\id JHN Baki \h Jone \toc1 Yesu Kristo Kiano Ioluano Vou Napano JONE Bivitauiaio \toc2 Jone \mt2 Yesu Kristo Kiano Ioluano Vou \mt2 Napano \mt1 JONE \mt2 Bivitauiaio \imt1 Verialiano Moti \is1 Tukunu bulati na niosi nei \ip Niosi nei, Yesu Kristo Kiano Ioluano Vou napano Jone jirio, naio berii Yesu, ber naio be Atua kanano Iliano napano binimei be kulorinio, naruei jo bija kito. Ea niosi nei, Jone berinavo naio bivitauia kiano iliano nalo, ka tomu nalo napano avulukuio ajikia amonea ka Yesu naio be toro napano Atua berkario ka riila naio remei ka rilarur tomu nalo, a be Atua Kenerinio. Mia naio bivitauia jibena, ka ajikia ajev meuliano ea Yesu siano, bior napano amonea naio (20, 31). \ip Vite moti napano Jone berenio, naio ber ka Yesu, naio be iliano nei napano beamu laka, naio jo bija Atua. A iorou, naio berii vremesiano nalo napano Yesu milaio, napano amijika aija kito, ka kito rovitlubar ka Yesu be Atua Kenerinio, napano Atua berkario ka riila naio rimei ka rilarur kito. A iorou ka vremesianio nalo nei terakurano napano Yesu milaio, Jone berii nioniag nalo nene. Naio berial napano tomu tealo amonea Yesu a ajakisor naio, mia tomu tealo maka asidom amonea naio. Ea mirano duelimo ba tolu [13] ba bokar mirano duelimo ba aluo [17], Jone berii vite nalo napano amaluvo ea bogiano nei napano uolu nalo abinimei ka avokar Yesu. Ea bogiano na barlaka na, Yesu jo mil ban kiano tomu nalo, ka ala vatitig vite nalo tu napano mia rimei rivokarlo, a ril ka ridular kialo jidomiano beamu, ana iorou kiano uolu nalo amei avokar naio. \ip Ea togio maaro na niosi nei, Jone berii napano uolu nalo nei abinimei abokar Yesu, aburu naio aban ea voroniano, a iorou aba ajukukar naio ea makolkolo, naruei naio m̃aro, a iorou, naio meul bereio a kanano tomu nalo amial naio. Ea niosi nei, Jone berii meuliano na napano jo maka jikia ribisi, napano toro mijikia rivokar ga ea Yesu Kristo. Meuliano nene jikar voniganei, a binimei ea tomu nalo ga napano amonea Yesu ka naio ga be m̃arabo, a be burupati na ilirianiano, a be burupati na meuliano. \ip Mia vite burtomoluo napano kito romial va miroano ea niosi nei, naio be bajago napano bogo na Yesu jo berloglog tomu nalo, naio jo berii vite nalo napano toro jo mim̃auka bogoti nonovio ea kiano meuliano. Naio mil ea bajago na jibenei bija jamerijiano nalo, ka rila kijokijo van kiano tomu nalo napano amonmonea naio, ka verial bajago na meuliano na moneano. Naina vite nalo jibeka uei, a joko, a miamoiano, a toro na vitikariano na nunu bija kiano nunu nalo, a telikrip nei bija marati. \is1 Torogio nalo na niosi nei \ili Iliano moti 1:1-18 \ili Jone Baruei bija Yesu kiano tomu nalo na beamu 1:19-51 \ili Yesu mim̃auka kiano im̃auano 2:1—12:50 \ili Yesu kiano bogoti maariano yako Yerusalemo 13:1—19:42 \ili Yesu meul bereio bija kiano tomu nalo amial naio 20:1-31 \ili Yesu miyotuba kean kiano tomu nalo yako Kalele 21:1-25 \c 1 \s1 Naverikariano naio jo beamu ka tiiano na yetemeriba nei \p \v 1 Beamu beamu, ea burupati, naio nam̃a abio ka Parinio Bajago na Atua kiano bajago naio jo, naio jo bija Atua, a naio, naio be Atua. \v 2 Ea bogo na tiiano na vite nonovio, naio bija Atua ruei, \v 3 naio mim̃auka im̃auano na rim̃auka vite nonovio, maka ve vite tai na naio maka rim̃aukanio. \p \v 4 Meuliano na be riano maluvo den naio ga, naruei meuliano nei binimei jibe ka yulu na taara nonovio na tomu nalo. \v 5 Naio binimei jibe ka yulu nam̃a mereralii nalo na ajua melijokouo, ana melijokouo neibano naio maka rijikia tovulio. \s1 Jone Baruei naio binimei berial ka yulu naio jo binimei \p \v 6 \x - \xo 1:6 \xt Mat 3:1; Mak 1:4; Luk 3:1,2\x*Karina, Atua naio miila kanano toro tai binimei ea yetemeriba nei, naina be Jone. \v 7 Naio binimei jibe nailiano tai, ka riverial riverinavo toro na yulu nene naio jo binimei, ka rijai tomu nalo nonovio ka ajikia amonea ka toro na naio be Atua kanano yulu. \v 8 Jibe na, Jone naio maka rive yulu nene navo, mia naio be toro na verialiano ga. \p \v 9 Mia iorou kanio, toro na yulu nene naio binimei miyotuba ea yetemeriba nei. Naio be yulu napano be riano, napano naio bo laka, naruei binimei ka rudu kanano yulu toa tomu nalo nonovio kanalo meuliano. \s1 Yulu na yetemeriba \p \v 10 Toro na yulu, naio naruei napano jii yetemeriba nei, mia bogo na binimei eaio, ana tomu nalo na yetemeriba nei maka avitilubario. \v 11 Naio binimei be moti ea kanano tomu nalo kanalo vonuo, mia nalo na ea kanano torogio nei maka asidom naio ga. \v 12 Mia tealo ajaaro kanio, amoneaio, naruei ea nalo na abiniu, naio mijamo kalo ka amijikia amei ave Atua kenerinio nalo. \v 13 Naio milalo amiyotuba valuo bereio, napano maka tibe ka napano kiritete nalo amiyotuba jakii yati na burukija, p̃eli na jidomiano na tira bija sum̃ano kialo, p̃eli na toro kanano jidomiano, mia amiyotuba bereio jakii jidomiano na Atua kanano. \s1 Parinio Bajago na Atua kiano naio binimei be toro \p \v 14 Tibe na, Parinio Bajago na Atua kiano naio binimei be toro riano, naio binimei jo iviso ka kito, naruei kito romial kanano meuliano na bo nene, naio bujo laka ea bajago na tiniememiano a bajago na ilirianiano. Naio be novo na bo laka be motoru na Karam̃ado kenerinio, naruei kumemi numial kanano burum̃ara mermerano nene, napano be kanano, naio ga takurano. \p \v 15 Mia bogo nam̃a Jone Baruei berii naio nua, naio berinavo “Naina nam̃a kiniou nojom̃a neberii ban kamiu, neber mia naio rimei iorou ka kiniou, naio loa laka, mia kiniou yetano ga, bior ka napano naio meul beamu laka garuei, mia kiniou nebe na vonganei ga.” \p \v 16 Naio bujo ka bajago novnovo nalo, mia bogo nonovio naio jo mila bo toru ban kito, kiano burum̃ara tiniememiano mila kito romijog bo toru bogo nonovio. \v 17 Beamu, Atua bitirilar tormoruo Mosis, ka naio du ga kanano tuboiano binimei ban kanano tomu nalo, mia Yesu Kristo, Atua bitirilar naio ka naio naruei bar bajago na tiniememiano a iliano na ilirianiano binimei ea yetemeriba nei. \v 18 Kito kulorinio, maka kito tai napano naio mijikia Atua, a rialio ka mirano, mia toro napano naio jo dam̃ariga ea Atua kanano jidomiano, naljuo aju vio takurano bogo nonovio, naio naruei binimei mila kito remijikia Atua bija kanano bajago novo nalo. \s1 Jone Baruei naio mial Naverikariano \r Mataiu 3:1-12; Mak 1:7-8; Luka 3:15-17 \p \v 19 Ana bogo na Jone Baruei naio jom̃a mioliolu banbano-o na, navurim̃araboiano na kulo Ju nalo na vio Yerusalemo aju ajidomii toru aberinavo naio mim̃au jum̃abe na, p̃eli vede naio be Naverikariano, p̃eli naio be kei. Naruei nalo amiila kulo Lu tealo bija tomu na tortoru na yati lu na Livai, naruei nalo abinimei abika denio aberinavo “Jau kobe kei?” \p \v 20 Naruei telikiti na abikanio, naio ber bulag batitig vite nonovio banlo, naio berdop̃elo berinavo “Makanio, kiniou maka neve Naverikariano nene.” \p \v 21 Ana nalo aberinavo “?Ver tibe na, jau kobe tormoruo Elaija re nua, naruei jau komeul bereio, p̃eli? Nina bior Iliano Lu berenio mia naio monoka rimei bereio beamu ka Naverikariano.” \p Mia naio berdop̃e bereio, berinavo “Makanio, kiniou maka neve toro nene.” \p Naruei nalo aberinavo “?Mo, mia vede jau kobe naverialiano nanua m̃a Mosis naio berkario ruei?” \p Ana bereio naio berdop̃e, berinavo “Makanio.” \p \v 22 Naruei abika bereio denio aberinavo “?Ana jau kobe kei bere na? Jau monoka kover titai van kumemi ka numijikia nuvan bere nuverialio van nalo napano amiila kumemi nubinimei. Jau kover vatitig ga van kumemi, koverinavo, jau kobe kenia.” \p \v 23 Ana kanano verdop̃eiano na ea bogo nei, naio jibe nei berinavo “Kiniou nebe niono kurano ga ea vio yauo, nam̃a Naverialiano Aisea beriio nua ruei. Kiniou nebe niono napano binimei ka riverial riverinavo ‘Kuvila vatitig rivu m̃arabo nalo na Tubo kanano ea kenemiu meuliano nalo.’ ” \p \v 24 Nalo tai kalo napano ajua bogo na, nalo abe Varisis, \v 25 naruei nalo abika bere denio, aberinavo “Kumemi numijog jau kober ruei ka jau, maka kove Naverikariano, a maka kove Elaija, a maka kove naverialiano nam̃a Mosis berenio. ?Ver tibe na bior venia ana jau koberenio kobare ka kojom̃a kabaruei m̃ele ea tomu nalo janea vio jibe na?” \p \v 26 Ana Jone berdop̃e banlo, berinavo “Kiniou, varueiano na kiniou nojo namilaiio ban nalo na, naio ea uei ga. Mia toro dolu tai mia naio rimei rudu jeleku, napano naio jo iviso ka kito ruei, mia kamiu maka kuvijikia naio vo. \v 27 Naio loa lie laka ka kiniou, jibe ka napano kiniou maka navare ka nava vaataro ka naio, neiel vijaio, p̃eli neivelar kanano kulubuei.” \fig Maka navare ka neivelar kanano kulubuei|alt="Sandals" src="44_John1.27_Sandals.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="1:27" \fig* \p \v 28 Naruei vio nei naruei napano nalo abano ka aial Jone ea, naina ea tanobuku na vaataro ka komeli na Betani, ea m̃arauei na Yortano tivelinio bano, nina ea vio nam̃a Jone naio jom̃a baruei ea tomu nalo. \s1 Yesu, naio be nunu solbouo na sida na Atua kanano \p \v 29 Ana legiano dolu nene, Yesu naio miel ba miyotuba ka Jone Baruei bija kumemi naiagagoano nalo kiano ea vio nam̃a numituaio. Ana bogo na Jone mial Yesu, naio berial ka kumemi, naio berinavo “!Mm, kamiu kuvial toro yako naio jom̃a miel binimei kiana! Naio, jibe nunu solbouo na Atua kanano, napano mia naio rivar bulag vironiano na kariano nalo na tomu nalo na yetemeriba nei kialo. \v 30 Naio nam̃a kiniou nojom̃a neberiio ban kamiu nua ruei, neberinavo: Iorou ka kiniou, mia toro na toru tai rimei napano mia tukamu ka kiniou, naio loa laka lie vo bior naio jo jukamu ka kiniou. \v 31 Kiniou neber iliano nei beamu, maka nejikia ka mia ve kei, maka nejikia ka naio be kanaku tumano ga na, mia kiniou nemijikia ga ka monoka navaruei ea kito kulo Israel, ka rila ka mia romijikia rovitilubar kiado toro na toru nei.” \p \v 32-33 Ana Jone naio ber bisivisii vatitigio ban kumemi jum̃abe ka na naio mijikia ka Yesu naio be Naverikariano. Naio berinavo “Jibe ka nam̃a neber beamu ruei, maka nejikia naio be kei, mia maka vesiou ga, ana Atua mil ban kiniou, naio ber jibe nei, berinavo ver bogo na jau keial kanaku Niununo Lu naio rivatove totano ea toro tai, naina naruei mia naio rivaruei ea tomu nalo ea kanaku Niununo. \p “Naio ber jibe na ka kiniou, ana bogo na namial Yesu nene, namial napano Niununo juvan vio mave, batove ea naio javukia vaama tai, binimei bujo joa naio. \v 34 Bior vite na naruei napano namialio, nemijikia neverialio vatitigio van kamiu, ka be riano ga, toro na naio be Atua Kenerinio memedu.” \s1 Yesu kanano naiagagoano juo na be moti abinimei ea naio \p \v 35 Ana ea legiano dolu nene bereio, ana Jone Baruei naio jo keano ea vio nei vo, naio jom̃a jukunu bija kumemi liko Adru, napano ea bogo nene kumemi nube kanano naiagagoano. \v 36 Ana numial Yesu jo miel binimei barlaka jel vaataro ka kumemi. Ana Jone berial ban kumemi, berinavo “!Tom juo, kuvial toro yako, naio jibe ka kirikiti nunu na telisu na sida na Atua kanano na!” \p \v 37 Kumemi juo numijog Jone naio ber jibe na, naruei vaarakurano ga nube juo numitumolu, nubano numitakisor Yesu. \v 38 Ana Yesu barp̃ilig naio ka kumemi, berinavo “Tomu juo, kiniou namial jibe ka kam juo kumisidom titai kovio.” \p Ana nuberdop̃e naio, nubio naio jibe ka kenememi naverloglogiano, ana nuberinavo “?Rapai, jau kobinimei ea vio nei, vio na vabe jau kojom̃a komon eaio?” \p \v 39 Ana naio berinavo “Mo, kamiu kumei, rava kuvialio.” Ana numiel nuba nubokar vio nam̃a Yesu joaio ka bogo na, a jikar ea titai jibe ka m̃erenio veri niogoravo, numitu bija naio, numitukunu banbano-o bokar vio melijo nonovio. \p \v 40 Ana Andru nene napano kumemi juo numijog Jone berii Yesu numitumolu numitakisor naio jibe na, naio be Andru napano naio be Saimon Pitere kuruano na telisu. \v 41 Ana Andru nene naio ka takisor Yesu garuei, mia naio ban sop̃eli ka kuruano nei beamu vo, ana bogo na naio mileal naio berii banio, berial Naverikariano, napano kulo Ju nalo abio ea iliano na Ipru aberinavo Misaea, a kulo Kris nalo abio ea iliano na Kris aberenio Kristo. Naio berial kanio, berinavo “Kuruaku, Naverikariano m̃a na, kumemi numileal naio ruei.” \v 42 Berial ka kuruano nei, ana buru binimei ea Yesu. \p Ana bogo na Yesu mialio, naio berinavo “?O, jau na naruei kobe tormoruo Jone kenerinio dolu nene, siamo Saimon? Mo vonganei kiniou nesisiaso bereio, never siamo Kevas.” Sio nei bunu naio be iliano na Ipru, napano naio ber puruveru, napano ea iliano na vio Kris aberenio Pitere. \s1 Yesu buru naiagagoano dolu juo abinimei ajakisor naio \p \v 43 Ana ea legiano dolu tai bereio, Yesu jidom rudu kanano m̃arabo bereio, naio jidom rivarkor vio, rivan bere ea kanano tanobuku na vio Kalele. Nubano jibe nei, ana Yesu mial toro tai bereio, berkanio berinavo “Jau komei katakisor kiniou.” Toro nene siano Vilip, \v 44 napano naio bunu ea komeli na Andru naio Pitere kanalo nei Betsaeta. \p \v 45 Ana maka ve sio, Vilip naio ba jirag kanano bilbilu tai, siano Nataniel, naio ba berkanio, berinavo “Toro na toru nam̃a tormoruo Mosis naliko naverialiano nalo abivitau kakario, aberialio nuanua ruei, naio miyotuba iviso bure kito ruei. Kumemi numileal naio ruei, be toro Nasarete tai, kenerinio tormoruo tai siano Yoseve, ana toro nene, naio siano Yesu.” \p \v 46 Mia bogo na Nataniel mijog ka Yesu naio be na komeli na telisu nei, naio bika berinavo “Ana jum̃abe? Tonovo na toru tai na jibe na naio maka rijikia riyotuba ea komeli na telisu na Nasarete nei!” \p Ana Vilip berdop̃e, berinavo “Ai, abe jau keil re tibe na, jau komei ga keial naio beamu vo.” \p \v 47 Ana naljuo aban bereio ea Yesu, mia bogo na amiel abinimei vaataro kanio, Yesu mial Nataniel, beriio, berinavo “Lerinio, kiniou namial toro na jibe toro novo na Israel tai memedu na, toro tai napano maka ve sibiano ea naio leleio.” \p \v 48 Mia Nataniel mijog Yesu berii naio jibe na, naio bika berinavo “?Ana jum̃abe jau komijikia ka kiniou nebe toro na jibe na?” \p Mia Yesu berdop̃e naio berinavo “Bogo na Vilip maka riviedu kaso vo, bogo na jau takurano kojo komijilimebi yetano ea vamelu na buruviki, kiniou namialso ruei kiana.” \p \v 49 Mia Nataniel miilo va ka Yesu kiano jikiaiano, berinavo “!Naverloglogiano, jau kobe Atua kenerinio riano! !Jau kobe parinio tubo na Israel memedu kia na!” \p \v 50 Ana Yesu ber banio, berinavo “!Kiniou neber iliano tai na telisu banso, ka kiniou namialso ea buruviki na, mia vaarakurano ga jau komonea kiniou jikili! Nina naio bo laka, mia neberkar banso ka mia jau kaial vite na iloiano ve telabo bereio, napano nalo tortoru lie todovulu ninei na jau komialio navo. \v 51 Nao, kiniou neber memedu, ka mia kamiu kuvial ka vio mave naio rivetavo to, vija nailiano nalo na vio mave na atu amei yetano ea kiniou atu avavin mave bereio, atu avatove bereio avavin tibe na. Vite kinkin nalo na tibe na ana mia kamiu kuvijikia kuvialio bior ka kiniou nebe Kulorinio Kenerinio, jibe napano kiniou tena vio mave, a nebinimei nebe kulorinio riano.” \c 2 \s1 Yesu kiano kijokijo na be moti, ea soriano na vio Kana \p \v 1 Mia Yesu nalo abinimei aboru ea tanobuku na Kalele ruei, ana ea legiano tolu nene, jokoluolu na soriano tai ea komeli na Kana. Mia Yesu kenieno naio ba miyotuba ea jokoluolu nene ruei, \v 2 ana iorou kanio amiila toru binimei ka Yesu naliko kanano naiagagoano nalo, abiolo bunu ka amei eaio. \v 3 Mia Yesu nalo abano amiyotuba ea jokoluolu, aju naliko tomu nalo banbano-o, mia vite tai bova, uei na amunu ea jokoluolu nei naio biniu sop̃eli. Ana Yesu kenieno binimei berialio ban Yesu, naio berinavo “Munuiano na toro na toru na jokoluolu mila batitigio, amunu koko kanio, biniu ruei vio be teau, amila de batitigio garuei.” \p \v 4 Ana Yesu berdop̃e, mil banio berinavo “?Tiramoruo, venia na im̃auano na naio joa kiniou? Jau kodu re toa jum̃aku, bior kanaku bogo na nala vite nalo na jibe na, naio maka vo.” \p \v 5 Kenieno naio mijog venia napano Yesu berenio, mia naio ber ka tomu na im̃auano na jokoluolu nei, berinavo “Venia na mia naio river ka kamiu ka kuvilaio, mia kamiu kuvil re, kuvilaiio ga.” \p \v 6 Ana Yesu mial burum̃ara basi-dobidobi na uei tai aju vaataro, nam̃a kulo Ju nalo abar ka m̃a ajekon ka vite nalo jibe ka na kanalo nalotuano naio berenio. Burum̃ara basidobidobi nalo nei amim̃auka ea puruveru, abe verare ka sadu toromomou takurano janealo, basidobidobi nene nalo biniu be ari. \v 7 Ana naio ber kalo berinavo “Kamiu kuva kuviov uei, ana kuvar kumei kuvioionio rivan ea basidobidobi nalo nei rivano-o avuvujo magmago.” Naruei nalo amila banbano-o na amisono batitiglo abujovujo. \p \v 8 Ana Yesu naio berenio berinavo “Mo, vonganei kuviov ve telisu eaio, ana kuvar va van toro na toru na jokoluolu nei ka naio rijikia rimunu vonvonio.” Naruei nalo abiovio, abar ba ban naio. \p \v 9 Naruei toro na toru nei naio munu vonvonio, mijog jibe ka binimei be m̃arjum̃elm̃elu ruei, mia naio miilo toru kanio, naio maka rijikia ka amileal munuiano nei ea vio na vabe. Mia nalo ga napano abiovio, amijikia, mia maka aver kanio, mia naio bio toro na joro vonga binimei mial naio. \v 10 Toro nene naio binimei, ana toro na toru nei berkanio, berinavo “Ea jokoluolu dolu nalo, ajum̃a abiov m̃arjum̃elm̃elu nana bo naio binimei jukamu, mia bogo na tomu nalo amunu kija banbano-o, karina abiov vonga m̃arjum̃elm̃elu na maka rivu laka binimei iorou. Mia ea jokoluolu nei ajum̃a amunu uei banbano-o, karina jau kobiov vonga m̃aku m̃arjum̃elm̃elu napano naio bo laka, naio binimei maariano garuei. Ka venia komila jibe na?” \p \v 11 Vite nei nam̃a Yesu naio mila ea bulukomeli na Kenan ea vio Kalele, naio jibe ka burum̃ara vremesiano tai, be kiano vremesiano na be moti napano milaio. Naio mila jibe ka na naio jo jikar jo jiloglog kanano moroano na vio mave, mia bogo na naiagagoano nalo amialio, kanalo moneano na ea naio, ka naio be Naverikariano na be riano, binimei bavin lie vo. \v 12 \x - \xo 2:12 \xt Mat 4:13\x*Bisi naruei ana nalo abiniu aban bere ea Kapeneam bereio, nina be Yesu, kenieno, a kuruano nalo, bija kanano naiagagoano nalo, abinimei abokar vio nei ana aju kija jibe na ba bokar legiano nalo tai. \s1 Yesu mijil dedade ea nalo nam̃a aju ap̃ilṽili ka saba joomo ea Atua kanano Yimo Lu \r Mataiu 21:12-13; Mak 11:15-18; Luka 19:45-46 \p \v 13 Mia bogo tai, vaataro ka bogo na kulo Ju nalo ala kanalo jokoluolu na toru, Jukoluolu na Sidomkariano na Ioruriano. Ana kanalo bajago tai, ber yuka nonovio nalo nonovio monoka ala vonio ka avavin Yerusalemo monloglog bogo ka ala jokoluolu nei, ka sidomkariano na korobilo nalo ajaluvo den Ijivi, ana ka bogo nei, Yesu bunu naio bavin. \v 14 Naio ba bokar vio nene, ana ba miyotuba ea Atua kanano Yimo Lu, mia naio mial ka napano nalo telabo aju napano ajum̃a ap̃ilṽili ka buluku, nunu, bija menu nalo, mia naio mial nalo nam̃a amijebukua veru dolu nalo binimei be veru na memedu na Atua kanano Yimo Lu. Im̃auano nalo nene abe im̃auano na bo tai, bior abe im̃auano na ap̃ilṽili ka vite na tomu nalo monoka avulu ka ala sida kanio, mia titai bova, nalo aju amijukubin tomu nalo toru, mia mave kanio, nalo aju amilaio jouro ea burusio na vio lu. \p \v 15 Ana Yesu naio mial ka nam̃a amila niegeniege dolu ga yimo lu nene jibe na, naruei naio tinien mimi, bar teli nalo, buru vuronlo jibe na, ana banku kalo. Naio ba jibe na, naio ba mijil dedade ealo bija kanalo nunu a buluku nalo abava tavio den Atua kanano Yimo Lu, mia ea tivelinio na nalo nam̃a aju amijebukua veru, naio ba miyon bulag kanalo basaro na puruveru nalo, naio bilig bulag kialo barobaro nalo bijaio. \v 16 Nalo nam̃a aju ap̃ilṽili ka menu nalo, naio mil banlo berinavo “!A, kuvar bulag kenemiu saba nalo na ea vio na! !Kamiu kuvila re karam̃aku kunuano nei rimei ve kenemiu yimo tai na kuvokar veru eaio tibe na!” \p \v 17 Ana bogo na kanano naiagagoano nalo amial Yesu naio mijil dedade ealo jibe na, mila na nalo tiniel maio ka vivitauiano lu tai bereio, jibe ka na naio berii Naverikariano beamu ruei, napano berenio berinavo \q1 \qt “Kanaku jidomiano temi laka ea kanamo yimo lu, naio jibe ka sebi tai bovago ea kanaku iviso.” \qt* \rq Iouano 69:9 \rq* \p \v 18 Mia ka tenei, tomu na tortoru na kulo Ju nalo, nalo bunu amial venia napano Yesu milaio, naruei nalo abika denio, aberinavo “Venia napano jau komilaio vonga na, naio be burum̃ara vite tai. ?Mia jau na komijikia kala vremesiano na vabe ea mirememi, ka rila kumemi nuvijikia nuvial ka naio rimemedu ka jau kala tibe na?” \p \v 19 \x - \xo 2:19 \xt Mat 26:61, 27:40; Mak 14:58, 15:29\x*Ana Yesu berdop̃e banlo, naio berinavo “Mo, kanaku vremesiano naio jibe nei: kamiu kuvue bulag Yimo Lu na, avona iorou kanio, ea legiano ve tolu ga, mia kiniou nevitiri lario bereio.” \p \v 20 Ana nalo aberinavo “Nalo nam̃a amim̃auka yimo na, amim̃auka ba bokar yuka duelimo va veri ba ari [46], mia jum̃abe ana jau kober jibe na, kober komijikia kovitiri lario bereio ka legiano ve tolu ga? !Maka leleio rijikia tibe na!” \v 21 Nalo amil jibe na, a nina bior nalo maka ajikia vatitig rivu venia nam̃a Yesu naio berii ea bogo na. Nalo maka avitilubar ka bogo na naio jom̃a berii Atua kunuano na, nioti nene jibe ka mokotenano. \v 22 Ana iorou laka garuei, iorou ka na naio jumolu bere den m̃ariano, kanano naiagagoano nalo ajidomialio bereio ka naio ber iliano nei banlo, ana mila na amonea lie vivitauiano lu nalo bija Yesu kanano iliano nalo banlo. \p \v 23 Naruei Yesu nalo ajua jokoluolu na ea Yerusalemo banbano-o na, naio jom̃a mila vremesiano telabo, mia bogo na tomu nalo amialio, nalo telabo amoneaio ka naio be Naveri-kariano. \v 24 Mia Yesu maka to rijamo ka naio laka vanlo, naio maka to rivarkar tiniene m̃ele ealo, bior naio mijikia batitiglo. \v 25 Toro dolu tai rijikia re river titai van Yesu ea tivelinio na toro kanano bajago, bior naio mijikia vatitigio ruei, naio mijikia vite nonovio napano aju joomo ea toro kanano jidomiano. \c 3 \s1 Nikotimas binimei mial Yesu \p \v 1-2 Ana ka bogo tai bereio, ka bogiano tai, kulo Israel nalo kanalo navurim̃araboiano tai naio binimei ka jidom rial Yesu. Toro nene naio be Varisis nalo tai, siano Nikotimas. Mia naio binimei, naio mil bija Yesu naio berinavo “Naverloglogiano, kumemi numialso, nubitilubar ka jau kobe naverloglogiano tai napano jau kobinimei ea Atua, bior maka ve toro tai napano mijikia rila kijokijo nam̃a jau kojom̃a komilaio, ver Atua to re vija.” \p \v 3 Ana Yesu berdop̃e banio, berinavo “Ee, burutomoluo nalo na bo, a monokanio never ve riano bo vanso, toro na maka sidom rimoluo bereio ve terivou, mia Atua naio maka rijikia rive tubo ea kiano meuliano.” \p \v 4 Mia Nikotimas naio miilo ka iliano nei, ana berinavo “!Tomnei! ?Mia toro na be tormoruo ruei naio mijikia rimoluo bere tum̃abe? Kiniou maka ve tinieku ka mia naio mijikia riva joomo bereio ea kenieno mabono, ka mia naio rimoluo ve vaarakurano bereio.” \p \v 5 Ana Yesu berdop̃e berinavo “Kiniou neber riano banso, ka toro monoka riyotuba ea uei, a monoka riyotuba ea Niununo. Ver p̃eli, mia naio maka rijikia riva jouro ea Atua kanano navenatuboiano. \v 6 Toro naio mijikia rivar bereio toro ga, mia Atua kanano Niununo naio mijikia rivar bereio niununo vou ea toro kanano meuliano. \v 7 Naina naruei be yotubaiano valuo nam̃a kiniou nojo neber kaso. Tibe na, jau keiilo re bunu ka kiniou neber kaso ka jau monoka komoluo bereio. \p \v 8 “Kosidomii von jegi. Jeg naio jom̃a miuvuvu, naio jo janea vio jibe ka ga na naio jidom, p̃eli na kito roju romijogio, mia kito maka rejikia ka naio jo binimei jum̃abe, p̃eli na naio jo ba be. Mia m̃arabo na Niununo naio rim̃au ea toro kanano meuliano jibe na naruei, naio jibe ka jegi.” \p \v 9 Mia Nikotimas naio jidomii bijon iliano nei toru laka, ana bika berinavo “?Tomnei, mia vite na naio mia tum̃abe na?” \p \v 10 Ana Yesu berdop̃e banio, berinavo “Jau kobe naverloglogiano na toru tai na kulo Israel kialo ruei, mia kiniou nemial jibe ka vite nalo nam̃a kiniou nojom̃a neber bisivisiio banso na, jau maka lele kejikia vo, a! \v 11 Kaiagago rivu! Javukia nam̃a naverialiano nalo amilaiio beamu ruei, kiniou nojom̃a neberial ga venia na m̃a kiniou nemijikiaio, p̃eli na venia na m̃a kiniou namialio, mia tibe na dam̃ariga, kamiu tomu nalo na vio Israel kamiu maka kuvisidom kuvisov kenememi iliano nalo. \v 12 Kiniou nojo neberii saba nalo na yetemeriba nei ban kamiu, mia maka kuvisidom kumonmoneaio, mia ver neverii saba nalo na vio mave, mia kamiu kuvijikia kumonmoneaio tum̃abe? Kiniou namial ka mia ve deio ga. \v 13 Mia kiniou Kulorinio Kenerinio, kiniou ve takurano ga nemijikia neverloglog kamiu ka na vio mave, bior ka napano maka ve toro dolu tai riva rial vio nene, mia kiniou ga Kulorinio Kenerinio najaluvo den naio nebinimei yetano ruei, a iorou, mia navan bere eaio. \p \v 14 “Beamu beamu tormoruo Mosis nalo ajua vio yauo, maro nalo ajum̃a ajer binvinlo, mia naio bitirilar iesi tai, midu butoto maro jo mave, ana kei kalo napano maro jerlo, mia ver sirarago ga vitikar maro na jo mave, mia Atua rilarurlo. Ana ea m̃arabo nene kia ga, mia monoka adu kiniou Kulorinio Kenerinio bunu noto mave ea iesi tai. \v 15 Naruei toro kei na rimonea kiniou, mia naio rivokar meuliano vou nei napano naio maka ve jukuti nene.” \p \v 16 Yesu ber jibe na bior Atua tinien jii tomu nalo na yetemeriba nei toru laka, naruei naio mijamo ka kenerinio na kirinovo laka, napano naio ga takurano be kanano, binimei m̃aro kar kito, naruei toro kei napano rimonea naio, mia maka rijikia riva kovio, mia rivokar meuliano na bo nei napano maka rijikia ribisi bogo tai. \v 17 ?Ana bior vaio Atua miila kenerinio nei binimei yetano ea yetemeriba nei? Maka riilaio rimei ka tibure tomu nalo na yetemeriba nei, mia miilaio binimei ka rijamo ka kanano meuliano ka rilarur kito. \p \v 18 “Toro kei napano rimonea kenerinio nei ve riano, mia Atua tibure re naio, mia toro na maka rimoneaio, vironiano joa naio ruei, bior naio maka rimonea Atua kenerinio. \v 19 ?Ana vironiano nei napano mia Atua naio monoka rilaio, burupati nene be venia? Naina bior napano naio miila kanano yulu binimei ea yetemeriba nei, mia tomu nalo ajum̃a amila kikiio ga banbano-o na, maka asaaro kanio, mia ajidom ga bajago na bova tena melijokouo. \v 20 Mia nalo nonovio nam̃a aju amila bova jibe na, jibe ka napano maka asidom yulu nei leleio, a maka asidom amei vaataro kanio, bior amerou ka aberinavo vede mia naio rila kanalo vovaiano nalo ayoyotuba ea vio medave, naruei tomu nalo ajikia avitilubario. \v 21 Mia nalo nam̃a amim̃au ea bajago na bo a memedu, nalo maka amerou ka toro na yulu nei, a nalo abinimei vaataro kanio. Nalo ajaaro kanio, bior yulu nene naio rila meravo vatitig ka vite nalo nam̃a amilaio, nalo amim̃auka amonmonea ga jidomiano na Atua kanano.” \s1 Jone Baruei naio jaaro ka Yesu jikar kanano im̃auano \p \v 22 Ana iorou ka vite nalo nei, Yesu buru kanano naiagagoano nalo ajuvan vio Yerusalemo abatavio ea tanobuku na vio Yutea. Nalo aju jibe na, naruei ajum̃a abaruei ea tomu nalo. \v 23 Ana ka bogo nene nei ga Jone Baruei bunu naio joa vio dolu tai, siano Aenon, vaataro ka vio na Salim. Naio binimei ea vio na bior uei tai joaio, mia tomu nalo na aju abinimei ka naio, naio jom̃a baruei ealo ea marauei nene. \v 24 \x - \xo 3:24 \xt Mat 14:3; Mak 6:17; Luk 3:19,20\x*Nina ea bogo na nalo maka avokar naio, a maka avuku naio riva joomo ea yimo na lakoiano vo. \p \v 25 Naruei ka bogo na Jone kanano naiagagoano nalo amila iliano tai bija toro Ju dolu tai, ea tivelinio ka m̃arabo