13 Mia nailiano nei naio mil banio, berinavo “Sakaraia, jau komerou m̃ele re. Kiniou nebinimei ka neverial ga vanso ka Atua mijog kenemiu volkouano kube juo ruei, a mia koamo tira na Lesveti, mia naio rivar kenerimo solbouo sum̃ano tai, mia bogo na naio riyotuba, mia jau monoka kesisia naio ka Jone. \v 14 Mia bogo na naio riyotuba dovorovo, mia kuve juo tiniemiu saaro ve toru laka, tiniemiu sese, mia kamiu ve juo re ga, mia kulo dolu nalo bunu mia asaaro ve toru laka. \v 15 Kiritete nene, mia naio rimei rive Atua kanano toro na toru tai, a mia naio tibe ka toro lu tai, mia naio rivel ka m̃arjum̃elm̃elu vija uei na bitunu. Tikario ea bogo napano joa kia ga kenieno mabono, mia Niununo Lu to rivujolou ea naio ruei. \v 16 Mia naio rive toro tai napano mia naio rivilig kulo Israel nalo ve telabo amei bereio ea Atua Sop̃i, kialo Tubo. \v 17 Mia aial ka napano niununo a moroano nanua joa Naverialiano Elaija mia to rivare ka ga naio bereio, bior mia naio tukamu rimei, ka riverial ka mia Naverikariano naio rimei iorou ka naio vesiou re. Mia naio rivilig teta nalo kialo iviso nalo ka mia asidomial vatitig bereio kenerilo nalo, a mia rivilig tomu nalo nam̃a amila kokorov tuboiano ka mia atakii bereio bajago napano be masou a memedu. Ea m̃arabo nalo na naruei, mia naio rila vatitig rivu taara na tomu nalo tai ka mia ave Atua kiano, ka atu rorea naio ka mia riyotuba kalo.” \p \v 18 Mia Sakaraia naio mijog iliano nei, ana naio berkanio nailiano nei, berinavo “Ai, abe kover re tibe na. Maka rijikia tibe na, bior kumemi juo nei m̃erenio batove ruei nei.” \p \v 19 Ana na nailiano nei mil ban bereio, berinavo “Makanio, mia tibe ga na. Kiniou nebe nailiano Kapriel nei, nam̃a bogo nonovio najikili nojua Atua mirano ka m̃a nabar kanano iliano, naruei naio miila kiniou nebinimei easo ka neverial lilianiano novo nei vanso. \v 20 Mo bogo na kiniou neberialio kaso, mia jau maka komoneaio, naruei kiniou never kaso ka mia kove buru, a mia jau koto tibe na rivano-o rivokar bogo na keial vite nalo nene ayotuba kaso, nina ea bogo nene rimemedu.” \p \v 21 Mia bogo na nailiano jom̃a mil kia ga jibe na ban Sakaraia, mia tomu nalo ajikili aju tavio kia ga vo, aju rorea bano deio, ana nalo aju ajidomii aberinavo “?Ka venia ana naio ba joomo, bijuku kiki jibe na?” \v 22 Ana iorou kanio, ana naio batavio bereio, mia nalo amial ka naio maka bunu rijikia ril vanlo, naruei nalo abitilubar ka naio jo joomo naio mial titai napano mila naio jibe na. Naruei naio jom̃a mil ka ga jum̃ano banlo, maka bunu ril be buru ga jo. \v 23 Mia naio jidel dolu ka ga m̃a jo mila kiano im̃auano ea Yimo Lu na Atua Kunuano, bano-o kiano bogo nene bisi, ana naio ban bereio vonuo. \p \v 24 Naruei nalo aju jibe na bano-o, mia maka vesiou, ana koano p̃igi, mia bogo na naio mial ka naio be m̃abono jibe na, mia naio ba jo vonuo ga bano-o bokar siberio jumo. \v 25 Ana ea bogo na, naio jo ber jibe nei, berinavo “!Atua bijuku bo tanea ban kiniou nei! Beamu tomu nalo ajum̃a abiti sa ea kiniou bior maka navar tete, mia vonganei, Atua naio mial kiniou, tinien miia kiniou, naruei naio midular imouiano na kanaku jumolumu nene ruei.” \s1 Nailiano binimei mijuelar ban Mere ka mia naio rivar Yesu \p \v 26-27 \x - \xo 1:26-27 \xt Mat 1:18\x*Naruei Lesveti naio be m̃abono siberio ari ruei, ana na Atua miila kiano nailiano nei, Kapriel, ka riva riverial kiano iliano tai rivan niatira tai, siano Mere, napano naio be niatira tai na komeli na vio Nasarete ea tanobuku na vio Kalele. Ea bogo na, aberkar Mere nene ruei ka mia riva soro ka toro tai, siano Yoseve, napano naio miyotuba ea yati na Parinio Tubo Teviti re nua, mia Mere naio maka riva to rivija naio vo. \p \v 28 Ana na nailiano nei Kapriel naio binimei, miyotuba ka Mere, naio berinavo “Mere-o, abe Atua naio jo jaaro toru laka ka jau, naio milivu kaso, a naio jo bijaso riano.” \p \v 29 Mia bogo na Mere mijog iliano nei, naio jidom bijovijonio toru laka, ana ber mia riviti von, ka nailiano nei mil kirinovo laka ban naio jibe nei, ber nioti nene venia. \v 30 Karina nailiano nei mil bereio banio, berinavo “Mere, jau komerou re. Atua tinieno jaaro kaso ga, mia rila burum̃ara ilivuiano tai rimei ea kiamo meuliano. \v 31 \x - \xo 1:31 \xt Mat 1:21\x*Vonganei, mia jau kove m̃abomo, vano-o mia kodu kenerimo sum̃ano tai, a ver naio riyotuba kario, ana monoka jau kesisia ka Yesu. \v 32 Iliano Lu re nua berii kenerimo nene ruei, na naio berinavo \q1 ‘Naio mia rive toro na toru, a mia siano rive \q1 “Atua Na Loa Laka Kenerinio,” \q1 a Atua Tubo rila naio rimei ve parinio tubo tai, napano ridu jeleig korobinio re nua nene, napano parinio tubo Teviti, \q1 \v 33 naruei mia naio rije tuboiano ka nalo napano na amiyotuba ea Yakovo kanano m̃aratavo, \q2 nina be kulo Ju nalo na aju vonganei, a ka mia nalo na amei iorou, a kanano navenatuboiano mia naio maka rijikia ribisi bogo tai.’ ” \p \v 34 Naruei Mere naio miilo toru laka ka iliano na ber mia naio rudu tete, ana bika den nailiano nei, berinavo “?Ana mia vite nene riyotuba sel tum̃abe liki nei, bior kiniou maka nuvitu biju kumemi juo kanaku sum̃ano vo?” \p \v 35 Ana na nailiano berdop̃e, berinavo “Mia Niununo Lu rivatove easo, a mia moroano na Atua Na Loa Laka kiano rimei sovokoso, ana na mia jau kop̃igi. Ana bior mia jau kotibe na, mia nalo averinavo kiritete lu napano mia jau koduio be ‘Atua kenerinio.’ \p \v 36 “Ea kanamo vitiiano, jau komial tena kirisikili laka ka mia tibe na, ana bo ka jau kosidomii von koniomo tiramoruo Lesveti yako. Aju amial aber mia naio rivar kulu re tete ga, mia naber kaso, naio be tiramoruo ruei, mia vonganei, naio kiano siberio ari ruei. \v 37 Jau monoka tiniemo rimaio, ka jibe ka napano Atua ber ka tiramoruo Sera re nua laka, ea tivelinio ka naio, maka ve titai leleio napano mia naio rijikia re ka rilaio.” \p \v 38 Ana na Mere naio berdop̃e, berinavo “Ierinio ga. Kiniou nobe niatira na Atua kanano im̃auano ga, mo kiniou nomijamo ga ka mia naio rila vite nalo na ayotuba ka kiniou tibe ka ga napano naio jidomio, tibe kanio na jau koberial ban kiniou na.” Ana na nailiano nene juvan naio ban bereio. \s1 Mere ba miadu ka Lesveti \p \v 39 Ana na Mere jom̃a jidomii nailiano nei kanano iliano nalo nei, karina naio jidom toru ka riva rial kenieno nene napano Lesveti, mia maka vesiou ga, ana naio jumolu den kiano vio, mila sop̃eli ban ea m̃arkomeli napano Lesveti naio koano Sakaraia ajuaio, nina ea tanobuku na suku nalo na vio Yutea. \p \v 40 Mia Mere neibano bokar naljuo nei kunualo nene, naio ba bio Lesveti. \v 41 Mia bogo napano Lesveti naio mijog lubar Mere joono ka mil banio, naio mijog ka kenerinio napano joa naio, bijobijo toru. Naruei Niununo Lu binimei ea Lesveti, naio binimei bujolou eaio, \v 42 naio miaga manenea, berinavo “Aiou Mere, Atua rilivu kaso ve toru laka, loa tira dolu nalo aviniu, a mia kanano burum̃ara ilivuiano toa bunu kanamo m̃arati napano mia kovario! \v 43 Kiniou maka nove tira na memedu leleio ka mia kanaku Tubo Kenieno rimei riadu ka kiniou tibe nei, mia namial kirinovo laka ban kiniou. \v 44 Mia kanaku solbouo naio bitilubarso, naio jaaro toru laka, bior monloglog bogo napano numijog joomo be moti garuei, naio bijobijo toru laka ea kiniou. \v 45 Kito juo rajaaro mia rajaaro, bior robiekar batitig Atua Sop̃i kanano iliano, a mia rimei rive riano van kito juo tavukia ga napano naio berkar ban kito ruei.” \s1 Mere miaia Atua ka iouano tai \p \v 46 Ana ka bogo na, Mere kanano iouano tai jibe nei, berinavo \q1 “Kanaku iviso miaia Atua toru, \q1 \v 47 niunuku jaaro toru laka ea Tubo kiaku ioruriano, \q1 \v 48-49 naio mial kiniou nojotano, \q1 tira na kiano im̃auano tai, \q1 naio be Atua na Moroano, \q1 jidomial kiniou, \q1 mila tonovo ban kiniou. \q1 Taara nalo napano amei iorou, averii kiniou, averinavo \q1 ‘Tira nei, Atua milivu toru.’ \q1 Nomidular siano lu, \q1 \v 50 tinien miia nalo nam̃a ajutano kanio, \q1 taara re nua, na iorou. \q1 \v 51 Moroano na jum̃ano mila vite miroano, \q1 naio jiburevure nalo nam̃a tinielo jikili, \q1 mila dedade ealo abeve terakurano. \q1 \v 52 Mila bulag parinio tubo den jelelo, \q1 bitiri bulag nalo nam̃a jidomiano batove ga. \q1 \v 53 Nalo nam̃a jijerlo, naio bagan batitiglo, \q1 nalo nam̃a abe sanibaiano, \q1 naio mijil bulaglo, jum̃alo yauo ga. \q1 \v 54-55 Naio mila nam̃a berkario nua ban korobido nalo, \q1 binimei miija kito, kanano kulo Israel nalo. \q1 Maka rivitoviton ea Epraamo, \q1 tinienriia kiano bajulukuti nam̃ariga-o tobo to.” \p \v 56 Naina naruei Mere kiano iouano maaro ea vio na, mia naio jo bija Lesveti bano-o bokar siberio tolu, karina ban ea kanano vonuo bereio. \s1 Jone Baruei naio moluo \p \v 57 Naruei binimei monloglog bogo na mia Lesveti rudu kenerinio, mia naio barlar be sum̃ano. \v 58 Mia bogo napano Lesveti kiano m̃aratavo bija tomu na vaataro nalo amijogial vite nei, nalo ajaaro toru laka bija naio ka Atua kanano burum̃ara tinieiiano nei banio, ka beamu naio be jumolumu ga, mia vonganei naio barlar kenerinio motoru. \v 59 Mia bogo na kiritete nei naio bokar bogoti aluo, ana abinimei ka ala pakuveu ka naio. Ka bogo na, ajidom ka adu siano bunu, avio ka Sakaraia, tibe ka karam̃ano siano, \v 60 mia kiritete kenieno berbure, berinavo “Makanio, naio siano Jone.” \v 61 Naruei nalo amil banio, aberinavo “?Venia na? !Maka lele garuei kanamo m̃aratavo tai napano adu sio na jibe na toa naio!” \p \v 62 Naruei amil ka ga jum̃alo ban kiritete nei karam̃ano, ka avika denio ka naio jidom ka adu sio na vabe toa kenerinio nene. \v 63 Ana na Sakaraia mil ka jum̃ano banlo, ber adu m̃esi tai rimei vanio, naruei naio bivitauia, berinavo “Siano, Jone.” \p Vite na naruei mila nalo na vio na amiilo toru laka kanio, \v 64 mia monloglog bogo na bunu, Sakaraia minano mijuo, naruei naio mijikia mil bereio, ana na miaia Atua. \p \v 65 Mia tomu nonovio nalo na tanobuku na, amijogial vite nei, amiilo va kanio, mia tukunuano nene mererako janea m̃arkomeli dolu nalo na tanobuku na suku nalo na vio Yutea. \v 66 Ana na nalo nam̃a amijogio, ajidom bijovijon toru laka kanio, bior abitilubar ka Atua jum̃ano jo bijaio, naruei nalo ajum̃a abivika denlo, aberinavo “?Kiritete lu nei mia naio tum̃abe?” \s1 Sakaraia berial iliano na Atua jian banio \p \v 67 Naruei Niununo Lu binimei bujomagmago ea Sakaraia, kiritete telisu nei karam̃ano, ana naio berial jibe nei, ber \q1 \v 68 “Kito raiaia kanado Atua siano, Tubo re Israel, \q1 batove kean kito, bulular kito, \q1 \v 69 bitirilar kiano siyovo, \q1 miyotuba ea bajulukuti na kiano toro na im̃auano Teviti, \q1 ka mia rilarur kito. \q1 \v 70 Nina kiano verikariano nanua, \q1 naverialiano nalo aberialio, aber \q1 \v 71 Naio mia rivuru bulag kito den kiado uolu nalo jum̃alo, \q1 \v 72 tiniene ribobogia re kanano virakariano bija korobido nalo, \q1 tinien miialo kia ga vo. \q1 \v 73 Nina verikariano jikili nene bija korobido Epraamo, \q1 \v 74-75 nanua Atua berkar ber rilarur kito ka kiado uolu nalo jum̃alo, \q1 ka romerou re bunu, rove lu, \q1 romemedu kamu ea mirano, roim̃au kanano ka legiano nonovio ea kiado meuliano. \q1 \v 76 Keneriku, mia avioso ka Atua Loa Laka kiano Naverialiano, \q1 mia kotukamu ka kala vatitig Tubo kiano m̃arabo. \q1 \v 77-78 Mia koverial ka mia Atua tinien riia kiano tomu nalo, \q1 tinien tiilo, ana mia riviekokoa kialo kariano nalo, \q1 a rilarurlo. \q1 Mia Atua riila kiano kiriyulu telisu na kavijo ve moti rimererali kito, \q1 \v 79 rimei rimererali kito napano m̃a rojua melijokouo, \q1 napano niununu nam̃ariano miununuko kito ruei, \q1 a mia rimei rimererali m̃arabo na tum̃aro ka rotum̃a reiel eaio.” \s1 Jone Baruei miluo \p \v 80 Mia bogo na yuka nalo aju abarlaka bano, Jone nene naio miluo bavin ririo bo, a kiano jidomiano meruo batitigio, a naio biekouo ea Atua kiano im̃auano bo. A naio ba joa vio yauo, ka riva rivokar bogo na mia naio monoka riyotuba ea kulo Israel nalo miralo. \c 2 \s1 Yesu moluo \r Mataiu 1:18-25 \p \v 1 Ana ka bogo na, parinio tubo na kulo Romo kialo, naio siano Sisa Okastas. Naruei naio berial ka mia monoka avuluku tomu nalo na venuo nalo nam̃a ajutano ka kiano vitikariano. \v 2 Im̃auano na abuluku tomu nalo nei, naio be moti na amila jibe na, a ka bogo na amilaio, mia toro tai na Sisa kanano naio jom̃a bitikar burum̃ara tanobuku nei na vio Siria, a toro na toru nene, siano Kuarenias. \v 3 Ana ka ala im̃auano nei, aberenio tomu nonovio monoka avanvan bereio ea kialo vio nalo, ka mia amijikia avivitauia vatitig sialo, a avuluku vatitiglo. \p \v 4 Vite na naruei mila ana Yoseve naio jumolu den komeli na vio Nasarete, nam̃a naio jojoaio, nina ea tanobuku na vio Kalele, ana naio bavin ea komeli na vio Betleem, ea vio na tormoruo Parinio Tubo Teviti naio moluo eaio nua, nina ea tanobuku na vio Yutea, bior Yoseve naio miyotuba ea yati na tormoruo Teviti nene. \fig Yoseve burukar koano Mere|alt="Mary On Donkey" src="43_Luke2.4-5_MaryOnDonkey.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="2:4-5" \fig* \p \v 5 Mo Yoseve burukar koano Mere jakisorio, napano ka bogo na, vaataro ka rivarlar kenerinio. \v 6 Naruei abe juo abano, mia bogo na nalo aju kia ga Betleem vo, mia Mere mijog ea naio ka kiano bogo na mia naio to joomo binimei nonovio naruei. \v 7 Ana na Mere midu kenerinio motoru, naio be sum̃ano, a naio bivikakari batitigio ka niakulm̃arauo, mia maka kanano vio nabo tai, bior abe juo amilavon ka ava atua yimo na valauo, mia naio bujo ruei, naruei Mere mila kenerinio mon joomo ea vio na abagan temeul nalo eaio. \s1 Nailiano nalo amiyotuba ka navitikariano na nunu nalo \p \v 8 Naruei ka bogiano nene, be tomu tai nam̃a abitikar nunu aju bija kialo temeul nalo, ea soro tavio ka Betleem nene ga. \v 9 Naruei Atua kanano nailiano tai batove keanlo, a Atua kiano mermerano midulii rera vio nene jibe ka burum̃ara yulu tai, mila nalo nei amerou toru laka. \v 10 Naruei nailiano nei mil banlo, berenio berinavo “Kamiu kumerou re. Kiniou nomidu iliano nabo tai ka naver ka kamiu, ka mia naio mijikia rila tomu nonovio ajog rivu ve toru laka. \v 11 Ka bogiano nei ga, ea komeli na Parinio tubo Teviti re nua kanano, nina ea vio Betleem, kiritete solbouo tai naio moluo vonga, ka mia naio rive kenemiu ioruriano. Naina naruei be kenemiu Tubo, naio be Naverikariano nam̃a Atua berkario nua ruei ka mia riilaio rimei. \p \v 12 “A naina naruei be kijokijo na vite nene: Mia kamiu kuvileal kiritete telisu nene, napano amila kokouro ea naio. Mia kuvial ka napano abivikario ka niakulm̃arauo nalo ga, ka mia adu naio ka rimon ea vio na temeul nalo salo sinaniano.” \p \v 13 Naruei nalo amiilo ka sop̃eli ga, burum̃ara taara na nailiano dolu nalo na vio mave abinimei amiasolo bija nailiano neibano. Naruei nailiano nalo nei amiaia Atua, a amiou aber \q1 \v 14 “Mave niogovu, nalo ajum̃a amiaia Atua toru, a ea yetemeriba nei, tum̃aro joa tomu na Atua jaaro kalo.” \s1 Tomu na abitikar nunu nalo aba Betleem \p \v 15 Nailiano nalo aberial iliano nei ruei, bisi na ajaluvo den tomu na abitikar nunu nalo nei bereio, karina abavin mave niogovu. Naruei nalo nei ajum̃a aberverii vite nei banlo bereio, aberinavo “Ai, abe ravano. Bo ka rava Betleem ka reial vite nei miyotuba vonganei, napano Atua berial ka kito.” \p \v 16 Ana nalo amila sop̃eli, aba amileal Mere naio Yoseve, a amijaka aba amiadu ka kiritete sesa napano monea m̃ano vio nam̃a abavagan temeul eaio. \v 17 Mia bogo na amial vite nalo nei, ana aber bulavulag nonovio iliano nalo napano nailiano berial kalo ruei, tivelinio na kiritete sesa nei. \v 18 Telikiti na kulo dolu nalo amijog tukunuano nei, tinielo bujo ka burum̃ara vameneano tai. \v 19 Mia Mere, mijekar vatitig nonovio vite nalo nei jua kiano iviso, maka tiniene ribobogia, naio jom̃a jo jidomiio julaka ga. \p \v 20 Mia tomu nalo nei aban bereio ea kialo nunu nalo, a ajum̃a abamenea Atua siano, a nalo ajum̃a amiaia naio toru laka ka vite kirinovo nalo napano amijogio a amialio, napano kirimemedu ga ka nailiano nei kiano iliano napano berial banlo. \s1 Amidu Yesu siano banio \p \v 21 \x - \xo 2:21 \xt Luk 1:31\x*Telikiti napano kiritete bokar kiano sude takurano, naio be bogo na mia ala pakuveu ea naio. Amila jibe na, kario ajisia ka Yesu, napano sio nei be sio nanua nailiano berial kalo jukamu ruei, avona bisi ana Mere naio be p̃igi kanio. \s1 Amidu dovorovo Yesu ban ea Atua Kunuano Lu \p \v 22-24 Telikiti na Yesu miyotuba sude ari barlaka ruei vo, bisi na be bogo na monoka avuru sida na lakoniano ea Atua Kunuano Lu, nina bior burukija na tira na bar tete. Naruei aba aburu sida nene, jakii tuboiano na Mosis kiano berenio, berinavo “Talim̃asa nalo amijikia aue ga vaama ve juo, p̃eli na kirisibo ve juo.” \p Ana ka bogo nene, amidu dovorovo Yesu ban ea Atua Kunuano Lu, amiokoio ban Atua. Vite na jakii Mosis kiano tuboiano, na naio berenio “Tete sum̃ano nalo nonovio na amoluo jukamu, nalo abe lu, abe Atua kanano.” \s1 Tormoruo Simion mial Yesu ea Atua Kunuano Lu \p \v 25 Mia be toro tai joa Atua Kunuano Lu ka bogo na, siano be Simion. Naio be tena vio Yerusalemo ga tai, naio be namemedu tai, a naio be toro tai nam̃a biekouo ea bajago na volkouano. Naio jororea jidom m̃elea ka rial Atua kanano Natinieiiano, nina Naverikariano, rimei ea kulo Israel nalo ea bogokouo nei ajuaio. \p Mia Simion nei naio be toro tai nam̃a Niununo Lu jojoa m̃a naio nam̃ariga, \v 26 mia Niununo Lu berial ka naio ruei ka mia naio rivakovio re vo rivano-o mia mirano rialio Atua kiano Naverikariano. \v 27 Ana Niununo Lu buru naio binimei ea Atua Kunuano Lu, monloglog bogo na amidu kiritete sesa Yesu binimei, ka ala bajago na tuboiano nene. \p \v 28 Ana Simion midu kiritete nene, ana naio miaia Atua a ber siva banio, berinavo \q1 \v 29 “Tubo toru o, vonganei nemial vite na jau koberkar ka kiniou, naio miyotuba ruei. Mila tum̃aro binimei ea tinieku, \q2 ana vonganei jau komijikia kajamo ka kiniou kanamo naim̃auano, nataluvo den yetemeriba nei neviedu. \q1 \v 30 Ea miraku ga namial kanamo Ioruriano, \v 31 napano komiila binimei ea tomu kinkin nalo na yetemeriba nei miralo, \q2 \v 32 javukia yulu tai napano jiloglogso ka kulo dolu nalo, a ka mia aiaia kumemi kanamo kulo Ju nalo, bior kenememi mermerano nei, Yesu.” \p \v 33 Ana Yoseve naio Mere, abe juo amiilo toru laka ka Simion kanano iliano nalo nam̃a berii Yesu, \v 34 ana Simion mil bereio, milivu kalo, naruei naio mil ban Yesu kenieno, berinavo \q1 “Atua mila kiritete nei binimei ban kito na vio Israel ka rila kito ve telabo rojoru, \q1 a kanio rila kito ve telabo rotumolu bereio. \q1 Atua mila naio binimei jibe ka kijokijo tai, mia tomu ve telabo ail rivova ka naio, \q1 \v 35 ana tibena mia naio rila kialo jidomiano nalo napano m̃a ajuluku nei amalmaluvo ea vio medave. \q2 Mia tivelinio ka jau, mia jogvaiano tulu tiniemo tavukia iobogu na mira, mia kanamo iviso rivurup̃eio kar tenalo na napano mia ayotuba ka kenerimo nei.” \s1 Tiramoruo Ana mial Yesu ea Atua Kunuano Lu \p \v 36-37 Mia tiramoruo tai bunu jo ka bogo nene, siano Ana, napano naio be naverialiano tai. A Ana nene, karam̃ano siano Vanuele, napano naio miyotuba ea yati na tormoruo Aisere re nua. Naio joro nua ruei, ka bogo na naio be niatira kia ga vo, mia naio jo bija koano ka yuka aluo ga, ana koano m̃aro denio. Naruei naio be taanou jibe na ga, bano-o kiano yuka bokario duelimo va arolu ba veri [84]. \p Naio be tira tai napano monmon ka ga m̃a jojoa m̃a Atua Kunuano Lu, napano naio jom̃a bijurukar bogo na lotuano na kavijo bano-o bokario na kijevi, a dam̃ariga naio mondulu ka m̃a jo bolkouo. \p \v 38 Ka bogo na naruei, naio binimei vaataro kalo, ana naio bolkouo, ber siva toru ban Atua bior kiritete nei, a iorou ka nina, naio ba tavio ba jom̃a berii Yesu ban tomu nalo nam̃a aju ajirarag rorea ka Atua rimei rilarur Yerusalemo, mia Ana ber bisivisii banlo ka kanalo Naverikariano naio binimei ruei. \s1 Yoseve nalo aban bereio Nasarete \p \v 39 \x - \xo 2:39 \xt Mat 2:23\x*Telikiti napano Yoseve naio Mere amila nonovio vite nalo nei biniu javukia nam̃a Atua kanano tuboiano berenio, mo Yesu abatove bereio ea kanalo komeli na Nasarete, nina ea tanobuku na vio Kalele. \v 40 Mia kiritete nene miluo binimei toru, a kiano jidomiano binimei be masou laka, a amial ka napano Atua miija naio ka naio rila vite nonovio rivu ea kiano meuliano. \s1 Yesu be m̃eaku kia ga, naio berloglog tomu nalo ea Yimo Lu \p \v 41 Ana ka yuka nonovio, kulo Ju nalo ajum̃a amila kanalo jokoluolu tai, napano naio be Sidomkariano na Ioruriano. A dam̃ariga, nalo nam̃a aju janea vio dolu, tiniel jii toru ka avavin Yerusalemo ka ala jokoluolu nene, a Yesu kanano tormoruo juo bunu amila jibe na. \v 42 Ana ka yuka tai, bogo napano Yesu kanano yuka bokar duelimo ba juo [12] kia ga vo, aban bereio aburu Yesu bijalo. \v 43 Mia amila vite nalo na jokoluolu nei bano-o biniu, ana tomu nalo amieliel bere abanvan ea kanalo vio nalo. Mia Yesu naio maka rivano, naio jobo kia Yerusalemo, mia kanano tormoruo juo, maka ajikiaio. \v 44 Naljuo ajidomii aberiam̃a naio jo kovio bija lo bure burum̃ara taara na m̃aratavo bija kanalo bilbilu nalo, mia nalo amiel ba bokar legiano momou takurano. Mia bogiano ana ajirag Yesu bano-o, \v 45 mia maka aialio to vijalo, naruei nalo amial ka monoka atakii bere jaalo ava Yerusalemo alavon ka alealio. \v 46 Amiel bogoti takurano momou, abinimei aboru bereio Yerusalemo, nalo ajiragio bano-o, ana ea bogoti dolu nene, be bogoti tolu na kialo ieliano, ana amileal vonga naio, amial naio jom̃a jotano ea Atua Kunuano Lu. Naio jotano bija naverloglogiano nalo na vio na, naio jom̃a mije tiliniene ka kialo iliano nalo, a jom̃a bivika vikadeniano denlo. \v 47 A nalo nam̃a aju vaataro ka Yesu ea bogo na, amiilo toru ka kiano burum̃ara masouano a jikiaiano na, a kanio verdop̃eiano nalo nam̃a naio jian ban nalo nam̃a ajum̃a abika vite denio. \v 48 Ana telikiti napano kanano tormoruo juo nalo amial ka napano naio jom̃a mila jibe na, amiilo toru kanio, ana kenieno mil banio, berinavo “!Ai, keneriku! ?Bior vaio ana kojidom ka kala lelan kumemi ve toru tibe na? Keialio, kumemi juo numisiragso-o mia, maka lele nuvilealso, komila kumemi numijog kirivova-o mia.” \p \v 49 Ana ka bogo na Yesu midu verdop̃eiano tai banlo, napano ber jibe nei, berinavo “?Bior vaio ana kubano kumitum̃a kumisirag kiniou janea vio dolu nalo jibe na? Jum̃abe, kamjuo maka kumisidomii ka kiniou monoka notom̃a nala Teta kanano im̃auano joomo ea kunuano?” \v 50 Mia verdop̃eiano na ber kalo, maka ajikia ajog lubar nioti nene. \v 51 Naruei Yesu jumolu den vio nei, ana naio ban bijalo, abatove bereio ea kanalo vio Nasarete. \p Ana Yesu jobo bijalo ea vio na, naio jo mijogkarlo bo dam̃ariga. A kenieno Mere naio jom̃a jidomikar vite nalo nei joomo ea kanano iviso bogo nonovio. \v 52 Mia yuka nalo aju abinimei abarlaka bano, mia Yesu jo miluo binimei toru nonovio, a kiano masouano bija kiano moroano jo binimei toru lie vo, mia Atua jo milivu kanio toru laka, mila ana tomu nalo amial naio bo laka, ajaaro toru kanio. \c 3 \s1 Jone Baruei naio joa vio yauo, jom̃a mioliolu ka naviligiano \p \v 1-2 Yuka tealo bar laka ruei vo bisi, ana Jone Baruei, Sakaraia kenerinio, naio miyotuba ea vio yauo. Nina ea bogo na burum̃ara parinio tubo Taiperias Sisa na vio Romo naio be tubo bokar kiano yuka duelimo ba jimo ruei, ana ka telikiti na naio bitiri bulag kanano tomu na tortoru nalo tai ruei, jibe Pontas Pailat, naio mije tuboiano ea vio Yutea, a Erot, naio mije tuboiano ea vio Kalele, a kuruano Vilip, naio mije tuboiano ea tano na vio Ituraia bija Trakonaetis, a Lesanias, naio mije tuboiano ea tanobuku na vio Abilini. Ana ka bogo na bunu, parinio kulo lu juo napano m̃a aju Yerusalemo, be Anas naljuo Kaivas. \p Mia Jone joa vio yauo, ana Atua jian iliano ban naio, \v 3 naio ba jeliviv ea tanobuku nalo na Yortano, naio jom̃a mioliolu berinavo tomu nalo monoka aviliglo, a avaruei, tibe na ana mia Atua riviekokoa kanalo kariano nalo. \v 4 Naio mila javukia ga na nanua m̃a Naverialiano Aisea naio ber nua ruei ea kiano niosi, napano m̃a berenio \q1 \qt “Niono tai naio jo bio ea vio yauo, berinavo: Kuvila vatitig Atua kanano m̃arabo nalo, ka naio mijikia rimei ea kenemiu meuliano nalo. \qt* \q1 \v 5 \qt Mia monoka kuvitiviniko bop̃ap̃ili nalo, \qt* \q2 \qt a monoka kuvikili bulag yasuku nalo avatove rivu, \qt* \q1 \qt a vio nalo na jorokoro monoka nalo amemedu rivu, \qt* \q1 \qt a vio nalo nam̃a jukujukuduo monoka nalo aierivin rivu; \qt* \q1 \v 6 \qt tibe na, ana mia taara nonovio na tomu nalo aial kialo Ioruriano napano Atua riila riel ea m̃arabo nei riyotuba kalo.” \qt* \rq Ais 40:3-5 \rq* \s1 Tomu nalo abinimei ka Jone \p \v 7 \x - \xo 3:7 \xt Mat 12:34, 23:33\x*Im̃auano na be Jone kanano, naio jo ka m̃a rioliolu tibe na naruei, mia telikiti na tiniobi toru aba tavio ea vio yauo ka naio rivaruei ealo, naio mil jikili banlo, naio ber jibe nei berinavo “Kamiu na kumitibe ka maro nalo ga napano amerou ka sebi tai ana aburo, mia kuberiam̃a kumijikia kuvuro ka buruta kenieno sebi na mia Atua rionio rimei? Makanio, bior maka kuvilig kamiu vatitigio vo. \v 8 \x - \xo 3:8 \xt Jon 8:33\x*Mia ver kube riano ka napano kumerou ka vironiano nei, kenemiu meuliano monoka avar m̃arati nabo napano rivare ka kenemiu viligiano nene. Mia kuvitikar, kuve re m̃arou bereio, tibe ka nam̃a kumila ruei, nam̃a kumitum̃a kuberinavo ‘Ee, kito roju bo ruei, bior kito naruei robe Epraamo kiano yati nalo memedu kia nei.’ Mia nina maka titenia, bior ver Atua sidom, naio mijikia rivar puruveru nalo na ga rim̃aukalo ave Epraamo kanano yati ve telabo, ka mia adu jelemiu. \v 9 \x - \xo 3:9 \xt Mat 7:19\x*Kiniou neber ka kamiu, ka m̃aryekesi jo ruei ka te bulag buruiesi nalo na maka avar m̃arati nabo, ka avukulo avan ea burutinia sebi.” \p \v 10 Telikiti na tiniobi neibano amijogio amerou mia amerou, ana abika aberinavo “Mo aver tibe na, ana mia kumemi nuvila tum̃abe naruei?” \p \v 11 Ana Jone berdop̃elo, berinavo “Toro na m̃ano kulukoti juo, mia monoka naio rijamo ka tinene van toro na maka ve m̃ano tai; a toro na be sano sinaniano miroano, mia naio monoka riviovio ka tealo van toro na maka ve sano taio.” \p \v 12 \x - \xo 3:12 \xt Luk 7:29\x*A tomu na takis, nam̃a abe tomu na jukujukuano memedu, telabo bunu abinimei ka Jone rivaruei ealo, mia nalo bunu abitilubar kialo vovaiano nalo, naruei abika bunu aberinavo “?Naverloglogiano, tum̃abe ka kumemi, mia monoka nuvila tum̃abe?” \p \v 13 Ana naio ber kalo, berinavo “Mia kuvar den tomu nalo rive verare ka ga nana mia monoka avuluio, mia to loa re, tibe ka nam̃a kumilala mugaruei.” \p \v 14 Mia tomu na mira tealo bunu abika jibe na ka Jone, aberinavo “?Mia kumemi, nuvila tum̃abe?” \p Naruei naio ber kalo, berinavo “Kamiu kubar kenemiu tenalo na mira ana tomu nalo aju amerou laka ka kamiu, mila na bogo napano kamiu kumisidom vite tai, kuber ga, ana nalo monoka ajamo bior napano amerou. Mia bajago na, mia monoka kuvila re bereio. A kamiu kumitum̃a tiniemiu mimi dam̃ariga ka kuber tom na tortoru nalo ajum̃a abulu kamiu telisu ga, p̃eli bare ga kovio vo, mia kamiu monoka kuvisaaro ga kanio.” \s1 Jone berenio mia Naverikariano rimei \p \v 15 Mia ea bogo na, kulo Ju ajidomii aber kialo Naverikariano vaataro ka maluvo, ana nalo amijog Jone kiano ilinovoiano nalo nei, ana nalo ajaaro kanio, naruei vikadeniano joa kialo jidomiano, ajum̃a abivika, aberinavo “?Aa, p̃eli toro na naruei, p̃eli naio be kiado Naverikariano koviobo?” \p \v 16 Mia Jone naio jom̃a ber lubarbario banlo, naio berinavo “Makanio, kiniou nebinimei jukamu, nojom̃a nabaruei ea kamiu ka uei ga, mia be toro dolu tai napano naio jo binimei iorou ka kiniou. Toro nene, naio loa lie vo ka kiniou, mia kiniou maka navare ka neialar kanano kulubue na jaano, p̃eli nala kanano im̃auano dolu tai. Mia naio naruei, mia rivaruei ea kamiu ka Niununo Lu, rivija kanano sebi, ka risebi kon niamiamo nono den kenemiu meuliano nalo. \v 17 Naio jibe ka napano naio midukar burup̃ia m̃artea tai, ka mia rikurkar ka uiti nalo, rip̃ilig kon m̃arati nalo. Tibe na, ka mia naio rivar m̃arati uiti nabo nene ava vonuo, mia naio rivuku vinikiti nene rivan ea sebi tai napano mia maka rijikia rim̃aro bogo tai.” \fig Naio rivuku vinikiti nene rivan ea sebi|alt="Winnowing" src="43_Luke3.17_Winnowing.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="3:17" \fig* \p \v 18 Nina naruei, Jone Baruei naio jom̃a mioliolu ka ioluano vou nabo ban tomu nalo jibe na naruei, a naio jom̃a ber iliano dolu nabo telabo ka tunukakarlo, a ka rilabonlo. \v 19 \x - \xo 3:19 \xt Mat 14:3,4; Mak 6:17,18\x*Mia be toro tai naio tiniene maka saaro ka Jone nene leleio, nina be Parinio tubo Erot, bior ka napano Jone naio jom̃a mil banio ka napano naio burular tira nei Erotias, napano kuruano koano, mia mil banio bunu ka vite dolu telabo napano jom̃a milaio. \v 20 Mia loa ka kanano vovaiano dolu nalo, Erot tinien jer Jone banbano-o deio, ana jumolu buku naio ban ea yimo na lakoiano. \s1 Jone baruei ea Yesu \r Mataiu 3:13-17; Mak 1:9-11 \p \v 21 Mia bogo na Jone maka rivan ea yimo na lakoiano vo, naio jom̃a baruei ea tomu nalo banbano-o, mia bogo tai ana Yesu bunu binimei ea vio nene, ana na Jone baruei ea naio bunu. Naruei telikiti na Yesu jaluvo den uei, naio jom̃a bolkouo, ana vio mave betavo, \v 22 \x - \xo 3:22 \xt Mat 3:17; Mak 1:11; Luk 9:35\x*naruei Atua kanano Niununo midu niabene, naio batove binimei jibe ka vaama tai, binimei bujo jua naio. Ana na Atua mil jel mave batove berkanio, berinavo “Jau kobe keneriku na, nam̃a nejidomso toru laka. Tinieku joaso, tinieku jaaro toru kaso.” \fig Jone baruei ea Yesu|alt="John baptises Jesus" src="43_Luke 3_21_JesusBaptised.tif" size="col" copy="Gordon Thompson" ref="3:21" \fig* \s1 Yesu korobinio nalo \r Mataiu 1:1-17 \p \v 23 Mia iorou ka na Jone baruei ea Yesu, ana na naio jikar kiano im̃auano naruei, ana ka bogo na, naio kiano yuka bokar duelimo va rolu. Mia yati na Yesu miyotuba eaio, nina tivelinio ka sum̃ano, jikar ea Yoseve, napano amial jibe ka naio be Yesu karam̃ano, naio jo ban jibe na: \mi Yoseve, naio be Eli kenerinio \mi \v 24 Eli naio be M̃atata kenerinio \mi M̃atata naio be Livai kenerinio \mi Livai naio be Melki kenerinio \mi Melki naio be Janae kenerinio \mi Janae naio be Yoseve kenerinio \mi \v 25 Yoseve naio be M̃atateas kenerinio \mi M̃atateas, naio be Amos kenerinio \mi Amos, naio be Neam kenerinio \mi Neam, naio be Esli kenerinio \mi Esli, naio be Nagae kenerinio \mi \v 26 Nagae, naio be M̃at kenerinio \mi M̃at, naio be M̃atateas kenerinio \mi M̃atateas, naio be Semein kenerinio \mi Semein, naio be Yosek kenerinio \mi Yosek, naio be Jota kenerinio \mi \v 27 Jota, naio be Joanan kenerinio \mi Joanan, naio be Resa kenerinio \mi Resa, naio be Serupapele kenerinio \mi Serupapele, naio be Sieltiel kenerinio \mi Sieltiel, naio be Neri kenerinio \mi \v 28 Neri, naio be Melki kenerinio \mi Melki, naio be Adi kenerinio \mi Adi, naio be Kosam kenerinio \mi Kosam, naio be Elm̃atam kenerinio \mi Elm̃atam, naio be Ere kenerinio \mi \v 29 Ere, naio be Yosua kenerinio \mi Yosua, naio be Eliesa kenerinio \mi Eliesa, naio be Jorim kenerinio \mi Jorim, nao be M̃atat kenerinio \mi M̃atat, naio be Livai kenerinio \mi \v 30 Livai, naio be Simion kenerinio \mi Simion, naio be Yuta kenerinio \mi Yuta, naio be Yoseve kenerinio \mi Yoseve, naio be Jonam kenerinio \mi Jonam, naio be Eliakim kenerinio \mi \v 31 Eliakim, naio be Melea kenerinio \mi Melea, naio be Mena kenerinio \mi Mena, naio be M̃atata kenerinio \mi M̃atata, naio be Netan kenerinio \mi Netan, naio be Teviti kenerinio \mi \v 32 Teviti, naio be Jese kenerinio \mi Jese, naio be Ovete kenerinio \mi Ovete, naio be Boasa kenerinio \mi Boasa, naio be Sala kenerinio \mi Sala, naio be Nesono kenerinio \mi \v 33 Nesono, naio be Aminatapo kenerinio \mi Aminatapo, naio be Atmin kenerinio \mi Atmin, naio be Ani kenerinio \mi Ani, naio be Esrono kenerinio \mi Esrono, naio be Peres kenerinio \mi Peres, naio be Yuta kenerinio \mi \v 34 Yuta, naio be Yakovo kenerinio \mi Yakovo, naio be Aisak kenerinio \mi Aisak, naio be Epraamo kenerinio \mi Epraamo, naio be Tera kenerinio \mi Tera, naio be Nao kenerinio \mi \v 35 Nao, naio be Seruk kenerinio \mi Seruk, naio be Reu kenerinio \mi Reu, naio be Pelek kenerinio \mi Pelek, naio be Epa kenerinio \mi Epa, naio be Sela kenerinio \mi \v 36 Sela, naio be Kaenan kenerinio \mi Kaenan, naio be Avaksati, kenerinio \mi Avaksati, naio be Sem kenerinio \mi Sem, naio be Noa kenerinio \mi Noa, naio be Lamek kenerinio \mi \v 37 Lamek, naio be Metusela kenerinio \mi Metusela, naio be Inok kenerinio \mi Inok, naio be Jarete kenerinio \mi Jarete, naio be M̃alalel kenerinio \mi M̃alalel, naio be Kaenan kenerinio \mi \v 38 Kaenan, naio be Enos kenerinio \mi Enos, naio be Sete kenerinio \mi Sete, naio be Atam kenerinio \mi ana Atam, naio be Atua kenerinio. \c 4 \s1 Sim̃aro nalo kanalo parinio tubo, napano Setano, milavon Yesu \r Mataiu 4:1-11; Mak 1:12-13 \p \v 1 Naruei telikiti na Yesu naio binimei bereio ea tanobuku na marauei na Yortano ea vio na Jone baruei ea naio, naio binimei bujo vatitig ka Niununo Lu. Ana na Niununo buru Yesu ban ea vio yauo bereio, \v 2 mo naio joa vio na bano-o bokar bogoti duelimo va veri [40], napano mia sim̃aro nalo kanalo parinio tubo nei jom̃a milalilio. A ka bogoti nalo na, naio maka m̃a to sinano, banbano-o na mijog ka jijer naio. \p \v 3 Ana Setano nene binimei, berinavo “Ver jau kobe Atua kenerinio riano, jau kover von ka puruveru na ka rimei rive joko, ka kosenio.” \v 4 Ana Yesu berdop̃e, berinavo “Maka leleio, bior Iliano Lu naio ber ruei, berinavo \q1 ‘Maka toro rijikia rila toro rimeul ea sinaniano ga.’ ” \p \v 5 Ana na Setano jidom rilavon Yesu bereio, naruei naio buru kanano jidomiano bavin ea burum̃ara burusuku tai. Ana vaarakurano ga naio jiloglog buruvenuo nalo na yetemeriba nei kanio, \v 6 ana naio berkanio, berinavo “Navitikariano na vio nalo na, bija kialo mermerano nonovio nalo na, ajua jum̃aku ruei. Kiniou nabar siano kario, ka namijikia najamo ka van kei napano tinieku ka naio. \v 7 Mo, ver jau kojorua jaaku ga, kobolkouo ka kiniou ga, mia kiniou najamo ka vite nalo na riviniu tua jum̃amo.” \v 8 Mia Yesu berdop̃e, naio berenio berinavo “Iliano Lu naio berenio ber \q2 ‘Jau kobolkouo ka Atua ga, jau monoka kala kanano im̃auano naio ve takurano ga, bior naio ga be kanamo Tubo.’ ” \p \v 9 Naruei Setano naio jidom rila-von Yesu bereio, naio buru kiano jidomiano ba Yerusalemo, midu naio jo levlevi ea vio tai, mave ea Atua kunuano, ana berkanio, berinavo “Ver jau kobe Atua Kenerinio, koviako yetano. Ver jau kalaio, mia rivu ga na, \v 10 bior Iliano Lu berii Atua, berinavo \q2 \qt ‘Naio mia riila kiano nailiano nalo, ka mia amei atu avitiikarso, atukuku kaso. \qt* \q1 \v 11 \qt Mia aisopkarso mave ga ka jum̃alo ka mia kavan re jaamo ea puruveru.’ ”\qt* \rq Iouano 91:11,12 \rq* \p \v 12 Mia Yesu berdop̃e naio bereio, berinavo “Maka leleio, bior Iliano Lu ber bunu ber \q2 ‘!Jau kolavon re Tubo kiamo Atua ka naio rila kanamo vite tai!’ ” \p \v 13 Mia telikiti na Setano mila juboluboiano nalo nei bisi, ana buro denio, ba jo rorea ka rileal bogo dolu tai napano naio jidom ber mia mijikia tovulu Yesu eaio. \s1 Yesu jikar kiano im̃auano yako Kalele \r Mataiu 4:1-11; Mak 1:12-13 \p \v 14 Karina, Yesu miel ea moroano na Niununo Lu, binimei boru Kalele, mia tomu nalo ajum̃a aberii naio banbano-o ba bokar vio nonovio ea tanobuku nei. \v 15 Ana naio jom̃a ban ea kanalo yimo nalo na volkouano, naio jom̃a berlogloglo, naruei nalo ajaaro toru kanio, ajum̃a amidular siano bavin. \s1 Nalo na vio Nasarete amijilar Yesu \p \v 16-17 Bogo tai Yesu binimei boru ea kiano vio Nasarete, vio napano naio miluo binimei toru eaio, ana ka Legiano Lu, javukia nam̃a naio jom̃a mila bogo nonovio, naio ban bijalo ea kanalo yimo na volkouano. Ana aber naio rivuluku bulag Atua kanano Iliano Lu vanlo, ana na amidu niosi nam̃a Aisea naio bivitauia binimei banio. Ana naio jumolu betavo ea niosi nene, mileal vio na naio jidom rivuluku bulag vanlo, ana naio bulukuio, napano naio ber jibe nei, berinavo \q1 \v 18 \qt “Niununo na Atua kanano naio joa kiniou ruei, bior Atua naio jiloglog kiniou ka kiniou naruei noioliolu ka Ioluano vou nabo rivan talim̃asa nalo. \qt* \q1 \qt Naio miila kiniou nebinimei ka neverial van nalo na ajua lakoiano, ka vonganei, amijikia avanvan tavio bereio ga tibe na, \qt* \q1 \qt a ka kiniou neverial ka merebono nalo, ka vonganei, miralo mijikia rimei rivu bereio. \qt* \q1 \qt A naio miila kiniou, ka tomu nalo nam̃a ajutano, napano kulo dolu nalo ajum̃a amila kikilo julaka, mia kiniou novuru bulaglo, amei atua vio tai nabo bereio. \qt* \q1 \v 19 \qt Tenene na, kiniou nemijikia nala rimeravo, ka vonganei, Atua mila kanano bogo vou nabo tai miyotuba ka tomu nalo nene naruei.” \qt* \rq Ais 61:1,2 \rq* \p \v 20 Telikiti na Yesu buluku nina bisi, ana na mijukukarko niosi nene, jian ber ban tikon, ana naio ba jotano mave ea jeleigio vio nam̃a amioliolu eaio, ka naio ril van tomu nalo. Naruei nalo abiniu napano aju joomo aju abiti kilkil ea Yesu ka ajog ka venia napano mia naio river kalo. \v 21 Mia bogo napano naio jikar kiano iliano, naio ber jibe nei, berinavo “Kiniou neber ka kamiu, ka Atua kiano Iliano Lu na kumijogio vonganei, iliano nalo nei kanano abinimei be riano bo vonganei ga, ea miremiu.” \p \v 22 Mia telikiti na tomu nalo amijog Yesu kiano iliano nalo nei, amijog jibe ka naio mil bo mia bo, melokloko a m̃adigdig, mia nalo abameneaio toru, ajum̃a aberverenio jibe nei, aberinavo “!Ana kema na, naio be Yoseve kenerinio ga na! ?Mia naio jom̃a bar tanea iliano novo nalo na ea vio be?” \v 23 Ana na Yesu berdop̃elo, berinavo “P̃eli kumisidom kuver kanado iliano moruo tai ka kiniou, napano ber ‘Nakulekuleano, jau kala vatitigso beamu vo, karina jau komijikia kajai tomu dolu.’ Nina bior kamiu kumijog ruei ka bogo napano nojo yako Kapeneam, nojom̃a namieliel ka tomu telabo, tenene na kumitu kumisidomii kuber bior vaio ana maka nemei nala tena van kamiu ea kanado vio nei bunu. \v 24 \x - \xo 4:24 \xt Jon 4:44\x*Be riano never ka kamiu, ka ver naverialiano tai, mia tomu na kanano vio memedu, maka ajikia asaaro kanio, maka ajikia avatove kanio. \v 25-26 Nina be riano ga. Nejidom ka kamiu kuvisidomii von tormoruo Elaija re nua. Ka bogo na, yuo maka rivovo bano-o bokar yuka tolu togio, a burum̃ara vituiano tai jovuko rera vio Israel. ?Ana Atua miila Elaija ba miija kei ka bogo na? Kam kuvialio, naio maka riila naio rivan ka riija taanou re Israel tai nam̃a aju amijog bova, mia naio miila ba miija taanou na bulukomeli na vio Serevati, nina ea tanobuku dolu na vio Saiton. \v 27 A kuvisidomii von tormoruo Elisa kiano bogo bunu. ?Ka bogo na, tomu miroano na abar burumieni, mia Atua milarur kei? Naio maka rilarur nalo na Israel tai na bokar mieiano nei, mia naio milarur toro re Siria nei, Nomano. Be riano, kito tomu nalo nam̃a roju rober kito robe Atua kiano tomu nalo memedu, mia nalo nam̃a Atua miilalo abinimei ka ala im̃auano van kito, mia kito romielikue kalo ga.” \p \v 28 Ana na nalo napano aju joomo ea yimo na volkouano nei amijog iliano nei, kialo jidomiano bilig ba be dolu, vonganei nalo tiniel jer Yesu toru. \v 29 Naruei nalo ajerm̃i ka Yesu, ana aburio bano, aburu ba tavio ka kanalo komeli, ana aburu naio ba abavin ea burum̃ara yabalili tai napano kanalo komeli joaio ka ajidom avuku Yesu rivatove ea vio na naruei. \v 30 Mia Yesu jaluvo den jum̃alo bea ga, ana naio miel jel burelo ga bano, naio juvanlo ajubo. \s1 Yesu ban ea vio Kapeneam, naio miilalar niadu tai \r Mak 1:21-28 \p \v 31 Ana na Yesu miel batove bokar komeli dolu tai na vio Kalele, nina be Kapeneam, mia ka Legiano Lu berlogloglo ea kanalo yimo na volkouano. \v 32 \x - \xo 4:32 \xt Mat 7:28,29\x*Mia nalo nam̃a amije tilinielo amiilo toru laka, bior amijog Yesu kanano iliano temi bo, a Atua kanano moroano joaio. \v 33 Ana ka bogo na, toro tai jo joomo naliko, napano niununo na sim̃aro va tai joa mila bulag naio, mia toro nene miaga m̃erere kirivova tai vo, naio mil ban Yesu, berinavo \v 34 “?Ei, Yesu re Nasarete, kiamo vaio joa kumemi? !P̃eli jau kobinimei ka kalakiki kumemi, a! Bior nemijikiaso ruei, ka kobe Toru Lu nabo tai na Atua kanano.” \v 35 Ana Yesu mil jikili ban niadu va nene, berbureio, berinavo “!Ee, abe keil re bunu! Jau kataluvo den toro na vonganei ga.” Ana niununo va nei buku toro nei mijoru iviso burelo, ana na naio jaluvo denio, buro bano, mia toro nei mijog bo bereio jo. \p \v 36 Naruei tomu na vio nei amiilo toru laka, mia nalo ajum̃a aberverii Yesu, aber “Ei, iliano na jum̃abe tenia na? Nina be buruvayukouo tenia, kiano moroano buru tomoruo loa laka. Naio mil ga ban niununo va nalo, mia aburovuro jibe na ga.” \v 37 Ana bior tena mia nalo ajaaro, ajum̃a aberial vatitig Yesu siano ba janea vio bokar vio nonovio na tanobuku nei. \s1 Yesu milarur Saimon Pitere kenieno simemi, naliko kulo dolu telabo bunu \r Mataiu 8:14-17; Mak 1:29-34 \p \v 38 Ana Yesu jumolu den yimo na volkouano nei, mia naio ban ea Saimon kunuano, nina ea komeli na Kapeneam kia ga vo. Naruei ea vonuo nei, Saimon kenieno simemi naio jo mon ea m̃ano jogu, mie yulu, niabene bituvitunu, mia aberial ka Yesu, abika den naio aber jum̃abe ka tiramoruo nei. \v 39 Naruei Yesu binimei jikili ju tivelinio ka tira neibano, ana mo naio mil berbure mieiano nei, ana niabene binimei menini nonovio bereio, naio mijog bo bereio, ana jumolu, ba milaii salo sinaniano. \v 40 Mia bogo nam̃a m̃erenio batove, jibe ka na Legiano Lu na bisi, ana nalo nam̃a nalo tealo amie ajum̃a, abarvarlo abinimei ban Yesu, ana naio mije jum̃ano monealo, mieliel kalo. \p \v 41 A telabo kalo, sim̃aro nalo abava tavio denlo, napano ajum̃a amiaga, aberinavo “!Ei, jau naruei jau kobe Atua kenerinio a!” Mia Yesu berbure sim̃aro nalo nei ka mia aver re bunu titai leleio, bior amijikia ruei ka naio be Naverikariano riano. \s1 Yesu mioliolu janea tanobuku na Yutea \r Mak 1:35-39 \p \v 42 Mia kavijova kia ga vo, ana Yesu jumolu ana naio takurano batavio den yimo, ban ea vio tai napano be tum̃aro bo. Kar iorou, ana tomu nalo abinimei kanio, ajirag naio bano-o mia amileal naio joa vio nei naruei, ana ajidom naio to naliko, amila vio ka averbure naio ka tuvanlo re, \v 43 mia naio ber kalo, berinavo “Makanio, monoka kiniou nava noioliolu ka Ioluano vou nabo na navenatuboiano na Atua kanano nei van komeli dolu nalo na aju keano vo, bior amiila kiniou nebinimei ka vite nei naruei.” \v 44 Ana naio jaluvo denlo, ba mioliolu janea yimo na volkouano nalo ea komeli nonovio na tanobuku nei Yutea. \c 5 \s1 Nalo napano Yesu biolo be moti, aba ajakisorio \r Mataiu 4:18-22; Mak 1:16-20 \p \v 1 \x - \xo 5:1 \xt Mat 13:1,2; Mak 3:9,10, 4:1\x*Bogo tai, ana Yesu joa yaba ueiyabo na toru nei, nam̃a tomu tealo ajum̃a abio ka Ueiyabo na Kenasarete, a tealo abio ka Ueiyabo na Kalele. Ana ka bogo na, tomu nalo miroano laka ajumolu aju jelviviko Yesu, jibe ka vio telisu ga, bior ajidom ajog naio rioliolu ka Atua kiano iliano rivanlo. \v 2 Mia Yesu mial ka uako sesa juo aju ga vaataro kalo yako, napano aburulo abavauro ajua baramudou ea bayono, a naio mial ka napano tomu nene nalo ajudobi ea tei, ajum̃a ajekon kanalo sup̃ede. \v 3 Mia Yesu miel bano-o biako ea uako sesa nei tinene, napano be Saimon kanano, ana naio berkanio ber naio riyuku lario rivajou lie kija ga. Naruei Yesu jotano ea uako sesa nei, ana naio jom̃a berloglog nalo napano m̃a aju bijilo uro. \p \v 4 Mia bogo na naio mil banlo-o avona bisi, ana naio ber ka Saimon, berinavo “Kito, kiniou nejidom ravajou lie kija koyou von ka rovuku sup̃ede beamu vo.” \p \v 5 \x - \xo 5:5 \xt Jon 21:3\x*Ana Saimon berdop̃e, berinavo “E abe toro na toru, kumemi numisidel ka tena ruei o-o viomijeni nei, maka nuvokar niado tai leleio. Mia bior jau naruei kober ka kiniou jibe na, bo, kiniou najaaro ka rava lie kija bere vo.” \p \v 6 \x - \xo 5:6 \xt Jon 21:6\x*Ana nalo aba amila jakiio napano Yesu berenio, mia amiilo ka burum̃ara taara na niado napano bujo ea kialo sup̃ede, mila kanalo sup̃ede jikar ka buruboṽeio, \v 7 naruei abio nalo dolu nalo na ajua uako sesa dolu, ajuvanjum̃alo kalo ka amei aijalo. Ana nalo nei abinimei, ana aburu bitiran sup̃ede ka niado nalo nei binimei joomo ea buluku uako, bano-o uako juo nei abujovujo vatitigio, vaataro ka m̃a amadudu. \p \v 8 Mia Saimon Pitere mial tenei, naio bitilubar ka Yesu ga mila tenei ea kiano burum̃ara moroano lu nei, ana minie tano ea Yesu jaano, berinavo “Tubo, kiniou nobe toro na bova ga tai. Bo laka ka kovuro den kiniou, jau kotu re vaataro ka kiniou.” \v 9 Mia maka naio ga ve takurano, mia nalo dolu napano aju naliko ka aura nei, nalo abiniu abameneaio toru laka ka burum̃ara tiniobi na niado na abokarlo, \v 10 bija bunu Sepeti kenerinio juo nei, Yemesi naio Jone, napano naljuo amiasol Saimon amim̃au vio takurano, naljuo amiilo toru kanio. \p Ana na Yesu mil ba Saimon, naio berinavo “Ei, jau komerou re ka vite na tibe na. Bior tikar banei, mia jau kovuru bere re niado, mia jau kotom̃a kovuru tomu nalo amei atakisor kiniou.” \v 11 Ana nalo abinimei bereio, aburu kialo uako nalo nene abauro bereio, mia maka bunu ala titai, mia ajuvan kialo saba nalo biniu ju bo ga jibe na, ana ajakisor Yesu abano. \s1 Yesu mieliel ka toro na bar burumieni tai \r Mataiu 8:1-4; Mak 1:44-45 \p \v 12 Ana iorou kanio, ea bogo tai, ana Yesu joa komeli na vio na tai, ana toro tai mialio, binimei ka naio, napano toro nene, mieiano na burumieni mila tanea niabene-e mia mila bulagio laka. Naruei naio binimei mijoru ea Yesu jaano, jegi banio, bika jikili denio berinavo “!Tubo! Kiniou nomoneaso jikili ka jau komijikia kalarur kiniou bereio, mia ver jau komijamo, kiniou nejidom nevikaso ka jau kalakon kiniou ga.” \p \v 13 Mia Yesu maka rienien ka tokol kiano menko nene, mia midu jum̃ano joaio, naio berinavo “Nao, kiniou nejidom komeravo.” Mia vaarakurano ga niabene meravo, burumieni nei m̃apm̃apvo denio. \v 14 Ana na Yesu berkanio, berinavo “Komijog, jau kava koverii re tenei ka toro tai vo, mia vonganei ga jau kejaka kava kesel ea toro lu ka naio riia veveso mia mijikia riverial niabemo meravo ruei. Karina monoka kava kolotu van Atua a keisebi sida na kanamo lakoniano, tavukia nam̃a Mosis naio ber monoka alaio.” \p \v 15 Yesu naio ber toro nei naio riva riverii re vite nei, ana deio ga, maka vesiou ana ajum̃a aberverii Yesu banbano-o, ba bokar vio reraio biniu, mila ana tiniobi na toru aju abinimei ka ajog kiano iliano nalo, a ajidom ka rilarur kialo mieiano nalo. \v 16 Mia ka bogo nalo nene, Yesu jom̃a miel batavio ea tomu nalo bunu, naio jom̃a janea vio yauo, bolkouo ban Atua. \s1 Yesu mijikia biekokoa kariano \r Mataiu 9:1-8; Mak 2:1-12 \p \v 17 Mia ka bogo tai, ana Yesu jom̃a berlogloglo, mia Varisis tai naliko naverloglogiano na tuboiano ajum̃a ajutano ea vio nei, napano nalo abe nalo na komeli dolu nalo na tanobuku na Kalele bija Yutea, a tealo ajuvan vio Yerusalemo abinimei. Ana ka bogo na, Atua kiano moroano jo binimei toru nonovio ea Yesu, mila ana naio mijikia milarur tomu na mieiano nalo. \v 18 Ana tom tai ap̃ier toro na mieiano tai binimei, napano niabene biniu m̃aro, mia nalo ap̃ier binimei, naio mon ea ga m̃ano jogu. Ajidom adu naio riva joomo rimon vaataro ka Yesu, \v 19 mia amial tiniobi toru jo joomo ruei, mia vio nene telisu laka, maka ajikia adu kialo bilbilu rivano. Naruei amidu naio abavin ea yimo, ana amijag bulag vodobi mave memedu ka vio na Yesu jotano loglogio, ana ajuvarvan toro nei bija m̃ano jogu batove ea buluvio nene ba jotano iviso ka tomu nalo, kamu kean Yesu mirano memedu. \p \v 20 Mia bogo na Yesu mial vite nei, mijikia ka nalo aju abiekouo kilkilii ea naio ka mia naio rijai toro na mieiano nei, ana naio berkanio berinavo “Koig, kiniou nebiekokoaso ka kiamo vovaiano nalo.” \p \v 21 Mia bogo napano Varisis nalo bija naverloglogiano na tuboiano nalo amijog iliano nei, aju ajidomii kirivova-o mia, naruei nalo ajum̃a abivika denlo, aberinavo “?Kei tenia m̃a jo mil niegeniege tolu na Atua siano jibe na? Atua ga takurano naio mijikia riviekokoa kariano, maka toro dolu bereio, mia tete na naio jom̃a mil jibe na ka jo jidom ber naio naruei, naio be Atua ruei kovio.” \p \v 22 Mia Yesu mijoglubar ea naio ka ajum̃a ajidomii kirivova jibe na ka naio, ana ber kalo, berinavo “?Kar venia ana tiniemiu nalo bujo ka jidomiano na kirivova jibe na? \v 23 Ver never ka toro na mieiano nei, neverinavo ‘Kiniou nebiekokoaso ka kanamo kariano,’ p̃eli kiniou never kanio neverinavo ‘Jau kotumolu, keiel,’ ana ea iliano juo nei, tinene jikili ka averenio, a tinene naio monmaio ga. Nana berenio ‘Jau kotumolu, keiel’ naio jikili lie, bior mia kamiu kumijikia kuvitilubar ka kanaku iliano nei naio be riano p̃eli na makanio, ka napano toro nei naio jumolu p̃eli maka tumolu. \v 24 Mia vonganei, kiniou noim̃au ka titai na mia kamiu kuveriam̃a Atua ga takurano mijikia rilaio, kanio mia kamiu kuvitilubar ka kiniou Kulorinio Kenerinio nemijev moroano. A kiniou neber ka kamiu, neberinavo moroano nene naruei naio bare ka kiniou nemijikia neviekokoa kariano bunu ea yetemeriba nei. Kamiu kuviagago vatitigio.” \p Ana Yesu ber ka namieiano nei, naio berinavo “Kiniou neber kaso, ka jau kotumolu, kojukular m̃amo jogu, jau keiel kava vonuo.” \p \v 25 Mo sop̃eli ga, ea mirano tomu nalo na aju amialio, toro nei naio jumolu jibe na, midu m̃ano jogu miel batavio, ana ba vonuo napano naio miaia Atua ga naio jo bano. \p \v 26 Mia bogo na tiniobi nei amial vite nei, abamenea naio toru riano, kuluniabelo p̃ili burevure biorio, a nalo ajum̃a amiaia Atua, ajum̃a aberinavo “!Uerei tom nei, riano ga, banei romial titai napano dolu laka!” \s1 Yesu bio Mataiu bunu, napano abio ka Livae, binimei jakisorio \r Mataiu 9:9-13; Mak 2:13-17 \p \v 27 Iorou kanio, ana Yesu miel kiki kija ga bano, naruei naio mial toro tai jom̃a jotano ea kiano vio na totanian na imauiano, joomo ea vio na m̃a barbijii veru na takis eaio. Toro nene siano tai Livai. Ana Yesu bio naio, berinavo “Jau komei katakisor kiniou.” \v 28 Mia sop̃eli ga Livai jumolu, juvan kiano im̃auano, juvan kiano saba nonovio ju bo ga jibe na, naruei jakisor Yesu. \p \v 29 Karina, Livai nene mim̃auka Yesu sano burum̃ara sinaniano tai ea kunuano, mia ka bogo na, tomu telabo dolu nalo nam̃a abarbijii takis bija tomu dolu nalo na jibe na, nalo bunu abinimei ajutano vio takurano naliko Yesu a kiano naiagagoano nalo ea sinaniano nene. \v 30 \x - \xo 5:30 \xt Luk 15:1,2\x*Mia Varisis tealo, naliko kialo naverloglogiano na tuboiano tealo, amil niege naiagagoano nalo, aberinavo “?Bior vaio ana kumitum̃a kumisinan burukuti kamliko tomu na bova a tom na pariparilo kiri merorol na?” \p \v 31 Mia Yesu naruei naio berdop̃elo, berinavo “Tomu na niabele jikili bo, maka m̃a tiniel tii ka m̃a avan ea toro nam̃a mim̃auka mieiano, mia tomu nam̃a amijogjog mieiano, nalo naruei ajidom naio toru. \v 32 Kiniou maka nemei ka novio nalo na ajum̃a aber amemedu ruei kamu ea Atua mirano ka atakisor kiniou, mia kiniou nebinimei bior tomu na bova jibe ka nalo na naruei, ka aviliglo rivior kialo vovaiano nalo.” \s1 Navikadeniano tai tivelinio ka atuvan sinaniano \r Mataiu 9:14-17; Mak 2:18-22 \p \v 33 Naruei nalo abika vikadeniano tai den Yesu, nalo aberinavo “Jone Baruei kanano naiagagoano nalo ajum̃a abokar jikili bajago nam̃a vatelabo, ajum̃a ajuvan sinaniano kam̃a abolkouo ban Atua, a Varisis nalo bunu ajum̃a amilala jibe na. ?Mia bior vaio ana kanamo naiagagoano nalo maka atum̃a alalaio?” \p \v 34 Ana Yesu berdop̃elo, berii naio bija kiano naiagagoano nalo, jibe ka napano amijog bo laka ka bogo na naio jo naliko, ana mia ajog rivova iorou ka bogo na ver naio taluvo denlo. Naio berinavo “?Bogo na toro na soriano naio jo kean ea jokoluolu naliko kiano bilbilu nalo, kuberiam̃a mia amijikia atuvan sinaniano na jokoluolu nei to, asenio re? P̃eli ga. \v 35 Mia ve bogo tai rimei napano mia avurular toro na soriano nei denlo, mia ka bogo na naruei mia nalo amijikia atuvan sinaniano bior amijog bova toru kanio.” \s1 Vite moruo a vite vou \p \v 36 Bajago nam̃a ajuvan sinaniano na, naio be bajago moruo tai na kulo Ju nalo kanalo lotuano, mia Yesu jidom rila rimeravo vanlo ka bajago moruo nalo na jibe na, maka ajikia atusol vite vou nalo nam̃a naio jom̃a berloglog kalo. Ana naio beri jamerijiano tai kalo. Naio berinavo “Jau maka kejikia kavar niati kulum̃arauo tai na be terivou, kejedep̃e lario niati nene tai, ana jau kotuluko ka kulum̃arauo na be terimoruo ka toko vio na burup̃e be bulukuti eaio. Ver tibe na, jau komijedelar kule ga niakulm̃arauo vou nene kurano ga, a niati nene, mia keial ve kirivova-o mia. \v 37 A jau maka kejikia koison m̃arjum̃elm̃elu vou napano jom̃a jarabujo kia ga vo rivan ea kulukuti nani napano be terimoruo nam̃a amison m̃arjum̃elm̃elu vatelabo ban ea ruei. Ver jau kala tibe na, mia m̃arjum̃elm̃elu vou nei riyukuio, mia rila kulukuti nei saburu, ana mia m̃arjum̃elm̃elu nene riiou kule ga na, mia bati nene bunu rimei rivova. \v 38 Mia m̃arjum̃elm̃elu vou, monoka jau koison rivan ea kulukuti nani na be terivou bunu, na jikili bo, naruei komijikia kodu vatitigio m̃amo m̃arjum̃elm̃elu to rivu eaio. \v 39 A bunu, bogo nam̃a tomu nalo ajum̃a amunu m̃arjum̃elm̃elu na amim̃auka jiou kija ruei, mia asaaro re bunu ka amunu m̃arjum̃elm̃elu vou napano amim̃auka vonganei ga, mia monoka averenio m̃arjum̃elm̃elu moruo nei naio jesei kiano vo.” \c 6 \s1 Yesu be tubo ka Legiano Lu \r Mataiu 12:1-8; Mak 2:23-28 \p \v 1 Naruei ka legiano tai bereio, napano naio be Legiano Lu, Yesu naliko kiano naiagagoano nalo ajum̃a amiel abano, mia kanalo m̃arabo naio ba jel bure tiniavio na kon. Amiel jibe na naruei, mia naiagagoano nalo jijerlo naruei ana nalo ajavo bulag m̃arati tealo abal kon avona bisi ajenio. \v 2 Ajum̃a amila jibe na, mia Varisis nalo tai ajua vio na ka bogo nene, napano aju amial Yesu nalo, naruei nalo aberinavo “!Ai, bior vaio kumitu kumila im̃auano na ea Legiano Lu jibe na? Jibe na, kamiu kumitu kumilakorov kanado tuboiano ga na.” \p \v 3 Ana na Yesu berdop̃elo, naio berinavo “?Ii, p̃eli jibe na kovio, ana kamiu maka kuvuluku ea Iliano Lu bogo tai vo, ka vite nalo nam̃a Parinio tubo Teviti re nua jom̃a milaio? !Kamiu kumijikia ruei tena! Naio naliko kiano tomu nalo jijerlo toru laka, \v 4 naruei naio ba joomo ea Atua kiano Yimo Lu, mia midu joko lu nam̃a tuboiano berenio kulo lu ga nalo amijikia asenio, mia Teviti nalo ajenio.” \p \v 5 Ana Yesu ber kalo, naio berinavo “Kiniou Kulorinio Kenerinio, kiniou naruei nebe Tubo ka Legiano Lu, mia nemijikia neverenio venia na memedu ka mia alaio ea Legiano Lu, p̃eli na venia na maka rimemedu ka mia alaio re ea Legiano Lu.” \s1 Yesu mieliel ka jumevuluku tai ea Legiano Lu \r Mataiu 12:9-14; Mak 3:1-6 \p \v 6 Ana ea Legiano Lu dolu bereio, Yesu ba ba joomo bereio ea yimo na volkouano, mia naio berlogloglo. Mia ka bogo na be toro tai bunu jo joomo napano jum̃ano tivelinio vameruo be jumevuluku. \v 7 Naruei naverloglogiano na tuboiano nalo bija Varisis nalo, napano tiniel jer Yesu ruei, aju vaataro ka naio ka bogo nei. Nalo ajum̃a abitikuku vatitig bo ka naio ka alavon ka aleal bajago na bova tai eaio, jibe na naruei ajidom aial ka mia rieliel ka jumevuluku ea kialo Legiano Lu nei p̃eli na mia rila re. \p \v 8 Mia Yesu mijikia batitig bo ruei venia napano jo joomo ea kialo jidomiano nalo, naruei naio mil ban kema neibano, naio berinavo “Jau kotumolu, komei, kotu mave ea vio nei beamu vo,” naruei toro neibano jumolu bano. \v 9 Ana na Yesu bika den nalo neibano aju nei, naio berinavo “?Kiado tuboiano ber kito romijikia rala venia ka Legiano Lu nalo? ?Naio berenio bo ka kito rala tena bo p̃eli na bo ka rala tena bova? ?Naio ber bo kanio kito ralarur kulorinio, p̃eli na bo kanio rouebin toro rim̃aro?” \v 10 Ana Yesu barp̃ilig, naio bitiilo abiniu jeliviv, avona bisi ana na naio ber ka toro neibano bereio, berinavo “Jau kovitirii jum̃amo vonio.” Mia monloglog bogo neibano ga toro nei naio mila jibe na, mia jum̃ano binimei bo vatitigio bereio. \p \v 11 Mia Varisis nalo tinielo kiri mimi, bano-o m̃a tinielo bitunu mia bitunu vatitigio laka, naruei nalo abava tavio aber vonvon ka mia ala tum̃abe ka Yesu. \s1 Yesu bitiri bulagio kiano naiagagoano duelimo ba juo \r Mataiu 10:1-4; Mak 3:13-19 \p \v 12 Ana iorou ka bogo dolu bereio, Yesu jaluvo denlo ban ea burusuku na toru tai ka tom̃a rivolkouo van Atua, naruei naio jo mila jibe na ea vio nene bano mia viomijeni konio garuei. \v 13 Ana kavijo nene naio binimei bere, bio kiano naiagagoano nalo abinimei vio takurano ea naio, mia ea nalo nei naio berial nalo duelimo ba juo, napano bitiri bulaglo, berenio nalo nene naruei nalo abe atevi. \p \v 14 Mia duelimo ba juo neibano, sialo nalo ajibe nei: \li1 Saimon napano Yesu midu sio dolu ban ber Pitere, \li1 a Andru, na naio kuruano, \li1 a Yemesi, \li1 a kuruano Jone, \li1 a Vilip, \li1 a Bartolomio \li1 \v 15 a Mataiu, \li1 a Tomas, \li1 a Yemesi, napano Alveas kenerinio, \li1 a Saimon, nanua m̃a mila poletik, jidom ka rijil bulag kulo Romo, \li1 a Jutas, na Yemesi kenerinio, \li1 \v 16 a Jutas re Kariot, napano karina naio jiveluku ka Yesu. \s1 Yesu jom̃a mioliolu a mieliel ka namieiano nalo \r Mataiu 5:1-12 \p \v 17 Mia Yesu buru atevi nalo neibano abatove bereio, ana amileal vio vodobi tai, ana aba ajuaio. Ana ka bogo na, vio bujo ka Yesu kiano naiagagoano nalo miroano dolu nalo bunu, naliko burum̃ara tiniobi nalo na komeli dolu na vio Yutea, a kulo Yerusalemo bunu bija bunu tomu na vio Taia a tom na vio Saiton napano ajumormolu den kialo vio rove yako ea tei na toru abinimei. \v 18 Nalo nei abinimei ka ajidom ajog Yesu kiano iliano nalo, a bunu ajidom ka naio rieliel ka kialo namieiano nalo. Naruei Yesu milaiilo jibe na bano-o, ba bokar bunu tomu nam̃a niadu jualo m̃a mila lelanlo vururu. \v 19 Tomu nalo miroano laka, mia abiniu ga ajidom atokol Yesu, ka avokar kija burum̃ara moroano nam̃a amial jom̃a miyotuba ea naio, napano m̃a jo mila batitig tomu nalo miroano ruei. \s1 Yesu kiano verloglogiano nalo \p \v 20 Ana na Yesu jom̃a bitii kiano naiagagoano nalo nene, karina naio berlogloglo, naio berinavo: \q1 “Kamiu nam̃a kubitilubar ka m̃a kube talim̃asa, ilivuiano toa kamiu, bior kamiu naruei, Atua naio be Parinio Tubo ka kamiu, mia naio vitikar kamiu.” \q1 \v 21 “Kamiu nam̃a jijer kamiu vonganei, ilivuiano toa kamiu, mia kamiu kuvijog ka kamiu kubinimei kuvujo vatitig ka vite novo nalo. \q1 Kamiu nam̃a kamiu kumitum̃a kumiteg vonganei, ilivuiano toa kamiu, mia kamiu kumijikia kuvisaaro.” \q1 \v 22 \x - \xo 6:22 \xt 1Pit 4:14\x*“Kamiu nam̃a tomu nalo maka asaaro ka kamiu, a napano m̃a maka asidom kamiu, a napano m̃a amil niegeniege lelan kamiu, a napano m̃a abuku bulag siemiu nalo aberinavo kamiu tomu na kirivova ga, \q2 nina bior kamiu kube kiniou Kulorinio Kenerinio kanaku tomu nalo, ilivuiano toa kamiu bunu.” \q1 \v 23 \x - \xo 6:23 \xt Im̃auo 7:52\x*“Ka bogo nalo na jibe na, kamiu kuvisidom bijovijon re, mia kuvitatabujo vija saariano, bior ajum̃a amila lelan kamiu ea ga bajago na nanua m̃a korobilo nalo amilaio ban naverialiano nalo re nua. Mia naio bo ga, mia kamiu kuvijev burum̃ara ijaiano nene ea vio mave.” \q1 \v 24 “Mia kamiu tomu na sanibaiano mia rivova ve toru laka van kamiu, bior kamiu kubar kenemiu jogvuiano a kenemiu saariano na kenemiu meuliano nabo na ruei ea yetemeriba nei.” \q1 \v 25 “Mia kamiu nam̃a mabomiu bujo batitig ruei jo, mia ve kirivova laka rivan kamiu, bior mia siser tanea kamiu ve toru laka. \q1 A kamiu napano kumitum̃a kubital banei kia ga vo, mia rivova laka rivan kamiu, bior mia kamiu kuvijog rivova ve toru laka mia kuviteg ve toru.” \q1 \v 26 “Mia kamiu monoka kuvitikar vatitig bogo napano tomu nalo aju amiaia siemiu. Verver tibe na, maka rivu ka kamiu bunu kuvisidomii kuver kubo, bior napano naverialiano sibisibiano re nua, \q2 kiado tormoruo nalo, ajum̃a amiaia sialo, mia Atua bitiilo abova ga, naruei naio mije vironiano banlo.” \s1 Yesu berii tinietiiano na uolu nalo \r Mataiu 5:38-48, 7:1-5 \p \v 27 Ana na Yesu berenio, berinavo “Kamiu nam̃a kumijoglubarbar kanaku iliano, kiniou neber ka kamiu, neber: Monoka kito rosidom kanado uolu nalo, a monoka rovijuku rivu ka nalo nam̃a maka asidomii kito, \v 28 a monoka reilivu ka nalo nam̃a amiolua kito, a monoka robolkouo kalo nam̃a ajum̃a amila kiki kito. \v 29 Verenio toro tai rujuba kulbibimo tivelinio, monoka jau kovilig kulbibimo tivelinio vanio ka rijikia rijuba bunu, mia verenio toro tai sikili ka rivar m̃amo koti, mia kasaaro ga ka kajamo ka m̃amo soto bunu van naio rivario. \v 30 Mia ver toro tai rivika kiamo titai, monoka jau kajamo ka rivanio, a ver toro tai rudular kanamo titai, mia jau kovika re bunu ka rudu merano bere rivanso. \v 31 \x - \xo 6:31 \xt Mat 7:12\x*Bajago na vabe nam̃a jau kojidom ka tomu nalo ala vanso, bajago nene naruei monoka jau kala rivanlo. \p \v 32 “Mia ver kito rotum̃a tiniedo riia ga nalo na ga m̃a ajidom kito, nina maka ve titenia, bior tomu na kariano nalo tiniel jii tomu nalo nam̃a aju ajidomlo mugaruei. \v 33 P̃eli na ver rotum̃a rovijuku rivu ka ga nalo nam̃a abijuku bo mugaruei ka kito, naio bunu maka rive titenia, bior tomu na kariano nalo, nalo bunu ajum̃a amila jibe na mugaruei. \v 34 P̃eli na ver rotum̃a rajamo ka veru van nalo na ga amijikia avar meran bereio, naio bunu maka ve titenia, bior tomu na kariano nalo, nalo bunu ajum̃a amilala jibe na mugaruei. \p \v 35 “Mia kiniou neber ka kamiu, neberinavo: Monoka tiniemotii kanamo uolu, a mia kovijuku rivu kanio, a mia kajamo ka kanamo veru tibe na ga, napano kosidom bijovijon re ka na naio bario, ka mia naio mijikia rivar kean bogo tai, p̃eli na mia naio rivar kean lele re bunu. Mia ver jau kotom̃a kalala tibe na, kojom̃a kabar bajago na karam̃ado, Toro na Loa laka, mia naio sian kanamo ijaiano tai na mia ve toru lie vo, bior naio be toro tai napano kiano iviso bo ga ka nalo na maka atu aver siva vanio, p̃eli na nalo na ajum̃a ajidomial nalo ga bereio. \v 36 Ver tibe na, jau monoka tiniem riia tomu nalo tavukia nam̃a karam̃ado tinien miialo.” \s1 Yesu berii tibureiano na toro dolu \r Mataiu 7:1-5 \p \v 37 Mia Yesu mil kia ga banlo vo, naio berinavo “Mia kamiu monoka kuvitu re m̃a kuvitibure m̃elea toro dolu p̃eli na kuvijev vironiano vanio. Aver tibe na, mia Atua tibure laka re kamiu tibena, mia naio rije re vironiano van kamiu. Ver kuviekokoa toro dolu, mia Atua riviekokoa kamiu, \v 38 mia ver kuvisian titai van toro dolu, mia Atua sian vite rimei van kamiu. Mia Atua sian vite van kamiu ve toru loa nana kamiu kumisianio, mia naio sian ve miroano lie vo, tavukia nam̃a ajosonu ea bake, ajan kakario, amielio bano-o mia josonu batitigio bo, vite nene nalo bujo magmago ana na jibirbili. Riano, mia avar van kamiu rive verare ka ga nana m̃a kamiu kumitum̃a kumisian ban tomu dolu nalo.” \s1 Kamiu monoka kuvitii vatitig kenemiu meuliano \p \v 39 \x - \xo 6:39 \xt Mat 15:14\x*Mia Yesu jom̃a mil banlo kia ga vo, naio ber jamerijiano tai banlo, berinavo “?Jum̃abe, ver toro tai ve merebono to, naio mijikia rivuru m̃arabo ka merebono dolu ka nalo ve juo ava aiel nunu? P̃eli ga, mia ave juo atibirbil avatove ea bulukup̃ili tai na! \v 40 \x - \xo 6:40 \xt Mat 10:24,25; Jon 13:16, 15:20\x*Naiagagoano, naio maka to loa nana berloglog naio, mia ver naio rila kakar vatitig vite nonovio na naverloglogiano berloglogio kanio, mia naio mijikia rimei rive verare ka kiano naverloglogiano. \v 41 Maka rivu ka kotom̃a koververii niamiamo na telisu na joa kuruamo mirano, mia jau maka keial kar burum̃ara burupati iesi na joko miramo jo. \v 42 ?Jum̃abe jau koberiam̃a komijikia keil van kuruamo na, kover ‘Koig, mia nelelar niamiamo na joa miramo na beamu vo’? Ver tibe na jau kojom̃a kobitoviton ia kia ga ka kiamo vovaiano, a jau kojom̃a kejibure toro dolu kiano vovaiano ga. Jau komijikia ruei ka jau kobova ga, ana jau kojidom kala van tomu nalo ka aver jau kobo ruei. Jau monoka kodular beamu burum̃ara bulapati iesi na den miramo beamu vo, karina mo jau komijikia kovitii vatitig niamiamo na monea toro dolu mirano.” \fig Merebono maka jikia vuru m̃arabo ka merebono|alt="Blind Leader" src="43_Luke6.39_BlindLeader.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="6:39" \fig* \s1 Buruiesi bija m̃arati nene \r Mataiu 7:16-20, 12:33-35 \p \v 43 Ana Yesu ber bunu, berinavo “Buruiesi na bo maka rijikia rivar m̃arati na bova, a buruiesi na bova maka rijikia rivar m̃arati na bo. \v 44 \x - \xo 6:44 \xt Mat 12:33\x*Nao, jibe na naruei, napano kito rojum̃a robitilubar buruiesi nalo ka ajum̃abe ea salo m̃arati. M̃arati nalo na bo a nam̃a jesei bo, kito maka rotum̃a ravarlo ea soro na be niononoti, makanio. \v 45 \x - \xo 6:45 \xt Mat 12:34\x*Toro na tiniene bo, naio jom̃a miobijii vite nalo na bo jua kiano iviso, naruei bogo nonovio be kiano jidomiano na bo napano jo ka mijikia jian bulagio. Ana toro na bova naio jo miobijii vite nalo na bova jua kiano iviso, naruei naio jian bulag jidomiano na bova ga. Vite venia napano bujo toru ea toro kiano iviso p̃eli na kiano jidomiano, vite na naruei mia naio tom̃a rimalmaluvo bogo nonovio ea niono.” \s1 Yimo juo \r Mataiu 7:24-27 \p \v 46 Ana Yesu ber kalo, berinavo “?Bior vaio ana kumitum̃a kubio kiniou kuber ‘Tubo o, Tubo o,’ karina maka kuvitum̃a kumonmonea venia nam̃a kiniou nojom̃a neber ka kamiu ka m̃a kuvilaio? \v 47 Toro na ver binimei ka kiniou, mijog kiaku iliano, naio monoka rimonmoneaio a naio monoka rilaiio. Toro nam̃a rila tibe na, naio javukia tukunu tai napano berii, ber jibe nei: \v 48 Toro tai jo mim̃auka kunuano, mia toro nene be masou laka, jom̃a mikil p̃ili nene nalo bululuo batove yetano laka ka rivokar vio na borotano jikili eaio, karina mebija m̃artea nene nalo ea bulukup̃ili nalo neibano. Mia bogo na bogu va, burum̃ara ueimia mieraro, mia maka rijikia rila yimo rikulkulu leleio, bior toro nene mim̃aukanio, mim̃auka jikili bo. \v 49 Mia toro nam̃a mijog kanaku iliano nalo mia maka tom̃a rimonmoneaio, naio jibe ka toro dolu tai. Toro nene naio bunu mim̃auka kunuano tai, mia naio be vovu, mim̃auka jumolu ju vorvoru mave ea ga borotano, mia m̃artea nene maka rivatove rivare leleio. Mia bogo na bogu va, burum̃ara ueimia binimei, mila yimo nene mijoru, burukokorovio nonovio, bova laka.” \c 7 \s1 Toro na toru na mira tai na Romo naio monea Yesu jikili \r Mataiu 8:5-13 \p \v 1 Naruei bogo na Yesu ber bulag nonovio kiano verloglogiano nalo nene ban tomu nalo bisi, ana naio ba jouro ea bulukomeli na vio Kapeneam. \v 2 Mo ea vio na, be natukamuano na mira na kulo Romo naio jo, mia naio be kiano toro novo na im̃auano tai mie toru laka, vaataro ga ka rim̃aro. \v 3 Ana bogo napano naio mijog ka napano tomu nalo ajum̃a aberii ka mia Yesu rimei ea kialo vio naruei, ana bio navurim̃araboiano na kulo Ju nalo, miilalo aban ka Yesu, ka avikanio rimei rieliel ka namieiano neibano. \p \v 4 Naruei nalo nei abinimei ea Yesu, aberii toro namieiano nei banio, a abika jikili banio jibe nei, aberinavo “Natukamuano na, memedu ka jau komei keijaio. \v 5 Be riano ka naio maka ve kito tai, naio be toro re Romo ga, mia naio be toro tai nam̃a jidomii m̃elea taara na kiado tomu nalo, a naio bunu miija kumemi toru ruei ea vio nei, napano naio mim̃auka kenememi yimo na volkouano. Naruei numial bo laka ka ver kajaaro ka komei keial kanano toro na mie toru neibano.” \p \v 6 Ana Yesu mijamo kanio, naruei ban bijalo. Aju amiel abano, ana bogo napano aju koalabo kija kia ga vo ka natukamuano na mira nei kunuano, mia nalo amial ka tomu tealo ajum̃a amiel abinimei. Nalo nei natukamuano nene kiano bilbilu nalo tealo bereio, napano naio miilalo abinimei ea Yesu, ka aver kiano iliano tai kanio. Naruei abinimei aber ka Yesu, aberinavo “Toro Romo nei miila kumemi nubinimei easo bereio, naio ber jibe nei, ber naio jo mila lelanso toru laka. Naio berenio berinavo naio mial naio jibe ka napano naio maka ve toro na bare ka mia jau komei joomo ea kunuano. \v 7 A jidomiano nei bunu mila naio mial ka maka rivu bunu ka riyotuba kaso, bior naio maka ve Ju tibe kaso, mia naio ber ga, ver jau kover ga iliano tai, mia kanano toro neibano rijog rivu bereio ga na. \v 8 Naio mijikia ka monoka tibe na, bior naio mijikia ka kanamo iliano mije moroano. Naio berenio berinavo vite na naio jibe ka tomu na mira nalo napano ajutano yetano ka naio, napano monoka ajogkar kanano iliano nalo. Ver naio river ka tai riverinavo ‘Jau kavano,’ naio monoka rivano, p̃eli na riverinavo ‘Jau komei,’ naio monoka rimei, p̃eli na riverinavo ‘Jau kala tibe na,’ mia naio monoka rilaio. A naio berinavo naio bunu monoka rim̃auka vaio napano kanano natukamuano na toru river kanio. Jibe na naruei, naio monea ka ver jau kover titai ga, mia monoka tibe na.” \p \v 9 Telikiti na Yesu mijog iliano nei, naio miilo toru ka natukamuano nei kiano jidomiano, a bunu naio jaaro toru kanio, naruei mil ban tiniobi nalo napano m̃a aju naliko ka bogo nei, berenio berinavo “Kiniou neber ka kamiu, ka kiniou maka neleal leleio toro Ju tai napano naio tumolu tu sikili ea kiniou tibe ka toro nei.” \p \v 10 Mo iorou kanio, nalo nene aban bereio ea natukamuano nei kunuano, mia amiilo ka napano amial toro na mie neibano naio binimei bo nonovio bereio ruei jo. \s1 Yesu burumeulia taanou tai kenerinio m̃eaku sum̃ano den m̃ariano bereio \p \v 11 Ana iorou kanio, maka vesiou, ana Yesu miel ba bokar m̃arkomeli dolu tai, siano Naeni, a jibe ka titiliu, kiano naiagagoano nalo naliko kulo dolu nalo telabo ajum̃a ajakisorio. \v 12 Ana tilikiti napano Yesu nalo nei aju abinimei vaataro ka morouo labo na komeli nei, amial ka tomu nalo amidu buronlo amielvei abinimei, nalo aju ap̃ier tasim̃aro tai ka ava ativinio. Naio napano m̃aro ruei, naio be m̃eaku sum̃ano tai, napano kenieno be taanou. Taanou nene, naio maka rivar kenerinio dolu tai bereio, naio bar takurano ga neibano m̃aro ruei. \v 13 Mia Yesu nalo aju amial nalo napano m̃a aju amiel abinimei, mia bogo na kiado Tubo mial taanou nei, naio tinien miiaio toru laka-o mia. Naruei naio ban vaataro kanio, berkanio, berinavo “Ai, jau koteg re bunu.” \v 14 Ana Yesu binimei vaataro ka tasim̃aro nei, midu jum̃ano joaio, a nalo napano ajum̃a ap̃ier ba ajumomou ga aju jibe na, maka bunu aiel. Ana naio mil banio, berinavo “Koig, kiniou neber kaso, jau kotumolu bereio.” \p \v 15 Naruei m̃eaku nei naio jumolu jibe na, jo mil banlo, ana amidular naio bereio, ana Yesu jukamu kanio ba ban kenieno bereio. \v 16 Mia bogo na tomu nalo amial vite nei, burevure burelo toru laka, mia aju abamenea Atua, aberenio aberinavo “!Uerei, burum̃ara naverialiano na Atua kanano tai jumolu ju iviso ka kito vonganei naruei!” A tealo aber bunu, aberinavo “!Riano ga na! Atua miyotuba ka kiano tomu nalo naruei.” \v 17 Mia tukunuano na tenei, ajum̃a aber lilianio banbano-o bokar tanobuku na vio Yutea, bija vio dolu nalo napano m̃a aju ga vaataro kanio. \s1 Jone Baruei miila kiano naiagagoano nalo abinimei ea Yesu \r Mataiu 11:2-19 \p \v 18 Ana ea bogo na, Jone Baruei naio joa yimo na tetavokoiano ruei, ana kiano naiagagoano nalo abinimei ajukunu banio ka vite nalo napano m̃a Yesu jom̃a milaio. \v 19 Naruei Jone mil ban kanano tom juo, naio miilalo aban ea kiado Tubo, ka ava avika vatitig denio, ka naio be Naverikariano na, nam̃a aju rorea ka mia rimei, p̃eli na maka ve naio. \p \v 20 Ana amiel ka amei aial Yesu, mia bogo napano amileal naio, abika jibe nei naruei denio, aberinavo “Kenememi toro na toru nei Jone, jidom rijikia jum̃abe? ?Jau kobe toro na nanua m̃a aberenio ruei aber ka mia toro na toru tai rimei ve kiado navurim̃araboiano, p̃eli na jau maka kove naio vo, mia monoka kumemi nuviturorea kiano vo ka mia toro nene naio rimei?” \v 21 Mia memedu ka bogo napano abinimei ka avika vikadeniano nei, Yesu jom̃a mieliel ka tomu na mieiano nalo, a jom̃a mijil bulag niadu nalo denlo, a jo mila merebono nalo miralo abinimei abo bereio, ana Jone kiano naiagagoano nalo amial vite nalo nei. \v 22 Naruei Yesu berdop̃e vikadeniano nei, naio berinavo “Kamiu kuvan bereio kuvoru ea Jone, ana mo kuverial vanio vite venia napano kumialio p̃eli kumijogio ea vio nei. Ajibe ka vite nalo nam̃a Naverialiano Aisea berial nua ruei, napano berinavo: \q1 ‘Merebono nalo, vonganei amial vatitig vite bo bereio ruei, \q1 a javuluku nalo, vonganei nalo amiel bo bereio ruei, \q2 a tomu nalo napano burumieni milalo, vonganei niabelo binimei meravo bo ruei, \q1 a nalo na abe bulubau, vonganei tilinielo bo bereio ruei, \q2 a tomu nalo na am̃arm̃aro, vonganei amemeul bereio ruei, \q1 a talim̃asa nalo, vonganei neberial Ioluano Vou banlo ruei.’ \m \v 23 Mia kamiu kuva kuverial ka Jone bunu, kuverinavo ‘Toro napano ver maka leleio kiano jidomiano riveve juo ea kiniou bogo tai, ilivuiano toa naio.’ ” \s1 Yesu berii Jone Baruei \p \v 24 Ana bogo napano Jone Baruei kiano naiagagoano nalo ajuvan ka avan bereio, Yesu berii Jone nei ban tomu nalo napano aju naliko, naio berinavo “?Bogo nam̃a kamiu kubatavio ea vio yauo na beamu, kamiu kuban ka kuvial venia? !Maka tinieku ka kamiu kuban ka kuvial buruburi nam̃a jegi jom̃a miuvuio p̃iligṽiligio! \v 25 A maka tinieku bunu ka kamiu kuban ka kuvial toro na toru tai napano m̃a miya kulum̃arauo na kirinovo a napano joa meuliano nabo, bior tomu nalo na jibe na maka ajikia atua vio na kiriniagiago jibe ka vio yauo na, mia nalo dam̃ariga ajujua yimo nabo na be tubo na tortoru nalo kunualo. \v 26 ?Makanio, mia kiniou tinieku ka kamiu kubatavio ka kuvial naverialiano tai, inau? Nina bo na, mia kiniou neber ka kamiu, Jone nam̃a kamiu kubatavio ka m̃a kumialio, naio loa laka, naio jovulu naverialiano nalo re nua, \v 27 bior Atua berii naio ea kiano Iliano Lu ruei, naio berinavo \q1 \qt ‘Kiniou nemiila kiaku atevi na binimei jukamu kaso, ka rila vatitig kiamo m̃arabo.’ \qt* \rq Malakai 3:1 \rq* \p \v 28 “Riano neber ka kamiu, ka ea yetemeriba nei, Jone Baruei naio loa laka ka kulo dolu nalo abiniu. Mia nalo nonovio napano mia amei jouro ea Atua kanano navenatuboiano, riva rivokar toro na maariano kalo nana jotano laka garuei, nalo na abiniu nalo loa laka ka Jone, napano mia avar Atua kiano ilivuiano nalo ve toru loa tovulu naio.” \p \v 29 \x - \xo 7:29 \xt Mat 21:32; Luk 3:12\x*Mia bogo na aban amijog Jone Baruei jo mioliolu, berial m̃arabo na Atua ka ajikia aviliglo, mia tomu na bova telabo, ba bokar tomu na takis bunu, amial ka m̃arabo nene be riano, ana abiliglo ana Jone baruei ealo. \v 30 Mia kulo dolu nalo, jibe ka Varisis bija naverloglogiano na tuboiano nalo, abilig taakalo ka m̃arabo na Atua naio mila ka ajikia aviliglo ka naio, ana Jone Baruei naio maka rivaruei ealo. \s1 Yesu naio mil jikili ban tomu nalo ea kiano bogo \p \v 31 Mia Yesu berii kulo m̃arou nalo nei ka bogo na, naio berinavo “?Mia kiniou never iliano na vabe na mia mijikia rivokar tomu re banei kialo bajago, ka river nalo tomu na ajum̃abe? \v 32-34 Vite nonovio na Atua mila ka rilavonio rivu van kamiu, mia kamiu maka kuvisidomio ga, mia kumil niegeniege naio ga biorio. Bior bogo napano Jone naio binimei, naio jom̃a monodulu ka m̃a bolkouo, a naio bel ka m̃arjum̃elm̃elu, mia tomu nalo amial jibe na, nalo ajum̃a amilia naio aberinavo ‘Tete na sim̃aro juaio.’ \p “Mia bogo na kiniou Kulorinio Kenerinio nebinimei nojo, nejinan batitig bo a nomunu batitig bo, naruei amilia kiniou, aberinavo ‘!Keal, tete na naio be toro nam̃a jinano m̃ele, a naio be toro nam̃a munu m̃elea m̃arjum̃elm̃elu, a napano kanano bilbilu nalo, nalo abe tomu nam̃a abarbijii takis a tomu na abova!’ \p “Bior vite na naruei, kiniou nemial kamiu tomu na vio banei napano kamiu kumitibe ka kiritete nalo, napano ver ajum̃a amijejea ea vio yauo na komeli, mia nalo aviovio aiagiaga van kialo bilbilu sesa nalo, averinavo ‘!Oi, kamiu kubova na! Ver kumemi numitum̃a numue bulaiu, mia kamiu maka kuvisidom kuvolu rivija kumemi, p̃eli na ver kumemi numitum̃a numiou ka iou na m̃ariano, mia kamiu maka kuvisidom kuviteg vija kumemi!’ \p \v 35 “Nina naruei, tomu nalo maka asidom Atua kanano m̃arabo nalo, mia kirim̃arati novo napano maluvo ea toro kiano meuliano na jo jakii Atua kiano m̃arabo, rila rimeravo ka m̃arabo na naruei naio be m̃arabo na masouano napano be riano.” \s1 Tira tai ber aua riano bior kiano bajago va nalo \p \v 36 Mia Varisis nalo tai kalo, siano Saimon, naio berinavo naio jidom rim̃auka Yesu sano sinaniano tai, ana Yesu ban ea kiano vonuo, a naio ba jotano ka asinan. \v 37 \x - \xo 7:37 \xt Mat 26:7; Mak 14:3; Jon 12:3\x*Ana ea komeli na, be tira tai napano jo naio mila bajago miroano na kirivova laka, naruei naio mijog ka napano Yesu ba jo jinano ea Varisis nei Saimon kunuano. Naruei tira nene bitilubar kiano kariano, mijog kirivova toru laka, naruei naio mijog ka monokanio riva rial Yesu, ana naio midu kanano bauei na bonotanunu nabo tai, naio midu binimei ea yimo nei. \v 38 Mia Yesu mijoru mon ka merikono ka sinano, naruei tira nei binimei jumolu ju iorou ka naio ea jaano, napano jogumirano miou jibirbili bavatove ea Yesu jaano. Jogumirano nei jom̃a jekon Yesu jaano jibe na, naruei naio bar burutili vijinio m̃a na, naio jom̃a miolkono ka Yesu jaano, a naio mije kulbibinio tivelinio mon mave ea Yesu suvajaano, avona bisi ana na miyon bonotanunu nei eaio. \p \v 39 Naruei Varisis neibano miog Yesu binimei ea kunuano, naio jom̃a bitii vite nei, naruei naio jom̃a tiniene bova kanio kija. Naio jom̃a jidomii jibe nei, berinavo “Verenio Yesu na naio be naverialiano riano tai, p̃eli mia rijikia batitig ruei ka tira na naio be tira na kariano mugaruei jibe na, mia naio rijikia re rijamo ka naio tokol jaano lu na. Mia naio mijamo ka ga naio ka rila tibe na, kiniou maka bunu nejikia vatitig naio naruei.” \p \v 40 Mia Yesu mijikia kiano jidomiano, naruei berdop̃e banio, berinavo “Saimon, kiniou nejidom never kiri iliano tai ve telisu vanso beamu vo.” \p Ana Saimon berdop̃e berinavo “Bo ga, Naverloglogiano. Jau komijikia koverenio.” \p \v 41 Naruei Yesu berdop̃e jibe nei banio berinavo “Toro tomoruo tai, mia tomu juo amila jabue ea naio. Ea naljuo nei, tinene kiano jabue toru, mia tinene, naio kiano jabue burutomoruo laka. \v 42 Ana ea bogo na ka avulu meran bereio jabue nalo nei, mia abe juo maka ajikia avulu meran bereio, naruei toro tomoruo nei tiniene mialo abe juo, naio biekokoalo abe juo ka kialo jabue nonovio. ?Mo bior vite na, tom juo nei na vabe nene na naio monoka tinienriia m̃elea toro tomoruo nei?” \p \v 43 Ana Saimon berdop̃e ban Yesu, naio berinavo “Kiniou maka nejikia, p̃eli na kanano jabue burutomoruo laka kovio, naio monoka sidomii naio rivu lie.” \p Ana Yesu berenio berinavo “Nao koig, naio jibe na naruei.” \v 44 Mo Yesu barp̃ilig naio ka tira nei, jiloglog naio ka Saimon, berinavo “Saimon, bogo na kiniou nebinimei joomo ea kunuamo, maka neial toro tai rudu uei tai rimei ka mia nemijikia nesekon bulagio niamiamo na m̃arabo den jaaku, napano javukia kanado bajago, jau monoka kalaiio. Mia jau keial tira nei, naio naruei jekon jaaku ka jogumirano, a miolkon juva ka vijinio. \v 45 Kiniou nebinimei joomo ea kunuamo, mia jau maka kavan jum̃amo vatitig rivija kiniou tibe ka nebe kanamo bilbilu nabo tai, mia jikar ea bogo na kiniou nebinimei joomo, naio midu kulbibinio tivelinio mon mave ea suvajaaku nam̃ariga. \v 46 Jau maka kavar bonotanunu rimei ka koyon ea paripariku, mia naio mila ka jaaku ruei. \v 47 Mia kiniou neber batitig banso, ka tira nei, kanano kariano nalo miroano laka, mia kiniou nebiekokoa nonovlo biniu ruei, ana mila na tinien jii kiniou toru laka. Mia kiniou nemial ka toro na kanano kariano maka ve toru, kiniou nebiekokoa naio, mia naio tinien jii kiniou maka rive toru.” \v 48 Mia Yesu mil batitig ban tira nei bunu, naio berkanio berinavo “Kiamo kariano nonovio nam̃a kojom̃a kojidomii bova vururu biorio, kiniou nebiekokoa nonovlo ruei.” \p \v 49 Mia bogo na Yesu ber iliano na, kulo dolu nalo napano ajum̃a ajinan vio takurano naliko ka bogo nei, nalo maka asaaro laka, nalo ajum̃a amijuvaluva tertelisu banlo, ajum̃a aberinavo “?Mia tete na naio jidom naio rive kei, napano jom̃a berenio naio mila bulag kariano na tomu nalo kanalo jibe na?” \p \v 50 Mia Yesu mil ber ban tira nei vaarakurano bereio, naio berinavo “Kanamo viekouoiano milaso kobokar ioruriano ruei. Jau maka bunu kojog rivova, jau komijikia kavano ga, mia Atua kanano tum̃aro to vijaso.” \c 8 \s1 Tire nalo telabo ajakisor Yesu \p \v 1 Ana maka vesiou bereio, Yesu naio jom̃a mieliel bano, naio jo ba jel burevure komeli nalo na tertelisu a nalo na tortoru, mia ea vio nonovio naio jom̃a mioliolu, a jom̃a midu lilianiano vou nabo na Atua kiano navenatuboiano binimei ban tomu nalo. Mia jibe ka titiliu, kiano duelimo ba juo [12] nalo aju bija ka bogo na, \v 2 \x - \xo 8:2 \xt Mat 27:55,56; Mak 15:40,41; Luk 23:49\x*mia tire nalo telabo kija bunu aju iorou ka nalo. Ea tire nalo nene, tealo kalo napano Yesu mieliel kalo bior niununo nalo na kirivova a kanio mieiano na jualo, jibe ka Mere na Maktala, napano nanua beamu niadu aluo ajua naio, \v 3 bija Joana, napano naio be toro nei Kusa koano, nanua naio be toro na toru tai na im̃auano na Parinio tubo Erot kiano, a bija Susano bunu. Mia nalo miroano lie vo bereio, napano nalo amiija Yesu nalo toru, mia nalo ajum̃a abitikarlo ka ijaiano nalo nam̃a tomu nalo aju ajian banlo. \s1 Jamerijiano na kurukuti na uiti napano ajibirbili ea borotano kinkin veri \r Mataiu 13:1-9; Mak 4:1-9 \p \v 4 Naruei ea kiri bogo tai, burum̃ara tiniobi na tomu nalo amoluo ea komeli telabo beve terakurano na kanalo, naruei nalo abinimei amiobijiilo jeliviv ea Yesu, naruei naio mil banlo, buku jamerijiano tai kalo. \v 5 Naio berenio jibe nei, berinavo “Be toro tai napano ban ka rivisivisii kurukuti ea kiano tiniavio. Bogo napano jom̃a bisivisii kurukuti nene abano, kurukuti tealo ajibirbili ea m̃arabo, mia iorou, tomu nalo abinimei amiel ea abie lelanlo, a menu nalo amikiti nonovlo. \v 6 A kurukuti tealo ajibirbili ea vio na be tabap̃ilio eaio, abitovtov sop̃eli, mia karina abinimei amekekeu ga, bior maka ve uei tai ea vio nene. \v 7 Mo kurukuti tealo ajibirbili ea vio nanua beamu maka atekon batitig rivu teli va nalo eaio, mia iorou kanio ana p̃eli nana bova nei naio barboṽeio miluo bereio, bisovoko toti nalo bano-o mia am̃arm̃aro. \v 8 Mia kurukuti dolu tealo bereio ajibirbili ea kiri borotano nabo tai, mia nalo amililiuo bano-o, ajakou abar m̃arati nalo, bokar toromomou takurano [100].” \p Mia bogo napano Yesu berenio iliano nei banlo bisi, ana naio miaga m̃erere banlo, naio berinavo “Toro na be tiliniene, monokanio riagago vatitig ka iliano nei.” \s1 ?Bior vaio ana Yesu jo mil jel ea jamerijiano? \r Mataiu 13:10-23; Mak 4:10-20 \p \v 9 Ana iorou kanio, ana naiagagoano nalo abinimei ea Yesu mia nalo abika nioti na jamerijiano nei denio. \v 10 Naruei naio berdop̃e banlo, berinavo “Atua naio mila jibe na ka mia kamiu kumijikia kuvileal ililuklukuano nalo na kiano navenatuboiano. \q1 \qt ‘Mia ea kulo dolu nalo, ililuklukuano nalo na ajuluku ea jamerijiano kia navo, \qt* \q2 \qt mia ajum̃a abitio-o mia maka avitilubarlio, \qt* \q1 \qt a ajum̃a amiagago-o mia maka ajog lubarlo.’ ” \qt* \rq Ais 6:9 \rq* \s1 Yesu naio ber bisivisii nioti na jamerijiano na kurukuti uiti \p \v 11 Naruei Yesu ber bisivisii masosoua jamerijiano nei banlo. Naio berenio berinavo “Mo, nioti na jamerijiano nei naio jibe nei. Vite na be moti, naio be kurukuti, mia nina naio jibe kanio Atua kiano iliano. \v 12 Mia kurukuti nalo napano ajibirbili ea m̃arabo, nina naio jibe kanio napano tomu nalo amijog iliano nei, a kurukuti novo nei ajibirbili ban ea kialo jidomiano nalo. Mia Parinio Sim̃aro nei naio binimei bar bulag iliano nei bereio den kialo iviso nalo, ka rila amonea re bunu, a ajikia re avokar ioruriano. \p \v 13 “Dolu, nina kurukuti nalo napano ajua tabap̃ilio, mia nina jibe kanio tomu nalo nam̃a amijog Lilianiano Vou na bo nei, mia nalo amijevio, ajaaro kanio, mia jibe kanio napano maka ve salo bati na bo. Nalo amonea ka bogo bulati ga, mia verenio ve bogokouo, p̃eli na juboluboiano rimei, mia nalo ajoru bereio ga. \p \v 14 “Dolu bunu, nina kurukuti nalo napano m̃a ajua vio napano be teli na bova eaio, a nina jibe kanio napano tomu nalo na amijogio, mia bogo nam̃a aju amiel abano jibe na, mia ajidom yebekavo toru ea kialo meuliano, mia ajidom m̃elea puruveru, a nalo tiniel jii m̃elea serevuiano nalo na yetemeriba nei. Bajago nalo na abinimei jibe ka teli na bova tai nam̃a muekolo, ka mia rila ana na mia nalo ajikia re avar m̃arati napano meruo bo ea kialo meuliano nalo leleio. \p \v 15 “Mia nana maariano, nina kurukuti napano ajua borotano nabo, nina javukia napano tomu nalo nam̃a amiagago ka Lilianiano Vou nabo nei, naruei nalo amije batitigio monea kialo iviso nalo, abokario jikili vatitig bo be riano. Kulo novo nalo na jibe na, nalo ala kialo jidomiano nalo ve terebievi, naruei nalo aim̃au rimemedu rivanvano-o mia avar m̃arati na Ioluano Vou nei ea kialo meuliano nalo.” \s1 Jamerijiano na yulu \r Mak 4:21-25 \p \v 16 \x - \xo 8:16 \xt Mat 5:15; Luk 11:33\x*Ana Yesu ber bunu, berinavo “Kito tomu nalo, verenio kito ravar yulu rimei, mia ve re tai napano roduvanio sel tano ka basaro p̃eli na vite na jibe na. P̃eli ga, kito reive takilele mave ga ka rila tomu nalo na ver amei joomo aial ka napano vio merera bo. \v 17 \x - \xo 8:17 \xt Mat 10:26; Luk 12:2\x*Mo, na Atua kanano navenatuboiano naio jibe ka yulu nei, napano vonganei jom̃a malmaluvo ea kito ka rudulii vite nonovio. Vite nonovio napano ajuluku aju, a ililuklukuano nalo, mia nalo monoka amalmaluvo ea vio medave ka tomu nalo avitilubario. \v 18 \x - \xo 8:18 \xt Mat 25:29; Luk 19:26\x*Kamiu monoka kuviagago vatitig ka kanaku iliano nalo, a kuvilavon ka kuvisidomii vatitigio. Toro napano be kiano saba miroano ruei, mia naio rivar rivan lie vo ve telabo laka, mia toro napano maka kiano saba, mia rila luvuio vite vaio na telisu nei napano naio tiniene ka ber kiano ruei.” \s1 Yesu kenieno naliko kuruano nalo, abinimei ka avurular naio \r Mataiu 12:46-50; Mak 3:31-35 \p \v 19 Ana na Yesu kenieno naliko kuruano nalo amiyotuba ka naio ka bogo nei, mia nalo maka ajikia avokar naio joomo, bior burutiniobi toru laka, mila vio telisu. \v 20 Mia tomu nalo aber lilian iliano binimei bokar Yesu, ana aberenio aberinavo “!Ai, koniomo naliko kuruamo nalo, nalo yako ajikili aju tavio, ajidom aialso beamu vo!” \p \v 21 Mia Yesu berdop̃e banlo, berinavo “Nana naio be kenieku, p̃eli na kuruaku, nina nalo ga nei napano amijog Atua kiano iliano lu, a nalo ajum̃a amila javukia ga napano iliano nei berenio.” \s1 Burum̃ara jegi napano Yesu berbureio \r Mataiu 8:23-27; Mak 4:35-41 \p \v 22 Mo ea legiano tai, Yesu buru naiagagoano nalo, abiako ea uako tai, naruei Yesu ber kalo, berinavo “Kito m̃a rava tivelinio ea ueiyabo nei.” Naruei ajuvan vio, ana abano, \v 23 mia bogo na uako jo juvan bano, mia Yesu mirano jouo toru ana monmelio. Ana iorou kanio, ana burum̃ara jegi tai jumolu binimei ea ueiyabo nei, mia burum̃ara kenieno niatuva nalo na amidon tanealo bano-o mia uako nei binimei bujo ka jumu, mia nalo amialo ka bova kitkiti ga naruei. \v 24 Ana nalo aba abio bon Yesu, aber kanio, aberinavo “!Tubo, Tubo, vaataro ka mia kito ramadudu naruei!” \p Ana na Yesu jevijo jumolu, ana naio berbure jegi bija burum̃ara kenieno niatuva nalo nei, naruei vite nalo nei ajuba binilo, vio be tum̃aro nonovio bo. \p \v 25 Ana Yesu ber kalo berinavo “?Kenemiu viekouoiano nibe?” \p Naruei nalo amerou mia amerou laka, amiilo toru, ana na nalo ajum̃a abivika denlo bereio, aberinavo “?Toro kenia na? Naio mil ga jibe na mia jegi naio tei amijogkar niono. !Tomnei!” \s1 Yesu jitig bulag niadu miroano den toro Kerasa tai \r Mataiu 8:28-34; Mak 5:1-20 \p \v 26 Naruei Yesu nalo abarkor abokar tivelinio nene, napano Kalele jirarago ban eaio, nina memedu ka vio nei Kerasa. \v 27 Mia bogo napano Yesu jabulu, bauro ea vio nei, toro na vio nei tai binimei ka rivitavo vijaio, napano toro nene sim̃aro nalo ajuaio. Bogobe nua ruei, toro nene naio jo jibe ga na, maka riya kulum̃arauo tai, a maka m̃a monmon ea yimo, mia tinien jii ka m̃a mon ea pakeltavo ga, ea buluvae nalo nam̃a abar kanalo tasim̃aro nalo aba amonmoneaio. \v 28-29 Sim̃aro nalo nei ajum̃a ajutua kiki toro nei va telabo ruei, mila na tomu nalo amilavon ka atukuku kanio dam̃ariga, a nalo ajum̃a amiorkakar ka m̃armieni, p̃eli amiorkakar jaano a jum̃ano ka teli, mia naio jom̃a mila kokorovlo ga, a sim̃aro nalo nei amijil deven naio binimei joa vio mom̃a nei. \p Mia Yesu mialio, mil ban niununo va nei, jitig naio berinavo tuvan toro nene. \p Mia toro nei mial Yesu, naio bio banio, a naio mijorua jaano, ana niununo neibano joa naio mil burutomoruo, naio berenio berinavo “?Mia jau, Yesu, Atua Sop̃i kenerinio, kanamo vaio joa kiniou? !Kiniou nobika jikili denso, ka mia jau kesian re vironiano van kiniou!” \p \v 30 Ana na Yesu bika denio berinavo “?Ana siamo, kei?” \p Ana na niununo va nei naio berdop̃e, berinavo “Siaku be ‘Tomu na mira miroano.’” Naio ber jibe na, bior sim̃aro nalo nam̃a aba joomo ea naio nalo miroano laka. \v 31 Mia niununo va nalo nene nalo ajum̃a abivika jikili den Yesu bereio ka mia naio rijil nalo re, naio rila lo re ava ajoru avatove yetano ea burum̃ara bulukuti sebi. \p \v 32 Mo ea suku tivelinio na vio nei, be burum̃ara taara na kiribue, nalo ajum̃a amiuoiuo ea borotano, ana sim̃aro nalo neibano amiaga ban Yesu, abika jikili denio aberinavo naio rila lo ava joomo ga ea kiribue nalo nei. Ana na Yesu mijamo ka jibe na banlo, \v 33 naruei nalo ajaluvo den toro nei, ana nalo aba joomo ea kiribue nalo neibano. Mia sop̃eli ga, kiribue nalo nene ajikiti, ajibirbili ea yabalili tai, abavatove yetano ea burum̃ara ueiyabo nei, amadudu nonovio ea bulu niogovu. \p \v 34 Ana bogo napano tomu na abitikar kiribue amial vite nei, mia nalo bunu aburo kilkil, aban bereio vonuo, aberial vite nei, mia nalo aberial janea vio reraio bunu, \v 35 mila ana vio bujo ka tomu nalo abinimei, ka ajidom aial kija. Mia bogo na abinimei, amial ka na Yesu naio jo, a toro nam̃a niununo va nalo neibano aburo denio ruei, naio jom̃a jotano ea Yesu jaano. Naruei naio miya batitig kulum̃arauo nabo ruei, mia naio jo melumu bo ruei jo, maka bunu rive deden leleio. Bogo napano amialio ka napano toro nei naio binimei bo ruei jibe nei, mia nalo amerou toru. \v 36 Mia nalo napano aju jukamu, napano amial vite nonovio, nalo ajukunu kanio ban nalo na abinimei vonga, nalo aberbisivisiio banlo jum̃abe ka toro nei nua niadu nalo aban ea naio, mia Yesu mila naio binimei bo bereio ruei. \v 37 Mia tomu nalo na tanobuku nalo na vio Kerasa, nalo amial ka bova ga, naruei nalo aju ajadu jikili ka Yesu ka ajidom ka mia naio taluvo denlo, bior vite na milalo amerou toru laka. Naruei Yesu nalo abajou bereio ka avan ea kialo uako, ka nalo avan bereio. \p \v 38 Ana bogo na ajum̃a abajou, toro neibano naio binimei balea Yesu jikili, ka jidom riva to naljuo bogo nonovio, mia Yesu maka rijamo kanio, mia naio berkanio, berinavo \v 39 “Makanio, bior bo laka ka kava vonuo bereio, a jau kava kover van tomu nalo, kover kalo jum̃abe napano Atua mila bo mia bo laka banso jibe na.” \p Ana toro nei ban bereio, a naio jom̃a miel jeliviv ea vio nalo na ea tanobuku na kanano burum̃ara bulukomeli, a naio jom̃a ber bulavulag im̃auano novo nei napano Yesu mila ban naio. \s1 Jairas kenerinio vevinio, naljuo tira tai napano jokol Yesu m̃ano kulum̃arauo \r Mataiu 9:18-26; Mak 5:21-43 \p \v 40 Naruei Yesu nalo abarkor bereio ueiyabo aba tivelinio, mia burum̃ara tiniobi na tomu nalo aju rorea naio, mia nalo ajaaro toru ka amial naio bereio. \v 41 Mia toro na toru tai na yimo na volkouano na kanalo na vio nei, siano Jairas, naio binimei vaataro ka Yesu. Naruei minie yetano kanio, jegi banio, baleaio ka rimei ea kunuano, \v 42 ka rial kenerinio vevinio, napano mie toru. Tira sesa nei, naio be toro na toru nei kenerinio takurano m̃anono ga, a kiano yuka be titai jibe ka duelimo ba juo ga [12], mia kiano mieiano binimei biloulo ruei, mila ana amial ka vaataro ka mia naio rim̃aro. Naruei Yesu jumolu, ban bija toro nei abano. \p Mia bogo na naio jo ban jibe na, vio bujo ka burum̃ara tiniobi na aju ajakisosorio, nalo ajum̃a amivinkakarlo ajeliviv ea Yesu. \v 43 Mia nalo nene tai kalo, naio be tira tai, napano kiano mieiano na monoleri mila naio ka legiano nonovio ga, bokar yuka duelimo ba juo [12] ruei, mia maka ve toro tai napano mijikia rila rivu kiano mieiano nei leleio. \v 44 Naruei tira nei, naio milavan naio bure tomu nalo nei, naruei mijian lilie ka naio binimei vaataro ka Yesu taakano, ana na naio jian jum̃ano jibe na ana jokol m̃ano ikiniono kulukoti. Naio jokol Yesu m̃ano kulum̃arauo jibe na, mia monloglog bogo nei ga, kiano mieiano nei bisi ruei. \fig Tira napano jokol Yesu m̃ano kulukoti|alt="Touch Jesus" src="43_Luke8.44_TouchJesus.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="8:44" \fig* \p \v 45 Mia kolvare ga Yesu bika, berinavo “?Kenia na jokol kiniou vonganei ga?” \p Mia nalo aber “Maka toro tai tokolso,” mia Pitere bunu berkanio berinavo “?Ana Tubo, jum̃abe? Tom miroano miroano laka na amivinkakarlo jeliviv easo, a ajum̃a abalbaliaso.” \p \v 46 Ana Yesu berkanio, berinavo “Makanio, toro tai jokol batitig kiniou nei, bior nomijog lubar ka kanaku moroano togio jaluvo ea kiniou ban ea toro nene ruei.” \p \v 47 Naruei tira nene, naio bitilubar ka naio maka bunu rijikia rilavan naio, naruei naio binimei ea Yesu, napano naio merou toru bano m̃a jo memebiju ka garuei. Naio binimei mijoru ea Yesu jaano, kamu ka tomu nalo napano aju na miralo, naio ber bulag nonovio vite ea naio banio, jibe na kar vaio napano naio binimei jokol Yesu, a jum̃abe napano naio binimei bo ruei ea bogo nei. \v 48 Ana na Yesu berkanio, berinavo “Nena, kanamo viekouoiano ea kiniou milaso kobo bereio ruei. Atua kiano tum̃aro to vijaso, jau kava vonuo ga bereio.” \p \v 49 Naruei bogo napano Yesu jom̃a mil ban tira nei kia ga vo, iliano binimei ea toro na toru nei kunuano, berinavo “Kenerimo vevinio nam̃a na, naio bakovio ruei. Bo ka mia jau kovuru re bunu naverloglogiano na toru na rimei, ka kala lelan kule re naio.” \p \v 50 Mia Yesu bunu mijog iliano nei, ana na naio ber ka Jairas, berinavo “Jau niukniuku rivieso re, jau kavarkar tiniemo sikili ea Atua ga, bior mia kenerimo vevinio naio rimeul bereio na.” \p \v 51 Naruei Yesu ban bija toro nei ea kiano vonuo, mia bogo napano abinimei abokar vio nene, naio berbure nalo dolu berinavo mia nalo ava joomo re naliko naio, mia naio buru ga Pitere naljuo Jone, bija Yemesi, naliko niatira sesa nei karam̃ano a kenieno, mia nalo na ga aba joomo. \v 52 Mia bogo na nalo aba joomo jibe na, amial ka napano tomu nalo ajum̃a tiniel miia niatira sesa nene ruei, nalo ajum̃a ajigio, mia Yesu ber kalo, berinavo “Kamiu kuviteg re rivior niatira na tibe na. Naio maka rim̃aro na, mia naio jo monmelio ga na.” \v 53 Mia nalo abital m̃elea ga banio, bior nalo amijikia ruei ka napano niatira nei naio m̃arodobi ruei. \p \v 54 Naruei Yesu ba bokar niatira nei jum̃ano, a naio mil banio, berinavo “Kanaku niatira, jau kotumolu von.” \v 55 Naruei monloglog bogo nei ga, nalo amial ka napano niatira nei kiano meuliano binimei bere joaio bereio, naruei naio jumolu jikili ju, naio jom̃a miel, ana na Yesu ber kalo berinavo bo ka adu kiri sinaniano tai vanio. \v 56 Mia karam̃ano a kenieno, nalo amiilo toru napano mila kanalo jidomiano bakovio ruei, mia Yesu ber kalo berinavo mia averial re vite nei van kulo dolu nalo. \c 9 \s1 Yesu miila bulagio kiano naiagagoano nalo abeve juo \r Mataiu 10:5-15; Mak 6:7-13 \p \v 1 Naruei Yesu bio biroviron kiano duelimo ba juo [12], ana na naio mil batitig banlo, jian moroano banlo, mijamo kalo ka amijikia atuvulu sim̃aro, a ka amijikia aieliel ka mieiano nalo. \v 2 Naio mila jibe na ka mia naio riila bulaglo ka mia ava aioliolu ka Atua kiano navenatuboiano, a ka aieliel ka namieiano nalo. \v 3 A iliano nabo nalo tealo napano naio ber kalo beamu vo, avona bisi ana na nalo abanio aber jibenei, napano naio berinavo “Tivelinio ka kenemiu m̃arabo, mia kamiu kuvar re titai. Mia kamiu kuvar re kenemiu nasitogo nam̃a kubanio, p̃eli na kenemiu basaro, p̃eli na sinaniano, p̃eli na kenemiu puruveru, a mia kuvar re kenemiu kulum̃arauo ve juo, mia kamiu kuvar kenemiu kulum̃arauo ve takurano ga nam̃a kumiya kar vonganei ka kuvano. \p \v 4 “Mo vonuo na vabe na mia avurukar kamiu kuvitum̃a, kuva jouro eaio, mia monoka kamiu kuvisaaro ka mia kuvitu kamliko m̃aratavo na vonuo nene, mia kuvituvan vonuo nei bogo napano mia kuvitaluvo den m̃arkomeli nei bereio. \v 5 \x - \xo 9:5 \xt Im̃auo 13:51\x*\x - \xo 9:5 \xt Luk 10:4-11\x*A ea m̃arkomeli na vabe na ver maka asidom avurukar kamiu ea kunualo nalo, mia kamiu kuvituvan ga kialo vio nene, a bogo na kamiu kuvitaluvo denio, kamiu monoka kuvijubakon bulukievi na m̃arabo na vio neibano den jaamiu nalo, tibe ka kijokijo tai, p̃eli na iliano na kirisikili tai na kenemiu banlo, ka mia avar vironiano tai napano memedu ga ka kialo bajago na bova nene.” \p \v 6 Ana na naiagagoano nalo abava tavio naruei, nalo aba ajel ea m̃arkomeli nalo, nalo ajum̃a amioliolu ka Lilianiano Vou nabo, a nalo ajum̃a amieliel ka tomu nalo. \s1 Parinio Tubo Erot Antipas jidom bitovitonia Yesu \r Mataiu 14:1-2; Mak 6:14-16 \p \v 7 \x - \xo 9:7 \xt Mat 16:14; Mak 8:28; Luk 9:19\x*Ana ea bogo na, Parinio Tubo Erot nene bunu naio mijog kija ka vaio napano m̃a Yesu nalo ajum̃a amilaio, naruei naio jo tiniene burukokorov biorio, bior tomu tealo ajum̃a aberii Yesu, ka naio be Jone Baruei, napano naio meul bereio den nam̃ariano, \v 8 mia nalo dolu ajum̃a aber vonvon aberinavo Yesu be tormoruo Elaija re nua, napano naio miyotuba bereio, a nalo tealo ajum̃a aberinavo Yesu be naverialiano nalo re nua nua tai, napano naio jumolu bereio den nam̃ariano. \v 9 Mia Parinio Tubo Erot naio berinavo “Maka ve Jone Baruei na, bior kiniou nomiovlar pariparinio ruei, mia toro nam̃a ajum̃a aberveriio na, naio be kenia bereio?” Mo jidomiano nei mila ana naio jidom toru ka rial kija Yesu. \s1 Naiagagoano nalo aba amioliolu, karina na abinimei bereio \r Mataiu 14:13-21; Mak 6:30-44; Jone 6:1-15 \p \v 10 Ana naiagagoano nalo napano Yesu miila bulaglo ka ava aioliolu, nalo aborvoru bereio, naruei nalo aberial ka Yesu vite nalo nonovio napano m̃a amim̃aukanio. Ana Yesu burulo ajaluvo den tomu nalo, ajubilig telisu ea m̃arkomeli tai, siano Betsaeta. \v 11 Mia karina, tomu nalo amijog ka aju aban ea vio nei, mia nalo bunu ajakisorilo, aban ea vio nene bunu. Mia Yesu naio jaaro ga, naio jukunu kija naliko, a kario naio berlogloglo ea tivelinio na navenatuboiano na Atua kiano, a naio mila batitig nalo nam̃a aju ajidom toro tai ka rieliel kalo. \s1 Yesu bagan tomu menu jimo [5,000] \p \v 12 Mia Yesu jo naliko banbano-o, karina nalo amial ka napano m̃erenio jo batove nonovio, naruei kanano duelimo ba juo [12] abinimei keanio, aberinavo “Ai, Tubo, bo kanio jau kajamo ka tiniobi nei avan bereio ea kanalo vonuo nalo, p̃eli na ea m̃arkomeli tealo na, ka amijikia avulu salo sinaniano tealo, a ka amijikia aleal vio tai ka mia amon eaio, bior vio nei kito rojua nei naio bova ga, maka rivu ka vio ribobogko kito eaio.” \p \v 13 Mia Yesu ber kalo, berinavo “Ee, makanio. Bo kanio kamiu ga kuvar sinaniano vanlo.” \p Mia nalo aberdop̃e aberinavo “!Ajerei! Abe kumemi nubarkar ga joko sesa jimo, bija niado na tertelisu juo. ?P̃eli na ver makanio, jau kojidom ka mia kumemi naruei, nuva nuvulu sinaniano rivare ka burutiniobi nalo na?” \v 14 Mia nalo aber jibe na bior tomu nalo napano aju na nalo miroano laka, napano kulovu nalo ga abokar titai kovio jibe ka menu jimo [5,000]. \p Ana na Yesu ber kalo berinavo “Kamiu kuva kuver ka tomu nalo na kuver atutano beamu vo, atutano ea taara nalo, napano mia tomu veve duelimo va jimo [50] atua taara tai.” \v 15 Naruei nalo abano amila javukia napano naio berenio, naruei tomu nalo ajutano ea taara nalo. \v 16 Naruei Yesu bar joko jimo bija niado na tertelisu juo nei, naio jirarago bavin tiniabene, naio milivu kanio, karina burekokorovio, ana bar jian ban naiagagoano nalo ka aviovio ka tanea taara nalo nei. \v 17 Naruei nalo ajinan banbano-o, mabolo jouo batitigio bo, a iororoti sinaniano napano ajen digio ju, nalo amisonsonlo aban ea basaro solokobaro nalo bokar duelimo ba juo [12]. \fig Joko sesa jimo, bija niado na tertelisu juo|alt="Loaves & Fish" src="43_Luke9.13-17_Loaves&Fish.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="9:13-17" \fig* \s1 Pitere berial ka Yesu be Naverikariano memedu \r Mataiu 16:13-28; Mak 8:27-31 \p \v 18 Mia bogo tai, ana Yesu jo bolkouo naio takurano, a kanano naiagagoano nalo aju vaataro ka ga naio, naruei naio bika denlo, berinavo “?Kamiu kumitum̃a kumijog tomu nalo ajum̃a aberverii kiniou aber kiniou nebe kei?” \p \v 19 \x - \xo 9:19 \xt Mat 14:1,2; Mak 6:14,15; Luk 9:7,8\x*Ana na nalo aber kanio, aberinavo “Tealo aber jau kobe Jone Baruei, a tealo aber jau kobe Naverialiano Elaija, a tealo aber jau kobe naverialiano dolu nalo re nua nua tai napano meul bereio den nam̃ariano.” \p \v 20 \x - \xo 9:20 \xt Jon 6:68,69\x*Mo naio bika denlo, berinavo “?Mo ana jum̃abe ka kamiu, kamiu kumitum̃a kuber kiniou nebe kei?” Ana na Pitere naio berdop̃e, berinavo “Jau kobe Naverikariano na Atua kanano.” \s1 Yesu berial kiano m̃ariano \p \v 21 Naruei Yesu mil jikili, ber kalo memedu, berinavo mia nalo avan re averial vite nei ka tomu nalo, \v 22 mia naio ber batitigio bo banlo ka mia tum̃abe ka naio. Naio berenio berinavo “Kiniou nebe Kulorinio Kenerinio, mia navurim̃araboiano nalo na kulo Israel nalo kialo, vija tomu na tortoru na kulo lu nalo, bija naverloglogiano na tuboiano nalo, mia avukular kiniou, monoka mia ala vite ve telabo ka ala lelan kiniou. Mia monoka auebin kiniou nam̃aro, mia ka bogoti ve tolu nene, mia Atua rivitirilar kiniou nemeul bereio.” \s1 Yesu Kiano naiagagoano naio monoka sidom iakurano ga ea kanano sidomiano nalo \p \v 23 \x - \xo 9:23 \xt Mat 10:38; Luk 14:27\x*Naruei ea bogo na, Yesu mil banlo, naio berenio berinavo “Toro napano jidom rimei takisor kiniou, naio monoka sidom iakurano ga ea kanano sidomiano nalo, ana mia naio monoka rudu kanano m̃akolkolo ea legiano nonovio, jibe napano mia nodu kanaku, naruei naio takisor kiniou nam̃ariga. \v 24 \x - \xo 9:24 \xt Mat 10:39; Luk 17:33; Jon 12:25\x*Neber jibe na bior toro na ver sidom ridururu kiano meuliano, mia naio rilaluvu kiano meuliano. Mia toro na ver rijamo ka kiano meuliano rivior kiniou, mia naio rijev kiano meuliano bereio. \v 25 Avona ver toro tai bokar vite novo nalo na yetemeriba nei riviniu, mia rilaluvu m̃arabo a rilaluvu kiano meuliano, naio maka rijev vite novo tai leleio. \p \v 26 “Toro nam̃a mimou ka kulo dolu nalo miralo bior kiniou p̃eli bior kanaku iliano, mia kiniou Kulorinio Kenerinio, mia kiniou bunu noimou ea Atua mirano rivior toro nene, ea bogo napano mia nemei bereio eaio, napano mia nemei vija burum̃ara mermerano napano kanaku, a napano be karam̃aku kanano, a napano be nailiano lu nalo kanalo. \v 27 Riano kiniou neber ka kamiu, be tomu tai ajumolu aju ea vio nei, napano mia maka ajikia am̃aro, rivanvano-o rivokar bogo napano mia aial navenatuboiano na Atua kanano riyotuba.” \s1 Yesu niabene binimei be dolu \r Mataiu 17:1-8; Mak 9:2-8 \p \v 28 Iorou ka bogo na napano Yesu berenio iliano nalo na, titai jibe ka sude takurano barlaka bereio ruei, naruei naio buru Pitere, Jone, a Yemesi, nalo veri abavin ea burusuku tai, napano jidom rivolkouo. \v 29 Naruei nalo abinimei abokar vio nene, a bogo nam̃a Yesu jom̃a bolkouo, naiagagoano tolu nalo nei amialio napano mirano binimei be dolu, a amialio ka napano m̃ano kulum̃arauo merera laka, a amiuvu bo mia amiuvu nonovio garuei. \p \v 30-31 Ana iorou, tormoruo juo nei Elaija naio Mosis, naljuo amiyotuba bija burum̃ara miamoiano na mermerano na tiniabene, ana na abe juo ajum̃a ajukunu naliko Yesu, napano ajum̃a aberii ka mia tum̃abe ana na mia naio monoka riva Yerusalemo, a monoka m̃aro den yetemeriba nei, tavukia napano Atua berkario ruei. \p \v 32 Mia beamu, Pitere nalo nei amijog miralo jouo toru, amiyukudovo banbano-o mia amonmelio garuei, mia bogo napano ajevijo bereio, amiilo ka vite nalo nei, napano amial Yesu kiano burum̃ara miamoiano na mermerano, a amial tomu juo nei ajumolu aju bijaio. \v 33 Naruei nalo amial ka napano naljuo neibano aju ajuvan vio ka avan bereio, naruei Pitere naio jidom ril, mia maka rijikia vaio ka mia riverenio, ana naio ber ilikodovoiano tai ban Yesu, berenio berinavo “Tubo, bo ka napano kito rojua vio nei. Bo kanio kito roim̃auka tobobo ve tolu ea vio nei, tai ve kiamo, tai ve Mosis kiano, a tai ve Elaija kanano.” \p \v 34 Mia bogo napano naio jom̃a ber iliano nei, melijo tai binimei midukolo, mia bogo napano amialio ka nalo aju joomo ea melijo nene, nalo amerou binvinlo. \v 35 \x - \xo 9:35 \xt Mat 3:17, 12:18; Mak 1:11; Luk 3:22\x*\x - \xo 9:35 \xt 2Pit 1:17,18\x*Naruei amijog iliano tai miyotuba ea melijo neibano, naio berenio berinavo “Nina be keneriku na, napano kiniou nebitirilar naio ruei. Naina naruei monoka kumonmonea naio rivu.” \p \v 36 Mia bogo na iliano nei bisi, melijo bakovio, amial ka napano Yesu naio ga takurano ju naliko bereio. Iorou ka nina, naiagagoano nalo aju ajurbanin kanio ga aju, maka ava averii vite neibano amialio ka tomu dolu nalo. \s1 Yesu mijil lar sim̃aro den m̃eaku tai \r Mataiu 17:14-21; Mak 9:14-29 \p \v 37 Mia ea legiano dolu nene, Yesu naliko nalo tolu nei ajuvan burusuku nei, abatove bereio, mia burum̃ara tiniobi na tomu nalo aju rorea ka ajidom aial naio. \v 38 Mia bogo napano amiyotuba kalo, toro tai kalo bio jouo ban Yesu, naio berenio berinavo “Naverloglogiano, neber aiou banso, kovitii von keneriku m̃eaku nei, bior naio be keneriku takurano m̃anono ga. \v 39 Niununo va tai jom̃a binimei ea naio jibe na, mila naio miaga burutomoruo laka, a miaburusalsal bano-o m̃a titilevlevi bavin eaio. Tenei jom̃a mila naio napano kirivova laka, mila lelan naio laka, a naio jom̃a monmon ga milaio, naio maka lele tuvan naio torm̃aro bogo tai. \v 40 Kiniou noburu naio ban ea kiamo naiagagoano nalo, neber aiou kalo ka ajilar niununo va nei, naruei nalo amila von, amim̃aukanio bano-o, mia abijukudeio ga.” \p \v 41 Naruei Yesu berdop̃e, mil banlo, berinavo “?Kamiu na, jum̃abe jibe na? Kamiu maka kuvarkar tiniemiu sikili ea Atua leleio. ?Mia kiniou monoka noto vija kamiu kelvovu nalo riva rivokar nagi? Kiniou tinieku m̃aro ea kamiu ruei. Mo, bo ga, kovuru kenerimo nene rimei vonio.” \p \v 42 Naruei nalo aba aburu kiritete nene binimei, mia bogo napano aju abinimei kia ga vo, niununo va nei mila m̃ele niadua kiritete nei bereio-o mia, mila niabene memebiju a ba burukar jikili. Mia Yesu mil jikili, berbure niununo va nene, ana naio mieliel ka m̃eaku nene, naruei naio buru bereio ba ban karam̃ano. \v 43 Mia nalo napano amial vite nalo nei, nalo amiilo toru laka ka Atua kanano moroano na loa laka na kirinovo nei, napano mila bo laka jibe nei ban tete m̃eaku nei. \s1 Yesu berial bereio kiano m̃ariano \p Ana memedu ka bogo na napano m̃a kulo dolu nalo ajum̃a aberverii vite novo napano Yesu milaio, mia Yesu ber iliano tai ka kanano naiagagoano nalo. \v 44 Naio ber kalo, berinavo “Kamiu kuvije tiliniemiu rivu ka kanaku iliano nei, kamiu kuvidu vatitigio toa kenemiu jidomiano nalo, ka mia tiniemiu ribobogia re bereio bogo tai. Nao, kiniou neber batitigio ban kamiu, Atua miila kiniou jibe Kulorinio Kenerinio, mia vaataro naruei ka mia adu kiniou navan ea tomu nalo jum̃alo napano mia ala bin kiniou nam̃aro.” \p \v 45 Mia naiagagoano nalo maka ajog lubar vo venia napano Yesu jom̃a berii kalo, jibe ka nioti nene joluku kia ga vo, mila maka ajikia ka avitilubario, a amerou bunu ka avika batitig den Yesu tivelinio ka iliano nene. \s1 ?Toro kei naio loa laka ka kulo dolu nalo? \r Mataiu 18:1-5; Mak 9:33-40 \p \v 46 \x - \xo 9:46 \xt Luk 22:24\x*Mia iorou, ana baravo tai moluo iviso bure naiagagoano nalo, ka mia kei naio to mave ka nalo dolu. \v 47 Mia Yesu mijikia kialo jidomiano nalo, naruei naio bio kiritete tai napano jo miel binimei kanio, naruei naio midu kiritete nene ji ju tivelinio ka naio, \v 48 \x - \xo 9:48 \xt Mat 10:40; Luk 10:16; Jon 13:20\x*ana naio ber kalo, berinavo “Toro napano kiano jidomiano batove ka kiniou, mo naio saaro ka rijev kiritete nei, nina javukia ga napano naio jaaro ka rijev kiniou. A toro nam̃a jaaro ka kiniou, jibe ka napano naio jaaro ka nana miila kiniou nebinimei. Nina bior nana ka kamiu napano kiano jidomiano rivatove laka, naio naruei napano mia naio loa laka ka kam nonovio.” \s1 “Toro na maka riverbure kito, naio jom̃a miija kito” \p \v 49 Ana Jone ber ka Yesu, berinavo “Tubo, kumemi numial toro tai, napano naio jom̃a mijil bulag sim̃aro nalo, naio jo mijil bulaglo ea siamo. Mia toro nene, kumemi maka nuvijikiaio, naio maka ve kito tai, naruei kumemi nuberbureio.” \p \v 50 Mia Yesu berkanio, berinavo “Makanio, kamiu kuverbure re naio, bior toro napano maka m̃a riverbure kito, naio jom̃a miija kito kiana.” \s1 Yesu jidomial ka vaataro ka monoka naio rivavin ea vio Yerusalemo \p \v 51 Mia Yesu bitilubar ka vonganei, vaataro ka mia Atua rivuru naio rivavin bereio tiniabene, naruei naio midu vatitig kiano jidomiano ruei ka kiano m̃arabo monoka rivavin mave Yerusalemo. \v 52 Ana na nalo aju amiel abano, ana Yesu miila kiano atevi nalo ajukamu, aban ea m̃arkomeli tai na kulo Sameria kialo, ka ayomon vite nonovio rimemedu ka mia naio mijikia rimei iorou. \v 53 Mia nalo na vio na, maka asidom Yesu nalo amei jouro ea kialo vio, bior nalo maka atum̃a tiniel tii ka aija kulo Ju nalo, napano ajum̃a ajel ea kialo vio na abavin Yerusalemo. \p \v 54 Tilikiti napano naiagagoano juo nei Yemesi naio Jone naljuo amial ka napano nalo ajum̃a aberburelo jibe na, abika den Yesu, aberinavo “Tubo, kojidom nubolkouo, nuvio sebi tai taluvo ea vio mave rivatove sisen tanea nalo na?” \p \v 55 Mia Yesu naio bilig naio banlo, berbure kialo jidomiano na jikili nei. \v 56 Ana naio jukamu kalo, maka bunu ava jouro ea vio nei, mia amiel ga aban ea komeli dolu tai. \s1 Toro napano naio jakisor Yesu, maka rijikia siraragdi bereio \r Mataiu 8:19-22 \p \v 57 Tilikiti napano aju amiel ea m̃arabo abano, toro tai binimei vaataro ka Yesu, naio berkar banio, berinavo “Mia kiniou natakisorso, ea vio na vabe na jau kavan eaio.” \p \v 58 Ana Yesu berdop̃e banio, berinavo “Kuli deden nalo abe m̃alo bulukup̃ili na amon eaio, a menu nalo abe m̃alo niuku nalo. Mia kiniou Kulorinio Kenerinio napano nebinimei tiniabene, maka ve kiaku vio tai, ka mia nava nomon eaio. Ver jau kajaaro bunu ka meuliano na jibe na, jau komijikia komei.” \p \v 59 Ana ea bogo nei, toro dolu tai, Yesu berkanio bunu ber rimei takisorio, ana naio berdop̃e banio, berinavo “Tubo, bo ga, mia jau kajamo ka kiniou navan nevitikar kanaku tormoruo beamu vo, mia ver naio rim̃aro bogo tai, mia kiniou nemei bereio natakisorso.” \p \v 60 Ana Yesu ber ka naio, berinavo “Jau kotuvan tomu nalo napano maka ajev meuliano vo ka mia ava ativin kanalo tomu na am̃arm̃aro. Mia jau, komei ga, rava roioliolu ka Atua kanano navenatuboiano.” \p \v 61 A dolu tai bunu mila sop̃eiano jibe nei, naio bika den Yesu, berinavo “Tubo, mia kiniou tulaka ga natakisorso, mia vite tai ga, kiniou nojidom ka jau kajamo ka kiniou nava never bogiano bo van nalo na ea kanaku vonuo beamu vo.” \p \v 62 Ana Yesu ber iliano tai banio jibe nei, berinavo “Toro nam̃a jom̃a jidom m̃elea kanano vonuo a kiano saba nalo nonovio nei, naio jibe toro nam̃a jelanvu ka uako, a julaka jom̃a jiraragdi. Toro na jibe na maka rivare ka rimei ve toro na Atua kiano navenatuboiano.” \fig Kotilanvu ka uako, kosiraragodio re|alt="O Plough Yoke" src="43_Luke9.62_OxPlowYoke.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="9:62" \fig* \c 10 \s1 Yesu miila bulag tomu miroano ka aveve juo ava aioliolu \r Mataiu 9:37-38, 10:7-16, 11:20-24 \p \v 1 Ana ea bogo na, kiado Tubo bitiri bulag kiano naiolioluano tealo bereio. Nalo duelimo va aluo ba juo [72] abiniu, a naio jom̃a jidomii ka mia rila lo ava atukamu ka naio, ava aveve juo ea m̃arkomeli a ea vio nalo napano mia naio rivarlaka ealo iorou. \v 2 \x - \xo 10:2 \xt Mat 9:37,38\x*Naio berlogloglo jibe nei, naio berinavo “Be sinaniano miroano laka ju mermeruo ea tiniavio, mia tomu nalo maka ve telabo aju abarvar bijiilo binimei vonuo. Kamiu monoka kuvika sikili van boru na tiniavio nene, ka mia naio riila bulag tomu ta bunu avan ka avarvar sano sinaniano nene nalo rimei. \v 3 \x - \xo 10:3 \xt Mat 10:16\x*Ver tibe na, mo kamiu monoka kuvidu kenemiu m̃arabo kuvano. Mia bo kanio kamiu kuvitilubar ka nemiila kamiu kuba tavio, jibe ka napano kamiu kumitavukia nunu solbouo nalo, napano kumitum̃a kuba tavio ka mia kuviniua burum̃ara kuli deden nalo. \v 4 Bogo na ver kamiu kuvano, mia kuvar re siveu na kenemiu puruveru, mia kuvar re kenemiu basaro nalo, a kuvar re kulubue na jaamiu tai bereio. Mia kuviel yauo ga tibe na kuvano, kuvitukunu p̃ilip̃ili re ea m̃arabo van tomu nalo. \p \v 5 “A bogo napano kuvano-o kuviyotuba ea yimo na vabe, vite na be moti ka mia kuverenio, kuver tibe nei, kuverinavo ‘Tum̃aro toa vonuo nei.’ \v 6 Ana verenio toro na toa vonuo nei naio tinien tii ka tum̃aro, mia tum̃aro neibano kuberenio mijikia to vija naio, mia verenio ve re toro tai tibe na, mia tum̃aro nei rimei ea kamiu bereio. \v 7 \x - \xo 10:7 \xt 1Kor 9:14; 1Timo 5:18\x*A kamiu kuvitatan ea re yimo nalo, mia kamiu kuvitua ga yimo ve takurano nei ga, mia kamiu kuvisaaro ga ka kumisen sinaniano vaio p̃eli na kumunu vaio na avar rimei asian van kamiu. Kamiu kuvimou re ka kuvijev vite novo vaio napano ajidom ala van kamiu, bior memedu ga ka toro na im̃auano monoka rivar kiano ijaiano ve telisu. \p \v 8 “Tibe na, m̃arkomeli na vabe na kuva kuviyotuba eaio, ver asaaro ka avitikar kamiu, mia monoka kamiu kuvisaaro ka sinaniano vaio napano mia asian van kamiu, \v 9 a mia kamiu monoka kuvieliel ka tomu na mieiano nalo na vio nene, a kamiu kuvijikia kuver kalo, kuver ‘Vonganei, Atua kanano navenatuboiano binimei vaataro ka kamiu, vonganei Atua jo binimei ka ve kenemiu Tubo naruei.’ \p \v 10 \x - \xo 10:10 \xt Im̃auo 13:51\x*“A bogo tealo mia kamiu kumalmaluvo ea m̃arkomeli tai, mia nalo asaaro re ka mia avuru kamiu kuva kuvitu kamliko. Verenio tibe na, mia kamiu kuvitakii ga m̃arabo labo kuvan na jel jouro medave ea komeli nene, a kuverial ka tomu nene nalo tibe na, kuverinavo \v 11 \x - \xo 10:11 \xt Mat 10:7-14; Mak 6:8-11; Luk 9:3-5\x*‘Yevi na m̃arabo na kenemiu vio nei, kumemi numijuba kon bulagio den jaamemi, jibe ka kijokijo tai ka kamiu kuvisidomiio. Kamiu monoka tiniemiu ribobogia re, ka vaataro ga ka Atua kanano navenatuboiano riviedu kean kamiu ruei, mia kamiu kumilkue kanio, naruei kumilaluvuio ruei.’ \p \v 12 \x - \xo 10:12 \xt Mat 11:24, \xt Mat 10:15\x*“Kiniou neber riano ka kamiu, ka legiano na tibureiano, mia nalo na jibe na avar vironiano nana jikili loa tovulu nana mia nalo na bulukomeli na Sotomo re nua mia nalo avario.” \s1 Yesu berii nalo nam̃a maka amonea naio \r Mataiu 11:20-24 \p \v 13 Naruei Yesu mil jikili ban tomu nalo ea vio tealo, berenio berinavo “!Kulo Korosin, bija kulo Betsaeta, kamiu kumila lelan kamiu toru liki-e mia! Ver kulo Taia vija kulo Saiton nalo aial kijokijo neibano kamiu kumialio ruei nei, mia nalo aviliglo nua ruei. Nalo maka ave kulo Ju, mia nalo aya m̃adabake ga a avuku bulukievi ea pariparilo ruei, nalo atutano atu tibe na ka tomu nalo avitilubar ka nalo amijog bova toru riano bior kialo kariano nalo. \v 14 Kiniou neber ka kamiu, ea bogo na tibureiano, mia kenemiu vironiano tovulu napano ve nalo nei kanalo. \p \v 15 “!A kamiu kulo Kapeneam, napano kubarvar ka kamiu m̃ele, napano m̃a kumisidom kumijalar kamiu ka kumitu mave levlevi, kamiu kuvitikar kamiu! Mia Atua rivuku bulag kamiu kuvatove laka ea bulukuti sebi.” \p \v 16 \x - \xo 10:16 \xt Mat 10:40; Mak 9:37; Luk 9:48; Jon 13:20\x*A Yesu ber bunu ka nalo, berinavo “Toro napano verenio ka mia naio rudukar kamiu, naio jo midukar kiniou, a ver toro napano maka sidom kamiu, naio jo maka sidom kiniou, a ver toro na maka sidom kiniou jibe na, naio jo maka sidom toro na toru napano naio miila kiniou nebinimei.” \p Naruei bija iliano na, Yesu miila kiano naiolioluano nalo abatavio ka ala im̃auano. \s1 Naiolioluano nalo abinimei bereio \p \v 17 Naruei naiolioluano nalo nei aba amila im̃auano novo nalo telabo, karina iorou kanio ana abinimei bereio ea Yesu, napano tinielo bujo laka ka saariano ka vite nalo napano m̃a amilaio. Abinimei bereio aber ka Yesu, aberinavo “!Tubo, kumemi numim̃auka vite nalo ea siamo bano-o bokar napano sim̃aro nalo bunu ajutano ka kumemi!” \p \v 18 Ana na Yesu berdop̃elo berinavo “Ee, kiado im̃auano jibe na naruei. A kiniou bunu, nemial Sim̃aro jumolu den tiniabene, amiila deven naio mijoru batove jibe ka viobijiio tai. \v 19 Vonganei, kiniou nomijamo ka ban kamiu ruei, ka kamiu kumijikia kuvivikar maro a buruolu, a moroano na kiado uolu kiano naio totano ka jaamiu bunu, ana mia ve re titai rijikia re rila bulag kamiu. \v 20 Mia kamiu kuvarvar ka kamiu re ka vaio napano kiniou nemijamo ka ban kamiu, napano niununo va nalo ajutano ka kamiu, mia be vite takurano ga napano kamiu kumijikia kuvujo ka saariano kanio, nina napano siemiu nalo, ajirikakarlo aju joomo ea niosi na meuliano ruei.” \s1 Yesu ber siva ban karam̃ano \r Mataiu 11:25-27, 13:16-17 \p \v 21 Mia ka bogo nei, Yesu bolkouo, berinavo “!Teta o, Tubo na vio mave a Tubo na yetemeriba! Neber siva banso, bior vite nalo napano ea tivelinio na kiniou, jau kobisip̃eio banlo napano kialo jidomiano jibe ka kiritete nalo ga, mia nalo napano ajidomii ka abe m̃asou laka, bija nalo napano ajidomii aber amijikia vite, mia jau komilavan vite nalo nei kalo. Riano, Teta, ninei javukia ga nana jau kojidomiio.” \p \v 22 \x - \xo 10:22 \xt Jon 3:35, \xt Jon 10:15\x*A Yesu ber bunu berinavo “Karam̃aku mijamo ka vite nonovio jua jum̃aku ruei. Teta naio ga takurano napano mijikia batitig kiniou ka nobe kei, a kiniou napano nobe kenerinio, kiniou ga takurano napano nomijikia batitig naio, ka naio be kei. Kiniou bija nalo napano nebijauia bulaglo abe kanaku, ka mia nesiloglog Teta kalo ka mia avarkar tinielo eaio, kumemi naruei numijikia batitig naio ka naio be karimememi.” \p \v 23 Naurei Yesu barp̃ilig ka kiano naiaga-goano memedu nalo, naio mijuvaluva banlo bare ka nalo ga ajogio, naio berinavo “Atua mila bo ban kamiu, napano kumijikia kuvial vite nalo na. \v 24 Naverialiano telabo a parinio tubo telabo re nua napano ajidom m̃elea ka aial vite nalo na, mia maka aial kija bogo tai, a abijuku kouo ka ajog vite nalo na bunu, mia maka ajog kija leleio.” \s1 Jamerijiano na toro na vio Sameria tinien miia toro Ju tai \r Mataiu 22:34-40; Mak 12:28-31 \p \v 25 \x - \xo 10:25 \xt Mat 22:35-40; Mak 12:28-34\x*Mia bogo tai bereio, toro tai napano be m̃asou bo ka tuboiano, naio jidom rijukujuku Yesu ea vikadeniano tai na kirisikili, naruei naio jumolu ju, bika den Yesu, berinavo “?Naverloglogiano, verenio kiniou nesidom nalavon ka navokar meuliano napano maka ve jukuti nene, mia kiniou monoka nala tum̃abe?” \p \v 26 Naruei Yesu berdop̃e banio, berinavo “?Mia kiado Niosi Lu naio ber venia ka tivelinio na? ?Jau kobuluku komialio ber jum̃abe?” \p \v 27 Ana na toro neibano berdop̃eio berinavo “Niosi Lu ber jibe nei, berinavo: Atua Sop̃i napano naio be kiamo Atua, jau monoka tiniemo tii naio, kodu naio to tukamu ea kiamo iviso momou, a ea kiamo meuliano momou, a ea kiamo sikiliano momou, a ea kiamo jidomiano momou, a jau monoka tiniemo tii nalo napano aju vaataro kaso, jau kovijuku rivu kalo, tavukia napano m̃a tiniem jiiso.” \p \v 28 Ana Yesu berkanio, berinavo “Nao, jau kober kirimemedu tanea na. Mia ver jau kala tibe na, mia jau kovokar meuliano na kojom̃a kobikanio na.” \p \v 29 Mia tete nei nao mijikia ka naio maka tom̃a rila rimemedu tibe na, mia naio jidom rila sop̃eiano, naio bika den Yesu, berinavo “?Ana be kei nalo napano m̃a ajuju vaataro ka kiniou, napano kiniou monoka nala rivu kalo?” \p \v 30 Naruei Yesu berdop̃e kiano vikadeniano nei ea jamerijiano tai, napano naio ber jibe nei berinavo: Toro tai, bogo tai naio juvan vio Yerusalemo naio jo miel batove yako Jeriko. Naruei naio jom̃a miel ba bokar vio kouo tai, naruei naio miilo ka taara tai na tomu nalo na vinauano, napano abiako eaio, amue tanea, naio, abar bulag nonovio kiano saba nalo, ana aburo kilkil, napano ajuvan toro nei m̃ariulu mijoru joa kiano m̃arabo togio. \v 31 Ana kanado toro lu tai, naio bunu jo miel naio iorou kanio ea m̃arabo nene, ana bogo na naio binimei vaataro kean toro neibano, naio ju p̃ilig kanio jel ea ikim̃arabo tivelinio ka ga bano, naio miel barlaka denio ban ga. \v 32 Ana iorou kanio, ana toro dolu tai miel binimei. Naio be Livai nalo tai na, napano ajum̃a amila im̃auano nalo nonovio ea Atua Kunuano Lu, mia bogo na binimei bokar toro nei, naio bunu maka sidom rijai naio, naio miel ga barlaka ban ea ikim̃arabo tivelinio ban ga. \v 33 Mia iorou ka bereio, toro dolu tai, napano naio jo miel ea kiano burutili m̃arabo na, naio binimei. Naio be tete re Sameria tai, naruei jibe napano romijikia, nalo nene abe bilbilu va toru naliko kito kulo Ju nalo. Mia bogo na naio binimei bokar vio na, mial toro na m̃ariulu mijoru mon ea m̃arabo, mia tinien miia naio toru. \fig Toro Samaria tinienmiia toro Ju|alt="Good Samaritan-2" src="43_Luke10.30-37_GoodSamaritanW.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="10:30-37" \fig* \p \v 34 “Mia naio binimei vaataro keanio, ana jekon batitigio kiano niajebijo nalo, a mia titikivaka ealo, a bitakar batitiglo bo. Naruei naio burular toro nene jumolu, midu jotano mon mave ea kiano togki taakano, ana miel ka bija naio bano-o abinimei abokar vio tai napano be yimo na jilimebiano tai joaio. Ana naio buru toro neibano ba joomo ea vio nene, miija batitig naio bo mia bo laka. \p \v 35 “Mia kavijo, ana naio bar kanano puruveru tai, bar ban boru na yimo na jilimebiano nei, berenio berinavo ‘Kiniou monoka navan ea kanaku m̃arabo, mia toro nei toa jum̃amo beamu vo. Kovitikar batitig ka vite nonovio, a verenio puruveru na rivare re, mia kiniou nevitii bereio ka bogo na nemei nei bereio ea kanaku ieliano.’ ” \p \v 36 Naruei Yesu bika den toro neibano bika vikadeniano nei denio, berinavo “?Jau komial tukunu nei jum̃abe? ?Ka nalo tolu neibano amiel ea m̃arabo napano toro nei jo mon eaio, na vabe kalo mila banio jibe ka napano naio be toro tai napano jo vaataro ka naio?” \p \v 37 Ana na toro nei berinavo “P̃eli nana tinien miiaio.” \p Mia Yesu ber ka bereio, berinavo “Ee naio nao, a jau bunu, jau kava kataki kiano bajago novo na.” \s1 Marita naio Mere \p \v 38 \x - \xo 10:38 \xt Jon 11:1\x*Mia ka bogo na, Yesu naliko kiano naiagagoano nalo ajum̃a amiel abavin mave Yerusalemo, naruei nalo amalmaluvo ea m̃arkomeli na telisu na Betani, ana ea vio na tira na Marita naio buru Yesu ban ea kialo vonuo. \v 39 Mia bogo na Yesu ba jo bijalo, ana Marita nene kuluene tai, siano Mere, naio jotano kamu ka Yesu jaano, naio jom̃a miagago ka kiano verloglogiano nalo. \v 40 Mia ka bogo na, Marita maka tovon ka riagago, naio jom̃a bukudeli toru ka rila vite nonovio riviniu tu vatitig rorea Yesu, a naio jo jidomii bijovijon ka im̃auano nalo nei. Mia iorou kanio, ana naio binimei mial Mere naio jom̃a jotano, naio jom̃a miagago ka Yesu, naruei naio ber ka Yesu, berinavo “Tubo, kulueku na naio jotano kurano ga jum̃abe na, napano kiniou ga takurano nojom̃a nomila vite nonovio nalo. P̃eli jau maka koto kovitilubar koviobo, mia bo kanio jau kover ka rimei riija kiniou.” \p \v 41 Mia kiado Tubo berdop̃e naio berinavo “Marita, jau kobe tira tai nam̃a kojo kojidom bijovijon vite m̃ele, a jau kojom̃a komijog bova m̃ele ka vite telabo na jibe na. \v 42 Mia be vite takurano ga jo ka mia jau kosidomii ve temi kanio, a vite nene Mere nei naio jo mileal ruei ea kiano meuliano, mia maka nejikia nodu lario den naio bereio.” \c 11 \s1 Volkouano nam̃a Tubo berloglog ka kito \r Mataiu 6:9-13 \p \v 1 Bogoti tai, Yesu ba bolkouo ea vio tai, avona bisi, ana naio binimei bereio, ana na kiano naiagagoano nalo tai bika denio, berinavo “Tubo, bo laka ka ver jau kalavon ka koverloglog kumemi ka kumemi bunu nuvijikia nubolkouo, tavukia na Jone berloglog kiano naiagagoano nalo beamu ka abolkouo tavukia naio.” \p \v 2 Ana Yesu mijamo kanio, naio berinavo “Mo, ver kamiu kuvisidom kubolkouo, kamiu kumijikia kuver tibe nei, kuverinavo: \q1 ‘Karamememi, memedu ga ka kumemi nuvitu nuvatove ka siamo lu. \q2 Kumemi nubolkouo ka kiamo navenatuboiano rimei. \q1 \v 3 Kumemi nubika denso ka kavar simemi sinaniano na banei a legiano nonovio. \q1 \v 4 A koviekokoa kumemi rivior kenememi kariano nalo, bior nam̃a kumemi numitum̃a nubiekokoa nalo nam̃a abijuku bova ban kumemi. \q2 A jau kotuvan re vite nalo alavon kumemi m̃ele.’ ” \s1 Jamerijiano na vikaniano na vite \p \v 5-6 Mia Yesu naio jidom ka nalo monoka amerou re ka avika vite den Atua, naruei naio ber jamerijiano tai banlo, berinavo “Verenio ka bogiano vio vare, keiilo ka kanamo bilbilu tai napano miel binimei boru ea kanamo vonuo. Mia samo sinaniano maka bunu tai rito, mia monoka jau ketikiti kavan ea tai na kunuano jo vaataro keanso, monoka kovika sikili denio, kover ‘Koig, bilbilu tai miyotuba ka kiniou vonganei ga, mia kiniou nebe deio riano. Maka bunu ve titai leleio ka mia nomijikia nodu rivan naio ka mia senio. ?Jau samo sinaniano tai beva ju kovio napano komijikia kajamo kanio van kiniou beamu vo?’ \p \v 7 “Mia jum̃abe, rojidomii rober p̃eli mia toro na mijikia riverdop̃e, verinavo ‘Ee koig, jau kala m̃elea re kiniou tibe na. Jau keialio, kumemi numituboniko m̃aratavo ruei, mia kumemliko kiritete nalo, kumemi numitua mememi jogu nalo ruei, naruei maka bunu nejikia notumolu bereio.’ Mia toro na maka rijikia river tibe na.” \p \v 8 Mia Yesu naio jusol tukunuano, ana naio ber kalo, berinavo “P̃eli bogo tealo toro tai rijikia sidomii iakurano ka riijaso bior jau kojo vaataro ga ka naio. Mia ver jau koim̃au re ka kovivika sikili denio vano-o, mia monoka sian vite venia napano m̃a kojo kobivika banio.” \s1 Yesu berii navikadeniano na vite den Atua \r Mataiu 7:7-11 \p \v 9-10 Mia tibe ka kiano jamerijiano Yesu ber bunu kalo berinavo “Toro na ver jom̃a bika vite, julaka mia naio mijikia rijevio, mia verenio toro na jom̃a jirag vite julaka, mia naio mijikia rilealio, mia ver toro na jom̃a miniania m̃aratavo julaka, mia m̃aratavo nene mijikia rivetavo kanio. Tibe na, mia kamiu kumijikia kuvar vite nalo nam̃a kumitum̃a kubika denio, a mia kamiu kuvileal venia na kamiu kumitum̃a kumisiragio denio, a m̃aratavo nam̃a kumitum̃a kuminianiaio mia naio rivetavo ka kamiu. \v 11 Ver kenerimo tai siserio, naio rivika niado sesa na jo, mia maka kejikia kodu maro tai vanio, \v 12 p̃eli na ver rivika boboti tu na jo, mia maka kejikia kodu buruolu rivan naio ka senio. \v 13 Be riano ka kamiu kube tomu na kirivova ga nalo, mia maka kamiu tai mijikia rila tibe na, kamiu kumitu kumisaaro julaka ga kam̃a kumisian tonovo nalo ban kenerimiu nalo. Jibe ga na, bogo napano kamiu kumitum̃a kubika den karamemiu na tiniabene, naio jaaro ga ka sian Niununo Lu van kamiu kenerinio nalo.” \s1 Aberenio Yesu mim̃au ea Sim̃aro kiano moroano \r Mataiu 12:22-30; Mak 3:20-27 \p \v 14 Ana iorou kanio, ana aburu m̃arabo ka toro tai na sim̃aro ban ea naio binimei ban Yesu, sim̃aro nene mila toro nei maka ril, mia Yesu mijidiglar sim̃aro nene denio, naruei naio mil bo bereio, mila ana nalo napano amial vite nei amiilo toru laka. \v 15 \x - \xo 11:15 \xt Mat 9:34, 10:25\x*Mia nalo tealo amijoku, naruei nalo aberii niegeniege Yesu, nalo aberinavo “Tete na naio jom̃a mijil bulag sim̃aro nalo ea ga moroano na sim̃aro nalo kanalo tubo, napano siano Belsabel, naio mijamo ka ban naio.” \v 16 \x - \xo 11:16 \xt Mat 12:38, 16:1; Mak 8:11\x*A nalo tai bereio, ajidomii bova bunu ka Yesu, naruei nalo ajum̃a amilavon naio, nalo ajidom ala lup̃ilup̃i naio ka naio rila kijokijo tai ea moroano na vio mave ka amijikia aialio. \p \v 17 Mia Yesu mijoglubarbar kialo jidomiano nalo, ana na naio berinavo “Ver tubo tai, kanano tomu nalo avuruburelo, napano mia togio atup̃elo ka togio dolu, mia tubo nene kanano im̃auano nalo monoka atibirbil. A ver vonuo tai, atum̃a avuruburelo napano togio sidom rijil togio dolu, mia nalo na maka ajikia atu rivu bogo tai. \v 18 ?Jibe ga na bunu, ver sim̃aro nalo na Setano kanano atum̃a avuruburevurelo ruei, ana mia navenatuboiano na Setano kanano tumolu tu tum̃abe? !Ana kamiu kumitum̃a kuberinavo jibe na naruei, ka kuber kiniou nojom̃a nemijil bulag sim̃aro dolu nalo ea moroano na burum̃ara sim̃aro na Belsabel kanano, mia maka rijikia tibe na leleio! \v 19 ?Mia ver tibe ka nam̃a kamiu kuberenio, jum̃abe naruei ana kam tealo bunu ajum̃a amijil bulag sim̃aro? ?Kei naio mijamo ka moroano na banlo, p̃eli Setano bunu ga bo? Bo ka ver kenemiu naiagagoano nalo nam̃a ajum̃a amijil bulag sim̃aro nalo ajog kenemiu iliano nalo. \v 20 Mia makanio, kamiu kuber nina maka rimemedu na. Mia kiniou nojom̃a nemijil bulag sim̃aro nalo ea moroano na Atua jum̃ano ga, mia vite na berialio ka Atua kanano navenatuboiano naio ju iviso ka kamiu ruei. \p \v 21 “!Kamiu kuvialio! Jibe kanio napano ver torkouo tai, naio rivar kiano saba na mira nalo, a tukuku vatitig ka burum̃ara kunuano. Naruei, vite nalo na toru nei kiano aju bo ga jouro ea kanano burusio. Naina naruei Setano kiano im̃auano jibe na naruei. \v 22 Mia ver torkouo dolu tai rimei napano naio p̃irinio jikili loa naio, mia naio rila mira kanio-o tuvulu Setano, ana mia naio mijikia rivar bulag vite nalo na mira na be kanano, napano beamu barkar tinieno eaio, a naio mijikia rivar vite nonovio napano ju jouro ea burusio na torkouo kanano, tan kalo van kanano tomu nalo. \p \v 23 \x - \xo 11:23 \xt Mak 9:40\x*“Toro napano maka takisor kiniou, naio jo berbure kiniou, a toro na maka rim̃au vija kiniou ka kumemi nuvuru kanaku tomu nalo amei vio takurano, naio jom̃a mijil dedade ealo abeve terakurano.” \s1 Niununo va naio mijikia binimei bereio \r Mataiu 12:43-45 \p \v 24 Ana Yesu ber bunu, berinavo “Bogo tai, bogo nam̃a amijil lar niadu den toro tai, niadu nene mijikia riva yeturu ka sirago kunuano dolu tai. Mia ver rileal re tai, mia naio riverinavo ‘Ee, mia nalavon ka navan bere ea kunuaku moruo na beamu vo.’ \v 25 Mia bogo napano naio binimei, mia rileal ka yimo nene meravo bo jo, abar batitig vite nene nalo biniu ju memedu bo ruei. \v 26 Ana mia naio rivan rivuru niadu ve aluo dolu napano nalo abova loa naio lie vo, amei vija naio, ka na mia nalo ava joomo bereio ka atua toro nene. Ana toro nene, beamu kiano meuliano bova, mia iorou kiano meuliano bova bova laka.” \s1 M̃arabo na avokar saariano na be riano \p \v 27 Ana ka bogo na, tira tai jo naliko nalo napano ajum̃a amial vite nalo nei, napano m̃a amijog Yesu kanano iliano, naruei tira nei jaaro m̃ele kanio. Mia naio miaga m̃erere laka naio berinavo “!Aiou liki! Koniomo napano bariso, midu yu banso, Atua kiano ilivuiano ve toru laka toa naio, napano bar tete tai jibe ka jau.” \v 28 Mia Yesu berdop̃e ban naio, berinavo “Nao, nina be riano na, mia kiniou neber ka jau ka mia Atua kiano ilivuiano rimei ve toru lie bereio vo van toro kei napano naio monmonea Atua kiano iliano nalo, naio mila venia napano naio jom̃a berenio.” \s1 Tomu na ajidom aial kijokijo \r Mataiu 12:38-42; Mak 8:11-12 \p \v 29 \x - \xo 11:29 \xt Mat 16:4; Mak 8:12\x*Ana ka bogo na, tiniobi nalo nam̃a amiagago ka Yesu nalo aju abinimei telabo lie vo, mia Yesu naio mijikia ka nalo miroano kalo nalo abinimei ka ajidom aial kiano kijokijo nalo ga, ana naio mil banlo, berinavo “Kiniou nemial jibe ka tomu nalo na taara na kenemiu banei abova laka. Nalo aju ajidom aial kijokijo toru laka, mia makanio, mia Atua maka rijikia sian kijokijo tai leleio vanlo. Mia naverialiano Jona, kiano kijokijo re nua ga, nina ga mia amijikia aialio. \v 30 Atua miila Jona, jibe ka kijokijo tai ban nalo na vio Nineva re nua ruei, ana naio miila bunu kiniou Kulorinio Kenerinio nebinimei jibe kijokijo tai ban kamiu na vonganei. \p \v 31-32 “Mia kulo Nineva re nua napano amijog Jona kiano iliano nalo, abiliglo ka bogo nene, a mia nalo na atumolu ea legiano na tibureiano, mia aver bulag rimemedu kenemiu torokoriano nalo, bior be toro tai napano naio loa laka ka Jona naio jo bija kamiu, mia maka kuvilig kamiu. \p “Nanua bogo tai bunu tira na toru tai na naio be parinio tubo tai napano naio jumolu ea kiano buruvenuo, napano jo koalabo laka, naio batove binimei ka rijog tormoruo parinio tubo Solomon kiano ilimasosouano. Naruei tira na toru nei bunu mia naio tumolu tu ea legiano na tibureiano, naio river bulag rimemedu kenemiu torokoriano nalo, bior be toro tai napano naio be masou loa Solomon naio jo bija kamiu, mia kamiu maka kuvisidom naio leleio.” \s1 Kijokijo juo ea tivelinio na yulu \r Mataiu 5:15, 6:22-23; Mak 4:21; Luka 8:16 \p \v 33 \x - \xo 11:33 \xt Mat 5:15; Mak 4:21; Luk 8:16\x*Mia Yesu ber bunu, berinavo “Bogo na ver rejelan yulu, kito maka retelan ka mia rava roduvanio toa bulutanbo tai ea borotano, p̃eli na mia kito reivekoio ka basaro tai bereio, mia kito rejelanio ka mia reiveio takilele mave, ka mia ver toro na rimei mia mijikia rial ka yulu mereralii vio nonovio biniu.” \p \v 34 A Yesu ber bunu, berinavo “Toro mirano naio jibe ka vio takurano napano yulu mijikia mereraliio binimei joomo ea mokotenano. Tibe na, ver miramo rimeravo rivu, rivitii batitig vite nalo, mia tibe ka napano tiniemo bujo magmago ka yulu. Mia verenio miramo rivova, tinie jii vite nonovio nam̃a jom̃a mialio, mia jibe kanio napano tiniemo bujo magmago ka melijokouo. \v 35 Tibe na, mia kamiu monoka kuvitikar rivu, ka yulu napano joa tiniemiu rimei re bunu tibe ka melijokouo bereio. \v 36 Mia ver tiniemiu rivujo ka yulu tulaka nam̃ariga, napano maka ve melijokouo tai ve telisu toaio, mia kenemiu meuliano rimerera vatitig rivu, rudulii vatitig vio nonovio rivu.” \s1 Yesu mil jikili ban navurim̃araboiano na nalotuano nalo \r Mataiu 23:1-36; Mak 12:38-40; Luka 20:45-47 \p \v 37 Mia Yesu mil ban tiniobi nalo bano-o, naruei Varisis tai napano jom̃a miagago kanio ber ka Yesu berinavo mia rivuru naio rivan ea kunuano, ka rila sano sinaniano tai. Ana na Yesu ban bija naio, mia bogo na sinaniano amiomon ju, Yesu ba jotano ea vio na sinaniano. \v 38 Naruei ka bogo nene, Varisis nalo abokar jikili kialo tuboiano tai ka toro monoka takii m̃arabo tealo ka m̃a sekon jum̃ano karina mijikia sinano. Mia Varisis nei naio jidom ber Yesu naio be toro lu tai, naio monoka rila tibe ka napano kialo bajago na jikili nei berenio, mia bogo napano naio mial ka Yesu maka sidom bijon ka naio rilaio, naio miilo toru laka kanio. \v 39 Ana Tubo mil ban toro nei, naio berinavo “Kiniou nemijikia kenemiu bajago kamiu Varisis nalo ruei. Kamiu tiniemiu jii m̃elea ka m̃a kumisekon vatitig rivu dam̃ariga kenemiu baja nalo a kenemiu baju nalo, ana kumitum̃a kube m̃arou kanio, kumitum̃a kuberiam̃a kamiu kumeravo, a kube lu. Mia burum̃ara niamiamo na bijurukar kamiu kia navo, bior kenemiu iviso nalo abujo magmago ka m̃a kumijukubin toro, a kumila kiki toro, a bajago nalo na kirivova jibe na. \v 40 !Ai, abe mia m̃a kuviavovu m̃elea re tibe na! ?Kamiu maka kuvitilubar ka Atua nam̃a jii vatavio na vite nonovio, naio ji bunu vajoomo na vite nonovio, mia bo laka ka ver kamiu kuvilakon nono tivelinio na kamiu rimeravo rivu ve riano, vatavio a vajoomo bunu. \v 41 Tonovo nalo nam̃a kamiu kumitum̃a kumisonlo toru bogo nonovio ban ea kenemiu baju nalo a bija kenemiu baja nalo, ver kamiu kuvitum̃a kuvilavon ka m̃a kuvio ka kija ga rivan talim̃asa nalo ga, mia rivu. Ver tibe na, p̃eli mia kamiu kuvial ka kenemiu vite nonovio nalo amei rimeravo vatitig ruei, ana mia m̃a kumila bijon re bunu kenemiu bajago dolu nalo.” \p \v 42 Naruei Yesu berii bajago nalo na juboluboiano na navurim̃araboiano na nalotuano nalo ba lie vo, naio berinavo “!Kamiu kulo Varisis, aua! Kamiu kumila bulag kamiu toru laka, mia rivova laka van kamiu. Kiniou nemijikia ka kamiu kumitum̃a kubitikar batitig bo dam̃ariga, ka ver kubar semiu m̃arsinaniano duelimo, mia monoka ve takurano rivan ea Atua kunuano, tavukia na tuboiano naio jom̃a berenio, a kumitum̃a kumila jibe na ka saba nonovio na be kenemiu, ba bokar bunu m̃asebitu sesa nalo a vite nalo bunu na jibe ka m̃arsili nalo. Mia vite nalo na tomormoruo nam̃a tuboiano berenio, kamiu maka kuvisidomialio leleio, jibe ka nam̃a ber monoka kamiu kumemedu rivu, a kamiu monoka tiniemiu tii Atua a kulo dolu nalo bunu. Ver kamiu kuvisidom kuvokar sikili vite nalo na tertelisu nei, naio bo ga, mia vite nalo na tomormoruo nei naruei naio bo ka kamiu kuvitum̃a kuvila ruei, mia maka lele kuvilaio. \p \v 43 “!Kamiu kulo Varisis o! Kamiu kumila lelan kamiu toru laka, mia rivova laka van kamiu. Joomo ea yimo nalo na volkouano, kamiu kumisidom ka bogo nonovio kuvitutano ea vio na be tomu na tortoru nalo jelelo ga, a verenio kuviel ea tomu nalo miralo, kumisidom ka avatove ka kamiu, a avio vatitig kamiu, a averinavo ‘Aiou, naverloglogiano novo, kavijo bo!’ \v 44 Mia ve kirivova laka rivan kamiu bior kamiu kube tekurano ga, kumitavukia m̃artanbo moruo nalo na tinielo bobogia ea ruei, amiel p̃ilinio mave ea ga, maka bunu ve tinielo ka vite jono tai napano menunu mon tano nei.” \p \v 45 Ana ea bogo na, toro tai napano naio be masou bo ka tuboiano, naio bunu jom̃a miagago, ana mijog jibe ka Yesu kiano iliano bokar naio bunu bija nalo napano amim̃au jibe ka naio, ana na naio berinavo “!Naverloglogiano, kiniou nomijog jibe ka kojidom keil niegeniege kumemi bunu!” \p \v 46 Ana Yesu berdop̃e, naio berinavo “!Nao-o, mia rivova van kamiu tomu nalo natuboiano bunu! Kamiu kumitum̃a kubitiri bulag bereio tuboiano sesa nalo tivelinio ka nalotuano bogo nonovio, nalo ajibe ka vite na teremi napano kumivon kakarlo ea tomu nalo taakalo ka monoka avarlo, mia kamiu kumitu jibe na ga, maka kuvikulkulu ka m̃arjukujumemiu tai leleio ka rilavon ka riijailo. \v 47 Mia rivova van kamiu, bior kamiu kumitum̃a kumiyovovua batitig m̃artanbo na naverialiano nalo na Atua kiano, mia kamiu kubevirare ga ka korobimiu tormoruo nalo re nua, napano nalo naruei amuebinvin naverialiano nene nalo am̃arm̃aro. \v 48 Kamiu bija nalo nei kubare ga, bior nanua, tormoruo nalo nei amue naverialiano nalo, mia banei kamiu kumisaaro ka kialo im̃auano nene, kumitusolio bereio napano m̃a kumitum̃a kumiyovovua martanbo nene nalo. \fig Ajibe ka tuboiano teremi nalo ea taakalo|alt="Heavy Burden" src="43_Luke11.46_HeavyBurden.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="11:46" \fig* \p \v 49 “Kamiu kumitibe ka ga napano ilimasosouano na Atua kiano ber nua, naio berinavo ‘Mia kiniou neiila kiaku naverialiano nalo a atevi nalo aviedu ealo, mia ala lelanlo, p̃eli mia auebinvinlo am̃arm̃aro.’ \v 50 Iliano nei sano nioti nene ber mia kamiu naruei kuvokar vironiano nam̃a korobimiu nalo re nua amuebinvin naverialiano nonovio nalo, jikar ka bogo na tikariano na yetemeriba nei. \v 51 Nina jikar ea Epel, binimei bokar Sakaraia, napano korobimiu nalo amue tam̃aria naio iviso ka boda bija Vio Lu joomo ea Atua Kunuano Lu. Riano, kiniou neber ka kamiu nei, ka vironiano na burukija na Atua kiano naverialiano nalo jua kamiu na vonganei. \p \v 52 “Nao, mia ve kirivova lie vo van kamiu tomu nam̃a amijikia batitig tuboiano, bior kamiu naruei kumidu van navetavoiano na m̃aratavo na jikiaiano, ana kamiu maka bunu kuvitum̃a kuva joomo eaio, a kamiu kumitum̃a kumituko m̃arabo ka tomu dolu nalo nam̃a ajum̃a amila vio ka ava jouro.” \p \v 53 Ana Yesu ber iliano nalo nei bisi ana naio batavio den yimo neibano, naruei naverloglogiano na tuboiano naliko Varisis nalo tinielo bitunu tanea ka naio, napano tiniel mimi laka. Ana na nalo abie sosor Yesu dam̃ariga, nalo ajum̃a abika iliano nalo a vikadeniano nalo na jikirkili banio, ka alavon ka ayukuru naio a ka rila naio river iliano tai na maka rimemedu. \v 54 Amiliviko Yesu jibe naio be temeul deden tai, bior ajidom ka aleal kiano iliano nalo tai ka mia amijikia atibure naio riviorio. \c 12 \s1 Ililuklukuano nalo mia amalmaluvo amei medave \r Mataiu 10:26-27 \p \v 1 \x - \xo 12:1 \xt Mat 16:6; Mak 8:15\x*Ana na tiniobi nalo ajum̃a abinimei ea Yesu keano vo, ajovulu menu na tomu nalo miroano. Mia bogo nam̃a abinimei vio takurano jibe na, vio telisu garuei, napano m̃a ajum̃a amivinkakarlo ga. Ana na bogo na Yesu maka ril vanlo vo, mia naio mil ban kiano naiagagoano nalo jukamu, berinavo “Kamiu monoka kuvitikar vatitigio ka Varisis nalo kialo bajago va nalo, bior nalo ajum̃a amil ka kuluniolo ga, ajum̃a amil moruo mia amila sibi ga. Kialo bajago va nalo nei amijikia amaluvo rivokar a rila bulag toro dolu nalo, jibe isi na joko telisu ga mia kirisop̃eli ba mim̃au bokar joko nonovio. \v 2 \x - \xo 12:2 \xt Mak 4:22; Luk 8:17\x*Vite nonovio na bova nam̃a tomu na jibe na ajum̃a amilavanio, p̃eli nam̃a aber luklukua ga, mia amalmaluvo ea vio medave navo, ka mia aviniu ajikiaio. \v 3 Iliano vaio nam̃a toro jom̃a berenio ea meljokouo, mia monoka ajogio bereio ea legiano, a vite nalo nam̃a toro jom̃a mijuvaluva kanio ea kunuano ga, mia aiaga m̃erere bereio ea tomu nalo miralo, ka mia aviniu amijikia ajogio.” \s1 Yesu kiano naiagagoano monoka rimerou re ka tomu nalo \r Mataiu 10:28-31 \p \v 4 Ana na Yesu ber ka bunu kiano naiagagoano nalo, naio berinavo “Banalo, kiniou neber ka kamiu ka kamiu kumerou re ka nalo nam̃a amijikia aue tam̃aria mokotenemiu nalo ga, karina mia maka bunu ajikia ala titai bereio ka niunumiu nalo. \v 5 Mia nejidom neil vatitig rivan kamiu ka mia kumerou ka toro kei? Mia kamiu monoka kumerou riano ka Atua ga, napano mia naio mijikia rila niabemiu rim̃aro beamu, karina mia mijikia rivu niunumiu bunu rivan ea vio nam̃a ajog rivova eaio. Lerinio, toro na naruei kamiu monoka kumerou ka naio. \v 6 Mia ver kumerou kanio, mia kamiu maka bunu kuvijikia kumerou ka todolu bereio, bior Atua jom̃a bitikar kamiu, naio jo jidomial kamiu. Kuvisidomii von menu sesa napano kirijako. Nalo miroano laka janea vio ga, ajibe ka soro ga, ap̃iliṽili kalo veru telisu ga ka kirijako jimo, mia Atua jom̃a tinien maio kalo abeve terakurano dam̃ariga, naio maka tinien ribobogialo. \v 7 A vijumiu nalo na ea pariparimiu bunu, miroano laka, mia naio buluku nonovlo beve terakurano ga. Mia Atua naio jo mial kamiu kubo laka jovulu kirijako nalo nei, naruei mia naio rivitikar vatitig kamiu rivu ka vite nonovio na kenemiu meuliano.” \s1 Toro na berial ka naio be Yesu kiano \r Mataiu 10:32-33, 12:32, 10:19-20 \p \v 8 Ana na Yesu berenio, berinavo “Kei nam̃a berial kamu ka tomu nalo miralo ber naio be kanaku toro tai, mia kiniou Kulorinio Kenerinio, kiniou bunu neverial siano van nailiano nalo na mave ka toro nene be kanaku. \v 9 Mia toro kei nam̃a berial kamu ka tomu nalo miralo ber naio maka ve kiaku, mia kiniou Kulorinio Kenerinio kiniou bunu neverial van nailiano nalo na mave never toro na naio maka ve kanaku. \p \v 10 \x - \xo 12:10 \xt Mat 12:32; Mak 3:29\x*“Kariano nalo bija ilivovaiano nalo, bija iliano nalo nam̃a mila lelan kiniou Kulorinio Kenerinio, Atua mijikia riviekokoa toro riviorio, mia toro na ver mila lelan tolu na Niununo Lu, berii Niununo Lu kiano im̃auano, berinavo Sim̃aro ga mim̃aukanio, toro na jibe na, Atua maka rijikia riviekokoa bogo tai leleio. \p \v 11 \x - \xo 12:11 \xt Mat 10:19,20; Mak 13:11; Luk 21:14,15\x*“A verenio bogo tai, tomu nalo tiniel ser kamiu, mia avan ea ilivatitigiano ka kamiu. Mia amijikia avuru kamiu kuvan kuvitumolu kuvitu kamu ea tomu na tortoru na yimo na volkouano nalo miralo, a ea komeli bunu, mia kamiu kuvisidomial m̃ele re ka mia kuverdop̃elo tum̃abe, p̃eli na mia kuver iliano na vabe vanlo. \v 12 Rimonloglog aura nei ga, mia Niununo Lu ga rijai kamiu, ka riverloglog kamiu ka iliano na vabe na mia kamiu kumijikia kuverenio.” \s1 Jamerijiano na toro be sanibaiano napano maka sidomii vatitig kiano meuliano \p \v 13 Naruei tiniobi nei napano aju nei nalo tai, naio bio ban Yesu, berinavo “Naverloglogiano, kuruaku naio jom̃a mijukubin kiniou-o mia, naio maka tom̃a tan ka batitig karamememi jajum̃ano rivija kiniou. Bo kanio mia jau kover kanio ka naio rila rive verare ga vija kiniou.” \p \v 14 Ana na Yesu berdop̃e, berinavo “Ai, abe vite na maka ve kanaku ka nalaiio. Kiniou maka nove toro nana mia netibure kamiu.” \v 15 Jibe na naruei ana na Yesu maka rila tibe ka na kema nei naio berkanio, mia naio jian iliano tai tivelinio ka sidom m̃elea vite nalo. Naio berinavo “Kamiu monoka kuvitikar rivu, maka rivu ka kuvitum̃a kuvijoku m̃ele ka kulo dolu nalo, kumisidom m̃ele ka kuvar vite nalo na be kialo. Kiado meuliano maka toa vite ve telabo nalo napano na roju rabario, mia kiado meuliano jikili jua vite dolu.” \p \v 16 Mia Yesu jusol kiano iliano ea vio na lie vo, naio ber jamerijiano tai banlo, naio berinavo “Toro sanibaiano tai kiano borotano toru laka, a bo laka, naruei kiano tiniavio nalo abar marimeuano toru ealo. \v 17 Mia tete nei naio mial sinaniano nalo nei, naio maka bunu rijikia mia rila tum̃abe naruei, ka mia rivar vatitig sano sinaniano nalo nei tua vio na vabe, bior kiano yimo na varvatitigiano na sinaniano bija kiano vio dolu nalo abujovujo nonovio ruei. \v 18 Ana na kema neibano, berinavo ‘!Mia noue bulag kanaku yimo na varvatitigiano na sinaniano moruo nalo nei, ana mo nomijikia noim̃au kanio na be terivou dolu nalo bereio, na mia nalo ave tortoru lie vo, na mia rivare ka sinaniano a vite dolu nalo na miroano nei kanaku. \v 19 Mia bogo na ver noim̃au kanio riviniu, mia kiniou naial kiniou tibe ka kiniou riano, kiniou nobo kija naruei! Riano ga, mia kiniou nojog rivu! Mia kiaku saba na miroano nei, mia nesenilo rivano-o mia avitikar vatitig kiniou rivano-o rivokar yuka ve miroano. Ka bogo na, mia noim̃au lele re bunu mia nesen vaio na nojidom, a mia nomunu uei tibe na ga, mia notoa meuliano nabo nam̃ariga na.’ \p \v 20 “Toro nei naio jom̃a jidom jibe na bano-o, mia naio maka rijikia ka Atua berii ruei ka mia ril vanio naruei, naio berinavo ‘E kodovo, komiavovu ga na, bogiano nei ga, kiniou nojidom nodular bereio kanamo meuliano denso. A vite nalo na miroano nam̃a komim̃au bijon kalo na, nam̃a jau komiobijilo be kanamo na, mia ave kei kiano bereio liki na?’ ” \p \v 21 Ana na Yesu ber kalo, berinavo “Mia tibe na naruei rivan tomu nalo nam̃a ajum̃a abarbijii kialo saba telabo, napano abe tomu na sanibaiano tivelinio na yetemeriba nei, mia maka leleio ave sanibaiano tivelinio na saba nalo na ea Atua.” \s1 Yesu berlubarbar banlo jum̃abe ka toro nam̃a jo jidomii m̃elea kiano meuliano \r Mataiu 6:25-34 \p \v 22 Ana na Yesu ber ka bunu kiano naiagagoano nalo, naio berinavo “Kar tena, kiniou naber ka kamiu, ka maka rivu ka kenemiu jidomiano rivujo m̃ele ka im̃auano na kuvitikar kamiu ga, ka na mia m̃a kuvivika, kuverinavo ‘?Mia vio na vabe na mia kito romijikia releal sinaniano?’ P̃eli na ‘?Mia rovokar kulum̃arauo na royaio tum̃abe?’ \v 23 Jidomiano nalo na maka rimemedu, bior kenemiu meuliano naio bo loa ka sinaniano, a niabemiu naio bo loa ka kulum̃arauo. \v 24 Kuvisidomii von menu maina nalo nam̃a ajum̃a amierier janea vio nalo na. Nalo na maka m̃a aim̃auka kialo tiniavio, a maka avavenei ka avarbijii sinaniano rimei vonuo, a maka avar batitig salo sinaniano nalo tua vio nene tai. Mia Atua jom̃a baganlo, a ea kiano vitiiano, naio mial kamiu kubo lie loa ka menu nalo, ana mia naio rivitikar kamiu rivu laka tovulu nalo. \v 25 ?Kamiu kuberiam̃a toro napano jom̃a jidomii kiano meuliano toru laka naio mijikia rila kiano meuliano na bulati na rimei vetebievi kija bere ve telisu? \v 26 Makanio, maka tibe na, mia bior kamiu maka kuvijikia kuvila titai na telisu jibe na, bo kanio kamiu kuvisidom bijovijon re vite dolu nalo na ea kenemiu meuliano nalo. \fig Kamiu kubo loa ka menu nalo nei|alt="DH-Raven" src="43_Luke12.24_DH-Raven.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="12:24" \fig* \p \v 27 “Kuvisidomii von buruniegniegi novo nalo nam̃a ajum̃a amililuo janea vio na. Nalo na maka m̃a atu aim̃au a maka m̃a atulu m̃alo kuluniabele nalo. Mia kiniou naber ka kamiu, Parinio tubo Solomon re nua, napano naio be nasanibaiano laka, a naio be kiano saba nonovio, kulum̃arauo nalo nam̃a miyaio maka rivar niogniogu na bo tibe ka m̃aniegniegi nalo nei. \v 28 M̃aniegniegi nalo nam̃a abe tena bogoti takurano ga, mia beni ana aisebilo ea sebi, mia Atua jo miyovovualo batitigio abo laka. Jum̃abe, kuberiam̃a Atua maka rijikia rivar kulum̃arauo van kamiu? Kaleliki, kamiu na maka kuviekar naio sikili leleio a! \p \v 29 “Bior vite nalo na, mia maka rivu ka kenemiu iviso rivujo ka jidomiano nalo na, kuverinavo ‘?Tum̃abe ana na mia rosinan, a romunu, a releal kulum̃arauo?’ Mia maka rivu ka kuvitum̃a kuvisidomii bijovijon m̃elea laka tibe na. \v 30 Ierinio, tomu nalo reraio na buruvenuo nonovio na yetemeriba neibano ajum̃a ajidomii m̃elea vite nalo jibe na bogo nonovio ga, mia kamiu, karamemiu naio mijikia ruei ka monoka kuvar vite nalo na jibe na. \v 31 Tena be moti ka mia kuvisidomii ve toru ea kenemiu iviso nalo, naio be Atua kiano navenatuboiano. Mia verenio kuvila tibe na, ana na mia naio rivar bunu vite dolu nalo nei rivan kamiu. \v 32 Ierinio kiaku nunu sesa nalo, karamemiu naio jidom toru ka rijamo ka kamiu kumei kuve tubo ka kiano tomu nalo, ana na mia kamiu kuvisidomial re titai leleio, mia vite nonovio rimei rivu ka kamiu.” \s1 Toro na be sanibaiano tivelinio na Atua \r Mataiu 6:19-21 \p \v 33 Ana na Yesu ber bunu ber “Bo kanio kamiu kuṽiliṽili bulag ka kenemiu saba nalo na, kuvar veru nene van talim̃asa nalo ka kuvijailo. Ver kuvitum̃a kuvila tibe na, jibe kanio kumitu kubar kenemiu burum̃ara basaro tai joa vio mave, napano mia maka rijikia rimei dagdago bogo tai, a kuvitum̃a kuvison bijii kenemiu saba nalo na miroano rivan eaio, ka mia kuvarkar tiniemiu eaio, ka mia toro na vinauano rijikia re ka rivar bulagio den kamiu bereio, p̃eli na mia sivinia ser dudulio re. \v 34 Mia bo kanio kamiu ve kenemiu saba novo nalo na atua vio mave tibe na, bior mia kenemiu jidomiano nalo atu tulaka ea vio na ga napano kenemiu saba na bo nalo ajuaio.” \s1 Naiagagoano nalo monoka atu vatitigio ka mia Tubo rimei bereio \r Mataiu 24:42-51; Mak 13:33-36 \p \v 35-36 \x - \xo 12:35-36 \xt Mat 25:1-13; Mak 13:34-36\x*Ana na Yesu ber bunu kalo, berinavo “Kamiu monoka kuvitu derevijo tulaka ka mia kenemiu Tubo riyotuba ka kamiu. Kamiu monoka kuvitibe ka tomu nam̃a amim̃au toro na toru tai kanano, napano naio juvanlo ka ban ea soriano tai. Naruei nalo amiyovovualo, ajelan bunu yulu nalo, ajumormolu aju, mia bogo vaio napano mia kialo toro na toru naio rivoru, naio rimei rinia m̃aratavo, mia nalo aju rorea ruei, amijikia avetavo kanio vaarakurano ga. \v 37 Mia burum̃ara ilivuiano van tomu nalo nam̃a amim̃au jibe na, ka bogo napano kialo toro na toru boru keanlo, mia nalo aju rorea ruei, nalo ajevijo aju. Mia kialo toro na toru naio saaro ve toru kalo, ana na mia naio riva riija naio, karina mia rimei mia amiilo ka naio riviolo ka amei atutano ea kiano vio na sinaniano, naio biovio ka sinaniano novo tai banlo. \v 38 Mia bekurano ka ver vio bobogio ruei, p̃eli na ba bokar bogiano vio vare, p̃eli na vaataro ka tu riolu, mia ver toro na toru naio rimei, rial ka kiano tomu nalo ajevijo aju rorea naio jibe na, mia naio rila vatitiglo rivu-o mia. \p \v 39 \x - \xo 12:39 \xt Mat 24:43,44\x*“Mia bereio be verare ga ka ver toro tai napano mijikia memedu ka bogo na toro na vinauano mia rimei ea kunuano, mia toro nei maka rijikia tuvan kunuano to ga tibe na ka naio riva vio dolu, naio monoka to derevijo rorea naio to. \v 40 Tibe na, kamiu bunu monoka kuvitu rorea vatitig rivu ka mia kiniou Kulorinio Kenerinio nomaluvo, bior mia nomaluvo ka kamiu bereio ea bogo tai napano maka toro tai rijikiaio, p̃eli na tom̃a sidomii ka mia river nemei bereio eaio.” \s1 Jamerijiano na toro na im̃auano na kiano toro na toru naio binimei bereio \r Mataiu 24:45-51 \p \v 41 Ana mo Pitere bika den Yesu, berinavo “?Tubo, jamerijiano na jau kober vonganei na, jau kober ban kumemi kanamo naiagagoano ga, p̃eli na kober ban tomu nalo nei ga abiniu?” \p \v 42 Mia Yesu maka sian verdop̃eiano nene rimemedu vanio, mia naio berdop̃e ban ea jamerijiano tai. Jamerijiano nene naio jibe nei, ber “Ver toro na im̃auano tai, napano naio be masou bo laka, a naio biekouo ea kiano im̃auano, mia naio rim̃au tum̃abe naruei? Ver kiano toro na toru juvan vio ka riva koalabo, mia naio tuvan kiano naim̃auano nalo atua naio jum̃ano. Mia kema nei naio rivitikar kiano tomu na im̃auano dolu nalo, mia naio rivokar vatitig im̃auano nalo nene. \v 43 Mia bogo na toro na toru naio rimei bereio, mia naio rileal ka kiano toro na im̃auano nei, naio jo bokar batitig im̃auano nalo nene kiano vo. Mia ka bogo na, mia toro na im̃auano nei naio rijog rivu ve toru laka, \v 44 bior mia toro na toru nei naio tuvan vite nonovio na kanano tua jum̃ano. Ierinio, mia Atua rila tibe na ga bunu. \p \v 45 “Mia ver toro na im̃auano nei naio rim̃au rivova, mia bogo na ver kiano toro na toru nei tuvan vio ka riva to koalabo, mia naio jidom riverinavo ‘E, toro na toru nei naio ba jo yako kirisiou laka ruei, p̃eli mia rimei re bunu naruei.’ Ana na mia naio tumolu rila kiki tomu na im̃auano dolu nalo, a rivijuku rivova ka tire nalo na im̃auano, a mia naio tom̃a sen veru na toro na toru nei kiano, a riva rimunu uei ea legiano nonovio. \v 46 Ana mia toro na toru nei naio rimei bereio ea legiano tai na mia toro na im̃auano nei naio riilo kanio garuei, ea bogoti tai na mia naio risidom re ka mia boru nei rimei eaio. Ana na mia toro na toru nei sian burum̃ara vironiano van toro nei napano mia rila naio riva toa vio na tomu na pariparilo kirisikili ajuaio. \p \v 47 “Mia toro na im̃auano napano mijikia batitig venia napano kiano boru jidomio ka naio monoka rilaio, karina maka rilaio, mia monoka avitii vatitig naio. \v 48 Mia toro na im̃auano napano mila na bova memedu ga ka mia avitii vatitig naio riviorio, verver naio maka rijikiaio, mia avitiv naio ve toru re. \p “Toro na Atua mije ban naio ve toru, Atua jidom ka rial toro nene rim̃au ve toru rivijaio. Mia ver toro napano tomu nalo amije vite nalo miroano monea jum̃ano, mia amijikia avika vite ve miroano lie vo den naio bereio.” \s1 Yesu be burupati na toro nam̃a mil die toro \r Mataiu 10:34-36 \p \v 49 Ana na Yesu berenio berinavo “Kiniou nebinimei ka noyon sebi rimemedu ea vio yetemeriba nei, mia bo ka ga ver sebi nene rivilvili ruei, ana makan vo. \v 50 \x - \xo 12:50 \xt Mak 10:38\x*Burum̃ara im̃auano kouo tai monokoro jo kamu ka miraku kia navo, ka mia monoka nevija dulu eaio, mia vonganei notom̃a nop̃idig kar kiniou ruei riviorio. Bo ka tenene rimei sop̃eli, ka nomijikia nala nonovio. \v 51 ?Kamiu kumisidom kuberiam̃a kiniou nebinimei ka nala burum̃ara tum̃aro toa yetemeriba nei? Makanio, maka nemei ka nodu tum̃aro toaio, mia nebinimei ka nala bajago na vuruvureiano rimei ve toru lie vo. \v 52 Mia tikar vonganei, p̃eli ea vonuo tai, tomu nalo jumo ajuaio, ana mia nalo tolu nene avuruburelo ka naljuo nene, p̃eli na juo nene avuruburelo ka nalo tolu nene. \v 53 Mia tomu nalo avuruburevurelo, ka na mia tete m̃eaku nalo atudie karam̃alo nalo, mia teta nalo atudie kialo tete m̃eaku nalo, mia nena nalo atudie kenerilo niatira vevinio nalo, a niatira vevinio nalo atudie kialo nena nalo, a mia niasimemi nalo atudie niatira na joro vonga ka kenerilo m̃eaku nalo, ana mia niatira nalo atudie kenielo niasimemi nalo.” \s1 Monoka avitilubar kijokijo na bogo na Yesu kiano \r Mataiu 16:2-3 \p \v 54 Ana mo Yesu mil ban tiniobi nalo bereio, naio berinavo “Bogo na kito rotum̃a roial burum̃ara melijo na bobogio joa vio nam̃a jegi moluo eaio, romijikia ka mia yuo rimei, mia maka vesiou ga ana na yuo bovo. \v 55 Mia bogo nam̃a romijog ka kanado jegi na saot jom̃a miuvuvu, nina naruei romijikia ka mia vio rivitunu m̃ele, ana na mia monoka tibe na ga na. \v 56 ?Nina naruei, kamiu kumitum̃a kubitilubar ruei kijokijo na vio yauo a yetemeriba, ka mia bogo tum̃abe p̃eli mia tum̃abe, ana mia jum̃abe kamiu maka kuvijikia kuvitilubar kijokijo nalo na ea kanaku burum̃ara bogo na vonganei nei napano m̃a nojo bija kamiu? P̃eli kamiu maka kuvisidom kuvitilubar ga kovio? Tomnei, kamiu kubarvar laka ka kamiu, kuber vite nalo mia maka kuvilaii.” \p \v 57 “Bo ka ver kamiu kuvilavon ka kuvijikia kuvitilubar kija ka m̃arabo na vabe naruei na naio memedu ka kamiu kuvitakiio. \v 58 Verver bogo tai jau kala baravo kam juo toro tai ka titai, mia naio sidom rivurso kavan kotumolu kotu kamu ea toro na tibureiano mirano riviorio, mia bo ka jau kala vio sikili ka keil vatitig rivija naio, beamu ka bogo na kamiu maka kuvoru komeli vo. Ver makanio, p̃eli mia naio ruduso kotoa toro na toru nam̃a jijibure toro jum̃ano, ana na toro na toru nei p̃eli mia naio ruduso kotoa tomu nam̃a abokakar tomu nalo jum̃alo, ana mia nalo aduso kotoa yimo na tetavokoiano. \v 59 Ierinio, kiniou neberii kaso, ka ver tibe na, mia jau maka kejikia kataluvo bereio den yimo na tetavokoiano nene, rivanvano-o mia jau kovulu bulag nono kiamo mauo riviniu beamu vo, ana mia jau komijikia kataluvo bereio.” \p “Mia iliano nei naio be riano ban kenemiu meuliano na yetemeriba nei, a be riano bunu ea tivelinio na kamiu bija Atua.” \c 13 \s1 Ver koviligso re, mia jau kam̃aro \p \v 1 Mia tomu nalo na aju ea bogo na, ajukunu ka kulo Kalele tealo ban Yesu, napano toro na toru na Romo nei Pailat mila bajago na kirivova tai kalo. Nalo aberenio “Nalo na ajua Atua Kunuano Lu, mia monloglog bogo na aju amilotu ka Atua, amila sida banio, mia Pailat nalo abinimei amiel binvinlo am̃arm̃aro, mia amila kitkiti kialo burukija bija burukija na kialo sida neibano ajum̃a amilaio.” \p Naruei bogo na aber vite nei ka Yesu, ajidomii ruei ka vite na bova nei na maluvo kalo, p̃eli be Atua kiano vironiano tai banlo, bior kialo vovaiano tai napano p̃eli nalo amilaio. \p \v 2 Ana na Yesu berdop̃e banlo, berinavo “Kamiu kuvial kulo Kalele nalo na am̃arm̃aro kirivova jibe na jum̃abe na? P̃eli kuberiam̃a nalo abe tomu na bova laka, jovulu kulo Kalele dolu nalo, naruei naio be kialo vironiano ga? \v 3 Kiniou nojidom nover ka kamiu never makanio, naio maka tibe na. Mia monoka kuvitikar vatitig rivu, bior ver kuvilig re kamiu, mia kumijikia kum̃aro bunu ea bajago na jibe na. \p \v 4 “Mia kamiu kuvisidomii von yimo na siraragkuiano napano joa komeli na Sailomo. Naio bavin loa laka, mia bogo nanua naio mijoru, na jibirbil ea tomu nalo mia nalo duelimo ba arolu [18] am̃arm̃aro. ?Mia jum̃abe ka nalo na? ?P̃eli kumitum̃a kuber nalo na bunu abova loa ka kulo dolu nalo na vio Yerusalemo, mia nina naio jibe ka kialo vironiano tai, a? \v 5 Mia makanio, naio bunu maka tibe na. Mia kiniou neber bereio ka kamiu, neber monoka kuvitikar kamiu rivu, bior ver kuvilig re kamiu, mia kumijikia kum̃arm̃aro bunu ea bajago na tai jibe na.” \s1 Kijokijo na burubilivo na maka takou \p \v 6 Ana na Yesu ber jamerijiano tai bereio, napano naio ber jibe nei, berinavo “Toro tai, kiano burubilivo tai jua kiano tiniavio. Mia bogo tai ana toro nei naio binimei ea burubilivo nene, jidom ka rial von naio jakou p̃eli na maka takou. Naruei naio binimei mial ka buruiesi nene maka takou leleio. \v 7 Mia naio mil ban toro nam̃a bitikar kiano tiniavio, berinavo ‘Vonganei bokar yuka tolu ruei, napano nobinimei najirarago ka burubilivo nei m̃arati, mia maka lele tai. Niabeku mave ka ruei, naio jukoko vio na bo nei kurano ga, mia jau ketelario ga rivano.’ \p \v 8 “Ana na toro na im̃auano neibano naio tinien miia burubilivo nei toru, ana ber ka kiano toro na toru nei, berinavo ‘Ver tum̃abe, mia kito ralavon ka rotuvan tu ka yuka ve takurano bereio von. Ka mia kiniou nalavon ka noim̃au ka vatitigio von beamu vo, mia nekil p̃ili selvivia burupati, ka mia novisivisi tera buluku ea ka mia rila riluo rivu. \v 9 Naruei ver riluo rivu, rivar kija m̃arati ka yuka yako, mia mijikia tu bo tibe na bo kanio, ver makanio, mia jau komijikia ketelario rivano.’ ” \p Jamerijiano nene ber be bogo telisu kiano jo ka tomu nalo amijikia aviliglo, verver makanio mia Atua rijev vironiano vanlo. \s1 Yesu mieliel ka tiramoruo tai ka Legiano Lu \p \v 10 Ana ea Legiano Lu tai, mia Yesu naio jom̃a berloglog tomu nalo joomo ea kialo yimo na volkouano. \v 11 Ana ea vio na be tiramoruo tai naio jo, napano niununo na bova tai na mieiano joa naio. Ana niununo napano miadikar naio ka yuka duelimo ba arolu [18] ruei, napano mila na tiramoruo nei taakano jup̃e laka, naio maka rijikia rivitiri naio memedu leleio. \v 12 Mia bogo na Yesu jirarag loglogio, bio naio binimei, ana mil banio, ber jibe nei berinavo “Tiramoruo, kiniou neber jibe nei, neber jau, mieiano nam̃a bivikakarso na, mia ritaluvo denso vonganei ga.” \v 13 Ana bija iliano nei Yesu midu jum̃ano joaio, mia vaarakurano ga taakano binimei memedu bo bereio, naruei tiramoruo nei mijog bo toru laka, miaia Atua Sop̃i-o mia. \fig Niununo va mila na tiramoruo nei taakano jup̃e laka|alt="Bent Lady" src="43_Luke13.11_BentLady.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="13:11" \fig* \p \v 14 Mia navurim̃araboiano na yimo na volkouano nei, naio tinien jer Yesu ka napano naio mieliel ka tiramoruo nei ea Legiano Lu. Naruei naio mil ban tomu nalo, berinavo “Jibe ka na kito romijikia ruei, romijikia ka roim̃auka bogoti ve ari, mia bogoti takurano, maka roim̃au. Ver kamiu kuvisidom ka aieliel ka kamiu, mia bo kanio kumei ka bogoti ve ari ga, mia Legiano Lu na jibe nei naio maka rive bogo nene rimemedu.” \p \v 15 Ana na Tubo berdop̃eio berinavo “?Jum̃abe? P̃eli kamiu kumitum̃a kumijian kenemiu bue m̃arauo nalo ka Legiano Lu, p̃eli maka kumijianlo? P̃eli na kamiu kumitum̃a kubagan kenemiu temeul nalo a kumitum̃a kumiyon uei banlo ka Legiano Lu, p̃eli na maka kuvila tibe na? ?Mia bior vaio ana maka kuvisaaro ka namila batitig tonovo tai ea tiramoruo nei? !Kamiu kubarvar laka, kuber vite nalo mia maka kuvila! \v 16 Tiramoruo nei, naio be kuviviniedo tai napano kito robiniu romiyotuba ea yati na tormoruo Epraamo, mia Najuboliboiano miorikar naio ka mieiano nei mijil yuka duelimo ba arolu [18] ruei. Ana kiniou namial jibe ka Legiano Lu naio memedu ga ka kito rovurular naio den vio na bova nei napano joaio.” \p \v 17 Mia bogo na Yesu ber iliano nei, mila kiano uolu nalo nei amijog amimou toru laka ea tomu nalo miralo. Mia kulo dolu nalo, nalo ajaaro toru laka ka im̃auano na bo nalo na miroano napano Yesu milaio banlo. \s1 Jamerijiano na kurukubako \r Mataiu 13:31-32; Mak 4:30-32 \p \v 18 Mia Yesu mil bereio, naio berinavo “?Kiniou never iliano venia rivan kamiu ka mia rila na kamiu kuvijikia ka Atua kanano navenatuboiano naio jum̃abe? ?Mia kiniou never navenatuboiano nene naio javukia vite venia? \v 19 Mia nalavon ka nala rimeravo rivan kamiu ka jamerijiano nei, napano naio ber jibe nei, berinavo, Navenatuboiano nene, naio jibe ka kurukubako napano mijoru ba birakar joa buruiesi tai. M̃arati nei kiritavaso leleio, mia bogo na miluo, binimei be buruiesi tai na burutomoruo laka, naruei menu nalo abinimei amila m̃alo niuku nalo jua jaati nene nalo.” \s1 Jamerijiano na isi \r Mataiu 13:33 \p \v 20 Ana Yesu ber jamerijiano dolu tai bereio banlo, naio berinavo “?P̃eli mia kiniou neverinavo Atua kiano navenatuboiano naio javukia vite venia bereio? \v 21 Navenatuboiano nei, naio javukia tira tai nam̃a jo milalaglag isi na teliki ga bija burum̃ara baju na yevi tai, naruei isi na teliki nei naio mila joko nonovio miyuku toru.” \s1 Be m̃arabo juo ga \r Mataiu 7:13-14,21-23 \p \v 22 Ana Yesu naio jo midu kiano m̃arabo bereio, naio jo jidom ka rivavin bere Yerusalemo. Mia bogo na jo ban jibe na, jo miel jel ea komeli nalo, jom̃a berloglog tomu nalo. \v 23 Naruei ea komeli tai, be toro tai bika denio, naio berinavo “?Tubo, nalo na mia avokar meuliano, nalo telabo, p̃eli na maka ve telabo laka?” \p \v 24 Naruei Yesu berdop̃elo, berinavo “Kamiu monoka kuvilavio sikili ka mia kuva joomo ea bulutavo dolu na, napano na teliki ga. Kiniou neber riano ka kamiu, ka mia tomu ve telabo asidom ava joomo, mia maka ajikia alaio. \v 25 Nina bior iorou, ana mia toro na toru na yimo mia naio rial ka bare ruei, mia naio tumolu, tetavoko vatitigio bereio. Ka bogo na, mia kamiu ve telabo kumei kuvidu buron kamiu ea m̃aratavo nei, mia kuviniu kuvio kuverinavo ‘Tubo, kumemi nuber bo ka jau kovetavo ka kumemi.’ Mia toro na toru nei naio riverdop̃e ga tibe nei, naio riverinavo ‘Ai, abe kiniou maka najikia kamiu leleio! Kamiu kube kulo be nalo?’ \v 26 Ana na mia kamiu kuvilavon ka kuver kanio ka bogo na, kuverinavo ‘Ana jum̃abe, jau maka bunu kosidomial ka kito naruei rojum̃a rajinan vio takurano dam̃ariga beamu mugaruei m̃a na? !Kumemi nene nei naruei nam̃a jau kobinimei m̃a koberloglog kumemi janea vio medave nalo ea kenememi komeli nalo!’ \v 27 Mia naio river kalo, riverinavo ‘Kiniou neber ka kamiu vaarakurano nua ruei, ka maka lele nejikia kamiu, kamiu kube kulo be. Mia namijikia ga ka napano kamiu kube tomu nam̃a amim̃auka bajago na kirivova ga. !Kamiu, kuvitaluvo den kiniou vonganei!’ \p \v 28 \x - \xo 13:28 \xt Mat 22:13, 25:30\x*\x - \xo 13:28 \xt Mat 8:11,12\x*“Ka bogo na, mia kuvijog rivova ve toru, mia ve burum̃ara tegiano, kuviser m̃arjuvomiu. Nina bior ka mia kamiu kuvial ka napano Atua kiano tomu novo nalo, jibe ka Epraamo, Aisak, Yakovo, a naverialiano dolu nalo bunu, nalo aju bo jouro ea kiano navenatuboiano ruei, mia kamiu, avuku kamiu kuvitu bo ga tavio tibe na. \v 29 Ea bogo na, mia kulo dolu vetelabo ayotuba ea sudu veri na yetemeriba nei, amei ka atutano ka asinan ea burum̃ara jokoluolu na jouro ea Atua kiano navenatuboiano, mia kamiu maka kuvijikia kuva jouro eaio. \v 30 \x - \xo 13:30 \xt Mat 19:30, 20:16; Mak 10:31\x*Mia tibe na naruei, ka nalo nam̃a aju iorou, mia atu tukamu, a nalo nam̃a aju jukamu, mia atu iorou.” \s1 Parinio Tubo Erot naio jidom rue bin Yesu \r Mataiu 23:37-39 \p \v 31 Ka bogo na, ana Yesu jo bavin Yerusalemo kia vo, mia Varisis nalo tai abinimei eaio, aberial kanio, aberinavo “P̃eli jau maka kejikia, ana Parinio Tubo Erot na, naio berkar ruei ka mia ruebinso. Bo ka jau kataluvo den tanobuku na naio jom̃a be tubo eaio, jau kovuro kava Yutea beamu vo.” \p \v 32 Ana na Yesu berdop̃elo berinavo “Kiniou maka nosidomial souo kurkuru na ka naio be toro tai na mijikia rila titai ka kiniou. Kuva kuverial ea mirano kuver kiniou noto nala kiaku im̃auano beamu vo. Kuver kanio kuver kiniou nojom̃a nemijil bulag sim̃aro nalo, a nojom̃a nemieliel ka tomu nalo, a mia notom̃a noim̃au tibe na banei, beni, veua bereio, rivano-o mia neial ka namila nonovio ruei. \v 33 Mia kiniou namijikia na ver ka kamiu, ka mia kamiu kuvisidomii m̃elea re kiniou, bior ka legiano nalo nei, kiniou nojo najaluvo den tanobuku nei navan tibe na naruei. Monoka najaka nava novoru Yerusalemo vo, bior namial jibe ka vio na naruei nam̃a tomu nalo ajum̃a amuebinvin naverialiano nalo eaio, jikar nua ruei.” \s1 Yesu naio tinien miia vio Yerusalemo \p \v 34 Ana na ka bogo na, Yesu tinien miia Yerusalemo m̃a jegidu kanio, naio berinavo “!Yerusalemo, Yerusalemo-o! Bior vaio ana kojom̃a komuebinvin naverialiano nalo, a kojom̃a kojuba binvin tomu nalo nam̃a Atua jom̃a miilalo abinimei easo? Vatelabo kiniou nejidom nodu jum̃aku selvivko kiamo tomu nalo tibe ka sabarou bio kirikiti nalo abinimei amiyuku jel tano ka sibiano, mia kanamo tomu nalo maka asaaro kanio. \v 35 Mia komialio na, Atua naio jo bilig taakano kaso ruei nei, ana naio miila kiniou nebinimei be moti nei naruei, ana naber kaso, neber mia kanamo tomu nalo ajikia re aial kiniou bereio, rivano-o rivokar bogo na avitilubar kiniou, averii kiniou averinavo \q2 ‘!Atua sop̃i loa laka, jau keilivu ka naio napano naio jo binimei ea siamo!’ ” \c 14 \s1 Yesu mieliel ka toro na mieiano tai \p \v 1 Ana ka Legiano Lu tai, navurim̃araboiano na Varisis tia bio Yesu ba jinano ea kunuano. Mia tomu dolu nalo tealo nam̃a maka tiniel tii Yesu, nalo aju bunu ka bogo nei, ajum̃a abitivitii julaka ver naio rila vite tai na maka rimemedu, mia amijikia ala tibekovio ka naio. \v 2 Mia toro na mieiano tai jo naliko joomo ka bogo nei, napano toro nene niabene nalo jurojurobi tortoru laka. Mia Yesu mial toro nene, \v 3 naruei mil ban naverloglogiano na tuboiano nalo, bija Varisis nalo napano aju, naio bika denlo, berinavo “?Jum̃abe ka tivelinio na kiado tuboiano? ?Naio berenio kito romijikia reieliel ka toro ea Legiano Lu, p̃eli na ber maka rejikia reieliel kanio?” \p \v 4 Mo bogo na Yesu bika vikadeniano nei, amial jibe maka bunu ajikia asian verdop̃eiano rivanio, mia maka bunu ail. Ana na Yesu buru toro nei binimei vaataro keanio, ana mieliel vatitig ka naio bo bereio, berinavo mijikia rivan bereio vonuo. \v 5 \x - \xo 14:5 \xt Mat 12:11\x*Ana naio mil ban nalo na aju, naio berinavo “Kamiu kuvilavon ka kuvisidomii vonio. Ver kamiu tai, ka Legiano Lu, kenerinio tai, p̃eli na kanano temeul tai, naio riva rijoru rivatove ea bulukuei tai, ana mia jau kala tum̃abe? ?Mia jau monoka kala sop̃eli ga kava kovurular bereio, p̃eli na mia koverinavo ‘Uerei bova naruei, vonganei be Legiano Lu ruei, tuboiano berenio mia kiniou noim̃au re ea Legiano Lu, mia p̃eli keneriku p̃eli na kanaku temeul na tobo beamu vo ea p̃ili na, mia beni ga ana mia nava novuru lario?’ P̃eli mia maka bunu kejikia koto rorea titai bereio, mia jau kala sop̃eli ga na.” \p \v 6 Mia nalo maka bunu ajikia ka mia aver verdop̃eiano venia ka tivelinio na rivan naio bereio, aju buru ga jibe na. \s1 Maka rivu ka toro riyuku lelar naio bereio \p \v 7 Mia bogo na aju ka atutano ea sinaniano, Yesu bitilubar ka nalo tealo napano boru na jokoluolu biolo abinimei, tiniel jii toru ka ajidom aleal vio na bo, nalo aba ajutano mave ea tomu na tortoru jelelo. Ana Yesu mial kialo bajago na m̃arouano nei, ana ber kalo, berinavo \v 8 “Ver bogo tai avioso ka kavan ea sinaniano na soriano tai, p̃eli na jokoluolu tai na jibe na, maka rivu ka koyokovo sop̃eli ka kava kototano ea tomu na tortoru jelelo garuei. P̃eli jau maka kejikia ka vio na, amila batitigio bo jororea toro na toru tai, \v 9 ana mia boru na jokoluolu nei mia rimei river ka jau, riverinavo ‘Aiou kuruaku liki, mia p̃eli jau kavatove beamu vo, bior jau kojom̃a kojotano ea kanaku toro na toru jeleigio na.’ Naruei mia jau kavar burum̃ara imouiano tai na rila kojog ve kirivova laka, mia monoka jau kavatove ga bereio, kalavon ka keleal kiri vio sesa tai ka na mia komijikia ketivan miramo eaio. \v 10 Mia bajago na bo naio jibe nei: Ver avioso ka kavan ea sinaniano tai, bogo na kovoru eaio, jau kava kototano rivija tomu ninio ga. Mia ver boru na jokoluolu nene naio rimei, mia naio rialso, mia naio riverinavo ‘Oi, burum̃ara toro, kiniou nemije batitig jelemo na jo mave ruei, mia kito ve juo ravan ana neti vatitigso.’ Ana ka bogo na, mia komijikia kojog rivu ve toru laka, ka boru na jokoluolu rivitiri larso tibe na ea kulo dolu nalo miralo nam̃a kumisinan vio takurano. \v 11 \x - \xo 14:11 \xt Mat 23:12; Luk 18:14\x*Tibe na naruei, ka mia toro nam̃a miyuku lelar naio, mia adu naio totano, mia toro nam̃a midu naio jotano mia ayukular naio to mave.” \s1 Bo ka kovio talim̃asa bunu rimei ea kiamo jokoluolu \p \v 12 Ana ka bogo na, Yesu ber iliano tai bunu ban toro napano bio naio binimei jinano ea kiano vonuo, naio berkanio, berinavo “Vonganei, kito romial ka napano tomu nalo, bogo na amila sinaniano tai, tiniel jii ga ka avio kialo bilbilu na bo, p̃eli kurualo nalo, p̃eli na kialo m̃aratavo dolu nalo, vija bunu tomu na tortoru nalo na abe sanibaiano nam̃a aju vaataro ga kalo. Ajum̃a amilala jibe na naruei, bior amijikia ka iorou, ver nalo nei bunu ala sinaniano tai bogo tai, mia monoka ala meran rivanlo bereio. \p \v 13 “Mia bajago na bo ka rila bogo na jokoluolu naio maka tibe na. Bo laka ka kovio kulo dolu nalo, jibe ka nalo nam̃a abe talim̃asa, p̃eli na nalo na niabelo maka rivu, p̃eli na jaba nalo, p̃eli na merebono nalo, p̃eli na tomu nalo na ajiberbena, amei asinan rivijaso. \v 14 Tomu nalo na jibe na maka ajikia ala meran rivanso bogo tai, mia bogo na Atua mial ka jau tiniem jaaro ka koburulo abinimei ajinan kamliko ea kanamo vonuo, mia naio saaro laka kaniso. Karina naio rilivu kaso, a mia jau kavar vonga kiamo ijaiano na bo biorio, ea bogo na naio rila kanano tomu na memedu ameul bereio den nam̃ariano.” \s1 Jamerijiano na sop̃eiano \r Mataiu 22:1-10 \p \v 15 Ana na toro tai napano joa sinaniano nei, naio mijog ka napano Yesu berii ka mia Atua rivitiri bulag kiano tomu na memedu ea legiano na maaro, naruei naio berinavo “!Ierinio, mia rivu lie rivan kito ka bogo na, ka napano mia kito raiasol burum̃ara jokoluolu na jouro ea Atua kanano navenatuboiano nene!” \p \v 16 Toro na, p̃eli naio jom̃a ber naio bo kovio ruei, mia tomu na jibe na maka asidom ava jouro, naruei Yesu ber jamerijiano tai ea tivelinio na, napano jibe nei “Toro na toru tai, naio jidom ka rila sinaniano tai, mia naio bio tomu nalo telabo ka amei. \v 17 Ana bogo na naio miomon vite nonovio bisi ju, ana miila kiano toro tai ka riva rivuru nalo nam̃a abiolo ruei ka amei. \v 18 Mia bogo na kiano toro nene bano-o miyotuba kalo, nalo abiniu abare ga, ajum̃a amila ilisop̃eiano ga. Tai ber jibe nei, berinavo ‘Ierinio, mia kiniou nobulu von ga kiaku niatano tai, naruei nojo napano ka neial von ka borotano nene jum̃abe. Mia kover ka toro na toru kover aua toru vanio, mia maka nejikia neviedu vonganei.’ \v 19 Mia dolu, naio ber jibe nei, berinavo ‘Ierinio, mia kiniou nobulu von ga kanaku buluku nalo tai, ka avuru kanaku rukuruku nalo, naruei nojidom ka nava neial ka be p̃irilo jikili jum̃abe. Mia kover ka toro na toru kover aua toru laka, mia maka nejikia neviedu vonganei.’ \v 20 Mia dolu bunu, naio berinavo ‘Ierinio, mia kiniou namila jokoluolu na kanaku soriano maka vesiou vo, naruei namial jibe ka p̃eli mia maka nejikia neviedu, bior saba telabo laka.’ \p \v 21 “Ana na toro nei binimei berial iliano nalo nei ka kiano toro na toru, mia bogo na naio mijogio mila naio mila siniabu kalo. Naruei miila kiano toro nei bereio, naio berinavo ‘Mo, jau kala sop̃eli kavan ea m̃arabo nalo na tertelisu vaataro na, kava keleal talim̃asa nalo, vija nalo napano abe mervitovi, vija merebono nalo, ana kuvurulo amei ea kiado jokoluolu.’ \v 22 Naruei naio ba milaio, mia iorou kanio ana naio binimei bereio ea kiano toro na toru nei, ana naio berinavo ‘Tubo, vite napano jau koberenio, kiniou nemilaiio ruei, mia tomu telabo abinimei ruei mia be vio toru jo kiano vo.’ \v 23 Ana miila naio bereio, berinavo ‘Tibe na, jau kavan bereio, kava lie kija ea vio nalo na komeli, mia katadua sikili toro kei na ver jau keialio, ka monoka amei, ka aison kanaku burusio, ka rila jokoluolu nei rive kirinovo tanea. \v 24 Nalo dolu nam̃a amila ilisop̃eiano na kirivova na, kiniou nobiolo batitig ka amei ea jokoluolu nei ruei, mia vonganei, mia maka nalo tai kalo napano mia rijikia sen kiri sinaniano nei tai leleio ea jokoluolu nei. !Kiniou neber vatitigio kiana!’ ” \s1 Yesu monoka to tukamu ea kiano naiagagoano nalo kialo meuliano \r Mataiu 10:37-38 \p \v 25 Naruei Yesu naio jo midu kiano m̃arabo ka rivavin Yerusalemo bereio vo, mia tiniobi niukniuku vio bujo kalo ajum̃a ajakisorio. Amiel bano-o, mia naio barp̃ilig kalo, ber kalo, berinavo \v 26 \x - \xo 14:26 \xt Mat 10:37\x*“Toro na jidom rimei rue jaaku, mia naio monoka rudu kiniou noto tukamu ea kiano meuliano, kiniou loa laka lie vo ka karam̃ano, kenieno, koano, kenerinio, kuruano, p̃eli na kuviviniene. Toro napano ver maka riilkue ka kiano meuliano, naio maka rivare ka rimei rive kanaku naiagagoano tai. \v 27 \x - \xo 14:27 \xt Mat 10:38, 16:24; Mak 8:34; Luk 9:23\x*Mia toro nam̃a jidom ka rimei rive kiaku naiagagoano, naio monoka rila tibe nei. Naio monoka rudu kiano m̃akolkolo, rue jaaku nam̃ariga, tibe ka mijamo ka naio ka rijog jaleleano rivior kiniou. \v 28 Bo ka kuvisidomii vatitig rivu vite nei beamu vo, beamu ka na mia kuvil sop̃eli, kuver mia kuvitakisor kiniou. \p “Naio jibe ka na toro tai, ver naio sidom ka rim̃auka burum̃ara yimo tai, naio monoka totano, rivitii beamu vo, mia rivuluku vatitig beamu kiano veru na vuliano na im̃auano nei, mia monoka rivitii veve rivu ka naio bare ka mia rila nonovio burum̃ara im̃auano nei, p̃eli na maka rivare. \v 29 Ver p̃eli na, mia naio tikar rim̃auka batitig bulapati, rivavavin kija ga, ana mia naio riilo ka napano jum̃ano bulati garuei, ana na mia im̃auano nei tei riuedom tobo. Naruei bogo na kulo dolu nalo amei aial yimo neibano jo bija bayimo nene be togio ga jo, a maka ve vodobi nene, mia avital niegeniege m̃elea toro nene-o mia averinavo \v 30 ‘O, kema na, kiano jidomiano kirinovo laka. Naio jidom rim̃auka kunuano, mia maka rila batitig tiiano na im̃auano, mila na maka rijikia rila nonovio riviniu.’ \p \v 31 “Jibe ga na, toro na jidom riverkar ka mia rimei rila im̃auano vija kiniou, naio monoka rila tavukia parinio tubo tai, napano toro na toru dolu jumolu ka naio, buru kiano burum̃ara taara na mira abinimei ka ala mira kanio. Tomu na mira na parinio tubo nei kanano nalo maka ve telabo tavukia toro na toru nei kanano, mia parinio tubo nei monoka rivitii vatitigio ga beamu vo, monoka sidomii vatitigio rivu ka naio mijikia tovulu burum̃ara taara neibano naio jo binimei ka naio kiana, p̃eli na maka rijikia tovulio. \v 32 Ver naio rial ka maka rijikia rilaio, naio monoka riila toro rieliko m̃arabo ka toro na toru nei, ka bogo napano naio jo koalabo kia ga vo. Naio monoka rivika denio, ka mia rivulu venia na ver toro na toru nei riverenio, ka mia ave juo atua tum̃aro bereio. Tibe na ana naio monoka rivatove ka toro na toru nei, rijamo ka naio nonovio rivanio. \v 33 Mo kamiu nam̃a kumisidom ka kumei kuvitakisor kiniou, kamiu monoka kuvitilubar ka kamiu bunu monoka kuvila tibe na ka kiniou. Toro na maka rijamo ka kiano meuliano kar kiniou, vija rera garuei kiano saba nalo, naio maka rijikia rimei rive kiaku naiagagoano tai.” \s1 Jamerijiano na vaatei \r Mataiu 5:13; Mak 9:50 \p \v 34 Ana Yesu ber jamerijiano dolu banlo, naio berinavo “Vaatei naio be tonovo tai, mia ver bogo tai ana vaatei nene naio rijea re bunu rivu, naio maka bunu rijikia rila kiano im̃auano, p̃eli na maka bunu ve titai rijikia rila rijea rivu bereio. \v 35 Mo vaatei naio jibe na, naio maka rijikia rila im̃auano na bo easo ea kanamo vonuo, p̃eli na ea kanamo tiniavio bunu. Vite na bo kanio, bo ka avuku rivan ea vio na soro ga. Nina naruei be tovorovo na kanaku naiagagoano napano milaluvu kanano moroano ka rila kanaku im̃auano. \p “Ana toro na be tiliniene bo, bo ka naio rijoglubar kanaku iliano nei.” \c 15 \s1 Yesu mila bilbilu naliko tomu na bova nalo \p \v 1 \x - \xo 15:1 \xt Luk 5:29,30\x*Ana ea bogo nalo na jibe na, amial ka napano tomu tealo napano tomu dolu nalo maka tiniel tiilo, jibe ka tomu na takis nalo, bija kulo dolu nalo napano Varisis aber abova, nalo bunu abinimei vaataro ka Yesu ka aiagago ka naio. \v 2 Naruei bogo na Varisis naliko naverloglogiano na tuboiano nalo aju amial ka Yesu jom̃a tinien jii ka tukunu vijalo, amial kirivova, ana aju aberinavo “Riano ga, tete na naio jidom ga tomu na kariano na jibe na, a bogo nonovio naio jidom ka riva sinano vio takurano naliko bunu. ?P̃eli naio mial ka kialo bajago ga naio bo, a kiado naio bova, a?” \p \v 3 Mia kialo jidomiano jibe na mila ana Yesu jukunu banlo ka jamerijiano nalo nam̃a aberii jum̃abe ka napano naio binimei ea yetemeriba nei kar toro napano milaluvu m̃arabo. \s1 Jamerijiano na nunu napano ba kovio \r Mataiu 18:12-14 \p \v 4 Yesu kiano jamerijiano na be moti ka tivelinio na naio jibe nei, napano naio ber kalo, berinavo “Toro tai, naio be toro nam̃a bagan nunu nalo, mia kiano nunu nalo abokar toromomou takurano [100]. Kiano nunu nalo telabo mugaruei jibe na, mia ver bogo tai, nalo tai riva kovio, mia naio sidomveia ga, p̃eli mia naio sidom bijovijon kanio? Mia monoka naio tuvan kiano nunu dolu nalo na atu bo beamu vo, mia naio rivakar napano ba kovio, mia naio sirag rilealio. \v 5 Mia bogo napano naio milealio, mia saaro ve toru laka, mia naio rudular nunu tavaliki nene rimon mave ea burusovonano, ana naio rudu rimei bereio. \v 6 Ana na iorou, ka bogo napano naio batove binimei ea kiano vonuo bereio, mia rivio nalo na ea kiano m̃aratavo, p̃eli na kiano bilbilu dolu nalo bunu, ka amei. Ana mia naio tukunu vanlo, riverinavo ‘Ei, vite tai napano kito ramijikia rasaaro ve toru m̃ele riviorio. Kanaku nunu tai napano ba kovio napano ba kovio laka garuei, mia karina naban kanio, najiragio-o, namilealio. !Bogo napano namilealio, najaaro mia maka garuei!’ ” \p \v 7 Ana Yesu mila meravo ban Varisis nalo, berinavo “Mia tibe na ga bunu ea vio mave. Tomu telabo napano ajua vio yetemeriba nalo ajavukia kamiu, be tinielo ka aber nalo amemedu ruei, ana p̃eli mia saariano na mave rivior kamiu tomu kinkin na jibe na kovio? Mia ver toro na kariano tai ga, naio rivilig kiano meuliano, mia ve burum̃ara saariano ea vio mave, riva lie vo ka mia ve burutomoruo laka. Vite na naruei mila ana tinieku jaaro ka notukunu vija tomu nalo nam̃a kamiu maka tiniemiu tiilo.” \s1 Jamerijiano na kurukuveru tai napano ba kovio \p \v 8 Ana Yesu ber jamerijiano ta bunu ea tivelinio na, naio berinavo “Be tira tai, kiano kurukuveru duelimo, napano naio miduvan batitigio bo jo joomo ea kunuano. Ana ver bogo tai, rimei ber riadu kalo mia rial ve takurano naio mijoru ruei, ba kovio tai, mia naio rila tum̃abe naruei? Monoka naio rigoru yulu, rija bulag kiano saba nalo, a riakon vatitig vio ea kunuano, rivano-o mia rilealio. \v 9 Ana bogo napano rilealio, mia naio rivio nalo na ea kiano m̃aratavo, p̃eli na kiano bilbilu dolu nalo, ka amei. Ana naio tukunu kanio vanlo, riverinavo ‘Ai, abe vite tanie napano romijikia rojog rivu ve toru kanio. Kanaku burum̃ara kurukuveru tai nemilaluvuio mijoru banbo kovio tai, mia karina, nejiragio bano-o ana nemilealio bereio. !Bogo napano nemilealio, kiniou nomijog bo-o mia!’ ” \fig Tira nei miija bulagio kiano saba nalo, a riakon vatitigio ea kunuano|alt="Woman and her lost coin" src="43_Luke 15_8_Lost Coin.tif" size="col" copy="Gordon Thompson" ref="15:8" \fig* \p \v 10 Ana na Yesu mila meravo ka Varisis nalo, naio berinavo “Naruei mia tibe na ga bunu ea vio mave. Ka bogo napano ver toro na kariano ga tai naio rivilig kiano meuliano, mia Atua kiano nailiano nalo aialio mia saariano ve toru laka ea vio mave.” \s1 Jamerijiano na m̃eaku napano ba kovio \p \v 11 Mia Yesu kiano jamerijiano na maariano na tivelinio nei, naio jibe nei, napano berenio berinavo “Kulovu tai, be kenerinio sum̃ano juo, nam̃a aju amim̃au bijaio ea kialo borotano. \v 12 Ana ka bogo tai, maratoru na naljuo nei naio jumolu, berial ka karam̃alo abe juo, berinavo ‘Teta, kiniou nejidom navar saba togio na jajum̃amo ve kanaku ga.’ \p “Mia vite na maka rimemedu leleio ka naio rivika tibe na, bior karam̃alo naio meul jo kia vo. Mia karam̃ano maka ril, naio jan ka nonovio kiano saba nalo, mijamo ka togio ban m̃eaku nei, a togio be motoru kanano. \v 13 Avona bisi, ana na m̃eaku nei naio jom̃a p̃ilṽili ka saba nalo napano karam̃ano bar banio, mia iorou, maka vesiou, amialio ka naio mison nonovio kiano saba nalo, bar kiano puruveru beven ka bano. Mia ba joa buruvenuo dolu tai koalabo laka, ana ea vio na, naio ba mijamo ka momon naio ban bajago na bova, jinan ka puruveru nei bano-o mia mila lelan nonovio biniu. \p \v 14 “Vonganei naio bitilubar ka jum̃ano bulati naruei, ana ea bogo na, burum̃ara vituiano tai binimei bokar buruvenuo neibano naio joaio, naio midu m̃eaku nei naio joa vio tai na kirisikili laka kanio. \v 15 Ana na naio ba jirag im̃auano tai ka mia rim̃aukanio ka mia p̃eli mijikia rilarur kiano meuliano, naruei ba mim̃au ea toro na toru tai na vio nene, ba bagan kiano kiribue nalo. M̃eaku nei naio maka rimemedu ka rila im̃auano nei, bior naio bel ka kiribue jibe ka kito kulo Ju dolu nalo, mia nina be im̃auano takurano ga napano naio mijikia rilealio. \p \v 16 “Naruei naio mim̃au jibe na bano-o, mia maka avar sinaniano vanio, a maka m̃arabo tai ka rileal sano sinaniano eaio, mila jijer naio nam̃ariga. Naio jijer jibe na bano-o mila naio jidom sian jum̃ano rivan ea basaro na sinaniano torogio na menunu bija botuotu na kon nam̃a kiano toro na toru naio jom̃a bagan ka kiano kiribue nalo ajenio. \v 17 Mia bogo napano jidom ka rila tibe na, naio bitilubar naio bereio, naio mial ka kiano bijuku m̃eteano ga mila lelan naio bereio. Mo naio tinien maio bereio ka karam̃ano bija kiano vonuo, naio berinavo ‘Riano ga, kiniou nomiavovu toru laka. Kiaku bijuku m̃eteano ga mila kiniou nam̃aro ka vituiano ea vio nei, mia kosidomii von nalo nam̃a atibe ka tomu na im̃auano ga na teta kanano. Naio jom̃a jian sinaniano novo nalo telabo banlo ka legiano nonovio ga, maka ajikia asen nonovio. \v 18 Ver tibe na, bo laka ka kiniou nalavon ka navan bereio ga, noim̃au kija ga tavukialo. Mia kiniou nava naial teta, never kanio, neverinavo “Aiou teta, kiniou namila burum̃ara kariano va tai ban Atua, a banso bunu. \v 19 Vonganei, maka bunu rimemedu ka jau keial kiniou tibe ka nebe kenerimo tai, mia nobika denso ka tiniem riia kiniou ka noim̃au kija ga tavukia nalo nam̃a amim̃au kanamo.”’ \v 20 Mia naio mila vatitig kiano jidomiano jibe na bisi, naruei naio jumolu, binimei ju lilie ju lilie, binimei boru ea karam̃ano. \p “Mia naio maka rijikia, mia karam̃ano naio jo tinien maio ka naio julaka ga, naio jom̃a jirarag lili m̃arabo ka p̃eli mia naio rimei. Mia bogo na naio ju koalabo ka kunuano kia ga vo, mia karam̃ano bitilubar naio, tinien miia naio-o mia, ana jikiti ka riva rivitavo vijaio. Mia bogo napano naio binimei bokar kenerinio nene, miabukario ka jum̃ano be juo, maka sidom tuvanio bereio. \v 21 Ana m̃eaku mil ban karam̃ano naruei, berinavo ‘Aiou teta, kiniou nomila burum̃ara kariano va tai ban Atua, a banso bunu. Vonganei, maka rimemedu ka jau keial kiniou notibe ka kenerimo.’ \p \v 22 “Mia karam̃ano berbureio, bio kiano tomu na im̃auano nalo, berinavo ‘Ai, kamiu kuvila sop̃eli kuva, kuvar kulum̃arauo na bo laka, vija kiano kulubue na jaano, a kiano p̃ejelinio, vite nalo na jibe na, kuvar kumei kuviya eaio. \v 23 A kiribue m̃arauo nam̃a roju rabagan vurua m̃adigdig kirinovo na, kamiu kuva kuvueio, ka kito rala sado sinaniano tai ka ramijikia rasaaro kitoliko keneriku maratoru nei. \v 24 Bior keneriku nei, naio m̃aro ruei, mia meul bereio; naio ba kovio, mia kito romileal naio bereio.’ Ana ka bogo na, nalo abukudel ka jokoluolu na m̃eaku neibano. \p \v 25 “Ana ka bogo nene, kiritete motoru naio bavenei ea tiniavio, ba jo mim̃au ruei, avona kario ana naio binimei bere vonuo. Mia bogo na naio binimei vaataro ka vonuo, naio mijog ka ajum̃a amioiou, a mijog joa na voluano jo jaburu bunu. \v 26 Ana naio mial nalo na im̃auano nei tai, bika denio, berinavo ‘?Ei, venia na jibe na nam̃a aju amila vonuo jibe na?’ \p \v 27 “Ana toro neibano berinavo ‘!Ai, abe kuruamo m̃a na! Naio binimei bere ruei, meul bo kia ga vo. Tenene na, karam̃amo naio jidom rila sano sinaniano tai. Amue kiribue m̃arauo nam̃a na ruei!’ \v 28 Mia bogo napano motoru mijogio naio tinien mimi, maka riva joomo naliko. Naruei karam̃ano binimei mil banio, ka rivuru naio riva joomo, mia naio miilkue ga ka rivano. \v 29 Naio ber ka ga karam̃ano, berinavo ‘?Teta, yuka vio ruei nam̃a kiniou nojom̃a nomim̃au kanamo ea vio nei? Kiniou nomidu niomo batitig bo ea vite nonovio, mia jau maka lele kala titai tibe na van kiniou. Kiniou maka lele neial ka napano jau koue kirikiti nani tai van kiniou bogo tai ka nala sinaniano tai vija kanaku bilbilu nalo. \v 30 Mia bogo napano ga jau komial kenerimo novo na naio binimei vonuo bereio, ana kojumolu komue kiribue m̃arauo novo nam̃a rojum̃a rabaganio jo mijabo m̃adigdig bo na. ?Mia tete na naio mila venia bo ruei banso a? Naio bar bulag kanamo burum̃ara puruveru togio ruei, naio ba jen puruveru nene ka ga m̃a mior ka tire nalo ga, bano-o miakon batitig garuei. ?P̃eli bajago na naruei na jau tiniem jii, tenene na jau komila sano sinaniano kanio a?’ \p \v 31 “Mia karam̃ano tinien miia motoru nei bunu, ana naio berkanio, berinavo ‘Ei, keneriku, kiniou maka m̃a noto nosidomii tibe na liki. Jau komila kiniou najaaro toru ruei, napano m̃a kojo bija kiniou dam̃ariga, a kanaku saba nonovio na ju, kiniou namijamo ka nonovio ruei banso. \v 32 Be riano ka keneriku maratoru na naio milaluvu m̃arabo na kiano meuliano, mia bogo na naio bilig naio binimei bereio, kiniou tiniek miia naio, ana namial jibe bo ga ka kito rasaaro ka naio, rala sinaniano tai kitoliko. Kuruamo na naio m̃aro ruei, mia meul bereio; naio ba kovio, mia kito romileal naio bereio.’ ” \p Naruei Yesu ber ka Varisis nalo, naio berinavo “Mo, jamerijiano nei naio bisi naruei ea vio na. Mia jibe ka napano naio berenio, bo ka toro napano milaluvu m̃arabo, naio monoka rivilig naio bereio, tavukia maratoru nei. Mia kamiu monoka kuvitikar vatitigio bunu ka mia kuvitavukia re motoru nei, napano kiano jidomiano kirisikili laka, naio mijoku ka kuruano napano bilig naio ka kiano bajag moruo ruei.” \c 16 \s1 Jamerijiano na bajago na aim̃au vija puruveru \p \v 1 Iorou kanio, ana Yesu mil ban kiano naiagagoano nalo, naio berii jamerijiano tai banlo, ana naio berii toro na im̃auano tai. Toro nene, naio mial ka mia kiano boru rivukular naio, naruei naio jumolu mim̃auka vite tai ka mia iorou ana kiano meuliano rivu ga. Jamerijiano nene naio jibe nei, berinavo “Toro na toru tai, naio bitirilar kiano toro tai ka rivitikar kiano puruveru nalo. Mia bogo tai, iliano binimei bokar naio ber kiano toro nene naio jom̃a jen kiano puruveru nalo, jom̃a mila lelan kiano saba nalo. \v 2 Naruei naio bio kiano toro nene binimei mial naio, mil ban berinavo ‘Ei, tomu nalo amidu kanamo veriiano ban kiniou ruei. Kiniou namial bo ka mia nodu larso den im̃auano na bereio, mia jau kobisi ga. Mia beamu ka na jau kavano, nojidom ka jau kavar vatitig saba nalo beamu vo, ka mia kiniou namijikia noviti jabue nam̃a tomu nalo amila jua kiniou.’ \p \v 3 “Mia toro na im̃auano nei naio mijog bova, berinavo ‘Riano, vonganei bova nono naruei. Toro na toru midular im̃auano novo nei den kiniou, maka nejikia ka mia kiniou nesen venia naruei. Kiniou nojotano ea im̃auano nei kirisiou ruei, mia maka bunu ve kiaku moroano ka nava noim̃auka tiniavio bereio, a kiniou maka nosidom natan ea yimo nalo kam̃a noiniogiog sinaniano den tomu nalo bunu. \v 4 Mo bo ga, kiaku m̃arabo naio tibe nei. Mia note vatove kija bereio tomu nalo kialo jabue nalo, mia asaaro ka kiniou-o mia monoka avitikar vatitig kiniou ka bogo na ver toro na toru rivukular kiniou den im̃auano nei.’ \p \v 5 “Naruei naio ba bio nalo napano kialo jabue jua toro na toru nei, nalo abinimei abeve terakurano eaio, ana naio berinavo ‘?Mo, jau komila jabue ea venia, a bokar vio?’ \v 6 Ana naio berdop̃e, ber ‘Titikivaka basidobidobi duelimo toromomou takurano [100].’ Ana toro neibano berkanio, berinavo ‘Mo, mia kito juo rete rivatove ga. Ninei be kanamo jabue nene, jau kototano ana koyolkon bulag sop̃elia nana beamu, mia kovivitauia kar ve duelimo va limo [50] ga.’ \p \v 7 “Mia naio bano, ana dolu binimei, ana naio bika denio, berinavo ‘?Koig a jau, kanamo jabue venia?’ Ana naio berdop̃e, ber ‘Bake na uiti tormomou takurano [100] ga.’ Ana naio berkanio, berinavo ‘Mo, mia kito ve juo rete rivatove ga. Ninei be kanamo jabue nene, jau kototano, ana koyolkon bulag sop̃elia nana beamu, ana kovivitauia kar ve duelimo va arolu [80] ga.’ Naruei naio mila jibe na-o mila nonovlo abiniu. \p \v 8 “Ana iorou kanio, ana toro na toru nei naio bitilubar vite nei, ana naio ber ka kanano toro nam̃a jenjen kanano puruveru nalo beamu, naio berinavo ‘Riano ga, jau kobina vatitigio ka kiniou, ana namial jibe kanamo masouano tenia, jau kobe pariparimo kija ga na.’ ” \p Naruei Yesu berinavo “Kamiu kumial kulorinio nalo na yetemeriba nei, bogo nam̃a amim̃au bija puruveru, mia abe masou ka bo, nalo amijikia bajago na ala bilbilu vija tomu nalo, ka mia tomu nalo nene ala rivu kalo iorou bereio. Mia kiniou nemial ka napano keneriku nalo na miamoiano, va telabo nalo maka ave masou batitig rivu ka aim̃au vija puruveru napano Atua jian banlo. \p \v 9 “Neberenio batitig ban kamiu, neberinavo, Puruveru naio be tena yetemeriba nei ga, mia verenio mijikia riijaiso ka kove bilbilu rivu vija Atua, bo ka koim̃au kanio. Ver jau koim̃au rivu vija puruveru ea m̃arabo na memedu nene, mia iorou kanio ana Atua naio risaaro ka mia rivurso kavan ea vio na maka puruveru toaio, naina naruei be kanamo vonuo na mave. \p \v 10 “Toro na bar ka naio batitig bo ea im̃auano na kiritavaso ga, mia kito ramijikia ravarkar tiniedo ea naio ka mia naio rivar naio ka im̃auano na toru bunu. Mia toro na mim̃au maka rimemedu ea vite na telisu, mia naio rim̃au rivova lie vo ea vite na toru. \v 11 Ver kamiu kuvar vatitig re kamiu ka im̃auano nalo na puruveru na yetemeriba nei, mia kei bereio rivar Atua kanano tonovo nalo tua jumemiu ka ve kenemiu? \v 12 A ver kamiu maka kuvijikia kuvim̃au rimemedu rivija vite nalo nam̃a Atua mijamo ka ban kamiu ka bogo bulati ga ea yetemeriba nei, mia kei bereio rijamo ka mauo novo nalo napano ajua vio mave ave kenemiu dam̃ariga?” \s1 Maka toro rijikia rim̃au tubo ve juo kialo \p \v 13 \x - \xo 16:13 \xt Mat 6:24\x*Mia Yesu ber bunu, berinavo “Bereio, ver toro na im̃auano tai, naio rim̃au dede ga ea tubo ve juo ve vaarakurano. Ver tibe na, mia naio tinien tii tinene, mia riilkue ka dolu nene, p̃eli na mia rudu tinene, mia tuvan dolu nene. Kamiu maka kuvijikia ka kuvila ka napano kamiu kube tomu nam̃a amim̃au Atua kanano, a kube tomu na puruveru ka bogo nene bunu.” \s1 Varisis nalo maka tiniel tii Yesu kiano iliano nalo \p \v 14 Ana na ea bogo na, Varisis nalo bunu aju kiano vo, ajum̃a amiagago ka iliano nalo nei. Mia nalo abe tomu nam̃a tiniel jii m̃elea puruveru toru bogo nonovio, naruei nalo abital lelan ga m̃arabo novo nalo na im̃auano bija puruveru napano Yesu berial ban kiano naiagagoano nalo. \v 15 Ana Yesu mil banlo berinavo “Kamiu tiniemiujii ka kuvila ka napano mia tomu nalo aial kamiu tibe ka tomu na memedu nalo, mia Atua biti dulu venia napano joa kenemiu iviso. Vite miroano napano m̃a tomu nalo amiaia, aberinavo naio bo, mia ea Atua kiano vitiiano tenalo na abova ga.” \s1 Atua kiano navenatuboiano binimei naruei \r Mataiu 11:12-13, 5:18; Mak 10:11-12 \p \v 16 \x - \xo 16:16 \xt Mat 11:12,13\x*Iliano dolu tai napano Yesu berenio, naio berinavo “Beamu, Niosi Moruo jo, napano niosi nalo na Mosis kanano bija niosi nalo na naverialiano nalo kanalo juaio, bano-o binimei bokar bogo na Jone Baruei. Jone mim̃au bano-o bisi ana vonganei Ioluano Vou na bo na Atua kanano navenatuboiano naio binimei, naruei ajum̃a amioliolu ka janea vio reraio, mia tomu nam̃a ajidom ka ava jouro eaio na aju amila vio jikili ka ajogkario. \v 17 \x - \xo 16:17 \xt Mat 5:18\x*Mia nina maka rila ka tuboiano na Atua kanano napano joa Niosi Moruo naio bova ruei. P̃eli vio mave a yetemeriba nei nalo ava kovio ga, mia kiri m̃ariliano na tuboiano nei maka rijikia riva kovio bogo tai ka tumolu tu re.” \s1 Maka rivu ka kito rotuvan koado nalo \r Mataiu 5:31-32, 19:9; Mak 10:11-12 \p \v 18 \x - \xo 16:18 \xt Mat 5:32; 1Kor 7:10,11\x*Iliano dolu tai napano Yesu berenio, naio berinavo “Ver toro tai riilalar koano, ana naio riva rivuru tira dolu, mia Atua mialio ka toro nei naio jo mila siakaiano bija tira dolu nei. Be verare ga bunu ka ver toro tai soro ka tira tai napano koano na beamu miilalar naio ruei: toro nene bunu mila siakaiano.” \s1 Jamerijiano na toro na sanibaiano bija Lasaros \p \v 19 Yesu ber jamerijiano nei bunu, napano naio ber jibe nei, berinavo “Toro tai, jum̃ano bujo toru laka ka vite na bo nalo miroano, naio miyovovua naio bo laka bogo nonovio, a legiano nonovio amim̃auka sano burum̃ara sinaniano novo nalo. \v 20 Toro dolu tai naio bunu jo, napano m̃a bogo nonovio amidudu naio binimei amidu naio jo tavio ea burusio na burum̃ara yimo na toro nei kunuano napano be kiano saba telabo. Toro nei, naio be toro tai na maka ve kiano saba tai, naio be toro tai nam̃a jo miogiog sinaniano, niabene nalo vio bujo ka meniko, a siano be Lasaros. \v 21 Amidu naio joa vio na ka p̃eli mia naio mijikia riniog sinaniano nalo nei torogio nam̃a toro na toru nei jen digio ju, mia makanio. Naio jo miog kuleio ga jibe na, naliko kuli nalo napano abinimei amiom kanano meniko nalo. \fig Nasanibaiano bija talim̃asa tai|alt="Lazarus Begs" src="43_Luke16.19_LazarusBegs.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="16:19-20" \fig* \p \v 22 “Milala jibe na bano-o na tete nei naio m̃aro, ana na nailiano nalo abinimei amidular naio, aba amidu jo tivelinio na Epraamo, ea vio mave. Ana maka vesiou ana na toro na toru bunu m̃aro, ana ajivinio. \v 23 Mia abuku deven naio ban ea sebi, napano mijog naio bova-o mia bova laka, mia iorou ana naio jirarag bavin, mial koalabo laka, naio mial Epraamo naio jo, a mial ka napano Lasaros jotano naljuo naio, abe juo ajum̃a ajinan. \v 24 Ana naio bio banlo, berinavo ‘Aue-e, karam̃aku Epraamo, kovijuku bo tiniem riia kiniou liki, jau keiila Lasaros rimei rudu juluvati m̃arjukjum̃ano titi ka kiri uei tai, ka titi ka minaku. Bior vonganei sebi jijen kiniou mia nomijogio bova toru nei.’ \p \v 25 “Mia Epraamo berdop̃eio, berinavo ‘Keneriku, jau kosidomial bereio meuliano novo nanua beamu. Ka bogo na, jau kobokar kanamo vite nonovio napano jau kojidom m̃elea bo kaso, mia kiri tavaliki Lasaros nei, ea kiano meuliano re nua, vite nonovio maka tai rimelumu van naio. Vonganei, naio mije jogvuiano ea vio nei, ana jau komijog bova toru liki ea vio na. \v 26 Mia be vite tai ga, naio maka rijikia riviedu ka riijaso, bior Atua mila burum̃ara vio kiri bululuo tai napano jo iviso bure ka kito juo, ka rila ka toro rijikia re taluvo ea vio nei ka riviedu rialso, a maka rijikia taluvo ea vio na jau kojoaio ka rimei ea vio nei.’ \p \v 27 “Mia toro nei bika bereio, berinavo ‘Teta, aver tibe na, kiniou nabika jikili banso ka keiila Lasaros rivatove bereio ea karam̃aku kunuano, \v 28 bior kuruaku nalo jimo aju keano vo. Bo kanio Lasaros riva ridu tiniemaiano vanlo, ver p̃eli mia nalo bunu amei ajoru ea jogvaiano nei na.’ \p \v 29 “Mia Epraamo berdop̃e, berinavo ‘?Mia bior vaio ana monoka Lasaros naio rivano? Nalo ajum̃a abar Niosi Lu ruei, napano vivitauiano lu na Mosis kiano bija naverialiano nalo juaio ruei. Bo ka avuluku nina, ka mia aleal vite nonovio juaio.’ \p \v 30 “Mia toro nei naio jo jikili kia navo, naio berinavo ‘Teta Epraamo, p̃eli mia maka ajikia ala nina na? Mia ver toro tai rimei bereio ea nam̃ariano, river vite nonovio kalo, mia monoka aviliglo kanio na.’ \p \v 31 “Ana Epraamo berdop̃e, berinavo ‘A verenio nalo na maka asidom ajog vaio napano m̃a Niosi Lu berenio, maka bunu ve titai bereio ka napano rijikia rilalo amoneaio. P̃eli toro tai rimei bereio ea nam̃ariano, river vite nonovio nalo vanlo, p̃eli na venia, mia asidom re ka amoneaio ga na.’ ” \c 17 \s1 Bajago na ala jukujukuano rivan toro dolu \r Mataiu 18:6-7,21-22; Mak 9:42 \p \v 1 Ana Yesu ber ka kiano naiagagoano nalo, naio berinavo “Mia jukujukuano nalo amijikia amei bogo nonovio ga, mia toro napano mila vite tai napano m̃a buru jukujukuano jo binimei vaataro, mia rivova laka vanio. \v 2 Ver aiorikar puruveru tai toa burujono ana avuku naio riva ea buluniogovu, nina na be vironiano tai napano melala ga. Mia toro nam̃a mila kanaku tete nalo nei tai juvan kiniou, mijoru ea kariano ana maka bunu tu sikili ea kiniou, mia toro nene naio rivar vironiano tai napano kirisikili laka riva lie vo tovulu ninei. \v 3 \x - \xo 17:3 \xt Mat 18:15\x*Ver tibe na, monoka kuvitikar vatitig kenemiu meuliano nalo bogo nonovio, ka mia m̃a kala re jukujukuano rimaluvo ka kiamo bilbilu nalo.” \s1 Bajago na koviekokoa kuruamo \p Ana Yesu berenio, berinavo “Ver jau keial ka napano kuruamo naio jo mijoru ea kariano, monoka keil van naio ka kovururirio, mo ver naio rivilig naio, monoka jau koviekokoa naio. \v 4 A ver naio rila rivova vanso ve va aluo ka legiano ve takurano ga, a bogo nonovio, naio mila kirivova karina naio ber vonga berinavo ‘Aire koig, aua namila bulagso toru laka. Naber bo ka jau, koviekokoa kiniou,’ mia jau kala tum̃abe? Monoka jau koviekokoa naio ve va aluo nei nonovio riviniu.” \s1 Moroano na viekouoiano \p \v 5 Ana atevi nalo abika den Yesu, aberinavo “Tubo, kumemi numisidom ka jau kala kenememi viekouoiano rimei sikili lie vo.” \p \v 6 Naruei naio berdop̃e, berinavo “Ver kamiu kuvika kiniou ve telisu ga, tavukia kurukuti m̃arabako, mia ver kenemiu viekouoiano nene naio sikili rivu, ana mia kumijikia kuver ka burupati burujou yako kuverinavo ‘Jau kataluvo den jelemo na vija kanamo pati nalo, jau kava kotu koiluo ea tinia tei iviso,’ ana mia naio rimonea kamiu.” \s1 Toro na rim̃au toro na toru kiano monoka saaro ga ka rim̃au \p \v 7 Ana Yesu berinavo “Ver kamiu tai naio ve toro na toru tai, a kanano toro tai tom̃a rila kiano im̃auano. P̃eli naio riva rim̃au ea tiniavio, p̃eli na rivitikar kiano temeul nalo, p̃eli na venia, ana verenio kijev bogo na naio rimei bereio ea im̃auano, mia toro na toru nei naio river venia kanio? Maka rijikia river kanio riverinavo ‘Mo, jau komei kototano vija kiniou, kito ve juo rosinan,’ bior naio be kiano toro na im̃auano ga. \v 8 Mia toro na toru monoka river kanio ga riverinavo ‘Mo, mia kava kovorosebi beamu vo. Verenio sinaniano rimenoko, ana kava koyovovua so rivu, ana kavar saku rimei ka nesenio, a nomunuio, bisi, ana mo jau komijikia koviovio samo.’ \v 9 Mia bogo napano toro na im̃auano nei mila nonovio vite nalo nam̃a toro na toru ber ka naio, mia toro na toru maka rijikia river burum̃ara siva tai vanio, bior nina be kiano im̃auano ga. \v 10 Mia kam bunu monoka tibe na. Verenio kamiu kuvila vatitig nonovio im̃auano napano Atua ber ka kamiu, rivano-o riviniu, mia kuver ga tibe nei, kuverinavo ‘Aa, nina maka ve titenia na. Kito rala ga venia napano memedu ka kito ralaio, tavukia Atua kiano tomu na im̃auano nalo ga.’ ” \s1 Yesu mieliel ka tomu na burumieni nalo duelimo, mia takurano ga ber siva \p \v 11 Ana ka bogo na, Yesu nalo aju amiel kia ga vo ka avavin Yerusalemo, ana kialo m̃arabo jel bure tanobuku juo nei Sameria bija Kalele. \v 12 Naruei nalo amiel bano-o, vaataro ka ayotuba ea m̃arkomeli tai, abitavo bija taara tai na tomu na burumieni, nalo duelimo, napano ajujum̃a ea ikim̃arabo. \v 13 Mia bogo napano amial Yesu, abio jouo banio, aberinavo “Yesu, Tubo, nuber bo kaso tiniem riia kumemi.” \p \v 14 Ana bogo napano Yesu mijogio, naio ber kalo berinavo “Kamiu kuva kuvar laka ea kulo lu nalo beamu vo, ka avitii veve niabemiu nalo ka aver niabemiu nalo ameravo ruei.” Naruei nalo abano, ana bogo napano aju amiel abano, amiilo ka mokotenalo nalo aju abinimei meravo. \v 15 Naruei nalo tai, bogo napano mial ka naio binimei bo ruei jibe na, naio barp̃ilig binimei, miaia Atua laka, \v 16 binimei mijorua tano ea Yesu jaano, ber siva kanio. Toro na, naio maka ve Ju tai memedu, mia naio be yati na Ju togio na Samaria. Mia nalo dolu na, nalo abe Ju memedu, mia nalo maka amei bereio. \p \v 17 Ana na Yesu berinavo “Nalo napano niabelo meravo ruei, nalo duelimo, mia nalo kover dolu nene nalo be? \v 18 Naina binimei bereio, naio be toro na vio dolu ga, mia ka venia ana naio ga takurano binimei bere ka rivamenea Atua, ana nalo dolu nalo maka amei bereio?” \p \v 19 Naruei Yesu ber kanio berinavo “Koig, jau kotumolu keiel kava vonuo. Kiamo viekouoiano milarurso ruei.” \s1 ?Atua kiano navenatuboiano naio rimei tum̃abe? \r Mataiu 24:23-28,37-41 \p \v 20 Ana iorou, kulo Varisis nalo abinimei abika den Yesu, aberinavo “Navenatuboiano na Atua kiano nam̃a jau kojom̃a koberii vurua na mia kumemi nuvialio nagi?” \p Ana na Yesu berdop̃e, berinavo “Atua kiano navenatuboiano naio maka rijikia rimei tibe ka titai napano toro mijikia rialio ka mirano. \v 21 Naio maka ve titai napano mia averinavo ‘O naio naruei, jau komial naio jo binimei kia,’ p̃eli na averinavo ‘Naio nei jo binimei ruei.’ !Kamiu maka kuvitilubario, mia Atua kiano navenatuboiano naio ju iviso ka kamiu ruei!” \p \v 22 Naruei Yesu mil ban kiano naiagagoano nalo, naio jukunu banlo ber mia tum̃abe ka legiano na maaro nalo napano aju abinimei. Naio berenio “Iorou kanio ana mia kamiu kuvilavio sikili ve toru ka kuvial bogo na mia kiniou Kulorinio Kenerinio noyotuba ea yetemeriba nei, mia nina maka ve kenemiu ka kuvialio. \v 23 Mia tomu nalo atum̃a averver averinavo ‘Naio nei!’ p̃eli na ‘Naio yako!,’ mia kamiu kuvan re rivijalo, bior maka kiniou navo. \v 24 Mia bogo na kiniou Kulorinio Kenerinio nemei bere be riano rimonloglog legiano nene, mia aviniu avitilubario, mia kiniou nemei tavukia vio bijiio tai napano rila niogovu rimerera ea vio tivelinio riva rivokar tivelinio dolu nene. \v 25 Mia maka ve bogo na vite nene vo, bior beamu ka nina, mia kiniou Kulorinio Kenerinio, tom na vonganei mia monoka ala kiki kiniou ka saba vetelabo, mia monoka avukular kiniou. \p \v 26 “Rivano-o rivokar bogo na mia kiniou Kulorinio Kenerinio nemei bereio, mia tomu nalo atu vatitigio re rivu, rivare ga ka nanua amila ea bogo na tormoruo Noa kiano bogo. \v 27 Ka bogo nene, tomu nalo ajidel ka m̃a ajinan, a ajum̃a amunu vite nalo, ajum̃a amila soriano jibe na ga, binimei bokar bogo na Noa ba joomo ea kiano burum̃ara uako nanua naio mim̃aukanio. Naruei burum̃ara ueimia binimei burubulag nonovio kialo meuliano nalo. \v 28 A ea bogo na Lot kiano jibe na ga bunu. Tomu nalo ajum̃a ajinan, ajum̃a amunu vite nalo, ajum̃a aban ea yimo na ṽilṽiliano a amila bijii puruveru, ajum̃a amim̃auka tiniavio, ajum̃a amim̃auka yimo, amila jibe na banbano-o, mia maka bunu tinielrimaio ka titai leleio. \v 29 Mia monloglog legiano napano Lot jumolu den kialo vio, mia sebi bija vovosebi na sebi jinano ajibirbil abavatove ea vio yauo, jijen nonovlo abiniu abava kovio. \v 30 Mia kiniou neber ka kamiu ka mia bogo napano mia kiniou Kulorinio Kenerinio nemei, mia tomu asidomial re titai, mia asidomialo ga, mia nalo aiilo va ka burum̃ara vite nalo na jibe nei amalmaluvo ea kialo meuliano nalo. \p \v 31 \x - \xo 17:31 \xt Mat 24:17,18; Mak 13:15,16\x*“Ea bogo na, ver toro tai tom̃a rivonvon ea kunuano mave ea ino, mia naio rial tenei naio to rimei, mia ver naio rivatove, mia maka rivu ka rilavon ka rivar kiano saba joomo ea kunuano, mia naio monoka rivan ga tibe na. Mia toro nam̃a mim̃au ea tiniavio, naio bunu maka rivu ka rimei bere vonuo, mia naio monoka rivan ga tibe na. \v 32 Kam tiniemiu ribobogia re Lot koano, napano jiraragodi, mia naio binimei be puruveru ju. \v 33 \x - \xo 17:33 \xt Mat 10:39, 16:25; Mak 8:35; Luk 9:24; Jon 12:25\x*Toro nam̃a jidom rilarur kiano meuliano ga, mia naio rila luvuio, mia nana m̃a mijamo ka kiano meuliano ba kovio, mia rilarur naio bereio. \v 34 Kiniou neber ka kamiu ka ea bogo na, p̃eli ka bogiano napano mia toro tai naio koano amon ea m̃alo jogu, mia amei avurular tinene ga, mia atuvan tinene tobo. \v 35 P̃eli na tira ve juo atu vio takurano avijii salo baba, mia ve takurano ga rivano, mia tinene naio tobo. \v 36 [P̃eli na tomu ve juo atu aim̃au biju ea tiniavio, tinene tuvan vio rivan mia tinene naio sikili tumomou tu.”] \p \v 37 Naruei kiano naiagagoano nalo abika denio aberinavo “?Ana Tubo, vite nalo nene mia ayotuba ea vio be?” \p Ana naio berdop̃elo, berinavo “Ea bogo nene, mia tavukia napano ver tena m̃aro tai jo kovio tai. Ea vio na naruei, menu nalo nam̃a ajenjen tena m̃aro, mia nalo amei kanio, monoka nalo ve miroano ea vio nene. Ea vio na vabe napano kariano joa, vio na naruei ve natibureano eaio.” \c 18 \s1 Jamerijiano na tira na jegi ban kiano tubo bano-o mia tubo tinien miiaio \p \v 1 Ana Yesu jii jamerijiano dolu banlo, ka tunukakarlo ka m̃a tinielo veve juo re bereio ea kanalo volkouano, mia atu sikili dam̃ariga eaio, abolkouo rivano-o mia avokar verdop̃eiano eaio. \v 2 Kiano jamerijiano nei, naio ban jibe nei, berinavo “Be komeli tai, tubo nene naio be toro kouo tai, be toro tai nam̃a maka rialerinio ea Atua leleio, maka rimerou kanio, a maka tovon tomu nalo bunu. \v 3 Ana taanou tai bunu joa vio na, napano toro tai jom̃a mila bulag kiano saba nalo bogo nonovio ga, ana taanou nei naio jo ba jo jegi ban kanano tubo, jom̃a mila kiano veriiano ka toro neibano, berinavo ‘Aiou, jau monoka kala titai ka tete na, naio jom̃a mila kiki m̃elea kiniou mia.’ \v 4 Mia tubo nei maka tinien riia tira nei, naio miovo ka ril van tete neibano. Mia naio mila jibe na banbano-o, mia tira nei naio jom̃a monmon ga ba jegi ban kanano yubo. \fig Tira nei jom̃a monmon ga jegi ban toro na toru|alt="Importunate Widow" src="43_Luke18.3_ImportunateWidow.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="18:3" \fig* \p “Ana iorou kanio ana tubo nene berenio ‘Kiniou nebe toro tai nam̃a maka nosidomial ka nala vaio nam̃a Atua p̃eli toro dolu ber ka kiniou ka bo ka nalaio. \v 5 Mia tira nei naio jom̃a binimei jegi vururu ban kiniou mia maka nosidom nala tena m̃a jom̃a berenio. Mia naio jom̃a binimei bika jibe na, mila kiki tanea kiniou toru laka, p̃eli mia nala ga venia nam̃a naio jom̃a bikanio. Ver p̃eli mia tinieku rim̃aro ka nojog kiano tegiano.’ ” \p \v 6 Ana Yesu mil ban nalo nam̃a ajum̃a amije tilinielo ka jamerijiano nei, ana naio berinavo “?Kamiu kuviagago vatitig ka toyovo nei kiano iliano nam̃a berenio? Bior tira nei jegi va telabo banio, mo mia naio monoka sidomii vite nam̃a tira na naio jom̃a bikanio. \v 7 ?Mia tum̃abe ka Atua na mave? ?Bogo na naio mijog ka kiano tomu nalo nam̃a bijauia bulaglo, ajum̃a ajegi ban legiano a bogiano, mia naio rijikia to vesiou tibe na rivano-o mia rila re titai vanlo? \v 8 Makanio, mia neber ka kamiu ka ver naio rijog ka m̃a kamiu kumitum̃a kubolkouo jikili dam̃ariga banio, mia naio tumolu sop̃eli ga tulaka ka rijai kamiu. ?Mia nejidom nevika kamiu bunu, ka ver bogo na mia kiniou Kulorinio Kenerinio nemei bereio ea yetemeriba nei, mia nemijikia neial ka tomu vetelabo atu sikili ea kiniou tibe na, p̃eli na mia ve re tai kovio ga?” \s1 Jamerijiano na toro nam̃a be m̃arou ka kiano bajago na memedu \p \v 9 Bogo na Yesu jo bija tomu nalo, naio bitilubar ka napano nalo tealo ajum̃a abe m̃arou toru laka, aju aberiam̃a kialo meuliano memedu bo ruei, mia ajum̃a abitii saia tomu dolu nalo, amialo jibe ka maka avu tibe ka nalo. Naruei naio berii tomu nalo jibe nei, jii jamerijiano tai, berinavo \v 10 “Tom juo, aba joomo ea Atua kunuano monloglog bogo na volkouano. Nalo tinene, naio be Varisis, mia tinene, naio mila im̃auano tai napano tomu nalo maka tiniel tii naio riviorio, naio be toro na takis. \v 11 Mia bogo na Varisis naio jo jumolu ka rivolkouo, naio ber jibe nei, berinavo ‘Atua o, kiniou neber burum̃ara sivaiano toru laka nei banso, napano kanaku meuliano naio bo lie jovulu nalo dolu nei kanalo. Nemiaiaso napano kiniou maka natavukia tomu na vinauano nalo, p̃eli tomu na amijukubin toro, p̃eli tomu nam̃a amila siakaiano, p̃eli tomu na takis jibe ka ninei jumolu ju nei. \v 12 Makanio, mia kiniou nojom̃a nomila bo laka dam̃ariga, bior kiniou nomondulu ka nojom̃a nobolkouo banso ea legiano juo ka sude takurano, a ea vite nonovio nam̃a kiniou nabokar ka jum̃aku, verver novokar ve duelimo mia monoka nodu ve takurano vanso dam̃ariga. Vite nalo na naruei nam̃a kiniou nojom̃a namilaio ana mila kiniou nobo laka ea miramo.’ \p \v 13 “Mia toro na takis naio jo mijog bova bior kiano kariano tealo nam̃a milaio, mia niabene buru vurebure jibe Atua bitii kiano meuliano maka rimemedu leleio. Naruei naio niabene p̃ili ka riva vaataro keanio, naio jumolu ju koalabo ga, mia maka sidom sirarago rivavin mave, naio jurubanini naio jom̃a mijubaluba bairene, naio jegi naio berinavo ‘!Aiou Atua, jau kala lup̃ilup̃i kiniou, a tiniem riia kiniou, kiniou toro na kariano.’ \p \v 14 \x - \xo 18:14 \xt Mat 23:12; Luk 14:11\x*“Mo kamiu kumisidomii von: mia Atua naio saaro ka tomjuo nei na vabe kiano volkouano? Nao-o, toro napano bitilubar kiano kariano, naio mijog bova biorio, Atua mijelar kiano kariano. Mia dolu nene, naio ban bere vonuo napano kanano meuliano jo jibe ka ga bogo na naio binimei. Toro nam̃a jo bavavin ea naio, mia Atua rudu naio to yetano, mia toro nam̃a jo midu naio jo yetano, mia Atua rivitiri lario.” \s1 Yesu milivu ka kiritete nalo \r Mataiu 19:13-15; Mak 10:13-16 \p \v 15 Ana ka bogo na, nena nalo tai abar kenerilo solbouo nalo abinimei ea Yesu, ajidom naio tokol lo, rilivu kalo. Mia bogo na naiagagoano nalo amileal, aberburelo, aber avatavio bereio. \p \v 16 Mia Yesu bio ban tire nalo, ber amei bo ka ga aialio, a naio ber ka naiagagoano nalo, berinavo “Kamiu kuverbure re kiritete nalo na, kuvijamo kalo amei aial kiniou, bior kiritete nalo na, tomu nalo napano ajavukia nalo, nalo ga naruei aju aba jouro ruei ea navenatuboiano na Atua kanano. \v 17 Kiniou neber be riano ban kamiu, ka toro na ver sidom navenatuboiano na Atua kanano, naio monoka rila naio tibe ka kiritete nalo nei, ver p̃eli, naio maka rijikia riva jouro eaio.” \s1 Kulo Ju nalo kanalo toro na toru tai jidom rivokar meuliano \r Mataiu 19:16-30; Mak 10:17-31 \p \v 18 Avona bisi, ana tubo tai binimei bika Yesu, berinavo “Naverloglogiano novo, neber bo kaso, jau koverial van kiniou ka monoka nala venia ka mia nemijikia novokar meuliano na maka rijikia ribisi.” \p \v 19 Ana Yesu berdop̃e, ber “!Ei! ?Jau komijikia venia, ana kobio kiniou kober kiniou nobo? Maka ve toro dolu tai na rivu ve riano, mia Atua ga takurano. \v 20 Mia jau kobika kober jum̃abe ka toro tai na jibe ka jau mijikia rimei rivu ea Atua mirano. Mo, p̃eli jau komijikia batitig tuboiano nene nalo ruei nam̃a aber ka: Jau kala re siakaiano, jau koue tam̃aria re toro, jau kovina re, jau kala sibi re, jau kotovon karam̃amo naio koniomo ga.” \p \v 21 Ana tete nei naio berdop̃e ber “Nao, kiniou nomijikia nono tuboiano nalo nam̃a jau kober kiana, mia nomijikia na ver ka jau ka kiniou nojom̃a nabokar batitiglo jikar ea bogo na kiniou nobe m̃eaku kia ga vo. Binimei bokar vonganei, maka nalabelea tai.” \p \v 22 Mo bogo napano Yesu mijog ka napano naio ber jibe na, naio berenio “Kirinovo, mia tivelinio na jau, vite tai ju keano vo. Jau monoka kava koṽiliṽili nono ka kanamo saba nalo na miroano na, mia jau kavar puruveru nene, kavano katan ka van talim̃asa nalo. Ver jau kala tibe na, mia ve kanamo vite novo nalo ve miroano ea vio mave. Mo, jau kava kalaio, avona bisi ana komei katakisor kiniou.” \v 23 Mia bogo napano toro nei mijog iliano nei, naio mijog kiano iviso jegi toru laka, kiano jidomiano kiri temi m̃ele, bior naio be toro na jum̃ano bujo ka saba toru laka. \s1 Toro na kiano saba toru, kirisikili ka naio riva jouro ea Atua kiano navenatuboiano \p \v 24 Naruei Yesu bitii toro na toru nei bano-o, kar na naio berinavo “Ver toro tai na kiano saba toru, ver naio sidom riva jouro ea Atua kiano navenatuboiano, vite na kirisikili kija na. \v 25 Nao-o, kiniou neber ka kamiu, ver kamele tai riovodulu ea bulumirano nitil tai, nina be kirisikili laka, mia ver toro tai na be kiano saba toru mia naio sidom ka riva jouro ea Atua kiano navenatuboiano, nina naio kirisikili lie vo ka nina.” \p \v 26 Mia nalo napano amijog iliano na, nalo abamenea naio kanio, aberinavo “!Tomnei! Ver tibe na, mia kei naio mijikia rijev meuliano?” \p \v 27 Mia Yesu naio berdop̃e, berinavo “Nao-o, toro maka rijikia rila naio rijev meuliano, mia venia nam̃a toro maka rijikia rilaio, mia Atua naio mijikia rilaio rivu ga.” \p \v 28 Ana Pitere naio bika, berinavo “?Ana mia tum̃abe ka kumemi? Kumemi numituvan kenememi vonuo nalo ruei, ana kumemi nubinimei numitakisorso.” \p \v 29 Mia Yesu naio ber ka kiano naiagagoano nalo, naio berinavo “Kamiu kuvisidomii m̃elea re tivelinio na. Ka toro kei napano ver tuvan kiano vonuo, p̃eli koano, p̃eli karam̃ano a kenieno, p̃eli na kenerinio nalo, mia ver naio tuvan vite nalo nonovio na rivior im̃auano na Atua kiano navenatuboiano, \v 30 mia naio rijev meran bere kiano saba nalo na jibe nei ve miroano lie vo. Nina ea bogo na naruei, a iorou ka bunu ea bogo na ju binimei, mia naio rivokar meuliano na maka rijikia ribisi.” \s1 Yesu berial kiano m̃ariano varolu nene \r Mataiu 20:17-19; Mak 10:32-34 \p \v 31 Mia bogo na ajum̃a amiel abano, ana Yesu bio kiano duelimo ba juo [12] abinimei kean naio, naruei naio ber kalo berinavo “Kamiu kuviagago vatitig rivu. Vonganei kito roju rabavin Yerusalemo kia nei, mia bogo na kito rovoru ea vio na, vite nonovio nanua nailiano nalo abivitauiaio nua ruei ea tivelinio na Kulorinio Kenerinio, mia kamiu kuvial amalmaluvo takiio. \p \v 32 “Mia kamiu kuvial ka napano adu naio toa kulo Romo nalo jum̃alo, ka mia aserei niadua rivanio, ala kiki naio, a avule titia naio, \v 33 a avitiv naio, rivano-o mia auebin naio rim̃aro. Mia ka bogoti ve tolu nene, ana mia naio tumolu rimeul bereio.” \p \v 34 Be kurano ka na Yesu berial vite nonovio meravo banlo jibe na, mia maka lele ajoglubarbar vatitigio rivu. Naio jibe ka napano amilavan iliano nei kalo, mila ana maka avokar batitig nioti na iliano nene. \s1 Yesu mim̃auka batitig merebono tai mirano \r Mataiu 20:29-34; Mak 10:46-52 \p \v 35 Mia Yesu nalo aju amiel abano, abinimei vaataro ka komeli na vio Jeriko, mia merebono tai jom̃a jotano ea ikim̃arabo, naio jom̃a miogiog sinaniano den tomu nalo nam̃a ajeljel ea m̃arabo nei. \v 36 Naruei merebono nei naio mijog ka Yesu nalo aju abinimei, naliko tiniobi nalo napano ajum̃a amiel bijaio, ana naio bika berinavo “Nalo na vio be na, ajum̃a amiel ka ava be?” \p \v 37 Naruei nalo aberdop̃e aberinavo “!E, abe Yesu na vio Nasarete ga, naio miel binimei jel kean kito ga!” \p \v 38 Ana toro nei bio jouo, jegi ban Yesu berinavo “!Yesu, jau Teviti kiano yati, kiniou nojidom ka jau tiniem riia kiniou!” \p \v 39 Mia nalo nam̃a aju amiel jukamu ka Yesu, amijog ka m̃a naio bio jibe na, ana aberbureio, aber naio rimelumu ga. Mia tete nei naio maka sidom rijoglo, mia bio bereio, jouo lie, berenio “!Yesu, jau Teviti kiano yati, neber bo kaso, tiniem riia kiniou!” \p \v 40 Mia Yesu miel bano, mebi loglog vio nene, ana ber avuru toro nene rimei vaataro kanio. Ana aburio binimei, ana Yesu bika denio, berinavo \v 41 “?Jau kojidom ka mia kiniou nala vaio kaso?” \p Ana naio berdop̃e berinavo “Aiou, Tubo, kiniou nojidom ka miraku rivu, ka nejikia neial vite.” \p \v 42 Ana Yesu berinavo “Mo, vonganei kiniou nesian kiamo siraragiano vanso tibe ka na jau kobikanio. Kiamo viekouoiano milaso kovu bereio.” \v 43 Mia monloglog bogo na, toro nene mirano binimei bo, ana naio jom̃a miel naliko Yesu, naio jom̃a miaia Atua toru laka. Mia tomu nalo bunu napano amial vite nei, amial bo laka, ajum̃a abamenea Atua siano biorio. \c 19 \s1 Yesu biviuo naljuo Sakias \p \v 1 Mia Yesu nalo abinimei jouro ea komeli na vio Jeriko, ajum̃a amiel aban ka aiovodulio ga. \v 2 Mia ea vio na, be toro tai jo, siano Sakias. Naio be toro na toru ka nalo na takis ea tanobuku na toru na vio nei, mia bior naio jom̃a mim̃au bova, jom̃a mijukubin tomu nalo ka kialo puruveru na takis nene, mila jum̃ano bujo kanio, kiano saba nalo miroano. \v 3 Mia naio bunu binimei ka bogo nei, jidom rial kija Yesu ka naio be toro na jum̃abe, mia tomu kinkin telabo aju vaataro ka Yesu, aju kovio amila vio telisu laka, mila naio maka rijikia rial vatitigio, bior naio be toro na bulati ga tai. \v 4 Mia mial bova ga, ana jikiti jukamu ka Yesu nalo, ba bokar buruviove tai, jakiio bavin mave joa jaati tai, jororea ka mia Yesu nalo aiel amei, ka mia naio mijikia rial vatitigio. \fig Sakias jidom ka rial Yesu|alt="Zacchaeus" src="43_Luke19.2-8_Zacchaeus.