\id JAS - Sari \ide UTF-8 \h Jeeŋ \toc1 Kiŋwaati ki Jeeŋ \toc2 Jeeŋ \toc3 Jeŋ \mt2 Kiŋwaati ki \mt1 Jeeŋ \imt1 Fiee fi nuuŋ lɛ Kiŋwaati ki Jeeŋ lɛ kini \ip Kiŋwaati kini ɛ Jeeŋ wu tɛ̀ tsɛɛ li bɛniiŋ bɛ Nyɔ-ɔ bɛchu bɛ tɛ̀ saaŋgɛ kwɛɛŋ kwikwi. Kiŋwaati ki Jeeŋ lɛ kini nyɛɛ bɛntiifɛ ŋge si nuuŋ wi wu Krai ni tsiiŋ lɛ bɛniiŋ li lɛnti. Fiee fi wi wu tsɛɛ kiŋwaati kini lemi ŋge li fi nuuŋ le wi wu Krai ni feti biee nuuŋ bi doonchi le wu gɛɛɔ shéŋ li Nyɔ-ɔ. \iot Bikoo bi biee bi lɛ Kiŋwaati kini-i \io1 1:1 Mbɛɛchɛ \io1 1:2-8 Ŋgɛwu shéŋ li Nyɔ-ɔ bɛ bufii bu dzɛti fɛ Nyɔ \io1 1:9-11 Kifoo bɛ bulofu \io1 1:12-18 Mɔnchɛ bɛ biee bi teeki bɛniiŋ \io1 1:19-27 Ŋ'wowu bɛ mfɛru \io1 2:1-13 Kiiŋ wi ni doonchi kimfɛɛfɛ kɛ \io1 2:14-26 Ŋgɛwu shéŋ li Nyɔ-ɔ bɛ kiŋge ki Shaaŋ \io1 3:1-18 Wi wu Krai bɛ nimi chee \io1 4:1–5:6 Wi wu Krai bɛ nshɛ yini \io1 5:7-20 Bɛntiifɛ bɛ chichi chichi \c 1 \p \v 1 Kiŋwaati kini ɛ mi Jeeŋ ŋwanɛ nimɛ wu Nyɔ bɛ Taa Jiso Krai wu tsɛɛ. Mi tsɛɛɔ li bini bi bɛniiŋ bɛ Nyɔ-ɔ bi yoofi ntsɔ bifɛ bi saaŋgɛ li nshɛ chichi. N'yɛɛshɔɔ li be-eŋ. \f + \fr 1:1 \fr*\ft Bini bi bɛniiŋ bɛ Nyɔ-ɔ bɛniiŋ bamu beechi le ɛ Bɛjuu bɛ tɛ gɛɛ shéŋ li Jiso Krai, bɛ saaŋgɛ be tsiiŋ li bitoŋ bimu.\ft*\f* \s Ŋgɛwu shéŋ li Nyɔ-ɔ bɛ ŋkɛmɛ bufii \p \v 2 Bɛŋwaanɛŋ, ɛ mɔnchɛ bɛɛ lɛ beŋ lɛ dzé lɛ dzé, nɛ dzɔ le ɛ bujɔŋ. \v 3 Ntiitɔɔ lɛ kifɛ nɛ kii baa le si nɛ kɛti li mɔnchɛ-ɛ linti ni, nɛ mɛɛŋ nɛ giki nɛɛ shéŋ li Nyɔ-ɔ, nɛ kɛɛ shéŋ yi kanɛ ŋge. \v 4 Nɛ kɛndi shéŋ lɛ nsiiŋ nɛ gɛɛŋ nɛ mɛɛshi, ke nɛ se ni nɛ nuuŋ bɛniiŋ bɛ ta be kɔchɛ, bɛ fuki yɛ fiee kɛ. \p \v 5 Ɛ wi wumu li be-eŋ fuki bufii bu nuuŋ bu Nyɔ-ɔ, lɛkɛ nuuŋ li Nyɔ-ɔ yi se nyɛ wu. Ɛ Nyɔ yi ti nyɛɛ li wi kwikwi bɛ shéŋ chichi ŋ'wamɛ wi nsiŋ. \v 6 Se nuuŋ le, ɛ wi lɛki li Nyɔ-ɔ, mwɛ leŋ nɛɛ bɛ Nyɔ shéŋ yi mumkpaŋ, wu mɛŋɛ kɛ. Nɛ kɛɛ le wi wu mɛŋini nuuŋ si dzɔɔ yi nyɔŋa yi mbaandze kundi yi nduŋgi yi biki lɛ wu giiŋgi le. \v 7 Kiiŋ wi si wɛɛ ni beechi le nuuŋ lɛkɛ fiee li Nyɔ li kɛmɛ kɛ. \v 8 Wɛɛ wi kɛmɔɔ shéŋ fiɛɛtu, fiindi li fiee fichu fi feti. \s Bɛniiŋ bɛ kifoo lɛ bee bɛ biee lɛ \p \v 9 Wi wu kimbeenchɛ wu kifoo ni wuki bujɔŋ le Nyɔ yɛɛki yɛ wu, \v 10 wi wu kwa ni wuki bujɔŋ le Nyɔ shiiki yɛ wu, kifɛ gii naa gɛɛŋ shɛ kwa wee nɛɛ si flaaba ti yeŋgi li kitɔɔ li tuu dza kɛɛri. \v 11 Si jobɛ ti tɛti ɛ chi bɛchi mbanu, chi soŋ kitɔɔ ki wɔɔbɛ, flaaba wu nuuŋ li ki-i kɛɛri, bujɔɔŋ bu ki-i se ma, ɛ nɛɛ lɛ si wi wu deŋgi kuŋgi kwa gii naa gɛɛŋ. \s Mɔnchɛ bɛ biee bi teeki bɛniiŋ \p \v 12 Kinɛɛtinɛ ŋge kɛɛ ki wi wu kɛndi shéŋ mfi wu mɔnchɛ bɛ lɛ wu-u, kifɛ mfi wu lemi tɛɛmi, bɛ gii naa bɛ beeŋ wu gwini chi nuuŋ ntsɛ wu kimakɛ wu Nyɔ kaachɛ li wi kwikwi wu kɔŋgisi wu lu. \v 13 Fɛ fiee mɔnchi wi le fɛ bubiɛɛ, mwɛ wu tuu kɛ le tee le ɛ Nyɔ yi mɔnchi wu kɛ, kifɛ fiee nuuŋ tɛ̀ naa mɔŋ Nyɔ le yi fɛ bubiɛɛ kɛ, Nyɔ se ti teeki yɛ wi kɛ. \v 14 Fiee fi ti teeki wi lɛ, nuuŋ biee bibifi bi kɛmi ŋgeeŋ li bi-i, mfi wu bi chee wu bi liiŋ wu, \v 15 bi fɛ kiŋge kini fwee, ki biɛ bibifi, ɛ bibifi tuu bi ta bi kɔchɛ, bi biɛ nuuŋ kwe. \p \v 16 Bɛŋwaanɛŋ bɛ nuuŋ shéŋ yɛŋ, kiiŋ nɛ ni nɛ yɛŋgi bɛ yi yinɛ kɛ. \v 17 Biee bichu bi dzɔɔŋ bɛ nyá chi yi dzɔɔŋ yi gɛɛŋ yi mɛɛshi, bi dzɛti nuuŋ liboo fɛ Nyɔ-ɔ, Te Ntɔmu wu biee bichu bi nyɛɛ kiŋ'wofu. Nyɔ ti fikisi yɛ si kinjiinjii ti fikisi bintsii kɛ. \v 18 Ɛ yi yi tɛ̀ tsaa bee yi nyɛ bee jɛ yi nuuŋ chɛɛŋ yi nyɛɛ ntsɛ wu fwɛŋ, le tɛ ni tɛ nuuŋ fiee fi ŋkosi fi tɛ̀ tsaa le fi ni fi gbɛŋgi fi nuuŋ fiee lɛ biee bichu bi tɛ̀ tɔ-ɔŋ lɛnti. \s Ŋ'wowu jɛ yi Nyɔ bɛ mfɛru si yi wɛki \p \v 19 Bɛŋwaanɛŋ bɛ nuuŋ shéŋ yɛŋ, nɛ kɛɛ le wi kwikwi kɛmi le ni nuuŋ tsɛkɛ li nyɛ bintooŋ li fiee li, dzeti mfi bɛ n'yɔru, dzeti mfi bɛ shéŋ yi ŋamiŋami, \v 20 kifɛ wi wu dzeti shéŋ ti feti yɛ fiee fi tsaaŋ fi Nyɔ kɔŋgisi kɛ. \v 21 Fi se fiɛɛ le, nɛ chinɛ li ntsɛ wu nyɛ-ɛŋ mɔɔ kikoo ki tɛɛmi, nɛ shiiki yi yinɛ, nɛ fi jɛ yi Nyɔ yi bɛ gɛɛ li shéŋ yinɛ-ɛ. Jɛ yini nuuŋ yi soo fiana yinɛ. \p \v 22 Kiiŋ nɛ ni nɛ yɛŋgi bɛ yih yinɛ le nɛ ni nɛ wuki li jɛ yi Nyɔ kwaa kɛ. Nɛ feti nɛɛ si yi tiiti. \v 23 Wi wu wuki nɛɛ jɛ yi Nyɔ tɛ fɛ si yi tiiti kɛ, wɛ si wi wu bichɛ bushi bwee lɛ miadɔŋ, \v 24 si wu bichi lɛ, bɛɛti dzaa, biee daayɛ fefe si mbosɛ yee bee yi nuuŋ. \v 25 Se nuuŋ le, wi wu gbɛŋgi bichi lɛ nchi wu banchi bɛnchi bɛchu tuu busi tɛ bɛniiŋ li bumfa-a, lemi li bee mfi kwi, tɛ daayɛ fiee fi wuki be tiiti wu kɛ, feti si yi tiiti, Nyɔ gii yi tiiŋ mwɛ li fiee fichu fi feti. \p \v 26 Ɛ wi teenyi yi yee le mwɛ gbɛŋgɔɔ nuuŋ wi wu kimbeenchɛ, ŋkɛmɛ li nimi chee li nsiŋ, kɛ yɛŋgɔɔ bɛ yi yee, kɛ fiee fi teenyi yi yee le ɛ wu wi wu kimbeenchɛ nuuŋ li yee li. \v 27 Kimbeenchɛ ki Nyɔ Baa wusɛŋ ŋiŋgi le ki kɔchɛ ki tuu ki wuuti lɛ wuu lii, nuuŋ ki wi wu bichi lɛ bɔɔŋ bɛɛŋku-u mɔɔ lɛ bukɛɛŋ bɛɛŋku-u li bɛŋgɛ bɛ bee. Tuu nuuŋ tɛ wi wu dzɔɔ mfi bɛ yi yee kii biee bi li nshɛ yini ni liibi wu. \c 2 \s Kiiŋ nɛ ni nɛ doonchi chi chi kɛ \p \v 1 Bɛŋwaanɛŋ, si nɛ gɛɛ shéŋ li Taa wu tɛɛbeŋ wu Jiso Krai wu nuuŋ Taa wu bunɔŋa lɛ, kiiŋ nɛ ni nɛ doonchi chi chi kɛ. \v 2 Ntiitɔɔ lɛ kifɛ bɛniiŋ bɛfɛ nuuŋ be dza be lɛ li yih yinɛ yi kinshewu, wumu lii ndu yi dzeeŋ, tuu lii munchi mu tɛɛmi kwaa, wumu nuuŋ fiee wi wu kifoo, wu lii ndu yi shaanshɛ. \v 3 Nɛ se dza nɛ tee li wi wu kifoo wɛɛ le, “Lemɛ fe yɛ,” mɔɔ nuuŋ le, “Bɛ ɔ shee fɛkwiiŋ fɛni li nshɛ-ɛ,” Nɛ se nyɛ bufii nuuŋ li wi wu chuumɛ yi wɛ-ɛ, nɛ tee li wuu le, “Bɛ ɔ shee fɛni wi wu nyɔŋa.” \v 4 Ɛ nɛ dza nɛ fɛ lɛ, kɛ nɛ mɛɛŋ baa ki to kɛ bɛniiŋ bɛ sondini bɛnsa bɛ shéŋ yi tii ni? Mɔɔ fini doonchi fiɛɛ le nɛ kɛmi baa chi chi lɛ be-eŋ lɛnti nɛɛ ni? \p \v 5 Bɛŋwaanɛŋ bɛ nuuŋ shéŋ yɛŋ, yikɛ yɛŋ nɛ woo, ɛ nɛɛ bɛniiŋ bɛ kifoo lɛ bɛ laaŋkwiiŋ bɛ Nyɔ tsaa le be gbɛɛŋ be kɛmɛ kimbeenchɛ ki yisɛ ni? Ɛ nɛɛ be bɛ Nyɔ gii yi nyɛ be kintsii lɛ bumfɔŋ bwee li lɛnti bu tɛ̀ kaachɛ wi kwikwi wu kɔŋgisi wu ni? \v 6 Se nuuŋ le, nɛ dzɛti finɛ nɛ tuu nɛ nyɛɛ wi wu kifoo buya lɛ yini dze, nɛ ŋiŋgi tɛ nuuŋ wi wu kwa. Bɛniiŋ bɛ michi be shiiti li yi yinɛ-ɛ be chiiti beŋ be giiŋgi bɛ beŋ li yi-ih yi bɛnsa nuuŋ baŋ? Ɛ nɛɛ bɛniiŋ bɛ kwa-a ni? \v 7 Ɛ nɛɛ be bɛ yeti jɛ́ yi bifi kii chuŋɛ bukooŋ bu kɛmi ŋguŋu bu bɛchoŋ beŋ lu bwɛɛ ni? \p \v 8 Gbɛɛnɛ yɛɛŋ nɛ ni nɛ giki nchi wu Mfɔŋ wu Nyɔ wu nuuŋ lɛ kiŋwaati kee li. Nchi wuni wɛ le, \q1 “Ɔ kɔŋgisi wi wu nuuŋ li wɛɛ lichiŋ sɔɔ kɔŋgisi yi ya.” \m Ɛ nɛ feti lɛ, kɛ nɛ feti baa bujɔŋ. \v 9 Se nuuŋ le, ɛ nɛ doonchi chi chi, kɛ ɛ bibifi bi nɛ feti, kɛ nɛ bondɛ baa nchi wu kɔɔ beŋ. \v 10 Nɛ kɛɛ le ɛ wi kichi bɛnchi bɛ Nyɔ-ɔ bɛchu, ɛ wu bondɛ mumkpaŋ, kɛ wu bondɔɔ bɛchu. \v 11 Fi se fiɛɛ lɛ, kifɛ Nyɔ tɛ̀ tee le, \q1 “Kiiŋ kwɛɛ wi kɛ nyumɛ wi giiŋ bɛ kwɛɛ wi kɛ nyumɛ wi kɛ,” \m ɛ nɛɛ yih yi tɛ̀ tee le, \q1 “Kiiŋ ɔ ni wo wi kɛ.” \m Ɔɔ mɛɛŋ ki giiŋ bɛ kwɛɛ wi kɛ nyumɛ wi kɛ, ɔɔ tuu ɔ wo wi, kɛ ɔ bondɔɔ nɛɛ nchi wu Nyɔ. \v 12 Nɛɛlɛ, nɛ tiiti nɛ feti biee si bɛniiŋ bɛ Nyɔ gii naa yi saa be biki nchi wu busi bɛniiŋ li bumfa-a. \v 13 Nɛ ni nɛ kii le Nyɔ gii ke yi sɛki nsa, yi tɛ̀ kɔɔ nshiiŋ li wi wu tɛ̀ mɛɛŋ ki kɔɔ kɛ nshiiŋ li wi wumu kɛ. Se nuuŋ le, wi wu keeti nshiiŋ li wi wumu gii naa bo li nsa-a. \s Fiee fi