\id MAT - Fanamaket \h Metiu \toc3 Metiu \toc2 Metiu \toc1 Rokap na Fafas Metiu i siit u \mt2 Rokap na Fafas ulo Iesu Karisito \mt1 Metiu \mt2 i siit u \imt1 Orek famu \ip Metiu ae i siit buk igii, i neng lon nenge sangful ini u e kalalik na fafausum ke Iesu. Nenge asa sabin e Liwai. Pakanini i foim la na piklin matanfuntih tina Rom, arae nenge tom kep takiis. Namih, Iesu ka kam pes u ke ka tapiek nenge kalalik na fafausum kia (par Metiu 9:9-13). \ip Metiu i nenge sikin Iudaia, ma i sisiit usuf fan Iudaia, ae ri nene la isi tapiek ken kaltu ae God in wuun ufu isi in tapiek arae king kiri. Na orek Ibru ri foteng u ini Mesaia, ma na orek Grik ri foteng u ini Karisito. \ip Metiu i ier le in fas ri le Iesu tom i e Mesaia, king ken fan Iudaia. \ip I famalal fale orek sabin ae na Buk na Gogoh ae i ususe isi Mesaia. Ke Iesu ka fasuut u mang e foron orek ae. \ip Nenge tier sabin ae Metiu i ususe isi, e matanfuntih na kukulii, ae Iesu i tel fafausum ini. \iot Buk ke Metiu i aragii: \io1 1:1—2:23 Iesu i pang \io1 3:1-12 Foim ke Jon Tom tel Bapitaiso \io1 3:13—4:11 Jon i baptais Iesu ke nami Satan ka tof u \io1 4:12—18:35 Foim ke Iesu na Galili \io1 19:1—20:34 Ninla ke Iesu una Ierusalem \io1 21:1—27:66 Farfarop na wik na foim ke Iesu, ke minet kia \io1 28:1-20 Apaptifis ke Iesu \c 1 \s1 Asan foron Tubutamat e Iesu \r Luk 3:23-38 \p \v 1 Igii e asan foron tubutamat e Iesu Karisito kalalik ke Dewit, ma Dewit kalalik ke Abaram: \li1 \v 2 Abaram i e tama Aisak, \li1 Aisak i e tama Jekop. \li1 Jekop i e tama Juda turan foron tualik. \li1 \v 3 Juda i e tama Peres ru e Sera, tinruh e Tamar. \li1 Peres i e tama Esron, \li1 Esron i e tama Ram. \li1 \v 4 Ram i e tama Aminadap, \li1 Aminadap i e tama Nason. \li1 Nason i e tama Salmon. \li1 \v 5 Salmon i e tama Buas, tina e Rahap. \li1 Buas i e tama Obet, tina e Rut. \li1 Obet i e tama Jesi, \li1 \v 6 \x - \xo 1:6 \xt 2King 24:14,15; 2Stori 36:10; Jeremia 27:20\x*ke Jesi i e tama king Dewit. \b \li1 Dewit i e tama Solomon, tina i antu Uria ta bii. \li1 \v 7 Solomon i e tama Reoboam, \li1 Reoboam i e tama Abia, \li1 Abia i e tama Asa. \li1 \v 8 Asa i e tama Jeosafat, \li1 Jeosafat i e tama Jeoram. \li1 Jeoram i e tama Usia. \li1 \v 9 Usia i e tama Jotam. \li1 Jotam i e tama Ahas. \li1 Ahas i e tama Esekia. \li1 \v 10 Esekia i e tama Manase. \li1 Manase i e tama Amon, \li1 Amon i e tama Josaia, \li1 \v 11 ke Josaia i e tama Jekonia turan foron tualik. Aunbiing ae fan Israel ri ka kamkabet na Babilon. \b \p \v 12 Nami na kamkabet na Babilon: \li1 Jekonia i e tama Sealtiel, \li1 Sealtiel i e tama Serubabel. \li1 \v 13 Serubabel i e tama Abiut. \li1 Abiut i e tama Eliakim. \li1 Eliakim i e tama Asor. \li1 \v 14 Asor i e tama Sadok. \li1 Sadok i e tama Akim. \li1 Akim i e tama Eliut. \li1 \v 15 Eliut i e tama Eleasar. \li1 Eleasar i e tama Matan. \li1 Matan i e tama Jekop, \li1 \v 16 ke Jekop i e tama Josep antu Maria, tina Iesu, Iesu ae ri foteng u ini Mesaia. \b \p \v 17 I sangful ini fet e ulul tipes u lo Abaram ulo Dewit, ke i sangful ini fet, tipes u lo Dewit una aunbiing fan Israel ri kamkabet na Babilon, ke i sangful ini fet tina aunbiing na kamkabet na Babilon una aunbiing Mesaia i pang. \s1 Iesu Karisito i Pang \r Luk 2:1-7 \p \v 18 \x - \xo 1:18 \xt Luk 1:27\x*Ususe lo Iesu Karisito ae i pang i aragii: Maria, tina Iesu, ri fakale ta u le in telpes Josep, isau le aunbiing biil biitom ru kiis turim, ke ri ka par u le Maria ka tian tah. Tanwa Kalkaluu tom i fatapiek kalalik na bala. \v 19 Josep antu Maria i nenge tom tortores, pesu biil i to ier isi famatlawen Maria na matan fanu, ka wol le in lin fakum u sau. \p \v 20 Isau le aunbiing i wolwol la biitom, ke nenge angelo ke Kumguui ka tapiek sing i na nimnibiil, ke ka tarah, “Josep, kalalik ke Dewit, gong o sokeh isi telpes Maria arae antum, wara le kalalik ae na bala, Tanwa Kalkaluu tom i fatapiek u. \v 21 \x - \xo 1:21 \xt Luk 1:31\x*In fang nenge kalalik tamat ma on foteng u ini Iesu, wara le in faliu fanu kia koseng foron sinang laulau kiri.” \p \v 22 Foron tier tikii igii i tapiek una fasuut orek ke Kumguui ae profet i use ta u aragii: \v 23 \x - \xo 1:23 \xt Aisaia 7:14\x*“Gam ongen u, nenge tah ae biil biitom i borong turan ti kaltu, in tian ke ik fang nenge kalalik ma rik foteng u ini Imanuel.” Kamtinan orek ae le, “God i kiis tura kerer.” \p \v 24 Aunbiing Josep ka mat, ka telpes Maria arae antu, arae tom angelo ke Kumguui i fas ta u. \v 25 \x - \xo 1:25 \xt Luk 2:21\x*Isau le Josep biil i borong tura papang na aunbiing Maria ka luun kalalik. Ke Josep ka ta asa le Iesu. \c 2 \s1 Foron Tom Tasum ri La isi Par Iesu \p \v 1 Iesu i pang na Betliem na falifu na Iudaia, na aunbiing ke king Erot.\fig Foron tom tasum ri la isi par Iesu|src="Mat 2.1 GS cropped.tif" size="col" ref="2:1" \fig* Namih, foron tom tasum tina falifu ae pisiih i susupiek la wah ri ka tapiek na Ierusalem. \v 2 Ke ri ka diik aragii, “Fia i pang wa e kalalik ae i king ken fan Iudaia? Keme par keltot kia na falifu ae pisiih i susupiek la wah, ke keme ka la isi lotu unaisa.” \p \v 3 Aunbiing king Erot ka ongen u, ka lala wol, ke fanu tikii sabin tina Ierusalem ri ka lala wol. \v 4 King Erot ka kam turim foron laulaumet na pris turan foron tom fafausum ini nagogon ke ka diik ri aragii, “Fia in pang wa e Mesaia?” \v 5 Ke ri ka kiliis u aragii, “Na Betliem na falifu na Iudaia. Wara le profet i siit ta u aragii: \q1 \v 6 \x - \xo 2:6 \xt Maika 5:2\x*‘Isau le wo Betliem, \q2 na nanal na Iudaia, \q1 biil o ae na kesting \q2 na fatpoton foron tom nagogon na Iudaia. \q1 Wara le nenge tom nagogon in la tinawii sing o, \q2 ae in fofonoi lon fanu kiak, fan Israel, \q1 arae nenge tom fofonoi na sipsip.’” \p \v 7 Ke king Erot ka kam fakum foron tom tasum ae, ke ka diik ri isi aunbiing sa tom keltot i kiispiek lo. \v 8 Ka wuun ufu ri una Betliem ke ka fas ri aragii, “Gam la ke gamek im rokap isi kalalik ae. Aunbiing gam tafe u, gamek fas iau, isi ia sabin iak la ma iak lotu unaisa.” \p \v 9 Ri ka ongen ta orek ke king, ke ri ka la. Na ninla kiri, keltot ae ri par ta u na falifu ae pisiih i susupiek la wah, ka famu ini ri, ke ka kiis tortores na olon falifu ae kalalik i kiis lo. \v 10 Aunbiing ri par keltot ae, ke ri fuun ini tara laes. \v 11 Ri ka kau una fel ae, ke ri ka par kalalik ru lapoko e Maria.\fig Ri fafen unaisan kalalik|src="Mat 2.11 GS.tif" size="col" ref="2:11" \fig* Ri ka ilepul ma ri ka lotu unaisan kalalik ae. Ri ka sapeng na foron minsik kiri, ke ri ka fafen unaisa ini goul, tier ae bau lo i furung rokap, ke tier ae imel e rokap na sana, ri foteng u ini mir. \v 12 Na nimnibiil, God ka fakiing ri le gong ri fis usuf Erot. Pesu, ri ka fis una maleh kiri na nenge sal keskes. \s1 Josep rituul Fatama rituul Fin una Isip \p \v 13 Aunbiing ri ka la tah, ke nenge angelo ke Kumguui ka tapiek sing Josep na nimnibiil ke ka fas u aragii, “On aptih, telpes kalalik tura tina, ma gamtuulek fin una Isip. Gamtuulen kiis aiwa papang na aunbiing ian fas o, wara le Erot in im isi kalalik ae isi ik siimete u.” \v 14 Na wor tom ae, ka aptih, ka telpes kalalik tura tina ke rituul ka la una Isip. \v 15 \x - \xo 2:15 \xt Hosea 11:1\x*Rituul ka kiis aiwa papang na aunbiing Erot ka met. Tier igii i tapiek una fasuut orek ke Kumguui ae profet i use ta u aragii, “Ia tawi pes keng kalalik tina Isip.” \p \v 16 Aunbiing Erot ka usum mang le foron tom tasum ae ri ka fabal ta u, ka kut laulau e bala. Ke ka luun rakrakai na nagogon le rin siimete foron kalalik tamat tikii na Betliem ke na foron maleh fatat, tipes u lon foron mirmiriiu papang lon berberat ae iwu e bet kiri, arae na aunbiing ae i ongen ta u sing foron tom tasum. \v 17 Ke orek ae profet Jeremaia i use ta u, ka suut: \q1 \v 18 \x - \xo 2:18 \xt Jeremia 31:15\x*“Kinen tikas ri ongen u na Rama, \q2 i luluen ma ka lala teng. \q1 Rakel i tingis berberat kia, \q2 ma biil i ges e bala isi tikas in famor u, \q1 wara le ri tikii ri ka met tah.” \s1 Josep rituul Fatama rituul ka Fis una Nasaret \p \v 19 Aunbiing Erot ka met tah, nenge angelo ke Kumguui ka tapiek sing Josep na nimnibiil na Isip. \v 20 Ke ka tara sing i aragii, “On aptih, telpes kalalik tura tina ke gamtuulek fis una nanal na Israel, wara le fanu ae ri famam ier isi siimete kalalik ae, ri ka met tah.” \p \v 21 Ke ka aptih, ka telpes kalalik tura tina ke rituul ka fis una nanal na Israel. \v 22 Isau le aunbiing Josep ka ongen u le Akelaus ka ti kiliis Erot, tama, arae king ken fan Iudaia, Josep ka soke isi in la unaiwa. Ke na nenge nimnibiil, God ka fanau Josep, pesu rituul ka apti tinaiwa una falifu na Galili. \v 23 \x - \xo 2:23 \xt Mak 1:24; Luk 2:39; Jon 1:45\x*Rituul ka la ke rituul ka melmel na nenge maleh ae ri foteng u ini Nasaret, una fasuut orek ae foron profet ri use ta u le: “Rin foteng u ini sikin Nasaret.” \c 3 \s1 Jon Tom tel Bapitaiso i Fafas \r Mak 1:1-8; Luk 3:1-18; Jon 1:19-28 \p \v 1 Na foron biing ae, Jon Tom tel Bapitaiso ka tapiek ma ka fafas na falifu foes na Iudaia. \v 2 \x - \xo 3:2 \xt Metiu 4:17; Mak 1:15\x*Ma ka tarah, “Gamen sokiliis liu kimi, wara le matanfuntih na kukulii ka fatat.” \v 3 \x - \xo 3:3 \xt Aisaia 40:3\x*Jon i e kaltu ae profet Aisaia i use ta u, aunbiing i tarah, \q1 “Kinen tikas i tautau na sunbiil aragii, \q1 ‘Fageges sal sala Kumguui, fatortores sal sala.’” \p \v 4 \x - \xo 3:4 \xt 2King 1:8\x*Kilkiliis ke Jon ri tel u ini olon kamel ma i fis lifa ini pus ae ri tel u ini punun bulmakau. Inen aia e sukuuw turan mindu aka. \v 5 Fanu tinbae na Ierusalem, fan Iudaia tikii ke fanu tikii tina foron maleh fatat dan na Ioridan ri ka la usuf i. \v 6 Ri ka fapos foron sinang laulau kiri, ke Jon ka baptais ri na dan na Ioridan. \p \v 7 \x - \xo 3:7 \xt Metiu 12:34; 23:33\x*Isau le aunbiing i par ifuun e Farasi turan foron Sadusi ri la una falifu ae i tel bapitaiso lo, ka tara sing ri aragii, “Gam foron natun sii fafangaet! Se i tara le gamen alfe ngaliaf ke God ae in tapiek? \v 8 In mel e rokap na fua gam, una finngas u le gam ka sokiliis liu tah. \v 9 \x - \xo 3:9 \xt Jon 8:33\x*Na wolwol kimi, gong gam tara sing gam tom le, ‘Abaram i e tama kemem.’ Ia fas gam, God ifasi in sokiliis foron fat igii isi rik tapiek berberat ke Abaram. \v 10 \x - \xo 3:10 \xt Metiu 7:19\x*Palnget ae mang ta na baulin foron au, ma foron au tikii ae biil ri fua rokap la, rin pok faluut ri ma rik lin ri una yiif. \p \v 11 “Ia baptais gam ini dan una finngas u le gam ka sokiliis liu tah, isau le ier ae in mi pes iau, rakrakai kia i liu kulkulef na rakrakai kiak. Pesu, biil ia tortores isi ifasi iak kep su kia. In baptais gam ini Tanwa Kalkaluu ke ini yiif. \v 12 I pose na nenge saol una simke ufu foron piin tina wit. Aunbiing ka simke tikii ta u, ik luun turim wit rokap na felu, ke foron piin ik fasok u na tara yiif ae biil i to met la.” \s1 Jon i Baptais Iesu \r Mak 1:9-11; Luk 3:21-22 \p \v 13 Ke Iesu ka la tina Galili una dan na Ioridan isi Jon ik baptais u. \v 14 Isau le Jon ka totof isi in tikale u, ke ka tara sing i aragii, “Isi sani o ka la usuf iau? I rokap le on baptais iau.” \p \v 15 Isau le Iesu ka tara sing i aragii, “Taftawa ik tapiek tom arae, igii. I rokap le karan tel u arae una fasuut foron tier tikii ae i tortores na mata God.” Ke Jon ka somangat mang isi baptais u. \p \v 16 Aunbiing Jon ka baptais ta u, Iesu ka masah tina dan, ma fanpil kukulii ka sapeng, ke ka par Tanwa God i puh arae nenge bun ma ka top lo. \v 17 \x - \xo 3:17 \xt Stat 22:2; BukSong 2:7; Aisaia 42:1; Metiu 12:18; 17:5; Luk 9:35\x*Ke kinen tikas tinbae na kukulii ka tarah, “Igii e keng Kalalik, ae ia ier kanaka isi, ma ia laes kanaka ini.” \c 4 \s1 Satan i Tof Iesu \r Mak 1:12-13; Luk 4:1-13 \p \v 1 \x - \xo 4:1 \xt Ibru 2:18; 4:15\x*Ke Tanwa Kalkaluu ka lame Iesu una sunbiil isi Satan ik tof u. \v 2 Aunbiing Iesu i fafel na ifet e sangful e biing ke ifet e sangful e wor, ka fitol. \v 3 Ke tom fasobor ka tapiek sing i, ma ka tarah, “Male o Kalalik ke God, ke ok fas foron fat igii rik tapiek beret.” \p \v 4 \x - \xo 4:4 \xt Lo 8:3\x*Iesu ka kiliis u aragii, “Ri siit ta u ae na Buk na Gogoh le, ‘Fanu biil ri liu la na inen sau, biil. Ri liu na foron sun orek tikii ae i suu tina ngusu God.’” \p \v 5 Namih, Satan ka lame u una Ierusalem, i e maleh kalkaluu, ke ka fiti u bae na fungan Felun Tunmapek. \v 6 \x - \xo 4:6 \xt BukSong 91:11,12\x*Ke ka fas u aragii, “Male o Kalalik ke God, ke ok wof puh. Wara le ri siit ta u na Buk na Gogoh aragii, \q1 ‘God in fas foron angelo kia ini wo \q2 ke rik pose pes wo ini limri, \q1 isi biil ifasi on tuke kekem na ti fat.’” \p \v 7 \x - \xo 4:7 \xt Lo 6:16\x*Ke Iesu ka kiliis u aragii, “Ri siit u sabin na Buk na Gogoh le, ‘Gong o luun Kumguui, God kiam, na fatoftof.’” \p \v 8 Namih, Satan ka tel pes Iesu sabin una nenge tara pungpung, ke ka finngas u ini foron matanfuntih tikii na piklinbat ke ini foron memeh kiri. \v 9 Ke ka fas Iesu aragii, “Ian ta foron tier tikii igii usuf o, male on ilepul ma ok lotu unaisang.” \p \v 10 \x - \xo 4:10 \xt Lo 6:13\x*Ke Iesu ka tara sing i aragii, “Satan! Ti koseng iau! Wara le ri siit ta u na Buk na Gogoh aragii, ‘On lotu unaisa Kumguui, God kiam, ma on wong sing i sau.’” \p \v 11 Ke Satan ka la koseng u, ma foron angelo ri ka tapiek ke ri ka lupes u. \s1 Iesu i Tipes Fafas na Galili \r Mak 1:14-15; Luk 4:14-15 \p \v 12 \x - \xo 4:12 \xt Metiu 14:3; Mak 6:17; Luk 3:19,20\x*Aunbiing Iesu ka ongen ta u le ri ka luun ta Jon na felun kamkabet, ke ka fis una falifu na Galili. \v 13 \x - \xo 4:13 \xt Jon 2:12\x*Ka apti tina Nasaret ke ka melmel na Kapernaum. Kapernaum i fatat isi dan kawil na Galili, na nanal ken fan Sebulun ke fan Naptali. \v 14 Tier igii i tapiek una fasuut orek ae profet Aisaia i use ta u aragii, \q1 \v 15 \x - \xo 4:15 \xt Aisaia 9:1,2\x*“Nanal ken fan Sebulun \q2 ke nanal ken fan Naptali, \q1 na sal una dan kawil, \q2 na nenge bulin dan na Ioridan, \q1 Galili ken fanu ae biil ri fan Iudaia. \q2 \v 16 Fanu ae ri liu na palgan kubunor, \q1 ri ka par ta tara malal. \q2 Ma fanse ae malmaluu ken minet i afit ri, \q1 malal ka popos ta ulo ri.”\x - \xo 4:16 \xt Aisaia 9:1-2 \x* \p \v 17 \x - \xo 4:17 \xt Metiu 3:2\x*Na aunbiing mang ae, Iesu ka tipes fafas aragii, “Gamen sokiliis liu kimi, wara le matanfuntih na kukulii ka fatat.” \s1 Iesu i Kam pes Ifet e Kalalik na Fafausum Famu kia \r Mak 1:16-20; Luk 5:1-11 \p \v 18 Aunbiing Iesu i toltole bulin dan kawil la na Galili, ka par iun latualik, Saimon ae ri foteng u la ini Pita ru latualik e Enru. Ru linlin ubiin la na dan kawil, wara le ru un tom ienmaket. \v 19 Ke Iesu ka fas ru aragii, “Kamu mi lo iau, isi iak fausum kamu na sinangun dat fanu.” \v 20 Fanpil ru ka la koseng foron ubiin kiruh ke ru ka mi lo Iesu. \p \v 21 Iesu ka la tinaiwa, ke ka par nenge un latualik sabin, Jems ru latualik e Jon, ru un kalalik ke Sebedi. Ru tinawii na palgan mon tura temruh, rituul tumtumarnge foron ubiin kirituul la. Iesu ka kam pes ruh, \v 22 ma fanpil ru ka la koseng mon ke koseng temruh ma ru ka mi lo Iesu. \s1 Iesu i Faliu Marmarsan Sasem \r Luk 6:17-19 \p \v 23 \x - \xo 4:23 \xt Metiu 9:35; Mak 1:39\x*Iesu i la na foron falifu tikii na Galili ma ka tel fafausum na foron felun lotu kiri. Ka famam fafas ini Rokap na Fafas na matanfuntih ke God, ke ka faliu fanu koseng marmarsan sasem tikii. \v 24 Ususe lo ka sararah usuf fanu tikii na falifu na Siria, pesu ri ka filange fanu tikii ae ri sem marmarsan sasem usuf i, fanu ae ri kalsakai tara fangungut, fanu ae tanwa laulau i susuef ulo ri, fanu ae ri gokgok la turan fanu ae baban fo ri i met, ma Iesu ka faliu ri. \v 25 Tara gur na fanu tina falifu na Galili, Dekapolis, Ierusalem, Iudaia ke tina nenge bulin dan na Ioridan ri ka mi lo Iesu. \c 5 \s1 Fanu ae ri Kalok Tekentu \r Luk 6:20-23 \p \v 1 Aunbiing Iesu ka par tara gur na fanu, ka tatkau una baban nenge pungpung.\fig Iesu i kiis na baban pungpung ma ka tipes fausum fanu|src="Mat 5.1,2 cropped.tif" size="col" ref="5:1" \fig* Ka kiis, ke berberat na fafausum kia ri ka la unaisa \v 2 ma ka tipes fausum ri aragii: \q1 \v 3 “Ri kalok e fanu ae ri usum le ri lauu na tanwa, \q2 wara le kiri e matanfuntih na kukulii. \q1 \v 4 \x - \xo 5:4 \xt Aisaia 61:2\x*Ri kalok e fanu ae ri teng, \q2 wara le God in famor ri. \q1 \v 5 \x - \xo 5:5 \xt BukSong 37:11\x*Ri kalok e fanu ae ri fapu ri la, \q2 wara le God in ta piklinbat tikii usuf ri. \q1 \v 6 \x - \xo 5:6 \xt Aisaia 55:1,2\x*Ri kalok e fanu ae ri fitol ma ri ka metdan isi tortores na sinang, \q2 wara le nami rin mas. \q1 \v 7 Ri kalok e fanu ae ri famais la, \q2 wara le God in mais ri. \q1 \v 8 \x - \xo 5:8 \xt BukSong 24:3,4\x*Ri kalok e fanu ae i kalkaluu e balri, \q2 wara le rin par God. \q1 \v 9 Ri kalok e fanu ae ri fatapiek siaroh la, \q2 wara le God in foteng ri arae berberat kia tom. \q1 \v 10 \x - \xo 5:10 \xt 1Pita 3:14\x*Ri kalok e fanu ae ri kep fangungut sing fanu wara na tortores na sinang, \q2 wara le kiri e matanfuntih na kukulii. \p \v 11 \x - \xo 5:11 \xt 1Pita 4:14\x*“Gam kalok aunbiing fanu ri nes gam, ri ka ta fangungut sing gam ke ri ka use foron orek laulau ulo gam ae biil i tekentu, wara lo iau. \v 12 \x - \xo 5:12 \xt 2Stori 36:16; Aposel 7:52\x*Gamen gesges ma gamek laes, wara le i laumet kanaka e fifiil kimi buuii na kukulii. Foron profet sabin ae ri liu famu ta lo gam ri kep ta fangungut arae sing fanu. \s1 Tes ke Malal \r Mak 9:50; Luk 14:34-35 \p \v 13 “Gam arae tes an fanu tikii na piklinbat. Isau male in rop e musmus lo, ke arafa sabin rin famusmus fafis u arae? Biil mang i rokap una tel ti tier, i rokap sau le rin fore ufu ma fanu rik fose u. \p \v 14 \x - \xo 5:14 \xt Jon 8:12; 9:5\x*“Gam arae malal na piklinbat. Nenge maleh ae i kiis na olon pungpung biil ifasi in mumun. \v 15 \x - \xo 5:15 \xt Mak 4:21; Luk 8:16; 11:33\x*Fanu biil ri fasok lam la ke ri ka luun u la na piklin paket, biil.\fig Nenge lam|src="Mat 5.15 GS.tif" size="col" ref="5:15" \fig* Ri luun u la tom na sala, isi ik ta malal usuf fanu tikii na palgan fel. \v 16 \x - \xo 5:16 \xt 1Pita 2:12\x*Pesu gam sabin, malal kimi in popos una matan fanu, isi rik par foron rokap na sinangu gam ma rik usefages Tama gam buuii na kukulii.” \s1 Iesu i Tapiek isi Fasuut foron Nagogon \p \v 17 Iesu ka use u sabin aragii, “Gong gam wol le ia la isi tel ufu nagogon ke Moses turan orek ken foron profet. Biil ia la isi tel ufu ri, biil. Ia la isi fasuut ri. \v 18 \x - \xo 5:18 \xt Luk 16:17\x*Tekentu kanaka ia fas gam, papang na aunbiing kukulii turan piklinbat run mangmangal, biil ti fabiro sisiit ke biil ti fabiro tok na pen in mangmangal tina nagogon ke Moses, papang na aunbiing foron tier tikii ik suut. \v 19 Se i lek ti fabiro nagogon na foron nagogon tikii igii, ma ka fausum fanu isi rin mi na sinangu, rin foteng u le i fabiro kanaka na matanfuntih na kukulii. Isau le se i misuut na foron nagogon igii, ma ka fausum fanu isi rin mi lo, rin foteng u le i laumet na matanfuntih na kukulii. \v 20 Ia fas gam, male tortores na sinangu gam biil i liu ufu tortores na sinangun foron Farasi turan foron tom fafausum ini nagogon, ke biil tom ifasi gamen kau na matanfuntih na kukulii. \s1 Sinangun Fatortores Orek \r Luk 12:57-59 \p \v 21 \x - \xo 5:21 \xt KisimBek 20:13; Lo 5:17\x*“Gam ka ongen ta u le foron tubutamat kerer ri kep ta orek aragii, ‘Gong o siimete tikas, male se i siimete tikas in ti na nagogon.’\x - \xo 5:21 \xt KisimBek 20:13 \x* \v 22 Isau le ia fas gam, le se i ngaliaf ulo tualik, in ti na nagogon. Se sabin i orek laulau ulo tualik, in ti na nagogon na matan foron famfamu. Isau le se i tara le, ‘O talos’ ifasi in la una tara yiif ae biil i met la. \p \v 23 “Pesu, male o ier isi ta fafen kiam usuf God na salan tunmapek, ma aiwa o ka wol tafe ti tier laulau ae o tel ta u ulo tuamlik, \v 24 ke on sok ufu fafen kiam usuf God aiwa na baban salan tunmapek. La famu bii ok pose na lima tuamlik, ke nami ok fis ma ok ta fafen kiam mang usuf God. \p \v 25 “Male tikas i ier isi luun o na nagogon, ke on fatortores sape orek tura aunbiing kamu toltole sal la, kiliis ta biil biitom o ti na mata tom nagogon. Tarama ka ta ufu o una liman tom nagogon, ke tom nagogon ka ta ufu o una liman tom parpar kale felun kamkabet, ke ka fakau o na felun kamkabet. \v 26 Tekentu kanaka ia fas o, biil ifasi on suuh, papang na aunbiing on ta tikii ifis e pitkalang ae on fiil u.” \s1 Iesu i Tikale Sinangun Puur \p \v 27 \x - \xo 5:27 \xt KisimBek 20:14; Lo 5:18\x*Ke Iesu ka tara sabin aragii, “Gam ka ongen ta nagogon ae i tara le, ‘Gong o tel sinangun puur.’ \v 28 Isau le ia fas gam, male tikas i par nenge fifin ma ka mel e wolwol laulau isi, ka tel ta sinangun puur turan fifin ae na wolwol kia. \v 29 \x - \xo 5:29 \xt Metiu 18:9; Mak 9:47\x*Male kolson matam na miam i faluut o na sinang laulau, au ufu ke ok lin u. In rokap le nenge irin pununfom in mangmangal, isi biil rin lin pununfom kuruur una tara yiif ae biil i met la. \v 30 \x - \xo 5:30 \xt Metiu 18:8; Mak 9:43\x*Ke, male miam i faluut o na sinang laulau, bus ufu ke ok lin u. In rokap le nenge irin pununfom in mangmangal, isi biil rin lin pununfom kuruur una tara yiif ae biil i met la.” \s1 Iesu i Tikale Sinangun Puk Fakekel \r Metiu 19:9; Mak 10:11-12; Luk 16:18 \p \v 31 \x - \xo 5:31 \xt Lo 24:1-4; Metiu 19:7; Mak 10:4\x* “Pakanini ri use ta u le, ‘Kaltu i lin antu, in ta ti aun buk una puk fakekel usuf antu.’ \v 32 \x - \xo 5:32 \xt 1Korin 7:10,11\x*Isau le ia fas gam, nenge kaltu ae i lin foes antu, ae biil i tel ta sinangun puur, i tel fifin ae ka tel sinangun puur, aunbiing i fakekel sabin. Ma kaltu sabin ae i telpes u, ka tel sinangun puur. \s1 Iesu i Ororek isi Sinangun Falimlim \p \v 33 \x - \xo 5:33 \xt WokPris 19:12; Namba 30:2; Lo 23:21\x*“Gam ka ongen ta u ri fas ta fanu pakanini le, ‘Gong o lek falimlim kiam, isau le on tel fasuut u tom e falimlim kiam usuf Kumguui.’ \v 34 \x - \xo 5:34 \xt Jems 5:12; Aisaia 66:1; Metiu 23:22\x*Isau le ia fas gam, gong gam falimlim ini ti tier. Gong gam falimlim ini kukulii, wara le kukulii i e nian kiiskiis ke God. \v 35 \x - \xo 5:35 \xt Aisaia 66:1; BukSong 48:2\x*Ke gong gam falimlim ini piklinbat, wara le piklinbat i e nian fefes ke God. Ke gong sabin gam falimlim ini Ierusalem, wara le i e maleh ken Tara King. \v 36 Ke gong gam falimlim ini paklu gam, wara le biil ifasi gamen tel ti olmi ik kor le ik pulpulu. \v 37 Male gam somangat, ke gamen tara sau le, ‘Iuu.’ Ke male gam fakawe, ke gamen tara sau le, ‘Auuh.’ Ti orek sabin ae gamen falimlim ini, i la tom sing kaltu laulau. \s1 Gong gam Kiliis Sinang Laulau ini Sinang Laulau \p \v 38 \x - \xo 5:38 \xt KisimBek 21:24; WokPris 24:20; Lo 19:21\x*“Gam ka ongen ta u ae ri tara le, ‘Male nenge kaltu i fabor kolson matan tikas, ke rin tel fabor kolson mata sabin. Ke male nenge kaltu i bayi ngisan tikas, ke rin bayi ngisa sabin.’ \v 39 Isau le ia fas gam, gong gam kiliis sinang laulau ae neng i tel u ulo gam. Male tikas i pose peum na miam, tamikis isi ik pose nenge baba sabin. \v 40 Ke male tikas i ier isi luun o na nagogon isi in kep kolos kiam, ta dolon kaen kiam sabin usuf i. \v 41 Male tikas i fangongos o isi on kekep sing i na nenge kilomita, ke on kekep sing i na in u e kilomita. \v 42 Male tikas i sising o isi ti tier, ke on ta u usuf i. Ke male tikas i ier isi kep ti tier ta bii sing o, gong o rut u.” \s1 Gamen Ier isi foron Tuui kimi \r Luk 6:27-28,32-36 \p \v 43 “Gam ka ongen ta u ae ri tara le, ‘On ier isi ier ae na fatat o,\x - \xo 5:43 \xt WokPris 19:18 \x* ma ok ememse tuui kiam.’ \v 44 Isau le ia fas gam: Gamen ier isi foron tuui kimi ke gamek sising isi fanse ae ri ta fangungut usuf gam, \v 45 isi fanu rik iliim u le gam berberat ke Tama gam buuii na kukulii. I tel pisiih kia ka popos ulon fanu laulau ke ulon fanu rokap sabin. Ke ka tel us ka luut na olon foron tom tortores ke na olon fanu sabin ae biil ri foron tom tortores. \v 46 Male gam ier la sau isi fanse ae ri ier isi gam, ke fifiil arafa gamen kep u? Matngan sinang ae foron tom kep takiis sabin ri tel u la. \v 47 Ke male gam faorek pes foron tualik gam la sau, ke arafa gam neng keskes arae lon fal? Fanu sabin ae biil ri usum lo God, ri tel u la arae. \v 48 \x - \xo 5:48 \xt WokPris 19:2; Lo 18:13\x*Pesu, gamen tapiek tortores, arae Tama gam buuii na kukulii i tortores kanaka. \c 6 \s1 Iesu i Ororek isi Sinangun Fafen unaisan foron Lauu \p \v 1 \x - \xo 6:1 \xt Metiu 23:5\x*“Gamen tumarang, gong gam tel foron rokap na sinang sau na matan fanu isi rik par u. Male gam tel u arae, ke biil in mel e fifiil kimi tinbae sing Tama gam buuii na kukulii. \p \v 2 “Pesu, male gam fen foron lauu, gong gam arae foron tom gargaranmet ae ri kuf tafih la na foron felun lotu ke na foron sun sal isi fanu rik bulat lo ri. Tekentu kanaka ia fas gam, ri ka kep tikii ta fifiil kiri. \v 3 Isau le, aunbiing o fen nenge lauu, kaisam gong i usum na sani miam i tel u, \v 4 isi fafen kiam ik kum sau. Tamam sau ae i par sani ae o tel fakum u, in suat o. \s1 Iesu i Ororek isi Sinangun Sising \r Luk 11:2-4 \p \v 5 \x - \xo 6:5 \xt Luk 18:10-14\x*“Ke aunbiing gam sising, gong gam arae foron tom gargaranmet. Wara le ri ier kanaka la isi rin soti ma rik sising na foron felun lotu, ke na foron paspasngan sal isi fanu rik par ri. Tekentu kanaka ia fas gam, ri ka kep tikii ta fifiil kiri. \v 6 Isau le aunbiing o sising, kau una fel kiam ke ok babat na matanfel, ke ok sising usuf Tamam ae biil ifasi rin par u. Tamam sau ae i par sani ae o tel fakum u, in suat o. \v 7 Ke aunbiing gam sising, gong gam use ifuun e orek ae biil ti kamtina, arae fanu ae biil ri usum lo God. Ri wol la le foron god kiri rin ongen ri wara na almin orek kiri. \v 8 Gong gam arae ri, wara le Tama gam i usum na sani gam ier isi aunbiing biil biitom gam sising. \p \v 9 “Gamen sising kol aragii: \q1 ‘Tama kemem buuii na kukulii, \q1 keme bulat na asam ae i kalkaluu. \q1 \v 10 Keme ier isi matanfuntih kiam in tapiek, \q1 ma wolwol kiam ik suut \q2 aga na piklinbat arae sau buuii na kukulii. \q1 \v 11 Fen kemem ini inen una biing igii. \q1 \v 12 Pa ufu foron sinang laulau kimem, \q2 arae kemem sabin keme ka wol ufu ta foron sinang laulau \q2 ae ri tel ta u ulo kemem. \q1 \v 13 On lame ufu kemem koseng foron fatoftof, \q1 ma ok faliu kemem koseng kaltu laulau.’\f + \fr 6:13 \ft Fale tom tasum na Buk na Gogoh ri luun pes u e su igii: \ft \+it Wara le kiam tom e matanfuntih, rakrakai ke memeh fitliu ma biil ti farfarop lo. Amen.\+it* \f* \p \v 14 \x - \xo 6:14 \xt Mak 11:25,26\x*“Male gamen wol ufu foron sinang laulau ae fanu ri tel ta u ulo gam, ke Tama gam sabin buuii na kukulii in pa ufu foron sinang laulau kimi. \v 15 Isau male biil gam wol ufu foron sinang laulau ken fal, ke Tama gam sabin, biil in pa ufu foron sinang laulau kimi. \s1 Iesu i Ororek isi Sinangun Fafel \p \v 16 “Aunbiing gam fafel, gong gam finngas u na matmi arae foron tom gargaranmet. Ri tel matri ka par mamais una finngas fanu le ri fafel. Tekentu kanaka ia fas gam, ri ka kep tikii ta fifiil kiri. \v 17 Isau le aunbiing o fafel, on dalus ma ok luun wel na paklum, \v 18 isi fanu biil rin to usum le o fafel, biil. Tamam sau ae biil ifasi rin par u, in par o. Tamam sau ae i par sani o tel fakum u, ik suat o. \s1 Minsik buuii na Kukulii \r Luk 12:33-34 \p \v 19 \x - \xo 6:19 \xt Jems 5:2,3\x*“Gong gam luun turim minsik kimi tom aga na piklinbat, ae fitfit in ngutngut u ke ros ik falaulau u, ke ae foron tom sisii rin kau ma rik sukuum u. \v 20 Isau le gamen luun turim minsik kimi tom bae na kukulii ae fitfit biil ifasi in ngutngut u ke ros biil ifasi in falaulau u, ke ae foron tom sisii biil ifasi rin kau ma rik sukuum u. \v 21 Wara le falifu sa ae minsik kiam i kiis lo, balam sabin in kiis lo. \s1 Malal na Pununfo \r Luk 11:34-36 \p \v 22 “Kolson matam i e malal na pununfom. Male iun kolson matam i rokap, ke pununfom tikii in fuun ini malal. \v 23 Isau male iun kolson matam i laulau, ke pununfom tikii in fuun ini kubunor. Male malal ae sing o i kubunor, ke kubunor ae in laumet kanaka. \s1 Gong gam lala Wol \r Luk 16:13; 12:22-31 \p \v 24 “Biil tikas ifasi in foim sing iwu turim e laulaumet. Wara le, in ememse neng ma ik ier isi neng, ke in mi lo neng ma ik ire neng. Biil ifasi gamen foim sing God ke pitkalang sabin. \p \v 25 “Pesu ia fas gam, gong gam lala wol isi liu kimi, isi sani gamen ien u le isi sani gamen umin u, ke isi pununfo gam, le sani gamen kilkiliis ini. Arafah, biil gam usum le liu kimi i laumet na inen, ma pununfo gam i laumet na kilkiliis? \v 26 Gam par foron man ae na mua: Biil ri soso la, biil ri il inen la ke biil ri pakne inen la na papah, biil. Tama gam i fen ri la. Arafah, biil gam usum le gam rokap kanaka lo ri? \v 27 Se lo gam ifasi in bunuut pes ti aunbiing sabin na olon liu kia, aunbiing i lala wol na liu kia? \p \v 28 “Ke isi sani gam ka lala wol isi kilkiliis? Gam par foron purpur arafa ri kuum la arae na topormok. Biil ri foim la ke biil ri tel kilkiliis la kiri, biil. \v 29 \x - \xo 6:29 \xt 1King 10:4-7; 2Stori 9:3-6\x*Ia fas gam, foron memeh tikii ae king Solomon i ges la ini, biil i par rokap arae tikas lon foron purpur igii. \v 30 God i me foron fifih na topormok ae ri liu igii ke lumen ri ka lin ri una yiif. Arafah, gam wol le God biil ifasi in fakilkiliis gam? Unune kimi i fabiro kanaka. \v 31 Pesu gong gam lala wol ma gamek tara le, “Sani keren ien u?” le “Sani keren umin u?” le “Sani keren kilkiliis ini?” \v 32 Fanu ae na kabarais ri lala im la isi foron tier igii, isau le Tama gam buuii na kukulii i usum le gam dar foron tier ae. \v 33 Isau le gamen im famu bii isi matanfuntih kia turan tortores na sinangu, ke foron tier tikii igii ik ta u sabin usuf gam. \v 34 Pesu gong gam lala wol isi lumen, biing lumen in wol tom isi. Tatawin na temtem tikii na biing ifasi tom lo. \c 7 \s1 Gong gam Nagogon Sinangun fale Fanu \r Luk 6:37-38,41-42 \p \v 1 “Gong gam nagogon tikas, tarama God ka nagogon gam sabin. \v 2 \x - \xo 7:2 \xt Mak 4:24\x*Wara le matngan nagogon arafa gam ta u usuf fal, matngan nagogon sau ae, God in ta fafis u usuf gam. Ke matngan sinang arafa gam tel u usuf fal, God in tel u sabin arae usuf gam. \p \v 3 “Isi sani o ka par fabiro piin na kolson mata tuamlik ma biil o wol na kiptin au ae na kolson matam tom? \v 4 Male imel e kiptin au ae na kolson matam, isi sani o ka tara sing tuamlik le, ‘La iak tel ufu piin ae na kolson matam’? \v 5 O tom gargaranmet, on tel ufu kiptin au ta bii ae na kolson matam ma aunbiing o ka par rokap mang ke, ok tel ufu fabiro piin mang ae na kolson mata tuamlik. \p \v 6 “Gong gam ta foron tier ae i kalkaluu usuf foron puul. Ke gong gam lin foron rokap na kutkute kimi usuf foron boh. Tarama foron boh ri ka fosfose u, ke foron puul ri ka giliim fis ma ri ka ngaet falaulau gam. \s1 Gamen Sising, gamek Im ke gamek Pispisih \r Luk 11:9-13 \p \v 7 “Gamen sising, ke gamek kep u. Gamen im, ke gamek im tafe u. Gamen pispisih, ke matanfel ik sapeng isi gam. \v 8 Wara le fanu tikii ae ri sising, rin kep sani ae ri sising isi, ma se i im, in tafe sani i im isi, ke se i pispisih, matanfel in sapeng isi. \p \v 9 “Se lo gam, male ke kalalik i sising u isi beret ke in fen u bin ini ti fat? \v 10 Ke, male i sising u isi ti kok, ke ik fen u bin ini ti sii? \v 11 Taftawa le gam tel sinang laulau la, isau le gam usum tom na ta foron rokap na fafen usuf berberat kimi. Pesu, gamen usum tom le Tama gam buuii na kukulii in ta foron rokap na fafen usuf fanu ae ri sising u. \v 12 \x - \xo 7:12 \xt Luk 6:31\x*Pesu, foron sinang tikii ae gam ier isi fanu rin tel u ulo gam, gamen tel u ulo ri. Matngan sinang igii, i e wara e nagogon ke Moses turan fafausum ken foron profet. \s1 Gamen Kau na Fabiro Matanfel \r Luk 13:24 \p \v 13 “Gamen kau na matanfel ae i fiuuk. Wara le matanfel una fiu fitliu i laumet ma sal ulo i sapeng, ma fanu fuun ri kau lo. \v 14 Isau le matanfel una liu i fabiro, ma sal ulo i fiuuk, ma temtem tikii sau ri tafe u. \s1 Gamen Tumarang isi foron Profet Famfabal \r Luk 6:43-44 \p \v 15 “Gamen tumarang isi foron profet famfabal. Rin kilkiliis ini punun sipsip ke rik tapiek sing gam, isau le tekentu lo le, ri foron puul ngalngaliaf. \v 16 Gamen iliim ri na fuan foim kiri. Fanu biil ri lus fuan wain la tina finau ae imel e si, biil. Ke biil sabin ri lus fuan fik la tina au ae i moseng, biil. \v 17 Ifasi sabin arae foron rokap na au tikii, ri luun foron rokap na fuan au la, ma foron au laulau ri luun foron fuan au laulau la. \v 18 Nenge au rokap biil ifasi in fatapiek fuan au laulau, ke nenge au laulau biil ifasi in fatapiek fuan au rokap, biil. \v 19 \x - \xo 7:19 \xt Metiu 3:10; Luk 3:9\x*Foron au tikii ae biil ri luun ti rokap na fua ri, rin pok faluut ri ma rik lin ri una yiif. \v 20 \x - \xo 7:20 \xt Metiu 12:33\x*Ifasi sabin arae lon foron profet famfabal, gamen iliim ri na fuan foim kiri. \p \v 21 “Biil e fanu tikii ae ri foteng iau le ‘Kumguui, Kumguui,’ rin kau na matanfuntih buuii na kukulii, biil. Se sau ae i mi na wolwol ke Tata buuii na kukulii. \v 22 Na biingen nagogon, fanu fuun rin tara sing iau aragii, ‘Kumguui, Kumguui, ini asam keme fafas ta arae profet, keme ka tel ufu ta foron tanwa laulau lon fanu ke keme ka fatapiek ta ifuun e tier an fabitit.’ \v 23 \x - \xo 7:23 \xt BukSong 6:8\x*Isau le iak fas ri aragii, ‘Biil ia to usum lo gam. Gam ti koseng iau. Gam foron tom tel sinang laulau!’ \s1 Iwu e Tom Tel Fel \r Luk 6:47-49 \p \v 24 “Pesu, fanu tikii ae ri ongen pes foron orek kiak ma ri ka mi lo, ri arae nenge tom tasum ae i tel fel kia na olon fatkiis. \v 25 Us ka luut, dan ka nor, ke kif ka aptih ma ka pipiis na fel ae, isau le biil i to luut, wara le waransinglen lo i ti na olon fatkiis. \v 26 Fanu tikii ae ri ongen orek kiak ma biil ri mi lo, ri arae nenge talos ae i tel fel kia na kiin. \v 27 Us ka luut, dan ka nor, kif ka aptih ma ka pipiis na fel ae, ke ka masuuf ma ka tamrabat laulau.” \p \v 28 \x - \xo 7:28 \xt Mak 1:22; Luk 4:32\x*Aunbiing Iesu ka use tikii ta foron tier igii, gur na fanu aiwa ri ka lala bitit na fafausum kia, \v 29 wara le i fausum ri aragii kaltu ae God tom i ta rakrakai usuf i. Ma biil i fausum ri arae foron tom fafausum ini nagogon ri fausum ri la, biil. \c 8 \s1 Iesu i Fafuu nenge Kaltu ae i Sem Lepra \r Mak 1:40-45; Luk 5:12-16 \p \v 1 Aunbiing Iesu ka pu tinbae na baban pungpung, tara gur na fanu ri ka mi lo. \v 2 \x - \xo 8:2 \xt Metiu 9:8; Aposel 10:25\x*Nenge kaltu ae i sem lepra ka la ma ka ilepul na mata Iesu, ke ka tarah, “Kumguui, male o ier isi, ke ok fafuu pes iau.”\f + \fr 8:2 \ft Fan Iudaia ri tara le kaltu ae i sem lepra i duh, ma biil ifasi in la na fatpoton fanu. Par WokPris sapta 13 ke 14\f* \p \v 3 Ke Iesu ka sawe lima, ka sigil u ke ka tara sing i aragii, “Ia ier isi. On fuuh!” Ma fanpil lepra ka rop koseng u. \v 4 \x - \xo 8:4 \xt WokPris 14:1-32\x*Ke Iesu ka tara sing i aragii, “Ongen u, gong o fas tikas ini sani i tapiek lo wo. Isau le on la ma ok finngas pununfom sing pris, ke ok ta fafen kiam usuf God arae Moses i use ta u, isi fanu rik usum le sasem kiam ka rop tah.” \s1 Unune ken nenge Kabisit \r Luk 7:1-10 \p \v 5 Aunbiing Iesu ka tapiek na maleh na Kapernaum, nenge kabisit ken nenge mar e tom fapaket tina Rom ka la ke ka sising Iesu isi ti falupes. \v 6 Ka tarah, “Kumguui, nenge fafauun kiak i borong ini sasem na fel, pununfo i met ma i kalsakai tara fangungut.” \p \v 7 Ke Iesu ka tara sing i aragii, “Ian la ma iak faliu u.” \p \v 8 Isau le kabisit ae ka kiliis u aragii, “Kumguui, biil ia kaltu rokap isi ok kau na fel kiak, biil. On orek sau, ke fafauun kiak ik liu. \v 9 Ia use u arae, wara le ia sabin ia kiis na piklin nagogon ken fale fanu, ke fale tom fapaket sabin ri kiis na pikling. Ia wuun nenge tom fapaket, ke ka la. Ia kam neng, ke ka la usuf iau. Ke ia ka fas nenge fafauun kiak le, ‘Tel tier igii,’ ke ka tel u.” \p \v 10 Aunbiing Iesu ka ongen u arae, ka bitit, ke ka fas fanu ae ri mimi la lo aragii, “Tekentu kanaka ia fas gam, biil biitom ia tafe tikas na Israel, unune kia i laumet arae ier igii. \v 11 \x - \xo 8:11 \xt Luk 13:29\x*Ia fas gam, fanu fuun rin la tina falifu ae pisiih i susupiek la wah ke tina falifu ae pisiih i sup la lo, ke rik kiis ma rik ien tura Abaram, Aisak ke Jekop na matanfuntih na kukulii. \v 12 \x - \xo 8:12 \xt Metiu 22:13; 25:30; Luk 13:28\x*Isau le berberat ae le kiri e matanfuntih, God in lin fasuu ri una kubunor, na falifu ae rin teng ma rik faririt ngisri.” \p \v 13 Ke Iesu ka fas kabisit ae aragii, “La mang. Foron tier in tapiek tom arae na unune kiam.” Ke na aunbiing tom ae, fafauun kia ka liu. \s1 Iesu i Faliu Tina Antu Pita \r Mak 1:29-31; Luk 4:38-39 \p \v 14 Aunbiing Iesu i kau na fel ke Pita, ka par tina antu Pita i borong kiniis ini gogor. \v 15 Iesu ka sigil lima ke gogor ka rop koseng u. Ka aptih ke ka sosok a Iesu. \s1 Iesu i Faliu Fanu Fuun \r Mak 1:32-34; Luk 4:40-41 \p \v 16 Na efef ae, ri ka lame turim ifuun e fanu ae tanwa laulau i susuef ulo ri usuf Iesu. Iesu i orek sau, ke foron tanwa laulau ri ka suu koseng fanu ae ma ka faliu fanu tikii ae ri sasem. \v 17 \x - \xo 8:17 \xt Aisaia 53:4\x*Tier igii i tapiek una fasuut orek ke God ae profet Aisaia i use ta u aragii, \q1 “I tom i kep ta foron sasem kirer \q2 ke ka tel ufu ta foron fangungut kirer.” \s1 Fanu ae ri Ier isi Mi lo Iesu \r Luk 9:57-62 \p \v 18 Aunbiing Iesu ka par gur na fanu ae ri ti kawil ta u, ke ka fas berberat na fafausum kia le rin sopaket dan kawil una nenge baba. \v 19 Ke nenge tom fafausum ini nagogon ka la usuf i, ke ka tarah, “Tom fafausum, ian mi lo wo una foron falifu tikii ae on la ulo.” \p \v 20 Ke, Iesu ka kiliis u aragii, “Foron puul aka imel e solsol salri, ke foron man tina mua imel e polpolo ri, isau le Kalalik ken Kaltu biil ti falifu sala una borong.” \p \v 21 Ke nenge kalalik na fafausum ka tara sing i aragii, “Kumguui, on sok ufu iau ta bii isi iak ile tata.” \p \v 22 Isau le Iesu ka tara sing i aragii, “Mi lo iau, ma taftawa foron minet rik ile fafis foron minet kiri tom.” \s1 Iesu i Tikale Kif turan Panaf \r Mak 4:35-41; Luk 8:22-25 \p \v 23 Namih, Iesu ka wof na mon ke berberat na fafausum kia ri ka mi lo. \v 24 Fanpil, nenge tara kif ka apti na dan kawil, ma panaf ka tamket una palgan mon. Isau le Iesu i masun. \v 25 Ke berberat na fafausum ri ka la, ri ka famat u ma ri ka tarah, “Kumguui, faliu kerer! Kerek dom mang igii!” \p \v 26 Ka kiliis ri aragii, “Isi sani gam ka sokeh? Unune kimi i fabiro kanaka.” Ka aptih ma ka fakiing kif turan panaf, ke falifu ka siaroh tikii. \p \v 27 Ri ka bitit ke ri ka tarah, “Matngan kaltu arafa igii? Kif turan panaf ru wong sing i!” \s1 Iesu i Tel ufu foron Tanwa Laulau lon iwu e Kaltu \r Mak 5:1-20; Luk 8:26-39 \p \v 28 Aunbiing Iesu ka tapiek na nenge baban dan kawil na nanal ken fan Gadara, ke iwu e kaltu ae tanwa laulau i susuef ulo ruh, ru ka suu tina foron matanfat una luun minet ke ru ka tafe u. Ru bengbeng, pesu biil tikas i la la lo e sal ae. \p \v 29 Ru ka ngangeh aragii, “Kalalik ke God, sani o ier isi on tel u ini kamah? Biil biitom i tapiek e aunbiing,\f + \fr 8:29 \ft God ka luun ta nenge aunbiing una nagogon foron tanwa laulau\f* ma isi sani o ka ier isi ta fangungut usuf kamah?” \p \v 30 Nenge tara u na boh ri suupsuup la fatat isi ri. \v 31 Ke foron tanwa laulau ae, ri ka sising Iesu aragii, “Male on tel ufu kemem, ke on wuun ufu kemem una u na boh ae.” \p \v 32 Ke Iesu ka fas ri aragii, “Gam la!” Foron tanwa laulau ae ri ka suuh ke ri ka susuef ulon foron boh ae. Ke foron boh tikii ae, ri ka fasasai pu na nenge bolonfam una dan kawil, ke ri ka kong. \v 33 Fanu ae ri fofonoi la na foron boh ri ka fin ke ri ka la una maleh. Ri ka fafas ini sani i tapiek tah ke ri ka ususe sabin na sani i tapiek ta lo uner ae foron tanwa laulau ri susuef ta ulo ruh. \v 34 Ke fanu tikii na maleh ae ri ka la isi tafe Iesu. Ma aunbiing ri ka par u, ri ka piispiis u le in la koseng nanal kiri. \c 9 \s1 Iesu i Faliu nenge Peo \r Mak 2:1-12; Luk 5:17-26 \p \v 1 Iesu ka wof na mon, una nenge baban dan kawil, ke ka tapiek na maleh tutus kia. \v 2 Ke fale fanu ri ka kep nenge peo ini luuf usuf i. Aunbiing Iesu ka par unune kiri, ka tara sing peo ae aragii, “Keng kalalik, in rorokiis e balam. Foron sinang laulau kiam ia ka pa ufu tah.” \p \v 3 Fale tom fafausum ini nagogon ri ka ongen orek igii, ke ri ka tara fis tom sing ri tom aragii, “Ier igii i orek laulau, i orek arae le i tom e God.” \p \v 4 Iesu ka usum ta na wolwol kiri ke ka tarah, “Isi sani ka mel e matngan wolwol laulau arae na balmi? \v 5 Orek sa i malmuh? Ian tara le, ‘Ia ka pa ufu ta sinang laulau kiam,’ le ian tarah, ‘Aptih ma ok la’? \v 6 Isau le ia use u arae, isi gamek usum le Kalalik ken Kaltu imel e rakrakai kia aga na piklinbat una pa ufu foron sinang laulau.” Ke ka tara sing peo ae aragii, “Aptih, kep mii salam ma ok la una fel kiam.” \v 7 Kaltu ae ka aptih ma ka la una fel kia. \v 8 Aunbiing gur na fanu aiwa ri par sani i tapiek, ri ka sokeh ma ri ka sik asa God ae i ta ta matngan rakrakai igii usuf fanu. \s1 Iesu i Tawi Metiu \r Mak 2:13-17; Luk 5:27-32 \p \v 9 Aunbiing Iesu ka apti tinaiwa, ka par nenge kaltu asa e Metiu, i kiis ta na felun kep takiis. Ke ka tara sing i aragii, “Mi lo iau.” Metiu ka aptih ke ka mi lo. \p \v 10 \x - \xo 9:10 \xt Luk 15:1,2\x*Aunbiing Iesu i ienien la na efef na fel ke Metiu, ifuun e foron tom kep takiis turan foron tom tel sinang laulau ri ka tapiek, ma ri ka ien tura Iesu, ke turan berberat na fafausum kia. \v 11 Aunbiing foron Farasi ri ka par u arae, ke ri ka diik berberat na fafausum kia aragii, “Isi sani ke tom fafausum kimi ka ien turan foron tom kep takiis, ke foron tom tel sinang laulau?” \p \v 12 Iesu ka ongen u ke ka tarah, “Fanu ae biil ri sasem, biil ri la la usuf dokta, biil. Fanu sau ae ri sasem ri la la usuf dokta. \v 13 \x - \xo 9:13 \xt Metiu 12:7; Hosea 6:6\x*Isau le gam la, ma gamek im isi kamtinan orek ae na Buk na Gogoh ae i tarah, ‘Ia ier kanaka isi sinangun famais na foron tunmapek kimi usuf iau.’ Wara le biil ia la uga isi tawi pes foron tom tortores, biil. Ia la isi tawi foron tom tel sinang laulau.” \s1 Ri Diik Iesu isi Sinangun Fafel \r Mak 2:18-22; Luk 5:33-39 \p \v 14 Namih, berberat na fafausum ke Jon ri tapiek ke ri ka diik Iesu aragii, “Isi sani ke kemem turan foron Farasi keme ka fafel ma berberat na fafausum kiam biil?” \p \v 15 Iesu ka kiliis ri aragii, “Biil ifasi le foron ses ken kaltu ae i fakekel fuuh rin mamais aunbiing i kiis biitom naisri, biil. Nenge aunbiing in tapiek, ae rin kep ufu kaltu ae i fakekel fuuh koseng ri, ke aimang rik fafel. \p \v 16 “Biil tikas i mapmap la ini dangan kaen fuuh na olon kaen tofe, biil. Male in tel u arae, ke dangan kaen fuuh ae in paradadat ke ik tamsih tina kaen tofe ae, ma in tel tamrabat ae ik laumet mang tom. \v 17 Ke biil tikas i to wain fuu la una pungun dan tofe ae ri tel u ini punun meme, biil. Male in tel u arae, ke wain fuu\f + \fr 9:17 \ft Wain fuuh i korkor la\f* ae in rabat punun meme ae, ke wain fuu in bereng ke punun meme ae ik laulau. Isau le ri to wain fuu la tom una palgan punun meme fuuh, isi ru turim ruk rokap.” \s1 Iesu i Faliu nenge Keleflik, ke nenge Fifin ae i Sem Dah \r Mak 5:21-43; Luk 8:40-56 \p \v 18 Aunbiing Iesu i ororek la biitom, nenge famfamu ka tapiek, ka ilepul na mata ma ka tarah, “Keng keleflik i am met sau. Isau le on la ma ok luun limam lo, isi ik liu fis.” \v 19 Iesu ka aptih ke ka la tura, ke berberat na fafausum sabin kia ri ka mi lo ruh. \p \v 20 Biil i sawin ke nenge fifin ae i sem dah ifasi aragii nenge sangful ini u e bet, ka la tina pokta Iesu ke ka sigil sun kaen kia. \v 21 Wara le fifin ae i wol aragii, “Male ian sigil dolon kaen kia sau, ke ian liu.” \p \v 22 Iesu ka giliim, ka par fifin ae ke ka tarah, “Keng keleflik, in rorokiis e balam. Unune kiam tom i faliu o.” Ke na aunbiing tom ae, fifin ae ka liu. \p \v 23 Aunbiing Iesu ka kau na fel ken famfamu ae, ka par fanu ri kuf tulal ma falifu ka rigorigo ini tineng. \v 24 Ke ka tarah, “Gam suuh. Keleflik igii, biil i to met. I borong sau.” Isau le ri ka yongne u. \v 25 Aunbiing ri ka wuun fasuu ta gur na fanu ae, Iesu ka kau ke ka pose na liman keleflik ae, ke keleflik ae ka aptih. \v 26 Ke ususe na sani ae Iesu i tel ta u, ka sarara na falifu tikii ae. \s1 Iesu i Faliu iwu e Kut ke nenge Kaltu ae biil i Orek la \p \v 27 Aunbiing Iesu ka apti tinaiwa, iwu e kut ru ka mi lo, ke ru ka famam tautau aragii, “Kalalik ke Dewit!