\id MAT Matthew, Western Arrarnta, CRC, Mar 97 bmh \h MATTHEW \toc3 Matthew \toc2 Matthew \toc1 MATTHEW \mt1 MATTHEW \c 1 \s1 Jesua Kristaka ramaramiperra \r (Luke 3:23-38) \p \v 1 Jesua Kristanha David-aka 'lira naka, Abraham-aka 'lira turta. Nhanhantama yia nama Jesua Kristaka ramaramiperra. \p \v 2 Abraham-anha Isaac-aka kaarta naka. Isaac-anha Jacob-aka kaarta naka. Jacob-anha Judah-aka kaarta naka, Judah-aka kanhanganhanga ntjarraka turta. \v 3 Judah-anha Perez, Zerah tharraka kaarta naka. Perez tharraka mia kunha Tamar-anha naka. Perez-anha Hezron-aka kaarta naka. Hezron-anha Ram-aka kaarta naka. \v 4 Ram-anha Amminadab-aka kaarta naka. Amminadab-anha Nahshon-aka kaarta naka. Nahshon-anha Salmon-aka kaarta naka. \v 5 Salmon-anha Boaz-aka kaarta naka. Boaz-aka mia kunha Rahab-anha naka. Boaz-anha Obed-aka kaarta naka. Obed-aka mia kunha Ruth-anha naka. Obed-anha Jesse-aka kaarta naka. \v 6 Jesse-anha king David-aka kaarta naka. \p King David-anha Solomon-aka kaarta naka. Solomon-aka mia kunha arrkutja nhangala naka, Uriah-alakimparra tnyinakala. \v 7 Solomon-anha Rehoboam-aka kaarta naka. Rehoboam-anha Abijah-aka kaarta naka. Abijah-anha Asa-aka kaarta naka. \v 8 Asa-anha Jehoshaphat-aka kaarta naka. Jehoshaphat-anha Jehoram-aka kaarta naka. Jehoram-anha Uzziah-aka kaarta naka. \v 9 Uzziah-anha Jotham-aka kaarta naka. Jotham-anha Ahaz-aka kaarta naka. Ahaz-anha Hezekiah-aka kaarta naka. \v 10 Hezekiah-anha Manasseh-aka kaarta naka. Manasseh-anha Amon-aka kaarta naka. Amon-anha Josiah-aka kaarta naka. \v 11 Josiah-anha Jeconiah-aka kaarta naka, Jeconiah-aka tjia ntjarraka turta. Kanhanganhanga nhanha etna etatha nakala, leltjala relha Israel-arinya ntjarranha Babylon-urna naamalhelamalanga. \p \v 12 Israel-arinya ntjarra Babylon-anga pitjalpumaliperra, Shealtiel-anha katjia intaka. Kaarta ekura naka Jeconiah-anha. Shealtiel-anhantama Zerubbabel-aka kaarta naka. \v 13 Zerubbabel-anha Abiud-aka kaarta naka. Abiud-anha Eliakim-aka kaarta naka. Eliakim-anha Azor-aka kaarta naka. \v 14 Azor-anha Zadok-aka kaarta naka. Zadok-anha Akim-aka kaarta naka. Akim-anha Eliud-aka kaarta naka. \v 15 Eliud-anha Eleazar-aka kaarta naka. Eleazar-anha Matthan-aka kaarta naka. Matthan-anha Jacob-aka kaarta naka. \v 16 Jacob-anhantama Joseph-aka kaarta naka. Joseph nhanha era Mary-aka noa naka, Mary nhanga Jesuaka miakwia. Jesua nhanha erinha etna ilaka era Krista namanga. \p \v 17 Abraham-anga David-akurtitja ramarama 14 naka. Kurunga David-angatjina, relha Babylon-arinya ntjarrala etnanha naamalhelitjinalakurtitja, ramarama 14 arrpunha naka. Kurunga Babylon ekuranga pitjalpumaliperra, Kristanha alkngerritjinalakurtitja, wotha ramarama 14 arrpunhantama naka. \s1 Jesua, Krista era alkngerraka \r (Luke 2:1-7) \p \v 18 Nhanha yia nama Jesua Kristiperra. Nthakinhama era alkngerraka? Ngunhama kaarta pa mia ekuranha naka? Arai, Mary-aka kaartala, Mary-anha Joseph-aka lhelakala. Joseph eratharra pula itjantema noa inarrakalanga, Mary-anha katjiakarterraka. Erataka katjiakarterrakala, Enka Alkngaltara era ekururna irrpukalanga. \v 19 Joseph-anha artwa kangkintja naka. Erantama itja antja naka noa ekuranha, Mary-anha, relha ntjarranga alkngatharra unputjika. Lakinhanga era eterraka erinha kala imputjikanta wara. \p \v 20 Era pula lakinha eterramalangantema, Altjirraka angel ekura rumerraka, era altjirraramalanga. Angel-ala erinha ilaka, “Joseph, David-aka 'lirai. Mary-anha kunpala inai noa ungkwanga nitjika. Erataka Enka Alkngaltaranga katjiakarterrakala. \v 21 Anma ekura worra katjia intitjina. Unta turtantama erinha rretnya Jesua ilitjika, era relha ekuranha ntjarranha tangkalhelitjinanga warta, korna etnakanha iwumala.” \p \v 22 Lakinha Ingkartaka lhelintja nthurrperraka. Era nhanga relha ntjarranha imanka lhelakala, urrpia ekuranharlarlanga. \v 23 “Arai, wonka katjiakarterritjina, ekura turta worra katjia intitjina. Etna turta erinha rretnya Immanuel ilitjina, nhanhatitja ‘Altjirra nurnakalela nama.’ \p \v 24 Kaarrerramala, Joseph-anha kala angel ekura kangkwerraka. Era Mary-anha inaka noa ekura nitjika. \v 25 Era pula itja ekuralela intaka, katjia arrkurlinya ekuranha alkngerritjinalpula. Worra katjia ekura intamalangantama, era erinha rretnya Jesua ilaka. \c 2 \s1 Artwa inangkarla ntjarra ekngarranga pitjika \p \v 1 Jesua era Bethlehem-ala, pmara Judea-ala alkngerraka Herod-anha king namalanga. Artwa inangkarla ntjarrantama ekngarranga pitjika Jerusalem-urna. \v 2 Etna Jerusalem-arinya ntjarranha pmarraka, “Nthanhama katjia ngurruka alkngerrakala era, erala relha Judah-arinya ntjarraka king nitjinala? Nurnataka ntheilpura ekuranha arakala ekngarrala, nurnantama pitjika ekura urrkurrkintja nitjika.” \p \v 3 King Herod-ala nhanhiperra wumalanga era rwampia inthorrerraka, relha Jerusalem-ala namala ntjarra etna turta. \v 4 Herod-anhantama priest-aka itornka ntjarraka, artwa Intarrangaltha ntjarraka turta ntangkalhaka. Era etnanha pmarraka, “Nthanhalama Krista era alkngerritjina?” \p \v 5 Etna erinha alpmelaka, “Bethlehem-ala kunha, pmara Judea-ala. Lakinha kunha Altjirraka urrpia imankinya arrpunhala intalhelakala, \q1 \v 6 ‘Bethlehem-ai, pmara Judea-ala, unta town tjiparra nama Judea-ala. Ungkwanganga kunha artwa ilinpinya era pitjitjina. Erantama relha nukanha ntjarranha, Israel-arinya ntjarranha, tnairnitjina.’” \p \v 7 Kurunga Herod-anha artwa inangkarla ntjarraka nyilknganyilknga ntangkalhaka. Erantama etnanha montjala pmarraka ilangara inthorra ntheilpura era rumerrakala. \v 8 Kurunga era etnanha Bethlehem-urna yairnaka, angkatja nhanhakarta, “Arai, rrangkarra Bethlehem-akerramalanga, rrangkarra katjia ekura montjala yontharrirrai. Kurunga rrangkarra katjia erinha arltaramalanga, rrangkarra pitjalpumala yinganha ilai, yinga turta lhitjinanga ekura urrkurrkintja nitjika.” \p \v 9 King ekuralela angkarramaliperra, artwa inangkarla etna wotha tjaiyakerraka. Ntheilpura nhanga etnala ekngarralakimparra arakala, erantama wotha rumerraka. \v 10 Ntheilpura erinha aramala, etna arrkana inthorra naka. Ntheilpura erantama etnakanga arrkurlerramala iltha lenhanga kartninyala itnatjalhaka, ekurala katjia era intamanga. \p \v 11 Iltha ekururna pitjimalantama, etna irrpunhamala Mary-anha araka, katjia ekurakarta namanga. Etnantama mparalela arrarnalhamala, katjia ekura urrkurrkintja naka. Thauwa etnakanhantama altjurilamala, etna erinha tjauwerrilya nthaka, gold, frankincense, myrrh turta. \p \v 12 Altjirralantama etnanha parraka, etna altjirraramalanga, etna itja Herod-urna yiakarta alputjika. Etnantama tjaiya arrpunhala pmara etnakanhurna alpuka. \s1 Joseph-anha Mary Jesua tharrakarta tira lhaka Egypt-urna \p \v 13 Artwa inangkarla etna kala alpukalangantama, Ingkartaka angel Joseph-aka rumerraka era altjirraramalanga. Angel-ala erinha ilaka, “Kamerrai! Manhanga ekuratharrakarta unta parrpa pmara Egypt-urna lhai, unta turta tanhala kuterrai atha nganha ilitjinalpula. Herod erakwia katjia ekura yonthitjina, erinha errilknga tutjika.” \p \v 14 Joseph-anha kamerraka. Erantama ingulantema manhanga ekuratharrakarta parrpa tjaiyakerraka Egypt-urna. \v 15 Egypt-akerramalantama, etna kala pmara ekuralantama kuterraka Herod era ilutjinalpula. Angkatja nhanhantama nthurrperraka, Altjirralala imanka relha ekuranha ntjarranha ilakala, urrpia ekuranharlarlanga, “Atha 'lira nukanha Egypt-anga ntangkaka.” \s1 Herod-ala katjia palkinya ntjarranha errilknga tuka \p \v 16 Artwa inangkarla ntjarraka yarna kaaralhamala, Herod-ala lhangkarakantama etna erinha orrtjapepilakala. Erantama aa kngarrerraka. Era tjapartia ekuranha ntjarranha Bethlehem-urna yairnaka. Era etnanha turnaka etna worra katjia ingkarraka errilknga tutjika, Bethlehem-ala, Bethlehem-anga etinya turta, etnala 2 years ingkwia namanga, kurrkalkura paka. Era tjapartia etnanha katjia ntjarriperra turnaka, arlta erinha etarlaramala, artwa inangkarla ntjarrala ntheilpura erinha arrkurla arakala. \p \v 17 Lakinha angkatja nhanga Altjirraka urrpiala, Jeremiah-ala, relha ntjarranha imanka ilakala, nthurrperraka, \q1 \v 18 “Etna Ramah-ala ilkintja wuma, itnintja, nthorrkngerrintja kngarra turta. Rachel-anha katjia ekuranhaka itnima. Etna turta erinha yarna alkngolkngilama, katjia ekuranha yirrakalanga warta.” \s1 Joseph-anha, Mary Jesua tharrakarta Egypt-anga pitjalpuka \p \v 19 Herod-anha ilukantama. Joseph era Egypt-alantema namalanga, Ingkartaka angel Joseph ekura rumerraka era altjirraramalanga. \v 20 Era erinha ilaka, “Kamerrai! Unta kala manhanga ekuratharrakarta pmara Israel-urna alpai. Relha lenha ntjarra etnala antjerrakala katjia erinha errilknga tutjika, etnataka kala itja wotha.” \p \v 21 Kamerramala, Joseph-anha katjia ekurakarta mia ekuranhakarta turta tjaiyakerraka pmara Israel-urna alputjika. \v 22 Pmara Israel-akerramala, Joseph-ala wuka Archelaus era kaarta ekuranha Herod-aka kathala king namanga Judea-ala. Erantama trerraka pmara Judea-urna lhitjika. Altjirrantama ekururna wotha angkaka era altjirraramalanga. Era erinha ilaka era pmara Galilee-urnatitja lhitjika. \v 23 Galilee-urnantama anpara lhamala, era pmara Nazareth-ala kuterraka. Lakinha Ingkartaka lhelintja nthurrperraka. Era nhanga relha ntjarranha imanka lhelakala, urrpia ekuranharlarlanga, “Etna erinha rretnya Nazarene ilitjina.” \c 3 \s1 John Kaltjirrpulhelanhelanhala relha ntjarranha kaltjinthaka, tjatjatuka turta \r (Mark 1:1-8; Luke 3:1-18; John 1:19-28) \p \v 1 John Kaltjirrpulhelanhelanha erantama worritjurna lhaka, pmara Judea-ala. Tanhala era relha ntjarranha kaltjinthaka. \v 2 Era relha ntjarranha ilaka, “Altjirrurna toperrai! Altjirranha kala relha ingkarrakaka ntelalhitjikerrama, era Ingkarta etnaka namanga.” \p \v 3 John nhanha era kunha artwa era naka, ekuriperrala Altjirraka urrpia Isaiah-ala imanka relha ntjarranha ilakala, \q1 “Artwa nyinta worritjala ilkama, \q1 ‘Rrangkarra Ingkartaka tjaiya mpaarai, \q1 tjaiya ekuranha arratja inthorrilamala.’” \p \v 4 Mantarra nhanga John-anhala ekarralhakala, nhanha relha arrpunhala camel ponganga mpaarakala. Era turta mantarra ekuranha yinpa belt-ala yirnakala. Era intaltja, ngkwarla urltampa turta ilkutjata. \p \v 5 Relha ntjarra inthorrantama John-urna pitjika. Jerusalem town-anga, pmara Judea ntjaparanga, Jordan Lhira ekuranga kutanga turta. \v 6 Etna John-aka ilalhaka etna relha kornarintja namanga. Era turta etnanha Jordan Lhirala kaltjirrpulhelaka. \p \v 7 John-alantama araka artwa Pharisee ntjarra, artwa Sadducee ntjarra turta pitjimanga, era etnanha kaltjirrpulhelitjika. John-ala pula etnanha ilaka, “Apma ngerra ntjarrai. Ngunhalama rrangkarranha ilaka rrangkarra kula Altjirraka aa kngarranga erruntarerritjinala? \v 8 Arrkurla rrangkarra ntelalharrirrai rrangkarra nthurrpa toperrakala, arratja turtantama namanga. \v 9 Rrangkarra turta itja tnakalhitjika Altjirrala kula rrangkarranha makaritjinala, rrangkarra Abraham-aka ramarama namanga. Atha rrangkarranha ilama, Altjirrala Abraham-aka ramarama arrpunha parta nhanha ntjarranga irrpalthala arrpmarnamara. \v 10 Arai, inguntha wara Altjirrala relha lenha ntjarranha kala rrarrathala tutjina, etnala itja korna etnakanhanga toperramanga, arratja turtantama ntelalhamanga. \p \v 11 “Atha rrangkarranha kwatjalanta wara kaltjirrpulhelama, arrpunha ntjarra kaltja nitjinanga rrangkarra kornanga toperrakala. Artwa arrpunha pula nukanga ingkarna pitjima, erala nukanga ekarltalkura nama. Yinga turta itja yalknga nama sandal ekuranha kngarnitjika. Artwa nhanha era rrangkarranha Enka Alkngaltarala, urala turta kaltjirrpulhelitjina. \v 12 Era relha ingkarrakanha ilkngakitjina, relhalala annga marra ntjarra irrtnya kornanga ilkngakamala ngerra. Relha marra ntjarranha era pmara ekuranhaka arrarnitjina, kanha relha korna ntjarranha era ura ngampakalurnala iwutjina.” \s1 John-ala Jesuanha kaltjirrpulhelaka \r (Mark 1:9-11; Luke 3:21,22) \p \v 13 Kurunga Jesuanha Jordan Lhirurna lhaka pmara Galilee-angatjina, John-ala erinha kaltjirrpulhelitjika. \v 14 John-anha pula porerramala angkaka, “Untatitja yinganha kaltjirrpulheleikanha. Nthakinhala unta nukurna ingkama, atha nganha kaltjirrpulhelitjika?” \p \v 15 Jesuala erinha ilaka, “Arai, nhanha kala ungkwangathaka nama, unta yinganha lyarta kaltjirrpulhelitjika. Lakinha ilirna tharrantema Altjirraka arratja kangkwerritjina.” John-alantama erinha kaltjirrpulhelaka. \p \v 16 John-ala erinha kaltjirrpulhelamaliperra, Jesuanha kala kwatjanga rrataka. Jesualantama araka alkira era altjurerramanga, Altjirraka Enka turta nturrurta ngerra tnanpentjimanga, ekurakarlaka arrarnalhamanga turta. \v 17 Relha etna turta wuka Altjirranha alkiranga etnakurna angkamanga, “Nhanha 'Lira nuka nama. Yinga ekura kngarra inthorra kangkama.” \c 4 \s1 Errintjala Jesuanha arrkarnaka \r (Mark 1:12,13; Luke 4:1-13) \p \v 1 Kurunga Enka Alkngaltarala Jesuanha worritjurna rretjingaka, errintjala erinha arrkarnitjika. \v 2 Jesuanhantama worritja ekurala arlta 40, ingwa 40 turta naka, marnakunya. \v 3 Erantama ngaiyala inthorra namalanga, errintja era ekururna pitjimala angkitjalhaka, “Unta Altjirraka 'Lira namanga warta, unta parta nhanha etnanha turnai marnerritjika.” \p \v 4 Jesuala pula erinha ilaka, “Altjirraka Angkatja Imankinyala ilama, \q1 ‘Relha yarna marnanganta etatha nama. \q1 Angkatja nhanga Altjirralala relhanha \q1 ilama, etnakanganta relha etatha nama.’” \p \v 5 Kurunga errintjala Jesuanha Jerusalem-urna kngaka, erinha temple kartna inthorraka arrarnaka turta. \v 6 Errintja erantama ekururna angkaka, “Unta Altjirraka 'Lira namanga warta, iwulhamala tnanpai. Altjirraka Angkatja Imankinyala ilama, \q1 ‘Altjirrala angel ekuranha ntjarranha turnitjina nganha ntarntaritjika. Etnantama nganha iltja etnakanhala errkutjina, unta ntjilpartilalhakitja, ingka ungkwanganha partakarlaka tjalpalhelamala.’” \p \v 7 Jesuala pula erinha ilaka, “Altjirraka Angkatja Imankinya arrpunhala pula ilama, \q1 ‘Unta itja Ingkarta Altjirra ungkwanganha arrkarnitjika.’” \p \v 8 Kurunga errintjala Jesuanha parta tjenya inthorrurna kngaka, erinha kartninyaka ingkairnaka turta. Erantama pmara twetakatweta etnanha ekura imarnaka, yultha kngarra etnakanhakarta. \v 9 Erantama ekururna angkaka, “Arai, atha nganha nhanha ingkarraka nthitjina, ungkwangantama nitjika, unta paka nuka urrkurrkintja namanga.” \p \v 10 Kurunga Jesuala erinha ilaka, “Satan-ai, kala nukanga lhai! Altjirraka Angkatja Imankinya arrpunhala ilama, \q1 ‘Unta Ingkarta Altjirra ungkwanganhakanta wara urrkurrkintja nitjika, unta turta ekuranta wara kangkwerritjika.’” \p \v 11 Kurunga errintjala Jesuanha impurlalhakantama. Angel ntjarrantama pitjika, ekura tangitjala naka turta. \s1 Jesuanha tjontaka relha ntjarranha kaltjinthitjika \r (Mark 1:14,15; Luke 4:14,15) \p \v 12 Jesuala wumalanga etna John-anha jail-aka kurnakala, era pmara Galilee-urna alpuka. \v 13 Era pula itja Nazareth town-ala kuterraka. Era Capernaum town-urnatitja lhaka. Capernaum erataka Galilee ntjanganga kutala naka, Zebulun Naphtali tharraka pmarala. \v 14 Lakinha Altjirraka lhelintja nthurrperraka. Era nhanga relha ekuranha ntjarranha lhelakala, urrpia ekuranha Isaiah-arlarlanga, \q1 \v 15 “Relha pmara Zebulun-arinya, pmara Naphtali-arinya turta, Jordan-anga altorlala nama, kwatja ntjanganga kuta. Relha Galilee-arinya nhanha etna, Relha Lorinya ngerra nama. \q1 \v 16 Relha nhanha etna pmara thapathapala ngerra naka. Etna pula parrtja kngarrantama araka. \q1 Relha nhanha etna ilukala ngerra naka. Altjirranhantama pitjika etnanha etathilitjika.” \p \v 17 Kurunga Jesuanha tjontakantama relha ntjarranha kaltjinthitjika. Era etnanha ilaka, “Kala Altjirrurna toperrai. Altjirranha kala relha ingkarrakaka ntelalhitjikerrama, era Ingkarta etnaka namanga.” \s1 Jesuala kurtungurla 4 urraraka \r (Mark 1:16-20; Luke 5:1-11) \p \v 18 Jesuanha Galilee ntjangaka ankerrala nthulapumalanga, era kanhanga tharra araka, Simon-anha, erinhala etna Peter ilama, tjia ekuranha Andrew-anha turta. Era araka eratharra net kwatjurna iwumanga. Eratharra kunha irrpannga errkunherrkunha naka. \v 19 Erantama erinhatharra ntangkaka, “Nukanga tnaartangala pitjai. Atha kala mpalanha kaltjinthitjina relhanhatitjantama errkutjika.” \v 20 Kanhanga eratharra kala net ekuratharra ipmintja impurlalhaka, Jesuanga tnaartangala lhaka turta. \p \v 21 Anpara lhamala, Jesuala kanhanga tharra arrpunhantama araka, James-anha, tjia ekuranha John-anha turta. Eratharra Zebedee-aka worra naka. Eratharra boat-ala naka, kaarta ekuratharra Zebedee-alela. Etna nhanga net tjepakalhakala thanthalanaka. Jesualantama James tharranha ntangkaka. \v 22 Eratharra kala boat etnakanha, kaarta ekuratharra turta impurlalhaka, Jesuanga tnaartangala lhaka turta. \s1 Jesuala relha ntjarranha kaltjinthaka, menta ntjarranha turta marrilaka \r (Luke 6:17-19) \p \v 23 Jesuanhantama pmara Galilee ntjaparala nthulapuka. Era synagogue etnakanhala relha ntjarranha Yia Marra erinha kaltjinthaka. Era etnanha ilaka Altjirranha kala relha ingkarrakaka ntelalhitjikerramanga, era Ingkarta etnaka namanga. Era turta relha mentakarta, ilkaartakarta ingkarrakanha turta marrilaka. \v 24 Yia ekuriperra pmara Syria ntjaparurna turtantama ntakerranhaka. Relha Syria-arinya ntjarralantama menta etnakanha Jesuurna kngitjika. Etna arrangkulthiperra menterrakala ntjarranha, enka kornakarta ntjarranha, rirta ntjarranha, thaarra ntjarranha turta ekururna kngitjika. Erantama etnanha ingkarraka marrilaka. \p \v 25 Relha worla kngarrantama ekuranga tnaartangala lhaka. Relha Galilee-arinya, relha Decapolis town-arinya, relha Jerusalem-arinya, relha pmara Judea-arinya, relha nhanga pmara Jordan-anga urntwarranga pitjikala ntjarra turta. \c 5 \p \v 1 Jesuala relha worla kngarra erinha aramala, era partaka ntjika, arrarnalhaka turta. Kurtungurla ekuranha ntjarra ekuralela arrarnalhakantema. \v 2 Kurunga era etnanha kaltjinthakantama. \s1 Relha arrkana ntjarra \r (Luke 6:20-23) \p \v 3 “Relha lenha ntjarra arrkana nama, etnala kaltja namanga etna relha kornarintja namanga, Altjirranha kala Ingkarta etnaka namanga warta. \p \v 4 “Relha lenha ntjarra arrkana nama, etnala lyarta nthorrkngerramanga, Altjirrala etnanha alkngolkngilitjinanga warta. \p \v 5 “Relha lenha ntjarra arrkana nama, etnala itja Altjirranga tjurnalhamanga, Altjirrala etnanha pmaralka nthitjinanga warta. \p \v 6 “Relha lenha ntjarra arrkana nama, etnala kngarralkura thakerramanga Altjirraka tjina nitjika, Altjirrala etnanha nthurrpa tjinilitjinanga warta. \p \v 7 “Relha lenha ntjarra arrkana nama, etnala relha arrpunha ntjarraka montjamontja ntelalhamanga, Altjirranha etnaka montjamontja ntelalhitjinanga warta. \p \v 8 “Relha lenha ntjarra arrkana nama, etnala Altjirriperra arratja eterramanga, etna Altjirranha aritjinanga warta. \p \v 9 “Relha lenha ntjarra arrkana nama, etnala relha arrpunha ntjarranha rilherilamanga, Altjirrala etnanha anparnitjinanga warta, ‘Rrangkarra 'lira nuka nama’. \p \v 10 “Relha lenha ntjarra arrkana nama, relha arrpunha ntjarrala etnanha Altjirranga arrkngala nakapakarlilamanga, Altjirranha kala Ingkarta etnaka namanga warta. \p \v 11 “Rrangkarra arrkana nama, relha arrpunha ntjarrala rrangkarranha tutjika lurnamanga, rrangkarranha arrampowumanga, rrakangkarriperra kngarra orrtjerramanga turta, nukanga arrkngala. \v 12 Kala arrkana kngarranta narrirrai, Altjirrala rrangkarranha anma alkirala kngarra kwartiwutjinanga warta. Arai, lakinha ngerra etna imanka Altjirraka urrpia ntjarranha tutjika lurnitjatantema.” \s1 Peintiperra, parrtjiperra turta \r (Mark 9:50; Luke 14:34,35) \p \v 13 “Rrangkarrataka peinta ngerra nama relha ingkarrakaka. Peinta era pula kornerrakalanga, relhala erinha yarna wotha marrilama. Era kala ipmintja nama. Relhalantama erinha tjaiyakarlakanta iwuma, erinha ingkala rrothitjika. \p \v 14 “Rrangkarrataka parrtja ngerra nama relha ingkarrakaka alhala. Town