doonchi le wi gɛɛɔ shéŋ // li Nyɔ-ɔ nuuŋ kiŋge kee ki shaaŋ \p \v 14 Bɛŋwaanɛŋ, ɛ wi dza tiiti le wu gɛɛɔ shéŋ li Nyɔ-ɔ, kiŋge kee doonchi yɛ lɛ kɛ, fiɛɛ gii fi fi wu la? Shéŋ yi wu gɛɛ nuuŋ yi soo wu ni? \v 15 Bɛ dzɔɔ le, ɛ ŋwaana wu nyuŋ kɛ wu kwɛɛŋ dza fuki ndú mɔɔ biee bijɛ jo chichi, \v 16 ɛ wu bɛ lɛ wɛ-ɛ, ɔ tee li wuu le, “Nyɔ tiiŋ mwɛ li wɛ-ɛ, ɔ kɛmɛ ndú bɛ biee bijɛ.” Ɔɔ tee lɛ kwaa, wɛ nyɛ wu biee bi wɛki nsiŋ, fiɛɛ se fi wu la? \v 17 Nɛ mɛɛŋ baa ki ŋɛŋ kɛ le ɛ wi tiiti le wu gɛɛɔ shéŋ li Nyɔ-ɔ, kiŋge kee ndoonchɛ lɛ nsiŋ, kɛ shéŋ yi wu gɛɛ kwaa yɛɛ li yee li ni? \p \v 18 Wi wumu nuuŋ dza tee le, fi wi wumu nuuŋ le wu gɛɛɔ shéŋ li Nyɔ-ɔ, fi wi wumu nuuŋ le ni feti nuuŋ kiŋge ki shaaŋ. Nse ntiitɔɔ le doonchɛ si wi nuuŋ gɛɛ shéŋ li Nyɔ-ɔ kiŋge kee nuuŋ yɛ ki shaaŋ kɛ, ŋgii ndoonchɛ wu si mi ŋgɛɛɔ shéŋ li Nyɔ-ɔ nuuŋ li kiŋge keŋ ki shaaŋ li. \v 19 Ɛ wi beŋ le Nyɔ nuuŋ mumkpaŋ, kɛ fi fiɛɛ bujɔŋ. Mɔɔ, bɛnchindaa bɛ Kiŋkundi-i beenchi baa nɛɛlɛ be se chɛndi, be kɛɛti. \v 20 Wɛɛ wi ɛ kibere. Wɛki le ndoonchɛ le ɛ wi gɛɛ shéŋ li Nyɔ-ɔ mfɛru nsiŋ, kɛ fi fiɛɛ yee nɛɛ ni? \v 21 Mɔɔ fiee fi tɛ̀ fɛ Nyɔ se ŋɛŋ le Abrahaŋ wu baa wusɛŋ kɔchɔɔ wi we tɛ̀ nuuŋ kiŋge kee ki shaaŋ ni? Tɛ̀ dzɔ ŋwani wu Adzi, giiki li taantaa chi muntofi le fɛ muntofi lu li Nyɔ-ɔ. \v 22 Nɛ mɛɛŋ ki ŋɛŋ kɛ le shéŋ yi tɛ̀ gɛɛ li Nyɔ-ɔ bɛ kiŋge kee ki shaaŋ tɛ̀ deŋgi kikaa kimumkpaŋ ni? Kiŋge kee ki shaaŋ tɛ̀ doonchɛ le shéŋ yi tɛ̀ gɛɛ li Nyɔ-ɔ tɛ̀ nuuŋ ɛ yi yisɛ. \v 23 Fi se kɔchɛ si bɛ tɛ̀ tsɛɛ lɛ kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ ki tiiti le, \q1 “Abrahaŋ tɛ̀ gɛɛ shéŋ li Nyɔ-ɔ, \q1 kii lɛ, Nyɔ se ŋɛŋ le wɛ nuuŋ wi wu tsaaŋ.” \p Bɛ se tuu bɛ teenyi wu le sinɛŋ Nyɔ. \v 24 Nɛ tuu nɛ ŋɛŋ le fiee fi ti feti Nyɔ se ŋɛŋ le wi kɔchɔɔ wi we nuuŋ kiŋge kee ki shaaŋ, nuuŋ yɛ shéŋ yi wi gɛɛ li Nyɔ-ɔ kwaa kɛ. \p \v 25 Fi fiɛɛ yɛɛŋ si Lahab wu tɛ̀ nuuŋ kinjikwiiŋ tɛ̀ nuuŋ. Fiee fi tɛ fɛ Nyɔ se ŋɛŋ le wu kɔchɔɔ wi we tɛ nuuŋ kiŋge kee ki shaaŋ. Tɛ̀ fi bɛntoŋkii bɛ Isɛlɛɛ li wuu yi, se doonchɛ be dze yimi yi jetɛ le be wɛɛŋ be to lijiŋ lɛ yi-i. \v 26 Fi se fiɛɛ le, nɛɛ si fiana ti chiiŋgi li nyaŋ yi bwi-iŋ yi to fiee fi kwi lɛ, ɛ lɛ si fi fiɛɛ nɛɛ bɛ wi wu giki shéŋ li Nyɔ-ɔ mfɛru nimɛ chi shaaŋ nsiŋ kɛ wɛ fiee fi kwi. \c 3 \s Wi dzɔɔ mfi bɛ nimi chee \p \v 1 Bɛŋwaanɛŋ, kiiŋ beŋ ŋge nɛ ni nɛ wɛki le nɛ ni nɛ nuuŋ bɛniiŋ bɛ ntiifɛ-ɛ kɛ. Mɔɔ nɛ kii baa bujɔŋ le bɛniiŋ bɛ ntiifɛ-ɛ, wu be wu nsa, bɛ gii bɛ bɔsɛyi bɛ taa le ŋge ni? \v 2 Fi fiɛɛ nuuŋ chɛɛŋ le bee bɛchu tɛ tɛndi ŋge. Se nuuŋ le, ɛ wi nuuŋ lu wu ti tɛndi yɛ li n'yɔru we-e kɛ, kɛ wɛɛ wi kɔchɔɔ wu gɛɛŋ wu mɛɛshi, tuu kii tɛ ŋkiichɛ yi yee chichi. \v 3 Tɛ̀ ti dzeti ncha tɛ lii kikuŋ lɛwa le tɛ fɛ ki ni ki wuki bee. Tɛ se fikisi ki, ki giiŋgi si tɛ wɛki. \fig Ncha lɛ kiku-uŋ lɛwa|alt="Bits in a horseʼs mouth" src="hk00029c.tif" size="col" copy="Horace Knowles" ref="3:3"\fig* \v 4 Ŋɛŋgɛ yɛɛŋ tɛ si yih yi li dzɔɔ ti nuuŋ. Yi gbɛɛŋ yi ko nɛɛ ŋge, mbaandze wu tɛɛmi se chiindi yi. Se nuuŋ le, fiee fi wi ti kundi yih yi li dzɔɔ lu, yi se giiŋgi si wɛki, ti nuuŋ nɛɛ ni niiŋ kwaa. \v 5 Fi fiɛɛ nɛɛ lɛ si nimi ti nuuŋ. Chi nuuŋ nɛɛ fiee fi niiŋ li wi-i bwiŋ. Se nuuŋ le chi ti tiiti biee bi kintsakisɛ yi ŋge. \p Mɔɔ nɛ kii baa si wi bɛɛ fɛ wu munchi lɛ kɔ ni kpa, wu duuri kikɔ fɛkwiiŋ kichu nɛɛ ni? \v 6 Nimi nuuŋ kikachɛ ki li wi bwiŋ lɛnti lɛ bikachu bichu li biee bibifi bi laaŋwe bichu banchɛ li chi-i, chi lɛɛndi chi bifisi yí yi wi chichi. Nimi ti kuki wi wu se bifisi ntsɛ wu wi kwikwi. Wi wuni nuuŋ wu nimi ti dzeti fɛ wi wu nyɔŋa-a. \v 7 Bɛniiŋ nuuŋ be kiichɛ bini bi nyá-aŋ bichu yi ni yi wuki be. Be se kiichɛ baa nyáŋ yi libuka bɛ muniiŋ mɔɔ nyáŋ yi kɛɛndi bɛ yi li dzɔɔ. \v 8 Se nuuŋ le, wi gbɛŋgi yɛ nuuŋ lu wu nuuŋ kiichɛ nimi kɛ. Nimi ti gbɛŋgi chi wɛsini bɛ n'yɔru wu bifi, chi yisɛ bɛ bibifi, bi nuuŋ bɛ nsɔɔŋ yi nuuŋ yi wo wi. \v 9 Ɛ nɛɛ nimi chini chi tɛɛbeŋ ti yokisi Taa wu Baa wusɛŋ lu, se tuu nuuŋ nɛɛ chi, chi tɛɛbeŋ leti bɛniiŋ lu, ɛ bɛniiŋ bani nuuŋ ntɔmu wu Nyɔ be bosini yi. \v 10 Kimfimɛ kimumkpaŋ se busi yɔɔnchɛ ki tuu ki leti kpɛ. Bɛŋwaanɛŋ, fi kɛmi yɛ le fi nuuŋ lɛ kɛ. \v 11 Dzɔɔ yi wuuti bɛ kilebɛ nuuŋ yi bo lɛ ntuuŋ wu mumkpaŋ ni? \v 12 Bɛŋwaanɛŋ, nuuŋ fimbi woŋ li feri-i ni? Mɔɔ nuuŋ tɔri woŋ li fimbi-i le? Bɛdɛɛni kimfimɛ ki dzɔɔ yi yiki-i nuuŋ tɛ buu dzɔɔ yi dzeeŋ kɛ. \s Bufii bu dzɛti liboo \p \v 13 Ɛ noo li beŋ linti wu kweŋgi le nuuŋ wi wu bufii tuu kii mɔɔ biee? Mwɛ doonchɛ yi yee li ntsɛ we wu dzeeŋ bɛ kiŋge kee ki shaaŋ ki feti tɛ̀ tsaaki yi kɛɛ, si wi wu bufii ti nuuŋ. \v 14 Se nuuŋ le, ɛ wi fuuti bɛ kin'yɛɛ shéŋ mɔɔ ntsi lɛ wuu shéŋ, wu tsaaki kɛ yi le wɛ bɛ bufii kɛ. Ɛ feti lɛ, kɛ fɛŋgɔɔ chɛɛŋ. \v 15 Ŋwaani bwɛɛ bufii