\id MRK - Sari \ide UTF-8 \h Mak \toc1 Ntoŋ wu dzeeŋ wu kii Jiso si Mak tɛ̀ tsɛɛ \toc2 Mak \toc3 Mak \mt2 Ntoŋ wu dzeeŋ wu kii Jiso si \mt1 Mak \mt2 tɛ̀ tsɛɛ \imt1 Fiee fi nuuŋ lɛ Kiŋwaati ki Ma-ak kini \ip Ntoŋ wu dzeeŋ wu Mak tɛ̀ tsɛɛ wuni doonchi le Jiso nuuŋ wi wu tɛ̀ fɛ biee tuu kɛmi buŋga le ɛ wu tee fiee fi nuuŋ si wu tee. Tɛ̀ doonchi buŋga bu ntiifɛ we-e bɛ kii mbusu bɛnchindaa bɛ kiŋkundi-i, mɔɔ mfekisɛ bibifi bi bɛniiŋ lɛ. Jiso tɛ̀ gii teenyi yi yee le nuuŋ wi wu bukooŋ bwee nuuŋ le Ŋwanɛwi, wu bɛ le nyɛ yi yee le soo bɛniiŋ. Bukooŋ buni nuuŋ bu nuuŋ lɛ Kiŋwaati ki Danyɛ-ɛ 7:3-14. \ip Mak tɛ̀ tsɛɛ ŋge nuuŋ kii biee bi Jiso tɛ̀ fɛ yaa bi tɛ̀ gii tiiti. Bibe bi lɛ kimɛrisɛ lɛ kiŋwaati kini tiiti kii biee bi tɛ̀ ka bɛ Jiso li fuu wu lɛ kimɛrisɛ-ɛ, teege si bɛ tɛ̀ ta wu li kintaaŋ li, bɛ si tɛ̀ bu li kwe-e yɛɛ liboo. \iot Bikoo bi biee bi lɛ Kiŋwaati kini-i \io1 1:1-13 Mbɛɛchɛ wu toŋ wu dzeeŋ kii Jiso \io1 1:14–9:50 Nimɛ chi Jiso-o kimbɛ ki Galilii \io1 10:1-52 Jiso dza Galilii gɛɛŋ Jɛrosalɛŋ \io1 11:1–15:47 Fuu wu Jiso wu kimɛrisɛ li Jɛrosalɛŋ lichiŋ mɔɔ Jɛrosalɛŋ \io1 16:1-8 Jiso bo li kwe-e \io1 16:9-20 Jiso tɛ̀ doonchɛ yi yee fɛ tɛ̀ bo li kwe-e bɛ si tɛ̀ yɛki liboo \c 1 \s Ntoŋ wu Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ tɛ̀ fenjisi \r (Maacho 3:1-12; Luk 3:1-18; Jɔɔŋ 1:19-28) \p \v 1 Wuni nuuŋ ntoŋ wu dzeeŋ wu kii Jiso Krai wu Ŋwanɛ Nyɔ. \v 2 Fi tɛ̀ bɛchi nɛɛ si Ɛsaya wu ntomfɔŋ wu Nyɔ tɛ̀ tsɛɛ le Nyɔ tiiti yɛ le, \q1 “Yikɛ ɔ woo, ŋgii ntuumi wi wɛŋ wu ntoŋ ni tuuti mbaaŋ li wɛ-ɛ, \q1 gii gɛɛŋ nachɛ dze ya. \q1 \v 3 Jɛ yi wi dii yɛ libuka le bɛ nachɛ dze yi Taa, \q1 bɛ leeki yi ni yi nuuŋ tsaaŋ.” \p \v 4 Bɛdɛɛni, wi wumu wu bɛ tɛ̀ teenyi le Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ tɛ̀ dza busɛ libuka, fenjisi li bɛniiŋ li le be fiiki shéŋ yibe, lii be li dzɔɔ Nyɔ se feeki bibifi bi bee. \v 5 Bɛniiŋ se tɛ̀ dzɛti li bitoŋ bi kwɛɛŋ wu Judiya kwikwi mɔɔ li kitoŋ ki Jɛrosalɛ-ɛŋ kichu be giiŋgi lɛ Jɔɔŋ li, be teyi bibifi bi bee, se lisi be li dzɔɔ, li Dzɔɔ yi Joodaaŋ. \p \v 6 Jɔɔŋ tɛ̀ lisi ndú yi bɛ nachɛ bɛ dzúŋ yi nyaŋ yimi yi bɛ teenyi le kamɛɛ, tɛ̀ kɛndi kitsaa litiŋ ɛ bɛ nachɛ bɛ dzi yi nyaŋ, jii nuuŋ tsóma bɛ ŋgɔɔ yi litɔɔ. \v 7 Tɛ̀ gii fenjisi lɛ, tiiti le, “Wumu bɛɛɔ lɛ mi-i jiŋ wu ko wu yaa mi, mɛɛŋɔ mɔɔ ki kɔchɛ kɛ le ŋguumɛ mfanchɛ bikpɔ biee kɛ. \v 8 Nlisɔɔ beŋ nuuŋ li dzɔɔ, se nuuŋ le, gii lii fiee beŋ nuuŋ li tsaŋ yi Fiana yi Waaŋ li.” \s Si bɛ tɛ̀ lii Jiso li dzɔɔ bɛ si Sataŋ tɛ̀ mɔnchɛ wu \r (Maacho 3:13–4:11; Luk 3:21-22; 4:1-13) \p \v 9 Nɛɛ li jo yɛɛ, Jiso dza Nasarɛ kimbɛ ki Galilii, bɛ Jɔɔŋ lii wu li dzɔɔ, li Dzɔɔ yi Joodaaŋ. \v 10 Nɛɛ si Jiso tɛ̀ buti li dzɔɔ ni, biee ŋɛŋ si kiboo gwiyɛ, Fiana yi Waaŋ shiiti yi bɛɛ li wuu bwiŋ si kibimɛ. \v 11 Jɛ se yɔ liboo le, “Ɔ nuuŋ Ŋwanɛŋ wu shéŋ, ŋ'wuki bujɔŋ bɛ wɛ ŋge.” \p \v 12 Fiana yi Waaŋ biee yi fɛ mfwaa mumkpaŋ Jiso gɛɛŋ tsiiŋ libuka. \v 13 Tɛ nuuŋ lu li jo mbaanyɛɛ li, Sataŋ mɔnchi wu. Tɛ nuuŋ lu lɛ, bɛ nyáŋ yi tɔɔ, bɛnchindaa bɛ Nyɔ-ɔ bichi lɛ wuu. \s Jiso teeŋ bɛniiŋ bɛnɛɛ le be ni // be nuuŋ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u \r (Maacho 4:12-22; Luk 4:14-15; 5:1-11) \p \v 14 Bɛ tɛ̀ dza bɛ kɔɔ Jɔɔŋ bɛ gɛɛ li yih yi ncha-a. Le ni nuuŋ lɛjiŋ lɛlu, Jiso gɛɛŋ Galilii, fenjisi ntoŋ wu dzeeŋ wu kii Nyɔ le. \v 15 Tɛ̀ bɛchi fenjisi, tiiti le, “Mfi kɔchɔɔ, bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ bwɛɛ tsɛkɛtsɛkɛ. Fiiki yɛɛŋ shéŋ yinɛ, nɛ beŋ li ntoŋ wu dzeeŋ wuni-i.” \p \v 16 Jiso dza le ni kɛti li Libɛ chi Galilii lichiŋ, ŋɛŋ Simu bee ŋwaani wu Andolo be lendi gwii lɛ libɛ-ɛ, ɛ nimɛ chi bee tɛ nuuŋ nsúuŋ yi kɔfɛ. \v 17 Jiso tee li bee le, “Biee yɛɛŋ mi mfɛ nɛ ni nɛ keeti nuuŋ bɛniiŋ.” \v 18 Mfwaa mumkpaŋ, be biee be chinɛ gii yibe fe, be biki wu. \v 19 Jiso tuu kiiŋgi gɛɛŋ limfwe niiŋ, ŋɛŋ Jeeŋ bee ŋwaani wu Jɔɔŋ, bɛ tɛ̀ nuuŋ bɔɔŋ bɛ Dzɛbɛdii, bee be nuuŋ lɛ ŋgo-o be tuushi gii yi nsúuŋ. \v 20 Jiso se tuu teeŋ tɛ be. Be shɛ tee wu be lɛ ŋgo bɛ bɛniiŋ bɛ be tɛ̀ dzɔ le be ni be nindi li bee, be se biee wu. \r (Luk 4:31-37) \p \v 21 Jiso bee be se dza be gɛɛŋ li kitoŋ ki Kapanu-uŋ. Le ni nuuŋ jobɛ chi bɛshiinshi, Jiso se biee gɛɛŋ li yih yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ tiifi bɛniiŋ lu. \v 22 Bɛniiŋ wuki, wa tii be bɛ ntiifɛ we, kifɛ tɛ tiifi si wi wu kɛmi buŋga bu ntiifɛ-ɛ. Tɛ̀ gii tiifi yɛ si bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ ti shiiŋ be tiifi lɛ kɛ. \v 23 Nɛɛ li mfi wulu-u, wumu tɛ dza fɛsi li yih yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ yilu-u, ɛ tɛ̀ nuuŋ wi wu fiana yi tii tɛ̀ nuuŋ wu libwiŋ. \v 24 Le lɛ lu, biee waŋ le, “Jiso wu Nasarɛ, ɛ la fi ɔ wɛki le ɔ fɛ bɛ bee? Ɔ bɛ le ɔ lɛɛshɛ bee ni? Ŋkiiɔ wi wu nuuŋ wɛ. Ɛ wɛ wi wu Waaŋ wu dza fɛ Nyɔ-ɔ.” \v 25 Jiso waŋ fiana yi tii yilu, tee le, “Makɛ, bo li wi wuni-i!” \v 26 Fiana yi tii yilu se fɛ wu we fɛkwiiŋ kakini, yi waŋ lɛwe ŋge, yi se bo li wuu bwiŋ. \v 27 Le bɛniiŋ ŋɛŋ lɛ, bimfimu wondɛ be, be bɛchi be tiiti li yi yi bee, be biiti laa, “Fini nuuŋ la? Ɛ ntiifɛ wumu wu fwɛŋ ni? Wi wuni kɛmɔɔ buŋga bu wanɛ mɔɔ fiana yi tii yi wuki li wuu.” \v 28 Mfwaa mumkpaŋ, ntoŋ wu kii Jiso saaŋgɛ gɛɛŋ bintsii bichu bi li kimbe ki Galilii. \s Jiso wɔnchɛ bɛniiŋ bɛ chigɔ-ɔŋ ŋge \r (Maacho 8:14-17; Luk 4:38-41) \p \v 29 Jiso bo li yih yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ yilu-u, gɛɛŋ li yih yi Simu bee Andolo-o, ɛ Jeeŋ bee Jɔɔŋ tɛ̀ nuuŋ bee be. \v 30 Tɛ̀ nuuŋ ɛ mwɛsɛ Simu tɛ̀ gimi lu, gendi bɛ kiŋkɛŋkɛ. Nɛɛ si Jiso tɛ̀ lɛ li yih yilu lɛ, be biee be tee wu kii kwɛɛŋ wulu. \v 31 Jiso gɛɛŋ fɛ tɛ̀ gimi fɛɛ, kɛmɛ wu li kibɛnɛ-ɛ, tsaaki wu we. Kiŋkɛŋkɛ kɛɛ se biee ki chikɛ li wuu, dza we, bichɛ fiee fijɛ nyɛ be. \p \v 32 Le ni nuuŋ lɛ fɛmfo-o booyaa jobɛ sechi, be tuu be bɛɛ bɛ bɛniiŋ bɛchu bɛ tɛ̀ gendi mɔɔ bɛniiŋ bɛ bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i tɛ̀ ŋwɛki bɛ be lɛ Jiso-o. \v 33 Kitoŋ kilu kichu se banchɛ lɛ fweeŋ. \v 34 Wɔnchɛ bɛniiŋ ŋge bɛ tɛ̀ kɛmi chigɔŋ chichi chichi, tuu bushi tɛ bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i ŋge li bɛniiŋ bamu-u. Ɛ busi lɔɔ, tɛ beŋ le bɛnchindaa bɛlu ni be yeti kɛ, kifɛ be tɛ̀ kii wi wu tɛ nuuŋ wu. \s Jiso feenji jɛ yi Nyɔ Galilii kichu \r (Luk 4:42-44) \p \v 35 Le ni mɛɛŋ fɛŋwɛɛ taantaaŋ lɛkuuŋ mɛɛŋ fiii Jiso dza we, bo gɛɛŋ fɛ kintsii kimu wuu mbiiŋ lɛki li Nyɔ-ɔ. \v 36 Simu bee bɛniiŋ bɛ bee be tɛ̀ nuuŋ, shɛ be bo be gɛɛŋ le be gɔɔŋ wu. \v 37 Be gɛɛŋ be ŋɛŋ wu, be tee li wuu le, “Bɛniiŋ bɛchu bee be shɛ be wɛki wɛ.” \v 38 Jiso tuu fiee li bee le, “Tɛ lenchi tɛ gɛɛŋ li bitoŋ bimu nse mfeenji tɛ jɛ yi Nyɔ le. Ɛ fiee fi ntɛ̀ mbɛ kii fi.” \v 39 Se deŋgi kimbe ki Galilii kichu fenjisi jɛ yi Nyɔ li yíh yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ yibee, buushi bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i li yí yi bɛniiŋ li. \s Jiso wɔnchɛ wi wu tɛ̀ gendi bɛ chigɔŋ chi nɔŋa \r (Maacho 8:1-4; Luk 5:12-16) \p \v 40 Wumu wu tɛ̀ gendi bɛ chigɔŋ chi nɔŋa tɛ̀ dza bɛ toŋ núŋ Jiso limfwe, lɛki wu tiiti le, “Ɔ nuuŋ nɛɛ ɔ wɔnchɛ mi ni ŋ'wuuti, ɔɔ kɔŋgisi lɔ.” \v 41 Nshiiŋ kɔɔ Jiso, nɛɛki kibɛnɛ koŋ li wuu, tee li wuu le, “Ŋkɔŋgisɔɔ, tɛmi lɛ, ɔ ni ɔ wuuti.” \v 42 Mfwaa mumkpaŋ, chigɔŋ chi nɔŋa chilu biee chi chinɛ li wuu, tɛmi, woo. \v 43 Jiso se tee li wuu le ni giiŋgi, bɔsɛyi chiinsɛ li wuu, \v 44 tee le, “Ŋɛŋ le kiiŋ ɔ ni tee li wi-i kɛ. Se nuuŋ le, gɛnɛ ɔ doonchɛ yi ya li te muntofi-i, ɔ se nyɛ nya yi Mɔɔsɛ tɛ̀ tiiti le wi kɛmi le nyɛ le doonchɛ li bɛniiŋ li le wu tɛmɔɔ li chigɔŋ chini-i wuuti.” \v 45 Si Jiso chiinsɛ lɛ, wi wulu se tuu gɛɛŋ yaki fiee filu. Ntoŋ wulu se saaŋgɛ, dze foo yi Jiso nuuŋ tuu ni lii li kito-oŋ gbanaa. Se ba fiee nuuŋ litɔɔ, bɛniiŋ dzɛti li bitsii li, li bitsii li, be bɛɛ lɛ wuu. \c 2 \s Jiso wɔnchɛ wi wu ŋgwɛ tɛ̀ kɔɔ kimbɛ kimumkpaŋ \r (Maacho 9:1-8; Luk 5:17-26) \p \v 1 Le jo ka niiŋ, Jiso kaari to lijiŋ Kapanuŋ. Bɛniiŋ woo le wɛ fɛkuuŋ kituŋ, \v 2 be banchɛ be bɛ fe ŋge, dze foo yi nuuŋ wi tɔmi kikaa mɔɔ nuuŋ fweeŋ, se fenjisi jɛ yi Nyɔ li bee. \v 3 Bɛniiŋ bamu dza be bɛɛ be bɛnɛɛ bɛ wi wumu ɛ be sumɛ wu fɛ kida-aŋ, ɛ ŋgwɛ tɛ̀ kɔɔ wu kimbɛ kimumkpaŋ. \v 4 Fi yaa be fɛ nuuŋ be gɛɛŋ bɛ wu fɛ Jiso-o kifɛ bɛniiŋ tɛ̀ yiŋgɛ fe ŋge. Be se beeŋ nuuŋ lɛ yi-ih lɛwe, be tɔ kiyɛ. Le be tɔ lɛ, be shiiki wi wulu fɛ fiee fi tɛ̀ gimi fe fiɛɛ. \v 5 Jiso ŋɛŋ si be gɛɛ shéŋ li wuu, se tee li wi wu ŋgwɛ tɛ̀ wu kɔɔ kimbɛ kimumkpaŋ wɛ-ɛ le, “Sinɛŋ, mi mfeekɔɔ bibifi bio.” \v 6 Bɛniiŋ bamu bɛ tɛ̀ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ bɛ tɛ̀ shee yɛ fe be wuki se bɛchi be ŋuŋini lɛ shéŋ lɛ shéŋ, be biiti laa, \v 7 “Wi wuni tiiti ni, kii la? Dzetɔɔ kintsii ki Nyɔ-ɔ. Ɛ noo wu nuuŋ feeki bibifi fuki Nyɔ nsiŋ?” \v 8 Jiso biee kɛɛ li shéŋ yee li fiee fi be tɛ̀ beechi, bii li bee laa, “Nɛ kɛmi ŋwaani bani bɛmbeechɛ li shéŋ yinɛ ni kii la? \v 9 Fi tsɛkɛ fi tefɛ li wi wuni nuuŋ fi la? Ɛ ntefu le mi mfeekɔɔ bibifi biee mɔɔ le dzɔ kidaŋ kee ni giiŋgi le? \v 10 Se nuuŋ le, ŋgii mfɛ nɛ kɛɛ le Ŋwanɛwi kɛmi buŋga laaŋkwiiŋ bu fekisɛ bibifi.” Le tee lɛ, biee tee li wi wu ŋgwɛ tɛ̀ kɔɔ wu wɛ-ɛ le, \v 11 “Dza we ɔ dzɔɔ kidaŋ ko ɔ ni ɔ giiŋgi li yih.” \v 12 Se dza we, dzɔ kidaŋ kee buti bɛniiŋ bɛchu bichi wu. Le be nɛŋ lɛ, bimfimu wondɛ be, be bɛchi be yɔɔnchi Nyɔ, be tiiti le, “Tɛ̀ mɛɛŋ baa saa ki ŋɛŋ kɛ ŋwaani fini fiee kɛ.” \s Jiso teeŋ Lebi le ni nuuŋ ŋwani wu kintutu \r (Maacho 9:9-13; Luk 5:27-32) \p \v 13 Jiso tuu dza gɛɛŋ li libɛ-ɛ lichiŋ, kintutu ki bɛniiŋ lɛ bɛ fe, bɛchi tiifi be. \v 14 Le dza ni giiŋgi, ŋɛŋ Lebi wu ŋwanɛ Afiyus, ɛ wu shee fɛ kintsii kee ki nimɛ-ɛ, kundi kiŋwaati. Jiso tee li wuu le, “Ɔ biki mi!” Dza we biki wu. \p \v 15 Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu gɛɛŋ be jii biee li Lebi yih bɛ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ kundi kiŋwaati mɔɔ bɛniiŋ bamu bɛ bifi. Ŋwaani bani bɛniiŋ tɛ̀ shiiŋ be biki wu ŋge. \v 16 Bɛfarasii bɛ tɛ̀ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ ŋɛŋ si Jiso jii biee bee bɛniiŋ bɛ bifi mɔɔ bɛ tɛ̀ kundi kiŋwaati, be se bii li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u laa, “Ɛ kii la fi jii biee bee bɛniiŋ bɛ kundi kiŋwaati mɔɔ bɛniiŋ bɛ bifi bamu?” \v 17 Le Jiso woo si be bii lɛ, tee li bee le, “Bɛniiŋ bɛ tɛɛmi ti wɛki yɛ wi wu ntsi kɛ. Ɛ bɛniiŋ bɛ gendi bɛ ti wɛki. Mɛɛŋɔ ki mbɛ kɛ le nteeŋ nuuŋ bɛniiŋ bɛ nuuŋ tsaaŋ kɛ. Mi mbɛ le nteeŋ nuuŋ bɛ bifi.” \s Bimfu kii njiru biee \r (Maacho 9:14-17; Luk 5:33-39) \p \v 18 Tɛ nuuŋ mfi wumu ɛ bɔɔŋ bɛ Jɔɔŋ lɛ bɛ kintutu-u, mɔɔ bɛ Bɛfarasii tɛ̀ jiti biee. Bɛniiŋ bamu tuu be bɛ be bii li Jiso laa, “Fi geeŋ fi bɔɔŋ bɛ kintutu-u bɛ Jɔɔŋ lɛ, mɔɔ bɛ Bɛfarasii jiti biee, se bɔɔŋ bo bɛ kintutu-u tɛ ji tɛ kɛ?” \v 19 Jiso tuu li bee le, “Nuuŋ bɛ teeŋ bɛniiŋ fɛ bugoo li be gɛɛŋ be tuu be ni be jiti biee nyuŋ wutso mɛɛŋ bee be ni? Nuuŋ be tɛ ji biee bijɛ fɛ mɛɛŋ bee be kɛ. \v 20 Se nuuŋ le, mfi gii naa bɛ wu bɛ gii bɛ fi nyuŋ wutso wulu li bee, be se bɛchi be ni be jiti biee bijɛ li mfi wulu-u. \v 21 Nuuŋ wi tɛ dzɔ shɛŋgɛ yi ndu yi fiɛŋ le tuushɛ ndu yi fichi lu kɛ. Ɛ wu fɛ lɛ, nshɛŋgɛ yi ndu yilu mɛɛshi yi gaamɛ ndu yi fichi yilu bu gaamɛ, fiooŋ yi nuuŋ fe se mɛɛshi yi ko yi yaa si yi tɛ saa yi nuuŋ. \v 22 Nuuŋ wi tɛ gɛɛ mbiiŋ mɛ fɛŋ lɛ kibɛɛŋ ki bɛ nachɛ bɛ dzi yi nyaŋ,\f + \fr 2:22 \fr*\ft Kibɛɛŋ ki mbiiŋ lɛ Bɛjuu tɛ̀ shiiŋ be nachi nuuŋ bɛ dzi yi nyaŋ.\ft*\f* yi kɔɔ yi doŋ kɛ. Ɛ wu fɛ lɛ, mbiiŋ mɛ fɛŋ mɛlu wo kibɛɛŋ ki fichi kilu, mbiiŋ bɛ kibɛɛŋ kilu la li yee li. Fi chɛɛŋ fiɛɛ le, bɛ kɛmi le bɛ gɛɛ mbiiŋ mɛ fɛŋ nuuŋ lɛ kibɛɛŋ ki fɛ-ɛŋ.” \s Bimfu kii jobɛ chi bɛshiinshi \r (Maacho 12:1-8; Luk 6:1-5) \p \v 23 Tɛ̀ nuuŋ jobɛ chi bɛshiinshi chimu, Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u tɛ̀ deŋgi be kɛti li wɛ wu giiŋ wumu-u. Bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bɛchi be soomi bikoo bi giiŋ lɛ be jii. \v 24 Bɛfarasii ŋɛŋ lɛ, be bii li Jiso laa, “Bichɛ ɔ ŋɛŋ, fi geeŋ fi bɔɔŋ bo bɛ kintutu-u feti fiee fi nchi mɛɛŋ ki be-eŋ le wi fɛ jobɛ chi bɛshiinshi kɛ?” \v 25 Jiso bii tɛ li bee laa, “Nɛ mɛɛŋ baa saa ki teeŋ kɛ lɛ Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ si dzeeŋ tɛ̀ wuu Mfɔŋ Daafi bee bɛniiŋ bee fɛ ni? \v 26 Tɛ̀ nuuŋ mfi wu Abiata tɛ̀ nuuŋ kikoo ki bɛte muntofi-i, Daafi lɛ li yih yi Nyɔ-ɔ dzɔ kibele ki bɛ tɛ̀ tsaa bɛ gɛɛ le ɛ ki Nyɔ-ɔ ki te muntofi tɛ̀ nyɛ wu, ji nyɛ mɔɔ bɛniiŋ bee, ɛ tɛ̀ nuuŋ nchi le nuuŋ wi tɛ ji kibele kilu fuki bɛte muntofi nsiŋ kɛ.” \v 27 Jiso se mɛɛshi tee li bee le, “Nyɔ tɛ̀ gɛɛ jobɛ chi bɛshiinshi kii wi. Tɛ̀ mɛɛŋ ki tɔŋ kɛ wi kii jobɛ chi bɛshiinshi kɛ. \v 28 Se nuuŋ le, Ŋwanɛwi nuuŋ Te Kikoo wu bwɛɛshiinshi.” \c 3 \s Jiso wɔnchɛ wi wu ŋgwɛ tɛ̀ kɔɔ li kibɛnɛ-ɛ \r (Maacho 12:9-14; Luk 6:6-11) \p \v 1 Jiso tuu gɛɛŋ lɛ li yih yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ. Wi wumu tɛ̀ nuuŋ lu ɛ ŋgwɛ kɔɔ wu li kibɛnɛ-ɛ. \v 2 Bɛniiŋ bamu tɛ̀ nuuŋ lu be wɛki fiee fi nuuŋ be kayɛ li Jiso-o nsiŋ, be se toŋ lii li wuu be bichi laa gii wɔnchɛ wi wulu jobɛ chi bɛshiinshi le. \v 3 Jiso se tee li wi wu ŋgwɛ tɛ̀ kɔɔ wu wɛɛ le, “Dza we ɔ bɛ fɛni.” \v 4 Le mwɛ bɛ, Jiso bii li bɛniiŋ li laa, “Fiee fi nchi beenchi le nuuŋ wi fɛ jobɛ chi bɛshiinshi nuuŋ fi la? Ɛ mfɛru fiee fi dzeeŋ, mɔɔ fi bifi le? Nsofu wi, mɔɔ ŋ'wo wi le?” Be chikɛ. \v 5 Jiso dzɔ shéŋ bɛ be, bichɛ be bɛchu kɛnɛ, yi wɔɔ wu kii shéŋ yibe yi bifi. Tee li wi wu ŋgwɛ tɛ̀ kɔɔ wu li kibɛnɛ-ɛ wɛɛ le, “Nɛɛki kibɛnɛ ko.” Nɛɛki ki, ki se biee ki tɛmi. \v 6 Bɛfarasii se bo, be gɛɛŋ bɛ kintutu ki bɛniiŋ bɛ Mfɔŋ Hɛrɔ-ɔ, be gɛɛŋ be lii ntsuuŋ si be gii be wo Jiso. \s Bɛniiŋ dzɛti bimbe bichu be bɛɛ lɛ Jiso-o \p \v 7 Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u dza fe be gɛɛŋ fɛ libɛ chi Galilii. Kintutu ki bɛniiŋ lɛ ki nɔŋa biee wu fe. Bɛniiŋ bamu tɛ dza kimbɛ ki Galilii bɛ ki Judiya. \v 8 Bamu dza tɛ̀ Jɛrosalɛŋ bamu kimbɛ ki Idumea, bamu dzɛti liwiŋ li Dzɔɔ yi Joodaaŋ, bamu bimbɛ bi Tayɛ bɛ bi Sidɔ-ɔŋ. Kintutu ki nɔŋa kilu tɛ̀ bɛ nɛɛ lɛ kifɛ be tɛ̀ wuki biee bi Jiso tɛ̀ feti bichu. \v 9 Jiso dza tee li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u le be gɔɔŋ ŋgo be nachɛ be gɛɛ se lɛ le kii kintutu kilu ni dza ki ni ki fachi wu. \v 10 Tɛ tee lɛ kifɛ tɛ̀ saa wu wɔnchɛ bɛniiŋ ŋge, bɛniiŋ bɛ chigɔ-ɔŋ se mɛɛŋ be bɛɛ le be koŋ li wuu. \v 11 Le bɛniiŋ bɛ Fiana yi tii ti ŋwɛki bɛ be tuu be ŋɛŋ Jiso, be weyɛ wu limfwe be dii be tiiti le, “Ɛ wɛ Ŋwanɛ Nyɔ.” \v 12 Si be tɛ̀ dii lɛ, Jiso gbɛɛnɛ chiinsɛ li bee bu chiinsinɛ le kiiŋ be ni fɛ le bɛniiŋ kɛɛ wu kɛ. \s Jiso tsaa bɛniiŋ yoofi ntsɔ bɛfɛ // le be ni be nuuŋ bɔɔŋ bee bɛ nto-oŋ \r (Maacho 10:1-4; Luk 6:12-16) \p \v 13 Tɛ̀ dza miri gɛɛŋ li ŋkumɛ-ɛ, teeŋ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ gii wɛki, be bɛ lɛ wuu. \v 14 Buu bɛniiŋ yoofi ntsɔ bɛfɛ, teeŋ be le bɔɔŋ bee bɛ nto-oŋ,\f + \fr 3:14 \fr*\ft Se nuuŋ le biŋwaati bi fichi bimu kɛmi yɛ n'yɔru wu le, “Teeŋ be le bɔɔŋ bee bɛ nto-oŋ,” kɛ.