paka parta kartninyala italhamanga, relhala erinha yarna lauwuma. \v 15 Relhala irna alknganthakanha etamanga, era erinha itja korltama. Era pula alkngantha erinha table-akatitja arrarnama, alkngantha era relha ingkarrakanha iltha kwanala parrtjilhelitjinanga. \v 16 Lakinha rrangkarra turta alknganthala ngerra relha ntjarranha parrtjilhelitjika, etna aritjinanga rrangkarra arratja marra namanga. Etna turtantama Kaarta Alkirarinya rrakangkarranha tnantjitjinanga.” \s1 Altjirraka turnintjiperra \p \v 17 “Thunga rrangkarra etarlarama yinga pitjikala Altjirraka turnintja ntjarra ipmintja iwutjika. Thunga rrangkarra etarlarama yinga pitjikala Altjirraka urrpia imankinya ntjarraka angkatja ipmintja iwutjika. Itja inthorra. Yinga pitjika Altjirraka turnintja ingkarraka inthorraka arratja kangkwerritjika, Altjirraka urrpia imankinya ntjarraka angkatja turta mangkilitjika. \v 18 Atha kunha rrangkarranha nthurrpa ilama. Alkira nhanha, alha nhanha turta namalangantema, turnintja nyinta itja ipmintjerritjina. \v 19 Lakinhanga, relha erala Altjirraka turnintja nyintaka itja kangkwerramanga, era turta arrpunha ntjarranha turnamanga itja kangkwerritjika, era Altjirranga urlarra relha korna nitjina. Relha era pula, erala Altjirraka turnintjaka kangkwerramanga, era turtala arrpunha ntjarranha turnamanga kangkwerritjika, era Altjirranga urlarra relha tjiparrala nitjina. \v 20 Atha kunha rrangkarranha ilama, rrangkarra artwa Intarrangaltha ntjarrangatjina, artwa Pharisee ntjarrangatjina turta arratjalkura nitjika. Itjanga paka, rrangkarra itja kuta Altjirraka pmara ngampakalurna irrputjina.” \s1 Yirrkngiperra \p \v 21 “Rrangkarra kala wuka Moses-ala errilkngipata ntjarranha ilakala, ‘Unta itja relha arrpunhanha errilknga tutjika’. Nhanha turta, ‘Relha erala relha arrpunhanha errilknga tumanga, etna erinha kala imilitjika’. \v 22 Atha pula rrangkarranha ilama, relha erala tjina tnakanhakanha ekuranhaka yirrkngerramanga, Altjirrala erinha kala imilitjina. Relha erala tjina tnakanhakanha ekuranha ilamanga, ‘Unta rirta nama,’ etna erinha kala Sanhedrin Council-urna kngitjika. Relha erala tjina tnakanhakanha ekuranha ilparnamanga, ‘Unta relha korna,’ Altjirrala erinha tatharraka uraka iwutjina. \p \v 23 “Thunga unta Altjirraka ilthurna lhama, Altjirranha tjauwerrilya nthitjika. Thunga turta unta ilpangkama tjina tnakanhakanha itja ungkwangalela rilhera nama. \v 24 Kala tjauwerrilya ungkwanganha altar-anga kutaka impurlalhai. Arrkurla lhai tjina tnakanhakanha ungkwanganhalela rilhererritjika. Kurunga pitjalpumala Altjirranha tjauwerrilya ungkwanganha nthai. \p \v 25 “Thunga arrpunhala nganha court-urna kngama. Ekuralela rilhererrai mpala tharrantema court-urna lhamalanga. Itjanga, era nganha tjiperrawunhawunhanga urlarra ilparnitjina. Tjiperrawunhawunhalantama errkuntjanha turnitjina nganha jail-aka kurnitjika. \v 26 Arai, atha nganha nthurrpa ilama, unta itja tanhanga rratitjina unta fine ungkwanganha ingkarraka inthorra pay-emilakalalpula.” \s1 Mpanyiperra \p \v 27 “Rrangkarra kala wuka Moses-ala errilkngipata ntjarranha ilakala, ‘Unta itja relha arrpunhaka noalela intitjika.’ \v 28 Atha pula rrangkarranha ilama, relha erala arrkutja ararlanama, ekura lherramala, erataka kala ekuralela intaka ngerra. \v 29 Thunga alknga akwa ungkwanganhala nganha korna ntelalhitjika arrtjilhelama. Kala alknga erinha urlpuntjimala iwai. Nhanha marralkura nama unta alknga nyintakarta Altjirraka pmara ngampakalurna irrputjika, nhanhangatjina, Altjirrala mpurrka ntjapara ungkwanganha tatharrurna iwutjika. \v 30 Thunga iltja akwa ungkwanganhala nganha korna ntelalhitjika arrtjilhelama. Iltja erinha inturnamala iwai. Nhanha marralkura nama unta iltja nyintakarta Altjirraka pmara ngampakalurna irrputjika, nhanhangatjina, Altjirrala mpurrka ntjapara ungkwanganha tatharrurna iwutjika. \s1 Mpanya iluntjiperra \r (Matthew 19:9; Mark 10:11,12; Luke 16:18) \p \v 31 “Nhanha turta Moses-ala errilkngipata ntjarranha ilakala. ‘Artwa erala arrkutja noa ekuranha impumanga, era erinha pepa nthitjika. Pepa ekurakarlaka era intalhelakala era erinha kala impukalangantama.’ \v 32 Atha pula rrangkarranha ilama, artwa erala arrkutja noa ekuranha impumanga, era itja artwa arrpunhalela korna mpaarakalangatanya, erataka arrkutja erinha ilkarrtjilama. Artwa era turta, erala noa inama arrkutja artwa arrpunhala impukala, era turta korna mpaarama. \s1 Itja relha arrpunhanha lhelitjika, Altjirraka rretnya ilamala \p \v 33 “Rrangkarra kala wuka Moses-ala errilkngipata ntjarranha nhanha turta ilakala, ‘Unta itja Altjirranha orrtja lhelitjika. Nhanha untala erinha lhelakala kala mangkilai.’ \v 34 Atha pula rrangkarranha ilama, rrangkarra itja inthorra Altjirraka rretnya ilamala relha arrpunhanha lhelitjika. Rrangkarra turta itja alkira ilamala arrpunhanha lhelitjika. Alkira era Altjirraka pmara namanga warta. \v 35 Rrangkarra turta itja alha nhanha ilamala arrpunhanha lhelitjika. Altjirrala ingka ekuranha alha nhanhaka arrarnamanga warta, iltjerritjika. Rrangkarra turta itja Jerusalem ilamala arrpunhanha lhelitjika. Jerusalem era Altjirraka, king kngarra ekura town namanga warta. \v 36 Rrangkarra turta itja kapurta rrakangkarranha ilamala arrpunhanha lhelitjika. Rrangkarra yarna warta kapurta ponga nyinta tjulkurilamanga paka, arrpunha urrpurlilamanga paka. \v 37 Rrangkarra kala arratjanta angkitjika. Kala awa, itjanta paka. Rrangkarra paka urntwarra angkamanga, nhanha errintjangala nama.” \s1 Itja kapanha tutjika \r (Luke 6:29,30) \p \v 38 “Rrangkarra kala wuka Moses-ala errilkngipata ntjarranha ilakala, ‘Relha nyintala paka relha arrpunhaka alknga kornilamanga, etna alknga ekuranha kornilitjikantema. Relha nyintala paka relha arrpunhaka itetja urltakamanga, etna itetja ekuranha urltakitjikantema.’ \v 39 Atha pula rrangkarranha ilama rrangkarra itja kapanha tutjika. Nyintala paka ilkaiya akwa ungkwanganha tumanga, ilkaiya arrpunha ungkwanganha turta ekura imarnai, era tutjika. \v 40 Thunga arrpunhala nganha court-urna kngama, shirt ungkwanganha initjika. Erinha kala coat ungkwanganha turta nthalenai. \v 41 Thunga tjapartiala nganha turnama, ‘Yultha nukanha 1 kilometre kngarlathanai!’ Unta kala yultha ekuranha 2 kilometres kngai, tjapartia era paka antja namanga. \v 42 Thunga arrpunha ungkwanga yulthaka enkama. Erinha kala nthai. Thunga arrpunha yultha ungkwanganhaka enkama, lyartaka wara. Erinha kala lyartaka wara nthai.” \s1 Rrangkarra leltjaka kangkintja ntelalhitjika \r (Luke 6:27,28,32-36) \p \v 43 “Rrangkarra kala wuka Moses-ala errilkngipata ntjarranha ilakala, ‘Unta tjina ungkwanganhaka kangkintja ntelalhitjika. Unta pula leltja ungkwanganhaka yirrknga kuta nitjika.’ \v 44 Atha pula rrangkarranha ilama, rrangkarra leltja rrakangkarranhaka kangkintja ntelalhitjika. Rrangkarra turta Altjirrurna ingkitjika, relha lenha ntjarraka, etnala rrangkarranha palkala wara tutjika lurnamanga. \v 45 Rrangkarra angkatja nukanhaka kangkwerramanga, rrangkarra Kaarta Alkirarinyaka 'lira nitjina. Era kunha relha korna ntjarranha, relha marra ntjarranha turta lirnngala parrtjilhelama, loala kuta. Era turta kwatja ilpantha relha marra ntjarranha nthama, relha korna ntjarranha turta, loala kuta. \v 46 Iwunhangantama Altjirrala rrangkarranha kwartiwutjika, rrangkarra tjina rrakangkarranhakanta kangkamanga? Tax money kotjinha ntjarra pula tjina etnakanhaka kangkamantemala. \v 47 Rrangkarra paka tjina rrakangkarranhalelanta yia angkarramanga, rrangkarra itja Altjirra ngerra kangkintja ntelalhama. Relha Lorinya ntjarra turta tjina etnakanhalela yia angkarramantema. \v 48 Rrangkarra pula arratja inthorra ntelalhitjika, Kaarta Alkirarinya rrakangkarranha ngerra.” \c 6 \s1 Itja tnakalhitjika, rrangkarra relha ilkngaraka kangkintja ntelalhamanga \p \v 1 “Rrangkarra aralhitjika. Rrangkarra itja tnakalhitjika, rrangkarra kula arratja ntelalhamanga. Rrangkarra paka arratja ntelalhamanga relhala rrangkarranha tnantjitjikanta, kurunga Kaarta Alkirarinyala rrangkarranha itja kwartiwutjina. \p \v 2 Unta paka relha ilkngaranha yultha nthitjika antja namanga, unta itja artwa arrpunhanha turnitjika relha ntjarranha worlilitjikarrka, nganha aritjika. Relha pmatha ntjarra lakinha ntelalhama, synagogue kwanala, town mpopala turta. Etna wara antja nama relha ntjarrala etnanha tnantjitjika, etna ilkngara ntjarranha yultha nthamanga. Atha rrangkarranha nthurrpa ilama, Altjirrala etnanha itja kwartiwutjina. \p \v 3 Unta pula relha ilkngaranha yultha nthamanga, erinha nyilknganyilkngala nthai, arrpunha ntjarra kotna kuta nitjinanga. \v 4 Kala mpalanta kaltja nitjinanga. Kaarta Alkirarinyala pula nhanha aritjina. Erantama nganha kwartiwutjina.” \s1 Unta Altjirrurna ingkamanga, lakinha ntelalhai \r (Luke 11:2-4) \p \v 5 “Rrangkarra Altjirrurna ingkamanga, rrangkarra itja pmatha ntjarra ngerra ingkitjika. Etnataka kngarralkura antja nama synagogue kwanala ingkitjika, itnamala, relhanga alkngatharra turta, ntjarrala etnanha aritjinanga. Atha rrangkarranha nthurrpa ilama, Altjirrala etnanha itja kwartiwutjina.” \p \v 6 “Unta pula Altjirrurna ingkitjinala, untarrpa lhai nyintarinya nitjika. Kurunga unta Kaarta Alkirarinya ungkwanganhurna ingkai. Kaarta Alkirarinya era kala aritjina unta ekururna ingkamanga, era turta nganha kwartiwutjina.” \p \v 7 “Rrangkarra ingkamalanga, rrangkarra itja angkatjanta kngarrilitjika, Relha Lorinya ntjarrala ngerra. Etna etarlarama altjirra etnakanhala kula etnanha wutjinala etna kngarra angkamanga. \v 8 Rrangkarra itja etna ngerra nitjika. Iwunhakama rrangkarra antja? Kaarta Alkirarinya rrakangkarra erataka nhanhaka kala kaltja, rrangkarra ekururna itjantema ingkakalanga. \v 9 Rrangkarrataka lakinhatitja ekururna ingkitjika, \q1 ‘Kaarta nurnaka, untala alkirala namanga, Relha ingkarrakanha kaltjinthai, rretnya ungkwanganha arratjanta ilitjika. \q1 \v 10 Pitjai, relha ingkarrakaka ntelalhitjika, unta Ingkarta namanga. \q1 Relha ingkarrakanha kaltjinthai ungkwanga kangkwerritjika, alkirarinya etnala ungkwanga kangkwerramanga ngerra. \q1 \v 11 Marna nurnakanha nurnanha arltamarlta nthai. \q1 \v 12 Korna nurnakanha iwai, nurnala relha arrpunhaka korna iwukala ngerra. \q1 \v 13 Nurna arrkarnintjurnerramalanga, nurnanha tnyinai. \q1 Errintja era nurnaka irrpaltherramalanga, nurnanha ntarntarai.’” \p \v 14 “Rrangkarra paka relha arrpunhaka korna iwumanga, etna rrangkarranha kornilakalanga, kurunga Kaarta Alkirarinyala korna rrakangkarranha iwutjinantema. \v 15 Rrangkarra pula relha arrpunhaka korna itja iwumanga, etna rrangkarranha kornilakalanga, kurunga Kaarta Alkirarinyala korna rrakangkarranha itjantema iwutjina.” \s1 Rrangkarra marnakunya namalanga, itja unpaarta narlanitjika \p \v 16 “Rrangkarra Altjirranha etarlaramala marnakunya namanga, rrangkarra itja unpaarta narlanitjika pmatha ntjarra ngerra. Etnataka anngerra unpaarta narlanama, ntjarrala aritjinanga etna Altjirrakakwia marnakunya namanga. Atha rrangkarranha nthurrpa ilama, Altjirrala etnanha itja kwartiwutjina. \v 17 Unta pula Altjirranha etarlaramala marnakunya namanga, unta tjipatjipa kutala ntelalhitjika. \v 18 Kurunga relha arrpunha ntjarra itja kaltja nitjina unta Altjirrakakwia marnakunya namanga. Kaarta Alkirarinya era pula kala kaltjala nitjina. Kaarta Alkirarinya erantama, erala arama unta ekura kangkamanga, era kala nganha kwartiwutjina.” \s1 Yultha patilintjiperra \r (Luke 12:33,34) \p \v 19 “Rrangkarra itja alhala yultha kngarra patilitjika. Nhanhala kunha intarrkala, rust-alalka yultha kornilama, nyilkngampa turta ilthaka irrpumala yultha nyilkngala kngama. \v 20 Rrangkarrataka yultha arrpunhatitja patilitjika, alkirala. Pmara tanhala intarrka, rust-alka itja nama yultha kornilitjika. Nyilkngampa turta itja nama, yultha nyilkngala initjika. \v 21 Arai, pmara nthanhala yultha rrakangkarra intamanga, pmara lenhaka kunha rrangkarra kngarralkura kangkitjina.” \s1 Mpurrkaka parrtjiperra \r (Luke 11:34-36) \p \v 22 “Unta paka kangkamanga relha arratja ntelalhamanga, kurunga unta turta arratja eterritjina.” \v 23 Unta pula kangkamanga relha korna ntelalhamanga, kurunga unta turta kornaka lherritjina. Kurunga unta turta korna kuta ntelalhitjina. \s1 Altjirra, yultha turta \r (Luke 16:13; 12:22-31) \p \v 24 “Relha yarna itornka tharraka kangkwerrama. Era paka nyintaka kangkamanga, era kala arrpunhaka antjakunyerritjina. Era paka nyintaka kangkwerramanga, era kala arrpunhanga unpulhitjina. Arai, rrangkarra yarna Altjirraka kangkama, yulthaka turta, loala kuta. \p \v 25 “Lakinhangataka atha rrangkarranha ilama, rrangkarra itja kngarra inthorra etarlaritjika, ‘Iwunhama nurna ilkutjina? Iwunhama nurna ntjutjina? Iwunhakama nurna ekarralhitjina?’ Arai, Altjirrala nurnanha arrpmarnaka, itja marnakanta thakerritjika, mantarrakanta turta. \v 26 Thepa alkirarinya ntjarranha arai. Etna itja marna annga ingkairnama. Etna turta itja marna annga kotjima, iltha etnakanhala patilitjika. Kanha Kaarta Alkirarinya rrakangkarranhala etnanha kalantemala ntuthilama. Rrangkarra kala etnakanga tjiparralkurala nama. \p \v 27 “Rrakangkarranga arrpunha paka kutalkura etatha nitjinama, kngarra etarlaramala? Itja kunha! \v 28 Iwunhanga turtantama rrangkarra mantarriperra kngarra etarlarama? Antatha etnanha kathala mangkamanga arai. Etna itja urrkapuma, mantarra paka etnakiltja thanthama. \v 29 Atha pula rrangkarranha nthurrpa ilama, King Solomon, erala mantarra ntjatjintja inthorraka ekarralhitjata, era pula antatha nhanha ntjarranga urlarra alkumpa wara naka. \v 30 Altjirrala antatha etnanha lantjalantja inthorra arrpmarnaka. Antatha etna pula kurrka wara namala kala ntjirrkerrama. Kurunga relhala etnanha uraka iwuma. Rrangkarrataka Altjirranha kurrka wararrpa tnakama. Altjirranga urlarra rrangkarra tjiparralkura nama antathangatjina. Era kala rrangkarranha mantarra nthitjina, ekarralhitjika. \p \v 31 “Rrangkarrantama itja kngarra etarlaritjika, ‘Iwunhama nurna ilkutjina? Iwunhama nurna ntjutjina? Mantarra nthanhiakama nurna ekarralhitjina?’ \v 32 Relha Lorinya ntjarralataka marnakalka kuta yonthama. Kaarta Alkirarinya rrakangkarra pula kala kaltja rrangkarra yarna marnakunya, kwatjakunya, mantarrakunya paka nama. \v 33 Rrangkarra pula arrkurlakimparra Altjirrurna ingkitjika era relha ingkarrakaka ntelalhitjika, era Ingkarta namanga, era rrangkarranha kaltjinthitjika turta ekura kangkwerritjika. Era kala rrangkarranha marnalka mantarralka nthitjinantema. \p \v 34 “Rrangkarrantama kala kunpa narrirrai, itja ingunthiperra kngarra etarlaramala. Inguntha kala imampurla ekuranhakarta nitjina. Rrangkarrantama itja imampurla lyartakanha kngarrilitjika ingunthakanha lhangamala. \c 7 \s1 Itja relha arrpunhiperra korna angkitjika \r (Luke 6:37,38,41,42) \p \v 1 “Rrangkarra itja relha arrpunhanha ilitjika, ‘Untataka relha korna nama.’ Unta erinha lakinha ilamanga, Altjirrala nganha turta ilitjina unta relha korna namanga. \v 2 Rrangkarra paka relha arrpunhiperra korna angkamanga, Altjirranha rrakangkarriperra kornantema angkitjina, era rrangkarranha tjiperrawumalanga. Rrangkarra pula relha arrpunhiperra marra angkamanga, Altjirranha rrakangkarriperra marrantema angkitjina, era rrangkarranha tjiperrawumalanga. \p \v 3 Nthakinhala unta lyaka kurrka erinhanta katha arama, erala tjina tnakanhakanha ungkwanganhaka alkngala intamanga? Kanha irna thaaka erala alknga ungkwanganhala intamanga, unta itjala arama? \v 4 Arai, unta yarna lyaka kurrka erinha urlpuntjima, irna thaaka era alknga ungkwanganhala intamangantema. \v 5 Relha pmathai, unta irna thaaka erinharrka alknga ungkwanganhanga urlpuntjai. Kurunga unta lyaka kurrka erinha, erala tjina ungkwanganhaka alkngala intamanga, katha aritjina, erinha irrpalthala urlpuntjitjina turta. \s1 Itja Altjirraka yultha alkngaltara kornilitjika \p \v 6 “Rrangkarra itja Altjirraka yultha alkngaltara kngulya ntjarraka iwutjika. Rrangkarra turta itja Altjirraka yultha tjiparra pig ntjarranha nthitjika. Etna yultha etnanha kornilakitja, rrangkarranha turtantama utnhukitja.” \s1 Ingkai, yonthai, iltaratwai \r (Luke 11:9-13) \p \v 7 “Altjirrurna ingkai, kurunga era rrangkarranha kala wutjina. Altjirraka yonthai, kurunga rrangkarra erinha kala arltaritjina. Altjirraka reoa iltaratwai, kurunga era rrakangkarra kala altjurilitjina. \v 8 Arai, relha nyintaminyinta erala Altjirrurna ingkamanga, erinha Altjirrala wutjina. Relha nyintaminyinta erala Altjirraka yonthamanga, era erinha kala arltaritjina. Relha nyintaminyinta erala Altjirraka reoa iltaratumanga, Altjirrala ekura kala altjurilitjina. \v 9 Kaartala kunha itja 'lira ekuranha parta nthama, era ekura marnaka enkamanga. \v 10 Era turta erinha itja apma nthama, era ekura irrpanngaka enkamanga. \v 11 Relha kornarintja rrangkarra kala kaltja nama 'lira rrakangkarranha yultha marra nthitjika. Wothalkura Kaarta Alkirarinya rrakangkarranhala etnanha yultha marra nthitjina, etnala ekura enkamanga.” \p \v 12 “Rrangkarrala antja nama relha arrpunha ntjarra rrakangkarra ntelalhitjika, lakinha ngerra rrangkarrakimparra etnaka ntelalhai. Lakinha kunha Moses-ala, Altjirraka urrpia imankinya arrpunha ntjarrala turta, kaltjinthaka.” \s1 Tjaiya tharriperra \r (Luke 13:24) \p \v 13 “Rrangkarra reoa urlpma ekuranga irrpai. Arai, relha ntjarra tjaiya ntakala lhama, reoa ntakanga turta irrpunhama. Altjirrala relha nhanha ntjarranha yirralhelitjina. \v 14 Kanha relha urrputja wara tjaiya urlpmala lhama, reoa urlpmanga turta irrpunhama. Relha nhanha ntjarra ngampakala etatha nitjina.” \s1 Urrpia orrtjaltha ntjarriperra \r (Luke 6:43-45) \p \v 15 “Rrangkarra urrpia orrtjaltha ntjarranga aralhai. Etna rrakangkarra ntelalhitjina sheep ngerra, ngwanga inthorra. Etnarrpa pula korna nama, kngulya itnura utnhunhutnhunha ngerra. \v 16 Urrpia orrtjaltha etna irna korna ngerra nama. Etna annga korna lhalhelama. Arai, relhala itja marna lalitja kotjima ilakwanga, marna katjirra paka lyakanga. \v 17 Irna marrala annga marra lhalhelama. Kanha irna kornala, annga kornala. \v 18 Irna marrala yarna annga korna lhalhelama, irna kornala turta yarna annga marra lhalhelama. \v 19 Lakinhanga irna nyintaminyinta, erala itja annga marra lhalhelama, etna erinha kala inturnamala uraka iwuma. \v 20 Rrangkarrantama orrtja urrpia etnanha lhangkaritjina, etna irna kornala ngerra, annga korna lhalhelamanga.” \s1 Jesuaka tjina inthorra etna \r (Luke 13:26-27) \p \v 21 “Relha arrpunha ntjarra etnala yinganha ‘Ingkarta’ anparnama, etna itja Altjirraka pmara kutathurna irrputjina. Relha lenha ntjarra wara irrputjina, etnala Kaarta Alkirarinya nukanhaka kangkwerramanga. \v 22 Yinga tjiperrawutjika pitjimalanga, relha ntjarra nukurna angkitjina, ‘Ingkartai, Ingkartai, nurna kunha relha arrpunha ntjarranha rretnya ungkwanganhala kaltjinthakala. Nurna kunha rretnya ungkwanganha ilamala enka korna ntjarra unpurlenakala. Nurna turta rretnya ungkwanganha ilamala tjatjikarta ntjarra urrkapukala.’ \v 23 Yinga pula etnakurna angkitjina, ‘Yinga itjama rrakangkarra kaltja. Kala nukanga lhai! Rrangkarrataka relha kornanta ntjarra.’” \s1 Iltha itanha tharriperra \r (Luke 6:47-49) \p \v 24 “Lakinhanga relha erala angkatja nukanha wumanga, angkatja ekura kangkwerramanga turta, era kala artwa inangkarla ngerra nama. Era iltha ekuranha parta theintakarlaka itakala. \v 25 Kwatja ilpanthalantama nhamanga, kwatja roala, wurinya ekarltala turta iltha erinha twentjimalanga, iltha era itja taakalhitjina. Erinha parta theintakarlaka warta itakalanga. \p \v 26 “Relha erala angkatja nukanha wumanga, era pula angkatja ekura itja kangkwerramanga, era kala artwa rirta ngerrala nama. Era iltha ekuranha arna urlpaiyakarlaka itakala. \v 27 Kwatja ilpanthalantama nhamanga, kwatja roala, wurinya ekarltala turta iltha erinha twentjimalanga, iltha era ntjapara kuta taakalhitjina.” \p \v 28 Jesuala relha ntjarranha lakinha kaltjinthaka. Relha ntjarra angkatja ekuranhaka tnolkaka. \v 29 Erataka etnanha angkatja ekarltala kaltjinthaka, itja artwa Intarrangaltha ntjarrala ngerra. \c 8 \s1 Jesuala artwa leprosy-akartanha marrilaka \r (Mark 1:40-45; Luke 5:12-16) \p \v 1 Jesuanha partanga tnanpentjikantama. Relha worla kngarra turta ekuranga tnaartangala pitjika. \v 2 Artwa leprosy-akartantama Jesuurna pitjika, ekuranga urlarra turta mparalela arrarnalhaka. Era Jesuanha ilaka, “Ingkartai, unta paka antja namanga, unta yinganha kala irrpalthala marrilamara.” \p \v 3 Jesuala erinha iltjala anpumala ilaka, “Yinga antjakwia. Atha nganha kala marrilama.” Erantama kala marrerraka. Leprosy ekura kala yirraka. \v 4 Jesualantama erinha ilaka, “Arai, unta itja relha arrpunhanha nhanhiperra ilitjika. Kala priest-akanta ntelalhai. Unta turta Altjirranha tjauwerrilya nthai, Moses-ala relha ntjarranha turnakala ngerra. Unta lakinhilitjika, relha ntjarra kaltja nitjinanga unta kala marrerrakalangantama.” \s1 Jesuala Rome-arinya itornkaka urrkapunhapunha marrilaka \r (Luke 7:1-10; John 4:43-54) \p \v 5 Jesuanha Capernaum-urna irrpumalanga, Rome-arinya itornka nyinta pitjimala, ekururna ingkaka, \v 6 “Ingkartai, urrkapunhapunha nukanhataka thaarrerraka. Erantama ilkaarta kngarrakarta intarlanama, iltha nukanhala.” \p \v 7 Jesuala erinha ilaka, “Yinga kala ungkwangalela lhitjina erinha marrilitjika.” \p \v 8 Rome-arinya itornka era pula erinha ilaka, “Ingkartai, iwunhangala unta iltha kornakorna nukanhurna lhitjika eterrama? Unta kala angkai, kurunga urrkapunhapunha nukanha kala marrerritjina. \v 9 Arai, yinga kunha itornkakartantema nama. Nukathaka turta nama tjapartia nukanha ntjarranha turnitjika. Atha paka nyintanha ilamanga, ‘Lhai!’ era kala lhama. Atha paka arrpunhanha ilamanga, ‘Pitjai!’ era kala pitjima. Atha paka urrkapunhapunha nukanha turnamanga, ‘Lakinhilai’, era kala lakinhilama.” \p \v 10 Nhanha wumala, Jesuanha tnolkaka. Erantama relha ekuranga tnaartangala pitjimala ntjarranha ilaka, “Arai, atha rrangkarranha nthurrpa ilama. Pmara Israel ntjaparala atha itja relha nyintanha paka araka, erala yinganha tnakamanga, artwa nhanhala ngerra. \v 11 Atha rrangkarranha nhanha turta ilama. Relha Lorinya ntjarra inthorra ekngarranga, altorlanga turta pitjitjina Abraham-alela, Isaac-alela, Jacob-alela turta tjinkarra ilkutjika Altjirraka pmara kutathala. \v 12 Kanha pmarakurtwia ntjarranha Altjirrala unputjinala, pmara thapathapurna turta yairnitjina. Tanhala etna itnitjina, yarna thakerritjina turta.” \p \v 13 Jesualantama Rome-arinya itornka erinha ilaka, “Kala alpai. Untataka yinganha nthurrpa tnakama. Lakinhanga atha urrkapunhapunha ungkwanganha marrilama.” Itornka ekuranhaka urrkapunhapunhantama marrerraka Jesuanha angkamalangantema. \s1 Jesuala relha ntjarranha marrilaka \r (Mark 1:29-34; Luke 4:38-41) \p \v 14 Jesuanha Peter-aka ilthurnantama lhaka. Erantama Peter-aka mara aritjalhaka, menta intamanga, wumpia inthorra. \v 15 Era iltja ekuranha anpuka. Peter-aka mara kala marrerrakantama. Kamerramala, era Jesuaka marna etaka. \p \v 16 Kala ngurrangurrerrakalangantama pmararinya ntjarrala relha enka kornakarta ntjarranha Jesuurna kngitjika. Jesualantama enka korna etnanha unpurlenaka, angkatjalanta wara. Era turta mentakarta arrpunha ntjarranha marrilakantema. \v 17 Altjirrala imanka relha ekuranha ntjarranha lhelakala, urrpia Isaiah-arlarlanga, \q1 “Era nurnanha, relha menta ilkaartakarta ntjarranha, marrilaka.” \p Lhelintja nhanhantama nthurrperraka. \s1 Artwa tharra angkaka Jesuanga tnaartangala lhitjika \r (Luke 9:57-62) \p \v 18 Jesuala araka relha worla kngarra ekuranga kaarntakaarntala itnamanga. Erantama kurtungurla ekuranha ntjarranha turnaka, Galilee ntjanganga urntwarra mpinyurna tjananhitjika. \v 19 Artwa Intarrangaltha nyintantama ekururna pitjimala angkaka, “Kaltjinthanhinthanhai, pmara ekururnala unta lhama, yinga kala ungkwanganga tnaartangala lhitjina.” \p \v 20 Jesuala pula erinha ilaka, “Kngulya itnuraka lhunga intama, thepaka turta antjwa. Kanha Relhaka 'Lira ilthakunyala nama.” \p \v 21 Kurtungurla arrpunhala Jesuanha pmarraka, “Ingkartai, yinganha impurlarrarnai kaarta nukanharrka tintjiwutjika.” \p \v 22 Jesuala pula erinha ilaka, “Kala nukanga tnaartangala pitjai. Relha errilknga ntjarranha impai, errilknga etnakanha tintjiwutjika.” \s1 Jesuala wurinya ekarlta parraka \r (Mark 4:35-41; Luke 8:22-25) \p \v 23 Nhanhiperra Jesuanha boat-aka ntjika, kurtungurla ekuranha ntjarrakarta, ntjanganga tjananhitjika. \v 24 Etna lhapalhamanga, wurinya ekarlta inthorrala etnanha twentjika. Kwatja kngarrantama boat ekura thalalhaka, inmarra kngarritja inthorranga warta. Kanha Jesuanha ankwentarlanakala. \p \v 25 Kurtungurla ntjarralantama erinha kamalhelaka. Etna ekururna ingkaka, “Ingkartai, nurnanha tangkalhelai. Nurnataka ilutjikerrama.” \p \v 26 Jesuala pula etnanha pmarraka, “Iwunhangala rrangkarra trerrama? Rrangkarra yinganha itjala tnakama?” Erantama kamerramala wurinya erinha, inmarra etnanha turta parraka. Kala wurinya era, inmarra etna turta yirraka. \p \v 27 Artwa etna, etnala boat-ala naka, etna tnolkamala angkaka, “Artwa ngunhama nhanha? Wurinya, kwatjalka kunha ekura kangkwerrama.” \s1 Jesuala artwa enka kornakarta tharranha marrilaka \r (Mark 5:1-20; Luke 8:26-39) \p \v 28 Ntjanganga tjananhamalantama, etna pmara Gadara-urna pitjika. Artwa enka kornakarta tharrantama ekururna pitjika. Artwa eratharrataka wolknganga mpopala nitjata. Eratharra turta aa kngarra inthorra nitjata. Lakinhanga relha itja kuta pmara ekuratharrakanhurna etinyerritjata. \v 29 Jesuanha aramala ngerra, artwa eratharra ilkarlalhaka, “Jesuai, Altjirraka 'Lirai, iwukala unta ilirnakurna pitjika? Unta ilirnanha kalama rrarrathala tutjina? Antala nhanga Altjirralala relhanha rrarrathala tutjinala, antala nhanha kunha lyartathakantema.” \p \v 30 Katha nhanga etnala angkarritjama, ekuranga etinya wara pig worla kngarra naka. \v 31 Enka korna etnantama Jesuurna ingkaka, “Unta nurnanha artwa nhanha tharranga unputjika eterramanga, nurnanha pig tanha ntjarrurna yairnai.” \v 32 Jesuala etnanha ilaka, “Kala lhai.” Etnantama pig ntjarrurna irrpuka. Pig etnantama rirterramala parta irnkurna arrtjanamala, kwatja ntjangurna tnyinhaka, alkngontingkaka turta. \p \v 33 Relha etnala pig etnanha ntarntaritjata, etna pula town-urnala arrtjanaka. Etnantama town-arinya ntjarranha yia artwa nhanga tharriperra alpmelaka, eratharrala enka kornakarta nakala. \v 34 Relha ingkarraka inthorrantama town-anga rratamala pitjika, Jesuanha aritjika. Erinha aramala, etna erinha thakalhelaka pmara etnakanhanga rratamala lhitjika. \c 9 \s1 Jesuala artwa thaarranha marrilaka \r (Mark 2:1-12; Luke 5:17-26) \p \v 1 Kurunga Jesuanha boat-aka ntjika. Erantama ntjanganga tjananhamala town ekuranhurna pitjika. \v 2 Town-arinya etnantama artwa thaarra nyintanha ekururna kngitjika. Artwa era ntjama ekuranhala intaka. Jesuala aramalanga etna erinha ekarlta tnakamanga, era artwa thaarra erinha ilaka, “'Lira nukai, arrkana nai. Atha kala korna ungkwanganha iwuka.” \p \v 3 Nhanha wumala, artwa Intarrangaltha urrputja lakinhala eterraka, “Artwa nhanhalataka Altjirranha arrampowuma.” \p \v 4 Jesuala kala lhangkaraka etnala eterramalaka. Erantama etnanha pmarraka, “Iwunhangala rrangkarra nukiperra korna eterrama? \v 5 Yinganha ilai, iwunhama rukaralkura nama? Artwa thaarra nhanha erinha ilitjika, ‘Atha korna ungkwanganha iwuma.’ Erinha paka ilitjika, ‘Kala kamerrai, nthulapai turta.’ \v 6 Relhaka 'Lira era nthurrpa relhaka korna irrpalthala iwuma. Atha rrangkarranha nhanha ntelitjina.” Jesualantama artwa thaarra erinha ilaka, “Kamerrai! Ntjama ungkwanganha tjurnamala, kala alpai.” \v 7 Artwa era kala kamerraka, alpuka turta. \v 8 Nhanha aramala, relha etna trerraka. Etna Altjirranha tnantjaka turta, era relhanha ekarltilakalanga tjatjikarta lakinha ngerra urrkaputjika. \s1 Jesuala Matthew-anha ntangkaka \r (Mark 2:13-17; Luke 5:27-32) \p \v 9 Anparerramalantama, Jesuala Matthew-anha araka iltha ekuranhanga kathala narlanamanga. Matthew-alataka tax money kotjitjata. Jesuala erinha ntangkaka, “Nukanga tnaartangala pitjai.” Matthew-anha kamerraka, Jesuanga tnaartangala lhaka. \p \v 10 Anma, Jesuanha, kurtungurla ekuranha ntjarra turta, Matthew-aka ilthala worlerraka, marna ilkutjika. Relha kornarintja ntjarra arrpunha, tax money kotjinha ntjarra arrpunha turta etnakalela marna ilkurlanaka. \v 11 Artwa Pharisee ntjarrala nhanha aramala, etna Jesuaka kurtungurla ntjarranha pmarraka, “Iwunhangala kaltjinthanhinthanha rrakangkarranhala relha kornarintja ntjarralela, tax money kotjinha ntjarralela turta marna ilkuma?” \p \v 12 Jesuala etnanha wuka. Erantama etnanha ilaka, “Relha ltarrkngalataka itja ngangkaraka yonthama. Relha mentalanta. \v 13 Altjirrala nhanga relha ntjarranha ilaka, ‘Yinga antja rrangkarra relha arrpunhaka montjamontja ntelalhitjika, itja yinganha tnontha tjauwerrilya nthalanitjika.’ Angkatja nhanhaka eterrai. Arai, yingataka pitjika relha kornarintja ntjarranha Altjirrurna rretjingitjika, itja relha arratja ntjarranha.” \s1 John Kaltjirrpulhelanhelanhaka kurtungurlala Jesuanha pmarraka, ‘Iwunhangala kurtungurla ungkwanganha ntjarra itja arrpunharanga marnakunya nama?’ \r (Mark 2:18-22; Luke 5:33-39) \p \v 14 Kurunga John Kaltjirrpulhelanhelanhaka kurtungurla ntjarra Jesuurna etinyerraka. Etna erinha pmarraka, “Iwunhangala nurnanta, artwa Pharisee ntjarranta turta arrpunharanga marnakunya nama, kanha kurtungurla ungkwanganha ntjarra itja kutala marnakunya nama?” \p \v 15 Jesuala etnanha ilaka, “Artwala noa inamanga era tjinkarra urrkapuma. Kurunga era tjina ekuranha ntjarranha ntangkama, marna ilkutjika. Tjina etna yarna marnanga unpulhama, artwa noa inakala era etnakalela namangantema. Anma pula relha arrpunha ntjarrala artwa erinha errkumala kngitjina. Kurunga artwa ekura tjina ntjarra, etna arlta arrpunhala kala marnakunyantama nitjina. \p \v 16 “Arai, thunga mantarra ingkwia tjepakalhama. Relhala itja mantarra lyartinyanga mantarra kurrka kama, nhanha mantarra ingkwiakarlaka turta thanthama. Mantarra lyartinya era urlpmerramala, mantarra ingkwia erinha wothantema tjepakakitja. \p \v 17 “Relhala turta itja wine lyartinya yinpa ingkwiaka thalama, wine lyartinya era yinpa ingkwia etnanha talhelakitja. Kurunga wine lyartinya era, yinpa ingkwia etna turta, tharrantema ipmintjerrama. Relhala pula wine lyartinya, yinpa lyartinyaka thalama. Kurunga tharrantema marra kuta nama.” \s1 Jesuala kwarra errilknganha etathilaka, arrkutja mentanha turta marrilaka \r (Mark 5:21-43; Luke 8:40-56) \p \v 18 Jesuanha angkamangantema, itornka nyinta ekururna pitjika, mparalela turta arrarnalhaka. Era Jesuanha ilaka, “Kwarra nuka kunha lyarta nhanha iluka. Nukalela pitjai iltja ungkwanganha ekurakarlaka arrarnitjika, era wotha etatherritjinanga.” \p \v 19 Jesuanhantama kamerraka, kurtungurla ekuranha ntjarra turta. Etnantama itornka ekuranga tnaartangala lhaka. \p \v 20 Etna lhapalhamanga, arrkutja nyinta, erala 12 years menta kngarrakarta nakala, era ingkarnanga pitjimala Jesuaka mantarra anpuka. \v 21 Erataka lakinha eterrakala, “Atha paka mantarra ekuranhanta anpumanga, yinga kala marrerritjina.” \p \v 22 Jesuanha ilkngaralhaka. Arrkutja erinha aramala, era erinha ilaka, “Kwarra nukai, unta yinganha tnakakalanga, Altjirrala nganha marrilaka.” Arrkutja erantama kala lenhantaparra marrerraka. \p \v 23 Itornka ekuranhaka ilthurna irrpunhamalantama, Jesuala relha ntjarranha araka nthorrkngerramanga, ltarrpaka music turta angkalhelamanga. \v 24 Erantama etnanha ilaka, “Kala rratantai! Kwarra era itjama errilknga. Era wara ankwentama.” Etna pula ekura tharrakala. \v 25 Relha nhanha etna kala rratakalangantama, Jesuanha irrpunhamala kwarra erinha iltjanga errkuka, erinha kamalhelaka turta. \p \v 26 Yia nhanha kala pmara ntjaparurnantama ntakerranhaka. \s1 Jesuala artwa panga tharranha marrilaka \p \v 27 Jesuanha anpara lhamalanga, artwa panga tharra ekuranga ingkarnanga ilkarlapuka, “David-aka 'Lirai, ilirnaka montjamontja ntelalhai.” \p \v 28 Jesuanha kala ilthaka irrpunhakalangantama, artwa panga eratharra ekururna etinyerraka. Jesualantama erinhatharra pmarraka, “Mpala tnakamama atha mpalanha irrpalthala marrilamara?” \p Eratharra angkaka, “Awa, Ingkartai.” \p \v 29 Jesualantama alknga ekuratharra anpumala, erinhatharra ilaka, “Mpala yinganha tnakakalanga, atha alknga mpalaka marrilama.” \v 30 Eratharrantama kala araka. Jesualantama erinhatharra angkatja ekarltala ilaka, eratharra itja inthorra yia nhanhiperra ilitjika. \v 31 Eratharra pula yia nhanha pmara ntjaparala ilarlapuka. \s1 Jesuala artwa nyintanha marrilaka, erala yarna angkaka \p \v 32 Artwa panga nakala nhanga tharra kala ilthanga rratamala lhaka. Relha arrpunha ntjarralantama artwa pmarna nyintanha Jesuurna kngitjika. Artwa erataka enka kornakarta naka. \v 33 Jesuala enka korna erinha kala unpukalangantama, artwa era angkaka. Relha etna pula tnolkaka nhanha aramala. Etna angkaka, “Lakinha ngerra itja arrkurla pmara Israel-ala naka paka.” \p \v 34 Artwa Pharisee ntjarra pula lakinhala angkaka, “Errintjaka itornkala erinha ekarltilakalanga, era enka korna ntjarranha unpuma.” \s1 Jesuanha relha ntjarraka konyerraka \p \v 35 Jesuanhantama town kurrka ntjarrurna, town kngarritja ntjarrurna turta lhaka. Erantama relha etnanha synagogue etnakanhala kaltjinthaka. Era relha ntjarranha ilaka Altjirranha kala relha ingkarrakaka Ingkarta namanga. Era relha menta ntjarranha, thaltja ntjarranha turta marrilaka. \v 36 Relha worla etnanha aramala, Jesuanha etnaka konyerraka. Etna kunha sheep errarnperrakala ngerra naka, tnairnarintjakunya, nakapakarla turta. \v 37 Jesualantama kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka, “Arai, relha ntjarra inthorrala Altjirraka Angkatja wutjika antja. Altjirranha turta antja nama etna angkatja ekuranha wutjika. Urrpia etna pula urrputja inthorrarrpala. \v 38 Lakinhanga rrangkarra Altjirrurna ingkitjika, era urrpia ntjarra urraritjika, etnanha turta relha ntjarrurna yairnitjika, relha etnanha angkatja ekuranha ilitjika.” \c 10 \s1 Apostle 12 etnaka rretnya \r (Mark 3:13-19; Luke 6:12-16) \p \v 1 Jesuala kurtungurla 12 ekuranha ntangkamala worlilaka. Erantama etnanha ekarltilaka enka korna ntjarranha relhanga unpurlenitjika. Relha arrangkulthanga menterrakala ntjarranha marrilitjika. Relha menta arrpunha ntjarranha turta marrilitjikantema. \p \v 2 Nhanha Apostle 12 etnaka rretnya naka. Arrkurla Simon, rretnya arrpunha ekura Peter, tjia ekura Andrew turta. James, tjia ekura John turta, Zebedee-aka worra tharra. \v 3 Philip, Bartholomew tharra. Thomas, Matthew tharra. Matthew erataka tax money kotjinha nakala. James arrpunha nhanga, Alphaeus-aka worra, Thaddaeus turta. \v 4 Simon, pmara Canaan-arinya. Judas Iscariot turta, erala Jesuanha anma leltjaka lanthakala. \s1 Apostle 12 etnanha yairnitjinala, Jesuala etnanha tjatjatukarrka \r (Mark 6:7-13; Luke 9:1-6) \p \v 5 Artwa 12 nhanha etnanha Jesuala urrpia yairnaka, lakinha turnamala. “Rrangkarra itja Relha Lorinya ntjarrurna lhitjika. Rrangkarra turta itja relha Samaria-arinya ntjarraka town-urna irrputjika. \v 6 Rrangkarra pula relha Israel-arinya ntjarrurnatitja lhitjika. Etna sheep pairlperrakala ntjarra ngerra nama. \v 7 Rrangkarra tjaiyala lhapalhamala, relha ntjarranha ilai Altjirranha kala relha ingkarrakaka ntelalhitjikerrama, era Ingkarta etnaka namanga. \v 8 Relha menta ntjarranha marrilai. Relha errilknga ntjarranha etathilai. Relha leprosy-akarta ntjarranha marrilai. Relha enka kornakarta paka namanga, enka korna erinha unpai. Arai, Altjirrala rrangkarranha kapanhanta ekarltilaka relha mentanha marrilitjika. Rrangkarrantama relha mentanha kapanhantantema marrilai. \v 9 Rrangkarra pula itja money-alka kngitjika. \v 10 Rrangkarra turta itja thauwakarta, shirt arrpunhakarta, sandal-akarta, erratitjakarta paka lhitjika. Arai, urrkapunhapunhakathaka nama etna erinha marnala wantitjika. \p \v 11 “Rrangkarrantama town kngarritjurna irrpumanga, town kurrkurna paka, relha ilporathaka yonthai. Kurunga ekuralela kuterrai, rrangkarra anparerritjinalpula. \v 12 Rrangkarra relha ilporatha ekuranhaka ilthurna irrputjinala, rrangkarra ilthala namala etnanha ilitjika, “Altjirranha rrakangkarra rilhera ntelalhama.” \v 13 Ilthala namala etna paka nthurrpa ilporatha namanga, Altjirranha etnaka rilhera kuta ntelalhitjina. Itjanga paka, itja kutala. \v 14 Thunga relha arrpunha ntjarra rrakangkarra antjakunya. Thunga etna rrakangkarra itja kangkwerrama. Kala iltha etnakanhanga, town etnakanhanga turta, rratai. Pmara lenhaka urlpmurra turta ingka rrakangkarranhanga ilarnai. \v 15 Atha rrangkarranha nthurrpa ilama, yinga pitjalpumanga relha ingkarrakanha tjiperrawutjika, atha pmara lenha ntjarranha kngarralkura rrarrathala tutjina, pmara Sodom Gomorrah tharrangatjina.” \s1 Jesuala kurtungurla 12 etnanha ilaka, ‘Arrpunha ntjarrala rrangkarranha nakapakarlilitjina’ \r (Mark 13:9-13; Luke 21:12-17) \p \v 16 “Atha rrangkarranha sheep ngwanga ntjarra ngerra yairnama, kngulya itnura ntjarranga mpopurna ngerra. Rrangkarrantama aralhitjika inthorra. Rrangkarra pula itja pmatha ntelalhitjika. \v 17 Arai, artwa arrpunha ntjarrala rrangkarranha Sanhedrin court-urna kngitjina. Etna turta rrangkarranha synagogue kwanala whip-ala tutjina. \v 18 Etna turta rrangkarranha itornka kngarra ntjarranga urlarra ilparnitjina, king ntjarranga urlarra turta, nukanga arrkngala. Nhanha pula lakinherritjina rrangkarra itornka kngarra etnanha, Relha Lorinya ntjarranha turta nukiperra ilitjinanga. \v 19 Arai, etna paka rrangkarranha errkumanga, rrangkarra itja thakerramala eterritjika, ‘Nthakinhama nurna angkitjika? Iwunhama nurna etnanha ilitjika?’ Arai, angkatja rrangkarrala angkitjika, angkatja nhanha Kaartaka Enkala rrangkarranha kala ilitjina. \v 20 Enka era rrakangkarrarlarlanga angkitjina, itja rrangkarrarrpa. \p \v 21 “Artwalantama kalya ekuranha, tjia ekuranha paka relha arrpunha ntjarraka lanthitjina, etna erinha errilknga tutjika. Kaartala turta katjia ekuranha relha arrpunha ntjarraka lanthitjina, etna erinha errilknga tutjika, katjiala turta kaarta pa mia ekuranha. \v 22 Relha ingkarraka rrakangkarra antjakunya nitjina. Altjirrala pula rrangkarranha tangkalhelitjina, rrangkarra yinganha talwalpula tnakamanga. \v 23 Relhala paka rrangkarranha town nyintala tutjika lurnamanga, kala town arrpunhurna arrtjanai. Atha rrangkarranha nthurrpa ilama, rrangkarra town ntjarra arrpunhurna itjantema lhakalanga, Relhaka 'Lira kala pitjalputjina. \p \v 24 “Relha erala kaltjerrama, era itja kaltjinthanhinthanha ekuranhanga kaltjalkura nama. Urrkapunhapunha turta itja itornka ekuranhaka tjitjarta nama. \v 25 Relha erala kaltjerrama, ekurathaka nama kaltjinthanhinthanha ekuranha ngerra kaltjerritjika. Urrkapunhapunha ekurathaka turta nama, itornka ekuranha ngerra erritjika. Etna paka yinganha rretnya Beelzebub ilamanga, etna kala rrangkarranha turta rretnya nhanha ilitjinantema. \s1 Kala Altjirranganta trerrai \r (Luke 12:2-7) \p \v 26 “Rrangkarra itja relhanga trerritjika. Yia nhanga relhalala lyarta korltama, nhanha Altjirrala anma kathilitjina. Yia nhanga relhalala lyarta lauwuma, nhanha Altjirrala kala relha ingkarrakanha alpmelitjina. \v 27 Yia athala rrangkarranha ingwala ilamanga, rrangkarra relha ntjarranha arltala ilitjika. Yia athala rrangkarranhanta ilama, rrangkarra kala relha ingkarrakanhala ilitjika. \v 28 Itja relhanga trerrai. Etna kala mpurrkanta irrpalthala errilknga tuma. Rrangkarra pula Altjirrangatitja trerrai. Era mpurrka pa kurruna irrpalthala yirralhelama, tatharrala. \v 29 Relhala kunha nyenka tharra yirrinthama money kurrka inthorraka. Kanha Altjirranha kalantemala kaltja nyenka nyinta paka ilumanga. \v 30 Kapurta ponga nthakintja paka kapurta rrakangkarranhala nama? Altjirranha kala kaltja. \v 31 Lakinhanga rrangkarra itja trerritjika. Altjirranga urlarra rrangkarra tjiparralkura nama nyenka ntjarrangatjina.” \s1 Jesuala etnanha ilaka, ‘Relha erala relha arrpunha ntjarranha alkngatharra ilama, era tjina nuka namanga, atha Kaarta nukanha turta ilitjina era tjina nuka namanga’ \r (Luke 12:8,9) \p \v 32 “Relha erala relha ntjarranga urlarra ilalhamanga era tjina nuka namanga, atha turta Kaarta nukanha alkirala ilitjina era tjina nuka namanga. \v 33 Relha era pula, erala ilalhamanga era nuka antjakunya, atha Kaarta nukanha alkirala ilitjinantema, yinga ekura antjakunya namanga.” \s1 Jesuala etnanha ilaka, ‘Relha erala tjina nuka nitjika antja, era kala nukanta kngarralkura kangkitjika’ \r (Luke 12:51-53; 14:26,27) \p \v 34 “Thunga rrangkarra etarlarama yinga kula alha nhanhurna pitjikala, relha ntjarranha rilherilitjika. Itja inthorra. Relha etna pula kngarralkura turritjinatitja, nukanga arrkngala. \v 35 'Lira kaarta ekuranhaka irrpaltherritjina. Kwarra mia ekuranhaka irrpaltherritjina. Nharra turta mara ekuranhaka irrpaltherritjina. \v 36 Arai, relhaka leltja kala ramarama ekuranha inthorra nitjina. \p \v 37 “Katjia paka kaarta ekuranhaka, mia ekuranhaka kngarralkura kangkamanga nukangatjina, era yarna kurtungurla nuka nama. Kaarta paka, mia paka katjia ekuranhaka kngarralkura kangkamanga nukangatjina, era turta yarna kurtungurla nuka nama. \v 38 Relha erala kurtungurla nuka nitjika antja, era kala ntolka ekuranha kngarnitjika, nukanga tnaartangala pitjitjika turta. \v 39 Arai, relha erala etatha nitjikanta thakerrama, era kala ilutjina. Kanha relha era, erala relha arrpunha ntjarranha impurlarrarnama erinha errilknga tutjika, nukanga arrkngala, era kala ngampakalala etatha nitjina.” \s1 Relha Altjirralala kwartiwutjina \r (Mark 9:41) \p \v 40 “Relha erala rrakangkarra kangkintja ntelalhama, era nuka kangkintja ntelalhama. Relha erala nuka kangkintja ntelalhama, era turta ekura kangkintja ntelalhama, erala yinganha yairnakala. \v 41 Relha erala Altjirraka urrpiaka kangkintja ntelalhama, erinha Altjirrala kwartiwutjina, erala urrpia erinha kwartiwutjinala ngerra. Relha erala relha arratjaka kangkintja ntelalhama, erinha Altjirrala kwartiwutjina, erala relha arratja erinha kwartiwutjinala ngerra. \v 42 Relha erala kurtungurla kornakorna nyinta nukanha kwatja karnta ntjutjika nthamanga, era kurtungurla nuka namanga, Altjirrala erinha kala kwartiwutjina.” \c 11 \s1 Yia John Kaltjirrpulhelanhelanhiperra \r (Luke 7:18-35) \p \v 1 Kurtungurla 12 ekuranha kaltjinthamaliperra, Jesuanha kala anpara lhaka town arrpunha ntjarrurnantama. Tanhala era relha ntjarranha kaltjinthaka, etnanha Yia Marra erinha turta ilaka. \p \v 2 John-anha jail-ala naka. Erantama yia wuka Kristala relha ntjarranha kaltjinthamanga, era turta tjatjikarta urrkapumanga. John-alantama kurtungurla urrputja ekuranha Kristurna yairnaka erinha lakinha pmarritjika, \v 3 “Unta paka nthurrpa Tangkalhelanha era nama, Altjirralala imanka relha ekuranha ntjarranha lhelakala, yairnitjika? Nurna paka arrpunhaka kaaralhitjika?” \p \v 4 Jesuala etnanha ilaka, “Alpumala John-anha ilai nhanga rrangkarrala wumanga, aramanga turta. \v 5 Relha panga ntjarrala wotha arama. Relha inurra ntjarra wotha ingka lhama. Relha leprosy-akarta ntjarra wotha marrerrakala nama. Relha ilpa rirta ntjarrala wotha wuma. Relha ilukala ntjarra wotha etatherrakala nama. Atha, kurtungurla nukanha ntjarrala turta, relha kornarintja ntjarranha Yia Marra erinha ilama. \v 6 Arai, relha lenha ntjarra arrkana nitjina, etnala yinganha kuta tnakamanga, itja ilpoiwumanga turta.” \p \v 7 John-aka kurtungurla urrputja etna kala alpumangantama, Jesuanha relha ntjarrurnantama angkaka, John-iperra. Era etnanha pmarraka, “Artwa iwunha ngerranhama rrangkarra nhanga worritjurna aritjika lhaka? Artwa tjakatjakanha, pmoltatja ngerra ngalhamanga wurinyala warnamanga? Itja kunha. \v 8 Artwa iwunha ngerranhantama rrangkarra aritjika lhaka? Artwa mantarra marra inthorraka ekarralhakalaka? Itja kunha. Relha etnala mantarra marra inthorraka ekarralhakala, etna kunha king-akanha pmarala nama. \v 9 Artwa iwunha ngerra inthorranhantama rrangkarra aritjika, lhaka? Altjirraka urrpia? Era nthurrpa Altjirraka urrpia naka. Era pula Altjirraka urrpia ingkarrakanga kngarralkura naka. \v 10 Ekuriperra kunha Altjirraka Angkatja Imankinyala ilaka, \q1 ‘Atha urrpia nukanha ungkwanganga arrkurla yairnama. Era kala ungkwanga tjaiya urrkaputjina.’ \m \v 11 Atha rrangkarranha nhanha nthurrpa ilama. John Kaltjirrpulhelanhelanha era kunha Altjirraka urrpia tjiparralkura era naka. Nhanha turta pula nthurrpantema nama. Relha tnakanhakanha kornakorna inthorra, era kala Altjirranga urlarra tjiparralkura nama, John ekurangatjina. \p \v 12 “Arai, John Kaltjirrpulhelanhelanha era relha ntjarranha kaltjinthitjikerramangatjina, lyartalpula, relha korna ntjarra Altjirraka irrpaltherrama. Etna Altjirraka urrpia ntjarranha tuma turta. Iwunhanga? Urrpia etna, etnanha kaltjinthamanga Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta namanga. \v 13 Imanka Altjirranha relha ekuranha ntjarrurna angkaka Moses-arlarlanga, urrpia ekuranha arrpunha ntjarrarlarlanga turta. Lyarta era itja wotha relha ekuranha ntjarrurna angkama etnakarlarlanga, John-anha kala pitjikalangantama. \v 14 Lyarta rrangkarra paka angkatja nukanha arratja wumanga, rrangkarra kaltja nitjina John-anha Elijah era namanga, urrpia nhanga Altjirrala yairnitjika lhelakala. \v 15 Ungkwanga ilpa paka intamanga, yinganha wurlathanai.” \p \v 16 Jesuala etnanha pmarraka, “Relha ngunha ngerrama rrangkarra? Atha rrangkarranha iliai? Rrangkarra kunha katjia ntjarra ngerra nama, etnala kathala arrkanerrama. Katjia arrpunha ntjarrala rrangkarranha ntangkama, \v 17 ‘Nurna arrkanerriai, nthaperramala.’ Kanha rrangkarra antjakunyala. Kurunga etna rrangkarranha wotha ntangkama, ‘Nurna arrkanerriai, relha ilukalaka nthorrkngerramala.’ Kanha rrangkarra itja kutala antja arrkanerritjika. \v 18 Arai, John-ala itja marna marra ilkutjata, wine paka ntjutjata. Rrangkarrantama angkaka era kula artwa rirta namanga, enka kornakarta. \v 19 Kurunga Relhaka 'Lira pitjika. Era marna marralka ilkuma, wine turta ntjuma. Rrangkarrantama angkama era kula artwa kwapakwapa ilkunhilkunha namanga, drunk-erranha turta. Rrangkarra turta erinha arrampowumala ilama, era tax money kotjinha ntjarraka, kornarintja arrpunha ntjarraka turta tjina namanga. Altjirranha pula inangkarla kuta urrkapuma. Nhanha kala ingkarna katherritjina.” \s1 Jesuala relha Chorazin-arinya, Bethsaida-arinya, Capernaum-arinya ntjarranha tjatjatuka, etna erinha itja tnakakalanga \r (Luke 10:13-15) \p \v 20 Town arrpunhala Jesuala tjatjikarta ntjarra urrkapuka. Relha town nhanharinya etna pula itja Altjirrurna toperraka. Jesuanhantama relha nhanha etnaka aalerraka, etnanha ilaka turta. \v 21 “Relha Chorazin town-arinya ntjarrai, rrangkarra nakapakarla inthorra nitjina. Relha Bethsaida town-arinya ntjarrai, rrangkarra turta nakapakarla inthorra nitjina. Atha rrakangkarranga alkngatharra tjatjikarta ntjarra urrkapuka. Atha paka tjatjikarta nhanha etnanha relha Tyre town-arinya, relha Sidon town-arinya ntjarranga turta alkngatharra urrkapukalanga, etna pmara imanka Altjirrurna toperramara. Etna kala ltarrpakanha mantarraka ekarralhamara, ilpminya turta kapurtaka arrarnamara. \v 22 Lakinhanga atha rrangkarranha ilama, Altjirranha pitjimalanga relha ntjarranha tjiperrawutjika, nhanha rukaralkura nitjina relha Tyre-arinya ntjarraka, relha Sidon-arinya ntjarraka turta, nhanhala rrakangkarra nitjinangatjina. \p \v 23 “Relha Capernaum town-arinya ntjarrai, rrangkarra etarlarama Altjirrala kula rrangkarranha alkirurna kngitjina. Itjanga lhai. Rrangkarranha pula Altjirrala tatharrurnatitja naamalhelitjina. Atha tjatjikarta ntjarra rrakangkarranga alkngatharra urrkapuka. Altjirrala paka tjatjikarta nhanha etnanha Sodom-ala urrkapukalanga, town era kuta namarantema. \v 24 Lakinhanga atha rrangkarranha ilama, Altjirranha pitjimalanga relha ntjarranha tjiperrawutjika, nhanha rukaralkura nitjina relha Sodom-arinya ntjarraka, nhanhala rrakangkarra nitjinangatjina.” \s1 Jesuala relha nakapakarla ntjarranha ntangkaka ekururna pitjitjika, era etnanha rukarilitjinanga \r (Luke 10:21,22) \p \v 25 Jesuanha lakinhantama angkaka, “Kaartai, unta Ingkarta nama alkiraka alhaka turta. Athantama nganha dangkilama, unta angkatja ungkwanganha relha kornakorna ntjarraka nentilakalanga, itja pula relha kaltja ntjarraka, inangkarla ntjarraka turta. \v 26 Kaartai, untarrpa kunha lakinha ntelalhitjika antja naka. \p \v 27 “Arai, Kaartala yinganha ingkairnaka relha ingkarrakaka Ingkarta nitjika. Relha nyinta itja 'Liraka kaltja, Kaarta eranta wara. Relha nyinta turta itja Kaartaka kaltja, 'Lira eranta wara. 'Lira era turta Kaarta erinha relha ekura imarnama, ekurala era antja nama Kaarta erinha imarnitjika. \p \v 28 Relha rrangkarrala nakapakarlerrama, yarna turta eterritjikerrama, nukurna pitjarrirrai. Atha kala rrangkarranha rukarilitjina. \v 29 Kala nukanta kangkwerrai. Kaltjerrai turta yinga ngerra nitjika. Yinga kunha artwa ngwanga nama. Yinga turta itja tjurnalhama. Rrangkarra paka nukanga tnaartangala pitjimanga, nukanga kaltjerramanga turta, rrangkarra kala rukara nitjina. \v 30 Arai, atha rrangkarranha itja nakapakarlilama, inporilama paka.” \c 12 \s1 Sabbath-iperra \r (Mark 2:23-28; Luke 6:1-5) \p \v 1 Sabbath arlta arrpunhala Jesuanha, kurtungurla ekuranha ntjarra turta, tnukulpanga tjananhaka. Tnukulpa nhanha ekurala marna wheat urnma itnaka. Jesuaka kurtungurla ntjarra ngaiyala namala, etna marna mpakamala ilkuka. \v 2 Artwa Pharisee urrputjala nhanha araka. Etnantama Jesuanha ilaka, “Kurtungurla ungkwanganha ntjarrataka paala ntelalhama. Nhanha itjama arratja nama Sabbath arltala marna mpakitjika.” \p \v 3 Jesuala etnanha pmarraka, “Rrangkarra itjala David-iperra kaltja? Era nhanga ngaiyala naka, artwa ekuralela namala ntjarra turta. \v 4 David-anhantama Altjirraka ilthurna irrpunhaka. Iltha ekurala marna intaka, relha ntjarrala Altjirranha tjauwerrilya nthakala. Nhanha priest-akanta naka ilkutjika. David-ala pula marna nhanha ilkukala, ngaiyalala warta. Era turta marna nhanha artwa ekuralela namala ntjarranha nthaka, ilkutjika. Lakinha David-anha Altjirraka mpaarangarangaka itja kangkwerraka. \v 5 Rrangkarra turta itjala read-erraka Altjirraka Angkatja Imankinyala, Altjirrala priest ntjarranha impurlarrarnakala temple-ala urrkaputjika Sabbath arltala? Altjirrala pula etnanha itja imilaka. \v 6 Athantama rrangkarranha ilama, nyinta lyarta kala nhanhala nama, erala temple-aka mpaarangarangaka turta Ingkarta nama. \v 7 Angkatja nhanha wurlathanai. ‘Yinga antja rrangkarra montjamontja ntelalhitjika, itja yinganha tnontha tjauwerrilya nthitjika.’ Rrangkarra angkatja nhanha lhangkaramama? Itja kunha, rrangkarra kurtungurla nukanha ntjarranha palkala ilparnamanga warta. \v 8 Arai, Relhaka 'Lira era Sabbath arlta ekura turta Ingkarta nama. \s1 Jesuala artwa iltja ntjirrkakarta marrilaka \r (Mark 3:1-6; Luke 6:6-11) \p \v 9 Anparantama lhamala, Jesuanha synagogue etnakanhurnantama irrpuka. \v 10 Kwanala artwa nyinta naka, iltja ntjirrkakarta. Etnantama Jesuanha pmarraka, “Nhanha arratjama nama relhanha Sabbath arltala marrilitjika?” Etnataka erinha ilparnitjinala pmarraka. \p \v 11 Jesuala pula etnanha pmarraka, “Thunga artwaka sheep nyinta nama. Sheep era turtantama ipartaka tnyima, Sabbath arltala. Nthakinhantama? Artwa era kunha sheep erinha Sabbath arltalantema ipartanga urlpuntjitjina. \v 12 Relhantama sheep-anga tjiparralkura nama. Lakinhanga nhanha kala arratja nama Sabbath arltala relha mentanha marrilitjika.” \v 13 Jesualantama artwa iltja ntjirrkakarta erinha ilaka, “Iltja ungkwanganha imarnai.” Erantama iltja ekuranha imarnaka. Iltja ekuranha turta kala marrerraka. Iltja era turtantama iltja arrpunha ekuranha ngerra naka. \p \v 14 Artwa Pharisee ntjarra kala synagogue ekuranga rratamala lhaka. Etnantama angkarraka Jesuanha errilknga tutjika. \s1 Isaiah-aka lhelintja arrpunha nthurrperraka \p \v 15 Eterrintja etnakanhaka kaltja namala, Jesuanha anpara lhaka. Worla kngarra pula ekuranga tnaartangala kuta lhaka. Relha ntjarra arrpunha menta aramala, Jesuala etnanha marrilaka. \v 16 Era pula etnanha ilaka, etna itja relha arrpunha ntjarranha nhanhiperra ilitjika. \v 17 Nhanga Altjirralala Isaiah-arlarlanga lhelakala nthurrperrakantama, \q1 \v 18 “Arai, artwa nhanha era kunha urrkapunhapunha nukanha nama. Atharrpa erinha urraraka. Yinga turta ekura kngarra kangkama. \q1 Atha Enka nukanha ekururna yairnitjina. Erantama Relha Lorinya ntjarranha ilitjina atha Ingkartala etnanha tangkalhelitjinala. \q1 \v 19 Era itja relha ntjarralela iwurritjina. Era itja ilkarlaputjina. Etna turta erinha itja wutjina, tjaiyala intarra angkamanga. \q1 \v 20 Era relha thaltja ntjarraka tangitjala nitjina. Era itja relha imampurlerrakala ntjarranha ipmintja imputjina. \q1 Era etnakalela kuterritjina, Altjirrala etnanha tangkalhelitjinalpula. \q1 \v 21 Ekura Relha Lorinya ntjarra kaaralhitjina, era etnanha tangkalhelitjika.” \s1 Jesua, Beelzebub tharra \r (Mark 3:20-30; Luke 11:14-23; 12:10) \p \v 22 Relha urrputjalantama artwa nyintanha Jesuurna kngitjika. Artwa era enka kornakarta naka. Lakinhanga era alknga panga naka, era turta yarna angkaka. Jesuala erinha marrilaka. Artwa erantama angkaka, araka turta. \v 23 Nhanha aramala relha worla etna tnolkaka, ilarraka turta, “Yai, nhanha eralama David-aka 'lira nama.” \p \v 24 Nhanha wumala, artwa Pharisee ntjarra angkaka, “Artwa nhanhalataka enka korna ntjarranha unpurlenama, Beelzebub-ala erinha ekarltilakalanga. Beelzebub era kunha errintja ntjarraka itornka nama.” \p \v 25 Jesuanha kala kaltja naka etnala eterramalaka. Erantama etnanha ilaka, “Relha pmararinya ntjarra leltjakaleltjerramanga, pmara etnaka kala ipmintjerritjina. Ramarama turta. Etna leltjakaleltjerramanga, etna kala yirritjinantema. \v 26 Satan-alantama enka korna ntjarranha unpurlenamanga, Satan-aka worla turta kala leltjakaleltjerraka. Etna turtantama ipmintjerritjina. \p \v 27 “Arai, rrangkarra yinganha ilama atha kula enka korna ntjarranha unpurlenama, Beelzebub-ala yinganha ekarltilakalanga. Ngunhalantama kurtungurla rrakangkarranha ekarltilama, enka korna etnanha unpurlenitjika? \v 28 Atha pula enka korna etnanha unpurlenamanga Altjirraka Enkala yinganha ekarltilakalanga, rrangkarra kaltja nitjika Altjirranha kala ntelalhamanga era relha ingkarrakaka Ingkarta namanga. \v 29 Arai, thunga relha antja nama, artwa ekarltaka ilthurna irrputjika, yultha ekuranha turta nyilkngala initjika. Era kunha artwa ekarlta erinha errkumala yirnitjikarrka. Kurunga era yultha ekuranha irrpalthala nyilkngala kngama. \p \v 30 “Relha erala itja tjina nuka nama, era kala leltja nuka nama. Relha erala itja nukalela porta urrkapuma relhanha Altjirrurna rretjingitjika, era etnanha kala Altjirranga parrama. \v 31 Atha rrangkarranha nhanha ilama. Thunga relha korna inthorra ntelalhama, Altjirranha arrampowuma turta. Altjirrala kala korna ekuranha iwutjina, era paka ekururna toperramanga. Kanha relha erala Enka Alkngaltara erinha arrampowuma, korna ekuranha Altjirrala itjala iwutjina. \v 32 Relha erala Relhaka 'Liriperra korna angkamanga, Altjirrala kala korna ekuranha iwutjina, era paka Altjirrurna toperramanga. Kanha relha erala Enka Alkngaltariperra korna angkama, Altjirrala korna ekuranha itja kutala iwutjina, lyarta anma paka.” \s1 Irna era ngerra, annga ekuranha namantema \r (Luke 6:43-45) \p \v 33 “Irna paka marra namanga, annga ekuranha marrantema nitjina. Irna era paka korna namanga, annga ekuranha kornantema nitjina. Annga ekuranhanga kunha relhala lhangkarama irna era paka marra namanga, korna paka. \v 34 Apma ngerra ntjarrai. Relha korna warta, rrangkarra yarna angkatja marra angkama. Arai, relhala eterramanga ngerra, lakinha era kala angkama. \v 35 Relha marra, era marra eterramanga warta, era kala marra angkama, marra turta ntelalhama. Kanha relha korna, era korna eterramanga warta, era kala korna angkama, korna turta ntelalhama. \v 36 Arai, atha rrangkarranha nhanha ilama. Yinga pitjalpumanga relhanha tjiperrawutjika, atha relha nyintaminyintanha pmarritjina erala angkakalaka. \v 37 Athantama lenha ntjarranha tangkalhelitjina, etnala arratja angkakala. Atha turta lenha ntjarranha imilitjina, etnala korna angkakala.” \s1 Artwa Pharisee urrputjala, artwa Intarrangaltha urrputjala turta Jesuanha ilaka, era etnanha tjatjikarta alkirarinya ntelitjika \r (Mark 8:11,12; Luke 11:29-32) \p \v 38 Artwa Pharisee urrputjala, artwa Intarrangaltha urrputjala turtantama Jesuanha pmarraka, “Kaltjinthanhinthanhai, nurnanha tjatjikarta alkirarinya ntelai.” \p \v 39 Jesuala pula etnanha ilaka, “Rrangkarrataka relha korna nama, Altjirranha ilpoiwunha turta. Lakinhanga rrangkarra antja nama atha rrangkarranha tjatjikarta alkirarinya ntelitjika. Atha pula rrangkarranha tjatjikarta nhanganta ntelitjina, Altjirralala Jonah-anha ntelakala. Itja arrpunha. \v 40 Jonah era irrpannga kngarritjaka tnartala intaka arlta tharraminyinta, ingwa tharraminyinta turta. Lakinha ngerra Relhaka 'Lira era turta alhaka tnartala intitjina arlta tharraminyinta, ingwa tharraminyinta turta. \v 41 Arai, Altjirranha pitjimalanga relha ingkarrakanha tjiperrawutjika, relha Nineveh-arinya ntjarrala rrangkarranha ilparnitjina. Etna kunha Altjirrurna toperraka Jonah-ala etnanha tjatjatumalanga. Lyarta pula artwa nyinta nhanhala nama, erala rrangkarranha angkatja ekarltalkurala tjatjatuma. \v 42 Relha Sheba-arinya ntjarraka queen, era turta rrangkarranha ilparnitjinantema. Era kunha pmara ilanga inthorranga pitjikala Solomon-anha wutjika, Solomon-anha inangkarla inthorra namanga. Lyarta pula artwa nyinta rrakangkarrurna angkama, erala Solomon-anga inangkarlalkura nama.” \s1 Artwa ekuriperra, ekurangala enka korna rratamala lhakala \r (Luke 11:24-26) \p \v 43 “Arai, enka korna paka relhanga rratamanga, era worritjala nthulapuma, pmaraka yonthamala. Pmaraka yarna yonthamala, \v 44 era lakinha angkama, “Yinga alputjina, pmara yingala rratakala ekururna.” Pitjalpumala era pmarangkinya arama. Era turta arama relha era pmara erinha ilkngikala, intortilakala turta. \v 45 Erantama lhamala enka kornalkura 7 inarlalhama. Etnantama porta pmara intortilakala ekururna irrpuma, kuterrama turta. Relha erantama imampurlalkura nama arrkurlangatjina. Lakinha relha korna rrakangkarralela turta nitjina.” \s1 Relha etnala Jesuaka mia pa tjia nama \r (Mark 3:31-35; Luke 8:19-21) \p \v 46 Jesuanha nhanga worlurna angkamalangantema, Jesuaka mia pa tjia ntjarra pitjika ekuralela angkitjika. Etnantama ekura kathala kaaralhaka. \v 47 Relha arrpunhala Jesuanha ilaka, “Arai, mia ungkwanga, tjia ungkwanga ntjarra turta kathala kaaralhama ungkwangalela angkitjika.” \p \v 48 Jesuala pula relha erinha pmarraka, “Ngunhama mia nuka? Ngunha ntjarrama tjia nuka?” \v 49 Kurtungurla ekuranha ntjarranhantama iltjala ntelamala, era etnanha ilaka, “Rrangkarra mia pa tjia nuka ntjarra nama. \v 50 Relha etnala Kaarta alkirarinya nukanhaka kangkwerramanga, etna kunha tjia nuka nama, mia nuka turta.” \c 13 \s1 Yia artwa nyintiperra erala marna annga ingkairnakala \r (Mark 4:1-20; Luke 8:4-15) \p \v 1 Arlta nyinta ekuralantema, Jesuanha ilthanga rratamala lhaka, kwatja ntjangurna. Erantama ankerraka arrarnalhaka. \v 2 Relha ntjarra inthorrantama ekururna worlerrentjalpuka. Lakinhanga era boat-aka ntjika, boat-ala arrarnalhaka turta. Kanha relha etna ankerralala itnaka. \v 3 Jesualantama etnanha kngarra kaltjinthaka, etnanha yia alpmelamala. Erantama etnanha yia nhanha ilaka. \p “Artwa nyinta tnukulpa ekuranhurna lhaka annga ingkairnitjika. \v 4 Erantama annga etnanha alpantiwumalanga, annga arrpunha ntjarra tjaiyakarlaka tnyika. Thepa ntjarrantama pitjika, annga etnanha ilkuka turta. \v 5 Annga arrpunha ntjarra arna partapapathakarlaka tnyika. Etna parrpa lyapuka, arna era tarratha wara warta namanga. \v 6 Lirnnga era pula rratamalanga, lirnngala marna kurrka etnanha ntjirrkilamala mpuka, takarra etnaka yarna warta arna kwanurna irrpukalanga. \v 7 Kala annga arrpunha ntjarra lyakanga mpopakarlakala tnyika. Lyaka etnantama mangkamala marna kurrka etnanha ulpulatuka. \v 8 Kala annga arrpunha ntjarra arna marrakarlakala tnyika. Arrpunhala 100 annga lhalhelaka, arrpunhala 60, kala arrpunhala 30.” \v 9 Ungkwanga ilpa paka intamanga, yinganha wurlathanai.” \p \v 10 Jesuaka kurtungurla ntjarrantama ekururna pitjimala, erinha pmarraka, “Iwunhangama unta relha ntjarranha kaltjinthama, etnanha yia alpmelamala?” \p \v 11 Jesuala etnanha ilaka. “Yinga antja nama rrangkarra kaltja nitjika Altjirranha kala pitjikala relha ingkarrakaka ntelalhitjika era Ingkarta namanga. Yinga pula itja antja arrpunha ntjarra nhanhaka kaltja nitjika. \v 12 Relha erala Altjirraka Angkatjaka kangkama, urntwarra kaltjerritjika turta antja nama, erinha Altjirrala wothalkura kaltjinthitjina. Kanha relha erala Altjirraka Angkatjaka antjakunya, erinha Altjirrala itja kutala kaltjinthitjina. \v 13 Lakinhanga atha etnanha yiala alpmelama. Etnaka alknga intama, etna pula itja arama. Etnaka ilpa intama, etna pula itja wuma. \v 14 Arai, Isaiah-anhataka relha nhanha ntjarriperra angkaka. Angkatja ekuranhantama nthurrperraka. Era etnakiperra lakinha angkaka, \q1 ‘Rrangkarra kala wurlanitjina, rrangkarra pula itja lhangkaritjina. \q1 Rrangkarra kala ararlanitjina, rrangkarra pula itja lhangkaritjina. \q1 \v 15 Arai, atha relha nhanha ntjarraka eterrintja parrpartilaka, \q1 atha ilpa etnakanha marntilaka, \q1 alknga etnakanha turta pangilaka. \q1 Atha etnanha lakinhilaka etna alkngala arakitja, etna ilpala wukitja, etna turta eterrintja etnakanhala lhangkarakitja. \q1 Etna turtantama toperrakitja, atha turtantama etnanha \q1 tangkalhelakitja.’ \p \v 16 “Rrangkarra arrkana nama, Altjirrala rrangkarranha marrilakalanga. Lakinhanga alknga rrakangkarranhala arratja arama, ilpa rrakangkarranhala turta arratja wuma. \v 17 Atha rrangkarranha nhanha turta nthurrpa ilama. Altjirraka urrpia imankinya ntjarra, relha errilkngipata arratja ntjarra turta antja naka aritjika, nhanha rrangkarrala lyarta arama. Etna pula nhanha itja araka. Etna turta antja naka angkatja nukanha wutjika, angkatja nhanga rrangkarrala wuma. Etna pula nhanha itja wuka. \p \v 18 “Wurrirraintama, atha yia nhanga annga alpantiwunhiperra nentilamanga. \p \v 19 “Thunga relhala Altjirraka angkatja wuma, angkatja nhanga Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta namanga. Thunga pula era angkatja nhanhiperra itja arratja etarlarama. Nthakinhantama erritjina? Errintja era pitjitjina, angkatja erinha rakitjina turta. Nhanha kala annga etna ngerra nama, etnala tjaiyaka tnyikala. \v 20 Annga nhanga arna partapapathakarlaka tnyikala, nhanha kala relha nhanha ngerrala nama. Era kngarra kangkama era Altjirraka angkatja wumalanga. \v 21 Era pula angkatja ekura parrpa kngwerrama. Lakinhanga era Altjirranha itja ekarlta tnakama. Erantama imampurlerramanga, relha arrpunhala paka erinha arrampowumanga Altjirraka angkatjanga arrkngala, era kala Altjirranha impumanta. \v 22 Annga nhanga lyaka mpopakarlaka tnyikala, nhanha kala relha nhanha ngerrala nama. Era Altjirraka angkatja wuma, era pula yulthiperralka, arrkaniperralka kngarra kuta eterramala Altjirraka angkatja parrpartilama. Altjirraka angkatjantama itja kuta anngakarta ngerrerrama. \v 23 Annga nhanga arna marrakarlaka tnyikala, nhanha kala relha nhanha ngerrala nama. Era Altjirraka angkatja wuma, ekura kuta antja nama turta. Erantama annga marra lhalhelama ngerra. Arrpunhala 100, arrpunhala 60, arrpunhala 30.” \s1 Yia marna wheat-iperra, tharrka korniperra turta \p \v 24 Jesuala etnanha yia arrpunhantama alpmelaka. “Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta namanga, kala lakinha ngerra nama. Artwala wheat annga alpantiwuka. \v 25 Anma era ankwentamangantama, urrkapunhapunha ekuranha ntjarra turta, leltja pitjika annga korna turta wheat-anga mpopaka alpantiwuka. Leltja erantama nyilknganyilknga kuta alpuka. \p \v 26 “Kurunga wheat annga etna, annga korna etna turta tharrantema lyapumala, mangkaka. Anma etna porta anngakarterramanga, urrkapunhapunha ntjarrala araka tharrka korna wheat-anga mpopala mangkamanga. \v 27 Urrkapunhapunha etnantama itornka etnakanhurna lhamala, erinha pmarraka, ‘Unta kunha wheat annganta alpantiwuka, nhangai? Nthakinhantama tharrka korna turta mangkaka?’ \p \v 28 “Era angkaka, ‘Leltjala kunha annga korna alpantiwuka.’ \p “Urrkapunhapunha etnantama erinha pmarraka, ‘Unta antja nama nurna tharrka korna etnanha urlpuntjitjika?’ \p \v 29 “Era pula etnanha ilaka, ‘Impai! Tharrka korna etnanha urlpuntjimala, rrangkarra marna wheat marra erinha turta urlpuntjakitja. \v 30 Marralkura tharranhantema mangkitjika impai, kotjintjaka arltaka. Kurunga atha marna kotjinha ntjarranha turnitjina, etna tharrka korna ntjarrakimparra kotjimala worlilitjika, etitjika turta. Kurunga marna wheat etnanha kotjimala, etna marna etnanha marnaka iltha nukanhaka arrarnitjika.’” \s1 Yia tjurrka anngiperra \r (Mark 4:30-32; Luke 13:18,19) \p \v 31 Jesuala etnanha yia arrpunhantama alpmelaka. “Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta namanga, kala lakinha ngerra nama. Artwala tjurrka annga tnukulpa ekuranhaka ingkairnama. \v 32 Annga era kala kurrka inthorra nama. Kanha irna tjurrka, erala annga kurrka ekuranga mangkama, era kngarritja inthorrala nama. Thepa etna turtantama pitjima, antjwa etnakanha turta etintjala mpaarama.” \s1 Yia marna ltorlpilanhiperra \r (Luke 13:20,21) \p \v 33 Jesuala etnanha yia arrpunhantama alpmelaka. “Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta namanga, lakinha ngerra nama. Arrkutjala marna ltorlpilanha kurrka wara marna kngarraka lhangama. Marna ltorlpilanha kurrka erantama marna urrknga kngarra erinha ltorlpilama, ntjapara kuta.” \s1 Iwunhangama Jesuala relha ntjarranha kaltjinthaka yianta alpmelamala? \r (Mark 4:33,34) \p \v 34 Jesuanha relha ntjarrurna angkaka, etnanha yia alpmelamala. Yiakunya era etnakurna itja kuta angkaka. \v 35 Lakinha angkatja arrpunha Altjirranhala urrpia ekuranharlarlanga angkakala, nthurrperraka, \q1 “Yinga etnakurna yiarlarlanga angkitjina. \q1 Atha etnanha yiala alpmelitjina, angkatja nhanga athala itja relhanha arrkurla ilakala.” \s1 Jesuala yia nhanga marna wheat-iperra, tharrka korniperra turta nentilaka \p \v 36 Jesuaka kurtungurla ntjarrantama ekururna pitjimala erinha pmarraka, “Nurnaka nentilai yia nhanga tharrka korniperra, etnala marna wheat-anga mpopala mangkakala.” \p \v 37 Jesuala etnanha ilaka, “Relhaka 'Lira era artwa era ngerra nama, erala annga marra etnanha alpantiwukala. \v 38 Relha alharinya ingkarraka tnukulpa era ngerra nama, ekurakarlaka artwa era annga etnanha alpantiwukala. Relha lenha ntjarra, etnala Altjirraka kangkwerrama, etna marna marra ngerra nama. Kanha relha lenha ntjarra, etnala errintjaka kangkwerrama, etna tharrka korna ngerrala nama. \v 39 Errintja era, leltja era ngerra nama, erala annga korna alpantiwukala. Tjiperrawuntjaka arlta, era kotjintjaka arlta ngerra nama. Angel etna, marna kotjinha ntjarra ngerra nama. \p \v 40 “Relhalala nhanga tharrka korna kotjimala urala etama, lakinha ngerra arlta ingkarnala nitjinantema. \v 41 Relhaka 'Lirala angel ekuranha ntjarranha yairnitjina relha korna ntelalhakala ntjarranha ilkngakitjika. Relha lenha ntjarranha turta, etnala relha arrpunha ntjarranha arrtjilhelakala errintjaka kangkwerritjika. \v 42 Kurunga era angel etnanha turnitjina relha korna nhanha ntjarranha worlilamala ura urtaapa kngarritjaka iwutjika turta. Tanhala etna kngarra nthorrkngerritjina, itnitjina turta. \v 43 Kurunga Altjirraka tjina ingkarraka arrkana tnoatnoantama nitjina, Altjirraka pmara kutathala. Ungkwanga ilpa paka intamanga, yinganha wurlathanai.” \s1 Yia yultha tjiparriperra \p \v 44 “Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta namanga, kala lakinha ngerra nama. Artwala paka yultha tjiparra arltaramanga, relha arrpunhaka tnukulpala, era kala yultha tjiparra erinha wotha lauwuma. Kurunga alpumala era yultha ekuranha ingkarraka yirrinthama, tnukulpa arrpunha erinha buy-ilitjika.” \s1 Yia parta tjiparriperra \p \v 45 “Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta namanga, kala lakinha ngerra nama. Artwala parta tjiparra inthorraka yonthama. \v 46 Erantama parta tjiparra inthorra nyinta arltarama. Era kala yultha arrpunha ekuranha ingkarraka yirrinthama, parta tjiparra inthorra erinha buy-emilitjika.” \s1 Yia irrpannga twetakatwetiperra \p \v 47 “Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta namanga, kala lakinha ngerra nama. Artwa irrpannga errkunherrkunha ntjarrala net etnakanha ntjangaka iwuma, irrpannga errkutjika. \v 48 Etnantama net erinha ankerrurna tjarrinama, irrpannga twetakatwetakarta. Kurunga irrpannga errkunherrkunha ntjarrala irrpannga etnanha ilkngakamantama. Marra ntjarranha etna tnyinama, kanha korna ntjarranha etna ipmintjala iwuma. \v 49 Lakinha ngerra arlta ingkarnala nitjinantema. Angel ntjarra pitjitjina relha korna ntjarranha, marra ntjarranga ilkngakitjika. \v 50 Etnantama relha korna ntjarranha worlilamala ura urtaapa kngarritjaka iwutjina. Tanhala etna kngarra nthorrkngerritjina, itnitjina turta.” \s1 Jesuaka kurtungurliperra \p \v 51 Jesualantama kurtungurla ekuranha ntjarranha pmarraka, “Rrangkarra paka yia nhanha ntjarra lhangkarakama?” \p Etna angkaka, “Awa, nurna lhangkarakakwia.” \p \v 52 Kurunga era etnanha ilaka, “Relha nyintaminyinta, erala Altjirraka Angkatja Imankinyaka kaltja, era turtala kaltja Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta namanga, era kala relha netaneta ngerra nama. Ekura yultha lyartinya, yultha ingkwia turta intama. Era turta nhanha relha arrpunhaka irrpalthala imarnama.” \s1 Relha Nazareth-arinya ntjarra Jesuaka antjakunyerraka \r (Mark 6:1-6; Luke 4:16-30) \p \v 53 Relha ntjarranha yia nhanha ingkarraka ilamaliperra, Jesuanha kala anparerraka. \v 54 Era pmara ekuranhurna alpuka. Erantama relha ntjarranha synagogue etnakanhala kaltjinthaka. Angkatja ekuranha wumala etna tnolkaka, pmarrarraka turta. “Nthakinhala artwa nhanha kaltja inthorrerraka? Ngunhala turtama erinha ekarltilaka tjatjikarta urrkaputjika? \v 55 Era kunha artwa rurlaka urrkapunhapunha nhangaka worra. Mia ekura Mary turta pmara nhanhala nama. Tjia ekuranha ntjarra James, Joseph, Simon, Judas turta nhanhala nurnakalela nama. \v 56 Arrumpa ekuranha ntjarra turta pmara nhanhala namantema, nurnakalela. Nthakinhantama era nurnanha marra inthorra kaltjinthama, tjatjikarta turta urrkapuma?” \v 57 Relha etnantama Jesuaka antjakunyerraka. \p Jesualantama etnanha ilaka, “Relha arrpunha ntjarralanta kunha kaltjinthanhinthanha kngarranha tnantjama. Kanha relha pmararinyala, tjina ekuranhala turta, erinha itja kutala tnantjama.” \p \v 58 Relha etna erinha itja ngerra tnakakalanga, Jesuala tjatjikarta urrputja wara pmara lenhala urrkapuka. \c 14 \s1 Herod-ala John Kaltjirrpulhelanhelanhanha errilknga tuka \r (Mark 6:14-29; Luke 9:7-9) \p \v 1 Kurunga King Herod era turtantama yia wuka Jesuiperra. \v 2 Erantama urrkapunhapunha ekuranha ntjarranha ilaka, “Nhanha kunha John Kaltjirrpulhelanhelanha era nama. Erataka wotha etatherrakala. Lakinhanga era tjatjikarta ntjarrantama urrkapuma.” \p \v 3-4 King Herod-alataka Herodias-anha, tjia ekuranha Philip-aka noa, noa inakala. John-alantama erinha tjatjatukala, “Nhanha itja arratja nama unta tjia ungkwanganhaka noa tnyinitjika.” Angkatja nhanhakakwiantama King Herod-ala tjapartia ekuranha ntjarranha turnaka John-anha errkutjika, erinha chain-ala yirnamala jail-aka turta kurnitjika. \v 5 Herod-anha kala antja naka John-anha errilknga tutjika, era pula relha ntjarranga trerraka, etna John-anha tnakamanga, era Altjirraka urrpia namanga. \p \v 6 Anma Herod-ala tjinkarrantama urrkapuka, alkngerrintjaka arlta ekuranhaka ilpangkitjika. Relha etna kala tjinkarraka worlerrakalangantama, Herodias-aka kwarra etnaka nthaperraka. Era turta King Herod-anha kngarra arrkanilaka. \v 7 Herod erantama kwarra erinha ilaka, “Iwunhakama unta antja? Nuka kala enkai.” \p \v 8 Mia ekuranhala erinha turnakalanga warta, kwarra era erinha ilaka, “Yinga antja nama unta yinganha John Kaltjirrpulhelanhelanhaka kapurta nthitjika, kapurta erinha taarnaka arrarnamala.” \p \v 9 Nhanha wumala, Herod-anha porerraka. Era pula kwarra ekura kangkwerraka, era erinha relha itornka ntjarranga alkngatharra lhelakalanga. \v 10 Erantama tjapartia urrputja jail-urna yairnaka, John-aka kapurta inturnitjika. \v 11 Etnantama kapurta erinha taarnaka arrarnamala kngitjalpuka, nhanha kwarra erinha nthaka turta. Kwarra erantama nhanha mia ekuranha nthaka. \p \v 12 John-aka kurtungurla ntjarrala nhanhiperra wumalanga, etna lhamala John-aka mpurrka inarlalpuka, tintjiwuka turta. Kurunga etna Jesuurna lhaka, erinha ilaka turta Herod-ala John-anha errilknga tukala. \v 13 Yia nhanha wumala, Jesuanha boat-aka ntjimala kwatjanga tjananhaka, pmara worritjurna, nyintarinya nitjika. \s1 Jesuala artwa 5,000, arrkutja katjia turta ntuthilaka \r (Mark 6:30-44; Luke 9:10-17; John 6:1-14) \p Relha ntjarrala pula wumalanga Jesuanha worritjurna lhakala, etna town etnakanhanga rratamala erinha ingkala lurnaka. Etnakimparra turta pmara worritja ekura erritjalhaka. \v 14 Jesuanhantama boat-anga tnanpumalanga, worla kngarra etna kala ekura kaaralhaka. Etnanha aramala, era etnaka konyerraka, era turta menta ntjarranha marrilaka. \p \v 15 Kala ngurrangurrerrakalangantama, kurtungurla ekuranha ntjarra Jesuurna pitjimala erinha ilaka, “Arai, pmara nhanhataka worritja ngerra nama, relhakunya. Lakinhanga unta relha ntjarranha kala yairnarlenai, etna town kurrka ntjarrurna lhitjika, marna initjika.” \p \v 16 Jesuala pula etnanha pmarraka, “Iwunhangala atha etnanha yairnarlenitjika? Kala rrangkarra etnanha marna ilkutjika ntharrirrai.” \p \v 17 Etna pula angkaka, “Nurnaka pula itja intama, marna kurrka 5-anta wara, irrpannga tharra turta.” \p \v 18 Jesuala etnanha ilaka, “Kala marna pa kara irrpannga etnanha nukurna kngitjai.” \v 19 Kurunga era relha etnanha turnaka etna tharrkaka arrarnalhitjika. Erantama marna 5 etnanha, irrpannga tharra turta inaka. Alkirurnathaka inaramala, era Altjirranha dangkilaka. Kurunga era marna etnanha urltakaka. Erantama ungkwaltja etnanha kurtungurla ntjarranha nthetnaka relha ntjarraka errarnpalhelitjika. \p \v 20 Kala relha ingkarraka inthorrala ilkuka. Itja nyinta paka ngaiyala naka. Ingkarna etna 12 basket-ntama lyulpalyulpilaka marna ungkwaltja etnanha kotjimala. \v 21 Arlta lenhala artwa 5,000-ala marna ilkuka. Arrkutja ntjarrala, katjia ntjarrala turta ilkukantema. \s1 Jesuanha kwatja kartninyala ingka lhaka \r (Mark 6:45-52; John 6:15-21) \p \v 22 Jesualantama kurtungurla ekuranha ntjarranha turnaka etnakimparra boat-aka ntjitjika, ntjanganga tjananhitjika turta. Era pula kuterraka relha etnanha pmarurnarrka yairnitjika. \v 23 Relha etnanha yairnamaliperra, era partaka ntjika, Altjirrurna ingkitjika. Kala ngurrangurrerrakalangantama, Jesuanha nyintarinya naka partala. \v 24 Kanha boat nhanga ntjanga mpopala ngerrala naka. Kurtungurla etna turta nakapakarlerraka, wurinya ekarltala etnanha twentjimanga. \p \v 25 Kala ingutnhalantama, itjantema parrtjerrakalanga pula, Jesuanha etnakurna pitjika kwatja kartninyala ingka lhamala. \v 26 Kurtungurla ntjarrala erinha aramalanga kwatja kartninyala urlarrathaka ingka pitjimanga, etna enkakunyerraka. Yarna thakerramala etna ilkaka, “Lthananga palai!” \p \v 27 Jesuanha parrpa etnakurna angkaka, “Yingiai! Palkala trerritjala!” \p \v 28 Peter-alantama erinha pmarraka, “Ingkartai, untama lanha? Nthurrpanga paka, yinganha ntangkai ungkwangurna pitjitjika, kwatja kartninyala ingka lhamala.” \p \v 29 Jesuala erinha ntangkaka, “Pitjai!” Boat-anga tnanpumala, Peter-anhantama Jesuurna ingka lhaka, kwatja kartninyala. \v 30 Wurinya ekarlta ekuriperrantama eterramala, era trerrakarrpa. Kurunga era uralhitjikerraka. Ingka ekuranha warta kwatjaka irrpuka, kanha era ilkarlalhaka, “Ingkartai, yinganha tangkalhelai.” \p \v 31 Jesuala erinha parrpa iltjanga errkuka. “Iwunhangala unta yinganha itja tnakaka?” era erinha pmarraka. “Untataka ilpoiwukarrpa.” \v 32 Kurunga eratharra tharrantema boat-aka ntjika. Wurinya era turtantama yirraka. \v 33 Kurtungurla etnantama Jesuaka urrkurrkintja naka, erinha ilaka turta, “Nthurrpathoa unta Altjirraka 'Lira nama.” \s1 Jesuala relha ntjarranha Gennesaret-ala marrilaka \r (Mark 6:53-56) \p \v 34 Ntjanga ekuranga tjananhamalantama, Jesuanha, kurtungurla ekuranha ntjarra turta pmara Gennesaret-aka erritjalhaka. \v 35 Pmararinya ntjarrala Jesuanha aramala, etna angkatja yairnaka relha arrpunha ntjarrurna, etnala pmara etnakanhanga etinya namanga. Etnantama relha menta ntjarranha Jesuurna kngitjika. \v 36 Menta etnantama Jesuurna ingkaka, “Nurnanha impurlarrarnai, kala mantarra ungkwanganhanta paka anputjika.” Menta etnala mantarra ekuranha anpuka, etna kala marrerraka. \c 15 \s1 Kngarripataka mpaarangarangiperra \r (Mark 7:1-13) \p \v 1 Kurunga artwa Pharisee urrputja, artwa Intarrangaltha urrputja turta Jesuurna pitjika, Jerusalem-anga. \v 2 Etna Jesuanha pmarraka, “Iwunhangala kurtungurla ungkwanganha ntjarra itja kngarripata ntjarraka mpaarangarangaka kangkwerrama? Etna kunha itja iltja ilkngilhama, marna ilkutjinala.” \p \v 3 Jesuala pula etnanha ilaka, “Iwunhangala rrangkarra itja Altjirraka turnintjaka kangkwerrama? Rrangkarra kunha mpaarangaranga rrakangkarranhaka kangkwerramala Altjirraka turnintja ipmintja impuma. \v 4 Arai, Altjirrala nhanga turnaka, ‘Unta kaarta pa mia ungkwanganhaka kangkwerritjika’. Nhanha turta, ‘Relha erala kaarta ekuranha, mia ekuranha paka arrampowumanga, erinha rrangkarra errilknga tutjika.’ \v 5 Kanha rrangkarra relha ntjarranha lakinhala ilama. Relha paka kaarta pa mia ekuranhurna angkamanga, ‘Arai, marna, yulthalka nhanhataka atha Altjirranha lhelakala.’ Kurunga rrangkarra erinha ilama, ekurathaka itja wotha nama kaarta ekuranha nthitjika. \v 6 Lakinha rrangkarra Altjirraka turnintja ipmintja impuma, mpaarangaranga rrakangkarranhaka kangkwerritjinala. \v 7 Pmatha ntjarrai, rrakangkarriperra inthorrataka Altjirranha nhanga Isaiah-arlarlanga angkaka, \q1 \v 8 “Relha nhanha ntjarrala yinganha tnantjama angkatja etnakanhala, \q1 etna pula nuka itja arratja eterrama. \q1 \v 9 Etna nuka palkala urrkurrkintja nama. \q1 Etna kunha relha ntjarranha, relhaka mpaarangaranganta kaltjinthama, itja turnintja nukanha.” \s1 Angkatja kornala relhanha kornilama, itja marnalalka \r (Mark 7:14-23) \p \v 10 Jesualantama relha ntjarranha worlilamala ilaka, “Nhanha wai, nhanhaka kaltja nai turta. \v 11 Marna, karalka nhanhala relhala rrakartala ilkuma, nhanhala itja relhanha Altjirranga urlarra kornilama. Angkatja korna etnala relhaka rrakartanga rratama, etna pula relhanha Altjirranga urlarra kornilamala.” \p \v 12 Kurtungurla ekuranha ntjarrantama Jesuurna pitjimala erinha pmarraka, “Unta kaltja? Artwa Pharisee ntjarra kunha angkatja ungkwanganhanga mukanherraka.” \p \v 13 Jesuanha pula angkaka, “Arai, irna ingkarraka Kaarta nukanhalala itja ingkairnakala, etnanha era takarrakarta kuta urlpuntjitjina. \v 14 Kala artwa Pharisee ntjarranga tjanantalhai. Etnataka relha panga ngerra nama. Arai, relha pangala paka relha panga arrpunhanha rretjingama, eratharra, tharrantema kala ipartaka tnyitjina.” \p \v 15 Peter-alantama Jesuanha pmarraka, “Nurnaka nentilai angkatja untala lyarta relha ntjarranha ilakala.” \p \v 16 Erantama etnanha ilaka, “Yai, rrangkarra turtama marntilparla? \v 17 Rrangkarra itjala kaltja? Marnalka nhanga relhalala rrakartaka kurnama, nhanha kunha tnarturna irrpunhama, mpurrkanga turta wotha rratanhama. \v 18 Kanha angkatja etnala rrakartanga rratama, etnataka relhaka eterrintjangala pitjima. Etnantama relhanha Altjirranga urlarra kornilama. \v 19 Arai, relha kunha paala eterrama. Paala eterramalantama era errilknga tuma, relha arrpunhaka noalela intama, ntaiyawuma, nyilkngala inama, orrtjerrama, Altjirranha arrampowuma turta. \v 20 Nhanhala kunha relhanha Altjirranga urlarra kornilama. Relhala pula marna ilkumanga, itja iltja ilkngilhakala, nhanhala erinha itjala Altjirranga urlarra kornilama.” \s1 Arrkutja Canaan-arinya nyintala Jesuanha ekarlta tnakaka \r (Mark 7:24-30) \p \v 21 Pmara lenhanga Jesuanha pmara Tyre Sidon tharranga kuturnantama lhaka. \v 22 Arrkutja nyinta pmara lenharinya, arrkutja Canaan-arinya purrama, erantama ekururna pitjika. Era Jesuurna ingkaka, intarra angkamala, “Ingkartai, David-aka 'Lirai, nuka montjamontja ntelalhai. Kwarra nukataka enka kornakarta kngarra mpangkama.” \p \v 23 Jesuanha pula ekururna itja kuta angkaka. Jesuaka kurtungurla ntjarralantama Jesuanha ilaka, “Arrkutja erinha kala yairnarlenantai! Erataka nurnanha itnimala lurnarlapuma.” \p \v 24 Jesuanha pula angkaka, “Altjirrala yinganha yairnaka, relha Israel-arinya pairlperrakala ntjarrurnanta.” \p \v 25 Arrkutja era pula etinyerramala Jesuanga urlarra mparalela arrarnalhaka. Era wotha ekururna ingkaka, “Ingkartai, nuka montjamontja ntelalhai.” \p \v 26 Jesuala pula erinha ilaka, “Nhanha itja arratja namara katjiaka marna kngulya ntjarranha nthitjika.” \p \v 27 Arrkutja era pula Jesuanha ilaka, “Ingkartai, unta kala arratja angkama. Kngulya etna pula ungkwaltja etnanha ilkumala, ungkwaltja nhanga katjialala ipmintja iwuma.” \p \v 28 Jesuala erinha ilaka, “Arrkutjai, unta kunha yinganha ekarlta kuta tnakaka. Unta nukurna ingkaka atha kwarra ungkwanganha marrilitjika. Arai, era kala marrerraka.” Kwarra ekurantama marrerraka Jesuanha angkamalangantema. \s1 Jesuala relha ntjarra arrpunha turta marrilaka \p \v 29 Jesuala pmara lenha impurlalhakantama. Era Galilee ntjangurnantama pitjika, anpara kuta pula lhaka. Erantama partaka ntjinhamala, arrarnalhaka. \v 30 Relha ntjarra inthorrantama ekururna worlerrentjalpuka. Etna turta relha menta ntjarranha ekururna kngitjika, nhanga relha inurra, panga, angkatjakunyalka. Etnantama relha nhanha etnanha Jesuanga urlarra arrarnaka. Jesualantama etnanha ingkarraka inthorra marrilaka. \v 31 Relha rrakarta marnta ntjarrantama angkaka, relha inurra ntjarrantama nthulapuka, relha panga ntjarrala turtantama wotha araka. Nhanha aramala, relha etna tnolkaka. Etna Israel-aka Altjirranha tnantjaka turta. \s1 Jesuala artwa 4,000, arrkutja katjia turta ntuthilaka \r (Mark 8:1-10) \p \v 32 Jesuanha kurtungurla ekuranha ntjarrakantama ntangkalhaka. Era etnanha ilaka, “Arai, yingataka relha nhanha ntjarraka konyerrama. Etna kala arlta tharraminyintantama nukalela nakala, marnakunya. Yingantama itja antja nama etnanha ngaiyala pmarurna yairnarlalputjika, etna tjaiyala nakapakarlerrakitja.” \p \v 33 Kurtungurla ekuranha ntjarrala pula erinha ilaka, “Nthanhangantama nurna worla kngarra lakinhaka marna inamara? Nurna kunha nhanha worritjala nama.” \p \v 34 Jesualantama etnanha pmarraka, “Marna nthakintjama rrakangkarra intama?” Etna angkaka, “Kala marna kurrka 7, irrpannga urrputja turta.” \p \v 35 Jesualantama relha worla etnanha turnaka arnaka arrarnalhitjika. \v 36 Kurunga era marna 7 etnanha, irrpannga etnanha turta inamala Altjirranha dangkilaka. Kurunga marna etnanha urltakamala, era ungkwaltja etnanha kurtungurla ntjarranha nthaka, worla etnaka errarnpalhelitjika. \p \v 37 Relha ingkarrakalantama marna pa irrpannga ilkuka, nhalkerraka turta. Ingkarna etna 7 basket lyulpalyulpilaka, marna ipmintjerrakala kotjimala. \p \v 38 Relha etnala marna ilkukala, etna artwa 4,000 naka. Arrkutja ntjarrala, katjia ntjarrala turta marna ilkukantema. \p \v 39 Relha worla etnanha pmarurna yairnamala, Jesuanha boat-aka ntjika. Ntjanga ekuranga tjananhamala, era kala pmara Magadan-aka erritjalhaka. \c 16 \s1 Artwa Pharisee ntjarrala, artwa Sadducee ntjarrala turta Jesuanha ilaka, “Nurnanha tjatjikarta alkirarinya ntelai” \r (Mark 8:11-13; Luke 12:54-56) \p \v 1 Artwa Pharisee ntjarra, artwa Sadducee ntjarra turtantama Jesuurna pitjika. Etna erinha arrkarnamala ilaka, “Tjatjikarta alkirarinya nurnanha ntelai.” \v 2 Era pula etnanha ilaka, “Ngurrangurra, rrangkarra paka aramanga alkira era thathamanga, rrangkarra angkama, ‘Inguntha kwatjala itja nhitjina.’ \v 3 Ingutnhala, rrangkarra paka aramanga alkira era thathamanga, matara turta intamanga, rrangkarra angkama, ‘Lyarta kwatjala nhitjina.’ Alkira erinha aramala rrangkarra kala lhangkarama kwatjala nhitjinala, itja paka. Arai, atha kala tjatjikarta ntjarra rrakangkarra urrkapuka. Rrangkarra pula etnanha itjala lhangkaraka. \v 4 Rrangkarrataka relha korna nama, Altjirranha ilpoiwunha turta. Lakinhanga rrangkarra antja nama atha rrakangkarra tjatjikarta arrpunha ntelitjika. Atha pula rrangkarranha tjatjikarta nhanganta ntelitjina, Altjirralala Jonah-anha ntelakala. Itja arrpunha.” Etnanha impurlalhamala, Jesuanha kala lhakantama. \s1 Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka etna artwa Pharisee ntjarranga, artwa Sadducee ntjarranga turta aralhitjika \r (Mark 8:14-21) \p \v 5 Jesuanha, kurtungurla ekuranha ntjarra turta ntjanga ekuranga tjananhakantama, boat-ala. Etna pula marnaka kngwerrakarrpa. \v 6 Jesualantama etnanha ilaka, “Rrangkarra artwa Pharisee ntjarraka, artwa Sadducee ntjarraka marna ltorlpilanhanga aralhitjika.” \p \v 7 Kurtungurla ntjarrantama nhanhiperra angkarraka, lakinha ilarramala, “Erataka nurnanha lakinha ilaka, nurna marna arrpunhaka kngwerrakalanga.” \p \v 8 Jesuanha kala kaltja naka angkatja etnala angkarramalaka. Erantama etnanha pmarraka, “Iwunhangala rrangkarra marniperra angkarrama? Rrangkarra yinganha itjantema tnakama? \v 9 Rrangkarra marntilparla kutakwia? Rrangkarra kala kngwerraka atha artwa 5,000 ntuthilakala marna 5-ala, rrangkarra turtantama ungkwaltja kngarra inthorra kotjikala. \v 10 Rrangkarra turta kala kngwerraka atha nhanga artwa 4,000 ntuthilakala marna 7-ala, rrangkarra turtantama ungkwaltja kngarra inthorra kotjikala? \v 11 Atha rrangkarranha nhanga ilaka, rrangkarra artwa Pharisee ntjarraka, artwa Sadducee ntjarraka marna ltorlpilanhanga aralhitjika. Rrangkarrataka lhangkareikanha yinga itja rrakangkarrurna marniperra angkamanga.” \p \v 12 Kurtungurla ntjarrala lhangkarakantama era itja marna ltorlpilanhiperra angkamanga. Era pula angkatja ekuriperra angkamanga, angkatja nhanga artwa Pharisee ntjarrala, artwa Sadducee ntjarra turtala, relha ntjarranha kaltjinthamanga. \s1 Peter-ala Jesuanha ilaka era Krista era namanga \r (Mark 8:27-30; Luke 9:18-21) \p \v 13 Anpara lhamala, Jesuanha Caesarea Philippi town-urna pitjika. Town ekuralantama Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha pmarraka, “Nthakinhama relha ntjarra Relhaka 'Liriperra angkama?” \p \v 14 Etna erinha alpmelaka, “Arrpunha ntjarra angkama unta kula John Kaltjirrpulhelanhelanha era namanga. Arrpunha ntjarra unta Elijah-anha namanga. Arrpunha ntjarra unta Jeremiah-anha namanga. Kala arrpunha ntjarra angkama unta kula urrpia arrpunha namanga.” \p \v 15 Jesuala etnanha wotha pmarraka, “Kanha rrangkarraloa? Rrangkarra nukiperra nthakinhala angkama? Ngunhama yinga?” \p \v 16 Simon Peter-ala erinha alpmelaka, “Unta nama Krista era, Altjirra kngaanintjaka 'Lira.” \p \v 17 Jesuala erinha ilaka, “Simon, Jonah-aka 'lirai, unta nhanhaka kaltja namanga, unta kuta arrkana nitjina. Relhala nganha itja nhanha kaltjinthaka, Kaarta Alkirarinya nukanhala pula. \v 18 Atha nganha nhanha turta ilama, unta kunha nama rretnya Peter, nhanhatitja parta theinta. Parta theinta nhanhakarlaka atha worlamparinya nukanha parnitjina ngerra. Errintja era turtantama worlamparinya nukanha yarna yirralhelitjina. \v 19 Atha nganha ekarltilama relhaka korna iwutjika. Relha ekurala unta korna iwuma, Altjirrala kala korna ekuranha iwutjinantema. Kanha relha ekurala unta korna itja iwuma, Altjirrala korna ekuranha itjantema iwutjina.” \p \v 20 Jesualantama kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka, etna itja inthorra relha ntjarranha ilitjika era Krista era namanga. \s1 Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka era anma nyingalauwutjinala \r (Mark 8:31—9:1; Luke 9:22-27) \p \v 21 Nhanha ekuriperra Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha kaltjinthaka nhanha ekurathaka namanga nyingalauwutjika. Era etnanha kaltjinthaka ekurathaka namanga Jerusalem-urna lhitjika. Era etnanha kaltjinthaka kngarripata ntjarra, priest itornka ntjarra, artwa Intarrangaltha ntjarra turta ekura antjakunyerritjinala, etna erinha errilknga tutjinala turta. Era etnanha kaltjinthaka turta, era arlta tharraminyinta errilknga intamaliperra, Altjirrala erinha wotha etatha kamalhelitjinala. \p \v 22 Jesuanha etapurna kngamala, Peter-ala erinha rralthaka, “Itja lakinha Ingkartai. Altjirrala etnanha parreikanha.” \p \v 23 Jesuala pula Peter-anha ilaka, “Nukanga lhai, Satan-ai! Nukathaka nama Altjirraka kangkwerritjika. Unta pula yinganha parritjikala antja nama. Unta itja Altjirra ngerra eterrama, relha ngerra pula.” \p \v 24 Kurunga Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka, “Thunga relha antja nama nukanga tnaartangala pitjitjika. Nthakinhantama era ntelalhitjika? Era itja wotha eterrintja ekuranhaka kangkwerritjika. Era pula ntolka ekuranha parlapaka tjurnamala kngitjika, athala ntolka nukanha kngamanga ngerra. Kurunga era nukanga tnaartangala pitjitjika. \v 25 Arai, relha erala etatha nitjikanta thakerrama, era kala ilutjina. Kanha relha erala relha arrpunha ntjarranha impurlarrarnama erinha errilknga tutjika, nukanga arrkngala, era kala ngampakalala etatha nitjina. \v 26 Thunga relha Altjirraka itja eterrama. Erantama alha nhanhaka yultha ingkarraka inthorra patilama. Arai, era itja ngampakala etatha nitjina. Relha era turta yarna Altjirranha money nthama, Altjirrala erinha pmara ekuranhurna irrpulhelitjika, era pmara ekuranhalantama ngampakala nitjinanga. \p \v 27 “Arai, Relhaka 'Lira pitjalputjina, makalaria inthorra ntelalhamala, Kaarta ekura ngerra. Era turta Kaarta ekuranhaka angel ntjarrakarta pitjitjina. Kurunga era nyintaminyintanha kwartiwutjina, erala ntelalhakala ngerra. \v 28 Atha rrangkarranha nhanha turta nthurrpa ilama. Relha arrpunha ntjarra, etnala lyarta nhanhala nama, etna katha aritjina Relhaka 'Lira pitjalpumanga, ntelalhamanga turta, era relha ingkarraka Ingkarta namanga.” \c 17 \s1 Altjirrala kurtungurla urrputjanha ntelaka Jesuanha makalaria inthorra namanga \r (Mark 9:2-13; Luke 9:28-36) \p \v 1 Etna kala arlta 6 nakalangantama, Jesuala Peter-anha, James-anha, tjia ekuranha John-anha turta ntangkaka. Erantama etnakakarta parta kartninyaka ntjika. \v 2 Altjirralantama Jesuanha etnakanga alkngatharra kngartiwuka. Jesuaka anngerrantama lirnnga ngerra parrtjika, mantarra ekuranha turta kwatja lharrkintja ngerra tjulkuka. \v 3 Moses Elijah tharrantama rumerraka, Jesualela angkarraka turta. \p \v 4 Peter-alantama Jesuanha ilaka, “Ingkartai, nurnataka kangkama pmara nhanhala nitjika. Unta paka antja namanga, atha kala lyuntja tharraminyinta ititjina, ungkwanga nyinta, Moses-aka nyinta, Elijah-aka nyinta.” \p \v 5 Kurunga era angkamangantema, matara parrtja kngarrakarta pitjika, etnanha korltaka turta. Matara ekurangantama etna Altjirranha angkamanga wuka, “Nhanha kunha 'Lira nuka inthorra era. Yinga ekura kngarra kangkama. Rrangkarra ekura kangkwerritjika.” \p \v 6 Altjirranha angkamalanga wumala, kurtungurla etna enkakunya inthorrerraka. Etnantama arnakarlaka iwulhamala, urlparra intaka, anngerra kwanakarla kuta. \v 7 Jesuanha pula etnakurna pitjika. Era etnanha anpuka, angkamala, “Kamerrai! Itja trerritjika!” \v 8 Anngerra kartninyerramala, etna Jesua erinhantantama araka, itnamanga. \p \v 9 Etna partanga tnanpentjimanga, Jesuala etnanha turnaka, “Rrangkarra itja inthorra relha arrpunhaka alpmelitjika, rrangkarrala arakala. Anma, Relhaka 'Lira errilknga ntjarranga kamerrakalanganta, rrangkarra yia nhanha relha arrpunha ntjarranha ilitjika.” \p \v 10 Kurtungurla ntjarralantama Jesuanha pmarraka, “Iwunhangama artwa Intarrangaltha ntjarrala ilama Elijah-anhakimparra pitjitjika, kurunganta Kristanha?” \p \v 11 Jesuala etnanha ilaka, “Nthurrpa Altjirraka Angkatja Imankinyala ilaka Elijah-anharrka pitjitjika, relha ingkarrakanha arratjilitjika. \v 12 Atha pula rrangkarranha ilama, Elijah-anhataka kala pitjika. Relha ntjarrala pula erinha itja lhangkaraka. Etna ekura irrpaltherraka. Lakinha ngerra etna Relhaka 'Lira ekura turta irrpaltherritjinantema.” \v 13 Kurtungurla ntjarralantama lhangkaraka era John Kaltjirrpulhelanhelanhiperra angkamanga. \s1 Jesuala worra nyintanha marrilaka \r (Mark 9:14-29; Luke 9:37-43a) \p \v 14 Jesuanha, kurtungurla urrputja nhanga turta worlurna pitjalpukantama. Artwa nyintantama Jesuurna etinyerramala ekuranga urlarra mparalela arrarnalhaka. \v 15 Era angkaka, “Ingkartai, worra nukanhaka konyerrai. Erataka menta nama, iwurlpiwulhama turta. Arrpunharanga era ururna tnyinhaka, arrpunharanga kwatjurna. \v 16 Athantama erinha kurtungurla ungkwanganha ntjarrurna kngitjika, etna erinha marrilitjika. Etna pula erinha yarna marrilaka.” \p \v 17 Jesuala etnanha ilaka, “Rrangkarrataka relha arrthata nama. Rrangkarra turta Altjirranha itja tnakama. Kuta inthorrama yinga rrakangkarralela nitjika, rrangkarranha kaltjinthitjika turta? Rrangkarrataka yinganha porrkaporrkilama.” \v 18 Jesualantama enka korna erinha unpurlenaka. Enka korna era turta worra ekuranga rrataka. Worra era turtantama kala marrerraka. \p \v 19 Kala etnarrpantama namalanga, kurtungurla ntjarrala Jesuanha pmarraka, “Iwunhangama nurna enka korna erinha yarna unpurlenaka?” \p \v 20-21 Jesuala etnanha ilaka, “Rrangkarra Altjirranha tnakitjikanhanga warta. Arai, atha rrangkarranha nhanha nthurrpa ilama. Rrangkarra Altjirranha kurrka waranta paka tnakamanga, rrangkarra parta kngarritja tanha irrpalthala naamalhelamara. Rrangkarra turta tjatjikarta arrpunha urrkapumara.” \s1 Jesuala wotha kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka, relha ntjarrala erinha errilknga tutjinala \r (Mark 9:30-32; Luke 9:43b-45) \p \v 22 Jesuanha, kurtungurla ekuranha ntjarra turta Galilee-ala worlerraka. Erantama etnanha ilaka, “Arai, etnataka Relhaka 'Lira erinha leltjaka lanthitjina. \v 23 Etnantama erinha errilknga tutjina. Arlta tharraminyintiperra pula Altjirrala erinha wotha kamalhelitjina.” Angkatja nhanha wumala kurtungurla etna ltarrpa inthorrerraka. \s1 Temple-aka tax money-iperra \p \v 24 Jesuanha, kurtungurla ekuranha ntjarra turtantama Capernaum-urna pitjika. Artwa etnala temple-aka tax money kotjitjata, etnantama Peter-urna pitjimala erinha pmarraka, “Kaltjinthanhinthanha rrakangkarranhala temple-aka tax money nthamama?” \p \v 25 “Awa, era nthamakwia,” Peter-ala etnanha ilaka. \p Etna kala iltha kwanalantama namalanga, Jesuala Peter-anha pmarraka, “Simon-ai, nthakinhama unta etarlarama? Relha ngunha ntjarrangama alhaka king-ala tax money kotjima? Tjina etnakanhanga paka? Relha epinya ntjarranga paka?” \p \v 26 “Relha epinya ntjarrangakwia,” Peter-ala erinha alpmelaka. \p “Lakinhanga,” Jesuala erinha ilaka, “Nurnakathaka itja nama temple-aka tax money nthitjika, nurna Altjirraka katjia namanga warta. \v 27 Nurna pula itja antja nama etnanha palkala rrangkalhelitjika. Lakinhanga unta kwatja ntjangurna lhai, irrpannga errkutjika. Irrpannga errkumala, rrakarta ekuranha altjurilai. Rrakarta kwanala unta money intamanga aritjina. Money erinha inamala, kala temple tax nukanha, ungkwanganha turta tax money kotjinha ntjarranha nthai.” \c 18 \s1 Ngunhama itornka kngarra nitjina Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta namanga? \r (Mark 9:33-37; Luke 9:46-48) \p \v 1 Kurtungurla etnantama Jesuurna pitjimala erinha pmarraka, “Altjirranha relha ingkarrakaka ntelalhamanga era Ingkarta namanga, nurnakanga ngunhama itornka kngarra nitjina?” \p \v 2 Jesuala katjia kurrka nyintanha ntangkaka ekururna pitjitjika. Erantama katjia erinha etnakanga mpopaka ingkairnaka. \v 3 Era etnanha ilaka, “Atha rrangkarranha nthurrpa ilama, rrangkarrataka paala kutarrpa eterrama. Rrangkarra kala katjia nhanha ngerranta eterritjika. Itjanga, rrangkarra itja kuta Altjirraka pmara kutathurna irrputjina. \v 4 Relha eranta, erala katjia nhanha ngerra itja tjurnalhama, era itornka rrakangkarra nitjina Altjirranha relha ingkarrakaka ntelalhamanga era Ingkarta namanga. \v 5 Relha erala katjiaka kangkintja ntelalhama, yinganha etarlaramala, era nuka kangkintja ntelalhama.” \s1 Relhala itja relha tnakanhakanha arrtjilhelitjika, korna ntelalhitjika \r (Mark 9:42-48; Luke 17:1,2) \p \v 6 “Arai, relha erala tnakanhakanha nyintanha arrtjilhelamanga korna ntelalhitjika, erinha Altjirrala nakapakarlilitjina. Ekura kala marralkura namara, arrpunhala paka tnyana kngarritja turrkura ekuranhaka ilparanakalanga, erinha kwatja iparta inthorraka iwukalanga turta. \v 7 Apu, relha korna ntjarrai. Relha kornala kunha relha arrpunhanha arrtjilhelitjina. Nhanha kala lakinha nitjina. Relha korna ekura pula imampurla inthorra nitjina, era relha arrpunhanha arrtjilhelakalanga korna ntelalhitjika. \p \v 8 “Thunga iltja ungkwanganhala, ingka ungkwanganhala paka nganha arrtjilhelama, korna ntelalhitjika. Iltja ungkwanganha, ingka ungkwanganha paka inturnamala iwai. Nhanha marralkura nama unta Altjirraka pmarurna irrputjika iltja nyintakarta, ingka nyintakarta paka, nhanhangatjina, Altjirrala nganha ura ngampakalurna iwutjika iltja tharrakarta, ingka tharrakarta paka. \v 9 Thunga alknga ungkwanganhala nganha arrtjilhelama, korna ntelalhitjika. Alknga erinha urlpuntjimala iwai. Nhanha marralkura nama unta alknga nyintakarta Altjirraka pmarurna irrputjika, nhanhangatjina, Altjirrala nganha ura ngampakalurna iwutjika, alknga tharrakarta.” \s1 Relha pairlperrakaliperra \r (Luke 15:3-7) \p \v 10-11 “Rrangkarra itja tnakanhakanha nyintanha lolowutjika. Arai, angel etnakanha Kaarta nukanhalela nama, alkirala. \v 12 Arai, thunga artwa nyintaka 100 sheep nama. Sheep nyinta turtantama paala lhamala pairlperrama. Artwa era kunha 99 sheep arrpunha etnanha partaka impurlalhamala, sheep nyinta ekura yonthitjika lhama. \v 13 Era paka sheep erinha arltaramanga, era kala arrkanalkura nama sheep nyinta ekuriperra, 99 arrpunhangatjina, etnala itja paala lhamala pairlperrakala. \v 14 Lakinha ngerra Kaarta Alkirarinya era turta ntelalhama. Era itja antja nama tnakanhakanha nyinta paka imerritjika.” \s1 Tjina ungkwanganha ungkwanga korna ntelalhamanga, arrkarnai erinha Altjirrurna topalhelitjika \r (Luke 17:3) \p \v 15 “Thunga tjina tnakanhakanha ungkwanganha ungkwanga korna ntelalhama. Ekuralela angkarritjika lhai. Era paka ungkwanga kangkwerramanga, kala marra. \v 16 Itjanga paka, relha nyinta arrpunhakarta lhai, tharra arrpunhakarta paka, ekuralela angkarritjika. Relha tharrala, urrputjala paka angkatja ungkwanganha wutjika, angkatja erinha ingkarna yarna ilpoiwutjinanga. \v 17 Tjina tnakanhakanha era itja kuta kangkwerramanga, nhanha kala worlamparinyakantantama ilai. Era paka worlamparinyaka turta itja kangkwerramanga, era kala ungkwanganga urlarra Relha Lorinya ngerra nitjika, relha tax money kotjinha ngerra turta. \p \v 18 “Arai, atha rrangkarranha nhanha nthurrpa ilama. Rrangkarra paka alha nhanhala relhaka korna itja iwumanga, Altjirrala korna ekuranha itjantema iwutjina. Rrangkarra pula alha nhanhala relhaka korna iwumanga, Altjirrala relha ekuranha korna iwutjinantema. \p \v 19 “Nhanha turta atha rrangkarranha ilama. Rrakangkarranga tharrala paka Kaarta alkirarinyurna nyintaka ingkamanga, era kala rrakangkarra kangkwerritjina. \v 20 Arai, relha tharrala, tharraminyintala palka yinganha rretnyala ntangkamala worlerramanga, yinga kala etuakanga mpopala nama. \s1 Yia urrkapunhapunha arrthatiperra \p \v 21 Jesuurna etinyerramala, Peter-ala erinha pmarraka, “Ingkartai, thunga tjina tnakanhakanha nuka wothamawotha korna ntelalhama. Nthakintjarangama atha korna ekuranha iwutjika? 