na sekon vite nalo jibe ka kanalo nalotuano berenio, ana ea tivelinio na bunu varueiano nalo napano Jone bija Yesu kialo. \v 26 Aberii banbano-o karina abinimei amial Jone, abika denio, aberinavo “Naverloglogiano, kumemi numisidom nuvika denso ea tivelinio na toro na Yesu napano beamu, bogo na kito rojua marauei na Yortano tivelinio bano, naio binimei mialso, naruei jau koberial saba telaboiio naio. Vonganei, naio bunu binimei jo baruei ea tomu nalo, mila abiniu aju ajuvarvan kito aban ea naio ga, vio bujo mia vio bujo.” \p \v 27 Ana bogo nam̃a aber jibe na ka Jone, naio maka rijoku, maka rijog rivova, mia naio jaaro ga, berinavo “Kito tomu nalo nonovio monoka roim̃auka ga venia napano Atua naio midu jua jum̃ado. \v 28 \x - \xo 3:28 \xt Jon 1:20\x*Javukia napano kamiu kumijikia batitigio ruei, nam̃a kiniou nojom̃a neberial julaka ga, ka kanaku im̃auano, kiniou maka neve Naverikariano, mia nebinimei beamu ka naio ga, ka neverial ka naio jo binimei ruei. \v 29 Ana vonganei jibe ka nam̃a kamiu kuberialio ban kiniou, naio binimei jo mila kanano im̃auano ruei, ana vite nei najaaro kanio, namialio bo laka. \p “Naio jibe ka bogo na soriano, napano naio jibe nei. Ver toro na naio soro, kanano bilbilu tai, naio riija naio ve toru ka aiomon saba nonovio na jokoluolu, mia karina, ea legiano nene, bogo na avuru tira rimei, tira nei naio maka riva totano vija naio mia naio ba jotano bija koano ga. Mia naio maka rijog vova, kanano saariano naio bare ka toro na soriano kanano. A vonganei kiniou bunu najaaro jibe na, napano kanaku naiagagoano nalo aju ajakisor Yesu. \v 30 Nina bior Tubo Naverikariano naio monoka to rimei ve toru lie tibe na tulaka, kiniou monoka nomei nove telisu lie vo.” \s1 Naverikariano naio binimei mim̃au jum̃abe ea yetemeriba nei? \p \v 31 Ana Jone Baruei naio berii Naverikariano, berinavo “Naio be na vio mave, naruei naio mave loa vite nonovio. Kito romiyotuba ea vio yetano nei, kito robe na yetemeriba nei ga ana romijikia roverii vite nalo na vio nei ga. Mia naio, jibe ka nam̃a kiniou neberenio, naio jaluvo ea vio mave binimei yetano, naio loa lie ka tomu nonovio, \v 32 napano naio binimei jom̃a berial vite nalo nam̃a naio mialio beamu ea vio mave, a vite nalo nam̃a naio mijogio. Naio berial vite nalo na, mia tomu nalo maka asidom kanano iliano, maka amoneaio. \v 33 Telabo na maka amoneaio, mia kito nam̃a kito romoneaio, kanado moneano naio jekar batitigio ka Atua, kanano iliano nalo be riano, a amemedu batitigio bo ga. \v 34 Kanano iliano nene nalo, naio miila Naverikariano naio binimei berial ban kito ruei, ana romijikia ka iliano nalo nei abe riano. Nina bior bogo na Naverikariano binimei, kito romial ka napano naio mil ea moroano na Niununo na Atua kanano, bior Atua jian kanano Niununo banio, maka ve torogio ga, mia momonio garuei. \v 35 \x - \xo 3:35 \xt Mat 11:27; Luk 10:22\x*Karam̃ano Atua nene naio tinien jii kenerinio nene nei naio toru laka, naruei naio bar vite nonovio jua jum̃ano. \p \v 36 “Tibe na, kito napano romonea naio, robokar ruei meuliano nei napano naio to tobo to. Mia toro napano maka m̃a rimonmonea naio, mia naio rijikia re rial meuliano nei bogo tai, mia Atua kanano tiniemimiano ve toru toa naio.” \c 4 \s1 Yesu naio jidom rivan bereio Kalele, naio jel ea vio Sameria \p \v 1-2 Ana ka bogo na, iliano jo jeliviv, ber Yesu jom̃a buru naiagagoano telabo abinimei ajakisor naio, a jom̃a baruei ealo. A maka ve Yesu nam̃a naio baruei ealo, mia kumemi kanano naiagagoano nalo ga numitum̃a numilaio, mia tomu nalo amialio ka nalo napano Yesu kanano aju abinimei miroano, jovulu Jone Baruei kanano. \p Naruei nalo ajum̃a aberver iliano nei ba janea vio jibe na, ba bokar Varisis nalo, mia bogo na Yesu mijogio ka nalo bunu amijikia vite nei a mila nalo amijog bova biorio, \v 3 naio mial bo ka tuvan vio Yutea, naio rivatove bereio Kalele. Naruei kumemi numituvan vio nei, nubano jibe na, \v 4 mia Atua jiloglog ka kenememi m̃arabo monoka va sel ea tanobuku na Sameria. \p \v 5-6 Naruei kumemi numitu numiel nubano, numalmaluvo ea komeli na vio na tai, siano Saika. Vaataro ka komeli nene, be bulukuei tai jo, napano jikar nuanua ruei, jo binimei jibe na, abio ka Yakovo m̃ano uei. Borotano nene, beamu be tormoruo Yakovo kanano, ana iorou kanio ana mijamo ka ban kenerinio Yoseve. \p Naruei kumemi liko Yesu numiel nubinimei nuboru ea uei nene, be bogo niogoravo memedu, naruei Yesu mijog tinien maro laka bior burutili ieliano ea burutinianio na jikili, ana naio ba jotano mave ea tagvoru na bulukuei nene. \s1 Yesu bitavo bija tira re Sameria tai \p \v 7-8 Numitua uei nene bano-o, bisi ana na kumemi naiagagoano nalo numitumolu nubano ea komeli ka nuvulu simemi sinaniano, mia Yesu naio ga takurano jo mijilimebi. Mo iorou kanio tira re Sameria tai naio miel binimei ka jidom riviov uei. Naio binimei ana Yesu bika denio berenio “?Aiou, jau komijikia koviov m̃aku uei tai?” \p \v 9 Ana tira nene, naio maka rijikia Yesu, mia bitilubar ka naio be toro Ju tai, mia miilo toru laka ka napano naio mil batitigio bo ban naio jibe na, bior ka bogo na, kulo Ju nalo bija kulo Sameria nalo abe bilbilu va maka avior kalo. Ana tira nei naio bika den Yesu, naio berinavo “?Jum̃abe na jau, kobe toro Ju, komil ban kiniou tira na Sameria, na jau kobika uei den kiniou?” \p \v 10 Naruei ana Yesu naio berdop̃e berinavo “!Tira, verver jau komijikia ga ijaiano na bo napano Atua naio jidom sian vanso! !Verver jau komijikia ga ka kiniou nebe kei nei ga nam̃a nebika uei denso! Ver tibe na, vede maka ve kiniou na nebika uei denso, ana mia jau kovika uei den kiniou. Mia bogo na ver jau kovika uei den kiniou, nemijikia nesian uei na be uei na ridu meuliano vanso.” \p \v 11 Naruei tira nei naio mijog vite na, naio bika den Yesu, berinavo “Toro na toru, jau maka ve kanamo titai ka jau koviov ka uei nene, mia bulukuei nene naio bululuo batove laka. Tibe na, uei na meuliano nam̃a jau kojom̃a koberenio na, mia jau koviovio tum̃abe, p̃eli na mia jau koviovio ea vio be? \v 12 Mia jau kojom̃a kober uei na dolu na, mia ninei jo nei naio be uei na bo tai. Korobido tormoruo nanua na Yakovo, naio kanano uei nei. Naio munu bano-o, naliko kenerinio nalo, bija kanalo temeul nalo, naruei amila lilian binimei binimei bokar banei. ?Jau kober jau kobo loa tormoruo Yakovo ana komijikia kala uei tai na bo loa ninei?” \fig “Uei na jau koviovio tum̃abe a koviovio ea vio be?”|alt="Woman at Well" src="44_John4.11_Samaritan@Well.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="4:11" \fig* \p \v 13 Ana na Yesu berdop̃e banio berinavo “Nao, uei nei naio bo, ana mia bogo na kito romunuio, mia maka vesiou ana midoujer kito bereio. \v 14 Mia toro na naio rimunu uei nei napano nemijikia nesianio vanio, karina mia naio maka rijikia midouser naio bereio. Mia uei napano naio rimunuio, mia rimei tibe ka burupati uei bereio joomo ea kiano iviso, ve uei na meuliano napano maka ve togio eaio, naio jom̃a mieraro den naio dam̃ariga, maka rijikia tabo bogo tai.” \p \v 15 Mia tira nei, naio maka rijikia vatitig vo Yesu kanano iliano, naruei naio berinavo “Toro na toru, ver tibe na, bo ka jau kodu uei na ve telisu van kiniou ka nomunuio, mia nomidou re bunu, ka mia nemei re bunu noviov uei tulaka ea vio nei.” \p \v 16 Ana Yesu jidom ka tira nei naio jikia ka naio be kei, a berkanio, berinavo “Kiniou never titai ka jau beamu vo. Jau kavan bereio, jau kovio koamo kovuru naio rimei bere ea vio nei.” \p \v 17 Ana tira nei berinavo “Ee, maka ve koaku tai!” \p Ana Yesu berkanio, berinavo “Rian ga na, jau kober memedu na, ka jau maka ve koamo tai. \v 18 Nina bior ka tomu nalo na kojoru kalo beamu ruei napano abiniu abokar jimo, mia vonganei kojo bija toro tai bereio napano maka kosoro kanio. Jibe na na kanamo iliano be riano na, jau maka ve koamo tai.” \p \v 19 Mia tira nei naio miilo toru laka ka napano Yesu mijikia batitig kiano meuliano jibe na, ana berinavo “Rian ga na, toro na toru. Vonganei kiniou nemijikia naruei, ka jau kobe naverialiano tai. \v 20 Naio bo laka kiana, mia p̃eli jau kobe kulo Ju nalo kanalo naverialiano ga na. Mia kumemi kulo Sameria, kenememi vio lu naio napano be burum̃ara burusuku yako Kerasim, napano korobimemi nalo amila lotuano na Atua eaio nua ruei, binimei bokar banei. Mia kamiu kulo Ju nalo, kumitu kumisikili ka kenemiu burum̃ara komeli lu na Yerusalemo, naio ga takurano be vio na memedu ka m̃a amila lotuano ban Atua. Tibe na, kei naio memedu, kamiu p̃eli na kumemi? Kover vonio!” \p \v 21-22 Mia Yesu jaaro ka rivuriri tira nei kanano jidomiano ea tivelinio na bajago na memedu na amila lotuano ban Atua, ana berkanio, berinavo “Nao kuvivinieku, jau kober be riano na, kiado lotuano kito juo naio maka rive verare. Mia nina maka rivior vio na amila lotuano ave juo, mia bior vite napano jibe na: Kamiu na ea vio na, kamiu kumitum̃a kumila lotuano, mia kamiu maka kuvijikia batitigio naio napano kamiu kumilotu banio, mia kumemi kulo Ju, Atua naio bijauialar kumemi ka toro na rilarur tomu nalo naio miyotuba ea kenememi torogio. Naruei kumemi numijikia batitig kenememi Atua nei napano m̃a kumemi numitum̃a numilotu kanio. \p “Mia kiniou nemijikia never kaso ka mia tibe na re tulaka. Mia jau monoka komonea kiniou, napano neber kaso vonganei ka bogo tai jo binimei napano mia lotuano vou tai tikario, napano ve kanado roviniu. Toro Ju p̃eli na toro Sameria, mia residomial re bunu ka vio na memedu ka rolotu ka Atua naio be suku na, p̃eli na komeli na Yerusalemo, p̃eli na vio be bereio. \v 23 Mia burum̃ara vite na mia residom, naio jibe nei, ber bogo na kolotu ka Atua, mia monoka kotuvan Niununo Lu rim̃au ea niunumo, a monoka kolotu ka naio ve riano, memedu ka kiano ilirianiano. \p “Nina napano Atua Teta naio jidomio, ana vonganei ruei a ea bogo na jo binimei, mia naio rivitikar kanano taara na lotuano riano, napano amijikia alotu ka naio ea bajago novo na jibe na. \v 24 Atua naio be niununo, naruei toro na jidom rilotu kanio monoka rilotu ka naio ea kanano iviso, a vite nei naio monoka rive riano ea kanano meuliano.” \p \v 25 Ana tira nei, naio jo monea ka mia Naverikariano naio rimei, naio napano iliano na vio Kris naio ber Kristo, naruei naio ber ka Yesu, berinavo “Vite nalo nei na jau kojom̃a koberenio, vede abe riano, mia kiniou nomonea ka Naverikariano napano mia naio rimei, mia naio naruei riverial vite nonovio ve riano vatitigio van kumemi.” \p \v 26 Naruei Yesu ber iliano telisu nei ga banio, berinavo “Naio nam̃a jau kojom̃a koberenio, kiniou nene nei ga nei, nam̃a nojo nojukunu bijaso vonganei.” \p \v 27 Naio berial naio ban tira nei jibe na bisi, ana naiagagoano nalo abinimei aboru ea vio nene bereio. Naruei amialio ka napano Yesu jom̃a jukunu bija tira nei, jibe ka naljuo nei ga, naruei nalo amiilo kanio. Nalo amiilo, mia nalo aju buru ga, maka ve nalo tai kalo napano naio rivika den tira nei ka naio jidom venia, p̃eli na rivika den Yesu river naljuo ajum̃a ajukunu ka venia. \v 28 Mo tira nei jumolu, mebi ka m̃ano bauei jo bo, naruei naio miel ban bere vonuo ea komeli. Ana bogo napano boru vonuo, naio ba berialio ka tomu nalo, berinavo \v 29 “Valauo Ju tai naio jo rove yako ea bulukuei, naio jukunu ban kiniou, naio mijikia vite nonovio ea kanaku meuliano. Kiniou namial naio jibe ka Naverikariano garuei memedu, p̃eli na? Kamiu kumei, ravatove reialio.” \v 30 Naruei nalo ajumolu ajaluvo abatove ka ajidom aial Yesu nene. \s1 Jamerijiano na sinaniano na meruo jua tiniavio \p \v 31 Mia bogo na aju amiel abinimei maka ayotuba vo, ana naiagagoano nalo abar bulag salo sinaniano napano aba abuluio, aberii ka Yesu aberinavo “Naverloglogiano, komei kesinan.” \p \v 32 Mia Yesu naio maka rimei, mia abio bereio bano-o, karina Yesu berinavo “Kamiu kuvisinan, kiniou be saku sinaniano dolu tai naio jo napano kamiu maka kuvijikiaio.” \p \v 33 Naiagagoano nalo amijogio nina, naruei nalo amil banlo, aberinavo “?Ana kenia naio bar sano sinaniano nene binimei? !Kito maka reial toro tai leleio!” \p \v 34 Ana na Yesu ber kalo, berinavo “Makanio, sinaniano na kiniou nojo neberenio na naio dolu kiana. Saku sinaniano, naio be im̃auano na jogkariano na tinieiiano na naio nam̃a miila kiniou nebinimei yetano nei, a kiniou monoka noim̃au ka nonovio riviniu rivanvano-o na ribisi. \v 35 Bogo nam̃a kito romebija tiniavio, rojum̃a rober bogo nonovio jibe nei, roberinavo: Siberio veri ju, ka sinaniano rimeruo. Mia vonganei ea Atua kanano tiniavio, tomu nalo aju ruei ka ajog Atua kiano iliano, jibe sinaniano nalo na amermeruo ruei. Kiniou nojidom ka kamiu kuvila vonio ka kuvetavo ea miremiu, ka kuvisirarago vatitig tanea vio, ana mia kuvijikia kuvial sinaniano nalo ameruo bo ruei, vonganei be bogo na ava avario rimei. \v 36-37 Mia nalo nam̃a ava avario, mia nalo asaaro ve toru laka bior kanalo vuliano telisu naio jo ruei, ana bogo na avar sinaniano nene rimei vonuo na meuliano na maka ve togio nene, toro na toru na mebija, mia naio bunu saaro ve toru. Naio jibe ka ga iliano napano ber jibe nei, berinavo ‘Toro tai naio ba mebijo, mia toro dolu naio ba bario, mia burum̃ara saariano be tena nalo nonovio.’ \v 38 Jibe na, kiniou nojom̃a nemiila kamiu ka kuva kuvuru tomu nalo napano kulo dolu nalo amila burum̃ara im̃auano kalo ruei, mia vonganei kam nonovio kuvije buron kamiu ea jogvuiano na im̃auano nene.” \s1 Kulo Sameria telabo amonea \p \v 39 Mia bogo napano kulo Sameria napano ea komeli nei amijog tira nei naio berii jum̃abe ka na Yesu mijikia vite nonovio ea kanano meuliano, nalo amiilo toru, naruei mila nalo telabo amonea Yesu. \v 40 Ana bogo na abinimei ka aial naio, aju ajukunu bija naio banbano-o, karina abika naio ka nuva vonuo, nuvitu kija vijalo. Naruei nuba numitu bijalo ba bokar bogoti juo, \v 41 mia nalo telabo lie amonea naio bior kanano iliano novo nalo. \v 42 Aber ka bunu tira nei, aberinavo “Beamu, kumemi numijog venia ga napano jau kober ka kumemi, maka nuvijikia, mia vonganei, kumemi numijog kanano iliano memedu ga, kumemi numijikia ka be riano ga, kanado toro na toru nei, naio be Ioruriano na yetemeriba.” \s1 Yesu kanano vremesiano juo nene Kalele, naio mieliel ka tubo na toru tai kenerinio \p \v 43 Mia bogoti juo nei barlaka bisi ana kumemi liko Yesu numituvan vio nei nubano, numidu bere kenememi m̃arabo ka nuvatove ea tanobuku na Kalele. \v 44 \x - \xo 4:44 \xt Mat 13:57; Mak 6:4; Luk 4:24\x*Yesu jidom rivan bereio ea kiano vio Kalele, bior naio mial tomu dolu na vio dolu aberverii naio, ajirag naio laka janea vio. Nina jakii kiano iliano tai, napano berinavo “Tomu dolu nalo tiniel jii ka aiagago vatitig ka naverialiano, mia tomu na kanano vio nalo makanio, ajidom naio be iakurano.” \v 45 \x - \xo 4:45 \xt Jon 2:23\x*Mia bogo na nubinimei numiyotuba ea vio Kalele, tomu nalo na kiano vio ajaaro toru ka ala vorvoruano ka naio. Naina bior beamu, nalo telabo bunu aju ajua jokoluolu na Yerusalemo, ana amial ruei vijuku m̃eteiano na Yesu mila ea Atua Kunuano Lu ka bogo na, ana amialio ka naina bo laka. \p \v 46 \x - \xo 4:46 \xt Jon 2:1-11\x*Naruei naio jom̃a miel ea vio nalo na Kalele binimei bokar bereio komeli na Kenan, nanua naio bilig uei binimei be m̃arjum̃elm̃elu. Ana ka bogo na, tubo na toru tai na komeli dolu na Kapeneam naio joa vio na, mia naio jom̃a mijog bova bior kenerinio tete sum̃ano naio mie toru laka vaataro ka ga rim̃aro. \v 47 Mia bogo na naio mijog ajum̃a aberii ka Yesu naio juvan vio Yutea binimei Kalele bereio ruei, naio ba mileal naio. Naruei naio mial Yesu, jegi banio ka riva vonuo rieliel ka kenerinio nene. \v 48 Ana na Yesu ber kanio berinavo “Vede jau bunu jau kojibe ka tomu dolu nalo. Bogo nonovio ga ajidom vremesiano ninio nalo, mia ver noim̃au kanio, mia amonea kiniou kanio. Mia bogo napano maka bunu atu aialio, nalo maka asaaro ka amonmonea kiniou.” \p \v 49 Mia tubo na toru nei naio jikili kanio, berinavo “Toro na toru, neber bo kaso jau komei sop̃eli, ver p̃eli mia keneriku nene naio rivakovio.” \p \v 50 Mia Yesu naio jidom ka tubo nei monea kanano iliano ga, naio berinavo “Makanio, mia jau ga ve takurano kavano. Kiniou neber kaso neberinavo kenerimo nene mia naio rim̃aro re na, naio rimeul rivu ga.” Naruei toro nei monea iliano napano Yesu berkanio, ana na juvan vio ka riva vonuo bereio. \p \v 51 Ana na viobijeni kanio, bogo na naio jom̃a miel ban bere ka rivano, naio bitavo bija kanano tomu nalo, napano ajum̃a amiel bior naio. Mia nalo aberial banio, aberinavo “Kenerimo naio mijog bo ruei jo.” \p \v 52 Naruei naio bika denlo, berinavo “Kamiu kuvisidomii vatitigio: bogo na vabe naruei na kamiu kumialio jikar ka binimei bo bereio?” \p Nalo aberdop̃e aberinavo “Kumemi numialio jibe ka niabene binimei menini bo ea niogoravo naniovo, jibe ka m̃erenio takurano.” \v 53 Mia tete nei karam̃ano naio mijogio jibe na, naio mijikia ka nina naruei bogo memedu ga ka napano Yesu ber kanio berinavo “Kenerimo naio rim̃aro re, naio rimeul rivu ga to.” Naruei vite na mila karam̃ano, bija nalo nonovio ea kanano m̃aratavo, amonmonea Yesu. \p \v 54 Naruei ielieliano na tete nei, Yesu mila iorou ka napano naio jaluvo den vio Yutea binimei, a naio naruei be kiano vremesiano valuo nene ea tanobuku na vio Kalele. \c 5 \s1 Yesu mieliel ka toro tai na niabene m̃aro kirisiou laka ruei \p \v 1 Ana Yesu naio jo Kalele kirisiou kija banbano-o na bokar bogo na kulo Ju nalo kanalo jokoluolu dolu mave yako Yerusalemo. Naruei Yesu nalo aban bere mave ea jokoluolu nene. \v 2 Ajua vio Yerusalemo jibe na na ea legiano tai ana Yesu miel ba batove vaataro ka burum̃ara m̃aratavo na komeli nei napano abio ka M̃aratavo na Nunu, ana nalo aban ea vio tai napano be uei na m̃a amijeljelioa naio joaio, napano ea kialo iliano, abio ka Betsata. Naruei jeliviv ea bauei nei, be m̃arsup̃iki jimo nene ju, napano amim̃au kalo ea puruveru. \v 3 Mo bogo nonovio ga be tomu na mieiano nalo, be merebono nalo, be jaba nalo, a be nalo na niabele m̃arm̃aro, nalo na jibe na nalo miroano laka aju abinimei amonea m̃arsup̃iki nalo nei. Abinimei jibe na, bior uei nei, naio miyukulkulu be ve vaarakurano ga, \v 4 jibe ka Atua kanano nailiano naio binimei milaio, mo ver nalo amial jibe na, namieiano kei napano naio ba bokar uei nei jukamu, mia mieiano vaio nam̃a joa naio mia ribisi denio vaarakurano ga. \v 5 Jibe na, tomu na mieiano nalo aju abinimei ea vio nei, mia ka bogo nene nalo nene tai be toro tai napano niabene nalo biniu m̃arm̃aro bokar yuka duelimo va rolu ba arolu [38] ruei. \v 6 Ana bogo na Yesu binimei, naio mial toro nene, mia mijikia toro nei naio jo mon bior mieiano nei bogo jiou ruei jibe na, ana naio bika denio berinavo “?Koig liki, jau kojidom ka niabemo rimei rivu, ina?” \p \v 7 Ana na toro na mieiano naio berdop̃e berinavo “Toro na toru, kiniou nojidom toru kiana, mia bogo nonovio, ver uei naio miyukulkulu, mia maka toro tai ka rudu kiniou navatove tii kiniou notoa ea. Ana bogo na kiniou takurano nemiel vonvon nabatove mia toro dolu naio binimei batove bokar uei nene jukamu ka kiniou.” \p \v 8 Ana Yesu mil memedu ban toro nei naio berinavo “Mo, jau kotumolu, jau kavar m̃amo yebe, koiel kavano.” \v 9 Naruei ea Yesu kanano iliano nei, toro nei niabene nalo na abova abinimei abo nonovio, ana naio jumolu bar m̃ano yebe, jumolu miel ba vonuo. \p Ana ka legiano nei na vite nei miyotuba eaio, naio be Legiano Lu tai na kulo Ju nalo kanalo, \v 10 mila na ka bogo na tomu na tortoru na kulo Ju nalo amial ka kema nei naio jo miel bija m̃ano yebe, ana amil banio biorio, aberbureio, aberinavo “!Ai, abe banei be Legiano Lu kiana! Jau kojo komidu m̃amo yebe jibe na, jau komila korov kiado tuboiano kulo kito Ju nalo.” \p \v 11 Mia naio berdop̃e banlo, naio berinavo “Kiniou niabeku nalo burukokorovio, mia toro nene binimei mieliel ka kiniou, berii ka kiniou berinavo nodu m̃aku jogu navano.” \p \v 12 Mia nalo ajidom ajikia vatitig lie vo, nalo abika denio, aberinavo “?Ana kenia na? ?Naio be kenia napano naio ber kaso ka jau kala tibe na?” \p \v 13 Mia kema nei naio maka rijikia riverenio, bior napano naio maka rijikia ka be Yesu napano mieliel ka naio, mia maka bunu rijikia rial naio bior napano be burum̃ara tiniobi na jo, mia Yesu jo miel bure tomu nalo nene, naio jaluvo den vio nei ruei. \p \v 14 Ana iorou kanio maka vesiou, ana Yesu mial toro nene bereio joomo ea Yimo Lu, ana berkanio berinavo “Vonganei na jau kobinimei kobo ruei, bo ka jau kovitikar vatitigso. Jau kotuvan nonovio kanamo kariano nalo, ver maka vede titai naio riva rivova lie kaso tovulu napano beamu.” \v 15 Ana ka bogo na kema nei naio mijikia ka be Yesu nei napano mieliel ka naio, naruei naio ba berialio ka tomu na tortoru na kulo Ju nalo kialo. \p \v 16 Mia bogo na nalo amijogio ka be Yesu napano naio mieliel ka toro nei, tiniel jer naio, nalo maka asaaro ka na naio mila tenei ka Legiano Lu, naruei nalo ajikar ka amila baravo abilvili ea naio. \v 17 Ana na Yesu berdop̃elo, naio berinavo “Karam̃aku, naio jom̃a mim̃auka kanano im̃auano nalo na bo ea bogo ninio, ba bokar bunu Legiano Lu nalo, mia kiniou bunu monoka noto nala tibe na ga napano naio milaio.” \p \v 18 Jibe na ga ka bogo na, navurim̃ara-boiano na kulo Ju nalo ajum̃a abitii Yesu ruei aber naio be toro nam̃a mila bulag tolu na Legiano Lu. Mia vonganei mave ka naio, nalo amijog ka napano naio jom̃a bio Atua be karam̃ano memedu, nalo amialio jibe ka naio jom̃a mila naio be verare bija Atua. Naruei vite nalo nei mila ana abinimei abitunu lie vo, ajidom toru laka ka auebinio rim̃aro. \s1 Atua kenerinio bija Karam̃ano naljuo amim̃au be verare ga \p \v 19 Ana Yesu ber kalo, naio berinavo “Kiniou neber be riano ka kamiu, ka kiniou Atua kenerinio, kiniou maka nejikia nela titai kiniou ga ve takurano, mia venia ga napano nemial Karam̃aku milaio, naina naruei kiniou bunu nemilaio jibe na. \v 20 Atua teta naio tinien jii m̃elea kiniou kenerinio, ana jom̃a jiloglog kiniou ka vite nonovio napano naio jidom ka mia nalaio. Abe im̃auano dolu nalo ju kiano vo napano nalo tortoru lie vo, napano mia karam̃aku sian van kiniou ka mia noim̃auka iorou, a bogo napano mia noim̃aukanio, mia kamiu kuviilo ve toru kanio. \v 21 A bunu, tibe ka napano Teta naio bitiri bulag bereio nalo napano m̃a am̃arm̃aro naio jian bere kialo meuliano banlo, mia kiniou Kenerinio bunu nemijikia nesian meuliano van toro kei nam̃a nojidom nesian vanio. \v 22 Mia Teta, maka ve naio ga nam̃a mila tibureiano, mia im̃auano na bunu naio midu joa jum̃aku, \v 23 ka rila na tomu nonovio monoka avatove ka kiniou, tibe ka nam̃a abatove ka Karam̃aku. Tibe na, toro nam̃a naio maka to rivatove rivu ka kiniou Kenerinio, jibe ka naio maka to rivatove rivu ka toro na toru napano miila kiniou nabatove.” \s1 M̃ariano a meuliano \p \v 24 Ana Yesu mil lie vo, naio berinavo “Kamiu kuviagago vatitigio. Toro kei nam̃a monmonea kanaku iliano, a naio monea nana naio miila kiniou nabatove, ea bogo nei memedu mia naio rivokar meuliano. Naio maka totano yetano ka tibureiano tai leleio, bior naio jumolu den bajago na m̃ariano, ba bokar kiano meuliano vou ruei. \p \v 25 “A kiniou neber ilirianiano nei bunu ban kamiu, ka bogo na jo binimei vonganei napano nalo nam̃a Atua mial ka am̃arm̃aro den bajago va, mia nalo ajog jooku kiniou Atua kenerinio, mia nalo na ajogkario, mia avokar meuliano. \v 26 Kiaku Teta, meuliano na be riano joa naio ga, naruei naio mijamo ka meuliano nei na joa kiniou, \v 27 mia naio mijamo ka bunu ka kiniou Kulorinio Kenerinio, mia nala im̃auano nalo na tibureiano. \p \v 28 “Vite nalo nei, nalo maka ve tena kamiu kuviilo kalo, mia naio monoka tibe ga na ea bogo napano kiniou nojo noberenio ka naio jo binimei. Mia nalo nam̃a amonmelio ea borotano mia ajog jooku naio rivio, \v 29 naruei mia ana kialo tumoliano bereio ka aje meuliano, ana tomu nalo na aim̃au bova, kialo tumoliano ka avokar tibureano.” \s1 Vite nalo na rijai Yesu kiano iliano nalo \p \v 30 Ana Yesu mil lie vo, naio mil memedu ban tomu na tortoru na kulo Ju nalo napano maka asidom amonea naio, naio berii vite nalo na m̃a ajiloglog naio ka naio be riano. Naio berenio berinavo “Ea tivelinio na tibureiano, napano mia kiniou nala, mia kiniou nala re tibe ka kanaku jidomiano kiniou ve takurano ga, mia nala ea ga venia napano nomijog Teta berenio. Tibe na, mia kanaku tibureano naio memedu ga, bior napano maka nala ka kanaku jidomiano, mia nemila ea Teta kiano na naio juvan kiniou nebinimei. \v 31 Naruei nemil jibe na ban kamiu, nemijikia ka nojo neberii kiniou bereio, ana vede nalo tai amial ka maka rimemedu ka neil tibe na, nalo maka ajikia amonea iliano na jibe na. \v 32 Mia naio bo ga na, naio maka ve titenia, bior napano be vite dolu nalo na m̃a amija kanaku iliano amijikia atumolu atu. \p “Na be moti nene, naio be toro tai napano naio berial vite ninio ban kiniou napano abe riano laka. \v 33 \x - \xo 5:33 \xt Jon 1:19-27, 3:27-30\x*Ninei be Jone Baruei nei, napano beamu, kamiu kumituvan iliano ba banio, kamiu kubika jum̃abe ka kiniou eaio, naruei naio berial vite nonovio be riano bo ban kamiu. \v 34 Mia maka rivu ka kamiu ve tiniemiu ka iliano na toro tai jibe na Jone mila kanaku iliano tumolu tibe na. Mia kiniou nejidom kamiu kuvisidomii vatitig rivu bereio ea venia napano Jone berial ban kamiu ea tivelinio na kiniou, bior nojo namila vio ka najai kamiu ka kuvijikia kuvokar ioruriano. \v 35 Kiniou neber Jone nene ka kamiu, bior naio javukia yulu tai napano mereralii batitig kenemiu jidomiano, napano kumisaaro telisu ka naio. \p \v 36 “Mia vite dolu na m̃a miija kanaku iliano, be toru lie ea vite nalo na m̃a Jone beriio. Vite nei naio be kijokijo nalo napano Teta naio mijamo ka ban kiniou ka neim̃aukanio ea miremiu. Im̃auano nalo na tomormoruo nei na m̃a kiniou nojo namilaiio amiija kanaku iliano nei toru ka be riano ka napano Teta nei naruei naio miila kiniou nebinimei. \p \v 37 \x - \xo 5:37 \xt Mat 3:17; Mak 1:11; Luk 3:22\x*“Mia mave ka vite juo nei, dolu nene naio jo, naina be Karam̃aku napano miila kiniou nebinimei. Kamiu maka lele kuvijog joono a maka lele kuvial mirano, mia naio bunu, kanano iliano nalo amiija toru ka kanaku iliano, na aberial kiniou. \v 38 Mia kamiu kumila napano maka ve jeleigio ka iliano nei ea kenemiu meuliano, bior napano kamiu maka kuvisidom kumonea naio napano miila kiniou nebinimei. \v 39 Bogo telabo kamiu kumitum̃a kubitii vatitig Vivitauiano Lu nalo, bior kumitum̃a be tiniemiu ka mia kuvileal kenemiu meuliano napano maka ve jukuti nene, ana Vivitauiano Lu nalo nei naruei napano aberial kiniou. \v 40 Aber ka kiniou ga nebe burupati na meuliano nene, mia kamiu maka kuvisidom kumei kuvokar meuliano nene ea kiniou.” \p \v 41 Naruei Yesu mial kialo veribinio, mil jibe nei berinavo “Vite nalo na m̃a kiniou nojo nemila, maka noto nala rivior ka nejidom kamiu kuvitirilar siaku, makanio. Kiniou maka nesidomial naina, \v 42 mia be vite tai na bova, kiniou nemijikia batitig kamiu ruei, naruei nemijikia ka kamiu maka tiniemiu tii Atua leleio. \v 43 Bogo na m̃a kiniou nomiyotuba ka kamiu, nebinimei ea karam̃aku siano, mia kamiu maka kuvisaaro ka kiniou. Mia ver bogo tai toro dolu tai rimei, napano rimei ea naio ga ve takurano siano, a vede mia kamiu kuvisaaro kanio ga. \v 44 Kiniou tinieku miia kamiu toru laka, mia namial jibe kiride ka kuvijikia kuvokar moneano riano bogo tai. Naina bior napano dam̃ariga, kamiu kumitu tiniemiu jii ka kuvidular siemiu rivavin. Kamiu maka kuvitu kuvisidom ka kuvijebukua kenemiu bajago leleio, ka kuvila vite nalo napano iorou mia Atua naio mijikia rivitiri bulag kamiu riviorio. \p \v 45 “Kiniou neber iliano nalo nei ban kamiu, p̃eli kumitu kumisidom kuberinavo ‘Uerei, kema na tinien jer kito, p̃eli ea bogo na tibureiano mia naio naruei napano mia riverial kanado torokoriano nalo van Teta Atua ea vio mave.’ \p “Mia makanio, ve re kiniou na mia nala tibe na, mia ve dolu tai na mia naio rilaio. Dolu nene, nina be tormoruo Mosis, napano m̃a kumitu kubarkar tiniemiu ea naio ka mia naio river iliano na mia rijai kamiu, mia kiniou neber vatitig ban kamiu, naio naruei napano mia river bulag vovaiano nalo na kenemiu na. \v 46 Kamiu kumitum̃a kuberinavo kumitu kumonea jikili tormoruo Mosis kanano iliano nalo nei, mia ver tibe na bior vaio ana kamiu maka kumonea kiniou bunu, bior napano tormoruo na dam̃ariga naio bivitauii kiniou ga. \v 47 Mia vonganei kiniou nemial jibe ka napano kamiu maka kumonea vivitauiano na kanano, mia ka tenei, kamiu kuvijikia dulu re ka kumonea kanaku iliano nalo bunu.” \c 6 \s1 Yesu bagan tomu nalo jovulu menu jimo [5,000] \r Mataiu 14:13-21; Mak 6:32-44; Luka 9:10-17 \p \v 1 Iorou ka naina, kumemi liko Yesu numidu uako numituvan kanano tanobuku bereio, nubar kor burum̃ara ueiyabo nei Kalele, napano tealo abio ka ueiyabo na Taiperias. \v 2 Mia bogo na tomu nalo amial ka numitu nubano jibe na ea tivelinio, ajumolu ajakisor kumemi. Ajidom avan vija Yesu bior nalo aju amial burutomoluo na ielieliano na naio jom̃a mila ea nalo napano m̃a abokar mieiano nalo. \v 3 Ana nubano nubokar tivelinio nene, numiel nubavin ea suku tai napano joa vio na, numiel nubanbano-o na numebi. \v 4-5 Ana Yesu naio jotano jo jirarag ba laka, naio mial burum̃ara tiniobi napano nalo aju amiel abinimei ka naio. Naio bitilubar ka nalo telabo abe tomu na vio kinkin napano ajum̃a amiel vei ka ava Yerusalemo. Nalo aju abano bior burum̃ara jokoluolu na kulo Ju nalo kanalo, Jokoluolu na Nasidomkariano na Ioruriano, napano mia ala rivesiou re. \p Naruei bogo na Yesu naio mial nalo ka aju abinimei, naio bika vite tai den Vilip, naio berinavo “Vilip, nalo na aju jijerlo toru laka liki kiana. ?Mia kito rovulu salo joko tum̃abe?” \v 6 Vikadeniano nei Yesu kanano, naio be tena rilavon kija Vilip ga, bior Yesu naio mijikia ruei vite napano mia naio rilaio van tomu nalo nei. \p \v 7 Ana Vilip naio berdop̃e, berenio ga berinavo “Ver kiniou noim̃au yuka ve takurano, mia maka nejikia neleal puruveru rivare ka novulu ka sinaniano na nalo aviniu ajevio ve tertelisu!” \p \v 8 Naruei naiagagoano dolu nene, be Adru, napano be Saimon Pitere kuruano napano teliki, naio berial ban Yesu, berinavo \v 9 “Tubo, kiniou nemileal m̃eaku tai jo nei, naio bar joko sesa jimo [5] bija niado momaio juo [2]. Ninei naio telisu ga mia tomu nalo miroano laka.” \fig M̃eaku tai bar joko jimo a niado momaio juo|alt="Barley Loaves" src="44_John6.9-13_BarleyLoaves.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="6:8-13" \fig* \p \v 10 Mia Yesu naio berinavo “Makanio, naio bo ga na. Kuver ka tiniobi nalo ka atutano yetano beamu vo.” Naruei nuber kanilo, ka nalo atutano ea m̃ajumunei, ana naruei numial tomu nalo nene bokar menu jumo [5,000] titai jibe na. \v 11 Naruei Yesu naio bar joko jimo nene ana bolkouo, ber siva biorio. Avona bisi ana jikar ka m̃a burekokorovio a jijian bulag ban nalo napano ajum̃a ajutano, naio mila jibe na ga bunu bija niado, jijianio ban nalo nonovio jibe ka na nalo tiniel jii ka asenio. \p \v 12 Naruei nalo ajenio banbano-o na mabolo jouo, ana Yesu ber ka kumemi, naio berinavo “Sinaniano torogio na be va ju, kito ralaluvu re, ana bo ka kuvar bijiio riva vio takurano.” \v 13 Naruei kumemi nubano nubar niati joko jimo nei binimei, napano nalo ajen digio ju, naruei numisonlo ban ea basaro banbano bokar basaro duelimo ba juo [12] garuei. \p \v 14 Mo bogo na tomu nalo abitilubar burum̃ara burutomoluo napano Yesu milaio, ajum̃a aber jibe nei kalo aberinavo “Kiado burum̃ara naverialiano na m̃a korobido nalo aberkario ka mia naio rimei riyotuba ea yetemeriba nei, tete na naruei naio be naverialiano nene memedu kiana.” \v 15 Naruei nalo aju ajidomii ka ava avokar Yesu, ajidom atutuaio ka avitirilar naio rimei rive kanalo parinio Tubo, mia bogo napano naio mijog lubar ea naio venia napano ajidomii ka alaio, naio jaluvo denlo, miel naio takurano ga ba bavin lie vo ea burusuku nalo nei. \s1 Yesu miel mave ea niunuku tei \r Mataiu 14:22-27; Mak 6:45-52 \p \v 16 Naruei kumemi naiagagoano nalo numial ka napano m̃erenio jo batove, numial bo ka nuvan bereio, naruei nubatove ea tivelinio na ueiyabo. \v 17 Nubatove mia maka bunu nuvial Yesu riyotuba bereio ka kumemi, mia bior napano vio bobogio ruei, numidu kenememi uako, numituvan vio bereio nubeluo ka nuvavin ea ueiyabo ka nuvarkor bereio nuvan ea vio Kapeneam. \v 18 Naruei numitu nubano jibe na, kiri jegi tai binimei jo miuvuvu kija, naio mila na tei jikar ka bieveluo laka. \v 19 Mia bogo napano nubeluo koalabo kija ruei, jibe sudu jimo, numiilo ka napano Yesu naio jom̃a miel mave ea niunuku uei jo binimei vaataro. Naruei numerou kanio toru laka, \v 20 mia naio mil ban kumemi berinavo “!Oi, kamiu kumerou re! Kiniou ga nei.” \p \v 21 Ana numijog bo bereio, mia nuburu naio bavin ea uako, mia vaarakurano numial ka kenememi uako naio jologlog vio na numisidom ka nuvan ea ruei. \s1 Tomu nalo abinimei ajiravo Yesu \p \v 22 Naruei ea kavijo, nalo na laka yako ea ueiyabo nei tivelinio, napano Yesu baganlo vonga, nalo aju ajidom toru ka Yesu naio jo jum̃abe. Nalo aju ajidom jibe na bior bogo napano kumemi liko Yesu nubinimei ealo, numidu uako takurano ga, mia nalo amial ka napano kumemi numidu uako nene nubano bere ruei, mia Yesu naio maka rivan vija kumemi, naio takurano jobo. Mia vonganei nalo maka bunu ajikia aleal naio ealo, \v 23-24 mo nalo abano abar uako dolu nalo tai, nalo abarkor ea vio Kapeneam ka asirav kumemi. Uako dolu nalo nei, maka ave kanalo, mia be kulo Taiperias nalo kanalo napano nalo abinimei aborvoru ealo, abano vauro ea vio na ga m̃a Yesu bolkouo ka joko eaio, naio mila binimei bare ka nalo asenio. \s1 Yesu berenio ber naio be joko na meuliano \p \v 25 Naruei tomu nalo nei abinimei aboru Kapeneam, ana abavauro, naruei nalo ajiravo Yesu. Mia bogo na amilealio, abika denio, aberinavo “?Naverloglogiano, jau kobinimei bere koboru ea vio nei ka bogo na vabe?” \p \v 26 Mia Yesu naio mijikia venia napano ajidom aial naio bereio riviorio, ana naio berdop̃e banlo, berinavo “Ver kamiu kubinimei kumisirav kavulu kiniou bereio bior kumial kanaku burutomoluo nalo ana kubitilubar ka kiniou kiniou kei, naina naio bo na. Mia kiniou nemial jibe ka kamiu kumitu kumisidomial ga ka naniovo kiniou nabagan vatitig kamiu, kumisinan banbano-o mabomiu nalo abujovujo vatitigio bo, tenene na kamiu kumisidom ka mia tibe na bereio banei, p̃eli makanio? \v 27 Mo, kanaku ilirianiano van kamiu naio jibe nei: kamiu kuvitum̃a kuvisidomii m̃ele re rivior sinaniano ga napano naio be tena bogo bulati ga naio joono bereio. Mia bo kanio kuvim̃au sikili rivior sinaniano nei na m̃a naio mijikia to dam̃ariga to, naio mijikia to to riva rivokar bogo na meuliano nei napano naio maka ve jukuti nene. Be riano, mia kiniou Kulorinio Kenerinio nemijikia nesian meuliano nene van kamiu, bior ka napano teta Atua naio jekarlar kiniou takurano ga ka nela tibe na.” \p \v 28 Naruei nalo abika denio, aberi-navo “Ana ver kumemi nuvisidom ka kumemi nuvila vite nalo nam̃a Atua naio jidomio, mia monoka nuvim̃auka tum̃abe?” \p \v 29 Ana Yesu berdop̃e banlo berinavo “Burum̃ara vite napano Atua jidom ka kuvim̃au kanio, naio jibe nei: kamiu kumonea rive riano ea kiniou napano Atua miila kiniou nebinimei ea yetemeriba nei.” \p \v 30 Ana nalo abika bereio, aberinavo “?Ana jau, venia naruei be kanamo burutomoluo napano ver kumemi nuvialio, mia kumemi nuvijikia nuvimoneaso? ?Mia jau kala im̃auano vabe na bo van kumemi? \v 31 Kumemi nubika jibe na bior ka napano numitu numisidomial kanado tormoruo nalo na beamu, nanua na ajua vio yauo. Aju jibe na, mia Mosis mila burutomoluo tai na bo banlo, napano dam̃ariga nalo aju abar joko na abio ka mana, mia nalo ajenio, maka lele siserlo. Vite na naio joa niosi lu, a naio berenio berinavo \q1 \qt ‘Dam̃ariga naio baganlo ka joko na vio mave!’ ” \qt* \rq Eks 16:4\rq* \p \v 32 Ana Yesu berdop̃elo bereio, berinavo “Nao, vite na naio joa niosi lu, mia joko napano Mosis bario, naio maka ve joko na vio mave. Joko na vio mave napano be riano, karam̃aku ga naio mijikia sianio. \v 33 Atua kanano joko be kiniou napano najaluvo ea vio mave nebinimei yetano, ka nesian meuliano vou rivan tomu na yetemeriba nalo.” \p \v 34 Ana nalo aberdop̃e, aberinavo “Tubo, naina naruei be joko nam̃a kumemi numisidom tulaka.” \p \v 35 Ana Yesu berial banlo, naio berinavo “Kiniou, kiniou nebe joko na meuliano. Toro kei napano naio rimei ea kiniou, naio maka lele rijikia siser naio bereio, mia toro kei napano naio rimonea kiniou, naio maka lele rijikia midou ser naio bereio. \v 36 Be vite takurano ga naio bova, jibe ka napano neber ka kamiu ruei, napano kamiu kumial kiniou bija kanaku burutomoluo nalo ka miremiu ruei, mia kamiu maka kuvisidom kumonea kiniou. \v 37 Ana mia monoka tomu tai napano mia amonea kiniou, bior nalo nonovio napano teta mudulo ajua jum̃aku, mia monoka amei ea kiniou, mia nalo nonovio napano mia amei ka kiniou, ve re tai kalo napano mia novukulario bereio, mia novokar vatitiglo aviniu ave kanaku. \p \v 38 “Kiniou najaluvo ea vio mave nabatove yetano ea yetemeriba nei, maka ka mia nala kanaku jidomiano, mia ka nala jidomiano na kanano napano naio miila kiniou nabatove. \v 39 Mo kanano jidomiano naio jibe nei, ka nalo napano naio mudulo ajua jum̃aku, mia kiniou nalaluvu re nalo tai kalo, naio jidom ka ea legiano na maaro mia kiniou nevitiri bulag nonovlo bereio. \v 40 Karam̃aku naio jidom toru ka tibe nei naruei, ka nalo nonovio napano m̃a amial kiniou, ana amonea kiniou, mia nalo avokar meuliano nei napano naio maka ve jukuti nene, a naio jidom toru bunu ka ea legiano na maaro, ka mia kiniou naruei nevitiri bulaglo bereio.” \s1 Navurim̃araboiano na kulo Ju nalo maka asaaro ka Yesu kanano iliano nalo \p \v 41 Naruei bogo na kulo Ju nalo kanalo tomu na tortoru aju amiagago ka Yesu kanano iliano nalo nei, nalo maka asaaro leleio, naruei ajum̃a amil mum̃i kanio. Be kanano iliano tai napano nalo maka asidom ajogio, naina be iliano napano naio berial ber naio be joko napano naio jaluvo ea vio mave batove ea yetemeriba nei. \v 42 Nalo aberii ealo aberinavo “?Jum̃abe ana toro na naio jom̃a berial ban kito ber naio jaluvo ea vio mave tiniabene naio binimei ea kito? Naio maka ve toro kokouro tenia na, kito romijikia batitig naio ruei, bija kenieno a karam̃ano bunu. Naio be tormoruo Yoseve ga kenerinio na, Yesu.” \p \v 43 Ana Yesu berdop̃e banlo naio berinavo “!Oi, ilimum̃iano ea kiniou naio bare, kamiu kuviagago vatitigio beamu vo! \v 44 Toro kei napano naio binimei monea kiniou vonganei, mia ea legiano na maaro kiniou nevitiri lar naio rimeul bereio. Mia Teta napano miila kiniou nebinimei, ver naio rivuru re toro na rimei ea kiniou, mia naio maka rijikia rimei. \v 45 Niosi na naverialiano Aisea kanano naio berial iliano tai, naio berinavo \q1 \qt ‘Nalo nonovio, mia Atua ga naio riverlogloglo,’\qt* \rq Ais 54:13\rq* \m ana mia never nalo nam̃a ajog batitigio iliano na Teta Atua kanano, nam̃a naio berloglog batitiglo kanio, nalo naruei mia amei ea kiniou. \v 46 Ana nalo na jibe na, mia ve re tai kalo napano aial Teta Atua, bior be toro takurano ga mial naio, nina be kiniou napano nejaluvo denio nebinimei. \p \v 47 “Nao, kiniou nojom̃a neber be riano laka ban kamiu, ka tomu nalo nonovio napano amonea kiniou, aju jouro ea meuliano ruei, na maka jikia bisi, \v 48 bior kiniou, kiniou nebe joko na meuliano. \v 49 Joko nei naio maka rive verare ka joko na mana napano kulo moruo nalo ajenio ea vio yauo. Nalo ajen banbano-o na, karina maka ve nalo tai kalo napano naio rimeul tobo to, nalo abiniu ajum̃a am̃arm̃aro jibe na ga. \v 50 Mia ver joko tai to, ana toro napano tom̃a senio mia naio rijikia re rim̃aro bogo tai, naina naruei kito rejisia ka joko na vio mave memedu. \v 51 Mo, kiniou naruei, kiniou nebe joko napano meul mugaruei, napano jaluvo ea vio mave binimei ea yetemeriba nei, ka toro na naio senio, naio meul tobo to. Joko nene naruei be mokotenaku, napano kiniou nemijamo ka bior yetemeriba vodolu nei, nejian bior meuliano na kanano tomu nalo.” \p \v 52 Naruei Yesu kanano iliano nalo nei kirisikili laka ka tomu na tortoru na kulo Ju nalo kialo nei ajikia batitigio rivu, naruei ajum̃a abivika aberenio “Venia na? Toro na naio ber ka mia naio sian niamoiano van kito ka kito resenio, p̃eli na naio jom̃a ber venia?” \p \v 53 Naruei Yesu naio ber bisivisii meravo banlo ea tivelinio na nioti na kanano m̃ariano, naio berinavo “Kiniou neber riano ban kamiu, neber kamiu monoka kuvisen niamoiano na kiniou Kulorinio Kenerinio, a kamiu monoka kumunu kanaku burukija. Ver p̃eli, mia kanaku meuliano naio maka rijikia toa kamiu. \v 54 Mia naio napano m̃a jen niamonioku, a naio munu kanaku burukija, naio bokar meuliano napano maka ve jukuti nene, mo mia kiniou nevitirilar naio bereio ea legiano na maaro, nala naio rimeul bereio. \v 55 Nina bior niamonioku, naio be sinaniano dolu tai, a kanaku burukija, naio be munuiano dolu tai laka. \v 56 Naio napano m̃a jen niamonioku, a naio munu kanaku burukija, kanano meuliano momou joa kiniou, a kanaku meuliano momou joa naio. \v 57 Karam̃aku na be burupati na meuliano, ana naio miila kiniou nebinimei, mia kiniou nojo nomeul ea kanano meuliano napano joa kiniou, naruei naio napano m̃a jen niamonioku, mia naio rimeul ea kanaku meuliano napano joaio. \v 58 Naina naruei kiniou nojom̃a neber ea kanaku iliano ea tivelinio na joko nei napano jaluvo ea vio mave naio batove. Joko nei naio maka tibe ka joko nei nanua m̃a korobido moruo nalo m̃a ajenio mia nalo ajum̃a am̃aro jibe na ga. Naio be joko napano toro kei napano ver naio senio, mia naio mijikia rimeul to tobo to.” \p \v 59 Iliano nalo nei naruei Yesu jo berloglog kalo joomo ea yimo na volkouano na vio Kapeneam. \s1 Naiagagoano telabo nalo ajuvan Yesu nalo abanvan bereio \p \v 60 Mia bogo na, Yesu naio ber iliano nalo nei, kumemi kanano naiagagoano nalo telabo ajidomii naio bereio, aberinavo “Kanano verloglogiano nalo nei kirisikili kiana. ?Kei bereio naio mijikia rijoglubarbar vatitigio?” \p \v 61 Mia Yesu naio mijog lubar ea naio ka kanano naiagagoano tealo ajum̃a amil mum̃i ka naio tertelisu jibe na, ana naio bika denlo, naio berinavo “?Jum̃abe, kamiu maka kuvisaaro ka kanaku iliano telisu nei, mila kamiu kumisidom kuvituvan kiniou bereio? \v 62 Ver tibe na, maka nejikia kamiu naruei. Ver bogo tai, kamiu kuvial kiniou Kulorinio Kenerinio notuvan kamiu, navan bere ea kanaku vio mave, mia tum̃abe naruei? P̃eli mia tiniemiu bobogia kiniou naruei! \v 63 Kanaku iliano nalo nei abe m̃arabo na Niununo, abe m̃arabo na meuliano. Kulorinio naio mijikia rivar bere kulorinio, mia kulorinio naio maka rijikia sian meuliano riano nei van kulorinio dolu. Vite na Niununo na Atua kanano ga naio mijikia sianio. \v 64 Mia nebitilubar ka kamiu tealo kumonea ruei, mia tealo makanio.” \p Yesu naio ber nina, bior ka napano beamu ruei, naio mijikia kulo be nalo nam̃a maka amonea naio, ba bokar napano naio mijikia kei kalo napano mia naio tiveluku kanio. \v 65 Ana Yesu ber kalo bunu, naio berinavo “Tealo mia amonea, a tealo mia amonea re, naina naruei kiniou neber batitigio ban kamiu iliano nei naruei, ka maka toro tai rijikia rimei ea kiniou, ver karam̃aku maka rijamo ka naio rimei.” \p \v 66 Naruei ea bogo nei, kumemi tealo kanano naiagagoano nalo amial jibe Yesu kanano verloglogiano nalo nei, abinimei jikili lie vo, naruei amialio ka be de ga, ana nalo aban bereio, maka bunu atu atakilili kumemi. \s1 Pitere naio berial jikili kanalo moneano ban Yesu \p \v 67 Ana bogo napano Yesu naio mial ka napano tomu tealo ajuvan naio bereio, naio mil ban kumemi kanano naiagagoano duelimo ba juo [12] nei, naio bika berinavo “?Ana jum̃abe ka kamiu? ?P̃eli kamiu bunu tiniemiu jii ka kuvan bere vija nalo na?” \p \v 68 \x - \xo 6:68 \xt Mat 16:16; Mak 8:29; Luk 9:20\x*Ana Saimon Pitere naio berdop̃e, berkar jikili ban Yesu, berinavo “Tubo, ver kumemi nuvituvanso, mia kumemi nuva nuvitakisor kei bereio? Jau takurano ga napano ioluano na meuliano na joaso, \v 69 jau ga takurano napano vonganei kumemi numonmoneaso, a kumemi numijikia ruei ka jau kobe Naverikariano Lu napano Atua juvanso kobinimei ka kolarur kumemi.” \p \v 70 Ana Yesu berdop̃e, naio berinavo “Nao, kiniou nebijauia bulag kamiu duelimo ba juo [12] na be kanaku, ka kamiu kumonea kiniou tibe na, mia iviso bure kamiu, kamiu tai naio be sim̃aro memedu.” \v 71 Mia Yesu naio maka riverial kumemi tai siano ka bogo na, mia iorou kanio ana nubitilubar ka ea kanano iliano nalo nei, naio jom̃a ber Jutas, tormoruo Saimon re Kariot kenerinio, napano naio be tai ka kumemi duelimo ba juo [12], mia naio maka ritovonio, naio jiveluku ka kanano Tubo novo nei. \c 7 \s1 Yesu kuruano nalo maka avijurukar batitig naio rivu \p \v 1 Iorou ka naina Yesu naio jom̃a miel jeliviv, jom̃a ban ea ga vio na be kiano tanobuku ga nei Kalele. Naio maka bunu tom̃a rivavin ea vio nalo na tanobuku na vio Yutea, bior navurim̃araboiano na kulo Ju na vio na nalo ajum̃a ajirarag ka naio ruei, ka ajidom ka ala bin naio rim̃aro. \v 2 Mia bogo tai, be vaataro ka bogo na burum̃ara jokoluolu tai na kulo Ju nalo kialo bereio, napano be Jokoluolu na Yimo Tobobo. Mia jibe ka ga bogo nonovio, nalo miroano tiniel jii ka avavin Yerusalemo kanio. \v 3 Mia ka bogo na, Yesu kuruano nalo amil banio, aberinavo “Ei, jau kojo bogo jiou ea vio nei ruei, bo ka jau kalavon ka kavavin Yutea, ka kanamo naiagagoano nalo na yako nalo kija amijikia aial kijokijo nalo nam̃a jau kojom̃a komilaio. \v 4 Jau kojidom ka tomu nalo ajikia vatitigso, a kojom̃a komim̃au lukuluku ga. Ver be riano ka nam̃a jau komila burum̃ara burutomoluo nalo nei, bo kanio kava koyotuba ea yetemeriba mirano.” \v 5 Mia nalo nei kialo iliano nei jibe ka amiyotel ea ga Yesu, bior nalo abe kuruano memedu, mia nalo maka amonea naio. \p \v 6 Mia Yesu berdop̃elo, naio berinavo “Kamiu kumijikia kuvila kenemiu vite nalo ea bogo na vabe ga napano kamiu tiniemiu jii ka kuvilaio, mia kiaku burum̃ara bogo naio maka rimei vo. \v 7 Kamiu kumijikia kuvila kenemiu im̃auano nalo rivu ga, tomu nalo maka ajikia aserm̃i ka kamiu riviorio, mia bogo na kiniou nemila kiaku im̃auano, neberial ka kialo bajago va nalo na yetemeriba nei maka rimemedu, mia nalo ajerm̃i ka kiniou toru laka. \v 8 Tibe na mia kamiu ga kuvavin Yerusalemo, kiniou notobo nei ga beamu vo. Kiniou maka nejikia nava noyotuba ea mirano tomu nalo na jokoluolu nei, bior kiaku bogo jo binimei, mia maka rimei nonovio vo.” \v 9 Naio ber iliano nei banlo, avona iorou kanio ana nalo abano ana naio jobo. \s1 Iorou kanio ana Yesu bavin ea jokoluolu \p \v 10 Yesu jobo jibe na, mia maka vesiou ga, naio bunu bavin Yerusalemo, mia maka tibe ka na tomu nalo amijikia aial naio, mia naio milavan naio. \v 11 Naruei tomu na tortoru na kulo Ju nalo, ajum̃a ajidomiio ruei ka p̃eli mia naio rimei ea jokoluolu, naruei nalo ajum̃a ajiravo naio janea vio, abivika aber naio jo be. \v 12 A tomu nalo bunu, bogo nonovio ajum̃a aberverii naio, napano nalo tealo ajum̃a aber naio be toro na bo tai, a tealo aber naio kirivova, naio jom̃a mila niegeniege m̃elea tomu nalo kialo jidomiano. \v 13 Ajum̃a aberverii Yesu jibe na, mia maka atum̃a averial naio ea vio medave, bior amerou ka ver kialo tomu na tortoru ajogio, mia ala titai kalo. \s1 Yesu ba miyotuba ea Atua kunuano lu \p \v 14 Mo nalo ajua jokoluolu banbano-o na, legiano tealo barlaka ruei, mia Yesu naio mial bo ka riva rivavin ea Atua Kunuano Lu ka riverloglog tomu nalo bereio. \v 15 Mia bogo na tomu na tortoru na kulo Ju nalo kialo amijog kiano verloglogiano novo nei, amiilo toru laka, aberinavo “Jum̃abe ana tete nei naio mijikia vatitig Atua kiano iliano jibe na? Naio maka rivan ea yimo na verloglogiano leleio, mia kiano verloglogiano kirinovo-o mia!” \p \v 16 Ana jibe na Yesu naio berial banlo, berinavo “Venia nam̃a nojom̃a nejiloglog ban kamiu, maka ve kiaku, mia be Teta na naio miila kiniou nebinimei ea yetemeriba nei kiano. \v 17 Ver toro tai saaro ka rila ga Teta kiano jidomiano, mia naio rila toro nene mijikia rivitii vatitig kanaku verloglogiano nalo. Mia toro nene naio mijikia rivitilubar ka kiniou maka noto neverloglog tomu nalo selia ga siaku, mia mijikia rivitilubar ka verloglogiano nalo nei, be riano laka ka amaluvo ea Atua. \v 18 Ver kito reial toro tai tom̃a rila iliano ea siano bereio, kito romijikia ka naio jom̃a midular naio ga rivavin. Mia ver toro na m̃a mil, midular kiano toro na toru siano napano miila naio binimei, romijikia ka naio be riano ga, naio maka tom̃a rilasibi. \p \v 19 “Toro tai na mila jibe nei be Mosis. Atua jian kiano tuboiano banio, naruei naio binimei jian ban kamiu, ana kamiu kumitum̃a kumila kokorovio ruei. Mia jum̃abe na kamiu kumisidom kuvuebin kiniou nam̃aro, bior kuberinavo namila korov tuboiano? Naio memedu jibe na?” \p \v 20 Naruei tomu nalo aberdop̃e aberinavo “Jerei, vonganei kojom̃a komil vovu jibe ka sim̃aro tai joaso! Kei jidom rueso? Koverial vonio!” \p \v 21 Ana Yesu berdop̃e, berinavo “Nanua beamu nebinimei ea vio nei, nemila burum̃ara burutomoluo tai ea miremiu, nemieliel ka toro na be javuluku. Mia bogo na kumialio, maka kumisaaro kanio, kuberinavo kiniou nomim̃au bova ga ka napano nemila ea Legiano Lu. \v 22 Mo bo ka kamiu kuvilavon ka tiniemiu rimaio bunu ka bajago na pakuveu, javukia tormoruo Mosis naliko tormoruo dolu nalo na beamu ka naio, jibe ka Epraamo nalo, ajian ban kito. Naio bunu be im̃auano tai kiana, mia ver legiano na ala rijoru ea Legiano Lu, kamiu maka kuvisidomialio, na kumitum̃a kumila ga. \v 23 \x - \xo 7:23 \xt Jon 5:9\x*Kamiu kumitum̃a kuber maka kuvisidom kuvila korov Mosis kiano tuboiano, mia dam̃ariga kumijamo ka ala im̃auano na pakuveu ka Legiano Lu nei, naio bo ga na. Mo ver kamiu kumijamo ka nina, ana bior vaio ana kamiu tiniemiu mimi m̃ele jibe na ban kiniou bior kiri im̃auano sesa novo na kanaku na takurano ga nei, napano namila batitig kiri tavaliki nei niabeno bo bereio ea Legiano Lu? \v 24 Kiniou nemial jibe ka kamiu kumitum̃a kubitii vite nalo na jibe nei ea kulukuti ga, mia bo laka ka kuve masou kija, kuvilavonio ka kuvisidomii rivu vite nalo riva rivokar niamoiou.” \s1 Aberivonvon ka Yesu be Naverikariano p̃eli na maka ve naio \p \v 25 Ana ka bogo na tomu telabo na Yerusalemo amial ka napano Yesu jom̃a berloglog joomo ea Yimo Lu, mia nalo amiilo, aberinavo “Ierinio ga na! Toro nene kia ga nei navo, napano tomu na tortoru ajum̃a aber ajidom ka auebinio rim̃aro. \v 26 Be naina jom̃a berial kiano iliano jibe na ga, naruei nalo maka bunu alavon ka ala titai ka leleio. Kito maka rejikia, p̃eli maka asidom ail vanio bior napano abitilubar batitigio ruei ka be riano ka toro nei, naio be kiado Naverikariano memedu. \v 27 Mia makanio, maka rejikia ka reverenio aver naio nina ga, bior napano kiado moneano tai ruei, ka Naverikariano, bogo na ver naio riyotuba, mia maka ve toro tai rijikia river naio joa vio be na binimei na. Mia toro nei Yesu, kito nonovio romijikia kiano vonuo ruei.” Nalo aber jibe nei, aber p̃eli Yesu abario jo Nasarete, mia makanio, naio abario jo Betleem. \p \v 28 Mo bior nalo ajum̃a aber jibe na, Yesu jaam̃i ka berlogloglo joomo ea Yimo Lu, naio berial iliano nei banlo, berinavo “Kamiu kuberiam̃a kumijikia kiniou, a kuberiam̃a kumijikia vio napano nebinimei eaio, mia nemial jibe ka maka kuvijikia batitigio rivu. Nebinimei ea vio nei, maka ea kiaku jidomiano, mia toro dolu tai miila kiniou nebinimei, napano naio be burupati na ilirianiano. Mia jibe ka maka kuvijikia kiniou, mia maka kuvijikia naio bunu. \v 29 Mia naio, kiniou naruei napano nemijikia naio batitigio bo, bior ka napano naio naruei miila kiniou nebinimei ea yetemeriba nei.” \p \v 30 Mia Yesu kiano iliano nalo na jibe nei mila ajikili lie vo ka monoka avokakar naio, ana maka ve toro tai leleio ka napano mijikia tokolio, bior ka napano kiano bogo maka rimei vo. \v 31 Ajidom aue naio, mia tomu nalo miroano laka amonea naio ruei, bior burutomoluo nalo napano jom̃a milaio. Aber jibe nei aberinavo “Ana mia Naverikariano na vabe napano mijikia rimei rila burutomoluo venia bereio tovulu naio? Makanio, tete nei naio be kiado Naverikariano memedu kiana.” \s1 Amiila tomu na mira aban ka Yesu \p \v 32 Mia Varisis tealo ajum̃a amiagago ka tomu nalo nam̃a amijakar Yesu ka kialo iliano nalo, mia amila sop̃eli, aba amil bija kulo lu na tortoru nalo, naruei abiorkar ka monoka ala titai ka Yesu vonganei ga. Ana amiila kialo kukuano nalo, ka ava asirago buluvio ka avokar Yesu, ka avuru naio rimei bere vanlo. \p \v 33 Ana Yesu berial, berinavo “Mia kiniou nemijikia noto vija kamiu bogo ve telisu ga bereio, karina navan bereio ea naio napano miila kiniou nebinimei. \v 34 Bogo napano navan bisi, mia kuvila von ka kuvisirag kiniou rivanvano-o, mia maka kuvijikia kuvileal kiniou. Vio napano mia nava notoaio, mia maka kuvijikia kumei eaio.” \p \v 35 Mo bogo napano tomu na tortoru na kulo Ju nalo kialo amijog iliano nei, abitovitonu eaio, ajum̃a aber kalo, aberinavo “Kema na jo ber vio be na, ka mia naio rivan ea karina mia kito rejikia re releal naio bereio eaio? P̃eli naio jidom rivan ea vio dolu nalo na yetemeriba napano kuruado Ju aburo aban ea ka bogo na burum̃ara vurubureiano, tenene na naio jidom riva riverlogloglo kija koviobo? \v 36 Mia naio ber venia na, ber mia kito resirag naio rivano-o mia kito releal re naio. Mia tum̃abe ea kiano iliano napano berinavo naio to rivan ea vio tai napano kito rejikia re ratakisorio, maka rejikia ravan eaio?” \p Mia ka bogo na, kukuano nalo maka avokar Yesu vo. \s1 Yesu miolioluii Niununo Lu, be uei na meuliano \p \v 37 Naruei amila jokoluolu nene bano-o, na binimei bokar legiano maariano nene, napano jibe ka legiano na toru nene. Mia bogo napano aju vio takurano, Yesu jumolu bio jikili jibe nei, naio berial berinavo “Kamiu kei na midou jer, bo naio rimei ea kiniou, rimunu uei na meuliano. \v 38 Toro nam̃a monea kiniou, mia rivu laka vanio, tibe ka nam̃a Vivitauiano Lu naio berenio, napano berinavo \q1 ‘Toro na jibe na, mia tiniene rivujo ka uei na meuliano, rivano-o rio magmago lou ea naio bereio tibe ka uei nam̃a mieraro.’ ” \p \v 39 Mia Yesu kiano iliano nei, naio jijamerji ka Niununo Lu, bior ka napano naio mijikia ka iorou, nalo na m̃a amonea naio, mia avokar Niununo Lu. Mia ka bogo na, Niununo Lu naio maka rimei vo, bior ka napano Yesu naio jo kia navo ea yetemeriba nei, naio maka riva totano ea kiano vio lu na mave vo. \s1 Jidomiano niukniuku ka Yesu \p \v 40 Mia bogo napano tomu nalo amijog Yesu bio jibe na, kialo jidomiano nalo ba beve dolu. Nalo tealo aberinavo “Toro na, naio be naverialiano jibe Mosis nam̃a kito romoneaio ka mia naio rimei.” \v 41 Tealo abeinavo “Nina, jibe na kovio, p̃eli na ver maka naio be kiado Naverikariano garuei.” \p Mia nalo tealo aberdop̃e, aberinavo “Makanio, maka iliano tai napano river Naverikariano mia rive toro Kalele tibe ka tete na. \v 42 Kiado Vivitauiano Lu ajum̃a aber ga mia Naverikariano mia naio riyotuba ea Parinio Tubo Teviti kiano yati, mia naio rive toro re Betleem.” \v 43 Mia jidomiano telabo ka naio jibe na banbano-o, mila na tomu nalo aburuburevurelo bior Yesu. \v 44 Mo tealo nalo maka lele asaaro ka naio, amial bo ka avuku naio rivan ea nalakoiano, mia iorou kanio maka tai kalo napano ava vaataro kanio ka avokario. \s1 Navurim̃araboiano nalo tinieljer Yesu toru laka \p \v 45 Mia iorou ka vite nalo na, kukuano nalo na Yimo Lu aban bereio ea kulo lu na tortoru bija Varisis nalo, ka asian veriiano rivanlo. Ana bogo napano amiyotuba ea miralo, tomu na tomormoruo nei maka aial Yesu, ana amil banlo, aberinavo “?Ana toro nene naio be napano numiila kamiu kanio? ?Bior vaio ana kamiu maka kuvuru naio rimei?” \p \v 46 Naruei kukuano nalo nei aberdop̃e, aberinavo “Kumemi numiagago ka kiano iliano nalo abo mia abo, maka ve toro dolu tai napano mijikia riverloglog kito rivu tibe ka naio.” \p \v 47 Mia verdop̃eiano nei mila Varisis nalo amiilo kanio, aberinavo “!Tomnei, vonganei kamiu bunu, kema na buru kenemiu jidomiano ba be vovu! \v 48 Kamiu kumijamo ka naio milasibilili kamiu, mia jum̃abe, kamiu kumial ea kumemi tomu na tortoru p̃eli na ea kumemi Varisis, be tai napano amonea naio? Makanio. \v 49 Nalo ga nam̃a amoneaio, nina be taara kirivova dedade nalo na, mia nalo na maka ajikia vite. Maka ajikia batitig kiado tuboiano rivu, Atua berkar iliano va ka kialo vironiano ruei.” \p \v 50 \x - \xo 7:50 \xt Jon 3:1,2\x*Ajum̃a amil jikili jibe na, mia nalo tai milavio jikili ka rila kialo iliano rivatove bereio. Nina be Nikotimas, napano nua beamu ea bogiano tai, naio ba jukunu bija Yesu. \v 51 Naio ber kalo, berinavo “Kito rojum̃a romil ea toro na jibe na, javukia napano rojum̃a rejibure naio ruei. Mia kiado tuboiano berbure nina, naio ber ver kito rosidom reil van toro tai, kito monoka rotutano ea komeli kitoliko, monoka rodu bogo rivanio ka naio riverial kiano jidomiano van kito, ka kito monoka rovika vikadeniano nalo ka releal ka be riano naio mila jibe na p̃eli na jum̃abe. Nina naruei m̃arabo na ala im̃auano memedu.” \p \v 52 Mia maka asidom aiagago ka kiano iliano nei, bior amial ka napano naio mikurukar Yesu. Amil banio, aberinavo “!Tomnei, jau kojom̃a komil jibe na jau bunu kobe toro Kalele tai bereio! Kosidomii vatitig rivu ka venia napano Iliano Lu berenio. Maka leleio ve iliano tai napano riverial ka mia naverialiano vou tai naio tumolu rove yako Kalele rimei mave ea vio nei.” \p \v 53 Naruei kialo iliano nalo ba birankakario ea vio na ga, karina nalo abeve terakurano abanvan bereio ea kialo vonuo nalo. \c 8 \s1 Tira napano aberenio amilealio ka naio be nasiakaiano \p \v 1 Naruei Yesu juvan Yimo Lu, naio miel ban bereio ea Suku Na Buruolivi. \v 2 Naio mon ea vio na-o viomijeni kon naio, ana kavijo naio ban bereio ea Yimo Lu na Atua Kunuano. Bogo napano tomu nalo amial naio, nalo telabo abinimei eaio, naruei naio jotano jom̃a berlogloglo. \p \v 3 Mia maka vesiou, naverloglogiano na tuboiano bija Varisis nalo, aburu tira tai binimei eaio, amila naio jumolu jua mirano na tomu nalo. Tira nene, aju abokar naio jibe na bior aberenio naio mila siakaiano bija toro tai, mia nalo tai amial, aberialio. \v 4 Ana amila naio jumolu ju jibe na, amil ban Yesu, aberinavo “Naverloglogiano, tira nei amileal naio jom̃a mila siakaiano. \v 5 Mia jibe ka napano Mosis kiano tuboiano berenio ea tivelinio na kariano nei, vonganei naruei kumemi monoka nuvitubabinio ga rim̃aro. Mia tuboiano na Romo berenio be lu ka nuvitubabin toro. ?Mia jum̃abe ka jau, kiamo jidomiano jum̃abe?” \p \v 6 Naruei vikadeniano nei, maka avika masosoua den Yesu, mia ajum̃a aburu vonvonio, ka naio river belbeleia titai napano mia iorou kanio ana amijikia atibure naio riviorio. \p Mia Yesu naio maka riverdop̃e, naio maka river vite tai, mia jurubanini ga, bitiri m̃artukuji na jum̃ano naio bivitauia iliano tai ea borotano. \p \v 7 Ana ajum̃a abivika denio jum̃abe ka tira neibano, ana Yesu barlar naio bereio, mil banlo, berinavo “Mo, ver kamiu tai napano maka lele ve kariano tai toa kiano meuliano, mia naina rivuku puruveru na tukamu, tuba tira nei.” \v 8 Vaarakurano bereio, naio jurubanini batove, bivitauia iliano dolu tai ea borotano. \p \v 9 Mia bogo napano amijog venia napano Yesu ber kalo, ajikar ka abeve terakurano abanvan bereio. Na naio jukamu, be kialo tormoruo tai, mia iorou ka naio, nalo dolu bunu aburu dedade ealo beve terakurano, o-oa ka tira nei ga jumolu ju ea Yesu mirano. \v 10 Mia Yesu bitikar naio bavin, naio bika berinavo “?Tira, nalo napano aju be? ?Maka bunu nalo tai sidom tibureso?” \p \v 11 Ana tira neibano naio berdop̃e, berinavo “Tubo, maka bunu toro tai.” \p Mia Yesu berenio berinavo “Bo ga, mia kiniou bunu natiibureso re. Jau komijikia kava vonuo bereio ga, mia kola re bunu kariano bereio.” \s1 Yesu ber naio be yulu na yetemeriba \p \v 12 \x - \xo 8:12 \xt Mat 5:14; Jon 9:5\x*Mo iorou kanio ana na Yesu mil banlo bereio, naio berinavo “Kiniou nebe yulu na yetemeriba, toro kei napano takisor kiniou, mia naio riel re bunu ea melijokouo, ana mia yulu na meuliano toa naio.” \p \v 13 \x - \xo 8:13 \xt Jon 5:31\x*Mia Varisis nalo tealo napano aju kia navo abukular kiano iliano bereio, aberinavo “Jau kober jibe na, jau ga bereio komiija kanamo iliano, jau kojom̃a komidular jau bereio bavin. Tibe na, kumemi maka nuvijikia numoneaso, kanamo iliano maka ve riano ga.” \p \v 14 Ana na Yesu berinavo “P̃eli namila jibe na kovio, mia kiaku iliano nonovio p̃eli kiaku verloglogiano abe riano laka. Kiniou nemijikia nonovio vite na tivelinio ea kiniou, ka kiniou nojo be na nebinimei ea vio nei, p̃eli na nojo nei ka mia nava be bereio, mia kamiu maka kumijikia lele tivelinio na kiniou. \v 15 Kumitum̃a kumitibure kiniou ea jidomiano na toro, mia kiniou maka netibure toro leleio. \v 16 Mia ver bogo tai netibure tomu nalo, mia kiaku tibureiano naio rimemedu ga, bior napano kiniou re ve takurano nalaio, mia kumemi juo naina napano miila kiniou nebinimei, kumemijuo nuvila buronio. \p \v 17 “Mo ea kenemiu tuboiano, abivitauia jibe nei berinavo ver ve tomu ve juo aikurukar iliano tai, mia kamiu kumoneaio, \v 18 naruei mia monoka tibe na bunu ea kumemi juo Teta. Kiniou neber kiniou nebe riano, a naio mikurukar kiniou, mila na vonganei kamiu monoka kumonea kiniou.” \p \v 19 Nalo amijog iliano nei, naruei abika denio, aberinavo “Jau kojom̃a kober karam̃amo na, mia naio jo be vonganei?” \p Ana na Yesu berdop̃e, naio berinavo “Kamiu maka kuvijikia naio, jibe ga napano maka kuvijikia kiniou. Ver kumijikia batitig kiniou rivu, mia rila kamiu kuvijikia vatitig naio bunu rivu, a maka kuvijikia kuvika vikadeniano tibe na, ana makanio.” \v 20 Iliano nalo nei, Yesu berlogloglo ea Yimo Lu, nina ea tivelinio na naio, vio be na mia avar vatitig kiano ijaiano na veru nalo napano ajuvan ban Atua. Ana ea bogo nei, maka ajikia avakar naio, bior maka kiano bogo vo. \p \v 21 Ana Yesu berial bunu jibe na banlo, naio berinavo “Kiniou nava kovio den kamiu naruei. Bogo na ver nava kovio varlaka, mia kamiu kuvisirago kiniou, rivano-o mia kuvial re kiniou, mia kum̃arm̃aro vija kenemiu kariano nalo. Kiniou navan ea vio tai napano mia maka kuvijikia kumei eaio.” \p \v 22 Telikiti napano tomu na tortoru na kulo Ju nalo amijog iliano nei, abika aberinavo “?Kema na naio jidom rila venia? Naio ber mia naio rivan ea vio tai na kito maka rejikia ka ravan eaio, p̃eli na naio ber mia rila kuku naio rim̃aro bereio bo?” \p \v 23 Ana na Yesu berenio berinavo “Kenemiu jidomiano a kiaku jidomiano abe dolu laka. Kamiu kube na vio yetano nei ga, mia kiniou nebe na vio mave, kamiu kube na yetemeriba, kiniou maka neve kiano. \v 24 Ana jibe ka napano kiniou neber ruei, mia kum̃arm̃aro ga rivija kenemiu kariano nalo. Ver kumonea re kiniou ka kiniou nebe naio napano jo jobo jo, mia monoka tibe na ga.” \p \v 25 Ana nalo abika, aberinavo “Abe jau kover vonio bereio, ka jau kobe kei.” \p Ana na Yesu buku bere iliano banlo, naio berinavo “Kiniou nebe naio ga napano nanua jikar beamu ruei binimei bokar vonganei, kiniou nojo neber kiniou nebe naio ga. \v 26 Naina ga kiniou nojom̃a neber tivelinio na kiniou. A tivelinio na ea kamiu, ve vite miroano napano nemijikia neverenio, mia p̃eli ver neverenio, a be iliano na tibureiano nonovio. Ana vite nalo napano nojom̃a neberial ea yetemeriba nei, naio be iliano nalo ga napano nomijog den naio napano miila kiniou, bior dam̃ariga, kiano iliano nalo amemedu laka.” \v 27 Yesu bisi meravo ga jibe nei, berii karam̃ano na mave banlo, mia maka ajikia leleio. \p \v 28 Naio mil bereio banlo, naio berinavo “Telikiti napano kuvitelan kiniou Kulorinio Kenerinio mave ea iesi m̃akolkolo bisi, mia kamiu kumijikia ka kiniou nebe kenemiu Naverikariano. Mia kamiu kuvitilubar ka napano vite nonovio nam̃a namilalo, maka nala kiniou ga ve takurano, mia dam̃ariga neber ga venia nam̃a Teta naio berloglog ka kiniou. \v 29 Naio naruei napano miila kiniou nebinimei, a naio jo bija kiniou vonganei. Naio maka leleio tuvan kiniou bogo tai, bior dam̃ariga nojom̃a namila vite nonovio jibe ka ga nam̃a naio jaaro kanio.” \v 30 Yesu naio jom̃a mil jibe na, kiano iliano nalo aburu kulo Ju telabo amonea naio. \s1 Ilirianiano mila m̃arimieni nalo na kariano ajibirbili bereio \p \v 31 Yesu mil ban nalo na amonea dovorovo ea naio, naio berinavo “Ver kamiu kuvokar sikili kiaku iliano, kuvitum̃a kuviduio, kamiu kuve kiaku naiagagoano riano nalo. \v 32 Mia kamiu kuvijikia ilirianiano, naruei mia ilirianiano rila m̃arimieni nalo atibirbili den kamiu.” \p \v 33 \x - \xo 8:33 \xt Mat 3:9; Luk 3:8\x*Nalo aberdop̃e banio, aberinavo “Ai, abe kumemi nube tormoruo Epraamo kiano yati nalo, maka numitum̃a numim̃au kurano ea toro na toru dolu tai. ?Mia jum̃abe ana jau koberinavo mia m̃arimieni nalo atibirbili den kumemi?” \p \v 34 Yesu berdop̃elo, naio berinavo “Kiniou neber riano ban kamiu, tomu nonovio napano m̃a amila kariano, nalo abe tomu nam̃a aju amim̃au kurano bior kariano, m̃arimieni na kariano miadikarlo jikili. \v 35 Kamiu kumitum̃a kumim̃au kurano ga bior toro na toru na kariano kanano, mia kamiu maka kuve kiano m̃aratavo. Mia kiniou, notobo rivija karam̃aku, bior kiniou nebe kiano m̃aratavo memedu. \v 36 Kiniou nebe tete na mave, mia ver novulu bulag kamiu, mia kamiu bunu kumijikia kuvitu dam̃ariga vija kiniou ea vonuo na mave.” \s1 Yesu berenio nalo maka ave Epraamo kenerinio, nalo abe Sim̃aro kenerinio \p \v 37 Ana Yesu ber bunu ka tomu nalo, naio berinavo “Kiniou nemijikia vatitig ka napano kamiu kube tormoruo Epraamo kanano yati nalo memedu, ana Epraamo kanano yati nalo nei naruei napano bo ka ver asaaro ka kiniou. Mia makanio, kamiu tealo kube yati nene nalo naruei napano kiaku iliano maka totano batitig rivu ea kenemiu iviso, naruei kumisidom toru ka kuvue bin kiniou nam̃aro. \v 38 Bo ka kamiu kumonea kiaku iliano nalo, bior kiniou nojom̃a neberial ga venia napano kiniou nemial bogo napano nojo bija Teta, mia kamiu kumitum̃a kumila ga venia nam̃a kumijog karamemiu naio berenio.” \p \v 39 Mia aberdop̃e, aberinavo “Riano ga, bior karamememi tormoruo buo Epraamo re nua nua laka.” \p Ana na Yesu berinavo “Maka leleio! Ver kamiu kube tormoruo Epraamo kenerinio riano, mia bo ka kamiu kija kuvitum̃a kuvila von ka kuvila vite nalo avu tibe ka nam̃a naio milaio. \v 40 Ana makanio, kamiu kumitum̃a kumila vite kirivova laka. Jibe kiniou, nebe toro tai nam̃a nojom̃a neberial ga ilirianiano nalo napano nomijog Atua naio ber ka kiniou, mia kamiu kumitum̃a kumisidom kuvuebin kiniou nam̃aro. ?P̃eli kamiu kuberiam̃a bajago na naruei napano kenemiu tormoruo Epraamo tinien jii ka kuvilaio? \v 41 Makanio, kiniou nemial jibe ka maka naina, mia be karamemiu dolu tai napano naio jo, kamiu kumim̃au kiano.” \p Mia nalo aberinavo “!Jerei, venia na! !Kojidom kala kumemi nuve tete na m̃arabo nalo, kumemi maka nuvijikia karamememi! Karamememi takurano riano ga naio jo, naina be Atua.” \p \v 42 Ana na Yesu berinavo “Ver iliano na be riano, ka Atua naio be karamemiu, mia kamiu monoka tiniemiu tii kiniou ve toru mia, bior ka kiniou najaluvo den naio nebinimei ea vio nei. Kiniou maka nemei tibe ka napano kiniou ga, mia naio naruei miila kiniou nebinimei. \v 43 Kiniou nojom̃a neberii vite nalo na ban kamiu banbano-o kiride ga, mia dam̃ariga kamiu maka kumijikia leleio. Kiniou maka nejikia den kamiu, bior vaio ana maka kuvisidom ka kuvokar vatitig rivu kiaku iliano na? \v 44 Kamiu, karamemiu Sim̃aro, a kamiu tiniemiu jii ka m̃a kuvila tena bova tibe ka ga napano naio jidomio. Jikar nua ea tikariano binimei, naio be toro nam̃a muebin toro m̃aro a naio maka tinien tii ilirianiano, naio maka tumolu tua tivelinio ka naio leleio. Bajago na memedu na kiano, naio mil dam̃ariga ea burum̃ara kenieno sibiano nei, bior naio be burupati na sibiano nalo nonovio, naio be teta na bajago na sibiano. \v 45 Naio jibe nei, mia bogo napano kiniou nebinimei, neberial ilirianiano novo nalo ban kamiu, mia karina kamiu maka kuvisidom kumonea kiniou bereio. \v 46 Mia kamiu kei na naio mijikia riverial kiaku beleano tai? ?Mia ver kumial ka nemil be riano, bior vaio ana maka kumonea kiniou? \p \v 47 “Toro na be Atua kanano, naio jo miagago vatitig ka Atua kiano iliano. Mia kamiu na ver kamiu maka kuvisidom ka kuvijog kiano iliano nalo, nemijikia ka nina bior kamiu maka kuve kiano leleio.” \s1 Yesu naio Epraamo \p \v 48 Mia Yesu kiano ilisikiliano nalo nei mila tomu na tortoru na Ju nalo amijog bova, ana nalo abika denio, aberinavo “Kumemi numijog aber jau maka kove Ju rimemedu na, jau kobe niabe leri na Sameria ga tai. Ana kumemi numial napano sim̃aro tai joaso, naio jom̃a milaso kobe kodovo kija. ?Iliano nalo na abe riano, p̃eli na makanio?” \p \v 49 Ana na Yesu berdop̃elo, naio berinavo “Makanio, maka ve sim̃aro tai toa kiniou. Vite nalo nam̃a nojom̃a nemilaio, nemila ka karam̃aku siano rivavin. Vite nalo nam̃a kamiu kumilaio ka kiniou, kumila ka siaku vatove. \v 50 Nina maka ve titai ea kiniou, bior ka napano kiniou maka noto noim̃au ka nala siaku rivavin. Mia be toro na toru jo napano naio jidom ka tom nalo bo ka atovon kiniou, mia naio ga ve takurano tibure vite nonovio ea tivelinio na. \v 51 Mia be iliano tai napano be riano napano nemijikia never ka kamiu jibe nei, ka ver kamiu tai rivokar kiaku iliano sikili, naio rudukario, mia naio maka rijikia rial nam̃ariano bogo tai.” \p \v 52 Ana Ju nalo amijog iliano nei, aber ka naio, aberinavo “Vonganei numijikia batitig ka Sim̃aro joaso ruei. Jau kober toro napano tovonso mia naio maka rijikia rim̃aro, mia ve re toro tai napano mia maka rim̃aro bogo tai. Tormoruo Epraamo naio meul banbano-o karina naio m̃aro, a naverialiano nalo bunu amim̃au banbano-o karina am̃arm̃aro. \v 53 ?P̃eli na jau komialso jau loa laka ka kiado tormoruo lu nalo a? ?Jau koberiam̃a jau kobe kei bereio, m?” \p \v 54 Ana na Yesu berdop̃e, naio berinavo “Ver kiniou neverial ka kamiu, p̃eli kumial jibe na ka napano nomidular siaku bavin bereio, mia kamiu kuvial rivova. Toro dolu tai ga napano m̃a jo mila siaku bavin, nina naio napano m̃a kuber naio be kenemiu Atua, naina be karam̃aku. \v 55 Naio, kamiu maka kuvijikiaio, mia kiniou nemijikia batitig naio. Kiniou maka nala sibi tibe ka kamiu, neber vatitigio ga na, ka kiniou nemijikia batitig naio bo, a kiano iliano nonovio, nemije batitig bo monea kiaku meuliano. \v 56 Nemijikia never bunu ka korobimiu tormoruo Epraamo, naio tai napano jidom toru ka rial kiaku bogo nei. Naio jidom rial ka kiniou noyotuba ea kiano torogio, nemei nala kiaku im̃auano nei, a bogo na naio rialio bisi, mia naio saaro mia saaro.” \p \v 57 Ana Ju nalo abika naio aberinavo “Jau maka kove tormoruo tai tibe naio vo, kanamo yuka maka rivokar duelimo va limo [50] vo. ?Ana na jum̃abe ana jau kojom̃a kober jau komijikia tormoruo Epraamo re nua nene? ?Jau komial kovio tai?” \p \v 58 Ana Yesu naio berdop̃elo, naio berinavo “Kiniou neber riano ban kamiu, ka tormoruo Epraamo re nua nei, kiniou nojukamu laka ka naio. Bogo na naio maka vo, mia kiniou nebe naio napano jo beamu ruei.” \v 59 Ana telikiti napano kulo Ju nalo amijog ka napano Yesu jom̃a ber kiri iliano telisu neibano, napano naio jibe ka Atua siano lu tai, ana amijikia ka naio jo ber naio be Atua, mia nalo tiniel mimi toru. Naruei ajirag puruveru ka atuba Yesu rim̃aro, mia naio juvan naio bena ga denlo, juvan Yimo Lu ba tavio bereio bano. \c 9 \s1 Toro napano naio miyotuba naio be merebono \p \v 1 Ana kumemi naiagagoano nalo kumemi liko Yesu numiel nubano, naruei bogo na numitum̃a numiel nuban jibe na, numial toro tai napano bogo na naio miyotuba, naio be merebono. \v 2 Mia nubika den Yesu, nuberinavo “?Naverloglogiano, venia mila kema na? ?P̃eli mauo na kiano kariano ga, p̃eli na mauo na kenieno naio karam̃ano kialo, mila naio be merebono jibe na?” \fig Toro napano moluo be merebono mugaruei|alt="Blind Man" src="44_John9.1_BlindMan.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="9:1" \fig* \p \v 3 Ana Yesu berdop̃e naio berinavo “P̃eli ga, naio maka ve kiano kariano, a maka ve kariano na kiano tormoruo juo kialo, mia naio miyotuba jibena ka rila ga ka mia tomu nalo amijikia aial moroano na Atua kiano rim̃au ea kiano meuliano. \v 4 Jibe na, mia nalarur naio vonganei, bior bogo napano viomijeni kia ga vo, kito monoka roim̃au sikili, monoka roim̃auka naio napano miila kiniou nebinimei ka kiano im̃auano nalo. Melijokouo jo binimei, napano kito maka bunu rejikia roim̃au eaio. \v 5 \x - \xo 9:5 \xt Mat 5:14; Jon 8:12\x*Mia vonganei, kiniou nojo yetano ea vio nei, kiniou nebe yulu na yetemeriba nei.” \p \v 6 Yesu naio ber jibe na bisi, ana naio buvulei ea bulukievi na borotano, naio monkorkor batove mila kitkiti titinio melmeloko jibe bulukinia, karina naio bijan ea toro neibano mirano be juo. \v 7 Ana naio mil banio, naio berinavo “Mo, jau kavano, kavatove ea bulukuei na Sailomo, kesekon batitig bereio miramo.” \p Uei napano Yesu berkanio, siano naio berenio “uei na riila rivano.” Ana toro nene naio batove, mila jibe na, mia mirano abinimei abo. Ana naio binimei bereio kean kumemi bija Yesu, napano naio mijikia bitilubar vite nonovio bo. \s1 Iliano telabo ka tivelinio na merebono nei \p \v 8 Ana iorou, nalo na vaataro ka toro nei, bija nalo nanua beamu amial naio jom̃a miogiog, amial naio bereio, mia aberenio aberinavo “?Merebono m̃a na naina p̃eli, napano beamu jom̃a miogiog sano janea vio dam̃ariga na, p̃eli na maka ve naio?” \p \v 9 Mia nalo tealo aberinavo “Nao, naio ga na,” a tealo aber “Ee, toro dolu ga na napano midu mirano,” mia toro nene naio ga berial meravo banlo, berinavo “Kiniou nene nei.” \p \v 10 Mia bogo napano berial naio banlo jibe na, ana abika denio, aberinavo “Jum̃abe ana miramo bo bereio jibe na?” \p \v 11 Mia naio berdop̃elo, berinavo “Toro m̃a na Yesu, naio naruei mim̃aukanio. Naio mila kitkiti bulukinia telisu ea titinio, naio miaia jeleig miraku, ana naio berenio navatove ea uei na Sailomo, nesekonio bulag den miraku bereio. Mia nemila ga jibe na, nabatove, nejekon miraku, namial jibe ka tinia miraku bo naruei.” \p \v 12 Ana nalo abika Yesu denio, aberinavo “?Mia toro nene naio jo be vonganei?” \p Naio berdop̃elo berinavo “Maka nejikia, maka bunu naialio.” \s1 Varisis nalo aburubure jidomiano juo ka tivelinio na ielieliano nei \p \v 13 Ana iorou, aburu toro neibano beamu mirano bono ba ban Varisis nalo ka amijikia aialio. \v 14 Aburu naio ba jibe na bior napano legiano napano Yesu milarur toro neibano mirano eaio, naio be Legiano Lu tai, mia nalo aberinavo p̃eli Yesu mila im̃auano tai napano tuboiano na legiano nei naio berbureio. \p \v 15 Telikiti napano abinimei aberial ka Varisis nalo, abika den toro nene, aberinavo “Mo, jau kija kala vonio ka kover jum̃abe ana miramo binimei bo.” \p Ana naio ber ga jibe nei, naio berinavo “Maka, toro nene bijan bulukinia melmeloko telisu ea miraku, avona bisi ana nabano nejekon bulagio bereio ga, ana kiniou nemijikia nemial vite nonovio bo.” \p \v 16 Telikiti na Varisis nalo amijogio, tealo aberinavo “Toro nam̃a mila tena, naio mila jibe na naio maka rialerinio ea tuboiano na Legiano Lu. Jibe na naio maka taluvo den Atua rimei.” \p Mia tealo dolu aberenio aberinavo “P̃eli ga, ver be riano ka naio be toro va tai napano mila korov tuboiano, jum̃abe ana naio mijikia mila burutomoluo novo nalo jibe na?” Ana nalo aberii jibe na bano-o, mila na ajua jidomiano juo biorio. \p \v 17 Ana nalo abika bereio den toro nei napano beamu naio mirano miunu, aberinavo “?Ana jau, jau na naruei napano naio mim̃auka miramo, mia jau kover venia tivelinio ea toro neibano?” \p Naruei naio berdop̃e memedu ga banlo, berinavo “Naio be naverialiano riano tai.” \p \v 18 Naio ber jibe na, mia tomu nalo na tortoru na Ju nalo maka amonmonea veriiano na, maka amonmonea ka beamu toro na mirano bono, vonganei naio mijikia jirarag. Karina abio karam̃ano a kenieno abe juo ka amei aialo. \p \v 19 Telikiti naljuo abinimei, abika denlo, aberinavo “Kuvitii vatitig toro na vonio. ?Nina be kenerimiu memedu, napano aberinavo naio miyotuba naio be merebono, p̃eli na maka ve naio? ?A ver be naio, jum̃abe ana mirano binimei bo bereio jibe na?” \p \v 20 Naruei aberdop̃e, aberinavo “Kumemi numijikia ka naio be kenerimemi, numijikia ka bogo napano nubario binimei bokar vonganei, naio be merebono batitigio. \v 21 Mia kumemi maka nuvijikia jum̃abe ana naio mijikia mial vite nalo vonganei, kumemi maka numijikia keinia napano mila mirano binimei bo bereio jibe na. Mia bo ka kamiu ga kuvika vonio, naio maka ve tete na, naio mijikia mil.” \v 22 Tom juo na amil jibe na, ajuvan kija ga kialo jidomiano, bior ka napano tomu na tortoru na kulo Ju nalo aberiio ruei aberial ka toro kei napano naio rimonea ka Yesu be Naverikariano, mia avukular naio tusolo re bunu ea Atua kunuano lu. \v 23 Aberial jibe na, na tomjuo nei amerou, mila aberinavo maka ajikia ga, aberinavo “Bo ka kamiu kuvika naio ga, naio maka ve tete na.” \s1 Varisis nalo amil bereio ban toro nei napano be merebono \p \v 24 Ana vaarakurano bereio, abio bere merebono nei nua naio binimei joomo keanlo. Naio ba joomo naruei amil jikili banio, aberinavo “Jau kover Atua na mave siano, jau koverial vite nonovio na be riano ga van kumemi, bior vonganei kumemi numileal ruei ka kema na naio be toro kirivova na lakoroviano na tuboiano.” \p \v 25 Ana toro nei naio berdop̃elo, naio berinavo “Naio be toro na bo p̃eli maka ve toro na bo, kiniou maka nejikia. Vite takurano ga na kiniou nemijikia, jibe ka. Nua beamu, miraku bono batitigio, mia vonganei kiniou nemijikia nemial vatitig vite nonovio.” \p \v 26 Mo nalo abika aberinavo “?Mia ver tibe na, naio mim̃au kaso jum̃abe? ?Naio mila batitig miramo jum̃abe?” \p \v 27 Ana toro nei berdop̃e, berinavo “Kiniou neber bisivisii vatitig bo vite nonovio ban kamiu vaarakurano ruei, mia kamiu maka kuvisidom kuvijogio, ana vonganei kumisidom kuvijogio bereio. ?Kar venia? ?P̃eli tiniemiu jii ka kamiu bunu kumei kuve kiano naiagagoano nalo na?” \p \v 28 Naio ber jibe na, jibe ka naio miyotel ealo kija telisu, mia nalo tiniel jer m̃elea naio, amil jikili banio, aberinavo “!A! Jau ga kove kiano naiagagoano, kumemi nube naiagagoano nalo na tormoruo lu Mosis kiano. \v 29 Mosis nei, kumemi numijikia batitigio bo ka be riano ka Atua berial kiano iliano nalo banio, mia tivelinio ka toro dolu na, kumemi maka nuvijikia naio, ka naio be toro na vio be p̃eli na naio binimei jum̃abe.” \p \v 30 Naruei toro nei naio berdop̃e, naio berinavo “!Tomnei, kiniou nemiilo va ka kamiu ka napano maka kuvijikia naio! Naio jom̃a mila burum̃ara im̃auano nalo jibe na, banbano-o na naio mila batitig miraku, mia kamiu maka kuvijikia ka naio be kei p̃eli na naio be toro re be. \v 31 Kito romijikia ka ver toro va naio rivio van Atua, mia Atua maka rijikia riagago kanio, mia ver toro na be toro nam̃a milotu ka naio a napano jom̃a mijogkario, ver naio rivio naio, mia naio riagago kanio. \v 32 Mia toro nene, Atua jom̃a miagago ka naio, bior jikar ea tikariano na yetemeriba nei binimei bokar vonganei, maka lele aial toro tai rilarur bereio toro napano naio miyotuba mirano bono. \v 33 Kema na naio monoka jaluvo ea Atua ga binimei ea vio nei, ver p̃eli naio rijikia re rila vite tai leleio tibe na.” \p \v 34 Mia maka lele asaaro ka napano toro nei mil banlo jibe nei, aberinavo “Tomnei, jau, jau toro kiriniagiago laka. Jau komiyotuba bija bajago na kariano ga, binimei bokar vonganei. ?Mia jau kobe kei koberiam̃a komijikia koverloglog kumemi bereio, ee kamali?” \p Amil niegeniege naio banbano-o na, amijil lar naio batavio bereio. \s1 Toro merebono nei naio balea Yesu \p \v 35 Mia maka vesiou Yesu naio mijog ka napano amijil lar tete nei jibe na, mia ba milealio, bika denio, berinavo “?Jum̃abe? ?Vonganei jau komonea Kulorinio Kenerinio ruei p̃eli makan vo?” \p \v 36 Mia toro nei naio bika den Yesu, naio berinavo “?Ana naina kober na, naio be kei? Ver jau komijikia koverialio ka kiniou, mia nemijikia nomonea naio ga.” \p \v 37 Ana Yesu berdop̃e, naio berinavo “Jau komial naio ruei, jau komial naio vonganei. Kiniou ga nene nei, nam̃a nojo nemil bijaso nei.” \p \v 38 Ana naio berdop̃e, berinavo “Aiou Tubo, ver tibe na, kiniou nomoneaso vodolu.” Ana toro nei jidel dolu ka miaia Yesu. \s1 Yesu mil ban Varisis nalo \p \v 39 Ana na Yesu mil, berinavo “Kiniou nebinimei ea yetemeriba nei ka nevitii tomu nalo, ka rila meravo ka tomu nalo nam̃a abe merebono, amijikia aial vite, a ka tomu nalo nam̃a aberiam̃a amijikia amial vite, ajikia ka abe merebono ga.” \p \v 40 Mia Varisis tealo aju vaataro ga, amijog iliano nei, abika den naio aber “?Ana jau kober kumemi bunu nube merebono a?” \p \v 41 Ana Yesu berdop̃e, berinavo “Ver ve riano ka kamiu kuve merebono naio bo ga, kamiu kuvijikia re kuvar vironiano riviorio. Mia bogo napano kumitum̃a kuberinavo kamiu kumijikia kumial batitigio vite nonovio, burum̃ara beleano na joa kamiu ruei.” \c 10 \s1 Jamerijiano na burusio na nunu nalo \p \v 1 Ana Yesu naio mil lie vo, naio berii jamerijiano tai banlo, ka tivelinio na burusio na nunu, napano ajum̃a amim̃au vei ka napano mia nunu na tomu ve telabo kialo amijikia atu amon jouro eaio. Naio berenio jibe nei, berinavo “Kiniou neber be riano ka kamiu, ka toro nam̃a maka selia morouo ka riva jouro ea burusio na nunu nalo, mia naio mijaloa burusio, toro na jibe na naio be toro va na vinauano ga. \v 2 Mia naio napano m̃a jeljel ea morouo nam̃ariga memedu, naio naruei be toro na be riano na bitikar nunu. \v 3 Ver adu toro tai to ka m̃a riviti kuku ka morouo, mia bogo na toro na bitikar nunu rimei, mia morouo mijikia rivetavo ga ka naio, mia bogo napano naio ba jouro, nunu nonovio abiniu amijog joono, mia naio bio nalo na ga abe kiano sialo, mia nalo nei ga ajumolu, naruei naio jukamu kalo abava tavio. \v 4 Telikiti napano naio jukamu kalo abatavio bisi, naio miel jukamu kalo, ana nalo amiel iorou ka naio abano, bior ka napano amijikia vatitig joa na joono. \v 5 Nalo maka ajikia ala tibe na ka valauo tai, mia nalo amerou ga kanio, bior napano amijog lubar dede joa na toro dolu joono.” \p \v 6 Jamerijiano nei Yesu ber kalo, mia maka ajikia yati nene. \s1 Yesu ber naio be morouo na burusio na nunu \p \v 7 Jibe na, mia Yesu mil lie vo banlo ea tivelinio na burusio na nunu, naio