\ft*\f* le ke ni nuuŋ bee be, tundi be be deŋgi be fenjisi jɛ yi Nyɔ, \v 15 be ni be kɛmi tɛ buŋga bu buushɛ bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i li bɛniiŋ li.\f + \fr 3:15 \fr*\ft Biŋwaati bifichi bimu nuuŋ ɛ bɛ taa kintsii kini le “Be wɔnchi tɛ bɛniiŋ bɛ chigɔ-ɔŋ”.\ft*\f* \v 16 Bɛniiŋ bɛlu tɛ̀ nuuŋ: Simu, wu tɛ nyɛ bukooŋ bwee bumu le Pita. \v 17 Jeeŋ bee ŋwaani wu Jɔɔŋ bɛ tɛ nuuŋ bɔɔŋ bɛ Dzɛbɛdii, bɛ tɛ̀ nyɛ mɛŋkooŋ mɛ bee le, “Bohanɛgɛs,” mɛ nuuŋ le, “Bɔɔŋ bɛ dzaaŋ yi wɛndi-i.” \v 18 Bamu se nuuŋ Andolo, Fili, Batolomu, Maacho, Tomɛ, Jeeŋ wu ŋwanɛ Afiyus, Tajɔ, Simu wu tɛ nuuŋ wi wu kintutu ki Bɛsilɔ-ɔ,\f + \fr 3:18 \fr*\ft Bɛsilɔ tɛ̀ nuuŋ Bɛjuu bɛ tɛ̀ teendi kwɛɛŋ, be gwii le be buu bɛniiŋ li ŋgɛ li tsaŋ yi bɛniiŋ bɛ Lom.\ft*\f* \v 19 mɔɔ Judas Iskaliyɔ wu tɛ̀ wɛɛŋ kabɛ Jiso. \s Bɛniiŋ tɛ̀ kweŋgi le Bɛɛsɛbu wu mfɔŋ // wu bɔɔŋ bɛ kiŋkundi wɛ li Jiso-o \r (Maacho 12:22-32; Luk 11:14-23; 12:10) \p \v 20 Jiso tɛ̀ dza gɛɛŋ fɛ tɛ̀ tsiiŋ, kintutu ki bɛniiŋ lɛ tuu ki banchɛ fe, bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu se foo dze yi jɛ biee. \v 21 Le kini kee woo, ki gɛɛŋ le ki dzɔɔ wu kifɛ bɛniiŋ tɛ̀ kweŋgi le yoomfɔɔ. \v 22 Bɛniiŋ bɛ tɛ̀ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ tɛ̀ dza Jɛrosalɛŋ be bɔɔ le, be se tuu be tiiti le, “Bɛɛsɛbu wɛ li wuu bwiŋ, busɔɔ bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i ni, nuuŋ bɛ buŋga bu mfɔŋ wu bɛnchindaa wulu-u.” \v 23 Jiso teeŋ be, bii li bee lɛ ŋgaŋgaa li laa, “Nuuŋ Sataŋ tuu ni busi yi yee li wi-i nindee? \v 24 Ɛ kitoŋ dza ki gatɛ ki gwii kiki, ki tɛ naa leŋ kɛ. \v 25 Ɛ yih dza yi gatɛ yi gwii yi yi, yi tɛ naa leŋ kɛ. \v 26 Nɛɛ lɛ, ɛ Sataŋ dza wu gatɛ bee kintutu kee bee be tuu be gwii li yi yi bee, be tɛ naa leŋ kɛ, ni nuuŋ kimɛrisɛ kee. \v 27 Nɛ kɛɛ le wih nuuŋ yɛ lu wu nuuŋ naa lɛ li yih yi wi wu buŋga-a, kotɛ biee biee chɛɛŋ letɛ bɛ bi, fuki fɛ wu saa wu kaŋ wi wu buŋga wulu, se kotɛ biee bi li mwɛ yi nsiŋ kɛ. \v 28 Ntee beŋ chɛɛŋ le, Nyɔ gii yi feeki bibifi mɔɔ jɛ́ yi bifi chichi yi bɛniiŋ tiiti kii yi. \v 29 Se nuuŋ le, ɛ wi kweeŋ jɛ yi bifi kii Fiana yi Waaŋ, Nyɔ nuuŋ tɛ naa feeki wɛɛ wi kɛ, kifɛ wu fɛɔ bubiɛɛ bu kimakɛ.” \v 30 Jiso tɛ̀ kweeŋ lɛ kifɛ bɛniiŋ bɛlu tɛ̀ kweŋgi le fiana yi tii yɛɛ li wuu bwiŋ. \s Ni Jiso bee bɛŋwaani Jiso \r (Maacho 12:46-50; Luk 8:19-21) \p \v 31 Ni Jiso bee bɛŋwaani Jiso biee be fɛsi, be leŋ lɛkuuŋ, be toŋ wi le mwɛ teeŋ wu. \v 32 Ɛ kintutu ki bɛniiŋ lɛ tɛ̀ shee yɛ ki kɛnɛ wu ki tasɛ. Be tee li wuu le, “Na bee bɛŋwaana biiti baa wɛ lɛkuuŋ.” \v 33 Jiso se bii laa, “Naaŋ bee bɛŋwaanɛŋ nuuŋ baŋ?” \v 34 Si tɛ̀ bii lɛ bichɛ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ shee yɛ be kɛnɛ wu baa, tee le, “Baaŋ bɛnaaŋ bee bɛŋwaanɛŋ. \v 35 Wi kwikwi wu feti fiee fi Nyɔ wɛki, ɛ wu wu nuuŋ ŋwaanɛŋ bɛ dzɛ́mi yɛŋ mɔɔ bɛnaaŋ.” \c 4 \s Ŋgaŋgaa kii wi wu tɛ̀ tumi ŋgɔ \r (Maacho 13:1-9; Luk 8:4-8) \p \v 1 Jiso tɛ̀ tuu bɛchi tiifi bɛniiŋ li libɛ-ɛ lichiŋ, ɛ kintutu ki bɛniiŋ lɛ tɛ̀ banchɛ fe weseeŋ. Se dza lɛ shee nuuŋ lɛ ŋgo-o, kintutu kilu lemi li ŋgemɛ yi dzɔɔ li, lɛ bukaka. \v 2 Tɛ̀ tiifi be biee ŋge nuuŋ lɛ ŋgaŋgaa li. Dza wa ŋgaŋgaa chimu li bee le, \v 3 “Yikɛ yɛɛŋ nɛ woo, wi tɛ̀ la le gɛɛŋ tuŋ ŋgɔ. \v 4 Le ni tumi, yimi weyɛ lɛ dze, muniiŋ bɛ mu chɔchɛ mu ji. \v 5 Yimi weyɛ fɛ kintsii ki ta-a, fɛ nshɛ nuuŋ yɛ fe ŋge kɛ. Yi biee yi bo kifɛ nshɛ tɛ̀ nuuŋ yɛ fe bujɔŋ kɛ. \v 6 Le wiiŋ bɛchi mbanu, wu sooŋ ŋgɔ yilu yi wɔɔbɛ, kifɛ yi tɛ̀ mɛɛŋ ki lii kɛ gɛɛŋ le yi seri kɛ. \v 7 Ŋgɔ yimi weyɛ li bifafu-u. Bifafu bilu ko bi baanyɛ ŋgɔ yilu yi se ba ŋ'wonu muntaaŋ nsiŋ. \v 8 Ŋgɔ yimi weyɛ nuuŋ li nshɛ yi dzeeŋ li, yi bo, yi ko, yi woŋ, yaa si bɛ tɛ̀ tuŋ, lii yi yimi woŋ muntaaŋ mbaanshɛɛ, yi yimi sháŋ mbaambusɔɔ, yimi sháŋ gwii.” \v 9 Le Jiso wa lɛ biee mɛɛshi le, “Wi wu kɛmi bintooŋ mwɛ woo.” \s Fiee fi tɛ̀ fɛ Jiso se yeti nuuŋ lɛ ŋgaŋgaa li \r (Maacho 13:10-17; Luk 8:9-10) \p \v 10 Jiso tɛ̀ nuuŋ wuu mbiiŋ, bɛniiŋ bamu bɛ bee be tɛ̀ nuuŋ mɔɔ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ baa tɛ̀ bii li wuu kii ŋgaŋgaa chilu. \v 11 Tuu li bee le, “Ɛ li be-eŋ bɛ Nyɔ doonchɛ yɛ biee bi li bumfɔŋ bwee li bi nuuŋ lɛ munyiikɔɔ li. Se nuuŋ le, li bɛniiŋ bamu-u fiee fichu fiɛɛ nuuŋ lɛ ŋgaŋgaa li, \v 12 ke be se ni be bichi, be tɛ ŋɛŋ kɛ, be ni be yiki, be tɛ woo kɛ. Bee nuuŋ yɛ lɛ kɛ dɛɛŋ be fiiki shéŋ yibe, Nyɔ feeki bibifi bi bee.” \s Fiee fi ŋgaŋgaa chi Jiso tɛ̀ wa chini doonchi \r (Maacho 13:18-23; Luk 8:11-15) \p \v 13 Jiso dza bii li bɛniiŋ bɛ tɛ̀ nuuŋ bɛ wu baa laa, “Fi nuuŋ le nɛ mɛɛŋ ki kɛɛ kɛ fiee fi ŋgaŋgaa chini tiiti kɛ ni? Ɛ nɛ mɛɛŋ ki kɛɛ kɛ chini kɛ, nɛ gii nɛ geeŋ nɛ se kɛɛ ŋgaŋgaa yimi? \v 14 Ŋgɔ yi wi wulu tɛ̀ tumi yɛ ɛ jɛ yi Nyɔ. \v 15 Ŋgɔ yi tɛ̀ weyɛ lɛ dze yɛ nuuŋ bɛniiŋ bɛ wuki jɛ yi Nyɔ, Sataŋ se bɛ mfwaa mumkpaŋ buu jɛ yilu li shéŋ yibe. \v 16 Ŋgɔ yi tɛ̀ weyɛ fɛ kintsii ki ta-a yɛ nuuŋ bɛniiŋ bɛ wuki jɛ yi Nyɔ, be fi yi mfwaa mumkpaŋ bɛ kinɛɛtinɛ, \v 17 se nuuŋ le, yi tɛ̀ seri le yi gɛɛŋ li shéŋ yibee kɛ. Ɛ yi ŋɔɔnɛ niiŋ kwaa, ɛ ŋgɛ bɛ, kɛ ɛ bɛniiŋ biindi bikaa lɛ be jiŋ kii jɛ yilu, be chee bikaa lijiŋ mfwaa mumkpaŋ. \v 18 Ŋgɔ yi tɛ̀ weyɛ li bifafu-u yɛ nuuŋ bɛniiŋ bɛ wuki jɛ yi Nyɔ, \v 19 bɛmbeechɛ kii biee bi li nshɛ yini-i, bɛ kiŋkɔŋgisɛ ki bunɔŋa-a mɔɔ biee bimu bɛ bi taashɛ bi baanyɛ jɛ yilu yi la li yee li. \v 20 Ŋgɔ yi tɛ̀ weyɛ li nshɛ yi dzeeŋ li yɛ nuuŋ bɛniiŋ bɛ wuki jɛ yi Nyɔ, be fi yi, be feti si yi wɛki be giiŋgi limfwe limfwe, nɛɛ si ŋgɔ, yi ti wundi muntaaŋ sháŋ mbaanshɛɛ, yimi sháŋ mbaambusɔɔ, yimi sháŋ gwii.” \s Kii lambo \r (Luk 8:16-18) \p \v 21 Jiso dza bii laa, “Wi ti lii bɛ lambo li yih kuuki bɛ ŋkaa, kɛ gɛɛ lintakwiiŋ ni? Ti lii nɛɛ tɔmi nuuŋ nɛɛ li fiee fi bɛ ti tɔɔmi lambo lu ni? \v 22 Nɛ ni nɛ kii le fiee fichu fi nuuŋ lɛ munyiikɔɔ li fiɛɛ ɛ bɛ tɛ̀ nyikɛ le bɛ naa bɛ yiiŋgi fi, fi nuuŋ lɛjiŋ lɛjiŋ fichu bɛ gii naa bɛ fɛ fi bo fɛ waaŋ. \v 23 Wi wu kɛmi bintooŋ, mwɛ woo.” \v 24 Jiso tuu tee le, “Ɛ nɛ yiki jɛ yi Nyɔ nɛ yiki bujɔŋ, nɛ kɛɛ le dze yi wi yiki le ɛ yi yi Nyɔ gii naa yi fichɛ le se yi nyɛ li mwɛ, yi gii naa yi nyɛ yaa bu yawu. \v 25 Wi wu kɛmi fiee bɛ gii naa bɛ tondɛ. Wi wu kɛmi yɛ fiee kɛ, mɔɔ nuuŋ fi niiŋ fi kɛmi bɛ gii naa bɛ fi bu fiɛ li wu-u.” \s Ŋgaŋgaa kii ŋgɔ si yi ti kuu \p \v 26 Jiso tuu tee le, “Bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ nuuŋ si ŋgɔ yi wi tuŋ liwɛ. \v 27 Ɛ nuuŋ butuu liiti, ɛ bu woo dza we. Ŋgɔ yilu se yi maŋ yi kuu, tɛ kɛɛ mɔɔ laa yi kuu niŋ le kɛ, \v 28 nuuŋ nshɛ yi feti yi se kuu. Ɛ yi kuu lɔɔ, yi dza yi tɔɔŋ, yi boo yi fɛ bikiiŋ, yi toŋ sháŋ. \v 29 Ɛ yi ta, dzɔ finyɔɔ lɛ liwɛ, kifɛ mfi wu ŋ'wechɛ kɔchɔɔ.” \s Ŋgaŋgaa kii ŋwaani ŋgɔ yi fintaaŋ fimu \r (Maacho 13:31-32,34; Luk 13:18-19) \p \v 30 Jiso tuu dza tee le, “Tɛɛbeŋ nuuŋ tɛ maa bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ bɛ la? Tɛ nuuŋ tɛ maa bu bɛ ŋgaŋgaa chi la? \v 31 Bu bwɛɛ si ŋwaani ŋgɔ yi fintaaŋ fimu,\f + \fr 4:31 \fr*\ft Fintaaŋ fini nuuŋ lɛ jɛ́ yi bala le, “mustard”.\ft*\f* yi sendɛ yi yaa ŋgɔ́ chichi yi laaŋkwiiŋ. Ɛ wi tuŋ liwɛ, \v 32 yi ko, yi yaa biti bichu bi bɛ ti tumi liwɛ, yi nyɛ yɛ́ŋɛ yi nyɔŋa, yi fɛ kiyuundɛ ki muniiŋ mu jiindi liwe nuuŋ mu gwanyɛ yíh li kiyuundɛ ki yɛ́ŋɛ yilu-u.” \p \v 33 Ɛ lɛ si Jiso tɛ̀ gii fenjisi jɛ yi Nyɔ li bɛniiŋ li lɛ ŋgaŋgaa li si yini, si nuuŋ be woo. \v 34 Tɛ̀ gii tiiti yɛ fiee li bee fuki lɛ ŋgaŋgaa li nsiŋ kɛ. Se nuuŋ le, ɛ nuuŋ bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u be be, se mɛɛshi naanyɛ ŋgaŋgaa yilu chichi li bee. \s Jiso waŋ mfiee \r (Maacho 8:23-27; Luk 8:22-25) \p \v 35 Jiso tɛ̀ gii tiifi bɛniiŋ booyaa, le ni nuuŋ lɛ fɛmfo-o, tee li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u le, “Tɛɛbeŋ tɛ lenchi libɛ tɛ gɛɛŋ luwiŋ lɔɔ.” \v 36 Be shɛ kintutu ki bɛniiŋ lɛ ki tɛ̀ nuuŋ fe, be lɛ lɛ ŋgo-o wu Jiso tɛ nuuŋ le wɛɛ, bee be se lenchi, bɛŋgo bamu biki be. \v 37 Si be tɛ̀ leenchi lɛ, kiŋkuŋku ki tɛɛmi bɛchi ki nduŋgi bɛ dzɔɔ, dzɔɔ lɛ lɛ ŋgo-o yi wɛki le yi yisɛ le. \v 38 Jiso tɛ̀ nuuŋ lɛ kinyi ki ŋgo-o liiti, ɛ wu gɛɛ kikoo kee li fiee fi miɔɔfi-i liwe. Be gɛɛŋ be kaŋgisi wu be tiiti le, “Wi wu ntiifɛ, kwe wɛki yɛ le yi dzɔɔ bee ni ɔ tɛ boo kɛ ni?” \v 39 Jiso kaaŋgi, waŋ kiŋkuŋku kilu, tee li dzɔɔ li le, “Chikɛ nshiiŋ.” Kiŋkuŋku kilu biee ki chikɛ, bintsii se dɛŋ ni nshiiŋŋ. \v 40 Bii li bɔɔŋ bee bɛ kintutu laa, “Nɛ chɛndi la? Nɛ mɛɛŋ ki gɛɛ kɛ shéŋ li mi-i kɛ ni?” \v 41 Be kɛmɛ chɛnɛ, se be yeti bebe laa, “Wuni wi nuuŋ niŋ, wu kiŋkuŋku mɔɔ dzɔɔ wuki li wuu?” \fig Jiso waŋ kiŋkuŋku|alt="Jesus rebuke the wind" src="DN00435b.tif" size="col" loc="4:39-41" copy="Darwin Dunham" ref="4:41"\fig* \c 5 \s Jiso buu bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i li wi-i \r (Maacho 8:28-34; Luk 8:26-39) \p \v 1 Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u lenchi libɛ chilu be bo liwiŋ, kimbɛ ki bɛniiŋ bɛ Jerasɛnɛ-ɛ. \v 2 Si tɛ̀ buti lɛ ŋgo-o lɛ, bee wumu wu fiana yi tii tɛ̀ ŋwɛki bɛ mwɛ, ɛ wu bo lɛ dzíŋ yi bɛ tɛ̀ diyi bɛniiŋ le-e. \v 3 Wi wulu tɛ̀ tsiiŋ lɛ dzíŋ yilu-u. Wi tɛ̀ nuuŋ yɛ lu wu nuuŋ mɔɔ kaŋ wu bɛ bɛ ncha kɛ. \v 4 Kiŋga ŋge tɛ̀ nuuŋ ɛ bɛ gɛɛ wu li bɛmfaŋgɛ-ɛ, bɛ kaŋ tsaŋ yee bɛ bɛncha, soomɛ bɛncha bɛlu, shaanshɛ bɛmfaŋgɛ bɛlu. Wi tɛ̀ nuuŋ yɛ lu wu nuuŋ mɔɔ kɛmɛ li wuu kɛ. \v 5 Wi wulu tɛ̀ shiiŋ deŋgi lɛ dzíŋ yilu-u buti michi li bɛŋkumɛ-ɛ butuu bɛ fɛnshaaŋ, dzɛŋgi, kwaashi yi yee li ta-a. \p \v 6 Le ŋɛŋ Jiso mɛɛŋ mfiiŋ, letɛ bɛ toŋ núŋ wu limfwe, \v 7 dzaaŋ lɛwe le, “Jiso ŋwanɛ Nyɔ, Nyɔ yi nuuŋ Kikoo ki Biee Bichu-u, ɔ wɛki la li mi-i? Nlɛkɔɔ wɛ li bukooŋ bu Nyɔ-ɔ le kiiŋ ɔ ni nyɛ ŋgɛ li mi-i kɛ.” \v 8 Tɛ̀ tiiti lɛ, kifɛ Jiso bee saa wu dzaaŋ le, “Fiana yi tii yini, bochɛ li wi wuni.” \v 9 Jiso se bii li wuu laa, “Bukooŋ bwo nuuŋ le noo.” Tuu le, “Bukooŋ bweŋ nuuŋ le kiyaŋ, kifɛ tɛ̀ yaŋ ŋge.” \v 10 Le tuu lɛ, bɔsɛyi sooŋ bɔ li Jiso le kiiŋ ni kooŋ bɛ be kimbɛ kilu kɛ. \p \v 11 Fi tɛ̀ nuuŋ lɛ ɛ kintutu ki nɔŋa ki dziiŋ lɛ tɛ̀ jii biee li mbɛmɛ wu ŋkumɛ-ɛ fe. \v 12 Fiana yi tii yilu lɛkɛ Jiso le, “Tuumi bee nuuŋ li dzíiŋ yɛɛ, tɛ̀ lɛ li yi-i.” \v 13 Jiso beŋ. Fiana yi tii yilu bo li wi wulu-u, yi gɛɛŋ yi lɛ li dzíiŋ yilu-u. Kintutu ki dzíiŋ lɛ kilu tɛ̀ nuuŋ si bɛnchuki bɛfɛ. Yi letɛ, yi bɔɔ li mbɛmɛ wɛɛ, yi seri lɛ libɛ-ɛ yi kwiyɛ. \v 14 Bɛniiŋ bɛ tɛ̀ kiichi dzíiŋ yilu se dza fe, be kifi, be gɛɛŋ be tee ntoŋ wulu li bito-oŋ mɔɔ li bintsii bi fe-e. Bɛniiŋ tɛ̀ wuki, be buti be bɛɛ le be ŋɛŋ fiee fi tɛ̀ kɛti. \v 15 Le be bɛ fɛ Jiso tɛ̀ nuuŋ, be ŋɛŋ wi wu kiyaŋ ki bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i tɛ̀ shiiŋ be ŋwɛki bɛ wu wɛ, ɛ wu shee fe, wu lii ndu, bufii bwee kaari bu to tsaaŋ. Be chɛŋ ŋge. \v 16 Bɛniiŋ bɛ tɛ̀ ŋɛŋ fiee fi tɛ̀ ka, se tiiti si fi tɛ̀ ka bɛ wi wulu mɔɔ kintutu ki dzíiŋ lɛ kilu. \v 17 Le be woo lɛ, be lɛkɛ Jiso le dza li kwɛɛŋ wu bee. \p \v 18 Le Jiso ni lii lɛ ŋgo-o, wi wu bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i tɛ̀ bo li wuu bwiŋ wɛ bɛchi lɛki Jiso le bee wu ni be giiŋgi. \v 19 Jiso faaŋ, tee li wuu le, “Ɔ giiŋgi nuuŋ fɛkuuŋ, ɔ gɛɛŋ ɔ tee li bɛniiŋ bo-o fiee fi Taa fɛ li wɛ-ɛ, bɛ si wu kɔɔ ɔ nshiiŋ bɛ wɛ.” \v 20 Se nuuŋ le, wi wulu tɛ̀ dza gɛɛŋ, deŋgi li kwɛɛŋ wu bɛ teenyi le Bitoŋ bi Yoofi wɛɛ kwikwi, tiiti fiee fi Jiso fɛ li wuu. Bɛniiŋ tɛ̀ wuki, be tɛti maa. \s Kii ŋwanɛ Jairɔs mɔɔ kwɛɛŋ wumu // wu tɛ̀ koŋ li ndu yi Jiso tɛmi \r (Maacho 9:18-26; Luk 8:40-56) \p \v 21 Jiso tuu kaari lenchi lɛ ŋgo-o gɛɛŋ luwiŋ lɔɔ nuuŋ li libɛ lichiŋ, kintutu ki bɛniiŋ lɛ tuu ki banchɛ fe. \v 22 Te Kikoo wu yih yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ wumu tɛ̀ dza bɛ fe, bukooŋ bwee nuuŋ le Jairɔs. Le ŋɛŋ Jiso, gɛɛŋ we wu limfwe, \v 23 bɔsɛyi suŋgi bɔ li wuu tiiti le, “Ŋwanɛŋ wu kwɛɛŋ wu bwi wɛ lɛ kwe wa. Mintemii, bɛ ɔ koŋ li wuu tɛmi kii ni kwi.” \v 24 Jiso se dza bee wu gɛɛŋ, kintutu ki bɛniiŋ lɛ banchɛ ki biki ki fachi Jiso. \p \v 25 Kwɛɛŋ wumu tɛ̀ nuuŋ li kintutu kilu-u linti, ɛ wu gɔŋ bɛ chigɔŋ chi mfi wu ŋɛnɛ-ɛ biya yoofi ntsɔ bifɛ. \v 26 Tɛ̀ fiɔɔŋ ŋge