nuuŋ yɛ bu liboo kɛ. Buni nuuŋ bu li nshɛ, bu nuuŋ bu wiwoŋ, tuu nuuŋ bu Kiŋkundi-i. \v 16 Nɛ kɛɛ le mɔɔ nuuŋ fɛŋ fɛ bɛniiŋ kɛmi kin'yɛɛ shéŋ bɛ ntsi le, biee ti shaanshi fe bu shaanshɛ. Be gii be ni be feti ŋwaani biee bibifi bichu. \v 17 Se nuuŋ le, wi wu kɛmi bufii bu dzɛti liboo kɛmi le saa ni wuuti, kɔŋgisi mbɛɛŋgii tuu nuuŋ nyɛɛkii, nyɛɛ tɛ bintooŋ li wi wumu, nuuŋ ɛ wu yisɛ bɛ nshiiŋ mɔɔ kiŋge ki dzeeŋ, tɛ̀ doonchɛ chichi chichi kɛ, tɛ̀ kɛmɛ jɛ́ fiɛɛtu kɛ. \v 18 Bɛdɛɛni bɛniiŋ bɛ nuuŋ mbɛɛŋgii, be tɔyi ŋgɔ yih yi mbɛɛŋgii, ŋ'wechɛ se nuuŋ ntsɛ wu tsaaŋ. \c 4 \s Kiŋkɔŋgisɛ ki biee bi li nshɛ yini ti bifisi wi wu Nyɔ-ɔ \p \v 1 Fiee fi dzɛti fi bɛɛ bɛ ŋkweŋɛ mɔɔ bugwe lɛ beŋ lɛnti nuuŋ la? Ɛ nɛɛ kiŋkɔŋgisɛ ki biee bi yi yinɛ wɛki bi fuuti li shéŋ yinɛ ni? \v 2 Mfi wu nɛ wɛki fiee, ɛ nɛ mɛɛŋ ki kɛmɛ kɛ nɛ wɛki le nɛ wo wi nɛ se kɛmɛ. Ɛ nɛ ti buushi lii li fiee li, ɛ fi foo, nɛ se bɛchi ŋkweŋɛ, nɛ gwii. Fiee fi feti nɛ tɛ kɛmɛ biee bini kɛ nuuŋ kifɛ nɛ lɛki yɛ li Nyɔ-ɔ kɛ. \v 3 Ɛ nɛ tuu lɛki lɔɔ, nɛ tɛ kɛmɛ kɛ, kifɛ nɛ lɛki yɛ bɛ bɛmbeechɛ bɛ shaaŋ kɛ. Nɛ lɛki biee nuuŋ le nɛ fɛ biee bi yi yinɛ wɛki li bi. \v 4 Nɛ gbɛŋgi baa nɛ nuuŋ si bɛniiŋ bɛ chinɛ bukɛɛŋ kɛ buniŋ bɛ bee be jii nuuŋ bukwɛɛ. Nɛ kii yɛ le ɛ wi shi nsaŋ bɛ nshɛ yini, kɛ wu toɔ wi wu mbani li Nyɔ-ɔ kɛ ni? Nɛɛ lɛ, nɛ kɛɛ le mɔɔ nuuŋ noo wu tsaa nuuŋ le kɔɔ nsaŋ bɛ nshɛ yini le, kɛ mwɛ toɔ wi wu mbani li Nyɔ-ɔ kituŋ. \v 5 Fi geeŋ nɛ se beechi le fiee fi bɛ tɛ̀ tsɛɛ lɛ kiŋwaati ki Nyɔ nuuŋ yee? Bɛ tɛ̀ tsɛɛ le, “Nyɔ kɛmi ŋgeeŋ, yi dii ŋge li fiana yi tɛ̀ gɛɛ le yi ni yi nuuŋ li yi yisɛŋ.”\f + \fr 4:5 \fr*\ft Fiana yi Nyɔ gɛɛ li yi yisɛŋ kɛmi geeŋ, yi dii li kinɔŋa le tɛ ni tɛ lemi mkpaaŋ bɛ Nyɔ.\ft*\f* \v 6 Nyɔ fii yɛ nɛɛ tɛɛbeŋ ŋge. Fiɛɛ fiee fi bɛ tsɛɛ lɛ kiŋwaati ki Nyɔ-ɔ le, \q1 “Nyɔ shikisi bɛniiŋ bɛ yɛkisi yi yibe, \q1 se nuuŋ le, yi yokisi bɛniiŋ bɛ shikisi yi yibe.” \p \v 7 Nɛɛ lɛ, nyɛ yɛɛŋ bikoo binɛ li Nyɔ-ɔ, nɛ taaŋ muŋaŋa bɛ kiŋkundi ki se kifi lɛ benɛ jiŋ. \v 8 Bɛ yɛɛŋ li Nyɔ-ɔ lichiŋ, yi se bɛ tɛ li be-eŋ lichiŋ. Beŋ bɛniiŋ bɛ bifi, buushɛ yɛɛŋ tsaŋ fɛ biee bibifi, nɛ tsootsɛ shéŋ yinɛ beŋ bɛ lemi bɛ shéŋ fiɛɛtu li Nyɔ-ɔ. \v 9 Nɛ nuuŋ yɛɛŋ bɛ nshiiŋ, nɛ ni nɛ dii nɛ shikisi musu ni wɔwɔwɔ. Nɛ chikɛ yɛɛŋ bɛ chike, nɛ ni nɛ dii nuuŋ kwe, nɛ chikɛ bɛ bujɔŋ bu nɛ wuki, nɛ sɔ nuuŋ bikoo bɛ nsewu. \v 10 Nɛ shiiki