berinavo “Kiniou neber riano ka kamiu, ka morouo na burusio na nunu nalo, kiniou nene nei. \v 8 Kulo dolu nam̃a abinimei jukamu ka kiniou, nam̃a amila sibi aber mia avitikar vatitig nunu nalo, abe tomu kirivova na vinauano ga, a bogo nam̃a aba amiyotuba ka nunu nalo, nunu nalo maka ajogilo. \v 9 Kiniou ga nebe morouo na burusio, toro na rimei selia kiniou ga, mia kiniou nevitikar vatitig kiano meuliano. Mia naio mijikia rivatavio ka sirago sano sinaniano, karina mijikia rimei rimon jouro ka bogiano, naio mijikia rimei rivan tibe na rivu ga. \v 10 Toro na vinauano naio binimei ka rivuru bulag bena nunu, p̃eli na rue binvinlo am̃arm̃aro, p̃eli na ka rila lelanlo ve toru ga, mia kiniou nebinimei ka ajikia avokar meuliano, ka amijikia asaaro ka meuliano tai napano rivu laka rivanlo.” \s1 Yesu naio berinavo naio be toro na vitikariano na bo na nunu nalo \p \v 11 A Yesu ber bunu, naio berinavo “Kiniou nebe toro na vitikariano na bo na nunu nalo. Toro na bitikar batitig nunu nalo, naio monoka saaro ka rijamo ka kiano meuliano ka rilarur nunu nalo kialo meuliano. \v 12 Ver toro na im̃auano ga tai, naio maka rijikia rivitikar rivu nunu nalo tibe na, naio maka tinien tiilo tibe na, bior maka ave kiano nunu nalo. Ver bogo tai naio rial burum̃ara kuli deden amei rivior nunu nalo nei, mia naio rimerou ga, naio tumolu rivuro, naio tuvan nunu nalo atubo ga, naruei mia kuli deden nalo nene abinimei ajer lo ana amlabulag lo, ana amjilo aburo aba dedade. \v 13 Toro nei buro den nunu nalo jibe na, bior naio be toro tai napano mim̃auka kiano veru ga, mia naio maka rialerinio ea nunu nalo leleio. \p \v 14 \x - \xo 10:14 \xt Mat 11:27; Luk 10:22\x*“Mia kiniou, nebe toro na nabitikar batitig bo kiaku nunu nalo. Kiniou nemijikia batitig bo nalo napano abe kiaku, a nalo bunu amijikia batitig kiniou bo. \v 15 Kumemi numijikia batitig kumemi javukia napano kumemi juo Teta numisidom batitig kumemi juo bo. A kiniou tinieku jii kiaku nunu nalo bare ka najamo ka kiaku meuliano riviorlo. \v 16 A kiaku nunu dolu nalo miroano napano aju bunu, napano maka amei atu jouro ea kiaku burusio nei vo, naruei kiniou monoka novio nalo bunu, mia bogo na ajog jooku, mia amei. Mia kiniou nala tibe na-o mia kiaku nunu aviniu amei ave burukuti ve takurano ga vija kiniou, kialo toro na vitikariano na toru nene. \p \v 17 “Rivano-o mia kiniou najamo ka kiaku meuliano riviorlo, naruei mia karam̃aku naio saaro ve toru ka kiniou kanio. Mia nemijikia never bunu ka kiaku meuliano nei napano ver nesian rivano, mia nodu bereio. \v 18 Vere toro dolu tai napano mia rudular kiaku meuliano nei den kiniou, mia kiniou ga takurano nemijamo kanio. Be kiaku ga nesian rivano, a be kiaku ga ka mia nodu bere rimei. Ka noim̃au tibe na, Teta ga mije monea kiniou.” \p \v 19 Ana bogo tai bereio, Yesu kiano iliano na jibe nei mila na kulo Ju nalo aburuburelo ea jidomiano juo bereio. \v 20 Telabo kalo aberinavo “Sim̃aroba ga joa naio, kema na miavovu tanea na! Kuviagago ka re naio!” \v 21 A tivelinio dolu aberinavo “Makanio, kiano iliano na bo nalo na maka ave iliano na toro napano sim̃aroba toa naio. ?A mia tum̃abe, mia sim̃aroba naio mijikia rilarur merebono binimei rivu bereio jibe ka napano naio mila ruei na?” \s1 Yesu berial naio batitig bo ban kulo Ju \p \v 22 Ana ea bogo na be bogo na jokoluolu na toru bereio, mave yako Yerusalemo. Jokoluolu nei abio ka Jokoluolu na Aioko Vatitig Atua Kunuano Lu, a ajum̃a amilaio ea bogo na niavo. \v 23 Yesu bunu ba joa jokoluolu nene, ana bogo tai miel ban ea burum̃ara m̃arsup̃iki nei nam̃a abio ka Solomon kiano M̃arsup̃iki. \p \v 24 Naruei tomu na tortoru nalo na kulo Ju napano aju, abinimei amivonlo jeliviv ea naio, abika jikili denio, aberinavo “Bogo jiou ruei kumemi numisidom nuvijikia vatitigso ka jau kobe kei, mia jau komila lukuaso ka kumemi mia! Ver jau kobe kenememi Naverikariano riano, kumemi numisidom ka jau monoka koverial vatitig rimeravo rivu van kumemi vonganei.” \p \v 25 Ana Yesu berdop̃e, naio berinavo “?Ana kiniou neber batitig bo ban kamiu ruei, p̃eli na makanio? Kiniou neber ka kamiu ruei mia maka kumonea ga. A burum̃ara im̃auano nalo napano m̃a nemilaio ea karam̃aku siano, jibe ka napano kamiu kumitum̃a kumialio ruei, nalo bunu abisikon kiniou jo medave bo ka kamiu, \v 26 mia naina bunu kamiu maka kumoneaio. P̃eli nina bior kamiu maka kuve burukuti na kiaku nunu nalo. \v 27 Kiaku nunu nalo amijog lubar jooa na jooku, a kiniou nemijikia batitiglo abiniu, a nalo ajum̃a ajakisor kiniou. \v 28 Kiniou nojom̃a nejian meuliano nei napano maka ve jukuti nene banlo, ka mia ava kovio deio, a ve re toro tai napano mijikia rivuru bulaglo den jum̃aku. \v 29 Nina bior napano karam̃aku naruei napano naio jianilo ban kiniou, a naio jikili lie jovulu tomu dolu nalo nonovio, mia maka ve toro tai napano rijikia rivuru bulagio nunu nalo nei den jum̃ano. \v 30 Nao-o, kiniou bija Teta kumemi juo nube takurano.” \s1 Kulo Ju nalo tiniel jer Yesu \p \v 31 Mia bogo napano Yesu ber iliano nei bisi, ana tomu na tortoru na kulo Ju nalo tiniel jer naio bereio, abar puruveru ninio ga ajidom atuba ka naio rim̃aro. \v 32 Yesu mialio, ana mil banlo, bika ber “?Kiniou namila burum̃ara im̃auano telabo na bo na Teta naio jidomio ka nala ea miremiu ruei, ana kamiu kumisidom kuvituba kiniou tibe na bior na vabe kalo?” \p \v 33 Ana nalo aberdop̃e, aberinavo “Maka, kumemi nuvisidom nuvitubaso, maka rivior im̃auano na bo tai, mia bior napano jau kojom̃a komila niegeniege laka ka Atua siano lu, ka napano jau, kobe toro ga, mia dam̃ariga kojom̃a komila von ka kalaso kotibe ka Atua garuei.” \p \v 34 Ana Yesu berdop̃e, naio berinavo “Ea kiado Niosi Lu, Atua kiano iliano tai joa Niosi na Iouano, napano naio mil ban kulo Israel, naio berii jum̃abe abe kenerinio, ana naio mil jibe na banlo, naio berinavo \q1 ‘Kamiu kumitibe ka atua nalo ga.’ \p \v 35 “Tibe na, ea vio nei kito romial napano nalo napano Atua kiano iliano nene ban ealo, abe kulorinio ga nalo, mia iliano nei berinavo nalo abe atua nalo, a iliano nene naio be kiado vivitauiano lu tai, naio monoka ve riano ga. \v 36 Atua naio berii kiano tomu nalo jibe nei ruei, ana mia jum̃abe ka kiniou, napano kiniou ga takurano naio mioa kiniou miila kiniou nebinimei ea yetemeriba nei? Memedu ga ka neverenio ka naio be Atua karam̃aku, a kiniou nebe kenerinio, a mia kamiu kuber maka rivu ka naber jibe nei. Mia kamiu kuber nojom̃a namila niege Atua siano lu, mia maka tibe na. \v 37 Ver be riano ka kiniou nojom̃a nomim̃au maka ve karam̃aku kiano, mo, kamiu kumonea re ana bo ga. \v 38 Mia ver kiniou notom̃a nala kiano im̃auano nalo, p̃eli mia kumonea kiniou p̃eli na kamiu kumonea re kiniou, mia kamiu monoka kumonea kiaku burutomoluo nalo, ka abe Atua kiano burutomoluo riano. Ver tibe na, mia kamiu kuvijikia kuvitilubar ka Teta naio joa kiniou be riano, a kiniou nojoa naio.” \v 39 Yesu naio ber jibe na kalo, mia kialo jidomiano nalo kirisikili bare dam̃ariga. Amila von ka avokar sikili naio bereio, mia amiilo ka napano naio jaluvo iviso denlo bano. \p \v 40 \x - \xo 10:40 \xt Jon 1:28\x*Naruei Yesu naio jaluvo Yerusalemo, barkor uei na Yortano nei ba tivelinio ea vio nanua Jone Baruei naio baruei ea tomu nalo. Naruei Yesu joa vio na kirisiou kija, \v 41 mia tomu nalo ajum̃a abinimei ka naio dam̃ariga. Abinimei, aberii Yesu aberinavo “Jone nanua na naio maka rila burutomoluo tavukia nam̃a kema nei naio jom̃a milaio, mia naio jom̃a berial vite telabo ea tivelinio na naio, naruei kito rojum̃a romial ka mirado ka napano vite nonovio napano naio berenio na ajum̃a abinimei be riano ga.” \v 42 Naruei kialo jidomiano jibe na mila napano nalo telabo ea vio nei amonea Yesu. \c 11 \s1 Tukunu na Lasaros \p \v 1 \x - \xo 11:1 \xt Luk 10:38,39\x*Mia bogo napano Yesu naio jo laka kia ga vo, mieiano na jikili tai binimei bokar kiano bilbilu tai, napano naio be Lasaros. Naina be Lasaros napano kuviviniene juo be Mere naio Marita, a nalo tolu nei tena komeli na telisu na Betani vaataro ka Yerusalemo. \v 2 \x - \xo 11:2 \xt Jon 12:3\x*A Mere nei bunu napano iorou, naio miyon bonotanunu ea Yesu, naio miolkon jaano nalo ka vijinio. \v 3 Mia bogo napano kuviviniene juo nei amial ka kum̃anelo na m̃aro naio mie toru jibe na, amiila toru ka Yesu, aberinavo “Tubo, kiamo bilbilu m̃a na jau tiniemo eaio, naio mie laka.” \p \v 4 Ana bogo na iliano nei binimei bokar Yesu, naio maka rivano, mia naio ber ga, berinavo “Kiano mieiano na maka ve tena m̃ariano, mia mieiano na naio jibe Atua kiano m̃arabo tai ga, ka naio riverial kiano mermerano, a ka riverial kiano burum̃ara moroano na jian ban kiniou Atua Kenerinio.” Yesu naio ber iliano na, jibe na ka naio mijikia vite na mia naio rilaio. \p \v 5 Yesu tinien jii Marita toru laka bija kulueno na telisu a kum̃anelo nei, a naio mijog bova toru kalo, mia maka rimonloglog bogo na tenei vo. \v 6 Jibe na, mia naio maka rivan vo, naio jo bere legiano juo ea vio nei ea marauei na Yortano tivelinio bano. \v 7 Naio jo bere bogoti juo jibe na, bisi ana naio ber ka kumemi kiano naiagagoano nalo, naio berinavo “Kito m̃a, ravarkor ravan bere ea tanobuku na Yortano.” \p \v 8 Mia kumemi numitu tiniememi maio ka kia ga vo nanua tom na tortoru na kulo Ju nalo na ea tanobuku nei tiniel jer m̃elea Yesu, mila na numerou ka nuvan bereio. Naruei nubika den Yesu, nuberinavo “?Naverloglogiano, jum̃abe? Vonganei ga napano kito roju yako, kulo Ju nalo amila vio toru laka ka ajidom atubabinso kam̃aro, mia vonganei ana jau koberinavo mia kito ravan bereio.” \p \v 9 Ana Yesu naio ber ka kumemi naio berinavo “Kiaku verdop̃eiano ban kamiu naio jibe nei: Ea legiano, ea aura duelimo ba juo nene, burum̃ara inio mereralii vio, mila na toro mijikia miel bo, maka tom̃a rijorjoru taatei. \v 10 Mia toro napano mila von ka riel ea melijokouo bogiano, mia naio to rijorjoru, bior napano inio nene maka bunu mereralii kiano m̃arabo.” \p \v 11 Yesu naio ber iliano nei ban kumemi, berial ka naio mijikia riel rivu ga, maka jikia vite tai na bova eaio, vano-o vokar bogo na Atua berkar ruei ka mia ajikia auebinio. Naruei naio jusol bereio, berinavo “Kiado bilbilu neibano naio monmelio ruei. Vonganei, kito ravan ka novio bonio.” \p \v 12 Mia kumemi naiagagoano nalo maka nuvijikia lubar nioti na iliano nei, naruei nuberinavo “Tubo, ver naio monmelio ga, nina bo ga na, mia naio rijog rivu bereio ga.” \v 13 Nuber jibe na bior ka napano numitu nuberiam̃a Yesu naio ber ka Lasaros naio mijilimebi ga, mia Yesu naio ber Lasaros kiano m̃ariano. \p \v 14 Naruei Yesu berial meravo ban kumemi, naio berinavo “Lasaros naio m̃aro ruei, \v 15 bior bogo na naio mie, maka noto vijalo. Mia jibe na kiniou nemial mia rivu ga, p̃eli rivu lie van kamiu, bior kiano m̃ariano na mia rimei tibe ka kenemiu buluvio tai, ka kuvijikia kumonea kiniou ve riano. Mo, kito ravan eaio.” \p \v 16 Mia kumemi naiagagoano nalo numitum̃a numerou ka nuvano, naruei Tomas m̃a na abio naio ka Tomas Savoro, naio ber ka kumemi, naio berinavo “Kamiu kuvitumolu, kito roviniu ravano, kiado Tubo naio jidom riva rim̃aro tibe na, bo ka kito roviniu ravano, ram̃aro vaarakurano kitoliko naio.” \p \v 17 Naruei kumemi nubiniu numiel nubano, nubano numiyotuba ea komeli telisu na Betani. Ana aberial ban Yesu ka amidu Lasaros taati monea buluvae bogoti ver barlaka ruei. \v 18 Mia komeli nei Betani naio jo vaataro ga ka komeli labo nei Yerusalemo, titai jibe ka kilometa tolu ga, \v 19 mila na kulo Ju nalo na Yerusalemo nalo telabo, bogo na amijog m̃ariano nei, tiniel miia Marita naljuo Mere toru, naruei abinimei ka ateg naio vijalo. \v 20 Mia Marita naio jo naliko, ana amiila toru binimei ban naio aber Yesu binimei joa m̃arabo ruei, naruei naio jumolu ban ka rivan jum̃ano naljuo naio. Mia kuluene neibano telisu Mere naio jo joomo ga ea yimo, a naio maka rivatavio. \v 21 Mo Marita, naio binimei mial Yesu, naio berkanio, berinavo “!Kanaku Tubo liki, ver jau komei ea vio nei ga, mia kum̃anememi riva kovio re na! \v 22 Mia kiniou nomonea ka be kurano ka napano naio m̃aro, mia venia na ver jau kovika den Atua, mia naio rijamo ka ga vanso.” \p \v 23 Ana Yesu berkanio, berinavo “Marita, mia kum̃anemo naio tumolu rimeul bereio na.” \p \v 24 Naruei Marita berdop̃eio berinavo “Ee, kiniou nemijikia nina, nemijikia ka mia rimeul bereio ea burum̃ara tumoluano bereio ea legiano na maaro.” \p \v 25 Ana Yesu berial iliano nei kanio, naio berinavo “Kiniou nebe m̃arabo na tumoluano bereio, kiniou nebe burupati na meuliano. Toro na rimonea kiniou, buriakurano naio monoka rim̃aro ea yetemeriba nei, mia naio rimeul bereio. \v 26 Toro napano rivokar meuliano nei, a viekouoiano ea kiniou toa naio, naio mia rivokar re m̃ariano bogo tai. ?Marita, jau komonea jibe na a?” \p \v 27 Ana naio berdop̃e, berinavo “Aiou, Tubo, nomonea. Kiniou nomoneaso, ka jau kobe Naverikariano, jau kobe Atua kenerinio, jau kobe naio nam̃a aber jikar beamu ruei ka mia rimei rilarur tomu nalo na yetemeriba nei.” \s1 Yesu, jogumirano jibirbili \p \v 28 Telikiti na Marita ber jibe nei ka Yesu avona bisi, ana naio milivi joomo bereio, ban ka kuluene nei Mere, mijuvaluva banio, berinavo “Naverloglogiano nene, naio binimei ruei, naio joa m̃arabo yako, naio jidom rialso beamu vo.” \v 29 Mere mijogio, naruei jumolu vaarakurano, jidom ka rivatove ka rial Yesu, \v 30 nina rove ea m̃arabo napano Marita mial naio ruei eaio, bior ka napano naio maka rimei jouro ea komeli vo. \v 31 Mia kulo Ju nalo napano aju bija Mere joomo amial ka naio jumolu sop̃eli jibe na batavio, naruei be tinielo ka naio jidom riva teg bereio ea buluvae, naruei nalo bunu ajumolu ajakisorio. \p \v 32 Ana Mere naio miel binimei bokar vio na Yesu joaio. Ana bitikario, binimei vaataro kanio, buku naio mijoru ea jaano, jegi banio, berinavo “!Tubo, ver jau komei ea vio nei ga, mia kum̃aneku riva kovio re na!” \p \v 33 Mia naio jom̃a jegi jibe na, a kulo Ju dolu nalo napano m̃a ajakisorio, nalo bunu abinimei ajum̃a ajegi. Mia telikiti napano Yesu naio mial Mere nalo kialo burum̃ara jogvaiano nei, naio bunu mijog bova, mijog tenei jibe ka temi laka ea kiano iviso, \v 34 ana naio bika denlo, berinavo “?Kamiu kumidu naio mon be?” \p Ana nalo aberinavo “Tubo, jau komei rava raialio.” \p \v 35 Mia Yesu mijogio jibe na, mila jogumirano jibirbili. \p \v 36 Mia nalo amial ka naio jegi jibe na, tealo aberinavo “!Ierinio, naio tinien jii tanea kiano bilbilu nei, naruei naio tinien miiaio mia tinienmiiaio!” \v 37 Mia tealo dolu nalo, aju abivika denlo, aberinavo “Toro na naruei nanua beamu naio mila na merebono mirano binimei bo bereio. P̃eli verenio naio sidom, naio mijikia rila ka napano kiano bilbilu naio maka rijikia rivakovio ga p̃eli?” \s1 Yesu naio biobon Lasaros jumolu den m̃ariano \p \v 38 Mia Yesu naio miel ban bija burum̃ara jogvaiano nei, naliko Mere nalo aba amiyotuba ea buluvae napano Lasaros taati mon eaio. Bulukuveru nei naio be buluvae tai, napano amidu burum̃ara puruveru tai joko buluku tavo nene. \v 39 Ana Yesu naio berinavo atubonlar puruveru na toru nei. \p Mia Marita naio mijog Yesu ber atubonlar puruveru, mia naio jidom riverbureio, ber kanio, berinavo “Tubo, maka rivu ka rala tibe na, bior naio m̃aro bogoti ver barlaka ruei, mia bonoti rivova laka na.” \p \v 40 Ana Yesu berdop̃e banio, berinavo “?Ee, jau maka koto tiniemo rimaio vo ka kiaku iliano nei napano neber ka jau ruei? Kiniou neber ka ver jau komonea ga, mia keial moroano na Atua kiano naio rim̃au.” \v 41 Ana ajidel ka ga, ajubonlar burum̃ara puruveru nei, bisi ana na Yesu naio jirarag bavin mave, naio bolkouo, berinavo “Teta, kiniou neber siva toru banso ka napano jau kajaaro ka m̃a komijog kanaku valeiano nei. \v 42 Kiniou nemijikia ka venia napano ver kiniou nesidom nevika denso, mia jau kojogio ga. A vite nei mia kiniou nevika denso vonganei, nebika ea tomu nalo nei ajumol aju miralo, ka nalo bunu ajikia ajogio. Naruei ver aial ka napano mia jau koverdop̃e rivan kiniou tibe ka na nobikanio, mia rijikia riijailo ka amonea ka be riano ka napano jau naruei komiila kiniou nebinimei ea yetemeriba nei.” \p \v 43 Mia telikiti napano Yesu bolkouo bisi jibe na, ana naio bio jikili jibe na ba ban naio berinavo “Lasaros, jau kotumolu komei tavio.” \p \v 44 Naruei amiilo ka napano toro na m̃aro nei naio jumolu miel binimei tavio, bija kulum̃arauo napano abiviko ka naio, napano m̃a ajum̃a ajarakii lele gorogoro ea jum̃ano a jaano a parinio kia ga vo. Naruei Yesu naio ber kalo berinavo “Mo, kamiu kuvijubar bulag kulum̃arauo nalo nei denio, ka mia mijikia riel rivu bereio.” Ana nalo amilaio, naruei Lasaros naio meul bo naio jo naliko bereio. \s1 Komeli na toru naio birokar ka monoka auebin Yesu rim̃aro \r Mataiu 26:1-5; Mak 14:1-2; Luka 22:1-2 \p \v 45 Mia kulo Ju nalo telabo napano ajakisor Mere abinimei ea bulukuti puruveru nei, telikiti napano amial ka napano Yesu naio mila Lasaros meul bereio jibe na, amonea batitig naio bo. \v 46 Mia nalo tealo maka amoneaio, aban bereio, aba amial Varisis nalo, aberial kalo ka venia napano Yesu milaio. \v 47 Ana telikiti na amijogio, maka lele asaaro kanio, naruei nalo bija tomu na tortoru na kulo lu nalo, abio nalo dolu na burum̃ara komeli na kulo Ju abinimei vio takurano. Naruei telikiti napano abinimei vio takurano bisi, aberial kalo aberinavo “?Mia kito rala venia ka toro nei naruei? Naio jom̃a mim̃auka burutomoluo na tortoru telabo janea vio ea kiado tomu nalo miralo. \v 48 Ver kito roverbure re naio, mia naio rila tibe na rivano-o mia ve re tai napano mia rimonea naio, mia naio rivuru nonovlo atakisor naio ga. A ver nalo na mira na vio Romo aial tete na naio jom̃a mila von ka rila naio rimei rive navurim̃araboiano na toru tai tibe na, mia ala siniabu ka kito kulo Ju roviniu. Mia amei ala mira ka kito-o mia auelar kiado taara kito roviniu vija kiado Atua kunuano lu.” \p \v 49 Ajum̃a aber jibe na, mia kialo navurim̃araboiano na toru nei Kaivas, napano ka yuka nei naio bokar sio na Parinio Toro Lu, naio ber kalo, berinavo “?Tomnei, bior venia ana kube vovu jibe na, ka napano maka bunu kuvijikia ka mia kito rala venia ka toro na? \v 50 ?Venia naio bo ka kamiu? Bo ka napano toro na ve takurano rila kito roviniu rava kovio, p̃eli na bo ka naio ga ve takurano rim̃aro ka rilarur meuliano na kiado taara roviniu?” \v 51 Mia ea bogo napano naio ber iliano nei, beriam̃a jom̃a berial kiano jidomiano ga. Atua mila naio bokar im̃auano na Parinio Toro Lu ka bogo na, mia Atua kiaga vo naio midu iliano nei joa kiano jidomiano ka naio riverial ilirianiano tai, ka ver Yesu naio monoka rim̃aro ka rilarur tomu nalo kialo meuliano aviniu. \v 52 Naio maka rijikia, mia naio jo berial ka iorou kanio, telikiti napano mia Yesu naio rim̃aro, mia naio maka rim̃aro rivior taara na kulo Ju nei ga, mia kiano m̃ariano nei naio kario Atua kenerinio dolu nalo napano aju janea buruvenuo dolu bunu, ka mia rivuru birovironlo aviniu amei ave m̃aratavo ve takurano. \p \v 53 Mia ea bogo na, Kaivas naio berial iliano nei, naio buru tomu na tortoru na kulo Ju nalo kialo jidomiano nonovio naruei, ka Yesu monoka rim̃aro ga. A jikar ea bogo na, ajum̃a aberii dam̃ariga, ka mia ajikia ala tum̃abe. \v 54 Mia kialo jidomiano nei mila na Yesu maka bunu rijikia rieliel iviso ka tomu nalo na tanobuku nalo nei na Yutea, ana naio buru bulag kumemi nubano numitua komeli na telisu tai, siano Ivraem, napano naio jo yako ea tanobuku napano vaataro ka vio teauo. \s1 Vaataro ka bogo na Jokoluolu na Sidomkariano na Ioruriano na maaro na Yesu kiano \p \v 55 Naruei be vaataro ka bogo na jokoluolu na kulo Ju nalo kialo, napano be Jokoluolu na Sidomkariano na Ioruriano. Ana kulo Ju nalo napano ajua tanobuku dolu ninio, ajum̃a ajuvan kialo vio nalo abavin Yerusalemo, ajidom avan ea Atua kunuano Lu, amila sida na meravoiano nalo ka mia ajikia ameravo ea Atua mirano beamu vo, karina jokoluolu naio tikario. \v 56 Telikiti napano tomu nalo nei ajum̃a abavin ea Yimo Lu, ajum̃a amila von ka ajirag Yesu-o mia maka alealio. Ana ajum̃a abivika denlo, aberinavo “?Ee, kamiu kuber venia? ?Mia ver naio riyotuba ea jokoluolu nei, p̃eli na naio rimei re?” \v 57 Naruei parinio kulo lu nalo bija Varisis nalo, nalo bunu ajum̃a ajidom ka p̃eli mia Yesu rilavon ka riyotuba ea bogo nei. Naruei nalo aberial jikili ka ver aial Yesu to kovio na, monoka ala iliano rimei ealo ka amijikia amei avokakar naio sikili. \c 12 \p \v 1 Mia telikiti napano Jokoluolu na Sidomkariano na Ioruriano nei naio maka vo, bogoti ari ju, ana kumemi liko Yesu nubano nubokar bereio komeli na telisu nei Betani. Naruei nubano numiyotuba bereio ea Lasaros kiano vonuo, naio napano Yesu nanua mila meul bereio den m̃ariano maka vesiou ga. \v 2 Kumemi numitu bijalo jibe na bano-o, ana nalo nei aber ajidom ala Yesu sano sinaniano tai. Ana telikiti na amila batitig vite nalo biniu, kumemi nubinimei numitutano, Lasaros bunu jotano bija kumemi, naruei kuviviniene nei Marita naio jom̃a barvar simemi sinaniano binimei. \v 3 \x - \xo 12:3 \xt Luk 7:37,38\x*Naruei Lasaros kuviviniene dolu nei Mere, naio bunu jo, naruei naio midu burum̃ara pati bonotanunu tai binimei, napano jibe m̃aatei, napano kidi nene bavin laka. Mo naio miduio, naio binimei vaataro ka Yesu, naio mionio jelele Yesu jaano nalo. Karina Mere nene bar burutiltili vijinio, naio miolkon bereio, mia maka vesiou, bonoti bonotanunu novo nei janunu misono batitig vio joomo ea kunualo nei. \p \v 4 Ana ka bogo na, Yesu kiano naiagagoano napano iorou kanio ana naio jiveluku ka naio, Jutas na Kariot, naio bunu jo mial vite nei. \v 5 Naio berinavo “?Bior vaio ana maka aṽiliṽililar ka burum̃ara bonotanunu nei ga? Ver tibe na, amijikia avokar burum̃ara veru tai tibe ka veru na im̃auano na yuka ve takurano ka rijai talim̃asa nalo. !Mila kule ga na!” \v 6 Naio ber jibe na, mia naio maka sidomial talim̃asa nalo. Naio ber jibe na bior naio naruei jom̃a bitikar kenememi basaro na veru, a jom̃a bina kanio, jom̃a jen kenememi veru, mila naio be viti bunu ka veru na bonotanunu nei. \p \v 7 Mia Yesu berdop̃e venia napano Jutas berenio, naio berinavo “Ee, maka rivu ka jau keil niegeniege kuviviniedo tibe na. Naio mila jibe na ban kiniou bior napano naio jo jidom m̃elea ka napano bogoti na mia navan ea buluvae jo binimei vaataro laka naruei. \v 8 Mia ve talim̃asa nalo atu vija kamiu bogo nonovio, ka mia kamiu kumijikia kuvijailo tibe na, mia ka kiniou maka nejikia noto vija kamiu bogo nonovio, mia venia napano naio milaio ban kiniou vonganei naio bo bo laka mia.” \p \v 9 Ana maka vesiou, lilianiano naio ba bokar tomu nalo napano aju amidu bijiilo yako Yerusalemo bior jokoluolu, ka vonganei Yesu naio binimei jo Betani ruei. Mo nalo abatavio ka aialio, a maka ve naio ga, mia ajidom aial Lasaros bunu, nanua Yesu mila naio meul bereio den m̃ariano maka vesiou. \v 10-11 Tomu nalo aju aba amial Lasaros jibe na bisi, a venia napano Yesu mila banio mila napano nalo telabo kalo, ba bokar kulo lu na kulo Ju tealo, aburo ajuvan kialo navurim̃araboiano dolu nalo abinimei amonea Yesu. Ana ka tena, tomu na tortoru na kulo lu aberiio, abirokar ka mia aleal m̃arabo tai ka ajikia auebin Lasaros rim̃aro bo. \s1 Yesu naio binimei boru ea vio nei Yerusalemo \r Mataiu 21:1-11; Mak 11:1-11; Luka 19:28-40 \p \v 12 Mo Lasaros nalo amila Yesu sano sinaniano nei bisi, ana ka legiano dolu nene, iliano ba bokar burum̃ara tiniobi nei napano aju Yerusalemo bior jokoluolu, ka vonganei Yesu naio jo binimei ruei. \v 13 Mo tomu nalo amijogio, ana nalo ajumolu aba aje m̃am̃ali nalo, abarkakar ka jum̃alo nalo amiel abadigdig aba tavio ka aviviuo naio ko m̃arabo. \p Ajidom ka ala rivan naio tibe na ka napano naio rimei ve kialo parinio tubo, naruei nalo aba tavio jibe na, ajum̃a abiovio, aberinavo \q1 \qt “!Bo mia bo laka! !Kito ravamenea naio, be kiado parinio tubo vou na Israel! \qt* \q1 \qt !Atua sop̃i, jau keilivu ka naio napano binimei ea siamo!” \qt* \rq Iouano 118:26\rq* \p \v 14 Ana Yesu naio jo miel binimei, naruei milalo aburu kirikiti togki tai binimei banio, ana naio jotano eaio miel binimei. Vite na napano naio mila na naio jakii memedu iliano na Iliano Lu tai napano berinavo \q1 \v 15 \qt “Kamiu kulo Yerusalemo nalo, kamiu kumerou re bunu. \qt* \q1 \qt Kuvialio, vonganei kenemiu parinio tubo naio jo binimei ea kamiu naruei. \qt* \q1 \qt Naio joa kirikiti togki ga tai naio jo binimei.” \qt* \rq Sek 9:9\rq* \p \v 16 Ana ea telikiti na, kumemi naiagagoano na Yesu kiano, kumemi maka nuvisidomial iliano na, mia iorou, telikiti napano naio bavin mave bisi, kumemi nubitilubar ka iliano moruo re nua nei naio berial naio memedu, ka napano naio mila vite nonovio memedu ga ka venia nam̃a Vivitauiano Lu aberialio beamu ka mia Naverikariano naio rilaio. \p \v 17 Naruei tiniobi toru nei aju aborvorua Yesu jibe na. Nalo miroano napano naniovo ga aju bija naio telikiti na naio bio Lasaros meul bereio den m̃ariano, ana aba aberial burum̃ara burutomoluo nei ban nalo dolu nalo. \v 18 Mia telikiti napano kulo dolu nei amijog burutomoluo nam̃a Yesu milaio, nalo ajidom aial naio, naruei abinimei bunu ka ava aviviuo naio. \v 19 Ana nalo nonovio nei, abe burum̃ara tiniobi ruei, mia bogo napano Varisis nalo amialio, amijog bova, ajubar parilo, aberinavo “Kito romila vio ka kema nao-o mia bova ga. Naio jovulu batitig kito ga, naio buru yetemeriba vodolu ga ajakisor naio ruei kiana.” \s1 Kulo Krik tai ajidom aial Yesu \p \v 20 Tomu nalo miroano nam̃a abavin Yerusalemo ka alotu ka Atua ka jokoluolu nam̃a, a nalo tealo maka ave Ju, nalo abe kulo Krik nam̃a amonea Atua javukia kulo Ju nalo. \v 21 Mia telikiti napano nalo nei ajum̃a amijogjog mugaruei sio nei Yesu, naruei ajidom aial naio. Naruei aba ajiragio, amileal kiano naiagagoano nei Vilip napano be tena Betsaeta yako Kalele, ana abika Yesu denio. \v 22 Ana Vilip ba berial ka Andru, karina naljuo aba aberial ka Yesu. \p \v 23 Ana bogo napano Yesu naio mijog ka napano nalo nei bunu napano maka ave kulo Ju ajidom aial naio, naio berial berinavo “Vonganei, be aura nene memedu ka Atua rila kiniou Kulorinio Kenerinio siaku rivavin. \v 24 Kiniou neber be riano ban kamiu, ka ver kurukuti tai, ver amebija re, mia naio ve takurano to kurano ga tibe na. Mia ver amebijaio, mia naio rimei menunu, mia karina mia naio rivar m̃arati ve telabo bereio. \v 25 \x - \xo 12:25 \xt Mat 10:39, 16:25; Mak 8:35; Luk 9:24, 17:33\x*Jibe nei, naio napano jidom m̃elea kiano meuliano na yetemeriba nei loa ka napano naio jidom kiniou, mia rila luvuio, mia naio nam̃a maka sidomial lele naio, mia naio to rivu ga rivano-o rivokar meuliano vou napano maka ve jukuti nene. \v 26 Toro Ju p̃eli na toro Krik nam̃a ber jidom rim̃au kiaku, jidom riija kiniou, naio monoka takisor kiniou dam̃ariga. Mo ver naio to takisor kiniou tibe na, mia vio vabe nam̃a nava notoa, mia naio bunu mijikia rivija kiniou. Toro nam̃a be kiaku naim̃auano, mia Atua sian sio na bo van naio.” \s1 Yesu berii kiano m̃ariano \p \v 27 Mo Yesu naio jikar ka jidomii ka napano vesiou re, mia naio monoka rim̃aro, naruei naio mijog deio ea kiano iviso. Naruei naio berinavo “Vonganei, kiniou namijog jidomiano niukniuku joomo ea kiniou. ?Mia kiniou never venia rivan karam̃aku? ?Bo ka kiniou novolkouo, nevika den naio, neverinavo: Teta, aiou jau kovurular kiniou den aura na bogokouo nei? Mia maka rivu ka neber tibe na, bior kiniou nebinimei ea yetemeriba nei kar im̃auano nene ga na. \v 