li bɛniiŋ bɛ ntsi-i, biifi fiee fichu fi tɛ̀ kɛmi, biee se biiti bi giiŋgi bu limfwe-e. \v 27 Si tɛ̀ woo kii Jiso, biee lɛ wuu jiŋ li kintutu kɛɛ linti, koŋ li ndu yee, \v 28 kifɛ tɛ̀ tee li shéŋ yee li le, “Ɛ mi ŋkoŋ nɛɛ mɔɔ nuuŋ li ndu ye kwaa, kɛ mi ntɛmɔɔ.” \v 29 Si tɛ̀ koŋ lɛ, mfi wu ŋɛŋgɛ we biee wu ma mfwaa mumkpaŋ. Kwɛɛŋ wulu woo tɛ li yi yee li le, wu tɛmɔɔ. \p \v 30 Jiso woo li yi yee li le, buŋga bo bwɛɛ li wuu, fiiki yi mfwaa mumkpaŋ, bii li bɛniiŋ li laa, “Ɛ noo wu koŋ li ndu yɛɛŋ?” \v 31 Bɔɔŋ bee bɛ kintutu tuu li wuu le, “Ɔ ŋiŋgi yɛ si kintutu ki bɛniiŋ lɛ fachi wɛ, ɔ tuu ɔ biiti wi wu koŋ li wɛ-ɛ ni?” \v 32 Jiso ba bichi kɛnini le ŋɛŋgɛ wi wu koŋ li wuu. \v 33 Nɛɛlɛ si kwɛɛŋ wulu tɛ̀ kɛɛ fiee fi ka bɛ wu, biee bɛ, chɛndi, kɛɛti, toŋ núŋ li Jiso limfwe tee chɛɛŋ we kwikwi li wuu. \v 34 Jiso tee li wuu le, “Ŋwanɛŋ, shéŋ yɔɔ gɛɛ li mi-i, fɛ yɛɛ ɔ tɛmi. Ɔ giiŋgi bujɔŋ. Chigɔŋ cho ma chɛɛ kituŋ.” \p \v 35 Nɛɛ si Jiso tɛ̀ mɛɛŋ yeti li kwɛɛŋ wulu-u lɛ, bɛniiŋ bamu fɛsi ɛ be dza fɛ Jairɔs kuuŋ wu te kikoo ki yih yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ wɛ, be tee li wuu le, “Ŋwana mɛɛshɔɔ. Ɛ la fi ɔ fieŋgisi Wi wu Ntiifɛ?” \v 36 Si be tee lɛ, Jiso woo, se nuuŋ le, tɛ̀ fɛ kɛɛ mɛɛŋɔ ki woo kɛ, tee li Jairɔs le, “Kiiŋ ɔ ni ɔ chɛndi kɛ, gɛɛ shéŋ ya nuuŋ li mi-i kwaa.” \v 37 Be ba be ŋgiiŋgi, Jiso mɛɛŋ ki beŋ le wumu biee wu kɛ, fuki Pita bɛ Jeeŋ mɔɔ Jɔɔŋ wu ŋwaani Jeeŋ nsiŋ. \v 38 Le be gɛɛŋ be fɛsi fɛ Jairɔs kuuŋ, Jiso ŋɛŋ si bɛniiŋ yɛti fe bɛ kwe. \v 39 Lɛ li yih, bii laa, “Nɛ dii, nɛ fieŋgisi bintsii ni kii la? Ŋwaŋ wulu mɛɛŋɔ ki kwi-i kɛ, liitɔɔ bu lefu.” \v 40 Be kee wu bu kefu. Dza buu bɛniiŋ bɛchu lɛkuuŋ, dzɔ nuuŋ te ŋwaŋ bɛ ni ŋwaŋ mɔɔ bɛniiŋ bee bɛ kintutu-u bɛ bɛtɛɛtu baa, bee be lɛ be gɛɛŋ fɛ ŋwaŋ wulu tɛ gimi. \v 41 Kɛmɛ ŋwaŋ wulu li kibɛnɛ-ɛ, yɔ lɛ jɛ́ yi bee le, “Talita kum!” Fi nuuŋ le, “Ŋwaakwɛɛŋ, n'yetɔɔ li wɛ-ɛ, dza we.” \v 42 Mfwaa mumkpaŋ, dza we deŋgi. Ŋwaakwɛɛŋ wulu tɛ̀ nuuŋ biya yoofi ntsɔ bifɛ. Le be ŋɛŋ lɛ wa tɛ be. \v 43 Jiso chiinsɛ li bee mkpaaŋ le, kiiŋ be ni fɛ wi kɛɛ fiee fi bee fi nuuŋ kɛ, se tee le be nyɛ wu fiee ji. \c 6 \s Bɛ faaŋ Jiso li kitoŋ kee li \r (Maacho 13:53-58; Luk 4:16-30) \p \v 1 Jiso tɛ̀ dza fe, bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u gɛɛŋ li kitoŋ kee li. \v 2 Le ni nuuŋ jobɛ chibee chi bɛshiinshi, gɛɛŋ li yih yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ bɛchi tiifi bɛniiŋ lu. Bɛniiŋ ŋgee bɛ tɛ̀ wuki si tiifi, wa tɛ tii be. Be tuu be dza be njanji be tiiti le, “Wi wuni laanchɛ bini biee nuuŋ fɛŋ? Wu dzɔ buni bufii fɛŋ? Wu ge niŋ se feti bini biŋkoofɛyi bi biee lɛ? \v 3 Ɛ nɛɛ wu, wi wu keendi biti wu nuuŋ ŋwanɛ Maariya ni? Nuuŋ nɛɛ ŋwaani Jeeŋ bee Jɔsɛ mɔɔ Judas bee Simu ni? Mɔɔ bɛŋwaani bɛ buŋkɛɛŋ nuuŋ nɛɛ fɛni bɛ bee ni?” Si be tee lɛ be faaŋ wu. \v 4 Se nuuŋ le Jiso tɛ̀ tee li bee le, “Bɛ ti guundi ntomfɔŋ wu Nyɔ li bintsii bichu. Ɛ nɛɛ li kwɛɛŋ we-e li kwaa bɛ li kini kee li, mɔɔ li wuu yih, li bɛ ti guundi yɛ wu kɛ.” \v 5 Si be tɛ̀ faaŋ Jiso lɛ, fi yaa wu fɛ nuuŋ tuu fɛ biŋkoofɛyi bi biee lɛ fe ŋge, fuki nɛɛ le tɛ̀ koŋ li bɛniiŋ bɛ chigɔ-ɔŋ niiŋ be tɛmi nsiŋ. \v 6 Fi yaa wu fɛ be tɛ̀ mɛɛŋ ki gɛɛ kɛ shéŋ li wuu kɛ. \s Jiso toŋ bɔɔŋ bee bɛ kintutu bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ \r (Maacho 10:5-15; Luk 9:1-6) \p Jiso dza fe deŋgi li bitoŋ bi fe-e, tiifi bɛniiŋ. \v 7 Dza teeŋ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ baa, tundi be lɛkuuŋ bɛfɛ bɛfɛ, nyɛɛ buŋga li bee bu buushɛ fiana yi tii li bɛniiŋ li lu. \v 8 Le ni tundi be tee le kiiŋ be ni dzɔɔ fiee fuki kimbaaŋ siŋ kɛ. Kiiŋ be ni dzɔɔ biee bijɛ kɛ. Kiiŋ be ni dzɔɔ babi, kɛ kwa li bitsaa bi bee kɛ.\f + \fr 6:8 \fr*\ft Be tɛ̀ shiiŋ be giki kwa lɛ bitsaa li.\ft*\f* \v 9 Le be liishɛ bikpɔ, se nuuŋ le kiiŋ be ni chuumɛ biŋkoŋ bi fɛɛtu kɛ. \v 10 Se tuu tee li bee le, “Mfi wu nɛ gɛɛŋ li kito-oŋ, nɛ lɛ li yih, nɛ tsiiŋ lu gɛɛŋ bo jobɛ chi nɛ dzɛti fe. \v 11 Ɛ kitoŋ kimu faaŋ le ki fii yɛ beŋ kɛ, mɔɔ le ki wuki yɛ fiee fi nɛ tiiti kɛ, nɛ dza fe, mfi wu nɛ dzɛti lɔɔ nɛ kachɛ kiboŋ ki li bikaa binɛ-ɛ, le fi doonchɛ fiee fi be mɔŋ.”\f + \fr 6:11 \fr*\ft Biŋwaati bi fichi bimu taa fɛni le, “Ntee li beŋ chɛɛŋ le gii ni nuuŋ jobɛ chi nsa wu kimakɛ, biee gii bi biaaŋ li kitoŋ ki Sɔdɔm bɛ ki Gomora ya kitoŋ kilu.”\ft*\f* \v 12 Nɛɛlɛ, be dza be gɛɛŋ be fenjisi le bɛniiŋ fiiki shéŋ yibe. \v 13 Be tuu be buushi tɛ bɔɔŋ bɛ biŋkundi-i ŋge li bɛniiŋ li, be tsiti bɛniiŋ bɛ chigɔŋ ŋge bɛ mɛɛŋ, be wɔnchi be. \s Si bɛ tɛ̀ wo Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ \r (Maacho 14:1-12; Luk 9:7-9) \p \v 14 Le Mfɔŋ Hɛrɔ woo ntoŋ wu kii Jiso, si bɛniiŋ tɛ̀ wuki bukooŋ bwee li bintsii bichu-u, bɛniiŋ bamu tiiti le, “Jiso wuni nuuŋ Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ wu tɛ̀ kaari wu bo li kwe-e. Fiɛɛ fiee fi feti se kɛmi buŋga bu fɛrɛ biee bi koofi yi bini ni.” \v 15 Bamu tiiti le, “Ɛ Ɛlaja wu tɛ̀ kaari wu bɛ.” Bamu le, “Ɛ ntomfɔŋ wu Nyɔ wumu si bɛ lindɛɛri.” \v 16 Le Hɛrɔ woo biee bini ni, tee fiee le, “Ɛ Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ, wu ntɛ̀ ŋka kikoo kee wu kaari wu bo li kwe-e.” \p \v 17 Hɛrɔ tɛ̀ toŋ bɛniiŋ be gɛɛŋ be kɔɔ wu, be kaŋ be bɛŋɛ wu li yih yi ncha-a, kii Hɛroja wu kwɛɛ Fili wu ŋwaani Hɛrɔ, wu Hɛrɔ tɛ̀ dzɔ li kwɛsi-i. \v 18 Jɔɔŋ tɛ̀ fɛŋgi tiiti li wuu le, “Nchi mɛɛŋ ki beŋ kɛ le wi dzɔɔ kwɛɛ ŋwaani si kwɛsi kɛ.” \v 19 Si Jɔɔŋ tɛ̀ tee lɛ, Hɛroja gɛɛ wu lɛ shéŋ, wɛki le wo wu, le fi ni fi nuuŋ ni, se nuuŋ le tɛ̀ kɛmi yɛ dze kɛ, \v 20 kifɛ Hɛrɔ tɛ̀ chɛndi Jɔɔŋ le ɛ wi wu waaŋ tuu nuuŋ tɛ̀ wi wu Nyɔ. Se tuu ŋɛŋ le kiiŋ be ni wo wu kɛ. Mfi wu Hɛrɔ tɛ̀ shiiŋ yiki fiee fi Jɔɔŋ tiiti, shéŋ yee wɛsini ŋge, se nuuŋ le tɛ̀ kɔŋgisi nɛɛ le ni yiki fiee fi tiiti. \v 21 Dze tɛ̀ dza yi yenɛ li Hɛroja-a, jobɛ chimu chi Hɛrɔ tɛ̀ feti tsɔnɔ bee bɛte kwɛɛŋ mɔɔ bikoo bi nchi-i mɔɔ bɛniiŋ bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ Galilii, le kimi jobɛ chi bɛ tɛ̀ biɛ wu. \v 22 Ŋwanɛ Hɛroja wu kwɛɛŋ lɛ bwachɛ binɛ, chi dzɔɔŋ fɛ Hɛrɔ bee bɛniiŋ bee bɛ tsɔnɔ. Se tee li ŋwaŋ wulu le, “Bii fiee fiɔɔ kɔŋgisi, mfenyɔɔ lu.” \v 23 Se tuu chini tee le, “Ɔɔ bii mɔɔ nuuŋ la li mi-i le, mɔɔ nuuŋ kiŋgatɛ ki kwɛɛŋ wɛ-ɛŋ, kɛ ŋgii nyɛ wɛ.” \v 24 Ŋwaŋ wu kwɛɛŋ wulu se bo gɛɛŋ bii li ni-i laa, “Ntee le mfenyɛ mi bɛ la?” Ni se tuu le, “Gɛnɛ ɔ tee le bɛ nyɛ wɛ kikoo ki Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ li.” \v 25 Se bakɛ to lijiŋ mfwaa mumkpaŋ, tee li Mfɔŋ Hɛrɔ le, “Ŋwɛkɔɔ le ɔ nyɛ mi kikoo ki Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ li dɛɛni fɛ kintɛkɛ-ɛ.” \v 26 Mfɔŋ woo lɛ, yi kwi wu ŋge. Se nuuŋ le, si tɛ̀ chini limfwe li bɛniiŋ bɛ tɛ̀ nuuŋ fɛ tsɔnɔ-ɔ, tɛ̀ wɛki yɛ le tuu fiiki jɛ ye yi bee tee li ŋwaŋ wulu-u kɛ. \v 27 Se biee toŋ nchindaa we mfwaa mumkpaŋ le gɛɛŋ bɛ bɛ kikoo ki Jɔɔŋ lɛ. Gɛɛŋ li yih yi ncha-a, ka kikoo ki Jɔɔŋ lɛ, \v 28 Bɛ bɛ ki fɛ kintɛkɛ-ɛ, bɛ nyɛ li ŋwaakwɛɛŋ wulu-u. Fi, bo gɛɛŋ nyɛ li ni-i. \v 29 Le bɔɔŋ bɛ kintutu-u bɛ Jɔɔŋ lɛ wuki lɛ, be gɛɛŋ be dzɔ gwini chi Jɔɔŋ lɛ be diyɛ. \s Jiso nyɛkɛ bɛniiŋ bɛnchuki bɛtiinu \r (Maacho 14:13-21; Luk 9:10-17; Jɔɔŋ 6:1-14) \p \v 30 Bɔɔŋ bɛ ntoŋ bɛ Jiso tɛ̀ dɛndɛ be kaari be to lijiŋ lɛ wuu, be tee wu biee bichu bi be tɛ̀ fɛ, bɛ bi be tɛ̀ tiifi bɛniiŋ lu li wuu. \v 31 Se dza tee li bee le, “Bɛ yɛɛŋ, beŋ beŋ tɛ̀ gɛɛŋ fɛ kintsii ki bɛniiŋ nuuŋ yɛ fe kɛ-ɛ, tɛ fufɛ niiŋ.” Tɛ̀ tee lɛ kifɛ bɛniiŋ ŋge tɛ̀ bɛɛ fɛ be tɛ̀ nuuŋ, bamu tɛ̀ bɛɛ, bamu karisi. Be tɛ̀ kɛmi yɛ dze yi be nuuŋ mɔɔ be ji biee kɛ. \v 32 Bee be lɛ lɛ ŋgo-o be cheekiyi, be gɛɛŋ fɛ kintsii ki bɛniiŋ tɛ̀ nuuŋ yɛ fe kɛ. \v 33 Se nuuŋ le, bɛniiŋ ŋge tɛ̀ ŋɛŋ nɛɛ be si be giiŋgi, be kɛɛ be, be dza li bintsii li bichu be letini be giiŋgi be soomi be limfwe. Le be gɛɛŋ be fɛsi fe, Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u se fɛsi tɛ̀. \v 34 Le bo lɛ ŋgo ni fɛɛshi li buka, ŋɛŋ kintutu ki bɛniiŋ lɛ turi fe ni mamama, nshiiŋ kɔɔ wu bɛ be, kifɛ be tɛ̀ nuuŋ si nshɔ́ɔŋ yi nuuŋ yɛ bɛ kiŋkiichɛ kɛ. Se bɛchi tiifi be, tiifi be biee ŋge tɛ. \v 35 Le jobɛ bɛchi chi ni chi sechi, bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u kiiŋgi li wuu lichiŋ, be tee li wuu le, “Fɛni fɛɛ fɛbuka mfi gɛɛŋɔ kituŋ, \v 36 gɛɛ bɛniiŋ bani be gɛɛŋ li bito-oŋ bɛ bɛla bɛ tsɛkɛtsɛkɛ, be go biee bi bee bijɛ.” \v 37 Se nuuŋ le Jiso tuu fiee le, “Beŋ kibɛɛ nyɛ yɛɛŋ be fiee be ji.” Be bii li wuu laa, “Ɔ wɛki le tɛ gɔɔŋ bɛdanali gii fɛɛ tɛ go biee bijɛ lu, tɛ bɛ tɛ nyɛ li bee ni?” \v 38 Jiso bii li bee laa, “Nɛ kɛmi baa bibele bimɛ? Gɛnɛ yɛɛŋ nɛ bichɛ.” Le be gɛɛŋ be bichɛ, be tee le, “Tsee yi bibele yɛɛ shiŋ bɛ nsúuŋ fiɛɛtu.” \v 39 Jiso se tee li bɔɔŋ bee bɛ kintutu le be tee le, bɛniiŋ bɛlu shee yɛ li bintutu-u li bintutu-u, li ntsɛɛ li. \v 40 Le bɛniiŋ bɛlu shee yɛ fɛkwiiŋ li bintutu-u gwii gwii li bamu mbaanshiŋ mbaanshiŋ. \v 41 Jiso fi tsée yi bibele yi shiŋ yɛɛ bɛ nsúuŋ yi fiɛɛtu yɛɛ, bichɛ liwe, nyɛ kiyɔɔni li Nyɔ-ɔ, booyɛ nyɛ li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u, be gachɛ li bɛniiŋ bɛlu-u. Se gachɛ tɛ nsúuŋ yi fiɛɛtu yɛɛ li be bɛchu-u. \v 42 Bɛniiŋ bɛchu ji be fukɛ. \v 43 Bɔɔŋ bɛ Jiso bɛ kintutu-u banchɛ muŋkɛ mu bibele mwɛɛ bɛ biŋkɛ bi nsúuŋ lɛ biɛɛ, bi yisɛ bɛŋkaa yoofi ntsɔ bifɛ. \v 44 Bɛniiŋ bɛ tɛ̀ ji bibele bilu tɛ nuuŋ buniŋ kwaa bɛnchuki bɛtiinu. \s Jiso dɛndɛ li dzɔɔ li liwe \r (Maacho 14:22-33; Jɔɔŋ 6:15-21) \p \v 45 Jiso se tee li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u le be lɛ lɛ ŋgo-o be saa be gɛɛŋ limfwe Besaida le shɛ yɛsi bɛniiŋ bɛlu be ni be kuuki. \v 46 Shɛ yɛsi be, dza yɛɛ li ŋkumɛ-ɛ, le lɛkɛ li Nyɔ-ɔ. \v 47 Le lɛkuuŋ jiŋ, ɛ ŋgo wulu tɛ̀ nuuŋ dzɔɔ kintikinti kituŋ, Jiso mɛɛŋ nɛɛ libuka wuu mbiiŋ. \v 48 Ŋɛŋ si bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u gwenini bɛ ŋgo wu chefɛ, kifɛ mbaandze tɛ̀ bɛɛ dze limfwe fɛɛti wu. Ɛ tɛ̀ nuuŋ si lɛ ŋwori lɛ se dza bɛɛ fɛ bee, deŋgi li dzɔɔ li liwe. Tɛ̀ bɛɛ wɛki le ka li bee lichiŋ. \v 49 Le be ŋɛŋ si deŋgi li dzɔɔ li liwe, be beechi le ɛ ŋkuubee. Be waŋ lɛwe, \v 50 kifɛ be bɛchu tɛ̀ ŋɛŋ wu jaaŋ kɔɔ be. Mfwaa mumkpaŋ, Jiso yɔ li bee, tee li bee le, “Kɛmɛ yɛɛŋ shéŋ, ɛ mi. Kiiŋ nɛ ni chɛŋ kɛ.” \v 51 Si wu tee lɛ, se lɛ shee lɛ ŋgo-o bee be, mbaandze wulu biee wu chikɛ. Be nɛŋ ni, bimfimu wondɛ be ni kataraa, \v 52 be ti mɛɛŋ ki kɛɛ kɛ tɛ fiee fi tsee yi bibele yɛɛ tɛ̀ doonchi kii Jiso kɛ kifɛ be tɛ̀ mɛɛŋ ki gwiyɛ kɛ shéŋ yi be kɛ. \s Jiso wɔnchɛ bɛniiŋ bɛ chigɔ-ɔŋ Jɛnɛsarɛ \r (Maacho 14:34-36) \p \v 53 Le be lenchi libɛ be bo kimbɛ ki Jɛnɛsarɛ, be shiŋɛ ŋgo li ŋgemɛ yi dzɔɔ li. \v 54 Le be bo lɛ ŋgo-o, bɛniiŋ kɛɛ Jiso mfwaa mumkpaŋ, \v 55 be bɛchi be letini be giiŋgi li bitoŋ bi fe bichu-u, be busi bɛniiŋ bɛ chigɔ-ɔŋ, be tuuti bɛniiŋ bɛ chigɔ-ɔŋ fɛ bida-aŋ fɛ kintsii kichu ki be woo le Jiso wɛ fe. \v 56 Kintsii kichu ki Jiso gɛɛŋ fe, mɔɔ nuuŋ fɛ kintsii li mɔɔ nuuŋ fɛ kito-oŋ, mɔɔ nuuŋ libuka, bɛniiŋ giki bɛniiŋ bɛ chigɔ-ɔŋ fɛ bɛniiŋ ti taashi. Mfi wu Jiso kɛtɔɔ, be lɛki le gɛɛ be koŋ mɔɔ nuuŋ li wooŋ wu ndu yee. Wi kwikwi wu tɛ̀ kundi, tɛ̀ tɛmi. \c 7 \s Bɛnchi bɛ wiwoŋ \r (Maacho 15:1-9) \p \v 1 Jobɛ chimu Bɛfarasii bɛ bɛniiŋ bamu bɛ tɛ̀ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ dza Jɛrosalɛŋ be bɛ be banchɛ li Jiso-o lichiŋ. \v 2 Be dza be ŋɛŋ bɔɔŋ bɛ kintutu-u bɛ Jiso-o bamu jii biee tsaŋ tii, fi nuuŋ le be ti mɛɛŋ ki tsootsɛ kɛ tsaŋ kɛ.\f + \fr 7:2 \fr*\ft Be tɛ̀ kɛmi le be tsootsɛ tsaŋ yini lɛ dze yi ntsɛ wube wu kwɛɛŋ wɛki.\ft*\f* \v 3 Bɛfarasii mɔɔ Bɛjuu bɛchu tɛ̀ biki nuuŋ ntsɛ wu kwɛɛŋ wu bɛ tee bɛ bee bɛ ŋkosi, le nuuŋ wi tɛ̀ ji biee fuki fɛ mwɛ tsootsɛ tsaŋ nɛɛ si bɛ tɛ̀ shiiŋ bɛ tsootsi nsiŋ kɛ. \v 4 Le nuuŋ wi tɛ̀ ji tɛ fiee fɛ mwɛ koo fɛwaŋ fuki fɛ wu tsootsɛ bikaa bɛ tsaŋ yee lɛ dze yi lu nsiŋ kɛ. Be tuu be feti biee bimu bi ntsɛ wu kwɛɛŋ lɛ ŋge, si ntsootsɛ muka bɛ bibɛɛŋ mɔɔ sháŋ.\f + \fr 7:4 \fr*\ft Biŋwaati bi fichi bimu biɛɛ ɛ bɛ taa fe le, “…mɔɔ bidaŋ bi be tɛ̀ shiiŋ be yimi lu be se jii biee.”\ft*\f* \v 5 Bɛfarasii bɛ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛlu tɛ̀ bii li Jiso laa, “Ɛ kii la fi bɔɔŋ bo bɛ kintutu biki yɛ ntsɛ wu kwɛɛŋ wu bɛtaa bɛsɛŋ bɛ ŋkosi kɛ? Ɛ kii la fi be jii biee tsaŋ tii?” \v 6 Jiso tuu li bee le, “Ɛsaya ntomfɔŋ wu Nyɔ tɛ̀ tee chɛɛŋ kii beŋ le nɛ baa bɛniiŋ bɛ nimi-i. Nɛ feti baa nɛɛ nuuŋ fiee fi bɛ tɛ̀ tsɛɛ, Nyɔ tiiti le, \q1 ‘Bɛniiŋ bani guundi mi nuuŋ bɛ bimfimu, \q1 shéŋ yibe nuuŋ mfiiŋ li mi-i. \q1 \v 7 Be guundi mi nuuŋ li yee li, \q1 kifɛ be dzeti biee bi bɛniiŋ beechi, \q2 be tiifi le ɛ jɛ yɛŋ’. \p \v 8 Ɛ nɛɛ lɛ si nɛ chiiŋgi baa bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ, nɛ kichi nuuŋ bɛ bɛniiŋ gɛɛ.” \v 9 Jiso se tee li bee le, “Nɛ gbɛŋgi nɛ kii faŋu bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ le se nɛ ni nɛ biki nuuŋ bɛnɛ. \v 10 Fi fiɛɛ ɛ Mɔɔsɛ tɛ̀ tee le, ‘Yooki chaa bee na.’ Tuu tee tɛ le, ‘Ɛ wi gaa tee kɛ ni, bɛ wo mwɛ dududu.’ \v 11 Se nuuŋ le, nɛ tiiti baa finɛ le, ‘Ɛ wi dza wu tee li tee li kɛ li ni-i le fiee fi bee nuuŋ wu fi tee kɛ ni lu, le fiee filu to fiɛɛ Kɔbaŋ,’ fi nuuŋ le fi to fiɛɛ fiee fi Nyɔ-ɔ, \v 12 kɛ mɛɛŋ yɛ beŋ le dzɔɔ fiee filu fi tee kɛ ni lu kɛ. \v 13 Nɛ feti baa lɛ, nɛ feti jɛ yi Nyɔ tuu fiee fi yee kii ntsɛ wunɛ wu kwɛɛŋ, wu nɛ tiifi bɛniiŋ lu. Biee bimu se biɛɛ tɛ lu ŋge si bini bi nɛ feti.” \s Fiee fi nuuŋ fi liibi wi \r (Maacho 15:10-20) \p \v 14 Jiso dza tuu teeŋ bɛniiŋ le be bɛ, tee li bee le, “Beŋ bɛchu yikɛ yɛɛŋ nɛ woo fiee fi ntiiti, nɛ kɛɛ bujɔŋ. \v 15 Fiee fimu nuuŋ yɛ lu lɛkuuŋ fi nuuŋ fi lɛ li wi-i fi liibi wi kɛ. Ɛ fiee fi buti li wi-i, fi nuuŋ fi liibi wi. [ \v 16 Wi wu kɛmi bintooŋ le woo, mwɛ woo.”]