\id MAT - Sari \ide UTF-8 \h Maacho \toc1 Ntoŋ wu dzeeŋ wu kii Jiso si Maacho tɛ̀ tsɛɛ \toc2 Maacho \toc3 Maa \mt2 Ntoŋ wu dzeeŋ wu kii Jiso si \mt1 Maacho \mt2 tɛ̀ tsɛɛ \imt1 Fiee fi nuuŋ lɛ Kiŋwaati ki Maacho-o kini \ip Ntoŋ wu dzeeŋ wu nuuŋ lɛ kiŋwaati ki Maacho-o kini, tiiti le Jiso nuuŋ Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ. Ntoŋ wu dzeeŋ wuni wɛ li bɛniiŋ bɛchu bɛ li kikoo ki nshɛ-ɛ. Kiŋwaati kini tiiti le Jiso nuuŋ Wi wu Ntiifɛ wu shaaŋ wu kii naanyɛ fiee fi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ tiiti. Ntiifɛ wu Jiso kwikwi lɛ kiŋwaati kini-i wɛ ɛ bɛ tɛ̀ banchɛ li bikoo bitiinu-u. (1) Si Jiso tɛ̀ yɛki shiiti li ŋkumɛ-ɛ se tiifi kii bɛniiŋ bɛ bumfɔŋ bu liboo nuuŋ bubee. (2) Si Jiso tɛ̀ nyɛ ntifi li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ baa kii nimɛ chi tɛ̀ toŋ be kii chi. (3) Ŋgaŋgaa yi Jiso tɛ̀ wɛti kii bumfɔŋ bu liboo. (4) Ntiifɛ kii fiee fi nuuŋ wi wu kintutu wu Jiso. (5) Ntiifɛ kii si nshɛ yini gii naa yi ma bɛ si bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ gii naa bu bɛ. \iot Bikoo bi biee bi lɛ kiŋwaati kini-i \io1 1:1–2:23 Kini ki Jiso Krai, bɛ si bɛ tɛ̀ biɛ wu \io1 3:1-12 Nimɛ chi Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ lɛ \io1 3:13–4:11 Si bɛ tɛ̀ lii Jiso li dzɔɔ bɛ si Sataŋ tɛ̀ mɔnchɛ wu \io1 4:12–18:35 Nimɛ chi Jiso tɛ̀ deŋgi feti Galilii \io1 19:1–20:34 Si Jiso tɛ̀ dza Galilii, gɛɛŋ Jɛrosalɛŋ \io1 21:1–27:66 Fuu wu Jiso wu kimɛrisɛ Jɛrosalɛŋ bɛ lu lichiŋ \io1 28:1-20 Si Taa Jiso tɛ̀ bo li kwe-e, doonchɛ yi yee li bɛniiŋ bee li \c 1 \s Kini ki Jiso Krai \r (Luk 3:23-38) \p \v 1 Maaŋ mɛŋkooŋ mɛ bɛte kini ki Jiso Krai-i: Tɛ̀ nuuŋ ŋwanɛ kini ki Mfɔŋ Daafi-i wu tɛ̀ nuuŋ ŋwanɛ kini ki Abraha-aŋ. \v 2 Abrahaŋ tɛ̀ nuuŋ te Adzi, Adzi nuuŋ te Yakɔ, Yakɔ nuuŋ te Judas bee bɛŋwaantee, \v 3 Judas nuuŋ te Pɛrɛs bɛ Dzara ɛ ni wu be tɛ̀ nuuŋ Tama. Pɛrɛs nuuŋ te Hɛsrɔŋ, Hɛsrɔŋ nuuŋ te Lam. \v 4 Lam nuuŋ te Aminada, Aminada nuuŋ te Nashɔŋ, Nashɔŋ nuuŋ te Salmɔŋ. \v 5 Salmɔŋ nuuŋ te Bwaas wu ni tɛ̀ nuuŋ Lahab. Bwaas nuuŋ te Obɛd wu ni tɛ̀ nuuŋ Lut. Obɛd nuuŋ te Jɛɛsi. \v 6 Jɛɛsi nuuŋ te Mfɔŋ Daafi. \p Mfɔŋ Daafi nuuŋ te Salimu wu ni tɛ̀ nuuŋ kwɛɛ Yuria. \v 7 Salimu nuuŋ te Lehobwam, Lehobwam nuuŋ te Abija, Abija nuuŋ te Asa. \v 8 Asa nuuŋ te Jɛhoshafat, Jɛhoshafat nuuŋ te Jora, Jora nuuŋ te Yusaya. \v 9 Yusaya nuuŋ te Jotam, Jotam nuuŋ te Ahas, Ahas nuuŋ te Hɛsɛkaya, \v 10 Hɛsɛkaya nuuŋ te Manasi, Manasi nuuŋ te Emɔ,\f + \fr 1:10 \fr*\ft Biŋwaati bi fichi bimu kɛmi bukooŋ buni le Ɛmɔ.\ft*\f* Emɔ nuuŋ te Josaya. \v 11 Josaya nuuŋ te Jɛkonaya bee bɛŋwaantee. Bɛ tɛ̀ biɛ be nuuŋ mfi wu bɛniiŋ bɛ Babilɔŋ tɛ̀ kɔɔ bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ be gɛɛŋ bɛ be li kwɛɛŋ wube wu Babilɔ-ɔŋ. \p \v 12 Lɛjiŋ lɛlu, si bɛ tɛ̀ kɔɔyɛ bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ bɛ giiŋgi bɛ be Babilɔŋ lɛ, Jɛkonaya tɛ̀ nuuŋ te Shitiya, Shitiya nuuŋ te Sɛlubabɛ, \v 13 Sɛlubabɛ nuuŋ te Abiyut, Abiyut nuuŋ te Ɛliakiŋ, Ɛliakiŋ nuuŋ te Aso, \v 14 Aso nuuŋ te Sadok, Sadok nuuŋ te Akiŋ, Akiŋ nuuŋ te Ɛliyut, \v 15 Ɛliyut nuuŋ te Ɛliasa, Ɛliasa nuuŋ te Mataŋ, Mataŋ nuuŋ te Yakɔ. \v 16 Yakɔ nuuŋ te Jɔsɛ wu nyumɛ Maariya, Maariya nuuŋ wu wu tɛ̀ biɛ Jiso wu bɛ tɛ̀ teenyi le Krai Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ. \p \v 17 Bɛdɛɛni, bɛte kini ki Jiso-o kini tɛ̀ nuuŋ yoofi ntsɔ binɛɛ mbɛɛchɛ li Abrahaŋ mbɛ mbochu li Mfɔŋ Daafi-i, ki tuu ki nuuŋ tɛ yoofi ntsɔ binɛɛ mbɛɛchɛ li Mfɔŋ Daafi-i mbɛ mbochu li mfi wu bɛ tɛ̀ kɔɔyɛ bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ bɛ giiŋgi bɛ be Babilɔŋ. Mbɛɛchɛ mfi wu bɛ tɛ̀ kɔɔyɛ bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ mbɛ mbochu mfi wu bɛ tɛ̀ biɛ Krai nuuŋ ɛ bɛte bini bi bee nuuŋ yoofi ntsɔ binɛɛ. \s Si biɛrɔ chi Jiso Krai tɛ̀ ka \r (Luk 2:1-7) \p \v 18 Biɛrɔ chi Jiso Krai tɛ̀ ka lɛ dze yini-i: Ni wu Maariya tɛ̀ nuuŋ ɛ bɛ tɛ̀ koo fieeŋ le gii nuuŋ kwɛɛ Jɔsɛ. Fɛ be tɛ̀ mɛɛŋ le be se fɛ bugoo, bɛ dza bɛ ŋɛŋ le wu kɛmɔɔ fwe li buŋga bu Fiana yi Waaŋ li. \v 19 Si fi tɛ̀ kɛti lɛ, Jɔsɛ wu nyumi, si tɛ̀ nuuŋ wi wu tsaaŋ lɛ, tɛ̀ gii kɔŋgisi yɛ le chɔɔri wu kɛ, se beechɛ nuuŋ le gatɛ bee wu lɛjiŋ lɛjiŋ. \v 20 Si tɛ̀ gii mɛɛŋ beechi le fɛ lɛ, fi ka le nchindaa wu Taa tɛ̀ dza bɛ lɛ wuu lɛ kifiee li mfi wu tɛ̀ gii liiti, tee li wuu le, “Jɔsɛ, ŋwanɛ kini ki Mfɔŋ Daafi-i, kiiŋ ɔ ni chɛŋ ndzɔtsu Maariya si ni yih wa kɛ, kifɛ fwe chi nuuŋ bɛ chi chini chɛɛ chi wu kɛmɛ bɛ buŋga bu Fiana yi Waaŋ lɛ.” \v 21 Gii biɛ ŋwaŋ wu nyuŋ bɛ nyɛ bukooŋ bwee le Jiso, kifɛ gii naa soo bɛniiŋ bee li ŋgɛ wu bibifi bi bee.\f + \fr 1:21 \fr*\ft Bukooŋ bu Jiso buni nuuŋ le, “Taa suuti lɔɔ.”\ft*\f* \v 22 Biee bini bichu tɛ̀ ka le fi bɛ fi kɔchɛ si Taa tɛ̀ tee li kimfimɛ ki ntomfɔŋ we-e le, \v 23 “Yikɛ yɛɛŋ nɛ woo, ŋwaakwɛɛŋ wu kii yɛ nyuŋ kɛ wumu gii fwee, biɛ ŋwaŋ wu nyuŋ bɛ teeŋ wu le Imaniwe.” Bukooŋ buni nuuŋ le, “Nyɔ yɛ bɛ bee.” \v 24 Si kifiee kɛɛ laŋɛ li Jɔsɛ-ɛ lɛ, le kaaŋgi biee fɛ nɛɛ si nchindaa wu Taa bee tee li wuu lɛ. Tɛ̀ dzɔ Maariya li ni yih we, \v 25 se nuuŋ le, bee wu ti mɛɛŋ ki ka kɛ kintaa si kwɛɛŋ bee nyuŋ kɛ. Bee wu tɛ̀ tsiiŋ lɛ nsiiŋ gɛɛŋ bo bu Maariya tɛ̀ biɛ. Jɔsɛ se biee nyɛ bukooŋ bu ŋwaŋ wulu-u le Jiso. \c 2 \s Bɛ bufii lɛ gɛɛŋ le be boŋ Jiso \p \v 1 Bɛ tɛ̀ biɛ Jiso li kitoŋ ki Bɛtɛlɛhɛŋ lɛ kimbɛ ki Judiya-a. Tɛ̀ nuuŋ li mfi wulu-u, Hɛrɔ tɛ̀ nuuŋ Mfɔŋ wu Judiya. Fi ka le bɛ bufii lɛ bamu tɛ̀ dza li kwɛɛŋ wumu-u lɛ kimbɛ ki jobɛ tɛti-i, be bɛ Jɛrosalɛŋ be biiti laa, \v 2 “Mfɔŋ wu Bɛjuu wu bɛ biɛ wɛ nuuŋ fɛŋ le? Tɛ biiti ni kifɛ tɛ bee tɛ ŋɛŋ fintsɔŋ fiee lɛ kimbɛ ki jobɛ tɛti-i, tɛ se bɛ le tɛ boŋ wu.” \v 3 Le Mfɔŋ Hɛrɔ tuu woo ntoŋ wuni, shéŋ tɔŋ wu, yi tɔŋ tɛ mɔɔ bɛniiŋ bɛ Jɛrosalɛŋ bɛchu. \v 4 Se konchɛ bɛte muntofi bɛnɔŋa bɛnɔŋa mɔɔ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ bɛchu, le be banchɛ. Se bii li bee laa fɛ bɛ tɛ̀ nuuŋ le bɛ gii bɛ biɛ Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ kɛɛ nuuŋ fɛŋ le? \v 5 Be tuu le, “Bɛ tɛ̀ nuuŋ le bɛ gii bɛ biɛ ki li kitoŋ ki Bɛtɛlɛhɛŋ ki nuuŋ kimbɛ ki Judiya. Fini nuuŋ si ntomfɔŋ wu Nyɔ tɛ̀ tsɛɛ le, \v 6 ‘Wɛ wu Bɛtɛlɛhɛŋ li kwɛɛŋ wu Juda-a, \q1 Ɔ beechɛ kɛ le ɔ sendɔɔ ŋge li kwɛɛŋ wu Juda-a kɛ. \q1 Ɔ kɛɛ le wi gii naa bo li kitoŋ kini-i \q1 wu gii ni sɛki, bɛniiŋ beŋ bɛ Isɛlɛɛ.’” \p \v 7 Mfɔŋ Hɛrɔ se konchɛ tɛ bɛ bufii lɛ baa lɛjiŋ lɛjiŋ bii woo bujɔŋ, mfi wu fintsɔŋ filu tɛ̀ bo. \v 8 Le woo, biee toŋ be Bɛtɛlɛhɛŋ tee le, “Gɛnɛ yɛɛŋ nɛ bɔsɛyi nɛ gɔɔŋ ŋwaŋ wulu bujɔŋ. Ɛ nɛ gɔɔŋ nɛ ŋɛŋ wu, nɛ kaari nɛ bɛ nɛ tee mi nse ŋgɛɛŋ tɛ mboŋ wu.” \v 9 Bɛniiŋ bɛlu woo si Mfɔŋ tee lɛ, be biee be dza ŋgɛnu wube. Le be ni be giiŋgi, be ka be ŋɛŋ fintsɔŋ fi be tɛ̀ ŋɛŋ lɛ kimbɛ ki jobɛ tɛti-i fiɛɛ si fi giiŋgi be limfwe fi doonchi be dze. Le fi gɛɛŋ fi bo fɛ ŋwaŋ wulu tɛ̀ nuuŋ, fi leŋ fe. \v 10 Si be tɛ̀ ŋɛŋ fintsɔŋ filu lɛ, be kɛmɛ kinɛɛtinɛ ŋge yi dzɔɔŋ be. \v 11 Le be gɛɛŋ be lɛ li yih yi ŋwaŋ wulu tɛ̀ nuuŋ lu, be ŋɛŋ ŋwaŋ wulu bee ni wu Maariya, be ŋguumɛ ŋwaŋ wulu lii be bundi wu. Le be boŋ wu lɛ, be gwiyɛ bɛ babi bɛ bee be buu biee bi bɛ bundi mfɔŋ lu, be nyɛ li wuu. Biee bini tɛ̀ nuuŋ kikwa ki gaa, bɛ kidzoma kimu ki bɛ teenyi le fraŋkinsɛŋ, bɛ mɛɛŋ mamu mɛ bɛ teenyi le mɛɛr. \v 12 Nyɔ chiinsɛ li bee lɛ kifiee li le kiiŋ be ni kaari be to lijiŋ le be ŋɛŋ Mfɔŋ Hɛrɔ kɛ. Be dza be to lijiŋ li kwɛɛŋ wu bee lɛ dze yi jetɛ-ɛ. \s Jɔsɛ dzɔ ŋwaŋ bee ni be saŋ be gɛɛŋ Ijip \p \v 13 Si bɛ bufii lɛ baa tɛ̀ dza be giiŋgi lɛ, fi ka le nchindaa wu Taa tɛ̀ dza bɛ lɛ Jɔsɛ lɛ kifiee li tee li wuu le, “Dza we ɔ dzɔɔ ŋwaŋ bee ni nɛɛ be nɛ bo nɛ kifi nɛ gɛɛŋ li kwɛɛŋ wu Iji-ip, nɛ ni nɛ nuuŋ le nsiiŋ gɛɛŋ bo mfi wu ŋgii naa ntee le nɛ kaari. Ntiitɔɔ ni kifɛ Mfɔŋ Hɛrɔ gii ni wɛki ŋwaŋ wulu le wo.” \v 14 Jɔsɛ biee dza we, dzɔ ŋwaŋ wulu bee ni butuu butuu be dza be gɛɛŋ Ijip, \v 15 be nuuŋ le gɛɛŋ bo mfi wu Mfɔŋ Hɛrɔ tɛ̀ la waŋ. Fi tɛ̀ ka ni le fi bɛ fi kɔchɛ si Nyɔ tɛ̀ tee li kimfimɛ ki Ntomfɔŋ we-e le, “Mi nteeŋɔ Ŋwanɛŋ wu bo li kwɛɛŋ wu Iji-ip.” \s Mfɔŋ Hɛrɔ woyɛ bɔɔŋ Bɛtɛlɛhɛŋ \p \v 16 Le Hɛrɔ ŋɛŋ le bɛ bufii lɛ baa yɛɛŋ baa bɛ wu, fi fuumi wu ŋge. Se biee toŋ bɛniiŋ le be gɛɛŋ Bɛtɛlɛhɛŋ mɔɔ bimbe bi lu lichiŋ bichu, be woyɛ bɔɔŋ bɛ buniŋ bɛ nuuŋ si mbɛɛchɛ biya bifɛ nto lijiŋ. Tɛ̀ nyɛ biya bini biki si tɛ̀ bii li bɛ bufii lɛ baa woo bujɔŋ mfi wu be tɛ̀ ŋɛŋ fintsɔŋ filu. \v 17 Le be gɛɛŋ be woyɛ bɔɔŋ baa lɛ, fi se kɔchɛ si ntomfɔŋ wu Nyɔ-ɔ wu Jeremaya tɛ̀ saa wu tee le, \q1 \v 18 “Bɛ woo baa kitata li kitoŋ ki Lama-a, \q1 wi dii kwe, dii fuuti. \q1 Nuuŋ Lachɛ wu dii bɔɔŋ bee. \q1 Bɛ chiiŋgisi wu bɛ chiŋgisi nsiŋ, \q1 kifɛ bɔɔŋ bee mɛɛŋ yɛ lu kɛ.” \s Bɛ Jɔsɛ dza Ijip be kaari be to lijiŋ \p \v 19 Le Mfɔŋ Hɛrɔ la waŋ, fi se ka le nchindaa wu Taa tɛ̀ tuu busɛ lɛ Jɔsɛ-ɛ lɛ kifiee li, li kwɛɛŋ wu Ijip wɛɛ, tee li wuu le, \v 20 “Dza ɔ dzɔɔ ŋwaŋ bee ni nɛɛ be kaari nɛ to lijiŋ li kwɛɛŋ wu Isɛlɛɛ, kifɛ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ wɛki le be wo ŋwaŋ wuni baa kwiyɛ baa.” \v 21 Bɛdɛɛni Jɔsɛ dza we dzɔ ŋwaŋ wulu bee ni be to lijiŋ li kwɛɛŋ wu Isɛlɛɛ. \v 22 Se nuuŋ le, tuu bɛɛ lɔɔ, woo le ŋwanɛ Mfɔŋ Hɛrɔ wu Akilo jiɔ kitindɛ ki tee lɛ Judiya sɛki, chɛŋ ŋgɛnu le. Bɛ tuu bɛ chiinsɛ li wuu lɛ kifiee li le kiiŋ ni gɛɛŋ le kɛ. Se ya gɛɛŋ nuuŋ li kitoŋ ki tɛ nuuŋ lɛ kimbɛ ki kwɛɛŋ wu Galilii, \v 23 gɛɛŋ tsiiŋ li kitoŋ ki bɛ teenyi le Nasarɛ. Fi tɛ̀ ka lɛ le fi bɛ fi kɔchɛ si ntomfɔŋ wu Nyɔ tɛ̀ tee ŋkosi le, “Bɛ gii bɛ ni bɛ teenyi wu le Wi wu Nasarɛ.” \c 3 \s Ntiifɛ wu Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ \r (Mak 1:1-8; Luk 3:1-18; Jɔɔŋ 1:19-28) \p \v 1 Tɛ nuuŋ li jo yɛɛ, Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ dza bo gɛɛŋ libuka lɛ kimbɛ ki Judiya fenjisi jɛ yi Nyɔ li bɛniiŋ li le, \v 2 “Fiiki yɛɛŋ shéŋ yinɛ, kifɛ bumfɔŋ bu liboo bwɛɛ tsɛkɛtsɛkɛ.” \v 3 Jɔɔŋ wuni nuuŋ wu ntomfɔŋ wu Nyɔ wu Ɛsaya tɛ̀ tee kii wu mfi wu tɛ̀ yɔ le, \q1 “Jɛ yi wi dzɛŋgi yɛ libuka le, \q1 ‘Bɛ nachɛ dze yi Taa, \q1 bɛ leeki yi, yi ni yi nuuŋ tsaaŋ.’” \p \v 4 Jɔɔŋ tɛ̀ lisi nuuŋ ndú yi bɛ toŋ bɛ dzúŋ yi Kamɛɛ, tɛ̀ kɛndi kitsaa li tiŋ ki bɛ nachɛ bɛ dzi yi nyaŋ, bijinɛ biee tɛ̀ nuuŋ tsóma bɛ ŋgɔɔ yi litɔɔ. \v 5 Si tɛ̀ tiiti lɛ, bɛniiŋ se buti Jɛrosalɛŋ bɛ bitoŋ bi Judiya mɔɔ bimbe bi li Dzɔɔ yi Joodaaŋ lichiŋ bichu, be bɛɛ lɛ wuu. \v 6 Si be tɛ̀ bɛɛ lɛ, be teyi bibifi bi bee li Nyɔ-ɔ, Jɔɔŋ se lisi be li dzɔɔ li Dzɔɔ yi Joodaaŋ. \p \v 7 Se nuuŋ le, mfi wu tɛ̀ ŋɛŋ si Bɛfarasii bee Bɛsadusii bamu ŋge bɛɛ le lii be li dzɔɔ, kweeŋ li bee le, “Kiŋgɔkɛ ki mufaa lɛ kini, ɛ noo wu tifi beŋ le nɛ kifi shéŋ yi fuuti Nyɔ yi yi gii yi doonchɛ li be-eŋ yɛɛ, nɛ se bɛɛ ni? \v 8 Fɛrɛ yɛɛŋ biee bi doonchi le nɛ fiiki baa shéŋ yinɛ kituŋ. \v 9 Kiiŋ nɛ ni nɛ tiiti finɛ le Abrahaŋ nuuŋ chaa wunɛ kɛ. Ntee beŋ le Nyɔ nuuŋ yi fiiki ta yini yi to bɔɔŋ bɛ Abraha-aŋ. \v 10 Nɛ kɛɛ le bɛ gɛɛ baa fɔɔ kituŋ li gɛɛŋ yi biti-i. Kiti kichu ki wundi yɛ muntaaŋ mu dzeeŋ kɛ, bɛ gii bɛ wa ki li gɛɛŋ yi ki-i, bɛ tɔŋ fɛtaaŋ. \v 11 Nlisɔɔ beŋ li dzɔɔ kifɛ nɛ fiiki baa shéŋ yinɛ. Se nuuŋ le, wi wu bɛɛ lɛ mi-i jiŋ koɔ wu yaa mi. Mmɛɛŋɔ ki kɔchɛ kɛ wi wu nnuuŋ mfanchɛ bikpɔ biee kɛ. Gii ni lisi fiee beŋ nuuŋ li tsaŋ yi Fiana yi Waaŋ li mɔɔ li wi-i. \v 12 Kɛmɔɔ kintɛkɛ kee lɛ bɔ ki gii fɛɛ giiŋ lu, ke wu fɛɛ, banchɛ giiŋ yi dzeeŋ yɛɛ gɛɛ li gwɛɛ, se kotɛ mumfɛɛ tɔŋ bɛ wi wu duti nyimu nsiŋ.” \s Jɔɔŋ lii Jiso li dzɔɔ \r (Mak 1:9-11; Luk 3:21-22) \p \v 13 Si Jɔɔŋ tɛ̀ lisi bɛniiŋ li dzɔɔ lɛ, Jiso tɛ̀ dza lɛ kimbɛ ki Galilii bɛ fɛ Dzɔɔ yi Joodaaŋ le Jɔɔŋ lii wu li dzɔɔ tɛ. \v 14 Se nuuŋ le, Jɔɔŋ tɛ̀ bɛchi fɛŋgi tiiti le, “Ɛ wɛ ɔ beeɔ kɛmi le ɔ lii mi li dzɔɔ, ɔ tuu ɔ bɛɛ lɛ mi-i ni?” \v 15 Jiso se tuu li wuu le, “Gɛɛ fi nuuŋ lɛ dɛɛni, ɛ lɛ dze yini lɛ tɛɛ wɛ fɛ baa fiee fichu tsaaŋ fi Nyɔ wɛki.” Bɛdɛɛni Jɔɔŋ se beŋ, lii Jiso li dzɔɔ. \v 16 Nɛɛ si Jiso tɛ̀ gii buti li dzɔɔ ni, fi ka le kiboo tɛ̀ gwiyɛ, ŋɛŋ Fiana yi Nyɔ si yi shiiti yi bɛɛ si kibimɛ, yi bɛ yi geri li wuu bwiŋ. \v 17 Fi ka le jɛ tɛ̀ yɔ liboo le, “Wuni nuuŋ Ŋwanɛŋ wu shéŋ, wu ŋ'wuki bujɔŋ bɛ wu ŋge.” \c 4 \s Kiŋkundi mɔnchɛ Jiso \r (Mak 1:12-13; Luk 4:1-13) \p \v 1 Fiana yi Waaŋ se tuu yi dza yi dzɔ Jiso yi gɛɛŋ bɛ wu libuka le kiŋkundi mɔnchɛ wu. \v 2 Gɛɛŋ shiiŋ fe tsiiŋ fe, tɛ̀ jiti biee li jo mbaanyɛɛ li. Lɛjiŋ lɛlu, dzeeŋ bɛchi yi wuu wu. \v 3 Wi wu ti mɔnchi bɛniiŋ wɛ se bɛ tee li wuu le, “Ɔɔ nuuŋ ŋwanɛ Nyɔ, ɔ tee le ta yini fiiki yi to tsée yi kibele.” \v 4 Jiso tuu le, “Bɛ tsɛɛ baa le, \q1 ‘Wi ti tsiiŋ yɛ kii kibele kwaa kɛ. \q1 Wi tsiiŋ kii jɛ chichi yi buti lɛ kimfimɛ ki Nyɔ-ɔ.’” \p \v 5 Bɛdɛɛni kiŋkundi kilu tuu ki dzɔ wu ki gɛɛŋ bɛ wu Jɛrosalɛŋ kitoŋ ki waaŋ, ki leeki wu fɛ kigɔ ki yih yi muntofi, \v 6 ki tee li wuu le, “Ɔɔ nuuŋ Ŋwanɛ Nyɔ, ɔ jiiŋ ɔ seri lɛkwiiŋ, kifɛ fi fiɛɛ ɛ bɛ tsɛɛ le, \q1 ‘Nyɔ gii yi tee le bɛnchindaa bee kiichɛ wɛ.’ \m Fi tuu fi nuuŋ ɛ bɛ tsɛɛ tɛ le, \q1 ‘Be gii be ka wɛ bɔbɔ \q1 le kii ɔ ni ju kikaa ko li tɛtɛ-ɛ.’” \p \v 7 Jiso se tuu li kii le “Bɛ tsɛɛ baa tɛ le, \q1 ‘Kiiŋ ɔ ni mɔnchɛ Taa wu Nyɔ ya kɛ.’” \p \v 8 Kiŋkundi kilu tuu ki dzɔ Jiso fe, ki gɛɛŋ bɛ wu fɛ ŋkumɛ wumu-u fɛ fwa wu dɛɛŋ liwe ŋge, ki doonchɛ wu bitoŋ bi li kikoo ki nshɛ-ɛ bichu bɛ bunɔŋa bu nuuŋ li bi-i li wuu. \v 9 Si ki doonchɛ wu lɛ ki tee li wuu le, “Ŋgii nyɛ biee bini bichu li wɛ-ɛ, ɔɔ we lɛ mi-i lii ɔ guuŋ mi.” \v 10 Jiso tee li ki-i le, “Gɛnɛ laa Sataŋ! Bɛ tsɛɛ baa le, \q1 ‘Ɔ guundi Taa wu Nyɔ ya, \q1 ɔ nindi nuuŋ li yi-i kwaa.’” \m \v 11 Bɛdɛɛni, kiŋkundi kilu chinɛ li Jiso-o, ki gɛɛŋ. Fi se ka le bɛnchindaa bɛ Nyɔ-ɔ tɛ̀ dza be bɛ be bichi lɛ wuu. \s Jiso bɛchi nimɛ chee Galilii \r (Mak 1:14-15; Luk 4:14,15) \p \v 12 Le Jiso dza woo le bɛ kɔɔ baa Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ bɛ bɛŋɛ li yih yi ncha-a, tuu dza kaari to lijiŋ kimbɛ ki Galilii. \v 13 Gɛɛŋ bo Nasarɛ, dza fe gɛɛŋ tsi li kitoŋ ki Kapanu-uŋ. Kitoŋ kini nuuŋ li libɛ chi Galilii lichiŋ, libɛ chɛɛ nuuŋ lɛ bimbe bi bɛniiŋ bɛ Sɛbulɔ-ɔŋ bɛ bi Naftali. \v 14 Fini tɛ̀ ka ni le fi bɛ fi kɔchɛ si ntomfɔŋ wu Nyɔ wu Ɛsaya tɛ̀ tee le, \q1 \v 15 “Kimbɛ ki Sɛbulɔŋ bɛ ki Naftali \q1 bi nuuŋ lichiŋ li libɛ liwiŋ li Dzɔɔ yi Joodaaŋ, \q1 kimbɛ kɛɛ nuuŋ tɛ nshɛ yi Galilii yi bɛniiŋ bɛ nuuŋ yɛ Bɛjuu kɛ tɛ̀ tsiiŋ, \q1 \v 16 bɛniiŋ bɛ tɛ̀ shiiŋ be tsiiŋ li kijibɛ-ɛ, \q1 ŋɛŋ baa kiŋ'wofu kinɔŋa. \q1 Butuu woo bwɛɛ \q1 li bɛniiŋ bani-i bɛ tɛ̀ shiiŋ be tsiiŋ li nshɛ yi kijibɛ ki kwe-e.” \m \v 17 Mbɛɛchɛ li mfi wulu-u, Jiso tuu bɛchi fenjisi li bɛniiŋ li tiiti le, “Fiiki yɛɛŋ shéŋ yinɛ, kifɛ bumfɔŋ bu liboo bwɛɛ tsɛkɛtsɛkɛ”. \s Jiso teeŋ bɛniiŋ bɛnɛɛ le be nuuŋ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u \r (Mak 1:16-20; Luk 5:1-11) \p \v 18 Le Jiso dza ni deŋgi li libɛ chi Galilii lichiŋ, ŋɛŋ bɛniiŋ bamu bɛfɛ, nuuŋ wi bee ŋwaani. Bɛniiŋ bani tɛ̀ nuuŋ Simu wu bɛ tɛ̀ teenyi le Pita, bɛ ŋwaani wu Andolo, be lendi gwii lɛ libɛ-ɛ, si nimɛ chi bee tɛ̀ nuuŋ nsuuŋ yi kɔfɛ. \v 19 Jiso tee li bee le, “Biee yɛɛŋ mi, ŋgii mfɛ beŋ nɛ ni nɛ keeti nuuŋ bɛniiŋ.” \v 20 Mfwaa mumkpaŋ be biee be chinɛ gii yibe be dza be biki wu. \v 21 Jiso se dza fe kiiŋgi, tuu ŋɛŋ bɛniiŋ bamu bɛfɛ nuuŋ tɛ wi bee ŋwaani. Bɛniiŋ bani tɛ̀ nuuŋ Jeeŋ bee ŋwaani wu Jɔɔŋ bɛ tɛ̀ nuuŋ bɔɔŋ bɛ Dzɛbɛdii, be tɛ̀ nuuŋ lɛ ŋgo-o bɛ tee wube wu Dzɛbɛdii be tuushi gii. Teeŋ tɛ be. \v 22 Mfwaa mumkpaŋ be biee be shɛ ŋgo bɛ tee wube be dza be biki wu. \s Jiso bɛchi tiifi bɛniiŋ tuu wɔnchi be mɔɔ chigɔŋ \r (Luk 6:17-19) \p \v 23 Jiso tɛ̀ dza tuu deŋgi lɛ kimbɛ ki Galilii kichu tiifi bɛniiŋ li yíh yibe yi bintaashɛ-ɛ, fenjisi ntoŋ wu dzeeŋ kii bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ. Tɛ̀ gii wɔnchi chigɔŋ chichu, mɔɔ chigɔŋ chi nɔŋa chichu li bɛniiŋ li. \v 24 Bɛdɛɛni, ntoŋ wu kii wu se saaŋgɛ gɛɛŋ li kwɛɛŋ wu Silia kwikwi. Bɛniiŋ tɛ̀ bɛɛ bɛ bɛniiŋ bɛchu bɛ tɛ̀ gendi mɔɔ bɛ tɛ̀ nuuŋ li ntɔnyɛ-ɛ lɛ wuu, mɔɔ nuuŋ bɛ bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i ŋwɛki bɛ be, mɔɔ nuuŋ bɛ wi-i kika, mɔɔ nuuŋ bɛ tɛ̀ nuuŋ bɛ ŋgwɛ. Be bɛɛ bɛ be lɛ wɔnchi be bɛchu. \v 25 Mɔɔ nuuŋ fɛŋ fɛ tɛ̀ gii giiŋgi le, bintutu bi bɛniiŋ lɛ bi nɔŋa banchi lɛ wuu jiŋ. Bɛniiŋ bani tɛ̀ dzɛti lɛ kimbɛ ki kwɛɛŋ wu Galilii, bamu dzɛti lɛ Bintsii bi Yoofi, bamu Jɛrosalɛŋ mɔɔ bitoŋ bi Judiya bimu. Bamu se dzɛti li Dzɔɔ yi Joodaaŋ liwiŋ. \c 5 \s Kinɛɛtinɛ ki nuuŋ kinɔŋa \r (Luk 6:20-23) \p \v 1 Le Jiso ŋɛŋ si bintutu bi bɛniiŋ lɛ bɛɛ lɛ wuu, dza miri shee fɛ ŋkumɛ-ɛ, bɔɔŋ bee bɛ kintutu banchɛ be bɛ li wuu lichiŋ. \v 2 Se bɛchi tiifi be, tiiti le, \q1 \v 3 “Kinɛɛtinɛ kinɔŋa kɛɛ ki bɛniiŋ bɛ kii le be baa bɛ kifoo lɛ kimbɛ ki Nyɔ-ɔ, \q2 kifɛ bumfɔŋ bu liboo bwɛɛ bu bee \q1 \v 4 Kinɛɛtinɛ kinɔŋa kɛɛ ki bɛniiŋ bɛ dii kwe-e, \q2 kifɛ Nyɔ gii yi chiiŋgi be. \q1 \v 5 Kinɛɛtinɛ kinɔŋa kɛɛ ki bɛniiŋ bɛ shiiki yi yibe fɛkwiiŋ \q2 kifɛ be gii be ji kikoo ki nshɛ-ɛ. \q1 \v 6 Kinɛɛtinɛ kinɔŋa kɛɛ ki bɛniiŋ bɛ dzeeŋ wuu bee, kii ntsɛ wu tsaaŋ, nshɔɔŋ se tɛti be bɛ ntsɛ wulu, \q2 kifɛ Nyɔ gii yi nyɛkɛ be. \q1 \v 7 Kinɛɛtinɛ kinɔŋa kɛɛ ki bɛniiŋ bɛ keeti nshiiŋ li bamu-u, \q2 kifɛ Nyɔ gii yi kɔɔ tɛ nshiiŋ bɛ be. \q1 \v 8 Kinɛɛtinɛ kinɔŋa kɛɛ ki bɛniiŋ bɛ shéŋ wuuti be \q2 kifɛ be gii naa be ŋɛŋ Nyɔ. \q1 \v 9 Kinɛɛtinɛ kinɔŋa kɛɛ ki bɛniiŋ bɛ bɛɛ bɛ mbɛɛŋgii \q2 kifɛ bɛ gii bɛ teeŋ be le bɔɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ. \q1 \v 10 Kinɛɛtinɛ kinɔŋa kɛɛ ki bɛniiŋ bɛ bɛniiŋ biindi bikaa lɛ be jiŋ, kii ntsɛ wu be wu tsaaŋ, \q2 kifɛ bumfɔŋ bu liboo bwɛɛ bubee. \p \v 11 Kinɛɛtinɛ kinɔŋa kɛɛ kinɛ, mfi wu bɛniiŋ gaashi beŋ, be biindi bikaa lɛ benɛ jiŋ, be tiiti ŋwaani biee bi bibifi bichu kii beŋ li yee li kifɛ nɛ baa bɛniiŋ beŋ. \v 12 Ɛ fi kɛti lɛ nɛ nɛki yɛɛŋ nɛ kiiti, kifɛ kinsomfu kinɔŋa kɛɛ kinɛ liboo. Nɛ kɛɛ le, ɛ lɛ si bɛ gii bɛ biindi bikaa lɛ bɛntomfɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ bɛ ŋkosi lɛ. \s Nɛ baa ntɔŋ bɛ kiŋ'wofu ki li nshɛ yini \r (Mak 9:50; Luk 14:34,35) \p \v 13 Nɛ baa nuuŋ ntɔŋ mɛ li nshɛ yini-i. Se nuuŋ le, ɛ ntɔŋ dza me to n'yikɛ nsiŋ, bɛ geeŋ bɛ me, me se kaari me yikɛ? Kɛ me mɛɛŋ yɛ bujɔŋ le bɛ fɛ fiee fi dzeeŋ lu fuki le bɛ shooshɛ me nsiŋ kɛ, bɛniiŋ ni be kɛti be dɛnchi me bɛ bikaa. \v 14 Nɛ baa nuuŋ kiŋ'wofu ki li nshɛ yini-i. Kitoŋ ki bɛ gwaŋ li ŋkumɛ-ɛ ti nyiki yɛ yi kɛ. \v 15 Wi ti tendi yɛ lambo le tuu dzɔɔ kuuki bɛ ŋkaa kɛ. Wi ti bɛɛ ɛ wu tɔŋ lambo tɔmi nuuŋ li fiee fi bɛ ti tɔɔmi lambo lu-u, wu se yeŋgi li wi kwikwi wu nuuŋ li yi-ih. \v 16 Ɛ nɛɛ lɛ si kiŋ'wofu wunɛ kɛmi le ni wuuti lɛ bɛniiŋ lii, ke be se ŋɛŋ nimɛ chinɛ chi dzeeŋ, be nyɛ kiyɔɔni li chaa wunɛ wu nuuŋ liboo li. \s Ntiifɛ kii nimɛ chi bɛnchi bɛ Mɔɔsɛ \p \v 17 Kiiŋ nɛ ni nɛ beechi le mi mbɛɛɔ le nlɛɛ biee bi nuuŋ lɛ Kiŋwaati ki bɛnchi bɛ Mɔɔsɛ-ɛ mɔɔ bi nuuŋ lɛ Biŋwaati bi bɛntomfɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ kɛ. Mi mbɛɛɔ nuuŋ le mfɛ le bi kɔchɛ bu kɔchinɛ. Mɛɛŋɔ ki mbɛ kɛ le nlɛɛshɛ bi bu lɛɛshɛ kɛ. \v 18 Ntee beŋ chɛɛŋ chɛɛŋ le nsiiŋ kiboo bɛ nshɛ gii bi ma, finlaŋ fi biooŋ lɛ fi nuuŋ lɛ Kiŋwaati ki bɛnchi fi sendɛ nuuŋ tɛ naa la li yee li fuki fɛ fi bɛ fi kɔchɛ li fiee fi fi doonchi nsiŋ kɛ. \v 19 Fi fiɛɛ le, wi kwikwi wu bondɛ nchi wumu lɛ bɛnchi bani-i, mɔɔ wɛɛ nchi sendɛ si la le, tiifi tɛ bɛniiŋ le be ni be bondini, kɛ mwɛ gii naa ni nuuŋ wi wu ŋkweŋ lɛ bumfɔŋ bu liboo li. Se nuuŋ le, ɛ wi wu kichi bɛnchi bani, tuu tiifi tɛ bɛniiŋ le be ni be kichi be, kɛ mwɛ gii naa ni nuuŋ wi wu nyɔŋa lɛ bumfɔŋ bu liboo li lɛnti. \v 20 Ntuu ntee beŋ le, ɛ nɛ feti yɛ kiŋge kinɛ tsaaŋ le ki ni ki yɛki ki bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ mɔɔ ki Bɛfarasii lɛ kɛ, nɛ tɛ naa mɔɔ lɛ lɛ bumfɔŋ bu liboo li kɛ. \s Ntiifɛ kii shéŋ yi dzɔtsɛ \p \v 21 Nɛ woo baa le bɛ tɛ̀ tee li bɛniiŋ bɛ ŋkosi le, ‘Kiiŋ ɔ ni wo wi kɛ. Ɛ wi wo wi, kɛ mwɛ kɛmɔɔ nsa.’ \v 22 Se nuuŋ le, ntiitɔɔ li be-eŋ le wi kwi wu dzɔ shéŋ bɛ ŋwaani, kɛ kɛmɔɔ tɛ nsa. Wi wu gaa ŋwaani, mwɛ kɛɛ le gii naa leŋ li bɛniiŋ bɛ sɛki bɛnsa-a limfwe. Wi wu teeŋ ŋwaani le, ‘Kibere, mwɛ kɛɛ le gii naa lɛ li wi wu nyɔŋa-a.’ \v 23 Fi fiɛɛ le, ɔɔ wɛki le ɔ nyɛ nya ya fɛ taantaa chi muntofi-i, ɔ kimi bubiɛɛ bu nɛɛ ŋwaana lɛ wɛ-ɛ shéŋ, \v 24 ɔ gɛɛ nya ya fɛ taantaa chi muntofi fɛchiŋ, ɔ gɛɛŋ nɛɛ ŋwaana saa nɛ nachɛ biee kwɛ, ɔ se kaari ɔ bɛ ɔ nyɛ nya ya. \v 25 Ɛ wi dzɔ wɛ giiŋgi bɛ wɛ li yih yi nsa-a, ɔ gwenɛ ɔ nachɛ nɛɛ wu nɛ to wi bee sini nɛ mɛɛŋ lɛ dze, kii ni gɛɛŋ nyɛ wɛ li tsaŋ yi wi wu sɛki bɛnsa-a, se tuu wɛ li tsaŋ yi wi wu nchi-i bɛ fa wɛ li yih yi ncha-a. \v 26 Ntee wɛ chɛɛŋ le, ɔ nuuŋ tɛ bo lu fuki fɛ ɔ mɛɛshi ɔ sooŋ finini fichu fi be tee le ɔ sooŋ siŋ kɛ. \s Ntiifɛ kii ndzɔtsu kwɛɛ wi \p \v 27 Nɛ woo baa le bɛ tɛ̀ tee le, ‘Kiiŋ ɔ ni giiŋ bɛ kwɛɛ wi kɛ.’ \v 28 Se nuuŋ le, ntiitɔɔ beŋ le, wi kwikwi wu bichi kwɛɛŋ kɛmi ŋgeeŋ li wu-u, kɛ wu giiŋɔ bɛ wu li shéŋ yee li kituŋ. \v 29 Fi fiɛɛ le ɛ lisi cho chi lɛ kigɔŋɛ feti le ɔ ni ɔ feti bubiɛɛ, ɔ buu lisi chilu ɔ too. Fi dzɔɔŋ le ɔ lɛɛ kimbɛ ki yi ya-a kimumkpaŋ, yɛki fɛ bɛ nuuŋ bɛ lɔŋ wɛ kwikwi fɛ wi wu nyɔŋa-a. \v 30 Ɛ kibɛnɛ ko ki kigɔŋɛ feti le ɔ ni ɔ feti bubiɛɛ, ɔ sondɛ kibɛnɛ kilu ɔ too. Fi dzɔɔŋ le ɔ lɛɛ kimbɛ ki yi ya-a kimumkpaŋ, yɛki fɛ yi ya chichi nuuŋ yi gɛɛŋ fɛ wi wu nyɔŋa-a. \s Ntiifɛ kii ŋkoŋu bɛ kwɛɛŋ \r (Mak 10:11-12; Luk 16:18) \p \v 31 Bɛ tɛ̀ tuu bɛ tee tɛ le, ‘Ɛ wi kooŋ bɛ kwɛsi, mwɛ tsɛɛ kiŋwaati nyɛ li kwɛɛŋ wulu-u ki doonchi le mɛɛŋ yɛ kwɛsi kɛ.’ \v 32 Se nuuŋ le, ntee beŋ le, ɛ wi kooŋ bɛ kwɛsi, nuuŋ yɛ le kwɛɛŋ wulu jiiɔ bukwɛɛ kɛ, kɛ wu fɛɔ nuuŋ le kwɛɛŋ wulu gɛɛŋ ni gimi bɛ buniŋ bɛ bukɛɛŋ bamu-u. Wi wu dzɔ kwɛɛŋ wu bo li nyuŋ wumu yih, wu gɛɛ li wuu yih, kɛ mwɛ dzɔɔ kwɛɛ wi. \s Ntiifɛ kii nchininɛ \p \v 33 Nɛ tɛ̀ woo tɛ si bɛ tɛ̀ tee li bɛniiŋ bɛ ŋkosi-i le, ‘Ɔɔ tee fiee ɔ chini, kiiŋ ɔ ni ba fi mfɛru nsiŋ kɛ. Ɔ kɛmi le ɔ fɛ fiee fi ɔ tee, ɔ chini li Taa li limfwe le ɔ gii ɔ fɛ.’ \v 34 Se nuuŋ le, ntuuɔ ntiiti li be-eŋ le, kiiŋ wi ni tee fiee chini kɛ. Kiiŋ wi ni chini li bukooŋ bu liboo li kɛ, kifɛ liboo nuuŋ kabara wu Nyɔ. \v 35 Kiiŋ wi ni chini li nshɛ-ɛ kɛ, kifɛ nshɛ nuuŋ kilaanda ki bikaa bi Nyɔ-ɔ tɛ. Kiiŋ wi ni chini li Jɛrosalɛŋ kɛ, kifɛ Jɛrosalɛŋ nuuŋ kitoŋ ki Mfɔŋ wu nyɔŋa-a. \v 36 Kiiŋ wi ni tuu chini nɛɛ li yi yee li kɛ, kifɛ wi nuuŋ tɛ fɛ le yi ye yi li fa mumkpaŋ to chibu, kɛ le yi libɛ kɛ. \v 37 Ɛ wi beŋ fiee le, ‘Iiŋ’, fi kɔchɛ lɛ. Ɔ wu faaŋ le, ‘Wohoo’, fi kɔchɛ nɛɛ tɛ lɛ. Ɛ wu taa fiee fe, kɛ fiɛɛ fiee dza fiɛɛ nuuŋ fɛ wi wu bifi wɛ-ɛ. \s Ntiifɛ kii ntusu nsooŋkibaa \r (Luk 6:29,30) \p \v 38 Nɛ woo baa tɛ le, bɛ tɛ̀ tee le, ‘Ɛ wi buu lisi chi wi-i, bɛ buu tɛ chi mwɛ-ɛ. Ɛ wi buu kige ki wi-i, bɛ buu tɛ kee.’ \v 39 Se nuuŋ le, ntiitɔɔ li be-eŋ le, kiiŋ wi ni ni nyiitini fiee bɛ wi wu bifi kɛ. Ɛ wi maaŋ kilaanchɛ ko ki kigɔŋɛ, ɔ fiiki ki kimɛsɛ mɛɛshi maaŋ. \v 40 Ɛ wi dzeti wɛ li nsa-a kii ndu ya yi lɛnti, ɔ mɛɛshi ɔ taa mɔɔ kiŋkoŋ ko fe. \v 41 Ɛ wi kaŋ wɛ le ɔ dɛndɛ ma mumkpaŋ, ɔ dɛndɛ bɛma bɛfɛ nɛɛ wu. \v 42 Ɛ wi lɛkɛ fiee li wɛ-ɛ, ɔ nyɛ wu. Ɛ wi feeti fiee li wɛ-ɛ, kiiŋ ɔ ni faaŋ nyɛ kɛ. \s Ntiifɛ kii si wi kɛmi le ni feti bɛ wi we wu mbani \r (Luk 6:27,28,32-36) \p \v 43 Nɛ woo baa tɛ ɛ bɛ tɛ̀ tee le, ‘Ɔ kɔŋgisi ŋwaana, ɔ baanini wi wa wu mbani.’ \v 44 Se nuuŋ le, ntiitɔɔ li be-eŋ le, nɛ kɔŋgisi yɛɛŋ bɛniiŋ bɛnɛ bɛ mbani-i, nɛ lɛki li Nyɔ-ɔ li bɛ biindi bikaa lɛ benɛ jiŋ. \v 45 Bɛdɛɛni, nɛ se ni nɛ nuuŋ bɔɔŋ bɛ Baa wunɛ wu nuuŋ liboo li. Ɛ wu, wu ti feti wiiŋ bɛndi li bɛniiŋ bɛ bifi-i mɔɔ li bɛ dzeeŋ li. Ti feti tɛ dzaaŋ bɛɛ li bɛniiŋ bɛ feti biee bi tsaaŋ li, mɔɔ li bɛ feti yɛ biee bi tsaaŋ kɛ-ɛ. \v 46 Nɛ beechi le ɛ nɛ kɔŋgisi nuuŋ bɛniiŋ bɛ kɔŋgisi beŋ kwaa, mbeŋ wulu se nuuŋ la li be-eŋ? Ɛ nɛɛ lɛ tɛ si bɛniiŋ bɛ kundi kiŋwaati ti feti ni?\f + \fr 5:46 \fr*\ft Bɛniiŋ bɛ kundi kiŋwaati bani bɛniiŋ tɛ̀ ŋiŋgi le be nuuŋ bɛniiŋ bɛ bifi.\ft*\f* \v 47 Ɛ nɛ yɛɛshi nɛɛ nuuŋ bɛŋwaana bɛnɛ kwaa, fiee fi nɛ se feti fi bɛniiŋ bamu feti yɛ kɛ nuuŋ fi la? Mɔɔ bɛniiŋ bɛ nuuŋ yɛ Bɛjuu kɛ ti feti nɛɛ tɛ lɛ ni? \v 48 Fi fiɛɛ le nɛ dzɔɔŋ nɛ gɛɛŋ nɛ mɛɛshi si Baa wunɛ wu nuuŋ liboo dzɔɔŋ wu gɛɛŋ wu mɛɛshi tɛ lɛ.” \c 6 \s Ntiifɛ kii nya \p \v 1 “Nɛ ŋiŋgi yɛɛŋ le, ɛ nɛ feti biee bi dzeeŋ, nɛ fɛ kɛ lɛ bɛniiŋ li limfwe le be ni be ŋiŋgi kɛ. Ɛ nɛ feti lɛ, Baa wunɛ wu nuuŋ liboo tɛ sooŋ beŋ kɛ. \v 2 Fi fiɛɛ nuuŋ le, mfi wu ɔ nyɛɛ fiee li wi wu kifoo li, kiiŋ ɔ ni ɔ teŋgi kimbuu si bɛniiŋ bɛ nimi ti shiiŋ be feti li yíh yi lɛkɛ li Nyɔ-ɔ mɔɔ lɛ dze, le bɛniiŋ ni be piɛti be kɛ. Ntee beŋ chɛɛŋ chɛɛŋ le be kɛmɛ baa kinsomfu ki bee kituŋ. \v 3 Se nuuŋ le, mfi wu ɔ nyɛɛ fiee li wi wu kifoo li, kiiŋ ɔ ni fɛ le kibɛnɛ ko ki kimɛsɛ kɛɛ fiee fi ki kigɔŋɛ feti kɛ. \v 4 Bɛdɛɛni, nya ya ni yi nuuŋ lɛ munyiikɔɔ li, Baa wa wu ti ŋiŋgi biee bi bɛ feti lɛ munyiikɔɔ li se sooŋ wɛ. \s Ntiifɛ kii nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ \r (Luk 11:2-4) \p \v 5 Mfi wu nɛ lɛki li Nyɔ-ɔ, nɛ fɛ kɛ si bɛniiŋ bɛ nimi-i ti feti kɛ. Be ti kɔŋgisi nlemɛ li yih yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ, mɔɔ lɛ dzé ntasɛ be se lɛki li Nyɔ-ɔ, le bɛniiŋ se ŋɛŋ be. Ntee beŋ chɛɛŋ le be kɛmɛ baa kinsomfu ki bee kituŋ. \v 6 Se nuuŋ le, mfi wuɔ wɛki le ɔ lɛkɛ li Nyɔ-ɔ, ɔ lɛ lɛ yi-ih lɛnti, ɔ bɛŋɛ kigoo ɔ se lɛki. Baa wa wu nuuŋ lɛ munyiikɔɔ li, Baa wa wu shiiŋ ŋiŋgi biee bi ɔ feti lɛ munyiikɔɔ li se sooŋ wɛ. \v 7 Ɛ nɛ tuu lɛki li Nyɔ-ɔ, kiiŋ nɛ ni nɛ yoomfi si bɛniiŋ bɛ ti kii yɛ Nyɔ kɛ ti shiiŋ be feti lɛ kɛ. Be ti feti lɛ be beechi le bɛ gii bɛ woo nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ wu be kii jɛ́ yibe yeti ŋge. \v 8 Kiiŋ nɛ ni nɛ nuuŋ si be kɛ. Nɛ kɛɛ le Baa wunɛ kiiɔ fiee fi nɛ wɛki kituŋ nɛ mɛɛŋ saa fi ki bii kɛ. \v 9 Nɛ kɛmi le nɛ ni nɛ lɛki li Nyɔ-ɔ ni: \q1 ‘Baa wusɛŋ wu nuuŋ liboo, \q1 fɛrɛ bɛniiŋ ni be guundi bukooŋ bwo, \q1 \v 10 ɔ fɛ le bumfɔŋ bwo bɛ, \q1 ɔ fɛ le fiee fi ɔ kɔŋgisi ni fi nuuŋ laaŋkwiiŋ si fi nuuŋ liboo. \q1 \v 11 Nyɛ bee bijinɛ bi bɛŋ. \q1 \v 12 Ɔ feeki bee bibifi bisɛŋ, \q1 si tɛ̀ gii ti fekisi bibifi bi bɛniiŋ bamu feti li bee li. \q1 \v 13 Kiiŋ ɔ ni chinɛ le tɛ lɛ li mɔnchɛ-ɛ kɛ. \q1 Fi bee li tsaŋ yi wi wu bifi wɛ-ɛ.\f + \fr 6:13 \fr*\ft Biŋwaati bi fichi bimu kɛmi fɛni le, “Buu bee lɛ bibifi lɛnti.”\ft*\f* [Bumfɔŋ nuuŋ bwo, buŋga nuuŋ bwo, bunɔŋa nuuŋ bwo mfi kwi ma nsiŋ. Gɛɛ fi nuuŋ lɛ.]’\f + \fr 6:13 \fr*\ft Biŋwaati bi fichi bimu bi bɛ tɛ̀ saa bɛ tsɛɛ jɛ yi Nyɔ le kɛmi yɛ kiŋkɛ kini le kɛ.\ft*\f* \m \v 14 Nɛ kɛɛ le ɛ nɛ fekisi bibifi bi bɛniiŋ bamu feti li be-eŋ, Baa wunɛ wu nuuŋ liboo se ni fekisi binɛ tɛ. \v 15 Se nuuŋ le, ɛ nɛ fekisi yɛ bibifi bi bɛniiŋ bamu feti li be-eŋ kɛ, Baa wunɛ tɛ feeki tɛ bibifi binɛ kɛ. \s Ntiifɛ kii njiru biee bijɛ \p \v 16 Mfi wu nɛ jiti biee bijɛ, kiiŋ nɛ ni nɛ bichi fuyaa si bɛniiŋ bɛ nimi-i ti feti kɛ. Be ti suuti fɛ lii fɛ bee li mfi wulu-u, le bɛniiŋ se ŋɛŋ le be jiti baa biee bijɛ. Nse ntiitɔɔ li be-eŋ chɛɛŋ le be kɛmɛ baa kinsomfu ki bee li nshɛ yini-i kituŋ. \v 17 Se nuuŋ le, mfi wu ɔ jiti biee bijɛ, ɔ tsootsɛ yi ya, ɔ fwa bushi bwo, \v 18 bɛniiŋ se tɛ kɛɛ le ɔ jitɔɔ biee bijɛ kɛ, Baa wa wu nuuŋ lɛ munyiikɔɔ li ni ŋiŋgi. Baa wa wu ti ŋiŋgi biee bi bɛniiŋ feti lɛ munyiikɔɔ li se sooŋ wɛ. \s Ntiifɛ kii bulofu \r (Luk 12:33,34) \p \v 19 Kiiŋ nɛ ni kiri bulofu bunɛ laaŋkwiiŋ fɛ nuuŋ shee kaaŋ, maŋgere kɔɔ, mɔɔ fɛ bɛyi nuuŋ be bondɛ be lɛ be yi kɛ. \v 20 Kiri yɛɛŋ bulofu bunɛ nuuŋ li kwɛɛŋ wu liboo li, fɛ shee nuuŋ tɛ kaaŋ kɛ, bɛ fɛ maŋgere nuuŋ tɛ kɔɔ bu kɛ, mɔɔ bɛ fɛ bɛyi nuuŋ tɛ naa bondɛ le be lɛ be yi kɛ. \v 21 Nɛ ni nɛ kii le fɛ wi kiri bulofu bwee fe, ɛ nɛɛ fe fɛ shéŋ yee gii yi ni yi nuuŋ. \s Kiŋ'wofu ki li wi-i bwiŋ \r (Luk 11:34-36) \p \v 22 Lisi cho nuuŋ lambo li yi ya-a. Bɛdɛɛni, ɛ lisi cho wuutɔɔ, kɛ yi ya chichi yisɛ yɛɛ bɛ kiŋ'wofu. \v 23 Se nuuŋ le, ɛ lisi cho kwi, kɛ yi ya chichi yisɛ yɛɛ bɛ kijibɛ. Ɛ kiŋ'wofu ki wi-i dza ki to kijibɛ, se kijibɛ kilu gbɛɛŋ ki nuuŋ niŋ? \s Nyɔ bichi lɛ bɛniiŋ bee li \r (Luk 16:13; 12:22-31) \p \v 24 Wi nuuŋ tɛ niŋ li bɛte bikoo li bɛfɛ kɛ. Ɛ nindi lɛ, kɛ gii ni baanini wumu, kɔŋgisi wumu, gii ni wuki li wumu ŋge, tɛ dzɔ wumu wɛ li fiee li kɛ. Nɛ nuuŋ nɛ tɛ niŋ li Nyɔ-ɔ le nɛ tuu nɛ niŋ li kwa-a kɛ. \v 25 Bɛdɛɛni, ntiitɔɔ li be-eŋ le kiiŋ nɛ ni nɛ buki yi kii ntsɛ wunɛ laa, nɛ gii nɛ ji la, mɔɔ laa nɛ gii nɛ woŋ la, mɔɔ nuuŋ kii yi yinɛ laa, nɛ gii nɛ lii la le kɛ. Ntsɛ wu wi yɛki nɛɛ biee bijɛ, yi yi wi yɛki nɛɛ ndú ni? \v 26 Bichɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ si muniiŋ mu jiindi liwe. Mu ti tɔyi yɛ, mu ŋ'wechi yɛ bijinɛ le mu banchɛ mu gɛɛ li bigɔɔnu kɛ. Se nuuŋ le, Baa wunɛ wu nuuŋ liboo nyɛki nɛɛ mu. Bɛdɛɛni, nɛ yɛki yɛ muniiŋ muni ni? \v 27 Ɛ noo lɛ be-eŋ lɛnti wu buki yi wu nuuŋ tondɛ mfi mumkpaŋ li ntsɛ we-e? \v 28 Nɛ se buki yi kii ndú le la? Bichɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ si bɛflaaba bɛ kuu libuka ti nindi yɛ, kɛ le be taa ndú kii yi yi be kɛ. \v 29 Nɛɛ lɛ ntee beŋ le mɔɔ nuuŋ Mfɔŋ Salimu li bunɔŋa bwee buchu bu gii tɛ̀ kɛmi ti mɛɛŋɔ saa ki chuumɛ kɛ yi yee bɛ ndú le kɔchɛ bujɔɔŋ bu flaaba wumu-u kɛ. \v 30 Ɛ Nyɔ ti chuumini kitɔɔ ki kuu libuka, kitɔɔ ki kuu bɛŋ, ɛ bo fwaa bɛ kukɛ ki fɛtaaŋ, yi gii se lee ki chuumɛ kɛ beŋ bɛ ndú yi yaa ki ni? Hooo beŋ bɛniiŋ bɛ kɛmi kimbeenchɛ kintɛŋ bani! \v 31 Bɛdɛɛni, kiiŋ nɛ ni nɛ buki yi nɛ kweŋgi laa nɛ gii nɛ ji la, nɛ woŋ la, kɛ nɛ gii nɛ lii la li yi yinɛ le kɛ. \v 32 Biee bini bichu nuuŋ bi bɛniiŋ bɛ nuuŋ yɛ Bɛjuu kɛ ti shiiŋ be giki bufii li bi-i. Nɛ kɛɛ le Baa wunɛ wu nuuŋ liboo kiiɔ le nɛ wɛki baa biee bini bichu. \v 33 Saa yɛɛŋ nɛ gɛɛ bufii bunɛ nuuŋ li bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ kwɛ bɛ li biee bi nuuŋ tsaaŋ lɛ yi-i lii, yi se tondɛ biee bini bichu li be-eŋ. \v 34 Fi se fiɛɛ le, kiiŋ nɛ ni nɛ bakini kii fwaa kɛ. Mbakinɛ kii fiee fi fwaa, nuuŋ fwaa. Ŋgɛ wu li jobɛ kɔchɛ nɛɛ nuuŋ li jobɛ chilu-u chɛɛ.” \c 7 \s Kiiŋ wi ni sɛki kiŋge ki wumu-u kɛ \r (Luk 6:37-38,41-42) \p \v 1 “Nɛ saa kɛ biŋge bi bɛniiŋ bamu-u kɛ, ɛ fi nuuŋ lɛ, Nyɔ tɛ saa tɛ kinɛ kɛ. \v 2 Nɛ kɛɛ le dze yi nɛ sɛki kiŋge ki wumu-u, ɛ nɛɛ yi yi Nyɔ gii yi saa tɛ kinɛ le. Fiee fi wi fichini fiee le nyɛ li wi-i ɛ fi fi Nyɔ gii naa yi fichɛ le yi se nyɛ li mwɛ-ɛ tɛ. \v 3 Fi geeŋ fiɔɔ ŋiŋgi sheeŋ yi kwiŋ yi nuuŋ ŋwaana lɛ lii, ɔ se tɛ ŋɛŋ kiŋkɔsi ki kwi-iŋ ki nuuŋ lɛ lii ya kɛ? \v 4 Kɛ fi geeŋ fiɔɔ nuuŋ ɔ tee li ŋwaana le ‘Ŋwaanɛŋ bɛ mbuu sheeŋ yɛɛ lɛ wɛɛ lii,’ ɔ tɛ ŋɛŋ tɛ kiŋkɔsi ki nuuŋ wɛɛ lɛ lii kɛ? \v 5 Wɛ wi wu nimi! Saa buu ko ki nuuŋ wɛ lɛ lii ɔ se bɔsɛyi ɔ ŋɛŋ sheeŋ yi nuuŋ ŋwaana lɛ lii, ɔ se buu. \p \v 6 Kiiŋ nɛ ni dzɔɔ fiee fi Nyɔ-ɔ nɛ nyɛ li bwí kɛ. Ɛ nɛ fɛ lɛ, yi fiiki yi numɛ beŋ. Kiiŋ nɛ ni dzɔɔ fincha fi waaŋ nɛ nyɛ li dziiŋ li kɛ. Ɛ nɛ fɛ lɛ, yi bɛ yi dɛnchɛ beŋ bɛ bikaa.” \s Nɛ biiti, nɛ wɛki, nɛ kundi \r (Luk 11:9-13) \p \v 7 “Nɛ biiti yɛɛŋ, Nyɔ gii yi nyɛ beŋ. Nɛ geendi yɛɛŋ, Nyɔ gii yi doonchɛ beŋ. Nɛ kundi yɛɛŋ kigoo, Nyɔ gii yi gwiyɛ li be-eŋ. \v 8 Nɛ kɛɛ le wi kwikwi wu biiti, gii kɛmɛ, wi kwikwi wu wɛki, gii ŋɛŋ, wi wu kundi kigoo bɛ gii bɛ gwiyɛ li mwɛ-ɛ. \p \v 9 Ɛ noo li be-eŋ linti wu ŋwani bii wu bunɛɛŋ, se tuu nyɛ wu nuuŋ tɛtɛ? \v 10 Kɛ wu bii wu nsuuŋ, tuu nyɛ wu nuuŋ yɔ? \v 11 Ɛ beŋ bɛ nuuŋ bɛniiŋ bɛ bifi ti kii si bɛ nyɛɛ biee bi dzeeŋ li bɔɔŋ bɛnɛ, Baa wunɛ wu nuuŋ liboo lee ki nyɛ kɛ biee bi dzeeŋ li bɛniiŋ bɛ biiti li wuu yɛki si nɛ nyɛɛ lɛ ni? \v 12 Fi se fiɛɛ le, fiee fi nɛ kɔŋgisi le bɛniiŋ fɛ li be-eŋ, ɛ nɛɛ fi fi nɛ nuuŋ nɛ ni nɛ feti tɛ li bee, kifɛ fini fiɛɛ fiee fichu fi kiŋwaati ki bɛnchi bɛ Mɔɔsɛ mɔɔ Biŋwaati bi bɛntomfɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ tiifi.” \s Fweeŋ wu mbaŋ wu kimfasɛ mɔɔ wu mgbooŋ \r (Luk 13:24) \p \v 13 “Lɛ yɛɛŋ nuuŋ lɛ fweeŋ wu mbaŋ wu nuuŋ kimfasɛ-ɛ, kifɛ fweeŋ wu nuuŋ mgbooŋ bɛ dze yi nuuŋ tsɛkɛ, giiŋgi nuuŋ fɛ be gii be la bula, bɛniiŋ se lii baa lɛ yi-i ŋge. \v 14 Nɛ ni nɛ kii le fweeŋ wu mbaŋ wu kimfasɛ, bɛ dze yi tɛɛmi nuuŋ yi giiŋgi fɛ ntsɛ wu kimakɛ-ɛ. Bɛniiŋ bɛ ŋiŋgi yi baa niiŋ.” \s Si nuuŋ wi kɛɛ bɛntomfɔŋ bɛ nuuŋ yɛ bɛ Nyɔ-ɔ kɛ \r (Luk 6:43,44) \p \v 15 “Nɛ dzeti yɛɛŋ mfi kii bɛniiŋ bɛ yɛŋgi le be baa bɛntomfɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ. Be bɛɛ lɛ be-eŋ be yeŋgi le be baa nshɔ́ɔŋ, se nuuŋ le, be nuuŋ bɛmbɔɔŋku lɛnti bɛ yeŋgi si nshɔ́ɔŋ. \v 16 Nɛ gii nɛ kɛɛ be nuuŋ li biŋge bi bee nɛɛ si bɛ ti kii kiti nuuŋ li muntaaŋ mu woŋ li kiti kilu-u lɛ. Nuuŋ bɛ kɔ muntaaŋ mu lembee li bifafu ni, kɛ nuuŋ bɛ kɔ muntaaŋ mu ‘fi-ig’ li kiti ki biaaŋ ni?\f + \fr 7:16 \fr*\ft Muntaaŋ muni nuuŋ mu bɛ jii.\ft*\f* \v 17 Fi fiɛɛ le kiti ki dzeeŋ kichu ti wundi muntaaŋ mu dzeeŋ, kiti ki bifi wundi muntaaŋ mu bifi. \v 18 Nuuŋ kiti ki dzeeŋ tɛ woŋ muntaaŋ mu bifi kɛ. Fi nuuŋ tɛ le kiti ki bifi nuuŋ tɛ woŋ muntaaŋ mu dzeeŋ kɛ. \v 19 Kiti kichu ki wundi yɛ muntaaŋ mu dzeeŋ kɛ, bɛ gii bɛ wa ki bɛ tɔŋ fɛtaaŋ. \v 20 Fi fiɛɛ le, nɛ gii nɛ kɛɛ bɛniiŋ bɛ binsɛɛ lɛ bɛlu nuuŋ li biŋge bi bee.” \r (Luk 13:25-27) \p \v 21 “Ɛ wi kwikwi wu teenyi mi le, ‘Taa, Taa’, wu gii lɛ li bumfɔŋ bu liboo li kɛ. Ɛ nɛɛ wi wu feti fiee fi Taa wu nuuŋ liboo kɔŋgisi. \v 22 Gii bɛ bo jobɛ chi nsa wu kimɛrisɛ, bɛniiŋ ŋge gii be ni be biiti li mi-i laa, ‘Taa, Taa, tɛ tɛ̀ laŋini bɛntoŋ bɛ Nyɔ-ɔ li bukooŋ bwo-o, tɛ bushi bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i li yi yi bɛniiŋ li bukooŋ bwo-o, tɛ feti nɛɛ mɔɔ bintɛwa bi biee lɛ li bukooŋ bwo-o ni?’ \v 23 Nse ntuu ntee li bee le, ‘Nti mɛɛŋɔ nsaa ki kɛɛ kɛ beŋ kɛ. Dzatsɛ yɛɛŋ mi lii beŋ bɛniiŋ bɛ nuuŋ tɛ biee bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ kɛ.’” \s Wi wu ŋgwanu wu kɛmi bufii bɛ wu nuuŋ kibere \r (Luk 6:47-49) \p \v 24 “Bɛdɛɛni, wi kwikwi wu wuki jɛ yɛŋ yini, feti si yi tiiti wɛ si wi wu bufii wu tɛ̀ gwaŋ yih ye li kimba-aŋ. \v 25 Le dzaaŋ we, dzɔ́ɔ yisɛ, mbaandze ka ju yih yilu, se nuuŋ le, yih yilu ba ki kemɛ kɛ, kifɛ tɛ̀ fɛ kimfoo kilu li kimba-aŋ liwe. \v 26 Se nuuŋ le, wi wu wuki jɛ yɛŋ yini tɛ fɛ si yi tiiti kɛ, kɛ mwɛ wɛ nɛɛ si kibere ki wi-i ki tɛ̀ gwaŋ yih ye nuuŋ li mfwɛ-ɛ. \v 27 Le dzaaŋ we, dzɔ́ɔ yisɛ, mbaandze ka, ju yih yilu, yi kemɛ, yi we likwiiŋ chichi bɛ chiiŋ ni guuu.” \s Ŋwaani buŋga bu ntiifɛ bu Jiso kɛmi \p \v 28 Le Jiso tee be biee bini bichu mɛɛshi, wa tɛ kintutu ki bɛniiŋ lɛ kilu kii ntiifɛ we, \v 29 kifɛ tɛ̀ gii tiifi si wi wu kɛmi buŋga bu ntiifɛ. Tɛ̀ tiifi yɛ si bɛniiŋ bɛ bee bɛ ti tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ tɛ̀ shiiŋ be tiifi kɛ. \c 8 \s Jiso wɔnchɛ wi wu chigɔŋ chi nɔŋa \r (Mak 1:40-45; Luk 5:12-16) \p \v 1 Jiso tɛ̀ dza li ŋkumɛ-ɛ bɔɔ, kintutu ki bɛniiŋ lɛ kinɔŋa banchɛ ki biki wu. \v 2 Fi se ka le wi wumu wu tɛ̀ gendi bɛ chigɔŋ chi nɔŋa, tɛ̀ dza bɛ toŋ núŋ Jiso limfwe tee li wuu le, “Taa, nuuŋ ɔ wɔnchɛ mi ni ŋ'wuuti, ɔɔ kɔŋgisi lɔɔ.” \v 3 Jiso dza nɛɛki kibɛnɛ, koŋ li wuu, tee le, “Ŋkɔŋgisɔɔ, tɛmi ɔ ni ɔ wuuti.” Mfwaa mumkpaŋ, chigɔŋ chi nɔŋa chilu biee chi ma li wuu bwiŋ, to waaŋ. \v 4 Jiso se chiinsɛ li wuu le, “Bichɛ, kiiŋ ɔ ni tee li wi-i kɛ. Si fi nuuŋ ni, gɛnɛ ɔ doonchɛ yi ya nuuŋ li te muntofi-i, ɔ nyɛ nya yi Mɔɔsɛ tɛ̀ tee le wi kɛmi le nyɛ, le doonchɛ li bɛniiŋ li le wu tɛmɔɔ li chigɔŋ chini wu to waaŋ.” \s Jiso wɔnchɛ ŋwaŋ wu nimɛ wu te kikoo ki bɛniiŋ bɛ nchi-i \r (Luk 7:1-10) \p \v 5 Jiso dza gɛɛŋ lɛ li kitoŋ ki Kapanu-uŋ, te kikoo wu bɛniiŋ bɛ nchi-i wumu bɛ ŋɛŋ wu suŋgi bɔ li wuu tiiti le,\fig Te Kikoo wu bɛniiŋ bɛ nchi-i |alt="A centurion" src="hk00193c.tif" size="col" copy="Horace Knowles" ref="8:5"\fig* \v 6 “Taa, ŋwanɛŋ wu nimɛ gimɔɔ li yih ɛ ŋgwɛ kɔɔ wu.” \v 7 Jiso tee li wuu le, “Ŋgii mbɛ ŋ'wɔnchɛ wu.” \v 8 Se nuuŋ le, te kikoo wu bɛniiŋ bɛ nchi-i wulu tuu li Jiso le, “Taa, mɛɛŋɔ ki kɔchɛ kɛ wi wu ɔ nuuŋ ɔ bɛ li wuu yi kɛ. Yɔrɛ nɛɛ nuuŋ jɛ kwaa, ŋwanɛŋ wu nimɛ tɛmi. \v 9 Mi ŋ'we tɛ lɛ buŋga bu wi wumu lɛkwiiŋ, bɛniiŋ bɛ nchi-i nuuŋ tɛ lɛ mi-i lɛkwiiŋ. Mbɛɛ ɛ mi ntee li wumu le, ‘Ɔ giiŋgi,’ mwɛ gɛɛŋ, ɛ mi ntuu mi ntee li wumu le, ‘Bɛ,’ mwɛ bɛ. Ɛ mi ntee tɛ li mfwa wɛ-ɛŋ le, ‘Fɛrɛ fini,’ fɛ nɛɛ tɛ lɛ.” \v 10 Le Jiso woo fiee fi wu tee, wa tɛ wu. Kweeŋ li bɛniiŋ bɛ tɛ̀ biki wu baa le, “Ntee beŋ chɛɛŋ le, mɛɛŋɔ saa ki ŋɛŋ mɔɔ nuuŋ wi mumkpaŋ wu Isɛlɛɛ wu gɛɛ ŋwaani yini shéŋ li mi-i ni kɛ. \v 11 Ntee beŋ le, bɛniiŋ ŋge gii naa be dza bimbe bichu mbɛɛchɛ lɛ jobɛ tɛti ŋgɛnu mbochu lɛ chi sechi, be ni be bɛɛ be shiiti be jii biee bɛ bɛ chaa bɛnɛ, Abrahaŋ, Adzi mɔɔ Yakɔ li kwɛɛŋ wu Nyɔ-ɔ wu liboo li, \v 12 se nuuŋ le, bɔɔŋ bɛ li kwɛɛŋ wulu kibɛɛ bɛ gii bɛ lɔŋ be li kijibɛ-ɛ lɛkuuŋ fɛ be gii be ni be dii be jii ŋgesi.” \v 13 Si Jiso tɛ̀ yɔ lɛ, biee tee li te kikoo wu bɛniiŋ bɛ nchi-i wɛ le, “Nuuŋ ɔ gɛɛŋ fio, si ɔ bee ɔ gɛɛ shéŋ li mi-i ni, fi ka nɛɛ bɛ wɛ lɛ.” Le tee lɛ, ŋwaŋ wu nimɛ wu te kikoo wu bɛniiŋ bɛ nchi-i wulu biee tɛmi nɛɛ li mfi wulu-u. \s Jiso wɔnchɛ bɛniiŋ bɛ chigɔ-ɔŋ ŋge \r (Mak 1:29-34; Luk 4:38-41) \p \v 14 Jiso tɛ̀ dza gɛɛŋ lɛ li Pita yih, ŋɛŋ si mwɛsɛ Pita gimi gendi bɛ kiŋkɛŋkɛ. \v 15 Jiso koŋ li kibɛnɛ kee li, kiŋkɛŋkɛ kilu se biee ki chikɛ, dza we bichɛ fiee Jiso ji. \p \v 16 Le ni nuuŋ lɛ fɛmfo-o, bɛniiŋ bɛɛ bɛ bɛniiŋ ŋge bɛ bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i tɛ̀ gii be ŋwɛki bɛ be lɛ Jiso-o. Bɛchi buushi fiana yi tii yilu nuuŋ nɛɛ bɛ jɛ yi lɛwa kwaa. Se wɔnchi bɛniiŋ bɛchu bɛ tɛ̀ gendi. \v 17 Fi bɛ fi kɔchɛ si ntomfɔŋ wu Nyɔ wu Ɛsaya tɛ̀ saa wu tee le, “Wu tsaakɔɔ bɛ ntɔnyɛ bɛsɛŋ, wu too chigɔŋ chisɛŋ.” \s Bɛŋgɛ bɛ wi wu biki Jiso-o \r (Luk 9:57-62) \p \v 18 Le Jiso tuu ŋɛŋ si kintutu ki bɛniiŋ lɛ kinɔŋa banchɛ li wuu lichiŋ, tee li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u le, “Tɛ lenchi libɛ chini tɛ gɛɛŋ luwiŋ lɔɔ.” \v 19 Wi wumu wu tɛ̀ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ biee kiiŋgi tee li Jiso le, “Wi wu ntiifɛ, ŋgii ni mbiki wɛ mɔɔ ɔ giiŋgi fɛŋ le.” \v 20 Jiso tuu li wuu le, “Bijinu kɛmi ntuuŋ yi bi, muniiŋ mu jiindi liwe kɛmi yíh yi mu, se nuuŋ le, Ŋwanɛwi kɛmi yɛ mɔɔ fɛ nuuŋ gɛɛ kikoo kee fe kɛ.” \v 21 Wi we wu kintutu wumu tuu tee li wuu le, “Taa, gɛɛ mi nsaa ŋgɛɛŋ ndiiyɛ taa kwɛ nse ni mbiki wɛ.” \v 22 Jiso se tuu li wuu le, “Ɔ biki mi, gɛɛ biŋkwi ni bi diyi biŋkwi bi bee bi kwiyɛ.” \s Jiso waŋ mfiee \r (Mak 4:35-41; Luk 8:22-25) \p \v 23 Jiso gɛɛŋ lɛ lɛ ŋgo-o, bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u biee tɛ wu le. \v 24 Fi ka le, mfiee yi tɛɛmi yimi tɛ̀ taa yi dza yi bɛchi lɛ libɛ chilu-u yi nduŋgi dzɔɔ yɛki, yi leki le yi yisɛ lɛ ŋgo wulu. Si fi tɛ̀ kɛti lɛ, Jiso tɛ̀ liiti fiee. \v 25 Bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u se gɛɛŋ be kaaŋgi wu be tee le, “Taa, fi bee, tɛ kwii baa.” \v 26 Se kaaŋgi tee li bee le, “Hooo bɛniiŋ bɛ kimbeenchɛ-ɛ ki sendɛ-ɛ. Nɛ chɛndi la?” Le tee lɛ, se dza we waŋ mfiee yilu mɔɔ dzɔɔ yi nyɔŋa yɛ, se yi chikɛ ni nshiiŋŋ. \v 27 Bimfimu wondɛ bɛniiŋ bɛlu ni katara. Be tee le, “Ŋwaani wuni wi nuuŋ wi wu la wu mfiee mɔɔ dzɔɔ wuki li wuu ni?” \s Jiso buu bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i li bɛniiŋ bɛfɛ bwiŋ \r (Mak 5:1-20; Luk 8:26-39) \p \v 28 Jiso lenchi bo kimbɛ ki bɛniiŋ bɛ Gadalaŋ.\f + \fr 8:28 \fr*\ft Biŋwaati bi fichi bimu teenyi le, “Gadalaŋ, bimu le Gɛlgɛsɛŋ.”\ft*\f* Bikɛ bɛ bɛniiŋ bɛfɛ ɛ bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i tɛ̀ ŋwɛki bɛ be. Bɛniiŋ bɛlu tɛ̀ bo lɛ dzíŋ yí bɛ diyi bɛniiŋ le, be bɛndi yi ŋge si nuuŋ wi tɛ mɔɔ ka lɛ dze yilu-u kɛ. \v 29 Fi se ka le, be tɛ̀ tuu be bɛchi be wɛndi lɛwe ŋge be tiiti le, “Ŋwanɛ Nyɔ, ɔ wɛki la li bee li? Ɔ bɛɛ le ɔ nyɛ bee ŋgɛ mfi mɛɛŋ saa ki kɔchɛ kɛ ni?” \v 30 Ɛ kintutu ki dzíiŋ lɛ kimu tɛ̀ jii biee fe fɛchiŋ ŋgɔŋgɔmɔɔ ki. \v 31 Bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i bɛlu se lɛkɛ Jiso le, “Mintemii, ɔɔ buu bee, ɔ tuumi bee tɛ gɛɛŋ tɛ lɛ li dzíiŋ yɛɛ.” \v 32 Jiso se tee li bee le, “Gɛnɛ yɛɛŋ lɛ.” Be se bo, be gɛɛŋ be lɛ li dzíiŋ yilu. Fi se ka le kintutu ki dzíiŋ lɛ kilu kichu tɛ̀ bɔɔ li mbɛmɛ wu ŋkumɛ-ɛ ki seri, ki shee lɛ libɛ chilu ki kwiyɛ li dzɔɔ. \v 33 Bɛniiŋ bɛ tɛ̀ kiichi dzíiŋ yilu baa kifi be gɛɛŋ li bintsii li, be tiiti fiee fichu fi ka bɛ bɛniiŋ bɛ bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i tɛ̀ nuuŋ li bee baa. \v 34 Fi se ka le kitoŋ kilu kichu tɛ̀ tuu ki bo ki bɛ le ki chiiŋ Jiso. Si be tɛ̀ bɛ be ŋɛŋ wu lɛ, be sooŋ bɔ li Jiso le dza fɛ kintsii ki bee. \c 9 \s Jiso wɔnchɛ wi wu ŋgwɛ tɛ̀ kɔɔ \r (Mak 2:1-12; Luk 5:17-26) \p \v 1 Jiso lɛ lɛ ŋgo-o, kaari lenchi gɛɛŋ li kitoŋ kee li. \v 2 Fi ka le bɛniiŋ bamu tɛ̀ bɛ bɛ wi wumu ɛ ŋgwɛ kɔɔ wu, ɛ be too wu fɛ kida-aŋ. Jiso ŋɛŋ si bɛniiŋ bɛlu gɛɛ shéŋ li wuu, tee li wi wu ŋgwɛ tɛ̀ kɔɔ wɛɛ le, “Ŋwanɛŋ, kɛmɛ shéŋ. Mi mfeekɔɔ bibifi bio.” \v 3 Fi ka le bɛniiŋ bamu bɛ doonchi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ tɛ̀ bɛchi be ŋuŋini bebe be tiiti le, “Wi wuni dzetɔɔ kintsii ki Nyɔ-ɔ.” \v 4 Jiso kɛɛ fiee fi be tɛ̀ beechi, bii li bee laa, “Nɛ kɛmi bɛ mbeechɛ bɛ bifi li shéŋ yinɛ ni kii la? \v 5 Fiee fi nuuŋ tsɛkɛ li ntefu nuuŋ fi la? Ntefu li wi wuni le mi mfeekɔɔ bibifi biee, mɔɔ le dza we ɔ ni ɔ deŋgi le? \v 6 Se nuuŋ le, ŋgii mfɛ nɛ kɛɛ le Ŋwanɛwi kɛmi buŋga laaŋkwiiŋ bu fekisɛ bibifi.” Le tee lɛ, biee tee li wi wu ŋgwɛ tɛ̀ kɔɔ wɛɛ le, “Dza we, ɔ dzɔɔ kidaŋ ko ɔ ni ɔ giiŋgi li yih.” \v 7 Mwɛ se dza giiŋgi fɛkuuŋ. \v 8 Le kintutu ki bɛniiŋ lɛ kɛɛ ŋɛŋ fiee fi ka, be kɛmɛ chɛnɛ, be bɛchi be yɔɔnchi Nyɔ yi nyɛ ŋwaani buni buŋga li wiwo-oŋ. \s Jiso teeŋ Maacho \r (Mak 2:13-17; Luk 5:27-32) \p \v 9 Le Jiso dza fe le tuu ni deŋgi giiŋgi, ŋɛŋ wi wumu wu bɛ teenyi le Maacho, nuuŋ wi wu kundi kiŋwaati, ɛ tɛ̀ shee fɛ kintsii kee ki nimɛ-ɛ. Jiso tee li wuu le, “Ɔ biki mi.” Biee dza we biki wu. \p \v 10 Jiso dza gɛɛŋ shee jii biee li Maacho yih, fi se ka le, bɛniiŋ bamu ŋge bɛ tɛ̀ kundi kiŋwaati, mɔɔ bɛniiŋ bamu bɛ bifi tɛ̀ bɛ be shee be jii biee bɛ Jiso mɔɔ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u. \v 11 Le Bɛfarasii ŋɛŋ si bee be jii biee lɛ, be bii li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u laa, “Fi geeŋ fi wi wunɛ wu ntiifɛ jii biee bee bɛniiŋ bɛ kundi kiŋwaati mɔɔ bɛniiŋ bamu bɛ bifi?” \v 12 Jiso woo si be bii lɛ, tee li bee le, “Bɛniiŋ bɛ tɛɛmi ti wɛki yɛ wi wu ntsi kɛ. Ɛ bɛniiŋ bɛ gendi bɛ ti wɛki wi wu ntsi. \v 13 Gɛnɛ yɛɛŋ nɛ beechɛ nɛ ŋɛŋ laa kinyi ki fiee fi bɛ tsɛɛ Nyɔ tiiti le, ‘Ŋ'wɛkɔɔ le bɛniiŋ ni be keeti nshiiŋ li bɛniiŋ bamu-u, ŋ'wɛki yɛ nuuŋ le be ni be feti muntofi li mi-i kɛ’, fi nuuŋ le la le? Nɛ kɛɛ le mɛɛŋɔ ki mbɛ kɛ le nteeŋ bɛniiŋ bɛ nuuŋ tsaaŋ kɛ. Mi mbɛɛɔ nuuŋ le nteeŋ bɛ bifi.” \s Bɛniiŋ bii kii njiru bijɛ \r (Mak 2:18-22; Luk 5:33-39) \p \v 14 Bɔɔŋ bɛ kintutu bɛ Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ lɛ dza be bii li Jiso laa, “Fi geeŋ fi bee Bɛfarasii tuu jiti bijɛ, bɔɔŋ bo bɛ kintutu-u jiti yɛ tɛ kɛ?” \v 15 Jiso tuu li bee le, “Nɛ beechi le bɛ nuuŋ bɛ teeŋ bɛniiŋ fɛ bugoo li, be gɛɛŋ be ni be nuuŋ li nshiiŋ li nyuŋ wutso mɛɛŋ bɛ be ni? Mfi bɛɛɔ wu bɛ gii bɛ fi nyuŋ wutso wulu li bee, be se bɛchi njiru bijɛ. \v 16 Wi nuuŋ tɛ dzɔ nshɛŋgɛ yi ndu yi fiɛŋ le taa kiŋkoŋ ki fichi lu kɛ. Ɛ wu fɛ lɛ, nshɛŋgɛ yi ndu yilu gii yi mɛɛshi yi gaamɛ kiŋkoŋ ki fichi kilu, ŋgaaminɛ wulu tuu yaa wu bee saa nuuŋ ŋkosi. \v 17 Fi se nuuŋ tɛ le wi nuuŋ tɛ dzɔ mbiiŋ mɛ fɛŋ le gɛɛ lɛ kibɛɛŋ ki fichi-i kɛ\f + \fr 9:17 \fr*\ft Bɛjuu tɛ̀ shiiŋ be nachɛ kibɛɛŋ ki mbiiŋ lɛ nuuŋ bɛ dzi nyaŋ.