28 Makanio, mia kiniou neber jibe ga na, neberinavo: Teta, aiou jau kala siamo rimei ve toru riano ea venia napano mia ala ka kiniou.” \p Naruei telikiti napano Yesu naio ber iliano nei bisi, niono tai na mave mil batove berinavo “Kiniou nojo namila siaku bavin easo ruei, a mia kiniou nala bere navo.” \p \v 29 Ana tiniobi nalo napano m̃a aju vaataro amijog jooa na niono nene, mia nalo tealo aber nina be tubaal tai ga, a nalo tealo aber “Makanio, nailiano tai na mil banio.” \p \v 30 Naruei Yesu berial kalo, naio berinavo “Niono nei napano kito romijogio vonganei, naio maka rimei ka kiniou nejogio, mia naio binimei ka kamiu, ka kamiu kuvijikia ka kiniou nebinimei be. \v 31 Monoka tibe na bior ka napano vonganei be bogo na tibureiano na yetemeriba, be bogo na avukular parinio tubo sim̃aro na yetemeriba naruei. \v 32 Ka kiniou nala im̃auano na, mia monoka kiniou natakilele mave ea m̃akolkolo, mia bogo napano noto mave tibe na, nomijikia novuru nono tomu nalo aviniu amei ea kiniou.” \p \v 33 Ana Yesu kiano iliano nei, naio berenio ka rila rimei rimeravo vanlo ka kiano m̃ariano naio ve m̃ariano na jum̃abe. \v 34 Mia bogo na tiniobi nalo amijogio, aberinavo “Kumemi numitum̃a numijog ka nam̃a abuluku Vivitauiano Lu, ber ka mia Naverikariano mia naio rimeul toboto, mia rijikia re rim̃aro bogo tai. ?Tibe na, jum̃abe jau kojo kober ka mia atelan Kulorinio Kenerinio mave ka naio rim̃aro? ?Vede jau kojom̃a kober toro dolu tai ga kovio? ?Kei Kulorinio Kenerinio na nam̃a jau kojom̃a koberenio, kober ka mia tibe na kanio?” \p \v 35 Naruei Yesu berdop̃e banlo, naio berinavo “Kiniou nebe yulu na Atua kiano, na nomijikia noto lie vo vija kamiu bogo ve telisu bere vo. Mia bogo napano noto vija kamiu, bo ka kamiu kuvitum̃a kuviel ea miamoiano nene, ver p̃eli, mia melijokouo sovoko kamiu, a toro napano jom̃a mila von ka riel naio rijikia re bunu rivitilubar kiano m̃arabo. \v 36 Telikiti napano kiniou burupati na yulu nojo kia ga bija kamiu, bo kamiu kumonea kiniou, ka kuvijikia kumei kuve tomu na miamoiano.” \p Mia bogo na Yesu ber iliano nalo nei bisi, naio juvanlo aju, naio ba jo luku ea vio tai napano ajikia re amei bunu rivior naio eaio. \s1 Kulo Israel maka asidom amonea Yesu \p \v 37 Yesu mim̃auka burutomoluo na tortoru telabo ea miralo ruei, mia be iakurano maka asidom amoneaio ga. \v 38 Kialo bajago na, amila bereio javukia ga nanua m̃a kulo moruo Ju re nua amila ka bogo na naverialiano Aisea, napano naio beriio ea kiano iliano juo. Tai naio ber jibe nei, berinavo \q1 \qt “?Atua Sop̃i, kumemi numitum̃a nuber bulavulagio banlo, mia nalo maka asaaro ka amoneaio, \qt* \q1 \qt a jau kobisip̃e moroano na jum̃amo banlo, mia kei kalo naio rivitilubario? Maka tai!” \qt* \rq Ais 51:1\rq* \p \v 39 Mia dolu nene, naio bunu ber kalo ka maka ajikia amoneaio, naio berinavo \q1 \v 40 \qt “Atua jidel kalo banbano-o mia deio ga, ana naio mila miralo nalo abe merebono, \qt* \q1 \qt naio mila kialo iviso nalo abinimei jikili laka. \qt* \q1 \qt Mia miralo nalo ajikia re bunu aial vite, ana kialo iviso maka ajikia ajoglubarbar vite. \qt* \q1 \qt Ver p̃eli, mia aviliglo amei bere ea kiniou ruei, ka mia kiniou neielielilo.” \qt* \rq Ais 6:10\rq* \p \v 41 Mia Aisea kiano iliano nei binimei ea naio, iorou ka napano naio mial miamoiano na Naverikariano joomo ea Atua Kunuano Lu, mia vonganei kito romial ka naio berii Yesu memedu, bija nalo na ea kiano bogo. \p \v 42 Mia jibe ka nam̃a iliano nei berenio, telabo maka amonea Yesu, mia tai amoneaio, ba bokar kialo navurim̃araboiano tealo. Naina bo, ana vite tai naio bova, ajum̃a amila vavanlo ka amoneaio, bior amerou ka Varisis nalo, amerou ka tibe m̃a na mia avuku bulaglo den kialo yimo na volkouano. \v 43 Nalo amerou jibe na bior napano maka bunu asidomii ka ala vite napano mia Atua rijikia saaro kalo riviorio, mia ajidom ga toru ka mia kulo dolu nalo aialo tum̃abe. \p \v 44 Ana Yesu naio berial burum̃ara ilimaariano tai ea kanano tomu nalo miralo, naio berinavo “Naio napano monea kiniou, maka rimonea kiniou ve takurano ga, mia jibe na naio monea kumemi juo naio napano miila kiniou nebinimei, \v 45 a naio napano jom̃a mial kiniou, jibe na naio jom̃a mial naio. \v 46 Kiniou nebinimei ea yetemeriba nei, jibe ka kanano yulu, ka rila ka napano toro kei na rimonea kiniou, mia naio toa re melijokouo. \v 47-48 Mia ver tealo ajog kanaku iliano, naruei nalo ajogkar re, p̃eli ver tealo ailkue ka kiniou maka asidom ajog kanaku verloglogiano, nalo na mia avar kanalo tibureiano nalo ea Legiano na maaro. Ea bogo na, ve re kiniou napano mia notumolu netiburelo, bior kiniou maka nemei ka netibure tomu nalo na yetemeriba nei, mia kiniou nebinimei ka nalarurlo, mia vite napano mia tiburelo, nina be kanaku iliano napano neber kalo ka bogo napano nojo bijalo kia ga vo. \v 49 Kanaku iliano mijikia rila tibe na, bior ka bogo napano nojom̃a naberial iliano nalo na, maka neil ea siaku kiniou ga ve takurano, mia nemil ea Teta siano napano naio miila kiniou nebinimei yetano. Naio ga berial batitig ban kiniou vite nonovio na monoka neverialio, \v 50 naruei jibe na, dam̃ariga kiniou notom̃a never vite nonovio napano Teta naio jidom ka neveriio. A kanano tuboiano nalo na, namijikia ka be meuliano na bo nei napano maka ve jukuti nene joalo.” \c 13 \s1 Beni be Yesu kiano bogo na maaro na meuliano, naio jekon kiano naiagagoano nalo jaalo \p \v 1 Vonganei, vite nonovio ju batitig ruei, beni ga naruei ana ve burum̃ara legiano, napano Jokoluolu na Sidomkariano na Ioruriano naio tikar eaio. Naruei Yesu naio jo bitilubar ruei ka kiano bogo binimei, legiano na beni ga be kiano bogo na naio monoka tuvan yetemeriba nei ka rivavin mave ea karam̃ano. Binimei bokar bogo nei, ea m̃arabo telabo, naio bijuku bo laka ban nalo na abe kanano napano ajua yetemeriba nei ruei, naio tinien jiilo toru laka, mia vonganei be bogo na naio tinien riialo lie vo, rivano-o rivokar napano mia kiano meuliano rivakovio riviorlo. \p \v 2 Naruei naio jo kumemi liko kiano naiagagoano nalo ea vio mave, naio jo mila sano sinaniano na maaro kumemi liko. Mia Jutas na Kariot, tormoruo Saimon kenerinio, naio bunu jo kumemi liko kia ga vo ea bogo nei, naio jo bija kanano tiniekakariano ka mia tiveluku ka Yesu, ka na Sim̃aro midu joa tiniene ruei. \v 3 Kumitum̃a numisinan banbano-o mia Yesu jo tinien maio ka jum̃abe ka beamu, naio jaluvo den Atua naio binimei yetano, a jum̃abe ka napano vonganei Atua bar vite nonovio jua jum̃ano, a tum̃abe ka napano mia naio monoka tovulio, karina mia naio mijikia taluvo den yetemeriba nei ka rivavin bereio mave ea naio. \v 4 Naio mijog ka burum̃ara tinietiiano ea naio ka kumemi kanano naiagagoano nalo, a naio jidom ka rila burutomoluo tai ka tinietiiano nei van kumemi. Naruei naio jumolu, ba miyalar m̃ano kulukoti, jukulou ka iolkoniano tai, \v 5 midu baju na uei tai, midu binimei, ana naio jikar ka jekon jaamemi nalo, naio mila jibe ka naio be kenememi toro na im̃auano tai. Naio jom̃a jekon jaamemi jibe na bano-o, m̃a miolkonlo ka iolkoniano napano naio jom̃a jukulou kanio, \v 6 banbano-o na binimei bokar Saimon Pitere jaano. Mia Pitere jo mial ka napano binimei bokar naio, naruei naio ber kanio berinavo “?Tubo, venia na? Jau kobe kenememi toro na toru, maka rimemedu ka jau kesekon jaaku tibe na.” \p \v 7 Mia Yesu berdop̃e, berinavo “Pitere, venia napano kiniou nojom̃a nemila vonganei, jau maka kovitilubario vo. Mia iorou kanio ga mia jau kejikia vatitigio rivu.” \p \v 8 Mia Pitere naio jo jidom riverbure Yesu kiaga vo, naio berinavo “Makanio Tubo, najamo ka lele re so ka kasekon jaaku.” \p Ana Yesu naio berinavo “Ver kiniou nesekon vatitigso re, maka ve kanaku titai toaso.” \p \v 9 Naruei telikiti na Pitere naio mijog ninei, kiano jidomiano be dolu kija, naio ber ka Yesu berinavo “!Tubo, ver tibe na, najamo ka ga, nejidom ka jau kesekon kiniou maka ea jaaku ga, mia ea mokotenaku reraio, riva rivokar bunu jaaku a pariku!” \p \v 10 Ana Yesu berdop̃e ban Pitere ea jamerijiano sesa tai, na berial jum̃abe na toro naio meravo ka kiano kariano. Naio berinavo “Toro napano mijeliou vonga, niabene reraio meravo nonovio ruei. Ana ver jaano riagiago bereio, mia naio maka rijikia riva rijeliou nonovio bereio, mia naio sekon ga jaano. Mia kiniou nemial kamiu kumitibe na. Kamiu kumeravo nonovio bo ruei, mia kamiu tai ga maka tibe na, naio miagiago dolu ga jo.” \v 11 Mo Yesu naio ber jibe nei, ber maka nuviniu napano numeravo, bior ka napano naio mijikia ruei ka kumemi tai napano mia vesiou re mia naio tiveluku ka naio. \p \v 12 \x - \xo 13:12 \xt Luk 22:27\x*Naruei Yesu jekon Pitere jaano bija kumemi dolu nalo-o bisi na ba miya m̃ano kulukoti bereio, jotano ana bika den kumemi, naio berinavo “?Kamiu kubitilubar im̃auano na namila ban kamiu na, p̃eli na makanio? \v 13 Vite na naio jibe nei. Telikiti nam̃a kubio kiniou kuber Naverloglogiano p̃eli na Tubo, kamiu kumitum̃a kuber riano ga na. \v 14 Mia ver kamiu kumial ka napano kenemiu Naverloglogiano p̃eli na kenemiu Tubo naio jekon jaamiu, bo ka kamiu bunu kuvitum̃a kuvisesekon jaamiu nalo, kamiu kuvilala bajago novo nalo tibe na ea kamiu bogo nonovio. \v 15 Kiniou nemila jibe na ban kamiu ka mia kamiu kuvue jaaku ea legiano nalo na ju binimei kiana, ka mia kamiu kuvila bereio van kamiu tibe ka na kiniou nemila ban kamiu ruei. \v 16 \x - \xo 13:16 \xt Mat 10:24; Luk 6:40; Jon 15:20\x*Kiniou neber riano ka kamiu, ka toro na im̃auano naio maka to loa kiano tubo, p̃eli na toro na midu iliano naio maka to loa nana miila naio bano. \v 17 Mia verenio kamiu kumijikia ka kanaku iliano nalo nei abe riano, a ver kamiu kuvitum̃a kuvila venia napano m̃a neberenio, mia burum̃ara ilivuiano ve toru laka rimei rivan kamiu iorou.” \s1 Yesu berial ka mia Jutas rivar bonbonua naio \r Mataiu 26:22-25; Mak 14:17-21; Luka 22:21-23 \p \v 18 Ana Yesu berenio “Kiniou neber jibe na, mia maka never kito nonovio, bior kito tai naio jo, napano kiano jidomiano bilig be dolu ruei. Ierinio, kiniou nemijikia batitig kamiu kubiniu napano nebijauia bulag kamiu, mia kiniou nemijikia ka mia kamiu tai naio rila rimemedu ga takii napano Vivitauiano Lu berial nua ruei, napano ber jibe nei, berinavo \q1 \qt Naina mia kumemi ve juo nuvisen bitiran saku joko, \qt* \q1 \qt naio mudular burum̃eiano ka rivuta davalar ka kiniou ruei. \qt* \rq Iouano 41:9\rq* \p \v 19 “Vite na kirivova tai vo mia kiniou nejidom neverial ka kamiu beamu, naruei bogo napano mia kamiu kuvialio iorou kanio, ana vesiou re mia kumijikia kumoneaio ka kiniou nebe riano, kiniou nobe naio napano jobo jo. \v 20 \x - \xo 13:20 \xt Mat 10:40; Mak 9:37; Luk 9:48, 10:16\x*Kiniou neber riano ka kamiu, toro nam̃a mila ilivorvoruano ban toro nam̃a midu kiaku iliano napano m̃a nemiilaio, naio javukia napano naio mila ilivorvoruano ban kiniou, a naio nam̃a mila ilivorvoruano ban kiniou jibe na, naio jibe ka napano naio mila ilivorvoruano ban naio napano miila kiniou nebinimei.” \p \v 21 Yesu ber iliano nei ban kumemi bisi, ana naio jikar ka mijog ka napano kiano iviso bujo ka jidomiano na temi laka, banbano-o karina naio berial meravo ea mirememi, berinavo “Ierinio kiniou neber ka kamiu, mia kamiu tai tiveluku ka kiniou.” \p \v 22 Mia bogo napano naio ber jibe na, kumemi numiilo, numitum̃a nubiti kumemi jeliviv bereio, maka nuvijikia ka naio jo ber kumemi na vabe naruei. \v 23 Ana ea bogo na, kiniou Jone, jibe ka naiagagoano tai napano Yesu tinien jii kiniou m̃elea, nojom̃a nojotano vaataro lie ka naio, \v 24 naruei Saimon Pitere mil ka jum̃ano ban kiniou, berinavo “Ai koig, jau kovika vatitigio bere vo, kover naio jom̃a ber kenia.” \p \v 25 Naruei nemijian kiniou telisu, nemijian paripariku ba vaataro ka Yesu, nemijuvaluva banio, neberinavo “?Tubo, jau kojom̃a kober kumemi kei?” \p \v 26 Ana Yesu berdop̃e, berinavo “Kiniou nojom̃a neber ga naina napano niati joko sesa nei, kiniou nejiti ka vaatei, karina nejian banio.” Naruei naio mila jibe ka ga nanua naio berenio, naio midu niati joko sesa tai, naio jiti ka mememi vaatei, bisi na naio midular jian ban Jutas tormoruo Saimon na Kariot kenerinio. \v 27 Mo Jutas midu jenio, mia ea bogo nene ga, Sim̃aro bunu naio binimei ba joomo eaio. Ana Yesu berkan naio berinavo “Jau, venia napano kojidom kala, jau kavan sop̃eli kala beamu vo.” \p \v 28 Mia ka kumemi dolu nalo napano m̃a numitutano ea sinaniano nei kumemi liko Yesu nene, maka ve kumemi tai napano naio rijikia bior venia ana Yesu ber iliano nei ban Jutas. \v 29 Kumemi tealo be tinielo ka Jutas naio bitikar kenememi basaro na veru, tenene na Yesu miila naio ban ka rivulu simemi sinaniano, p̃eli na ba bar veru ban talim̃asa nalo, p̃eli na titai na jibe na. \v 30 Mia Jutas naio mijikia batitig venia napano Yesu berkanio, naruei ka bogo nei ga napano naio midu joko sesa nei bisi, kolvare ga naio jumolu ba tavio bereio, napano viobobogio laka ruei. \s1 Tuboiano vou na tinietiiano \r Mataiu 26:31-35; Mak 14:27-31; Luka 22:31-34 \p \v 31 Mia bogo na Jutas bisi, ana Yesu jikar berloglog kumemi bereio ka vite telabo. Naio ber ka kumemi, naio berinavo “Vonganei be bogo na Kulorinio Kenerinio kiano miamoiano rimalmaluvo, vonganei be bogo na naio rila Atua kiano miamoiano rimei ve toru lie vo. \v 32 A verenio venia napano mia naio rilaio, mia naio rila Atua siano rivavin, ana iorou ka nina, bogo vesiou re leleio, mia Atua rivitirilar kiniou kenerinio bereio, naio rila siaku bunu rivavin. \p \v 33 \x - \xo 13:33 \xt Jon 7:34\x*“Keneriku nalo, be bogo telisu ga jo napano kiniou nemijikia noto kia vo kitoliko, vaataro ga ka monoka nataluvo den kamiu. Telikiti na kamiu kuvial ka napano nataluvo den kamiu bisi, mia kamiu kuvisidom kuvila von ka kuvisirag kiniou tanea vio rera ga. Mia venia nam̃a kiniou neber ka tomu na tortoru na kiado Ju nalo dolu, neber bere ban kamiu, ka vio vabe na mia kiniou navan eaio, kamiu maka kuvijikia kuvitakisor kiniou eaio vonganei. \v 34 \x - \xo 13:34 \xt Jon 15:12,17; 1Jon 3:23; 2Jon 1:5\x*Ana vonganei, kiniou nejian tuboiano vou tai ban kamiu, ka monoka kamiu tiniemiu titii kamiu ve toru, rivanvano-o mia tibe ka ga napano kiniou tinieku jii kamiu. \v 35 Mia ver kamiu tiniemiu titii kamiu m̃ele tibe na, naina be m̃arabo na rila tomu nalo na yetemeriba nei aial ka kamiu kube kanaku naiagagoano nalo riano.” \p \v 36 Yesu ber burum̃ara iliano nei bisi, ana Saimon Pitere jo tinien maio ka napano Yesu naio berenio mia naio taluvo den kumemi, naruei naio bika, berinavo “?Ana Tubo, mia kava be na?” \p Ana Yesu berdop̃e, berinavo “Kiniou noto navan ea vio tai napano kamiu maka kuvijikia kuvitakisor kiniou eaio vo, mia kamiu kuvijikia ga kumei navo.” \p \v 37 Mia Pitere mijogio, naio bika bereio, berinavo “?Tubo, bior vaio ana kiniou maka nejikia neviedu kito juo vonganei. Kiniou najaaro ga, namijamo ka kiaku meuliano riviorso vonganei.” \p \v 38 Ana Yesu berkanio, naio berinavo “?Jau kober ka mia jau kajamo ka kiamo meuliano rivior kiniou? Bo ga, mia kiniou neber riano banso, neber ka bogiano nei ga, bogo na tu tokokoreko re vo, mia jau kavarbonbonua kiniou ve varolu [3] ruei, kover jau maka kove kanaku.” \c 14 \s1 Yesu mila ililup̃ilup̃iano ban kanano naiagagoano nalo \p \v 1 Mia Yesu mial ka napano kumemi naiagagoano nalo numijog bova ka na monoka mia naio taluvo den kumemi, naruei naio ber ka kumemi, berinavo “Kamiu kuvila tiniemiu rijog vova m̃ele re, kamiu kuvarkar tiniemiu ea Atua, ana kuvarkar tiniemiu ea kiniou bunu. \v 2 Tibe ka nam̃a kiniou neberenio ruei, kiniou navan ka nala vatitig kenemiu vio nalo mave ea Teta, a mave ea kunuano be vajoomo miroano napano bare ka kamiu nonovio. Ver p̃eli, kiniou maka nejikia never tibe na ka kamiu. \v 3 Kiniou navan ka nala vatitig rivu kenemiu vio nene, avona bisi, mia kiniou nemei bereio yetano nei ka kamiu, novuru bulag kamiu kumei ea kiniou, ka na mia kamiu kuvijikia kuvitu dam̃ariga vija kiniou ea vio napano mia notoaio. \v 4 Mia m̃arabo na ka riva rivokar vio napano mia kiniou noto navan eaio, kamiu kumijikia ruei.” \p \v 5 Ana Tomas bika denio, berinavo “Tubo, kumemi maka nuvijikia vio be na jau kojom̃a koberenio mia jau kavan eaio, mia tum̃abe ana kumemi nuvijikia m̃arabo na rivan eaio?” \p \v 6 Ana Yesu berinavo “Kiniou nebe burupati m̃arabo, kiniou nebe burupati ilirianiano, kiniou nebe burupati meuliano. Maka toro tai rijikia rivan ea karam̃aku, ver naio maka selea kiniou. \v 7 Ver kamiu kuvitilubar ka kiniou nebe kei, naio jibe ka kumijikia bunu karam̃aku ruei. Mia vonganei, kamiu kumitum̃a kumial naio ruei, mila na jikar vonganei, kamiu kumijikia naio be riano.” \p \v 8 Ana Vilip bika denio, naio berinavo “Tubo, vite na naruei kumemi numisidomio, ka nuvial kija karam̃ado vo. Aiou, ver jau kovisip̃e naio van kumemi, mia kumemi nuvijikia nuvisaaro-o mia.” \p \v 9 Ana Yesu berdop̃e, berinavo “?Vilip, kiniou nojo bija kamiu-o bokar yuka vio ruei, mia jau maka kovitilubar kiniou vo? Jibe ka nam̃a nojom̃a neberenio na, ka toro napano mial kiniou, naio jo mial Teta ruei. ?Mia jum̃abe ana jau kojom̃a kobika bereio ka kiniou nevisip̃e Teta na mave van kamiu? \v 10 ?Jau komonea ka kiniou ea Teta, a Teta naio ea kiniou, p̃eli na jau maka komoneaio? Iliano nalo nam̃a neber ka kamiu, maka kiniou ve takurano nam̃a nemil ea siaku ga, mia Teta napano joa kiniou naio jo mila kiano im̃auano nalo jel ea kiniou. \v 11 Bo ka kamiu kumonea venia nam̃a neberenio, ka kiniou ea Teta, a Teta ea kiniou. Ver kamiu maka kuvijikia kumonea kiniou rivior kanaku iliano ga, monoka kumonea rivior im̃auano nalo nam̃a kumialio napano m̃a namilaio ruei. \p \v 12 “Kiniou neber riano ka kamiu, ka toro kei napano naio rimonea kiniou, mia naio bunu rim̃auka im̃auano nalo napano nojom̃a namilaio. Mia notuvan vio navavin bereio ea Teta, karina iorou neiila Niununo rimei, mia naio mijikia rila burutomoluo nalo na tomormoruo bereio lie vo, tovulu nalo napano kumialio ruei. \p \v 13 “Kiniou neberkar ban kamiu, ka venia napano mia kuvika ea siaku, mia kiniou nala ga rivan kamiu. Mia kiniou nala ga tibe na van kamiu, ka rila ka Teta siano naio mijikia rivavin ve toru lie vo iviso ka kamiu, ea im̃auano nam̃a kiniou, nejibe ka kenerinio, namilaio. \v 14 Tibe na, venia na kuvika den kiniou, mia nala van kamiu.” \s1 Yesu naio berkar Niununo Lu banlo \p \v 15 A Yesu ber bunu ka kumemi, naio berinavo “Ver kamiu tiniemiu jii kiniou be riano, mia monoka kuvokar vatitig rivu kanaku tuboiano nalo. \v 16 Mia kiniou noto re bunu vija kamiu, ana mia nevika den Teta ka mia naio riila toro dolu tai ka riija kamiu ka mia ridu jeleku ea kenemiu. Naio napano mia rimei, mia naio to vija kamiu dam̃ariga, \v 17 naio be Niununo na ilirianiano. Tomu nalo na melijokouo na yetemeriba maka ajikia avokar naio, bior ka napano nalo maka ajikia avitilubario, maka ajikia naio ga, mia kamiu kumijikia batitig naio bo bior naio naruei napano mia rivija kamiu bogo nonovio, to vija kamiu to toboto. \p \v 18 “Kanaku naiagagoano nalo, mia kiniou notuvan lelan re kamiu napano mia kuvitu tibe ka kirikiou ga. Maka leleio, mia kiniou nemei bere ka kamiu. \v 19 Bogo teliki ga jo kiano vo, vesiou lele re, karina mia tomu nalo na yetemeriba nei ajikia re bunu aial kiniou bereio. Mia kamiu ga kuvial ka napano mia nemeul bereio, a bior mia nemeul, mia kamiu bunu kumeul. \v 20 Ea legiano na naruei napano mia kamiu kuvial ka napano nemeul bereio, mia kuvijikia ka kiniou ea Karam̃aku, a kamiu ea kiniou, a kiniou ea kamiu. \v 21 Naina tinien jii kiniou be riano, naio be naina bokar batitig kanaku tuboiano a naio jo miduio. Naina tinien jii kiniou jibe na, mia karam̃aku tinien tii naio, vija kiniou bunu mia tinieku tii naio, notom̃a noyotuba ka naio ka rila naio mijikia rijikia kiniou lie vo.” \p \v 22 Ana kumemi naiagagoano nalo tai, napano naio be Jutas napano naio maka ve Jutas na Kariot, mia naio bika den Yesu, naio berinavo “Ana Tubo, jau koberinavo mia jau kotom̃a komalmaluvo ka kumemi, ana mia jau kala ea m̃arabo na vabe ka napano mia tomu dolu nalo na yetemeriba nei bunu ajikia re aialio?” \p \v 23 Ana Yesu berdop̃e, berinavo “Ver toro tinien tii kiniou, mia naio rivokar vatitig kanaku iliano, ana mia karam̃aku tinien tii naio. Ana mia kumemi ve juo nuviedu ea naio, nuvila kenememi vonuo ea kiano meuliano, mia maka rijikia tibe na ea tomu na maka amoneaio. \v 24 Mia toro na maka tinien tii kiniou, mia naio maka rimonea batitig kanaku iliano. Naina naruei be verdop̃eiano na kenemiu vikadeniano, ana iliano napano kumijogio ruei, naio maka ve kanaku, mia naio be Teta napano naio miila kiniou nebinimei ea vio nei kanano.” \p \v 25 Ana Yesu naio berinavo “Tilikiti nam̃a kiniou nojo kia ga vo bija kamiu, nojom̃a neber vite telabo jibe na ban kamiu ruei. \v 26 Mia bogo napano navano, mia Teta naio riila Niununo na ijaiano rimei, ana mia naio ridu jeleku, naio riverloglog kamiu ka vite nonovio, ana mia naio rudu sidomii kakarioano na kanaku iliano nalo nonovio ea kenemiu jidomiano. \v 27 Kiniou mia navano, mia notuvan tum̃aro to vija kamiu. Kanaku tum̃aro naio be tum̃aro na bo tai napano yetemeriba nei naio maka rijikia rije van kamiu. Tibe na, kamiu kuvila re ka mia tiniemiu rivujo m̃ele, a kamiu kumerou ka re vite nalo. Kamiu kuvisidomi m̃ele re, \v 28 bior ka napano mia tibe ka nam̃a naberenio ka kamiu ruei, ka kiniou nava koalabo beamu, karina mia nemei bereio ea kamiu. Vede kamiu kuvijog vova ka na mia navano, mia ver kamiu tiniemiu tii kiniou, bo ka kamiu kuvisaaro ve toru laka ka na mia nejikia nava neial bereio karam̃aku, napano naio loa laka lie vo ka kiniou. \p \v 29 “Vite nalo na nalo makan vo, mia vonganei kiniou neberial batitigio bo ban kamiu ruei, mia bogo na kuvial maluvo memedu ga ka venia neberenio, ana mia kamiu kuvijikia kumonea kiniou ka nebe riano. \v 30 Mia vonganei, kiniou maka nejikia never vite ve telabo rivan kamiu, bior parinio tubo nam̃a jo mila tuboiano ea yetemeriba nei, vonganei naio jo binimei ka kiniou ruei. Kanano moroano naio maka rivare ka tovulu kanaku moroano, \v 31 mia kiniou nemijamo ka ga kiniou ea jum̃ano, bior monokanio nala venia napano m̃a Teta berialio ka naio jidom ka kiniou nalaio. Mia nemila jibe na, ka tomu nalo na yetemeriba nei nalo ajikia avitilubar ka kiniou tinieku jiilo. \p “Kito m̃a, voniganei kiano bogo nene na ruei, rotumolu rava tavio.” \c 15 \s1 Yesu naio be burupati na teli napano be riano \p \v 1 Naruei ka bogo na numiel nubano, Yesu naio ber iliano ta bunu ban kumemi. Naio berinavo “Kiniou nebe burupati na telikrevi na be riano, mia Teta naio jibe ka toro na bitikar jiotilikrevi nei. \v 2 Naio jom̃a bitii veve batitig tilikiti nene nalo, mia ver naio mial tilikiti nene tai napano mia maka rivar m̃arati, naio telario, a ver naio mial tai napano bar m̃arati, mia bivikon bulagio sidiati nalo denio bo, ka rijikia rivar m̃arati ta bunu bereio. \v 3 Vite na namila ban kamiu ruei, a vite napano bivikon batitig kamiu na, naio be kanaku iliano nalo nam̃a nojom̃a neber ka kamiu. \v 4 Kamiu kube saku tilikiti, kamiu monoka kuvijurukar vatitig kiniou rivu, a mia kiniou novijurukar vatitig kamiu rivu. Ver tilikiti rivijurukar vatitig re burupati, mia maka rijikia rivar m̃arati naio ga, mia bare ga ka kamiu bunu, ver kamiu kuvijurukar re kiniou rivu, mia kenemiu meuliano maka rijikia rivar m̃arati na bo leleio. \p \v 5 “Kiniou nebe burupati na teli, a kamiu kube saku tilikiti nene nalo. Naio napano bijurukar kiniou a napano kiniou nobijurukar naio, naio naruei kiano meuliano mijikia rivar m̃arati ve buro nalo, bior ver kiniou re ea kamiu, mia maka kuvijikia kuvila vite tai na bo leleio ea Atua mirano. \v 6 Ver toro tai vijurukar re kiniou, naio tibe ka tilikiti tai napano binimei menoko, ka mia atelario, adu avuku rivan ea sebi, ka mia sebi sisenio. \v 7 Ver kamiu kuvitu rivu dam̃ariga ea kiniou, a kanaku iliano to rivu dam̃ariga ea kamiu, venia nam̃a kamiu kumisidom ka kuvikanio, kamiu kumijikia kuvokario. \v 8 Bo kanio kamiu kuvar m̃arati ve telabo ea kenemiu meuliano, nina naruei naio memedu ga ka kiaku naiagagoano naio tom̃a rilaio, a ve m̃arabo bunu ka rila Teta siano rivavin lie vo. \v 9 Teta naio tinien jii kiniou toru laka, mia javukia ga napano naio tinien jii kiniou, kiniou bunu tinieku jii kamiu, naruei bo ka mia kamiu kuvijurukar vatitig ea kanaku tinietiiano nene. \v 10 Ver kamiu kumitum̃a kubokar vatitig kanaku tuboiano, kumijikia kuvijurukar ea kanaku tinietiiano, tavukia nam̃a kiniou nojom̃a nabokar batitig ruei karam̃aku kanano tuboiano, nobijurukar batitig joomo ea kanano tinietiiano nene. \p \v 11 “Naruei vite nalo nam̃a nojo nober ka kamiu, nemije ban kamiu ka kanaku saariano jikia toa kamiu, naio mila napano ve burum̃ara saariano tai napano bo mia bo naio mijikia toa kamiu dam̃ariga. \v 12 \x - \xo 15:12 \xt Jon 13:34, 15:17; 1Jon 3:23; 2Jon 1:5\x*Ana kanaku tuboiano dolu tai na maariano na mia neje van kamiu naio jibe nei, ber kamiu tiniemiuti tii kamiu tulaka, tavukia nam̃a kiniou tinieku jii kamiu. \v 13 Maka bunu ve tinietiiano dolu tai ka mia rivu lie tovulu tinietiiano napano mia toro tai rijamo ka kiano meuliano, naio rim̃aro ka rilarur kanano bilbilu. \v 14 Verver kamiu kumidukar kanaku iliano nalo, kube kiaku bilbilu nalo ruei. \v 15 Kiniou novio re kamiu bunu ka kanaku tomu na im̃auano ga, bior toro na im̃auano naio mim̃au ga, naio maka rijikia batitig kanano tubo kanano jidomiano na kiano im̃auano. Mia kiniou nemial kamiu kumitibe ka kanaku bilbilu, bior vite nonovio nam̃a nomijog Teta ber ka kiniou, kiniou neberial meravo bo ban kamiu. \v 16 Kamiu maka kuvijauia kiniou ka neve kenemiu, mia kiniou naruei nebijauia kamiu ka kuve kanaku, kiniou nebitiri bulag kamiu ka kuva kuvar m̃arati ea kenemiu meuliano nalo, m̃arati napano mia to toboto. Ana ver bogo napano kamiu kuvitum̃a kuvan tibe na, venia na mia kuvika den Teta na mave ea siaku, mia naio sian van kamiu. \v 17 Mia kanaku tuboiano nene na jibe nei, ber kamiu monoka tiniemiu titii kamiu.” \s1 Tomu nalo na yetemeriba nei mia nalo aserm̃i ka Yesu kanano naiagagoano nalo \p \v 18 Ana Yesu naio berinavo “Ver mia kuvial ka mia tomu nalo na yetemeriba nei napano maka amonmonea, nalo aserm̃i ka kamiu, kamiu kuviilo m̃ele re kanio. Kamiu monoka kuvisidomial ka napano nalo nei ajerm̃i ka kiniou beamu ruei, karina nalo aserm̃i bunu ka kamiu iorou. \v 19 Ver kamiu kuvitibe ka tomu nalo na yetemeriba nei ga, mia nalo asaaro ga ka kamiu, mia kiniou nebijauia bulag kamiu kumitaluvo den meuliano na yetemeriba nei. Kamiu maka bunu kuve verare ka kanano tomu nene nalo, ana rila na mia nalo aserm̃i ka kamiu nam̃ariga. \v 20 \x - \xo 15:20 \xt Mat 10:24; Luk 6:40; Jon 13:16\x*Mia bo ka kamiu kuvitum̃a tiniemiu rimaio nam̃ariga ka kanaku iliano nalo nam̃a naber ka kamiu ruei, napano naberinavo: Toro na im̃auano naio maka loa ka kiano tubo. Iliano na jaati nene ber javukia ga nam̃a amila kiki lelan kiniou, mia ala kiki lelan kamiu bunu. Mia tibe ka ga nam̃a maka ajogkar kanaku iliano nalo, mia ajogkar re bunu kenemiu iliano nalo. \v 21 Bajago va nalo na jibe na mia ala ka kamiu bior kamiu kube kanaku, mia ala bior maka ajikia naio napano miila kiniou nebinimei yetano nei. \p \v 22 “Ver nemei re neverial vite nonovio rimeravo ea miralo, mia Atua rialo re river nalo amila korov kanano iliano. Mia vonganei, maka ajikia aver sop̃eiano tai rivior kanalo kariano ka rila parilo sikili ka Atua, bior amijog kiaku iliano nalo ruei. \v 23 Nao, be riano ka parilo jikili ka Atua ruei, bior napano ajerm̃i ka kiniou, ana naio javukia ga napano ajerm̃i bunu ka Karam̃aku. \p \v 24 “Verver re kiaku burutomoluo nalo napano amial nemilaio, napano maka toro dolu rijikia rilaio, p̃eli mia Atua maka jikia river ka kariano jualo. Mia makanio, amialio ruei, mia maka ga amoneaio, ajidel dolu ka ga m̃a ajerm̃i ka kumemi juo karam̃aku. \v 25 Vite na naio memedu ga ka iliano tai napano Atua mudu jo joomo ea Vivitauiano Lu, napano berinavo \q1 \qt ‘Ajerm̃i m̃ele ka kiniou kurano, maka rivior kanaku beleiano tai.’ \qt* \rq Iouano 35:19, 69:4\rq* \p \v 26 “Mia kiniou neber ka kamiu, ka mia neiila Niununo na ijaiano taluvo ea Teta mave riyotuba ka kamiu, napano naio be Niununo na jaluvo ea Atua kanano meuliano, napano be Niununo na ilirianiano. Mia naio rimei riverial kiniou lie vo van kamiu, \v 27 ana iorou, mia kamiu bunu monoka kuverial kiniou ta bunu van kulo dolu nalo. Nina bior kamiu naruei kitoliko dam̃ariga jikar ea tikariano na kanaku im̃auano binimei bokar vonganei.” \c 16 \p \v 1 Karina Yesu jo mil lie vo ban kumemi kiano naiaga-goano nalo kia navo, naio berinavo “Iliano nalo nei, neber ka kamiu na ka amijikia avokar vatitig kamiu, ka mia kenemiu moneano ajoru re bogo tai. \v 2 Nao, kamiu monoka kuvijikia ka kiado tomu na tortoru nalo, mia avuku bulag kamiu den yimo nalo na volkouano na kanado, mia rivova laka van kamiu rivano-o rivokar bogo na ver auebinvin kamiu kum̃arm̃aro, mia nalo averinavo nina naio be im̃auano na bo tai napano nalo amila ka Atua saaro riviorio. \v 3 Mia nalo amijikia ala tibe na rivan kamiu, bior binimei bokar vonganei maka ajikia vatitig Teta na mave, a maka ajikia batitig kiniou bunu. \v 4 Mia iorou kanio, bogo napano ver kuvial vite nene amalmaluvo ka kamiu tibe na, kuvijikia kuvisidomialio bereio, kuvijikia kuverinavo ‘Ierinio kiana, vonganei romial vite nalo na jibe ka ga napano Tubo naio ber bisivisii ban kito beamu ruei.’ ” \s1 Mia Niununo Lu riijailo \p Ana Yesu berinavo “Vite na, kiniou maka nojom̃a noberenio ka kamiu nua ruei, bior ea bogo na kiniou nojo kia ga bija kamiu vo. \v 5 Mia neber ka kamiu vonganei bior ka napano mia vesiou re, monoka notuvan kamiu, navan bereio ea naina nua beamu miila kiniou nebinimei. Kiniou nojom̃a neberver jibe na ban kamiu ruei, mia nemial ka kamiu maka kuvitum̃a kuvivikanio mia kiniou nava be, p̃eli na navan ea vio na jum̃abe, \v 6 bior ka bogo napano neber ka monoka notaluvo den kamiu tibe na, kenemiu iviso mijog bova toru laka biorio. \v 7 Mia makanio, naio monoka tibe na ga. Neber be riano ban kamiu, mia rivu laka van kamiu ka nataluvo den kamiu, bior ver navan re, mia Niununo na ijaiano naio maka rijikia rimei, avona ver navano, mia neiila naio rimei ea kamiu. \v 8 A Niununo na, bogo na naio rimei, mia naio rila im̃auano ea yetemeriba nei, rila kiano tomu nalo ka asidomlubar jidomiano na tortoru tealo, tai ea tivelinio na kialo kariano nalo, tai ea tivelinio na kanaku memeduano nalo, a tai ea tivelinio na Atua kiano tibureiano vanlo. \p \v 9 “Moti nene, be Niununo nene rila avitilubar ka burupati na kialo kariano naio be kialo bajago na maka asidom amonmonea kiniou. \p \v 10 “A tinene, mia Niununo nene rilalo avitilubar ka kiniou maka nala vova, nememedu laka. Kiniou nabare ka nemijikia navan bere mave ea karam̃aku, mia nalo aial re bunu kiniou. \p \v 11 “A tolu nene, mia Niununo nene rilalo avitilubar ka mia Atua naio rijikia tiburelo, tibe ka ga napano naio jibure tubo kirivova nei ruei napano naio jo be tubo ka yetemeriba vonganei. \p \v 12 “Vite telabo aju kiana vo ka mia neverialio, mia nemial ka napano kumijog bova jibe na, maka nejikia never ka kamiu vonganei. \v 13 Mia bo ga, bior mia iorou kanio, bogo na Niununo na ilirianiano naio rimei ea kamiu, mia mijikia rivuru m̃arabo ka kamiu, mia kuvokar ilirianiano dolu nalo nei. Ilirianiano nalo na mia naio riverloglog ka kamiu, mia river re ea kiano jidomiano ga, mia na naio mijogio ea vio mave, naio naruei mia naio riverialio ka kamiu, riva rivokar napano mia naio mijikia riverloglog vatitig kamiu ea tivelinio na vite nalo napano mia amalmaluvo ka kiniou rivesiou re. \v 14-15 Miamoiano nalo na be Teta kiano, abe kiaku bunu, naruei mia Niununo rudu kiaku iliano nalo na rimei rije vatitig rimonea kenemiu meuliano. Ea m̃arabo na naruei mia Niununo naio rila kiano im̃auano rimemedu, ka napano rudular siaku medave.” \s1 Burum̃ara saariano ka bogo na Yesu rimei bereio \p \v 16 Mia Yesu ber bunu ban kumemi, naio berinavo “Mia vesiou re, bogo ve teliki ga, ana mia kamiu kuvial re bunu kiniou, karina, bogo ve teliki ga bereio, ana mia kamiu kuvial kiniou bereio.” \p \v 17 Naruei kumemi naiagagoano nalo numijog iliano nei, nuberver ban kumemi nuberinavo “Kito maka rejikia vatitig rivu leleio vite nalo nei napano naio jom̃a berio. Beamu nua naio jom̃a berinavo mia naio rivan bereio riva to naljuo karam̃ano mave tiniabene, mia vonganei naio berinavo vesiou re, kito reial re naio, karina vesiou re bereio, mia kito reial naio. \v 18 A bogo ve teliki nam̃a naio jom̃a ber na, nioti nene ber venia? Kito maka ravokar kiano jidomiano leleio!” \p \v 19 Ana Yesu naio mijikia ka napano numisidom ka nuvika vatitig vite nalo nei denio, ana naio jikario, naio berinavo “P̃eli kamiu kumitum̃a kubivika ea kamiu p̃eli ea tivelinio na kiaku iliano nei? \v 20 Bo ga, mia kiniou neverial vatitigio van kamiu tibe nei, ka mia kuviteg, kuvijog rivova ka venia na ala ka kiniou, mia tomu dolu nalo na yetemeriba nei mia asaaro kanio, ajog rivu ve toru laka. Mia tiniemiu rivujo ka jogvaiano rivano-o, karina mia nemeul bereio ea nam̃ariano, mia kuvial kiniou bereio, mia kenemiu jogvaiano naio rivilig rimei ve jogvuiano bereio. \v 21 Mia nina tavukia ga tira na be m̃abono, napano ver rimonloglog kiano aura nene, mia taakano rijalele naio monoka rijog rivova-o mia ka naio rudu kenerinio. Mia bogo napano naio midu bisi, naio maka bunu sidomial kiano jogvaiano, mia naio tiniene bujo ka saariano bior kanano kiri solbouo neibano naio miyotuba ea yetemeriba nei. \p \v 22 “Naruei mia kamiu kuvitibe na ga. Vonganei mia tiniemiu nalo avujo lou ka burum̃ara jogvaiano, mia iorou kanio ana mia namalmaluvo ka kamiu bereio, ka na mia kamiu kumijikia kuvisaaro bereio ea burum̃ara saariano tai napano mia ve re toro tai naio rijikia rudular den kamiu bogo tai. \v 23 Mo bogo napano mia namalmaluvo ka kamiu, vede mia kuvisidom ka mia kuvika vite ve telabo den kiniou, mia makanio. Tenalo na kamiu kuvika re den kiniou, kamiu kumijikia kuvika rimemedu den Teta na mave. Kuvijikia kuvika ea siaku ga, naruei naio mia rijamo ka rivan kamiu. \v 24 Binimei bokar vonganei, kamiu maka kuvitum̃a kuvivika vite nalo ea siaku, a tikar banei, ver kuvivika ea siaku, na mia kumijikia kuvokario, a mia naio rila tiniemiu rivujo ka saariano. \v 25 Binimei bokar vonganei, nojom̃a nober vite nalo ban kamiu ea jamerijiano nalo, mia bogo nene jo binimei ka napano mia neilluku re bunu tibe nei rivan kamiu, ana mia neverii Teta na mave van kamiu, nemijikia neverial vite nonovio rimeravo rivu vatitigio van kamiu. \v 26 Ana ea bogo na, mia ve re kiniou ga napano kiniou monoka nevika vite nalo den Teta kar kamiu, ana mia kamiu ga kumijikia kuvika denio rimemedu ea siaku. \v 27 Kamiu kumijikia kuvika naio rimemedu, bior ka napano naio mial ka napano kumitum̃a tiniemiu jii kiniou, a naio mijikia ka napano kumonea kiniou ka nomoluo den naio nabatove ea yetemeriba nei. \v 28 Ana ea tivelinio ka vio na mia kiniou noto navan ea, nemijikia never jibe ka na neber vonga, ka napano najaluvo ea Teta na mave nebinimei ea yetemeriba nei, naruei mia nataluvo den yetemeriba nei bereio ka navan bere ea karam̃aku kanano vonuo.” \p \v 29 Naruei nuberdop̃e, nuberinavo “Tubo, vonganei jau maka bunu koilluku ea jamerijiano! Bogo nam̃a kober vite nalo meravo jibe na mia kumemi numialio bo laka. \v 30 Kumemi numijog kiamo iliano nalo, mila nubitilubar ka jau komijikia vite nonovio. Bogo na maka nuvika vikadeniano vo, jau komijikia ruei vite na nuvika denso. Jibe na, vonganei numonea jikili ka be riano, ka jau komoluo ea Atua ana kobinimei ea vio nei.” \p \v 31 Ana Yesu naio berdop̃e kumemi, naio berinavo “P̃eli vonganei ga ana kamiu kumoneaio, a? \v 32 Bo kamiu kumoneaio, bior aura nam̃a kiniou nojom̃a nober, naio jo binimei, ver p̃eli naio binimei ruei. Ea bogo nene, mia ajil kamiu kuve dedade tanea vio, p̃eli na kuvanvan veve terakurano bereio ea kenemiu vonuo nalo, mia ve re tai to vija kiniou, mia kiniou ga ve takurano noto. Mia naina naio bo ka ga kiniou, bior nemijikia ka mia ve re kiniou ga ve takurano mia Teta naio vija kiniou dam̃ariga. \v 33 Kiniou neber jibe na ka kamiu ka kamiu niukniuku rivie re kamiu, a ka kamiu kuvijog re rivova. Kenemiu meuliano na yetemeriba nei mia rivujo ga ka bogokouo, mia kiniou nojovulu vovaiano na yetemeriba nei, naruei kenemiu meuliano na ea kiniou, mia kamiu kuvileal tum̃aro na bo tulaka.” \c 17 \s1 Yesu kiano volkouano na tomoruo \p \v 1 Mia bogo na Yesu ber iliano nalo na bisi, ana naio river rivolkouo rivan karam̃ano. Naio jirarag bavin tiniabene, berinavo “Teta o, kiniou nemijikia ka vonganei be kiaku bogo na jogvaiano binimei naruei. Aire, jau kovitikar kiniou kenerimo siaku, naio rivatove re, mia naio rivavin, ka na mia nemijikia nodular lie siamo bunu bereio. \v 2 Nomonea ka mia jau kala tibe na, bior komidu burum̃ara moroano na ban kiniou ruei, ka mia neve tubo ka tomu nonovio. Mia jau komijamo ka ban kiniou ka nalo napano komije monea jum̃aku, mia nemijikia najamo ka meuliano napano naio maka rijikia ribisi bogo tai rivanlo. \v 3 Mo m̃arabo na meuliano nene napano naio maka rijikia ribisi naio jibe nei, kanio napano amijikia jau, Atua takurano ga napano naio be riano, bija bunu kiniou Yesu Kristo napano jau komiila kiniou nebinimei. \v 4 Kiniou nojuvanso nebinimei ka nala siamo rimei ve tomoruo ea yetemeriba nei, naruei nomim̃auka vite nene ruei, banbano-o vaataro ka nala nonovio im̃auano nalo napano kojidom nalaio. \v 5 A Teta, nojidom novika ver kiniou neviedu notumolu notua miramo bereio, mia jau kodu kiniou bere noto vijaso kito ve juo reje tuboiano bereio ea mermerano na vio mave, tibe ka napano kito juo romila beamu nam̃a rejii yetemeriba nei.” \s1 Yesu bolkouo ka kiano naiagagoano nalo \p \v 6 Mia Yesu jo bolkouo lie bano, berinavo “Teta, ea tivelinio na nalo na yetemeriba nei napano kobijauia bulaglo abe kiamo, jau kojianlo ban kiniou, jau komijelo amonea jum̃aku, naruei nemijikia never ka jau ka neberialso kalo ruei. Vonganei naruei nalo ajum̃a abokar jikili kiamo Iliano Lu. \p \v 7 “Nalo abitilubar ruei ka vite novo nonovio napano ajua kiniou, nalo ajavukia kiamo ijaiano nalo ban kiniou, \v 8 bior kiamo iliano napano kojian ban kiniou, kiniou nejian solio ka banlo, naruei nalo amijevio nonovio ruei, mila na vonganei nalo amonea jikili ka kiniou najaluvo easo nebinimei, jau naruei komiila kiniou. \p \v 9 “Nobolkouo banso vonganei, maka nosidom nobolkouo ka tomu nonovio na yetemeriba reraio vaarakurano, naruei nojidom nobolkouo lie vo rivior nalo napano jau komijelo ban kiniou, bior napano nalo abinimei abe kanamo ruei. \v 10 Nalo nonovio na abe kiaku, abe kiamo, a nalo nonovio na abe kiamo, abe kiaku, a nalo napano jau komiilalo ka kiniou, abe burupati na kiaku mermerano. \p \v 11 “Mo vonganei binimei bokar bogo napano mia kiniou neviedu easo bereio, maka nejikia noto bunu ea yetemeriba nei, mia kanado tomu nei mia nalo atu ga. Tibe na, Karam̃aku lu, bo ka jau kovitikar nalo nei napano komiilalo ka kiniou, jau kovokar vatitiglo rivu joomo ea kanado m̃aratavo, ka mia amijikia amei ve takurano, tibe ka na kito juo robe takurano. \v 12 \x - \xo 17:12 \xt Jon 13:18\x*Tilikiti napano nojo bijalo, nebitikar batitiglo, nobokar batitiglo yetano ka siamo. Nobitikuku batitig kalo banbano-o nalo abiniu aju batitig bo ea kiniou, mia nalo ve takurano ga kalo monoka taluvo den kiniou, tibe ka ga napano Vivitauiano Lu berialio, nina be toro napano be kenerinio navakovioano. \p \v 13 “Vaataro ka ga kiniou nomei bere ea jau naruei, mia nejidom neverial iliano nalo na ka bogo napano nojo kia ga ea yetemeriba nei vo, ka rila burum̃ara saariano nei nam̃a joa kiniou vonganei, mia naio mijikia rimei ve toru bunu ea nalo dolu na. \v 14 Kiniou nejian kanamo iliano banlo ruei, mia bogo na kulo dolu na yetemeriba nei aial nalo, aserm̃i tanea kalo. Nina bior abinimei jibe ka maka bunu ave na yetemeriba nei, javukia napano kiniou maka nove na yetemeriba nei. \v 15 Mia kiniou nojom̃a nobolkouo bior nalo na kaso, maka noto novika ka mia kovuru bulaglo den yetemeriba, mia kiniou nobika ka bogo napano aju kia ga yetemeriba nei, mia jau kuvurukolo vatitigio rivu, ka mia toro kirivova nei rila lelanlo re. \v 16 Aiou, jau kovitikar vatitiglo, bior nalo ajibe ka kiniou ga, kumemi nube valauo ga ea yetemeriba nei. \v 17 A nobolkouo bunu ka mia koverloglog kanamo ilirianiano rivanlo, ka naio rioko nonovio kialo meuliano nalo amei ave lu, ave kiamo jau takurano ga. \v 18 Nobolkouo kalo jibe na, bior jibe ga nam̃a jau komiila kiniou nebinimei ea yetemeriba nei, naruei kiniou nojom̃a nemiila bulaglo bunu ka avanvan eaio. \v 19 Nomioko kiaku meuliano vanso riviorlo, ka mia nalo bunu aioko kialo meuliano rivanso rive riano.” \s1 Yesu bolkouo ka namoneano nalo \p \v 20 Ana Yesu jo bolkouo keano, berinavo “Teta, kiniou nojom̃a nobolkouo banso, maka nobolkouo rivior nalo nei ga, mia nobolkouo bunu bior nalo dolu napano mia amonea kiniou rivior kialo iliano nalo napano abe kiaku. \v 21 Kiniou neber bo kaso Teta, ka mia nalo nonovio nei amei ave takurano, rivare ga ka kito juo. Jau, jau ea kiniou, a kiniou, kiniou easo, mia nalo bunu monoka nalo ea kito, ka mia rila napano yetemeriba momou nei rijikia rimonea ka kiniou najaluvo denso, jau komiila kiniou nebinimei yetano. \v 22 Burum̃ara mermerano nam̃a kejian ban kiniou, ana kiniou nejianio banlo, ka na mia amijikia amei ave takurano tibe ka napano kito juo kito takurano. \v 23 Jau, jau ea kiniou, a kiniou, kiniou ealo, ka mia amijikia amei ve takurano ea vite nonovio, a bogo napano tomu nalo na yetemeriba nei aialio, mia amijikia avitilubar ka be riano, ka jau naruei komiila kiniou nebinimei, a avitilubar ka napano jau tiniemo jiilo toru laka jibe ka napano jau kojom̃a tiniemo jii kiniou. \p \v 24 “Vonganei Teta, nemil maaro jibe nei, nejidom toru laka ka nalo nam̃a jau kejian ban kiniou, mia iorou ajikia avija kiniou ea kanado vonuo. Kiniou nejidom avija kiniou ka ajikia aial kanaku burum̃ara mermerano nei, napano jau komije ban kiniou beamu ea tiiano na yetemeriba nei, bior jau tiniemo jii kiniou toru laka. \v 25 Teta, jau kobe lu a komemedu, mia tomu dolu nalo na yetemeriba nei maka ajikiaso, mia kiniou nemijikia batitigso bo dam̃ariga. Naruei kiniou namila ka napano vonganei kanaku naiagagoano nalo amijikia ka kiniou najaluvo denso, jau komiila kiniou nebinimei. \v 26 Kiniou nemila napano vonganei, telabo napano amijikia kanamo bajago novo ruei, a mia kiniou nala riva lie vo, ka mia burum̃ara tinietiiano na tiniemo jii kiniou kanio naio mijikia toalo, a ka mia kiniou bunu noto vijalo bogo nonovio.” \p Naruei volkouano na Yesu kanano ban karam̃ano biniu ea vio na. \c 18 \s1 Abokakar Yesu \r Mataiu 26:47-56; Mak 14:43-50; Luka 22:47-53 \p \v 1 Yesu berial iliano nalo nei, naio bolkouo bisi, ana na naio jumolu jukamu ka kumemi kiano naiagagoano nalo, numituvan Yerusalemo bereio, numiel ea buru-melijo nubatove ea bolu na Kitron tivelinio bano. Numiel nubano nubokar jioburuolivi tai na telisu nam̃a Yesu jom̃a banvan eaio va telabo ruei, naruei numitu kija ea vio na beamu vo. \v 2 Vio nei, Jutas jo jakisor kumemi liko Yesu nuban eaio va telabo ruei, ana naio mijikia batitigio bo ruei ka bogo na a p̃eli kumemi numitua vio na kovio. Jibe na, ka bogo nei naio ba berial Yesu ka tomu na tortoru nalo ruei, mila na amiila kialo tomu nalo ajakisorio, ana naio burum̃arabo kalo abinimei ea vio nei ka Yesu. \v 3 Nalo neibano tomu na tortoru na kulo lu bija Varisis nalo amiilalo, nina be taara tai na tomu na mira na vio Romo, bija taara tai nakukuano na Yimo Lu. Ana nalo aju amiel abinimei bija blayulu nalo, bija kialo tena mira nalo. \v 4 Abinimei ajidom avokar Yesu, mia naio jom̃a mijikia batitigio bo ruei vite nalo napano mia riyotuba ka naio, mia bogo napano naio mial lo, naio maka riilo, mia naio miel ku kalo ga ban ka rivitavo ka nalo, ana mil banlo, bika berinavo “?Ei, kamiu kumitum̃a kumisirag kei?” \p \v 5 Naruei nalo nei ajumolu aju napano Jutas, toro na jiveluku ka Yesu, naio jo jumolu lelan bijalo, mia nalo aberdop̃e banio, aberinavo “Kumemi numitum̃a numisirag kema na Yesu, napano naio tena Nasarete.” \p Ana Yesu berdop̃elo, naio berinavo “Naio nam̃a kamiu kumitum̃a kuber na, kiniou nene nei naruei.” \v 6 Naruei telikiti napano Yesu ber iliano nei kalo, amiilo mia mila amiel davarvatu vaarakurano, ajibirbili dedade ea borotano. \p \v 7 A vaarakurano bereio, Yesu bika bereio denlo, berinavo “?Kamiu kuvila von ka kuver bere vonio, kamiu kumitum̃a kumisirag kei?” \p Naruei aber bereio, aberinavo “Kumemi numisirag Yesu na vio Nasarete.” \p \v 8 Ana Yesu naio berinavo “Jibe ka nam̃a kiniou neberenio ruei, kiniou nene nei naruei. A ver kamiu kubinimei kar kiniou takurano ga, bo ka kamiu kumijamo ka dolu nalo nei kanaku amijikia avano ga tibe na, kuvitokol re lo.” \v 9 Naio ber jibe na kalo, mila na kiano iliano tai napano naio berial vonga ea kiano volkouano ban karam̃ano naio miyotuba, napano naio ber jibe nei, berinavo “Ea nalo napano komijelo ban kiniou, maka ve nalo tai kalo napano kiniou namilaluvu naio bano.” \p \v 10 Aju jibe na, mia amiilo ka napano vaarakurano ga, Saimon Pitere naio jumolu burular kiano iobogu na mira, naio babijan ban parinio toro na im̃auano tai na parinio toro lu, naruei naio jetitire ea ga, mioplar tiliniene tivelinio va meruo. Toro nene siano Malkusi. \v 11 \x - \xo 18:11 \xt Mat 26:39; Mak 14:36; Luk 22:42\x*Ana Yesu mil ban Pitere, naio berinavo “Pitere, jau kodu vatitig bereio kanamo iobogu na mira na riva joomo ea siveu nene bereio. ?Jum̃abe, jau maka kosidom ka kiniou navan ea bogokouo na jogvaiano napano Teta na mave naio mije ban kiniou? Makanio, monoka navan eaio ga.” \v 12 Yesu naio ber jibe na avona bisi ana tomu na mira, bija kukuano nalo na Yimo Lu, abinimei abokakar Yesu jikili, amiorkar vatitig jum̃ano be juo, aburu naio bano. \s1 Aburu Yesu ban ea Parinio Toro Lu kiano vio \p \v 13 Naruei aburu Yesu bano, amaluvo ea Parinio Toro Lu kiano burusio, ana vite na jukamu napano amilaio, aburu Yesu ba miyotuba ea vio napano tormoruo nei Anas joaio. Anas nene, naio be Parinio Toro Lu nua beamu, mia naio joa vio na kia bija Parinio Toro Lu vou, bior napano Parinio Toro Lu vou nene, naio joro ka kenerinio vevinio niatira. \v 14 \x - \xo 18:14 \xt Jon 11:49,50\x*Toro nene siano Kaivas, mia naio naruei napano nua beamu, naio berial m̃arabo tai ban navurim̃araboiano nalo na kulo Ju kialo. Naio berinavo verver amial ka monoka auebin toro tai ve takurano ka rilarur tomu ve telabo kialo meuliano, naio mijikia rijamo ka rivu ga. \s1 Varbonbonuano moti napano Pitere mila ka Yesu \r Mataiu 26:69-70; Mak 14:66-68; Luka 22:55-57 \p \v 15 Jibe nei naruei, aburu Yesu ban ea vio napano Anas joaio, ana ea bogo na, kumemi juo Saimon Pitere numitu numitakisorlo. Beamu kumemi juo Parinio Toro Lu nei nuburon vio takurano, naruei amijamo ka kiniou natakisor Yesu nava jouro, mia aberbure Pitere jo bo. \v 16 Aber naio to tavio ga ea morouo, mia bogo napano nemial jibe na, nabano bereio, nemil ban toro na toru nei kiano niatira na im̃auano tai, napano jikili jua morouo. Ana niatira nei mijamo ka kiniou ka novuru Pitere bunu riva jouro. \v 17 Mia bogo napano Pitere jo binimei jouro, niatira nei mialio, bika denio, berinavo “?Ana jau bunu kobe naiagagoano tai na toro nei kanano, ina?” \p Mia Pitere naio mijogio, miilo kanio ana berdop̃e mila sibililio, berinavo “Ee, makanio.” \p \v 18 Ana Pitere naio mial ka napano tomu na im̃auano bija kukuano nalo ajovokar sebi tai ka vovojulu, ana ajumolu aju jeliviv eaio amijegilo, mia naio bunu ba vaataro kalo, jo mijegi naio eaio. \s1 Parinio Toro Lu moruo Anas mila vikadeniano nalo den Yesu \r Mataiu 26:59-66; Mak 14:56-64; Luka 22:66-71 \p \v 19 Naruei amila Yesu jumolu ju jukamu ea mirano Parinio Toro Lu moruo nei Anas, ana naio bika vite telabo denio. Naio bika jum̃abe ka naiagagoano nalo napano amonmonea naio, a bika denio ka tivelinio na verloglogiano nalo nam̃a naio jom̃a jian banlo. \v 20 Mia Yesu maka river vite ve telabo vanio, mia naio ber vatitigio ga banio, berinavo “Vite nonovio napano nojom̃a neberloglogio, kiniou maka lele neverloglog lukuvanio mia kiniou nojom̃a neberialio ea vio medave meravo banlo abiniu. Dam̃ariga nojom̃a neberloglog kiado kulo Ju joomo ea yimo na volkouano, p̃eli na joomo ea Yimo Lu, naruei dam̃ariga nalo miroano ajum̃a amiagago ka kiniou. \v 21 ?Tibe na, bior venia ana jau kobika den kiniou ka neberlogloglo jum̃abe? Ver jau kosidom kejikia, mia bo ka jau kovika von nalo nam̃a dam̃ariga ajum̃a amiagago ka kiniou. Nalo amijikia batitigio na.” \p \v 22 Mia bogo na Yesu ber iliano nei, nakukuano nalo tai kalo napano naio jikili ju vaataro kanio, naio mijogio jibe ka Yesu jom̃a miyotel ea toro na toru nei, naruei naio mijuba Yesu, mil banio berinavo “?Ei, jau be tiniemo ka koverdop̃e toro lu na kanado ka iliano na jibe na! Jau kovitikarso.” \p \v 23 Mia Yesu berdop̃eio berinavo “Kovitii vatitigio vonio kanaku iliano nei. Ver nomila sibi, bo ka jau koverial ea nalo na miralo, ka namila sibi jum̃abe. Mia ver maka never vite tai napano maka rimemedu, bior vaio ana komijuba kiniou?” \p \v 24 Ana kario, aburu Yesu, napano amiorkakar jum̃ano nalo kia ga vo, ajaluvo den tormoruo Anas, aburu naio ban ea komeli na Parinio Toro Lu Kaivas kanano, ana naio mila vijagiano kanio. \s1 Varbonbonuano valuo napano Pitere mila ka kiano Tubo \r Mataiu 26:71-75; Mak 14:69-72; Luka 22:58-62 \p \v 25 Mia Saimon Pitere jikili ju bijalo ea tivelinio na sebi, aju amijegilo, ana abitilubar kija naio, ana abika denio aberinavo “?Jum̃abe, p̃eli jau bunu kobe toro na kiano naiagagoano tai?” \p Ana naio berbure, naio berdop̃e berinavo “Makanio, kiniou maka neve kanano.” \p \v 26 Pitere berdop̃e jibe na, mia nalo tai napano m̃a ajumolu aju na naio be Parinio Toro Lu kanano toro na im̃auano tai, napano naio be torogio tai nanua Pitere jelar buru tiliniene meruo. Naio jikili lie vo ka bika bereio den Pitere, naio berinavo “?P̃eli jau maka kove kanano tai, mia kiniou be tinieku ka namialso bija naio yako ea buruolivi ruei?” \p \v 27 Mia Pitere milavanio jikili, naio barbonbonua varolu ka ninei, naio berinavo naio maka rijikia Yesu, mia monloglog ka aura nene ana amijog tormano jokokoreko. \s1 Aburu Yesu ba jikili jukamu ea Pailat mirano \r Mataiu 27:1-2,11-14; Mak 15:1-5; Luka 23:1-5 \p \v 28 Naruei viomijeni mermeravo kia ga vo, maka viorijeni vatitig vo, mia Kaivas naio mil ban Yesu ruei, naruei aburu naio ajaluvo den vio nei bereio, aban ea Pailat kanano komeli. Pailat naio be toro na toru napano kulo Romo abitirilar naio ka rije tuboiano ea buruvenuo na kulo Ju nalo kialo. \p Mia ka bogo na abinimei vaataro ka kanano komeli, kulo Ju nalo kialo navurim̃araboiano tinielo maio ka jibe ka napano abel ka ava joomo ea yimo nei, ajidomii ver ava joomo eaio mia rila amei ameravo re bunu ea Atua mirano, mia ajikia re ka avijurukarlo ka sinaniano na Jokoluolu na Sidomkariano na Ioruriano. Tenene na, aburu Yesu, abinimei aju tavio ga, mia maka ava joomo. \v 29 Ana aberial ka Pailat, ana naio binimei tavio mial lo, bika denlo, berinavo “Mo, kamiu kuver von kema nei mila venia na bova ana kuburu naio binimei jua miraku kavijova niogoravo nei jibe na.” \p \v 30 Ana nalo aberdop̃e, aberinavo “Maka, kumemi numijikia nuver kaso ka toro na, naio m̃a mila kirivova-o mia! Ver p̃eli, mia kumemi maka nuvijikia nuvuru rimei vanso.” \p \v 31 Ana Pailat berinavo “Ver tibe na, mia kamiu ga kumijikia kuva kuvisian vironiano na vabe van naio napano memedu ka kenemiu tuboiano.” \p Naruei navurim̃araboiano na kulo Ju nalo aber kanio aberinavo “Ea kenememi tuboiano, kumemi numijikia nuvitibure naio ka atuba bin rim̃aro, mia vonganei tuboiano na vio Romo naio berbure kumemi bereio ka mia kumemi maka nuvijikia bunu ka nuvila tibe na. Jau takurano ga, kobe toro na toru na parinio tubo na vio Romo kanano, jau ga komijikia kalaio, jau ga komijikia koverinavo asian vironiano na m̃ariano rivanio ea m̃akolkolo.” \p \v 32 \x - \xo 18:32 \xt Jon 3:14, 12:32\x*Mia bogo napano amije iliano nei ban Pailat, maka ajikia, mia aju amila Yesu kiano iliano tai re nua naio binimei be riano. Nina bior naio berial kiano m̃ariano ruei, berenio memedu ga ea venia napano kulo Romo nalo ajum̃a amila, napano ajuk kakar toro ea m̃akolkolo. \p \v 33 Mia Pailat jidom ril kija naljuo Yesu ga, ana naio ba joomo ea kiano komeli, naio bio ber Yesu rimei rial naio vo. Naruei amiila Yesu ba joomo, ana Pailat bika denio, berinavo “Kiniou nojidom ka jau koverial vatitig rivu van kiniou. Jau kobe Parinio Tubo na kulo Ju be riano, p̃eli na makanio?” \p \v 34 Mia Yesu maka riverdop̃e rimemedu rivanio, mia naio berdop̃e liliu ea navikadeniano tai, naio berinavo “?Kanamo vikaniano na, jau kobika vatitigio, p̃eli na jau kobika den kiniou bior venia ga napano jau komijog nalo dolu ajum̃a aber niegeniege kiniou kanio?” \p \v 35 Ana Pailat berdop̃eio, berinavo “Ii, kiniou maka nejikia den kamiu kulo Ju nalo, kiniou maka neve kamiu tai. Kiniou nemijikia ga ka kanamo tomu nalo naliko tomu na tortoru na kulo lu nalo na kenemiu, nalo aburuso kobinimei ka netibureso. Jibe na, nojidom nejikia ga ka jau komila venia napano nalo amialio maka rimemedu?” \p \v 36 Ana Yesu berdop̃e, berinavo “Nalo ajidom ka jau monoka ketibure kiniou, bior ka napano nalo maka asidom kiniou neve tubo kalo. Mia kanaku tuboiano naio maka tibe ka tuboiano nalo na yetemeriba nei. Kanaku tomu nalo maka ala mira vija nalo na abinimei ka avokakar kiniou ruei na, ka mia kiniou navan ea re kenememi tomu na tortoru na kulo Ju nalo jum̃alo. Kumemi maka nuve tomu na mira tibe na, bior kanaku tuboiano naio maka ve tena yetemeriba nei.” \p \v 37 Ana Pailat berkanio, berinavo “?A na m̃a ka nomijog koberii kiamo tuboiano, jibe ka napano jau kobe parinio tubo tai ruei ina?” \p Ana Yesu berinavo “Naina naruei! Jau kobakario vatitigio kiana, javukia napano jau koberenio. Kiniou nebinimei yetemeriba nei, nomiyotuba eaio, kar vite na ga naruei, a ka kiniou nemei neverial ilirianiano nalo van kiano tomu nalo. Toro na m̃a naio jikili ju tivelinio na ilirianiano, mia naio riagago rivu ka kiaku iliano.” \p \v 38 Naruei Pailat bika den naio bereio, berinavo “Ana kei mijikiaio, ilirianiano naio be vaio na?” \s1 Pailat jidom tuvan Yesu rivan bereio \r Mataiu 27:15-31; Mak 15:6-20; Luka 23:13-25 \p Telikiti napano Pailat ber iliano nei bisi, naio jumolu batavio bereio, ana naio berial ka kulo Ju napano ajikili aju tavio, naio berinavo “Tete na, kiniou nobitiio ruei mia maka naleal vite na bova tai toa naio leleio. Bo kanio naio mijikia riva tavio bereio ga tibe na. \v 39 Mia ver kamiu kuvitum̃a tiniemiu rimaio, ka yuka nonovio, ea jokoluolu nalo nei, nojom̃a noburular kamiu tai