\f + \fr 7:16 \fr*\ft Se nuuŋ le biŋwaati bi fichi bimu kɛmiyɛ kiŋkɛ ki 16 kini kɛ.\ft*\f* \p \v 17 Jiso shɛ bɛniiŋ bɛlu, lɛ li yih, bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bii li wuu kii ŋgaŋgaa chilu. \v 18 Tuu li bee le, “Nɛ kii yɛ biee tɛ ni? Kɛ nɛ kii yɛ le fiee fichu fi wi lisi lɛ wuu wa nuuŋ tɛ biifi wu kɛ ni? \v 19 Fi nuuŋ lɛ, kifɛ fi ti lii yɛ le fi gɛɛŋ nuuŋ li shé-eŋ kɛ, fi sɛchi nuuŋ lɛ shéŋ, fi se dɛndɛ fi bo.” (Si Jiso tɛ̀ tee lɛ, fi se nuuŋ le biee bijɛ bichu biɛɛ waaŋ.) \v 20 Tuu gɛɛŋ limfwe tee le, “Ɛ fiee fi buti li wi-i, fi bifisi mwɛ, \v 21 kifɛ biee bichu bibifi bi wi feti dzɛti nuuŋ li shéŋ yee li. Biee si bɛmbeechɛ bɛ bifi, kii bukwɛɛ, n'yɛ buyi, ŋ'wo wi, ŋgimu bɛ kwɛɛ wi kɛ nyumɛ wi, \v 22 nsɔmfu biee, ŋkɛmɛ tee chi bifi mfɛru kimfi, mfɛru nyɛŋ, ŋkɛmɛ shéŋ yi yɛɛti, mɛŋkooŋ mɛ bɛniiŋ lɛ mɛ bifisɛ, ntsakisɛ yi mɔɔ n'yoomfɛ kiyoomfɛ. \v 23 Biee bibifi bini bichu dzɛti nuuŋ li shéŋ yi wi-i bi se bifisi mwɛ.” \s Shéŋ yi kwɛɛŋ wu tɛ̀ nuuŋ mfondɛ tɛ̀ gɛɛ li Jiso-o \r (Maacho 15:21-28) \p \v 24 Jiso tɛ̀ dza fe, gɛɛŋ kimbɛ ki Tayɛ bɛ Sidɔ-ɔŋ. Le gɛɛŋ le, lɛ li yih, tɛ̀ wɛki yɛ le wi kɛɛ le wɛ lu kɛ. Se nuuŋ le, bɛniiŋ tɛ̀ tuu be kɛɛ. \v 25 Kwɛɛŋ wumu tɛ̀ nuuŋ fe fiana yi tii tɛ̀ nuuŋ li ŋwani wu kwɛɛŋ li. Mfwaa mumkpaŋ si tɛ̀ woo kii Jiso lɛ, se bɛ we li bikaa biee li. \v 26 Kwɛɛŋ wulu tɛ̀ nuuŋ wi wu Grik, tɛ̀ nuuŋ yɛ wi wu Juu kɛ. Bɛ tɛ̀ biɛ wu Fonisha li kwɛɛŋ wu Silia. Si tɛ̀ we lɛ, lɛkɛ Jiso le buu ŋwanɛ kiŋkundi wulu li ŋwani wɛɛ. \v 27 Jiso se tuu li wuu le, “Gɛɛ bɛ saa bɛ nyɛkɛ bɔɔŋ, kifɛ fi mɛɛŋ ki dzɔɔŋ kɛ le bɛ dzɔɔ bijinɛ bi bɔɔŋ lɛ bɛ lɔŋ li bwí kɛ.” \v 28 Kwɛɛŋ wulu se tuu li wuu le, “Ɛ chɛɛŋ baa wɛŋ. Se nuuŋ le, bɔɔŋ ti bɛɛ ɛ be ji biee bwí bɔɔnyi mukɛ mu weyi fɛkwiiŋ.” \v 29 Jiso se tee li wuu le, “Kii fiee fiɔɔ tuu fini, ɔ nuuŋ ɔ gɛɛŋ fio, ŋwanɛ kiŋkundi wulu bee chinɛ li ŋwana kituŋ.” \v 30 Kwɛɛŋ wulu dza giiŋgi fɛ wu kuuŋ, gɛɛŋ ŋɛŋ ŋwani gimi fɛntaa ɛ ŋwanɛ kiŋkundi wulu bo kituŋ. \s Jiso wɔnchɛ kinchiinchii ki wuki biee ki yeti \p \v 31 Jiso dza lɛ kimbɛ ki Tayɛ-ɛ, ka Sidɔŋ ka kimbɛ ki Bitoŋ bi Yoofi-i, to dze lɛ Libɛ chi Galilii. \v 32 Bɛniiŋ bamu tɛ̀ dza be bɛ bɛ wi wumu nuuŋ kinchiinchii tɛ̀ kii yɛ n'yɔru kɛ. Be lɛkɛ Jiso le gɛɛ tsaŋ yee li wuu bwiŋ, wɔnchɛ wu. \v 33 Jiso se dzɔ wu bee wu bo li kintutu linti bebe. Gɛɛ tsaŋ yee li bintooŋ bi wi wulu, kwiyɛ budii, koŋ li nimi chi wi wulu bɛ bu, \v 34 bichɛ liwe, shɔɔŋ,\f + \fr 7:34 \fr*\ft Jiso tɛ̀ shɔɔŋ ni keeti nuuŋ nshiiŋ fɛ wi wulu.\ft*\f* kweeŋ li wuu le, “Ɛfata,” fi nuuŋ le, “Gwiyɛ.” \v 35 Bintooŋ bi wi wulu se gwiyɛ mfwaa mumkpaŋ, nimi chee fuutɛ, bɛchi yeti bujɔŋ. \v 36 Jiso chiinsɛ li bɛniiŋ li le kiiŋ be ni tee li wi-i kɛ. Se nuuŋ le, si tɛ̀ chiinsini lɛ, tuu to nuuŋ fiee fi be yaki be giiŋgi bɛ fi limfwe limfwe. \v 37 Bimfimu tɛ̀ wondini bɛniiŋ ŋge. Be njanji, be tiiti le, “Jiso kii mfɛru biee bichu bujɔŋ. Feti binchiinchi wuki biee, bibere yeti.” \c 8 \s Jiso nyɛkɛ bɛniiŋ bɛnchuki bɛnɛɛ \r (Maacho 15:32-39) \p \v 1 Nɛɛ li jo yɛɛ, kintutu ki bɛniiŋ lɛ tuu ki bɛ ki turi ni mamama. Fi se nuuŋ le be tɛ̀ kɛmi yɛ fiee fijɛ kɛ, Jiso teeŋ bɔɔŋ bee bɛ kintutu tee li bee le, \v 2 “Ŋkɛmɔɔ nshiiŋ fɛ kintutu kini-i, kifɛ be nuuŋ baa tɛɛ be jo taa, fiee fi be nuuŋ be ji se mɛɛŋ yɛ lu kɛ. \v 3 Ɛ mi nchinɛ le be ni be giiŋgi li bɛla bɛ bee, be gɛɛŋ be kwiyɛ bɛ dzeeŋ lɛ dze, kifɛ bamu li bee linti dza baa mfiiŋ.” \v 4 Bɔɔŋ bee bɛ kintutu tuu le, “Wi gii dzɔɔ biee bijɛ libuka luni fɛŋ bi nyɛkɛ ŋwaani bani bɛniiŋ lu?” \v 5 Se bii li bee laa, “Nɛ kɛmi baa tsée yi bibele bi mɛ?” Be tuu le, “Yi yɛɛ mfomɛnyaaŋ.” \v 6 Jiso se tee li kintutu ki bɛniiŋ lɛ kilu le ki shee yɛ fɛkwiiŋ. Ki shee yɛ, dzɔ tsée yi bibele yi mfomɛnyaaŋ yɛɛ, nyɛ kiyɔɔni li Nyɔ-ɔ, booyɛ, nyɛ li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u le be gachɛ li be-e. Be gachɛ. \v 7 Be tɛ̀ kɛmi tɛ munsuŋu mumu niiŋ kwaa. Se tuu dzɔ tɛ, nyɛ kiyɔɔni li Nyɔ-ɔ, tee le be gachɛ li bɛniiŋ bɛlu-u. \v 8 Wi kwi ji fukɛ. Be banchɛ muŋkɛ mu tɛ̀ shɛ, mu yisɛ bɛŋkaa mfomɛnyaaŋ. \v 9 Bɛniiŋ bɛ tɛ̀ ji tɛ̀ nuuŋ si bɛnchuki bɛnɛɛ. \v 10 Se chinɛ be le be ni be kooyi. Lɛ lɛ ŋgo-o mfwaa mumkpaŋ bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u dza be gɛɛŋ bimbe bi Dalmanuta. \s Bɛfarasii tɛ̀ wɛki le Jiso doonchɛ mfiŋ \r (Maacho 12:38-42; 16:1-4) \p \v 11 Bɛfarasii dza be bɛ fɛ Jiso-o, be bɛchi bitɛchinɛ bɛ wu, be tee le fɛ fiee fi doonchi buŋga bu dzɛti liboo. Be tɛ̀ tiiti lɛ le be mɔnchɛ wu. \v 12 Jiso se shɔɔnshɛ ŋge, tee le, “Kiŋgɔkɛ kini wɛki fiee fi doonchi buŋga bu dzɛti liboo le be fɛ la lu? Ntee beŋ chɛɛŋ le kiŋgɔkɛ kini nuuŋ tɛ̀ ŋɛŋ fiee kɛ.” \v 13 Shɛ be, se kaari tuu lɛ lɛ ŋgo-o, lenchi gɛɛŋ liwiŋ lumu lɔɔ. \s Jiso tifi bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u le be ni be dzeti mfi // kii kiŋge ki Bɛfarasii bɛ ki Hɛrɔ-ɔ \r (Maacho 16:5-12) \p \v 14 Jiso tɛ̀ giiŋgi lɛ ɛ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u daayɛ le be dzɔɔ kibele, be tɛ̀ kɛmi nɛɛ nuuŋ tsee mumkpaŋ kwaa lɛ ŋgo-o. \v 15 Se tuu tifi be tiiti le, “Nɛ dzeti yɛɛŋ, mfi kii kishee ki Bɛfarasii mɔɔ ki Hɛrɔ-ɔ.” \v 16 Bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bɛchi be yeti be be kii fiee filu, be tiiti le, “Tiitɔɔ kii kishee kini ni kifɛ tɛ mɛɛŋ baa ki kɛmɛ kɛ kibele kɛ.” \v 17 Jiso kɛɛ fiee fi be tiiti kii fi, bii li bee laa, “Nɛ tiiti kii kibele ki nɛ kɛmi yɛ kɛ kii la? Nɛ mɛɛŋ baa ki ŋɛŋ kɛ biee, mɔɔ le nɛ kɛɛ biee kɛ ni? Fi nuuŋ le bufii bunɛ mɛɛŋ bwɛɛ saa ki gwiyɛ kɛ ni? \v 18 Nɛ kɛmi lii nɛ tɛ ŋɛŋ biee kɛ ni? Nɛ kɛmi bintooŋ nɛ tɛ woo biee kɛ ni? Nɛ kiimi yɛ biee kɛ ni? \v 19 Mfi wu ntɛ̀ mbooyɛ tsée yi bibele shiŋ bɛniiŋ bɛnchuki bɛtiinu ji, nɛ tɛ̀ banchɛ biŋkɛ bi tɛ̀ shɛ bi yisɛ bɛŋkaa bɛ mɛ?” Be tuu le, “Yoofi ntsɔ bɛfɛ.” \v 20 Tuu bii li bee laa, “Kii tsée yi mfomɛnyaaŋ yi bɛniiŋ bee be ji bɛnchuki bɛnɛɛ, nɛ bee nɛ banchɛ biŋkɛ bi shɛ bi yisɛ bɛŋkaa bɛ mɛ?” Be tuu le, “Mfomɛnyaaŋ.” \v 21 Se bii li bee laa, “Nɛ mɛɛŋ baa ki kɛɛ kɛ biee ni?” \s Jiso gwiyɛ lii yi kinyɛɛ li kitoŋ ki Besaida-a \p \v 22 Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u tɛ̀ lenchi be bo Besaida, bɛniiŋ bamu bɛ bɛ kinyɛɛ kimu lɛ wuu be lɛkɛ le koŋ li ki-i le wɔnchɛ ki. \v 23 Jiso kɛmɛ ki li kibɛnɛ-ɛ, dzɔ ki bee ki bo li kitoŋ kilu-u. Kwiyɛ budii li lii yi ki-i, gɛɛ tsaŋ li ki bwiŋ bii li ki-i laa, “Ɔ ŋɛŋgɔɔ biee ni?” \v 24 Kinyɛɛ kilu tsaaki lii liwe, ki bichɛ ki tee le, “Ŋiŋgɔɔ bɛniiŋ jibi jibi be deŋgi be nuuŋ si biti.” \v 25 Jiso tuu gɛɛ tsaŋ li lii yi wi wulu-u, mwɛ bichɛ fwiiŋ, lii yee woo, ŋɛŋ biee bichu bujɔŋ. \v 26 Jiso se tee li wuu le, “Ɔ giiŋgi fio fɛkuuŋ, si ɔ giiŋgi lɛ kiiŋ ɔ ni tuu ɔ lɛ li kito-oŋ kɛ.” \s Pita tɔ le Jiso nuuŋ Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ \r (Maacho 16:13-20; Luk 9:18-21) \p \v 27 Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u dza fe be giiŋgi li bitoŋ bi kimbɛ ki Kasaria Filipi. Le be ni be giiŋgi, se bii li bee laa, “Bɛniiŋ kweŋgi le nuuŋ noo?” \v 28 Be tuu le, “Bɛniiŋ bamu kweŋgi baa le ɛ wɛ Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ, bamu le Ɛlaja, bamu se kweŋgi le ɔ nuuŋ ntomfɔŋ wu Nyɔ wumu.” \v 29 Se fiiki bii li bee laa, “Nɛ kweŋgi finɛ le nnuuŋ noo?” Pita tuu le, “Ɔ nuuŋ Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ.” \v 30 Jiso chiinsɛ li bee le kiiŋ be ni mɔŋ be tee fini li wi kii wu kɛ. \s Jiso tee kii ŋwaani kwe yi gii kwi \r (Maacho 16:21-28; Luk 9:22-27) \p \v 31 Bɛchi tiifi bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u tiiti kii yi yee le, “Ŋwanɛwi kɛmi le ŋɛŋ bumfa ŋge, bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ bɛ bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa mɔɔ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ se faaŋ wu. Be gii be wo wu, ke bo jo taa kaari bo li kwe-e.” \v 32 Tɛ̀ tiiti biee bini li bee ni gbanaa. Pita se dzɔ wu bee wu cheekiyi, bɛchi wami wu li fiee filu-u. \v 33 Jiso fiiki yi, bichɛ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u, waŋ Pita tee le, “Dza mi lii Sataŋ! Ɔ lemi yɛ lɛ kimbɛ ki Nyɔ-ɔ kɛ. Ɔ lemɔɔ nuuŋ lɛ ki wiwo-oŋ.” \p \v 34 Se teeŋ kintutu ki bɛniiŋ lɛ bɛ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u, tee li bee le, “Ɛ wi wɛki le ni biki mi, kɛ kɛmɔɔ le faaŋ yi yee, too kintaaŋ kee se biee mi. \v 35 Nɛ kɛɛ le wi wu bachi ntsɛ we kii ni la, kɛ gii nɛɛ lɛɛ wu. Se nuuŋ le, wi wu lɛɛ ntsɛ we kii mi mɔɔ kii ntoŋ wu dzeeŋ kɛ banchɔɔ ntsɛ wulu bu banchɛ. \v 36 Ɛ bɛ banchɛ nshɛ yini chichi bɛ nyɛ li wi wu ji, wu tuu wu lɛɛ ntsɛ we, mbeŋ wulu ni nuuŋ la? \v 37 Fiee fi wi nuuŋ go fiana yee lu nuuŋ la? \v 38 Nɛ kɛɛ le ɛ wi kɛmi buya bu biee yɛ mi mɔɔ jɛ yɛŋ lɛnti lɛ kiŋgɔkɛ ki bifisi biee kini-i kɛ wɛ si wi wu chiiŋgi li nyumi kɛ kwɛsi tuu buti jii bukwɛɛ lɛ kuuŋ, mwɛ kɛɛ le Ŋwanɛwi gii naa kɛmɛ buya bɛ mwɛ tɛ mfi wu kaari wu bɛ lɛ bunɔŋa bu Tee lɛ bɛ bɛnchindaa bɛ Nyɔ bɛ wuuti.” \c 9 \p \v 1 Jiso tuu tee li bee le, “Ntee beŋ chɛɛŋ le, bɛniiŋ bamu lemi baa fɛni bɛ nuuŋ tɛ̀ naa woo kintsi ki kwe-e fuki fɛ be ŋɛŋ bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ si bu bɛɛ bɛ buŋga bu buu nsiŋ kɛ.” \s Mfisɛ yi Jiso fiiki \r (Maacho 17:1-13; Luk 9:28-36) \p \v 2 Le jo ka busɔɔ, Jiso dzɔ Pita bee Jeeŋ mɔɔ Jɔɔŋ bee be miri be gɛɛŋ li ŋkumɛ wumu wu ŋgweeŋ li, be gɛɛŋ be nuuŋ fe bebe. Be dza be ŋɛŋ si mfisɛ yi Jiso fiiki lɛ be lii, \v 3 ndú yee nɛɛŋ, yi miɛŋini yi yɛki si nuuŋ wi tsootsɛ laaŋkwiiŋ yi nɛɛŋ. \v 4 Be dza be ŋɛŋ si Ɛlaja bee Mɔɔsɛ busɛ, be yeti bɛ Jiso. \v 5 Pita se dza tee li Jiso-o le, “Wi wu ntiifɛ wu nyɔŋa, fi dzɔɔŋ fiɛɛ si tɛ baa fɛni ni. Gɛɛ tɛ gwaŋ bigɔɔnu bitɛɛtu, kimu ni ki nuuŋ ko, kimu ki Mɔɔsɛ, kimu se ni ki nuuŋ ki Ɛlaja-a.” \v 6 Tɛ̀ tiiti lɛ kifɛ jaaŋ tɛ̀ kɔɔ be ŋge tɛ tuu le kɛɛ fiee fi nuuŋ tee kɛ. \v 7 Nɛɛ si tɛ̀ mɛɛŋ yeti lɛ, kikuŋ dza ki shee ki baanyɛ be, jɛ se yɔ li kikuŋ kilu linti le, “Wuni nuuŋ Ŋwanɛŋ wu shéŋ. Nɛ wuki yɛɛŋ li wuu.” \v 8 Le be tuu bichi lɔɔ, be ti mɛɛŋ tuu kɛ le be ŋɛŋ bɛniiŋ bɛlu kɛ, be ŋɛŋ nɛɛ nuuŋ Jiso kwaa. \p \v 9 Le be dza li ŋkumɛ wulu-u be beki, Jiso chiinsɛ li bee le kiiŋ be ni tee fiee fi be ŋɛŋ li wi-i fuki fɛ Ŋwanɛwi bo li kwe-e nsiŋ kɛ. \v 10 Be woo lɛ be kiri lɛ be shéŋ, be tɛti maa li yi yi bee laa mbochu li kwe-e wuni nuuŋ la le. \v 11 Be se dza be bii li wuu laa, “Ɛ kii la fi bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi kweŋgi le Ɛlaja kɛmi le saa bɛ se Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ se bɛ?” \v 12 Jiso tuu li bee le, “Fi fiɛɛ chɛɛŋ le Ɛlaja gii naa saa bɛ nachɛ biee bichu bi to si bi tɛ̀ nuuŋ. Se nuuŋ le, ɛ kii la fi bɛ tɛ̀ tsɛɛ le Ŋwanɛwi kɛmi le naa ŋɛŋ bumfa ŋge, bɛniiŋ se faaŋ wu? \v 13 Se nuuŋ le, ntee beŋ le Ɛlaja bɛɛɔ kituŋ, bɛniiŋ se fɛ baa fiee fi be kɔŋgisi bɛ wu. Fi fiɛɛ si bɛ tɛ̀ tsɛɛ kii wu.” \s Jiso tɛ buu fiana yi tii li ŋwaŋ wumu \r (Maacho 17:14-21; Luk 9:37-43a) \p \v 14 Le Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bɔɔ be bo fɛ bɔɔŋ bɛ kintutu-u bamu tɛ̀ nuuŋ, ŋɛŋ ɛ kintutu ki bɛniiŋ lɛ ŋge kɛnɛ be, bɛniiŋ bamu bɛ tɛ̀ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ tɛchini biee bee be. \v 15 Mfwaa mumkpaŋ, si kintutu kichu tɛ̀ ŋɛŋ Jiso lɛ, ki dzakɛ ŋge, ki letɛ ki gɛɛŋ ki yɛsi wu. \v 16 Bii li bee laa, “Nɛ tɛchini biee bɛ be kii la?” \v 17 Wi tɛ̀ tuu li wuu li kintutu kɛɛ linti le, “Wi wu Ntiifɛ, mbee mbɛ bɛ ŋwanɛŋ fɛ wɛ-ɛ kifɛ fiana yimi yɛɛ li wuu bwiŋ, yi ti feti wi to kibere. \v 18 Fiana yilu bɛɛ yi choofi wu yi tundi wu fɛkwiiŋ, bɛfuu buti wu lɛ wa, bɛkini bige, dzɛti nɛchi. Mi nteeɔ le bɔɔŋ bo bɛ kintutu-u buu fiana yilu, be mɔŋ nsiŋ.” \v 19 Le Jiso woo lɛ, tee li bee le, “E ee! Kiŋgɔkɛ ki mɛɛŋ ki gɛɛ kɛ shéŋ li Nyɔ-ɔ kɛ kini. Ŋgii nuuŋ tɛɛbeŋ ŋgɛɛŋ mbo buŋ? Ŋgii ŋkaŋ shéŋ bɛ beŋ ŋgɛɛŋ mbo buŋ? Bɛ yɛɛŋ bɛ ŋwaŋ wulu fɛni nɛ nyɛ li mi-i.” \v 20 Be se dzɔ ŋwaŋ wulu be bɛɛ bɛ wu fɛ Jiso-o. Le fiana yilu ŋɛŋ Jiso, yi biee yi chofi ŋwaŋ wulu mfwaa mumkpaŋ we fɛkwiiŋ biŋgisi fe, bɛfuu buti wu lɛwa. \v 21 Jiso bii li te ŋwaŋ wulu-u laa, “Fiee fini tɛ̀ bɛchi mfi wu la?” Tuu le, “Fi tɛ̀ bɛchi fɛ tɛ̀ mɛɛŋ bwi. \v 22 Fiana yilu bachɛ yɛɛ wu li kiŋga-a li kiŋga-a fɛ wi-i mɔɔ lidzɔɔ, yi leki le yi wo wu. Ɔɔ nuuŋ ɔ fɛ fiee, nlɛkɔɔ wɛ, ɔ kɔɔ nshiiŋ bɛ bee, ɔ fi bee.” \v 23 Jiso bii li wuu laa, “Le nnuuŋ mfɛ fiee ni? Nuuŋ mfɛ fiee fichu li wi wu gɛɛ shéŋ li mi-i.” \v 24 Mfwaa mumkpaŋ te ŋwaŋ wulu waŋ lɛwe ŋge le, “Mi ŋgɛɛɔ shéŋ li Nyɔ-ɔ. Fɛrɛ ntuu ŋgɛɛ yaa lɛ.” \v 25 Le Jiso ŋɛŋ si kintutu ki bɛniiŋ lɛ letini ki bɛɛ ki banchi fɛ tɛ̀ nuuŋ, waŋ fiana yi tii yilu, tee le, “Wɛ, fiana yi tii yini yi feti ŋwaŋ wuni tɛ̀ yɔ kɛ tɛ woo biee kɛ, ntiitɔɔ li wɛ-ɛ le, bochɛ li ŋwaŋ wuni-i, ɔ gɛɛŋ. Kiiŋ ɔ ni tuu ɔ lɛ li wuu kɛ.” \v 26 Fiana yilu waŋ lɛwe ŋge, yi ka yi chofi ŋwaŋ wulu, yi toŋ fɛkwiiŋ lɛ dze yi bifi, yi bo li wuu bwiŋ. Giŋ fɛkwiiŋ si gwini chi wi lɛ. Le bɛniiŋ ŋge ŋɛŋ lɛ, be tee le, “Wu kwiɔ kituŋ!” \v 27 Jiso kɛmɛ wu li kibɛnɛ-ɛ tsaaki wu leŋ we. \p \v 28 Le Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u gɛɛŋ be lɛ li yih, be bii li wuu lɛ jiŋ lɛ jiŋ laa, “Ɛ kii la fi tɛ̀ bee tɛ̀ mɔŋ nsiŋ le tɛ̀ buu ŋwanɛŋ kiŋkundi wulu?” \v 29 Tuu li bee le, “Fiee fi nuuŋ fi buu ŋwaani wuni nchindaa nuuŋ nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ kwaa. Nuuŋ fiee fimu fi chichi tɛ̀ buu wu kɛ.” \s Jiso tuu tee kii