bikoo binɛ lɛ Nyɔ lii, yi se tsaaki beŋ liwe. \s Kiiŋ wi ni sɛki ŋwaani kɛ \p \v 11 Bɛŋwaanɛŋ, kiiŋ wi ni tiiti jɛ́ yi bifi kii ŋwaani kɛ. Ɛ wi tiiti jɛ́ yi bifi kii ŋwaani kɛ le ni sɛki kiŋge ki ŋwaani-i, kɛ tiitɔɔ jɛ́ yi bifi nuuŋ kii nchi wu Nyɔ tuu sɛki nchi wulu. Ɛ wi sɛki nchi wu Nyɔ, kɛ mɛɛŋ yɛ wi wu kichi nchi kɛ. Wɛɛ wi to ɔ wi wu sɛki nchi wulu busawu.\f + \fr 4:11 \fr*\ft Nchi wuni nuuŋ ni nuuŋ wu tiiti le, “Ɔ kɔŋgisi wi wu nuuŋ li wɛ lichiŋ si ɔ kɔŋgisi yi ya.”\ft*\f* \v 12 Wi wu nyɛɛ nchi tuu sondini bɛnsa bɛ bɛniiŋ lɛ nuuŋ nɛɛ mumkpaŋ. Ɛ wu kwaa wu nuuŋ soo wi kɛ lɛɛ wi. Ɔ nuuŋ noo wu sɛki wi wumu? \s Kiiŋ nɛ ni nɛ tsakisi yi kɛ \p \v 13 Yikɛ yɛɛŋ nɛ woo, beŋ nɛ dzɛti nɛ kweŋgi le, “Bɛŋ mɔɔ kɛ fwaa tɛ gii tɛ gɛɛŋ kini kitoŋ kɛ kɛɛ, tɛ tsi le li kiya kimbiri, tɛ fɛ waŋ, tɛ kɛmɛ mbeŋ.” \v 14 Nɛ ti tiiti lɛ nɛ kii fiee fi nuuŋ fi bo fi ka fwaa ni? Nɛ kii fiee fi nuuŋ ntsɛ wunɛ ni? Ntsɛ wunɛ wɛ si kibuumɛ ki bɛ bɛɛ ɛ bɛ ŋɛŋ ɛ ki ŋɔɔnɛ niiŋ, ki laayɛ. \v 15 Fiee fi bee nuuŋ nɛ tiiti nuuŋ le, “Ɛ Taa beŋ le tɛ nuuŋ lu, tɛ fɛ fini, kɛ fiɛɛ.” \v 16 Se nuuŋ le, nɛ dzɛti finɛ nɛ tuu nɛ tsakisi yi, nɛ juti bɛŋkondi. Nɛ kɛɛ le yih yi tsakisɛ lɛ nuuŋ bubiɛɛ. \v 17 Bɛdɛɛni, ɛ wi kii fiee fi dzeeŋ fi kɛmi le fɛ, wu se ba mfɛru nsiŋ, kɛ wu fɛɔ bibifi. \c 5 \s Bɛniiŋ bɛ biee lɛ ni be dzeti mfi \p \v 1 Bɛniiŋ bɛ biee lɛ, yikɛ yɛŋ nɛ woo fiee fi ntiiti. Nɛ dii yɛŋ, nɛ wɛndi kwe kii ŋgɛ wu gii bɛ lɛ be-eŋ. \v 2 Bulofu bunɛ fɔ bwɛɛ kituŋ, shee kaaŋ yɛɛ ndú yinɛ. \v 3 Maŋgere jiɔ biee binɛ bi kwa kituŋ. Maŋgere wuni gii naa doonchɛ ntsɛ wunɛ wu kin'yɛrisɛ lii tuu ji yi yinɛ si wi. Yi yɛɛ nuuŋ jo yi kimɛrisɛ, nɛ se banchi baa nuuŋ bu kwa-a. \v 4 Bichɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ, nɛ yɛɛŋ baa bɛ bɛniiŋ bɛ nindi yɛ yinɛ. Be weri baa biee binɛ nɛ se faaŋ be nsomfu, be dii. Be de baa, Taa Nyɔ wu kɛmi Buŋga Buchu woo kwe yibe. \v 5 Nɛ tsi baa laaŋkwiiŋ kituŋ nɛ jii kikuuŋ kinɛ si yih yinɛ kɔŋgisi. Nɛ ji baa biee nɛ bo teeŋ si binsɔ bi nyáŋ bi tɛŋgi jobɛ chi bɛ gii naa bɛ sɛɛ bi. \v 6 Nɛ beeŋ baa bikaa lɛ bɛniiŋ jiŋ be lɛ li ŋgɛ-ɛ. Nɛ woyɛ bɛniiŋ, be nchɔru fiee nsiŋ, nuuŋ bɛniiŋ bɛ nuuŋ tɛ yaa beŋ kɛ. \s Bɛniiŋ bɛ Nyɔ-ɔ ni be kɛndi shéŋ \p \v 7 Bɛŋwaanɛŋ, fi fiɛɛ le nɛ ni nɛ kɛndi shéŋ nsiiŋ gɛɛŋ bo mfi wu Taa gii naa kaari bɛ. Bichɛ yɛɛŋ nɛ ŋɛŋ si bɛniiŋ bɛ ti nindi yɛ́h ti