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="19:2-8" \fig* \p \v 5 Mia bogo na Yesu binimei bokar buruviove nei, Sakias miilo ka napano Yesu jirarag bavin, mialio, mil banio berinavo “Sakias, jau katabulu sop̃eli. Kiniou nomijoglubar ea kiniou ka banei monoka noto kija ea kiamo vonuo beamu vo.” \v 6 Mia Sakias mijogio, jumolu jabulu sop̃eli batove, naruei buru Yesu ba vonuo ea kunuano, bija burum̃ara saariano tai. \p \v 7 Naruei bogo na tomu nalo amial tenei, nalo telabo maka asaaro, amil mum̃iio tertelisu, a berinavo “Toro na Sakias na, naio be toro tai nam̃a mim̃au kirivova, naio jom̃a mijukubin tomu nalo bogo nonovio ga, mia kar vaio ana Yesu jidom riva to naljuo ea kiano vonuo?” \p \v 8 Mia bogo na aju joomo kario, ana Sakias mijog lubar ka monoka naio rivilig naio, riyelar kiano meuliano, naruei naio jumolu berial ea Tubo mirano, naio ber “Tubo, vonganei kiniou nomijamo ka kiaku saba torogio ban tomu na abe talim̃asa, maka ve kanalo titai. A venia nam̃a namila sibilili toro kanio, nebina kalo, mia navar meran bereio vokar ve va veri tukario.” \p \v 9 Mia Yesu mijog bo toru laka ka venia napano Sakias mijue bulagio banio, ana berinavo “Kiniou nemial jibe ka banei ioruriano na Atua kiano naio binimei bokar m̃aratavo nei memedu. Tete na naio milaluvu m̃arabo na kiano meuliano, mia naio bunu naio be Epraamo kiano bajulukuti memedu, naio be toro Ju riano, \v 10 \x - \xo 19:10 \xt Mat 18:11\x*mia kiniou Kulorinio Kenerinio nebinimei ea yetemeriba nei ka nesirago nalo nam̃a amilaluvu m̃arabo jibe toro nei, a ka nalarurlo.” \s1 Jamerijiano na tomu nalo na abitikar kialo toro na toru kiano puruveru \r Mataiu 25:14-30 \p \v 11 Mo tomu nalo ajum̃a amije tilinielo ka Yesu kiano iliano nalo nei, naruei naio mil banlo ba ber jamerijiano tai kalo. Naio mial bo ka riverlogloglo ka jamerijiano nei, bior naio mijikia ka tomu nalo ajum̃a ajidom aber bogo na naio riva rivoru Yerusalemo, mia naio rila Atua kiano navenatuboiano riyotuba kalo ve vaarakurano ga ruei. Mia vonganei aju abinimei vaataro ka Yerusalemo ruei, ana Yesu jidom riverlogloglo ka mia naio monoka tuvanlo beamu vo, karina mia naio rimei bereio. \v 12 Naio ber kalo jibe nei berinavo “Be toro na toru tai, aber ka naio ka rieli riva koalabo ea vio na parinio tubo na toru joaio, ka avitirilar naio ka rimei rive parinio tubo ea tanobuku na kiano, karina, mia mijikia rimei bereio rive tubo ea kiano vio. \v 13 Mia beamu ka bogo na maka rivan vo, naio bio kiano tomu nalo, nalo duelimo, mia mije puruveru banlo abeve terakurano. Ana naio ber kalo berinavo monoka aim̃au rivija puruveru nei o-o mia bogo na naio rimei bereio. \v 14 Mia tomu nalo na tanobuku nei amiolu titig toro na toru nei, mia bogo na naio ban kario, ana aberiio aberinavo maka bunu asidom naio ka rimei rive parinio tubo kalo. Naruei amiila toru ba ban parinio tubo na toru, aber ‘Kumemi maka nuvisidom nuvial kema na rimei ka rive parinio tubo ka kumemi, kumemi maka lele garuei nuvisidom jau kodu burum̃ara sio na vanio.’ \v 15 Mia parinio tubo na toru nei naio mila ga, ana toro na toru nei binimei bereio ka rive tubo ea kiano tanobuku. Naruei naio binimei bio kiano tomu nalo nei napano naio bar puruveru banlo beamu ruei, naio jidom ka rial ka amim̃au eaio abokar puruveru vio bereio. \v 16 Ana toro na jukamu binimei jikili jukamu ea toro nei mirano, berinavo ‘Tubo, kanamo puruveru takurano ga naio nei, kiniou nomim̃au bija bano naio milelar duelimo bereio judu kanio.’ \p \v 17 “Ana na toro na toru nei naio mial kanano toro nei mim̃au bo, ana naio berkanio berinavo ‘!Bo mia bo, komim̃au bo laka. Mia bior jau kobitikar batitig im̃auano telisu na nomidu joa jum̃amo na, vonganei nodu burum̃ara im̃auano tai vanso, nebitiri larso ka kovitikar kanaku komeli duelimo na tortoru.’ \p \v 18 “Bisi, ana naliano ka binimei, naio berinavo ‘Tubo, puruveru takurano nua komidu ban kiniou, nomim̃au eaio bano-o nemijev jumo bereio judu kanio.’ \p \v 19 “Ana na toro na toru berkanio, ber ‘Kobo, jau bunu komim̃au bo, mo mia kiniou nevitiri larso ka mia kovitikar kanaku komeli jumo na tortoru.’ \p \v 20 “Avona bisi ana na maariano nene naio binimei, berinavo ‘Tubo, kanamo puruveru na komidu ban kiniou, nomijuvulukoio batitig ka niakulm̃arauo tai, nomidu van batitigio jo, naio nei nomidu ber binimei ka nodu vanso. \v 21 Kiniou nojo nomialso jibe ka kobe toro tai na komijikia kavar bulag vite na toro dolu mije batitigio jo ve kanamo, a komijikia kejinan ea tiniavio na maka komebijaio. Kiamo bajago kirisikili kija jibe na, mila na kiniou nomerou kaso, tenene na maka nala titai ka kanamo puruveru nene, nomidukar batitigio jo bo ga.’ \p \v 22 “Ana toro na toru nei tinien jerio, naio berinavo ‘Kaleliki, jau kober niegeniege kiniou kirivova tenia navo, napano kober nobe toro kouo tai jibe na. Mia bo ga, mo kanamo iliano na mia serso bereio. \v 23 ?Ver kiniou nobe toro na jibe na, bior vaio ana komidukar kurano ka kanaku puruveru jibe na? Bo laka ka ver jau kodu riva toa yimo na puruveru, ka ver nemei bereio, ana nemijikia navar bulagio rivija boboti napano naio miin bulagio.’ \p \v 24 “Ana na toro na toru nei naio ber ka nalo dolu na ajikili aju vaataro, berinavo ‘Kuvidular puruveru na den jum̃ano, kuvidu van nana mileal duelimo.’ \p \v 25 “Ana nalo aber ka toro na toru nei, aber ‘!Ana Tubo, naio bar miroano kiana, kiano duelimo ruei!’ \p \v 26 \x - \xo 19:26 \xt Mat 13:12; Mak 4:25; Luk 8:18\x*“Mia toro na toru ber kalo, berinavo ‘Nao-o, jibe na naruei. Nana be kiano saba telabo ruei, mia naio rivar ta bunu bereio, mia nana maka kiano titai mia naio rilaluvu venia napano be kanano telisu mugaruei. \v 27 \x - \xo 19:27 \xt Mat 25:14-30\x*Mia tivelinio ka kiaku uolu nalo nei, napano maka asidom neve tubo kalo, nejidom ka kuva kuvurulo amei ea vio nei, kuvuebinvinlo am̃arm̃aro kamu ea miraku.’ ” \p Naruei Yesu kiano jamerijiano naio biniu ea vio na. \s1 Yesu binimei boru ea vio nei Yerusalemo \r Mataiu 21:1-11; Mak 11:1-11; Jone 12:12-19 \p \v 28 Iorou ka napano Yesu ber iliano nei bisi ana naio jumolu, miel jukamu bano, burum̃arabo kalo abavin Yerusalemo. \v 29 Mia nalo abinimei vaataro ka komeli juo na tertelisu nei Betevas bija Betani, ea tivelinio ka Burusuku na Buruolivi nalo. Ana Yesu mil ban kiano naiagagoano juo, berinavo \v 30 “Kuve juo kuviel kuvan ea komeli na telisu yako jo beamu vo. Mia bogo na ver kuva jouro eaio, mia kuvial togki tai amiorkar ju. Togki nene be m̃eaku ga, maka ala kor taakano vo, mia kuvijubarlar sano teli ana mo kuvuru kumei bere ea vio nei. \v 31 Mia ver avika den kam juo averinavo ‘?Ai, kumitu kumijubarlar sano teli ka venia?’ Ana mia kamiu kuverdop̃elo kuverinavo ‘Tubo jidom temeul nei ka rila kiano im̃auano tai.’ ” \p \v 32 Yesu ber jibe na kalo, naruei miilalo abano, mia nalo amial jibe ka ga napano naio ber kalo. \v 33 Ana na nalo aba ajum̃a amijubar bulag temeul nei sano teli, mia bogo nam̃a ajum̃a amilaiio, ana sano taanou nalo abika aberinavo “?Ai, kumijubarlar sano teli ka venia a?” \p \v 34 Naruei nalo aberdop̃elo, aberinavo “Makanio, Tubo naio jidom temeul nei ka rila kiano im̃auano tai beamu vo.” \v 35 Ana nalo amijamo kanio, ana na nalo aburu togki nene binimei ban Yesu, mia abisii bulag m̃alo kulukoti nalo mave ea taakano, ana na amidular Yesu bavin jotano mave eaio. \p \v 36 Ana Yesu midu togki nene, jom̃a miel bano, mia bogo na naio jo bano, mia tomu nalo abisii m̃alo kulukoti nalo ea m̃arabo, kanio mia Yesu kiano togki mijikia riel mave ealo. \v 37 Naruei nalo amiel ea Burusuku na Buruolivi nalo, bano-o abinimei aboru ea vio na m̃arabo mialolo batove ka rivatove Yerusalemo. Mia bogo na burum̃ara tiniobi na naiagagoano nalo miroano amial ka Yesu jo miel binimei vaataro ka vio Yerusalemo, mia ajidomial bereio burum̃ara im̃auano nalo bija kijokijo nalo nam̃a naio milaiio, mia amial jibe ka napano kialo burum̃ara parinio tubo vou tai naio jo binimei, mila na ajaaro toru kanio, aju abamenea Atua biorio. \v 38 Ajum̃a abiovio, aberinavo “!Atua loa laka, keilivu ka parinio tubo nei binimei ea siamo! Burum̃ara merivuiano ea vio mave, kamiu na ea vio na mave kuvitirilar Atua siano, kiano mermerano bo mia bo!” \v 39 Mia ka bogo na, Varisis tealo aju iviso ka tiniobi nalo nei, mia maka lele asaaro ka na abitirilar Yesu jibe na, ana na aberii kanio, aberinavo “!Naverloglogiano, koverbure kanamo naiagagoano nalo na ka auetuba kavuru kaso re tibe na!” \p \v 40 Mia Yesu berdop̃e banlo, berinavo “!Ee, vede ga. Ver nalo aviovio tibe na re, p̃eli mia puruveru rera ga nei monoka nalo aviovio.” \s1 Yesu jegidu ka komeli lu nei Yerusalemo \p \v 41 Mia Yesu binimei vaataro ka rivokar burum̃ara komeli nei Yerusalemo, mia naio jirarag ba jouro eaio, tinien miiaio, ana jikar ka jogumirano jibirbil biorio. \v 42 Mila jibe na ana naio mil ban memedu, berinavo “Kiniou nomijog bova toru kaso. Ver jau kovitilubar ga venia miyotuba ea kiamo vio banei nei! Atua jo mila kiamo m̃arabo novo tai ka kojev tum̃aro eaio, mia jau maka kovitilubario. \v 43 Mia monoka nover ka jau ka mia bogo tai rimei easo napano mia kanamo uolu nalo ve miroano laka amei kaso. Mia aseliviv easo atukoso, a mia ayuku bijii borotano rimei vio takurano, ve kialo m̃arabo ka mia amijikia avavin ea kanamo burum̃ara tagvoru nalo. \v 44 Mia amei jouro, aue vatitigso. Mia auebinvin kenerimo nalo, a mia ala bulag nonovio kunuamo nalo, avar bulag kiamo burukis nonovio avatove mia riviniu. Vironiano na jibe na mia rimei easo bior ka napano jau maka kosidom kovitilubar ka banei be kanamo bogo memedu ka napano Atua maluvo ka rilarurso.” \v 45 Naruei Yesu miel ba jouro ea komeli, mijaka ban ea Atua Sop̃i kunuano lu, ana mial nalo nam̃a aju amim̃au bior veru ea vio na. Naruei naio mijil dedade ealo, berinavo \v 46 “Atua ber ea kiano Iliano Lu, naio berinavo ‘Kunuaku Lu naio be yimo na volkouano,’ mia kamiu kubiliglar yimo nene ruei, binimei jibe ka buluvae tai na tom na vinauano nalo kunualo.” \p \v 47 \x - \xo 19:47 \xt Luk 21:37\x*Ana ka bogo na Yesu jom̃a bava joomo ea Yimo Lu legiano nonovio, naio jom̃a berloglog tomu nalo, mia tomu na tortoru ka kulo lu nalo naliko naverloglogiano na tuboiano nalo bija tomu nalo kialo tomu na tortoru maka lele asaro kanio. Ajum̃a ajiravo kavuru m̃arabo ka amijikia ala titai ka rila Yesu monoka rim̃aro. \v 48 Mia bede ga, abitilubar ka maka ajikia aleal m̃arabo tai, bior tomu nalo nam̃a ajum̃a amije tilinielo ka kiano verloglogiano, tiniel jii kiano iliano nalo toru laka, ajidom naio julaka ga. \c 20 \s1 Navurim̃araboiano na vio Israel ajidom averbure Yesu \r Mataiu 21:23-27; Mak 11:27-33 \p \v 1 Mia ka legiano dolu bereio, ana Yesu ban bere joomo ea Yimo Lu na Atua Kunuano yako Yerusalemo, naio jom̃a berloglog tomu nalo a jom̃a mioliolu ka Ioluano Vou na bo banlo. Ana tomu na tortoru na kulo lu nalo bija naverloglogiano na tuboiano nalo bija navurim̃araboiano dolu nalo abinimei eaio, abika denio aberinavo \v 2 “?Jau kover von ka kumemi, ka nam̃a jau kojom̃a komila jibe na ea vio nei ea kei siano? ?A kei ber kaso ka jau kala tibe na?” \p \v 3 Ana Yesu berdop̃elo, berinavo “Mo, mia kiniou bunu nevika vikadeniano tai den kamiu beamu vo. Kiaku vikadeniano jibe nei, ber \v 4 ?Varueiano nam̃a Jone jom̃a mila nua ban tomu nalo, naio be vite tai napano Atua berkanio ka m̃a naio rilaio, p̃eli na Jone ga naio jidom ka rilaio? Kamiu kuver von nina.” \p \v 5 Mia Yesu kiano vikadeniano nei mila amil toru banlo, ajum̃a aberinavo “?Mia kito rover tum̃abe ka naio? !Kito rovitikario vatitig rivu! Ver kito roverinavo varueiano na Atua ber ka Jone, mia tete na naio monoka rivika bere den kito riverinavo bior vaio ana maka romonea Jone. \v 6 Mia bunu, ver kito rover Jone ga jidomii ka rilaio, mia tomu nalo tinielser kito, mia atuba kito, bior nalo aju amonea Jone jikili ruei ka napano naio be Atua kiano nailiano riano tai.” \v 7 Ana jidomiano na mila ana aberdop̃e ban Yesu aberenio nalo maka ajikiaio ga. \p \v 8 Mia Yesu ber kalo, berinavo “Tibe na, mia kiniou bunu, maka nejikia never ka kamiu ka kei naruei naio ber ka kiniou ka nala im̃auano nalo nei.” \s1 Jamerijiano na tomu na bova napano m̃a abitikar jiotilikrevi tai \r Mataiu 21:33-46; Mak 12:1-12 \p \v 9 Ana Yesu ber jamerijiano tai ban tomu nalo na ka bogo na, berinavo “Toro na toru tai, bija kiano jiotilikrevi tai. Bogo tai naio jidom riel rivan ea buruvenuo dolu tai, napano jo vaatarobe laka, ana juvan kiano jiotilikrevi nei ban tomu dolu nalo ka mia amei aim̃au eaio, ka mia avulu vanio. \v 10 Ana toro na toru nei naio ba jo-o, avona bitilubar ka be bogo na m̃arkrevi meruo naruei. Jibena miila kiano toro tai ka ban bereio ea nalo napano ajua kiano jiotilikrevi nei, ka rivar puruveru na m̃arkrevi nei togio napano monoka avulu vanio. Ana toro nei bano, mia bogo na naio miyotuba kalo, nalo maka asidom avuluio, mia amue naio ga o-o bisi ana na amiila naio ban bereio jum̃ano ravavo ga jibe na. \v 11 Ana toro na toru nei miila kiano toro dolu tai bano, mia abitivi naio bunu, amila lelan toru laka, ana amijil deven naio ban bereio jum̃ano yauo ga jibe na. \v 12 Mo varolu nene, toro na toru nei miila kiano toro dolu bereio, mia naio bunu, amueio-o bar ja, ea naio toru laka, ana abukulario den jiosi. \p \v 13 “Mo toro na toru na jiosi nei naio mial bajago na kirivova nei, mia naio maka bunu rijikia naruei, berinavo ‘!Aiou! ?Bo ka mia nala tum̃abe naruei? P̃eli vonganei, monoka neiila ga keneriku rivano. Naio be keneriku takurano ga, tinieku jii m̃elea naio, mia ver naio rivan mia nalo monoka avitilubar avijuku rivu ka naio.’ \v 14 Naruei miila naio bano, mia bogo na tomu nalo amialio, nalo ajidomii kirivova kanio. Aberiio ealo, aberinavo ‘Naina be toro na toru kenerinio na. Toro na naruei, napano ver toro na toru na riva kovio, mia naio naruei rivar kiano borotano nene tibe kiano jajum̃ano ve kiano. Bo ka kito rouebin naio rim̃aro, kanio mia kito ga romijikia ravakar borotano nei rive kiado.’ \v 15 Naruei nalo ajumolu abokario, abukulario batove den jiosi nene, amuebinio.” \p Ana Yesu berinavo “Tukunu nei naio bisi ea vio na, mia bo ka kamiu kuvisidomii vonio. Bogo na toro na toru rijog tenei, mia naio rimei rila tum̃abe ka nalo nei? \v 16 Neber ka kamiu neber tomu kirivova nei, mia naio rimei ruelo, am̃arm̃aro ea bajago kouo tai, a mia naio rudu kiano jiosi nei toa tomu dolu na bo nalo jum̃alo.” Ana bogo na amijog Yesu naio ber jibe nei, amijog lubar ka iliano nei be ilivaniano tai, ber jibe ka kulo Ju maka asidom naio napano be Atua kenerinio, ana mia Atua rivuru tomu nalo na maka ave kulo Ju adu jelelo. Ana vite nei nalo maka asidom ajogio, naruei nalo amil jikili aberinavo “Vite na jau kojom̃a koberiio na, Atua maka lele rijamo ka mia riyotuba tibe na.” \p \v 17 Mia Yesu bitikarlo, bika ber “Kamiu maka kumisidom, ana bior vaio ana abivitauia iliano lu nei napano naio ber jibe nei, berinavo \q1 \qt ‘Puruveru na, tomu nalo napano amim̃auka yimo aber naio bova, mia abuku ban ruei, \qt* \q1 \qt mia vonganei, puruveru nene naio binimei be puruveru na kirinovo tai ea sudu na yimo, ka rudukar yimo sikili.’ \qt* \rq Iouano 118:22 \rq* \p \v 18 “Tomu nonovio na mia ava aserbap̃e ea puruveru nei mia ajoru napano mia puruveru nene rila kokorov mokotenalo. Mia ver riva rivokar bogo na puruveru nei rijoru, toro kei napano puruveru mon kakario mia rila kitkitio rivova, naio riva kovio.” \fig Be puruveru na kirinovo ea sudu|alt="Cornerstone" src="43_Luke20.17_Cornerstone.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="20:17" \fig* \p \v 19 Ana naverloglogiano na tuboiano nalo bija tomu na tortoru na kulo lu nalo, abitilubar ka Yesu kiano jamerijiano nei jilogloglo memedu, naruei nalo tiniel jerio lie vo, ajumolu ajidom avokar naio rimemedu ea bogo nei garuei. Ajidom toru ka ala titai kanio, mia amila dede ga, bior amial ka tomu nalo ajum̃a tiniel jii naio ga. \v 20 Jibe na naruei ana bogo nono ga ajum̃a abitivitiio, a nalo tealo ajum̃a ajivanlo ga aba vaataro kanio, abar kokoalo ga amilalo jibe amonea naio bo, mia tena ajum̃a amilaio, ajum̃a abarkakar kiano iliano nonovio ga. Kialo jidomiano, ka ajidom aleal iliano na naio riverenio, ana amijikia ala veriiano van toro na toru na vio Romo nene Pailat, ka naio mijikia sian vironiano tai vanio tibe ka na ajidomio. \s1 Tena be Atua kanano a tena be Sisa kanano \r Mataiu 22:15-22; Mak 12:13-17 \p \v 21 Ana nalo nam̃a ajum̃a abar kokoalo ka napano abinimei vaataro ka Yesu, bogo tai ana abika vikadeniano tai denio, ajidom ajukubinio. Aberinavo “Naverloglogiano, kumemi nubitilubar ka kiamo iliano a kiamo verloglogiano be riano a memedu. A kumemi nubitilubar ka jau maka ketibure tomu nalo aveve dolu, mia komialo abe veverare ga kojom̃a koberial Atua kiano m̃arabo na memedu ka tomu nalo nonovio. \v 22 Ana numisidom nuvika denso tibe nei ka: ?Kiado tuboiano naio ber jum̃abe? ?Naio ber memedu ka kito kulo Ju nalo rovulu takis van parinio tubo na Romo na Sisa, p̃eli na ber maka rimemedu?” \p \v 23 Mia Yesu bitilubar ka ajidom ajukujuku naio, naruei naio ber kalo, berinavo \v 24 “Kuvidu puruveru sesa nene tai rimei van kiniou. ?Kuvial von kei mirano na joaio? ?A sio nei ajiri joaio, be kei siano?” \p Nalo aberinavo “Sisa mirano na, a siano na bunu.” \p \v 25 Ana naio ber kalo, ber “Mo, tena be Sisa kanano, kamiu kuvidu van Sisa. A tena be Atua kanano, kamiu kuvidu van Atua.” \p \v 26 Nalo nei ajidom toru ka avokar vatitig kija Yesu ea tomu nalo miralo ka kiano iliano tai, ana mia bogo nam̃a amijog kiano verdop̃eiano nei, amiilo toru kanio, amial ka naio bokar tanealo, ana nalo aju buru ga, maka bunu ajikia aver bereio titai. \s1 Tomu na am̃aro mia ameul bereio \r Mataiu 22:23-33; Mak 12:18-27 \p \v 27 \x - \xo 20:27 \xt Im̃auo 23:8\x*Mia iorou ka naina, Satusis nalo tealo abinimei ea Yesu, ka ajidom avika denio ka tivelinio na vite tai nam̃a abiekar kouo eaio, aber tomu nalo na am̃arm̃aro, maka bunu ajikia ameul bereio ea bogo na maaro. \v 28 Naruei nalo abika denio, aberinavo “Naverloglogiano, kumemi numisidom nuvikaso, ka jum̃abe ka iliano tai nam̃a tormoruo Mosis re nua naio bivitauiaio be kiado. Naio berinavo, ver toro tai rim̃aro den koano, napano maka ve kenerilo tai vo, mia monoka nana lian ka naio rivuru taanou nene ve koano, ka mia rila ka tira nei mijikia rivar tete, ka mia rudu kuruano napano naio m̃aro siano, ka mia siano rimeul to. \v 29 Mo, ka bogo tai, be kurualo aluo. Motoru kalo buru tira tai be koano, mia m̃aro den koano napano naljuo maka avar kenerilo tai vo. \v 30 Ana maratoru naio kija buru tira nene, karina naio bunu m̃aro denio, \v 31 karina baratoru, naio bunu milaio, bano-o bokar kurualo aluo nene, nalo abiniu amila jibe na ga, napano maka ve kenerilo tai leleio. \v 32 Ana iorou ka koano nalo nao-o abiniu, tira nene bunu m̃aro. \v 33 Mo jau kover von vite na. Ea bogo na maaro, ka bogo nam̃a ajum̃a aberveriio vurua na aber mia tomu nalo atumormolu bereio, mia tira nei naio ve kei koano, bior naio joro ka kurualo aluo nei abiniu ruei?” \p \v 34 Naruei na Yesu berdop̃elo berenio berinavo “Ea yetemeriba nei ga tomu nalo ajum̃a ajorjoro, \v 35 mia nalo napano Atua ber ka amijikia ameul bereio ea nam̃ariano, ka ava jouro ea kiano vio, mia maka bunu ajikia alaio. Ka bogo na, maka bunu asorsoro kalo, \v 36 mia maka bunu ajikia am̃arm̃aro, bior mia amei atavukia nailiano nalo. Mia Atua rivuru meul ealo bereio den nam̃ariano, naruei amei ave kenerinio nalo riano. \p \v 37 “Mia ka tivelinio ka na meul bereio na, Mosis bunu beriio nua ruei, naina jakii tukunu na buruiesi tai napano sebi jom̃a bovago eaio. Ea vio na romial ka Mosis naio jom̃a bio Atua Sop̃i ber naio be Atua na Epraamo kanano, a Atua na Aisak kanano a Atua na Yakovo kanano. \v 38 Ana bogo na Mosis naio ber iliano na, tom tolu nei am̃aro ea yetemeriba nei nua bogo be ruei, jibe na am̃aro ea yetemeriba nei, mia aju ameul ea Atua kiano vo. Atua naio maka ve Atua na tomu na am̃aro ga, mia naio jidom ka tomu nalo na aju bija naio nalo abe tomu na ameul. Ea Atua kiano vitiiano, tomu nalo nam̃a am̃aro ruei ea yetemeriba nei, nalo ameul kia ga vo aju.” \p \v 39 Ana naverloglogiano na tuboiano nalo, nalo ajum̃a amiagago ka Yesu kiano verdop̃eiano ban Satusis nalo, ana amial ka naio be masou bo laka, ana aber “Naverloglogiano, kanamo verdop̃eiano naio bo mia bo.” \v 40 Aber jibe na bior Yesu kiano iliano nei mila Satusis nalo amerou ka avika vite tai den naio bereio. \s1 Yesu Naverikariano naio be tormoruo Parinio Tubo Teviti kiano Atua \r Mataiu 22:41-46; Mak 12:35-37 \p \v 41 Naruei Yesu mil ba lie banlo, bika vite denlo, berinavo “Bior vaio ana nalo ajum̃a aberloglog kamiu, aberinavo Naverikariano naio monoka riyotuba ea tormoruo Parinio Tubo Teviti nene kiano yati, napano nua naio be Parinio tubo beamu? \v 42 Kiniou nebika naina, bior beamu, Teviti naio bivitauia niosi na Iouano kanano, berinavo \q1 \qt ‘Atua Sop̃i naio ber ka kiaku Tubo, naio berinavo “Jau kototano ea vameruo na kanaku, \qt* \q1 \v 43 \qt jau koto rorea rivano-o, \qt* \q1 \qt mia kiniou nala kanamo uolu nalo amei tibe ka yebe tai nam̃a kobijankon jaamo eaio.” ’ \qt* \rq Iouano 110:1 \rq* \p \v 44 “Ea vio na romial ka napano Teviti naio jom̃a bio Naverikariano ka kiano Tubo mugaruei. ?Mo bior Teviti naio ber jibe na, mo jum̃abe ana ajum̃a aberenio mia Naverikariano naio riyotuba ea Teviti, rive kiano yati tai ga?” \p Mia ea bogo tai bereio, amiilo toru ka Yesu kiano iliano nalo. \s1 Yesu mil jikili ban navurim̃araboiano nalo na nalotuano \r Mataiu 23:1-36; Mak 12:38-40; Luka 11:37-54 \p \v 45 Ana tiniobi nalo aju amiagago ka kia ga vo, ana Yesu berial iliano tai, napano be kanano naiagagoano ga nalo kialo. \v 46 Naio berinavo “Kamiu kuvitikar kamiu ka naverloglogiano na tuboiano nalo na nam̃a abarvar kalo m̃ele ka m̃alo burutili kulu-m̃arauo nalo na, a verenio nalo amieliel ea vioruru nalo, ajidom ka tomu nalo monoka avatove kalo, avio vatitiglo averinavo ‘!Aiou, naverloglogiano novo, kavijo bo!’ A ea bogo na jokoluolu p̃eli joomo ea yimo na volkouano nalo bunu, nalo ajidom ka dam̃ariga atutano ea vio na tomu na tortoru nalo kanalo ga. ?Kamiu kubitilubar ruei, a? \v 47 Mia ajum̃a aburu kialo volkouano nalo kiri p̃etep̃eteli laka, mia ajum̃a amila sibi ga, bior ka bogo nene ga, nalo ajum̃a amijukubin taanou nalo, amila bulaglo. Naruei bior kialo bajago nalo na, mia kialo vironiano sikili lie vo.” \c 21 \s1 Taanou tai buku veru sesa juo ban Atua \r Mak 12:41-44 \p \v 1 Naruei bogo napano Yesu nalo ajua Yimo Lu na Atua Kunuano, ana amial ka napano tomu tealo abinimei ka mia avuku kialo ijaiano ea basaro na Yimo Lu. Naruei Yesu bitiio, ana naio mial ka nasanibaiano nalo abinimei abuku kialo ijaiano novo nalo, \v 2 ana na iorou kanio, naio mial bunu taanou tai, napano naio be talim̃asa ga, mia naio binimei buku kiri veru sesa juo ga. \fig Taanou talim̃asa buku kiano kiri veru na maariano|alt="Widow's Mite" src="43_Luke21.2_Widow'sMite.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="21:2" \fig* \p \v 3 Naruei naio berii tira nei banlo, naio berinavo “?Kamiu kumial taanou na, napano naio buku kiri veru sesa juo na? Kiniou neber riano ban kamiu, ka naio jian loa jovulu nonovio ijaiano dolu nalo na nasanibaiano nalo na kanalo. \v 4 Nalo be kialo burum̃ara veru nalo, mia amije bena ga togio, mia taanou na, veru telisu nei naio bokario ka rijekar kiano meouliano, naio jian nonovio ban Atua.” \s1 Yesu naio berial ka mia aue bulag Yimo Lu na Atua Kunuano \p \v 5 Karina iorou ka naina, tomu tealo ajum̃a aberii Yimo Lu, aberinavo naio kirinovo tai mia, bija sano veru maraiu nene nalo, a tonovo nalo napano m̃a tomu nalo abario kam̃a miyovovua tanobuku nene. Ana Yesu mijog tukunu nalo na jibe nei, ana berinavo \v 6 “?Kamiu kumitum̃a kumial vite nalo na kuber bo? Neber ka kamiu mia iorou ka bogo tai na jo binimei, mia ve re bunu puruveru tai totano vatitig ea jeleigio, bior mia tomu nalo tai amei aue bulag searia yimo na riviniu.” \s1 Jaleleano monoka mia rimei \p \v 7 Mia bogo na nalo amijog ka Yesu ber jibe na, abika denio, aberinavo “?Ana Naverloglogiano, mia aue bulag Yimo Lu nene nagi, a mia kumemi nuvijikia nuvial kijokijo venia naruei naio verial ka vaataro ka vite nalo nene amalmaluvo?” \p \v 8 Ana na naio ber kalo, berinavo “Bo ka kamiu kuvitikar vatitig kamiu rivu, ka mia ve re toro tai rimei rila sibilili kamiu, bior mia tomu ve telabo napano mia adu siaku, mia nalo amei averinavo ‘!Kiniou nebe Naverikariano nei!,’ p̃eli averinavo ‘!Naina naruei, bogo nene naruei!’ mia maka rivu ka kuvitakisorlo. \v 9 Ana ver ka bogo na, mia kamiu kuvijog uetubaiano na mira, a jaleleano nalo aju vaataro, mia kumemebiju m̃ele re. Vite nalo na monoka amalmaluvo beamu, mia naina maka ve bogo na maaro nene navo.” \p \v 10 Ana naio ber bunu kalo, berinavo “A parinio tubo nalo, mia ala mira kanio parinio tubo dolu nalo, a venuo nalo atumolu ka venuo dolu nalo. \v 11 Mia m̃ii ve toru, mia reraio ea yetemeriba nei mia ve burum̃ara vituiano a mieiano kouo nalo, a rivija naina mia ve vite na memebijuiano ave burum̃ara kijokijo nalo ea bulu niogovu yauo mave. \v 12 Mia bogo na ve re vite nalo nei vo, mia tomu nalo ala kiki kamiu ve toru laka. Mia nalo amei avokakar kamiu sikili, avar niajebijo rivan kamiu, ana iorou kanio mia adu kamiu kuvitua jum̃ano navurim̃araboiano na yimo na volkouano nalo, p̃eli na avuku kamiu kuva kuvitua yimo na tetavokoiano, p̃eli ala kamiu kuvitumolu kuvitua mirano kialo parinio tubo nalo p̃eli na kialo navurim̃araboiano nalo. Vite va nalo na mia kuvarilo bior kubokar siaku jikili. \v 13 Ka bogo na mia sikili laka rivan kamiu, mia rive kenemiu bogo na kuvijikia kuverial Ioluano Vou na bo vanlo. \p \v 14 \x - \xo 21:14 \xt Luk 12:11,12\x*“Mia vonganei, bogo na vite nalo nei maka vo, kamiu kuvisidom m̃elea re ka mia kuver venia ka bogo na, \v 15 bior rimonloglog bogo nene ga, mia kiniou nesian iliano na masouano rivan kamiu. Mia bogo na kuver iliano nalo nei ka kenemiu uolu nalo, mia tovulo, mia ajikia re ka atup̃edop̃e bereio kenemiu iliano nene. \p \v 16 “Ka bogo na, mia nalo na ga napano m̃a kumitum̃a kubiolo ka teta p̃eli kuruemiu p̃eli tumano p̃eli bilbilu, nalo na jibe na naruei napano mia amijikia avuru bulag kamiu kuvano, adu kamiu kuvitua tomu na tortoru nalo jum̃alo, ka mia ala tanea kamiu rivano-o mia m̃a auebinvin kamiu tealo am̃arm̃aro. \v 17 Mia tomu nalo tiniel ser kamiu laka, mia nalo asian liliu iliano rivan kamiu napano siaku joa kamiu. \p \v 18 “Mia kiniou neber ka kamiu ka mia vijumiu tai riva kovio deio. \v 19 Mia kamiu kuvitu sikili rivano-o kuvitovulu juluvati na bogokouo nene, ana ea m̃arabo na naruei mia kamiu kuvokar meuliano riano na kenemiu.” \s1 Burum̃ara mira ea vio Yerusalemo \p \v 20 Mia ea tivelinio na burum̃ara bogokouo nei mia rimei, Yesu ber kalo bereio, ber “Telikiti na ver kuvial taara na tomu na mira atu selivivko burum̃ara bulukomeli na vio Yerusalemo, mia kuvijikia ka bogo na burum̃ara sano labulagiano nene naio jo binimei vaataro. \v 21 Mia bogo na kuvial vite nei, kamiu na kuvitua vio Yutea, bo ka kuvuro, kuva kuvitivan kamiu ea suku nalo, mia ver kamiu na kuvitu jouro Yerusalemo, bo ka kumolmoluo kuvuro kilkil, p̃eli na kamiu na kuvitu mave nei, maka rivu ka kuvilavio ka kuvatove vonuo bereio. \v 22 Nina bior ka bogo na, naio be burum̃ara legiano na lameraniano na Atua kiano siniabu, tavukia na vivitauiano re nua nalo aberkakario. \v 23 Ka bogo na bunu, mia ve kirivova laka rivan tire nalo na be m̃abolo, rivija bunu nalo nam̃a ajum̃a amije yu ban kenerilo solbouo nalo. Ka bogo na, mia ve burum̃ara najogvaiano ea kiado venuo nei, a burum̃ara siniabu rimei ea kiado tomu nalo nene. \v 24 Mia iobogu na mira rila vinvin ve telabo atibirbil, mia m̃arimieni riorkar ve miroano jum̃alo, avurulo ava aim̃au kurano ga ea taara dolu nalo. Mia kulo dolu nalo avie niegeniege kitkit lelan komeli lu na kito kulo Ju kiado Yerusalemo nei, mia ave tubo eaio rivano-o rivokar bogo na Atua jekar ka ve kialo bisi.” \s1 Mia Kulorinio Kenerinio rimei bereio \p \v 25 \x - \xo 21:25 \xt Visi 6:12,13\x*Ana na Yesu berii legiano na maaro, naio berinavo “Ka bogo na, mia amijikia aial kijokijo ea m̃erenio a ea siberio a ea m̃arvitano nalo. Ea yetemeriba nei, mia taara na tomu nalo mia niukniuku rivielo ve toru laka, asidom bijobijon ve toru, mia bogo na aial tei tumolu ve toru to rivavauro, mia nalo ajikia re ka mia tum̃abe kalo. \v 26 Telikiti na nalo abitilubarbar ka venia napano m̃a jo binimei ea yetemeriba nei, a napano vite na tortoru nalo na bul niogovu yauo amikulkulu janea vio, mia nalo amemebiju ve toru, meribobogo am̃arm̃ariulu rivior meroano. \v 27 \x - \xo 21:27 \xt Visi 1:7\x*Mia ala tibe na rivano-o, ana iorou kanio ana mia aial kiniou Kulorinio Kenerinio noyotuba ea melijo vija kanaku burum̃ara moroano a vija kanaku burum̃ara miamoiano. \p \v 28 “Ana ea tivelinio na kamiu, ver bogo na kuvial vite nalo nei atikar kam̃a amalmaluvo tibe na, mia kamiu kumerou re. Mia niukniuku rivie re kamiu, mia kamiu kuvitumolu kuvar bulag pariparimiu kuvisirarag mave, bior vite nalo na nioti nene ber kenemiu toro na laruriano naio jo binimei, vaataro ka riyotuba.” \s1 Kijokijo na burubilivo \p \v 29 Ana na Yesu ber jamerijiano tai banlo ea tivelinio na bogokouo na jo binimei keano vo, naio berinavo “Kamiu kuvisidomii von burubilivo na, p̃eli na buruiesi dolu nalo na jibe na. \v 30 Telikiti na kumial jaati nalo abinimei amemeaio, a abinimei amelokloko, a sidiati nalo abarboṽelo, ana na kamiu kumijikia ka be bogo na vio bitunu jo binimei vaataro. \v 31 Jibe na bo ka na ver kamiu kuvial kijokijo nalo nei, ajum̃a amalmaluvo jibe na javukia nam̃a kiniou naber ka kamiu ruei, mia kamiu kuvijikia ka navenatuboiano na Atua kanano naio jo binimei vaataro kean kamiu. \v 32 Riano neber ka kamiu, mia vite nonovio na monoka ayotuba tibe na rivano-o, mia iorou kanio ana taara na tomu na ameul ea bogo na ava kovio ea yetemeriba nei. \v 33 Mia vio yauo rivija yetemeriba nei nalo ve juo bunu ava kovio, mia kanaku iliano nalo maka ajikia ava kovio bogo tai.” \s1 Kamiu monoka kuvila vatitigio kenemiu meuliano nalo \p \v 34 Naruei Yesu midu iliano na banlo ka bogo na, iliderevijoiano banlo, naio berinavo “Mo ea tivelinio na kamiu, kamiu kuvitii vatitig kamiu. Maka rivu ka kenemiu meuliano tanea vio, p̃eli na kumunu m̃elea m̃arjum̃elm̃elu p̃eli na vite nalo na jibe na, a maka rivu ka kenemiu jidomiano to tulaka ea vite nalo na yetemeriba nei ga. Aver p̃eli, mia kuvitum̃a kuvila tibe na rivano-o mia kuviilo ka burum̃ara legiano na maaro riyotuba ka kamiu vaarakurano ga tavukia viobijiio. \v 35 Nao, mia tomu nalo tanea vio reraio ea yetemeriba nei, mia atu asidomialio re, atu avitilubario re, mia legiano nei rivokarlo tibe ka na menu miilo ka buruniavo julubinio m̃aro garuei. \v 36 Mia monoka kamiu kuvitu derevijo dam̃ariga, monoka kuvitu kubolkouo ka kuvijikia kuvitu sikili ka kuvilarur kamiu ea vite nalo na mia ayotuba, rila ka mia kamiu kuvijikia kuva kuvitumolu kuvitu ea kiniou Kulorinio Kenerinio miraku.” \p \v 37 \x - \xo 21:37 \xt Luk 19:47\x*Ana na Yesu jom̃a berlogloglo jibe na ea Yimo Lu ka legiano nalo, mia ka bogiano naio jo batavio den komeli, ba joa Suku na Buruolivi Nalo. \v 38 Mia kavijova nalo, ana tomu nalo ajumolu sop̃eli, aban bereio ea Yimo Lu ka ajog kiano iliano nalo. \c 22 \s1 Navurim̃araboiano na kulo Israel nalo ajum̃a ajidom auebin Yesu keano vo \r Mataiu 26:1-5,14-16; Mak 14:1-2,10-11; Jone 11:45-53 \p \v 1 Na karina, bogo binimei vaataro ka nam̃a yuka nonovio, amila kialo jokoluolu juo na tortoru, jibe ka jokoluolu na najenjeniano na beskit napano maka isi toaio, bija jokoluolu na nasidomialiano na ioruriano. \v 2 Ana ka bogo na, tomu na tortoru na kulo lu nalo bija naverloglogiano na tuboiano nalo, ajum̃a amila vio ka auebin Yesu keano vo, mia maka ajikia aleal m̃arabo tai, bior amerou ka ver alaio, p̃eli mia tomu nalo ajikia ala titai kalo. \s1 Jutas jukunu bija tomu na tortoru, berkar ka mia tiveluku ka Yesu \p \v 3 Mia monloglog bogo na ga, sim̃aro binimei ba joomo ea Jutas na vio Kariot kiano iviso, napano naio be na duelimo ba juo tai. \v 4 Ana na maka vesiou, ana naio jumolu, bano ba miyotuba ka nalo napano tortoru ka kulo lu nalo bija tomu na tortoru na kialo menumia nalo, berial kiano jidomiano, ana na nalo aberii m̃arabo na vabe napano bo ka mia naio mijikia tiveluku ka Yesu selia rivanlo. \v 5 Ana na Jutas kiano jidomiano milalo amijog bova toru laka, mia nalo amial bo ka aje veru tai rivan naio riviorio. \v 6 Mia Jutas jaaro kanio, mia jikar ea bogo na, julaka ga naio jom̃a jiravo ka vulu kiano bogo ka ver bogo tai napano ver ve re bunu tomu nalo tai eaio, ana na mia mijikia tiveluku ka Yesu rivanlo. \s1 Yesu miila Pitere naio Jone ka ava ala vatitig sano sinaniano na maaro \r Mataiu 26:17-25; Mak 14:12-21; Jone 13:21-30 \p \v 7 Naruei abinimei monloglog legiano na beamu na jokoluolu na najenjeniano na beskit napano maka isi toaio, napano naio be bunu legiano napano monoka ala sida na nunu sesa nalo ka sidomialiano na ioruriano. \v 8 Naruei Yesu ber ka Pitere bija Jone, berinavo “Neiila kamjuo ka kuva kuvila vatitig vite nalo na sado sinaniano na jokoluolu nene.” \v 9 Ana na naljuo nei abika denio aberinavo “?Ana jau kojidom ka nuvila vatitigio to be?” \p \v 10 Ana na Yesu berinavo “Kuve juo kuva kuvokar m̃aratavo na toru na vio Yerusalemo, mia bogo na ver kuva joomo von kiaga eaio, mia kuvial toro tai napano midu burum̃ara bauei tai na rimei rivetavo ka kamiu. Mia kuvitakisorio kuva a mia naio rivuru kamiu kuvan ea yimo tai. \v 11 Mia bogo na ver kuva joomo ea yimo nene, mia kuvil rivan toro nene kuverinavo ‘Kiado naverloglogiano naio bika berinavo, Kumemi valauo nalo, kenememi vajoomo naio be, ka nuvijikia nuvisen sinaniano na sidomkariano na ioruriano eaio?’ \v 12 Kuvil tibe na rivanio, naruei mia naio siloglog ka kamiu ka burum̃ara vajoomo tai mave, napano vite nonovio juaio ruei, ana na mo kuvila vatitig vite nonovio na sinaniano nei ea vio nene.” \v 13 Mia Yesu ber jibe na ka naiagagoano juo nei bisi, ana na abano, mia amial ka vite nonovio miyotuba jibe ka ga napano naio beriio kalo jukamu. \p Jibe na naruei, ana na amila vatitig sinaniano na maaro na Yesu sano. \s1 Sinaniano na maaro \r Mataiu 26:47-56; Mak 14:2-26; Jone 18:3-11 \p \v 14 Karina Yesu nalo abinimei mave ea vio nene, ana bogo na sinaniano, Yesu ba jotano ea vio na sinaniano, mia atevi nalo abinimei ajutano naliko. \v 15 Ana na Yesu mil banlo, naio berinavo “Bogo jiou ruei, kiniou najom̃a nojidomii sado sinaniano na sidomkariano na ioruriano nene. Ninei naruei saku sinaniano na maaro, napano kito ga rosinan vio takurano, ana iorou kanio ana mo nemijikia navan ea kanaku bogokouo. \v 16 Kiniou neber ka kamiu ka joko nei nioti nene berii ioruriano. Mia kiniou nesen re bunu bereio, rivanvano-o rivokar bogo na kiaku ioruriano rimei ea yetemeriba nei, ea bogo napano mia Atua kiano navenatuboiano rimei.” \v 17 Naruei naio midu baja tai, bolkouo ber siva ban Atua biorio, avona bisi ana ber kalo, berinavo “Kamiu kuviyon burevure tanea kamiu, kamiu ga kumunio. \v 18 Nina bior jikar vonganei, mia kiniou nomunu re bunu m̃arjum̃elm̃elu rivano-o rivokar bogo na mia Atua kiano navenatuboiano naio rimei.” \p \v 19 Naruei naio mije salo niajoko, naio bolkouo ber siva ban Atua kanio, avona bisi ana burekokorovio janealo, berenio “Ninei be mokotenaku, napano namijamo ka bior kamiu, mo mia monoka kamiu bunu kuvitu kuvila tibe na, tibe ka kenemiu buruka ka kiniou.” \p \v 20 Ana iorou kanio, bogo napano ajinan bisi, naio mila jibe na bereio javukia napano mila ka niajoko jukamu, naio midu baja namuniano tai, berenio “Baja nei naio be kijokijo na kiaku burukija napano mia riou ka kamiu, ka vitirilar Atua kiano virakariano vija kamiu. \v 21 Mia be titai bova, toro na mia tiveluku ka kiniou, naio be kito tai ga napano rojinan vio takurano nei ruei. \v 22 Mia kiniou Kulorinio Kenerinio monoka nam̃aro tibe ka nam̃a aberkario nua ruei, mia toro napano mia tiveluku ka kiniou, tiniek miia naio, mia rivova lie vo van naio!” \p \v 23 Mia bogo napano amijogio, ana na nalo ajum̃a abivika denlo amilavon ka alealio na vabe kalo napano jo jidomii ka mia rila tibe na, mia maka avokario. \s1 ?Kei kalo na mia naio tukamu kalo? \r Mataiu 20:25-28; Mak 10:42-45 \p \v 24 \x - \xo 22:24 \xt Mat 18:1; Mak 9:34; Luk 9:46\x*Ana ka bogo na, siniabu jumolu bure naiagagoano nalo, ber mia kei kalo napano mia nalo asirarag kanio ka naio loalo lie, rive kialo navurim̃araboiano. \p \v 25 Mia Yesu mijogio ana na naio berenio berinavo “Kito romijikia ruei tomu na tortoru nalo na yetemeriba nei kialo bajago, Parinio tubo nalo abe tubo ka kialo tomu nalo, a navurim̃araboiano nalo, tomu nalo monoka atovonlo, adu sio na loa laka rivanlo, abiolo aberinavo toro na bitikarlo. \v 26 \x - \xo 22:26 \xt Mat 23:11; Mak 9:35\x*\x - \xo 22:26 \xt Mat 20:25-27; Mak 10:42-44\x*Mia kamiu kiaku naiagagoano nalo, monoka kuvila re kamiu tibe ka tomu na tortoru nalo nei. Naio be kenemiu napano p̃eli mia averinavo naio be toro na toru, mia monoka naio rimei tibe ka kenemiu toro na kiritelisu tai, tibe kanio napano naio moluo iorou. Kamiu tai napano ver sidom ka naio rimei rive kenemiu navurim̃araboiano, naio monoka rimei tibe ka toro na mia m̃a riijaja kamiu. \p \v 27 \x - \xo 22:27 \xt Jon 13:12-15\x*“Ka bogo na sinaniano, toro tai jotano ana toro dolu bar sano sinaniano binimei banio. Naruei naljuo nei, na vabe nene napano amial jibe ka naio toru lie loa tinene? Kamiu kumijikia, mia kiniou maka netibe ka naio, mia kiniou nebinimei ea yetemeriba nei jibe ka naio nam̃a mila im̃auano, miija kulo dolu nalo, bijuku bo kalo.” \s1 Yesu berkar ijaiano banlo \p \v 28 Ana na Yesu ber kalo, berinavo “Kamiu na, nemial kumitibe ka kiaku ikurukariano na bo nalo ea bogokouo nalo nam̃a nabokario, binimei bokar banei. \v 29 Mia jibe kanio napano teta naio bitirilar kiniou ka neve tubo ea kiano vio, mia kiniou bunu neber ka kamiu neber nevitiri bulag kamiu kumei kuve m̃artubo nalo ea kiaku vio nalo nei. \v 30 \x - \xo 22:30 \xt Mat 19:28\x*Tibe na, ana na mia kamiu naruei kuvijikia kuvitutano rivija kiniou bereio, mia kito resinan vio takurano jouro ea kanaku navenatuboiano, ana mia kamiu kuvitutano ea vio na mave loa laka bunu ka mia kuve tubo ka bajulukuti duelimo ba juo na Israel nalo.” \s1 Yesu berial ka mia Pitere rivarbonbonua naio \r Mataiu 26:31-35; Mak 14:27-31; Jone 13:36-38 \p \v 31 Naruei Yesu mil ban Saimon Pitere, berinavo “O Saimon, jau monoka kovitikar vatitigso rivu. Sim̃aro tinien jer kamiu ruei, naio jidom toru ka rila bulag kamiu, mia Atua mijamo ka ruei ka mia naio mijikia tokol von kamiu ve telisu, a mijikia tiburelar nana naio bo a nana naio bova. \v 32 Mia kiniou nobolkouo kaso ruei, a noju jikili dam̃ariga ea kanaku volkouano ka ver jau kotum̃abe, ana na mia kanamo viekouoiano rijoru nonovio denso re. Ana verenio jau komei kovu bereio, komei bereio, mia jau monoka komei kove toro tai na mia kala kuruamo nalo atumolu atu sikili lie dam̃ariga.” \p \v 33 Mia Pitere naio berdop̃e Yesu berinavo “Tubo, verenio avukuso kavan ea yimo na lakoiano, mia kiniou neviedu rivijaso rivu ga. P̃eli mia ala kikiso mia kam̃aro kario, mia kiniou najaaro ga ka kito ve juo.” \p \v 34 Ana na Yesu berkanio, berinavo “Pitere, kiniou neber telerinio ka jau, ka bogiano nei ga, mia tormano tokoko-reko re vo, mia jau kavarbonbonua kiniou ve varolu, koverinavo jau maka kejikia kiniou leleio.” \s1 Bogo kouo naio miyotuba ruei \p \v 35 \x - \xo 22:35 \xt Mat 10:9,10; Mak 6:8,9; Luk 9:3, 10:4\x*Ana na Yesu bika denlo, naio berinavo “Kamiu kuvisidomii von nanua, ka bogo nam̃a nemiila kamiu kubano m̃a kubioliolu janea vio nalo. Kiniou neber ka kamiu ka mia kuvar re kenemiu saba nalo tealo vija kamiu, jibe ka siveu na veru, p̃eli na basaro, p̃eli na kulubue dolu na jaamiu, p̃eli na vite nalo na jibe na. ?Mia jum̃abe, kamiu kumial ka jumemiu bulati ka vite nalo tai?” \p Naruei nalo aberdop̃e aberinavo “Tubo, maka jumememi ve bulati ka titai.” \p \v 36 Ana na Yesu ber kalo berinavo “Nao, naina naruei. Mia vonganei, kito rojua bogo dolu tenia nei. Vonganei, verenio nana be kiano siveu na veru, p̃eli na kiano basaro, mia monoka naio rivar vija naio rivano. Toro na ver maka kiano iobogu na mira tai, bo ka naio riṽiliṽililar kanio m̃ano saluvoiano, mia naio rivar veru nene rivan rivulu ka kiano iobogu na mira tai. \v 37 Kiniou neber naio nei ka kamiu, bior vivitauiano lu nalo re nua nam̃a aberii kiniou, ajum̃a amalmaluvo abe riano naruei, ban bokar iliano nam̃a Aisea naio berenio, napano berinavo \q2 \qt ‘Amila ka naio jibe ka naio bunu be toro va tai na lakokoroviano na tuboiano.’ ”\qt* \rq Ais 53:12\rq* \p \v 38 Mia naiagagoano nalo ajum̃a ajidomii ga iliano na iobogu na mira nei, naruei nalo aberinavo “Tubo, kejiio, ninei be kiado iobogu na mira juo nei.” \p Mia Yesu mial ka napano maka ajikia dulu kiano iliano nei, ana na naio berinavo “E abe, roberii vite na bare naruei.” \s1 Yesu ba bolkouo Ketsemani mave ea Suku na Buruolivi Nalo \r Mataiu 26:36-46; Mak 14:32-42 \p \v 39 Mia Yesu nalo ajuvan vio nei mave, mia jibe ka napano naio jom̃a milaio, naio miel bavin bokar Suku na Buruolivi Nalo, naio naliko kiano naiagagoano nalo. \v 40 Mia bogo napano aba aboru ea vio napano Yesu jo ban eaio, amijilimebi eaio, naruei naio ber kalo berinavo “Kamiu monoka kubolkouo tulaka ka mia jukuano nalo ala re kamiu kuvijoru.” \v 41 Naio ber jibe na kalo, bisi ana na naio juvanlo, ba lie denlo telisu ga, naruei minie ka sudu jaano ana bolkouo ban Atua. \p \v 42 Naio bolkouo jibe nei, berenio “Aiou Teta o-o, ver jau komijikia kala mia rivu ga, jau kodular baja na jogvaiano nei kanaku, ka nomunu re. Mia jau kala re kanaku sidomiano, mia kala ga kiamo.” \v 43 Ana ka bogo nei Yesu mijog temiano toru ea naio, naruei amial nailiano tai jaluvo ea vio mave binimei yetano, binimei miija Yesu ka naio ve p̃irinio sikili bereio. \v 44 Mia Yesu jo mijog bova toru, jiniomo de sano titi, mia bolkouo jikili lie vo banbano-o mia sano minonoano nalo aju abadigdig jibe ka burukija bavatove ea borotano. \p \v 45 Mia bogo na naio bolkouo bisi, ana na jumolu bereio, ban bereio ea naiagagoano nalo, mia mial tinieiiano na monmeliano muelo ruei, aju amonmelio ga. \v 46 Naruei mila bovonlo, berinavo “Ai, jum̃abe ana na kamiu kumitu kumonmelio? Bo kanio kuvitumolu kuvila tibe ka na kiniou naber ka kamiu ruei. Monoka kubolkouo ka mia jukujukuano nalo amei re ka ala kuvijoru.” \s1 Jutas nalo abinimei abokar Yesu \r Mataiu 26:47-56; Mak 14:43-50; Jone 18:3-11 \p \v 47 Mia bogo na Yesu jom̃a mil banlo kia ga vo, amial burum̃ara taara na tomu nalo amiyoyotuba kalo, amial ka napano toro tai jukamu kalo abinimei vaataro, nina naio napano beamu, naio be nalo tai, be Jutas. Ana na Jutas binimei vaataro ka Yesu, bokario ana miomiom babibiniono. \v 48 Mia Yesu mil jukamu banio, berinavo “Jutas, ka vai na koniom kukulnioku jibe na mia naio bo ga, mia ka vaio ana jau kojidom kovulvulu ka kiniou Kulorinio Kenerinio ea m̃arabo na jibe na?” \p \v 49 Mia bogo na nalo na Yesu kiano napano ajikil aju vaataro ka naio abitilubar venia nei Jutas nalo ajidom alaio, abika den Yesu, aberinavo “?Tubo, jum̃abe, mia kito retelo ka kiado iobogu na mira?” \p \v 50 Mia Yesu naio maka riverdop̃elo vo mia naiagagoano nalo tai naio jumolu, burular kiano iobogu na mira, miven ea nalo tai, napano naio be toro tai na parinio toro lu kanano, mia naio jetitire ea ga meriniano ana jelar tiliniene vameruo. \v 51 Mia Yesu mil banio, berinavo “!Ee, to to to! Kito rola re bunu tibe na kalo.” Ana na naio mijiou jokol jeleig burutiliniene toro nei, mia mila vatitigio bereio bo. \v 52 Naruei naio bitikar tomu na tortoru na kulo lu nalo naliko tomu na tortoru na menumia nalo na Atua kiano yimo, bija navurim̃araboiano na kulo Ju nalo kialo, napano abinimei ka naio, naio mil banlo berinavo “?Jum̃abe ana na kubar iobogu bija kenemiu nia nalo jibe na? ?P̃eli kumitu kumisidom kuberiam̃a kiniou nebe toro na p̃irinio jikili ka m̃a bina p̃eli nam̃a muemue toro? \v 53 \x - \xo 22:53 \xt Luk 19:47, 21:37\x*Nanua, legiano telabo ga, kiniou nojo bija kamiu ea Yimo Lu banbano-o, mia bior vaio ana maka kumei vaataro ka kiniou ka kuvokar kiniou ea bogo nalo na ruei? Mia nemial jibe ka kamiu kube tomu na melijokouo, napano kubinimei bija moroano dolu nalo na melijokouo, a vonganei be kenemiu aura memedu.” \p Mo abinimei abokar Yesu, aburio bano. \s1 Pitere naio barbonbonua Yesu \r Mataiu 26:57-58,69-75; Mak 14:53-54,66-72; Jone 18:12-18,25-27 \p \v 54 Bogo na abokar Yesu, aburio ban bereio naliko, abano aba jouro ea burusio na parinio toro lu kanano. Mia Pitere bunu jom̃a jakisosor vavanlo ga ka bogo nei, naio maka riva vaataro keanlo. \v 55 Mia bogo na abinimei jouro ea burusio nei, tealo aba ajovokar sebi bilvili ka atuṽalo eaio, mia Pitere bunu ba jotano naliko. \v 56 Naruei aju ana jegliiano na sebi mereralii Pitere mirano, ana na niatira tai nam̃a mim̃au napano jo bijalo, naio bitilubario, ana berenio “!Ai, kamiu kuvialio! Kema na, naio bunu be nalo tai nam̃a bogo nonovio ajakisosor tete na.” \p \v 57 Mia Pitere barbonbonua, berinavo “!Ee maka! Kuvivinieku!, kiniou neber vatitig kaso, maka nejikia kema na!” \p \v 58 Karina maka vesiou ga, nalo tai mial Pitere, bitilubario, ber “Ai, jau bunu, kobe nalo tai na.” \p Mia Pitere berdop̃e berinavo “Ai kema, abe makanio.” \p \v 59 Mo aju jibe na bano-o, na aura takurano barlaka bereio, dolu binimei berial bereio, ber m̃elea banlo, berinavo “Kiniou neber vatitig ka kamiu, kema na, naio naliko tete re Kalele na jukamu ruei. !Kuvial, naio bunu be toro Kalele memedu ga ruei!” \p \v 60 Mia Pitere berdop̃e mila sibi bereio berinavo “Kema, abe kiniou maka nejikia tena m̃a kojom̃a koberenio na koig.” \p Ana monloglog bogo nam̃a Pitere jom̃a ber iliano nei kia ga vo, tu jokokoreko. \p \v 61 Mia bogo na tu jokokoreko, ana Tubo p̃ilig parinio binimei, bitikar Pitere, naio bitii kilkil eaio. Naruei Pitere jidomial bereio Tubo kiano iliano nanua berial kanio nua ruei, napano berenio berinavo “Riano kiniou neber kaso, ka bogiano na legiano nene ga, bogo na tu tokokoreko re vo, mia jau kavarbonbonua kiniou ve varolu ruei, kover jau maka kejikia kiniou.” \v 62 Mia Pitere naio mijog kirivova toru laka, naio batavio, jegi-i o-o mia jegi. \s1 Parinio toru lu kiano tomu nalo amila kikii Yesu \r Mataiu 26:67-68; Mak 14:53-65; Jone 18:19-24 \p \v 63 Mo nalo napano ajum̃a abokakar Yesu ea bogo na, amila kikii naio, a amil vulevulei eaio, ajukukikio, \v 64 ban amiorko mirano ka mia naio rijikia re rial vite, mia bogo nam̃a ajum̃a amijuba biliviligio, amiyotel eaio abika denio aberinavo “Ei, aber jau kobe naverialiano tai, bo ga, jau kabagbag von ka kenia na jom̃a mijubaso vonga na.” \v 65 Mia amila jibe na ka banbano-o, amil niegeniege toru laka. \s1 Aburu Yesu ban ea komeli na toru na tomu na tortoru na kulo Ju nalo kialo \p \v 66 Aju jibe na banbano-o m̃erenio bavin garuei, ana na navurim̃ara-boiano na kulo Ju nalo, jibe ka kulo lu na tortoru nalo bija naverloglogiano na tuboiano nalo, abinimei vio takurano ea kialo komeli na toru neibano. Bogo na abinimei vio takurano bisi, ana na aburu Yesu ba jikili ju jukamu ea miralo. \v 67 Naruei amil banio abika denio aberinavo “Verenio jau kobe Naverikariano be riano, nam̃a kulo Ju nalo ajum̃a amial aber mia monoka rimei, mo, numisidom ka jau koverial ka kumemi vonganei.” \p Mia Yesu berdop̃e banlo, berinavo “Kiniou nemijikia neverial ka kamiu, mia ver neverenio, mia p̃eli kuvisaaro re ka kumonmoneaio. \v 68 Mia kiniou nejidom ka nevika vite tai den kamiu bunu, mia ver nevikanio, p̃eli mia kamiu kuverdop̃e kulu re ga na. \v 69 Mia be titai nana kiniou najaaro ka nejidom never ka kamiu naio ber jibe nei, ber ‘Jikar vonganei, mia tibe ka ga napano Iliano Lu berenio ruei, napano berinavo mia Kulorinio Kenerinio riva totano mave tivelinio vameruo ka Atua na moroano toru.’ ” \p \v 70 Mia bogo na amijog iliano nei, abika denio, aberinavo “!Tomnei, venia na jibe na! ?Jau kojo kober jau naruei kobe Atua kenerinio memedu?” \p Ana na Yesu berdop̃elo bere “Verver kuvisidom kuver tibe na, mia tibe na ga naruei.” \p \v 71 Mia bogo na amial Yesu jom̃a mijamo ka ber naio be Atua kenerinio, tiniel kirimimi, aber jibe nei aber “Kema na mil jibe na, kito robitilubar vatitig ka burum̃ara tokoriano joa naio ruei. Mia kito resiravo re bunu toro dolu ka rila veriiano na naio bereio, naio kiano iliano ga jibure naio bereio ruei.” \c 23 \s1 Aburu Yesu ba ban ea Pailat, napano be parinio toro na vio Romo nam̃a jo bitikar Israel \r Mataiu 27:1-2,11-14; Mak 15:1-5; Jone 18:28-38 \p \v 1 Ana na nalo na komeli na kulo Ju nalo amijog Yesu kiano iliano bisi, ana ajumormolu, amioburovuronlo ba vio takurano ea burum̃ara taara tai, naruei aburu Yesu ba jumolu jukamu ea Pailat mirano ea kiano vio na tibureiano. \v 2 Naruei amila veriiano ban Pailat, aber bulavulag vite telabo banio, tivelinio ka Yesu. Nalo aberenio aberinavo “Kema na, jom̃a mila bulag tomu na kenememi venuo kialo jidomiano, naio jom̃a berburelo ka avulu re bunu takis van kiamo boru parinio tubo Sisa na Romo, a naio jom̃a miaia naio toru ber naio bar sio na Naverikariano, jibe ka naio be kenememi parinio tubo na toru. Vite nalo na naruei, kumemi numialio ka mirememi memedu.” \p \v 3 Telikiti na Pailat mijog kialo veriiano nei, naruei naio bika den Yesu, berinavo “Mo, jau kija kover kanamo vonio. ?Be riano ka jau kobe parinio tubo ka kulo Ju nalo p̃eli na makanio?” \p Ana Yesu berdop̃e, berinavo “Naina naruei jau kojom̃a koberver kiana.” \p \v 4 Mia bogo na Pailat mijog venia napano Yesu berenio, naio maka rial ka naio mila tena bova tai, ana ber ka tomu nalo kialo tomu na tortoru nalo, berinavo “Kema na, ea kanaku vitiiano, naio memedu ga, naio maka rila kor leleio tuboiano tai.” \p \v 5 Mia nalo maka asidom ka ajog Pailat kiano iliano, mia amila jibe ka tena sop̃eli ga tai, ajikili lie vo kanio, aberinavo “P̃eli ga, tete na naio kirivova ga. Naio jom̃a julu vilivilig kenememi tomu nalo kialo jidomiano, a jom̃a mioliolu banlo ea vio nonovio, jikar jo Kalele, binimei midu nonovio Yutea, binimei bokar bulukomeli na toru nei ruei.” \p \v 6 Mia bogo nam̃a Pailat mijog aber Yesu jikar kiano im̃auano yako Kalele, ana bikanio berinavo naio be tete re Kalele memedu p̃eli na makanio. \v 7 Pailat bikanio jibe na bior naio maka m̃a to riadu ka tanobuku na Kalele, mia parinio tubo dolu nei Erot naio be toro na toru ka vio na, mila na ka bogo napano aberial ka Pailat ka Yesu naio be toro Kalele, naio berial ber mia monoka avuru naio riva van parinio tubo Erot ka naio rivitii veve vonio bior kiano tanobuku memedu. Ana ka bogo na, Erot bunu binimei miadu ka Yerusalemo ruei, tenene na aburu Yesu ba ban naio. \p \v 8 Mia bogo na parinio tubo Erot bitilubar ka Yesu nene, naio jaaro, bior naio mijog sano tukunu mugaruei, mila na kirisiou ruei naio jidom rialio kija, mila na naio jidom ka vonganei naruei na, p̃eli mia rial Yesu rila kiano kijokijo tai rivanio. \v 9 Naruei naio milavon ka tukunu vija Yesu, bivivika vite telabo denio, mia Yesu maka riverp̃e titai vanio, naio juburu ga jibe na ju, maka lele ril. \p \v 10 Naruei ka bogo na, kulo lu na tortoru nalo bija naverloglogiano na tuboiano, nalo bunu ajikil aju vaataro ajum̃a amil kilkil ajaam̃i ka m̃a aber bulavulag vite nalo na tivelinio ka Yesu. \v 11 Mia vite nalo nei naruei mila Erot naliko kiano tomu na mira nalo maka asaaro ka Yesu, ana amila kikio naio, amiyotel searia naio. Karina, amiya tubo nalo m̃alo kulum̃arauo nalo tai eaio, ka amijikia avital eaio, naruei amila banbano-o, karina Erot miila naio ban bere ea Pailat bitii bereio. \p \v 12 Beamu ka vite nalo na, tomu juo na Pailat naljuo Erot abe bilbilu va kalo, mia monloglog bogo na amim̃au biju jibe nei bereio ka tibureiano na Yesu, burulo abinimei abe bilbilu bo bereio. \s1 Yesu jumolu jukamu bereio ea Pailat mirano \r Mataiu 27:15-26; Mak 15:6-15; Jone 18:39–19:16 \p \v 13 Mia abinimei bere ea Pailat kiano vio, ana naio bio tomu na tortoru na kulo lu nalo bija tubo nalo bija tomu nalo ka amei aialio. \v 14 Telikiti na nalo abinimei joomo, naio mil banlo, berinavo “Nanua na, kamiu na kuburu toro na binimei jikili jua miraku, kuberial ka naio jom̃a bilivilig niegeniege m̃elea kenemiu tomu nalo kialo jidomiano nalo. Mia kiniou nebika vite nalo denio, jibe ka nam̃a kumijogio, mia maka neial ka naio mila vite nalo nam̃a kumitum̃a kuberenio na, nemial jibe ka naio memedu ga. \v 15 Naruei nemiila naio ba mial Erot ka rivitiio, mia Erot maka rileal titaio, naruei miila binimei ea kiniou bereio. Mo, kiaku tibureiano jibe nei, ber naio maka rila titai napano naio monoka rim̃aro riviorio. \v 16 Mia kiniou nala tibe na ga van naio: mia nala avitiv naio, karina mo atuvan naio rivano, rijikia rivan bereio ea kiano vio.” \p \v 17 Ana na bior bogo na be bogo na kulo Ju nalo kialo jokoluolu na toru, ajum̃a ajidom aber jibe ka nam̃a Pailat jom̃a milala vururu, mia monoka tuvanlar Ju nalo tai nam̃a amiadikakario jua kiano tetavokoiano. \v 18-19 Ana ka bogo na, nalo tai nam̃a Pailat miadikario, naio kema nei Barabas, napano nanua beamu naio buru tomu dolu nalo amila baravo tai yako Yerusalemo, napano amuebinvin kulo Romo kialo tomu na mira nalo am̃arm̃aro, mila na Pailat miadikario joa kiano tetavokoiano. \p Mia bogo na amial ka Pailat jidom ka tuvan Yesu rivan bereio tibe na ga, amiaga m̃erere banio, aberinavo “Ei, maka, makanio! Kumemi numisidom kesilar Barabas rimei bereio rivan kumemi. Mia toro na, kumemi nuber kaso ka numisidom jau kodular kiano meuliano ga.” \p \v 20 Mia Pailat maka sidom, naio jidom ka Yesu taluvo ga tibe na bereio, naruei naio milavon ka ril, ber banlo. \v 21 Mia abuku deven ga kiano iliano, abiovio kanio, aberinavo “!Kotukukar, kotukukar toa m̃akolkolo!” \p \v 22 Naruei Pailat mil banlo varolu nene, berinavo “?Ana kar venia, naio mila venia napano kirivova? Kiniou nemial vite nonovio ruei, maka neleal vovaiano tai toa nai na memedu ka mia naio rim̃aro riviorio. Mia kiniou nala avitivio ga, karina mia notuvan naio riva vonuo bereio.” \p \v 23 Mia nalo ajuve Pailat kiano iliano bereio, amiaga jouo lie jibe na bereio banio, ajaam̃i lie, aber monoka Yesu rivan ea m̃akolkolo, mia nalo amila jibe na banbano-o na ajovulu naio. \v 24 Karina Pailat mila kiano tibureiano, berial ber naio mijamo ka kialo vikaniano. \v 25 Naio napano m̃a joa nalakoiano bior bajago nam̃a mila mira a bajago nam̃a mue toro, Pailat mijamo ka naio batavio bereio ba banlo jibe ka nam̃a abikanio. Mia tivelinio ka Yesu, naio berial ka mia kiano tomu na mira nalo ala van naio tibe ka ga na kulo Ju nalo ajidomio. \s1 Aburu Yesu ban ea vio napano Kalvari \r Mataiu 27:32-44; Mak 15:21-32; Jone 19:17-27 \p \v 26 Ana na aburu Yesu, amiel ban ea vio na atukukakar naio toa m̃akolkolo. Bogo na ajum̃a abano, amial toro na ba yeturu karina jo miel binimei vonuo bereio, nina be Saimon na nanua beamu be toro na vio Saireni, naruei ajutua naio ka rudu Yesu kiano m̃akolkolo, mia amidu joa burusovonano, miel jakisor Yesu bano. \p \v 27 Amiel jibe na bano, a ka bogo na vio bujo ka kulo dolu nalo bunu ajum̃a ajakisor Yesu, na nalo telabo be tire nalo, napano ajum̃a amiel bija burum̃ara tegiano bija burum̃ara tinieiiano. \v 28 Mia Yesu jom̃a miagago ka kialo iliano na jogvaiano nei, karina naio barp̃ilig parinio, jiraragidilo, mil banlo, berinavo “Tire re Yerusalemo nalo-o, kuvitig re bunu kiniou tibe na. Ver kuvisidom kuvitig, mia kuvitig kamiu ga, a kenerimiu nalo bunu. \v 29 Kiniou neber jibe na ka kamiu, bior bogo na jikili tai mia rimei, ana na mia nalo na mia atua naio mia aver tibe nei averinavo ‘!Ver tire nalo ve re kenerilo ga! Mia rivu lie vo ver avar re tete ka mia m̃a rimunu yu ealo, bior bogo nei mia sikili laka van kito rivija kanado solbouo nalo.’ \p \v 30 \x - \xo 23:30 \xt Visi 6:16\x*“Ana mia bogo na rimei rivova laka vanlo, rivan rivan mia atumolu ateg van burusuku nalo vija suku nalo, aver ‘Aiou, kuvitibirbilko kumemi, kuvituba kitkit kumemi, kuvitivinko kumemi.’ \v 31 Kamiu monoka kuvitikar rivu, bior vonganei buruiesi memeai kia ga vo ajum̃a amila kilkil ea kiniou ruei, mia iorou ka bogo na buruiesi rimei rijel bisi, mia amijikia ala rivova laka lie vo van kamiu.” \s1 Ajukukar Yesu ea m̃akolkolo \p \v 32 Ana na ka bogo nei, ajum̃a aburukakar tomu juo nam̃a amila kokorovio tuboiano, naruei aburulo naliko Yesu, ka auebinvinlo vijaio. \v 33 Naruei amiel banbano-o, abokar kanano vio, vio tai nam̃a abio ka Bordada na Kulorinio. Ana amidu Yesu ajuku kakario joa m̃akolkolo, abitiri lario jumolu ju iviso, mia ajuku kakario tomu na bova juo neibano, abitiri bulaglo tinene jua Yesu jum̃ano meruo, a tinene jua jum̃ano mali. \p \v 34 Jibe na naruei ana na Yesu jom̃a jaklele ea m̃akolkolo, naruei naio mil ban Atua, berinavo “Aiou Teta, jau koviekokoa nalo nei. Nalo maka avitilubar vatitig vite nei m̃a ajum̃a amilaio nei.” \p Ana na iorou kanio, ana tomu na mira nalo aju jibe na ajum̃a amila jibe ka nam̃a amiere m̃abujo, ka aleal ka kei kalo na mia rivar Yesu m̃ano kulum̃arauo tai, a kei rivar tai. \s1 Amiyotel va ea Yesu \p \v 35 Mia kulo dolu nalo ajikil aju ga koalabo, aju ga m̃a abitivitiio, mia kialo natukamuano nalo ajum̃a amil bova ka Yesu, ajum̃a amiyotel va eaio, aberenio “Kumialio kema na! Tomu nalo ajum̃a aber naio milarur tomu dolu nalo miroano ruei, mia vonganei jum̃abe naruei? Aber naio be Atua kiano Naverikariano, p̃eli na naio be toro novo tai napano Atua miilaio binimei. Aver tibe na p̃eli bo ka rilarur kija naio bereio!” \p \v 36 Mia na mira nalo ajum̃a amil niegeniege naio bunu, abinimei amiyuku m̃arjum̃elm̃elu na mijea ban naio ka rimunuio, \v 37 aberinavo “!A verenio jau kobe parinio tubo ka kulo Ju riano, javukia nam̃a aju aberenio, bo ka jau kalarurso vonganei.” \p \v 38 Mia ka bogo na abivitauia tiniemaiano tai, ajuku jo mave ea m̃akolkolo mave ka Yesu parinio, na naio berinavo “Kulo Ju kialo Parinio Tubo.” \s1 Tomu juo nam̃a amila kokorov tuboiano amil ban Yesu \p \v 39 Ana na ka bogo nei, naljuo napano ajaklele ea m̃akolkolo bija Yesu amil banio na. Tinene mil kirivova banio, javukia nalo dolu nalo, naio berinavo “?Mia jau kobe Naverikariano, p̃eli na makanio? Bo jau kala sop̃eli, kalarur kito!” \p \v 40 Mia tinene mil banio berbureio, ber “Kaleliki, vonganei be kiado bogo na maariano naruei, mia jau maka kotovon Atua vo. Kito tolu nei tibureiano na amije ban kito be takurano ga, \v 41 mia tivelinio ka kito juo, memedu ga ka torokoriano nam̃a romilaio, mia tivelinio ka naio, naio maka rila titai leleio.” \p \v 42 Ana na mil ban Yesu, bika denio, berinavo “Yesu, bogo na ver komei kove barago, komei bereio, aiou kovijuku rivu, jau tiniemo ribobogia re kiniou.” \p \v 43 Ana na Yesu berdop̃e banio, berinavo “Kiniou neberkar banso, neber ea legiano na banei ga, mia jau koto vija kiniou ea kiado vio vuiano.” \fig Banei ga, mia jau koto vija kiniou ea vio vuiano|alt="Three Crosses" src="43_Luke 23_43_ThreeCrosses.tif" size="col" copy="Gordon Thompson" ref="23:43" \fig* \s1 Yesu m̃aro \r Mataiu 27:45-56; Mak 15:33-41; Jone 19:28-30 \p \v 44 Mia vonganei, rimei rivokar leri, ana tikar ea bogo na m̃erenio maka bunu merera, mila na melijokouo jovuko reraio vio nonovio garuei, naio jo jibe na bano-o bokar m̃erenio tolu niogoravo. \v 45 Ana iorou kanio, ana jagidago napano ajelanio jo joomo ea Atua Kunuano Lu, nam̃a joko vio lu na be lu laka, naio burup̃e mielibievi niati juo. \v 46 Mia ea bogo na, Yesu miaga maariano, ber “Teta, kiniou nomidu niunuku joa jum̃amo.” Mia naio miaga jibe na bisi, ana burum̃aria kanano jegi naruei, naio m̃aro. \p \v 47 Ana bogo na toro na toru na mira naio mial vite nei, miolua Atua siano, berinavo “!Riano ga na, kema na naio be toro tai na memedu ga!” \v 48 Mia tiniobi na toru napano abinimei vio takurano ea vio nei, nalo bunu amial vite nalo nei napano m̃a amila ka Yesu, tiniel miia naio toru laka na. Avona bisi, ana na abanvan bereio, amiel bija burum̃ara jogvaiano, abano bere ea kialo vonuo nalo. \p \v 49 \x - \xo 23:49 \xt Luk 8:2,3\x*Mia taara dolu na tomu nalo ajua vio nei ka bogo nene bunu, ajikili aju koalabo kija ga, ajum̃a abitivitii vite nalo. Nina be Yesu kiano bilbilu nalo, naliko tire nalo nanua abinimei ea vio Kalele, ajum̃a ajakilili Yesu banbano-o bokar vio nei, mia nalo bunu amial Yesu kiano m̃ariano. \s1 Yoseve jivin Yesu \r Mataiu 27:57-61; Mak 15:42-47; Jone 19:38-42 \p \v 50 Naruei toro tai na komeli na kulo Ju nalo kialo na Arimatea, mia siano be Yoseve. Naio be toro na toru tai na komeli na toru na vio Yerusalemo, be toro na memedu tai napano kiano bajago kirinovo laka. \v 51 Naio tai napano jidom toru ka Atua kiano Navenatuboiano rimei, mia beamu ka napano aber ka mia ala vaio ka Yesu, naio takurano kiano jidomiano maka tibe na, naio milavon ka riverburelo ka ala re rivova kanio. \p \v 52 Mia bogo na mijogial ka aber Yesu m̃aro ruei, naio ba jikil jukamu ea Pailat mirano, naio bika denio ka ver mijikia rudu Yesu mokotenano. \v 53 Ana na Pailat mijamo ka banio, naruei naio ba midular Yesu mokotenano ea m̃akolkolo, naio mijuvuluko ka kulum̃arauo, ana midu ba midu vatitig joa buluvae vou tai napano aje vonga, napano maka adu toro tai rimoneaio vo. \fig Buluvaio be teau jo|alt="Rolling Stone Tomb" src="43_Luke23.53-24.2_RollingStoneTomb.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="23:53–24:2" \fig* \p \v 54 Naruei legiano na Yesu kiano m̃ariano, naio be Vraire, jibe ka bogo na amiomon vite rorea Legiano Lu. Mia vonganei m̃erenio jo mialolo batove, vaataro ka Legiano Lu tikario, nina monloglog bogo na m̃erenio javin. \v 55 Naruei tire nalo nanua m̃a ajakisor Yesu, jikar Kalele binimei boru ea kiano m̃akolkolo, mia vonganei bogo na amidu mokotenano binimei, ajakisorio bereio. Ajakisor binimei boru ea pakeltavo naruei, amial vio na amidu mokotenano jo mon joomo ea buluvae. \p \v 56 Nalo amialio avona bisi, ana aban bere vonuo ka ala vatitig sano bonotanunu vija pomat. Nalo aboru vonuo ruei, avona bisi ana Legiano Lu jikar naruei, mila na maka bunu ve bogo tai ka avan bereio ka ayovovua Yesu niabene. Mila na nalo aju ga vonuo jibe na, jibe ka nam̃a tuboiano berenio ber monoka nalo ala ea Legiano Lu. \c 24 \s1 Buluvae kurano ga jo \r Mataiu 28:1-10; Mak 16:1-8; Jone 20:1-10 \p \v 1 Legiano Lu barlaka ban kario, ana na viomijeni kanio, naio be legiano na be moti na sude dolu. Mia viomijeni mermeravo kia ga vo, ana na tire nalo nei tealo abar bonotanunu bija pomat nalo na amim̃auka batitiglo ruei, amiel aban bereio ea buluvae ka ayovovua vatitig Yesu niabeno. \v 2 Naruei bogo na abinimei aboru ea vio nene, amial ka burum̃ara puruveru na ajubonko kar ka buluvae, ajubon lario ruei, \v 3 ana na nalo aba joomo, mia amiilo ka napano Yesu mokotenano bakovio tai ruei. \p \v 4 Mia ajikili aju ajidomii dede toru laka-o, mia amiilo ka vaarakurano ga tom juo ajikili aju bijalo. Tom juo nei, m̃alo kulum̃arauo miuvu mia miuvu batitigio bo. \v 5 Mila na tire nalo nei amerou ka avitikarlo, naruei aminie ka sudu jaalo, ajak banini tano kamu kalo. Ana naljuo amil banlo, aberinavo “Oi, tire nalo, kamiu maka kuvijikia kuvial toro na meul ea vio na m̃ariano. \v 6 \x - \xo 24:6 \xt Mat 16:21, 17:22,23, 20:18,19; Mak 8:31, 9:31, 10:33,34; Luk 9:22, 18:31-33\x*Naio maka toa vio na, Atua bitirilar naio ruei. Kamiu kuvisidomii von bereio, venia naio berial ka kamiu ka bogo na naio jo kamliko nua yako Kalele, maka kumei nei vo. \v 7 Naio ber jibe nei berinavo, jibe ka naio be Kulorinio Kenerinio, mia monoka ajamo ka naio rivan ea tomu na bova jum̃alo, ka mia atukukakar naio toa m̃akolkolo, mia ka bogoti ve tolu nene, mia naio tumolu rimeul bereio. Naina naruei be iliano nanua m̃a naio berenio ka kamiu ruei.” \p \v 8 Mia tire nalo amijog ninei, mila na tiniel maio ka bereio Yesu kiano verikariano, nanua naio ber batitigio bo banlo berinavo mia naio mijikia rimeul bereio. \v 9 Tiniel maio ka bereio, ana na ajuvan vio nei, aban bere amial atevi duelimo ba tai bija nalo dolu nalo. Mia vite nalo nam̃a amial ea buluvae, aberiio meravo vatitig bo banlo, \v 10-11 mia nalo nei maka amoneaio, amial jibe ka tire nalo nei ajum̃a ajukunu vovu ga. \p Mia tire nalo na amial vite nalo nei, sialo ajibe nei, Mere re Maktala, Joana, Mere na Yemesi kenieno, bija tire nalo dolu bereio. \s1 Pitere jikiti ba bitii veve buluvae \p \v 12 Mia Pitere, naio takurano jidom rileal ka tenei naio be riano p̃eli na makanio, naruei naio jumolu, jikiti bano-o jidom rial vonio vajoomo na buluvae nene. Naio binimei boru ea vio nei, monkorkor ba joomo, mia mial Yesu m̃ano kulum̃arauo nalo aju keano ga, mia mokotenano ba kovio tai ruei. Ana na naio batavio bereio miel ba vonuo, naio jo jidomii toru laka ber vite nei naio jum̃abe nei, p̃eli na nioti nene venia. \s1 Naiagagoano juo amiel abatove Emeas abiviuo Yesu \p \v 13 Ana iorou ka ninei bereio, ka legiano nene ga, tom juo kalo ajuvan vio Yerusalemo ka avan ea komeli na telisu tai, siano Emeas. M̃arabo na ban ea vio na maka ve tebievi laka, naio jibe ka sadu duelimo titai, \v 14 ana bogo nam̃a amiel abano, ajukunu toru ka vite nalo na abarlaka ruei. \p \v 15 Ajukunu abano-o, ana na Yesu miel binimei iorou kalo, jo miel nalikolo abano. \v 16 Amial naio jom̃a miel bijalo, amialio jibe ka valauo tai ga, bior miralo maka ajikia avitilubar naio. \v 17 Ana na Yesu bika denlo, berinavo “?Kube juo kumitum̃a kumiel jibe na, kumitukunu ka venia?” Mia bogo na bika jibe na, amebi ajikili aju ga jibe na, miralo bova kanio. \p \v 18 Naruei nalo tinene, siano Kleopas, berdop̃e ban Yesu, berinavo “Tomu nalo telabo na vio reraio ajum̃a amiadu ka Yerusalemo ka bogo na, mia p̃eli jau takurano maka kojog burum̃ara vite nalo na amalmaluvo vonganei yako, a?” \p \v 19 Ana Yesu bika ber “?Ana vite venia nalo nam̃a jau kojom̃a koberenio na?” \p Nalo aberdop̃e, aberinavo “Tenei be tivelinio na tete re Nasarete nei, Yesu. Naio binimei, be naverialiano tai, naio mim̃auka kijokijo telabo ea burum̃ara moroano na kiano, mioliolu berloglog tomu nalo bo laka, mila ajidom naio toru laka, ba bokar bunu ka nam̃a Atua Sop̃i berial ber naio jaaro toru laka ka naio. \v 20 Mia karina, nanua viomijeni niovo ga, kulo lu na tortoru bija kiado natukamuano nalo, tiniel jer naio, aburu naio jel ea burum̃ara komeli nalo banbano-o na ajibure naio aber monoka mia rim̃aro, ana aban ajukakar naio joa m̃akolkolo ana m̃aro. \v 21 Nanua beamu, kenememi jidomiano joa naio ka mia naio naruei mia rilarur kito kulo Israel, ka mia naio rivuru bulag kito den kulo Romo nalo kialo moroano, mia vonganei vite nonovio ba bova bereio ruei. Naio buro den kumemi banei be kiano bogoti tolu nei naruei. \p \v 22 “Mia be vite tai bereio mila kumemi numiilo m̃ele kanio, mila numitum̃a numisidom bijovijonio ka kia nei vo. Banei ga napano tu tokokoreko ve vaarakurano kia ga vo, kenememi tire nalo tealo ajevijo aban bereio ea buluvae ea vio na amidu Yesu mokotenano mon eaio, aban ka ayovovuaio vatitig rivu. \v 23 Mia bogo na aboru ea vio nene, amial ka mokotenano maka bunu toa vio na jo mon eaio, naruei ajikiti abinimei bere ea kumemi, mia maka nina ga, mia aberialio ka amial bunu nailiano naljuo, napano aberial aberinavo Yesu meul bereio ruei. \v 24 Ana kumemi tealo ajidom aialio vatitig, naruei aban ea buluvae, amialio javukia napano tire nalo nei aberenio, maka lele aial naio.” \p \v 25 Naina naruei be iliano napano tom juo neibano aberiio ka Yesu, bogo na ajikili ajua m̃arabo. Naruei naio bunu mil ber kalo, berinavo “Tomnei, kamiu kube bulubau nalo ga. Naverialiano nalo aberial batitig bo vite nalo na kirisiou ruei, mia jum̃abe maka kumonmoneaio vo? \v 26 P̃eli na kamiu kumijikia ruei, napano mia Atua rivitirilar kiano Naverikariano naio ve toro na toru ea yetemeriba nei. Mia kamiu maka kuvitilubar ka Iliano Lu nalo aju aber mia ala Naverikariano rojog rivova, ala bulag naio beamu, karina mia Atua mijikia vitirilar naio, rivokar kiano burum̃ara mermerano.” \p \v 27 Naruei Yesu jo jukunu banlo jibe na naruei, berlogloglo ba lie vo. Naio jikar ea Mosis kiano niosi nalo, binimei bokar Naverialiano nalo kialo niosi nalo, naio jom̃a ber bisivisii meravo banlo jum̃abe napano iliano moruo nei jom̃a jiloglog naio ga, p̃eli na ajum̃a aberii dam̃ariga naio. \v 28 Naruei abe tolu amiel aban bereio, mia maka vesiou ana abinimei vaataro ka komeli na tom juo nei aban kalo. Mia nalo amial jibe ka Yesu miel ka riel rijaka, \v 29 mia ajikili kanio ka naio to vijalo beamu vo. Amil banio, aberinavo “Koig vonganei, m̃erenio jo mialolo batove keano, vaataro ka vio rimelijo naruei. Jau komei koto kija vija kumemi beamu, romon ea vio nei ga vo.” \p Ana na Yesu ba jo naliko ea kialo vio. \v 30 Aju bano na monloglog bogo na sinaniano, mo nalo abinimei ajutano vio takurano ea vio na sinaniano. Naruei be bogo na abolkouo ka sinaniano, mia Yesu ga naio jumolu midu salo niajoko, naio bolkouo ban Atua ber siva kanio, naio burekokorovio bar janealo. \v 31 Mia bogo na naio mila jibe na, memedu ka bogo na naruei ana miralo jibe ka betavo, abitilubar ka naina jo naliko na, be Yesu nene na. Ana aju amial naio, mia bogo bulati ga, mia naio jaluvo ba kovio denlo bereio. \v 32 Naruei abe juo ajum̃a aberveriio, aberinavo “Ajerei, robe juo garuei maka rovitilubario, mia naio be kiado Tubo nam̃ariga neibano. Mia riano ga, bior bogo nam̃a roju rojukunu bija naio rojakii m̃arabo robinimei, napano naio jom̃a ber bisivisii Iliano Lu nalo ban kito, kiano iliano nalo ajese laka, ajibe ka sebi jo bovago joomo ea kiado iviso.” \p \v 33 Mia bogo na amijikia ka amial Yesu mirano ruei, maka bunu amonmelio, mia ajumolu sop̃eli, amiel ea burum̃ara miamo aban bereio Yerusalemo ka averialio ka nalo dolu nalo. \p Mia nalo aba amaluvo ka duelimo ba tai napano aju abior vio takurano kia ga vo naliko dolu nalo, \v 34 mia naljuo maka ail vanlo vo, mia nalo aberial kanalo jukamu aberinavo “!Ai, tom juo, abe bogo na ga kubano, titai miyotuba ea vio nei! Iliano napano tire nalo aber beamu, naio be riano ga. Kiado Tubo naio jumolu den nam̃ariano ruei, Pitere nei mialio ka mirano memedu.” \v 35 Ana na naljuo nei bunu ajusolio kialo iliano, nalo aberii jum̃abe ka Yesu miyotuba ka naljuo ea m̃arabo, a ka napano maka avitilubar naio, banbano-o bokar ga bogo napano jan ka joko janealo. \s1 Yesu maluvo kean kiano naiagagoano nalo \r Mataiu 28:16-20; Mak 16:14-18; Jone 20:19-23; Im̃auano 1:6-8 \p \v 36 Mia bogo nam̃a naljuo nei ajum̃a ajukunu banlo ka vite nalo nei kia ga vo, amiilo va ka napano Yesu jikili ju iviso kalo garuei, naio ber kalo berinavo “Tum̃aro rito vija kamiu.” \p \v 37 Yesu binimei ealo jibe na, mila na ajidomii aberinavo naio be sim̃aro tai, mila na amerou toru laka. \v 38 Mia Yesu bitilubar ka amerou kanio, ana naio bika denlo berinavo “!Ai, ka venia kamiu kuvisidomii m̃elea jibe na? Kenemiu iviso veve juo re bunu! \v 39 Kuvial vonio jum̃aku vija jaaku, jeleig venia nalo nei jualo! Kam kuvialio, ninei be kiniou ga nei! Kumei kuvitokol veve niabeku torogio nalo nei, bior vite na jibe ka sim̃aro maka ve buruiu, a maka ve niamoiou tibe ka mokotenaku nei.” \v 40 Ana naio jom̃a mil banlo jibe na, naio jiloglog jum̃ano bija jaano kalo ka ajikia avitii vevelo. \p \v 41 Ana ka bogo na, naiagagoano nalo, kialo jidomiano jom̃a mim̃au toru jibe na, napano ajaaro toru ka amial aberii Yesu, mia ajidom deio kia ga bunu. Ana Yesu mil bereio, bika denlo berinavo “Ei kamiu kuburosebi ruei?” \v 42 Mia nalo amijege niado menoko ju ruei, ana na amidu niatai ban Yesu, \v 43 mia naio midu denlo, naruei kamu ka miralo naio jenio. \s1 Yesu mil maariano ban kiano naiagagoano nalo \p \v 44 Karina na, Yesu mil banlo, berinavo “Bogo na nanua m̃a nojo kitoliko nua, kiniou nojom̃a neberii iliano miroano ea yati na nonovio na Navivitauiano Lu nalo ban kamiu ruei. Kiniou nobar iliano nalo na ea niosi na Mosis kiano, ea naverialiano nalo kialo niosi nalo, a ea niosi na Iouano lu nalo, naruei kiniou neberial ka iliano nalo na naruei, aberii kiniou ga, mia amei ave riano rivesiou re ga na. Tenene na kiniou neber jibe na ka kamiu, mia vonganei naruei kumial vite nonovio nalo na abinimei be riano ruei ea miremiu nalo.” \p \v 45 Naruei Yesu jom̃a berlogloglo ba lie vo, mila kialo jidomiano nalo ba toru laka bereio joomo ea Vivitauiano Lu nalo nei, naruei vite nalo nonovio binimei meravo bo kalo. \v 46 Naio ber kalo berinavo “Nina naruei, iliano nalo nei aberii jibe na naruei, ka Naverikariano, mia am̃ele naio rijalele rivano-o mia rim̃aro, mia sano bogoti tolu nene, mia naio tumolu den nam̃ariano rimeul bereio. \v 47 Ana iorou kanio, ea siano ga, mia kiano tomu nalo mia atikar to yako Yerusalemo, mia avan ea yetemeriba vodolu, avan aioliolu van taara nonovio na tomu nalo, averial vanlo ka monoka aviliglo ka mia amijikia ajev viekokoano ka kialo vovaiano nalo. \p \v 48 “Naruei kamiu napano m̃a kumial vite nonovio nalo na ka miremiu, kamiu nene naruei kuva kuverialio van tomu dolu nalo ka vite nalo nene be riano. \v 49 \x - \xo 24:49 \xt Im̃auo 1:4\x*Im̃auano nei, naio be im̃auano tai na kirisikili laka, mia kiniou nodu moroano tai toa kamiu ka mia rijai kamiu kuvituvulio. Moroano nei, Teta kiano verikariano naio jo, ka mia naio riila lario sel mave tiniabene rimei rivujo loa ea kamiu, tenene na kiniou nejidom never ka kamiu, ka kamiu kuviel dedade re den komeli nei vo, mia monoka kuvitu rorea ea vio nei beamu vo-oa, ka kuvokario.” \s1 Atua buru Yesu ban bere mave ea tiniabene \r Mak 16:19-20; Im̃auano 1:9-11 \p \v 50 \x - \xo 24:50 \xt Im̃auo 1:9-11\x*Bogo na ka mia Yesu jidom ka tuvanlo, jukamu kalo abatove ea komeli sesa na Betani. Abinimei abokar vio nene, ajum̃a jibe na, banbano-o na Yesu jumolu jian jum̃ano loalo, milivu kalo. \v 51 Naio jom̃a mioa vatitiglo banbano-o, jo jikar juvanlo bavin mave tiniabene bereio. \v 52 Naruei naiagagoano nalo amial kialo Tubo naio buro denlo bereio, ana na nalo aminie ka sudu jaalo abatove amilotu ka naio, karina aban bere Yerusalemo, napano ajaaro mia ajaaro. \v 53 Mia ajua vio na banbano-o ana dam̃ariga ea bogo nalo na volkouano nalo ajum̃a aban ea Atua Kunuano Lu amiaiaio naio. \p Naina naruei be Lilianiano Vou na Yesu Kristo napano kiniou Luka nebivitauia, maaro ea vio na.