ŋwaani kwe yi gii kwi \r (Maacho 17:22-23; Luk 9:43b-45) \p \v 30 Be tɛ̀ dza fe be ka dze yi Galilii, ɛ Jiso tɛ̀ wɛki yɛ le wi kɛɛ kɛ, \v 31 kifɛ tɛ̀ deŋgi tiifi bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u. Tɛ̀ tiifi be le bɛniiŋ gii be nyɛ Ŋwanɛwi li tsaŋ yi bɛniiŋ li be wo wu. Ke bo jo taa, bo li kwe-e. \v 32 Le tee lɛ, be ti mɛɛŋ ki kɛɛ kɛ fiee fi tɛ̀ tiiti kɛ, kifɛ be tɛ̀ chɛndi mbifu li wuu. \s Wi wu nyɔŋa nuuŋ noo? \r (Maacho 18:1-5; Luk 9:46-48) \p \v 33 Be gɛɛŋ be bo Kapanuŋ, le be lɛ be ni be nuuŋ li yih, Jiso bii li bee laa, “Nɛ bee nɛ tɛchini biee lɛ dze kii la?” \v 34 Be ba nshiiŋ, kifɛ be tɛ̀ deŋgi lɛ dze be tɛchini li yi yi bee laa wi wu limfwe nuuŋ noo le. \v 35 Jiso shee fɛkwiiŋ, teeŋ bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ baa tee li bee le, “Ɛ wi wɛki le ni nuuŋ wi wu limfwe, kɛ kɛmi le dzɔɔ yi yee le wɛ wi wu kinshiiŋgi mɔɔ wi wu nindi li bɛniiŋ bɛchu-u.” \v 36 Le tee lɛ, dzɔ ŋwaŋ wu bwi leeki lɛ bee lɛnti, tuu dzɔ too wu bɔ tee li bee le, \v 37 “Ɛ wi fi ŋwaŋ si wuni li bukooŋ bwe-eŋ, kɛ wu fiɔ nuuŋ mi. Wi wu fi mi, kɛ mɛɛŋɔ ki fi kɛ nuuŋ mi kwaa kɛ, wu fiɔ nuuŋ wi wu toŋ mi.” \s Ɛ wi baanini yɛ wɛ kɛ, kɛ mwɛ fɛɛfɔɔ wɛ \r (Luk 9:49-50) \p \v 38 Jɔɔŋ tee li wuu le, “Wi wu Ntiifɛ, tɛ̀ bee tɛ̀ ŋɛŋ wumu teenyi bukooŋ bwo se busi bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i li bɛniiŋ li, tɛ̀ loosɛ wu, kifɛ nuuŋ yɛ wi wusɛŋ wu kintutu kɛ.” \v 39 Se nuuŋ le, Jiso tɛ̀ tuu li bee le, “Nɛ loosɛ kɛ ŋwaani wɛɛ wi kɛ. Nɛ kɛɛ le ɛ wi feti mfiŋ teenyi bukooŋ bweŋ, kɛ mwɛ nuuŋ yɛ wi wu nuuŋ tuu ni baanini mi kɛ. \v 40 Ɛ wi gwii yɛ bɛ bee kɛ, kɛ mwɛ fɛɛfɔɔ bee. \v 41 Ntee beŋ chɛɛŋ le, ɛ wi nyɛ mɔɔ nuuŋ fika fi dzɔɔ lɛ li be-eŋ le nɛ woŋ kifɛ bɛ teenyi baa beŋ le bɛniiŋ bɛ Krai lɛ, kɛ nuuŋ mwɛ tɛ̀ naa foo kinderi kee lɛ dzé chichi-i kɛ.” \s Biee bi nuuŋ bi fɛ bɛniiŋ se ni be feti biee bibifi \r (Maacho 18:6-9; Luk 17:1-2) \p \v 42 Jiso tuu tee le, “Ɛ wi fɛ ŋwaŋ mumkpaŋ li kintutu ki bɔɔŋ bɛ bwi bɛ gɛɛ shéŋ li mi-i bani we li bibifi-i, kɛ fi dzɔɔŋ fiɛɛ le wɛɛ wi-i le bɛ shiiŋɛ jeni chi nɔŋa li kimi kee li, bɛ bachɛ wu li dzɔɔ yi nyɔŋa. \v 43-44 Fi tuu fi nuuŋ le, ɛ kibɛnɛ ko feti le ɔ ni ɔ feti bubiɛɛ, ɔ sondɛ kibɛnɛ kilu. Fi dzɔɔŋ le ɔ lɛ li ntsɛ wu kimakɛ-ɛ bɛ kibɛnɛ kiŋkɔsi, yɛki fɛ ɔ nuuŋ ɔ ni ɔ nuuŋ bɛ bibɛnu bio bichu ɔ tuu ɔ gɛɛŋ fɛ wi wu kimakɛ-ɛ wu duti nyimu nsiŋ.\f + \fr 9:43-44 \fr*\ft Biŋwaati bi fichi bimu taa fini bi tuu bi taa tɛ lɛjiŋ lɛ 46 le, “Kintsii kini nuuŋ ki bimuunu jii bɛniiŋ fe, se wi tɛ naa nyiŋ fe kɛ.”\ft*\f* \v 45-46 Ɛ kikaa ko feti le ɔ ni ɔ feti bubiɛɛ, ɔ sondɛ kikaa kilu. Fi dzɔɔŋ le ɔ lɛ li ntsɛ wu kimakɛ-ɛ ɔ mɛndi, yɛki le ɔ kɛmɛ bikaa bichu bɛ se lɔŋ wɛ fɛ wi wu kimakɛ-ɛ. \v 47 Ɛ lisi cho feti le ɔ ni ɔ feti bubiɛɛ, ɔ buu lisi chilu. Fi dzɔɔŋ le ɔ lɛ li bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ bɛ lisi chimumkpaŋ, yɛki fɛ ɔ ni kɛmɛ lii chichi, bɛ se lɔŋ wɛ fɛ wi wu nyɔŋa-a. \v 48 Kintsii kini nuuŋ ki bimuunu jii bɛniiŋ fe bi tɛ naa kwi kɛ, wi tɛ̀ naa nyiŋ fe kɛ. \v 49 Nɛ kɛɛ le wi gii naa wu mɔŋ wi kwikwi nɛɛ si bɛ ti kusi fiee bɛ ntɔŋ lɛ. \v 50 Ntɔŋ ti nuuŋ fiee fi dzeeŋ, fi se fiɛɛ le, ɛ me to n'yikɛ nsiŋ, ɔ gii ɔ geeŋ bɛ me se me kaari me yikɛ? Nɛ nuuŋ yɛɛŋ si ntɔŋ mɛ yiki, wi bee wi se ni be nuuŋ li mbɛɛŋgii li.” \c 10 \s Kii ŋkoŋu bɛ kwɛɛŋ \r (Maacho 19:1-12; Luk 16:18) \p \v 1 Jiso se dza fe, gɛɛŋ kimbɛ ki Judiya-a, lenchi Dzɔɔ yi Joodaaŋ gɛɛŋ luwiŋ. Bintutu bi bɛniiŋ lɛ tuu bi banchi bi bɛɛ lɛ wuu, tiifi be nɛɛ si tɛ̀ shiiŋ tiifi. \v 2 Bɛfarasii dza be bɛ le be mɔnchɛ wu, be bii li wuu laa, “Nchi beŋ le nuuŋ wi kooŋ bɛ kwɛsi ni?” \v 3 Jiso kaari bii tɛ li bee laa, “Mɔɔsɛ tɛ̀ nyɛ nchi le nɛ ge la?” \v 4 Be tuu le, “Mɔɔsɛ tɛ̀ gɛɛ le nuuŋ wi kooŋ bɛ kwɛsi. Ɛ kuŋgi lɔɔ, tsɛɛ kiŋwaati ki doonchi le wu kooŋɔ bɛ wu, nyɛ li wuu.” \v 5 Jiso tuu li bee le, “Tɛ̀ nuuŋ kii bikoo binɛ bi tɛɛmɛ bi Mɔɔsɛ tɛ̀ tsɛɛ nchi wuni li be-eŋ. \v 6 Se nuuŋ le, tɛ̀ nuuŋ fɛmbɛɛchɛ-ɛ mfi wu Nyɔ tɛ̀ tɔŋ biee, tɛ tɔŋ nuuŋ nyuŋ bee kwɛɛŋ. Si tɛ̀ tɔŋ lɛ, tee le, \v 7 ‘Ɛ kii fini fi nyuŋ gii shɛ tee bee ni taashɛ bee kwɛsi, \v 8 be bɛfɛ se to wi mumkpaŋ.’ Nɛɛlɛ, be mɛɛŋ yɛ bɛniiŋ bɛfɛ kɛ, be baa dɛɛni wi mumkpaŋ. \v 9 Fi se nuuŋ le, fiee fi Nyɔ taashɛ, kiiŋ wi ni mɔŋ ŋgatinɛ kɛ.” \p \v 10 Le Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u gɛɛŋ be ni be nuuŋ li yih, be ka be bii li wuu kii fiee filu. \v 11 Tuu li bee le, “Mɔɔ nuuŋ noo wu kooŋ bɛ kwɛsi wu dzɔ wumu, kɛ wu fɛɔ bubiɛɛ li kwɛsi-i li ŋgimu bɛ kwɛɛŋ wumu-u. \v 12 Ɛ kwɛɛŋ bo li nyumi-i, wu gɛɛŋ wu giŋ bɛ nyuŋ wumu, kɛ wu fɛɔ bubiɛɛ li nyumi-i li ŋgimu bɛ nyuŋ wumu-u.” \s Jiso tiiŋ mwɛ li bɔɔŋ bɛ bwi \r (Maacho 19:13-15; Luk 18:15-17) \p \v 13 Bɛniiŋ tɛ̀ dza be bɛɛ bɛ bɔɔŋ lɛ Jiso-o le koŋ li bee, bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u wami be. \v 14 Le Jiso ŋɛŋ lɛ, shéŋ tɔŋ wu, tee li bee le, “Gɛɛ yɛɛŋ bɔɔŋ bɛ bwi ni be bɛɛ lɛ mi-i, nɛ baŋgɛ kɛ be kɛ, kifɛ bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ bwɛɛ nuuŋ li bɛniiŋ si bani-i. \v 15 Ntee beŋ chɛɛŋ le, ɛ wi mɛɛŋ ki fi kɛ bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ si ŋwaŋ wu bwi kɛ, mwɛ tɛ naa mɔɔ lɛ lɛ bumfɔŋ bulu-u kɛ”. \v 16 Si tɛ̀ tee lɛ, dzeti be kokini li guu, giki tsaŋ li bee, tiŋi mwɛ li bee. \s Jiso bee wi wu kwa \r (Maacho 19:16-30; Luk 18:18-30) \p \v 17 Jiso dza le giiŋgɔ, wi wumu letɛ bɛ toŋ núŋ wu lii bii li wuu laa, “Wi wu Ntiifɛ, wɛ wu wi wu dzeeŋ, fiee fi ŋkɛmi le mfɛ nse ŋkɛmɛ ntsɛ wu kimakɛ nuuŋ fi la?” \v 18 Jiso bii li wu laa, “Ɔ teenyi mi le wi wuu dzeeŋ kii la? Wi nuuŋ yɛ lu wu nuuŋ wi wu dzeeŋ kɛ. Ɛ nɛɛ Nyɔ kwaa yi nuuŋ wi wu dzeeŋ. \v 19 Mɔɔ ɔ kiiɔ bɛnchi bɛ nuuŋ le, ‘Kiiŋ ɔ ni wo wi kɛ, kiiŋ ɔ ni giiŋ bɛ kwɛɛ wi kɛ, kiiŋ ɔ ni yi biee kɛ, kiiŋ ɔ ni leŋ lɛ nsa wu binsɛɛ lɛ lɛjiŋ kɛ, kiiŋ ɔ ni fɛ kimfi kɛ, mɔɔ le ɔ ni ɔ guundi chaa bɛ na?’” \v 20 Wi wulu tuu li Jiso-o le, “Wi ntiifɛ, bɛnchi bani bɛchu ntɛ mbɛchi ŋkichi be mɛɛŋ sɔɔnɛwi.” \v 21 Jiso bichɛ wu ni fwiiŋ, kɔɔŋgi wu, tee li wuu le, “Fiee shɛ fiɛɛ fimumkpaŋ fi ɔ mɛɛŋɔ ɔ fɛ. Gɛnɛ ɔ kabɛ biee bi ɔ kɛmi bichu, ɔ gachɛ kwa wulu li bɛniiŋ bɛ kifoo lɛ, ɔ se kɛmɛ bulofu nuuŋ liboo. Ɔɔ fɛ lɛ, ɔ se bɛ ɔ ni ɔ biki mi.” \v 22 Le Jiso tee lɛ, wi wulu woo, soo bilii, fiiki yi yee dza giiŋgi nshiiŋ nshiiŋ, kifɛ tɛ̀ kɛmi kwa ŋge. \p \v 23 Jiso dza fiiki yi bichɛ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u, tee li bee le, “Fi gii fi tɛmi ŋge le bɛniiŋ bɛ kwa lɛ li bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ.” \v 24 N'yɔru wulu fieeŋgi bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u. Jiso tuu tee li bee le, “Bɔɔŋ beŋ, fi tɛɛmi ŋge fɛ wi-i\f + \fr 10:24 \fr*\ft Biŋwaati bi fichi bimu kɛmi fɛni le, “Li wi wu gɛɛ bufii li kwa…”\ft*\f* le lɛ li bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ! \v 25 Fi fiɛɛ tsɛkɛ fɛ kikuŋ nuuŋ ki lɛ lɛ fiooŋ yi nsara-a yɛki fɛ wi wu kwa nuuŋ lɛ li bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ.” \v 26 Be woo lɛ fi se fieeŋgi be ŋge, be tuu be njanjɛ be tee le, “Ɛ fi nuuŋ lɛ, noo se naa bo lu?” \v 27 Jiso kaari bichɛ be, tee le, “Fini nuuŋ fi yaa wiwoŋ, se nuuŋ le fi tɛ̀ nyɛ tɛ yaa Nyɔ kɛ, kifɛ Nyɔ nuuŋ yi fɛ fiee fichu.” \v 28 Pita se dza tee li Jiso-o le, “Bichɛ ɔ ŋɛŋ, tɛ chinɛ baa biee bichu tɛ tuu tɛ biki wɛ.” \v 29 Jiso tuu li wuu le, “Ntee wɛ chɛɛŋ le, wi nuuŋ yɛ lu wu chinɛ yih ye, kɛ bɛŋwaani, kɛ dzɛ́mi yee, kɛ ni, kɛ tee, kɛ bɔɔŋ bee, kɛ yɛ́h yee, le wu chinɔɔ kii mi mɔɔ ntoŋ wu dzeeŋ wu kii Nyɔ, \v 30 wu nuuŋ tɛ nuuŋ le kɛmɛ yih mɔɔ bɛŋwaani, mɔɔ dzɛmi, mɔɔ bɛni, mɔɔ bɔɔŋ, mɔɔ yɛ́h li ntsɛ wu dɛɛni foo ŋkɛmɛ kiŋga gwii siŋ kɛ. Bɛniiŋ gii be tuu be ni be biindi tɛ bikaa lɛ wuu jiŋ, ke tuu nuuŋ li mfi wu ntsɛ wu bɛɛ li, nɛ kɛmɛ ntsɛ wu kimakɛ. \v 31 Se nuuŋ le, bɛniiŋ ŋge bɛ nuuŋ limfwe dɛɛni gii be nuuŋ lɛjiŋ, bɛ ŋge bɛ nuuŋ lɛjiŋ dɛɛni to limfwe.” \s Jiso tuu tee kiŋga kitɛɛtɛ kii kwe ye \r (Maacho 20:17-19; Luk 18:31-34) \p \v 32 Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u dza be dzɔ dze, be yɛki Jɛrosalɛŋ tuuti mbaaŋ. Bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u tɛti maa. Bɛniiŋ bɛ tɛ̀ biki wu, tɛ̀ kɛmi chɛnɛ. Jiso tuu dzɔ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ baa bee be cheekiyi se tuu tiiti be fiee fi gii fi ka bɛ wu. \v 33 Tee li bee le, “Yikɛ yɛɛŋ nɛ woo, tɛ yɛki baa tɛ giiŋgi Jɛrosalɛŋ bɛ giiŋgi baa bɛ nyɛ Ŋwanɛwi li tsaŋ yi bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa mɔɔ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ, be saa wu be sondɛ le be wo wu, be nyɛ wu li tsaŋ yi bito-oŋ, \v 34 be ni be choosi wu, be kwiyi wu bɛ budii, be ni be tuki wu, be se wo wu, ke bo jo taa, bo li kwe-e.” \s Jeeŋ bee Jɔɔŋ lɛkɛ bintindu bi nɔŋa bi nɔŋa li Jiso-o \r (Maacho 20:20-28) \p \v 35 Jeeŋ bee Jɔɔŋ bɛ tɛ̀ nuuŋ bɔɔŋ bɛ Dzɛbɛdii dza be kiŋgi be bɛ Jiso limfwe be tee li wuu le, “Wi wu Ntiifɛ, fiee fiɛɛ lu fi tɛ wɛki le ɔ fɛ li bee li.” \v 36 Jiso bii li bee laa, “Nɛ wɛki le mfɛ la li be-eŋ?” \v 37 Be tuu le, “Tɛ wɛki baa le ke mfi wuɔ shee li kabara wu bunɔŋa bwo-o, tɛ shee li bintindu-u bi nɔŋa bi nɔŋa, wi wumu lɛ kibɛnɛ ko ki kigɔŋɛ-ɛ, wumu lɛ kibɛnɛ ki kimɛsɛ-ɛ.” \v 38 Se nuuŋ le, Jiso tɛ̀ tuu li bee le, “Nɛ kii yɛ fiee fi nɛ biiti kɛ. Nuuŋ nɛ woŋ fika fi ŋgɛ-ɛ fi ŋgii ŋ'woŋ, kɛ nɛ lɛ li ŋwaani ŋgɛ wu nyɔŋa wu ŋgii nlɛ wuni ni?” \v 39 Be tuu li wuu le, “Tɛ nuuŋ tɛ fɛ.” Jiso tee li bee le, “Nuuŋ nɛ woŋ fika fi ŋgɛ-ɛ fi ŋgii ŋ'woŋ, kɛ nɛ lɛ tɛ ŋwaani ŋgɛ wu nyɔŋa wu ŋgii lɛ lu wuni. \v 40 Se nuuŋ le li nshewu lɛ kibɛnɛ keŋ ki kigɔŋɛ-ɛ kɛ lɛ ki kimɛsɛ-ɛ nuuŋ yɛ kintsii keŋ le nyɛ li wi-i kɛ. Bintsii bilu biɛɛ li bɛniiŋ bɛ bɛ nachɛ li bee.” \v 41 Le kiŋkɛ ki bɔɔŋ bɛ kintutu-u bɛ Jiso bɛ yoofi baa tuu be woo kii fiee filu shéŋ tɔŋ be bɛ Jeeŋ bee Jɔɔŋ. \v 42 Jiso se teeŋ be bɛchu be bɛ, tee li bee le, “Mɔɔ nɛ kii baa le bɛniiŋ bɛ sɛki tɛɛŋ yimi ti shiiti li bɛniiŋ bɛbee bɛ bito-oŋ, bɛniiŋ bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛbee doonchi buŋga lɛ bee lɛwe ni? \v 43 Fiɛɛ kɛmi yɛ le fi ni fi nuuŋ li be-eŋ linti kɛ. Wi wu wɛki le ni nuuŋ wi wu nyɔŋa lɛ be-eŋ lɛnti kɛmi le ni nuuŋ wi nindi li be-eŋ bu nimu. \v 44 Wi wu wɛki le ni nuuŋ wi wu limfwe li be-eŋ linti, kɛ kɛmɔɔ le ni nuuŋ mfwa wu wi kwikwi. \v 45 Nɛ kɛɛ le Ŋwanɛwi ti mɛɛŋ ki bɛ kɛ le bɛniiŋ ni be nindi li wuu kɛ. Tɛ̀ bɛ nuuŋ le niŋ li bɛniiŋ li, nyɛ ntsɛ we soo bɛniiŋ ŋge li tsaŋ yi kwe-e.” \s Jiso gwiyɛ lii yi Batimayu wu tɛ̀ nyɛɛ \r (Maacho 20:29-34; Luk 18:35-43) \p \v 46 Be dɛndɛ be bɛ be bo li kitoŋ ki Jɛriko-o. Le Jiso ni tuu dzɛti fe, bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu mɔɔ kintutu ki bɛniiŋ lɛ ki nɔŋa, be ŋɛŋ kinyɛɛ kimu ɛ ki shee li ŋgemɛ yi dze-e ki lɛki biee bukooŋ le Batimayu, ŋwanɛ Timayu. \v 47 Le woo le ɛ Jiso wu Nasarɛ, bɛchi dzɛŋgi le, “Jiso, Ŋwanɛ kini ki Mfɔŋ Daafi, kɔɔ nshiiŋ bɛ mi.” \v 48 Bɛniiŋ ŋge dza be bɛchi be wami wu, be tiiti le makɛ. Se nuuŋ le, tɛ̀ tuu mɛɛshi dzaaŋ le, “Ŋwanɛ kini ki Mfɔŋ Daafi, kɔɔ nshiiŋ bɛ mi.” \v 49 Jiso leŋ, tee le be teeŋ wu. Be se teeŋ kinyɛɛ kilu be tee le, “Kɛmɛ shéŋ, dza we, teenyɔɔ wɛ.” \v 50 Kinyɛɛ kilu lɔŋ ndu ye fɛkwiiŋ, ki jiŋ liwe ki gɛɛŋ fɛ Jiso-o. \v 51 Jiso bii li ki-i laa, “Ɔ wɛki le mfɛ la li wɛ?” Se kinyɛɛ kilu tuu le, “Wi Ntiifɛ, ŋ'wɛkɔɔ le ŋɛŋ biee.” \v 52 Jiso se tee li ki-i le, “Ɔ giiŋgi fio. Shéŋ yi ɔ gɛɛ li mi-i fɛ yɛɛ ɔ tɛmi.” Mfwaa mumkpaŋ, lii yi ki woo, ki tuu ki ŋɛŋ biee, ki dza ki biki Jiso fɛ tɛ̀ giiŋgi. \c 11 \s Bɛ fi Jiso Jɛrosalɛŋ si Mfɔŋ \r (Maacho 21:1-11; Luk 19:28-40; Jɔɔŋ 12:12-19) \p \v 1 Le Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u ni be fɛɛshi Jɛrosalɛŋ fɛ be tɛ̀ nuuŋ li bintsii bi Bɛtfaj lichiŋ bɛ bi Bɛtani bi nuuŋ lichiŋ li Ŋkumɛ wu Biti bi Oli-if, buu bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bɛfɛ toŋ, \v 2 tee li bee le, “Gɛnɛ yɛɛŋ li kintsii ki nuuŋ limfwe kii yɛ, si nɛ gii nɛ ni nɛ lii fe ni, mfwaa mumkpaŋ, nɛ gii nɛ ŋɛŋ ŋwanɛ sɔmbwaa ɛ bɛ kaŋ, wi mɛɛŋɔɔ saa kɛ le beŋ li wuu liwe kɛ, nɛ fanchɛ nɛ bɛ bɛ wu. \v 3 Ɛ wi bii li be-eŋ laa nɛ fanchi kii la le, nɛ tuu le Te Kikoo kɛmɔɔ fiee fi fɛrɛ bɛ wu, gii kaari tuu wu lijiŋ dɛɛŋ dɛɛŋ.” \v 4 Be se dza be gɛɛŋ be ŋɛŋ ŋwanɛ sɔmbwaa wulu ɛ bɛ kaŋ wu fɛ fweeŋ wu yih yimi lɛ dze. Be se fanchɛ wu. \v 5 Si be tɛ̀ fanchi lɛ bɛniiŋ bamu bɛ tɛ̀ lemi fe bii li bee laa, “Nɛ fanchi ŋwanɛ sɔmbwaa wɛɛ kii la?” \v 6 Be se tee li bee fiee fi Jiso bee tee. Be chinɛ li bee be gɛɛŋ bɛ wu. \v 7 Be bɛ bɛ wu fɛ Jiso-o, be deeri ndú yi be li sɔmbwaa wulu-u liwe, Jiso beŋ li wuu. \v 8 Bɛniiŋ ŋge tɛ̀ gikisi ndú lɛ dze, bamu bonyi yɛ́ŋɛ yi biti libuka be gikisi tɛ̀ lɛ dze. \v 9 Bɛniiŋ bɛ tɛ̀ giiŋgi Jiso limfwe mɔɔ bɛ tɛ̀ biki lɛjiŋ tɛ̀ wuuyi le, “Yiyi-i, yiyi-i, yiyi-i, kiyɔɔni nuuŋ li Nyɔ-ɔ looo! Nyɔ tiiŋ yɛ mwɛ li wi wu bɛɛ li bukooŋ bu Taa lɛ looo!\f + \fr 11:9 \fr*\ft Ŋ'wuuyɛ wuni nuuŋ lɛ jɛ́ yi Grik le, Hoshana\ft*\f* \v 10 Nyɔ tiiŋ yɛ mwɛ li bumfɔŋ bu taa wusɛŋ wu Daafi-i bu bɛɛ li looo, mpiaru nuuŋ li Nyɔ-ɔ yi liboo li looo, yiyi-i, yiyi-i, yiyi-i!” \v 11 Jiso se gɛɛŋ fɛsi Jɛrosalɛŋ lɛ li yih yi muntofi, bichɛ ŋɛŋ si biee bichuchu nuuŋ. Le mɛrisi lɔɔ nuuŋ si mfi tɛ̀ ka lɛ, bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ baa dza be gɛɛŋ Bɛtani. \s Jiso tsoŋ kiti kimu \r (Maacho 21:18-19) \p \v 12 Butuu bo bu woo Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u dza Bɛtani be tuu be giiŋgi Jɛrosalɛŋ dzeeŋ tɛ̀ wuu wu. \v 13 Lɔŋ lii ŋɛŋ kiti kimu limfwe mfiiŋ ki bɛ ti shiiŋ bɛ jii, ki bɔchi bɛ bibɛ.