gbɛŋgi be kɛndi shéŋ nsiiŋ gɛɛŋ bo mfi wu be wechi bijinɛ bi dzeeŋ li yɛ́h yi bee. Be ti tɛŋgi dzaaŋ nsiiŋ yi we be se tɔyi biee, be tuu be taaŋ nsiiŋ bi bɛ bi ta. \v 8 Nɛ nuuŋ nɛɛ nyɛɛkii lɛ. Nɛ lemi yɛŋ nɛɛ mkpaaŋ kifɛ mfi wu Taa bɛɛɔ tsɛkɛ tsɛkɛ. \p \v 9 Bɛŋwaanɛŋ, kiiŋ wi ni ŋunyi ŋwaani kɛ. Wi wu ŋunyi ŋwaani gii kɛmɛ nsa. Wi wu gii ni sondini bɛnsa wɛ fweeŋ kituŋ. \v 10 Bɛŋwaanɛŋ dzɔɔ yɛɛŋ mbosɛ li bɛntomfɔŋ bɛ Nyɔ-ɔ bɛ tɛ̀ shiiŋ be yeti li bɛniiŋ li li bukooŋ bu Taa lɛ. Be tɛ̀ ŋɛŋ bɛŋgɛ, be kɛndi nɛɛ shéŋ. \v 11 Tɛɛbeŋ ŋɛŋ baa le bɛniiŋ bɛchu bɛ tɛ̀ kaŋ shéŋ be gɛɛŋ be mɛɛshi, Taa tɛ̀ tiiŋ mwɛ li bee. Nɛ woo baa kii Jɔb si tɛ̀ kaŋ shéŋ gɛɛŋ mɛɛshi, nɛ tuu nɛ woo tɛ si Taa tɛ̀ fiiki ŋgɛ we to bujɔɔŋ. Taa tɛ̀ fɛ lɛ, kifɛ ti kɛmi shéŋ yi dzeeŋ li bɛniiŋ li, keeti tɛ nshiiŋ li bee. \p \v 12 Bɛŋwaanɛŋ, fiee fi yɛki biee bichu nuuŋ le, ɛ wi tiiti fiee, wu fɛ kɛ nchininɛ kɛ dududu, kɛ le chini li nshɛ yi Nyɔ-ɔ, kɛ li nshɛ, kɛ li bukooŋ bu fiee fi la le. Ɛ wi beŋ fiee le, “Iiŋ,” fi ba si fi nuuŋ. Ɛ wu faaŋ le, “Wohoo,” Fi ba si fi nuuŋ. Ɛ nɛ feti lɛ, Nyɔ tɛ tuu le yi lii wi li ŋgɛ-ɛ kɛ. \s Nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ bɛ kimbeenchɛ fii lɔɔ \p \v 13 Ɛ wi wu nɛ wumu ŋiŋgi ŋgɛ, mwɛ lɛkɛ li Nyɔ-ɔ. Ɛ wi wuki bujɔŋ, mwɛ yoo juuŋ yooki Nyɔ. \v 14 Ɛ wi wu nɛ wumu gendɔɔ, teeŋ bɛte kintaashɛ ki bɛniiŋ bɛ kimbeenchɛ-ɛ, be bɛ be lɛkɛ li Nyɔ-ɔ lɛ wuu lɛwe, be fwa wu bɛ mɛɛŋ li bukooŋ bu Taa lɛ, \v 15 nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ wulu wu be gɛɛ shéŋ li Taa li, gii fi wu tɛmi, Nyɔ se tsaaki wu we. Ɛ fi nuuŋ le wi wulu tɛ̀ fɛ bubiɛɛ, kɛ Nyɔ gii yi feeki wu. \v 16 Nɛɛlɛ, fi se fiɛɛ le, ɛ wi fɛ fiee fi bifi, tee li ŋwaani, be lɛkɛ li Nyɔ-ɔ li wi bee wi, Nyɔ se wɔnchɛ be. Nlɛkɛ li Nyɔ-ɔ wu wi wu tsaaŋ kɛmi buŋga ŋge feti tɛ biee ŋge. \p \v 17 Dzɔɔ yɛɛŋ mbosɛ li Ɛlaja. Tɛ̀ nuuŋ nɛɛ wiwoŋ tɛ si bee. Tɛ̀ lɛkɛ li Nyɔ-ɔ weseeŋ le kiiŋ dzaaŋ ni we li nshɛ-ɛ kɛ. Dzaaŋ ba liwe biya bitɛɛtu bɛ kiŋkɛ. \v 18 Se dza kaari lɛkɛ li Nyɔ-ɔ, Nyɔ se shiiki dzaaŋ, biee kaari bi kuu li nshɛ-ɛ. \p \v 19 Bɛŋwaanɛŋ, ɛ wi wu nɛ wumu dza wu chinɛ li dze yi chɛɛŋ li tɛndi, wumu dzɔ wu to bɛ wu lijiŋ, \v 20 wi wu to bɛ wu lijiŋ wɛ kɛɛ le ɛ wi fiiki wi wu feti biee bibifi wɛ, wi wulu chinɛ li dze yi lɔɔlɔɔ yɛ, kɛ wu sɔɔ fiana yee li tsaŋ yi kwe-e, Nyɔ feeki bibifi biee bi yaŋ ŋge.