napano joa nalakoiano, nomijamo ka naio biedu bereio ea kamiu jibe na ga. Naruei kiniou nemial jibe ka ea yuka nei, naio bo ka ver kiniou notuvan toro nei, kenemiu Parinio Tubo kulo Ju nalo, naio riviedu ea kamiu tibe na ga.” \p \v 40 Naio berial jibe na, mia nalo maka asidomio, amiaga burelo aberinavo “Makan, maka leleio, kumemi maka nuvisidom toro na. Kotuvan dolu na Barabas rimei maluvo kean kumemi bereio.” Barabas na m̃a aberiio, naio be toro Ju tai napano nanua mila baravo die kulo Romo nalo. \c 19 \s1 Pailat mijamo ka avitiv Yesu \p \v 1 Mia Pailat naio jidomii ka tuvan Yesu rivano, mia tomu na tortoru na kulo Ju nalo ajikili ka aberbureio. Ana Pailat jidom rila titai ka asaaro kanio, ana naio miila kiano tomu na mira ka alavon ka avitiv naio kija beamu vo. \v 2 Mia na mira nalo aburu naio bano, abar nionoti tilikibi abili vatitigio bo, ana amidu joa pariparinio jibe ka toro na toru tai kiano batubatu. Mia abar kulukoti na bo tai napano be si, jibe parinio tubo m̃ano, amiya ea naio. \v 3 Ana aju lilie abinimei vaataro kanio, abeve terakurano amiyotel eaio, aberinavo “!Parinio tubo na kulo Ju nalo kialo, aiou! !Kumemi nubatove kaso!” Aber iliano nei kanio, ajum̃a amijubajuba kulbibinio. \fig Abar nionoti tilikibi abili vatitigio joaio|alt="Crown-of-thorns" src="44_John19.2_CrownOfThorns.tif" size="col" loc="Top right" copy="Gordon Thompson" ref="19:2" \fig* \p \v 4 Bisi na iorou kanio, ana Pailat naio ba tavio bereio kean tomu na tortoru na kulo Ju nalo kialo napano aju tavio kiano, naio berial kalo, berinavo “Mo, vonganei kiniou nojidom kamiu monoka kuvitilubar ka kiniou maka bunu neleal ka kema nei, vovaiano joa naio leleio, naina naruei mia kiniou novuru rimei rivan kamiu bereio.” \v 5 Naio ber jibe na, ana Yesu naio miyotuba tavio, jikili ju kamu ea miralo, bija batubatu na tilikibi ea parinio bija kulukoti napano amiya eaio. Naruei Pailat berial ka kulo Ju nalo, berinavo “Nainei naruei be kenemiu toro na toru!” \p \v 6 Mia tomu na tortoru na kulo lu nalo, bija navitikariano nalo na Yimo Lu, bogo napano abitilubar venia napano Pailat naio jidom rilaio, nalo maka lele asaaro kanio naruei, nalo ajum̃a amiaganiaga, aberinavo “Kuvituku kakar naio ea m̃akolkolo! !Kuvituku kakar naio ea m̃akolkolo!” \p Mia Pailat maka bunu rijikia tovulu lo naruei, mijamo, berinavo “Mo, ea kanaku vitiiano, kema nei naio maka rila vite tai vova lele garuei, a verver kuvisidom, kamiu ga kuvuru naio kuvituku kakario ea m̃akolkolo.” \p \v 7 Mia bogo na amijogio, maka asaaro, aberinavo “E makanio! Komijikia ruei ka maka nuvijikia nuvila tibe na. A be riano, bo ka kema na naio rim̃aro, bior naio milakorov kenememi tuboiano. Naio jom̃a milavonio ka vavavinia naio tulaka, ka ver naio be Atua kenerinio. A jau ga naruei komijikia kala rim̃aro.” \p \v 8 Mia bogo na Pailat mijogial vite nei, burum̃ara moroano tai binimei ea naio bereio, naio jo jidomii toru ka Yesu naio be toro na vabe bereio, \v 9 ana naio ba joomo ea kanano komeli bereio, naio bio Yesu binimei, bika denio, berinavo “?Jau, vio na vabe naruei naio be kanamo vio memedu?” \p Naio bikanio, mia Yesu maka ril, maka river titai vanio. \v 10 Mila na Pailat naio berinavo “Ei, jau kojom̃a maka keil tibe na, jau ga komila bulagso bereio. Bo kanio jau kover titai van kiniou, bior kiniou naruei, joa kiniou ka nala venia napano nojidom nala vanso. Ver nosidom jau kava tavio bereio tibe na ga, kiniou nemijikia nalaio, p̃eli na ver kiniou nosidom kam̃aro ea m̃akolkolo, kiniou nemijikia nalaio. Vede jau komijikia vite na naruei?” \p \v 11 Vonganei Yesu mil naruei, naio berdop̃e banio, berinavo “?P̃eli jibe na kovio, mia be kei na naio mije moroano na banso ka kala tibe na? Verver Toro na toru na mave naio maka rijamo ka vanso, maka kejikia kala titai ka kiniou leleio. Ver koverinavo kiniou nam̃aro, nina be kiamo vovaiano tai ruei, mia naio napano midu kiniou nojoa jum̃amo, naio mila bova laka, naina be kiano burum̃ara kariano tai na.” \p \v 12 Telikiti napano Pailat mijog Yesu mil jibe na, naio milavon bereio naio jidom ka tuvan naio rivan ga tibe na, mia kulo Ju nalo kialo tomu na tortoru abio bereio, aberinavo “Kema na naio barvar ka naio-o mia, berinavo naio be parinio tubo tai, naio jidom rila naio to mave, ka kanamo toro na toru nei Parinio tubo Sisa naio totano. Tibe na, ver jau kotuvan naio rivano ga tibe na, jau komila im̃auano tai napano mia Sisa naio maka saaro ka leleio ga, mia rivuku larso den kiamo im̃auano na.” \p \v 13 Nalo aber jibe na, mila na Pailat kiano jidomiano beve juo bereio ana naio mila aburu Yesu ba tavio ea komeli bereio, ana ba jotano mave ea kiano vio tai na tibureiano, napano abio ka Puruveru Vodobi, p̃eli na napano kulo Ju abio ka Kapata. \v 14 Ana ka bogo na, binimei bokar niogoravo naruei, nina ea legiano na imoniano na vite nonovio na beni nene napano be burum̃ara legiano na Jokoluolu na Sidomkariano na Ioruriano. \p Mia Pailat naio jotano mave ruei, naio jiloglog Yesu ban tomu na tortoru na kulo Ju nalo napano ajikili aju yetano aju, naio berinavo “!Nina naruei, be kenemiu Parinio Tubo nei!” \p \v 15 Mia maka asidomio, amiaga koko vio laka, aberinavo “!Kuvurular naio rivano! Kuvituku kakario mave ea m̃akolkolo, kuvuebin rim̃aro!” \p Ana Pailat naio berdop̃e banlo, berinavo “!Tomnei! ?Jum̃abe, kamiu kumisidom ka kiniou nala ka napano mia auebin kenemiu Parinio Tubo nei?” \p Naruei tom na tortoru na kulo lu nalo aberdop̃e, aberinavo “?Kei naio ber naio be kenememi Parinio Tubo? Toro na toru Sisa naio ga takurano be kenememi Parinio Tubo.” \p \v 16 Mia Pailat mial ka ajikili laka, mo naio mijamo ka Yesu banlo, midu naio joa jum̃alo ka atukukakario ea m̃akolkolo, tavukia napano nalo ajidomio. \s1 Ajukukakar Yesu ea m̃akolkolo \r Mataiu 27:32-50; Mak 15:21-37; Luka 23:26-46 \p \v 17 Pailat midu Yesu joa jum̃alo, naruei nalo aburular naio bano. Mia bogo napano aju abano, amila napano Yesu midu ga bereio kiano m̃akolkolo, naruei ajukamu kanio aba abokar suku sesa napano sano veru nene nalo ajavukia bordada na kulorinio tai, napano abio jelea iliano na Ipru aber Kolkota. \p \v 18 Ea vio nene naruei, ajukukakar Yesu ea m̃akolkolo, a bija tom juo dolu bunu, tinene jo tivelinio ka naio, a tinene jo tivelinio a naio jo iviso kalo. \p \v 19 A Pailat kiano iliano tai, naio berii kalo ka avivitauia bisi na atukukario to mave ka Yesu parinio, jibe napano naio ber “Yesu re Nasarete, kulo Ju nalo kialo Parinio Tubo.” \v 20 Iliano nene, abivitauia jel ea iliano tolu, Ipru na kulo Ju kialo, Latin na kulo Romo kialo, a Krik na kulo Kris kialo, naruei amidu jo mave ea Yesu kiano m̃akolkolo. Vio na m̃akolkolo nei naio vaataro ga ka bulukomeli, mia tomu nalo nam̃a ajum̃a amiel abinimei m̃a abarvar laka ea vio nei amial iliano nei ana ajum̃a abulukuio. \v 21 Mia tomu na tortoru na kulo lu nalo na kulo Ju nalo maka asaaro ka iliano nei. Nalo aberilubarbar ban Pailat, aberinavo “Toro na toru, jau koberenio avivitauia tibe nei aver ‘Parinio Tubo na kulo Ju kialo,’ jau kober maka rimemedu laka. Kumemi numisidom ka avilig bereio, avivitauia tibe nei, aver ‘Naina, naio ber be kulo Ju nalo kialo Parinio Tubo.’ ” \p \v 22 Mia Pailat maka sidom, naio jidom ka tobo ga tibe ka napano naio berenio, ana naio berial banlo memedu, berinavo “Vite napano nebivitauia, nebivitauia ruei.” \s1 Namira nalo ajanika Yesu kiano kulum̃arauo nalo ealo \p \v 23 Tomu na mira nalo ajuku kakar Yesu naltolu ea kialo m̃akolkolo, mia amijilimebi. Tomu na mira nalo nei nalo veri, abokar Yesu m̃ano kulum̃arauo nalo, mia aberinavo atan kalo ea taara ve veri, tai kanano tai, tai kanano tai, jibe na. Nalo ajanka jibe na ba bokar Yesu m̃ano kulukoti na toru, mia maka asidom ajede kokorovio niati ve veri ealo bior kulukoti nene, maka aiasosolio, mia amim̃auka ea burum̃ara niati kulum̃arauo takurano ga. \v 24 Mila na aberver kalo, aberinavo “Maka rivu ka rejede lelan kulukoti na, mia bo ka kito reiere m̃abujo ga riviorio.” Mia maka ajikia, mia nalo ajum̃a amila memedu ga ka iliano tai ea iouano tai ea Niosi Lu na Iouano re nua ruei. Iliano nene naio ber jibe nei, naio berinavo \q1 \qt Ajanka m̃aku kulum̃arauo jan ealo, \qt* \q1 \qt mia amiere m̃abujo ka m̃aku kulukoti. \qt* \rq Iouano 22:18\rq* \p Iliano nei naio ber jibe nei, memedu ga ka venia napano tomu na mira nalo amilaio. \s1 Yesu mil ban kenieno \p \v 25 Nalo ajelan Yesu mave ea kiano m̃akolkolo jibe na, a ea nalo napano m̃a ajikili aju vaataro ajum̃a abitio, be tira veri. Nalo nei be Yesu kenieno, a kenieno dolu na teliki, a Mere napano koano Klopas, a Mere na vio Maktala. \v 26 Ana Yesu jirarag batove, naio mial kenieno, a naio mial ka napano kiniou bunu, napano kumemi juo nube kuruememi, nejikili noju vaataro, ana naio berial kiniou ban kenieno, naio berinavo “Tiramoruo, ninei be kenerimo nei naruei.” \v 27 Mia naio mil ban kiniou bunu, naio berinavo “Naina, be koniomo nei naruei.” \p Mia jikar ka bogo na, kiniou noburu tiramoruo nene binimei mon ea kiaku vonuo, kiniou nobitikar batitig naio bo jibe ka kenieku. \s1 Yesu naio m̃aro \p \v 28 Yesu naio mijog bova mave ea m̃akolkolo banbano-o naio bitilubar ka kiano im̃auano naio mila nonovio biniu ruei, naruei naio berial berinavo \x - \xo 19:28 \xt Iouano 69:21\x*“Midou jer kiniou.” Nina be kiano iliano tai bereio napano naio ber ka iliano tai ea Niosi na Iouano Lu nalo rimei rive riano. \v 29 Mia nalo amijog ka napano naio ber midou jerio, naruei nalo amidu burujumu tai, abudom ea m̃alo m̃arjum̃elm̃elu tai napano jua baju tai, ana nalo amiyukuru kar ka jaiesi tai, ajian bavin jokol Yesu niono. \v 30 M̃arjum̃elm̃elu nei jokol niono bisi, ana naio berial iliano tai, naio berinavo “Biniu biniu naruei.” Mia bogo napano naio ber iliano nei, naio jurubanini ka parinio, naio mijamo ka niununo bano, naio burum̃aria kiano jegi ana m̃arodobi. \s1 Amieldulu Yesu merikono \p \v 31 Bogo napano Yesu m̃aro, nina ea legiano viovare ea legiano na lavatitigiano na vite nonovio na Jokoluolu na Sidomkariano na Ioru-riano. Jibe na mia beni nene, naio be legiano lu na toru na jokoluolu nene, mia ea bogoti na, be lu laka ka atokol mokotenano kulorinio na m̃aro. Mila na tomu na tortoru na kulo Ju nalo ajidom ka monoka avar bulag mokotenalo tomu tolu nei beamu, karina m̃erenio rijoru. Mia amerou ka tibe m̃a nalo tolu nei tai maka rim̃aro vo, naruei amiila toru ba ban Pailat, abika ka ver amijikia asavokokorov jaalo ka am̃arm̃aro sop̃eli. \v 32 Ana Pailat mijamo kanio, mia kanano tomu na mira nalo abinimei ajavo korovio naio jaano napano ajukar naio ea m̃akolkolo tivelinio ka Yesu, karina amila ka nalo tinene. \v 33 Mo nalo abano ka ala ka Yesu bunu, mia amial ka napano m̃arodobi ruei, mila na maka bunu ala kanio. \fig Naio jurubanini ka parinio, mijamo ka niununo bano ana m̃arodobi|src="44_John 19_34_Water&Blood.tif" size="col" copy="Gordon Thompson" ref="19:34" \fig* \p \v 34 Mia na mira tai midu kiano mira, julu dulu Yesu merikono tivelinio, naio miyuku ba joomo banbano-o amial ka napano burum̃ara burukija bija uei miararo batove. \v 35 Naruei vite nei naio be riano laka, bior ka napano kiniou namial ka miraku. Nomijikia ka be riano, ana neberial ka kamiu, naruei kamiu bunu kumijikia kumonea ka vite nei naio be riano ga. \v 36 Vite nalo nei ama-luvo jibe na ka rila iliano nalo na ea vivitauiano lu nalo re nua amei ave riano. Iliano tai naio ber jibe nei, berinavo \q1 \qt “Maka bunu na niabene tai napano mia rivurikorovio,” \qt* \rq Iouano 34:20\rq* \m \v 37 \x - \xo 19:37 \xt Visi 1:7\x*a dolu nene naio berinavo \q1 \qt “Ajulu niegeniege lelan naio, bisi na mia atu avitii naio.” \qt* \rq Sek 12:10\rq* \p Naruei bajago na Yesu kiano m̃ariano naio jibe ga na napano iliano nalo na aberialio nuanua ruei. \s1 Amidu Yesu mokotenano mon ea buluvae \p \v 38 Mia toro na toru tai na kulo Ju nalo kialo, siano Yoseve, na vio bulukomeli na Arimatea, naio be Yesu kiano naiagagoano tai kirisiou kija ruei, mia naio jom̃a milavan kiano moneano ka napano naio jom̃a mermerou ga ka tomu na tortoru dolu nalo. Mia bogo napano kiano Tubo naio m̃aro, karina merouano nei bakovio, naruei naio ban ea Pailat mirano, bika Yesu mokotenano. Ana Pailat mijamo kanio, ana naio ba midular Yesu mokotenano ea m̃akolkolo. \v 39 \x - \xo 19:39 \xt Jon 3:1,2\x*Mia toro dolu tai naljuo Yoseve ka bogo na, nina be Nikotimas m̃a napano beamu, naio ba lukuluku ga ka riva rial Yesu ea bogiano tai ka ritukunu vijaio. Naruei Nikotimas naio binimei ka bogo nei, naio bar bunu saba tai binimei ka rujuvuluko batitig ka Yesu mokotenano, bija burum̃ara bam̃aatei tai, napano natemiiano nene juvulu kilo duelimo va rolu [30]. \v 40 Naruei nalo amidu Yesu mokotenano, amijuvulukoio ka kulum̃arauo nalo napano mivu, bija m̃aatei nalo neibano jibe ka nam̃a kulo Ju nalo ajum̃a amilaio julaka ea kialo m̃ariano nalo. \v 41 Amijuvuluko bisi, mia vaataro ga ka vio napano ajukukakar naio m̃aro ea, tiniavio tai jo, mia jouro ea tiniavio nene be bulukup̃ili vou na puruveru tai jo, napano aje vonga ka adu tasim̃aro romoneaio, mia maka ve tai rivan ea vo. \v 42 Naruei amial ka vaataro napano m̃erenio rivatove, bogo bulati ga ana Legiano Lu tikario, naruei amidu Yesu mokotenano mebi joomo ea vio nene. \c 20 \s1 Buluvae be teau jo \r Mataiu 28:1-8; Mak 16:1-8; Luka 24:1-12 \p \v 1 Amidu Yesu mokotenano mon joomo ea buluvae nene, joa bano-o bokar legiano moti na sude dolu. A be tire nalo tealo kalo, jibe ka Mere na vio Maktala nalo, ajumolu kavijova niogoravo amiel ea vio bobogio abinimei ea buluvae. \p Mia bogo napano abinimei vaataro, amiilo va ka napano burum̃ara puruveru maka bunu toko buluniono buluvae, amelivilivilar kanio ruei jo mon tivelinio ka ga. \v 2 Mia bogo napano Mere naio mialio, naio barp̃ilig jikiti ban bereio, naio binimei mial Saimon Pitere bija kiniou nam̃a kumemi juo Yesu numitibe kuruememi, naio berialio ka kumemi juo, berinavo “!Ai, abe Yesu mokotenano ba kovio tai ruei! Amidu lario ba kovio, kumemi maka nuvijikia ka naio jo be naruei.” \p \v 3 Kumemi juo numijogio, naruei numitumolu nuban sop̃eli ea buluvae. \v 4 Numitikiti nubano, mia nojovulu Pitere, noboru ea vio nene jukamu, mia Mere bunu jakisor kumemi binimei bereio. \v 5 Nabano naboru ea buluvae, naban vaataro neminiadu ba joomo ea vio nei napano amidu Yesu mokotenano mon eaio. Mia maka bunu neialio, mia nemial ga kulum̃arauo napano amijuvuluko ka Yesu, jibirbil jibe na ga aju, mia maka nava joomo. \v 6 Mia maka vesiou ana Saimon Pitere naio iorou binimei mijaka ba joomo ea buluvae. Naio mial kulum̃arauo nene nalo, jibe ka ga napano amijuvuluko ka Yesu nua viomijeni niovo ruei. \v 7 Mia be ielikono tai, napano amiorkar ka Yesu parinio, naio maka to vija kulum̃arauo nalo, mia amijuku batitigio bereio jo naio takurano. \p \v 8 Pitere naio jom̃a bitii vite nalo nei jibe na, mia kiniou bunu naba joomo nebitiio. Nubitiio jibe na, numijikia naruei a numonea ka napano Yesu jumolu bereio meul den nam̃ariano ruei, be riano mia be riano. \p \v 9 Beamu, kumemi naiagagoano nalo maka nuvisidomiio ka mia tibe na, bior napano maka nuvijikia ka napano Vivitauiano Lu nalo ajum̃a aberialio ruei ka mia kiado Naverikariano monoka rim̃aro karina mia naio rimeul bereio. \v 10 Beamu, maka nuvijikiaio, mia vonganei kumemi juo numialio ka mirememi. Naruei nubitiio banbano-o, bisi ana kumemi nuban bereio vonuo. \s1 Mere na vio Maktala mial Yesu \r Mataiu 28:9-10; Mak 16:9-11 \p \v 11 Kumemi juo nuba vonuo bereio, mia Mere naio jikili ju tavio ea niono buluvae nei ga ju jogumirano jibirbili. Naio jom̃a jegi jibe na banbano, mia naio jirarag ba joomo ea buluvae, \v 12 naruei naio miilo bereio ka nailiano juo amiya kulum̃arauo napano miuvuruvu laka, aju ajutano mave. Tinene jotano ea vio napano beamu Yesu parinio mebi eaio, a tinene naio jotano ea vio na jaano ban eaio. \v 13 Ana naljuo amil ban Mere, aberinavo “?Koig, jau kojom̃a kejegi vaio?” \p Naio berdop̃e berinavo “Amidular kanaku Tubo bakovio tai, maka nejikia ka amidu naio mon be naruei.” \v 14 Naio ber iliano na, karina naio jiraragodi bereio, naio mial toro tai jumolu jikili ju. Naio maka rivitilubario, mia be Yesu nene. \p \v 15 Naruei Yesu bunu bika denio, berinavo “?Koig, jau kojom̃a kejegi vaio? Kojom̃a kejirag kei ea vio nei?” \p Mia Mere naio beriam̃a toro na im̃auano ea vio nei ga, naio berdop̃e banio, berinavo “Toro na toru, ver jau naruei komidular naio ea vio nei, aiou, jau koverial ka kiniou vio be naruei komidu mokotenano joaio. Kiniou nojidom ka nodu rimei to vatitig ea jeleigio bereio.” \p \v 16 Naruei Yesu bio Mere ka siano, berinavo “Mere!” \p Naio mijogio, ana barip̃iligio, bitilubar ka be Yesu, ba vaataro kanio, bioio mije kialo iliano, berinavo “Raponi!” napano nioti na iliano nei berinavo “Naverloglogiano.” \p \v 17 Ana Yesu ber kanio, berinavo “Mere, to, kotokol re kiniou tibe na. Kiniou maka najikia notoa vio nei, bior maka nava mave vo ea Teta. Mia bo jau kavan ea kuruaku nalo, koverial kalo ka kiniou neber jibe na, ka vonganei, kiniou nojo nabavin mave bereio ea naio napano be karam̃aku, a be karamemiu, napano be kiaku Atua, a be kenemiu Atua.” \p \v 18 Ana Mere na Maktala naio mila jibe na naruei, binimei bereio ea kumemi naiagagoano nalo, berialio berinavo “Kiniou namial Tubo ka miraku,” a naio berial ka kumemi vite nalo nam̃a Yesu berkanio. \s1 Yesu miyotuba ka naiagagoano nalo \r Mataiu 28:16-20; Mak 16:14-18; Luka 24:36-49 \p \v 19 Ana ea legiano moti na sude nei kia ga vo, kijev nene, na kumemi naiagagoano nalo numitu vio takurano joomo ea vio nam̃a numitua numituluku eaio. Nubukar batitigio m̃aratavo nalo, bior ka napano numerou ka tomu na tortoru na kulo Ju tiniel ser kumemi bunu, tavukia nam̃a tiniel jer Yesu beamu ruei. Numitu jibe na, mia kolvare ga, Yesu maluvo binimei jikili ju iviso ka kumemi, berinavo “!Tum̃aroano to vija kamiu!” \v 20 Naio ber jibe na, karina naio jiloglog ka kumemi ka jeleig butoto nalo ea jum̃ano bija burum̃ara niajebijo na ea merikono tivelinio. Numialio, mia bogo napano nubitilubario ka be Tubo, numisaaro mia numisaaro. \v 21 Naruei naio ber ka kumemi bereio, berinavo “Tum̃aroano to vija kamiu!” A naio jusolio, berenio “Javukia ga napano Karam̃aku naio miila kiniou ka nala kiano im̃auano, naruei kiniou neiila kija kamiu bunu ka kuvila tibe na.” \p \v 22 Iorou ka nina, naio miuvu jegi binimei ea kumemi, naio berinavo “Kamiu kuvokar Niununo Lu. \v 23 \x - \xo 20:23 \xt Mat 16:19, 18:18\x*Toro kei napano ver kamiu kuviekokoa naio rivior kiano kariano, mia kariano nene taluvo den naio, mia toro kei napano ver kamiu kuviekokoa re naio rivior kiano kariano, mia kariano nene to dam̃ariga ea naio.” \s1 Tomas mialio ana naio moneaio \p \v 24 Telikiti napano Yesu maluvo ea kumemi, kumemi tai maka to, nina be Tomas Savoro. \v 25 Iorou kanio, numial naio, nuberialio kanio, nuberinavo “!Tubo naio maluvo ea kumemi, numial naio ruei!” \p Mia naio maka sidom rimoneaio, berinavo “Makanio, kiniou monoka naial naio ka miraku. Ver kiniou naial re jeleig butoto ea jum̃ano, a notokol ka m̃arjukujum̃aku nei, a ver kiniou nasian re jum̃aku nei ea niajebijo ea merikono, mia kiniou nomonea re ka naio meul bereio.” \p \v 26 Tomas berial kanano jidomiano nei, mia sude takurano barlaka bano, na kumemi numitu vio takurano bereio ea vio nei nua. Ea bogo nene Tomas bunu jo kumemliko, a m̃aratavo nalo ajetavo batitigio bo aju, mia Yesu miyotuba ka kumemi vaarakurano bereio, berinavo “!Tum̃aroano to vija kamiu!” \v 27 Naio mil ban Tomas, berkanio, berinavo “Naine be jum̃aku, jau koyuku m̃arjukujum̃amo, kotokol veveio. Naine be merikoku, jau kodu jum̃amo toaio. Jau kovitovtonia re bunu, koviekar kiniou sikili.” \p \v 28 Tomas mijogio, bitii Yesu, naruei berdop̃e berinavo “Kanaku Tubo, jau kobe kanaku Atua!” \p \v 29 Ana Yesu berkanio, berinavo “?Jum̃abe, jau komial kiniou, ana komonea kiniou? Nina bo, mia burum̃ara ilivuiano toa nalo napano maka aial kiniou vo, mia amonmonea kiniou ruei.” \fig Mia iliano nonovio na jua niosi nei be tena rijai kamiu kumonea ka Yesu naio be Naverikariano|alt="John wrting his gospel" src="44_John 20_31_JohnMark.tif" size="col" ref="20:31" \fig* \s1 Iliano na maaro tai \p \v 30 Saba miroano napano Yesu milaio, nebivitauia jua niosi nei ruei, mia naio mila burutomoluo dolu telabo bunu ea mirememi napano maka nevivitauia bulagio. \v 31 Mia iliano nonovio na jua niosi nei, be tena rijai kamiu kumijikia kumonea ka Yesu naio be Naverikariano, naio be Atua kenerinio riano. Naruei kenemiu moneano ea siano na, mia ve m̃arabo na mia kuvokar meuliano ea naio. \c 21 \s1 Yesu naio miyotuba bereio, ka kiano naiagagoano aluo \p \v 1 Iorou kanio, kumemi naiagagoano nalo tealo numitua burum̃ara ueiyabo nei na Taiperias, p̃eli na Kalele, ana Yesu miyotuba. \v 2 Kumemi napano numitu ea bogo na, be Saimon Pitere, Tomas Savoro, Nataniel na vio bulukomeli na Kenan yako Kalele, kiniou bija kuruaku na toru na Yemesi, bija kumemi juo bereio. Naruei Yesu kiano yotubaiano ea bogo na naio jibe nei. \p \v 3 \x - \xo 21:3 \xt Luk 5:5\x*Beamu, Saimon Pitere naio berial berinavo “Mo, kiniou nava novuku levlevi tavio beamu vo.” \p Naruei numitumolu nuberinavo “Bo ga, kitom̃a roviniu.” Naruei nubatove, numidu uako nuba nubuku levlevi. Naruei numitua tei bano-o bokar viomijeni, mia maka lele nuvokar niado tai. \p \v 4 Mia bogo napano viomijeni mermeravo, Yesu binimei jikili ju uro ea vio nei, numialio ka be toro tai ju, mia maka nuvitilubar ka be naina naruei. \p \v 5 Ana Yesu bio ban kumemi, bika ber “?Keneriku nalo, kubar kija niado p̃eli na makanio?” \p Naruei nuberinavo “Maka leleio.” \p \v 6 \x - \xo 21:6 \xt Luk 5:6\x*Ana naio berinavo “Mo, kuvila tibe nei. Kuva kuvuku bere kenemiu levlevi, mia kuvuku re bunu tavukia beamu, kuvila von ka kuvituvarvanio ea jumemiu meruo beamu vo, mia nomijikia ka mia kuvokar niado tealo.” \p Kumemi maka nuvitilubar ka be Yesu na jo mil, mia nubano numituvarivan levlevi javukia ga napano naio berenio. Mia vaarakurano ga bujo, niado mia niado, mia bogo na kumemi nuburu vonio ka rimei mave numila deio ga, naio temi laka ka niado. \v 7 Ana vonganei nubitilubar ka be Yesu, ana kiniou napano kumemi juo Yesu nube kuruememi, neber ka Saimon Pitere, neberinavo “Pitere, keialio. Tubo yako ju.” \p Bogo napano Pitere naio mijogio jibe na, ana naio jumolu vaarakurano, miya kiano kulukoti bereio, biako batove ea tei, mia ba uro. \v 8 Maka nuvitu laka ka vio uro, titai jibe ka meta toromomou takurano [100], mia Pitere naio jukamu ka kumemi, ana numidu uako kumemi iorou, napano nuburude lilian levlevi nei bujo ka niado. \p \v 9 Mia bogo napano nuboru uro, numial ka napano sebi tai jo, napano ajum̃a amijege niado ea vovosebi nene ruei, a numial ka napano joko nalo na terteliki bunu amenoko batitigio bo ju. \v 10 Ana Yesu berinavo “Niado napano kubokarlo naruei, kuvar tealo rimei rive sado.” \p \v 11 Ana Saimon Pitere naio batove ea tei, bavin ea uako, burular levlevi, buru binimei uro. Niado nalo miroano laka, numerou ka mia levlevi naio rivurkokorovio, mia makanio, nuburu binimei bo ga. Mia bogo napano nubar bulavulag niado nalo, nubulukulo bokar toromomou takurano duelimo va jimo ba tolu [153]. \p \v 12 Naruei bogo napano niado nalo na aju amijegeio amenoko bo, ana na Yesu bio, berinavo “Mo, kamiu kumei kuvisinan.” \p Ea bogo nei, nubitilubar ka be Tubo, maka bunu nuvila von ka nuvikanio ka naio be kei. \v 13 Naruei nubinimei numitu vio takurano naruei, ana Yesu midu joko bureboṽe janea kumemi, bija niado nalo bunu, ana numisenio. \p \v 14 Nina naio jibe ka Yesu kiano varolu napano naio miyotuba ka kumemi kiano naiagagoano nalo, iorou ka napano Atua mila naio meul bereio ea nam̃ariano. \s1 Yesu naio Pitere \p \v 15 Telikiti napano numije simemi sinaniano na kavijo bisi, ana na Yesu jidom tukunu kija vija Saimon Pitere. Naio bika denio, berinavo “?Saimon, Jonas kenerinio, jum̃abe? Jau tiniemo jii kiniou loa laka, juvulu ka napano nalo dolu tinielo jii kiniou, p̃eli na makanio?” \p Ana Pitere berdop̃eio, berinavo “Tubo, vite na jau komijikia ruei, ka kiniou najaaro toru kaso.” \p Naruei Yesu berkanio, berinavo “M̃araiu, mo jau kavagan kiaku nunu solbouo nalo.” \p \v 16 Ana vaarakurano bereio, Yesu bika denio, berinavo “?Saimon, Jonas kenerinio, jau tiniemo jii kiniou toru laka, p̃eli na makanio?” \p Ana Pitere berdop̃e, berinavo “Tubo, vite na jau komijikia ruei. Javukia napano neberkario, kiniou najaaro toru laka kaso.” \p Naruei Yesu berkanio, berinavo “M̃araiu, mia jau kovitikar kiaku nunu nalo.” \p \v 17 Ana bereio, be varolu nene, Yesu bikanio, berinavo “?Saimon, Jonas kenerinio, jau kajaaro ka kiniou be riano, p̃eli na makanio?” \p Mia bogo napano Pitere naio mialio ka napano Yesu jom̃a bika den naio jibe na ba bokar varolu, naio mijog mimou, ana berkar ban Yesu, berinavo “Tubo, abe jau komijikia vite nonovio. Jau komijikia batitigio bo ruei ka napano kiniou najaaro toru laka kaso.” \p Ana Yesu berkanio, berinavo “M̃araiu, jau kavagan kiaku nunu nalo. \v 18 A neber riano ka jau jibe na, ka beamu, bogo na kobe m̃eaku kia ga vo, kojom̃a komila jibe ka ga nam̃a kojidom kala. Jau takurano komiel janea vio na vabe napano kojidom kavan eaio. Mia nomijikia never kaso ka bogo na mia komei kove tormoruo, mia tomu dolu aya kulum̃arauo easo, avokar jum̃amo, avuruso kavan ea vio napano maka kosidom ka kavan eaio.” \p \v 19 Iliano na Yesu kiano nei, naio jibe ka napano jo berialio jum̃abe ka mia auebin Pitere. Ea kiano m̃ariano, naio mila bajago tai napano naio midu naio ju tano, mia rivitirilar Atua siano to mave. \p Mia iorou ka Yesu ber ka Pitere jibe na, naio buru bere naio, ber naio takisorio bereio, berinavo “Jau komei, katakisor kiniou dam̃ariga.” \s1 Yesu naio Jone \p \v 20 \x - \xo 21:20 \xt Jon 13:25\x*Mia bogo napano Yesu jukunu bija Pitere bisi, ana Pitere barp̃ilig naio, mial kiniou, Yesu kiano bilbilu na bo, nojo vaataro ka naljuo. Kiniou nei napano beamu, ea sinaniano na maaro, nojotano vaataro ka Yesu, nebika naio ka ea kumemi naiagagoano nalo, kei naio mia tiveluku ka naio. \v 21 Mia bogo napano Pitere mial kiniou, bika den Yesu, berinavo “Tubo, jum̃abe ka bilbilu nei?” \p \v 22 Naruei Yesu berkanio berinavo “Ver kanaku sidomiano ka mia naio rivakovio re, mia mijikia to tibe na-o vokar napano mia kiniou nemei bereio, vite na be kanaku, maka ve kanamo ka mia kover titai kanio. Mia venia napano be kanamo ka kala, nober kaso ruei, ka katakisor kiniou nam̃ariga.” \p \v 23 Mia iorou ka bogo na, bogo napano namoneano dolu nalo amijog ka napano Yesu mil jibe na, amijog belea, aberiam̃a Yesu berii kiniou, berkar ka mia maka nejikia nom̃aro bogo tai. Mia Yesu maka river tibe na, naio ber ga ka ver naio sidom, mia rijikia tibe na. Tibe na, nioti nene ber ka vite na Pitere bikanio, naio maka ve kanano, mia be Yesu kanano ga. \s1 Iliano na maaro \p \v 24 Mia kiniou naruei napano nojom̃a nober bulavulag vite nalo nei, nojom̃a nobivitauia bulagio batitig bo ka kuvijikia kuvulukuio. A kito roviniu romijikia romonmonea ka iliano nalo nei abe riano laka. \p \v 25 Bo ga naruei, niosi nei binimei maaro ea vio nei naruei. Mia vite telabo napano Yesu milaio ajuaio, mia vite telabo mia telabo bereio napano Yesu milaio maka atuaio. Ver kito rovivitauiaio nonovio, nomial jibe ka p̃eli mia kiano niosi nene nalo ve miroano laka, rivanvano-o mia vio ve teliki ea yetemeriba nei.