\f + \fr 11:13 \fr*\ft Kiti kini nuuŋ ki bɛ teenyi lɛ jɛ́ yi bala le, “fig”.\ft*\f* Se dza giiŋgi fe le ŋɛŋ laa nuuŋ nɛɛ kɔ fiee li ki-i jii le. Le gɛɛŋ bo fe ti mɛɛŋ ki ŋɛŋ kɛ fiee li kii kɛ, ŋɛŋ nuuŋ bibɛ kwaa, kifɛ tɛ̀ nuuŋ yɛ mfi wu ki ti wundi kɛ. \v 14 Se tee li kiti kilu le, “Kiiŋ wi ni naa tuu ka ji fiee li wɛ-ɛ kɛ.” Si tɛ̀ tee lɛ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u woo. \s Jiso kooŋ bɛniiŋ bɛ waaŋ li yih yi muntofi yi Nyɔ-ɔ \r (Maacho 21:12-17; Luk 19:45-48; Jɔɔŋ 2:13-22) \p \v 15 Be dza be gɛɛŋ be fɛsi Jɛrosalɛŋ Jiso se gɛɛŋ lɛ li yih yi muntofi-i bɛchi kuŋgi bɛniiŋ bɛ tɛ̀ feti waŋ fe. Tɛ̀ kuŋgi lɛ bachi mɔɔ bidaŋ bi bɛniiŋ bɛ tɛ̀ fikisi kwa-a, mɔɔ bintindu bi bɛniiŋ bɛ tɛ̀ kabini bibimu-u. \v 16 Tɛ̀ mɛɛŋ tuu kɛ le beŋ le, wi too fiee dansɛ bɛ fi li yih yi muntofi kɛ. \v 17 Se tɛ̀ tiifi be tiiti le, “Mɔɔ bɛ tɛ̀ tsɛɛ Nyɔ tiiti le, \q1 ‘Yih ye bɛ gii bɛ ni bɛ teenyi le yih yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ li tɛɛŋ chichi-i?’ \p Se nuuŋ le, nɛ fiiki baa yih yi to ntuuŋ wu bɛyi.” \v 18 Le bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ tiifi bɛnchi woo lɛ be se tuu be wɛki dze yibe gii be wo wu le. Be tɛ̀ kɛmi chɛnɛ li ŋ'wo wuu kifɛ kintutu ki bɛniiŋ lɛ kɛɛ kichu tɛ̀ wuki ntiifɛ we bimfimu wondini be. \v 19 Le tuu ni nuuŋ lɛ fɛmfo-o, Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bo li kitoŋ kilu-u. \s Ntiifɛ wu dzɛti li kiti ki Jiso tɛ̀ tso-oŋ \r (Maacho 21:20-22) \p \v 20 Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bo be kɛti fɛŋwɛɛ, be ŋɛŋ kiti kɛɛ ɛ ki wɔɔbɛ kichu ki shee ki bo li gɛɛŋ li. \v 21 Pita kimi fiee fi tuu fi ka, kweeŋ li Jiso-o le, “Wi wu Ntiifɛ, ŋɛŋ si kiti ki ɔ tuu ɔ tsoŋ kɛɛ si ki wɔɔbɛ kituŋ.” \v 22 Jiso se tee li be bɛchu-u le, “Gɛɛ yɛɛŋ shéŋ li Nyɔ-ɔ. \v 23 Ntee beŋ chɛɛŋ le, ɛ wi tee li ŋkumɛ wuni-i le, ‘Mubɛ fɛni ɔ gɛɛŋ ɔ we li dzɔɔ yi nyɔŋa’, ɛ tiiti lɛ mɛŋini yɛ li shéŋ yee li kɛ, nuuŋ ɛ wu beŋ le fiee fi tiiti nuuŋ fi ji, wu mubɛ. \v 24 Bɛdɛɛni, ntee beŋ chɛɛŋ le, fiee fichu fi nɛ lɛkɛ li Nyɔ-ɔ, ɛ nɛ beŋ le nɛ kɛmɛ baa kituŋ, kɛ nɛ gii nɛ kɛmɛ. \v 25 Ɛ nɛ leŋ le nɛ lɛkɛ li Nyɔ-ɔ, ɛ nuuŋ le wumu kɛmi wumu lɛ shéŋ, feeki wu. Nɛ feti lɛ kifɛ Baa wunɛ wu nuuŋ liboo gii ni fekisi tɛ bibifi binɛ. [ \v 26 Ɛ nɛ mɛɛŋ ki feeki kɛ bibifi bi bɛniiŋ bamu-u kɛ, Baa wunɛ wu nuuŋ liboo nuuŋ tɛ dzɛŋ le ni fekisi tɛ binɛ kɛ.]”\f + \fr 11:26 \fr*\ft Se nuuŋ le biŋwaati bi fichi bimu bi bɛ tɛ̀ saa tsɛɛ jɛ Nyɔ fe kɛmiyɛ kiŋkɛ kini kɛ.\ft*\f* \s Be bii fɛ buŋga bu Jiso-o bo \r (Maacho 21:23-27; Luk 20:1-8) \p \v 27 Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u tɛ̀ tuu be bɛ be lɛ Jɛrosalɛŋ. Le ni tuu deŋgi fɛ yih yi muntofi, bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ mɔɔ bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ dza be bɛ be ŋɛŋ wu, \v 28 be bii li wuu laa, “Ɔ dzɔ buŋga fɛŋ bu ɔ feti biee bini? Ɛ noo wu nyɛ wɛ buŋga bulu le ɔ ni ɔ feti biee bini?” \v 29 Jiso tee li bee le, “Ŋgii mbii fiee li be-eŋ fimumkpaŋ, nɛ tuu mi, nse ntuu ntee beŋ wi wu nyɛ buŋga le ni mfeti biee bini. \v 30 Ɛ noo wu tɛ̀ nyɛ Jɔɔŋ buŋga se lisi bɛniiŋ li dzɔɔ? Ɛ Nyɔ mɔɔ wi wu laaŋ we le? Tee yɛɛŋ mi ŋ'woo!” \v 31 Be se bɛchi be tɛchini li yi yi bee le, “Ɛ tɛ tuu le ɛ Nyɔ, se bii li bee li laa, ɛ la fi tɛ̀ fɛ, se tɛ mɛɛŋ ki beŋ kɛ li Jɔɔŋ li kɛ? \v 32 Ɛ nuuŋ le tɛ tuu le ɛ wiwoŋ wu nyɛ, nuuŋ fi ji ni?” Be tɛ̀ chɛndi bɛniiŋ kifɛ bɛniiŋ bɛchu tɛ̀ beŋ le Jɔɔŋ tɛ̀ gbɛŋgi nuuŋ ntomfɔŋ wu Nyɔ. \v 33 Bɛdɛɛni, be se tuu li Jiso le, “Tɛ kii yɛ kɛ.” Jiso se tuu tee li bee le, “Kɛ nuuŋ ntɛ̀ ntee tɛ beŋ wi wu nyɛ mi buŋga le ni mfeti biee bini kɛ.” \c 12 \s Ŋgaŋgaa kii bɛniiŋ bɛ wi tɛ̀ gɛɛ li wɛ \r (Maacho 21:33-46; Luk 20:9-19) \p \v 1 Jiso se dza bɛchi yeti li bee lɛ ŋgaŋgaa li le, “Wi wumu tɛ̀ niŋ wɛ wu muntaaŋ mu bɛ feti mbiiŋ lu, toŋ mbaŋ kɛnɛ, se chiŋ kisɔ ki bɛ gii bɛ ni bɛ seendi muntaaŋ mulu le mbiiŋ buti, gwaŋ kikɔ li wi wu kiichi wɛ wulu, gɛɛ bɛniiŋ li wɛ wulu-u, se dza gɛɛŋ li kitoŋ kimu-u. \v 2 Le mfi wu bɛ ti kee mu bɛ wu kɔchɛ, toŋ ŋwani wu nimɛ wumu lɛ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ gɛɛ wɛ li bee baa le be nyɛ wu mwee muntaaŋ le be bɛ mu. \v 3 Le gɛɛŋ, be tuu be kɔɔ wu be too wu, be kooŋ bɛ wu, to lijiŋ bɔ kilɛrɛ. \v 4 Wi wu wɛ wulu se tuu ka toŋ ŋwani wu nimɛ wumu, le gɛɛŋ, be ka be too wu be tɔ wu kikoo, be chɔɔri wu. \v 5 Se tuu ka toŋ wumu, be wo wu buwo. Se tuu nɛɛ toŋ bamu ŋge mumkpaŋ mumkpaŋ, be too bamu, be woyɛ bamu. \v 6 Toŋ nsiiŋ bɛ shɛ nuuŋ ŋwaŋ mumkpaŋ, wuni se nuuŋ ŋwani nuuŋ shéŋ yee tɛ̀ mɛɛshi toŋ wu lɛ bee, beechi le be gii be gɛɛŋ be guuŋ kwiiŋ li ŋwani wulu-u. \v 7 Le gɛɛŋ, bɛniiŋ bɛlu tuu be tee li yi yi bee le, ‘Wuni wɛ kinjila ki wi wu wɛ wuni-i, bɛ yɛɛŋ tɛ wo wu, bishɛyɛ bilu se ni bi nuuŋ bisɛŋ.’ \v 8 Be se kɔɔ wu, be wo wu, be buu wu be lɔŋ wu lɛ mba-aŋ lɛkuuŋ.” \v 9 Le Jiso tee lɛ, se bii laa, “Fiee fi wi wu wɛ wuni nuuŋ fɛ, nuuŋ la? Gii bɛ lɛɛshɛ bɛ bɛniiŋ balu bu lɛɛshɛ, gɛɛ nuuŋ bɛniiŋ bɛ detɛ li wɛ wulu-u. \v 10 Nɛ mɛɛŋ baa ki teeŋ kɛ kintsii kini lɛ Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ ni? Bɛ tsɛɛ le, \q1 ‘Tɛtɛ chi bɛniiŋ bɛ ŋgwanu tɛ̀ faaŋ, \q1 tɛ̀ tuu chi dza chi to tɛtɛ chi boo chi yi-i. \q1 \v 11 Fini nuuŋ mfɛru wu Taa, \q1 bɛniiŋ se bichi be tii wa.’” \p \v 12 Bɛniiŋ baa woo ŋgaŋgaa chini, be se kɛɛ le Jiso waɔ nuuŋ li bee. Be se wɛki le be kɔɔ wu, be chɛndi nuuŋ kintutu ki bɛniiŋ lɛ ki tɛ̀ nuuŋ fe. Be se chinɛ li wuu, be dza be giiŋgi. \s Bɛ terɛ Jiso kii kiŋwaati ki sofɛ \r (Maacho 22:15-22; Luk 20:20-26) \p \v 13 Bikoo bi kwɛɛŋ lɛ dza bi toŋ Bɛfarasii mɔɔ bɛniiŋ bamu bɛ kintutu ki Mfɔŋ Hɛrɔ le be gɛɛŋ be terɛ Jiso be kɔɔ wu li n'yɔru we-e. \v 14 Be bɛ be tee li Jiso-o le, “Wi wu ntiifɛ, tɛ ti kii le ɔ shiiŋ ɔ tiiti nuuŋ chɛɛŋ, kifɛ ɔ chɛndi yɛ wi lii kɛ, mɔɔ mwɛ nuuŋ noo le. Ɔ tiifi chɛɛŋ lɛ dze yi Nyɔ-ɔ. Tee bee laa nchi beenchi le bɛ ni bɛ suuti kiŋwaati li Kaisa wu nuuŋ Mfɔŋ wu nyɔŋa wu Lom, mɔɔ wu mɛɛŋ ki beŋ kɛ le? \v 15 Tɛ ni tɛ suuti, mɔɔ tɛ soo kɛ le?” Jiso kɛɛ fiee fi be gii be kanyi bɛ fi, tuu li bee le, “Nɛ teeki mi kii la? Bɛ yɛɛŋ bɛ lisi chi kwa-a ŋɛŋ.” \v 16 Be se bɛ bɛ chi, fi, bii laa, “Kikoo kini bɛ bukooŋ buni nuuŋ bu noo lɛ?” Be tuu le, “Ɛ ki Kaisa, bukooŋ se nuuŋ nɛɛ bwee.” \v 17 Jiso se tee li bee le, “Nɛ nyɛɛ fiee fi nuuŋ fi Kaisa li wuu, nɛ nyɛɛ fi Nyɔ li Nyɔ-ɔ.” Le be woo lɛ, yi kwi be. \s Bɛ terɛ Jiso kii ntaashɛ wu kwɛɛŋ // bee nyuŋ mfi wu be bo li kwe-e \r (Maacho 22:23-33; Luk 20:27-40) \p \v 18 Bɛsadusii bamu tɛ̀ dza be bɛ le be bii fiee li Jiso-o. Bɛsadusii tɛ̀ nuuŋ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ kweŋgi le nuuŋ bɛniiŋ tɛ̀ bo li kwe-e kɛ. \v 19 Le be bɛ lɛ, be tee le, “Wi wu ntiifɛ, Mɔɔsɛ tɛ̀ tsɛɛ li bee li lɛ bɛnchi-i le, \q1 ‘Ɛ ŋwaani wi kwi wu shɛ kwɛɛŋ ŋwaŋ nsiŋ, \q1 kɛ wi wulu kɛmi le dzɔɔ kwɛɛ ŋku wulu \q1 bee wu biɛ bɔɔŋ li bukooŋ bu ŋku ŋwaani-i.’ \m \v 20 Bɛdɛɛni, wi wumu tɛ̀ kɛmi bɔɔŋ bɛ buniŋ mfomɛnyaaŋ, wu kaaŋ tɛ̀ dzɔ kwɛɛŋ, kwi bee wu mbiɛ ŋwaŋ nsiŋ. \v 21 Wu biki se dzɔ tɛ̀ kwɛɛŋ wulu, kwi tɛ̀ ŋwaŋ nsiŋ. Fi ka nɛɛ tɛ lɛ bɛ wu biki li wuu wɛ. \v 22 Be bɛchu dzɔ wu, wi se tɛ̀ mɛɛŋ ki nuuŋ kɛ li bɛniiŋ bɛ mfomɛnyaaŋ bɛlu-u lɛnti wu tɛ̀ biɛ ŋwaŋ bɛ kwɛɛŋ wulu kɛ. Lɛjiŋ lɛlu kwɛɛŋ wulu tɛ̀ kwi tɛ. \v 23 Si bɛniiŋ bɛ mfomɛnyaaŋ bani tɛ̀ dzɔ kwɛɛŋ wulu be bɛchu lɛ, gii ni nuuŋ mfi wu bɛniiŋ buti li kwe-e, kwɛɛŋ wulu se nuuŋ kwɛɛ noo?” \v 24 Jiso tee li bee le, “Nɛ kii baa fiee fi feti nɛ se tɛndi dzé ni? Fi fiɛɛ lɛ kifɛ nɛ kii yɛ fiee fi bɛ tsɛɛ lɛ Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ kɛ, nɛ kii yɛ tɛ mɔɔ buŋga bu Nyɔ-ɔ kɛ. \v 25 Fiee fi nuuŋ lu fiɛɛ le mfi wu bɛniiŋ buti li kwe-e, buniŋ bee bukɛɛŋ mɛɛŋ yɛ le be ni be feti bugoo kɛ, bɛniiŋ mɛɛŋ yɛ be tuu be ni be nyɛɛ bɔɔŋ li bugoo li kɛ. Be gii naa be ni be nuuŋ nɛɛ si bɛnchindaa bɛ Nyɔ-ɔ liboo. \v 26 Kii fiee fi mbochu li kwe-e, nɛ mɛɛŋ baa ki teeŋ kɛ kintsii lɛ Kiŋwaati ki Mɔɔsɛ-ɛ kii kiti ki tɛ̀ duti Nyɔ yeti li Mɔɔsɛ yi tiiti le, \q1 ‘Ɛ mi Nyɔ yi Abrahaŋ bɛ Nyɔ yi Adzi mɔɔ Nyɔ yi Yakɔ ni?’\f + \fr 12:26 \fr*\ft Abrahaŋ, Adzi bɛ Yakɔ tɛ̀ nuuŋ nuuŋ bɛte taa bɛ Bɛjuu lɛ\ft*\f* \p \v 27 Fi nuuŋ le Nyɔ nuuŋ yɛ Nyɔ yi biŋkwi kɛ, yi nuuŋ nuuŋ Nyɔ yi bɛniiŋ bɛ yoŋ. Nɛ chaŋ baa biee ŋge.” \s Nchi wu yɛki bɛnchi bɛchu \r (Maacho 22:34-40; Luk 10:25-28) \p \v 28 Wi wumu wu tɛ̀ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ bɛ, woo si Jiso bee bɛniiŋ baa tɛchini biee, tuu ŋɛŋ si wu tuu fiee fi be bii li wuu lɛ dze yi dzeeŋ li, bii tɛ li Jiso laa, “Nchi wu yɛki bɛnchi bɛchu nuuŋ wu la?” \v 29 Jiso tuu li wuu le, “Nchi wu yɛki bɛnchi bɛchu nuuŋ wuni wu tiiti le, \q1 ‘Hooo bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ woo yɛɛŋ, \q1 Taa Nyɔ, wu Nyɔ yisɛŋ, \q1 Taa Nyɔ wulu nuuŋ nɛɛ mumkpaŋ. \q1 \v 30 Ɔ kɔŋgisi Taa wu Nyɔ ya bɛ shéŋ ya chi, \q1 ɔ nyɛɛ kikoo ko li yi-i kichu, \q1 ɔ gɛɛ bufii bwo li yi-i buchu, \q1 ɔ nindi li yi-i bɛ buŋga bwo buchu.’ \m \v 31 Nchi wu biki li wuni se nuuŋ le, \q1 ‘Ɔ kɔŋgisi ŋwaana siɔ kɔŋgisi yi ya.’ \m Nchi wumu nuuŋ yɛ lu wu yɛki bani kɛ.” \v 32 Wi wu tɛ̀ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ wɛ se tee li Jiso-o le, “Wi wu Ntiifɛ, ɔ tuuɔ nɛɛ bujɔŋ. Ɔ tiitɔɔ nuuŋ chɛɛŋ le Nyɔ nuuŋ nɛɛ mumkpaŋ yimi nuuŋ yɛ lu fuki yi nsiŋ kɛ. \v 33 Ŋkɔŋgisɛ yi bɛ shéŋ chi, ŋgɛwu bufii li yi-i buchu, nimu li yi-i bɛ buŋga buchu bɛ ŋkɔŋgisɛ ŋwaana siɔ kɔŋgisi yi ya, tuuɔ wu yaa mɔɔ mfɛru muntofi bɛ nyáŋ yi tɔnyɛ mɔɔ bɛntaanchɛ bamu.” \v 34 Le Jiso tuu ŋɛŋ si wu tuu si wi bufii, se tuu tee li wuu le, “Ɔ nuuŋ yɛ mfiiŋ li nlɛ li bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ kɛ.” Lɛjiŋ lɛlu, wi se tɛ̀ mɛɛŋ ki tuu kɛ le mɔŋ mbɛ le bii fiee li wuu kɛ. \s Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ nuuŋ ŋwanɛ noo \r (Maacho 22:41-46; Luk 20:41-44) \p \v 35 Jiso bɛ tiifi bɛniiŋ li yih yi muntofi-i, dza bii li bee laa, “Bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi geeŋ be se tiiti le Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ nuuŋ ŋwanɛ Mfɔŋ Daafi? \v 36 Nuuŋ ɛ Fiana yi Waaŋ tɛ̀ saa yi fɛ se Mfɔŋ Daafi wuni kweeŋ kii Kinsofu kilu tiiti le, \q1 ‘Taa Nyɔ tɛ̀ tee li Taa li le \q1 shee lɛ kibɛnɛ kee ki kigɔŋɛ-ɛ, \q1 nsiiŋ fɛ yi giiki bɛniiŋ bee bɛ mbani-i \q2 wu tɔmi bikaa biee li bee’. \p \v 37 Ɛ Daafi kibɛɛ teenyi wu le Taa we, fi geeŋ se tuu ni nuuŋ ŋwani?” Si Jiso tɛ̀ tiiti biee bini lɛ, kintutu ki bɛniiŋ lɛ ŋge ki tɛ̀ nuuŋ fe tɛ̀ wuki kinɛɛtinɛ wuu be. \s Jiso tɔchɛ biŋge bi bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ \r (Maacho 23:1-36; Luk 20:45-47) \p \v 38 Le tuu ni tiifi bɛniiŋ dza tee li bee le, “Dzɔɔ yɛɛŋ mfi, bɛ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ. Be ti kɔŋgisi nchuminɛ ndú yi nyɔŋa yi nyɔŋa be deŋgi li bintsii bi bɛ kabini biee li le bɛniiŋ ni be yɛɛshi be bɛ kin'yokisɛ. \v 39 Fɛ be gɛɛŋ li yih yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ, kɛ fɛ tsɔnɔ-ɔ, be tsaa nɛɛ nuuŋ bintindu bi nɔŋa bi nɔŋa, be se shee li bi-i liwe. \v 40 Ɛ nɛɛ be bɛ tusi bukɛɛŋ bɛɛŋku-u lijiŋ, be yɛŋgi be fii biee bi bee, be tuu be feti nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ wu deendi le be ni be doonchi yi. Ŋwaani bani bɛniiŋ, wu be wu ŋgɛ gii naa bee ŋge.” \s Nya yi kwɛɛ ŋku \r (Luk 21:1-4) \p \v 41 Jiso dza gɛɛŋ lɛ shee limfwe li fiŋko fi nya-a fi li yih yi muntofi-i, se bichi si bɛniiŋ bɛɛ be giki kwa lɛ fiŋko filu-u. Bɛniiŋ bɛ kwaa se tɛ̀ bɛɛ ŋge be giki kwa le ŋgɔɔkwe-e wu. \v 42 Kwɛɛŋku wumu se dza bɛ, nuuŋ wi wu kifoo, gɛɛ munini le mumfɛɛŋ mu feti lisi chi kwa-a chi mumkpaŋ, wu mɛɛŋ ki bo kɛ fiee kɛ. \v 43 Jiso se teeŋ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u tee li bee le, “Ntee li be-eŋ chɛɛŋ le kwɛɛ ŋku wuni wu nuuŋ wi wu kifoo, nyɛɔ wu yaa bɛniiŋ bɛchu bɛ gɛɛ fiee lɛ fiŋko fi li yih yi muntofi fini. \v 44 Bɛniiŋ bɛchu bɛ be be nyɛɛ, be be bɛɛ nuuŋ bɛ tsuu yi kwa wu be wu yisɛ wu shooshi. Se nuuŋ le, bee bɛ bɛ kifoo kee kichu wu nyɛ fiee fichu fi be kɛmi, nuuŋ fi fi bee nuuŋ le ni tsiiŋ li fi-i.” \c 13 \s Biee bi koofi yi gii naa bi ni bi kɛti mfi wu bɛɛ \r (Maacho 24:1-2; Luk 21:5-6) \p \v 1 Le Jiso ni dzɛti fɛ yih yi muntofi-i, ŋwani wu kintutu wumu tee li wuu le, “Wi wu Ntiifɛ bichɛ ɔ ŋɛŋ ta yi nyɔŋa yi nuuŋ li yih yini-i. Yih yini gbɛŋgi yɛ yi nuuŋ yih yi shaaŋ!” \v 2 Jiso tuu li wuu le, “Ɔ ŋiŋgɔɔ yih yi shaaŋ yini ni? Nuuŋ tɛtɛ chimumkpaŋ tɛ̀ shɛ li chimu-u fuki fɛ bɛ bachɛ chi fɛkwiiŋ nsiŋ kɛ.” \r (Maacho 24:3-14; Luk 21:7-19) \p \v 3 Jiso dza gɛɛŋ beeŋ shee li Ŋkumɛ wu Biti bi Oli-if lɛ kimbɛ ki bichi yih yi muntofi, Pita bee Jeeŋ mɔɔ Jɔɔŋ mɔɔ Andolo gɛɛŋ bebe be tee li wuu le, \v 4 “Tee bee mfi wu biee bini gii naa bi ka, ɔ tuu ɔ tee tɛ̀ bee bɛndoonchɛ bɛ gii naa be doonchɛ mfi wu biee bini bichu tɛ̀ nuuŋ le bi ka.” \v 5 Jiso se tee li bee le, “Ŋɛŋgɛ yɛɛŋ le kiiŋ wi ni tuu yɛɛŋ bɛ beŋ nɛ taŋ dze kɛ. \v 6 Bɛniiŋ ŋge gii be ni bɛɛ be dzeti bukooŋ bweŋ be tɛkisi fɛlii, wi ni kweŋgi le, ‘Ɛ mi wulu.’ \f + \fr 13:6 \fr*\ft “… ɛ mi wu wulu,” tiiti nuuŋ kii Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ.\ft*\f* Be gii be ni be feti lɛ be yɛŋgi bɛ bɛniiŋ ŋge be se tɛndi dzé. \v 7 Ɛ nɛ naa nɛ woo le bɛ tundi baa dziŋ kɛ le dziŋ gii yi nuuŋ lu, kiiŋ shéŋ ni yi kɛɛti beŋ kɛ. Bini biɛɛ biee bi kɛmi le bi ka. Se nuuŋ le, bi doonchi yɛ le nshɛ mɛɛ yɛ kituŋ kɛ. \v 8 Kwɛɛŋ gii wu ni wu tundi dziŋ bɛ wumu, mfɔŋ wumu tundi dziŋ bɛ wumu. Nshɛ gii yi ni yi nduŋgi li bintsii li bintsii li, dzeeŋ ni yi keeti. Bini biee mɛɛŋ biɛɛ fintɛŋ si ntunu wu kwɛɛŋ ti bɛɛchi. \p \v 9 Fɛ nɛ nuuŋ fe, nɛ dzeti yɛɛŋ mfi. Nɛ kɛɛ le bɛ gii bɛ nyɛ beŋ li tsaŋ yi bɛniiŋ bɛ sɛki bɛnsa-a. Bɛ gii bɛ fiaamfiɛ beŋ li yíh yi kintaashɛ, nɛ gii nɛ leŋ li ŋgɔmina-a limfwe, mɔɔ li bɛmfɔ-ɔŋ limfwe kii mi, kii le nɛ tiiti baa li bee kii mi. \v 10 Se nuuŋ le bɛ kɛmi le bɛ saa bɛ tee kii ntoŋ wu dzeeŋ wu Nyɔ li tɛɛŋ chichi-i. \v 11 Mfi wu bɛ kɔɔ beŋ bɛ giiŋgi bɛ beŋ li yih yi nsa-a, kiiŋ nɛ ni nɛ buki yi laa nɛ giiŋgi baa nɛ tee le la le kɛ. Mfi wu nɛ gɛɛŋ, nɛ tiiti nɛɛ nuuŋ fiee fi buti li bimfimu binɛ-ɛ li mfi wulu-u, kifɛ mɛɛŋ yɛ n'yɔru wunɛ kɛ. Ɛ Fiana yi Waaŋ yi gii yi ni yi nyɛɛ n'yɔru li bimfimu binɛ-ɛ. \v 12 Wi gii dza dzɔɔ ŋwaani nyɛ le bɛ wo, te ŋwaŋ dzɔɔ ŋwani nyɛ le bɛ wo. Bɔɔŋ gii be dza tɛ be ni be biindi bikaa lɛ bɛtee bɛbee mɔɔ lɛ bɛni bɛbee lɛjiŋ, be ni be feti le bɛ woyɛ be. \v 13 Bɛniiŋ bɛchu gii be ni be baanini beŋ kii bukooŋ bweŋ. Se nuuŋ le, wi wu gii kaŋ shéŋ nsiiŋ gɛɛŋ bo fɛ kimɛrisɛ-ɛ gii naa bɔnɛ. \s Kii biee bi bɛndi yi bi gii naa bi ni bi kɛti \r (Maacho 24:15-28; Luk 21:20-24) \p \v 14 (Wi wu teenyi kiŋwaati kini woo fini bujɔŋ,) mfi wu nɛ ŋɛŋ fiee fi bɛndi yi fi nuuŋ fi biifi kintsii fi lemi fɛ fi bee fi kɛmi yɛ le fi ni fi lemi kɛ, bɛniiŋ bɛ nuuŋ Judiya kifi be miri li bɛŋkumɛ-ɛ. \v 15 Kiiŋ wi wu nuuŋ lɛ yi-ih lɛwe tuu shee le lɛ li yih dzɔɔ mɔɔ nuuŋ fiee le ni giiŋgi bɛ fi kɛ. \v 16 Kiiŋ wi wu nuuŋ liwɛ tuu kaari le bɛ dzɔɔ ndu ye yi foochɛ kɛ. \v 17 Ŋgɛ wu nyɔŋa wɛ li jo yɛɛ li bukɛɛŋ bɛ nuuŋ bɛ fe-e, mɔɔ bɛ kisi bɔɔŋ. \v 18 Nɛ lɛki yɛɛŋ li Nyɔ-ɔ le kiiŋ fiee fini naa fi ka nuuŋ mfi wu fokpɔŋ kɛ. \v 19 Bɛniiŋ gii be ŋɛŋ ŋgɛ li jo yilu-u, se ŋwaani wɛɛ ŋgɛ ti mɛɛŋɔ mɔɔ saa ki nuuŋ kɛ lu fɛ mbɛɛchɛ si Nyɔ tɛ̀ tɔŋ nshɛ mbɛ mbochu dɛɛni kɛ. Ŋwaani wɛɛ ŋgɛ mɛɛŋ yɛ le naa tuu nuuŋ mɔɔ lu kɛ. \v 20 Bee le Taa ni mɛɛŋ ki gatɛ kɛ fɛ jo yi ŋgɛ yilu kɛ, wiwoŋ mumkpaŋ wu bochɛ-ɛ lu kɛ. Se nuuŋ le, kii bɛniiŋ bee bɛ tɛ̀ tsaa kituŋ wu gɛɛ, wu gatɔɔ fɛ jo yilu-u. \v 21 Ɛ wi tee li be-eŋ li jo yilu-u le, ‘Bichɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ, Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ kɛɛ fɛni!’ Mɔɔ nuuŋ le, ‘Ŋɛŋ yɛɛŋ wuu wu fɛ fiiyɛ!’ Kiiŋ nɛ ni beŋ kɛ. \v 22 Nɛ kɛɛ le bɛniiŋ gii naa be ni be bɛɛ be yɛŋgi le ɛ be binsofu bi Nyɔ tɛ̀ kaachɛ, bamu se ni be kweŋgi le ɛ be bɛ nuuŋ bɛntomfɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ, be feti biee bi doonchi buŋga bubee, be feti tɛ bintɛ wa bi biee lɛ, be mɔnchi le ɛ dze nuuŋ lu, be yɛɛŋ bɛ bɛniiŋ bɛ Nyɔ tɛ̀ tsaa be se taŋ dze. \v 23 Nɛ kɛɛ le. Mi nteeɔ biee bini bichu li be-eŋ bi mɛɛŋ se bi naa bi dzɔɔ kintsii. \s Si fi gii fi nuuŋ mfi wu Ŋwanɛwi kaari wu bɛ \r (Maacho 24:29-31; Luk 21:25-28) \p \v 24 Naa nuuŋ li jo yilu-u, mfi wu ŋgɛ wulu ka, jobɛ dza chi jiŋ, kwii tɛ tuu le wu nɛɛŋ kɛ, \v 25 muntsɔŋ ni mu dzɛti liboo mu weyi, biee bi liboo bichu bi kɛmi buŋga sɛɛsɛ. \v 26 Bɛdɛɛni, bɛniiŋ se ŋɛŋ si Ŋwanɛwi shiiti bɛɛ li kikuŋ kɛmi buŋga ŋge mɔɔ bunɔŋa. \v 27 Gii se tuumi bɛnchindaa bee be gɛɛŋ li boo yi naa li, fɛ kiboo bee nshɛ luushi, banchɛ bɛniiŋ bee bɛ tɛ̀ tsaa. \r (Maacho 24:32-35; Luk 21:29-33) \p \v 28 Laanchɛ yɛɛŋ fiee li kigumɛ-ɛ. Ki bɛɛ fɛ ki sanyɛ yɛŋɛ, bibɛ bɛchi mbɔchɛ li ki-i, nɛ kɛɛ le ndzɛɛŋ yɛ tsɛkɛ. \v 29 Nɛɛ lɛ ɛ nɛ ŋɛŋ biee bini kɛti, nɛ kɛɛ le mfi wulu\f + \fr 13:29 \fr*\ft Kɛ le, “…wɛ tsɛkɛ…”\ft*\f* wɛ tsɛkɛtsɛkɛ fweeŋ. \v 30 Ntee beŋ chɛɛŋ le kiŋgɔkɛ ki dɛɛni kini nuuŋ ki tɛ̀ naa ma fuki fɛ biee bini bichu ka nsiŋ kɛ. \v 31 Kiboo bee nshɛ gii bi ka, se nuuŋ le, jɛ yɛŋ nuuŋ tɛ̀ naa ka kɛ. \r (Maacho 24:36-44) \p \v 32 Bɛdɛɛni, wi se nuuŋ yɛ lu wu kii jobɛ chilu mɔɔ nuuŋ mfi wulu kɛ. Mɔɔ nuuŋ bɛnchindaa bɛ Nyɔ-ɔ bɛ liboo kɛ Ŋwanɛ Nyɔ kii yɛ nɛɛ tɛ kɛ. Ɛ nɛɛ Tee wuu mbiiŋ wu kii. \v 33 Bɛdɛɛni, nɛ bichi nɛ tɛŋgi, \f + \fr 13:33 \fr*\ft Biŋwaati bifichi bimu biɛɛ ɛ bɛ taa fɛni le, “lɛki li Nyɔ-ɔ.”\ft*\f* kifɛ nɛ kii yɛ mɔɔ mfi wulu kɛ. \v 34 Fi fiɛɛ si wi ti bɛɛ ɛ lɛti ndɛndɛ, fɛ dzɛti lɔɔ, gɛɛ yih ye li tsaŋ yi bɔɔŋ bee bɛ nimɛ, wi bɛ chee chi nimɛ, wi bɛ chee chi nimɛ, tee li wi wu kiichi fweeŋ wu mbaŋ le shɛ ɔ ni ɔ kiichi bujɔŋ. \v 35 Bɛdɛɛni, nɛ tɛŋgi tɛ, kifɛ nɛ kii yɛ mfi wu te yih gii naa kaari bɛ kɛ. Nuuŋ tuu bɛ lɛ fɛmfo-o, kɛ butuu kintikinti, kɛ mfi wu nyinɛshee yi ŋkosi tɔɔŋ, kɛ fɛ ŋwɛɛŋ taantaaŋ. \v 36 Kiiŋ ni dza taa mbundɛ ŋɛŋ nɛ liiti kɛ. \v 37 Fiee fi mi n'yɔ li be-eŋ fini, mi n'yɔɔ li bɛniiŋ bɛchu le, ‘Wi ni tɛŋgi.’” \c 14 \s Bɛniiŋ lɛ ntsooŋ le bɛ kɔɔ Jiso bɛ wo \r (Maacho 26:1-5; Luk 22:1-2; Jɔɔŋ 11:45-53) \p \v 1 Tɛ̀ shɛ jo faa le ni nuuŋ jobɛ chi Tsɔnɔ chi N'yafuwee bɛ Tsɔnɔ chi Kibele ki bɛ mɛɛŋ ki gɛɛ kɛ kishee le kɛ-ɛ. Bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa mɔɔ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ tɛ̀ wɛki dze yi be nuuŋ be kɔɔ Jiso le lɛ munyiikɔɔ li, be wo. \v 2 Be lɛ ntsooŋ li yi yi bee le, “Kiiŋ tɛ ni mɔŋ fiee fini li mfi wu bɛ feti Tsɔnɔ-ɔ kɛ, kifɛ ɛ tɛ mɔŋ, fi bɛ bɛ ŋkweŋɛ lɛ bɛniiŋ li lɛnti.” \s Kwɛɛŋ wumu fwa Jiso bɛ mɛɛŋ mɛ sɛɛndi \r (Maacho 26:6-13; Jɔɔŋ 12:1-8) \p \v 3 Jiso tɛ̀ nuuŋ li kitoŋ ki Bɛtani-i, li yih yi Simu wu wi wu chigɔŋ chi nɔŋa-a, ɛ be tɛ̀ shee be jii biee, kwɛɛŋ wumu dza lɛ bɛ fikoo\f + \fr 14:3 \fr*\ft Fikoo fini nuuŋ ɛ bɛ tɛ̀ nachɛ bɛ tɛtɛ chimu chi bɛ teenyi le, “alabasta.”\ft*\f* fi mɛɛŋ mamu mɛ sɛɛndi ni shuuŋŋ. Mɛɛŋ mani tɛ̀ tɛɛmi kwa ŋge, bɛ tɛ̀ nachɛ me bɛ naad wuwu. Le lɛ lɛ, bootɛ kimfimɛ ki fikoo filu tumi mɛɛŋ malu li kikoo ki Jiso-o. \fig Fikoo fi mɛɛŋ lɛ|alt="An alabaster jar" src="hk00142c.tif" size="col" copy="Horace Knowles" ref="14:3"\fig* \v 4 Bɛniiŋ bamu dza be ŋuŋini be be, be tiiti le, “Bifisi mɛɛŋ mani ni kii la? \v 5 Bee nuuŋ bɛ kabɛ mɛɛŋ malu, me yaa kwa bɛnchuki gii tɛɛ, bɛ nyɛ kwa wulu li bɛniiŋ bɛ kifoo lɛ.” Be ŋasɛ bɛ wu. \v 6 Se nuuŋ le, Jiso tɛ̀ tee li bee le, “Gɛɛ yɛɛŋ wu nshiiŋ. Nɛ nyɛɛ wu ŋgɛ kii la? Wu fɛɔ nuuŋ fiee fi dzeeŋ li mi-i. \v 7 Nɛ kɛɛ le bɛniiŋ bɛ kifoo lɛ gii be ni be nuuŋ bɛ beŋ mfi kwi. Nuuŋ nɛ ni nɛ fii be mfi wu nɛ kɔŋgisi. Se nuuŋ le, nnuuŋ ntɛ nuuŋ bɛ beŋ mfi kwi kɛ. \v 8 Kwɛɛŋ wuni fɛɔ nuuŋ fiee fi bee kɛmi le fɛ. Wu fwaɔ mi bɛ mɛɛŋ mani ni, le nachɛ nuuŋ yi yɛŋ mɛɛŋ si bɛ gii bɛ diyɛ mi. \v 9 Ntee beŋ chɛɛŋ le, mɔɔ nuuŋ fɛŋ fɛ bɛ gii bɛ ni bɛ fenjisi ntoŋ wu dzeeŋ wuni li kikoo ki nshɛ kichu, fiee fi kwɛɛŋ wuni fɛ bɛ gii bɛ ni bɛ tiiti tɛ kii fi, bɛ kiimi wu.” \s Judas gɛɛŋ le kabɛ Jiso \r (Maacho 26:14-16; Luk 22:3-6) \p \v 10 Judas Iskaliyɔ wu tɛ̀ nuuŋ wi kintutu ki bɔɔŋ bɛ kintutu-u bɛ Jiso bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ wɛ tɛ̀ dza gɛɛŋ fɛ bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa le kabɛ Jiso li bee. \v 11 Le be woo lɛ, be nɛɛtɛ ŋge, be kaachɛ wu le be gii be nyɛ wu kwa. Se bɛchi wɛki dze yi gii nyɛ Jiso li tsaŋ yi bee. \s Jiso bee bɔɔŋ bee ji biee bi lɛ kimɛrisɛ-ɛ \r (Maacho 26:17-25; Luk 22:7-14,21-23; Jɔɔŋ 13:21-30) \p \v 12 Jobɛ chi ŋkosi chi Tsɔnɔ chi Kibele ki bɛ mɛɛŋ ki gɛɛ kɛ kishee le kɛ chi be tɛ̀ shiiŋ be sɛɛti ŋwaŋ wu kiŋkɔ li Tsɔnɔ chi N'yafuwee tɛ̀ bɛ chi kɔchɛ, bɔɔŋ bɛ Jiso-o bɛ kintutu-u bii li wuu laa, “Ɔ wɛki le tɛ gɛɛŋ tɛ nachɛ nuuŋ fɛŋ le ke ɔ ji Tsɔnɔ chi N'yafuwee fe?” \v 13 Se toŋ bɔɔŋ bee bɛ kintutu bamu bɛfɛ, tee li bee le, “Gɛnɛ yɛɛŋ li kito-oŋ, mfi wu nɛ giiŋgi lɔɔ, nɛ gii nɛ ŋɛŋ wi wumu ɛ wu too dzɔɔ lɛ tɛnɛ-ɛ, nɛ biee wu. \v 14 Mfi wu wu gɛɛŋ wu lɛ li yih yi wu lɛ lu-u, nɛ tee li wi wu kɛmi yih yilu-u le Wi wu Ntiifɛ biitɔɔ laa loŋ we wu bɛniiŋ bɛ ndɛndɛ-ɛ wu bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u gii be ji Tsɔnɔ chi N'yafuwee lu nuuŋ fɛŋ le? \v 15 Gii se doonchɛ loŋ wu nyɔŋa wu lɛwe li yih yi biji-i wu bɛ bɔsɛyi bɛ nachɛ kituŋ wu nuuŋ, nɛ se nachɛ biee bijɛ lu.” \v 16 Bɔɔŋ bɛ kintutu bɛlu se dza be gɛɛŋ li kitoŋ kilu-u, be gɛɛŋ be ŋɛŋ biee nɛɛ yɛɛŋ si Jiso bee tee li bee. Be se nachɛ biee bijɛ bi Tsɔnɔ chi N'yafuwee chilu-u lu. \v 17 Le ni nuuŋ lɛ fɛmfo-o, Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ baa taashɛ lu. \v 18 Be shee be jii biee, Jiso dza tee li bee le, “Ntee beŋ chɛɛŋ le wi wumu li beŋ linti gii kabɛ mi, wi wuni jiiɔ biee tɛɛ wu.” \v 19 Le be woo lɛ, be dza be to nshiiŋ nshiiŋ, be se tiiti li wuu wi mumkpaŋ mumkpaŋ le, “Ŋkiiɔ le ɛ mi kɛ.” \v 20 Se tuu le, “Ɛ nɛɛ wi wumu li beŋ bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ bani-i wu fuundi kibele lɛ sho-o tɛɛ wu. \v 21 Ŋwanɛwi gii gɛɛŋ nɛɛ si bɛ tɛ̀ tsɛɛ kii wu. Se nuuŋ le, ŋgɛ wu nyɔŋa wɛ li wi wu kabɛ Ŋwanɛwi. Fi tɛ̀ dzɔɔŋ ŋge le gii bɛ ba wu ki biɛ kɛ.” \s Jiso bee bɔɔŋ bee ji ntɛh wu Nyɔ \r (Maacho 26:26-30; Luk 22:14-20) \p \v 22 Si be tɛ̀ jii biee lɛ, Jiso dza dzɔ kibele, nyɛ kiyɔɔni li Nyɔ-ɔ, booyɛ, nyɛ li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u tee le, “Kɔ yɛɛŋ, yiiŋ yi yɛŋ.” \v 23 Tuu dzɔ tɛ fika, nyɛ kiyɔɔni li Nyɔ-ɔ, se nyɛ fika filu li bee, be woŋ be bɛchu. \v 24 Tee li bee le, “Mani nuuŋ ŋgɔŋ meŋ mɛ Nyɔ ji leh lu me bo kii bɛniiŋ ŋge. \v 25 Ntee beŋ chɛɛŋ le mɛɛŋ yɛ naa ntuu ŋ'woŋ mbiiŋ mɛ gwɛɛŋ wu kiti ki lɛɛndi mani-i kɛ nsiiŋ gɛɛŋ bo jobɛ chi ŋgii naa ŋ'woŋ mɛfɛŋ bɛ beŋ lɛnti lɛ bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ.” \v 26 Le Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u mɛɛshi, be yoo jumi chi n'yɔɔnchɛ-ɛ, be dza be michi be giiŋgi li Ŋkumɛ wu Biti bi Oli-if. \s Jiso tee le Pita gii faaŋ wu \r (Maacho 26:31-35; Luk 22:31-34; Jɔɔŋ 13:36-38) \p \v 27 Jiso tɛ̀ dza tee li bee le, “Beŋ bɛchu gii nɛ tuu bikaa lijiŋ. Fi nuuŋ si bɛ tɛ̀ tsɛɛ Nyɔ tiiti le, \q1 ‘Ŋgii ŋ'wo wi wu kiichi nshɔ́ɔŋ, nshɔ́ɔŋ se saaŋgɛ.’ \p \v 28 Se nuuŋ le, mfi wu Nyɔ buu mi li kwe-e, ntoo mbaŋ li be-eŋ Galilii.” \v 29 Pita tuu li Jiso le, “Mɔɔ nuuŋ le bɛniiŋ bɛchu gii be chee bikaa lɛ wɛɛ jiŋ, be to lijiŋ, nuuŋ ntɛ nchee kɛ.” \v 30 Jiso tee li wuu le, “Ntee wɛ chɛɛŋ le butuu bu bɛŋ buni, fi fiɛɛ le fɛ nyinɛshee gii yi ni yi nuuŋ le yi tɔɔŋ kiŋga kifɛ, nuuŋ ɔɔ faaŋ mi kiŋga kitɛɛtɛ.” \v 31 Pita yɔ bɛ buŋga tee le, “Mɔɔ nuuŋ le ŋkwi tɛɛ wɛ, nuuŋ ntɛ naa mfaaŋ wɛ kɛ.” Le tee lɛ, be bɛchu tee nɛɛ tɛ si wu tee lɛ. \s Jiso lɛkɛ li Nyɔ Gɛsɛmani \r (Maacho 26:36-46; Luk 22:39-46) \p \v 32 Be gɛɛŋ be lɛ li wɛ wu mbaŋ wumu-u, bɛ teenyi le Gɛsɛmani, Jiso tee li bɔɔŋ bee bɛ kintutu le, “Shee yɛɛŋ fɛni, ŋgɛɛŋ nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ.” \v 33 Dzɔ Pita bɛ Jeeŋ mɔɔ Jɔɔŋ, bee be dza fe. Se dza tuu seki biee wuki ntɔnyɛ. \v 34 Tee li bee le, “Shéŋ yɛŋ yɛɛ nshiiŋ nshiiŋ ŋge yi nuuŋ ŋkwi. Shɛ yɛɛŋ nɛ ni nɛ tɛŋgi fɛni.” \v 35 Jiso dza fe kiiŋgi gɛɛŋ limfwe niiŋ, we fɛkwiiŋ, lɛkɛ li Nyɔ-ɔ le ɛ dze bee yi nuuŋ lu, mfi wu ŋgɛ wulu ka nɛɛ. \v 36 Lɛkɛ li Nyɔ-ɔ le, “Abba,\f + \fr 14:36 \fr*\ft Abaa nuuŋ lɛ jɛ́ yi Aramaik\ft*\f* Baa wɛŋ, ɔ nuuŋ ɔ fɛ nɛɛ fiee fichu. Tsaaki fika fi ŋgɛ fini kii ni ŋ'woŋ. Se nuuŋ le, fɛrɛ nɛɛ si ɔ kɔŋgisi. Kiiŋ ɔ ni fɛ si ŋkɔŋgisi kɛ.” \v 37 Jiso kaari to lijiŋ lɛ bee, ŋɛŋ be liiti. Bii li Pita laa, “Simu, ɔ liiti lɔɔ ni? Ɔ nuuŋ tɛ taaŋ le gɛɛŋ bo ntaŋ wu mfi mumkpaŋ ni? \v 38 Nɛ nuuŋ yɛɛŋ we nɛ lɛki li Nyɔ-ɔ kii mɔnchɛ ni bɛ lɛ be-eŋ. Fi fiɛɛ chɛɛŋ le shéŋ kɔŋgisi yɛɛ, se nuuŋ le nyaŋ yi bwiŋ nuuŋ fɛɛ.” \v 39 Si wu tee lɛ kaari gɛɛŋ lɛkɛ li Nyɔ-ɔ nɛɛ si bee saa lɛki li Nyɔ-ɔ. \v 40 Le tuu ni karisi tuu lijiŋ, ŋɛŋ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u be liiti kifɛ chilefɛ tɛ̀ nuuŋ be lɛ lii ŋge. Be mɛɛŋ ki kɛɛ kɛ fiee fi be nuuŋ be tuu li wuu kɛ. \v 41 Kaari to lijiŋ kiŋga kitɛɛtɛ, bii li bee laa, “Nɛ mɛɛŋ nɛ liiti nɛ fufini finɛ ni? Chi kɔchɛ chɛɛ. Mfi wulu bɛɛɔ. Bɛ kabɛ baa Ŋwanɛwi li bɛniiŋ bɛ bifi-i. \v 42 Dza yɛɛŋ we tɛɛbeŋ tɛ ni tɛ giiŋgi. Bichɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ, wi wu kabɛ mi bɛɛɔ kituŋ.” \s Bɛ kɔɔ Jiso \r (Maacho 26:47-56; Luk 22:47-53; Jɔɔŋ 18:3-12) \p \v 43 Nɛɛ si Jiso tɛ̀ mɛɛŋ yeti lɛ, mfwaa mumkpaŋ Judas wu tɛ̀ nuuŋ wi kintutu ki bɔɔŋ bɛ Jiso bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ baa biee busɛ. Tɛ̀ gii bɛɛ bɛ kintutu ki bɛniiŋ lɛ be kɛmi nyɔ́ bɛ bimboki, ɛ bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi mɔɔ bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ tɛ̀ toŋ be. \v 44 Tɛ̀ nuuŋ ɛ wi wu tɛ̀ kabɛ Jiso wulu tɛ̀ nachɛ bɛ bɛniiŋ bɛlu tee le, “Wi wu ŋgii n'yɛsi, ŋkokɛ nyɔɔchɛ, ɛ wu, nɛ biee nɛ kɔɔ wu, nɛ dzɔ wu, nɛ giiŋgi bɛ wu nɛ bichi kii ni letɛ.” \v 45 Si Judas bɛ lɛ, gɛɛŋ mfwaa mumkpaŋ fɛ Jiso, yɛsi wu le, “Wi wu Ntiifɛ.” Si wu yɛsi wu lɛ, kokɛ wu nyɔɔchɛ wu. \v 46 Bɛniiŋ baa lɔŋ tsaŋ li Jiso, be cha wu. \v 47 Wi wumu tɛ̀ gii lemi bee bɛ Jiso tsɔɔ nyɔ ye yi dziŋ, kɛri kintooŋ ki mfwa wu kikoo ki bɛte muntofi lu, sondɛ. \v 48 Jiso bii li bɛniiŋ bɛlu laa, “Nɛ bɛ le nɛ kɔɔ mi nɛ bɛɛ bɛ nyɔ́ mɔɔ bimboki kɛɛ nɛ bɛ le nɛ kɔɔ nuuŋ wi ni? \v 49 Ntuu nshiiŋ nuuŋ tɛɛbeŋ li jo-o li jo-o mɔɔ li yíh yi muntofi, ntiifi bɛniiŋ, nɛ mɛɛŋ ki kɔɔ kɛ mi kɛ. Se nuuŋ le, fini kɛti fiɛɛ dɛɛni ni le fiee fi bɛ tɛ̀ tsɛɛ lɛ Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ bɛ fi kɔchɛ.” \v 50 Bɔɔŋ bɛ Jiso bɛ kintutu bɛchu se lɔŋ wu fe, be kifi. \v 51 Sɔɔnɛ wi wumu tɛ̀ biki wu, ti mɛɛŋ ki lii kɛ fiee ndu li wuu bwiŋ kɛ, tɛ̀ nuuŋ nɛɛ bɛ ŋkweŋkwe wu ndu kwaa libwiŋ. Be gɛɛŋ le be kɔɔ tɛ̀ wu, \v 52 ndu yilu fanchɛ, chinɛ letɛ tiŋ kilɛrɛ. \s Bɛ saa nsa wu Jiso \r (Maacho 26:57-68; Luk 22:54-55,63-71; Jɔɔŋ 18:13-14,19-24) \p \v 53 Be dzɔ Jiso, be gɛɛŋ bɛ wu fɛ kikoo ki bɛte muntofi-i. Bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ mɔɔ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi baanchɛ fe. \v 54 Be tɛ̀ giiŋgi bɛ Jiso Pita biki lɛjiŋ mfiiŋ. Gɛɛŋ bo la kintikinti wu kikoo ki bɛte muntofi-i, se shee bee bɛniiŋ bɛ tɛ̀ kiichi la wulu wɔɔnsi wi. \v 55 Bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ bɛniiŋ bɛchu bɛ sɛki bɛnsa tɛ wɛki fiee fi be nuuŋ be kayɛ li Jiso-o, fi fɛ se be wo wu. Se nuuŋ le, be ti mɛɛŋ ki ŋɛŋ kɛ fiee kɛ. \v 56 Bɛniiŋ ŋge tɛ̀ lemi lɛjiŋ lɛ nsa wu binsɛɛ li kii Jiso. Se nuuŋ le, wi tɛ̀ tiiti yɛ fiee fi kɔchini bɛ fi wumu kɛ. \v 57 Bɛniiŋ bamu tɛ̀ dza be leŋ we, be kayɛ bi bee binsɛɛ li wuu, be tee le, \v 58 “Tɛ̀ tuu tɛ̀ woo tiiti le gii shaanshɛ yih yi muntofi yini yi wiwoŋ gwaŋ bɛ tsaŋ, dzɔɔ jo taa kaari gwaŋ yimi yi nuuŋ yɛ ŋgwanu wu wiwoŋ kɛ.” \v 59 Mɔɔ si be tɛ̀ tiiti lɛ, tefɛ chi bee tɛ̀ bɛɛ yɛ chi kɔchini kɛ. \v 60 Kikoo ki bɛte muntofi-i se dza ki leŋ we bɛniiŋ limfwe, ki bii li Jiso-o laa, “Ɔ kɛmi yɛ fiee fi ɔ nuuŋ ɔ tuu kɛ ni? Ɔ wuki nɛɛ biee bi bɛniiŋ bani tiiti kii wɛ ni?” \v 61 Jiso ba shiiŋ, mɛɛŋ ki tuu kɛ fiee kɛ. Kikoo ki bɛte muntofi kɛɛ tuu ki bii li Jiso-o laa, “Ɔ nuuŋ Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ ki Ŋwanɛ Nyɔ, Nyɔ yi bɛ yɔɔnchi ni?” \v 62 Jiso tuu le, “Ɛ mi. Nɛ gii naa nɛ ŋɛŋ si Ŋwanɛwi shee lɛ kibɛnɛ ki kigɔŋɛ ki Nyɔ-ɔ yi kɛmi Buŋga-a, nɛ tuu nɛ ŋɛŋ si shiiti bɛɛ liboo li kiku-uŋ.” \v 63 Kikoo ki bɛte muntofi kɛɛ woo lɛ, ki gaamɛ ndú yi ki, ki bii laa, “Fiee mɛɛŋ lu fi tɛɛbeŋ tuu geendi wi le leŋ fɛni ni tiiti ni?