\ft*\f* Ɛ wu fɛ lɛ, mbiiŋ mɛ fɛŋ mɛlu be ŋge, kibɛɛŋ kilu munchi ki shaanshɛ, mbiiŋ mɛlu shooshɛ likwiiŋ. Chɛɛŋ wulu wɛ le, bɛ kɛmi le bɛ gɛɛ mbiiŋ mɛ fɛŋ nuuŋ lɛ kibɛɛŋ ki fɛ-ɛŋ. Bɛdɛɛni, mbiiŋ mɛlu bɛ kibɛɛŋ se ba nyɛɛkii.” \s Kwɛɛŋ wumu koŋ li Jiso tɛmi // Jiso yiimi ŋwanɛ wi wu nyɔŋa wumu \r (Mak 5:21-43; Luk 8:40-56) \p \v 18 Nɛɛ si Jiso tɛ̀ mɛɛŋ yeti li bee lɛ, fi dza fi ka le wi wu nyɔŋa wumu tɛ̀ bɛ toŋ núŋ wu limfwe lɛkɛ wu tiiti le, “Ŋwanɛŋ wu kwɛɛŋ wɛ lɛ kwe wa, bɛdɛɛni, bɛ nɛɛ ɔ koŋ li wuu bɛ kibɛnɛ ko kaari tɛmi.” \v 19 Jiso se dza bee wu bɛchi be giiŋgi, bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u biki wu tɛ. \p \v 20 Fi tuu fi ka tɛ le kwɛɛŋ wumu wu tɛ̀ gɔŋ bɛ chigɔŋ chi bukɛɛŋ lɛ biya yoofi ntsɔ bifɛ tɛ̀ dza bɛ Jiso lɛ jiŋ koŋ li wooŋ wu kiŋkoŋ kee li. \v 21 Si tɛ̀ koŋ lɛ, nuuŋ ɛ tɛ̀ tee li shéŋ yee li le, “Ɛ mi ŋkoŋ mɔɔ nuuŋ li kiŋkoŋ kee li kwaa, kɛ mi ntɛmɔɔ.” \v 22 Le koŋ lɛ, Jiso fiiki ŋɛŋ wu, tee li wuu le, “Naaŋ, kiiŋ ɔ ni chɛŋ kɛ. Shéŋ ya yi ɔ gɛɛ li mi-i fɛ yɛɛ ɔ tɛmi kituŋ.” Nɛɛ li mfi wulu-u, kwɛɛŋ wulu biee tɛmi. \p \v 23 Jiso gɛɛŋ fɛsi fɛ la wu wi wu nyɔŋa wulu-u, ŋɛŋ bɛniiŋ bɛ ti teŋgi teh yi kwe mɔɔ kintutu ki bɛniiŋ lɛ fe. Kintsii kilu fuuti bɛ kwe yi dɛ. \v 24 Jiso se tee li bee le, “Saaŋgɛ yɛɛŋ, ŋwaŋ wulu mɛɛŋɔ ki kwi-i kɛ, liitɔɔ.” Bɛniiŋ bɛlu tɛ̀ kee wu bu kefu. \v 25 Buu bɛniiŋ bɛlu lɛkuuŋ, se lɛ gɛɛŋ li yih, kɛmɛ ŋwaŋ wulu li kibɛnɛ-ɛ, ŋwaŋ wulu se biee dza we. \v 26 Ntoŋ wu kii fiee filu se saaŋgɛ gɛɛŋ lɛ kimbɛ ki kwɛɛŋ lɛ kilu-u kichu. \s Jiso gwiyɛ lii yi binyɛɛ bifɛɛtu \p \v 27 Le Jiso dza fɛ yih yilu-u tuu ni deŋgi giiŋgi, binyɛɛ bimu bifɛ, bi buniŋ dza bi dzɛŋgi lɛwe ŋge bi biki wu, bi tiiti le, “Ŋwanɛ kini ki Mfɔŋ Daafi-i, kɔɔ nshiiŋ bɛ bee.” \v 28 Jiso gɛɛŋ lɛ li yih, binyɛɛ bilu biee wu lu, se bii li bi-i laa, “Nɛ beŋ baa le nuuŋ mfɛ fiee fi nɛ dii kii fi fini ni?” Be se beŋ le, “Iiŋ Taa.” \v 29 Jiso se koŋ li lii yi bee, tee le, “Kii shéŋ yi nɛ gɛɛ li mi-i, fi nuuŋ lɛ bɛ beŋ.” \v 30 Lii yibe biee yi gwiyɛ. Jiso bɔsɛyi chiinsɛ li bee, tee le, “Kiiŋ nɛ ni fɛ le wi kɛɛ kɛ.” \v 31 Se nuuŋ le, be tuu be gɛɛŋ be biaki ntoŋ wu kii nimɛ chi Jiso-o wulu lɛ kimbɛ ki kwɛɛŋ lɛ kilu kichu. \s Jiso wɔnchɛ kibere \p \v 32 Si bɛniiŋ bɛlu tɛ̀ dza be giiŋgi lɛ, fi ka le bɛniiŋ tɛ̀ dza be bɛɛ bɛ kibere kimu lɛ Jiso-o ɛ ŋwanɛ kiŋkundi tɛ̀ ŋwɛki bɛ wu. \v 33 Jiso se buu ŋwanɛ kiŋkundi wulu li wi wulu-u, wi wulu se bɛchi yeti. Kintutu ki bɛniiŋ lɛ ŋɛŋ lɛ, wa tɛ be, be se tiiti le, “Fini fiee ti mɛɛŋ fiɛɛ saa ki ka kɛ li kwɛɛŋ wu Isɛlɛɛ wuni kɛ.” \v 34 Se nuuŋ le, Bɛfarasii tee fibee le, “Busɔɔ bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i bani, nuuŋ bɛ buŋga bu mfɔŋ wu bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i.” \s Ŋ'wechɛ yaŋɔ ŋge bɛniiŋ bɛ ŋ'wechɛ-ɛ se sendɛ \p \v 35 Jiso dza deŋgi li bitoŋ bichu mɔɔ li bintsii li fenjisi li bɛniiŋ li li yíh yi kintaashɛ yibee, tiiti tɛ nsa wu dzeeŋ wu kii bumfɔŋ bu Liboo. Si tɛ̀ deŋgi lɛ, tɛ̀ gii wɔnchi chigɔŋ chichu. \v 36 Le tuu ŋɛŋ bintutu bi bɛniiŋ lɛ, nshiiŋ kɔɔ wu bɛ be, kifɛ be tɛ̀ nuuŋ li ntɔnyɛ, wi se foo wu nuuŋ fi be, be nuuŋ si nshɔ́ɔŋ yi nuuŋ wi wu kiichi yi nsiŋ. \v 37 Dza tee li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u le, “Ŋ'wechɛ yaŋɔ ŋge, se nuuŋ le, bɛniiŋ bɛ ŋ'wechɛ-ɛ baa niiŋ \v 38 Bɛdɛɛni, lɛkɛ yɛɛŋ li Nyɔ-ɔ le Taa wu Te wɛ tuumi bɛniiŋ bɛ ŋ'wechɛ-ɛ liwɛ wee li.” \c 10 \s Jiso teeŋ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ \r (Mak 3:13-19; Luk 6:12-16) \p \v 1 Dza teeŋ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ baa, be bɛ. Nyɛ buŋga li bee bu buushɛ fiana yi tii li bɛniiŋ li mɔɔ bu wɔnchɛ chigɔŋ mɔɔ ntɔnyɛ kwikwi. \v 2 Maaŋ mɛŋkooŋ mɛ bɔɔŋ bɛ nto-oŋ bɛ Jiso bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ bɛlu: Wu ŋkosi tɛ̀ nuuŋ Simu wu bɛ teenyi le Pita, bɛ Andolo wu ŋwaani. Bamu tɛ̀ nuuŋ Jeeŋ wu ŋwanɛ Dzɛbɛdii bɛ ŋwaani wu Jɔɔŋ mɔɔ \v 3 Fili bɛ Batolomu, Tomɛ bɛ Maacho wu tɛ̀ kundi kiŋwaati, Jeeŋ wu ŋwanɛ Afiyus, Tajɔ bɛ \v 4 Simu wu tɛ̀ nuuŋ wi wu kintutu ki Bɛsilɔ-ɔ \f + \fr 10:4 \fr*\ft Bɛsilɔ tɛ̀ nuuŋ bɛjuu bɛ tɛ̀ teendi kwɛɛŋ, be gwii le be buu yi yibe li ŋgɛ-ɛ, li tsaŋ yi bɛniiŋ bɛ Lo-om.\ft*\f* bɛ Judas Iskaliyɔ wu tɛ̀ kabɛ Jiso. \r (Mak 6:7-13; Luk 9:1-6) \p \v 5 Jiso toŋ bɛniiŋ bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ bani, tee li bee le, “Ɛ nɛ giiŋgɔɔ kiiŋ nɛ ni gɛɛŋ fɛ kintsii ki nuuŋ yɛ ki wi wu Bɛjuu lɛ kɛ. Kiiŋ nɛ ni gɛɛŋ li bintsii bi bɛniiŋ bɛ Samaaria kɛ. \v 6 Gɛnɛ yɛɛŋ nuuŋ fɛ bɔɔŋ bɛ Isɛlɛɛ bɛ tɛ̀ layɛ si bɔɔŋ bɛ nshɔ́ɔŋ lɛ. \v 7 Ɛ nɛ gɛɛŋ nɛ tiifi be nɛ tiiti le, ‘Bumfɔŋ bu liboo bwɛɛ tsɛkɛtsɛkɛ.’ \v 8 Nɛ wɔnchi bɛniiŋ bɛ gendi, nɛ yimisi yɛɛŋ bɛniiŋ bɛ kwiyɛ, nɛ wɔnchi yɛɛŋ bɛniiŋ bɛ kɛmi chigɔŋ chi nɔŋa, nɛ busi yɛɛŋ tɛ bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i li yi yi bɛniiŋ li. Mi nyɛɔ buŋga li be-eŋ li yee li. Gɛnɛ yɛɛŋ tɛ nɛ ni nɛ fii bɛniiŋ lu li yee li. \v 9 Ɛ nɛ giiŋgɔɔ, kiiŋ wi ni dzɔɔ kwa litiŋ kɛ, mɔɔ nuuŋ kwa wu nyɔŋa mɔɔ nuuŋ wu ŋkwɛŋ mɔɔ nuuŋ wu sendɛ si la le kɛ. \v 10 Kiiŋ wi ni dzɔɔ babi kɛ. Kiiŋ wi ni dzɔɔ ndú fiɛɛtu mɔɔ nuuŋ bikpɔ bimu mɔɔ nuuŋ kimbaaŋ kɛ. Nɛ kɛɛ le wi wu nimɛ kɛmi le ni jii fɛ kintsii kee ki nindi-i. \v 11 Ɛ nɛ gɛɛŋ nɛ lɛ li kito-oŋ, mɔɔ nuuŋ fɛ kintsii li, nɛ gɔɔŋ nɛ ŋɛŋ wi wu kɔchɛ, nɛ tsi bɛ wu nsiiŋ gɛɛŋ bo jobɛ chi nɛ dzɛti fe. \v 12 Ɛ nɛ gɛɛŋ, fɛ nɛ lii li yih, nɛ yɛsi yih yilu. \v 13 Ɛ yih yilu kɔchɛ, mbɛɛŋgii wunɛ bɛ li yih yilu-u. Ɛ yih yilu mɛɛŋ ki kɔchɛ kɛ mbɛɛŋgii wunɛ kaari wu to li be-eŋ. \v 14 Ɛ wi faaŋ mfiɛ beŋ, kɛ le wuki yɛ fiee fi nɛ tiiti kɛ, mfi wu nɛ buti li yih yilu-u, kɛ li kitoŋ kilu-u, nɛ kachɛ kiboŋ ki bee li bikaa binɛ-ɛ. \v 15 Ntee beŋ chɛɛŋ le, bu jobɛ chi nsa wu kimɛrisɛ Nyɔ gii yi kɔɔ nshiiŋ li kitoŋ ki Sɔdɔŋ bɛ ki Gɔmɔra yɛki kitoŋ ki kee yɛ. \s Bɛŋgɛ bɛ bɔɔŋ bɛ nto-oŋ bɛ Jiso-o \r (Mak 13:9-13; Luk 21:12-17) \p \v 16 Yikɛ yɛɛŋ nɛ woo, ntundɔɔ beŋ le nɛ gɛɛŋ si nshɔ́ɔŋ li bɛmbɔɔŋku-u linti. Bɛdɛɛni, ɛ nɛ deŋgɔɔ, nɛ kɛmi bufii si yɔ́, nɛ nuuŋ nyɛɛkii si bibimu. \v 17 Mfi wu nɛ deŋgi, nɛ dzeti yɛɛŋ mfi bɛ bɛniiŋ. Nɛ kɛɛ le bɛ gii bɛ nyɛ beŋ li tsaŋ yi bɛniiŋ bɛ sɛki bɛnsa-a. Be fiaamfiɛ beŋ li yíh yibe yi lɛkɛ li Nyɔ-ɔ. \v 18 Be gii be kwachɛ beŋ be gɛɛŋ bɛ beŋ li ŋgɔmina-a limfwe, mɔɔ li bɛmfɔ-ɔŋ limfwe kii mi, le nɛ se yɔ li bee mɔɔ li bɛniiŋ bɛ nuuŋ yɛ Bɛjuu kɛ-ɛ kii mi. \v 19 Ɛ be nyɛ beŋ li bee lɛ, kiiŋ nɛ ni nɛ mbeechi laa nɛ gii nɛ gɛɛŋ nɛ tee le la, kɛ lɛ dze yi la le kɛ, kifɛ Nyɔ gii yi nyɛ beŋ fiee fi nɛ gii nɛ tee li mfi wulu-u. \v 20 Ɛ beŋ nɛ gii nɛ yɔ kɛ. Ɛ fiana yi Baa wunɛ yi gii yi yɔ li bimfimu binɛ-ɛ. \v 21 Wi gii dzɔɔ ŋwaani nyɛ le bɛ wo, te ŋwaŋ dzɔɔ ŋwani nyɛ bɛ wo. Bɔɔŋ gii be dza tɛ be ni be biindi bikaa lɛ bɛtee bɛ bee lɛjiŋ, be ni be feti le bɛ woyɛ be. \v 22 Bɛniiŋ bɛchu gii be ni be baanini beŋ kii bukooŋ bweŋ. Se nuuŋ le, wi wu gii kaŋ shéŋ nsiiŋ gɛɛŋ bo fɛ kimɛrisɛ-ɛ, gii naa bɔnɛ. \v 23 Mfi wu bɛniiŋ biindi bikaa lɛ benɛ jiŋ fɛ kintsii kimu-u, nɛ kifi nɛ gɛɛŋ fɛ kimu-u. Ntee beŋ chɛɛŋ chɛɛŋ le, nuuŋ nɛ tɛ dɛndɛ bitoŋ bichu bi Isɛlɛɛ Ŋwanɛwi se naa bɛ kɛ. \p \v 24 Nɛ kɛɛ le ŋwaŋ wu laanchi ti yɛki yɛ wi we wu ntiifɛ kɛ, nɛɛ si ŋwanɛ nimɛ ti yɛki yɛ te kikoo we kɛ. \v 25 Fi fiɛɛ nɛɛ bujɔŋ le ŋwaŋ wu laanchi kiŋwaati nuuŋ nɛɛ nuuŋ si wi wu tiifi wu, ŋwaŋ wu nimɛ nuuŋ nɛɛ tɛ nuuŋ si te kikoo we. Ɛ bɛ teenyi te yih le Bɛɛsɛbu, bɛ se tuu bɛ teeŋ bɔɔŋ bee bukooŋ bu bɛndi yi bu yɛki buni ni? \r (Luk 12:2-7) \p \v 26 Bɛdɛɛni, kiiŋ nɛ ni nɛ chɛndi wi kɛ. Nɛ kɛɛ le fiee fimu nuuŋ yɛ lu fi bɛ baanyɛ fi gii naa fi ba mbochu fɛ waaŋ nsiŋ kɛ. Fiee nuuŋ yɛ tɛ lu lɛ munyiikɔɔ li fi bɛ nuuŋ tɛ naa kɛɛ fi nsiŋ kɛ. \v 27 Fiee fi ntiiti li beŋ butuu, nɛ tiiti fi li bɛniiŋ li fɛnshaaŋ. Fi mi ntee beŋ lɛ ntsooŋ li, nɛ dzaaŋ fi nuuŋ fɛ kigɔ ki yi-ih. \v 28 Kiiŋ nɛ ni nɛ chɛndi bɛniiŋ bɛ nuuŋ be wo nuuŋ nyaŋ yi li bwiŋ kwaa, be tɛ wo fiana yi wi kɛ. Chɛŋ yɛɛŋ nuuŋ Nyɔ yi nuuŋ yi lɛɛ fiana yi wi, bɛ yi yee chi fɛ wi wu duti nyimu nsiŋ. \v 29 Bɛ ti kabini nɛɛ munchaandi mumfɛɛŋ li fi nini kwaa ni? Se nuuŋ le, nuuŋ fimumkpaŋ tɛ we fɛkwiiŋ Baa wunɛ ŋkɛɛ fe nsiŋ kɛ. \v 30 Li be-eŋ, Nyɔ fa yɛ yi chichi yi nuuŋ beŋ li fa. \v 31 Kiiŋ nɛ ni nɛ chɛndi kɛ. Nɛ yaa baa munchaandi kiŋga ŋge. \r (Luk 12:8-9) \p \v 32 Bɛdɛɛni wi kwikwi wu beŋ lɛ bɛniiŋ lii le kii mi, kɛ ŋgii naa beŋ tɛ mwɛ li Baa wɛŋ wu nuuŋ liboo li limfwe. \v 33 Se nuuŋ le, wi kwi wu faaŋ mi li bɛniiŋ li limfwe, kɛ ŋgii naa faaŋ tɛ wu li Baa wɛŋ wu nuuŋ liboo li limfwe. \s Jiso tɛ̀ bɛ bɛ buga \r (Luk 12:51; 14:26-27) \p \v 34 Nɛ beechɛ kɛ le mi mbɛɛɔ nuuŋ bɛ mbɛɛŋgii li nshɛ yini kɛ. Ɛ fiɛɛ yɛ fi mi mbɛ kii fi kɛ. Mi mbɛɛɔ nuuŋ bɛ dziŋ. \v 35 Nɛ kɛɛ le mi mbɛɛɔ nuuŋ le mfɛ le ŋwaŋ wu nyuŋ ni gwii bee tee, wu kwɛɛŋ ni gwii bee ni, kwɛɛ ŋwaŋ ni gwii bee ni nyumi. \v 36 Bɛniiŋ bɛ mbani bɛ wi-i gii ni nuuŋ nɛɛ bɛniiŋ bee bɛ li wuu yih. \v 37 Ɛ wi kɔŋgisi tee kɛ ni yɛki mi, kɛ mwɛ mɛɛŋɔ ki kɔchɛ kɛ le ni nuuŋ wi wɛŋ kɛ. Wi wu kɔŋgisi ŋwani wu nyuŋ kɛ wu kwɛɛŋ yɛki mi, kɛ mwɛ mɛɛŋɔ ki kɔchɛ kɛ le ni nuuŋ wi wɛŋ kɛ. \v 38 Ɛ wi mɛɛŋ ki too kɛ kintaaŋ kee le ni biki mi kɛ, kɛ mwɛ mɛɛŋɔ ki kɔchɛ kɛ le ni nuuŋ wi wɛŋ kɛ. \v 39 Ɛ wi bachi yi yee, kɛ mwɛ gii lɛɛ yi. Se nuuŋ le, wi wu lɛɛ yi yee kii mi, kɛ mwɛ gii kɛmɛ ntsɛ wu kimakɛ. \r (Mak 9:41) \p \v 40 Ɛ wi fi beŋ, kɛ mwɛ fiiɔ tɛ nuuŋ mi. Wi wu fi mi, kɛ mwɛ fiiɔ tɛ nuuŋ wi wu toŋ mi. \v 41 Ɛ wi fi ntomfɔŋ wu Nyɔ, kifɛ mwɛ kiiɔ le ɛ Nyɔ yi toŋ wu, kɛ mwɛ gii kɛmɛ kinsomfu, ki Nyɔ suundi bɛniiŋ bee bɛ ntoŋ lu. Ɛ wi fi wi wu tsaaŋ, kifɛ mwɛ kiiɔ le mwɛ nuuŋ wi wu tsaaŋ, kɛ mwɛ gii kɛmɛ kinsomfu ki Nyɔ suundi bɛniiŋ bee bɛ tsaaŋ lu. \v 42 Ntee beŋ chɛɛŋ le, ɛ wi nyɛ mɔɔ nuuŋ fika fi dzɔɔ yi tsɔɔŋ lɛ li wi mumkpaŋ li kintutu ki bɛniiŋ bɛ ntɛŋ bɛ ntɛŋ bani, kifɛ mwɛ kiiɔ le nuuŋ wi wɛŋ wu kintutu, kɛ mwɛ nuuŋ tɛ lɛɛ kinsomfu kee kɛ.” \c 11 \s Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ toŋ bɔɔŋ bee bɛ kintutu lɛ Jiso-o \r (Luk 7:18-35) \p \v 1 Le Jiso mɛɛshi tifi bɔɔŋ bee bɛ kintutu bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ baa, biee dza fe tuu deŋgi li bintsii bi fe tiifi bɛniiŋ fenjisi mɔɔ ntoŋ wu dzeeŋ. \v 2 Ɛ li mfi wulu, wu Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ tɛ̀ nuuŋ li yih yi ncha-a. Se dza woo kii biee bi Krai tɛ̀ feti, biee toŋ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u le be gɛɛŋ, \v 3 be bii li wuu laa, ɛ wu, wu tɛ̀ nuuŋ le gii bɛ wɛ, mɔɔ bɛ ni bɛ ni tɛŋgi wumu le? \v 4 Be gɛɛŋ be bii, Jiso tuu li bee le, “Kaari yɛɛŋ nɛ gɛɛŋ nɛ tee Jɔɔŋ, biee bi nɛ woo bɛ bi nɛ ŋɛŋ. \v 5 Binyɛɛ ŋɛŋ biɛɛ biee kituŋ, biŋkɛrɛ deŋgi biɛɛ tsaaŋ, bɛniiŋ bɛ gendi bɛ chigɔŋ chi nɔŋa tɛmi baa kituŋ, binchiinchi wuki biɛɛ biee, bɛniiŋ bɛ kwiyɛ kaari baa be yiŋ, be tuu be fenjisi ntoŋ wu dzeeŋ wu wu Nyɔ li bɛniiŋ bɛ kifoo lɛ. \v 6 Tee yɛɛŋ tɛ wu le kinɛɛtinɛ ki nɔŋa kɛɛ ki wi wu mɛɛŋ ki mɛŋɛ kɛ mi kɛ.” \p \v 7 Le bɔɔŋ bɛ Jɔɔŋ lɛ bɛ kintutu-u baa dza, Jiso tuu bɛchi tiiti li kintutu ki bɛniiŋ lɛ, kii Jɔɔŋ biiti laa, “Nɛ tɛ̀ shiiŋ nɛ buti nɛ giiŋgi libuka le nɛ gɛɛŋ nɛ ŋɛŋ nuuŋ la? Kitɔɔ ki mbaandze kɛti ki sɛɛsi ni? \v 8 Ɛ tɛ̀ nuuŋ yɛ lɛ kɛ, nɛ tɛ̀ buti nɛ giiŋgi fe le nɛ ŋɛŋ la? Nɛ tɛ̀ giiŋgi le nɛ ŋɛŋ wi wu tɛ̀ chuumɛ ndú yi shaaŋ ni? Yikɛ yɛɛŋ nɛ woo, bɛniiŋ bɛ ti chuumini ndú yi shaaŋ ti nuuŋ nuuŋ lɛ bɛntɔ-ɔ. \v 9 Ɛ tɛ̀ nuuŋ yɛ lɛ kɛ, nɛ se tɛ̀ buti nɛ giiŋgi le kii la? Le nɛ gɛɛŋ nɛ ŋɛŋ ntomfɔŋ wu Nyɔ ni? Iiŋ, ntee beŋ le ɛ wi wu yɛki ntomfɔŋ wu Nyɔ. \v 10 Ɛ wu, wu bɛ tɛ̀ tsɛɛ kii wu, Nyɔ tiiti le, \q1 ‘Yikɛ yɛɛŋ nɛ woo, ŋgii ntuumi wi wɛŋ wu ntoŋ ni tuuti mbaaŋ li wɛ-ɛ, \q1 nachɛ dze ya ɔ se bɛ.’ \p \v 11 Ntee beŋ chɛɛŋ le, lɛnti lɛ bɛniiŋ bɛ bukɛɛŋ biɛ-ɛ, wi nuuŋ yɛ lu wu ko wu yaa Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ kɛ. Se nuuŋ le, wi wu nuuŋ wi wu ŋkwɛŋ li bumfɔŋ bu liboo li wɛ, ɛ wu wu ko wu yaa wu. \v 12 Mbɛɛchɛ li mfi wu Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ tɛ̀ bɛchi nimɛ chee mbɛ mbochu dɛɛni, bɛniiŋ nukini baa bumfɔŋ bu liboo,\f + \fr 11:12 \fr*\ft Kɛ le, “…bumfɔŋ bu liboo bɛɛ bɛ buŋga”.\ft*\f* bɛniiŋ bɛ buŋga lɔchi bɛ buŋga. \v 13 Bɛntomfɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ bɛchu mɔɔ bɛnchi bɛ Mɔɔsɛ tɛ̀ tiiti kii bumfɔŋ bu liboo nsiiŋ gɛɛŋ bo li mfi wu Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ li. \v 14 Ɛ nɛ ŋɛŋ le nɛ nuuŋ nɛ beŋ, nɛ beŋ le Jɔɔŋ wuni nuuŋ Ɛlaja wu tɛ̀ nuuŋ le gii naa bɛ. \v 15 Wi wu kɛmi bintooŋ mwɛ woo.” \p \v 16 Jiso dza ta maa laa, “Ɛ la fi nnuuŋ nɛɛ mmaa kiŋgɔkɛ ki dɛɛni kini bɛ fi? Bɛ nuuŋ si bɔɔŋ bɛntɛŋ bɛntɛŋ bɛ shiiti li bintsii bi wa-aŋ, bamu teenyi bamu be biiti laa, \v 17 ‘Tɛ tɔɔŋ baa teh nɛ tɛ biŋ kɛ ni? Tɛ nyɛ baa juuŋ yi kwe nɛ tɛ beŋ kɛ ni?’ \v 18 Ntiitɔɔ lɛ kifɛ Jɔɔŋ tɛ̀ bɛ jiti bijɛ mɔɔ bi wonɛ, bɛ tee le bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i fieŋgisi baa wu. \v 19 Ŋwanɛwi bɛɛɔ, jii biee, wundi biee, nɛ tee le bichɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ, wi wuni deŋgɔɔ wuti biee, wundi mbiiŋ piɛndi, tuu shiiŋ mɔɔ nsáŋ bɛ bɛniiŋ bɛ kundi kiŋwaati mɔɔ bɛniiŋ bɛ bifi bamu. Se nuuŋ le bufii ti doonchi yi nuuŋ li fiee fi bu nindi-i.” \s Jiso tuu fusi biŋge bi bintsii bimu \r (Luk 10:13-15) \p \v 20 Jiso dza bɛchi fuushi biŋge bi bintsii bimu bi tɛ̀ fɛ bintɛwa bi biee lɛ li bi-i, kifɛ tɛ̀ fɛ lɛ, bɛniiŋ bɛ fe faaŋ le be fikisi yɛ biŋge bi bee kɛ. \v 21 Le fusi lɛ, tee le, “Ŋgɛ wu nyɔŋa wɛ wunɛ beŋ bɛniiŋ bɛ Korasiŋ, ŋgɛ wu nyɔŋa wɛ tɛ wunɛ beŋ bɛniiŋ bɛ Besaida. Nɛ kɛɛ le, gii nuuŋ le mfɛ bintɛwa bi biee lɛ bi ntɛ̀ mfɛ li be-eŋ bini nuuŋ li kwɛɛŋ wu Tayɛ bee Sidɔ-ɔŋ, bee nuuŋ dɛɛŋ be tɛ̀ fiiki shéŋ yibe, be liishɛ ndú yi kwe, be fwa taŋɛ li bwiŋ kichu le be doonchɛ le be fiiki baa shéŋ yibe. \v 22 Se nuuŋ le, ntee beŋ le, naa nuuŋ bu jobɛ chi nsa wu kimakɛ, biee biaaŋ li bɛniiŋ bɛ Tayɛ mɔɔ bɛ Sidɔ-ɔŋ yaa binɛ. \v 23 Mɔɔ beŋ bɛniiŋ bɛ Kapanu-uŋ, nɛ beechi le bɛ gii bɛ yɛɛki beŋ nɛ yɛɛ liboo ni? Wohoo! Bɛ gii naa bɛ lɔŋ beŋ li kwɛɛŋ wu bɛŋku-u. Nɛ kɛɛ le, bee le mbɛ mfɛ bintɛwa bi biee lɛ bi ntɛ̀ mfɛ li be-eŋ nuuŋ Sɔdɔŋ, bee nuuŋ kitoŋ kilu ki mɛɛŋ lu bɛ bo bɛŋ. \v 24 Se nuuŋ le, ntee beŋ le, naa nuuŋ jobɛ chi nsa wu kimakɛ, biee yaanɛ li bɛniiŋ bɛ Sɔdɔŋ yaa binɛ.” \s Ntɛ wu Jiso nuuŋ futuru-u \r (Luk 10:21-22) \p \v 25 Nɛɛ li mfi wɛɛ, Jiso dza tee le, “Mi nyɛɔ kiyɔɔni li wɛ-ɛ Baa wɛŋ Mfɔŋ wu kiboo bɛ nshɛ le ɔ nyikɔɔ biee bini li bɛ bufii lɛ mɔɔ bɛŋkɛɛ biee, ɔ doonchɛ nuuŋ li bɔɔŋ bɛ bwi-i. \v 26 Fi fiɛɛ lɛ Taa, kifɛ fi nuuŋ fiɛɛ si ɔ tɛ̀ kɔŋgisi le fi nuuŋ. \p \v 27 Baa wɛŋ nyɛɔ biee bichu li mi-i. Wi nuuŋ yɛ lu wu kii Ŋwanɛ Nyɔ yɛki Baa we kɛ. Wi nuuŋ yɛ lu wu kii Baa we yɛki Ŋwani mɔɔ bɛniiŋ bɛ Ŋwani tsaa le doonchɛ Baa we li bee kɛ. \p \v 28 Beŋ bɛchu bɛ too bɛntɛ be luuti be yɛki beŋ, bɛ yɛɛŋ bɛ be fɛ mi-i, ŋgii nyɛ beŋ mfufinɛ. \v 29 Dzɔɔ yɛɛŋ kimboŋ keŋ nɛ sumɛ, nɛ ni nɛ biki ntiifɛ wɛŋ, kifɛ nnuuŋ fieŋ wi wu mbɛɛŋgii, ŋkɛmi shéŋ yi tsɔɔŋ, nɛ gii nɛ kɛmɛ mfufinɛ li shéŋ yinɛ-ɛ. \v 30 Kimboŋ keŋ luuti yɛ kɛ, ntɛ wɛŋ nuuŋ tɛ futuru-u.” \c 12 \s Jiso naanyɛ nsa wu kii jobɛ chi bɛshiinshi \r (Mak 2:23-28; Luk 6:1-5) \p \v 1 Le ni nuuŋ nɛɛ li mfi wulu-u, Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u deŋgi be kɛti li wɛ wu giiŋ wumu-u, ɛ tɛ nuuŋ jobɛ chi bɛshiinshi. Ɛ dzeeŋ tɛ̀ wuu bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u, be dza be bɛchi be soomi bikoo bi giiŋ lɛ be jii. \v 2 Le Bɛfarasii ŋɛŋ lɛ, be tee li Jiso-o le, “Bichɛ ɔ ŋɛŋ, bɔɔŋ bo bɛ kintutu-u feti baa fiee fi nchi mɛɛŋ ki beŋ kɛ le wi fɛ jobɛ chi bɛshiinshi kɛ.” \v 3 Bii li bee laa, “Nɛ mɛɛŋ baa saa ki teeŋ kɛ lɛ Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ si dzeeŋ tɛ̀ wo Daafi bee kintutu kee, fɛ kɛ ni? \v 4 Tɛ̀ lɛ li yih yi Nyɔ-ɔ, ji kibele ki bɛ tɛ̀ tsaa bɛ gɛɛ le ɛ ki Nyɔ-ɔ, ɛ tɛ nuuŋ nchi le kiiŋ wu mɔɔ nuuŋ bɛniiŋ bɛ tɛ nuuŋ bɛ wu ji kɛ. Tɛ nuuŋ nɛɛ bɛte muntofi kwaa bɛ nuuŋ be ji. \v 5 Mɔɔ nɛ mɛɛŋ baa ki teeŋ kɛ lɛ bɛnchi bɛ Mɔɔsɛ le tɛ̀ nuuŋ jobɛ chi bɛshiinshi, te muntofi bondɛ nchi wu jobɛ chi bɛshiinshi niŋ nimɛ chee se fiee ba wu ki ge kɛ ni? \v 6 Ntee beŋ le fiee fiɛɛ lu fɛni dɛɛni fi ko fi yaa yih yi muntofi. \v 7 Bɛ tsɛɛ baa lɛ Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ, Nyɔ tiiti le, ‘Ŋ'wɛkɔɔ nuuŋ le bɛniiŋ ni be keeti nshiiŋ li bɛniiŋ li, ŋ'wɛki yɛ le be ni be feti nuuŋ muntofi li mi-i kɛ.’ Bee le nɛ ni nɛ kii fiee fi bintsii bini tiiti, bee nɛ sɛki yɛ bɛniiŋ be nchɔru fiee nsiŋ kɛ. \v 8 Fi fiɛɛ le Ŋwanɛwi nuuŋ Te Kikoo wu jobɛ chi bɛshiinshi.” \s Jiso wɔnchɛ wi wu ŋgwɛ tɛ̀ kɔɔ wu li kibɛnɛ-ɛ jobɛ chi bɛshiinshi \r (Mak 3:1-6; Luk 6:6-11) \p \v 9 Jiso dza fe, gɛɛŋ lɛ li yih yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ yibe-e. \v 10 Fi se ka le wi wumu tɛ̀ nuuŋ lu ɛ ŋgwɛ tɛ̀ kɔɔ wu li kibɛnɛ-ɛ. Bɛfarasii bamu dza be bii li Jiso laa, “Nchi beenchi le nuuŋ bɛ wɔnchɛ wi jobɛ chi bɛshiinshi ni?” Be tɛ̀ biiti lɛ be wɛki nuuŋ fiee fi be nuuŋ be terɛ wu lu. \v 11 Jiso se bii li bee laa, “Ɛ noo li be-eŋ linti wu nuuŋ ni kɛmi nshɔɔŋ yee, ke yi we lɛ fweeŋ jobɛ chi bɛshiinshi, mwɛ se ba ki seri kɛ le, le chee yi buu kɛ? \v 12 Wi woŋ yɛki yɛ nshɔɔŋ yi nyɔŋa kɛ ni? Fi fiɛɛ le nchi beŋɔ le wi nuuŋ fɛ nimɛ chi dzeeŋ bu jobɛ chi bɛshiinshi.” \v 13 Biee tee li wi wu ŋgwɛ tɛ̀ kɔɔ wu li kibɛnɛ-ɛ wɛɛ le, “Nɛɛmi kibɛnɛ ko.” Wi wulu nɛɛmi. Ki biee ki tɛmi si kimu kɛɛ. \v 14 Se nuuŋ le, Bɛfarasii baa tuu be bo be gɛɛŋ be lii ntsuuŋ si be gii be wo Jiso. \s Jiso nuuŋ wi wu nimɛ wu Nyɔ wu yi tɛ̀ tsaa \p \v 15 Jiso kɛɛ kii taaŋ wu be dzɔ, biee dza fe. Bɛniiŋ ŋge biee wu. Se wɔnchɛ be bɛchu bɛ tɛ̀ kɛmi chigɔŋ, \v 16 chiinsɛ li bee le kiiŋ be ni fɛ bɛniiŋ kɛɛ wu kɛ. \v 17 Fi tɛ̀ gii fi nuuŋ lɛ le fi bɛ fi kɔchɛ si ntomfɔŋ wu Nyɔ wu Ɛsaya tɛ̀ tee le, \q1 \v 18 “Bichɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ, wuni nuuŋ ŋwanɛŋ wu nimɛ wu ntɛ̀ ntsaa. \q1 Nuuŋ shéŋ yɛŋ, ŋ'wuki bujɔŋ bɛ wu. \q1 Ŋgii nyɛ Fiana yɛŋ li wuu, \q2 ni tiifi bitoŋ kii dze yi tsaaŋ yi nsondini bɛnsa le. \q1 \v 19 Nuuŋ tɛ naa le ni tsuki ntsooŋ bɛ bɛniiŋ, kɛ le ni kuundi kimfimɛ kɛ. \q1 Wi nuuŋ tɛ woo jɛ ye lɛ dzé ntasɛ kɛ. \q1 \v 20 Nuuŋ tɛ mɛɛshi le bondɛ yɔchɛ yi bondini kituŋ kɛ. \q1 Nuuŋ tɛ naa nyiimi kuu wu lambo wu duti jibi jibi kɛ. \q1 Fi gii fi nuuŋ lɛ gɛɛŋ bo mfi wu \q2 dze yi tsaaŋ, yi sondini bɛnsa le, sɔ. \q1 \v 21 Bitoŋ bichu gii bi ni bi bichi limfwe bi giki bufii li wuu.” \s Buŋga bu Jiso dzɛti fɛŋ? \r (Mak 3:20-30; Luk 11:14-23) \p \v 22 Bɛniiŋ bamu tɛ̀ dza be bɛ bɛ wi wumu ɛ tɛ̀ nyɛɛ, nuuŋ tɛ kibere, bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i ŋwɛki bɛ wu. Jiso fɛ wu bɛchi yeti tuu ŋiŋgi mɔɔ biee. \v 23 Wa tɛ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ nuuŋ fe bɛchu, be bɛchi be biiti laa, “Wi wuni nuuŋ nɛɛ ŋwanɛ kini ki Mfɔŋ Daafi ni?” \v 24 Bɛfarasii woo si be biiti lɛ be tee li bee le, “Wi wuni busɔɔ bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i nuuŋ bɛ buŋga bu Bɛɛsɛbu-u mfɔŋ wu bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i.” \v 25 Jiso kɛɛ fiee fi be beechi biee tee li bee le, “Ɛ kitoŋ dza ki gatɛ ki gwii kiki, kɛ ki gii ki dza ki to nuuŋ kimfoo. Ɛ kintsii kɛ yih dza yi gatɛ yi tuu yi gwii yi yi, yi tɛ naa leŋ kɛ. \v 26 Ɛ Sataŋ busi yi yee li wi-i bwiŋ, kɛ wu gatɔɔ yi yee. Ɛ fi nuuŋ lɛ, bumfɔŋ bwee tɛ naa leŋ kɛ. \v 27 Ɛ fi nuuŋ le mbusi bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i nuuŋ bɛ buŋga bu Bɛɛsɛbu-u, bɔɔŋ bɛnɛ se busi tɛ nuuŋ bɛ bu noo lɛ? Fiee fi bɔɔŋ bɛnɛ bɛlu feti doonchɛ fiɛɛ le nɛ we baa nsa kituŋ. \v 28 Se nuuŋ le ɛ mbusi bɔɔŋ bɛ kiŋkundi-i bɛlu nuuŋ bɛ buŋga bu Fiana yi Nyɔ-ɔ, kɛ bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ bɛ bwɛɛ li be-eŋ. \v 29 Nɛ beechi le nuuŋ wih lɛ li wi buŋga yih, kotɛ biee bo bɛ bi, mɛɛŋ saa ki kɔɔ kɛ wi wu buŋga wulu le kaŋ ni? Ke wu kaŋ se lɛ kotɛ biee bo bɛ bi. \v 30 Ɛ wi nuuŋ yɛ kimbɛ keŋ kɛ, kɛ mwɛ baaninɔɔ mi. Ɛ wi fii yɛ mi li mbanchɛ-ɛ kɛ, kɛ mwɛ tɛɛtɔɔ bu tafu. \v 31 Bɛdɛɛni, ntiitɔɔ li be-eŋ le Nyɔ nuuŋ yi feeki biee bibifi mɔɔ jɛ́ yi bifi chichi yi bɛniiŋ yeti. Se nuuŋ le ɛ wi tiiti jɛ yi bifi kii Fiana yi Waaŋ, kɛ Nyɔ nuuŋ tɛ feeki mwɛ kɛ. \v 32 Ɛ wi tee bubiɛɛ kii Ŋwanɛwi, Nyɔ nuuŋ nɛɛ yi feeki mwɛ. Se nuuŋ le ɛ wi tee bubiɛɛ kii Fiana yi Waaŋ, Nyɔ tɛ naa feeki mwɛ li mfi wuni mɔɔ li mfi wu bɛɛ limfwe kɛ. \s Bɛ ti kii kiti nuuŋ li muntaaŋ mu ki-i \r (Luk 6:43-45) \p \v 33 Wi wu kɛmi kiti kee ki dzeeŋ, ti kɛmi muntaaŋ mu dzeeŋ. Wi wu kɛmi kiti ki bifi kɛmi tɛ muntaaŋ mu bifi, kifɛ bɛ ti kii kiti nuuŋ li muntaaŋ mu ki wundi-i. \v 34 Kiŋgɔkɛ ki yɔ́-ɔ kini. Nɛ gii nɛ geeŋ nɛ se yɔ n'yɔru wu dzeeŋ fɛ nɛ baa bɛniiŋ bɛ bifi ni? Nɛ kɛɛ le fiee fi yisɛ li shéŋ yi wi-i ɛ fi fi ti buti lɛ kimfimɛ kee li. \v 35 Wi wu dzeeŋ kɛmi gwɛɛ wu biee bi dzeeŋ lɛ wuu shéŋ, busi biee bi dzeeŋ le. Wi wu bifi se kɛmi nuuŋ gwɛɛ wu biee bibifi, busi biee bibifi lɛ wu shéŋ. \p \v 36 Ntee beŋ le naa nuuŋ jobɛ chi nsa wu kimakɛ-ɛ, wi kwikwi ni kɛmi le ku bɛ kimfimɛ kee jɛ́ yi lɔɔlɔɔ chichi yi tɛ̀ yeti. \v 37 Nɛ kɛɛ le naa nuuŋ fɛ bɛ sɛki wi, ɛ jɛ́ yi buti lɛ kimfimɛ ki wi-i yi gii yi fɛ mwɛ bɔnɛ, ɛ nɛɛ jɛ́ yi buti lɛ kimfimɛ ki wi-i yi gii yi fɛ mwɛ se we nsa.” \s Bɛniiŋ bamu tɛ̀ wɛki le Jiso doonchɛ mfiŋ \r (Mak 8:11-12; Luk 11:29-32) \p \v 38 Bɛniiŋ bamu bɛ tɛ̀ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ mɔɔ Bɛfarasii dza be tee li Jiso-o le, “Wi wu ntiifɛ, tɛ wɛki baa le ɔ fɛ fiee fi doonchi buŋga bwo tɛ ŋɛŋ.” \v 39 Jiso tuu li bee le, “Kiŋgɔkɛ ki bifi ki chinɛ Nyɔ si kwɛɛŋ wu chinɛ nyumi, nɛ wɛki le nɛ ŋɛŋ fiee fi doonchi buŋga bweŋ! Nuuŋ ntɛ ndoonchɛ fiee li kiŋgɔkɛ kini-i fi yɛki fi tɛ̀ ka bɛ ntomfɔŋ wu Nyɔ wu Jɔna kɛ. \v 40 Si Jɔna tɛ̀ tsi li dzɔɔ lɛ nsuuŋ yi nyɔŋa shéŋ jo taa, ɛ nɛɛ lɛ si Ŋwanɛwi gii naa nuuŋ lɛ nshɛ-ɛ lɛŋkwiiŋ jo taa. \v 41 Naa nuuŋ bu jobɛ chi nsa-a, bɛniiŋ bɛ Ninibɛ leŋ bɛ kiŋgɔkɛ ki dɛɛni kini be tee le ki we kɛɛ nsa, kifɛ bɛniiŋ bɛ Ninibɛ tɛ̀ woo fiee fi Jɔna tɛ̀ fenjisi, be fiiki ntsɛ wube. Fi fiɛɛ le, yikɛ yɛɛŋ nɛ woo, wi wumu wɛ fɛni bɛ fiee fi ko fi yaa fi Jɔna. \v 42 Yaa wu sɛki kitoŋ ki Shɛba gii naa leŋ tɛ bu jobɛ chi nsa wu kimakɛ bɛ kiŋgɔkɛ ki dɛɛni kini fɛ bɛ se lii ki li ŋgɛ-ɛ, kifɛ tɛ̀ dza li kitoŋ kee li lɛ kwɛɛŋ luushi le bɛ woo bufii bu Mfɔŋ Salimu. Ntee beŋ yikɛ yɛɛŋ nɛ woo, wi wumu wɛ fɛni bɛ fiee fi kuu fi yɛki fi Salimu-u. \r (Luk 11:24-26) \p \v 43 Fiana yi tii ti buti li yi yi wi-i yi gɛɛŋ libuka yi geendi fɛ yi gii yi ni yi tsiiŋ. Se nuuŋ le, ɛ yi tuu yi gɔɔŋ nsiŋ, \v 44 yi tuu yi kweeŋ li yi yee li le, ‘Ŋgii ŋkaari nto li mi-i yih lu ntuu mbo.’ Mfi wu yi kaari yi bɛ yi ŋɛŋ le yih yilu yɛ kilɛrɛ, ɛ bɛ nachɛ bɛ fweyɛ yi wuuti, \v 45 bɛdɛɛni, yi biee yi kaari yi gɛɛŋ, yi bɛ bɛ fiana yi tii yimi mfomɛnyaaŋ yi tɛɛmi yi yɛki yi, bee yi se tuu be bɛ be lɛ be tsiiŋ lu. Biee tuu bi mɛɛshi bi bee li mwɛ mfi wulu yaa si mwɛ tɛ̀ saa nuuŋ. Fi fiɛɛ nɛɛ lɛ si fi gii naa fi nuuŋ li kiŋgɔkɛ ki bifi ki dɛɛni kini.” \s Bɛniiŋ bɛ tɛ̀ nuuŋ kini ki Jiso-o \r (Mak 3:31-35; Luk 8:19-21) \p \v 46 Nɛɛ si Jiso tɛ̀ mɛɛŋ yeti li bɛniiŋ li lɛ, fi ka le ni Jiso bee bɛ ŋwaani Jiso tɛ̀ bɛ be leŋ lɛkuuŋ be wɛki le be yɔ bɛ wu. \v 47 Wi wumu se tee li Jiso-o le, “Na bee bɛŋwaana lemi baa lɛkuuŋ be wɛki le nɛɛ be nɛ yɔ.”\f + \fr 12:47 \fr*\ft Biŋwaati bi fichi bimu bi bɛ tɛ̀ saa bɛ tsɛɛ jɛ yi Nyɔ le kɛmi yɛ kiŋkɛ kini kɛ.\ft*\f* \v 48 Se bii li wuu laa, “Naaŋ nuuŋ noo, bɛŋwaanɛŋ nuuŋ baŋ?” \v 49 Le bii lɛ, biee doonchɛ bɛniiŋ bee bɛ kintutu-u, tee le, “Baaŋ bɛnaaŋ bee bɛŋwaanɛŋ. \v 50 Nɛ kɛɛ le wi kwikwi wu feti fiee fi Baa wɛŋ wu liboo kɔŋgisi, kɛ mwɛ wɛ ŋwaanɛŋ wu nyuŋ mɔɔ wu kwɛɛŋ mɔɔ naaŋ.” \c 13 \ms Ŋgaŋgaa yí kii bumfɔŋ bu liboo \mr (13:1-50) \s Ŋgaŋgaa kii wi wu tɛ̀ tumi biee \r (Mak 4:1-9; Luk 8:4-8) \p \v 1 Nɛɛ booyaa, Jiso dza bo li yih, gɛɛŋ shee li libɛ lichiŋ. \v 2 Kintutu ki bɛniiŋ lɛ kinɔŋa banchɛ li wuu lichiŋ ki kɛnɛ. Dza lɛ shee nuuŋ lɛ ŋgo-o, kintutu kilu leŋ libuka li ŋgemɛ yi dzɔɔ li. \v 3 Bɛchi tiiti biee ŋge li bee lɛ ŋgaŋgaa li. Tee le, “Wi wumu tɛ̀ la le gɛɛŋ tuŋ biee. \v 4 Si tɛ gii tumi lɛ, bimu we yɛ lɛ dze, muniiŋ bɛ mu chɔchɛ mu ji. \v 5 Bimu we yɛ li bintsii bi ta-a nshɛ nuuŋ yɛ fe ŋge kɛ, bi bo kifɛ nshɛ tɛ̀ nuuŋ yɛ fe ŋge kɛ. \v 6 Le wiiŋ bɛchi mbanu wu sooŋ biee bilu. Si bi ti mɛɛŋ ki seri kɛ le bi gɛɛŋ ŋge kɛ lɛ, bi biee bi wɔɔbɛ. \v 7 Bimu we yɛ li bifafu-u. Bifafu bilu ko bi beemɛ biee bilu. \v 8 Bimu we yɛ tɛ nuuŋ li nshɛ yi dzeeŋ li, le bi bo bi ko bi woŋ bujɔŋ. Bintutu bimu tɛ̀ nuuŋ sháŋ gwii, bimu mbaambusɔɔ, bimu mbaanshɛɛ. \v 9 Wi wu kɛmi bitooŋ, mwɛ woo.” \s Ɛ kii la fi Jiso tɛ̀ gii yeti nuuŋ lɛ ŋgaŋgaa li? \r (Mak 4:10-12; Luk 8:9-10) \p \v 10 Bɔɔŋ bɛ kintutu-u bɛ Jiso dza be kiiŋgi, be gɛɛŋ be bii li wuu laa, “Ɔ yeti li bɛniiŋ bani nuuŋ lɛ ŋgaŋgaa kii la?” \v 11 Tuu li bee le, “Nyɔ fɛ yɛ beŋ le nɛ kɛɛ biee bi bumfɔŋ bu liboo bi nuuŋ lɛ munyiikɔɔ li. Se nuuŋ le, yi se mɛɛŋ yɛ ki fɛ kɛ le bɛniiŋ bani kɛɛ kɛ. \v 12 Nɛ kɛɛ le wi wu kɛmi fiee bɛ gii bɛ tondɛ fi yaŋ. Wi wu kɛmi yɛ fiee kɛ mɔɔ fi niiŋ fi kɛmi, bɛ gii bɛ fi li wuu bufiɛ. \v 13 Fiɛɛ fiee fi ntiiti li bee lɛ ŋgaŋgaa li, kifɛ be bichi biee be tɛ ŋɛŋ kɛ. Be yiki biee be tɛ woo mɔɔ nuuŋ le be kɛɛ bi kɛ. \v 14 Fiee fi ntomfɔŋ wu Nyɔ wu Ɛsaya tɛ̀ tee fi gbɛɛŋ fiɛɛ fi kɔchɛ bɛ fiee fi bɛniiŋ bani feti. Tɛ̀ tee le, \q1 ‘Nɛ gii nɛ ni nɛ yiki biee, se nuuŋ le nɛ tɛ woo kɛ. \q1 Nɛ gii nɛ ni nɛ bichi biee, se nuuŋ le nɛ tɛ̀ ŋɛŋ kɛ. \q1 \v 15 Fi fiɛɛ lɛ kifɛ shéŋ yi bɛniiŋ bani dɛŋ yɛɛ kituŋ, \q1 bintooŋ bi bee chiinyɛ biɛɛ kituŋ, \q1 bɛ baanyɛ baa lii yibe kituŋ. \q1 Bɛ fɛ baa lɛ le kiiŋ be ni be ŋiŋgi biee bɛ lii yibe, \q1 le be ni be wuki mɔɔ biee bɛ bintooŋ bi bee kɛ, \q1 shéŋ yibe se ni yi yuusi, \q1 le be se kaari be to lijiŋ lɛ mi-i, \q1 nse ŋ'wɔnchɛ be.’ \p \v 16 Se nuuŋ le, kinɛɛtinɛ ki nɔŋa kɛɛ kinɛ kifɛ lii yinɛ ŋɛŋ yɛɛ biee bini, bintooŋ binɛ woo biɛɛ biee bini. \v 17 Ntee beŋ chɛɛŋ le, bɛntomfɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ ŋge bɛ bɛniiŋ bɛ tsaaŋ bamu tɛ̀ shiiŋ be dii le be ŋɛŋ biee bi nɛ ŋiŋgi bini, be tɛ ŋɛŋ kɛ. Be dii tɛ le be woo biee bi nɛ wuki bini, be tɛ woo kɛ. \s Fiee fi ŋgaŋgaa chi wi wu tɛ̀ tumi biee lɛ chini doonchi \r (Mak 4:13-20; Luk 8:11-15) \p \v 18 Woo yɛɛŋ fiee fi ŋgaŋgaa chi kii wi wu tɛ̀ tumi biee chini doonchi. \v 19 Ɛ wi shiiŋ wuki fiee kii bumfɔŋ bu liboo ŋkɛɛ kinyi kilu nsiŋ, kɛ Sataŋ wu wi wu bifi bɛɛɔ wu kɛnchɛ jɛ yi bɛ tɔyɛ li shéŋ yee li wu buu. Fini fiɛɛ nɛɛ si biee bi bɛ tɛ̀ tumi bi we yɛ lɛ dze biɛɛ. \v 20 Biee bi bɛ tɛ̀ tumi bi we yɛ li kintsii ki taa biɛɛ nuuŋ si wi wu wuki jɛ yi Nyɔ fi yi mfwa mumkpaŋ bɛ kinɛɛtinɛ. \v 21 Se nuuŋ le, ɛ yi lɛ li shéŋ yee li, yi tɛ lii gɛɛŋ kɛ. Yi ŋɔɔnɛ niiŋkwaa. Ɛ ŋgɛ bɛchi mɔɔ nuuŋ bikaa bi beŋɛ lɛ wuu jiŋ kii jɛ yilu, biee to lijiŋ mfwaa mumkpaŋ. \v 22 Biee bi bɛ tɛ̀ tumi bi we yɛ li bifafu-u biɛɛ, se nuuŋ wi wu wuki jɛ yi Nyɔ, bɛmfumisɛ bɛ biee bi li nshɛ yini-i, mɔɔ bɛmbeechɛ kii bulofu tuu bi baanyɛ jɛ yilu yi laayɛ li yee li. \v 23 Biee bi bɛ tɛ̀ tuŋ li nshɛ yi dzeeŋ li se nuuŋ wi wu wuki jɛ yilu, woo fiee bujɔŋ feti si yi wɛki, biee bilu se woŋ, bimu nyɛ lii gwii, bimu lii mbaambusɔɔ, bimu mbaanshɛɛ.” \s Ŋgaŋgaa kii ŋgɔ yi giiŋ bɛ yi kitɔɔ \p \v 24 Jiso tuu wa ŋgaŋgaa chimu li bee le, “Bumfɔŋ bu liboo nuuŋ bɛ maa bɛ wi wumu wu tɛ̀ gɛɛŋ tuŋ ŋgɔ yi giiŋ yi dzeeŋ li wuu wɛ. \v 25 Le bɛniiŋ ni be liiti, wi we wu mbani gɛɛŋ tuŋ ŋgɔ yi kitɔɔ ki bosini giiŋ lu linti dza.\f + \fr 13:25 \fr*\ft Kitɔɔ kini bɛ teenyi lɛ jɛ́ yi bara le, “darnel” se biee bilu nuuŋ tii.\ft*\f* \v 26 Le giiŋ yilu maŋ yi bɛchi ŋko, ŋgɔ yi kitɔɔ yɛ biee yi yenɛ tɛ. \v 27 Bɛniiŋ bɛ nimɛ-ɛ bɛ wi wɛ wulu bɛ be bii li wi wulu laa, ‘Te Kikoo, ɔ tɛ̀ tuŋ nuuŋ ŋgɔ yi giiŋ, yi kitɔɔ yini tuu yi bo fɛŋ lu linti?’ \v 28 Tuu li bee le, ‘Ɛ wi wɛŋ wu mbani wu fɛ fiee fini.’ Bɛniiŋ bee bɛ nimɛ bɛlu bii li wuu laa, ‘ɔ wɛki le tɛ gɛɛŋ tɛ chɔɔchɛ ni?’ \v 29 Te Kikoo wube faaŋ tee li bee le, ‘Ɛ nɛ gɛɛŋ le nɛ chɔɔchi baa kitɔɔ, nɛ dza nɛ chɔɔchɛ mɔɔ giiŋ lu linti. \v 30 Gɛɛ yɛɛŋ lɛ bi ni bi kuu nsiiŋ bi gɛɛŋ bi bo mfi wu ŋ'wechɛ. Ke mfi wu ŋ'wechɛ nse ntee li bɛniiŋ bɛ ŋ'wechɛ le be saa be chɔɔchɛ kitɔɔ kilu be banchɛ be gɛɛ li bintutu-u li bintutu-u, be tɔŋ, be se banchɛ giiŋ be gɛɛ li gwɛɛ wɛ-ɛŋ.’”\fig Giiŋ bɛ kitɔɔ|alt="Wheat and grass" src="lb00098c.tif" size="col" copy="Louise Bass" ref="13:30"\fig* \s Ŋgaŋgaa kii ŋgɔ yi fintaaŋ fimu fi niiŋ \r (Mak 4:30-32; Luk 13:18-19) \p \v 31 Jiso se tuu wa ŋgaŋgaa chimu li bee le, “Bumfɔŋ bu liboo nuuŋ si lisi chi ŋgɔ yi fintaaŋ fimu fi wi tɛ̀ tɔyɛ li wuu wɛ,\f + \fr 13:31 \fr*\ft Fintaaŋ fini nuuŋ lɛ jɛ yi bara le, “mustard”.\ft*\f* \v 32 Ŋgɔ yini nuuŋ yi sendɛ yi yaa ŋgɔ́ yimi chichi. Se nuuŋ le, mfi wu yi bo, yi gii yi ko yi yaa biee bichu, yi tuu yi dza yi to kiti ki muniiŋ mu jiindi liwe gii mu bɛ mu gwanyɛ yíh li yɛŋɛ yilu-u.” \s Ŋgaŋgaa kii kishee \r (Luk 13:20-21) \p \v 33 Se tuu wa ŋgaŋgaa chimu li bee le, “Bumfɔŋ bu liboo bwɛɛ si kishee ki kwɛɛŋ tɛ̀ fichɛ musu bɛke bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bitɛɛtu, dzɔ finsɛ lu, tɔ gɛɛ, ki se tuu ki fɛ musu mɛlu mɛnchu dooki ŋge.” \r (Mak 4:33-34) \p \v 34 Jiso tɛ̀ gii tiiti biee bini bichu li kintutu ki bɛniiŋ lɛ, nuuŋ nɛɛ lɛ ŋgaŋgaa li. Tɛ̀ gii gbɛŋgi yɛ tiiti biee li bee fuki lɛ ŋgaŋgaa li nsiŋ kɛ. \v 35 Tɛ̀ gii feti lɛ le fi bɛ fi kɔchɛ si ntomfɔŋ wu Nyɔ wumu tɛ̀ saa tee le, \q1 “Ŋgii ni ŋgwiyi kimfimɛ keŋ buti nɛɛ nuuŋ ŋgaŋgaa le. \q1 Ŋgii ntee kii biee bi tɛ̀ nuuŋ lɛ munyiikɔɔ li \q1 mbɛɛchɛ si bɛ tɛ̀ tɔŋ nshɛ.” \s Fiee fi ŋgaŋgaa chi kii ŋgɔ // yi giiŋ bɛ yi kitɔɔ chini doonchi \p \v 36 Jiso dza shɛ kintutu ki bɛniiŋ lɛ, gɛɛŋ lɛ li yih. Bɔɔŋ bee bɛ kintutu biee wu, be tee li wuu le, “Tee bee fiee fi ŋgaŋgaa chi kitɔɔ ki liwɛ chɛɛ doonchi.” \v 37 Se tee le, “Wi wu tumi ŋgɔ yi dzeeŋ yilu ɛ Ŋwanɛwi. \v 38 Wɛ wulu ɛ nshɛ yini. Ŋgɔ yi dzeeŋ yɛ doonchi bɔɔŋ bɛ nuuŋ bɛ bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ. Kitɔɔ kɛɛ nuuŋ bɔɔŋ bɛ wi wu bifi wɛ-ɛ. \v 39 Wi wu mbani wu tɛ̀ tuŋ kitɔɔ kilu ɛ kiŋkundi. Mfi wu ŋ'wechɛ wɛ nuuŋ mfi wu ntsɛ wu li nshɛ yini-i gii naa wu ma. Bɛniiŋ bɛ ŋ'wechɛ nuuŋ bɛnchindaa bɛ Nyɔ-ɔ. \v 40 Si bɛ tɛ̀ banchɛ kitɔɔ kilu bɛ tɔŋ fɛ wi lɛ, ɛ nɛɛ lɛ si fi gii fi nuuŋ mfi wu nshɛ mɛɛ. \v 41 Ŋwanɛwi gii naa tuumi bɛnchindaa bee, be dɛndɛ li bumfɔŋ bwee li buchu be banchɛ biee bichu mɔɔ bɛniiŋ bɛ kichi yɛ bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ kɛ bɛchu be buu, \v 42 be lɔŋ be fɛ mbwɛɛŋ wu wi-i. Ɛ fe fɛ bɛniiŋ gii be ni be dii be jii ŋgesi. \v 43 Bɛdɛɛni bɛniiŋ bɛ tsaaŋ gii be ni bɛndi si jobɛ, lɛ bumfɔŋ bu Tee wube-e. Wi wu kɛmi bintooŋ mwɛ woo. \s Ŋgaŋgaa kii bulofu mɔɔ shaŋ yi finchi \p \v 44 Bumfɔŋ bu liboo bwɛɛ si bulofu bu wi tɛ̀ dzɔ gɛɛŋ nyikɛ liwɛ. Le wumu bɛ buŋɛ, kaari baanyɛ, koo fɛkuuŋ bɛ kinɛɛtinɛ. Gɛɛŋ kabɛ biee bichu bi tɛ̀ kɛmi, gɛɛŋ go wɛ wulu. \p \v 45 Bumfɔŋ bu liboo bwɛɛ nɛɛ si wi wu waŋ wumu wu tɛ̀ deŋgi wɛki sháŋ yi munchi mu dzeeŋ ŋge. \v 46 Le ni geendi, gɛɛŋ buŋɛ fimu nuuŋ fi tɛɛmi. Gɛɛŋ kabɛ biee bichu bi tɛ̀ kɛmi le gɛɛŋ go shaŋ yi finchi filu. \s Ŋgaŋgaa kii gwii wu nsúuŋ \p \v 47 Bumfɔŋ bu liboo bwɛɛ si gwii wu bɛ tɛ̀ lɔŋ li dzɔɔ, bini bi nsúuŋ lɛ bichu bɛ bi lɛ lu, \v 48 wu yisɛ. Le bɛniiŋ chee be buu lɛ bukaka, be shee fɛkwiiŋ, be tsaa nsúuŋ yi dzeeŋ be gɛɛ lɛ bɛŋkaa li, be too yi bifi yɛɛ. \v 49 Ɛ nɛɛ lɛ si fi gii fi nuuŋ li mfi wu nshɛ naa mɛɛ. Bɛnchindaa bɛ Nyɔ-ɔ gii naa be bo be bɛ be gatɛ bɛniiŋ bɛ bifi li bɛ dzeeŋ li linti, \v 50 be lɔŋ be fɛ mbwɛɛŋ wu wi-i, fɛ bɛniiŋ gii be ni be jii ŋgesi.” \p \v 51 Jiso se bii li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u laa, “Nɛ woo baa biee bini bichu bujɔŋ ni?” Be beŋ le, “Iiŋ.” \v 52 Se tuu tee li bee le, “Fi se fiɛɛ le, wi kwikwi wu tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ wu bɛ tɛ̀ saa bɛ tifi wu kituŋ kii bumfɔŋ bu liboo nuuŋ si te yih wu kɛmi bulofu, wu nuuŋ buu biee bi fɛŋ lu, kɛ biee bi fichi fɛ kintsii kilu-u.” \s Bɛ faaŋ Jiso li kitoŋ kee li \r (Mak 6:1-6; Luk 4:16-30) \p \v 53 Le Jiso mɛɛshi wa ŋgaŋgaa yini ni, biee dza fe, \v 54 gɛɛŋ li kitoŋ kee li, gɛɛŋ lɛ tiifi bɛniiŋ li yíh yibe yi lɛkɛ li Nyɔ-ɔ. Le be woo ntiifɛ we, be kɛmɛ kintɛwa, be bɛchi be tiiti laa, “Wi wuni dzɔ buni bufii bɛ buŋga fɛŋ bu feti bintɛwa bi biee lɛ ni? \v 55 Ɛ nɛɛ ŋwanɛ te la wuni wu ti keendi biti wɛ ni? Ni nuuŋ nɛɛ Maariya ni? Bɛŋwaani nuuŋ nɛɛ Jeeŋ bee Jɔsɛ mɔɔ Simu mɔɔ Judas ni? \v 56 Dzɛ́mi yee chichi nuuŋ nɛɛ bɛ bee fɛni ni? Wi wuni dza fɛŋ bɛ biee bini bichu ni?” \v 57 Si be njanji lɛ be biee be faaŋ wu. Jiso se tee li bee le, “Bɛ ti guundi ntomfɔŋ wu Nyɔ fɛ bintsii bichu-u, ɛ nɛɛ fɛ kwɛɛŋ wee li mɔɔ li kini kee li kwaa fɛ bɛ ti guundi yɛ wu kɛ.” \v 58 Jiso ti mɛɛŋ ki tuu kɛ le fɛ mfiŋ fe ŋge kɛ, kifɛ be ti mɛɛŋ ki gɛɛ kɛ shéŋ li wuu kɛ. \c 14 \s Kii kwe yi Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ \r (Mak 6:14-29; Luk 9:7-9) \p \v 1 Tɛ̀ nuuŋ li mfi wulu, Mfɔŋ Hɛrɔ wu tɛ̀ sɛki kimbɛ ki kwɛɛŋ lɛ ki Galilii woo kii nimɛ chi Jiso. \v 2 Se tee li bɛniiŋ bɛ tɛ̀ nindi lɛ wu lɛŋkwiiŋ li le, “Wi wuni wɛ nuuŋ Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ wu kaari wu bo li kwe-e. Fiɛɛ fiee fi fɛ se kɛmi buŋga bu fɛrɛ bintɛwa bi biee lɛ bini ni.” \p \v 3 Tɛ̀ tee lɛ kifɛ tɛ̀ nuuŋ li mfi wu Hɛrɔ tɛ̀ kɔɔ Jɔɔŋ fa wu li yih yi ncha-a kii Hɛroja wu kwɛɛ ŋwaani wu Fili, wu Hɛrɔ tɛ̀ dzɔ li kwɛsi. \v 4 Jɔɔŋ tɛ̀ faaŋ tee le nchi mɛɛŋɔ ki beŋ kɛ le Hɛrɔ dzɔɔ kwɛɛ ŋwaani li kwɛsi-i kɛ. \v 5 Hɛrɔ se waaŋ dze le wo Jɔɔŋ, se nuuŋ le tuu chɛndi bɛniiŋ, kifɛ bɛniiŋ tɛ̀ dzeti Jɔɔŋ si ntomfɔŋ wu Nyɔ. \p \v 6 Le ni nuuŋ jobɛ chi Mfɔŋ Hɛrɔ tɛ̀ feti tsɔnɔ le kimi jobɛ chi bɛ tɛ̀ biɛ wu, ŋwanɛ Hɛroja wu kwɛɛŋ lɛ, bwachɛ binɛ limfwe li bɛniiŋ bɛ tɛ̀ nuuŋ fɛ tsɔnɔ chilu-u, Hɛrɔ ŋɛŋ lɛ yi yuusɛ wu. \v 7 Se kaachɛ ŋwaŋ wulu, chini le gii fenyɛ wu mɔɔ nuuŋ bɛ la fi wu bii le fenyɛ wu lu le. \v 8 Ni ŋwaŋ wulu se tifi ŋwaŋ wulu le tee li wuu le katɛ kikoo ki Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ li nyɛ wu ki fɛ kintɛkɛ-ɛ fɛwe. \v 9 Le tee lɛ, Mfɔŋ Hɛrɔ woo, yi wɔɔ wu. Se nuuŋ le, si tɛ̀ chini li bɛniiŋ bɛ tɛ̀ nuuŋ fɛ tsɔnɔ limfwe lɛ, beŋ tee le be fɛ si ŋwaŋ wulu tee. \v 10 Se toŋ bɛniiŋ be gɛɛŋ li yih yi ncha-a be ka kikoo ki Jɔɔŋ lɛ, \v 11 be bɛ bɛ kikoo kee fɛ kintɛkɛ-ɛ be nyɛ li ŋwaakwɛɛŋ wulu-u, se gɛɛŋ bɛ ki nyɛ li ni-i. \v 12 Bɔɔŋ bɛ Jɔɔŋ lɛ bɛ kintutu gɛɛŋ be dzɔ gwini chi Jɔɔŋ lɛ be diyɛ, be gɛɛŋ be tee ntoŋ wulu li Jiso-o. \s Jiso nyɛkɛ bɛniiŋ bɛnchuki bɛtiinu \r (Mak 6:30-44; Luk 9:10-17; Jɔɔŋ 6:1-14) \p \v 13 Le Jiso woo fiee fi ka bɛ Jɔɔŋ, biee lɛ lɛ ŋgo cheekiyi gɛɛŋ fɛ kintsii ki bɛniiŋ nuuŋ yɛ kɛ. Se nuuŋ le, bintutu bi bɛniiŋ lɛ woo, bi bo li bintsii li bi deŋgi bɛ bikaa bi biki wu. \v 14 Le bo lɛ ŋgo ni fɛɛshi li buka, ŋɛŋ si kintutu ki bɛniiŋ lɛ turi fe ni mamama. Nshiiŋ kɔɔ wu bɛ be, se bɛchi wɔnchi bɛniiŋ bɛ tɛ̀ gendi. \v 15 Le ni nuuŋ lɛ fɛmfo-o, bɔɔŋ bee bɛ kintutu kiiŋgi li wuu lichiŋ, be tee li wuu le, “Fɛni fɛɛ fɛbuka, jobɛ kɔɔ chɛɛ chi seri, tee le bɛniiŋ bani gɛɛŋ li bɛla-a be go biee bi bee bijɛ.” \v 16 Jiso tuu li bee le, “Fi nuuŋ yɛ le nuuŋ be dza kɛ. Ɛ beŋ nɛ gii nɛ nyɛ be fiee fi jɛ.” \v 17 Be tuu li wuu le, “Tɛ kɛmi baa nuuŋ biŋkɛ bi bibele bitiinu bɛ nsúuŋ fiɛɛtu kwaa.” \v 18 Tee li bee le, “Bɛ yɛɛŋ nɛ nyɛ mi.” \v 19 Be bɛ, fi, tee le kintutu ki bɛniiŋ lɛ kilu shee yɛ fɛkwiiŋ li kitɔɔ li. Dzɔ biŋkɛ bi bibele-e bi bi bitiinu biɛɛ bɛ nsúuŋ yi fiɛɛtu yɛɛ, bichɛ liwe, nyɛ kiyɔɔni li Nyɔ-ɔ, booyɛ li biŋkɛ nyɛ li bɔɔŋ bee bɛ kintutu, be gachɛ li bintutu bilu. \v 20 Bɛniiŋ bɛchu ji be fukɛ. Bɔɔŋ bɛ Jiso-o bɛ kintutu-u banchɛ mukɛ mu tɛ̀ shɛ mu yisɛ bɛŋkaa yoofi ntsɔ bɛfɛ. \v 21 Bɛniiŋ bɛ tɛ̀ ji bibele bilu tɛ̀ nuuŋ buniŋ kwaa si bɛnchuki bɛtiinu, bɛ ti mɛɛŋ ki fa kɛ bukɛɛŋ bɛ bɔɔŋ kɛ. \s Jiso dɛndɛ li dzɔɔ li liwe \r (Mak 6:45-52; Jɔɔŋ 6:15-21) \p \v 22 Jiso tuu tee li bɔɔŋ bee bɛ kintutu le be lɛ lɛ ŋgo-o, be too wu mbaaŋ shɛ tee li kintutu ki bɛniiŋ lɛ kilu le ki ni ki kuuki. \v 23 Shɛ yɛsi be, dza yɛɛ li ŋkumɛ-ɛ, le lɛkɛ li Nyɔ-ɔ. Le lɛkuuŋ jiŋ nuuŋ nɛɛ fe wuu mbiiŋ. \v 24 Se nuuŋ le li mfi wulu-u, be tɛ̀ gɛɛŋ mfiiŋ li dzɔɔ, ŋgo wulu tɛ̀ nduŋgi, kifɛ mbaandze tɛ̀ bɛɛ dze limfwe yɛkisi dzɔɔ yi juti wu. \v 25 Le ni nuuŋ lɛ ŋ'wori, Jiso dza bɛɛ fɛ bee deŋgi li dzɔɔ li liwe. \v 26 Se nuuŋ le bɔɔŋ bee bɛ kintutu ŋɛŋ si deŋgi li dzɔɔ li, be dzakɛ be kɛɛti. Be bɛchi be tiiti le “Ɛ ŋkuubee.” Be bɛchi be chɛndi be dzɛŋgi lɛwe ŋge. \v 27 Mfwaa mumkpaŋ Jiso tee li bee le, “Kɛmɛ yɛɛŋ shéŋ, ɛ mi nɛ chɛŋ kɛ.” \p \v 28 Pita tee li wuu le, “Taa ɛ nuuŋ wɛ, ɔ tee ndɛndɛ tɛ li dzɔɔ li liwe mbɛ fɛ wɛ-ɛ.” \v 29 Jiso tee li wuu le, “Ɔ bɛɛ lɛ.” Nɛɛlɛ Pita bo lɛ ŋgo-o deŋgi li dzɔɔ giiŋgi fɛ Jiso-o. \v 30 Si tɛ̀ deŋgi giiŋgi lɛ, ŋɛŋ si mbaandze nduŋgi dzɔɔ, se bɛchi chɛndi, bɛchi sechi li dzɔɔ. Si tɛ̀ sechi lɛ dii le, “Taa fi mi!” \v 31 Mfwaa mumkpaŋ Jiso lɔŋ kibɛnɛ kɛmɛ li wuu, tee li wuu le, “Hooo, kimbeenchɛ ko sendɛ kɛɛ ŋge! Ɔ bee ɔ mɛŋini kii la?” \v 32 Bee wu se miri lɛ ŋgo-o lɛnti, mbaandze wulu chikɛ. \v 33 Bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bɛ tɛ̀ nuuŋ lɛ ŋgo-o baa yɔɔŋgi wu be tee le, “Chɛɛŋ, chɛɛŋ ɛ wɛ Ŋwanɛ Nyɔ.” \s Jiso wɔnchɛ bɛniiŋ bɛ chigɔ-ɔŋ li kitoŋ ki Jɛnɛsarɛ \r (Mak 6:53-56) \p \v 34 Le be lenchi libɛ be bo kimbɛ ki Jɛnɛsarɛ. \v 35 Bɛniiŋ bɛ fe ŋɛŋ wu, be jiiŋgi wu, be tuumi ntoŋ li bimbe bi fe bichu-u, bɛniiŋ bɛɛ bɛ bɛniiŋ bɛ chigɔ-ɔŋ lɛ bɛchu lɛ Jiso-o, \v 36 be suŋgi bɔ le gɛɛ be koŋ mɔɔ nuuŋ li wooŋ wu kiŋkoŋ kee li. Wi kwikwi wu tɛ̀ koŋ, tɛ tɛmi. \c 15 \s Kii bɛnchi bɛ kwɛɛŋ lɛ bɛ jɛ yi Nyɔ \r (Mak 7:1-13) \p \v 1 Bɛfarasii bɛ bɛniiŋ bamu bɛ tɛ̀ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ tɛ̀ dza Jɛrosalɛŋ be bɛ fɛ Jiso-o be bii li wuu laa, \v 2 “Fi nuuŋ kii la fi bɔɔŋ bo bɛ kintutu-u biki yɛ ntsɛ wu bɛtaa bɛsɛŋ? Be tsootsi yɛ tsaŋ lɛ dze yi nchi wɛki be se jii biee kɛ.” \v 3 Jiso se tuu li bee le, “Fi nuuŋ tɛ kii la fi nɛ bondini finɛ nuuŋ bɛnchi bɛ Nyɔ nɛ biki nuuŋ ntsɛ wunɛ? \v 4 Ntiitɔɔ ni, kifɛ Nyɔ tɛ̀ tee le, ‘Yooki chaa bee na.’ Tuu tee tɛ le, ‘Ɛ wi gaa tee kɛ ni, bɛ wo mwɛ dududu.’ \v 5 Se nuuŋ le, nɛ tiiti baa finɛ le, ‘Ɛ wi dza wu tee li tee li kɛ li ni-i le, “Fiee fi bee ɔ kɛmɛ li tsaŋ yɛɛŋ, mi nyɛɔ fi li Nyɔ kituŋ,” kɛ nuuŋ tɛ tuu le yooki tee kɛ ni le dzɔɔ fiee filu nyɛ li bee kɛ.’ \v 6 Ɛ lɛ si nɛ biki baa ntsɛ wunɛ wu kwɛɛŋ ni, nɛ se feti jɛ yi Nyɔ tuu fiee fi yee. \v 7 Bɛniiŋ bɛ nimi-i bani! Fiee fi ntomfɔŋ wu Nyɔ wu Ɛsaya tɛ̀ tee kii beŋ fiɛɛ chɛɛŋ, si tɛ̀ tiiti le, \q1 \v 8 ‘Bɛniiŋ bani guundi mi nuuŋ bɛ bimfimu, \q1 shéŋ yibe nuuŋ mfiiŋ li mi-i. \q1 \v 9 Be guundi mi nuuŋ li yee li, \q1 kifɛ be dzeti biee bi bɛniiŋ beechi be tiifi le ɛ jɛ yɛŋ.’” \s Fiee fi nuuŋ fi biifi wi \r (Mak 7:14-23) \p \v 10 Jiso dza teeŋ bɛniiŋ le be bɛ. Tee li bee le, “Yikɛ yɛɛŋ nɛ woo, nɛ kɛɛ bujɔŋ. \v 11 Fiee fi lii wi lɛwa nuuŋ fi tɛ̀ naa biifi wi kɛ. Ɛ fiee fi buti lɛ wi-i wa fi nuuŋ fi biifi wi.” \p \v 12 Bɔɔŋ bɛ Jiso bɛ kintutu dza be bɛ be tee li wuu le, “Ɔ kii nɛɛ le Bɛfarasii be be woo fiee fi ɔ bee ɔ kweeŋ fiɛɛ fi tɔŋ be ni?” \v 13 Tuu li bee le, “Kiti kichu ki nuuŋ yɛ ntɔyɛ wu Baa wɛŋ wu nuuŋ liboo nsiŋ kɛ bɛ gii bɛ buu ki. \v 14 Daayɛ yɛɛŋ lɛ bee, ɛ kinyɛɛ ki doonchi dze li kinyɛɛ kimu. Ɛ kinyɛɛ doonchi dze li kimu, kɛ bi bichu gii bi gɛɛŋ bi we yɛ lɛ kitoo li.” \v 15 Pita se tee li Jiso-o le, “Naanyɛ bee fiee fi ŋgaŋgaa chini tiiti.” \v 16 Jiso bii laa, “Nɛ kii yɛ tɛ biee ni? \v 17 Nɛ kii yɛ le fiee fichu fi ti lii lɛ wi-i wa fi bɔɔ li shéŋ fi dɛndɛ fi bo ni? \v 18 Se nuuŋ le, fiee fi buti lɛ kimfimɛ ki wi-i dzɛti nuuŋ li shéŋ yee li, fi se bifisi wi. \v 19 Fi ti dzɛti li shéŋ, wi se kɛmɛ mbeechɛ wu bifi, tuu wo wi, dzɔ kwɛɛ wi mɔɔ nuuŋ nyumɛ wi, ji bukwɛɛ, yi buyi, leŋ lɛjiŋ lɛ nsa wu binsɛɛ lɛ, bɛ bukooŋ bu wi-i bu bifisɛ. \v 20 Bini nuuŋ biee bi nuuŋ bi biifi wi. Se nuuŋ le njɛ biee bɛ tsaŋ ntsootsɛ nsiŋ nuuŋ tɛ biifi wi kɛ.” \s Kwɛɛŋ wumu wu tɛ̀ nuuŋ mfondɛ gɛɛ shéŋ li Jiso \r (Mak 7:24-30) \p \v 21 Jiso dza fe cheekiyi gɛɛŋ kimbɛ ki Tayɛ bɛ Sidɔŋ. \v 22 Fi se ka le kwɛɛŋ wumu wu Kana wu tɛ̀ nuuŋ fe tɛ̀ dza bɛ ŋɛŋ Jiso, dii li wuu le, “Hooo Taa, Ŋwanɛ kini ki Mfɔŋ Daafi, kɔɔ nshiiŋ bɛ mi. Ŋwanɛ kiŋkundi wumu ŋ'wɛkɔɔ bɛ ŋwanɛŋ wu kwɛɛŋ ŋge.” \v 23 Jiso woo, ba fiee n'yɔru nsiŋ. Bɔɔŋ bee bɛ kintutu kiiŋgi be lɛki wu be tiiti le, “Tee li kwɛɛŋ wuni le ni giiŋgi. Bikɔɔ nyɛɛ bee ŋgɛ.” \v 24 Jiso se tuu le, “Bɛ tɛ̀ toŋ mi nuuŋ li bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ kwaa. Be baa si nshɔ́ɔŋ yi la.” \v 25 Se nuuŋ le, kwɛɛŋ wulu bɛ nɛɛ tuu toŋ núŋ li Jiso-o limfwe tee le, “Taa, fi nɛɛ mi.” \v 26 Jiso se tuu li wuu le, “Fi mɛɛŋ ki dzɔɔŋ kɛ le bɛ dzɔɔ bijinɛ bi bɔɔŋ lɛ bɛ lɔŋ li bwí kɛ.” \v 27 Kwɛɛŋ wulu se tee le, “Fi fiɛɛ chɛɛŋ baa wɛŋ. Se nuuŋ le, bwí ti bɛɛ yi bɔɔnyi muŋkɛ mu mwee lɛ fɛ baa we jii biee mu weyi.” \v 28 Jiso se tuu li wuu le, “Hooo kwɛɛŋ wuni, mbeenchɛ wa tɛmɔɔ. Fi ka bɛ wɛ si ɔ kɔŋgisi.” Nɛɛ lɛ ŋwaŋ wɛ biee tɛmi. \s Jiso nyɛkɛ bɛniiŋ bɛnchuki bɛnɛɛ \p \v 29 Le Jiso dza fe ni giiŋgi, gɛɛŋ ka li libɛ chi Galilii lichiŋ, miri gɛɛŋ li ŋkumɛ-ɛ, shee fe. \v 30 Kintutu ki bɛniiŋ lɛ ki nɔŋa bɛ lɛ wuu ni giiŋŋ. Bamu tɛ̀ bɛɛ bɛ bɛniiŋ bɛ nuuŋ bimbonyɛ, mɔɔ binyɛɛ, mɔɔ bɛ biŋkɛrɛ, mɔɔ bibere, bɛ bamu ŋgee. Si be tɛ̀ bɛɛ bɛ be lɛ, be gikisi wu limfwe se wɔnchi be. \v 31 Kintutu kilu tɛ tuu ki kɛmɛ bintɛwa si ki tɛ̀ ŋɛŋ bibere yeti, bimbonyɛ deŋgi, biŋkɛrɛ deŋgi tsaaŋ, binyɛɛ ŋiŋgi biee. Be yooki Nyɔ yi bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ. \r (Mak 8:1-10) \p \v 32 Jiso tuu teeŋ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u tee li bee le, “Ŋkɛmɔɔ nshiiŋ li kintutu kini, kifɛ ki nuuŋ kɛɛ bɛ mi jo taa, fiee fi ki nuuŋ ki ji se nuuŋ yɛ lu kɛ. Ŋ'wɛki yɛ le nchinɛ li bee le be gɛɛŋ bɛ dzeeŋ kɛ, kifɛ nuuŋ be gɛɛŋ be we yɛ lɛ dze bɛ dzeeŋ.” \v 33 Bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u baa se bii li wuu laa, “Tɛ gii tɛ dzɔɔ biee bijɛ fɛŋ libuka luni bi tɛ nuuŋ tɛ nyɛkɛ ŋwaani kintutu ki bɛniiŋ lɛ kini lu?” \v 34 Jiso bii li bee laa, “Nɛ kɛmi baa tsée yi bibele bi mɛ?” Be tuu le, “Yi yɛɛ mfomɛnyaaŋ bɛ musuŋgu niiŋ.” \v 35 Jiso tee le kintutu ki bɛniiŋ lɛ kilu le ki shee yɛ fɛkwiiŋ. \v 36 Ki shee yɛ, dzɔ tsée yi bibele yi mfomɛnyaaŋ yɛɛ mɔɔ nsúuŋ yilu, nyɛ kiyɔɔni li Nyɔ-ɔ, booyɛ nyɛ li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u, be gachɛ li bɛniiŋ bɛlu-u. \v 37 Wi kwi ji fukɛ. Be banchɛ muŋkɛ mu tɛ̀ shɛ, mu yisɛ bɛŋkaa mfomɛnyaaŋ. \v 38 Bɛniiŋ bɛ tɛ̀ ji, tɛ̀ nuuŋ buniŋ kwaa bɛnchuki bɛnɛɛ, bɛ tɛ̀ mɛɛŋ ki fa kɛ bukɛɛŋ mɔɔ bɔɔŋ kɛ. \v 39 Se chinɛ kintutu kilu ki koo. Lɛ lɛ ŋgo-o gɛɛŋ lɛ kimbɛ ki Magada-aŋ. \c 16 \s Bɛniiŋ bamu tɛ̀ wɛki le Jiso fɛ mfiŋ \r (Mak 8:11-13; Luk 12:54-56) \p \v 1 Bɛfarasii bee Bɛsadusii tɛ̀ dza be bɛ le be mɔnchɛ Jiso, be tee le fɛ fiee fi doonchi buŋga bu bɛɛ liboo. \v 2 Jiso tee li bee le, “Bɛɛ ɛ nuuŋ mfi wu jobɛ sechi kiboo yɛchi, nɛ tee le, ‘Kikuuŋ gii ki bo ki dzɔɔŋ,’ kifɛ nɛ ŋɛŋ baa kiboo yɛchi. \v 3 Ɛ nuuŋ mfi wu jobɛ tɛti kiboo yɛchi ɛ kikuŋ laaŋ, nɛ tee le, ‘Mbaandze gii ka bɛŋ,’ kifɛ nɛ ŋɛŋ baa kiboo yɛchi kikuŋ lɛɛndi. Nɛ ti mbichi kiboo nɛ kii si kikuuŋ gii ki nuuŋ, nɛ se tɛ kɛɛ bɛŋkiki bɛ biee bi kɛti li mfi wuni kɛ kii la? \v 4 Kiŋgɔkɛ ki bifi ki chinɛ Nyɔ ki to si kwɛɛŋ wu chinɛ nyumi kini, ki wɛki fiee fi doonchi buŋga bu bɛɛ liboo. Nnuuŋ ntɛ ndoonchɛ beŋ mfiŋ yimi kɛ fuki nɛɛ mfiŋ yi ntomfɔŋ wu Nyɔ wu Jɔna yɛɛ nsiŋ kɛ.” Si tɛ̀ tee lɛ shɛ be dza giiŋgi. \s Jiso tifi bɔɔŋ bee le be ni kii // kii kiŋge ki Bɛfarasii bɛ ki Bɛsadusii lɛ \r (Mak 8:14-21) \p \v 5 Bɔɔŋ bɛ Jiso bɛ kintutu fɛsi luwiŋ be ŋɛŋ le be daayɛ baa le be dzɔɔ kibele. \v 6 Jiso dza tee li bee le, “Dzɔɔ yɛɛŋ mfi kii kishee ki Bɛfarasii mɔɔ ki Bɛsadusii.” \v 7 Bɔɔŋ bee bɛ kintutu bɛchi be yeti li yi yi bee kii fiee filu, be tiiti le, “Tiitɔɔ tefɛ chini ni kifɛ tɛ mɛɛŋ baa ki bɛ kɛ bɛ kibele kɛ.” \v 8 Jiso kɛɛ fiee fi be yeti kii fi biee tee le, “Hooo bɛniiŋ bɛ kimbeenchɛ kintɛŋ bani-i! Nɛ yeti li yi yinɛ-ɛ nuuŋ kii kibele ki nɛ mɛɛŋ ki kɛmɛ kɛ kii la? \v 9 Nɛ kii yɛ biee kɛ ni? Nɛ kiimi yɛ tsée yi bibele yi shiŋ yi bɛniiŋ tuu be ji bɛnchuki bɛtiinu yɛɛ ni? Biŋkɛ bi nɛ tuu nɛ banchɛ tuu be bo bɛŋkaa bɛmɛ? \v 10 Nɛ kiimi yɛ tɛ tsée yi bibele yi mfomɛnyaaŋ yi bɛniiŋ tuu be ji bɛnchuki bɛnɛɛ yɛɛ ni? Nɛ tuu nɛ banchɛ biŋkɛ bi bo bɛŋkaa bɛmɛ? \v 11 Ɛ la fi fɛ, fi nɛ mɛɛŋ ki kɛɛ kɛ le ntiiti yɛ nuuŋ kii bibele kɛ? Ntiitɔɔ nuuŋ le nɛ dzɔɔ mfi kii kishee ki Bɛfarasii bee Bɛsadusii.” \v 12 Si tɛ̀ kweŋgi lɛ be tɛ̀ kɛɛ le tiiti yɛ le be dzɔɔ mfi nuuŋ kii kishee ki bɛ teti kibele lu kɛ, le tiitɔɔ nuuŋ kii ntiifɛ wu Bɛfarasii bee Bɛsadusii. \s Pita tɔchɛ le Jiso nuuŋ Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ \r (Mak 8:27-30; Luk 9:18-21) \p \v 13 Jiso dza gɛɛŋ bo li kimbɛ ki kwɛɛŋ wu Kasaria wu Filipi, dza bii li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u laa, “Bɛniiŋ kweŋgi le Ŋwanɛwi nuuŋ noo?” \v 14 Be tuu li wuu le, “Bɛniiŋ bamu kweŋgi baa le ɛ wɛ Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ, bamu le Ɛlaja bamu kweŋgi le ɔ nuuŋ Jeremaya bamu le ntomfɔŋ wu Nyɔ wumu.” \v 15 Se bii li bee laa, “Beŋ kibɛɛ nɛ kweŋgi finɛ le nnuuŋ noo?” \v 16 Simu Pita se tuu le, “Ɛ wɛ Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ ki nuuŋ Ŋwanɛ Nyɔ, Nyɔ yi kɛmi ntsɛ.” \v 17 Jiso se tuu li wuu le, “Simu ŋwanɛ Jɔna, Nyɔ bɔɔni yɛ wɛ, kifɛ fini nuuŋ yɛ wi wu bɔ wu tee wɛ kɛ. Ɛ Baa wɛŋ wu nuuŋ liboo wu tee wɛ. \v 18 Ntiitɔɔ li wɛ-ɛ le ɛ wɛ Pita,\f + \fr 16:18 \fr*\ft Bukooŋ bu Pita buni nuuŋ le, “Tɛtɛ”.\ft*\f* ɛ li kimbaŋ kini-i li ŋgii gwaŋ kintaashɛ ki bɛniiŋ beŋ bɛ kimbeenchɛ-ɛ. Nuuŋ buŋga bu kwe-e tɛ shaanshɛ yih yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ ki bɛniiŋ bɛ kimbeenchɛ-ɛ yilu kɛ. \v 19 Ŋgii nyɛ biŋgwiyɛ bi bumfɔŋ bu liboo lɛ li wɛ-ɛ. Fiee fi ɔ gii ɔ kaŋ laaŋkwiiŋ, kɛ bɛ gii bɛ kaŋ liboo tɛ. Fiee fi ɔ gii ɔ fanchɛ laaŋkwiiŋ, kɛ bɛ gii bɛ fanchɛ liboo tɛ.” \v 20 Si Jiso tɛ̀ tee lɛ, bɔsɛyi chiinsɛ li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u le kiiŋ be ni mɔŋ be tee li wi-i le nuuŋ Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ kɛ. \s Jiso tee kii ŋwaani kwe yi gii kwi \r (Mak 8:31–9:1; Luk 9:22-27) \p \v 21 Mbɛɛchɛ li mfi wɛɛ, Jiso bɛchi tiiti li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u le kɛmi le gɛɛŋ Jɛrosalɛŋ, gɛɛŋ ŋɛŋ bumfa le ŋge li tsaŋ yi bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ li bɛ bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa mɔɔ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ. Bɛ gii bɛ wo wu, ke jo ka taa kaari bo li kwe-e. \v 22 Pita dzɔ wu bee wu cheekiyi. Bɛchi wami wu li fiee filu, tiiti le, “Taa, Nyɔ leesɛ! Fini fiee nuuŋ tɛ naa ka bɛ wɛ kɛ.” \v 23 Jiso fiiki yi tee li Pita le, “Dza mi lɛjiŋ Sataŋ! Ɔ baŋgɔɔ mi bu baŋgɛ kifɛ ɔ ŋiŋgi yɛ biee si Nyɔ kɛ. Ɔ ŋiŋgɔɔ si wiwoŋ.” \v 24 Si Jiso tɛ̀ kweeŋ lɛ, tee li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u le, “Ɛ wi wɛki le ni nuuŋ wi wɛŋ wu kintutu, kɛ kɛmɔɔ le faaŋ yi yee, too kintaaŋ kee ni biki mi. \v 25 Nɛ kɛɛ le wi wu bachi yi yee kii ni lɛɛ yi kɛ gii lɛɛ yi. Se nuuŋ le, wi wu lɛɛ yi yee kii mi kɛ gii kɛmɛ yi. \v 26 Ɛ bɛ banchɛ nshɛ yini chichi, bɛ nyɛ li wi-i wu ji, se wu tuu wu lɛɛ ntsɛ we, mbeŋ wulu ni nuuŋ la? Fiee fiɛɛ lu fi wi nuuŋ kosɛ bɛ fiana yee ni? \v 27 Nɛ ni nɛ kii le Ŋwanɛwi gii bɛ bɛ bɛnchindaa bee li bunɔŋa bu Tee lɛ, sooŋ wi kwikwi li fiee fi mwɛ fɛ-ɛ. \v 28 Ntee beŋ chɛɛŋ le bɛniiŋ bamu lemi baa fɛni bɛ nuuŋ tɛ naa woo kintsi ki kwe-e fuki fɛ be ŋɛŋ si Ŋwanɛwi bɛɛ bɛ bumfɔŋ bwee nsiŋ kɛ.” \c 17 \s Jiso doonchɛ bunɔŋa bwee bu tɛ̀ kɛmi liboo \r (Mak 9:2-13; Luk 9:28-36) \p \v 1 Le jo ka busɔɔ, Jiso dzɔ Pita bee Jeeŋ mɔɔ Jɔɔŋ wu ŋwaani Jeeŋ, bee be yɛɛ li ŋkumɛ wumu wu ŋgweeŋ li, be nuuŋ fe be be. \v 2 Be dza be ŋɛŋ si mfisɛ yee fiiki lɛ be lii, bushi bwee miɛŋini si jobɛ, ndú yee nɛɛŋ yi miɛŋini ni mwamwamwa. \v 3 Fi se ka le Mɔɔsɛ bee Ɛlaja tɛ̀ dza be busɛ fe, be tiiti biee bɛ Jiso. \v 4 Pita se dza taa tee li Jiso le, “Taa, fi dzɔɔŋ fiɛɛ si tɛ baa fɛni ni. Ɔɔ kɔŋgisi lɔɔ, ŋgwaŋ bigɔɔnu fɛni bitɛɛtu, kimu ni ki nuuŋ ko, kimu ki Mɔɔsɛ-ɛ, kimu ki Ɛlaja-a.” \v 5 Nɛɛ si tɛ̀ gii mɛɛŋ yeti lɛ, fi se ka le kikuŋ ki ncherere tɛ̀ dza ki shee ki baanyɛ be, jɛ yɔ li kikuŋ kilu-u le, “Wuni nuuŋ ŋwanɛŋ, nuuŋ shéŋ yɛŋ. Ŋ'wuki bujɔŋ bɛ wu ŋge. Nɛ wuki yɛɛŋ nuuŋ li wuu.” \v 6 Le bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u woo jɛ yilu be chɛŋ be kɛɛti, be we be toŋ mɛnshi mɛ bee fɛkwiiŋ. \v 7 Jiso se gɛɛŋ konchɛ li bee tee le, “Dza yɛɛŋ we. Kiiŋ nɛ ni nɛ chɛndi kɛ.” \v 8 Le be tsaaki lii liwe be ti mɛɛŋ ki ŋɛɛŋ wi wumu kɛ, be ŋɛŋ nuuŋ Jiso kwaa. \p \v 9 Le be dza li ŋkumɛ wulu-u be ni be beki, Jiso chiinsɛ li bee le, “Kiiŋ nɛ ni tee fiee fi lii yinɛ bee yi ŋɛŋ li wi-i, fuki fɛ Ŋwanɛwi bo li kwe-e nsiŋ kɛ.” \v 10 Bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bii li wuu laa, “Fi geeŋ fi bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi kweŋgi le Ɛlaja kɛmi le naa saa bɛ Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ se bɛ le?” \v 11 Jiso tuu le, “Fi fiɛɛ chɛɛŋ le Ɛlaja kɛmi le naa saa bɛ nachɛ biee bichu. \v 12 Se nuuŋ le, ntee beŋ le Ɛlaja bɛɛɔ kituŋ bɛ se mɛɛŋ baa ki kɛɛ kɛ wu kɛ, be tuu be feti fiee fi be kɔŋgisi bɛ wu. Ɛ nɛɛ lɛ si Ŋwanɛwi gii naa ŋɛŋ ŋgɛ li tsaŋ yi bee.” \v 13 Si tɛ̀ tee lɛ, bɔɔŋ bee bɛ kintutu biee be kɛɛ le tiitɔɔ nuuŋ kii Jɔɔŋ Nlisulidzɔɔ. \s Jiso wɔnchɛ ŋwaŋ wumu wu tɛ̀ wii kika \r (Mak 9:14-29; Luk 9:37-43a) \p \v 14 Le Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bɔɔ be fɛsi fɛ kintutu ki bɛniiŋ lɛ tɛ̀ nuuŋ. Wi wumu dza bɛ toŋ núŋ li Jiso-o limfwe, tee li wuu le, \v 15 “Taa, kɔɔ nshiiŋ li ŋwanɛŋ wu wii kika wuni-i, ŋiŋgɔɔ ŋgɛ ŋge. Ti dzɛti wii fɛtaaŋ, ɛ wu dza tuu we li dzɔɔ. \v 16 Mbee mbɛ bɛ wu fɛ bɔɔŋ bo bɛ kintutu-u le be wɔnchɛ wu, be mɔŋ nsiŋ.” \v 17 Le Jiso woo lɛ tee le, “Hooo! Kiŋgɔkɛ ki lɔɔlɔɔ ki mɛɛŋ ki gɛɛ kɛ shéŋ li Nyɔ-ɔ kɛ kini. Ŋgii nuuŋ tɛɛbeŋ ŋgɛɛŋ mbo buŋ? Ŋgii ŋkaŋ shéŋ bɛ beŋ ŋgɛɛŋ mbo buŋ? Bɛ yɛɛŋ bɛ ŋwaŋ wulu fɛni nɛ nyɛ li mi-i.” \v 18 Be bɛ bɛ wu, Jiso waŋ ŋwanɛ kiŋkundi wu tɛ̀ nuuŋ li ŋwaŋ wulu-u bo, biee tɛmi mfwaa mumkpaŋ dududu. \p \v 19 Bɔɔŋ bɛ Jiso bɛ kintutu-u dza be gɛɛŋ fɛ wuu lɛjiŋ lɛjiŋ, be bii li wuu laa, “Fi geeŋ fi tɛ bee tɛ mɔŋ le tɛ buu ŋwanɛ kiŋkundi wulu nsiŋ?” \v 20 Tuu li bee le, “Fi fiɛɛ lɛ kifɛ kimbeenchɛ kinɛ sendɛ. Ntee beŋ chɛɛŋ le, bee le nɛ kɛmɛ kimbeenchɛ ki nuuŋ si shaŋ yi finsoo,\f + \fr 17:20 \fr*\ft Finsoo fini nuuŋ lɛ jɛ́ yi bara le: “Mustard”.\ft*\f* nɛ nuuŋ nɛ tee li ŋkumɛ wuni le dza fɛni ɔ gɛɛŋ ɔ leŋ fɛɛ, biee dza, fiee tɛ nuuŋ lu fi nuuŋ fi yaa beŋ kɛ.” \v 21 [Se nuuŋ le, ŋwaani wuni ŋwanɛ kiŋkundi nuuŋ wi tɛ buu wu fuki fɛ mwɛ lɛki li Nyɔ-ɔ, jiti biee bijɛ nsiŋ kɛ.]\f + \fr 17:21 \fr*\ft Se nuuŋ le biŋwaati bi fichi bimu bi bɛ tɛ̀ saa bɛ tsɛɛ jɛ Nyɔ le kɛmi yɛ kiŋkɛ kini le kɛ.\ft*\f* \s Jiso tuu tee kii ŋwaani kwe yi gii naa kwi \r (Mak 9:30-32; Luk 9:43b-45) \p \v 22 Si Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u tɛ̀ banchɛ Galilii lɛ, tee li bee le, “Bɛ gii bɛ kabɛ Ŋwanɛwi li tsaŋ yi bɛniiŋ li, \v 23 be wo wu, ke bo jo taa, bo li kwe-e.” Le be woo lɛ, yi bee be ŋge. \s Kii kiŋwaati ki sofɛ li yih yi muntofi \p \v 24 Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u gɛɛŋ be bo Kapanuŋ, bɛniiŋ bɛ tɛ̀ kundi kiŋwaati ki li yih yi muntofi-i bɛ be ŋɛŋ Pita be sɔɔsɛ laa, “Wi wu ntiifɛ wunɛ wuni ti suuti nɛɛ kiŋwaati ki li yih yi muntofi-i ni?”\f + \fr 17:24 \fr*\ft Kiŋwaati ki sofɛ kini tɛ̀ nuuŋ si kiŋgatɛ ki kinsomfu wi wu nimɛ lu li jobɛ.\ft*\f* \v 25 Beŋ le, “Iiŋ.” Le Pita to fɛkuuŋ, Jiso se shiiki fiee filu fɛkwiiŋ, bii li wuu laa, “Simu, ɔ ŋɛŋ fio le la? Bɛmfɔŋ bɛ laaŋkwiiŋ bani shiiŋ be fii kiŋwaati mɔɔ kichorɛ nuuŋ li ba-aŋ? Be ti shiiŋ be fii nuuŋ li bɔɔŋ bɛ bee mɔɔ li mfoŋ le?” \v 26 Pita tuu le, “Bɛ ti shiiŋ bɛ fii nuuŋ li mfoŋ.” Jiso se tee li wuu le, “Ɛ nuuŋ lɛ kɛ bɔɔŋ bɛɛŋku-u kɛmi yɛ le be ni be suuti kɛ. \v 27 Se nuuŋ le, kii tɛ ni tiŋgi-i shéŋ yi bɛniiŋ bɛlu siŋ, gɛnɛ ɔ lɔŋ ŋgwe lɛ libɛ-ɛ, nsuuŋ yi ɔ saa ɔ kɔɔ, ɔ gwiyɛ kimfimɛ ki yi-i, ɔ gii ɔ ŋɛŋ siri wu kwa le, ɔ buu wu ɔ gɛɛŋ ɔ nyɛ li bee le ɔ sooɔ kiŋwaati ki tɛɛbeŋ lu.” \c 18 \s Wi wu ko lɛ bumfɔŋ bu liboo li \r (Mak 9:33-37; Luk 9:46-48) \p \v 1 Le ni nuuŋ li mfi wulu-u, bɔɔŋ bɛ Jiso-o bɛ kintutu bɛ be bii li wuu laa, “Ɛ ŋwaani wi wu la wu ko ŋge lɛ bumfɔŋ bu liboo li?” \v 2 Jiso teeŋ ŋwaŋ wu bwi leeki lɛ bee lɛnti, \v 3 tee le, “Ntee beŋ chɛɛŋ le, ɛ nɛ mɛɛŋ ki fiiki kɛ le nɛ to si bɔɔŋ bɛ bwi kɛ, nɛ tɛ naa le nɛ lɛ lɛ bumfɔŋ bu liboo li kɛ. \v 4 Wi wu shiiki yi yee si ŋwaŋ wuni, ɛ wu wu gii naa nuuŋ wi wu ko lɛ bumfɔŋ bu liboo li. \v 5 Ɛ wi fi ŋwaŋ si wuni kii mi, kɛ mwɛ fiiɔ tɛ nuuŋ mi.” \r (Mak 9:42-48; Luk 17:1-2) \p \v 6 “Se nuuŋ le ɛ wi fɛ ŋwaŋ mumkpaŋ li kintutu ki bɔɔŋ bɛ bwi bɛ gɛɛ shéŋ li mi-i bani we li bibifi-i, kɛ fi dzɔɔŋ fiɛɛ le wɛɛ wi, bɛ shiiŋɛ jeni chi nɔŋa wu lɛwe, bɛ lɔŋ wu shee seri fɛ kindundu fɛkwiiŋ. \v 7 Ŋgɛ wu nyɔŋa wɛ li bɛniiŋ bɛ li nshɛ yini-i, kifɛ biee bi teeki le bɛniiŋ ni be feti biee bibifi biɛɛ lu. Biee bini kɛmi le bi ni bi nuuŋ lu, se nuuŋ le ŋgɛ wu nyɔŋa wɛ li wi wu bɛɛ bɛ biee bilu. \v 8 Bɛdɛɛni ɛ kibɛnɛ ko mɔɔ nuuŋ kikaa ko feti le ɔ ni ɔ feti biee bibifi, ɔ sondɛ kibɛnɛ kilu kɛ kikaa kilu ɔ too. Fi dzɔɔŋ le ɔ lɛ li ntsɛ wu kimakɛ bɛ kibɛnɛ kɛ kikaa kiŋkɔsi, yɛki le ɔ kɛmɛ bibɛnu bichu bɛ bikaa bichu bɛ dzɔɔ wɛ bɛ lɔŋ fɛ wi wu kimakɛ-ɛ. \v 9 Ɛ lisi cho feti le ɔ ni ɔ feti biee bibifi, ɔ buu lisi chilu ɔ too. Fi dzɔɔŋ le ɔ lɛ lɛ ntsɛ wu kimakɛ-ɛ bɛ lisi chimumkpaŋ, yɛki le ɔ kɛmɛ lii chichi, bɛ lɔŋ wɛ fɛ wi wu kimakɛ-ɛ.” \s Ŋgaŋgaa kii nshɔɔŋ yi tɛ̀ la \r (Luk 15:3-7) \p \v 10 “Ŋɛŋ yɛɛŋ le kiiŋ nɛ ni nɛ dzeti wumu li bɔɔŋ bɛ bɛntɛŋ bɛntɛŋ bani fɛkwiiŋ kɛ. Ntee beŋ chɛɛŋ le bɛnchindaa bɛ bee shiiŋ baa lɛ Baa wɛŋ lii mfi kwi liboo, be ŋiŋgi bushi bu Baa wɛŋ mfi kwi be bichi lɛ bɔɔŋ bani-i \v 11 [Ŋwanɛwi tɛ̀ bɛ nuuŋ le soo bɛniiŋ bɛ tɛ̀ saa be la.]\f + \fr 18:11 \fr*\ft Se nuuŋ le biŋwaati bi fichi bimu bi bɛ tɛ̀ saa bɛ tsɛɛ jɛ Nyɔ le kɛmiyɛ kiŋkɛ kini kɛ.\ft*\f* \p \v 12 Nɛ beechi le la? Ɛ wi kɛmi nshɔ́ɔŋ gwii, yimumkpaŋ la li yi-i linti, gii le ki saa kɛ le chinɛ yi gwii mfomɛyoofi ntsɔ mfomɛyoofi yɛɛ li ŋkumɛ-ɛ, le gɛɛŋ gɔɔŋ nshɔɔŋ yimumkpaŋ yi la yilu ni? \v 13 Ntee beŋ chɛɛŋ le, ɛ wu gɔɔŋ wu ŋɛŋ, woo bujɔŋ bɛ nshɔɔŋ yimumkpaŋ yilu yɛki yi gwii mfomɛyoofi ntsɔ mfomɛyoofi yi mɛɛŋ ki laa kɛ yɛɛ. \v 14 Ɛ nɛɛ lɛ si Baa wunɛ wu nuuŋ liboo kɔŋgisi yɛ le wi mumkpaŋ li bɔɔŋ bɛ bwi bani-i le la kɛ. \s Si nuuŋ wi bee ŋwaani nachɛ biee fɛ ntaakɛ nuuŋ lu \p \v 15 Ɛ ŋwaana fɛ fiee fi bifi li wɛ-ɛ, ɔ gɛɛŋ ɔ ŋɛŋ wu ɔ doonchɛ bubiɛɛ bwee li wuu nɛɛ wu beŋ bɛfɛ. Ɛ wu woo fiee fiɔ tee, kɛ ɔ kaarɔɔ ɔ tuu ŋwaana li wɛ-ɛ bwiŋ. \v 16 Ɛ mɛɛŋ ki woo kɛ fiee fiɔ tee kɛ, ɔ dzɔ wi mumkpaŋ kɛ bɛfɛ nɛɛ be kaari nɛ gɛɛŋ fɛ wuu, le n'yɔru kwikwi kɛmɛ bɛniiŋ bɛfɛ kɛ bɛtɛɛtu bɛ lemi lɛ nsa wulu-u lɛjiŋ. \v 17 Ɛ nɛ gɛɛŋ wu faaŋ le wuki yɛ fiee fi nɛ tiiti kɛ, ɔ se dzɔ dɛɛni ɔ gɛɛŋ bɛ fi li kintaashɛ ki bɛniiŋ bɛ kimbeenchɛ-ɛ. Ɛ wu tuu wu faaŋ le wuki yɛ li kintaashɛ ki bɛniiŋ bɛ kimbeenchɛ-ɛ kɛ, ɔ dzɔ wu si wi wu ti kii yɛ Nyɔ kɛ, kɛ si wi wu kundi kiŋwaati. \p \v 18 Ntee beŋ chɛɛŋ le fiee fi nɛ gii nɛ kaŋ laaŋkwiiŋ fiɛɛ, ɛ bɛ tɛ̀ kaŋ liboo kituŋ, fiee fi nɛ gii nɛ fanchɛ laaŋkwiiŋ fiɛɛ, ɛ bɛ tɛ̀ fanchɛ liboo kituŋ. \v 19 Nse ntuuɔ ntiiti li be-eŋ chɛɛŋ le, ɛ bɛniiŋ bɛfɛ lɛ be-eŋ lɛnti beŋ li fiee li laaŋkwiiŋ, be lɛkɛ li Nyɔ-ɔ, kɛ Baa wɛŋ wu nuuŋ liboo gii fɛ fi li bee. \v 20 Nɛ ni nɛ kii le, fɛ bɛniiŋ bɛfɛ kɛ bɛtɛɛtu taashɛ li bukooŋ bweŋ, kɛ mi ŋ'we li bee linti.” \s Ŋgaŋgaa kii wi wu fiɔɔ wu ti keeti yɛ nshiiŋ kɛ \p \v 21 Pita kiiŋgi bii li Jiso laa, “Taa, ɛ kiŋga kimɛ ki ŋwaanɛŋ nuuŋ fɛ biee bibifi li mi-i, mfeeki wu? Nuuŋ gɛɛŋ bo si kiŋga mfomɛnyaaŋ ni?” \v 22 Jiso se tuu li wuu le, “Nnuuŋ ntɛ ntee wɛ le ɛ kiŋga mfomɛnyaaŋ kwaa kɛ. Nuuŋ ɔ feeki kiŋga gwii mfomɛnyaaŋ ntsɔ mfomɛnyaaŋ. \v 23 Ɛ nɛɛ lɛ si nuuŋ bɛ maa bumfɔŋ bu liboo bɛ mfɔŋ wumu wu tɛ̀ wɛki le nachɛ bɛ bɛniiŋ bee bɛ nimɛ kii kwa wee wu tɛ̀ kiri li tsaŋ yi bee. \v 24 Si tɛ̀ bɛchi le ni tɛɛti lɛ, be bɛ bɛ wi wumu wu fiɔɔ ye tɛ nuuŋ bɛnchuki yoofi. \v 25 Si yi tɛ̀ yaa wu soŋu lɛ, mfɔŋ wulu se tee le bɛ dzɔɔ wu bee kwɛsi mɔɔ bɔɔŋ mɔɔ biee biee bichu bɛ kabɛ bɛ bɛ kwa wulu bɛ sooŋ fiɔɔ ye lu. \v 26 Si mfɔŋ wulu tɛ̀ tee lɛ, wi wulu toŋ núŋ wu limfwe sooŋ bɔ li wuu tee le, ‘Taa, kɔɔ nshiiŋ bɛ mi, ŋgii nsooŋ wɛ fiee fichu.’ \v 27 Nshiiŋ fɛ te kikoo we chinɛ li wuu daayɛ lɛ fiɔɔ yilu. \v 28 Se nuuŋ le, wi wɛ kibɛɛ bo le ni giiŋgi, gɛɛŋ chiiŋ wi wumu wu bee be tɛ̀ nindi li mfɔŋ wɛ-ɛ, ɛ tɛ̀ gii kɛmi wu fiɔɔ babi wu kwa mumkpaŋ.\f + \fr 18:28 \fr*\ft Babi wu kwa wuni tɛ nuuŋ lɛ jɛ́ yi bɛ Grik nɛɛ si bɛdanali gwii.\ft*\f* Biee cha wu fɛ we tee le, ‘Soŋɛ fiɔɔ ya.’ \v 29 Wi wu nimɛ wulu se toŋ tɛ núŋ wu limfwe, lɛkɛ wu tee le, ‘Kɔɔ nshiiŋ bɛ mi, ŋgii nsooŋ fiɔɔ ya.’ \v 30 Faaŋ, dzɔ wu gɛɛŋ bɛŋɛ wu li yih yi ncha-a le ni nuuŋ lu nsiiŋ fɛ wu sooŋ fiɔɔ ye. \v 31 Bɛniiŋ bamu bɛ bee be tɛ̀ nindi ŋɛŋ fiee fi ka, fi fieeŋgi be ŋge. Be gɛɛŋ be tee fiee fichu fi bee fi ka li mfɔŋ wɛ-ɛ. \v 32 Mfɔŋ sɔɔmi wu, tee li wuu le, ‘Ɛ wɛ wi wu bifi. Mbee ndaayɛ lɛ ya fiɔɔ li chichi kifɛ ɔ bee ɔ sooŋ bɔ li mi-i. \v 33 Bee nuuŋ ɔ kɔɔ tɛ nshiiŋ bɛ wi wulu nɛɛ si mbee ŋkɔɔ nshiiŋ bɛ wɛ tɛ’ \v 34 Shéŋ tɔnyɛ mfɔŋ, nyɛ wu le bɛ fa wu li yih yi ncha-a, bɛ ni bɛ ŋ'wɛki bɛ wu gɛɛŋ bo fɛ wu naa wu sooŋ fiɔɔ ye chichi. \v 35 Ɛ nɛɛ lɛ si Baa wɛŋ wu nuuŋ liboo gii fɛ bɛ beŋ bɛchu, fɛ wi mɛɛŋ ki feeki kɛ bɛ shéŋ yee chichi li fiee fi bifi-i fi ŋwaani tuu fɛ li wuu kɛ.” \c 19 \s Ntiifɛ kii ŋkoŋu bɛ kwɛɛŋ \r (Mak 10:1-12) \p \v 1 Le Jiso tee biee bini mɛɛshi, dza lɛ kimbɛ ki kwɛɛŋ wu Galilii, lenchi gɛɛŋ Judiya liwiŋ li kimbɛ ki Dzɔɔ yi Joodaaŋ. \v 2 Le gɛɛŋ lɛ, kintutu ki bɛniiŋ lɛ banchɛ ki biki wu, wɔnchɛ be bɛchu bɛ tɛ̀ gendi fe. \r (Mak 10:13-16; Luk 18:15-17) \p \v 3 Bɛfarasii dza be bɛ lɛ wuu le be mɔnchɛ wu, be bii li wuu laa, “Nchi beenchi le wi nuuŋ kooŋ bɛ kwɛsi kii fiee fimu, mɔɔ nuuŋ fi la le ni?” \v 4 Jiso tuu li bee le, “Nɛ mɛɛŋ baa saa ki teeŋ kɛ fiee fi bɛ tɛ̀ tsɛɛ le, ‘Fɛ mbɛɛchɛ, wi wu tɛ̀ tɔŋ bɛniiŋ tɛ̀ tɔŋ le be ni be nuuŋ nɛɛ nyuŋ bee kwɛɛŋ ni?’ \v 5 Tɛ̀ tɔŋ be, tee le, ‘Ɛ kii fini fi nyuŋ gii naa shɛ tee bee ni, taashɛ bee kwɛsi, be bɛfɛ se to wi mumkpaŋ.’ \v 6 Bɛdɛɛni, be mɛɛŋ yɛ bɛniiŋ bɛfɛ kɛ, be to baa wi mumkpaŋ. Fi se fiɛɛ le, fiee fi Nyɔ taashɛ, kiiŋ wi ni mɔŋ ŋgatinɛ kɛ.” \p \v 7 Bɛniiŋ bɛlu se tuu be bii li Jiso laa, “Se nuuŋ kii la fi Mɔɔsɛ tɛ̀ tee le wi nuuŋ tsɛɛ kiŋwaati nyɛ li kwɛsi ki doonchi le wu kooŋɔ bɛ wu, se kooŋ wu le?” \v 8 Jiso tuu le, “Fi tɛ̀ nuuŋ lɛ kii bikoo binɛ bi tɛɛmɛ bi Mɔɔsɛ tɛ̀ gɛɛ le wi nuuŋ kooŋ bɛ kwɛsi. Se nuuŋ le, ɛ lɛɛ si fi tɛ̀ nuuŋ lɛ fɛmbɛɛchɛ-ɛ kɛ. \v 9 Ntiitɔɔ fieŋ li be-eŋ le, ɛ wi kooŋ bɛ kwɛsi nuuŋ yɛ kii le wu kɔɔ ɔ kwɛɛŋ wulu bɛ nyuŋ wumu kɛ, ɛ wu dzɔ kwɛɛŋ wumu, kɛ wu giŋɔ bɛ kwɛɛ wi.” \p \v 10 Le bɔɔŋ bɛ Jiso bɛ kintutu-u woo fini, be tee li wuu le, “Ɛ fini nuuŋ kii nyuŋ bee kwɛɛŋ lɛ, kɛ fi dzɔɔŋ le wi ba fi mwɛɛ kwerɛ, tɛ dzɔ kwɛɛŋ kɛ.” \v 11 Jiso se tee li bee le, “Se nuuŋ le ɛ wi kwikwi wu nuuŋ beŋ fini fiee kɛ. Ɛ nɛɛ bɛniiŋ bɛ Nyɔ fɛ le be beŋ kwaa. \v 12 Nɛ ni nɛ kii le bɛniiŋ bamu baa lu bɛ kɛmi yɛ mbeechɛ kii kwɛɛŋ kɛ, fi fiɛɛ si bɛ tɛ̀ biɛ be be nuuŋ. Bamu se baa lɛ, nuuŋ bɛniiŋ bɛ fɛ be bɔ le be ni be nuuŋ lɛ. Bamu baa tɛ fi bee lɛ, nuuŋ be bɛ fɛ bɛ yi yi bee le be ni be nuuŋ lɛ, kii bumfɔŋ bu liboo. Wi wu nuuŋ beŋ fini mwɛ beŋ.” \s Jiso tiiŋ mwɛ li bɔɔŋ bɛ bwi-i \p \v 13 Bɛniiŋ tɛ̀ dza be bɛɛ bɛ bɔɔŋ lɛ Jiso-o le koŋ li bee, bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u wami be. \v 14 Jiso se tee fiee le, “Gɛɛ yɛɛŋ bɔɔŋ bɛlu ni be bɛɛ lɛ mi-i. Nɛ loosɛ kɛ be kɛ, kifɛ bumfɔŋ bu liboo bwɛɛ li bɛniiŋ si bani-i.” \v 15 Le tee lɛ, tiiŋ mwɛ li bee, dza giiŋgi. \s Jiso bee wi wu biee \r (Mak 10:17-31; Luk 18:18-30) \p \v 16 Fi se ka le wumu tɛ̀ dza bɛ lɛ Jiso-o, bii li wuu laa, “Wi wu ntiifɛ, fiee fi dzeeŋ fi nnuuŋ mfɛ nse ŋkɛmɛ ntsɛ wu kimakɛ nuuŋ la?” \v 17 Jiso bii li wuu laa, “Ɔ biiti mi kii fiee fi dzeeŋ kii la? Wi wu dzeeŋ wɛ lu mumkpaŋ kwaa. Ɔɔ wɛki le ɔ naa ɔ kɛmɛ ntsɛ wu kimakɛ, ɔ kiri bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ.” \v 18 Wi wulu se bii li Jiso laa, “Bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ nuuŋ bɛ la?” Jiso tuu li wuu le, “Ɔ wo kɛ wi kɛ, ɔ giŋ kɛ bɛ kwɛɛ wi kɛ, ɔ yi kɛ biee kɛ, ɔ leŋ kɛ lɛ nsa wu binsɛɛ lɛ lɛjiŋ kɛ, \v 19 ɔ guundi chaa bee na, mɔɔ le, ɔ ni ɔ kɔŋgisi ŋwaana siɔ kɔŋgisi yi ya.” \v 20 Sɔɔnɛ wi wulu tuu tee li wuu le, “Ntɛ̀ ŋkiri bɛnchi bani bɛchu. Ɛ la fi se shɛ?” \v 21 Jiso tuu li wuu le, “Ɔɔ wɛki le ɔ ni ɔ nuuŋ wi wu dzeeŋ, ɔ gɛɛŋ ɔ kabɛ biee bi ɔ kɛmi bichu, ɔ gachɛ kwa wulu li bɛniiŋ bɛ kifoo lɛ, ɔ se kɛmɛ bulofu liboo. Ɔɔ fɛ lɛ ɔ se bɛ ɔ ni ɔ biki mi.” \v 22 Le sɔɔnɛ wi wulu woo lɛ, dza giiŋgi nshiiŋ nshiiŋ, kifɛ tɛ̀ gii kɛmi kwa ŋge. \p \v 23 Jiso se tuu tee li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u le, “Ntee beŋ chɛɛŋ le, fi tɛɛmi fɛ wi wu kwa nuuŋ lɛ li bumfɔŋ bu liboo li. \v 24 Ntuu ntee beŋ tɛ le, fi nuuŋ tsɛkɛ fɛ kamɛɛ nuuŋ lɛ lɛ fiooŋ yi nsara, yɛki fɛ wi wu kwa nuuŋ lɛ li bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ.”\f + \fr 19:24 \fr*\ft Kikuŋ kini bɛ teenyɛ ki lɛ jɛ yi bala le: “camel”.\ft*\f* \v 25 Le bɔɔŋ bɛ Jiso bɛ kintutu-u woo fini, wa tɛ be ŋge. Be bii laa, “Ɛ fi nuuŋ lɛ, ɛ noo wu se gii bo lu?” \v 26 Jiso bichɛ be ni, tee li bee le, “Fi tɛɛmi nuuŋ bɛ wiwoŋ, bɛ Nyɔ fiee nuuŋ yɛ lu fi nuuŋ fi yaa yi kɛ.” \v 27 Pita tee li wuu le, “Bichɛ ɔ ŋɛŋ, tɛ shɛ baa biee bichu tɛ biki wɛ. Tɛ gii tɛ kɛmɛ la?” \v 28 Jiso tee li bee le, “Ntee beŋ chɛɛŋ le, mfi wu Ŋwanɛwi gii naa shee li kabara we wu bunɔŋa, li kwɛɛŋ wu fwɛ-ɛŋ, beŋ bani bɛ biki mi, nɛ gii nɛ naa nɛ shee tɛ li bɛkabara yoofi ntsɔ bɛfɛ, nɛ ni nɛ sɛki bini bi Isɛlɛɛ bi yoofi ntsɔ bɛfɛɛtu biɛɛ. \v 29 Wi kwi wu chinɛ la we, mɔɔ bɛŋwaani, bɛ dzɛ́mi yee, mɔɔ nuuŋ tee, mɔɔ nuuŋ ni, mɔɔ nuuŋ bɔɔŋ bee, kɛ yɛ́h yee, kii mi, gii kɛmɛ bɛniiŋ bɛ biee kiŋga gwii yɛki si tɛ̀ saa kɛmi. Se kɛmɛ tɛ ntsɛ wu kimakɛ. \v 30 Se nuuŋ le, bɛniiŋ ŋge bɛ nuuŋ limfwe dɛɛni gii be nuuŋ lɛjiŋ, bɛ ŋge bɛ nuuŋ lɛjiŋ dɛɛni to limfwe.” \c 20 \s Ŋgaŋgaa kii wi wu tɛ̀ dzɔ bɛniiŋ bɛ nimɛ gɛɛ liwɛ \p \v 1 Jiso tuu tee le, “Bumfɔŋ bu liboo bwɛɛ si te la wumu wu tɛ̀ dza taantaaŋ le gɛɛŋ dzɔɔ bɛniiŋ bɛ nimɛ-ɛ gɛɛ li wɛ wee li. \v 2 Si tɛ̀ gɛɛŋ ŋɛŋ be lɛ, bee be nachɛ le gii sooŋ be nchuki nchuki li jobɛ-ɛ.\f + \fr 20:2 \fr*\ft Nchuki wuni nuuŋ lɛ jɛ̀ yi Grik le danali nuuŋ kwa wu bɛ tɛ̀ suundi wi lu li jobɛ.\ft*\f* Se tuumi be, be gɛɛŋ be nindi li wuu wɛ. \v 3 Le ni nuuŋ si jobɛ bikaa mfomɛyoofi lɛ, bo gɛɛŋ ŋɛŋ bɛniiŋ bamu si be lemi fɛ waŋ li yee li. \v 4 Tee li bee le, ‘Gɛnɛ yɛɛŋ tɛ nɛ niŋ li mi-i wɛ, ŋgii nsooŋ beŋ fiee fi kɔchɛ.’ Be biee be gɛɛŋ. \v 5 Le tuu bo nɛɛ si fɛnshaaŋ tsoo, fɛ nɛɛ lɛ, le gɛɛŋ bo nɛɛ tɛ si jobɛ bikaa bitɛɛtu lɛ, ka tuu dzɔ bɛniiŋ bɛ nimɛ-ɛ bamu. \v 6 Le tuu ni nuuŋ si jobɛ bikaa bitiinu lɛ fɛmfo-o lɛ, ka bo gɛɛŋ ŋɛŋ bɛniiŋ bamu be ŋgɛɛshi fɛ waŋ mfɛru fiee nsiŋ. Bii li bee laa, ‘Ɛ la fi nɛ bɛɛ nɛ shiiti nɛ ŋgɛɛshi fɛni jobɛ chichu li yee li ni?’ \v 7 Be tuu le, ‘kifɛ wi mɛɛŋɔ ki dzɔ kɛ bee li nimɛ-ɛ kɛ.’ Se tee li bee le, ‘Gɛnɛ yɛɛŋ tɛ nɛ ni nɛ nindi li mi-i wɛ.’ \p \v 8 Le ni nuuŋ lɛ fɛmfo-o, te wɛ wulu bɛ tee li te kikoo wu bɛniiŋ bɛ nimɛ-ɛ wɛ le teeŋ bɛniiŋ bɛ nimɛ-ɛ baa, nsooŋ be, bɛchi nsomfu nuuŋ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ dzɔ lɛjiŋ, gɛɛŋ mɛɛshi bɛ bɛ ŋkosi. \v 9 Se bɛchi suundi be. Bɛniiŋ bɛ tɛ̀ dzɔ li nimɛ-ɛ jobɛ bikaa bitiinu bɛ, sooŋ be nchuki nchuki. \v 10 Bɛniiŋ bɛ tɛ̀ saa dzɔ baa tɛ̀ beechi le gii sooŋ be yaa bamu baa. Se nuuŋ le, tɛ̀ tuu sooŋ nɛɛ be nchuki nchuki. \v 11 Le be fi kinsomfu kibee, be bɛchi be ŋunyi te la wɛ, \v 12 be tiiti le, ‘Bɛniiŋ bani ɔ bee ɔ dzɔ be lɛjiŋ be niŋ baa kikaa ki mfi kimumkpaŋ kwaa, ɔ se tuu ɔ sooŋ tɛɛ be yɛɛŋ, nuuŋ bee tɛ be tɛ shi tɛ fieŋgi bɛ nimɛ jobɛ kimbiri, wiiŋ bɛndi bee fɛ fa.’ \v 13 Te wɛ wulu tuu li wi wu be wumu le, ‘Sinɛŋ, mɛɛŋɔ mfɛ kɛ bubiɛɛ li wɛ-ɛ kɛ. Tɛ be tɛ nachɛ nɛɛ nimɛ chini li nchuki-i ni? \v 14 Dzɔɔ kinsomfu ko ɔ ni ɔ giiŋgi. Ɛ mi wu ŋkɔɔŋgi le nsooŋ wi wu lɛjiŋ yɛɛŋ si mi nsooŋ wɛ. \v 15 Ŋkɛmi nɛɛ buŋga bu fɛrɛ fiee fi ŋkɔŋgisi bɛ fiee fi nuuŋ nɛɛ fieŋ ni? Mɔɔ ɔ feti bukaaŋ kifɛ mi ŋgwiyɔɔ tsáŋ yɛŋ li bɛniiŋ li le?’” \v 16 Si Jiso tɛ̀ tee lɛ, biee mɛɛshi le, “Ɛ lɛ si bɛniiŋ bɛ nuuŋ lɛjiŋ dɛɛni gii be to limfwe, bɛ nuuŋ limfwe se to bɛ lɛjiŋ.” \s Jiso tuu tee kii ŋwaani kwe yi gii kwi \r (Mak 10:32-34; Luk 18:31-34) \p \v 17 Le Jiso ni yɛki Jɛrosalɛŋ le bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ baa bo lɛ dze, teeŋ be bee be cheekiyi, se tee li bee le, \v 18 “Yikɛ yɛɛŋ nɛ woo, tɛɛbeŋ yɛki baa tɛ giiŋgi Jɛrosalɛŋ bɛ gii bɛ gɛɛŋ bɛ nyɛ Ŋwanɛwi li tsaŋ yi bɛte muntofi-i bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa mɔɔ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ, bɛ saa wu bɛ sondɛ le be wo wu, \v 19 bɛ biee bɛ nyɛ wu li tsaŋ yi bɛniiŋ bɛ nuuŋ yɛ Bɛjuu kɛɛ, be ni be kwɛrisi wu, be fiaamfiɛ wu bɛ muŋwaaŋ, bɛ taaŋ wu li kintaaŋ li kwi, ke bo jo taa Nyɔ kaari yi buu wu li kwe-e.” \s Ni Jɔɔŋ bee Jeeŋ lɛkɛ kii kintindɛ ki bɔɔŋ bee lɛ li Jiso-o \r (Mak 10:35-45) \p \v 20 Ni bɔɔŋ bɛ Dzɛbɛdii tɛ̀ dza bɛ lɛ Jiso bee bɔɔŋ bee, toŋ núŋ wu limfwe le lɛkɛ fiee. \v 21 Jiso bii li wuu laa, “Ɔ wɛki nuuŋ la?” Se tee li wuu le, “Kaachɛ le ke mfi wu ɔ sɛki bumfɔŋ bwo, bɔɔŋ beŋ bɛ bɛfɛ bani shee li wɛ-ɛ lichiŋ, wumu lɛ kibɛnɛ ko ki kigɔŋɛ-ɛ, wumu lɛ ki kimɛsɛ-ɛ.” \v 22 Se nuuŋ le, Jiso tuu li bɔɔŋ bɛlu le, “Nɛ kii yɛ fiee fi nɛ biiti kɛ. Nuuŋ nɛ woŋ fika fi ŋgɛ-ɛ fi ŋgii ŋ'woŋ fini ni?” Be tuu le, “Tɛ nuuŋ tɛ woŋ.” \v 23 Tee li bee le, “Chɛɛŋ nɛ gii nɛ woŋ fika fieŋ. Se nuuŋ le nshewu lɛ kibɛnɛ keŋ ki kigɔŋɛ-ɛ bɛ ki kimɛsɛ nuuŋ yɛ kintsii keŋ le nyɛ li be-eŋ kɛ. Bintsii bilu nuuŋ li bɛniiŋ bɛ Baa wɛŋ nachɛ wu gɛɛ li bee.” \v 24 Le kiŋkɛ ki bɔɔŋ bɛ kintutu-u bɛ Jiso bɛ yoofi baa woo kii fiee filu lɛ, shéŋ tɔnyɛ be bɛ bɔɔŋ bɛ bɛfɛ bɛlu. \v 25 Jiso se teeŋ be bɛchu, be bɛ tee li bee le, “Nɛ kii yɛ le bɛniiŋ bɛ sɛki bitoŋ ti shiiti li bɛniiŋ bɛ bee, bɛniiŋ bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ bee doonchi buŋga lɛ bee lɛ we ni? \v 26 Dɛɛni fiee fini kɛmi yɛ le fi nuuŋ lɛ be-eŋ lɛnti kɛ. Wi wu wɛki le ni nuuŋ wi wu nyɔŋa li be-eŋ linti kɛmɔɔ le ni nuuŋ wi wu nindi li be-eŋ. \v 27 Wi wu wɛki le ni nuuŋ wi wu limfwe li be-eŋ linti, kɛ mwɛ kɛmɔɔ le ni nuuŋ mfwa wunɛ. \v 28 Fi fiɛɛ yɛɛŋ le, Ŋwanɛwi tɛ̀ mɛɛŋ ki bɛ kɛ le bɛniiŋ ni be nindi li wuu kɛ. Tɛ̀ bɛ nuuŋ le niŋ li bɛniiŋ li, nyɛ ntsɛ we le ya bɛniiŋ ŋge li kwe-e.” \s Jiso gwiyɛ lii yi binyɛɛ bifɛ \r (Mak 10:46-52; Luk 18:35-43) \p \v 29 Le Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u gɛɛŋ be ni be kɛti Jɛriko, kintutu ki bɛniiŋ lɛ banchɛ ki biki wu lɛjiŋ. \v 30 Fi se ka le binyɛɛ bimu bifɛ, nuuŋ buniŋ bɛ tɛ̀ bɛɛ be shiiti li ŋgemɛ yi dze-e, nuuŋ ɛ be woo le Jiso yɛkɔɔ, be bɛchi be dzɛŋgi be tiiti le, “Taa, Ŋwanɛ kini ki Mfɔŋ Daafi-i, kɔɔ nshiiŋ bɛ bee.” \v 31 Kintutu ki bɛniiŋ lɛ kɛɛ se wami be ki tiiti le shee yɛɛŋ nshiiŋ. Se nuuŋ le be tuu be wɛndi be giiŋgi bu limfwe le, “Taa, Ŋwanɛ kini ki Mfɔŋ Daafi kɔɔ nshiiŋ bɛ bee.” \v 32 Jiso biee leŋ, teeŋ be, be bɛ, bii li bee laa, “Nɛ wɛki le mfɛ la li be-eŋ?” \v 33 Be tuu le, “Taa, fɛrɛ le lii yisɛŋ gwiyɛ.” \v 34 Nshiiŋ kɔɔ Jiso, koŋ li lii yi bee. Mfwaa mumkpaŋ be ŋɛŋ biee, be dza be biki Jiso. \c 21 \s Jiso lɛ Jɛrosalɛŋ si Mfɔŋ \r (Mak 11:1-11; Luk 19:28-40; Jɔɔŋ 12:12-19) \p \v 1 Le Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u ni be fɛɛshi Jɛrosalɛŋ ɛ be bo li kitoŋ ki Bɛtfaj ki nuuŋ li Ŋkumɛ wu Biti bi Oli-if, biee toŋ bɔɔŋ bee bɛ kintutu bamu bɛfɛ, \v 2 tee li bee le, “Gɛnɛ yɛɛŋ li kitoŋ ki limfwe kɛɛ. Ɛ nɛ gɛɛŋ, nɛ ŋɛŋ ni sɔmbwaa ɛ bɛ gerɛ, ŋwani nuuŋ li wuu lichiŋ, nɛ fanchɛ, nɛ bɛ mi bɛ wu. \v 3 Ɛ wi bii fiee li be-eŋ, nɛ tuu li wuu le Te Kikoo wɛkɔɔ wu, kɛ gii chinɛ le nɛ bɛ bɛ wu.” \v 4 Fini tɛ̀ ka lɛ le fi bɛ fi kɔchɛ si ntomfɔŋ wu Nyɔ wumu tɛ̀ tee, tiiti le, \q1 \v 5 “Tee li kitoŋ ki Sayɔŋ\f + \fr 21:5 \fr*\ft Sayɔŋ nuuŋ bukooŋ bumu bu kitoŋ ki Jɛrosalɛŋ:\ft*\f* le. \q1 ‘Bichɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ, Mfɔŋ wunɛ bɛɛɔ lɛ be-eŋ. \q1 Wu shiikɔɔ yi yee fɛkwiiŋ, \q1 wu beeŋɔ lɛ sɔmbwaa li lɛwe, nuuŋ ŋwanɛ sɔmbwaa \q1 wu mɛɛŋ bwi.’” \p \v 6 Le bɔɔŋ bɛ Jiso bɛ kintutu-u baa gɛɛŋ, be fɛ nɛɛ si tɛ tee. \v 7 Be se bɛ bɛ sɔmbwaa wulu mɔɔ ŋwaŋ, be lɔŋ ndú yibe li bee liwe, Jiso beeŋ shee lɛ wumu, giiŋgi. \v 8 Kintutu ki bɛniiŋ lɛ kinɔŋa tɛ̀ gikisi ndú yibe lɛ dze, bamu bonyi yɛŋɛ yi biti be gikisi. \v 9 Kintutu ki tɛ̀ giiŋgi Jiso limfwe bɛ ki tɛ̀ biki lɛjiŋ kɛɛ tɛ̀ wuuyi le, “Yiyi-i yiyi-i yiyi-i, bunɔŋa bwɛɛ bu ŋwanɛ kini ki Mfɔŋ Daafi looo! Nyɔ tiiŋ yɛ mwɛ li wi wu bɛɛ li bukooŋ bu Taa lɛ looo! Yiyi-i yiyi-i yiyi-i, bunɔŋa bwɛɛ bu Nyɔ yi nuuŋ liboo li looo!”\f + \fr 21:9 \fr*\ft Ŋ'wuuyɛ wuni nuuŋ lɛ jɛ́ yi Grik le Hoshana\ft*\f* \fig Jiso lɛ Jɛrosalɛŋ si Mfɔŋ|alt="Trimphal entry" src="CN01782C.TIF" size="span" loc="21:5-9" copy="David C. Cook" ref="21:9"\fig* \p \v 10 Le Jiso gɛɛŋ fɛsi Jɛrosalɛŋ kitoŋ kilu kichu sɛɛsɛ. Bɛniiŋ tɛki wa, be biiti laa, “Wuni nuuŋ noo le?” \v 11 Se kintutu kilu tuu ki tiiti le, “Ɛ ntomfɔŋ wu Nyɔ wu Jiso wu dza li kitoŋ ki Nasarɛ, li kwɛɛŋ wu Galilii.” \s Jiso kooŋ bɛ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ kabini waŋ // li yih yi muntofi yi Nyɔ-ɔ \r (Mak 11:15-19; Luk 19:45-48; Jɔɔŋ 2:13-22) \p \v 12 Jiso gɛɛŋ lɛ fɛ yih yi muntofi yi Nyɔ-ɔ, kooŋ bɛ bɛniiŋ bɛchu bɛ tɛ̀ kabini biee mɔɔ bɛ tɛ̀ guti biee lu, bachɛ bidaŋ bi bɛniiŋ bɛ tɛ̀ fikisi kwa-a, bɛ bidaŋ bi bɛniiŋ bɛ tɛ̀ kabini bibimu. \v 13 Tɛ kuŋgi be, tiiti le, “Fi fiɛɛ ɛ bɛ tɛ̀ tsɛɛ, Nyɔ tiiti le, ‘Bɛ gii bɛ ni bɛ teenyi yih yɛɛŋ le yih yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ.’ Nɛ fiiki baa yi to nuuŋ ntuuŋ wu bɛyi.” \p \v 14 Le Jiso ni nuuŋ fɛ yih yi muntofi yilu, binyɛɛ bɛ biŋkɛrɛ bɛ lɛ wuu wɔnchɛ be. \v 15 Se nuuŋ le, le bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa mɔɔ bɛniiŋ bɛ doonchi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ ŋɛŋ biee bi bimfimu wondini, bɛ si bɔɔŋ bɛ niiŋ niiŋ tɛ̀ wuuyi fɛ yih yi muntofi, be tiiti le, “Eeeee, kinɔŋa nuuŋ ki ŋwanɛ kini ki Mfɔŋ Daafi leee,” fi tɔŋ be ŋge. \v 16 Be wamɛ Jiso laa, “Ɔ wuki yɛ fiee fi bɔɔŋ bani tiiti ni?” Tuu li bee le, “Iiŋ, ŋ'wukɔɔ. Fi fiɛɛ le nɛ mɛɛŋ baa saa ki teeŋ kɛ fiee fi bɛ tsɛɛ le, ‘Nyɔ gɛɛ yɛ jɛ yi buti li bimfimu bi bɔɔŋ bɛ bwi-i, mɔɔ li bimfimu bi bɔɔŋ bɛ mɛɛŋ be yɛɛndi mbeeŋ yi bɛ ni bɛ bee le be ni be piɛti wu lu?’” \v 17 Jiso dza shɛ be, bo li kitoŋ kilu, gɛɛŋ li kitoŋ ki Bɛtani-i, tsi fe. \s Jiso tsoŋ kiti kimu \r (Mak 11:12-14,20-24) \p \v 18 Le ni nuuŋ fɛŋwɛɛŋ taantaaŋ, si Jiso tɛ̀ kaarisi tuu lijiŋ lɛ kitoŋ ki Jɛrosalɛŋ dzeeŋ tɛ̀ wuu wu. \v 19 Ŋɛŋ kiti kimu li dzee lichiŋ ki bɛ ti jii muntaaŋ mulu, \f + \fr 21:19 \fr*\ft Kiti kini bɛ teenyi lɛ jɛ́ yi bala le, “fig”.\ft*\f* gɛɛŋ fe, bɛdɛɛni ti mɛɛŋ ki ŋɛŋ kɛ fiee li ki-i kɛ, ŋɛŋ nuuŋ bibɛ kwaa li ki-i, tsoŋ kiti kilu, chini li ki-i le kiiŋ fintaaŋ ni naa tuu fi woŋ li wɛ-ɛ kɛ! Mfwaa mumkpaŋ, kiti kilu biee ki wɔɔbɛ. \v 20 Le bɔɔŋ bɛ kintutu bɛ Jiso ŋɛŋ lɛ, bimfimu wondɛ be. Be se ta maa laa, “Kiti kilu geeŋ ki wɔɔbɛ mfwaa mumkpaŋ ni le?” \v 21 Jiso tuu li bee le, “Ntee beŋ chɛɛŋ chɛɛŋ le, ɛ nɛ gɛɛ shéŋ li Nyɔ-ɔ, mɛŋinɛ siŋ, nɛ tɛ̀ fɛ fiee fi mi mfɛ bɛ kiti kini kwaa kɛ. Ɛ nɛ tee li ŋkumɛ wuni le, ‘Dzatsɛ fɛni ɔ gɛɛŋ ɔ we li dzɔɔ yi nyɔŋa,’ fi ka lɛ. \v 22 Mɔɔ nuuŋ la fi nɛ lɛki li Nyɔ-ɔ le, kɛ nɛ gii nɛ kɛmɛ, laa nɛ gɛɛ baa shéŋ li Nyɔ-ɔ kwaa le.” \s Be bii fɛ buŋga bu Jiso dza fe \r (Mak 11:27-33; Luk 20:1-8) \p \v 23 Jiso tɛ̀ kaari lɛ li yih yi muntofi-i, bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ wu Bɛjuu bɛ be ŋɛŋ si tiifi bɛniiŋ, be bii li wu laa, “Ɔ dzɔ buŋga bu ɔ feti biee bini fɛŋ? Ɛ noo wu nyɛ buŋga bulu li wɛ-ɛ?” \v 24 Jiso tuu li bee le, “Ŋgii mbii tɛ fiee li be-eŋ, ɛ nɛ tuu, nse ntee beŋ wi wu nyɛ buŋga li mi-i le ni mfeti biee bini. \v 25 Jɔɔŋ tɛ̀ lisi bɛniiŋ li dzɔɔ, buŋga bulu buti nuuŋ fɛŋ? Ɛ Nyɔ yi tɛ̀ nyɛ wu liboo, mɔɔ wiwoŋ le?” Le bii lɛ, be tɛchɛ bebe, be tiiti le, “Ɛ tɛ tuu le ɛ Nyɔ yi tɛ̀ nyɛ, tuu bii li bee li laa, fi ge la fi tɛ̀ ti mɛɛŋ ki beŋ kɛ li Jɔɔŋ li kɛ le? \v 26 Se nuuŋ le, ɛ tɛ tuu le, ‘Ɛ wiwoŋ wu tɛ̀ nyɛ,’ kɛ tɛ chɛndi baa kintutu ki bɛniiŋ lɛ, si be bɛchu beenchi baa le Jɔɔŋ tɛ̀ nuuŋ ntomfɔŋ wu Nyɔ.” \v 27 Nɛɛ lɛ, be se tuu li Jiso le, “Tɛ kii yɛ kɛ.” Jiso se tuu tee li be le, “Kɛ nuuŋ ntɛ ntee tɛ beŋ wi wu nyɛ mi buŋga le ni mfeti biee bini kɛ.” \s Ŋgaŋgaa kii bɔɔŋ bɛ buniŋ bɛfɛ \p \v 28 Jiso gɛɛŋ limfwe bii laa, “Nɛ beechi le la kii fini? Wi wumu tɛ̀ kɛmi bɔɔŋ bee bɛ buniŋ bɛfɛ. Dza gɛɛŋ fɛ ŋwaŋ wu kaaŋ li, tee li wuu le, ‘Ŋwanɛŋ, gɛnɛ ɔ shi ɔ ni ɔ nindi liwɛ bɛŋ.’ \v 29 Ŋwaŋ wulu tuu li wuu le, ‘Nnuuŋ ntɛ ŋgɛɛŋ kɛ.’ Se nuuŋ le dza tuu beechɛ li shéŋ yee li gɛɛŋ liwɛ lɔɔ. \v 30 Wi wulu tuu dza gɛɛŋ fɛ ŋwani wu lɛjiŋ tee nɛɛ fiee fi bee tee li wu kaaŋ wɛɛ, tuu li wuu le ‘Ŋgii ŋgɛɛŋ taa.’ Se nuuŋ le, ba ŋgɛnu nsiŋ \v 31 Li bɔɔŋ bɛ bɛfɛ bani linti, ɛ wu la wu tɛ̀ fɛ fiee fi tee tɛ̀ gii kɔŋgisi?” Be tuu le, “Ɛ wu kaaŋ wɛ.” Jiso se tee li bee le, “Ntee beŋ chɛɛŋ le, bɛniiŋ bɛ kundi biŋwaati mɔɔ binjiŋkwiiŋ lii baa lɛ bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ limfwe li be-eŋ. \v 32 Ntiitɔɔ ni kifɛ Jɔɔŋ tɛ̀ lisi bɛniiŋ li dzɔɔ le doonchɛ dze yi tsaaŋ li be-eŋ, nɛ faaŋ mbeenchɛ li wuu. Se nuuŋ le, bɛniiŋ bɛ kundi kiŋwaati bɛ binjiŋkwiiŋ tɛ̀ beŋ li wuu. Nɛ se tuu nɛ ŋɛŋ si be beŋ lɛ, nɛ faaŋ tɛ mfikisɛ shéŋ yinɛ le nɛ beŋ tɛ li wuu.” \s Ŋgaŋgaa kii bɛniiŋ bɛ bɛ tɛ̀ shɛ wɛ li bee \r (Mak 12:1-12; Luk 20:9-19) \p \v 33 Jiso tuu kweeŋ le, “Tuu woo yɛɛŋ ŋgaŋgaa chimu. Wi wumu tɛ̀ niŋ wɛ wu muntaaŋ mu bɛ feti mbiiŋ lu, toŋ mbaŋ kɛnɛ, chiŋ kisɔ ki bɛ gii bɛ ni bɛ kee muntaaŋ mulu bɛ seendi le, mbiiŋ se buti, gwaŋ kikɔ ki wi wu kiichi wɛ wulu, shɛ wɛ wulu li bɛniiŋ li, dza gɛɛŋ li kitoŋ kimu. \v 34 Mfi wu bɛ ti kee muntaaŋ mulu tɛ̀ bɛ kɔchɛ, toŋ bɛniiŋ bee bɛ nimɛ lɛ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ shɛ wɛ li bee baa, le be gɛɛŋ be fi mwee muntaaŋ. \v 35 Be gɛɛŋ, bɛniiŋ bɛ tɛ̀ shɛ wɛ li bee baa kɔɔ be, be too wumu, be wo wumu, be tomɛ wumu bɛ ta. \v 36 Tuu toŋ bɛniiŋ bɛ nimɛ-ɛ bamu be yaŋ be yaa bɛ ŋkosi baa, bɛniiŋ baa tuu be fɛ nɛɛ si be be be fɛ bɛ bɛ ŋkosi baa lɛ. \v 37 Lɛjiŋ lɛlu, toŋ nuuŋ ŋwani kibɛɛ, beechi le be gii be guuŋ ŋwani wuni. \v 38 Se nuuŋ le, le gɛɛŋ, bɛniiŋ bɛlu ŋɛŋ wu, be tee bebe le, ‘Wuni wɛ nuuŋ kinjila ki wi wu wɛ wuni. Bɛ yɛɛŋ tɛ wo wu tɛ ji bishɛyɛ bilu.’ \v 39 Be kɔɔ wu be buu wu li wɛ wulu, be wo wu.” \fig Wɛ wu muntaaŋ|alt="A vineyard" src="lb00103c.tif" size="span" loc="33-46" copy="Louise Bass" ref="21:39"\fig* \p \v 40 Si Jiso tɛ̀ tee ni, tuu bii laa, “Wi wu wɛ wulu gii ge la bɛ bɛniiŋ bɛlu fɛ wu bɛ?” \v 41 Be tuu le, “Gii bɛ mɛɛshi bɛ munyaminɛ mulu mu kwiyɛ, shɛ wɛ wulu li bɛniiŋ bamu bɛ gii be nyɛ wu mwee muntaaŋ mfi wu be kɔ.” \v 42 Jiso se bii li bee laa, “Nɛ ti mɛɛŋ ki teeŋ kɛ lɛ kiŋwaati ki Nyɔ le, \q1 ‘Tɛtɛ chi bɛniiŋ bɛ ŋgwanu-u tɛ̀ faaŋ chɛɛ, \q1 chi kaari chɛɛ chi to tɛtɛ chi fɛ boo chi yi ni? \q1 Mɔɔ fini nuuŋ mfɛru wu Taa, \q1 bɛniiŋ bichi be tɛti maa ni’? \p \v 43 Ntusɔɔ ntiiti li be-eŋ le, Nyɔ gii yi fi bumfɔŋ bwee li tsaŋ yinɛ-ɛ, yi nyɛ nuuŋ li bɛniiŋ bɛ gii be gbɛɛŋ be ni be feti si bɛniiŋ bɛ li kwɛɛŋ wɛɛ.” \v 44 [Tɛtɛ chilu chini nuuŋ ɛ chi we li wi-i mwɛ chaafɛ, ɛ wi we li chi-i, mwɛ fwachɛ.]\f + \fr 21:44 \fr*\ft Se nuuŋ le biŋwaati bi fichi bimu bi bɛ tɛ saa le tsɛɛ jɛ Nyɔ le kɛmi yɛ kiŋkɛ kini le kɛ.\ft*\f* \p \v 45 Si Jiso tɛ̀ wa ŋgaŋgaa chilu lɛ, bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa mɔɔ Bɛfarasii woo lɛ, be kɛɛ le wu wa wɛ nuuŋ kii be. \v 46 Be dza be wɛki le be kɔɔ wu, se nuuŋ le be kaari be chɛŋ kintutu ki bɛniiŋ lɛ, kifɛ kintutu kilu tɛ kɛmi li Jiso le ni nuuŋ ntomfɔŋ wu Nyɔ. \c 22 \s Ŋgaŋgaa kii tsɔnɔ chi bugoo lɛ \r (Luk 14:15-24) \p \v 1 Jiso tɛ̀ yeti li bee lɛ ŋgaŋgaa li, chimu tɛ̀ nuuŋ le \v 2 “Bumfɔŋ bu liboo nuuŋ bɛ maa bu bɛ mfɔŋ wumu wu tɛ̀ nachɛ tsɔnɔ chi bugoo lɛ bu ŋwani wu nyu-uŋ. \v 3 Toŋ bɛnchindaa bee le be gɛɛŋ be teeŋ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ teeŋ le be bɛ tsɔnɔ chi bugoo lɛ baa le be bɛ. Se nuuŋ le, bɛnchindaa bɛlu gɛɛŋ bɛniiŋ bɛlu faaŋ mbɛ. \v 4 Tuu toŋ bɛnchindaa bamu tee li bee le, ‘Gɛnɛ yɛɛŋ nɛ ni tiiti li bɛniiŋ bɛ ntuu ntee le be bɛ tsɔnɔ chi bugoo lɛ chini le be yikɛ be woo, le mi mfɛɔ biee bijɛ kituŋ, mi nsɛɔ bintomu bi bɔɔŋ bɛ bɛnaŋ lɛ bi fɔɔŋ. Mi nachɔɔ biee bichu kituŋ, le be bɛ fɛ tsɔnɔ-ɔ.’ \v 5 Se nuuŋ le, be gɛɛŋ bɛniiŋ bɛlu nyaami, be dza fibee be giiŋgi. Wi wumu la liwɛ, wi wumu bo waŋ wee. \v 6 Kiŋkɛ ki bɛniiŋ lɛ kɔɔ bɛnchindaa bɛlu be ŋwɛɛ bɛ be, be wooyɛ be. \v 7 Shéŋ tɔnyɛ mfɔŋ wulu, tuumi bɛniiŋ bee bɛ dzi-iŋ, be gɛɛŋ be lɛɛshɛ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ wooyɛ bɛnchindaa bee baa dududu, be tɔŋ kitoŋ kibee kilu. \v 8 Si tɛ̀ fɛ lɛ, tuu tee li bɛniiŋ bee bɛ nimɛ-ɛ bamu le, ‘Mi mfɛɔ tsɔnɔ chi bugoo lɛ kituŋ. Se nuuŋ le bɛniiŋ bɛ ntuu nteeŋ baa tuu nuuŋ yɛ bɛniiŋ kɛ. \v 9 Dɛɛni, gɛnɛ yɛɛŋ lɛ dzé ntasɛ chi, nɛ teeŋ bɛniiŋ bɛchu bɛ nɛ ŋɛŋ, le be bɛ fɛ tsɔnɔ chi bugoo lɛ chini.’ \v 10 Bɛniiŋ bɛ nimɛ-ɛ bɛlu bo be gɛɛŋ lɛ dze chichi, be konchɛ bɛniiŋ bɛchu bɛ be tɛ̀ ŋɛŋ, bɛniiŋ bɛ dzeeŋ bɛ bɛ bifi be bɛ. Yih yi bugoo yisɛ bɛ bɛniiŋ. \p \v 11 Mfɔŋ dza lɛ li yih yi bugoo yilu-u ŋɛŋ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ bɛ fɛ tsɔnɔ chilu-u, ŋɛŋ wi wumu lu mwɛ mɛɛŋ ki lii kɛ ndu yi tsɔnɔ chi bugoo lɛ kɛ. \v 12 Bii li wuu laa, ‘Sinɛŋ, ɔ geeŋ ɔ lɛ luuŋ yih ndu yi tsɔnɔ nsiŋ?’ Wi wulu ba nshiiŋ. \v 13 Bɛdɛɛni, mfɔŋ wulu biee tee li bɛniiŋ bɛ nimɛ-ɛ baa le, ‘Kanɛ yɛɛŋ bibɛnu biee mɔɔ bikaa biee nɛ lɔŋ wu li kijibɛ lɛkuuŋ, fɛ bɛniiŋ dii be jii ŋgesi.’” \v 14 Si Jiso tɛ̀ tee lɛ, tee le, “Nɛ kɛɛ le, Nyɔ nuuŋ yi teeŋ bɛniiŋ ŋge, se nuuŋ le, ɛ bɛ niiŋ bɛ yi tsɛki.” \s Bɛ terɛ Jiso kii kiŋwaati ki sofɛ \r (Mak 12:13-17; Luk 20:20-26) \p \v 15 Bɛfarasii dza be gɛɛŋ be nachɛ si nuuŋ be fɛ Jiso lɔɔŋgɛ bɛ n'yɔru be se kɔɔ wu. \v 16 Be se toŋ bɔɔŋ bɛ bee bɛ kintutu-u mɔɔ kintutu ki bɛniiŋ bɛ Mfɔŋ Hɛrɔ fɛ Jiso. Be gɛɛŋ be tee li wuu le, “Wi wu ntiifɛ tɛ kii nɛɛ le ɔ nuuŋ wi wu chɛɛŋ, ɔ ti tiifi bɛniiŋ lɛ dze yi chɛɛŋ li. Ɔ ti dzeti yɛ le wi wumu nuuŋ chichi kɛ, kifɛ ɔ ti bichi yɛ wi li fiee fi mwɛ nuuŋ lu kɛ. \v 17 Dɛɛni, tee bee wa mbeechɛ. Nchi beŋ le tɛ ni tɛ suuti kiŋwaati li Kaisa mfɔŋ wu Lo-om, mɔɔ tɛ soo kɛ le?” \p \v 18 Jiso kɛɛ fiee fi be gwenini bɛ fi, biee tee li bee le, “Beŋ bɛniiŋ bɛ nimi-i bani, nɛ teeki mi kii la? \v 19 Bɛ yɛɛŋ bɛ kwa wu nɛ shiiŋ nɛ suuti kiŋwaati lu wɛ-ɛ ŋɛŋ.” Be bɛ bɛ danali, be nyɛ li wuu. \v 20 Jiso bii li bee laa, “Kikoo kini nuuŋ ki noo lɛ? Bukooŋ buni nuuŋ bu noo lɛ?” \v 21 Be tuu le, “Ɛ ki Kaisa, bukooŋ nuuŋ nɛɛ tɛ bwee.” Jiso tuu tee li bee le, “Nɛ nyɛɛ li Kaisa fiee fi nuuŋ fi Kaisa, nɛ nyɛɛ li Nyɔ-ɔ fi nuuŋ fi Nyɔ-ɔ.” \v 22 Le be woo lɛ, bimfimu wondɛ be. Be chinɛ li wuu dza giiŋgi. \s Bɛ mɔnchɛ Jiso kii mbochu li kwe \r (Mak 12:18-27; Luk 20:27-40) \p \v 23 Nɛɛ booyaa, Bɛsadusii tɛ̀ dza be bɛ fɛ Jiso-o. Bɛsadusii nuuŋ kintutu ki bɛniiŋ bɛ tɛ̀ shiiŋ be kweŋgi le bɛniiŋ nuuŋ tɛ naa bo li kwe-e kɛ. Si be tɛ̀ bɛ lɛ, be bii li Jiso-o laa, \v 24 “Wi wu ntiifɛ, Mɔɔsɛ tɛ̀ tee le, ‘Ɛ wi kwi ŋkɛmɛ ŋwaŋ nsiŋ, kɛ ŋwaani kɛmi le dzɔɔ kwɛsi bee wu biɛ bɔɔŋ li bukooŋ bu ŋku ŋwaani wulu.’ \v 25 Dɛɛni, bɔɔŋ bɛ wi wumu tɛ̀ tsiiŋ bɛ bee fɛni mfomɛnyaaŋ. Wu kaaŋ tɛ̀ dzɔ kwɛɛŋ, kwi bee wu ŋkɛmɛ ŋwaŋ siŋ, shɛ kwɛsi li ŋwaani wu biki li wuu. \v 26 Fi ka nɛɛ tɛ lɛ bɛ wu biki mɔɔ wu tɛ tuu biki, gɛɛŋ bo li wu mfomɛnyaaŋ li be kwi yɛ ŋkɛmɛ ŋwaŋ siŋ. \v 27 Lɛjiŋ lɛlu, kwɛɛŋ wulu kwi tɛ. \v 28 Lɛ dɛɛni, si be bɛchu bɛ mfomɛnyaaŋ baa tɛ̀ dzɔ kwɛɛŋ wulu lɛ, gii naa ni nuuŋ mfi wu bɛniiŋ buti li kwe-e, kwɛɛŋ wulu nuuŋ kwɛɛ noo?” \p \v 29 Jiso tuu li bee le, “Nɛ chaŋ baa ŋge, kifɛ nɛ kii yɛ fiee fi bɛ tsɛɛ lɛ Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ kɛ. Nɛ ti kii yɛ tɛ buŋga bu Nyɔ-ɔ kɛ. \v 30 Nɛ ni nɛ kii le naa nuuŋ mfi wu bɛniiŋ buti li kwe-e, buniŋ bee bukɛɛŋ tɛ tuu le be ni be feti bugoo kɛ, bɛniiŋ mɛɛŋ yɛ be tuu be ni be nyɛɛ bɔɔŋ li bugoo li kɛ. Be gii naa be ni be nuuŋ nɛɛ si bɛnchindaa bɛ Nyɔ-ɔ liboo. \v 31 Ɛ nuuŋ kii mbochu wu bɛniiŋ gii naa be ni be buti li kwe-e, nɛ tɛ̀ mɛɛŋ ki teeŋ kɛ Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ nɛ woo fiee fi ki tiiti li be-eŋ ni? Nyɔ tɛ̀ tee le, \v 32 ‘Ɛ mi Nyɔ yi Abrahaŋ bɛ Nyɔ yi Adzi mɔɔ Nyɔ yi Yakɔ.’ Fi nuuŋ le Nyɔ nuuŋ yɛ Nyɔ yi bɛŋku kɛ, yi nuuŋ Nyɔ yi bɛniiŋ bɛ nuuŋ bɛ yoŋ.” \v 33 Kintutu ki tɛ̀ lemi fe woo ntusu wu Jiso tɛ̀ tuu, wa tɛ̀ be bɛ ntiifɛ we. \s Nchi wu yɛki bɛnchi bɛchu \r (Mak 12:28-34; Luk 10:25-28) \p \v 34 Le Bɛfarasii woo le Jiso makɛ wɛ bimfimu bi Bɛsadusii, be banchɛ yi be bɛ fɛ wuu. \v 35 Wi wumu wu tɛ̀ gbɛŋgi kii bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ, mɔnchɛ wu bɛ mbifu wumu le, \v 36 “Wi ntiifɛ, nchi wu ko wu yaa bɛnchi bɛchu nuuŋ wu la?” \v 37 Jiso tuu li wuu le, “Nchi wu ko nuuŋ wu tiiti le, ‘Ɔ kɔŋgisi Chaa yi Nyɔ ya bɛ shéŋ ya chi, ɔ nyɛɛ yi ya li yi-i ɔ giki bufii bwo li yi-i buchu.’ \v 38 Wuni nuuŋ nchi wu limfwe wu ko wu yaa bɛnchi bɛchu. \v 39 Wu biki se nuuŋ nɛɛ si wɛɛ. Wu nuuŋ le, ‘Ɔ kɔŋgisi ŋwaana siɔ kɔŋgisi yi ya.’ \v 40 Biee bichu bi nuuŋ lɛ kiŋwaati ki bɛnchi, mɔɔ bi nuuŋ lɛ Biŋwaati bi bɛntomfɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ, bi lemi li bɛnchi bɛ bɛfɛ bani-i.” \s Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ nuuŋ ŋwanɛ noo? \r (Mak 12:35-37; Luk 20:41-44) \p \v 41 Si Bɛfarasii tɛ̀ taashɛ fe lɛ, Jiso dza bii mbifu wumu li bee laa, \v 42 “Nɛ beechi le la kii Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ? Nɛ beechi le ɛ ŋwanɛ noo?” Be tuu li wu le, “Nuuŋ ŋwanɛ kini ki Mfɔŋ Daafi-i.” \v 43 Jiso se kaari bii li bee laa, “Si nuuŋ ŋwanɛ kini ki Mfɔŋ Daafi-i lɛ, fi geeŋ fi Fiana yi Nyɔ fɛ Mfɔŋ Daafi se teenyi wu le Taa? Daafi tɛ̀ tee le, \q1 \v 44 ‘Taa Nyɔ tɛ̀ tee li Taa li le \q1 shee lɛ kibɛnɛ keŋ ki kigɔŋɛ-ɛ, \q1 gɛɛŋ bo mfi wu ŋgii gɛɛ bɛniiŋ bo bɛ mbani-i \q2 ɔ tɔmi bikaa bio li bee.’ \m \v 45 Ɛ Daafi teenyi wu le Taa, fi geeŋ se tuu ni nuuŋ ŋwani?” \v 46 Si Jiso tɛ̀ yɔ lɛ, wi tɛ̀ mɛɛŋ ki kɛmɛ kɛ fiee fi tusɛ li wuu kɛ. Mbɛɛchɛ booyaa, wi ti mɛɛŋ ki tuu kɛ mɔɔ le bii fiee li wuu kɛ. \c 23 \s Jiso fusi kinyi ki bɛniiŋ bɛ doonchi bɛnchi mɔɔ ki Bɛfarasii \r (Mak 12:38-39; Luk 11:43-46; 20:45-46) \p \v 1 Jiso dza tee li kintutu ki bɛniiŋ lɛ bɛ bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u le, \v 2 “Bɛniiŋ bɛ doonchi bɛnchi mɔɔ Bɛfarasii nuuŋ bɛniiŋ bɛ dzɔ kintindɛ ki Mɔɔsɛ. \v 3 Fi se nuuŋ le, nɛ ni nɛ wuki fiee fichu fi bɛ tee li be-eŋ, nɛ feti. Se nuuŋ le, nɛ fɛ kɛ fiee fichu fi be feti kɛ, kifɛ be nuuŋ bɛniiŋ bɛ nimi-i. \v 4 Be dzɛti be yekɛ bɛntɛ bɛ yɛki buŋga bu bɛniiŋ lɛ be yiki bɛniiŋ bɛ be, be kibɛɛ tɛ mɔɔ mɔŋ le be laa tsaŋ le be fi be kɛ. \v 5 Biee bi be feti bichu nuuŋ nɛɛ le be fɛ le bɛniiŋ ŋɛŋ be. Muŋko mu bee mu Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ ko ŋge.\f + \fr 23:5 \fr*\ft Muŋko muni nuuŋ bɛ fɛ mu nuuŋ si mulaya mu be tɛ̀ tɛɛti be giki bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ le, be tii fɛ lii mɔɔ fɛkeŋ fɛ bee.\ft*\f* Munshɛŋgɛ mu yooŋ yi ndú yi bee nuuŋ mu ndeeŋ. \v 6 Be ti giiŋgi fɛ tsɔnɔ-ɔ be kɔŋgisi nshewu nuuŋ fɛ bɛniiŋ guundi be, ɛ be gɛɛŋ li yih yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ be kɔŋgisi nshewu nuuŋ li bintindu bi limfwe-e. \v 7 Be ti kɔŋgisi ndɛndɛ fɛ waŋ le bɛniiŋ ni be yɛɛshi be, be kɔŋgisi le bɛniiŋ ni be teenyi be le Bɛlabi. \v 8 Se nuuŋ le, kiiŋ wi ni beenchi le bɛniiŋ ni be teenyi wu le Labi kɛ, kifɛ nɛ kɛmi Wi wu Ntiifɛ nuuŋ nɛɛ mumkpaŋ kwaa, beŋ bɛchu baa wi bee ŋwaani. \v 9 Kiiŋ nɛ ni nɛ teenyi wi wumu li nshɛ yini le ɛ wu Baa wunɛ kɛ, kifɛ nɛ kɛmi Baa wunɛ mumkpaŋ wu nuuŋ liboo. \v 10 Kiiŋ wi ni beŋ le bɛ ni bɛ teenyi wu le Te Kikoo kɛ, kifɛ Te Kikoo wunɛ nuuŋ mumkpaŋ kwaa, wu nuuŋ Krai Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ Kaachɛ. \v 11 Wi wu nyɔŋa lɛ be-eŋ lɛnti kɛmi le ni nuuŋ wi wu nindi li be-eŋ. \v 12 Wi kwikwi wu tsakisi yi yee, Nyɔ gii yi shiiki wu, wi kwikwi wu shiiki yi yee, Nyɔ gii yi tsaaki wu. \s Jiso Tɔchɛ bɛniiŋ bɛ doonchi Bɛnchi Mɔɔ Bɛfarasii \r (Mak 12:40; Luk 11:39-42,44,52; 20:47) \p \v 13 Ŋgɛ wu nyɔŋa wɛ wunɛ, beŋ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi mɔɔ beŋ Bɛfarasii. Nɛ baa bɛniiŋ bɛ nimi-i! Nɛ lemi bɛniiŋ lii, nɛ baanyi dze yi lii li bumfɔŋ bu liboo. Beŋ kibɛɛ nɛ kɔŋgisi yɛ nlɛ lu kɛ, nɛ tuu nɛ baŋgi dze li bɛniiŋ bɛ kɔŋgisi nlɛ lu-u. \p [ \v 14 Ŋgɛ wu nyɔŋa wɛ wunɛ, beŋ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi mɔɔ beŋ Bɛfarasii. Nɛ gbɛŋgi nɛ fieŋgisi bukɛɛŋ bɛɛŋku-u, nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ wunɛ deendi le nɛ doonchɛ yi. Nɛ ni nɛ kii le wunɛ ŋgɛ gii naa bee.]\f + \fr 23:14 \fr*\ft Biŋwaati bi fichi bimu bi bɛ tɛ̀ saa bɛ tsɛɛ jɛ Nyɔ le kɛmi yɛ kiŋkɛ kini kɛ.\ft*\f* \v 15 Ŋgɛ wu nyɔŋa wɛ wunɛ beŋ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi mɔɔ beŋ Bɛfarasii. Nɛ baa bɛniiŋ bɛ nimi-i! Nɛ dzɛti nɛ dɛndɛ kwɛɛŋ wuni kwikwi nɛ lenchi dzɔ́ɔ yi nyɔŋa yi nyɔŋa le nɛ wɛki baa wi wu mumkpaŋ wu gii fiiki shéŋ to wi wunɛ wu kimbeenchɛ-ɛ. Ɛ wu fiiki lɛ, nɛ tuu nɛ fɛ wu mɛɛshi bee bubefu yaa mɔɔ wi wu gɛɛŋ fɛ wi wu duti nyimu si-iŋ, se tuu nuuŋ wi wu nyɔŋa nɛɛ si beŋ tɛ. \p \v 16 Ŋgɛ wu nyɔŋa wɛ wunɛ. Nɛ baa binyɛɛ nɛ kweŋgi le nɛ doonchi baa dzé li bɛniiŋ li! Nɛ baa bɛniiŋ bɛ kweŋgi le, ‘Ɛ wi tee fiee, wu chini li bukooŋ bu yih yi muntofi, kɛ fi nuuŋ yɛ nɛɛ fiee kɛ. Se nuuŋ le, ɛ wi tee fiee wu chini nuuŋ li bukooŋ bu kikwa ki kwa-a li yih yi muntofi-i, kɛ kɛmɔɔ le fɛ si wu tee wu chini lɛ.’ \v 17 Binyɛɛ bini! Nɛ baa bibere! Fiee fi ko fi yaa fimu nuuŋ fi la? Fi ŋge nuuŋ kikwa ki kwa-a mɔɔ yih yi muntofi yi feti se kikwa kilu tuu ki nuuŋ fiee fi nuuŋ fi Nyɔ-ɔ le? \v 18 Nɛ kweŋgi tɛ le, ‘Ɛ wi tee fiee wu chini li bukooŋ bu taantaa chi muntofi-i, kɛ fi nuuŋ yɛ tɛ fiee kɛ. Se nuuŋ le, ɛ wi tee fiee wu chini nuuŋ li bukooŋ bu fiee fi wi fɛ muntofi lu, kɛ kɛmɔɔ le fɛ si wu tee wu chini lɛ.’ \v 19 Binyɛɛ bini! Fiee fi ko fi yaa fimu nuuŋ fi la? Fi ŋge nuuŋ nya yilu mɔɔ taantaa chi muntofi-i chi wu fɛ se nya yilu nuuŋ fiee fi nuuŋ fi Nyɔ-ɔ le? \v 20 Fiee fi nuuŋ lu fiɛɛ le ɛ wi chini li bukooŋ bu taantaa chi muntofi-i, kɛ wu chinɔɔ nɛɛ lɛ mɔɔ li biee bichu bi nuuŋ lu-u. \v 21 Ɛ wi chini li bukooŋ bu yih yi muntofi-i, kɛ wu chinɔɔ li yih yilu mɔɔ li Nyɔ-ɔ yi ntsiiŋ lu-u. \v 22 Ɛ wi chini li kwɛɛŋ wu liboo li, kɛ wu chinɔɔ tɛ nuuŋ li kabara wu Nyɔ-ɔ mɔɔ li Nyɔ yi shiiti lu. \p \v 23 Ŋgɛ wu nyɔŋa wɛ wunɛ beŋ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi mɔɔ beŋ Bɛfarasii. Nɛ baa bɛniiŋ bɛ nimi-i! Nɛ ti nyɛɛ kimbɛ kimumkpaŋ li Nyɔ-ɔ lɛnti lɛ bimbe yoofi-i bi bɛŋɔ bɛ nɛ keeti nɛ giki lɛ mbasi le yi ni yi yiki, nɛ tuu nɛ fɛŋgi fiee fi luuti fi nchi tiiti kii fi le nɛ ni nɛ feti, fi nuuŋ le nɛ ni nɛ feti biee bi tsaaŋ li bɛniiŋ li, nɛ keeti nshiiŋ li bɛniiŋ li mɔɔ le nɛ gɛɛ shéŋ li Nyɔ-ɔ. Nɛ kɛmi le nɛ fɛ biee bilu bichu nɛ tɛ shɛ fimu kɛ. \v 24 Binyɛɛ bi doonchi dzé li bɛniiŋ bamu bini! Nɛ kɔŋgisi mbusu finyunyu lɛ mbiiŋ li, se nuuŋ le, nɛ tuu nɛ miyi nyaŋ yi nyɔŋa lɛ shéŋ!\f + \fr 23:24 \fr*\ft Nyaŋ yi nyɔŋa yini nuuŋ lɛ jɛ́ yi bala le: “camel”.\ft*\f* \p \v 25 Ŋgɛ wu nyɔŋa wɛ wunɛ, beŋ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi mɔɔ beŋ Bɛfarasii. Nɛ baa bɛniiŋ bɛ nimi-i! Nɛ tsootsi muka bɛ shó bwiŋ kwaa, se nuuŋ le, biee yisɛ biɛɛ le nuuŋ bi nɛ lɔchi li bɛniiŋ li mɔɔ bi lii yinɛ funyi. \v 26 Binyɛɛ bi Bɛfarasii, saa yɛɛŋ nɛ tsootsɛ muka bɛ shó lɛnti kwɛ, se mu ni mu wuuti tɛ li bwiŋ. \p \v 27 Ŋgɛ wu nyɔŋa wɛ wunɛ, beŋ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi mɔɔ beŋ Bɛfarasii. Nɛ baa bɛniiŋ bɛ nimi-i! Nɛ baa si dzíŋ yi bɛ nachɛ bɛ fwa yi to ncherere yi yeŋgi lii bujɔŋ, se nuuŋ le, lɛnti lɛlu nuuŋ ɛ le yisɛ bɛ biŋkomfu bi gooŋ yi bɛniiŋ lɛ mɔɔ biee bi nyɛndi bichu. \v 28 Ɛ lɛ si nɛ gwiyi baa lii le nɛ baa bɛniiŋ bɛ tsaaŋ, se nuuŋ le, lɛnti laa ɛ le yisɛ bɛ kimfi mɔɔ biee bifi bi fɛrɛ. \r (Luk 11:47-51) \p \v 29 Ŋgɛ wu nyɔŋa wɛ wunɛ, beŋ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi mɔɔ beŋ Bɛfarasii. Nɛ baa bɛniiŋ bɛ nimi-i! Nɛ gwɛndi dzíŋ yi bɛ ntomfɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ, nɛ nachi tɛ dzíŋ yi bɛniiŋ bɛ tɛ̀ tsiiŋ ntsɛ wu tsaaŋ, nɛ nachi yi dzeeŋ. \v 30 Nɛ feti lɛ nɛ doonchi le, ‘Gii nuuŋ le tɛ ni tɛ nuuŋ lu li mfi wu bɛtaa bɛsɛŋ wɛɛ, gii tɛ lemi yɛ fisɛŋ fɛ fiee fi be tɛ̀ feti le bɛ ni bɛ woyi bɛ ntomfɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ fiɛɛ kɛ.’ \v 31 Nɛ tiiti baa lɛ, nɛ tiiti nuuŋ kii bikoo binɛ nɛ tuu nɛ teendi bɛ bimfimu binɛ le nɛ baa nuuŋ bɔɔŋ bɛ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ woyɛ bɛ ntomfɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ baa. \v 32 Gɛnɛ yɛɛŋ limfwe, nɛ mɛɛshi nimɛ chi bɛchaa bɛnɛ tɛ̀ bɛchi! \v 33 Yɔ́ yini! Kiŋgɔkɛ ki mu faa lɛ kini! Nɛ beechi le bɛ nuuŋ tɛ naa gɛɛ beŋ fɛ wi wu nyɔŋa-a kɛ ni? \p \v 34 Si fi nuuŋ lɛ, mi nse ntuuɔ mi ntoŋ bɛ ntomfɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ lɛ be-eŋ mɔɔ lɛ bɛniiŋ bɛ bufii lɛ bɛ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi. Nɛ gii nɛ naa nɛ woyɛ bamu, nɛ tayɛ bamu li bintaaŋ li nɛ fiaaŋ bamu li yih yinɛ yi nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ, nɛ beeŋ bikaa lɛ bamu jiŋ bintsii bichu bi be giiŋgi li bi-i. \v 35 Nɛ gii ke nɛ fɛ lɛ se ŋgɔŋ mɛ bɛniiŋ bɛchu bɛ tɛ̀ tsiiŋ ntsɛ wu tsaaŋ li nshɛ yini-i bɛ bɛ tɛ̀ woyɛ, nuuŋ fɛ benɛ fa. Ngɔŋ mani gii naa me nuuŋ fɛ benɛ fa mbɛɛchɛ li mɛ Abɛ wu bɛ tɛ̀ wo nchɔru fiee nsiŋ, mbɛ mbochu li mɛ Sakariya wu ŋwanɛ Belekayɛ wu nɛ tɛ̀ wo kintikinti ki yih yi muntofi-i bɛ taantaa chi muntofi-i. \v 36 Ntee beŋ chɛɛŋ le, mudzɔŋ mu biee bini bichu gii mu kɔɔ kiŋgɔkɛ ki dɛɛni kini kichu.” \s Jiso se bɛɛni yi bɛ bɛniiŋ bɛ Jɛrosalɛŋ \r (Luk 13:34-35) \p \v 37 Le Jiso yɔ ni, bɛɛni yi le, “Hebee Jɛrosalɛŋ! Hebee Jɛrosalɛŋ! Wɛ wu woyi bɛ ntomfɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ, ɔ tuu ɔ tomi bɛniiŋ bɛ Nyɔ tuumi li wɛ-ɛ bɛ ta! Ɛ kiŋga kimɛ ki mi ŋgwɛnɔɔ le mbanchɛ bɔɔŋ bo nɛɛ si ni shee ti banchi bɔɔŋ bee foochɛ bɛ bibɛ biee lɛ, ɔ se tuu ɔ faaŋ? \v 38 Bichɛ ɔ ŋɛŋ, bɛ chinɛ baa yih ya, yi gii yi to kichiiyɛ. \v 39 Ntiitɔɔ tɛ li wɛ-ɛ le ɔ mɛɛŋ yɛ le ɔ tuu ɔ ŋɛŋ mi kɛ, ŋgɛnu mbochu mfi wu ɔ gii naa ɔ tee le, ‘Nyɔ tiiŋ yɛ mwɛ li wi wu bɛɛ li bukooŋ bu Taa Nyɔ-ɔ.’” \c 24 \s Jiso tee le bɛ gii bɛ kɛsi yih yi muntofi \r (Mak 13:1-2; Luk 21:5-6) \p \v 1 Le Jiso bo li yih yi muntofi-i, ni giiŋgi, bɔɔŋ bee bɛ kintutu kiiŋgi be bɛ li wuu lichiŋ be doonchi yíh yi fɛ yih yi muntofi-i li wuu. \v 2 Se nuuŋ le, Jiso tuu tee li bee le, “Nɛ ŋɛŋ baa yíh yini ni? Ntee beŋ chɛɛŋ le tɛtɛ chi mumkpaŋ nuuŋ tɛ shɛ li chimu liwe bɛ mɛɛŋ ki bachɛ kɛ chi fɛkwiiŋ nsiŋ kɛ.” \r (Mak 13:3-13; Luk 21:7-19) \p \v 3 Le Jiso gɛɛŋ miri shee li Ŋkumɛ wu Biti bi Oli-if, bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u kiiŋgi bebe, be bɛ fɛ wuu be bii laa, “Tee bee mfi wu biee bini gii bi yenɛ, bɛ fiee fi gii fi doonchɛ mfi wu ɔ gii ɔ kaari ɔ bɛ, ɔ se tuu ɔ tee bee mfi wu ntsɛ wu li nshɛ yini-i gii ma?” \v 4 Jiso tuu li bee le, “Ŋɛŋ yɛɛŋ le kiiŋ wi ni yɛɛŋ bɛ beŋ nɛ taŋ dze kɛ. \v 5 Nɛ kɛɛ le bɛniiŋ ŋge gii be bɛ be dzɔɔ bukooŋ bweŋ be gɛɛ limfwe, wi ni kweŋgi le ɛ wu Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ. Mfi wu be gii be ni be feti lɛ, be gii be ni be yɛŋgi bɛ bɛniiŋ ŋge be tɛndi dzé. \v 6 Nɛ gii nɛ woo bɛ tundi dziŋ, nɛ ni nɛ wuki bɛntoŋ tɛ le dziŋ yɛ lu. Ɛ nɛ wuki lɛ, kiiŋ shéŋ ni yi soomi beŋ kɛ. Bini biɛɛ biee bi kɛmi le bi bɛ bi ka. Se nuuŋ le bi doonchi yɛ le ntsɛ wu li nshɛ yini-i maɔ kɛ. \v 7 Kwɛɛŋ gii wu ni wu tundi dziŋ bɛ wumu, mfɔŋ wumu tundi dziŋ bɛ wumu. Nshɛ gii yi ni yi nduŋgi li bintsii li, li bintsii li, dzeeŋ ni yi keeti. Bini biee mɛɛŋ biɛɛ fintɛŋ si ntunu wu kwɛɛŋ ti bɛɛchi. \v 8 Biee bini bichu biɛɛ si mfi wu kwɛɛŋ ti bɛchi ntunu. \p \v 9 Bɛniiŋ gii be nyɛ beŋ bɛ ni bɛ liti beŋ, bɛ ni bɛ woyi beŋ. Bitoŋ bichu ni bi baanini beŋ kii bukooŋ bweŋ. \v 10 Bɛdɛɛni bɛniiŋ ŋge ni be tusi bikaa lijiŋ, be kɛmi mbani, be kabini mɔɔ yi yibe. \v 11 Bɛniiŋ ŋge bɛ yɛŋgi le ɛ Nyɔ yi toŋ be gii be busɛ be ni be yɛŋgi bɛ bɛniiŋ ŋge. \v 12 Si bubefu gii bu yaŋ bu gɛɛŋ limfwe lɛ, fi gii fi fɛ se kiŋkɔŋgisɛ ki bɛniiŋ lɛ ŋgee to wɛɛ. \v 13 Se nuuŋ le, wi wu gii kaŋ shéŋ gɛɛŋ bo fɛ kimɛrisɛ gii bɔnɛ. \v 14 Bɛ kɛmi le be ni be tiifi ntoŋ wu dzeeŋ wuni kii bumfɔŋ bu Nyɔ-ɔ gɛɛŋ bo li kikoo ki nshɛ-ɛ kichu, bitoŋ bichu se woo, se ntsɛ wu li nshɛ-ɛ yini-i naa ma. \s Ntiifɛ kii mfi wu ŋgɛ wu nyɔŋa \r (Mak 13:14-23; Luk 21:20-24) \p \v 15 Bɛdɛɛni mfi wu nɛ ŋɛŋ fiee fi bɛndi yi fi nuuŋ fi biifi kintsii fi ntomfɔŋ wu Nyɔ wu Danyɛ tɛ tee kii fi, fi lemi li yih yi muntofi, (wi wu teenyi kiŋwaati kini woo fini bujɔŋ,) \v 16 bɛniiŋ bɛ nuuŋ Judiya kifi be miri li bɛŋkumɛ-ɛ. \v 17 Kiiŋ wi wu nuuŋ lɛ yi-ih lɛwe tuu shee le lɛ dzɔɔ fiee li yih kɛ. \v 18 Kiiŋ wi wu nuuŋ liwɛ tuu kaari lɛ gɛɛŋ dzɔɔ kiŋkoŋ ki fochɛ kɛ. \v 19 Ŋgɛ wu nyɔŋa wɛ li jo yɛɛ li bukɛɛŋ bɛ nuuŋ bɛ fe-e, mɔɔ bɛ kisi bɔɔŋ. \v 20 Nɛ lɛki li Nyɔ-ɔ le kiiŋ wuni ŋgwɛti nuuŋ mfi wu fokpɔŋ, kɛ jobɛ chi bɛshiinshi kɛ, \v 21 kifɛ ŋgɛ wu ŋge gii nuuŋ li wɛɛ mfi-i, ŋwaani wɛɛ ŋgɛ ti mɛɛŋɔ saa ki nuuŋ kɛ lu fɛ mbɛɛchɛ si nshɛ tɛ̀ bɛchi mbɛ mbochu dɛɛni kɛ, ŋwaani wɛɛ ŋgɛ mɛɛŋ yɛɛ naa nuuŋ lu kɛ. \v 22 Nyɔ tɛ̀ gii mɛɛŋ ki gatɛ kɛ li jo yilu kɛ, wi mumkpaŋ gii wu bochɛ-ɛ lu kɛ. Se nuuŋ le Nyɔ tɛ̀ gatɛ jo yilu kii bɛniiŋ bee bɛ tɛ̀ tsaa. \v 23 Gii ni nuuŋ li mfi wu wɛɛ, ɛ wi kweŋgi li be-eŋ le, ‘Bichɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ, kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ kɛɛ kɛ fɛni!’ Dɛɛŋ le, ‘wɛ fɛ fiiyɛ!’ Kiiŋ nɛ ni beŋ kɛ. \v 24 Nɛ ni nɛ kii le bɛniiŋ gii naa be ni be bɛɛ be yɛŋgi le be baa nuuŋ binsofu bi Nyɔ tɛ̀ kaachɛ, bamu ni be kweŋgi le ɛ be bɛntomfɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ, be ni be feti biee bi tɛɛmi bi doonchi buŋga bubee, be fɛ tɛ bintɛ wa bi biee lɛ, le be yɛɛŋ bɛ bɛniiŋ se be taŋ dzé, be gii be gwenɛ le be yɛɛŋ mɔɔ bɛ bɛniiŋ bɛ Nyɔ tɛ̀ tsaa, ɛ dze bo lu. \v 25 Yikɛ yɛɛŋ nɛ woo, mi nteeɔ biee bini li be-eŋ se bi naa bi ka. \v 26 Bɛdɛɛni, ɛ bɛniiŋ dza be tiiti li be-eŋ le, ‘Bichɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ, Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ kɛɛ libuka,’ kiiŋ nɛ ni gɛɛŋ lu kɛ. Kɛ le, ‘Bichɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ, wɛ li yih lɛnti kibɛɛ,’ kiiŋ nɛ ni beŋ li bee kɛ. \v 27 Nɛ ni nɛ kii le si dzaaŋ ti lɛɛbi liwe lɛ kimbɛ ki jobɛ tɛti, yi yenɛ yi gɛɛŋ yi bo fɛ jobɛ sechi, ɛ lɛ si mbɛ wu Ŋwanɛwi gii naa nuuŋ. \v 28 ‘Ɛ fɛ gwini chi fiee lɛ nuuŋ, ɛ nɛɛ fe fɛ biŋguru banchi.’ \s Si Ŋwanɛwi gii naa bɛ \r (Mak 13:24-27; Luk 21:25-28) \p \v 29 Mfwaa mumkpaŋ fɛ mfi wu ŋgɛ wu nyɔŋa wuni bɛ wu ka, jobɛ dza chi jiŋ, kwii tɛ nɛɛŋ kɛ, muntsɔŋ dza liboo mu weyɛ, biee bi liboo bichu bi kɛmi buŋga sɛɛsɛ. \v 30 Se ndoonchɛ wu Ŋwanɛwi yenɛ liboo. Bitoŋ bichu bi li nshɛ-ɛ bɛchi bi ni bi fuuti bɛ kwe. Bɛniiŋ gii be ŋɛŋ si Ŋwanɛwi bɛɛ li kiku-uŋ liboo bɛ buŋga mɔɔ bunɔŋa. \v 31 Fɛ sɔŋ yi nyɔŋa gii yi yɔ liboo, biee toŋ bɛnchindaa bee be gɛɛŋ li boo yi naa yi li nshɛ-ɛ, be yɛɛ mɔɔ liboo, be banchɛ bɛniiŋ bee bɛ tɛ̀ tsaa. \r (Mak 13:28-31; Luk 21:29-33) \p \v 32 Laanchɛ yɛɛŋ fiee li kigumɛ-ɛ. Ki bɛɛ fɛ ki sanyɛ yɛŋɛ, bibɛ bɛchi mbɔchɛ li ki-i, nɛ kɛɛ le ndzɛɛŋ yɛ tsɛkɛ. \v 33 Nɛɛ lɛ ɛ nɛ ŋɛŋ biee bini bichu kɛti, nɛ kɛɛ le mfi wulu wɛ tsɛkɛtsɛkɛ mfweeŋ. \v 34 Ntee beŋ chɛɛŋ le kiŋgɔkɛ ki dɛɛni kini nuuŋ ki tɛ naa ma biee bini bichu mɛɛŋ ki ka kɛ. \v 35 Kiboo bee nshɛ gii bi ka, se nuuŋ le jɛ yɛŋ nuuŋ tɛ naa ka kɛ. \s Wi nuuŋ yɛ lu wu kii jobɛ chi Jiso gii naa bɛ kɛ \r (Mak 13:32-37; Luk 17:26-30,34-36) \p \v 36 Wi nuuŋ yɛ mɔɔ lu wu kii jobɛ chilu, mɔɔ mfi wulu kɛ. Mɔɔ bɛnchindaa bɛ Nyɔ-ɔ bɛ liboo mɔɔ Ŋwanɛ Nyɔ kii yɛ tɛ kɛ. Ɛ Nyɔ Baa yi yi mbiiŋ kwaa yi kii. \v 37 Nɛɛ si fi tɛ nuuŋ li mfi wu Noa li lɛ, ɛ lɛ si fi gii fi nuuŋ li mfi wu Ŋwanɛwi gii kaari bɛ. \v 38 Tɛ̀ nuuŋ mfi wu dzɔɔ ti mɛɛŋ ki yisɛ kɛ li kikoo ki nshɛ kɛ, bɛniiŋ nuuŋ fibee, be jii biee, be wundi biee, bukɛɛŋ bɛ buniŋ feti bugoo, bɛniiŋ nyɛɛ bɔɔŋ bɛ bukɛɛŋ li bugoo li, gɛɛŋ bo jobɛ chi Noa tɛ̀ lɛ lɛ yih yi li dzɔɔ li, \v 39 bɛniiŋ bɛlu tɛ̀ kii yɛ fiee fi gii fi ka kɛ, gɛɛŋ bo mfi wu dzɔɔ tɛ̀ yisɛ li nshɛ-ɛ yi too be bɛchu yi gɛɛŋ bɛ be. Ɛ lɛ si fi gii fi nuuŋ jobɛ chi Ŋwanɛwi gii naa bɛ. \v 40 Buniŋ bɛfɛ gii be ni be nuuŋ liwɛ, bɛ dzɔɔ mumkpaŋ mumkpaŋ shɛ. \v 41 Bukɛɛŋ bɛfɛ gii be ni be geki bunɛɛŋ fɛ jeeŋ, bɛ dzɔɔ mumkpaŋ mumkpaŋ shɛ. \v 42 Bɛdɛɛni, nɛ tɛŋgi yɛɛŋ kifɛ nɛ kii yɛ jobɛ chi Taa wunɛ gii naa bɛ kɛ. \v 43 Nɛ kii le ɛ te yih kɛɛ mfi wu wih gii bɛ butuu, tɛ lee kɛ, ni kiichi, tɛ chinɛ le bɛ bondɛ yih ye kɛ. \v 44 Fi se nuuŋ le, nɛ kɛmi le nɛ ni nɛ tɛŋgi kifɛ Ŋwanɛwi gii bɛ li mfi wu nɛ kii yɛ kɛ-ɛ. \s Ntiifɛ kii ŋwanɛ nimɛ wu chɛɛŋ mɔɔ wu tɛ nuuŋ yɛ chɛɛŋ kɛ \r (Luk 12:41-48) \p \v 45 Ŋwanɛ nimɛ wu chɛɛŋ mɔɔ wu kɛmi bufii nuuŋ wu la? Ɛ nɛɛ wu te kikoo we gɛɛ wu le ni bichi fɛ yih ye le ke mfi kɔchɛ, nyɛ biee bijɛ li bɔɔŋ bee bɛ nimɛ-ɛ ni? \v 46 Kinɛɛtinɛ kinɔŋa gii ki nuuŋ ki ŋwanɛ nimɛ wu te kikoo we gii ke wu bɛ ŋɛŋ ɛ wu fɛ nimɛ tsaaŋ si bee gɛɛ. \v 47 Ntee beŋ chɛɛŋ le te kikoo we gii bɛ yɛɛki wu ni bichi lɛ biee biee bichu-u. \v 48 Se nuuŋ le ɛ ŋwaanɛ nimɛ wulu dza tuu kɛmi kiŋge ki bifi, wu tee li yi yee le, ‘Te Kikoo wɛŋ nuuŋ tɛ kaari tsɛkɛ kɛ’, \v 49 ɛ wu bɛchi tuki bɔɔŋ bɛ nimɛ-ɛ bamu bɛ bee be nindi baa, jii biee tuu wundi biee bɛ bɛniiŋ bɛ wundi mbiiŋ, \v 50 kɛ te kikoo we gii dza taa mbundɛ jobɛ chimu chi beechi yɛ mɔɔ mfi wu kii yɛ kɛ. \v 51 Ɛ wu mbundɛ lɛ, nyɛ ŋgɛ li ŋwani wu nimɛ wulu-u, tuumi wu gɛɛŋ ni nuuŋ li kintutu ki bɛniiŋ bɛ nimi-i, ni nuuŋ fɛ bɛniiŋ gii be ni be dii be jii ŋgesi.” \c 25 \s Ŋgaŋgaa kii bɛsɔɔŋ bɛ bukɛɛŋ lɛ bamu yoofi \p \v 1 “Bɛ nuuŋ bɛ maa bumfɔŋ bu liboo bɛ bɛsɔɔŋ bɛ bukɛɛŋ lɛ bamu yoofi bɛ tɛ̀ dzɔ bɛlambo bɛ bee, le be gɛɛŋ be taaŋ nyuŋ wutso be chinɛ wu. \v 2 Bɛtiinu tɛ̀ nuuŋ bibere, bɛtiinu nuuŋ bɛ bufii lɛ. \v 3 Fi se ka le bɛ tɛ̀ nuuŋ bibere baa tɛ̀ dzɔ bɛlambo bɛ bee ndzɔtsu mɛɛŋ mamu siŋ, \v 4 bɛ bufii lɛ baa se dzɔ bɛlambo bɛ bee mɔɔ sho yi mɛɛŋ mamu lu lichiŋ. \v 5 Le be gɛɛŋ be ni be tɛŋgi nyuŋ wutso wulu, le ni chiiti yi li mbɛɛ, chilefɛ dza chi kɔɔ be, be bɛchi nlefu. \v 6 Le bo butuu kintikinti, be dza be woo si wi wuuyi le, ‘Yiyi-i yiyi-i yiyi-i, bichɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ, nyuŋ wutso wulu fɛsɔɔ looo! Bo yɛɛŋ nɛ bɛ nɛ fi wu looo’ \v 7 Bɛsɔɔŋ bɛ bukɛɛŋ lɛ baa bɛchu dza we be yɛɛki bɛlambo bɛ bee. \v 8 Bɛsɔɔŋ bɛ bukɛɛŋ lɛ bɛ tɛ̀ nuuŋ bibere baa se tee li bɛ bufii lɛ baa le, ‘Nyɛ yɛɛŋ bee fɛ mɛɛŋ mɛnɛ. Bɛlambo bɛsɛŋ shiiti baa.’ \v 9 Bɛ bufii lɛ baa se tuu le, ‘Wohoo, me nuuŋ tɛ kɔchɛ li tɛɛbeŋ bɛchu kɛ. Gɛnɛ yɛɛŋ nuuŋ fɛ bɛ kabini, nɛ go mɛnɛ.’ \v 10 Si be tɛ̀ gɛɛŋ le be go lɛ, nyuŋ wutso wulu shɛ fɛsi. Bɛ tɛ̀ nachɛ yi kituŋ be tɛŋgi baa, biee be gɛɛŋ be lɛ bɛ wu li yih yi tsɔnɔ chi bugoo lɛ, bɛ bɛŋɛ kigoo. \v 11 Lɛjiŋ lɛlu, bɛsɔɔŋ bɛ bukɛɛŋ lɛ bamu bɛ tɛ̀ gɛɛŋ le be go mɛɛŋ baa fɛsi, be leŋ mfweeŋ be tiiti le, ‘Te Kikoo, te kikoo, gwiyɛ kigoo tɛ lɛ.’ \v 12 Se tuu li bee le, ‘Chɛɛŋ chɛɛŋ ŋkii yɛ beŋ kɛ.’ \v 13 Fi se fiɛɛ le, nɛ nachɛ yi, nɛ ni nɛ tɛŋgi, kifɛ nɛ kii yɛ jobɛ mɔɔ mfi wulu kɛ. \s Ŋgaŋgaa kii bɔɔŋ bɛ nimɛ-ɛ bɛtɛɛtu \r (Luk 19:11-27) \p \v 14 Mfi wulu gii ni nuuŋ si wumu wu tɛ̀ wɛki le gɛɛŋ ndɛndɛ, teeŋ bɔɔŋ bee bɛ nimɛ nyɛ kwa we li tsáŋ yi bee. \v 15 Tɛ̀ nyɛ ŋwani wu nimɛ wumu bɛbabi bɛ kwaa bɛtiinu, nyɛ wumu bɛbabi bɛfɛ, nyɛ wumu babi wu kwa mumkpaŋ. Tɛ̀ nyɛɛ lɛ biki si buŋga bu wi nuuŋ. Si tɛ̀ nyɛ lɛ, la ndɛndɛ we. \fig Kwa|alt="Talents" src="hk00166c.tif" size="col" copy="Horace Knowles" ref="25:15"\fig* \v 16 Ŋwaŋ wu nimɛ wu tɛ̀ fi bɛbabi bɛ kwaa bɛtiinu wɛ, tɛ̀ gɛɛŋ mfwaa mumkpaŋ fɛ waŋ lu, ji mbeŋ le bɛbabi bɛtiinu. \v 17 Wu tɛ̀ fi bɛbabi bɛfɛ wɛ, tɛ̀ fɛ waŋ lu, ji mbeŋ bɛbabi bɛfɛ le lɛwe. \v 18 Se nuuŋ le, ŋwaŋ wu nimɛ wu tɛ̀ fi babi wu kwa mumkpaŋ wɛ, tɛ̀ gɛɛŋ fiee chiŋ kitoo nyikɛ kwa wu te kikoo wɛɛ le lɛnti. \p \v 19 Si te kikoo wu bɔɔŋ bɛ nimɛ wulu tɛ̀ la ndɛndɛ wɛ lɛ, tɛ̀ gɛɛŋ tsiiŋ le ŋge. Le kaari bɛ, teeŋ bɔɔŋ bee bɛ nimɛ, le be bɛ, be bee nachɛ biee. \v 20 Ŋwaŋ wu nimɛ wu tɛ̀ fi bɛbabi bɛ kwaa bɛtiinu wɛ bɛ kituŋ bɛ bɛbabi yoofi, tee le, ‘Te Kikoo, ɔ tuu ɔ nyɛ mi bɛbabi bɛ kwaa bɛtiinu, bichɛ ɔ ŋɛŋ ntuu nshɛ mi mfɛ waŋ lu, mi ŋkɛmɛ bɛbabi bamu bitiinu le lɛwe.’ \v 21 Te Kikoo we tee li wuu le, ‘Kiyɔɔni kinɔŋa. Ɛ wɛ ŋwaŋ wu nimɛ wu dzeeŋ mɔɔ wu chɛɛŋ! Ɔ tuu ɔ shɛ ɔ nuuŋ tsaaŋ lɛ mbichɛ lɛ fiee fi ntɛŋ bujɔŋ. Bɛdɛɛni, ŋgii ŋgɛɛ wɛ dɛɛni ɔ ni ɔ bichi tɛ lɛ fi nɔŋa-a. Bɛ ɔ woo bujɔŋ bɛ te kikoo wa.’ \v 22 Ŋwaŋ wu nimɛ wu kwa we tɛ̀ nuuŋ bɛbabi bɛfɛ wɛ tɛ lɛ, tee le, ‘Te Kikoo, ɔ tɛ̀ nyɛ mi bɛbabi bɛ kwaa bɛfɛ. Bichɛ ɔ ŋɛŋ, ntuu nshɛ mi fɛ waŋ lu, mi ŋkɛmɛ bɛbabi bamu bɛ kwa bɛfɛ le lɛwe.’ \v 23 Te Kikoo we tee li wuu le, ‘Kiyɔɔni kinɔŋa. Ɛ wɛ ŋwaŋ wu nimɛ wu dzeeŋ mɔɔ wu chɛɛŋ! Ɔ tuu ɔ shɛ ɔ nuuŋ tsaaŋ lɛ mbichɛ lɛ fiee fintɛ-ɛŋ bujɔŋ. Bɛdɛɛni, ŋgii ŋgɛɛ wɛ dɛɛni ɔ ni ɔ bichi tɛ lɛ fi nɔŋa-a. Bɛ ɔ woo bujɔŋ bɛ te kikoo wa.’ \v 24 Le ŋwaŋ wu nimɛ wumu wu tɛ̀ nyɛ babi wu kwa mumkpaŋ wɛ bɛ lɛ, tee le, ‘Te Kikoo, ŋkii le ɔ nuuŋ wi wu tɛɛmi lɛ dzaa. Ɔ ti wechi fɛ ɔ mɛɛŋ ki tɔyɛ kɛ, ɔ se banchi giiŋ yɔɔ ti mɛɛŋ ki tuŋ kɛ. \v 25 Bɛdɛɛni ntɛ̀ chɛndi ŋgɛɛŋ nyikɛ kwa wa fɛtoo. Bichɛ ɔ ŋɛŋ, wuuŋ kwa wa, kɔ.’ \v 26 Te Kikoo we tuu li wuu le, ‘Ɛ wɛ ŋwaŋ wu nimɛ wu bifi, ɔ wɛ kiniŋgɛ! Ɔ ti kii le nti ŋ'wechi mɛɛŋ ki ntɔyɛ kɛ, mbaanchi giiŋ mɛɛŋ ki tuŋ kɛ. \v 27 Si ɔ tuuɔ kii lɛ, tuu nuuŋ ɔ kiri kwa wɛŋ li yih yi bɛ kichi kwa lu, le ke mfi wu mi ŋkaari mfi kwa wɛŋ bɛ mbeŋ le lɛwe.’ \v 28 Si tɛ̀ tee lɛ, tee le be fi babi wu kwa wulu li wuu, be nyɛ li wi wu kɛmi bɛbabi bɛ kwa yoofi wɛ-ɛ. \v 29 Le be kɛɛ le wi wu kɛmi, bɛ gii bɛ naa bɛ tondɛ wu kɛmɛ ŋge. Se nuuŋ le wi wu kɛmi yɛ kɛ, mɔɔ nuuŋ fi niiŋ fi kɛmi bɛ gii bɛ fi li wuu. \v 30 Si tɛ̀ tee lɛ, tee le, ‘Lɔmɛ yɛɛŋ kibere ki ŋwaŋ wu nimɛ-ɛ kini li kijibɛ lɛkuuŋ, fɛ gii ni dii jii ŋgesi.’ \s Ntiifɛ kii nsa wu fɛ kimɛrisɛ \p \v 31 Gii ni nuuŋ mfi wu Ŋwanɛwi kaarisi bɛɛ li bunɔŋa bwee li, ni bɛɛ bɛ bɛnchindaa bɛ Nyɔ-ɔ bɛchu, gii shee li kabara we wu bunɔŋa. \v 32 Bitoŋ bichu bi li kikoo ki nshɛ gii bi leŋ wu limfwe, se gatɛ be li bintutu bifɛ si wi wu ŋkiichɛ ti gatini nshɔ́ɔŋ buu li bí linti lɛ. \v 33 Gii gɛɛ nshɔ́ɔŋ lɛ kibɛnɛ ki kigɔŋɛ-ɛ, se gɛɛ bí lɛ kibɛnɛ ki kimɛsɛ-ɛ. \v 34 Wu wu Mfɔŋ gii tee li bɛ nuuŋ lɛ kibɛnɛ kee ki kigɔŋɛ-ɛ le, ‘Bɛniiŋ bɛ Taa tiiŋ mwɛ li bee, bɛ yɛɛŋ nɛ kɛmɛ bintsii lɛ bumfɔŋ bu bɛ nachɛ li be-eŋ mbɛɛchɛ si bɛ tɛ̀ tɔŋ nshɛ, \v 35 kifɛ dzeeŋ tɛ̀ wuu mi, nɛ nyɛ mi biee bijɛ. Ndɔɔŋ tɛ̀ wondɛ mi, nɛ nyɛ mi fiee ŋ'woŋ. Ntɛ̀ nuuŋ kilɔ, nɛ fi mi. \v 36 Ntɛ̀ nuuŋ bwiŋ kilɛrɛ, nɛ lii mi ndu. Ntɛ̀ ŋgendi nɛ bɛ nɛ yɛsi mi. Ntɛ̀ nuuŋ li yih yi ncha-a, nɛ bɛ nɛ yɛsi mi.’ \v 37 Gii ke wu tee lɛ, bɛniiŋ bɛ tsaaŋ baa se tuu be bii li wuu laa, ‘Taa, ɛ mfi wu la wu tɛ tɛ̀ ŋɛŋ wɛ dzeeŋ wuu wɛ, tɛ̀ nyɛ wɛ biee bijɛ, bɛ mfi wu la wu ndɔɔŋ tɛ̀ wondɛ wɛ tɛ nyɛ wɛ fiee ɔ woŋ? \v 38 Ɛ mfi wu la wu tɛ tɛ̀ ŋɛŋ wɛ ɔ nuuŋ kilɔ, tɛ fi wɛ, bɛ mfi wu la wɔɔ tɛ̀ nuuŋ bwiŋ kilɛrɛ, tɛ lii wɛ ndu? \v 39 Ɛ mfi wu la wu tɛ tɛ ŋɛŋ wɛ ɔ gendi ɔ nuuŋ tɛ li yih yi ncha-a, tɛ se bɛ tɛ yɛsi wɛ?’ \v 40 Mfɔŋ se tuu li bee le, ‘Ntee beŋ chɛɛŋ le, si nɛ tɛ̀ feti biee bini, li wi wu ŋkwɛŋ li bɛŋwaanɛŋ bani-i, nɛ tɛ̀ feti nuuŋ li mi-i.’ \v 41 Bɛdɛɛni, gii tuu tee li bɛ nuuŋ lɛ kibɛnɛ kee ki kimɛsɛ baa le, ‘Beŋ bɛ kinlɔɔ lɛ bani, dza yɛɛŋ mi limfwe, nɛ gɛɛŋ nɛ lɛ li ŋgɛ wu kimakɛ-ɛ wu bɛ tɛ̀ nachɛ li kiŋkundi bɛ bɛnchindaa bee li, \v 42 kifɛ dzeeŋ tɛ̀ wuu mi, nɛ ti mɛɛŋ ki nyɛ kɛ mi fiee fijɛ kɛ. Ndɔɔŋ tɛ̀ wondɛ mi, nɛ faaŋ nyɛ mi fiee fi ŋ'wonɛ. \v 43 Ntɛ̀ nuuŋ kilɔ, nɛ tɛ̀ mɛɛŋ ki fii mi kɛ. Ntɛ̀ nuuŋ bwiŋ kilɛrɛ, nɛ tɛ̀ mɛɛŋ ki lii kɛ mi ndu li bwiŋ kɛ. Ntɛ̀ ŋgendi, ntuu nuuŋ li yih yi ncha-a, nɛ ti mɛɛŋ ki bɛ kɛ le nɛ yɛsi mi kɛ.’ \v 44 Be se tuu be bii li wuu laa, ‘Taa, ɛ mfi wu la wu tɛ tɛ̀ ŋɛŋ wɛ dzeeŋ wuu wɛ, kɛ ndɔɔŋ wondini wɛ, ɔ nuuŋ kilɔ, kɛ bwiŋ kilɛrɛ, ɔ gendi, bɛ li yih yi ncha-a, tɛ se mɛɛŋ ki fi kɛ wɛ kɛ?’ \v 45 Se tuu li bee le, ‘Ntee beŋ chɛɛŋ le, si nɛ ti mɛɛŋ ki fɛ kɛ biee bini li wi wu ŋkwɛ-ɛŋ li bɛŋwaanɛŋ bani ni kɛ, kɛ ɛ li mi li nɛ ti mɛɛŋ ki fɛɛ kɛ.’ \v 46 Beeyɛ bɛniiŋ gii be gɛɛŋ be lɛ li ŋgɛ wu kimakɛ-ɛ. Se bɛ nuuŋ tsaaŋ baa gɛɛŋ be lɛ fibee nuuŋ li ntsɛ wu shaaŋ wu nuuŋ tɛ ma kɛ.” \c 26 \s Bɛ lɛ ntsuuŋ kii Jiso \r (Mak 14:1-2; Luk 22:1-2; Jɔɔŋ 11:45-53) \p \v 1 Le Jiso yɔ biee bini bichu mɛɛshi, tee li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u le, \v 2 “Nɛ kɛɛ le shɛɔ jo faa, ni nuuŋ Tsɔnɔ chi N'yafuwee, bɛ gii bɛ nyɛ Ŋwanɛwi li tsaŋ yi bɛniiŋ li be ta wu li kintaaŋ li.” \v 3 Nɛɛ li mfi wulu, bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ se gɛɛŋ be lɛ ntsuuŋ lɛ ntɔ wu Kaifas wu tɛ̀ nuuŋ kikoo ki bɛte muntofi, \v 4 be biee be dzɔ ntaŋ si be gii be wɛɛŋ be se kɔɔ Jiso, be wo. \v 5 Si be tɛ̀ dzɔ ntaŋ lɛ, be tee le, “Kiiŋ tɛ ni mɔŋ fiee fini li mfi wu Tsɔnɔ-ɔ kɛ, kifɛ ɛ tɛ mɔŋ, fi bɛ bɛ kweŋɛ lɛ bɛniiŋ li lɛnti.” \s Kwɛɛŋ wumu fwa Jiso bɛ mɛɛŋ // mamu mɛ sɛɛndi li kitoŋ ki Bɛtani-i \r (Mak 14:3-9; Jɔɔŋ 12:1-8) \p \v 6 Le Jiso tuu ni nuuŋ lɛ kitoŋ ki Bɛtani-i, li Simu wu wi wu chigɔŋ chi nɔŋa yih, \v 7 be shee be jii biee, kwɛɛŋ wumu dza lɛ lu kɛmi mɛɛŋ mamu mɛ sɛɛndi lɛ fika fimu fi bɛ nachɛ bɛ tɛtɛ,\f + \fr 26:7 \fr*\ft Fika fini nuuŋ ɛ bɛ nachɛ bɛ tɛtɛ chi bɛ teenyi le: “alabasta”.\ft*\f* me tɛɛmi kwa ŋge, tumi li kikoo ki Jiso-o. \v 8 Le bɔɔŋ bɛ Jiso-o bɛ kintutu-u ŋɛŋ lɛ, fiee filu tɔŋ be shéŋ ŋge. Be tee le, “Bifisi mɛɛŋ mɛlu kii la? \v 9 Bee nuuŋ bɛ kabɛ mɛɛŋ mɛlu li kwa ŋgee, bɛ nyɛ kwa wulu li bɛniiŋ bɛ kifoo lɛ.” \v 10 Se nuuŋ le, Jiso tɛ̀ kɛɛ mbeechɛ wube, tee li bee le, “Nɛ nyɛɛ ŋgɛ li kwɛɛŋ wuni kii la? Wu fɛɔ nuuŋ fiee fi dzeeŋ li mi-i. \v 11 Nɛ ni nɛ kii le bɛniiŋ bɛ kifoo lɛ gii be ni be nuuŋ bɛ beŋ mfi kwi, se nuuŋ le, nuuŋ tɛ nuuŋ tɛɛbeŋ mfi kwi kɛ. \v 12 Wu shooshɔɔ mɛɛŋ mani li yi yɛɛŋ ni le nachɛ nuuŋ si bɛ gii bɛ diyɛ mi. \v 13 Ntee beŋ chɛɛŋ le mɔɔ nuuŋ fɛŋ fɛ bɛ gii bɛ ni bɛ tiifi ntoŋ wu dzeeŋ wuni li kikoo ki nshɛ kichu, bɛ gii bɛ ni bɛ tiiti kii fiee fi kwɛɛŋ wuni fɛ bɛ se ni bɛ kiimi wu.” \s Judas kabɛ Jiso \r (Mak 14:3-9; Jɔɔŋ 12:1-8) \p \v 14 Wi wumu li kintutu ki bɔɔŋ bɛ Jiso bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ baa wu bɛ tɛ̀ teenyi le Judas Iskaliyɔ dza gɛɛŋ ŋɛŋ bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa, \v 15 bii li bee laa, “Ɛ mi nyɛ Jiso li tsaŋ yinɛ-ɛ, nɛ nyɛ mi la?” Be biee be fa bɛ siri mbaanshɛɛ be nyɛ li wuu. \v 16 Mbɛɛchɛ li mfi wɛ, bɛchi wɛki dze yi gii nyɛ Jiso li tsáŋ yi bee. \s Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u ji Tsɔnɔ chi N'yafuwee \r (Mak 14:12-21; Luk 22:7-13,21-23; Jɔɔŋ 13:21-30) \p \v 17 Le ni nuuŋ jobɛ chi ŋkosi chi Tsɔnɔ chi Kibele ki bɛ mɛɛŋ ki gɛɛ kɛ kishee le kɛ, bɔɔŋ bɛ kintutu-u bɛ Jiso bɛ fɛ wuu, be bii li wuu laa, “Ɔ wɛki le tɛ gɛɛŋ tɛ nachɛ fɛ ɔ gii ɔ ji Tsɔnɔ chi N'yafuwee chilu nuuŋ fɛŋ?” \v 18 Tuu li bee le, “Gɛnɛ yɛɛŋ fɛ la nyɔŋa ɛ nɛ ŋɛŋ wi, nɛ tee li mwɛ le, ‘Wi wu Ntiifɛ teeɔ le mfi we kɔchɔɔ. Gii ji Tsɔnɔ chi N'yafuwee bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u li wɛɛ yih.’” \v 19 Bɔɔŋ bɛ kintutu-u bɛlu gɛɛŋ be fɛ nɛɛ si Jiso bee tee li bee, be biee be nachɛ biee bijɛ bi Tsɔnɔ chi N'yafuwee chilu lu. \v 20 Le ni nuuŋ lɛ fɛmfo-o, shee bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ baa le be ji biee. \v 21 Le be ni be jii, dza tee li be le, “Ntee li be-eŋ chɛɛŋ le, wi wumu li be-eŋ linti gii kabɛ mi.” \v 22 Si bee tee lɛ, bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u dza be to nshiiŋ nshiiŋ, be bɛchi be biiti li wuu mumkpaŋ mumkpaŋ laa, “Nuuŋ bo mi ni Taa?” \v 23 Tuu li bee le, “Wi wu gii kabɛ mi ɛ wi wu tɛɛ wu gii tɛ bikɛ kibɛnɛ lɛ sho-o. \v 24 Ŋwanɛwi gii gɛɛŋ nɛɛ fiee si bɛ tɛ̀ tsɛɛ kii wu. Se nuuŋ le, kinlɔɔ kinɔŋa kɛɛ li wi wu kabɛ Ŋwanɛwi-i. Fi tɛ̀ dzɔɔŋ ŋge le gii bɛ ba wu ki biɛ kɛ.” \v 25 Judas wu tɛ̀ nuuŋ le gii kabɛ Jiso bii tɛ li wuu laa, “Nuuŋ bo mi ni, Wi wu Ntiifɛ?” Jiso tee li wuu le, “Ɔ teeɔ bɛ kimfimɛ ko.” \s Jiso bee bɔɔŋ bee ji ntɛh wu Nyɔ \r (Mak 14:22-26; Luk 22:14-20; 1 Kɔrɛŋ 11:23-25) \p \v 26 Si be tɛ̀ jii biee lɛ, Jiso dza dzɔ kibele, nyɛ kiyɔɔni li Nyɔ-ɔ, booyɛ nyɛ li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u tee le, “Kɔ yɛɛŋ nɛ ji, yini nuuŋ yi yɛŋ.” \v 27 Tuu dzɔ tɛ fika, nyɛ kiyɔɔni li Nyɔ-ɔ nyɛ fika filu li bee tee le, “Wonɛ yɛɛŋ nɛ tasɛ beŋ bɛchu. \v 28 Mani nuuŋ ŋgɔŋ meŋ mɛ Nyɔ ji leh lu mɛ bo kii bɛniiŋ ŋgee, le se feeki bibifi bi bee. \v 29 Ntee beŋ le mɛɛŋ yɛ ntuu ŋ'woŋ mbiiŋ mɛ fiŋgeetɛ fi lɛɛndi mani mbɛɛchɛ dɛɛni, nsiiŋ gɛɛŋ bo jobɛ chi ŋgii naa ŋ'woŋ mɛ fɛŋ tɛɛbeŋ lɛnti lɛ bumfɔŋ bu Baa wɛŋ kɛ.” \v 30 Le Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u mɛɛshi, be yoo jumi chi n'yɔɔnchɛ, be dza be michi be giiŋgi li ŋkumɛ wu Biti bi Oli-if. \s Jiso tee le Pita gii faaŋ wu \r (Mak 14:27-31; Luk 22:31-34; Jɔɔŋ 13:36-38) \p \v 31 Si Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u tɛ̀ giiŋgi lɛ, dza tee li bee le, “Butuu bu bɛŋ buni beŋ bɛchu gii nɛ chee bikaa lijiŋ kii fiee fi gii fi ka bɛ mi. Fi fiɛɛ si bɛ tɛ̀ tsɛɛ Nyɔ tiiti le, ‘Ŋgii ŋ'wo kiŋkiichɛ nshɔ́ɔŋ kintutu ki nshɔɔŋ lɛ se saaŋgɛ.’ \v 32 Se nuuŋ le, mfi wu Nyɔ buu mi li kwe-e, ntoo mbaŋ li be-eŋ Galilii.” \v 33 Se Pita biee tee fiee li wuu le, “Ɛ bɛniiŋ bɛchu chee bikaa lijiŋ kii fiee fi gii fi ka bɛ wɛ, ɛ bɛ nyɛ ntɛ chee bikaa lijiŋ tɛ kɛ.” \v 34 Jiso tee li wuu le, “Ntee wɛ chɛɛŋ le butuu bu bɛŋ buni, nyinɛshee gii ke yi teŋgɔɔ, nuuŋ ɔɔ faaŋ mi kiŋga kitɛɛtɛ.” \v 35 Pita tee li wuu le, “Mɔɔ nuuŋ le ŋgii ŋkwi tɛɛ wɛ, nuuŋ bɛ tɛ faaŋ wɛ kɛ.” Si tɛ̀ tee nɛɛ lɛ, bɔɔŋ bɛ kintutu-u bɛ Jiso bamu baa bɛchu tee nɛɛ tɛ lɛ. \s Jiso lɛkɛ li Nyɔ-ɔ Gɛsɛmani \r (Mak 14:32-42; Luk 22:39-46) \p \v 36 Jiso bee bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u gɛɛŋ be lɛ li wɛ wu biti bi muntaaŋ lɛ wumu, wu bɛ teenyi le Gɛsɛmani, tee li bɔɔŋ bee bɛ kintutu baa le, “Shee yɛɛŋ fɛni ŋ'waaki yi fɛŋgooŋ fɛmu nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ” \v 37 Dzɔ Pita bee bɔɔŋ bɛ Dzɛbɛdii bɛ bɛfɛ baa, bee be gɛɛŋ. Se bɛchi nuuŋ nshiiŋ nshiiŋ, shéŋ yee kɛɛti. \v 38 Biee tee li bee le, “Shéŋ yɛŋ yɛɛ nshiiŋ nshiiŋ ŋge nuuŋ kɛɛ ŋkwiiɔ. Shɛ yɛɛŋ fɛni nɛ ni nɛ tɛŋgi.” \v 39 Jiso dza fe kiiŋgi gɛɛŋ limfwe niiŋ, we chiŋ bushi fɛkwiiŋ, lɛki li Nyɔ-ɔ le, “Baa wɛŋ, ɛ dze nuuŋ lu yi nuuŋ nɛɛ ɔ fɛ le fika fi ŋgɛ-ɛ fini ka mi ŋ'wonu siŋ, ɔ fɛ. Se nuuŋ le, kiiŋ ɔ ni fɛ si ŋkɔŋgisi kɛ, fɛrɛ nuuŋ si ɔ kɔŋgisi.” \v 40 Dza kaari to lijiŋ fɛ bɔɔŋ bee bɛ kintutu, ŋɛŋ si be liiti. Bii li Pita laa, “Fi nuuŋ le ɛ bɛ nyɛ nɛ tɛ shee we bɛ mi le bo si mfi ntaŋ mumkpaŋ kɛ ni? \v 41 Nɛ nuuŋ yɛɛŋ we, nɛ lɛki li Nyɔ-ɔ kii nɛ ni lɛ li mɔnchɛ. Fi nuuŋ chɛɛŋ le shéŋ kɔŋgisi lɔ, se nuuŋ le nyaŋ yi bwiŋ nuuŋ fɛɛ.” \v 42 Tuu kaari gɛɛŋ kiŋga kifɛ lɛki li Nyɔ-ɔ le, “Baa wɛŋ, ɛ fi nuuŋ le ɛ bɛ nyɛ fika fini tɛ ka fuki fɛ mi ŋ'woŋ siŋ ɔ fɛ nɛɛ si ɔ kɔŋgisi.” \v 43 Le tuu kaari to lijiŋ ka ŋɛŋ si bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u liiti kifɛ chilefɛ tɛ nuuŋ be lɛ lii ŋge. \v 44 Tuu ka shɛ be, kaari gɛɛŋ tuu lɛki li Nyɔ-ɔ kiŋga kitɛɛtɛ, lɛki li Nyɔ-ɔ tiiti nɛɛ nuuŋ fiee fi bee saa tiiti fiɛɛ. \v 45 Tuu kaari to lijiŋ fɛ bɔɔŋ bee bɛ kintutu tee li bee le, “Nɛ mɛɛŋ baa nɛ liiti nɛ fufini finɛ ni? Bichɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ, mfi kɔchɔɔ kituŋ. Bɛ kabɛ baa Ŋwanɛwi li bɛniiŋ bɛ bifi-i. \v 46 Dza yɛɛŋ we tɛɛbeŋ tɛ ni tɛ giiŋgi. Bichɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ wi wu kabɛ mi bɛɛɔ kituŋ.” \s Bɛ kɔɔ Jiso \r (Mak 14:43-50; Luk 22:47-53; Jɔɔŋ 18:3-12) \p \v 47 Nɛɛ si Jiso tɛ̀ mɛɛŋ yeti lɛ, Judas wu tɛ̀ nuuŋ wi kintutu ki bɔɔŋ bɛ Jiso bɛ yoofi ntsɔ bɛfɛ baa biee busɛ. Tɛ̀ gii bɛɛ bee kintutu ki bɛniiŋ lɛ kinɔŋa, be kɛmi nyɔ bɛ bimboki, ɛ bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa mɔɔ bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ bɛ tɛ̀ toŋ be. \v 48 Wi wu tɛ̀ kabɛ Jiso tɛ̀ nachɛ si gii doonchɛ li bɛniiŋ bɛlu, tee le, “Wi wu mi n'yɛsi wu, mi ŋkokɛ, kɛ ɛ wu, nɛ biee nɛ kɔɔ wu.” \v 49 Si bee be tɛ̀ bɛɛ lɛ, biee gɛɛŋ fɛ Jiso mfwaa mumkpaŋ tee li wu le, “Mi n'yɛsɔɔ wɛ Wi wu Ntiifɛ.” Si wu tee lɛ, biee kokɛ wu. \v 50 Jiso tee li wu le, “Sinɛŋ, fɛrɛ fiee fi ɔ bɛ le ɔ fɛ.” Bɛniiŋ baa biee be gɛɛŋ fɛ Jiso-o be cha wu. \v 51 Fi se ka le wumu wu tɛ̀ nuuŋ bɛ Jiso ɛ tɛ̀ nuuŋ bɛ nyɔ ye yi dziŋ lɛ mbwa-a buu, kɛri kintooŋ ki mfwa wu kikoo ki bɛte muntofi lu, sondɛ. \v 52 Jiso tee li wi wulu le, “Kaari tuu nyɔ ya lɛ mbwa li. Ɔ kɛɛ le wi kwi wu tsakisi nyɔ li we, gii naa kwi bɛ nyɔ. \v 53 Ɔ beechi le nuuŋ nlee ki nlaŋɛ kɛ le Taa tuumi bɛnchindaa bee fɛni mfwaa mumkpaŋ li bɛnchuki le be gwe kii mi kɛ ni? \v 54 Se nuuŋ le, ɛ mi dza mi fɛ lɛ, fi dɛndɛ niŋ fi se bɛ fi kɔchɛ si bɛ tɛ̀ tsɛɛ lɛ Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ le fi kɛmi le fi nuuŋ?” \p \v 55 Li mfi wɛɛ, Jiso tuu bii li kintutu kɛɛ laa, “Nɛ bɛɛ le nɛ kɔɔ mi nɛ bɛɛ bɛ nyɔ mɔɔ bimboki kɛ nɛɛ bɛɛ le nɛ kɔɔ nuuŋ wi wu bɛɛ bɛ kpɛ li kwɛɛŋ li ni? Ntuu nshiiŋ jo chi nshiiti li yih yi muntofi ntiifi bɛniiŋ lu nɛ tɛ kɔɔ mi kɛ kii la? \v 56 Se nuuŋ le, fiee fini fichu kɛti fiɛɛ nɛɛ le fi bɛ fi kɔchɛ si bɛntomfɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ tɛ̀ tsɛɛ lɛ Kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ.” Bɔɔŋ bɛ Jiso bɛ kintutu-u bɛchu biee be shɛ wu fɛ, be kifi. \s Jiso leŋ li yih yi nsa \r (Mak 14:53-65; Luk 22:54-55,63-71; Jɔɔŋ 18:13-14,19-24) \p \v 57 Bɛniiŋ bɛ tɛ̀ kɔɔ Jiso dzɔ wu be gɛɛŋ bɛ wu fɛ Kaifas wu te kikoo ki bɛte muntofi-i. Bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ bɛ bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ banchɛ tɛ fe. \v 58 Be tɛ̀ giiŋgi bɛ Jiso Pita biki lɛjiŋ mfiiŋ. Le gɛɛŋ bo fɛ la wu kikoo ki bɛte muntofi-i, tuu lɛ gɛɛŋ shee bɛ bɛniiŋ bɛ tɛ̀ kiichi la wulu le ŋɛŋ si fi gii fi ka. \v 59 Bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ bɛniiŋ bɛchu bɛ sɛki bɛnsa tɛ̀ wɛki fiee fi be gii be sɛɛyɛ be terɛ Jiso le bɛ se wo wu. \v 60 Se nuuŋ le, be ti mɛɛŋ ki kɛmɛ kɛ fiee kɛ, bɛniiŋ ŋge buti be bɛɛ limfwe be sɛɛyi binsɛɛ. Si fi tɛ̀ kɛti lɛ bɛniiŋ bamu bɛfɛ bo be leŋ limfwe, \v 61 be tee le, “Bwɛɛ wuni tɛ̀ tiiti le nuuŋ shaanshɛ yih yi muntofi yi Nyɔ kaari gwaŋ li jo taa li.” \v 62 Kikoo ki bɛte muntofi kɛɛ dza we ki bii li Jiso laa, “Ɔ kɛmi yɛ fiee fi tusɛ kɛ ni? Ɔ wuki nɛɛ biee bi bɛniiŋ bani tiiti kii wɛ ni?” \v 63 Jiso ba nɛɛ nshiiŋ. Kikoo ki bɛte muntofi kɛɛ tuu ki tee li wuu le, “Tee chɛɛŋ li bukooŋ bu Nyɔ yi kɛmi ntsɛ, ɔɔ nuuŋ kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ ki Ŋwanɛ Nyɔ, ɔ tee bee.” \v 64 Jiso tuu li wuu le, “Fi fiɛɛ sɔɔ tee lɛ. Se nuuŋ le, ntee beŋ le, lɛjiŋ lɛ mfi wuni-i, nɛ gii nɛ ŋɛŋ Ŋwanɛwi, ɛ wu shee lɛ kibɛnɛ ki kigɔŋɛ ki Wi wu kɛmi Buŋga-a, nɛ tuu nɛ ŋɛŋ si bɛɛ li kiku-uŋ liboo.” \v 65 Kikoo ki bɛte muntofi kɛɛ woo lɛ, ki tuu ki gaamɛ ndú yi ki, ki tee le, “Wu dzɔɔ kintsii ki Nyɔ-ɔ. Fiee nuuŋ yɛ lu fi tɛɛbeŋ tuu geendi le wi leŋ fɛni ni tiiti kɛ? Nɛ woo baa kituŋ si wu dzɔ kintsii ki Nyɔ-ɔ. \v 66 Nɛ se sondɛ le la?” Be tuu le, “Ɛ wi wu bɛ nuuŋ bɛ wo.” \v 67 Be se bɛchi be kwiyi budii li bushi bu Jiso-o, be juti wu bɛ muŋkɔ, be suŋgi bɛ tsaŋ be tiiti li wuu le, \v 68 “Wɛ wu nuuŋ Krai, fɛrɛ kintomfɔŋ ko ki Nyɔ dɛɛni li bee li. Tee wi wu sooŋ wɛ.” \s Pita faaŋ Jiso \r (Mak 14:66-72; Luk 22:56-62; Jɔɔŋ 18:15-18,25-27) \p \v 69 Tɛ̀ nuuŋ ɛ Pita shee lɛkuuŋ la kintikinti. Ŋwaŋ wu kwɛɛŋ wumu wu tɛ̀ nindi fe, dza bɛ li wuu lichiŋ tee li wuu le, “Ɔ bee tɛ nɛɛ Jiso wu Galilii wulu.” \v 70 Se nuuŋ le, Pita faaŋ limfwe li bɛniiŋ bɛchu tee le, “Ŋkii yɛ fiee fi ɔ tiiti kɛ.” \v 71 Pita tuu dza bo gɛɛŋ fɛ fweeŋ wu ntɔ-ɔ. Se ŋwaakwɛɛŋ wumu wu tɛ̀ nindi tɛ fe, ŋɛŋ wu, tuu tee li bɛniiŋ bɛ tɛ̀ nindi fe baa le, “Wi wuni bee nuuŋ bee Jiso wu Nasarɛ wulu.” \v 72 Pita tuu faaŋ, chini, tee le, “Ŋkii yɛ wi wulu kɛ.” \v 73 Le mfi tuu kiiŋgi niiŋ, bɛniiŋ bɛ tɛ̀ lemi fe kiiŋgi be gɛɛŋ li Pita lichiŋ be tee li wuu le, “Li chɛɛŋ li, ɔ nuuŋ tɛ wi wu be wumu, kifɛ n'yɔru wa wɛ si wube.” \v 74 Pita tuu faaŋ, teeŋ kinlɔɔ li yi yee li tee le, “Ŋkii yɛ wi wuni kɛ.” Mfwaa mumkpaŋ nyinɛshee biee yi tɔɔŋ. \v 75 Pita kimi n'yɔru wu Jiso bee yɔ li wu le, “Nyinɛshee gii ke yi tɔɔŋ, ɔɔ faaŋ mi kiŋga kitɛɛtɛ.” Se dza fe bo lɛkuuŋ, keeri kwe ŋge. \c 27 \s Judas shiŋ \r (Mak 15:1; Luk 23:1-2; Jɔɔŋ 18:28-32) \p \v 1 Le butuu ni bu wuuti, bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ, shee be dzɔ ntaŋ kii Jiso le be wo wu. \v 2 Be se kaŋ wu, be dzɔ wu be gɛɛŋ be nyɛ li tsaŋ yi Pailɛ-ɛt wu tɛ̀ nuuŋ ŋgɔmina lɛ kimbɛ kilu. \p \v 3 Le Judas wu tɛ̀ kabɛ Jiso ŋɛŋ le bɛ sondɛ baa le bɛ gii bɛ wo wu, kaari shéŋ yee, dzɔ bɛ siri bɛ mbaanshɛɛ baa kaari gɛɛŋ le tuu li bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ baa. \v 4 Le gɛɛŋ lɛ, tee li bee le, “Mi mfɛɔ bubiɛɛ le ŋkabɛ wi wu mɛɛŋ ki chɔ kɛ fiee kɛ wuni.” Be se tuu li wu laa, “Fiɛɛ fiee kɛmi la fi fɛrɛ bɛ be le? Ɛ wɛ wu kiiɔ fiɛɛ fiee.” \v 5 Judas se bwaaki kwa wulu fɛkwiiŋ li yih yi muntofi-i, bo gɛɛŋ shiŋ. \v 6 Bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa kwachɛ kwa wulu be tee le, “Wuni wɛɛ kwa wu ŋgɔŋ, nchi mɛɛŋɔ ki beŋ kɛ le nuuŋ tɛ gɛɛ wu lɛ ŋko wu kwa wu li yih yi muntofi-i kɛ.” \v 7 Be shee be dzɔ ntaŋ, be gɛɛŋ be go kintsii li wumu wu tɛ mɛɛ mubee li, le be ni be diiyi mfoŋ fe. \v 8 Fiɛɛ fiee fi bɛ teenyi kintsii kilu mbɛ mbochu bɛŋ le, “Kintsii ki ŋgɔ-ɔŋ.” \v 9 Fi tɛ̀ ka lɛ le fiee fi ntomfɔŋ wu Nyɔ wu Jeremaya tɛ̀ tee bɛ fi kɔchɛ si tɛ̀ tiiti le, “Be tɛ̀ dzɔ kwa bɛ siri mbaanshɛɛ nuuŋ kwa wee wu bɔɔŋ bɛ Isɛlɛɛ tɛ̀ seesɛ li yi yee li, \v 10 be go kintsii li wi wu mɛɛ mubee li, nɛɛ si Taa Nyɔ tɛ̀ tee li mi-i.” \s Jiso leŋ limfwe li Pailɛ-ɛt \r (Mak 15:2-5; Luk 23:3-5; Jɔɔŋ 18:33-38) \p \v 11 Si Jiso tɛ̀ leŋ limfwe li Pailɛ-ɛt wu ŋgɔmina wu Lo-om lɛ, Pailɛt bii li wu laa “Ɛ wɛ Mfɔŋ wu Bɛjuu ni?” Jiso tuu le, “Fi fiɛɛ si ɔ tee lɛ.” \v 12 Se bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ bɛchi be kayɛ biee li wuu, se tɛ mɔɔ tuu kɛ. \v 13 Pailɛt tuu bii li wu laa, “Ɔ wuki nɛɛ ŋwaani biee bi bɛ kayi li wɛ-ɛ bini ni?” \v 14 Se nuuŋ le, Jiso ti mɛɛŋ fiee li wuu ki tuu kɛ mɔɔ nuuŋ fimumkpaŋ li biee bi be tɛ̀ sɛɛyɛ li yee li biɛɛ kɛ. Le ŋgɔmina wulu ŋɛŋ lɛ wa tɛ wu. \r (Mak 15:6-15; Luk 23:13-25; Jɔɔŋ 18:39–19:16) \p \v 15 Bɛdɛɛni tɛ̀ nuuŋ li mfi wu Tsɔnɔ chi N'yafuwee, ŋgɔmina wuni tɛ̀ shiiŋ busi wi mumkpaŋ wu bɛniiŋ wɛki li yih yi ncha-a. \v 16 Le ni nuuŋ li mfi wulu-u, wumu tɛ̀ nuuŋ li yih yi ncha, ɛ be tɛ̀ kii wu kii kiŋge kee ki bifi, bukooŋ bwee tɛ̀ nuuŋ le Baraba. \v 17 Le bɛniiŋ bɛ be banchɛ, Pailɛt bii li be laa, “Nɛ wɛki le mbuu nuuŋ noo li yih yi ncha-a? Nɛ wɛki le mbuu Baraba, mɔɔ Jiso wu bɛ teenyi le Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ le?” \v 18 Tɛ̀ gii biiti lɛ kifɛ tɛ̀ gii kii le be nyɛ baa Jiso li tsaŋ yee li, kii shéŋ tɛ̀ yɛɛti be bɛ wu. \v 19 Le ni nuuŋ mfi wu tɛ̀ shee fɛ kintindɛ ki ti shiiti sɛki bɛnsa-a, kwɛsi tuumi ntoŋ li wuu, tee le, “Kiiŋ ɔ ni fɛ fiee bɛ wi wɛɛ kɛ. Ɛ wi wu tsaaŋ. Ntiiti ni kifɛ kifiee ŋwɛɛ kɛɛ bɛ mi butuu bu bɛŋ buni ŋge kii wu.” \v 20 Le Pailɛt bii lɛ, bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ tɛ̀ kunyi le bɛniiŋ ni be tiiti le buu nuuŋ Baraba, bɛ mɛɛshi bɛ Jiso. \v 21 Ŋgɔmina wɛ dza bii li bee laa, “Wi wu nɛ wɛki le nchinɛ li bɛniiŋ bɛ bɛfɛ bani-i linti nuuŋ noo?” Be tuu le, “Baraba.” \v 22 Pailɛt tuu bii li be laa, “Ɛ mi mbuu lɛ, nse ŋgeeŋ bɛ Jiso wu bɛ teenyi le Kinsofu ki Nyɔ tɛ̀ kaachɛ?” Be bɛchu tee le, “Bɛ taaŋ wu li kintaaŋ li bu tamfu.” \v 23 Kaari bii laa, “Bɛ taaŋ wu kii la? Fiee fi bifi fi wu fɛ nuuŋ la?” Be tuu be giiŋgi limfwe bɛ dzaŋu le, “Bɛ taaŋ wu li kintaaŋ li.” \p \v 24 Le Pailɛt ŋɛŋ le dze lu kɛ, le ŋkweŋɛ bɛchi chɛ. Dzɔ dzɔɔ, tsootsɛ tsaŋ yee lu li kintutu ki bɛniiŋ lɛ limfwe, tee le, “Tsaŋ yɛŋ nuuŋ yɛ fɛ kwe yi wi wuni-i kɛ. Kiiɔ nuuŋ beŋ.” \v 25 Bɛniiŋ bɛchu tuu li wuu le, “Iiŋ, gɛɛ ŋgɔŋ mee nuuŋ li bikoo bisɛ-ɛŋ mɔɔ li bɔɔŋ bɛsɛ-ɛŋ.” \v 26 Pailɛt biee buu Baraba si be tɛ̀ wɛki, tee le be fiaamfiɛ Jiso, tuu nyɛ le be gɛɛŋ be taaŋ wu li kintaaŋ li. \s Bɛniiŋ bɛ nchi-i choosi Jiso \r (Mak 15:16-20; Jɔɔŋ 19:2-3) \p \v 27 Bɛniiŋ bɛ nchi-i bɛ ŋgɔmina dzɔ Jiso be lɛ bɛ wu lɛntɔ we-e, bintutu bi bɛniiŋ bɛ nchi-i bichu banchɛ bi kɛnɛ Jiso lɛnti. \v 28 Bi buushɛ wu ndú bi dzɔ ndu yi bumfɔŋ yi yɛchi bi chuumɛ wu li bwiŋ, \v 29 be dzɔ bifafu be lo kifɔ ki bumfɔ-ɔŋ lu be beeŋ wu lifa be tuu be nyɛ wu kimbaaŋ lɛ kibɛnɛ kee ki kigɔŋɛ-ɛ le ki ni ki nuuŋ si kimbaaŋ kee. Be bɛchi be bɛɛ be guundi wu limfwe be choosi wu be tiiti le, “Buri, Mfɔŋ wu Bɛjuu!” \v 30 Si be feti lɛ, be kwiyi wu bɛ budii li bwiŋ, be fi kimbaaŋ kɛɛ be tuki wu bɛ ki li fa. \v 31 Le be mɛɛshi nchoosɛ wu lɛ, be buu wu ndu yi bumfɔŋ yɛ, be lii wu nuuŋ ndu ye li wuu bwiŋ, be biee be dzɔ wu le be gɛɛŋ be taaŋ wu li kintaaŋ li. \s Bɛ ta Jiso li kintaaŋ li \r (Mak 15:21-32; Luk 23:26-43; Jɔɔŋ 19:17-27) \p \v 32 Si be tɛ̀ giiŋgi lɛ, be busɛ li wi wumu wu li kitoŋ ki Sɛli-iŋ, bukooŋ bwee nuuŋ le Simu. Be kaŋ wi wuni le too kintaaŋ ki Jiso-o. \v 33 Be tɛ̀ gɛɛŋ be bo kintsii kimu ki bɛ teenyi le Gɔɔgɔɔta, (Bukooŋ buni nuuŋ le Kintsii ki Kiŋgefi-i,) \v 34 be nyɛ wuu mbiiŋ ɛ bɛ finsɛ bɛ fiee fimu fi lochi si kikurɛ le woŋ. Se nuuŋ le, tɛ mɔŋ, faaŋ ŋ'wonu. \v 35 Se be ta wu li kintaaŋ li, be dzɔ ndú yee be toŋ kaŋ lu le be gachɛ li yi yi bee. \v 36 Si be tɛ̀ fɛ lɛ, be sheeyɛ fe be kiichi wu. \v 37 Be tsɛɛ kiŋwaati ki doonchi fiee fi bɛ ta wu li kintaaŋ li kii fi, be ta fi li kintaaŋ li lɛ kikoo kee li lɛwe le, “Wuni nuuŋ Jiso, Mfɔŋ wu Bɛjuu.” \v 38 Be tayɛ tɛ bɛyi bɛfɛ li bintaaŋ li bɛ Jiso, wumu lɛ kibɛnɛ ki kigɔŋɛ-ɛ, wumu lɛ kibɛnɛ ki kimɛsɛ-ɛ. \fig Be ta Jiso bɛ bɛyi bɛfɛ li bintaaŋ li|alt="Jesus crucified with two robbers" src="lb00328c.tif" size="span" copy="Louise Bass" ref="27:38"\fig* \v 39 Bɛniiŋ kɛti be ŋiŋgi Jiso be sɛɛsi bikoo, be tsuki wu bɛ tsooŋ, \v 40 be tiiti le, “Wɛ wu tɛ̀ tiiti le ɛ bɛ shaanshɛ yih yi muntofi ɔ kaari ɔ gwaŋ li jo taa li, sofɛ yi ya! Ɔɔ nuuŋ ŋwanɛ Nyɔ, shee li kintaaŋ kɛɛ li.” \v 41 Bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ bɛniiŋ bɛ tiifi bɛnchi mɔɔ bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ tɛ̀ choosi wu be tiiti le, \v 42 “Tɛ̀ gii suuti bɛniiŋ bamu, kɛɛ nuuŋ soo yi yee nsiŋ. Mɔɔ Mfɔŋ wu bɛniiŋ bɛ Isɛlɛɛ. Shee li kintaaŋ li dɛɛni, se tɛ beŋ li wuu. \v 43 Tɛ̀ nyɛ yi yee li Nyɔ-ɔ. Ɛ Nyɔ kɔŋgisi wu, yi soo wu dɛɛni, si tɛ̀ kweŋgi le nuuŋ ŋwanɛ Nyɔ.” \v 44 Bɛyi bɛ bɛ tɛ̀ ta li bintaaŋ li bɛ Jiso baa, tɛ̀ tsuki wu bɛ ntsooŋ tɛ. \s Jiso kwi \r (Mak 15:33-41; Luk 23:44-49; Jɔɔŋ 19:28-30) \p \v 45 Le nshaaŋ yuusɛ, lɛkuuŋ dza le jiŋ kwɛɛŋ kwikwi, gɛɛŋ bo jobɛ bikaa bitɛɛtu lɛ fɛmfo-o. \v 46 Le mfi gɛɛŋ bo si jobɛ bikaa bitɛɛtu, Jiso dza waŋ lɛwe ŋge le, “Hɛli, Hɛli, lama sabatani.” Fi nuuŋ le, “Nyɔ yɛŋ, Nyɔ yɛŋ, ɔ lɔŋ mi ni kii la?” \v 47 Bɛniiŋ bamu bɛ tɛ̀ lemi fe woo lɛ, be tee le, “Wi wuni teenyɔɔ Ɛlaja.” \v 48 Wi wu be wumu letɛ mfwaa mumkpaŋ dzɔ kifiiŋ, fooŋ li mbiiŋ mɛ mgbanyi, sɔ li fintiiŋ li, nɛɛki le woŋ. \v 49 Se nuuŋ le, bɛniiŋ bamu tee le, “Tɛ leŋ kwɛ, tɛ ŋɛŋ laa Ɛlaja gii bɛ soo wu le!” \p \v 50 Jiso ka waŋ lɛwe ŋge, nyɛ fiana yee li tsaŋ yi Nyɔ-ɔ. \v 51 Fi dza fi ka le, ndu yi tɛ̀ gatini yih yi muntofi lɛnti tɛ dza yi batɛ kintikinti, mbɛɛchɛ fɛ we mbɔɔwu mbochu fɛkwiiŋ li biŋkɛ bifɛ. Nshɛ sɛɛsɛ, bimbaŋ weyɛ, \v 52 dzíŋ gwiyɛ, se bɛniiŋ bɛ tɛ̀ kwiyɛ lɛ dze yi Nyɔ-ɔ ŋge kaari be bo li kwe-e. \v 53 Le Jiso bo li kwe-e, bɛniiŋ bɛlu dza be gɛɛŋ li kitoŋ ki wuuti Jɛrosalɛŋ bɛniiŋ ŋge ŋɛŋ be. \v 54 Le te kikoo wu bɛniiŋ bɛ nchi-i, bɛ bɛniiŋ bɛ bee be tɛ̀ nuuŋ fe be kiichi Jiso baa tuu be ŋɛŋ tɛ si nshɛ sɛɛsɛ, bɛ biee bichu bi tɛ̀ kɛti, chɛnɛ kɔɔ be ŋge. Be tee le, “Chɛɛŋ, chɛɛŋ wi wuni tɛ̀ nuuŋ Ŋwanɛ Nyɔ.” \v 55 Bukɛɛŋ ŋge tɛ̀ lemi tɛ fe mfiiŋ be bichi. Bukɛɛŋ bani tɛ̀ gii be nuuŋ bɛ tɛ̀ dza Galilii be biki Jiso, be fii wu. \v 56 Lɛ bee lɛnti tɛ̀ nuuŋ, Maariya Madaliŋ mɔɔ Maariya wu ni Jeeŋ bee Jɔsɛ, mɔɔ ni bɔɔŋ bɛ Dzɛbɛdii. \s Bɛ diyɛ Jiso \r (Mak 15:42-47; Luk 23:50-56; Jɔɔŋ 19:38-42) \p \v 57 Le ni nuuŋ lɛ fɛmfo-o, wi wu biee wumu wu Arimatia dza bɛ bukooŋ bwee tɛ̀ nuuŋ le Jɔsɛ. Tɛ̀ nuuŋ wi kintutu ki Jiso wumu. \v 58 Gɛɛŋ ŋɛŋ Pailɛt, lɛkɛ le nyɛ gwini chi Jiso le gɛɛŋ diyɛ. Nɛɛ lɛ Pailɛt tee le, be gɛɛŋ be nyɛ li wuu. \v 59 Jɔsɛ fi gwini chilu biee fiɛmɛ fɛ ndu yi wuuti-i, \v 60 gɛɛŋ giiki lɛ dziŋ yi tɛ̀ mɛɛŋ fiɛŋ, yi bɛ tɛ̀ chɔ lɛ kimbaŋ, se biiŋgi tɛtɛ chi nɔŋa chi banyɛ fweeŋ wu dziŋ yilu, dza. \v 61 Maariya Madaliŋ bɛ Maariya wumu wɛ tɛ̀ nuuŋ fe, be shee li dziŋ yilu lichiŋ kibɛɛ. \s Bɛ tɛ̀ kiichi dziŋ yi Jiso \p \v 62 Le butuu woo, ɛ jobɛ chi be tɛ̀ shiiŋ be nachi biee kii bu bɛshiinshi bɛ chi ka, bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa bɛ Bɛfarasii gɛɛŋ be ŋɛŋ Pailɛt, \v 63 be tee li wuu le, “Wi wu nyɔŋa, tɛ kimi baa fiee fi wi wu binsɛɛ wɛ tɛ̀ tiiti mfi wu tɛ̀ mɛɛŋ lu. Tɛ̀ tee le, gii ni nuuŋ jo taa kaari bo li kwe-e. \v 64 Si fi tɛ̀ nuuŋ lɛ, se tee bɛniiŋ le be gɛɛŋ be ni be kiichi dziŋ nsiiŋ gɛɛŋ bo jo taa, kifɛ tɛ chɛndi baa le bɔɔŋ bee bɛ kintutu gii be dza be gɛɛŋ be yi gwini chee be tuu be ni be tiiti li bɛniiŋ li le, ‘Wu boɔ li kwe-e.’ Ɛ be fɛ lɛ, binsɛɛ bi bee bi dɛɛni yaa bi ŋkosi.” \v 65 Pailɛt se tee li bee le, “Dzɔɔ yɛɛŋ bɛniiŋ bɛ nchi-i nɛɛ be nɛ gɛɛŋ, nɛ tee le be ni be kiichi dziŋ yilu bujɔŋ si nuuŋ be kiichɛ.” \v 66 Nɛɛ lɛ, be se gɛɛŋ be bɔsɛyi be bɛŋɛ fweeŋ wu dziŋ yilu, be fɛ ŋkiki li tɛtɛ chi bɛ tɛ̀ baŋɛ fweeŋ wu dziŋ yilu chɛɛ, be gɛɛ bɛniiŋ bɛ nchi le be ni be kiichi.\f + \fr 27:66 \fr*\ft Ŋkiki wuni tɛ nuuŋ le fɛ le kiiŋ wi ni ka tɛ fe kɛ.\ft*\f* \c 28 \s Jiso bo li kwe-e \r (Mak 16:1-10; Luk 24:1-12; Jɔɔŋ 20:1-10) \p \v 1 Le jobɛ chi bɛshiinshi bɛ chi ka, le butuu ni bu wuuti, nuuŋ jobɛ chi ŋkosi li fuu li, Maariya Madaliŋ bee Maariya wumu wɛ gɛɛŋ le be bichɛ lɛ dziŋ. \v 2 Fi se ka le, nshɛ tɛ̀ dza yi sɛɛsɛ bɛ buŋga, kifɛ nchindaa wu Taa tɛ̀ shee liboo bɛ biiŋgi tɛtɛ chi bɛ tɛ̀ baŋɛ fweeŋ wu dziŋ yɛɛ lu, se shee li chi-i liwe. \v 3 Nchindaa wulu tɛ̀ gii nuuŋ ɛ bushi bwee miɛŋini si dzaaŋ ti lɛɛbi lɛ, ndu yee tɛ̀ nɛŋgi ncherere si kikuŋ. \v 4 Bɛniiŋ bɛ tɛ̀ kiichi dziŋ baa ŋɛŋ lɛ, be chɛŋ ŋge, be kɛɛti ni kikiki, be weyɛ fɛkwiiŋ be gimɛ si gooŋ yi bɛniiŋ. \v 5 Nchindaa wu Nyɔ wulu tee li bukɛɛŋ baa li le, “Kiiŋ nɛ ni nɛ chɛndi kɛ. Ŋkiiɔ le nɛ wɛki baa nuuŋ Jiso wu bɛ tuu bɛ ta li kintaaŋ li. \v 6 Mɛɛŋ yɛ fɛni kɛ, wu bo ɔ li kwe-e kituŋ si tɛ̀ tiiti lɛ. Bɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ fɛ tuu gimi fe. \v 7 Gɛnɛ yɛɛŋ tsɛkɛtsɛkɛ nɛ tee li bɔɔŋ bee bɛ kintutu-u le wu boɔ li kwe-e, le wu tooɔ mbaaŋ limfwe li bee giiŋgi Galilii. Nɛ gii nɛ ŋɛŋ wu le. Yikɛ yɛɛŋ nɛ woo mi nteeɔ beŋ.” \v 8 Bukɛɛŋ baa biee be dza fɛ dziŋ fɛlu tsɛkɛtsɛkɛ jaaŋ nuuŋ bɛ be, se nuuŋ le, be tɛ kɛmɛ kinɛɛtinɛ kinɔŋa, be letini be giiŋgi le be gɛɛŋ be tee li bɔɔŋ bɛ Jiso bɛ kintutu. \v 9 Si bɛ tɛ mɛɛŋ be giiŋgi lɛ, fi ka le Jiso tɛ bikɛ bɛ be, tee li bee le, “Mi n'yɛsɔɔ beŋ.” Be bɛ li wu lichiŋ, be we be kɛmɛ wu li bikaa li, be boŋ wu. \v 10 Jiso se tee li bee le, “Kiiŋ nɛ ni nɛ chɛndi kɛ. Gɛnɛ yɛɛŋ nɛ tee li bɛŋwaanɛŋ le be ni be giiŋgi Galilii ɛ le lɛ be gii be ŋɛŋ mi.” \fig Be ŋɛŋ ɛ bɛ biiŋgi tɛtɛ|alt="They found the stone rolled back" src="cn01850C.tif" size="col" copy="David C. Cook" ref="28:10"\fig* \s Bɛniiŋ bɛ tɛ kiichi dziŋ tee fiee fi tɛ ka \p \v 11 Fɛ bukɛɛŋ baa tɛ dza be giiŋgi lɛ, fi se ka le bɛniiŋ bɛ nchi-i bɛ tɛ kiichi dziŋ baa tɛ dza be gɛɛŋ fɛ kito-oŋ, le be gɛɛŋ be tee fiee fichu fi tɛ ka li bɛte muntofi bɛ nɔŋa bɛ nɔŋa-a. \v 12 Bɛte muntofi bɛlu konchɛ bɛniiŋ bɛ sɛki kwɛɛŋ bee be shee be cho ntaŋ, be nyɛ kwa ŋge li bɛniiŋ bɛ nchi baa, \v 13 be tee li bee le, “Nɛ tiiti li bɛniiŋ li le, bɔɔŋ bee bɛ kintutu bɛ baa butuu be yi gwini chee be gɛɛŋ bɛ chi mfi wu tɛ tuu tɛ liiti. \v 14 Ɛ nɛ tiiti lɛ, ke fi lɛ li bintooŋ bi ŋgɔmina, ɛ wɛki le nyɛ ŋgɛ li be-eŋ, tɛ nachɛ bɛ wu, tɛ tuu le lii beŋ li ŋgɛ-ɛ kɛ.” \v 15 Bɛdɛɛni be fi kwa wulu be fɛ nɛɛ si bɛ tɛ tee li bee lɛ. Binsɛɛ kii le bɛ tɛ yi gwini chi Jiso tɛ saaŋgɛ bi gɛɛŋ li bini bi Bɛjuu lɛ bɛ tiiti nsiŋ bɛ bo bɛŋ. \s Jiso toŋ bɛniiŋ bee li nshɛ chichi \r (Mak 16:14-18; Luk 24:36-49; Jɔɔŋ 20:19-23; Kiŋwaati ki nimɛ-ɛ 1:6-8) \p \v 16 Bɔɔŋ bɛ kintutu bɛ Jiso-o bɛ yoofi ntsɔ mumkpaŋ baa dza be gɛɛŋ Galilii, be yɛɛ li ŋkumɛ wu Jiso tɛ tee be. \v 17 Le be gɛɛŋ be ŋɛŋ wu fe, be guumɛ be boŋ wu. Se nuuŋ le, bamu mɛŋɛ wu. \v 18 Jiso se kiiŋgi bɛ li bee lichiŋ tee li bee le, “Baa wɛŋ nyɛɔ buŋga li mi-i buchu bu liboo mɔɔ bu laaŋkwiiŋ. \v 19 Bɛdɛɛni, gɛnɛ yɛɛŋ li bitoŋ bichu-u, nɛ fɛ bɛniiŋ ni be nuuŋ bɛniiŋ beŋ bɛ kintutu, nɛ ni nɛ lisi be li dzɔɔ, li bukooŋ bu Baa wɛŋ bɛ bu Ŋwaaŋ mɔɔ bu Fiana yi Waaŋ lɛ. \v 20 Nɛ tiifi be le be ni be feti fiee fichu fi ntɛ̀ ntee li be-eŋ. Yikɛ yɛɛŋ nɛ woo, ŋgii ni nuuŋ bɛ beŋ mfi kwi gɛɛŋ bo li mfi wu ntsɛ wu li nshɛ yini-i gii ma.”