\f + \fr 9:27 \ft Fan Iudaia ri foteng Mesaia la le i e Kalalik ke Dewit, i wara le ri usum le Mesaia in la tina mat ke king Dewit.\f* On mais kamah!” \p \v 28 Iesu ka kau na fel, ke iun kut ae ru ka la unaisa. Ke ka diik ru aragii, “Arafah, kamu unune le ifasi ian tel u?” \p Ke ru ka kiliis u aragii, “Iuu, Kumguui, kama unune.” \p \v 29 Ka sigil matruh ke ka tarah, “In tapiek tom arae lo kamuh namin unune kimuh.” \v 30 Ke matruh ka rokap fis. Ma Iesu ka piispiis ruh aragii, “Gong kamu fas tikas ini tier igii.” \v 31 Isau le ru ka la bin ke ru ka use sarara u na falifu tikii ae. \p \v 32 Aunbiing ru suuh, ke fale fanu ri ka kep nenge kaltu usuf Iesu ae tanwa laulau i susuef lo ma biil ifasi in orek. \v 33 Aunbiing Iesu ka tel ufu ta tanwa laulau ae, ke kaltu ae biil i orek la, ka orek mang. Gur na fanu ae ri ka wolpane, ma ri ka tarah, “Biil biitom ti tier aragii kere par u la na Israel.” \p \v 34 \x - \xo 9:34 \xt Metiu 10:25; 12:24; Mak 3:22; Luk 11:15\x*Isau le foron Farasi ri ka tara le, “I tel ufu foron tanwa laulau la ini rakrakai ken laulaumet ken foron tanwa laulau.” \s1 Ituul sau e Tom Foim una Lalamok \p \v 35 \x - \xo 9:35 \xt Metiu 4:23; Mak 1:39; Luk 4:44\x*Iesu i soleng tikii piran maleh turan birbiron maleh ma ka tel fafausum na foron felun lotu kiri. Ka fafas ini Rokap na Fafas na matanfuntih ma ka faliu marmarsan sasem tikii. \v 36 \x - \xo 9:36 \xt Namba 27:17; 1King 22:17; 2Stori 18:16; Esekiel 34:5; Mak 6:34\x*Aunbiing i par gur na fanu ae, ka mais ri, wara le wolwol kiri i rigorigo ma ri ka bilbiling, arae foron sipsip ae biil ti tom fofonoi kiri. \v 37 \x - \xo 9:37 \xt Luk 10:2\x*Ke ka tara sing berberat na fafausum kia aragii, “Ifuun kanaka e inen i matuk, isau le foron tom foim i tuul sau. \v 38 Pesu gamen sising usuf Kumguui na ilfafua, isi ik wuun ufu ti fale tom foim una lalamok na mok kia.” \c 10 \s1 Asan Sangful ini Wu e Aposel \r Mak 3:13-19; Luk 6:12-16 \p \v 1 Iesu ka tawi sangful ini u e kalalik na fafausum kia usuf i, ke ka ta rakrakai sing ri una tel ufu foron tanwa laulau ke una faliu fanu koseng marmarsan sasem tikii. \p \v 2 Igii e asan sangful ini u e aposel: Tipes u lo Saimon, ae Iesu ka foteng u ini Pita, ke Enru tualik. Iun kalalik ke Sebedi, Jems ru latualik e Jon. \v 3 Filip ke Batolomiu, Tomas ke Metiu tom kep takiis. Jems kalalik ke Alfius, ke Tadius. \v 4 Saimon nenge Silot\f + \fr 10:4 \ft Silot, i nenge uh na fanu ae biil ri ier isi kiis na piklin matanfuntih tina Rom.\f* ke Iudas Iskariot ae in ta ufu Iesu una liman tuui. \s1 Iesu i Wuun ufu Sangful ini U e Aposel \r Mak 6:7-13; Luk 9:1-6 \p \v 5 Iesu ka wuun ufu sangful ini u e aposel ae ini fafanau igii: “Gong gam la na fatpoton fanu ae biil ri fan Iudaia, ke gong gam kau na ti maleh ken fan Samaria. \v 6 Gamen la sau usuf fan Israel ae ri arae foron sipsip ae ri rong tah. \v 7 Aunbiing gam la, gamen fafas ini orek igii: ‘Matanfuntih na kukulii ka fatat.’ \v 8 \x - \xo 10:8 \xt Aposel 20:33\x*Ke gamek faliu foron sasem, fapti foron minet, fafuu fanu ae ri sem lepra,\f + \fr 10:8 \ft Fan Iudaia ri tara le kaltu ae i sem lepra i duh ma biil ifasi in la na fatpoton fanu. Par WokPris sapta 13 ke 14\f* ke gamek tel ufu foron tanwa laulau. Gam kep foes ta rakrakai igii sing iau, ke gamen ta foes u usuf fanu. \v 9 Gong gam siing ti goul le siliwa le kopa na pus kimi. \v 10 \x - \xo 10:10 \xt 1Korin 9:14; 1Timoti 5:18\x*Ke gong gam kep ti sara, le ti kilkiliis sabin, le ti su le ti buk una la. Wara le i foim ken fanu tom una lupes nenge tom foim. \p \v 11 “Aunbiing gam tapiek na ti tara maleh, le fabiro maleh, gamen im isi ti kaltu rokap aiwa, ke gamek melmel tura papang na aunbiing gamen la. \v 12 Aunbiing gam kau na fel ae, gamen faorek pes ri ini siaroh. \v 13 Male fanu na fel ae ri somangat pes gam, ke siaroh kimi in kiis aiwa. Male biil ri somangat pes gam, ke siaroh kimi in fis usuf gam. \v 14 \x - \xo 10:14 \xt Aposel 13:51\x*Male tikas biil i somangat pes gam le biil i ongen pes foron orek kimi, ke gamen pakte ufu piyiif tina foron kekmi aunbiing gam kang koseng fel le maleh ae. \v 15 \x - \xo 10:15 \xt Metiu 11:24; Luk 10:4-12; Stat 19:24-28\x*Tekentu kanaka ia fas gam, na biingen nagogon in lilibiit e tatawin ae God in ta u usuf fan Sodom ke fan Gomora, na fangungut ae in ta u usuf fanu na maleh ae. \s1 Marmarsan Fangungut in Tapiek \r Mak 13:9-13; Luk 21:12-17 \p \v 16 \x - \xo 10:16 \xt Luk 10:3\x*“Ongen u, ia wuun gam arae foron sipsip ae ri la na fatpoton foron puul ngalngaliaf.\fig “Ia wuun ufu gam arae foron sipsip na fatpoton foron puul ngalngaliaf”|src="Mat 10.16 GS.tif" size="col" ref="10:16" \fig* Pesu, in poh e wol kimi arae foron sii ke gamen kalkaluu arae foron bun. \p \v 17 \x - \xo 10:17 \xt Luk 12:11,12 \x*“Gamen tumarang isi fanu. Rin luse gam ke rik ta ufu gam na liman foron tom nagogon ma rik pis gam na foron felun lotu kiri. \v 18 I wara lo iau, ke rik dat gam isi gamek ti na matan foron famfamu na matanfuntih turan foron king, isi gamek famalal iau usuf ri ke usuf fanu ae biil ri fan Iudaia. \v 19 Isau le aunbiing rin luse gam, gong gam lala wol le sani gamen use u ke arafa gamen orek arae. Na aunbiing ae, God tom in fapitil wolwol kimi ini sani ae gamen use u, \v 20 wara le biil mang e gam ae gamen orek, biil. Tanwa Tama gam tom in luun orek na ngusmi. \p \v 21 “Nenge kaltu in ta tualik isi rin siimete u, ke nenge tamankak in tel u arae lo ke kalalik. Berberat rin tapiek tuui ini foron temri ke foron tinri ma rik fas fanu isi rin siimete ri. \v 22 \x - \xo 10:22 \xt Metiu 24:9,13\x*Fanu tikii rin ememse gam, i wara lo iau. Isau le se i tifat una farfarop na aunbiing, God in faliu u. \v 23 Aunbiing ri ta fangungut sing gam na nenge maleh, ke gamen fin una nenge maleh. Tekentu kanaka ia fas gam, biil biitom gamen la tikii na foron maleh na Israel, ke Kalalik ken Kaltu ik tapiek. \p \v 24 \x - \xo 10:24 \xt Luk 6:40; Jon 13:16; 15:20\x*“Nenge kalalik na fafausum biil i to laumet lon tom fafausum kia, biil. Ke nenge fafauun biil i to laumet lon laulaumet kia, biil. \v 25 \x - \xo 10:25 \xt Metiu 9:34; 12:24; Mak 3:22; Luk 11:15\x*Ifasi le kalalik na fafausum in tapiek arae tom fafausum kia ke fafauun ik tapiek arae laulaumet kia. Male taman fel ri foteng u ini Belsebul, ke fanu sabin na fel ae, rin foteng ri ini foron as ae i laulau mang tom. \s1 Gamen soke God sau \r Luk 12:2-7 \p \v 26 \x - \xo 10:26 \xt Mak 4:22; Luk 8:17\x*“Pesu, gong gam soke ri. Foron tier tikii ae i mumun in tapiek malal. Ke foron tier ae i kiis kuum tah, fanu rin usum lo. \v 27 Sani ia fas gam ini na kubunor, gamen use u na siat. Sani ia orek siksikau ini na balbalu gam, gamen soti na olon foron fel ma gamek perek ini usuf fanu. \v 28 Gong gam soke fanu ae rin siimete pununfo gam ma biil ifasi rin siimete tanwa gam, gong. Gamen soke God ae i sau ifasi in falaulau tanwa gam turan pununfo gam na yiif ae biil i met la. \v 29 Gam usum le, fanu ri fiil iwu e tomsiksik la ini nenge siliin sau. Isau le biil tikas lo ruh in luut una nanal, ae Tama gam biil i somangat ufu. \v 30 Temtem tikii na olmi ae na paklu gam, God i usum na wewes tikii lo. \v 31 Pesu, gong gam sokeh. Liu kimi i temin tier lon ifuun e tomsiksik. \s1 Keren Fapos Iesu na Matan Fanu \r Luk 12:8-9 \p \v 32 “Se i fapos iau na matan fanu, ke ia sabin ian fapos u na matan Tata buuii na kukulii. \v 33 \x - \xo 10:33 \xt 2Timoti 2:12\x*Isau le se i fakawe ufu iau na matan fanu, ke ia sabin ian fakawe ufu na mata Tata buuii na kukulii. \s1 Iesu Biil i La isi Ta Siaroh \r Luk 12:51-53; 14:26-27 \p \v 34 “Gong gam wol le ia la isi ian ta siaroh aga na piklinbat. Biil ia to la isi ta siaroh, biil. Ia la ta isi ta popok una fapaket. \v 35 \x - \xo 10:35 \xt Maika 7:6\x*Ia la ta uga isi \q1 ‘nenge kalalik in ememse tama, \q2 nenge keleflik in ememse tina, \q1 ke nenge fifin ae i fakekel in ememse awa. \q2 \v 36 Fanu na nenge matanfel ken nenge kaltu, rin tapiek arae tuui tom kia.’ \p \v 37 “Se i ier kanaka isi tama le tina lo iau, biil ifasi in tapiek kalalik na fafausum kiak. Ke se i ier kanaka isi ke kalalik le ke keleflik lo iau, biil ifasi in tapiek kalalik na fafausum kiak. \v 38 \x - \xo 10:38 \xt Metiu 16:24; Mak 8:34; Luk 9:23\x*Ke se biil i kusep aupaket kia ma ka mi lo iau, biil ifasi in tapiek kalalik na fafausum kiak. \v 39 \x - \xo 10:39 \xt Metiu 16:25; Mak 8:35; Luk 9:24; 17:33; Jon 12:25\x*Se i gong kale liu kia, liu kia in mangmangal koseng u, ma se i sok ufu liu kia wara lo iau, in liu. \s1 Se i Somangat pes Nenge Kalalik na Fafausum ke Iesu in Kep Fifiil \r Mak 9:41 \p \v 40 \x - \xo 10:40 \xt Mak 9:37; Luk 9:48; 10:16; Jon 13:20 \x*“Se i somangat pes gam, i somangat pes iau. Ma se i somangat pes iau, i somangat pes ier ae i wuun ufu ta iau uga. \v 41 Se i somangat pes nenge profet, wara le i nenge profet, ke in kep fifiil arae ken nenge profet. Ke se i somangat pes nenge tom tortores, wara le i nenge tom tortores, ke in kep fifiil arae ken nenge tom tortores. \v 42 Tekentu kanaka ia fas gam, male tikas i faumin tikas lon birbiron berberat na fafausum kiak igii, ini ti kap na dan mir, in kep fasuat kia tom.” \c 11 \s1 Iesu i Use Jon Tom tel Bapitaiso \r Luk 7:18-35 \p \v 1 Aunbiing Iesu ka fausum ta sangful ini u e kalalik na fafausum kia, ka la tinaiwa isi ik fausum fanu ke ik fafas na foron maleh na Galili. \p \v 2 Aunbiing Jon i kiis na felun kamkabet ma ka ongen foron foim ke Karisito, ka wuun ufu fale berberat na fafausum kia isi diik u aragii, \v 3 “Arafah, wo mang e ier ae le in tapiek, le kemen nene biitom isi tikas aiwa?”\f + \fr 11:3 \ft Fan Iudaia ri nene la isi Mesaia in tapiek\f* \p \v 4 Ke Iesu ka kiliis ri aragii, “Gam fis ma gamek fas Jon ini foron sani gam ongen u ke gam par u: \v 5 \x - \xo 11:5 \xt Aisaia 35:5,6; 61:1\x*Foron kut ri ka par, foron peu ri ka la, fanu ae ri sem lepra ri ka tapiek fuuh,\f + \fr 11:5 \ft Fan Iudaia ri tara le kaltu ae i sem lepra i duh, ma biil ifasi in la na fatpoton fanu. Par WokPris sapta 13 ke 14\f* fanu ae i kutkut e foron balbalu ri, ri ka wong, foron minet ri ka liu fis ke foron lauu ri ka ongen Rokap na Fafas. \v 6 I kalok e ier ae i par foron tier igii ia fatapiek u, ma unune kia biil i luut.” \p \v 7 Aunbiing berberat na fafausum ke Jon ri ka la tah, Iesu ka fas gur na fanu ae ini Jon, aragii, “Sani gam la isi par u, aunbiing gam la ta usuf Jon na falifu foes? Awii gam la sau isi alim nenge aun ngan ae kif i kufkufe u? \v 8 Male biil, sani gam la ta isi par u? Nenge kaltu ae i kilkiliis ta ini foron rokap na kilkiliis? Biil. Gam par u, fanse ae ri kilkiliis ini foron rokap na kilkiliis ri kiis la na foron fel ken foron king. \v 9 Ke sani gam la isi par u? Nenge profet? Tekentu tom, ia fas gam, Jon tom i laumet lon foron profet tikii. \v 10 \x - \xo 11:10 \xt Malakai 3:1\x*Ri siit ta u na Buk na Gogoh ulo aragii, \q1 ‘Ian wuun famu tom fafas kiak lo wo, \q2 ae in fageges sal salam.’ \m \v 11 Tekentu kanaka ia fas gam, Jon Tom tel Bapitaiso i laumet kanaka lon fanu tikii ae ri fang ta ri, isau le ier ae i fabiro kanaka na matanfuntih buuii na kukulii, i laumet tom lo Jon. \v 12 \x - \xo 11:12 \xt Luk 16:16\x*Tipes u na aunbiing ae Jon Tom tel Bapitaiso i fafas, papang igii, fanu ri fapaket isi rin kau una matanfuntih na kukulii, ke foron rakrakai na fanu ri ngongos isi rin kep u. \v 13 Foron profet tikii turan nagogon ke Moses, ri famalal orek ke God papang na aunbiing Jon ka tapiek. \v 14 \x - \xo 11:14 \xt Malakai 4:5; Metiu 17:10-13; Mak 9:11-13\x*Ke male gam ier isi somangat pes orek kiri, Jon sau i e Elaija ae ri use ta u le in tapiek. \v 15 Se imel e balbalu, i rokap le in wong ini. \p \v 16 “Sani ian fatof ulul na fanu igii ini? Ri arae berberat ae ri kiis na salan la turim ken fanu ma ri ka tautau usuf fale berberat aragii: \q1 \v 17 ‘Aunbiing kemem kuf tulal usuf gam, \q2 ke biil gam guui. \q1 Ke aunbiing kemem sek nenge seksek an mamais, \q2 ke biil gam teng.’ \m \v 18 Aunbiing Jon i tapiek, biil i lala ien la ke biil i umin wain la, pesu ri ka tara le, ‘I mel e tanwa laulau lo.’ \v 19 Ke aunbiing Kalalik ken Kaltu i tapiek, ka ien ke ka yin, ke ri ka tarah, ‘Par u, kaltu igii i nenge tom kiimkiim ke tom ininmet, i talan foron tom kep takiis turan foron tom tel sinang laulau.’ Isau le foim ke God i finngas u tom le i polo na wol tekentu.” \s1 Nagogon ulon Fanu ae Biil ri Kiliis Liu \r Luk 10:13-15 \p \v 20 Ke Iesu ka ngaliaf ulon fanu na foron maleh ae i fatapiek ta ifuun e tier an fabitit lo, wara le biil ri kiliis liu. \v 21 \x - \xo 11:21 \xt Aisaia 23:1-18; Esekiel 26:1—28:26; Joel 3:4-8; Amos 1:9,10; Sekaraia 9:2-4\x*Ka tarah, “Kiskam kanaka sing gam fan Korasin! Kiskam kanaka sabin sing gam fan Betsaida. Male rin fatapiek ta foron tier an fabitit igii usuf fan Tair ke fan Saidon, arae ri fatapiek ta u na matmi, awii pakanini tom rin kiliis ta liu ke rik mamais. Ke rik kilkiliis ini kaen na mamais ma rik saba ini piyiif. \v 22 Ia fas gam, na biingen nagogon, tatawin ae God in ta u usuf gam in laumet na tatawin ae in ta u usuf fan Tair ke Saidon. \v 23 \x - \xo 11:23 \xt Aisaia 14:13-15; Stat 19:24-28\x*Ke arafa lo gam, fan Kapernaum, gam wol le rin sik falaumet gam tom ubae suusuu na kukulii? Biil. Rin lin fapu gam una tara yiif. Male foron tier an fabitit igii ia fatapiek ta u na matmi, rin fatapiek ta u sabin na Sodom, ke igii Sodom in kiis biitom. \v 24 \x - \xo 11:24 \xt Metiu 10:15; Luk 10:12\x*Isau le tekentu kanaka ia fas gam, na biingen nagogon in lilibiit e tatawin ae God in ta u usuf fan Sodom, na tatawin ae in ta u usuf gam.” \s1 Gam La usuf Iau ke gamek Mangeh \r Luk 10:21-22 \p \v 25 Na aunbiing ae, Iesu ka tarah, “Tata, o Kumguui na kukulii ke na piklinbat tikii, ia usefages o wara le o fun ta foron tier igii sing foron tom tasum ke sing ri ae ri usum na marmarsan tier, ma o ka finngas u usuf fanu ae ri arae birbiron berberat. \v 26 Tekentu kanaka Tata, i wara le o ier tom isi arae. \p \v 27 \x - \xo 11:27 \xt Jon 3:35; 1:18; 10:15\x*“Tata ka ta tikii ta foron tier usuf iau. Biil tikas i usum lon Kalalik, Tama keskes sau. Ke biil sabin tikas i usum lo Tama, Kalalik keskes sau turan fanse ae Kalalik i ier isi in famalal Tama usuf ri. \p \v 28 “Gam tikii ae i mut e fo gam ma gam ngar foron tatawin, gam la usuf iau ke iak famange gam. \v 29 \x - \xo 11:29 \xt Jeremia 6:16\x*Gamen kusep kiip kiak ma gamek kep fafausum sing iau, wara le sinangung i fofo ma ia fabiro pes iau la tom, ke gamek tafe mangeh na tanwa gam. \v 30 Wara le kiip ae ian fakuskusep gam ini i malmuh ma i malalah.” \c 12 \s1 Fagalte isi Biingen Mangeh \r Mak 2:23-28; Luk 6:1-5 \p \v 1 \x - \xo 12:1 \xt Lo 23:25\x*Na aunbiing ae, Iesu ka soleng foron mok na wit na Biingen Mangeh. Berberat na fafausum kia ri ka fitol ke ri ka tipes lus fale kutun wit ma ri ka ien u. \v 2 Aunbiing foron Farasi ri ka par u, ri ka tara sing i aragii, “Par u, aunbiing berberat na fafausum kiam ri tel u arae, ri ka lek ta nagogon na Biingen Mangeh.” \p \v 3 \x - \xo 12:3 \xt 1Samuel 21:1-6\x*Ke Iesu ka kiliis ri aragii, “Arafah, biil biitom gam wes ususe na sani ae Dewit i tel ta u, aunbiing i turan fanu ae ri batme u ri fitol? \v 4 \x - \xo 12:4 \xt WokPris 24:9\x*I kau na fel ke God ma i turan fanu sabin ae ri batme u, ri ka ien foron beret ae foron pris ri ka ta ta u arae fafen usuf God. Na nagogon, biil i tortores le fanu foes rin ien foron beret ae, foron pris sau rin ien u. \v 5 \x - \xo 12:5 \xt Namba 28:9,10\x*Arafah, biil biitom gam wes u ae na Buk na Nagogon le foron pris ri foim la na Felun Tunmapek na Biingen Mangeh? Isau le biil ri tiu ri la. \v 6 Ia fas gam, igii sau e ier ae i laumet kanaka na Felun Tunmapek. \v 7 \x - \xo 12:7 \xt Metiu 9:13; Hosea 6:6\x*Buk na Gogoh i use u aragii, ‘Ia ier kanaka isi sinangun famais, na foron tunmapek kimi usuf iau.’ Male gam usum na kamtinan foron orek ae, ke biil ifasi gamen tiu fanse ae biil ri lek nagogon. \v 8 Wara le Kalalik ken Kaltu i e Kumguui na Biingen Mangeh.” \s1 Iesu i Faliu nenge Kaltu i Met e Lima \r Mak 3:1-6; Luk 6:6-11 \p \v 9 Iesu ka la koseng falifu ae ma ka kau na felun lotu kiri. \v 10 Nenge kaltu aiwa, nenge lima i met. Ri ka ier isi tiu Iesu, pesu ri ka diik u aragii, “Arafah, na nagogon kirer i tortores le rin faliu tikas na Biingen Mangeh, le biil?” \p \v 11 \x - \xo 12:11 \xt Luk 14:5\x*Ke ka fas ri aragii, “Male tikas lo gam imel e sipsip kia i luut siluung na nenge toh na Biingen Mangeh, ke arafah, biil in pose lo ma ik dat ufu? \v 12 Liu ken nenge kaltu i laumet na liu ken nenge sipsip. Pesu, i tortores le keren tel rokap na sinang na Biingen Mangeh.” \p \v 13 Ke ka fas kaltu ae aragii, “Sawe limam.” Ka sawe lima, ke lima ka rokap fis sabin, arae nenge lima. \v 14 Isau le, foron Farasi ri ka suu tina felun lotu ma ri ka puput isi rin siimete Iesu. \s1 Tom Foim ae God i Tim pes u \p \v 15 Aunbiing Iesu ka usum ta le ri puput isi siimete u, ka la koseng falifu ae. Fanu fuun ri mi lo ma ka faliu ri tikii ae ri sasem. \v 16 Ke ka fakiing ri le gong ri use famalal u le i e seh. \v 17 I use u arae una fasuut orek ae profet Aisaia i use ta u le: \q1 \v 18 \x - \xo 12:18 \xt Aisaia 42:1-4\x*“Igii e tom foim kiak ae ia tim pes ta u, \q2 ier ae ia ier kanaka isi, ma ia laes ini. \q1 Ian luun Tanwang lo, \q2 ma in famalal nagogon ae i tortores usuf foron funmat tikii na piklinbat. \q1 \v 19 Biil in fapit le in perek, \q2 ma biil rin ongen kine na foron sun sal. \q1 \v 20 Biil in bayi ti fifih ae i takukuuw \q2 ke biil in kuf mete paupau na lam ae biil i sok rokap. \q1 In tel u tom arae papang na aunbiing in fatapiek tortores na nagogon usuf fanu tikii. \q2 \v 21 Ke foron funmat tikii na piklinbat, rik unune na asa.”\x - \xo 12:21 \xt Aisaia 42:1-4\x* \s1 Ri Use u le Iesu i Foim ini Rakrakai ke Belsebul \r Mak 3:20-30; Luk 11:14-23 \p \v 22 Ri ka lame nenge kaltu usuf Iesu ae tanwa laulau i susuef lo, i kut ma biil i orek la. Ke Iesu ka faliu u, ke ka par ma ka orek sabin. \v 23 Fanu tikii ri ka bitit ma ri ka tarah, “I sangan e Kalalik ke Dewit?”\f + \fr 12:23 \ft Fan Iudaia ri foteng Mesaia la le i e Kalalik ke Dewit, i wara le ri usum le Mesaia in la tina mat ke king Dewit.\f* \p \v 24 \x - \xo 12:24 \xt Metiu 9:34; 10:25\x*Isau le foron Farasi ri ka ongen u ma ri ka tarah, “Kaltu igii i tel ufu foron tanwa laulau la ini rakrakai ke Belsebul, ae i laulaumet ken foron tanwa laulau.” \p \v 25 Iesu ka usum ta na foron wolwol kiri, ke ka tarah, “Male nenge matanfuntih in fapaket fis tom ini, matanfuntih ae in laulau sikit. Male fanu tina nenge maleh, le na nenge matanfel ri fapaket fis tom ini ri, biil mang rin kiis turim sabin. \v 26 Male Satan i fes ufu Satan ma ka fapaket fis tom ini, ke matanfuntih kia in ti rakrakai arafah? \v 27 Male ia fes ufu foron tanwa laulau ini rakrakai ke Belsebul, ke fanu kimi ri fes ufu foron tanwa laulau la ini rakrakai kiseh? Fanu kimi tom rin nagogon gam. \v 28 Isau, male ia fes ufu foron tanwa laulau ini Tanwa God, ke gamen usum le matanfuntih ke God ka tapiek ta usuf gam. \p \v 29 “Ke biil sabin tikas ifasi in kau na fel ken nenge rakrakai na kaltu isi ik sukuum foron minmara, male biil i kabet famu kaltu ae. In kabet famu u ke nami ik suksukuum na fel kia. \p \v 30 \x - \xo 12:30 \xt Mak 9:40\x*“Se ae biil i foim turang, i tikale foim kiak. Ma se ae biil i lupes iau na tel turim fanu, i fes sarara ri la. \v 31 Pesu ia ka fas gam le, God ifasi in pa ufu foron sinang laulau tikii ke foron orek laulau tikii ae fanu ri tel u la, isau le se i orek laulau ulon Tanwa Kalkaluu, God biil in to pa ufu sinang laulau kia. \v 32 \x - \xo 12:32 \xt Luk 12:10\x*Ke male tikas in use ti orek laulau ulon Kalalik ken Kaltu, God in pa ufu. Isau le se i orek laulau ulon Tanwa Kalkaluu, God biil in to pa ufu sinang laulau kia, na liu igii ke na liu sabin ae na mih. \s1 Nenge Au rin Par Failiim u na Fua \r Luk 6:43-45 \p \v 33 \x - \xo 12:33 \xt Metiu 7:20\x*“Male nenge au i rokap, ke fua in rokap, ke male au i laulau, ke fua in laulau, wara le rin iliim nenge au na fua. \v 34 \x - \xo 12:34 \xt Metiu 3:7; 15:18; 23:33; Luk 3:7; 6:45\x*Gam foron natun sii fafangaet! Gamen use foron tier rokap arafa aunbiing gam fanu laulau? Wara le orek ae i suu tina ngusun nenge kaltu, i famalal sinang ae ifuun na liu kia. \v 35 Rokap na kaltu i finngas rokap na sinang la tina foron rokap na tier ae na liu kia. Ke kaltu laulau sabin i finngas sinang laulau la tina foron tier laulau ae na liu kia. \v 36 Isau le ia fas gam, foron orek laulau tikii ae fanu ri use ta u, God in diik ri isi ae na biingen nagogon. \v 37 Aunbiing on ti na nagogon, foron orek kiam tom in fasengsegeng o le in falaulau o.” \s1 Ri Fas Iesu isi in Fatapiek ti Fakileng \r Mak 8:11-12; Luk 11:29-32 \p \v 38 \x - \xo 12:38 \xt Metiu 16:1; Luk 11:16\x*Namih, fale Farasi turan fale tom fafausum ini nagogon ri ka fas u aragii, “Tom fafausum, keme ier le on fatapiek ti fakileng, isi kemek par u.” \p \v 39 \x - \xo 12:39 \xt Metiu 16:4\x*Ke ka kiliis ri aragii, “Gam na ulul igii, gam fanu laulau, gam la koseng God arae nenge fifin i lin antu ma ka telpes nenge kaltu sabin. Gam ier isi gamen par ti fakileng, isau le biil ti fakileng in tapiek usuf gam, fakileng sau ke profet Jona. \v 40 \x - \xo 12:40 \xt Jona 1:17\x*Arae Jona i kiis ta na balan nenge tara kok na ituul e biing ke ituul e wor, ke Kalalik ken Kaltu sabin in kiis na palgan nanal na in tuul e biing ke in tuul e wor. \v 41 \x - \xo 12:41 \xt Jona 3:5\x*Na biingen nagogon, fan Niniwe rin tih ma rik pot matan fanu na ulul igii, wara le ri kiliis ta liu kiri sau na fafas ke profet Jona. Ongen u, igii sau e ier ae i laumet kanaka lo Jona. \v 42 \x - \xo 12:42 \xt 1King 10:1-10; 2Stori 9:1-12\x*Na biingen nagogon, kuin tina Seba in tih ma ik pot matan fanu na ulul igii, wara le i la tom tina tapak isi ongen tasum ke king Solomon. Ongen u, igii sau e ier ae i laumet kanaka lo king Solomon. \p \v 43 “Aunbiing nenge tanwa laulau i suu koseng nenge kaltu, ik la una foron falifu sengseng isi ik im isi ti falifu una mangeh. Ma aunbiing biil i tafe ti falifuh, \v 44 ik tarah, ‘Ian fis tom una fel ae ia la koseng ta u.’ Ma aunbiing in tapiek, ik par u le fel ae i pungu, ri ka sa fakasi ta u ma ri ka tumarnge ta u. \v 45 Ke ik la ma ik telpes in fit sabin e tanwa laulau ae ri laulau kanaka mang tom lo. Ri tikii rik kau na fel ae, ke rik mel aiwa. Pesu, liu ken kaltu ae ik laulau kanaka mang tom na liu famu kia. In fasi sau arae usuf fanu laulau na ulul igii.” \s1 Tina Iesu turan foron Tualik \r Mak 3:31-35; Luk 8:19-21 \p \v 46 Aunbiing Iesu i ororek la biitom usuf fanu, tina turan foron tualik ri ka la, ke ri ka soti awii na maleh, wara le ri ier isi faorek u. \v 47 Ke nenge kaltu ka fas Iesu aragii, “Par u, tinam turan foron tuamlik ae na maleh ma ri ier isi faorek o.” \p \v 48 Iesu ka kiliis u aragii, “Se e tinang ma fanse e foron tuaklik?” \v 49 Ka tus berberat na fafausum kia ke ka tarah, “Par u, igii e tinang ke foron tuaklik. \v 50 Wara le se sau i mi na wolwol ke Tata buuii na kukulii, i sau e tuaklik, feneklik ke tinang.” \c 13 \s1 Orek Fatoftof na Tom Soso \r Mak 4:1-9; Luk 8:4-8 \p \v 1 Na biing tom ae, Iesu ka suu tina fel ke ka kiis na baban dan kawil. \v 2 \x - \xo 13:2 \xt Luk 5:1-3\x*Tara gur na fanu ri ka la usuf i, pesu ka wof na nenge mon ke ka kiis lo, ma tara gur na fanu ae ri ka soti na kiin. \v 3 Ke ka fas ri ini ifuun e tier ini orek fatoftof ma ka tarah, “Ongen u! Nenge tom soso i la isi saprai kutun wit. \v 4 Aunbiing i sapsaprai, fal ka luut tole sal ke foron man ri ka wofpiek ke ri ka ting tikii u. \v 5 Fal ka luut na olon fatfat ae biil i laumet e nanal lo. Ka rarau sape, wara le nanal biil i to laumet. \v 6 Isau le aunbiing pisiih i popos, ka pose ri ke ri ka mang, wara le biil ti bauli. \v 7 Fale kutun wit ka luut na palgan foron finau ae imel e si. Aunbiing finau i kuum, ka kuruung foron wit. \v 8 Isau le fale kutun wit ka luut na nanal rokap ke ka fua, fal nenge mar e fua, fal iwon e sangful ke fal ituul e sangful. \v 9 Se imel e balbalu, i rokap le in wong ini.” \s1 Wara ae Iesu ka Fafas la ini foron Orek Fatoftof \r Mak 4:10-12; Luk 8:9-10 \p \v 10 Berberat na fafausum kia ri ka la unaisa ma ri ka diik u aragii, “Isi sani o ka orek la usuf fanu ini foron orek fatoftof?” \p \v 11 Ke ka kiliis ri aragii, “God i ta ta tasum usuf gam isi gamen usum na foron tier ae i kum na matanfuntih tinbae na kukulii, isau le biil i ta u usuf fanu tikii igii. \v 12 \x - \xo 13:12 \xt Metiu 25:29; Mak 4:25; Luk 8:18; 19:26\x*Se imel e tasum kia, rin falaumet tasum ae sing i, isi tasum kia ik lala laumet. Isau le se ae biil ti tasum kia, rin tel ufu fabiro tasum ae sing i. \v 13 Ia orek usuf ri ini orek fatoftof, wara le: \q1 ‘Taftawa ri par, isau le biil ri par failiim ti tier, \q2 ri wong, isau le biil ri ongen failiim ti tier \q2 ke biil ri malal ulo.’ \m \v 14 \x - \xo 13:14 \xt Aisaia 6:9,10\x*Ka suut mang e orek ke profet Aisaia ulo ri ae i use ta u aragii: \q1 ‘Gamen ongne ma gamek ongne, \q2 isau le biil tom gamen malal. \q1 Ke gamen par ma gamek par, \q2 isau le biil tom gamen iliim ti tier. \q1 \v 15 Wara le balan fanu igii ka kutkut tah \q2 ke biil ifasi rin wong ini balbalu ri \q2 ma matri ka kut tah. \q1 Tarama ri ka par failiim ini foron matri, \q2 ri ka ongen failiim tier ini balbalu ri \q1 ke wolwol kiri ik malal \q2 ma rik fis usuf iau ma iak faliu ri.’\x - \xo 13:15 \xt Aisaia 6:9-10 \x* \m \v 16 \x - \xo 13:16 \xt Luk 10:23,24\x*Isau le gam kalok, wara le gam par ini kolson matmi, ke gam wong ini balbalu gam. \v 17 Tekentu kanaka ia fas gam, ifuun e profet turan foron tom tortores, ri kalkal ta isi rin par sani gam par u, isau le biil ri par u. Ke ri kalkal ta isi rin ongen sani gam ongen u, isau le biil ri to ongen u. \s1 Iesu i Famalal Kamtinan Orek Fatoftof lon Tom Soso \r Mak 4:13-20; Luk 8:11-15 \p \v 18 “Gam ongen u, igii e kamtinan orek fatoftof lon tom soso. \v 19 Aunbiing tikas i ongen Rokap na Fafas na matanfuntih ma biil i malal lo, i arae kutun wit ae i luut tole sal. Ke kaltu laulau ka la ma ka tel ufu orek ae ri so ta u na bala. \v 20 Ke kutun wit ae i luut na olon fatfat, i arae nenge kaltu ae i ongen orek ma fanpil ka somangat pes u ini laes. \v 21 Isau le biil i ti dolo, arae wit ae biil ti bauli. Ka luut sape sau, aunbiing i tafe tatawin ke aunbiing fanu ri ta fangungut sing i, wara na orek ke God. \v 22 Kutun wit ae i luut na palgan foron finau ae imel e si, i arae nenge kaltu ae i ongen orek, isau le i mamais kanaka isi foron tier tinaga na piklinbat ma sinangun ier isi in fuun e minsik i fabal u, ke ka aung orek ke God, arae finau i rarau kale wit, ke biil i fua. \v 23 Ke kutun wit ae i luut na nanal rokap, i arae kaltu ae i ongen orek ma ka malal lo. I arae wit ae i luun nenge mar, le iwon e sangful le ituul e sangful e fua.” \s1 Orek Fatoftof na Wit ke Fifih Laulau \p \v 24 Iesu ka fas ri sabin ini nenge orek fatoftof aragii, “Matanfuntih na kukulii i arae nenge kaltu ae i la isi so foron rokap na kutun wit na mok kia. \v 25 Isau le aunbiing fanu tikii ri borong, tuui kia ka la ma ka so foron kutun fifih laulau na fatpoton foron kutun wit, ke ka la. \v 26 Aunbiing foron kutun wit ri ka kuum ma fatat rik fua, foron fifih laulau sabin ri ka kuum turim tura. \p \v 27 “Ke foron tom foim ken taman mok ae ri ka la usuf i ma ri ka fas u aragii, ‘Ier, o so ta foron kutun wit rokap sau na mok kiam. Tinga sabin e foron fifih laulau ae ka kuum na mok kiam?’ \p \v 28 “Ka kiliis ri aragii, ‘Nenge tuui i tel u e matngan sinang ae.’ \p “Ke foron tom foim kia ri ka diik u aragii, ‘Arafah, o ier le kemen la ma kemek fut sarara ufu ri?’ \p \v 29 “Ka tikale ri le, ‘Gong, tarama gam ka fut saraf foron wit sabin turan foron fifih laulau. \v 30 Taftawa bii ruk kuum turim papang na biingen lulus. Na aunbiing mang ae ian fas foron tom lulus le: Gamen fut turim foron fifih laulau famu, ke gamek diit buta, isi gamek fasok ri, namih gamek lus turim foron wit ke gamek siing u na papah kiak.’” \s1 Orek Fatoftof na Kutun Mastet \r Mak 4:30-32; Luk 13:18-19 \p \v 31 Ke ka fas ri sabin ini nenge orek fatoftof aragii, “Matanfuntih na kukulii i aragii kutun mastet ae nenge kaltu i kep u ma ka so u na mok kia. \v 32 Kutu i fabiro kanaka na foron kutun au tikii, isau le aunbiing i kuum, ka tapiek nenge au, ma ka liu ufu foron au tikii na palgan mok ae ri so u la. Ma foron man na mua ri ka tel polpolo ri na foron aka.” \s1 Orek Fatoftof na Is \r Luk 13:20-21 \p \v 33 Iesu ka fas ri sabin ini nenge orek fatoftof aragii, “Matanfuntih na kukulii i arae is ae nenge fifin i kep u ma ka ikis u turan ifuun e palawa, ma palawa tikii ae ka sut.” \p \v 34 Foron tier tikii igii Iesu i use u usuf gur na fanu ini foron orek fatoftof sau. Biil i use famalal ti tier usuf ri, biil. I fafas usuf ri ini foron orek fatoftof sau. \v 35 \x - \xo 13:35 \xt BukSong 78:2\x*I use u arae una fasuut orek ke profet ae i use ta u aragii: \q1 “Ian orek ini foron orek fatoftof. \q2 Ian use foron tier ae ri mumun, \q1 tipes u tom na aunbiing God i fakiis ta piklinbat.” \s1 Iesu i Famalal Orek Fatoftof na Wit ke Fifih Laulau \p \v 36 Namih, Iesu ka la koseng gur na fanu ae ma ka kau na fel. Berberat na fafausum kia ri ka la usuf i ma ri ka diik u isi in famalal kamtinan orek fatoftof na foron fifih laulau ae ri kuum na mok. \p \v 37 Ke ka fas ri aragii, “Kaltu ae i so kutun wit, i e Kalalik ken Kaltu. \v 38 Mok i e piklinbat, ke foron kutun wit, ri arae fanu tinbae na matanfuntih na kukulii. Foron fifih laulau ri arae berberat ken kaltu laulau. \v 39 Ke tuui ae i so ta fifih laulau, i e Satan. Ma aunbiing na lulus e farfarop na biing, ke foron tom lulus e foron angelo. \p \v 40 “Foron fifih laulau ae ri fut turim ri ma ri ka fasok ri na yiif, in tara sabin arae na farfarop na biing. \v 41 Kalalik ken Kaltu in wuun ufu foron angelo kia, isi rik rap ufu foron tier tikii tina matanfuntih kia, ae i falamlam fanu la isi tel sinang laulau turan foron tom tel sinang laulau tikii. \v 42 Ke rik lin ri una tara yiif, ae rin teng ma rik faririt ngisri aiwa. \v 43 Foron tom tortores rik popos arae pisiih na matanfuntih ke Temri. Se imel e balbalu, i rokap le in wong ini. \s1 Orek Fatoftof na Nenge Rokap na Tier ae ri Fun ta u \p \v 44 “Matanfuntih na kukulii i arae nenge rokap na tier ae ri fun ta u na nenge falifuh. Aunbiing nenge kaltu i im tafe u, ka fun kiliis u sabin, ke ka la ini laes isi sufii tikii foron minmara, ma pitkalang lo ik fiil pes sun falifu ae ini. \s1 Orek Fatoftof na Kolson Matanwah \p \v 45 “Ke matanfuntih na kukulii, i arae nenge kaltu sabin i im isi foron rokap na kolson matanwah. \v 46 Aunbiing ka tafe ta nenge kolson matanwah ae i rokap kanaka, ka la ma ka sufii tikii foron minmara, ma pitkalang lo ik fiil pes kolson matanwah ae ini. \s1 Orek Fatoftof na Ubiin \p \v 47 “Matanfuntih na kukulii sabin i arae nenge ubiin ae ri lin ta u na palgantes, ma marmarsan kok tikii ri ka liil lo. \v 48 Aunbiing ubiin ka fuun, foron tom lin ubiin ri ka dat famasa u, ri ka kiis ma ri ka fule pes fal rokap, ke ri ka siing u na foron sara. Isau le fal laulau ri ka lin u. \v 49 In tara sabin arae na farfarop na biing. Foron angelo rin la, ma rik fule ufu fanu laulau koseng foron tom tortores. \v 50 Ke rik lin fanu laulau una tara yiif ma aiwa, rin teng ke rik faririt ngisri.” \p \v 51 Iesu ka diik ri aragii, “Arafah, gam malal sabin na sani ae ia ka use ta u?” \p Ri ka kiliis u aragii, “Iuu.” \p \v 52 Ke ka fas ri aragii, “Foron tom fafausum ini nagogon tikii ae ri ka kep tasum ta na matanfuntih na kukulii, ri arae nenge taman fel ae i fasuu foron minsik tina fel kia, fal fuuh turan fal tofe.” \s1 Fan Nasaret biil ri unune lo Iesu \r Mak 6:1-6; Luk 4:16-30 \p \v 53 Aunbiing Iesu ka use tikii ta foron orek fatoftof ae, ka la koseng maleh ae \v 54 ma ka fis una maleh tutus kia. Ka fausum fanu aiwa na felun lotu kiri, ke ri ka lala bitit ma ri ka tarah, “Kaltu igii i kep tasum igii tingah? Ke i kep rakrakai una fatapiek foron tier an fabitit igii tingah? \v 55 Kere usum sau le, tama i nenge tom tel fel ke tina e Maria, foron tualik e Jems, Josep, Saimon ke Iudas \v 56 ke foron fenelik igii sau na aisrer. Ma i kep foron tier igii tingah?” \v 57 \x - \xo 13:57 \xt Jon 4:44\x*Pesu biil mang ri laes ini. \p Isau le Iesu ka fas ri aragii, “Nenge profet ri bulat la lo na fale maleh keskes, isau le na maleh tutus kia ke na matanfel kia tom, biil ri bulat la lo.” \p \v 58 Ke biil i fatapiek ifuun e tier an fabitit aiwa, wara le biil ri unune lo. \c 14 \s1 Minet ke Jon Tom tel Bapitaiso \r Mak 6:14-29; Luk 9:7-9 \p \v 1 Na aunbiing ae, Erot, famfamu na matanfuntih na Galili, ka ongen ususe lo Iesu. \v 2 Ke ka fas foron tom foim kia aragii, “Jon Tom tel Bapitaiso sau ae. Ka liu fis sabin, pesu ka mel e rakrakai kia una fatapiek foron tier an fabitit.” \p \v 3-4 \x - \xo 14:3-4 \xt WokPris 18:16; 20:21; Luk 3:19,20\x*Pakanini Jon Tom tel Bapitaiso i fas ta Erot aragii, “Biil i tortores arae le o ka telpes Erodias antu Filip, tuamlik.” Pesu, Erot ka fas foron tom fapaket kia isi luse u. Ri ka kabet u ma ri ka fakau u na felun kamkabet. \v 5 Ke Erot ka ier isi siimete Jon, isau le i soke fanu, wara ri use u le Jon i nenge profet. \p \v 6 Na biingen pang ke Erot, keleflik ke Erodias ka guui na matan foron ses ke Erot. Ke Erot ka lala laes ini keleflik ae \v 7 ma ka falimlim aragii, “Ia falimlim le, sani on sising iau isi, ian ta u.” \v 8 Keleflik ae ka fas Erot aragii, “Luun paklu Jon Tom tel Bapitaiso na ti pelet ma ok ta u usuf iau.” I use u arae, wara le tina i fas ta u le in fas Erot arae. \v 9 King i ongen sising ken keleflik ae ke ka purngis e bala. Isau le, wara na falimlim kia, ke na foron ses ae, pesu ka tel fasuut sising ken keleflik ae. \v 10 Ka fawuun isi rin bus ufu paklu Jon awii na felun kamkabet. \v 11 Ri ka luun paklu na nenge pelet ke ri ka ta u usuf keleflik ae, ke ka kep u usuf tina. \v 12 Berberat na fafausum ke Jon ri ka la, ri ka kep pununfo, ke ri ka ile u. Nami ri ka la, ke ri ka fas Iesu. \s1 Iesu i Fen Ilim e Arip e Fanu \r Mak 6:30-44; Luk 9:10-17; Jon 6:1-14 \p \v 13 Aunbiing Iesu ka ongen ta u le Jon ka met tah, i keskes ka wof na nenge mon una nenge sunbiil ma ka kiis aiwa. Ma aunbiing fanu ri ongen u arae, ri ka la tina foron maleh kiri ma ri ka tole sal na mi. \v 14 Aunbiing i masah ma ka par tara gur na fanu, ka mais ri ma ka faliu fanu ae ri sasem. \p \v 15 Ka efef mang, ke berberat na fafausum kia ri ka la usuf i ma ri ka fas u aragii, “Kiptin biil sau igii ma ka efef tah. Wuun ufu gur na fanu mang igii, isi rik la una foron maleh ma rik fiil inen ari.” \p \v 16 Ke Iesu ka kiliis ri aragii, “Rin la isi sah? Gam fen ri ini ti inen.” \p \v 17 Ke ri ka tara sing i aragii, “Ilim sau e beret turan iwu e kok igii sing kemem.” \p \v 18 Ke Iesu ka fas ri aragii, “Kep u uga usuf iau.” \v 19 Namih, ka fas gur na fanu ae isi rin kiis na olon fifih. Ke ka kep ilim e beret turan iwu e kok ae, ka tar una kukulii ke ka fotrokap lo usuf God. Ka sibik foron beret ae, ke ka ta u usuf berberat na fafausum kia, ma ri ka tulus fanu ini. \v 20 Ri tikii ri ien ma ri ka mas. Namih, berberat na fafausum kia ri ka siing fafuun nenge sangful ini u e kes ini foron tigan inen ae ri mas tiga. \v 21 Wewes lon fanu tamat ae ri ien, ifasi aragii ilim e arip, ma biil ri wes kelefin turan berberat. \s1 Iesu i La na olon Dan \r Mak 6:45-52; Jon 6:15-21 \p \v 22 Fanpil Iesu ka wuun famu berberat na fafausum kia isi rik wof na mon una nenge bulin dan kawil. Ma ka kiis fis isi wuun sarara fanu ae. \v 23 Aunbiing ka wuun ufu ta ri, ka tatkau keskes una nenge pungpung isi sising. Ka efef worwor mang, ma i keskes sau tinaiwa. \v 24 Aunbiing mon ka tapak ta tina kiin, ka panlak na panaf, wara le kif i pipiis tina famu na mon. \p \v 25 Na piklin ien, Iesu ka la na olon dan usuf ri. \v 26 Aunbiing berberat na fafausum kia ri par u i la na olon dan, ri ka ngangeh ini sokeh aragii, “Nenge kinit apiek!” \p \v 27 Fanpil Iesu ka fas ri aragii, “Gong gam sokeh! In rorokiis e balmi. Iau sau igii.” \p \v 28 Pita ka kiliis u aragii, “Kumguui, male wo sau, ke ok tawi iau, isi ia sabin iak la na olon dan unawii naisam.” \p \v 29 Ke Iesu ka tarah, “La ugapiek.” \p Pita ka wof pu tina mon ke ka la na olon dan usuf i. \v 30 Isau le aunbiing i par tara kif, ka nangnangih ke ka tipes dom, ma ka tautau aragii, “Kumguui, faliu iau!” \p \v 31 Fanpil Iesu ka sawe lima ke ka sik fapti u una mawe ma ka tara sing i aragii, “Unune kiam i fabiro kanaka. Isi sa ka wu e wolwol kiam?” \p \v 32 Aunbiing ru ka wof una mon, kif ka met. \v 33 Ke berberat na fafausum ae na palgan mon ri ka lotu unaisa ma ri ka tarah, “Tekentu kanaka, o Kalalik ke God.” \s1 Iesu i Faliu ifuun e Sasem na Genesaret \r Mak 6:53-56 \p \v 34 Aunbiing ri ka sopaket ta dan kawil, ri ka masa na Genesaret. \v 35 Ma aunbiing fanu tinaiwa ri ka iliim Iesu, ri ka fafas una foron maleh fatat ke ri ka filange foron sasem tikii usuf i. \v 36 Ke ri ka sising u isi rin sigil sun kolos kia sau, ma ri tikii ae ri sigil u, ri ka liu. \c 15 \s1 Ri Fapu Orek ke God \r Mak 7:1-13 \p \v 1 Ke fale Farasi turan foron tom fafausum ini nagogon tinbae na Ierusalem ri ka la usuf Iesu ma ri ka diik u aragii, \v 2 “Isi sani ke berberat na fafausum kiam ri ka lek foron fafausum ken foron tubutamat kerer? Biil ri sofolim famu la isi rik ien.” \p \v 3 Ke ka kiliis ri aragii, “Ke isi sani gam ka lek nagogon ke God ma gam ka mi sau na fafausum ken foron tubutamat gam? \v 4 \x - \xo 15:4 \xt KisimBek 20:12; 21:17; Lo 5:16; WokPris 20:9\x*Wara le God i tarah, ‘On bulat lo tamam ru e tinam,’ ke ka use u sabin aragii, ‘Male tikas i orek laulau ulo tama le tina, ke rin siimete u.’ \v 5 Isau le gam use u la aragii, in rokap male tikas in tara sing tama ru e tina aragii, ‘Tier ae le ian ta u sing kamuh, ia ka kale ta u le ian ta u usuf God.’ \v 6 Aunbiing gam use u arae, ke gam tipes u isi biil mang in bulat lo tama. Aunbiing gam tel u arae, gam fapu orek ke God isi gamek mi sau na foron fafausum ken foron tubutamat gam. \v 7 Gam foron tom gargaranmet! Profet Aisaia i orek tekentu tom aunbiing i orek famu ta le: \q1 \v 8 \x - \xo 15:8 \xt Aisaia 29:13\x*‘Fanu igii ri bulat lo iau sau ini ngusri, \q2 isau le balri i tapak koseng iau. \q1 \v 9 Ri lotu foes la sau unaisang, \q2 wara le ri fausum fanu la sau \q1 ini nagogon foes ken fanu.’\x - \xo 15:9 \xt Aisaia 29:13\x* ” \s1 Foron Sinang ae i Fadu Fanu la na Mata God \r Mak 7:14-23 \p \v 10 Iesu ka kam gur na fanu ae unaisa ke ka fas ri aragii, “Gamen ongen iau ma gamek malal na orek kiak. \v 11 Sani ae i kau na ngusun nenge kaltu, biil i fadu u na mata God, biil. Sani sau ae i suu tina ngusu, i sau i fadu u.” \p \v 12 Ke berberat na fafausum ri ka la usuf i ma ri ka tara sing i aragii, “Be, o usum sabin le orek kiam i fatel foron Farasi ma ka laulau e balri?” \p \v 13 Ke ka fas ri aragii, “Foron au tikii ae Tata buuii na kukulii biil i so ta u, rin rap ufu. \v 14 \x - \xo 15:14 \xt Luk 6:39\x*Sok ufu foron Farasi ae, ri arae foron kut ae ri lame fanu. Male nenge kut i lame nenge kut, ke run luut turim una nenge toh.” \p \v 15 Pita ka fas u aragii, “On famalal kemem ini kamtinan orek fatoftof ae.” \p \v 16 Ke Iesu ka tarah, “Paklu gam i kutkut biitom? \v 17 Arafah, biil gam usum le foron tier tikii ae i kau na ngusun nenge kaltu, i la sikit una bala, ke nami ka suu tina pununfo? \v 18 \x - \xo 15:18 \xt Metiu 12:34\x*Isau le foron orek ae i suu tina ngusu, i la tom tina wolwol kia ke ka fadu u na mata God. \v 19 Wara le foron matngan sinang aragii i suu la tina wolwol ken nenge kaltu: Wolwol laulau, sinangun sisiimete, sinangun puur, sinangun tamfaes, sinangun suksukuum, sinangun tiu foes fal, ke sinangun orek laulau ulon fal. \v 20 Foron matngan sinang igii, i fadu fanu la na mata God, isau male tikas i ien ma biil i sofolim, sinang ae biil i fadu u na mata God.” \s1 Unune ken nenge fafnan Kenan \r Mak 7:24-30 \p \v 21 Iesu ka la tinaiwa una falifu na Tair ke Saidon. \v 22 Ke nenge fafnan Kenan tina falifu ae, ka la ma ka tautau usuf i aragii, “Kumguui! Kalalik ke Dewit, on mais iau! Tanwa laulau i susuef ulon keng keleflik ma ka lala falaulau u.” \p \v 23 Isau le Iesu biil i kiliis u. Ke berberat na fafausum kia ri ka la usuf i ma ri ka fas u aragii, “Wuun ufu sau, wara le i famam tautau nami kerer.” \p \v 24 Iesu ka tarah, “God i wuun ufu ta iau uga isi foron sipsip sau tina Israel ae ri rong tah.” \p \v 25 Isau le fifin ae ka la usuf Iesu, ka ilepul na mata ke ka tarah, “Kumguui, on lupes iau!” \p \v 26 Ke Iesu ka kiliis u aragii, “Biil i tortores le rin kep inen an berberat ma rik lin u an birbiron puul.” \p \v 27 Fifin ae ka tarah, “I tekentu, Kumguui, isau le birbiron puul sabin ri ien foron peksen inen la an foron temri, ae i luut la tina luuf una ien.” \p \v 28 Ke Iesu ka kiliis u aragii, “Tinier, unune kiam i laumet kanaka. Sising kiam ka suut tah.” Ke na aunbiing tom ae, ke keleflik ka liu. \s1 Iesu i Fen Ifet e Arip e Fanu \r Mak 8:1-10 \p \v 29 Iesu ka apti tinaiwa, ka tole bulin dan kawil na Galili ke ka tatkau na nenge pungpung ma ka kiis aiwa. \v 30 Ke nenge tara gur na fanu ri ka la usuf i. Ri ka filange foron peu, foron kut, fanu ae baban fo ri i met, foron tabilikut turan ifuun e sasem sabin usuf i, ke ri ka fakiis ri naisa ma ka faliu ri. \v 31 Gur na fanu ae, ri ka lala bitit aunbiing ri par foron tabilikut ri ka orek, ke fanu ae baban fo ri i met, ri ka rokap, foron peu ri ka la ke foron kut ri ka par. Ke ri ka usefages God ken fan Israel. \p \v 32 Iesu ka kam pes berberat na fafausum kia unaisa ke ka fas ri aragii, “Ia mais kanaka fanu igii, wara le ri ka kiis pes ta ituul e biing turang, ma biil mang ti inen ari. Biil ia ier le ian wuun ufu ri foes sau ini fitol, tarama ka taltal e matri tole sal.” \p \v 33 Berberat na fafausum ri ka tara sing i aragii, “Kiptin biil sau igii. Fia keren kep ti beret wah, isi ik fasi una fen tara gur na fanu igii?” \p \v 34 Ke Iesu ka diik ri aragii, “Ifis e beret ae sing gam?” \p Ri ka kiliis u aragii, “Ifit, ma ituul sau e fabiro kok.” \p \v 35 Ka fas fanu ae isi rin kiis na nanal. \v 36 Ka kep ifit e beret turan foron kok ae, ka fotrokap lo usuf God, ka sibik u ke ka ta u usuf berberat na fafausum kia, ma ri ka tulus fanu ini. \v 37 Ri tikii ri ien ma ri ka mas. Ke berberat na fafausum kia ri ka siing fafuun ifit e kes ini foron tigan inen ae ri mas tiga. \v 38 Ma wewes lon fanu tamat ae ri ien, ifasi aragii ifet e arip, biil ri wes kelefin turan berberat. \v 39 Aunbiing Iesu ka wuun sarara ta gur na fanu ae, ka wof na mon ma ka la una falifu na Magadan. \c 16 \s1 Foron Farasi turan foron Sadusi ri Diik isi ti Fakileng \r Mak 8:11-13; Luk 12:54-56 \p \v 1 \x - \xo 16:1 \xt Metiu 12:38; Luk 11:16\x*Foron Farasi turan foron Sadusi ri ka la usuf Iesu ke ri ka ier isi tof u, pesu ri ka fas u isi in finngas ri ini ti fakileng tinbae na kukulii. \p \v 2 Ke Iesu ka kiliis ri aragii, “Aunbiing pisiih i sup, ke gam use u la le, ‘In aunbiing rokap, wara le bat i melmelek.’ \v 3 Ma na biingbiing gam use u la le, ‘In luut e us, wara le laukaf i melmelek ma bat ka kubunor.’ Gam par foron fakileng la na bat, ke gam ka usum le aunbiing arafa in tapiek. Isau le biil ifasi gamen iliim foron fakileng na foron aunbiing igii. \v 4 \x - \xo 16:4 \xt Metiu 12:39; Luk 11:29\x*Gam na ulul igii, gam fanu laulau, ma gam la koseng God arae nenge fifin i lin antu ma ka telpes nenge kaltu sabin. Gam ier isi par ti fakileng, isau le fakileng sau in tapiek usuf gam, e fakileng ke Jona.” Ke Iesu ka kang koseng ri ma ka la. \s1 Tumarang isi Is ken foron Farasi turan foron Sadusi \r Mak 8:14-21 \p \v 5 Aunbiing ri ka tapiek ta na nenge baban dan kawil, berberat na fafausum ri ruruu le rin kep ti beret. \v 6 \x - \xo 16:6 \xt Luk 12:1\x*Ke Iesu ka fas ri aragii, “Gamen tumarang! Gamen fofonoi lo gam koseng is ken foron Farasi ke ken foron Sadusi.” \p \v 7 Ri ka ngurke orek ae na fatpoto ri, ke ri ka tarah, “I use u arae, wara le biil kere kep ti beret.” \p \v 8 Iesu ka usum ta na sani ri ngurke u ke ka tarah, “Unune kimi i fabiro. Isi sa gam ka ngurke fafis u na fatpoto gam le biil gam kep ti beret? \v 9 \x - \xo 16:9 \xt Metiu 14:17-21\x*Arafah, biil biitom gam malal? Gam ka ruruu ta na ilim e beret ae ilim e arip e fanu ri ien ta u turan i fis e kes ae gam siing fafuun ta u ini foron tigan inen? \v 10 \x - \xo 16:10 \xt Metiu 15:34-38\x*Ke gam ka ruruu sabin na ifit e beret ae ifet e arip e fanu ri ien ta u turan i fis e kes ae gam siing fafuun ta u ini foron tigan inen? \v 11 Isi sa biil gam malal? Biil ia fas gam ini beret. Isau le gamen fofonoi lo gam koseng is ken foron Farasi ke ken foron Sadusi.” \v 12 Ke ri ka malal mang le biil i fas ri isi rin tumarang isi is una beret, biil. Isau le rin tumarang isi fafausum ken foron Farasi turan foron Sadusi. \s1 Pita i Fapos u le Iesu i e Mesaia \r Mak 8:27-30; Luk 9:18-21 \p \v 13 Aunbiing Iesu i la una nanal na Sisaria Filipai, ka diik berberat na fafausum kia aragii, “Fanu ri use u la le se tom e Kalalik ken Kaltu?” \p \v 14 \x - \xo 16:14 \xt Metiu 14:1,2; Mak 6:14,15; Luk 9:7,8\x*Ke ri ka kiliis u aragii, “Fal ri tara le wo Jon Tom tel Bapitaiso, fal ri tara le wo Elaija, fal sabin ri tara le wo Jeremaia, le wo neng lon foron profet.” \p \v 15 Ke Iesu ka diik ri aragii, “Ke arafa lo gam? Gam tara le iau e seh?” \p \v 16 \x - \xo 16:16 \xt Jon 6:68,69\x*Ke Saimon Pita ka kiliis u aragii, “O Mesaia, Kalalik ke God ae i liu.” \p \v 17 Iesu ka kiliis u aragii, “Saimon kalalik ke Jona, o kalok, wara le fanu biil ri fausum wo ini. Tata tom buuii na kukulii i finngas wo ini. \v 18 Ia fas o, wo e Pita.\f + \fr 16:18 \ft Kamtinan asa Pita le, “fatkiis”\f* Na olon fatkiis igii, ian fiti lotu kiak, ma Edes, salan foron minet biil ifasi in faluut u. \v 19 \x - \xo 16:19 \xt Metiu 18:18; Jon 20:23\x*Ian ta foron ki na matanfuntih na kukulii usuf o, sani o kabet u aga na piklinbat, God in kabet u bae na kukulii, ke sani o puk u aga na piklinbat, God in puk u bae na kukulii.” \v 20 Ke ka tikale berberat na fafausum kia isi gong ri fas tikas le i e Mesaia. \s1 Iesu i Ororek Famu isi Minet Kia \r Mak 8:31—9:1; Luk 9:22-27 \p \v 21 Tipesu mang na aunbiing ae, Iesu ka fas berberat na fafausum kia le, in la tom una Ierusalem isi ik kalsakai in fuun tom e tatawin na liman foron famfamu, foron laulaumet na pris turan foron tom fafausum ini nagogon. Fanu rin siimete u ma na fatuul u e biing ik apti fis sabin. \p \v 22 Pita ka lame pes u una baba ke ka fakiing u aragii, “Kumguui, gong o orek arae. Foron tier ae, biil in to tapiek lo wo.” \p \v 23 Iesu ka giliim ma ka tara sing Pita aragii, “Satan! Fin koseng iau! O ti fakut iau, wara le biil o mi na wolwol ke God. O mi sau na wolwol ken fanu.” \p \v 24 \x - \xo 16:24 \xt Metiu 10:38; Luk 14:27\x*Ke Iesu ka fas berberat na fafausum kia aragii, “Male tikas i ier le in mi lo iau, in wol ufu tom ma ik kusep aupaket kia ke ik mi lo iau. \v 25 \x - \xo 16:25 \xt Metiu 10:39; Luk 17:33; Jon 12:25\x*Wara le se i gong kale liu kia, liu ae in mangmangal koseng u, isau le se i sok ufu liu kia wara lo iau, in liu. \v 26 Male tikas i kep tikii foron tier tina piklinbat, isau le ka falaulau liu kia, ke foron tier ae in farokap u arafah? Ke in ta sani una fiil kiliis liu kia? \v 27 \x - \xo 16:27 \xt Metiu 25:31; BukSong 62:12; Rom 2:6\x*Kalalik ken Kaltu in fis sabin ini memeh ke Tama turan foron angelo kia. Na aunbiing ae in fasuat temtem tikii na sani i tel ta u. \v 28 Tekentu kanaka ia fas gam, fal lo gam igii gam ti la, biil biitom rin met ke rik par Kalalik ken Kaltu in tapiek ini matanfuntih kia.” \c 17 \s1 Pununfo Iesu i Sokiliis \r Mak 9:2-13; Luk 9:28-36 \p \v 1 Iwon e biing namih, Iesu ka lame pes Pita ke Jems ru latualik e Jon, ke rifet ka tatkau keskes na nenge tara pungpung. \v 2 Aiwa rituul ka par pununfo Iesu ka sokiliis. Posong na mata ka popos arae matan pisiih, ke kilkiliis kia i pos ma ka kilangkilang. \v 3 Fanpil, tuul kalalik na fafausum ae, rituul ka par Moses ru e Elaija ru tipiek ma ru ka orek tura Iesu. \p \v 4 Ke Pita ka fas Iesu aragii, “Kumguui, i rokap le kerer mang agawa. Male o ier isi, ke iak tel in tuul e palpalbuang, neng kiam, neng ke Moses ke neng ke Elaija.” \p \v 5 \x - \xo 17:5 \xt Stat 22:2; Lo 18:15; BukSong 2:7; Aisaia 42:1; Metiu 3:17; 12:18; Mak 1:11; Luk 3:22; 1Pita 1:17,18\x*Aunbiing Pita i ororek la biitom, ke nenge laukaf ae i barang kanaka ka afit ri. Ma kinen tikas ka orek tina laukaf aragii, “Igii e keng Kalalik ae ia ier kanaka isi ma ia laes kanaka ini. Gamen wong sing i.” \p \v 6 Aunbiing tuul kalalik na fafausum ae rituul ongen u, rituul ka lala sokeh ke rituul ka luut ini posong na matrituul una nanal. \v 7 Isau le Iesu ka la usuf rituul, ka pose lo rituul ke ka tarah, “Gamtuul aptih, gong gamtuul sokeh.” \v 8 Aunbiing rituul sake matrituul, biil mang rituul par tikas, Iesu keskes mang tinaiwa. \p \v 9 Aunbiing rifet pupu la tinbae na pungpung, Iesu ka fakiing rituul aragii, “Gong gamtuul fas tikas ini sani gamtuul par ta u, papang na aunbiing Kalalik ken Kaltu in apti fis tina minet.” \p \v 10 \x - \xo 17:10 \xt Malakai 4:5\x*Tuul kalalik na fafausum ae, rituul ka diik u aragii, “Isi sani ke foron tom fafausum ini nagogon ri ka use u le Elaija in tapiek famu lo Mesaia?” \p \v 11 Ke Iesu ka kiliis rituul aragii, “Tekentu tom, Elaija in tapiek famu ma ik fatortores fafis foron tier tikii. \v 12 \x - \xo 17:12 \xt Metiu 11:14\x*Isau le ia fas gamtuul, Elaija ka tapiek tah ma biil ri iliim u. Ri tel foron sinang laulau ulo namin wolwol kiri tom. Ifasi sabin lon Kalalik ken Kaltu, in kalsakai fangungut na limri.” \v 13 Ke tuul kalalik na fafausum ae, rituul ka usum mang le i fas rituul sau ini Jon Tom tel Bapitaiso. \s1 Iesu i Tel ufu Tanwa Laulau lon nenge Kalalik \r Mak 9:14-29; Luk 9:37-43 \p \v 14 Aunbiing rifet ka tapiek naisan gur na fanu ae, ke nenge kaltu ka la usuf Iesu ma ka ilepul na mata, \v 15 ke ka tara sing i aragii, “Kumguui, on mais keng kalalik. I gokgok la, ma i kalsakai tara fangungut la. Ifuun e aunbiing i luut la una yiif ke una dan. \v 16 Ia ka lame ta u usuf berberat na fafausum kiam, isau le biil ifasi rin faliu u.” \p \v 17 Ke Iesu ka kiliis u aragii, “Gam na ulul igii, gam foron tabun unune, ma gam ka la ger tah. Ia ka kiis dolo ta tura gam. Nangis mang gamek unune? Tangne kalalik ae uga usuf iau.” \v 18 Iesu ka balkut ufu tanwa laulau ae, ke tanwa laulau ka suu koseng kalalik ae, ma na aunbiing tom ae, ka liu. \p \v 19 Namih, berberat na fafausum ri ka la usuf Iesu ke ri ka diik fakum u aragii, “Isi sani ke biil ifasi kemen tel ufu tanwa laulau koseng u?” \p \v 20-21 \x - \xo 17:20-21 \xt Metiu 21:21; Mak 11:23; 1Korin 13:2\x*Ke Iesu ka kiliis ri aragii, “Wara le unune kimi i fabiro kanaka. Tekentu kanaka ia fas gam, male unune kimi i fabiro arae fabiro kutun mastet, ifasi gamen fas pungpung igii le, ‘Gigin tinaga unawii,’ ke in gigin tom. Biil ti tier in ngangaten usuf gam.”\f + \fr 17:20-21 \ft Fale tom tasum na Buk na Gogoh ri wol le fale orek biitom na rina igii, i aragii: \ft \+it Isau le matngan tanwa laulau aragii in suu sau na sinangun sising ke na sinangun fafel, ma biil na ti tier sabin.\+it*\f* \v 22 Aunbiing Iesu turan berberat na fafausum kia ri ka tapiek turim na Galili, ka fas ri aragii, “Rin ta ufu Kalalik ken Kaltu una liman fanu. \v 23 Rin siimete u ma na fatuul u e biing ik apti fis.” Ke balan berberat na fafausum kia ka purngis. \s1 Iesu i Fiil Takiis una Felun Tunmapek \p \v 24 \x - \xo 17:24 \xt KisimBek 30:13; 38:26\x*Aunbiing Iesu turan berberat na fafausum kia ri ka tapiek na Kapernaum, ke foron tom kep takiis tina Felun Tunmapek ri ka la usuf Pita ke ri ka diik u aragii, “Arafah, tom fafausum kiam i fiil takiis la sabin una Felun Tunmapek, le biil?” \p \v 25 Ke Pita ka kiliis ri aragii, “Iuu, i fiil u la.” \p Aunbiing Pita ka kau una fel, biil biitom i orek, ke Iesu ka diik famu u aragii, “Saimon, o wol arafah? Foron king tinaga na piklinbat ri kep foron takiis la sing fanseh? Sing berberat kiri tom, le sing fal keskes?” \p \v 26 Ke ka kiliis u aragii, “Sing fal keskes.” \p Ke Iesu ka fas u aragii, “Male arae, ke berberat kiri, biil rin to fiil takiis. \v 27 Isau le tarama ri ka balkut lo karah, pesu, la una dan kawil ke ok wonwon. Ke kok famu ae o won u, sapeng na ngusu ke ok par nenge pitkalang. Kep u usuf ri isi ok fiil takiis kirah ini.” \c 18 \s1 Se i Laumet Kanaka na Matanfuntih na Kukulii \r Mak 9:33-37; Luk 9:46-48 \p \v 1 \x - \xo 18:1 \xt Luk 22:24\x*Na aunbiing ae, berberat na fafausum ri ka la usuf Iesu ke ri ka diik u aragii, “Se tom i laumet kanaka na matanfuntih na kukulii?” \p \v 2 Ka tawi pes nenge fabiro kalalik, ka fasoti u na fatpoto ri \v 3 \x - \xo 18:3 \xt Mak 10:15; Luk 18:17\x*ke ka tarah, “Tekentu kanaka ia fas gam, male biil gam sokiliis ma gam ka tapiek arae birbiro berberat, ke biil ifasi gamen kau na matanfuntih na kukulii. \v 4 Se sau ae i fabiro pes u arae kalalik igii, i laumet kanaka na matanfuntih na kukulii. \p \v 5 “Male tikas i somangat pes ti kalalik arae ier igii na asang, i somangat pes iau tom. \v 6 Male se i faluut tikas lon birbiron berberat igii ae ri unune lo iau na sinang laulau, in rokap ulo le rin kabet ta ti tara fat na kongkongo ma rik fadom ta u na kasap. \p \v 7 “Kiskam kanaka usuf fanu na piklinbat, wara na foron tier ae in fatel fanu isi rik luut na sinang laulau. Foron tier ae in tapiek tom, isau le kiskam kanaka sing ier ae in fatapiek u. \v 8 \x - \xo 18:8 \xt Metiu 5:30\x*Male nenge limam le nenge kekem i faluut o na sinang laulau, bus ufu ke ok lin u. In rokap le on kep liu fitliu ini kumuk, tarama ri ka lin o turan iun limam ke iun kekem turim una tara yiif ae biil i met la. \p \v 9 \x - \xo 18:9 \xt Metiu 5:29\x*“Male nenge kolson matam i faluut o na sinang laulau, au ufu ke ok lin u. In rokap le on kep liu fitliu ini in tikii sau e kolson matam, tarama ri ka lin o ini iun kolson matam turim una tara yiif ae biil i met la. \s1 Orek Fatoftof na Sipsip ae i Rong tah \r Luk 15:3-7 \p \v 10-11 \x - \xo 18:10-11 \xt Luk 19:10\x*“Gong gam ire tikas lon birbiro berberat igii. Ia fas gam, foron angelo kiri buuii na kukulii ri par posong na mata Tata la buuii na kukulii.\f + \fr 18:10-11 \ft Fale tom tasum na Buk na Gogoh ri wol le fale orek biitom na rina igii, i aragii: \ft \+it Wara le Kalalik ken Kaltu i tapiek ta isi faliu pes fanu ae ri rong tah.\+it*\f* \p \v 12 “Arafah gam wol arae lon nenge kaltu ae imel e nenge mar e sipsip kia, ma neng lo ri ka rong? Arafah, biil in la koseng i siu e sangful ini siu aiwa na pungpung, ke ik im isi neng ae i rong tah? \v 13 Tekentu kanaka ia fas gam, aunbiing in tafe u, laes kia isi in laumet kanaka na laes kia isi isiu e sangful ini siu ae biil i rong tah. \v 14 Ifasi sabin arae Tama gam buuii na kukulii, biil i ier isi tikas lon birbiron berberat igii in rong. \s1 Sinangun Fatortores Tuamlik ae i Tel Sinang Laulau ulo Wo \p \v 15 \x - \xo 18:15 \xt Luk 17:3\x*“Male tuamlik i tel sinang laulau ulo wo, la ok fas u ini sinang laulau kia na fatpoto kamu sau. Male ka wong sing o, ke kamuk fatualik fis. \v 16 \x - \xo 18:16 \xt Lo 19:15\x*Isau male biil i wong sing o, ke on tel pes in tikii le in u bin e kaltu turam, wara le Buk na Gogoh i use u aragii, ‘Orek ken iwu le ituul tom e kaltu in tatawin una fatekentu orek.’ \v 17 Male biil i wong sing ri, fas foron tom unune tikii ini. Ke male biil i wong sabin sing foron tom unune ae, i rokap le on par u sau arae nenge kaltu tina kabarais le nenge tom kep takiis. \p \v 18 \x - \xo 18:18 \xt Metiu 16:19; Jon 20:23\x*“Tekentu kanaka ia fas gam, sani gam kabet u aga na piklinbat, God in kabet u bae na kukulii. Ke sani gam puk u aga na piklinbat, God in puk u bae na kukulii. \p \v 19 “Ia fas gam sabin, male iwu e kaltu lo gam aga na piklinbat ru somangat turim le run sising isi ti tier, ke Tata buuii na kukulii in ta u usuf ruh. \v 20 Male iwu le ituul ri la turim na asang, ian kiis turim tura ri.” \s1 Orek Fatoftof lon nenge Fafauun ae biil i Wol ufu Tuka ken Tikiin Foim kia \p \v 21 \x - \xo 18:21 \xt Luk 17:3,4\x*Pita ka la usuf Iesu ma ka diik u aragii, “Kumguui, fafis tom ian wol ufu foron sinang laulau ae tuaklik i tel ta u ulo iau? Fafit tom?” \p \v 22 \x - \xo 18:22 \xt Stat 4:24\x*Iesu ka kiliis u aragii, “Biil ia fas o le fafit sau, biil. Ia fas o le on wol ufu sinangu tuamlik in fasi aragii ifit e sangful ini fit e aunbiing. \p \v 23 “Ia use u aragii, wara le matanfuntih na kukulii ifasi arae nenge king ae i ier isi kekep fis na foron tuka kia, ae foron fafauun kia ri kekep ta lo sing i. \v 24 Aunbiing ka diik pes ri, ri ka lame pes nenge fafauun kia usuf i, ae tuka kia ifasi ini nenge sangful e arip. \v 25 Isau le biil ti pitkalang sing i ifasi una kiliis tuka kia sing king. Pesu king ae ka ier isi in ta kaltu ae tura antu ke berberat kia turan foron minmara tikii, isi tikas ik fiil pes ri una kiliis tuka kia. \p \v 26 “Isau le fafauun ae ka ilepul na mata ke ka sising u aragii, ‘Ok mais iau ta bii, nami ian kiliis tikii foron tuka kiak.’ \v 27 King ka mais fafauun ae ma ka fas u aragii, ‘Gong mang o kiliis foron tuka kiam.’ Ke ka wuun ufu. \p \v 28 “Isau le aunbiing fafauun ae ka suuh, ka tafe nenge tikiin foim kia ae i kep pes ta nenge mar sing i. Ka pose papte u ma ka bing kongkongo ke ka fas u aragii, ‘On kiliis sape tuka kiam.’ \p \v 29 “Ke tikiin foim kia ka ilepul na mata ma ka sising u aragii, ‘On mais iau ta bii, nami ian kiliis tuka kiak.’ \p \v 30 “Isau le biil i ges e bala. Ka tel pes u ma ka fakau u na felun kamkabet, papang na biing in kiliis tuka kia. \v 31 Aunbiing fale tikiin foim kia ri par sani i tapiek lo, ka purngis e balri. Ri ka la usuf king ke ri ka fas u ini foron tier tikii ae i tapiek tah. \p \v 32 “King ka tawi pes fafauun ae ma ka tara sing i aragii, ‘O nenge fafauun laulau, ia ka wol ufu ta e foron tuka tikii kiam, wara le o sising ta iau. \v 33 Isi sani biil o mais tikiin foim kiam, arae ia mais ta wo?’ \v 34 King ae ka ngaliaf ulo ke ka ta ufu usuf foron tom parpar kale felun kamkabet isi rik ta fangungut sing i, papang na aunbiing in kiliis tikii foron tuka kia. \p \v 35 “Ma Tata buuii na kukulii in tel u sabin arae usuf gam, male biil gam wol ufu sinang laulau ken foron tualik gam ini tekentu.” \c 19 \s1 Gong tikas i Lin Antu \r Mak 10:1-12 \p \v 1 Aunbiing Iesu ka use tikii ta foron tier igii, ka apti tina Galili ma ka la una falifu na Iudaia, na nenge baban dan na Ioridan. \v 2 Tara gur na fanu ri ka mi lo ke ka faliu ri aiwa. \p \v 3 Fale Farasi ri ka la usuf i isi rin tof u ke ri ka diik u aragii, “Na nagogon kirer, i tortores le nenge kaltu in lin foes antu sau, le biil?” \p \v 4 \x - \xo 19:4 \xt Stat 1:27; 5:2\x*Iesu ka kiliis ri aragii, “Arafah, biil biitom gam wes foron orek ae na Buk na Gogoh? I use u aragii, ‘Na tanwaran fakfakiis, Tom Fakfakiis i fakiis ta ruh, tamat ke fifin,’ \v 5 \x - \xo 19:5 \xt Stat 2:24\x*ke ka tarah, ‘I e wara ae nenge kaltu in la koseng tama ru e tina ma ik kiis turim tura antu, isi ik tikii mang lo ruh.’ \v 6 Ma biil mang in u lo ruh, biil. Run tapiek itikii sau. Pesu, sani ae God ka faturim ta u, gong tikas i tempaek u.” \p \v 7 \x - \xo 19:7 \xt Lo 24:1-4; Metiu 5:31\x*Ke foron Farasi ri ka diik u sabin aragii, “Male i arae, ke isi sani Moses ka use u le, male nenge kaltu i ier isi in lin antu, ke in ta ti aun buk una puk fakekel usuf antu?” \p \v 8 Iesu ka kiliis ri aragii, “Moses i somangat ufu gam isi lin antu gam, wara le balmi i sorokai kanaka, isau le tina tanwara biil i tara ta arae. \v 9 \x - \xo 19:9 \xt Metiu 5:32; 1Korin 7:10,11\x*Ia fas gam, male nenge kaltu i lin foes antu ae biil i tel ta sinangun puur, ke kaltu ae ka telpes nenge fifin sabin, kaltu ae i tel sinangun puur.” \p \v 10 Ke berberat na fafausum kia, ri ka fas u aragii, “Male nagogon na kiiskiis an fakekel i ngangaten kanaka, ke i rokap le gong sau e fakekel.” \p \v 11 Iesu ka kiliis ri aragii, “Biil e fanu tikii ifasi rin somangat pes fafausum igii, biil. God i ta rakrakai sau usuf fal. \v 12 Ifuun e wara ae fale fanu biil ri fakekel. Fal ri pang tom arae. Fal, fanu sau ri falaulau ri, ma fal biil ri fakekel, wara le ri wol na foim na matanfuntih na kukulii. Se ifasi in somangat pes fafausum igii, in somangat pes u.” \s1 Iesu i Fakalok Birbiron Berberat \r Mak 10:13-16; Luk 18:15-17 \p \v 13 Fale fanu ri ka filange birbiron berberat usuf Iesu isi ik luun iun lima na olri ma ik sising kale ri. Isau le berberat na fafausum kia ri ka fakiing fanu ae. \p \v 14 Iesu ka fas ri aragii, “Gam sok ufu birbiron berberat ae usuf iau. Gong gam tikale ri, wara le matanfuntih na kukulii ken fanu ae ri arae berberat igii.” \v 15 Aunbiing ka luun ta iun lima na olri, ka apti tinaiwa ke ka la. \s1 Guam ae Ifuun e Minsik kia \r Mak 10:17-31; Luk 18:18-30 \p \v 16 Nenge guam ka la usuf Iesu ma ka diik u aragii, “Tom Fafausum, sani rokap tom ian tel u, isi iak kep liu fitliu?” \p \v 17 Iesu ka kiliis u aragii, “Isi sani o ka diik iau isi sani i rokap? Itikii sau ae i rokap. Male o ier isi kep liu fitliu, ke on misuut na foron nagogon.” \p \v 18 \x - \xo 19:18 \xt KisimBek 20:13-16; Lo 5:17-20\x*Guam ae ka diik u sabin aragii, “Foron nagogon arafah?” \p Iesu ka kiliis u aragii, “Gong o siimete tikas, gong o tel sinangun puur, gong o suksukuum, gong o tiu foes tikas, \v 19 \x - \xo 19:19 \xt KisimBek 20:12; Lo 5:16; WokPris 19:18\x*on bulat lo tamam ru e tinam, ke ok ier isi ier ae na fatat o, arae o ier isi wo tom.” \p \v 20 Guam ae ka tarah, “Foron nagogon tikii ae, ia ka misuut ta lo. Sani biitom ia pongpong isi?” \p \v 21 Ke Iesu ka kiliis u aragii, “Male o ier le on tapiek tom tortores, la ma ok sufii foron minmaram tikii ma pitkalang lo, ok ta u usuf foron lauu. Male on tel u arae, ke kiam e minsik buuii na kukulii. Nami ok fis, ok mi lo iau.” \p \v 22 Aunbiing guam ae i ongen u arae, ka la ini mamais, wara le ifuun kanaka e minmara. \p \v 23 Ke Iesu ka tara sing berberat na fafausum kia aragii, “Tekentu kanaka ia fas gam, in ngangaten kanaka isi nenge kaltu ae ifuun e minsik kia in kau na matanfuntih na kukulii. \v 24 Iak fas gam sabin, i ngangaten usuf kamel isi in kau na solsol na nil una somap, isau le i ngangaten kanaka tom usuf nenge kaltu ae ifuun e minsik kia isi in kau na matanfuntih ke God.” \p \v 25 Aunbiing berberat na fafausum kia ri ka ongen u, ri ka lala bitit ma ri ka tarah, “Male i arae, ke se mang ifasi in kep liu fitliu?” \p \v 26 Iesu ka par usuf ri ke ka tarah, “Usuf fanu biil ifasih, isau le God ifasi in tel foron tier tikii.” \p \v 27 Pita ka kiliis u aragii, “Par u, keme ka la koseng ta foron tier tikii kimem ke keme ka mi lo wo. Sani mang kimem ae namih?” \p \v 28 \x - \xo 19:28 \xt Metiu 25:31; Luk 22:30\x*Iesu ka tara sing ri aragii, “Tekentu kanaka ia fas gam, aunbiing foron tier tikii ka tapiek fuu tah, ke Kalalik ken Kaltu ka kiis na memeh kia arae king, gam ae gam ka mi ta lo iau, gamen kiis na nenge sangful ini u e nian kiiskiis una nagogon nenge sangful ini u e mat tina Israel. \v 29 Ke ri tikii ae ri la koseng foron fel kiri, le koseng foron tualik ri, le koseng foron fenelik ri, le koseng foron temri le koseng foron tinri, le koseng berberat kiri, le koseng nanal kiri iwara lo iau, ke rin kep nenge mar, nenge mar sabin e tier ma rik kep liu fitliu. \v 30 \x - \xo 19:30 \xt Metiu 20:16; Luk 13:30\x*Isau le ifuun ae ri famu ta igii, nami rin mih, ma ifuun ae ri mih igii, nami rin famu. \c 20 \s1 Orek Fatoftof isi Fifiil ken foron Tom Foim na Porpor Wain \p \v 1 “Matanfuntih na kukulii ifasi arae: Nenge kaltu ae imel e porpor wain kia. I suu na biingbiing saksak isi telpes ti fale tom foim isi rin foim na porpor wain kia. \v 2 Ke ka somangat turim tura ri, le in fasuat ri ini fifiil una nenge biingen foim ke ka wuun ufu ri una porpor wain kia. \p \v 3 “Na isiu e aunbiing, ka la sabin ke ka par fale fanu ae ri soti foes la sau na salan la turim. \v 4 Ke ka fas ri aragii, ‘Gam la sabin isi gamek foim na porpor wain kiak ke iak fasuat gam fasi ini foim kimi.’ \v 5 Ke ri ka la. \p “Ke na siat tuntun ka la sabin ke ka telpes fale tom foim, ke na ituul e aunbiing na efef ka telpes fal sabin. \v 6 Na ilim e aunbiing na efef, ka la sabin ke ka par fale fanu ae ri soti foes la sau ke ka diik ri aragii, ‘Isi sani gam ka soti foes la sau aga na biing kuruur igii?’ \p \v 7 “Ri ka kiliis u aragii, ‘Biil tikas i telpes kemem isi foim.’ \p “Ke ka tara sing ri aragii, ‘Gam sabin, gam la ma gamek foim na porpor wain kiak.’ \p \v 8 \x - \xo 20:8 \xt WokPris 19:13; Lo 24:15\x*“Na efef worwor, kaltu ae porpor wain kia ka fas famfamu ken foron tom foim kia aragii, ‘Tawi foron tom foim uga ke ok suat ri. On tipes u lon fanu ae ri tapiek namih ke farop u lon fanu ae ri tapiek famu.’ \p \v 9 “Foron tom foim ae ri tipes foim sau na ilim e aunbiing ri ka la ma temtem tikii lo ri, ri kep fifiil ifasi na itikii e biingen foim. \v 10 Foron tom foim ae ri tipes foim famu tah, ri la ma ri ka wol le rin kep fifiil laumet. Isau le, temtem tikii lo ri, ri suat ri sabin ini fifiil sau na itikii e biingen foim. \v 11 Aunbiing ri ka kep fifiil tikii tah, ri ka belbel orek mang ulon kaltu ae porpor wain kia. Ke ri ka tara sing i aragii, \v 12 ‘Fanu ae o am telpes ri sau, biil ri foim dolo tah. Ma kemem, keme tel ta tara foim ke pisiih ka tun kemem, isau le o fiil ri sabin arae kemem.’ \p \v 13 “Ke ka fas neng lo ri aragii, ‘Talang, biil ia falaulau wo. Arafah, biil kara somangat ta isi fifiil una nenge biingen foim? \v 14 Kep fifiil kiam ma ok la. Ia tom ia ier le ian suat fanse ae ri tapiek namih, arae wo ae o tapiek famu. \v 15 Arafah, biil i tortores le ian nagogon pitkalang kiak namin wolwol kiak tom? Kol arafah, o bala laulau aunbiing ia rokap ini fanu igii?’ \p \v 16 \x - \xo 20:16 \xt Metiu 19:30; Mak 10:31; Luk 13:30\x*“Fanu ae ri mih ta igii, nami rin famu, ke fanu ae ri famu igii, nami rin mih.” \s1 Fatuul u e Aunbiing Iesu i Use u le in Met \r Mak 10:32-34; Luk 18:31-34 \p \v 17 Aunbiing Iesu i tatatkau la una Ierusalem, ka lame pes sangful ini u e kalalik na fafausum kia una baba ke ka fas ri aragii, \v 18 “Par u, igii kerek tatkau mang una Ierusalem, ke rik ta ufu Kalalik ken Kaltu mang una liman foron laulaumet na pris turan foron tom fafausum ini nagogon. Rin nagogon u isi ik met. \v 19 Rin ta ufu usuf fanu ae biil ri fan Iudaia isi rik morot ini, rik pis u ke rik fakulkulik u na aupaket. Ma na fatuul u e biing ik apti fis.” \s1 Sising ke Tinan iwu e Kalalik ke Sebedi usuf Iesu \r Mak 10:35-45 \p \v 20 Namih, tinan iwu e kalalik ke Sebedi turan iwu e kalalik kia, rituul ka la usuf Iesu ke tinruh ka ilepul isi in sising u isi nenge tier. \p \v 21 Iesu ka diik u aragii, “Sani o ier isi?” \p Ke ka kiliis u aragii, “Aunbiing on tapiek king, on fakiis iun kalalik kiak igii na matanfuntih kiam, neng na miam ke neng na kaisam.” \p \v 22 Iesu ka kiliis u aragii, “Biil gamtuul usum na sani ae gamtuul sising isi. Arafah, ifasi kamun yin na kap ae ian yin lo?”\f + \fr 20:22 \ft Fale tom tasum na Buk na Gogoh ri wol le kap i e fakileng na fangungut ae Iesu in kalsakai u\f* \p Ke ru ka kiliis u aragii, “Kama fasih.” \p \v 23 Iesu ka fas ru aragii, “Tekentu le kamun yin na kap kiak. Isau le isi kiis na miang le na kaisang, biil e tier kiak isi ian ta u. Tata tom in ta u usuf fanse ae ka fageges ta u usuf ri.” \p \v 24 Aunbiing nenge sangful e kalalik na fafausum ri ka ongen u arae, ri ka ngaliaf ulo ru latualik. \v 25 \x - \xo 20:25 \xt Luk 22:25,26\x*Iesu ka kam turim ri ke ka tarah, “Gam usum le foron king ken fanu ae biil ri fan Iudaia, ri lala nagogon fanu la. Ma piran famfamu kiri sabin, ri luun foron rakrakai na nagogon la na olon fanu. \v 26 \x - \xo 20:26 \xt Metiu 23:11; Mak 9:35; Luk 22:26\x*Isau le gong gam tara arae ri. Male tikas i ier le in laumet lo gam, ke in fasabiro pes u tom ma ik tapiek arae tom foim kimi. \v 27 Ma se i ier le in famfamu kimi, in arae fafauun kimi. \v 28 Ifasi sabin arae lon Kalalik ken Kaltu, biil i tapiek isi fanu rin lupes u, biil. I tapiek isi i tom in lupes fanu ke ik ta liu kia tom una fiil fafis fanu fuun.” \s1 Iesu i Sapeng na Matan iwu e Kut \r Mak 10:46-52; Luk 18:35-43 \p \v 29 Aunbiing Iesu turan berberat na fafausum kia ri la koseng Jeriko, nenge tara gur na fanu ri ka mi lo. \v 30 Iwu e kut ru kiis ta na bulin sal. Aunbiing ru ongen u le Iesu aimang na fatat, ru ka tautau aragii, “Kumguui, Kalalik ke Dewit, on mais kamah!” \p \v 31 Ke gur na fanu ae, ri ka fakiing ru isi run kiis fofo. Isau le ru ka lala tautau mang tom aragii, “Kumguui, Kalalik ke Dewit, on mais kamah!” \p \v 32 Iesu ka sotih, ka tawi pes ruh ke ka diik ru aragii, “Sani kamu ier le ian tel u ini kamuh?” \p \v 33 Ru ka kiliis u aragii, “Kumguui, kama ier isi matmah in sapeng.” \p \v 34 Iesu ka mais ruh ke ka sigil matruh. Fanpil ru ka par ke ru ka mi lo. \c 21 \s1 Iesu i Kau na Ierusalem arae King \r Mak 11:1-11; Luk 19:28-40; Jon 12:12-19 \p \v 1 Aunbiing ri ka la fatat Ierusalem, ri ka tapiek na Betfage na Pungpung na Olif, Iesu ka wuun ufu iwu e kalalik na fafausum kia. \v 2 Ke ka fas ru aragii, “Kamu la una maleh ae na famu lo kamuh. Aunbiing kamun tapiek, kamun par nenge dongki ae ri kabet ta u turan natu. Puk ufu ruh ke kamuk tangne ru uga usuf iau. \v 3 Male tikas in diik kamu isi, ke kamun fas u le, ‘Kumguui imel e foim kia lo,’ ma fanpil ik mangte ufu ru usuf kamuh.” \p \v 4 Foron tier igii i tapiek una fasuut orek ke God ae profet i use ta u le: \q1 \v 5 \x - \xo 21:5 \xt Sekaraia 9:9\x*“Fas fan Saion\f + \fr 21:5 \ft Ierusalem nenge asa sabin e Saion\f* le, \q2 ‘Par u! King kimi apiek mang usuf gam, \q1 i fapu u tom ma ka kiis na olon nenge dongki, \q2 na fabiro dongki.’” \p \v 6 Iun kalalik na fafausum ae, ru ka la ke ru ka tel u arae Iesu i patrai ta ruh. \v 7 Ru ka tangne dongki ae turan natu, ke ru ka sol ini iun dolon kaen kiruh na olon iun dongki ae ma Iesu ka kiis lo. \v 8 Nenge tara gur na fanu ri ka sol ini foron dolon kaen kiri tole sal. Fal ri ka pakat foron akan au ma ri ka sol ini tole sal. \v 9 \x - \xo 21:9 \xt BukSong 118:25,26\x*Gur na fanu ae ri famfamu la lo Iesu ke fanu ae ri mimi la, ri ka tautau aragii, \q1 “Osana usuf Kalalik ke Dewit!” \b \q1 “Fafakalok usuf ier ae i la uga ini asa Kumguui!” \b \q1 “Osana ubae na mawe!” \p \v 10 Aunbiing Iesu i kau na Ierusalem, falifu tikii ae ka rigorigo ma fanu ri ka diik le, “Se ae?” \p \v 11 Gur na fanu ae ri la tura, ri ka kiliis ri aragii, “I e Iesu, profet tina Nasaret na falifu na Galili.” \s1 Iesu i Fes fasuu Fanu tina Felun Tunmapek \r Mak 11:15-19; Luk 19:45-48; Jon 2:13-22 \p \v 12 Iesu ka kau na palgan ubiif kale Felun Tunmapek ma ka fes fasuu fanu tikii aiwa ae ri famam fifiil turan fanu sabin ae ri sufii foron tier isi fanu rik fiil u. Ka fabereng foron luuf ini fanu ae ri famam sokiliis pitkalang\f + \fr 21:12 \ft Fan Iudaia ri tikale fanu isi gong ri fafen na Felun Tunmapek ini pitkalang ken fan Rom, ke tina fale maleh sabin, wara le imel e tantanwan foron king kiri ae lo. Pesu, ri sokiliis u na Felun Tunmapek una pitkalang kiri tom.\f* ke foron luuf ken fanu ae ri sufii foron bun. \v 13 \x - \xo 21:13 \xt Aisaia 56:7; Jeremia 7:11\x*Ke ka tara sing ri aragii, “Ri siit ta u na Buk na Gogoh aragii, ‘Rin foteng fel kiak le Felun Sising,’ isau le gam ka tel u bin arae ‘salan mumumun ken foron tom sisii.’” \p \v 14 Ke foron kut turan foron peu ri la usuf i na Felun Tunmapek ke ka faliu ri. \v 15 Isau le aunbiing foron laulaumet na pris turan foron tom fafausum ini nagogon ri par foron tier rokap ae i fatapiek ta u ke ri ka ongen berberat ri tautau awii na palgan ubiif kale Felun Tunmapek aragii, “Osana usuf Kalalik ke Dewit,” ke ri ka lala ngaliaf. \p \v 16 \x - \xo 21:16 \xt BukSong 8:2\x*Ri ka diik Iesu aragii, “O ongen sani berberat igii ri use u?” \p Iesu ka kiliis ri aragii, “Iuu. Arafah, biil biitom gam wes u na Buk na Gogoh? I use u aragii, \q1 ‘O ka fausum ta birbiron berberat \q2 ke foron mirmiriiu \q1 isi rin sik asam.’” \p \v 17 Ke Iesu ka kang koseng ri na Ierusalem ma ka la una Beteni ke ka borong aiwa na wor. \s1 Iesu i Bo Au na Fik ke ka Mang \r Mak 11:12-14,20-24 \p \v 18 Na biingbiing saksak Iesu ka fitol aunbiing i tatkau fis una Ierusalem. \v 19 Ka par nenge au na fik awii na bulin sal ke ka la fatat u, isau le biil i par ti fua, awu kanan sau. Ke ka fas au na fik ae aragii, “Tipes u igii ma namih, biil mang on fua sabin.” Ma fanpil au na fik ae ka mang. \p \v 20 Aunbiing berberat na fafausum ri par u, ri ka bitit ke ri ka tarah, “Arafa ke au na fik igii ka mang sape?” \p \v 21 \x - \xo 21:21 \xt Metiu 17:20; 1Korin 13:2\x*Ka kiliis ri aragii, “Tekentu kanaka ia fas gam, male gamen unune ma biil iwu e wolwol kimi, gamen tel foim ae ia tel ta u na au na fik igii. Ke ifasi sabin gamen fas pungpung igii le, ‘Apti tinaiwa ma ok luut na palgantes,’ ke in tapiek tom arae. \v 22 Male gam unune, ke gamen kep foron tier tikii ae gam sising isi.” \s1 Ri Galte Iesu isi Rakrakai ae i Tel Foim ini \r Mak 11:27-33; Luk 20:1-8 \p \v 23 Iesu ka kau na palgan ubiif kale Felun Tunmapek. Ma aunbiing i fafausum fanu la, foron laulaumet na pris turan foron famfamu ken fanu ri ka la usuf i ke ri ka diik u aragii, “Rakrakai tinga o tel foron tier igii ini? Se i ta u e rakrakai igii sing o?” \p \v 24 Iesu ka kiliis ri aragii, “Ia sabin ian diik gam ini nenge fagalte. Male gamen kiliis iau, ke ian fas gam ini rakrakai tinga ia tel foron tier igii ini. \v 25 Tinga e bapitaiso ke Jon? Tinbae na kukulii, le sing fanu sau?” \p Ri ka ngurke u tom na fatpoto ri aragii, “Male keren tara le, ‘Tinbae na kukulii,’ ke in diik kerer le, ‘Isi sani biil gam unune lo?’ \v 26 Isau male keren tara le, ‘Sing fanu sau,’ ke kere soke fanu sabin, wara le ri tikii ri unune le Jon i nenge profet.” \p \v 27 Ri ka kiliis Iesu sau aragii, “Biil keme usum.” \p Ke Iesu ka tarah, “Iau sabin, biil ian fas gam le rakrakai tinga ia tel foron tier igii ini.” \s1 Orek Fatoftof na iun Kalalik Tamat ken nenge Kaltu \p \v 28 Iesu ka fas ri sabin aragii, “Gam wol arafah? I mel e nenge kaltu iwu e kalalik tamat kia. Ka la usuf neng famu ke ka fas u aragii, ‘Keng kalalik, igii on la ma ok foim na porpor wain.’ \p \v 29 “Ka kiliis u aragii, ‘Biil ian la.’ Isau le namih, ka kiliis wolwol kia ke ka la. \p \v 30 “Namih, temruh ka la sabin usuf nenge kalalik sabin, ke ka fas u sabin arae. Ke kalalik ae ka kiliis u aragii, ‘Tata, ian la.’ Isau le biil i la. \p \v 31 “Se lo ru i tel sani ae temru i ier isi?” \p Ke ri ka kiliis u le, “Neng famu.” \p Iesu ka fas ri aragii, “Tekentu kanaka ia fas gam, foron tom kep takiis turan foron tamfaes rin kau famu lo gam una matanfuntih ke God. \v 32 \x - \xo 21:32 \xt Luk 3:12; 7:29,30\x* Jon i la tah ke ka fausum gam ini sinang ae i tortores ke biil gam unune lo, isau le foron tom kep takiis turan foron tamfaes ri ka unune lo. Aunbiing gam par u, biil gam kiliis liu kimi ke biil gam unune lo. \s1 Orek Fatoftof lon foron Tom Foim na Porpor Wain \r Mak 12:1-12; Luk 20:9-19 \p \v 33 \x - \xo 21:33 \xt Aisaia 5:1,2\x*“Gam ongen nenge orek fatoftof sabin igii: Nenge taman nanal i so ta nenge porpor wain ke ka ubiif kale u. Aiwa na palgan porpor wain ae, ka tuung nenge fat una bing turim danun wain, ke ka tel nenge fabiro fel ae i kangkang ken tom parpar kaleh. Namih, ka ta porpor wain ae usuf fale tom foim isi rin parpar kale ta bii lo ma ka la na nenge ninla. \v 34 Na taul lulus, ka wuun ufu fale fafauun unaisan foron tom foim ae ri parpar kale na porpor wain kia, isi rin kep ti fale fuan wain. \p \v 35 “Ke foron tom foim ae ri ka luse foron fafauun kia. Ri ka paket neng, ri ka siimete neng ke ri ka luumete neng. \v 36 Ke ka wuun fale fafauun sabin ma wewes lo ri i laumet lon fal ae i wuun famu ta ri. Isau le foron tom foim ae ri ka tel u sabin lo ri, arae ri tel ta u ulon fal. \v 37 Nami mang, ka wuun ufu ke kalalik tutus usuf ri. Ka tarah, ‘Rin bulat lo keng kalalik.’ \p \v 38 “Isau le aunbiing foron tom foim ae ri par ke kalalik, ri ka put orek aragii, ‘Ier ae in ti kiliis tama. Kere mang, kerek siimete u, isi kerek kep u mang e porpor wain igii, ae tama i fakale ta u ini.’ \v 39 Ri ka luse u, ri ka luu suu ini tina porpor wain ae ke ri ka siimete u. \p \v 40 “Pesu aunbiing taman porpor wain ae in tapiek, sani mang in tel u ini foron tom foim ae?” \p \v 41 Ri ka kiliis u aragii, “In siimete ufu fanu laulau tikii ae ma ik ta porpor wain usuf fale fanu keskes, isi rik ta ti fale fuan wain usuf i na taul lulus.” \p \v 42 \x - \xo 21:42 \xt BukSong 118:22,23\x*Ke Iesu ka kiliis ri aragii, “Arafah, biil gam wes orek ae na Buk na Gogoh? I use u le: \q1 ‘Tuh ae foron tom tel fel ri puris ta u, \q2 ka tapiek temin tuh mang bin. \q1 Tier igii Kumguui tom i tel ta u \q2 ma i rokap kanaka na parpar kirer.’ \p \v 43 “Pesu ia ka fas gam le God in kep ufu matanfuntih kia koseng gam ma ik ta u usuf fanu ae liu kiri in fatapiek rokap na fua ae in fasi ini matanfuntih kia. \v 44 Male tikas in luut una tuh ae, in burburngi, ma se ae tuh igii i luut na olo, in pekpekes.” \p \v 45 Aunbiing foron laulaumet na pris turan foron Farasi ri ongen foron orek fatoftof ke Iesu, ri ka usum ta le i use ri sau. \v 46 Ke ri ka im sal isi luse u, isau le ri soke gur na fanu ae, wara le fanu ri unune le Iesu i nenge profet. \c 22 \s1 Orek Fatoftof na Inen ken Fakekel Fuuh \r Luk 14:15-24 \p \v 1 Iesu ka fas ri sabin ini nenge orek fatoftof aragii: \v 2 “Matanfuntih na kukulii ifasi arae nenge king ae kalalik tamat kia in fakekel, pesu king ka geges ini tara inen. \v 3 Ka wuun foron fafauun kia isi rin til pes fanu ae i sising ta ri isi rin la una inen ken fakekel fuu ae, isau le ri ka ngoingoi. \p \v 4 “Ka wuun ufu fale fafauun sabin ke ka fas ri aragii, ‘Fas fanse ae ia sising ta ri le, inen ka geges tah. Ia ka siimete ta foron bulmakau turan fal birbiro ae ri sut rokap ma foron tier tikii ka geges tah. Gam la uga na inen ken fakekel fuuh.’ \p \v 5 “Isau le fanu ae i sising ta ri, biil ri wong, ri ka mi tom na wolwol kiri. Neng ka la una mok kia, ke neng ka la isi foimnge pitkalang kia. \v 6 Fal ri ka luse foron fafauun ke king, ke ri ka paket ri ma ri ka siimete ri. \v 7 King ae ka lala ngaliaf ke ka wuun ufu foron tom fapaket kia. Ke ri ka siimete fanu ae ri siimete ta foron fafauun kia ma ri ka fasok maleh kiri. \p \v 8 “Ka fas foron fafauun kia sabin aragii, ‘Inen ken fakekel fuuh ka geges tah. Isau le fanse ae ia sising ta ri, sinangu ri i finngas u le biil ifasi rin kiis na inen. \v 9 Gam la una foron sunsun sal, ma fanu tikii ae gam tafe ri, gamen fas ri isi rik la uga na inen ken fakekel fuuh.’ \v 10 Ke foron fafauun ae ri ka la una foron sunsun sal ma ri ka tawi turim fanu tikii ae ri tafe ri. Fanu laulau ke fanu rokap sabin ma fel ae ka fuun ini foron ses. \p \v 11 “Isau le aunbiing king ka kau isi par foron ses kia, ka par tafe nenge kaltu ae biil i luun kaen ifasi una kiis na inen ken fakekel fuuh ae. \v 12 Ke ka diik u aragii, ‘Talang, arafa o kau arae uga ma biil o luun kaen ifasi una kiis na inen ken fakekel fuuh?’ Isau le biil i kiliis u. \p \v 13 \x - \xo 22:13 \xt Metiu 8:12; 25:30; Luk 13:28\x*“Ke king ka fas foron fafauun aragii, ‘Kabet iun lima ke iun keke ke gamek lin fasuu u una kubunor, isi in teng ma ik faririt ngisa aiwa.’” \p \v 14 Ke Iesu ka farop orek kia aragii, “God i tawi ta fanu fuun, isau le i fule pes ta ituul sau.” \s1 Fagalte isi Sinangun Fiil Takiis \r Mak 12:13-17; Luk 20:20-26 \p \v 15 Namih, foron Farasi ri ka la turim ke ri ka pidai orek le rin tatakuun pes Iesu ini ti orek kia, isi rik tiu u. \v 16 Ri ka wuun ufu berberat na fafausum kiri turan fanu ke Erot usuf Iesu, ma ri ka tara sing i aragii, “Tom fafausum, keme usum le o tom tortores ma o fausum tekentu fanu la tom ini sinangu God. Biil o wol pes sani fanu ri use u ulo wo. Fafausum kiam i fafasi usuf fanu tikii. \v 17 Fas kemem, arafa o wol arae, i tortores le keren fiil takiis usuf Sisar,\f + \fr 22:17 \ft Sisar i e asan laulaumet na matanfuntih na Rom turan foron falifu tikii ae ri kiis na piklin nagogon tina Rom.\f* le biil?” \p \v 18 Isau le Iesu i usum tom na wolwol laulau kiri, pesu ka tarah, “Gam foron tom gargaranmet, isi sani gam ka ier isi tatakuun pes iau? \v 19 Gam finngas iau ini ti pitkalang ae ri fiil takiis la ini.” Ke ri ka ta nenge dinaria usuf i. \v 20 Ka diik ri aragii, “Tantanwa se ke asa se igii lo?” \p \v 21 Ri ka kiliis u aragii, “Sisar.” \p Ka fas ri le, “Sani ke Sisar, ta u usuf Sisar, ma sani ke God, ta u usuf God.” \p \v 22 Aunbiing ri ongen u, ri ka bitit ma ri ka la koseng u. \s1 Fagalte isi Fakekel na Biingen Apaptifis \r Mak 12:18-27; Luk 20:27-40 \p \v 23 \x - \xo 22:23 \xt Aposel 23:8\x*Na biing tom ae, foron Sadusi sabin, ae ri tara la le biil ti apaptifis, ri ka la usuf Iesu ini nenge fagalte. \v 24 \x - \xo 22:24 \xt Lo 25:5\x*Ke ri ka tarah, “Tom fafausum, Moses i fas ta kerer aragii, male nenge kaltu i met ma biil ti kalalik kia, ke tualik in telpes makos kia, isi ik fapuar ti berberat ke tualik ae ka met tah. \v 25 Nenge ifit latualik, tinaga na aismem. Neng famu i fakekel ta ma ka met ma biil ti kalalik kia. Ke fawu e tualik ka telpes makos kia. \v 26 Ifasi sabin arae ini fawu e tualik ke fatuul u. Ri fit tikii ri telpes ta u ke ri ka met. \v 27 Ke nami lo ri tikii, fifin ae ka met. \v 28 Ke, na biingen apaptifis, fifin ae in antu se tutus mang lo ri? Wara le ifit latualik tikii ae ri telpes ta u.” \p \v 29 Iesu ka fas ri aragii, “Gam ka la ger tah, wara le biil gam usum na foron orek ae na Buk na Gogoh ke na rakrakai sabin ke God. \v 30 Na biingen apaptifis, fanu biil rin to fakekel sabin, rin arae foron angelo buuii na kukulii. \v 31 Gam use u la le foron minet biil rin apti fis. Arafah, biil biitom gam wes foron orek ae God i fas ta gam ini? I use u le, \v 32 \x - \xo 22:32 \xt KisimBek 3:6\x*‘Ia God ke Abaram, God ke Aisak ke God ke Jekop.’ God biil i God ken foron minet, biil. I God ken fanu ae ri liu.” \p \v 33 Aunbiing gur na fanu ae ri ka ongen u, ri ka lala bitit na fafausum kia. \s1 Iun Nagogon ae i Laumet Kanaka \r Mak 12:28-34; Luk 10:25-28 \p \v 34 Aunbiing foron Farasi ri ka ongen u le Iesu ka babat ta na ngusun foron Sadusi, ri ka la turim unaisa. \v 35 Neng lo ri, i nenge tom tasum na nagogon, ka tof Iesu ini nenge fagalte aragii, \v 36 “Tom fafausum, nagogon sa i laumet kanaka lon foron nagogon tikii?” \p \v 37 \x - \xo 22:37 \xt Lo 6:5\x*Ke Iesu ka kiliis u aragii, “‘On ier isi Kumguui, God kiam ini balam tikii, ini tanwam tikii ke ini wolwol tikii kiam.’ \v 38 Nagogon igii, i e nagogon famu ma i laumet kanaka. \v 39 \x - \xo 22:39 \xt WokPris 19:18\x*Ma fawu u e nagogon ifasi sabin arae, ‘On ier isi ier ae na fatat o, arae o ier isi wo tom.’ \v 40 \x - \xo 22:40 \xt Luk 10:25-28\x*Foron Nagogon ke Moses turan foron buk tikii ken foron profet, ri fefesti sau na iun nagogon igii.” \s1 Kalalik Kise e Mesaia? \r Mak 12:35-37; Luk 20:41-44 \p \v 41 Aunbiing foron Farasi ri kiis turim biitom aiwa, ke Iesu ka diik ri aragii, \v 42 “Arafa gam wol arae lo Mesaia? I kalalik kise tom?” \p Ri ka kiliis u aragii, “I kalalik ke Dewit.” \p \v 43 Ke Iesu ka tara sing ri aragii, “Male arae, ke isi sani Dewit ka kam Mesaia le, ‘Kumguui kiak,’ aunbiing Tanwa Kalkaluu i susuef ta ulo? Wara le Dewit i use ta u aragii, \q1 \v 44 \x - \xo 22:44 \xt BukSong 110:1\x*‘Kumguui God i tara sing Kumguui kiak: \q2 Kiis na miang, \q1 papang na aunbiing ian luun foron tuui kiam \q2 na piklin kekem.’ \m \v 45 Dewit i foteng ta Mesaia le Kumguui kia. Male i arae, ke in tapiek kalalik ke Dewit arafah?” \v 46 Ma biil tikas ifasi in use ti orek una kiliis u. Tipes u na biing ae, biil sabin tikas i diik u ini ti fagalte, wara le ri ka binbin mang. \c 23 \s1 Sinangun foron Farasi ke foron tom Fafausum ini Nagogon \r Mak 12:38-39; Luk 11:43,46; 20:45-46 \p \v 1 Namih, Iesu ka fas gur na fanu ae turan berberat na fafausum kia aragii, \v 2 “Foron tom fafausum ini nagogon turan foron Farasi ri kep sala Moses na fafausum ini nagogon. \v 3 Pesu, gamen ongen pes foron orek tikii kiri ke gamek tel foron tier tikii ae ri fas gam ini. Isau le gong gam parpar pes na sinangu ri, wara le foron tier ae ri use u la, ri tom biil ri mi la lo. \v 4 Ri fakuskusep fanu la ini foron kiip tatawin, isau le ri tom biil ri mamlik ta limri la.\fig Nenge Farasi|src="Mat 23.2-7 cropped.tif" size="col" ref="23:4" \fig* \p \v 5 \x - \xo 23:5 \xt Metiu 6:1; Namba 15:38; Lo 6:8 \x*“Ri tel foron rokap na foim tikii isi fanu rik par u. Aunbiing ri tel foron bokiis una siing fale sun orek na Buk na Gogoh, foron Farasi rin tel u kiri, in laumet mang tom lon fanu tikii. Ke aunbiing ri kabet finau na foron sun kaen kiri, in dolo tom lon fanu tikii.\f + \fr 23:5 \ft Fan Iudaia ri siit fale sun orek la tina Buk na Gogoh ke ri ka siing u la na palgan birbiron bokiis, ke ri kabet papte u la na posong na matri, ke na kaisa ri. Ri tel u arae isi rik fasuut orek ae na Lo 6:8, 11:18. Ri kabet finau na foron sun kaen kiri, arae fakileng una foron nagogon ke Moses. Par Namba 15:38-41\f* \v 6 Ma ri ier isi nian kiiskiis ken foron laulaumet na foron tel inen, ke ri ier la tom isi rin kiis na foron nian kiiskiis kausi na foron felun lotu. \v 7 Ri ier la tom le fanu rin faorek pes ri ini bulat na foron salan la turim ken fanu ma rik foteng ri le, ‘Rabi.’\f + \fr 23:7 \ft Rabi kamtina le Tom Fafausum.\f* \p \v 8 “Isau le gam, gong ri foteng gam le foron tom fafausum, wara le itikii sau e Tom Fafausum kimi ma gam tikii gam fatfat latualik sau. \v 9 Ke gong gam foteng tikas aga na piklinbat le tama gam, wara le itikii sau e Tama gam ae i kiis buuii na kukulii. \v 10 Ke gong ri foteng gam le gam famfamu, wara le itikii sau e famfamu kimi, i e Mesaia. \v 11 \x - \xo 23:11 \xt Metiu 20:26,27; Mak 9:35; 10:43,44; Luk 22:26\x*Se i laulaumet kimi, in tapiek tom foim kimi. \v 12 \x - \xo 23:12 \xt Luk 14:11; 18:14\x*Wara le se i falaumet u tom, God in fasabiro u, ma se i fasabiro u tom, God in falaumet u. \s1 Sinang Laulau ken foron Farasi turan foron Tom Fafausum ini Nagogon \r Mak 12:40; Luk 11:39-42,44,52; 20:47 \p \v 13-14 “Kiskam kanaka sing gam foron tom fafausum ini nagogon turan foron Farasi! Gam foron tom gargaranmet! Gam babat ufu fanu isi gong ri kau na matanfuntih na kukulii. Gam tom biil gam kau lo ke gam ka tikale fanu sabin ae ri ier isi rin kau.\f + \fr 23:13-14 \ft Fale tom tasum na Buk na Gogoh ri wol le fale orek biitom na rina igii, i aragii: \ft \+it Kiskam sing gam foron tom fafausum ini nagogon ke foron Farasi, gam foron tom gargaranmet. Gam farop minmaran foron makos la, ke gam ka tel foron dolon sising la isi fanu rik par gam. In laulau kanaka e fangungut ae gamen kep u.\+it*\f* \p \v 15 “Kiskam kanaka sing gam foron tom fafausum ini nagogon turan foron Farasi, gam foron tom gargaranmet! Gam la na nanal ke na palgantes isi dat pes tikas isi ik mi na matngan sinangu gam. Ma aunbiing ka mi ta na sinangu gam, gam tel u isi sinangu ik laulau kanaka lo gam, ke ik kalsakai tara fangungut na tara yiif ae biil i met la. \p \v 16 “Kiskam kanaka sing gam foron famfamu ae gam kut! Gam tara la le, ‘Male tikas i falimlim ini Felun Tunmapek, ke falimlim kia i ier foes, isau male tikas i falimlim ini goul ae na Felun Tunmapek, ke falimlim kia i tekentu.’ \v 17 Gam foron talos ma gam kut! Sani i laumet? Goul, le Felun Tunmapek ae i fafuu goul la ka kalkaluu na mata God? \v 18 Gam use u la sabin aragii, ‘Male tikas i falimlim ini salan tunmapek, ke falimlim kia i ier foes, isau male tikas i falimlim ini fafen ae ri tun u na salan tunmapek, ke falimlim kia i tekentu.’ \v 19 Gam foron kut! Neng sa lo ru i laumet? Fafen, le salan tunmapek ae i fafuu foron fafen la ka kalkaluu na mata God? \v 20 Male tikas i falimlim ini salan tunmapek, ke i falimlim sabin ini foron fafen tikii ae na olon salan tunmapek. \v 21 Male tikas i falimlim ini Felun Tunmapek, ke i falimlim sabin ini God ae i kiis la aiwa. \v 22 \x - \xo 23:22 \xt Aisaia 66:1; Metiu 5:34\x*Male tikas i falimlim ini kukulii, ke i falimlim sabin ini nian kiiskiis an King ke God ke ini God ae i kiis la lo. \p \v 23 \x - \xo 23:23 \xt WokPris 27:30\x*“Kiskam kanaka sing gam foron tom fafausum ini nagogon turan foron Farasi! Gam foron tom gargaranmet! Gam ta itikii tina nenge sangful e birbiron au la ae i fafurung inen la, arae layi ke lobo, isau le biil gam misuut na foron nagogon ae i laumet. Foron nagogon aragii, sinangun nagogon ae i fafasi usuf fanu tikii, famais, ke sinangun tel foim ini tekentu. In rokap le gamen ta in tikii tina nenge sangful usuf God, isau le gong gam ruruu na foron nagogon ae i laumet. \v 24 Gam foron famfamu, gam foron kut! Aunbiing gam yin la, gam tel ufu foron menmen la tina palgan kap, isau le kamel, gam kiim u sau. \p \v 25 “Kiskam kanaka sing gam foron tom fafausum ini nagogon turan foron Farasi! Gam foron tom gargaranmet! Gam gorse poktan kap ke pelet la, isau le ae na palga, ifuun ini sinangun akalemok ke sinangun wol isi gam tom. \v 26 “O nenge kut na Farasi. On gorse famu palgan kap ke pelet, isi poktan kap ke pelet ik fuu sabin. \p \v 27 \x - \xo 23:27 \xt Aposel 23:3\x*“Kiskam kanaka sing gam foron tom fafausum ini nagogon turan foron Farasi! Gam foron tom gargaranmet! Gam arae foron matanfat una luun minet ae ri mof ta u. Ri par rokap, aunbiing ri par u tina maleh, isau le na palga, ifuun ini foron tuan minet ma foron tier tikii ae i duh. \v 28 Ke ifasi sabin arae, fanu ri par gam le gam foron tom tortores, isau le balmi ifuun ini sinangun garan ke ini foron sinang laulau. \p \v 29 “Kiskam kanaka sing gam foron tom fafausum ini nagogon turan foron Farasi! Gam foron tom gargaranmet! Gam tel foron fat na namnamne la na olon matmat lon foron profet, ke gam ka me fakasi matmat la ken foron tom tortores. \v 30 Ke gam ka use u la le, ‘Male kemen liu ta turan foron tubutamat kemem pakanini, ke biil kemen to fatal ta ri na siimete foron profet.’ \v 31 Isau le igii, gam tom gam ka famalal u le, gam berberat tutus ken fanu ae ri siimete ta foron profet. \v 32 Arik, gam farop u mang e sani ae foron tubutamat gam ri tanwara tah pakanini. \p \v 33 \x - \xo 23:33 \xt Metiu 3:7; 12:34; Luk 3:7\x*“Gam foron sii! Gam foron natun sii fafangaet! Arafa gamen fin arae koseng nagogon una tara yiif ae biil i met la? \v 34 I e wara ae ian wuun ufu foron profet ke foron tom tasum ke foron tom fafausum usuf gam. Fal lo ri, gamen siimete ri, fal gamen fakulkulik ri na aupaket, ke fal sabin gamen pis ri na foron felun lotu kimi ke gamek fes ufu ri tina maleh kimi una fale maleh keskes. \v 35 \x - \xo 23:35 \xt Stat 4:8; 2Stori 24:20,21\x*Pesu, gamen ti na nagogon isi daun foron tom tortores tikii ae ri siimete ta ri. Tipes u lo Abel ae i nenge tom tortores papang lo Sakaria, kalalik ke Berekaia, ae ri siimete ta u na fatpoton Felun Tunmapek ke salan tunmapek. \v 36 Tekentu kanaka ia fas gam, nagogon kunan foron tier tikii igii, in luut na olon fanu na ulul igii.” \s1 Iesu i Mais Ierusalem \r Luk 13:34-35 \p \v 37 Ke Iesu ka tara sabin aragii, “Ierusalem! Ierusalem! O siimete foron profet la ke o luumete fanu la ae God i wuun ta ri usuf o. Ifuun e aunbiing, ia lala ier le ian tel turim berberat kiam arae nenge tinantau ae i ruruuf na olon foron natu, isau le biil o ier isi. \v 38 \x - \xo 23:38 \xt Jeremia 22:5\x*Par u, maleh kimi in pungu mang. \v 39 \x - \xo 23:39 \xt BukSong 118:26\x*Ia fas gam, biil sabin gamen par iau papang na aunbiing gamen tarah, ‘Fafakalok usuf ier ae i la uga ini asa Kumguui.’” \c 24 \s1 Iesu i Use u le Felun Tunmapek in Laulau \r Mak 13:1-2; Luk 21:5-6 \p \v 1 Iesu ka suu tina Felun Tunmapek. Ma aunbiing ka la koseng u, berberat na fafausum kia ri ka la usuf i ma ri ka tus u ini foron fel ae na palgan ubiif kale Felun Tunmapek. \v 2 Ke ka fas ri aragii, “Gam par foron tier tikii igii? Tekentu kanaka ia fas gam, namih, biil mang in tikii e fat in borong na olon neng, rin lin sabalke ri tikii.” \s1 Foron Fakileng na Farfarop na Biing \r Mak 13:3-13; Luk 21:7-19 \p \v 3 Aunbiing Iesu i kiis na olon Pungpung na Olif, berberat na fafausum kia ri ka la usuf i ma ri ka diik fakum u aragii, “Fas kemem, nangis foron tier igii in tapiek? Ke matngan fakileng arafa in finngas u le paipaifis kiam ke farfarop na foron biing ka fatat?” \p \v 4 Ke Iesu ka kiliis ri aragii, “Gamen tumarang, tarama tikas ka fabal gam. \v 5 Wara le in fuun rin la ini asang ma rik use u lo ri tom le, ‘Iau e Mesaia,’ ke rik fabal fanu fuun. \v 6 Gamen ongen foron fapaket ke babauus na foron fapaket, isau le gong gam nangnangih. Foron tier arae in tapiek tom, isau le farfarop na biing biil biitom. \v 7 Nenge funmat in fapaket turan nenge funmat, ke nenge matanfuntih ik fapaket turan nenge matanfuntih. Fitol turan gih in tapiek na fale maleh. \v 8 Foron tier tikii igii in arae tanwaran fangungut ae nenge fifin i kalsakai famu u, aunbiing i fafang. \p \v 9 \x - \xo 24:9 \xt Metiu 10:22\x*“Namih, fanu rin ta ufu gam isi rik ta fangungut sing gam ke rik siimete gam. Ma foron funmat tikii rin ememse gam, i wara na asang. \v 10 Na aunbiing ae, unune ken fanu in luut ma rik ta ufu foron talri una liman tuui ke rik ememse fafis temtem tikii lo ri tom. \v 11 In fuun sabin e profet famfabal rin tapiek, ma rik fabal fanu fuun. \v 12 Sinangun famais na liu ken fanu fuun in mir, i wara le sinang laulau in laumet lalala. \v 13 \x - \xo 24:13 \xt Metiu 10:22\x*Isau le se i tifat papang na farfarop, God in faliu u. \v 14 Rin fafas ini Rokap na Fafas na matanfuntih usuf fanu tikii na piklinbat arae orek an fafamalal usuf foron funmat tikii. Ke namih, farfarop na foron biing ik tapiek. \s1 Fafanau isi nenge Tier Laulau in Tapiek \r Mak 13:14-23; Luk 21:20-24 \p \v 15 \x - \xo 24:15 \xt Daniel 9:27; 11:31; 12:11\x*“Gamen par nenge tier ae i laulau kanaka in tapiek, in kiis na fel ae i kalkaluu ma ik fadu u. Tier igii profet Daniel i ororek famu ta isi pakanini. Se i wes foron orek igii, i rokap le in malal ulo. \v 16 Na aunbiing ae, fanse ae ri kiis na falifu na Iudaia, rin fin una foron pungpung. \v 17 \x - \xo 24:17 \xt Luk 17:31\x*Male tikas bae na olon fel kia, aunbiing in puh, gong i kau isi kep fasuu ti minmara. \v 18 Ke male tikas awii na mok, gong i fis una fel isi kep kilkiliis kia. \v 19 Kiskam kanaka sing foron tian ke kelefin ae ri fasfasus na aunbiing ae. \v 20 Gamen sising isi aunbiing una fin gong i tapiek na funiil ae falifu i mir la, le na ti Biingen Mangeh. \v 21 \x - \xo 24:21 \xt Daniel 12:1; Parpar 7:14\x*Wara le na aunbiing ae, tatawin in laumet kanaka tom na foron tatawin ae i tapiek la aga na piklinbat, tipes u tina tanwaran fakfakiis papang igii ma namih, biil sabin in mel e tatawin in arae. \v 22 Male God biil in kiit fatukli aunbiing na tatawin ae, ke biil tikas in liu. Isau le in kiit fatukli u, wara lon fanu ae ka tus pes ta ri. \v 23 Na aunbiing ae, male tikas in fas gam le, ‘Par u, igii e Mesaia,’ le, ‘Ae e Mesaia,’ gong gam unune lo. \v 24 Wara le foron mesaia famfabal ke foron profet famfabal rin tapiek. Rin fatapiek foron rakrakai na fakileng ke foron tier an fabitit. Male ri fasih, ke rik fabal fanu sabin ae God ka tus pes ta ri. \v 25 Par u, ia ka fas famu gam mang ini foron tier ae in tapiek. \p \v 26 \x - \xo 24:26 \xt Luk 17:23,24\x*“Pesu, male tikas in fas gam le, ‘Mesaia ae na sunbiil,’ gong gam la una falifu ae. Ke male tikas in fas gam le, ‘Igii na palgan fel,’ gong gam unune lo. \v 27 Wara le paipaifis ken Kalalik ken Kaltu, in arae pil ae i maeng tina falifu ae pisiih i susupiek la wah, una falifu ae pisiih i sup la lo. \v 28 \x - \xo 24:28 \xt Luk 17:37\x*Falifu ae imel e minet lo, foron kauko rin la turim aiwa.” \s1 Paipaifis ken Kalalik ken Kaltu \r Mak 13:24-27; Luk 21:25-28 \p \v 29 \x - \xo 24:29 \xt Aisaia 13:10; Joel 2:10,31; 3:15; Parpar 6:12-13; Esekiel 32:7; Aisaia 34:4 \x*Iesu ka orek biitom aragii, “Aunbiing tatawin na foron biing ae in rop, fanpil \q1 ‘matan pisiih in kubunor, \q2 funiil biil in to popos, \q1 foron keltot rin luut tinbae na bat \q2 ma foron tier buuii na bat rik nut.’ \p \v 30 \x - \xo 24:30 \xt Daniel 7:13; Sekaraia 12:10-14; Parpar 1:7\x*“Na aunbiing ae, fakileng na Kalalik ken Kaltu in tapiek bae na bat, ma foron funmat tikii na piklinbat rin par u ke rik teng. Rin par Kalalik ken Kaltu in tapiek na laukaf tinbae na bat ini rakrakai ke ini tara memeh kia. \v 31 Tafih in lala ninih ke ik wuun foron angelo kia isi tel turim fanu kia ae ka tim pes ta ri tina ifet e matan kif, tina nenge baban nanal una nenge baba sabin. \s1 Gamen Kep Usum tina Au na Fik \r Mak 13:28-31; Luk 21:29-33 \p \v 32 “Gamen kep usum tina au na fik. Aunbiing foron kubu i kuum ke foron awu ka tampalas, gamen usum le foron funiil ae falifu i tuntun la ka fatat. \v 33 Ifasi sabin arae, aunbiing gam par foron tier tikii ae ia use ta u i tapiek, ke gamek usum le aunbiing ka fatat, ae mang na matanfel. \v 34 Tekentu kanaka ia fas gam, fanu na ulul igii biil biitom rin mangmangal, ke foron tier tikii igii ik tapiek. \v 35 Kukulii ke piklinbat run mangmangal, isau le foron orek kiak biil in to mangmangal. \s1 Biil Tikas i Usum na Biing ke na Aunbiing \r Mak 13:32-37; Luk 17:26-30,34-36 \p \v 36 “Biil tikas i usum na biing ke na aunbiing. Foron angelo sabin buuii na kukulii tura ke Kalalik biil ri usum, biil. Tata keskes sau. \v 37 \x - \xo 24:37 \xt Stat 6:5-8\x*Biingen paipaifis ken Kalalik ken Kaltu in fasi arae na foron biing ke Noa. \v 38 Wara le na foron biing ae nor biil biitom i tapiek, fanu ri famam ien, yin ke fakekel, papang na biing ae Noa ka kau na sip. \v 39 \x - \xo 24:39 \xt Stat 7:6-24\x*Ma biil ri usum le sani in tapiek, papang na aunbiing nor ka tapiek ke ri tikii ri ka ring. In fasi sabin arae na biingen paipaifis ken Kalalik ken Kaltu. \v 40 Na biing ae, in wu e kaltu run foim na mok, rin kep pes itikii koseng neng. \v 41 Ke in wu e fifin run gosgos wit la ini fat, ke rin kep pes itikii koseng neng. \p \v 42 “Pesu, gamen tumarang, wara le biil gam usum na aunbiing Kumguui kimi in tapiek lo. \v 43 \x - \xo 24:43 \xt Luk 12:39,40\x*Isau le gamen malal na tier igii: Male taman fel in usum na aunbiing sa na wor ae tom sisii in tapiek lo, ke ifasi in kiis ma ik famam parpar. Biil ifasi in wol fofoes ufu tom sisii ik suksukuum na fel kia, biil. \v 44 Pesu, gam sabin gamen geges, wara le Kalalik ken Kaltu in tapiek na aunbiing ae biil gam wol le in tapiek lo.” \s1 Orek Fatoftof na Fafauun Rokap ke Fafauun Laulau \r Luk 12:41-48 \p \v 45 Iesu ka orek biitom aragii, “Fafauun sa ae i tel fakasi foim ma imel sabin e rokap na wolwol kia? Matngan fafauun arae, laulaumet kia in luun u isi ik famfamu ken foron fafauun na fel kia ma ik fen ri na aunbiing tom una ien. \v 46 In kalok e fafauun ae, aunbiing laulaumet kia in tapiek ma ik par u le i tel fasuut foim kia tom. \v 47 Tekentu kanaka ia fas gam, laulaumet ae in ta ufu foron minmara tikii isi fafauun ae ik fofonoi lo. \v 48 Isau male fafauun ae i kaltu laulau ma ka tara sing i tom aragii, ‘Laulaumet kiak biil in to fis sape,’ \v 49 ke ka tipes paket foron tikiin foim kia, ka ien ke ka umin dan rakrakai turan foron tom ininmet. \v 50 Laulaumet ken foron tom foim ae in tapiek na nenge biing ae biil i to wol le in tapiek lo, le na ti aunbiing ae biil i usum lo, \v 51 ke laulaumet kia in tingting burburngi u ma ik luun u turan foron tom gargaranmet. Ma na falifu ae, rin teng ma rik faririt ngisri.” \c 25 \s1 Orek Fatoftof lon nenge Sangful e Tah \p \v 1 \x - \xo 25:1 \xt Luk 12:35\x*Iesu ka use u sabin aragii, “Na aunbiing ae, matanfuntih na kukulii in fasi arae nenge sangful e tah ae ri kep foron lam kiri isi rin fatafe turan kaltu ae in fakekel. \v 2 Ilim lo ri, ri talos ma ilim lo ri, imel e rokap na wolwol kiri. \v 3 Ilim ae ri talos, ri kep foron lam kiri, isau le biil ri kep ti wel sabin una nanau na lam kiri.\fig Ilim e talos na tah ae biil ri kep ti wel una nanau na lam kiri|src="Mat 25.1-13 cropped.tif" size="col" ref="25:3" \fig* \v 4 Ma ilim ae imel e rokap na wolwol kiri, ri ka kep fale wel sabin turan foron lam kiri. \v 5 Kaltu ae in fakekel biil i tapiek sape, pesu sangful e tah ae, ka tatawin e matri, ke ri tikii ri ka masun. \p \v 6 “Na fapot, nenge kaltu ka tautau aragii, ‘Par u! Kaltu ae in fakekel, igii mang ka tapiek! Gam la ma gamek fatafe tura.’ \p \v 7 “Foron tah tikii ae ri ka mat ke ri ka geges ini foron lam kiri. \v 8 Ma ilim ae ri talos, ri ka sising ilim ae imel e rokap na wolwol kiri, aragii, ‘Gam ta ti wel bii usuf kemem, wara le foron lam kimem fatat ik met.’ \p \v 9 “Ma ilim ae imel e rokap na wolwol kiri, ri ka kiliis ri aragii, ‘Wel igii biil in to fasi lo kerer tikii. Gam la ma gamek fiil ti wel kimi na falifu ae ri fiil wel la lo.’ \p \v 10 “Isau le aunbiing ri ka la ta isi fiil ti wel una foron lam kiri, kaltu ae in fakekel ka tapiek. Foron tah sau ae ri geges, ri ka kau isi ien tura na inen ken fakekel ma aunbiing ri ka kau tah, matanfel ka babat. \p \v 11 \x - \xo 25:11 \xt Luk 13:25\x*“Namih, ilim ae ri ka tapiek sabin ke ri ka fakam aragii, ‘Ier! Ier! Sapeng pes kemem!’ \p \v 12 “Isau le ka kiliis ri aragii, ‘Tekentu kanaka ia fas gam, biil ia to usum lo gam.’ \p \v 13 “Pesu gam sabin, gamen tumarang, wara le biil gam usum na biing ke na aunbiing.” \s1 Orek Fatoftof lon Ituul e Fafauun \r Luk 19:11-27 \p \v 14 Iesu ka use u sabin aragii, “Matanfuntih na kukulii i arae nenge kaltu ae i geges isi in la na nenge ninla. Ka kam pes ituul e fafauun kia ke ka tem foron minmara usuf rituul, isi rituulen fofonoi lo. \v 15 Ka ta talen\f + \fr 25:15 \ft Foron tom tasum ri wol le nenge talen i liu ufu ituul e arip e Kina\f* usuf rituul, neng ilim, neng iwu ke neng itikii. I ta u usuf rituul, namin tasum ken temtem tikii lo rituul. Namih, ka la na ninla kia. \p \v 16 “Neng ae i kep ta ilim, i la ke ka foim sape ini ke ka fatapiek ilim sabin. \v 17 Ifasi sabin arae neng ae i kep ta iwu. I foim sape ini ke ka fatapiek iwu sabin. \v 18 Isau le neng ae i kep ta itikii, ka la, ka kef toh na nanal ma ka fun pitkalang ken laulaumet kia. \p \v 19 “Laulaumet kirituul ka kiis dolo tah ke nami ka fis ma ka fatortores pitkalang kia tura rituul. \v 20 Neng ae i kep ta ilim ka la usuf laulaumet kia ini ilim sabin ke ka tarah, ‘Ier, o ta ta ilim usuf iau. Par u, ilim sabin igii ia ka fatapiek u.’ \p \v 21 “Laulaumet kia ka fas u aragii, ‘Rokap kanaka na rokap na foim kiam. O nenge rokap na fafauun, o tel fasuut foim kiam. Ian luun o isi ok fofonoi na in fuun e tier, wara le o tel fasuut foim kiam ini ituul sau e tier. La uga ma karak laes turim.’ \p \v 22 “Ke ier sabin ae i kep ta iwu, ka la usuf laulaumet kia ke ka tarah, ‘Ier, o ta ta iwu sau usuf iau. Par u, iwu sabin igii ia ka fatapiek u.’ \p \v 23 “Laulaumet kia ka fas u aragii, ‘Rokap kanaka na rokap na foim kiam. O nenge rokap na fafauun, o tel fasuut foim kiam. Ian luun o isi ok fofonoi na in fuun e tier, wara le o tel fasuut foim kiam ini ituul sau e tier. La uga ma karak laes turim.’ \p \v 24 “Namih, ier ae i kep ta itikii ka la ma ka tarah, ‘Ier, ia usum le o nenge tom ngalngaliaf. O il inen la tina mok ae biil o so ta u, ke o ka lus fuan au la tina au ae biil o so ta u. \v 25 Ia soke wo, pesu ia ka la ma ia ka kef nenge toh ke ia ka fun u. Par u, igii tom e talen kiam.’ \p \v 26 “Laulaumet kia ka fas u aragii, ‘O fafauun laulau ma o nenge tom angos! O usum le ia il inen la ae biil ia so ta u, ke ia ka lus fuan au la ae biil ia so ta u. \v 27 Isi sani biil o luun ta pitkalang kiak na felun luun pitkalang, isi aunbiing ian fis, iak kep fafis u ini ti kubu? \p \v 28 “‘Kep ufu pitkalang ae sing i ma gamek ta u usuf ier ae i pose na itikii sangful. \v 29 \x - \xo 25:29 \xt Metiu 13:12; Mak 4:25; Luk 8:18\x*Wara le se ae ka mel ta sing i, rin ta tifal biitom sing i, isi ik fuun. Ma se ae biil tikas sing i, ituul ae sing i, rin tel ufu koseng u. \v 30 \x - \xo 25:30 \xt Metiu 8:12; 22:13; Luk 13:28\x*Gam lin fasuu fafauun laulau ae una kubunor, aiwa in teng ma ik faririt ngisa.’ \s1 Kalalik ken Kaltu in Fule Fanu tikii \p \v 31 \x - \xo 25:31 \xt Metiu 16:27; Metiu 19:28\x*“Aunbiing Kalalik ken Kaltu in fis, in tapiek ini memeh kia, turan foron angelo tikii. Ma in kiis na nian kiiskiis ken king ae ifuun ini memeh. \v 32 Foron funmat tikii rin tapiek turim na mata ma ik fule ri, arae nenge tom fofonoi na sipsip i fule pes foron sipsip koseng foron meme. \v 33 In fule pes foron sipsip una mia ke foron meme una kaisa. \p \v 34 “Ke King ik fas fanu ae na mia aragii, ‘Gam la ugapiek, gam ae Tata ka fakalok ta gam. Gam la, kimi e matanfuntih ae Tata i geges ta ini le kimi na aunbiing i fakiis ta piklinbat. \v 35 Wara le na aunbiing ia fitol, gam fen iau ini inen, ke na aunbiing ia met dan, gam faumin iau, ke na aunbiing ia arae nenge ses, gam somangat pes iau una foron fel kimi. \v 36 Aunbiing biil ti kilkiliis kiak, gam ta kilkiliis sing iau, ke aunbiing ia sasem, gam fofonoi lo iau, ke aunbiing ia kiis na kamkabet gam laum iau.’ \p \v 37 “Foron tom tortores rik diik u aragii, ‘Kumguui, nangis keme par ta wo fitol ke keme ka fen o, ke o met dan ke keme ka faumin o? \v 38 Nangis keme par ta wo o arae nenge ses ke keme ka somangat pes o una foron fel kimem, ke biil ti kilkiliis kiam ke keme ka ta kilkiliis sing o? \v 39 Nangis keme par ta o sasem le o kiis na kamkabet, ke keme ka laum o?’ \p \v 40 “King ae ik kiliis ri aragii, ‘Tekentu kanaka ia fas gam, sani ae gam tel ta u ulon foron tuaklik igii ae biil ti asri la, gam tel u sau ulo iau.’ \p \v 41 “Ke ik fas fanu sabin ae na kaisa aragii, ‘Gam ti koseng iau. Gam ae ngaliaf ke God ka kiis ta na olmi isi gamen fiu na tara yiif ae biil i met la, ae ri ka fageges ta u le ke Satan turan foron angelo kia. \v 42 Wara le na aunbiing ia fitol, biil gam fen ta iau ini ti inen, ke na aunbiing ia met dan, biil gam faumin ta iau. \v 43 Aunbiing ia arae nenge ses, biil gam somangat pes ta iau una foron fel kimi, ke aunbiing biil ti kilkiliis kiak, biil gam ta kilkiliis ta sing iau, ke aunbiing ia sasem tah, ke aunbiing ia kiis na kamkabet, biil gam fofonoi ta lo iau.’ \p \v 44 “Ke rik diik u sabin aragii, ‘Kumguui, nangis ae keme par o fitol, le o met dan, le o arae nenge ses, le biil ti kilkiliis kiam, le o sasem, le o kiis na kamkabet ma biil keme lupes ta o?’ \p \v 45 “Ke ik fas ri aragii, ‘Tekentu kanaka ia fas gam, male biil gam tel ta u lon fanu ae biil ti asri la, ke biil sabin gam tel ta u ulo iau.’ \p \v 46 \x - \xo 25:46 \xt Daniel 12:2\x*“Fanu ae, rin kep tara fangungut ae i kiis fitliu, isau le foron tom tortores rin kep liu fitliu.” \c 26 \s1 Foron Famfamu ri Put Orek isi Siimete Iesu \r Mak 14:1-2; Luk 22:1-2; Jon 11:45-53 \p \v 1 Aunbiing Iesu ka use tikii ta foron orek igii, ka fas berberat na fafausum kia aragii, \v 2 \x - \xo 26:2 \xt KisimBek 12:1-27\x*“Arae tom gam ka usum tah, iwu mang e biing aiwa isi Ngasa na Liuliu Kulef, ke rik ta ufu Kalalik ken Kaltu isi rik fakulkulik u na aupaket.” \p \v 3 Namih, foron laulaumet na pris turan foron famfamu ken fanu ri ka la turim una fel ke Kaiapas ae i famfamu ken foron pris. \v 4 Ri ka put orek isi rin luse fakum Iesu ma rik siimete u. \v 5 Ke ri ka tarah, “Gong kere tel u na aunbiing na ngasa, tarama ka mel e fapaket na fatpoton fanu.” \s1 Nenge Fifin i Fore Sanda na olo Iesu \r Mak 14:3-9; Jon 12:1-8 \p \v 6 Iesu tinawii biitom na Beteni, na fel ke Saimon ae pakanini i sem ta lepra. \v 7 \x - \xo 26:7 \xt Luk 7:37,38\x*Aunbiing i ienien la, nenge fifin ka la usuf i ini nenge sanda ae i furung rokap ma mata i fen kanaka, pungu ri tel u ini fat ae ri foteng u ini alabasta. Ke ka fore u na olo Iesu. \v 8 Isau le aunbiing berberat na fafausum ri par u, ri ka ngaliaf ma ri ka tarah, “Isi sani ka falange sanda? \v 9 Ifasi le tikas ik fiil pes ta u ini pitkalang laumet isi rik ta u usuf foron lauu.” \p \v 10 Iesu i usum tom na sani ae ri use u, pesu ka tara sing ri aragii, “Isi sani gam ka fatel fifin igii? Tier igii i tel u ulo iau, i rokap kanaka. \v 11 \x - \xo 26:11 \xt Lo 15:11\x*Foron lauu rin kiis fitliu naismi, isau le iau, biil ian kiis fitliu tura gam. \v 12 I fore sanda igii na olong una fageges pununfong isi biingen ilile kiak. \v 13 Tekentu kanaka ia fas gam, na foron maleh tikii na piklinbat aunbiing rin fafas ini Rokap na Fafas, sani fifin igii i tel ta u, rin use u una namnamne tirik isi.” \s1 Iudas i Fas foron Pris le in Ta ufu Iesu \r Mak 14:10-11; Luk 22:3-6 \p \v 14 Na aunbiing ae, Iudas Iskariot, neng lon nenge sangful ini u e kalalik na fafausum ke Iesu, ka la usuf foron laulaumet na pris \v 15 \x - \xo 26:15 \xt Sekaraia 11:12\x*ke ka diik ri aragii, “Male ian ta ufu Iesu usuf gam, ke sani gamen suat iau ini?” Ke ri ka ta ufu ituul e sangful e siliwa usuf i. \v 16 Tipesu mang na aunbiing ae, Iudas ka im isi ti aunbiing rokap isi ik ta ufu Iesu una limri. \s1 Iesu turan Berberat na Fafausum kia ri Ien Inen na Liuliu Kulef \r Mak 14:12-21; Luk 22:7-13,21-23; Jon 13:21-30 \p \v 17 Na biing famu na foron biingen ngasa na Beret ae biil ti is lo, berberat na fafausum ri ka la usuf Iesu ke ri ka diik u aragii, “Fia o ier le kemen fageges inen kiam wa una Ngasa na Liuliu Kulef?” \p \v 18 Ke ka kiliis ri aragii, “Gamen kau bae na Ierusalem ke gamek tafe nenge kaltu ma gamek fas u le, ‘Tom fafausum i tara le, aunbiing kia ka fatat. I turan berberat na fafausum kia rin ien inen na Liuliu Kulef aga na fel kiam.’” \v 19 Ke berberat na fafausum ri ka tel u tom arae Iesu i patrai ta ri ke ri ka fageges inen na Liuliu Kulef. \p \v 20 Na efef, Iesu turan nenge sangful ini u e kalalik na fafausum kia ri ka kiis isi ien. \v 21 Aunbiing ri ienien la, ka tarah, “Tekentu kanaka ia fas gam, neng lo gam tom in ta ufu iau una liman foron tuui.” \p \v 22 Ka purngis kanaka e balri ke temtem tikii lo ri ka tarah, “Kumguui, o use iau?” \p \v 23 \x - \xo 26:23 \xt BukSong 41:9\x*Iesu ka fas ri aragii, “Kaltu ae kaman falum turim liumah na dis, i sau in ta ufu iau. \v 24 \x - \xo 26:24 \xt Aisaia 53; Daniel 9:26\x*Kalalik ken Kaltu in met arae tom ri siit ta u na Buk na Gogoh. Isau le kiskam kanaka sing ier ae in ta ufu Kalalik ken Kaltu una liman foron tuui. In rokap male biil in pang tah.” \p \v 25 Ke Iudas, ae in ta ufu Iesu, ka diik u aragii, “Rabi, o use iau?” \p Ke Iesu ka kiliis u aragii, “Iuu, wo sau.” \s1 Inen ke Kumguui \r Mak 14:22-26; Luk 22:14-20; 1Korin 11:23-25 \p \v 26 Aunbiing ri ienien la, Iesu ka kep beret, ka fotrokap lo usuf God, ka simsibik u ke ka fen berberat na fafausum kia ini, ma ka tarah, “Pununfong igii, gam kep u ke gamek ien u.” \p \v 27 Namih, ka kep kap na wain, ka fotrokap lo usuf God ke ka ta u usuf ri ma ka tarah, “Gam tikii gam yin lo. \v 28 \x - \xo 26:28 \xt KisimBek 24:8; Jeremia 31:31-34\x*Igii e daung ae i fasuut puput ke God. I ring una tel ufu sinang laulau ken fanu fuun. \v 29 Ia fas gam le biil sabin ian umin danun wain igii, papang na biing ian umin wain fuuh tura gam na matanfuntih ke Tata.” \p \v 30 Ke aunbiing ri ka sek ta nenge seksek, ri ka suuh ma ri ka la una Pungpung na Olif. \s1 Iesu i use u le Pita in Fakawe ufu \r Mak 14:27-31; Luk 22:31-34; Jon 13:36-38 \p \v 31 \x - \xo 26:31 \xt Sekaraia 13:7\x*Ke Iesu ka fas ri aragii, “Igii na wor, gam tikii gamen fin koseng iau, i wara na foron tier ae rin tel u ulo iau. Arae ri siit ta u na Buk na Gogoh le God i tarah, \q1 ‘Ian siimete tom fofonoi na sipsip \q2 ma uh na sipsip ik sararah.’ \m \v 32 \x - \xo 26:32 \xt Metiu 28:16\x*Isau le aunbiing iak apti fis tah, ian famu lo gam una Galili.” \p \v 33 Pita ka kiliis u aragii, “Taftawa le ri tikii rin fin koseng o, wara na foron tier ae rin tel u ulo wo, ia biil tom.” \p \v 34 Iesu ka fas u aragii, “Tekentu kanaka ia fas o, igii na wor aunbiing to biil biitom in teng, ke fatuul ok fakawe ufu iau.” \p \v 35 Isau le Pita ka kiliis u aragii, “Taftawa le ian met turam, biil tom ian fakawe ufu wo.” Ke berberat na fafausum tikii sabin, ri ka use u arae. \s1 Iesu i Sising na Getsemani \r Mak 14:32-42; Luk 22:39-46 \p \v 36 Namih, Iesu turan berberat na fafausum kia ri ka tapiek na falifu ae ri foteng u ini Getsemani ke ka fas ri aragii, “Gamen kiis sau aga ma iak la bii isi sising.” \v 37 Ka telpes Pita turan iwu e kalalik ke Sebedi. Na aunbiing ae, ka tipes kalsakai tara mamais ma ka purngis e bala. \v 38 Ke ka fas rituul aragii, “Mamais ifuun na balang, ma fatat iak met. Gamtuulen kiis agawa ma gamtuulek mat turang.” \p \v 39 Ka mamlik la ituul sau ke ka luutuf ini posong na mata una nanal ma ka sising aragii, “Tata, male ifasi, ke ok tel ufu kap\f + \fr 26:39 \ft Kap i e fakileng na fangungut ae Iesu in kalsakai u.\f* igii koseng iau. Isau le gong o mi lo arae na wolwol kiak, mi tom lo arae na wolwol kiam.” \p \v 40 Aunbiing i fis, ka par u le tuul kalalik na fafausum kia rituul masun. Ke ka diik Pita aragii, “Arafah, biil ifasi gamtuulen mat bii turang na fatuklin aunbiing? \v 41 Mat ma gamtuulek sising, tarama gamtuul ka luut na fatoftof. Tanwa gamtuul i gesges, isau le fo gamtuul i mut.” \p \v 42 Ke fawu sabin ka la koseng rituul ma ka sising aragii, “Tata, male kap igii biil ifasi in la koseng iau ma o ka ier le ian yin tom lo, taftawa on mi tom lo arae na wolwol kiam.” \p \v 43 Aunbiing ka fis, ka par u sabin le rituul ka masun fis tah, wara le matrituul i tatawin kanaka. \v 44 Ka la koseng rituul sabin, ke na fatuul u e sising kia, ka sising sabin arae tom i sising tah. \p \v 45 Ka fis sabin usuf rituul, ke ka tarah, “Gamtuul borborong la biitom? Par u, ka fatat mang e aunbiing isi rik ta ufu Kalalik ken Kaltu una liman foron tom tel sinang laulau. \v 46 Aptih ma kerek la! Par u, apiek mang e kaltu ae in ta ufu iau.” \s1 Ri luse Iesu \r Mak 14:43-50; Luk 22:47-53; Jon 18:3-12 \p \v 47 Aunbiing Iesu i ororek la biitom, Iudas neng lon sangful ini u e kalalik na fafausum, ka tapiek turan nenge tara gur na fanu. Ri kep foron popok una fapaket turan foron kapsil. Foron laulaumet na pris turan foron famfamu ri wuun ufu ta ri. \v 48 Ier ae in ta ufu Iesu ka fas famu ta fanu ae ini matngan fakileng ae in tel u ulo Iesu. I fas ri aragii, “Ier ae ian dor u, i sau e kaltu ae. Gam luse u.” \v 49 Fanpil Iudas ka la usuf Iesu ke ka faorek pes u aragii, “Rabi, wor mang!” Ke ka dor u. \p \v 50 Ke Iesu ka fas u aragii, “Talang, tier o la isi, tel u mang.” \p Ri ka la, ri ka pose lo ma ri ka dat pes u. \v 51 Neng lo ri ae ri lala tura Iesu, ka fut ufu popok una fapaket kia ke ka kasim ufu balbalun fafauun ken famfamu ken foron pris. \v 52 Isau le Iesu ka fas u aragii, “Siing fafis popok kiam na poko! Wara le fanu tikii ae ri fating ini popok una fapaket, rin met sabin arae. \v 53 Arafah, o wol le i ngangaten ulo iau isi ian sising Tata, isi igii tom ik wuun ufu ti foron angelo ae wewes lo ri in laumet lon ifit e sangful e arip, ma rik fapaket isi iau? \v 54 \x - \xo 26:54 \xt Aisaia 53\x*Isau male ian tel u arae, ke foron orek ae na Buk na Gogoh biil mang in to suut, ae i ororek ta isi foron tier ae in tapiek lo iau.” \p \v 55 \x - \xo 26:55 \xt Luk 19:47; 21:37\x*Na aunbiing ae, Iesu ka fas gur na fanu aragii, “Arafah, awii ngan ia nenge tom sisiimete, ae gam ka la ini foron popok una fapaket turan foron kapsil isi luse iau? Foron biing tikii ia kiis la na Felun Tunmapek ma ia ka fausum fanu la, ke biil gam luse iau. \v 56 Foron tier tikii igii i tapiek una fasuut orek ae na Buk ken foron profet.” Ke berberat na fafausum tikii kia ri ka apti koseng u ma ri ka fin. \s1 Iesu i Ti na Nagogon na Matan foron Famfamu \r Mak 14:53-65; Luk 22:54-55,63-71; Jon 18:13-14,19-24 \p \v 57 Ke fanu ae ri luse ta Iesu ri ka lame u una fel ke Kaiapas, famfamu ken foron pris. Ma foron tom fafausum ini nagogon turan foron famfamu ri ka kiis turim ta aiwa. \v 58 Pita i mimi susu la tom ma ka kau una palgan ubiif kale fel ken famfamu ken foron pris. Ka kiis turan foron tom parpar kaleh, isi ik par sani in tapiek lo Iesu. \p \v 59 Foron laulaumet na pris turan foron famfamu tikii ken fan Iudaia, ri ka im isi ti fale orek lemlem una tiu Iesu isi rik siimete u. \v 60 Isau le biil ri tafe tikas, taftawa le fanu fuun ri tapiek ini foron lem kiri. \p Nami mang tom, iwu e kaltu ru ka tapiek \v 61 \x - \xo 26:61 \xt Jon 2:19\x*ke ru ka tarah, “Kaltu igii i tara ta le ifasi in rabat ufu Felun Tunmapek ke God, ma ik fapti fafis u na in tuul e biing sau.” \v 62 Famfamu ken foron pris ka sotih ke ka tara sing Iesu aragii, “Arafah, biil ti orek kiam una kiliis u? Orek arafa igii ru tiu o ini?” \v 63 Isau le Iesu biil i kiliis u. \p Ke famfamu ken foron pris ka fas u aragii, “Ia sising o le on falimlim ini asa God ae i liu. Fas kemem, o Mesaia Kalalik ke God, le biil?” \p \v 64 \x - \xo 26:64 \xt Daniel 7:13\x*Ke Iesu ka kiliis u aragii, “Iuu, arae o ka use ta u. Isau le ia fas gam tikii, ae namih, gamen par Kalalik ken Kaltu in kiis na mia God ae i Rakrakai, ma in tapiek na laukaf tinbae na kukulii.” \p \v 65 \x - \xo 26:65 \xt WokPris 24:16\x*Famfamu ken foron pris ae ka si dolon kaen kia tom ma ka tarah, “Ier igii ka orek laulau ta ulo God! Isi sani biitom kere ka ier isi ti orek una tiu u? Par u, gam ka ongen ta u e foron orek laulau kia ulo God. \v 66 Arafa gam wol arae?” \p Ke ri ka kiliis u aragii, “I rokap le in met.” \p \v 67 \x - \xo 26:67 \xt Aisaia 50:6\x*Ke ri ka ubis u na posong na mata ma ri ka tut u. Fal ri ka pose u \v 68 ke ri ka diik u aragii, “Mesaia, on orek profet usuf kemem, se i tut o?” \s1 Pita i Fakawe ufu Iesu \r Mak 14:66-72; Luk 22:56-62; Jon 18:15-18,25-27 \p \v 69 Pita i kiis la biitom aiwa na palgan ubiif kale fel ae, ke nenge tah, fafauun tina fel ae, ka la usuf i ke ka tara sing i aragii, “O sabin o neng lon fanu ae ri la la tura Iesu tina Galili.” \p \v 70 Isau le Pita ka fakawe na matan fanu tikii ae aragii, “Biil ia usum na sani o use u.” \v 71 Namih, ka suu una matan ubiif, ke nenge tah sabin ka par u ke ka fas fanu ae aragii, “Ier igii i la la tura Iesu tina Nasaret.” \v 72 Ka fakawe sabin, ke ka falimlim ma ka tarah, “Biil ia to usum lo e kaltu ae.” \v 73 Namih, fanu ae ri sotsoti la aiwa ri ka la usuf Pita ke ri ka tara sing i aragii, “Tekentu tom le wo sabin o neng lo ri, wara le keme ongen failiim o na orek kiam.” \p \v 74 Ke ka tipes fotfot ulo tom aragii, “God in ta fangungut sing iau male ian lem. Biil ia to usum lon kaltu ae.” \p Ke fanpil, nenge to ka teng. \v 75 Ke Pita ka wolpes orek ae Iesu i use ta u aragii, “Aunbiing to biil biitom in teng, ke fatuul ok fakawe ufu iau.” Ka suu tina falifu ae ke ka sikpes tineng. \c 27 \s1 Ri ta ufu Iesu usuf Pailat \r Mak 15:1; Luk 23:1-2; Jon 18:28-32 \p \v 1 Na biingbiing saksak, foron laulaumet na pris tikii turan foron famfamu ken fanu, ri ka put orek isi rin siimete Iesu. \v 2 Ri ka kabet iun lima ke ri ka lame ufu usuf Pailat, famfamu na matanfuntih na Iudaia. \s1 Iudas i Bibing \r Aposel 1:18-19 \p \v 3 \x - \xo 27:3 \xt Aposel 1:18,19\x*Iudas i ta ufu ta Iesu una liman tuui. Aunbiing ka usum mang le ri ka nagogon ta Iesu isi ik met, ka kiliis wolwol kia ke ka la isi ta fafis ituul e sangful e siliwa ae usuf foron laulaumet na pris turan foron famfamu. \v 4 Ke ka fas ri aragii, “Ia ka tel ta sinang laulau, wara le ia ka ta ufu ta kaltu ae biil ti sinang laulau kia isi rin siimete u.” \p Isau le ri ka kiliis u aragii, “Sani kimem lo? Tier kiam tom ae!” \p \v 5 Ka lin sarara foron siliwa aiwa na palgan Felun Tunmapek ke ka la ma ka bibing. \p \v 6 Foron laulaumet na pris ri ka sik turim foron siliwa ae, ke ri ka tarah, “Na nagogon, biil i tortores le keren luun u na salan luun pitkalang na Felun Tunmapek, wara le i fifiil na minet ken nenge kaltu.” \v 7 Ke ri ka somangat isi rin fiil sun nanal ken tom tel sospen ini pisak, una salan ililii ken foron ses ini pitkalang ae. \v 8 Pesu, ri ka foteng u e sun nanal ae le, “Nanal na Dah.” Papang igii, ri foteng u la biitom arae. \v 9 \x - \xo 27:9 \xt Sekaraia 11:12,13\x*Ke sani ae profet Jeremaia i use famu ta u ulo Iesu, ka suut mang, ae i tarah, “Ri kep ituul e sangful e siliwa, i e mata ae fan Israel ri somangat ta le rin fiil liu kia ini. \v 10 Ke ri ka fiil sun nanal ken tom tel sospen, arae tom Kumguui i fas ta iau.”\x - \xo 27:10 \xt Jeremia 19:1-13; 32:6-9\x* \s1 Iesu i Ti na Mata Pailat \r Mak 15:2-5; Luk 23:3-5; Jon 18:33-38 \p \v 11 Iesu ka ti na mata Pailat, famfamu na matanfuntih na Iudaia ke Pailat ka diik u aragii, “Be, o king ken fan Iudaia?” \p Iesu ka kiliis u aragii, “Arae tom o use u.” \p \v 12 Aunbiing foron laulaumet na pris turan foron famfamu ri tiu u, biil i to kiliis ri. \v 13 Ke Pailat ka diik u aragii, “Arafah, biil o ongen foron orek ae ri tiu wo ini?” \v 14 Isau le Iesu biil i kiliis ti orek kiri. Pesu, Pailat ka lala wolpane. \s1 Pailat i Somangat isi rin Fakulkulik Iesu na Aupaket \r Mak 15:6-15; Luk 23:13-25; Jon 18:39—19:16 \p \v 15 Na foron bet tikii na Ngasa na Liuliu Kulef, famfamu na matanfuntih na Iudaia i fasuu ufu itikii la e kaltu tina kamkabet ae fanu ri tim pes u. \v 16 Na bet ae, nenge kaltu asa e Barabas i kiis na kamkabet, ma fanu tikii ri usum le i nenge kaltu laulau. \v 17 Aunbiing gur na fanu ae ri ka la turim, Pailat ka diik ri aragii, “Gam ier le ian fasuu se tina kamkabet usuf gam? Barabas le Iesu ae ri foteng u ini Mesaia?” \v 18 I use u arae, wara i usum le ri ta ufu Iesu una lima ini wolwol laulau sau kiri. \p \v 19 Aunbiing Pailat i tel nagogon la biitom, antu ka ta orek usuf i aragii, “Gong o tel ti tier ini kaltu ae, wara le biil i tel ti sinang laulau. Na wor ia borong ke ia ka nimbiilnge u ma foron tier ia par u na nimnibiil kiak ka fatel iau ma ka purngis e balang.” \p \v 20 Isau le foron laulaumet na pris turan foron famfamu ken fanu, ri ka siingsiing orek na balan gur na fanu ae isi rin sising Pailat isi in fasuu Barabas ma rik siimete Iesu. \p \v 21 Pailat ka diik ri aragii, “Se lo ruh, gam ier le ian fasuu ufu usuf gam?” \p Ri ka kiliis u aragii, “Barabas.” \p \v 22 Pailat ka diik ri aragii, “Sani mang iak tel u ini Iesu, ae ri foteng u ini Mesaia?” \p Ri tikii ri ka teme kiliis u aragii, “Fakulkulik u na aupaket!” \p \v 23 Ke ka diik ri sabin aragii, “Isi sah? Sani i tel fager ta u?” \p Isau le ri ka lala perek mang tom le, “Fakulkulik u na aupaket!” \p \v 24 \x - \xo 27:24 \xt Lo 21:6-9\x*Aunbiing Pailat ka par u le biil mang ifasi in orek kale Iesu ma fatat nenge tara na fapaket ik tapiek, ka kep dan ma ka sofolim na matan gur na fanu ae ke ka tarah, “Ia sengsegeng koseng daun tom tortores igii. Gam tom rin nagogon gam isi.” \p \v 25 Fanu tikii ri ka kiliis u aragii, “Taftawa, rik nagogon kemem turan berberat kimem isi dawu.” \p \v 26 Ke Pailat ka fasuu ufu Barabas usuf ri. Ka fas foron tom fapaket isi rin fuk Iesu, nami ka ta ufu isi rin fakulkulik u na aupaket. \s1 Foron tom Fapaket ri Morot ini Iesu \r Mak 15:16-20; Jon 19:2-3 \p \v 27 Foron tom fapaket ke Pailat ri lame fakau Iesu una tara fel ae Pailat i kiis la lo, ke ri ka tawi turim foron tom fapaket tikii isi rin ka kawil u. \v 28 Ri ka kasis ufu kilkiliis kia ke ri ka fakilkiliis u ini nenge dolon kaen melmelek. \v 29 Ma ri ka tel nenge bangbang ini finau ae imel e si ke ri ka luun u na paklu. Ri ka ta nenge bis na mia,\f + \fr 27:29 \ft Kaen melmelek ke bangbang ifasi arae kilkiliis ken foron king, ke bis ifasi arae tier ae foron king ri pose la lo\f* ri ka ilepul na mata ke ri ka morot ini aragii, “King ken fan Iudaia, mangiam!” \v 30 Aunbiing ri ka ubis ta u, ri ka kep bis ae tina lima ke ri ka famam paket paklu ini. \v 31 Aunbiing ri ka morot ta ini, ri ka kasis ufu dolon kaen ae lo. Ri ka fakilkiliis fafis u ini kilkiliis kia ke ri ka lame ufu isi rik fakulkulik u na aupaket. \s1 Ri Fakulkulik Iesu na Aupaket \r Mak 15:21-32; Luk 23:26-43; Jon 19:17-27 \p \v 32 Aunbiing ri ka suu tinaiwa, ri ka tafe nenge kaltu tina Sairini asa e Saimon. Ri ka fangongos u isi in kusep aupaket ke Iesu. \v 33 Ri ka tapiek na falifu ae ri foteng u ini Golgota. Kamtinan as ae le, Salan Tuan Paklun Kaltu. \v 34 \x - \xo 27:34 \xt BukSong 69:21\x*Ri ka ta wain usuf Iesu, ae ri ikis u turan nenge tier ae i mamapek. Isau le aunbiing Iesu i tof u, biil i ier isi umin u. \v 35 \x - \xo 27:35 \xt BukSong 22:18\x*Ke aunbiing ri ka fakulkulik ta u na aupaket, ri ka fangfang laki isi rik tem foron kilkiliis kia lo ri. \v 36 Namih, ri ka kiis ke ri ka parpar kale Iesu. \v 37 Bae na olon aupaket isi paklu, ri ka siit nenge sun orek ae ri tiu u ini aragii:\fig Ri fakulkulik Iesu na aupaket|src="Mat 27.32-50 cropped.tif" size="col" ref="27:37" \fig* \qc \sc IGII E IESU, KING KEN FAN IUDAIA.\sc* \p \v 38 Ke ri ka fakulkulik iwu sabin e tom sisii tura na iwu e aupaket, neng na mia ke neng na kaisa. \v 39 \x - \xo 27:39 \xt BukSong 22:7; 109:25\x*Fanu ae ri liuliu ufu Iesu la, ri ka famam orek laulau ulo ke ri ka famam pakpakte paklu ri ulo. \v 40 \x - \xo 27:40 \xt Metiu 26:61; Jon 2:19\x*Ma ri ka tarah, “O ae o tara ta le on rabat ufu Felun Tunmapek ma ok fapti fafis u na in tuul e biing, ok faliu fafis wo tom! Male o Kalalik ke God, ke ok pu tinbae na aupaket!” \p \v 41 Ke foron laulaumet na pris, foron tom fafausum ini nagogon turan foron famfamu ri ka morot ini ma ri ka tarah, \v 42 “I faliu fal, isau le biil ifasi in faliu fafis u tom. Male i King ken fan Israel, ke ik pu tinbae na aupaket isi kerek unune lo. \v 43 \x - \xo 27:43 \xt BukSong 22:8\x*I unune lo God ke ka tara sabin le, i Kalalik ke God. Male God i ier isi, ke igii tom in faliu u.” \v 44 Iun tom sisii sabin ae ri fakulkulik ta ru tura Iesu, ru ka orek laulau ulo. \s1 Minet ke Iesu \r Mak 15:33-41; Luk 23:44-49; Jon 19:28-30 \p \v 45 Tipesu na sangful ini u e aunbiing na siat, papang na ituul e aunbiing na efef, falifu tikii ka kubunor. \v 46 \x - \xo 27:46 \xt BukSong 22:1\x*Ma na ituul e aunbiing na efef, Iesu ka ngangeh aragii, “Eloi, Eloi lama sabakatani?” Kamtinan orek ae i aragii, “God kiak, God kiak, isi sa o ka la koseng iau?” \p \v 47 Fale fanu ae ri sotsoti la aiwa, ri ongen Iesu i ngangeh arae ke ri ka tarah, “I tawi Elaija.” \p \v 48 \x - \xo 27:48 \xt BukSong 69:21\x*Fanpil ke neng lo ri ka filau ka kep nenge tier ae i duup pes dan la, ka falum u na wain ae i mingin, ka tu u na nenge au ke ka sik u una mawe isi Iesu ik duup u. \v 49 Isau le fal ri ka tarah, “Nene, kerek par u la bii. Tarama Elaija ka la isi faliu u.” \p \v 50 Ke Iesu ka lala ngangeh sabin ke ka sok ufu liu kia. \p \v 51 \x - \xo 27:51 \xt KisimBek 26:31-33\x*Na aunbiing masau ae, tara kaen na Felun Tunmapek, ae i balo kale mua ae na palga, ka tamsih tinbae na mawe ubuif sikit na pikli. Nanal ka nut ma foron fat ka tamtampaek. \v 52 Foron matanfat una luun minet ka sapeng, ke ifuun e fanu kalkaluu ae ri ka met ta, ri ka apti fis sabin. \v 53 Ri ka suu tina foron matanfat, ma aunbiing Iesu ka apti fis tah, ri ka la una Maleh Kalkaluu\f + \fr 27:53 \ft Maleh Kalkaluu e Ierusalem sau\f* ma ri ka tapiek sing fanu fuun. \p \v 54 Aunbiing kabisit ken foron tom fapaket ke fanu sabin ae ri parpar kale lo Iesu, ri ongen gih ma ri ka par foron tier ae i tapiek, ri ka lala sokeh ke ri ka tarah, “Tekentu kanaka, ier igii i e Kalalik ke God.” \p \v 55 \x - \xo 27:55 \xt Luk 8:2,3\x*Ifuun e kelefin ri soti tina tapak ma ri ka alim foron tier ae i tapiek. Kelefin ae ri mi ta lo Iesu tina Galili isi lupes u. \v 56 Tuul fifin sabin igii tinaiwa naisan kelefin ae, Maria Makdalin, Maria tina Jems ru e Joses, ke tinan iun kalalik ke Sebedi. \s1 Ri Luun Pununfo Iesu na Matanfat \r Mak 15:42-47; Luk 23:50-56; Jon 19:38-42 \p \v 57 Nenge kaltu tina Arimatia, asa e Josep, ifuun e minsik kia ma i neng lon berberat na fafausum ke Iesu. Na efef, aunbiing pisiih biil biitom i sup, \v 58 ka la usuf Pailat ke ka sising u isi pununfo Iesu. Ke Pailat ka fas foron tom fapaket isi rin ta ufu usuf Josep. \v 59 Ka kep pununfo Iesu ke ka afit u ini nenge rokap na kaen fuuh. \v 60 Ke ka fakau u na matanfat fuu kia tom ae i tuung ta u na balan fat una luun minet. Ka fabulbulis nenge tara fat kale matanfat ae ke ka la. \v 61 Maria Makdalin ru e nenge Maria sabin ru kiiskiis la aiwa fatat isi matanfat ae. \s1 Foron Tom Fapaket ri Parpar kale Matanfat una luun Minet \p \v 62 Na biing namih, i e Biingen Mangeh, foron laulaumet na pris turan foron Farasi ri ka la turim unaisa Pailat \v 63 \x - \xo 27:63 \xt Metiu 16:21; 17:23; 20:19; Mak 8:31; 9:31; 10:33,34; Luk 9:22; 18:31-33; Jon 2:19-21\x*ke ri ka fas u aragii, “Ier, keme ka wolpes nenge orek ken tom gargaranmet ae i use ta u aunbiing i liu biitom. I use ta u le nami na in tuul e biing in apti fis sabin. \v 64 Wuun ufu ti fanu isi rik parpar rokap kale matanfat ae na in tuul e biing, tarama berberat na fafausum kia ri ka la ma ri ka sukuum pes pununfo ke rik fas fanu le ka apti fis tah. Famfabal kiri igii, ik laumet na famfabal ke Iesu ae i use ta u pakanini.” \p \v 65 Pailat ka fas ri aragii, “Gam tel pes ti foron tom fapaket isi rik parpar rokap kale matanfat ae, arae tom na tasum kimi.” \v 66 Ke ri ka la ma ri ka babat rakrakai na matanfat ae. Ke ri ka luun nenge fakileng lo. Ri ka fas foron tom fapaket isi rin parpar kale na matanfat ae. \c 28 \s1 Iesu i Apti Fis \r Mak 16:1-10; Luk 24:1-12; Jon 20:1-10 \p \v 1 Nami na Biingen Mangeh, na biingbiing saksak na biing famu na wik, Maria Makdalin ru e nenge Maria sabin ru ka la isi par matanfat una luun minet ae. \p \v 2 Nenge tara gih ka tapiek, wara le nenge angelo ke Kumguui i pu tinbae na kukulii ke ka fabulbulis ufu fat tinawii na matanfat ae ma ka kiis ta mang na olon fat ae. \v 3 Posong na mata i kilangkilang arae pil ma foron kilkiliis kia i lala pos arae laukaf. \v 4 Foron tom fapaket ae ri parpar kale matanfat, ri ka soke u, ri ka nananar ma ri ka met pelpel. \p \v 5 Isau le angelo ae ka fas iun fifin ae aragii, “Gong kamu sokeh, ia usum le kamu im isi Iesu ae ri fakulkulik ta u na aupaket. \v 6 Mangmangal mang aga, ka apti fis tah, arae tom i use ta u.\fig “Mangmangal mang aga, ka apti fis tah.”|src="Mat 28.6 GS cropped lightened.tif" size="col" ref="28:6" \fig* Kamu la ma kamuk par falifu ae i borong ta lo. \v 7 Kamun fis sape ke kamuk fas berberat na fafausum kia aragii, ‘Iesu ka apti fis ta tina minet. In famu lo gam una Galili ma gamen tafe u aiwa.’ Par u, igii ia ka fas ta kamuh.” \p \v 8 Ke ru ka fis sape tina matanfat ae. Ru sokeh, isau le ru fuun ini laes. Ru ka filau isi fas berberat na fafausum kia. \v 9 Fanpil Iesu ka tafe ruh ke ka faorek pes ru aragii, “Biingbiing mang.” Ru ka la usuf i, ru ka pose na iun keke ke ru ka lotu unaisa. \v 10 Ke Iesu ka fas ru aragii, “Gong kamu sokeh, kamu la ma kamuk fas foron tuaklik le rin la una Galili ma rik tafe iau aiwa.” \s1 Famfabal ken foron tom Fapaket ae ri Parpar kale Matanfat \p \v 11 Aunbiing iun fifin ae ru toltole sal la biitom, fale tom fapaket ae ri parpar kale matanfat ae, ri ka la una Ierusalem ke ri ka fas foron laulaumet na pris ini foron tier ae i tapiek tah. \v 12 Aunbiing foron laulaumet na pris turan foron famfamu ri kiis turim, ri ka put orek turim isi ti sal rin mih lo. Ri ka ta ifuun e pitkalang usuf foron tom fapaket ae \v 13 ke ri ka fas ri aragii, “Gamen fas fanu le, na wor aunbiing gam masun, berberat na fafausum kia ri ka la ma ri ka sukuum pes pununfo. \v 14 Male famfamu na matanfuntih in ongen u ma ka diik, ke kemen orek kale gam sing i.” \v 15 Ke ri ka pose pes pitkalang ae ma ri ka mi lo arae foron laulaumet na pris ri fas ta ri. Ma ususe ae ka sarara na fatpoton fan Iudaia, papang igii. \s1 Iesu i Ta Foim sing Berberat na Fafausum kia \r Mak 16:14-18; Luk 24:36-49; Jon 20:19-23; Aposel 1:6-8 \p \v 16 \x - \xo 28:16 \xt Metiu 26:32; Mak 14:28\x*Ke, sangful ini tikii e kalalik na fafausum ke Iesu ri ka la una Galili, una pungpung ae Iesu i fas ta ri le rin la ulo. \v 17 Aunbiing ri ka tapiek, ri ka par u ma ri ka lotu unaisa. Isau le fal lo ri, biil ri unune. \v 18 Iesu ka la usuf ri ke ka fas ri aragii, “Foron rakrakai una nagogon tikii bae na kukulii ke aga na piklinbat, God ka ta ta u usuf iau. \v 19 Pesu, gamen la una foron funmat tikii ke gamek fausum fanu isi ri sabin rik tapiek berberat na fafausum kiak. Gamen baptais ri ini asa Tata, ke Kalalik ke Tanwa Kalkaluu. \v 20 Ke gamek fausum ri isi rik mi na foron orek tikii ae ia ka fas ta gam ini. Tekentu kanaka, ian kiis fitliu naismi una farfarop na aunbiing.”