\f + \fr 14:63 \fr*\ft Tɛ̀ gaamɛ ndú yee lɛ, kifɛ fi tɛ̀ tɔnyɛ wu.\ft*\f* \v 64 Nɛ mɛɛŋ ki woo kɛ si dzeti kintsii ki Nyɔ-ɔ ni? Nɛ tee le la?” Bɛniiŋ bɛchu sondɛ le wɛ wi wu bɛ nuuŋ bɛ wo buwo. \v 65 Bɛniiŋ bamu bɛchi be kwiyi Jiso bɛ budii, be kaŋ lii yee, be juti wu bɛ muŋkɔ, be tiiti le, “Doonchɛ kintomfɔŋ ki Nyɔ-ɔ kɛɛ dɛɛni.” Bɛniiŋ bɛ nchi dza be dzɔ Jiso be bɛchi be tuki wu. \s Pita faaŋ Jiso \r (Maacho 26:69-75; Luk 22:56-62; Jɔɔŋ 18:15-18,25-27) \p \v 66 Si Pita tɛ̀ nuuŋ dze lɛ kwiiŋ la kintikinti lɛ, ŋwaakwɛɛŋ wumu li bɔɔŋ bɛ bukɛɛŋ bɛ tɛ̀ nindi li kikoo ki bɛte muntofi-i dza bɛ li wuu lichiŋ. \v 67 Si wu ŋɛŋ Pita wɔɔnsi wi lɛ, bichɛ wu ni fwiiŋ, tee le, “Ɔ bee tɛ nɛɛ Jiso Wi wu Nasarɛ wɛ.” \v 68 Pita faaŋ, tee le, “Ŋkii yɛ fiee fi ɔ tiiti fini kɛ. Ŋkii yɛ kɛ.” Si wu tee lɛ, dza fe gɛɛŋ fɛ fweeŋ wu mbaŋ, nyinɛshee tɔɔŋ.\f + \fr 14:68 \fr*\ft Se nuuŋ le biŋwaati bi fichi bimu kɛmiyɛ n'yɔru wu le, “nyinɛshee tɔɔŋ,” kɛ.\ft*\f* \v 69 Le ŋwaakwɛɛŋ wɛ ka ŋɛŋ wu, tee li bɛniiŋ bɛ tɛ̀ lemi fe-e le, “Wi wuni ɛ wi wumu li bee linti.” \v 70 Pita ka faaŋ. Le mfi kiiŋgi niiŋ, bɛniiŋ bɛ tɛ̀ lemi fe baa tuu be tee li Pita-a le, “Ɛ chɛɛŋ le ɔ nuuŋ wi wu be, kifɛ ɛ wɛ wi wu Galilii.” \v 71 Pita chini, teeŋ kinlɔɔ li yi yee li, tee le, “Ŋkii yɛ wi wu nɛ tiiti kii wu wuni kɛ.” \v 72 Mfwaa mumkpaŋ nyinɛshee tuu yi tɔɔŋ li kiŋga kifɛ. Pita se kimi tefɛ chi Jiso bee tee li wuu le, “Nyinɛshee gii ni yi nuuŋ le yi tɔɔŋ kiŋga kifɛ, nuuŋ ɔɔ faaŋ mi kiŋga kitɛɛtɛ.” Waŋ kwe. \c 15 \s Bɛ nyɛ Jiso li tsaŋ yi Pailɛt wi wu sɛki Lom kimbɛ ki Judiya \r (Maacho 27:1-2,11-14; Luk 23:1-5; Jɔɔŋ 18:28-38) \p \v 1 Le lɛkuuŋ ni le nuuŋ kɛɛ le wuuti laa ni, bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ mɔɔ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ, mɔɔ bɛniiŋ bɛchu bɛ sɛki bɛnsa, bɛ be shee be dzɔ ntaŋ, be kaŋ Jiso, be dzɔ wu be gɛɛŋ bɛ wu be nyɛ li tsaŋ yi Pailɛ-ɛt. \v 2 Pailɛt bii li Jiso laa, “Ɛ wɛ Mfɔŋ wu Bɛjuu ni?” Jiso tuu li wuu le, “Fi fiɛɛ si ɔ tee.” \v 3 Bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa se bɛchi be kayi biee li Jiso-o ŋge. \v 4 Nɛɛ lɛ, Pailɛt tuu bii li Jiso laa, “Ɔ kɛmi yɛ fiee fi ɔ nuuŋ ɔ tuu kɛ ni? Ɔ wukɔɔ nɛɛ biee bi bɛ kayi li wɛ-ɛ bini ni?” \v 5 Se nuuŋ le, Jiso ti mɛɛŋ ki tuu kɛ le tuu fiee li wuu kɛ. Fiee filu yaa Pailɛt. \r (Maacho 27:15-26; Luk 23:13-25; Jɔɔŋ 18:39–19:16) \p \v 6 Bɛdɛɛni tɛ̀ nuuŋ li mfi wu Tsɔnɔ chi N'yafuwee chini, Pailɛt buu wi wu ncha mumkpaŋ li yih yi ncha-a wu bɛniiŋ lɛkɛ. \v 7 Tɛ̀ nuuŋ li mfi wulu-u, wi wumu nuuŋ li yih yi ncha-a bukooŋ le Baraba, nuuŋ li kintutu ki bɛniiŋ bɛ tɛ̀ nuuŋ li yih yi ncha-a bɛ tɛ̀ bɛchi kpɛ fɛ kintsii li be woyɛ bɛniiŋ baa. \v 8 Kintutu ki bɛniiŋ lɛ se bɛchi ki tiiti le Pailɛt fɛ si ti shiiŋ feti li bee. \v 9 Pailɛt bii li bee laa, “Nɛ wɛki le mbuu nuuŋ Mfɔŋ wu Bɛjuu ni?” \v 10 Tɛ̀ gii biiti lɛ kifɛ tɛ̀ kii le bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa tɛ̀ nyɛ Jiso li tsaŋ yee li kifɛ bimi tɛ̀ fuumi be bɛ wu. \v 11 Se nuuŋ le, bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa tɛ̀ kunsɛ kintutu ki bɛniiŋ lɛ le be tee le buu nuuŋ Baraba. \v 12 Pailɛt tuu bii li bee laa, “Ɛ mi mbuu lɛ, ŋgeeŋ bɛ wi wuni wu nɛ teenyi le Mfɔŋ wu Bɛjuu wuni?” \v 13 Be tuu be waŋ lɛwe le, “Bɛ ta wu li kintaaŋ li bu taru.” \v 14 Pailɛt bii li bee laa, “Bɛ ta wu kii la? Fiee fi bifi fi wu fɛ nuuŋ la?” Be tuu be wɛndi be giiŋgi nɛɛ bulimfwee le, “Bɛ taaŋ wu li kintaaŋ li.” \v 15 Nɛɛ lɛ, Pailɛt se buu nuuŋ Baraba kifɛ tɛ̀ wɛki le fɛ si kintutu kɛɛ tɛ̀ kɔŋgisi. Tee bɛ fiaaŋ Jiso, se nyɛ le be gɛɛŋ be taaŋ wu li kintaaŋ li. \s Bɛniiŋ bɛ nchi-i bɛ Pailɛ-ɛt choosɛ Jiso \r (Maacho 27:27-31; Jɔɔŋ 19:2-3) \p \v 16 Bɛniiŋ bɛ nchi bɛ Pailɛ-ɛt se dzɔ Jiso be lɛ be gɛɛŋ bɛ wu lɛ ntɔ wu bɛ tɛ̀ teenyi le Pletoolom. Si be tɛ̀ lɛ lɛ, be se koŋ kiŋkɛ ki kintutu ki bɛniiŋ bɛ nchi-i kɛɛ kichu ki banchɛ. \v 17 Be dzɔ ndu yi bumfɔŋ yi gbɔɔ be chuumɛ wu li bwiŋ, be se lo kifɔ ki bumfɔ-ɔŋ ki nuuŋ biaŋ biaŋ be beeŋ wu li fa. \v 18 Be bɛchi be bundi wu le, “Buri, Mfɔŋ wu Bɛjuu.” \v 19 Si be tɛ̀ feti lɛ be tuki wu bɛ kimbaaŋ li kikoo li, be kwiyi wu bɛ budii, be bɛɛ be tundi núŋ wu lii, be bundi wu. \v 20 Le be choosɛ wu lɛ be mɛɛshi, be kaari be buu ndu yi bumfɔŋ yi gbɔɔ yɛ wu li bwiŋ, be lii wu ndú yee li bwiŋ, be dzɔ wu be giiŋgi le be gɛɛŋ be taaŋ wu li kintaaŋ li. \s Bɛ taaŋ Jiso li kintaaŋ li \r (Maacho 27:32-44; Luk 23:26-43; Jɔɔŋ 19:17-27) \p \v 21 Le be ni be giiŋgi, be bikɛ bɛ wi wumu kuuki litɔɔ bukooŋ bwee le Simu, nuuŋ wi wu Sɛliŋ. Tɛ̀ nuuŋ te Alɛkɛsanda bɛ Lufu. Be kaŋ wu le too kintaaŋ ki Jiso-o. \v 22 Be giiŋgi bɛ Jiso, be gɛɛŋ be bo fɛ kintsii ki bɛ teenyi le Gɔɔgɔɔta, (bukooŋ buni nuuŋ le Kiŋgefi ki Kikoo lɛ,) \v 23 be nyɛ mbiiŋ li wuu le woŋ ɛ be fiinsɛ bɛ ntsi yimi yi bɛ teenyi le mɛɛ. Se nuuŋ le Jiso ti mɛɛŋ ki woŋ kɛ.\f + \fr 15:23 \fr*\ft Mbiiŋ mani tɛ nuuŋ le me fɛ le wu woo kɛ ntɔnyɛ kɛ.\ft*\f* \v 24 Be se ta wu li kintaaŋ li. Be dzɔ ndú yee le be gachɛ li yi yi bee be se toŋ kaŋ bɛ ndú yilu le be kɛɛ wi wu nuuŋ dzɔɔ. \v 25 Mfi wu be tɛ ta Jiso li kintaaŋ li tɛ̀ nuuŋ jobɛ bikaa mfomɛyoofi fɛŋwɛɛŋ. \v 26 Bɛ tsɛɛ fiee fi bɛ ta wu li kintaaŋ li kii fi, fi nuuŋ le, “Mfɔŋ wu Bɛjuu.” \v 27 Bɛ tɛ̀ tayɛ tɛ bɛyi bamu bɛfɛ li bintaaŋ li wumu lɛ kibɛnɛ ki Jiso-o ki kigɔŋɛ, wumu lɛ kibɛnɛ kee ki kimɛsɛ. [ \v 28 Fi se bɛ fi kɔchɛ si bɛ tɛ̀ tsɛɛ lɛ Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ le, \q1 “Bɛ tɛ̀ fa wu li kintutu ki bɛniiŋ bɛ tɛ̀ chɔ biee li lɛnti.”]\f + \fr 15:28 \fr*\ft Biŋwaati bi fichi bimu kɛmiyɛ kiŋkɛ ki 28 kini kɛ.\ft*\f* \p \v 29 Bɛniiŋ se kɛti be ŋiŋgi Jiso be tiki bikoo, be tsuki wu bɛ ntsooŋ be tiiti le, “Ɛŋhɛɛŋ! Wɛ wu nuuŋ ɔ shaanshɛ yih yi muntofi ɔ kaari ɔ gwaŋ yi li jo taa li, \v 30 fi yi ya, ɔ shee li kintaaŋ kɛɛ li.” \v 31 Bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ tuu bee choosi wu be tiiti li yi yi bee le, “Tɛ̀ gii fii bɛniiŋ bamu, kɛɛ nuuŋ fi yi yee nsiŋ. \v 32 Wu wu nuuŋ Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ, wu wu nuuŋ Mfɔŋ wu bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ shee li kintaaŋ li dɛɛni tɛ ŋɛŋ tɛ se beŋ li wuu.” Bɛniiŋ bɛ bɛ tɛ̀ taaŋ be li bintaaŋ li bɛ Jiso baa tɛ̀ tsuki tɛ wu bɛ ntsooŋ. \s Jiso kwi \r (Maacho 27:45-56; Luk 23:44-49; Jɔɔŋ 19:28-30) \p \v 33 Le gɛɛŋ bo fɛnshaaŋ kintikinti, lɛkuuŋ dza le jiŋ kwɛɛŋ kwikwi nsiiŋ gɛɛŋ bo jobɛ bikaa bitɛɛtu lɛ fɛmfo-o. \v 34 Le ni nuuŋ jobɛ bikaa bitɛɛtu, Jiso dza dzaaŋ lɛwe le, “Ɛlɔy, Ɛlɔy lama sabatani,” fi nuuŋ le, “Nyɔ yɛŋ, Nyɔ yɛŋ, ɛ la fi ɔ lɔŋ mi ni?” \p \v 35 Le bɛniiŋ bamu bɛ tɛ̀ lemi fe woo, be tee le, “Yikɛ yɛɛŋ nɛ woo, teenyɔɔ Ɛlaja.” \v 36 Wi wumu li bee linti dza letɛ dzɔ kifiiŋ, fooŋ li mbiiŋ mɛ mgbanyi-i, fasɛ li fintiiŋ li nɛɛki le woŋ, se tee le, “Lemɛ yɛɛŋ tɛ ŋɛŋ laa Ɛlaja gii bɛ shiiki wu li kintaaŋ kini-i le.” \v 37 Jiso dza waŋ kwe lɛwe ŋge se yindɛ yindinɛ wu kimɛrisɛ. \v 38 Ndu yi tɛ̀ gatini yih yi muntofi lɛnti tɛ̀ batɛ kintikinti mbɛɛchɛ fɛwe mbɔwu mbochu fɛtɛ li biŋkɛ bifɛ-ɛ. \v 39 Le te kikoo wu bɛniiŋ bɛ nchi-i wu tɛ̀ lemi Jiso limfwe tuu ŋɛŋ dze yi Jiso kwi le, se tee le, “Chɛɛŋ chɛɛŋ, wi wuni tuu nuuŋ Ŋwanɛ Nyɔ.” \p \v 40 Bukɛɛŋ bamu tɛ̀ lemi fe mfiiŋ be bichi. Li bee linti tɛ̀ nuuŋ Maariya Madaliŋ bɛ Maariya wu ni Jeeŋ wu bwi bɛ Jɔsɛ, wumu nuuŋ Salomɛ. \v 41 Bukɛɛŋ bani nuuŋ bɛ tɛ̀ shiiŋ be biki Jiso Galilii be fii wu. Be tɛ̀ nuuŋ fe mɔɔ bukɛɛŋ bamu tɛ ŋge bɛ tɛ̀ biee Jiso bee be bɛ Jɛrosalɛŋ. \s Bɛ diyɛ Jiso \r (Maacho 27:57-61; Luk 23:50-56; Jɔɔŋ 19:38-42) \p \v 42 Tɛ̀ nuuŋ lɛ fɛmfo-o booyaa, ɛ tɛ̀ nuuŋ Jobɛ chi nachɛ-ɛ le be lɛ li jobɛ chi bɛshiinshi-i, \v 43 wi wumu wu Arimatia wu bɛ tɛ̀ teenyi le Jɔsɛ, kaŋ shéŋ gɛɛŋ ŋɛŋ Pailɛt lɛkɛ gwini chi Jiso-o le gɛɛŋ diyɛ. Jɔsɛ wuni tɛ̀ nuuŋ wi wu kintutu ki bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ lɛ, ɛ bɛniiŋ tɛ̀ guundi wu ŋge. Ɛ wu kibɛɛ tɛ̀ gii tɛŋgi tɛ mfi wu bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ gii naa bu bɛ. \v 44 Pailɛt woo, kimfimɛ wondɛ wu le Jiso kwiɔ kituŋ. Se teeŋ te kikoo wu bɛniiŋ bɛ nchi-i wɛ bɛ, se bii li wuu laa Jiso bee kwi kituŋ ni. \v 45 Le woo li te kikoo wu bɛniiŋ bɛ nchi-i wɛ le Jiso bee kwi, se nyɛ gwini chilu li Jɔsɛ-ɛ. \v 46 Jɔsɛ se dza gɛɛŋ go ndu yi dzeeŋ, gɛɛŋ shiiki gwini chi Jiso-o, fiɛɛmɛ fe, gɛɛŋ giiki lɛ dziŋ yi bɛ tɛ̀ chɔ li kimba-aŋ, biiŋgi tɛtɛ chi nɔŋa baanyɛ fweeŋ wu dziŋ yilu lu. \v 47 Maariya Madaliŋ bɛ Maariya wu ni Jɔsɛ tɛ̀ ŋɛŋ kintsii ki bɛ diyɛ Jiso fe. \c 16 \s Jiso bo li kwe-e \r (Maacho 28:1-8; Luk 24:1-12; Jɔɔŋ 20:1-10) \p \v 1 Le jobɛ chi bɛshiinshi bɛ chi ka, Maariya Madaliŋ bɛ Maariya wu ni Jeeŋ, mɔɔ Salomɛ go mɛɛŋ mɛ sɛɛndi le be gɛɛŋ be fwa gwini chi Jiso-o lu. \v 2 Ɛ tɛ̀ gii mɛɛŋ taantaaŋ nɛɛ si jobɛ mɛɛŋ chi tɛti li jobɛ chi ŋkosi li fuu li, be dza be giiŋgi fɛ dziŋ fɛ-ɛ. \v 3 Si be tɛ̀ giiŋgi lɛ be tɛ̀ tiiti li yi yi bee le, ɛ noo wu gii bachɛ tɛtɛ chi bɛ bɛŋɛ mfweeŋ wu dziŋ wɛɛ be se lɛ le? \v 4 Se nuuŋ le, le be lendi lii, be ŋɛŋ ɛ bɛ tɛ̀ biiŋgi tɛtɛ chilu. Tɛtɛ chini tɛ̀ nuuŋ kiŋgiŋgiri ki tɛtɛ-ɛ. \v 5 Le be lɛ lɛ dziŋ, be ŋɛŋ sɔɔnɛ wi wumu ɛ wu shee lɛ kibɛnɛ ki kigɔŋɛ-ɛ ɛ wu chuumɛ ndú yi njeeŋ, yi nɛŋgi. Yi kofi be. \fig Be ŋɛŋ sɔɔnɛ wi lɛ dziŋ|alt="They saw a young man in the tomb" src="cn01851c.tif" size="col" copy="David C. Cook" ref="16:5"\fig* \v 6 Sɔɔnɛ wi wulu tee li bee le, “Kiiŋ yi ni yi koofi beŋ kɛ. Ŋkiiɔ le nɛ wɛki baa nuuŋ Jiso wu Nasarɛ wu bɛ tuu bɛ taaŋ li kintaaŋ li wɛ. Mɛɛŋ yɛ fɛni kɛ. Wu boɔ li kwe-e. Bichɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ fɛ bɛ tuu bɛ giiki wu. \v 7 Gɛnɛ yɛɛŋ nɛ tee li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u mɔɔ li Pita-a le tuutɔɔ mbaaŋ li bee Galilii. Nɛ gii nɛ ŋɛŋ wu le si tɛ̀ tee beŋ.” \v 8 Bukɛɛŋ baa bo lɛ dziŋ be kɛɛti ni kikikiki, be dza be kifi, ɛ bimfimu gbɛɛŋ bi wondɛ be ni kataraa. Be ti mɛɛŋ ki tee kɛ fiee li wi-i kɛ, kifɛ be tɛ̀ chɛndi.\f + \fr 16:8 \fr*\ft Biŋwaati bi fichi bimu kɛmiyɛ biŋga bi 16:9-20 kɛ.\ft*\f* \s Jiso doonchɛ yi yee li bɛniiŋ li \r (Maacho 28:9-10; Jɔɔŋ 20:11-18) \p [ \v 9 Jiso tɛ̀ bo li kwe-e li jobɛ chi ŋkosi chi li fuu li mɛɛŋ li ki bitebite-e, saa busɛ nuuŋ lɛ Maariya Madaliŋ lii wu tɛ̀ buu bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i li yi yee li mfomɛnyaaŋ. \v 10 Maariya se gɛɛŋ tee li bɛniiŋ bɛ Jiso tɛ̀ nuuŋ bee be. Bɛniiŋ bani tɛ̀ nuuŋ ɛ be shee be chiŋ bikoo be dii. \v 11 Le be woo si kwɛɛŋ wɛ tiiti le bee ŋɛŋ Jiso nuuŋ lu, be ti mɛɛŋ ki beŋ kɛ dududu. \r (Luk 24:13-35) \p \v 12 Lɛjiŋ lɛlu, Jiso tuu doonchɛ yi yee li bɛniiŋ bee bamu bɛ kintutu-u bɛfɛ be giiŋgi li kitoŋ kimu ɛ mbosɛ yee fiiki. \v 13 Be to lijiŋ, be gɛɛŋ be tee li kiŋkɛ ki bɛniiŋ bɛ kintutu-u, be ti mɛɛŋ ki beŋ li bee kɛ. \r (Maacho 28:16-20; Luk 24:36-49; Jɔɔŋ 20:19-23) \p \v 14 Lɛjiŋ lɛlu Jiso doonchɛ yi yee dɛɛni li bɔɔŋ bee bɛ yoofi ntsɔ mumkpa-aŋ kibɛɛ fɛ be tɛ̀ jii biee. Se wamɛ be, kifɛ be tɛ̀ mɛɛŋ ki beŋ kɛ, be tɛ̀ tɛɛmi bikoo le be beŋ li bɛniiŋ bɛ tɛ̀ ŋɛŋ wu mfi wu tɛ̀ bo li kwe-e. \v 15 Se tee li bee le, “Gɛnɛ yɛɛŋ li kwɛɛŋ kwikwi-i nɛ gɛɛŋ nɛ ni nɛ fenjisi ntoŋ wu dzeeŋ wu Nyɔ li bɛniiŋ bɛchu-u. \v 16 Wi wu beŋ li ntoŋ wulu-u, bɛ lii wu li dzɔɔ, gii bɔnɛ. Wi wu faaŋ mbeenchɛ, gii we nsa. \v 17 Bɛniiŋ bɛ gii be beŋ gii be ni be feti biee bi doonchi buŋga bu Nyɔ-ɔ si buni: be gii be ni be busi bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i li bɛniiŋ li, li bukooŋ bwe-eŋ. Be gii be yɔ jɛ́ yi fiɛŋ. \v 18 Be gii be ni be kɛmi li yɔ́-ɔ bɛ tsaŋ. Mɔɔ be woŋ tsi, yi tɛ ge be fiee kɛ. Be gii be ni be giki tsaŋ li bɛniiŋ bɛ gendi-i, be tɛɛmi.” \s Jiso yɛɛ liboo \r (Luk 24:50-53) \p \v 19 Le Taa Jiso yɔ li bee lɛ mɛɛshi, Nyɔ se dzɔ wu yɛɛ liboo shee lɛ kibɛnɛ ki kigɔŋɛ ki Nyɔ-ɔ. \v 20 Bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u dza be deŋgi be tiifi toŋ wu dzeeŋ li bitsii bichu-u. Taa se nindi bee be fɛɛfi fiee fi be tɛ̀ tiifi le fi fiɛɛ chɛɛŋ bɛ biee bi doonchi buŋga bu Nyɔ-ɔ bi be tɛ̀ feti.]