7-aranga paka?” \p \v 22 Jesuala erinha ilaka, “Peter-ai, atha nganha ilama, itja 7-aranga, 77-aranga pula, nhanhatitja kutatha. \p \v 23 “Arai, Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta namanga, kala lakinha ngerra nama. King nyinta naka, erala antja naka urrkapunhapunha ekuranha ntjarraka booking arratjilitjika. \v 24 Erantama booking etnaka arratjilitjikerramanga, etna urrkapunhapunha nyinta ekururna kngitjika, erala $10,000,000 ngerra ekuranga nyilkngala inakala. \v 25 Urrkapunhapunha ekura turta money itja intaka nyilkngiperra erinha urrparitjika paka. Lakinhanga king-ala turnaka etna erinha, noa ekuranha, katjia ekuranha, yultha ingkarraka ekuranha turta yirrinthitjika, nyilkngiperra erinha urrparitjika. \p \v 26 “Urrkapunhapunha erantama mparalela arrarnalhaka. Erantama anngerra kwaninyerramala ingkaka, ‘Ingkartai, nuka montjamontja ntelalhai. Atha nganha kala anma money ingkarraka nthitjalputjina.’ \v 27 King erantama ekura konyerraka. Nyilkngiperra ingkarraka ekuranha urrparamala, era erinha kala yairnarlenaka turta. \p \v 28 “King-aka ilthanga rratanhamala, artwa urrkapunhapunha era artwa urrkapunhapunha nyinta arrpunha araka. Era erinha $10 ngerra lhelakala. Erantama erinha antja errkuka angkamala, ‘Lhelintja nhanga kala nthitjalpantai.’ \p \v 29 “Urrkapunhapunha arrpunha erantama mparalela arrarnalhamala ingkaka, ‘Nuka montjamontja ntelalhai. Atha nganha kala anma money ingkarraka nthitjalputjina.’ \v 30 Era pula unpaarta kuta itnaka. Kurunga era ekurakarta jail-urna lhaka, era turta erinha jail-aka kurnaka, era lhelintja ekuranha nthitjalputjinalpula. \p \v 31 “King-aka urrkapunhapunha arrpunha ntjarrala nhanha aramala, etna ltarrpa kngarrerraka. King-urna lhamala etna erinha yia ingkarraka alpmelaka. \v 32 Erantama artwa urrkapunhapunha nhangaka ntangkalhaka. Era erinha ilaka, ‘Untataka artwa korna inthorra. Atha nyilkngiperra ingkarraka inthorra ungkwanganha urrparaka, unta nukurna ingkakalanga warta. \v 33 Untantama urrkapunhapunha arrpunha nhanhaka montjamontja ntelalheikanhantema, yingala ungkwanga montjamontja ntelalhakala ngerra.’ \v 34 King era yirrknga inthorra namala, era kala artwa erinha jail-aka kurnaka era money ingkarraka inthorra nthitjalputjinalpula. \p \v 35 “Kaarta Alkirarinya nukanha king nhanha era ngerra ntelalhama. Era antja nama rrangkarra tjina tnakanhakanha rrakangkarranhaka korna iwutjika. Itjanga, era korna rrakangkarranha itjantema iwutjina.” \c 19 \s1 Mpanyiperra, mpanya iluntjiperra turta \r (Mark 10:1-12) \p \v 1 Etnanha kaltjinthamaliperra, Jesuanha pmara Galilee-anga pmara Judea-urnantama lhaka, Jordan Lhiranga urntwarra mpinyurna. \v 2 Relha ntjarra inthorrala erinha lurnaka. Etnakanga ntjarra arrpunha menta naka. Etnanha Jesuala marrilaka. \p \v 3 Artwa Pharisee urrputjantama ekururna pitjika, erinha arrkarnitjika. Etna erinha pmarraka. “Nhanha arratjama nama artwala noa ekuranha imputjika, era paka ekura antjakunyanga?” \p \v 4 Jesuala etnanha ilaka, “Rrangkarra itjala Altjirraka Angkatja Imankinyala read-erraka? Altjirrala relhanha arrpmarnamalanga, era ‘etnanha orrea marla turta arrpmarnaka.’ \v 5 Altjirrala turtantama ilaka, ‘Lakinhanga artwala kaarta pa mia ekuranha impurlalhama, noa ekuranhalela turtantama kuterrama. Noarta eratharra turtantama mpurrka nyinterritjina.’ \v 6 Lakinhanga eratharra itja wotha tweta nama, nyinta pula. Relhala turta itja ilkngakitjika nhanha Altjirralala nyintalhelakala.” \p \v 7 Artwa Pharisee etnantama Jesuanha wotha pmarraka, “Iwunhangantama Moses-ala relha ntjarranha ilaka, artwala kala noa ekuranha imputjika, era paka ekura itja antjanga. Era erinha pepanta nthitjika, angkatja nhanhakarta, ‘Yinga kala ungkwanganga unpulhakantama’.” \p \v 8 Jesuala etnanha ilaka, “Moses-ala rrangkarranha impurlarrarnaka noa rrakangkarranhanga unpulhitjika, rrangkarra arrthata namanga warta. Tjontintjanga pula, nhanha itja kuta Altjirraka eterrintja naka. \v 9 Athantama rrangkarranha ilama, artwa erala noa ekuranha impuma, arrkutja era itja artwa arrpunhalela korna mpaarakalangatanya, era turtantama arrkutja arrpunha noa inama, era kala korna mpaarama.” \p \v 10 Kurtungurla etnantama Jesuanha ilaka, “Lakinhanga, nhanha marralkura namara noakunya nitjika.” \p \v 11 Jesuala pula etnanha ilaka, “Nhanha pula itja relha ingkarrakakathaka nama noakunya nitjika. \v 12 Kala artwa etnakanta, etnala itja orrea inthorra alkngerrakala. Etnaka turta, etnanhala artwala kornilakala. Urrputja arrpunhaka turta, etnala noakunya nitjika antja, etna kala Altjirrakanta urrkaputjinanga. Arai, relha erala noakunya nitjika antja, eranta kala noakunya nitjika.” \s1 Jesuala katjia ntjarranha lyekarrilaka \r (Mark 10:13-16; Luke 18:15-17) \p \v 13 Relha arrpunha ntjarralantama katjia etnakanha Jesuurna kngitjika, era iltja ekuranha kapurta etnakanhaka arrarnitjika, etnakakwia Altjirrurna ingkitjika turta. Jesuaka kurtungurla ntjarrala pula relha etnanha unpurlenaka. \v 14 Jesuala pula etnanha ilaka, “Katjia etnanha impai. Yinga antja etna nukurna pitjitjika, Altjirranha antja namanga ntelalhitjika era Ingkarta etnaka namanga.” \v 15 Jesualantama iltja ekuranha kapurta etnakanhaka arrarnaka. Kurunga era wotha anpara lhaka. \s1 Jesua, nthitja netaneta nyinta turta \r (Mark 10:17-31; Luke 18:18-30) \p \v 16 Artwa nyintantama Jesuurna pitjimala erinha pmarraka, “Kaltjinthanhinthanhai, nthakinhama yinga marra ntelalhamara, yinga Altjirraka pmarala ngampakala etatha nitjinanga?” \p \v 17 Jesuala erinha ilaka, “Iwunhangama unta yinganha nhanhiperra pmarrama? Altjirra nyintanta marra nama. Unta paka antja namanga ngampakala etatha nitjika, Altjirraka turnintjaka kangkwerrai.” \p \v 18 Artwa era pula Jesuanha wotha pmarraka, “Turnintja nthanha ntjarrakantama yinga kangkwerritjika?” \p Jesuala erinha ilaka, “‘Unta itja relha arrpunhanha errilknga tutjika’. ‘Unta itja relha arrpunhaka noalela intitjika.’ ‘Unta itja relha arrpunhaka yultha nyilkngala initjika.’ ‘Unta itja relha arrpunhiperra orrtjerritjika.’ \v 19 ‘Unta kaarta pa mia ungkwanganhaka kangkwerritjika.’ ‘Unta turta relha arrpunhaka kangkitjika, untala ungkwangararrpa kangkamanga ngerra.’” \p \v 20 Nthitja era Jesuanha alpmelaka, “Yinga pula turnintja nhanha ingkarrakaka kala kangkwerraka. Turnintja arrpunha paka namama?” \p \v 21 Jesuala erinha ilaka, “Unta paka antja namanga Altjirraka arratja inthorra kangkwerritjika, yultha ingkarraka ungkwanganha yirrinthai, money ingkarraka turtantama relha ilkngara ntjarranha nthai. Kurunga ungkwanga yultha ngerra kngarra alkirala intitjina. Unta turtantama nukanga tnaartangala pitjai.” \v 22 Nhanha wumala nthitja era ltarrperraka, alpuka turta. Erataka netaneta inthorra naka. \p \v 23 Jesualantama kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka, “Atha rrangkarranha nhanha nthurrpa ilama. Relha netanetaka kunha inpora inthorra nama Altjirraka pmarurna irrputjika. \v 24 Atha rrangkarranha nhanha turta ilama, nhanha rukaralkura nama camel needle-aka altjuranga tjananhitjika, nhanhangatjina, relha netaneta Altjirraka pmarurna irrputjika.” \p \v 25 Nhanha wumala kurtungurla ntjarra tnolkaka inthorra. Etnantama Jesuanha pmarraka, “Ngunhantama Altjirraka pmarurna irrputjina?” \p \v 26 Etnanha intarra aramala, Jesuala etnanha ilaka, “Relha yarna Altjirraka pmarurna irrpuma, erarrpa antja namanga. Altjirrala pula relhanha irrpalthala irrpulhelama, era antja namanga.” \p \v 27 Peter-alantama Jesuanha pmarraka, “Ingkartai, nurna kunha yulthalka, ramaramalka ingkarraka impurlalhaka ungkwanganga tnaartangala lhitjinala. Iwunhantama nurnaka ingkarna intitjina?” \p \v 28 Jesuala erinha alpmelaka, “Atha rrangkarranha nhanha nthurrpa ilama. Anma Altjirranha ntelalhamalanga era relha ingkarrakaka Ingkarta namanga, Relhaka 'Lira era chair makalaria ekuranhaka arrarnalhitjina. Kurunga rrangkarra turta, kurtungurla nukanha ntjarra, chair 12 arrpunhaka arrarnalhitjina. Rrangkarra turtantama Israel-aka ramarama 12 etnanha tjiperrawutjina. \v 29 Relha arrpunha ntjarra turta, etnala pmara paka, kalya paka, kwaiya paka, tjia paka, kaarta paka, mia paka impurlalhakala, nukanga tnaartangala lhitjinala, Altjirrala etnanha turta kngarra inthorra kwartiwutjina. Etna turtantama Altjirraka pmarala ngampakala etatha nitjina. \v 30 Relha etnala lyarta arrkurlerrama, etna ingkarnerritjina. Kanha relha etnala lyarta ingkarnerrama, etna arrkurlerritjina. \c 20 \s1 Yia artwa ntjarriperra, etnala marna grapes-aka tnukulpala urrkapukala \p \v 1 “Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta namanga, kala lakinha ngerra nama. Artwa marna grapes-akurtwia ingutnhala inthorra lhaka artwa ntjarranha initjika, tnukulpa ekuranhala urrkaputjika. \v 2 Era turta artwa etnanha lhelaka $50 wages nthitjika. Etnakanga urlarra nhanha marra naka. Erantama etnanha tnukulpurna yairnaka, urrkaputjika. \v 3 Kala ingutnhalantama era wotha town-urna lhaka. Erantama artwa urrputja arrpunha araka kunpa itnarlanamanga. \v 4 Era etnanha ilaka, ‘Rrangkarra turta tnukulpurna lhai, urrkaputjika. Atha kala rrangkarranha arratja kwartiwutjina.’ Etna turtantama lhaka, urrkaputjika. \v 5 Kurunga ngkinyala, ngkinyiperra turta, era wotha town-urna lhaka, artwa arrpunha ntjarranha initjika, tnukulpala urrkaputjika. \v 6 Kala ngurrangurra inthorrantama era wothantema town-urna lhaka. Era artwa urrputja arrpunha araka kunpa itnarlanamanga. Erantama etnanha pmarraka, ‘Iwunhangala rrangkarra arlta ntjapara kunpa itnarlanaka?’ \v 7 Etna erinha ilaka, ‘Artwa nyintala kunha nurnanha itja urrkaputjika inaka paka.’ Tnukulpakurtwia erantama etnanha ilaka, ‘Kala rrangkarra turta tnukulpa nukanhurna lhai, urrkaputjika.’ \p \v 8 “Kala alkngaralantama, tnukulpakurtwia era urrkapunhapunha ntjarraka itornkaka ntangkalhaka. Era erinha ilaka, ‘Urrkapunhapunha ntjarranha ntangkamala, etnanha kala kwartiwai. Artwa ngurrangurranta urrkaputjika tjontakala ntjarranhakimparra kwartiwai. Kurunga artwa arrpunha ingkarrakanhantama, artwa ingutnhala inthorra tjontakala ntjarrakurtitja.’ \p \v 9 “Artwa ngurrangurra inthorranta urrkaputjika tjontakala ntjarra, etna pitjimala $50 inaka. \v 10 Nhanha aramala artwa lenha ntjarra etnala ingutnhala inthorra urrkaputjika tjontakala, etna etarlaraka etna kula kwartiwuntja kngarralkura initjinala. Etna turta pula $50-ntema inaka. \v 11 Kwartiwuntja etnaka inamala, etna tnukulpakurtwia ekururna wannga angkaka. \v 12 ‘Artwa ingkarna inthorra urrkaputjika tjontakala ntjarra, etna kunha kurrka wara urrkapuka. Nurna pula arlta ntjapara urrkapuka, mpalha kngarrala turta. Kanha unta nurnanha loala kutala kwartiwuka.’ \p \v 13 “Tnukulpakurtwia erantama artwa wannga angkakala nyintanha ilaka, ‘Artwai, atha nganha arratja kwartiwuka. Ilirna nhanga arrkurlantema angkarraka unta $50-aka urrkaputjinala. \v 14 Kala kwartiwuntja ungkwanganha inamala, alpai. Yingarrpa antja naka artwa ingkarna inthorra urrkaputjika tjontakala ntjarranha kwartiwutjika, athala nganha kwartiwukala ngerra. \v 15 Nhanha kala nukathaka nama, money nukanha errarnpalhelitjika yingala antja namala ngerra. Unta nuka antjakunyama errama, atha relha arrpunhanha kangkintjala wara nthamanga?’ \p \v 16 “Lakinha ngerra relha etnala lyarta ingkarnerrama, etna arrkurlerritjina. Kanha relha etnala lyarta arrkurlerrama, etna ingkarnerritjinala.” \s1 Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha wotha ilaka, arrpunha ntjarrala erinha errilknga tutjinala \r (Mark 10:32-34; Luke 18:31-34) \p \v 17 Etna Jerusalem-urna lhapalhaka. Jesualantama kurtungurla ekuranha ntjarranha ntangkamala, ilaka. \v 18 “Arai, nurna nhanha Jerusalem-urna lhama. Jerusalem ekuralantama arrpunhala Relhaka 'Lira erinha priest itornka ntjarraka lanthitjina, artwa Intarrangaltha ntjarraka turta. Etnantama erinha imilitjina. \v 19 Kurunga etna erinha Relha Lorinya ntjarraka lanthitjina, etna erinha arrampowutjika, whip-ala tutjika, ntolkaka turtantama kanthatutjika. Arlta tharraminyinta errilknga intamaliperra pula, Altjirrala erinha wotha kamalhelitjina.” \s1 Zebedee-aka noala Jesuanha pmarraka worra ekuranha tharrakakwia \r (Mark 10:35-45) \p \v 20 Kurunga Zebedee-aka noa, worra ekuranha tharrakarta pitjika, Jesuanha pmarritjika. Erantama Jesuanga urlarra mparalela arrarnalhaka. \v 21 Jesualantama erinha pmarraka, “Iwunhakama unta antja?” \p Era angkaka, “Unta Ingkarta kngarrantama namanga, yinga antja worra nukanha nyinta ungkwanganga akwala nitjika, arrpunha ungkwanganga kwanginyala.” \p \v 22 Jesuala pula artwa erinhatharra ilaka, “Mpalataka marntilparla inthorra pmarrama. Mpala paka nukalela nyingalauwumarama, yingala nyingalauwutjinala ngerra?” \p Eratharra angkaka, “Awakwia.” \p \v 23 Jesuala erinhatharra ilaka, “Mpala nthurrpa anma nyingalauwutjina, yingala nyingalauwutjinala ngerra. Relha ngunha pula nukanga akwala nitjina? Relha ngunha turtama nukanga kwanginyala nitjina? Nhanha itja nukathaka nama. Nhanha Kaarta nukanhakanta nama.” \p \v 24 Kurtungurla 10 arrpunhala nhanhiperra wumalanga, etna kanhanga ekura tharra yirrkngerraka. \v 25 Jesuala pula kurtungurla etnanha worlilamala ilaka. “Rrangkarra kala kaltja Relha Lorinya ntjarraka itornka, etna relha etnakanhaka tjitjarterrama. Relha kngarra ntjarra turta relha kornakorna ntjarraka. \v 26 Worla nukanhala pula itja lakinha ngerra nitjika. Relha erala worla nukanhaka itornka nitjika antja, era kala arrpunha ntjarraka tangitjala nitjika. \v 27 Relha erala worla nukanhaka itornka kngarra nitjika antja, era kala arrpunha ntjarraka kngarra tangitjala nitjika. \v 28 Arai, Relhaka 'Lira pitjika relha ntjarraka tangitjala nitjika, itja etna ekura tangitjala nitjika. Era pitjika relha ntjarrakakwia ilutjika, etnanha tangkalhelitjika turta.” \s1 Jesuala artwa panga tharranha marrilaka \r (Mark 10:46-52; Luke 18:35-43) \p \v 29 Jesuanha, kurtungurla ekuranha ntjarra turta Jericho-anga rratamanga, worla kngarra Jesuanga tnaartangala lhakantema. \v 30 Artwa panga tharra tjaiyanga kutala narlanaka. Panga eratharra wumalanga Jesuanha tjaiyala pitjimanga, eratharra ekura ilkaka, “Ingkartai, David-aka 'Lirai, ilirnaka montjamontja ntelalhai.” \p \v 31 Relha ntjarrala pula erinhatharra turnaka, “Tjukunyerrai!” Eratharra pula kuta intarra ilkaka, “Ingkartai, David-aka 'Lirai, ilirnaka montjamontja ntelalhai.” \p \v 32 Itnatjalhamala, Jesuala erinhatharra ntangkaka. Erantama erinhatharra pmarraka, “Iwunhangama mpala nuka ilkaka?” \p \v 33 Eratharra angkaka, “Ingkartai, alknga ilirnaka marrilai.” \p \v 34 Jesuanha ekuratharra ltarrperraka. Erantama alknga ekuratharra anpuka. Alknga ekuratharrantama marrerraka. Eratharra turtantama ekuranga tnaartangala lhaka. \c 21 \s1 Jesuanha king ngerra Jerusalem-urna irrpuka \r (Mark 11:1-11; Luke 19:28-38; John 12:12-19) \p \v 1 Jesuanha, kurtungurla ekuranha ntjarra turta kala Jerusalem-aka etinyerrakantama. Etnantama town kurrka nyinturna pitjika, rretnya ekura Bethphage. Bethphage erataka Olive Partanga kuta italhaka. \v 2 Jesualantama kurtungurla tharra ekuranha yairnaka. Era erinhatharra ilaka. “Pmara kurrka arrpunha tanhurna lharrai. Pmaraka irrpunhamala ngerra mpala donkey marla aritjina rope-ala yirnakala, kurrka ekuranhakarta itnarlanamanga. Rope erinha ilumala, donkey tharranhantema nukurna kngitjai. \v 3 Arrpunhala paka mpalanha pmarramanga, ‘Iwunhangama mpala donkey erinhatharra kngama?’ Mpala lakinhanta angkai, ‘Ingkartanha kunha ekuratharra antja.’ Erantama donkey erinhatharra kala impurlenitjina.” \p \v 4 Lakinha Altjirraka lhelintja nthurrperraka. Altjirraka urrpia arrpunhala imanka relha ntjarranha ilaka, \q1 \v 5 “Relha Zion-arinya ntjarranha ilai. Arai, king rrakangkarra, kala rrakangkarrurna pitjimantama. \q1 Era itja tjurnalhama. Era donkey-ala nanhama, donkey marlaka kurrkala purrama.” \p \v 6 Kurtungurla eratharra pmara kurrka ekururna lhaka, Jesuala erinhatharra turnakala ngerra. \v 7 Kurtungurla eratharrantama donkey erinhatharra kngitjalpurraka. Kurunga eratharra mantarra ekuratharra donkey manhangaka arrarnaka. Jesuanha turtantama donkey-aka ntjika. \p \v 8 Jesuanha tjaiyakerramalanga worla kngarrala mantarra etnakanha tjaiyaka ntjamiwuka. Kanha worla kngarra arrpunhala walyala kaka, walya nhanha turta tjaiyaka ntjamiwuka. \v 9 Relha ntjarra Jesuanga arrkurla lhaka. Relha ntjarra arrpunha turta ekuranga tnaartangala pitjika. Etna ingkarraka intarra ilkarlanaka, \q1 “Nurna David-aka 'Liranha lyarta tnantjama. \q1 Altjirrai, urrpia ungkwanganha lyarta nurnakurna pitjima. Unta erinha lyekarrilai. \q1 Nurna Altjirranha turta lyarta kngarra inthorra tnantjama.” \p \v 10 Jesuanha Jerusalem-aka irrpunhakantama. Relha Jerusalem-arinya ntjarra tnolkamala pmarrarraka, “Ngunhama artwa nhanha?” \p \v 11 Relha ntjarrala etnanha alpmelaka, “Nhanha kunha Jesuanha, Altjirraka urrpia. Era Nazareth-arinya nama, pmara Galilee-arinya.” \s1 Jesuanha temple-ala \r (Mark 11:15-19; Luke 19:45-48; John 2:13-22) \p \v 12 Jesuanha Altjirraka temple-urna irrpuka. Temple kwanala artwa ntjarra nitjata, etnala nturrurta yirrinthitjata, relha epinyaka money turta ekngarrpunhilitjata. Jesuala etnanha unpurlenaka. Era table etnakanha, chair etnakanha turta ankartiwuka. \v 13 Era etnanha ilaka. “Altjirraka Angkatja Imankinyala ilama, ‘Iltha nuka relha ingkarrakaka pmara nitjika, pmara nhanga ekururnala etna pitjima nukurna ingkitjika. Kanha rrangkarra iltha nukanha nyilkngampaka pmaratitjala mpaaraka.’” \p \v 14 Relha panga ntjarra, inurra ntjarra turtantama Jesuurna pitjika era temple-ala namalanga. Era etnanha marrilaka turta. \v 15 Priest itornka ntjarrala, artwa Intarrangaltha ntjarrala araka Jesuala tjatjikarta ntjarra urrkapumanga. Etna turta wuka katjia ntjarra lakinha lyilhamanga, “Nurna David-aka 'Liranha lyarta tnantjama.” Etnantama Jesuaka yirrkngerraka. \p \v 16 Artwa nhanha etnantama Jesuanha pmarraka, “Unta katjia nhanha ntjarraka angkatja wumama?” \p Jesuala etnanha ilaka, “Awa, atha wumakwia. Rrangkarra itjala ilpangkama? Altjirraka Angkatja Imankinyala ilama, \q1 “Altjirrai, unta kunha katjia kurrka ntjarranha, ipatja ntjunha ntjarranha turta kaltjinthaka nganha tnantjitjika.” \p \v 17 Jesuala etnanha impurlalhakantama. Kurunga Jerusalem-anga rratamala, era Bethany-urna lhaka, intitjika. \s1 Jesuala irna tjurrka nyinta kornilaka \r (Mark 11:12-14,20-24) \p \v 18 Ingutnhala Jerusalem-urna alpumala, Jesuanha ngaiyala wulhaka. \v 19 Irna tjurrka nyinta aramala, era irna ekururna lhaka, tjurrkaka. Era pula ilpalhanta araka, tjurrka annga itjala. Erantama irna erinha ilaka, “Unta itja wotha marnakarterritjina, itja kuta.” Irna tjurrka erantama kala ntjirrkerraka. \p \v 20 Nhanha aramala kurtungurla etna tnolkamala angkaka, “Yai, irna nhanha pula warangala inthorra ntjirrkerralalhaka.” \v 21 Jesuala pula etnanha ilaka, “Rrangkarra paka Altjirranha kurrka waranta tnakamanga, Altjirranha turta itja ilpoiwumanga, rrangkarra turta tjatjikarta urrkaputjina. Rrangkarra parta kngarritja nhanha turnamanga laiyaka iwulhitjika, era kala laiyaka iwulhitjina. \v 22 Rrangkarra paka Altjirranha tnakamanga rrangkarra ekururna ingkamalanga, era kala rrangkarranha wutjina.” \s1 Priest itornka ntjarrala, kngarripata ntjarrala turta Jesuanha pmarraka, “Ngunhalama nganha turnaka relha ntjarranha kaltjinthitjika?” \r (Mark 11:27-33; Luke 20:1-8) \p \v 23 Jesuala relha ntjarranha temple kwanala kaltjinthamalanga, priest itornka ntjarra, kngarripata ntjarra turta ekururna pitjika. Etna erinha pmarraka, “Ngunhalama nganha turnaka relha ntjarranha kaltjinthitjika? Nhanha ungkwangathaka namama?” \p \v 24 Jesuala etnanha alpmelaka, “Atha turta rrangkarranha pmarritjina. Rrangkarra paka yinganha alpmelamanga, atha turta rrangkarranha alpmelitjinantema. \v 25 Yinganha ilai, Ngunhalama John-anha turnaka relha ntjarranha kaltjirrpulhelitjika? Thunga Altjirrala? Thunga relhala paka?” Nhanhiperra eterramala, etna lakinha ilarraka. “Nurna paka erinha ilamanga Altjirrala erinha turnakala, era nurnanha ilitjina, ‘Iwunhangantama rrangkarra erinha itja tnakaka?’ \v 26 Nurna paka erinha ilamanga relhala erinha turnakala, relha ntjarrala nurnaka yirrkngerritjina.” Relha ntjarranga urlarra John-anhataka Altjirraka urrpia naka. \v 27 Etnantama Jesuanha ilaka, “Nurna itja kaltja.” \p Jesualantama etnanha ilaka, “Lakinhanga atha turta rrangkarranha itjantema alpmelitjina.” \s1 Yia 'lira tharriperra \p \v 28 Jesualantama etnanha pmarraka, “Nthakinhama rrangkarra nhanhiperra etarlarama? Wurlathanai. Artwa nyintaka 'lira tharra naka. Arlta arrpunhala era worra arrkurlinya ekuranha ilaka, ‘'Lirai, grapes tnukulpala urrkaputjika lhai.’ \v 29 Era pula angkaka, ‘Kngarripatai, yinga itja lhitjina.’ Anma pula era porerraka, lhaka turta. \v 30 Kaarta erantama tjia ekuranha ilaka, ‘'Lirai, grapes tnukulpala urrkaputjika lhai.’ Era kaarta ekuranha alpmelaka, ‘Yinga kala lhitjina.’ Era pula itjala lhaka. \v 31 Rrangkarrantama yinganha ilai. Worra ngunhama kaarta ekuranhaka kangkwerraka?” \p Etna erinha ilaka, “Worra arrkurlinya erakwia.” \p Jesualantama etnanha ilaka, “Atha rrangkarranha nhanha nthurrpa ilama. Artwa tax money kotjinha ntjarra, arrkutja tnapurta ntjarra turta Altjirraka pmarurna irrputjina. Kanha rrangkarra itjala. \v 32 John-anha nhanga pitjika, era turta rrangkarranha tjaiya arratja erinha ntelaka. Rrangkarra pula erinha itja tnakaka. Artwa tax money kotjinha ntjarrala, arrkutja tnapurta ntjarrala turta pula erinha tnakakala. Kanha rrangkarra itjala Altjirrurna toperraka, erinha tnakaka paka.” \s1 Yia marna grapes tnukulpiperra \r (Mark 12:1-12; Luke 20:9-19) \p \v 33 “Rrangkarra yinganha wurlathanai, atha rrangkarranha yia arrpunha alpmelamanga. Pmarakurtwia nyintala marna grapes ingkairnaka tnukulpa ekuranhala. Erantama parta inamala, tnukulpa ekuranga fence itaka. Era iparta turta tnyaka, nhanga marna grapes etnanha anma nharrkutjika. Era iltha tjenya turta itaka, artwala kartninyanga tnukulpa erinha kartaritjinanga. Kurunga era tnukulpa erinha artwa arrpunha ntjarraka rent-emilaka. Kurtwia erantama pmara arrpunhurna lhaka. \p \v 34 Marnaka kotjintjaka antalalantama, kurtwia era urrkapunhapunha ekuranha ntjarranha yairnaka, rent money ekuranhaka. \v 35 Artwa etna pula urrkapunhapunha etnanha errkuka. Arrpunhanha etna whip-ala tuka. Arrpunhanha etna errilknga tuka. Arrpunhanha etna partala waka. \v 36 Kurtwia erantama urrkapunhapunha arrpunha ntjarra etnakurna yairnaka, ntjarralkura arrkurlangatjina. Etna pula etnanha turta tukantema. \p \v 37 Anma kurtwia era 'lira ekuranhantama etnakurna yairnaka. Era eterraka, “Etna ekura kangkwerritjina.” \v 38 Artwa etna pula 'lira erinha aramala, lakinhala angkarraka. “Nhanha kunha 'lira era. Anma kunha tnukulpa nhanha ekurantama nitjina. Mpa, nurna erinha errilknga twiai, tnukulpa nhanha kala nurnakantama nitjinanga.” \v 39 Etnantama erinha errkuka, tnukulpanga kathurna iwuka, errilknga tuka turta. \p \v 40 Jesualantama etnanha pmarraka, “Nthakinhama rrangkarra etarlarama? Kurtwia era pitjalpumalanga, era paka etnaka kangkitjinama?” \p \v 41 Etna erinha ilaka. “Itja. Etna artwa korna warta namanga, era etnaka kngarra alkngarnterritjina, etnanha errilknga tutjina turta. Kurunga era tnukulpa ekuranha artwa arrpunha ntjarranhantama nthitjina, ekura ntarntaritjika. Artwa arrpunha etnanha purrama, etnala erinha rent money ekuranha arratja nthitjinala.” \p \v 42 Jesuala etnanha ilaka, “Rrangkarra kala Altjirraka Angkatja Imankinya nhanhaka kaltja, \q1 ‘Parta nhanga iltha itanha ntjarrala ipmintja iwukala, \q1 erantama lyarta parta tjiparra inthorra era nama. \q1 Ingkarta erarrpa ilaka era tjiparra inthorra namanga. \q1 Nurna kala tnolkamanta, nhanha aramala.’ \m \v 43 Lakinhanga atha rrangkarranha ilama Altjirrala rrangkarranha unputjina. Erantama relha arrpunha ntjarranha initjina worla ekura nitjika. Relha arrpunha ntjarranha purrama, etnala ekura kangkwerritjinala. \v 44 Arai, relha erala parta lenhakarlaka tnyimanga, erinha Altjirrala ungkwaltjilitjina. Kanha relha ekurakarlakala parta era tnyimanga, erinha parta erala urrpmaltjitjina.” \p \v 45 Priest itornka ntjarrala, artwa Pharisee ntjarrala turta yia nhanha wumalanga, etna lhangkaraka era etnakiperra angkamanga. \v 46 Etnantama antja naka erinha errkutjika, etna pula relha ntjarranga trerraka. Relha etnataka etarlaraka Jesuanha Altjirraka urrpia namanga. \c 22 \s1 Yia tjinkarra kngarra ekuriperra \r (Luke 14:15-24) \p \v 1 Jesualantama etnanha wotha kaltjinthaka, etnaka yia alpmelamala. \v 2 Era etnanha ilaka, “Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta namanga, kala lakinha ngerra nama. King nyinta naka, erala 'lira ekuranhaka mpanyaka tjinkarra urrkapukala. \v 3 Era turta relha arrpunha ntjarranha arrkurla kuta ilaka, era etnanha tjinkarraka ntangkitjinala. Anma era urrkapunhapunha ntjarranha yairnaka relha etnanha ilitjika, ‘Pitjai, marnalka ingkarraka kala namanga.’ Relha etna pula itja antja naka pitjitjika. \v 4 King erantama urrkapunhapunha arrpunha ntjarranha yairnaka, relha etnanha wothantema ntangkitjika. King era urrkapunhapunha etnanha turnaka relha etnanha lakinha ilitjika. “Arai, atha kala tjinkarra nukanha urrkapuka. Kara ntira ingkarraka atha kala tuka, etaka turta. Marnalka ingkarraka kala intama. Kala tjinkarraka pitjai.” \p \v 5 Relha etna pula itja kuta antja naka pitjitjika. Arrpunha tnukulpa ekuranhurna lhaka. Arrpunha yulthaka urrkaputjika lhaka. \v 6 Arrpunha ntjarrala king-aka urrkapunhapunha ntjarranha errkuka, etnaka alkngarnterraka, etnanha errilknga tuka turta. \p \v 7 King erantama yirrkngerraka. Era tjapartia ekuranha ntjarranha yairnaka relha nhanha etnanha yirralhelitjika, pmara etnakanha turta urala etitjika. \v 8 Erantama urrkapunhapunha ekuranha ntjarranha ilaka, “Atha tjinkarra nukanha kala urrkapuka. Relha athala arrkurla ntangkakala, etnaka pula yinga itja wotha antja. \v 9 Lakinhanga rrangkarra relha arrpunha ntjarrurna lharrirrai. Etnanha ntangkai turta tjinkarra nukanhaka pitjitjika.” \v 10 Urrkapunhapunha etna lhaka. Etna relha ntjarra arltaraka, relha marra pa relha korna. Etna etnanha worlilaka. Kala relha kngarrantama iltha ekurala naka. \p \v 11 King erantama iltha ekururna irrpentjika. Era relha etnanha tjoraraka. Erantama artwa arrpunha araka, erala itja mantarra marraka ekarralhakala. \v 12 King-alantama erinha pmarraka, “Tjinai, nthakinhala unta nhanhurna irrpentjika mantarra kornakarta?” Era pula pmarna kuta naka. \v 13 King erantama urrkapunhapunha ntjarranha turnaka, “Iltja ekuranha, ingka ekuranha turta yirnai. Kurunga rrangkarra erinha iltha nukanhanga kathurna iwai, pmara thapathapurna. Tanhala relha itnima, itetja turta kakulhama. \v 14 Arai, Altjirrala relha ntjarranha ntangkama. Era pula urrputjanha wara urrarama.” \s1 Tax money-iperra \r (Mark 12:13-17; Luke 20:20-26) \p \v 15 Artwa Pharisee ntjarrala Jesuanha arrkarnitjika antja naka. Etnantama worlerraka nhanhiperra angkarritjika. \v 16 Kurunga etna kurtungurla urrputja etnakanha Jesuurna yairnaka, King Herod-aka urrkapunhapunha urrputja turta. Etnantama Jesuanha pmarraka, “Kaltjinthanhinthanhai, nurna kaltja unta artwa ilporatha namanga. Nurna turta kaltja unta relha ntjarranha kaltjinthama Altjirranga urlarra arratja ntelalhitjika. Nurna turta kaltja unta itja relhanga trerramanga. \v 17 Nurnanha ilai, Altjirrala nurnanha turnamama Caesar-anha tax money nthitjika?” \p \v 18 Jesuanha pula kaltja naka etna korna eterramanga. Erantama etnanha pmarraka, “Artwa pmatha ntjarrai, iwukama rrangkarra yinganha arrkarnama? \v 19 Yinganha tax money ntelai.” Etnantama erinha tax money ungkwaltja nthaka. \v 20 Erantama etnanha pmarraka, “Ngunhaka ntolyama money ekurala nama? Ngunhaka rretnya turtama money ekurala nama?” \p \v 21 Etna erinha alpmelaka, “Caesar-akakwia.” \p Jesualantama etnanha ilaka, “Money nhanha Caesar-aka namanga, rrangkarra nhanha kala Caesar erinha ntharrirrai. Rrangkarra turta Altjirraka kangkwerrai, erala rrangkarranha turnakala ngerra.” \v 22 Angkatja nhanha wumala etna tnolkaka. Etnantama erinha impurlalhaka, alpuka turta. \s1 Relhaka kamerrintjiperra \r (Mark 12:18-27; Luke 20:27-40) \p \v 23 Artwa Sadducee ntjarrantama Jesuurna pitjika. Sadducee etnataka relha ntjarranha ilitjata, relha errilknga ntjarra itja kamerritjinala. Sadducee etnantama Jesuanha pmarraka, \v 24 “Kaltjinthanhinthanhai, Moses-ala nurnanha lakinha turnaka. Artwa paka katjiakunya ilumanga, tjia ekuranhala warlukurta erinha noa initjika, kalya ekuranhaka katjia intitjinanga paka. \p \v 25 “Arai, pmara nhanhala kanhanganhanga 7 naka. Kalya kngarrala noa inaka, era pula katjiakunya iluka. Tjia ekuranhalantama arrkutja erinha noa inaka. \v 26 Tjia nhanha era pula katjiakunyantema iluka. Kurunga tjia arrpunhala arrkutja erinha noa inaka. Era turta pula katjiakunyantema iluka. Lakinha kanhanganhanga ingkarrakala arrkutja nyinta erinha noa tnyinaka. Ingkarraka kala ilukantama. \v 27 Kurunga ingkarna arrkutja era turtantama iluka. \v 28 Altjirrala relha errilknga ingkarrakanha kamalhelamanga, artwa ngunhaka noantama arrkutja nhanha era nitjina? Era kunha kanhanganhanga 7-akantema noa nakala.” \p \v 29 Jesuala pula etnanha ilaka, “Rrangkarrataka paalakarla pmarrama. Rrangkarrataka Altjirraka Angkatja Imankinyaka kotna. Rrangkarra turta kngwerraka Altjirranha ekarlta inthorra namanga. \v 30 Anma, Altjirrala relha errilknga ntjarranha kamalhelamalanga, etna itja noa inarritjina. Etna kala angel ntjarra ngerra nitjina. \v 31 Rrangkarra kunha ilpoiwuma Altjirrala relha errilknga ntjarranha kamalhelitjinala. Altjirrala kunha rrangkarranha ilama, \v 32 ‘Yinga Abraham-aka Altjirra nama, Isaac-aka Altjirra, Jacob-aka Altjirra turta.’ Arai, Altjirranha relha etathaka Altjirra nama, itja relha errilknga ntjarraka.” \p \v 33 Relha worla etna tnolkaka, etna Jesuanha wumalanga era etnanha kaltjinthamanga. \s1 Altjirraka turnintja kngarra era \r (Mark 12:28-34; Luke 10:25-28) \p \v 34 Artwa Pharisee ntjarrala wuka Jesuala artwa Sadducee ntjarranha tjukunyilakala. Etnantama worlerraka erinha pmarritjika. \v 35 Etnakanga arrpunhala, artwa Intarrangalthalantama, Jesuanha pmarraka, \v 36 “Kaltjinthanhinthanhai, yinganha Altjirraka turnintja kngarra erinha ilai?” \p \v 37 Jesuala erinha ilaka, “Unta Ingkarta Altjirra ungkwanganhaka kngarra inthorra kangkitjika. Unta ekura kuta eterritjika. Unta erinhanta tnakitjika. \v 38 Nhanha turnintja kngarra era nama. \v 39 Turnintja arrpunha nhanha turta kngarra nama. Unta relha arrpunha ntjarraka kangkitjika, untala ungkwangararrpa kangkamanga ngerra. \v 40 Kala nhanhanta Moses-ala, Altjirraka urrpia imankinya arrpunha ntjarrala turta relha ntjarranha kaltjinthaka.” \s1 David-aka 'liriperra \r (Mark 12:35-37; Luke 20:41-44) \p \v 41 Artwa Pharisee etna ekuralela namalangantema, Jesuala etnanhantama pmarraka. \v 42 “Nthakinhama rrangkarra Kristiperra etarlarama? Ngunhaka 'lirama era?” \p Etna erinha ilaka, “David-akakwia.” \p \v 43 Erantama etnanha pmarraka, “Nthakinhantama Enka Alkngaltarala David-anha turnaka erinha Ingkarta kitjika? David era nhanga ilaka, \q1 \v 44 ‘Ingkarta era ingkarta nukanha ilaka: \q1 akwa nukanhanga arrarnalhai, atha leltja ungkwanganha ntjarranharrka pmakwinitjinanga.’ \m \v 45 David-ala paka Kristanha Ingkarta kakalanga, nthakinhantama Kristanha David-aka 'lira nama?” \p \v 46 Nyintala Jesuanha nhanha yarna alpmelaka. Nhanha ekuriperra relha nyinta itja wotha ekura irrpaltherraka, erinha pmarritjika. \c 23 \s1 Jesuala artwa Pharisee ntjarranha, artwa Intarrangaltha ntjarranha turta tjatjatuka \r (Mark 12:38-40; Luke 11:37-52; 20:45-47) \p \v 1 Jesuanhantama relha ntjarrurna, kurtungurla ekuranha ntjarrurna turta angkaka. Era etnanha ilaka, \v 2 “Artwa Intarrangaltha ntjarrala, artwa Pharisee ntjarrala turta rrangkarranha Altjirraka Angkatja Imankinya kaltjinthama, Moses-ala ngerra. \v 3 Lakinhanga rrangkarra angkatja ingkarraka etnakanhaka kangkwerritjika. Rrangkarra pula itja ntelalhitjika, etnala ntelalhamanga ngerra. Arai, etnarrpa kunha itja angkatja ekura kangkwerrama, angkatja nhanga etnala rrangkarranha kangkwerritjika turnama. \p \v 4 “Etna relha ntjarranha kaltjinthamala rrothama inthorra ngerra. Etna turta etnaka itja kurrka rukarilama paka. \v 5 Etna relhanga urlarra kaiyaka inthorra ntelalhama, relhala etnanha tnantjitjinanga. Etna irna tjilara ngerrakalka ekarralhama, tjilara nhanga Altjirraka Angkatjakartaka, relhala etnanha aritjinanga. \v 6 Arrpunhala etnanha tjinkarraka ntangkamalanga, etna katha marra inthorraka arrarnalhama. Etna synagogue-urna pepaka lhamalanga, etna arrkurla inthorraka arrarnalhama. \v 7 Etna shopping-aka lhamanga, etna antja nama relha ntjarrala etnanha ‘Kaltjinthanhinthanha’ anparnitjika. \p \v 8 “Arrpunhala pula rrangkarranha itjala ‘Kaltjinthanhinthanha’ anparnitjika. Yinga nyintanta kaltjinthanhinthanha rrakangkarra nama. Rrangkarra ingkarraka turta tjia ntjarra nama. \v 9 Rrangkarra turta itja artwa arrpunhanha ‘kaarta’ anparnitjika, rrakangkarra ingkarrakaka Kaarta nyinta namanga, alkirala. \v 10 Rrangkarra turta itja nyintanha ‘itornka’ anparnitjika, rrakangkarra kala itornka nyinta namanga, Kristanha. \v 11 Relha erala tjitjarta rrakangkarra namanga, era kala arrpunha ntjarraka tangitjala nitjika. \v 12 Relha erala Altjirranga urlarra tnakalhama, erinha Altjirrala ipmintja iwutjina. Kanha relha erala Altjirranga urlarra porapora ntelalhama, erinha Altjirrala tnyinitjina kuta. \p \v 13-14 “Artwa Intarrangaltha ntjarrai, artwa Pharisee ntjarrai turta, rrangkarrataka imampurla kngarra nitjina. Pmatha ntjarrai, rrangkarra kunha tjaiya erinha marntilaka, erala Altjirraka Pmarurna intanhama. Rrangkarra itja tjaiya nhanhala lhama. Rrangkarra turta relha lenha etnanha parrama, etnala tjaiya nhanhala lhitjika antja. \p \v 15 “Artwa Intarrangaltha ntjarrai, artwa Pharisee ntjarrai turta, rrangkarrataka imampurla kngarra nitjina. Pmatha ntjarrai, rrangkarra kunha kwatja laiyanga tjananhama, pmararrpaninhurna turta lhama, relha nyintanha Altjirrurna topalhelitjika. Relha era kala toperrakalangantama, rrangkarra eterrintja ekuranha parrpartilama. Kurunga era rrakangkarranga korna inthorralkura nama. \p \v 16 “Rretjinganhanganha panga ntjarrai. Rrangkarrataka imampurla kngarra nitjina. Rrangkarra lakinha angkama. Relhala paka relha arrpunhanha temple-anga urlarra lhelamanga, era lhelintja ekuranhaka irrpalthala kngwerrama. Era pula relha arrpunhanha lhelamanga, gold ekuranga urlarra, erala temple kwanala intamanga, era kala lhelintja ekuranha mangkilitjikala. \v 17 Rirta ntjarrai, panga ntjarrai turta. Iwunhama tjiparralkura nama? Gold erala temple kwanala intamanga? Temple era paka, erala Altjirraka iltha namanga? \p \v 18 “Rrangkarra turta lakinha angkama. Relhala paka relha arrpunhanha altar-anga urlarra lhelamanga, era lhelintja ekuranhaka irrpalthala kngwerrama. Era pula relha arrpunhanha lhelama, tjauwerrilyanga urlarra, erala altar kartninyala intamanga, era kala lhelintja ekuranha mangkilitjikala. \v 19 Panga ntjarrai. Iwunhama tjiparralkura nama? Tjauwerrilya erala altar kartninyala intamanga? Altar era paka, erala Altjirraka namanga? \v 20 Arai, relha erala relha arrpunhanha lhelama altar-anga urlarra, era kala tjauwerrilyanga urlarra turta lhelama, tjauwerrilya nhanga erala altar kartninyala intamanga. \v 21 Relha erala relha arrpunhanha lhelama temple-anga urlarra, era kala erinha Altjirranga urlarra turta lhelama, Altjirra erala temple kwanala namanga. \v 22 Relha erala relha arrpunhanha lhelama alkiranga urlarra, era kala erinha Altjirraka chair kngarritjanga urlarra turta lhelama. Altjirra ekuranga urlarra turta, erala chair kngarritja ekuranhala namanga. \p \v 23 “Artwa Intarrangaltha ntjarrai, artwa Pharisee ntjarrai turta, rrangkarrataka imampurla kngarra nitjina. Pmatha ntjarrai, rrangkarra kunha ngkulpalka, paraltjalka Altjirranha tjauwerrilya nthama. Kanha Altjirraka turnintja tjiparra inthorra etnaka, rrangkarra kngwerramala. Rrangkarra itja relha arrpunhanha arratja tjiperrawuma. Rrangkarra itja relha arrpunhaka montjamontja ntelalhama. Rrangkarra turta Altjirranha itja arratja tnakama. Turnintja nhanha ntjarrakakimparra rrangkarra kangkwerreikanha. Kurunga tjauwerrilya turtantama rrangkarra arratja ntheikanha. \v 24 Rretjinganhanganha panga ntjarrai, rrangkarrataka thakerrama kngarripata ntjarraka mpaarangarangaka kangkwerritjika. Kanha Altjirraka turnintja tjiparraka rrangkarra kngwerramala. \p \v 25 “Artwa Intarrangaltha ntjarrai, artwa Pharisee ntjarrai turta, rrangkarrataka imampurla kngarra nitjina. Pmatha ntjarrai, rrangkarrataka dish itopanta ilkngima. Kanha dish kwana mpinya rrangkarra ulpurta kutala impuma. Lakinha ngerra rrangkarra mpurrkanta ilkngilhama. Kanha eterrintja rrakangkarra korna kutala. \v 26 Artwa Pharisee ntjarrai, rrangkarrataka panga. Rrangkarra eterrintjarrka kngartiwulhai. Kurunga rrangkarra Altjirranga urlarra arratja ntelalhitjina. \p \v 27 “Artwa Intarrangaltha ntjarrai, artwa Pharisee ntjarrai turta, rrangkarrataka imampurla kngarra nitjina. Pmatha ntjarrai, rrangkarra kunha wolknga intortilakala ngerra nama. Relhala arama wolknga etna marra inthorra tjulkamanga. Kanha kwanala wolknga etna ulpurta inthorrala nama, relha errilkngaka ngkwarnakartalka. \v 28 Lakinha ngerra rrangkarra turta nama. Relhala rrangkarranha arama, rrangkarra relha arratja marra kula namanga. Kanha eterrintja rrakangkarra korna kutala. \p \v 29 “Artwa Intarrangaltha ntjarrai, artwa Pharisee ntjarrai turta, rrangkarrataka imampurla kngarra nitjina. Altjirraka urrpia ilukala ntjarra, errilkngipata arratja ntjarra turta wolkngala intama. Rrangkarrantama ilpangkintjaka iltha kurrka wolknga etakanhaka itama, iltha kurrka etnanha intortilama turta. \v 30 Rrangkarra turta angkama, ‘Nurna paka imanka nhanga etatha nakalanga, nurna itjala Altjirraka urrpia ntjarranha tangitjala errilknga tumara.’ \v 31 Pmatha ntjarrai, lakinha angkamala, rrangkarra ilalhama rrangkarra nthurrpa katjia etnaka namanga, relha etnaka purrama, etnala Altjirraka urrpia ntjarranha errilknga tukala. \v 32 Etna ngerra, arrthatalkura kuta ntelalhai. \v 33 Rrangkarrataka apma ntjarra ngerra nama, apmaka katjia ngerra turta. Altjirrala kala rrangkarranha tatharrurna yairnitjina. \p \v 34 “Arai, atha rrakangkarrurna urrpia ntjarra yairnitjina, artwa kaltja ntjarra, kaltjinthanhinthanha ntjarra turta. Rrangkarra pula etnanha errilknga tutjina, ntolkaka kanthatutjina, whip-ala tutjina synagogue rrakangkarranha kwanala, etnanha pmara nyintanga pmara arrpunhurna turta lurnitjina. \v 35 Lakinhanga Altjirrala rrangkarranhantama rrarrathala tutjina relha palkinya ingkarrakakakwia, etnala ilukala Abel-angatjina, Barachiah-akurtitja. Rrangkarra kunha Barachiah-anha, Zechariah-aka worra nhanganha errilknga tuka, altar-anga kutaka. \v 36 Atha rrangkarranha nhanha nthurrpa ilama, Altjirrala kala rrangkarranhantama rrarrathala tutjina, rrangkarranha, ramarama rrakangkarranha turta.” \s1 Jesuanha relha Jerusalem-arinya ntjarraka ltarrperraka \r (Luke 13:34,35) \p \v 37 “Relha Jerusalem-arinya ntjarrai, relha Jerusalem-arinya ntjarrai. Rrangkarra kunha Altjirraka urrpia ntjarranha errilknga tukala. Rrangkarra turta partala waka urrpia arrpunha ntjarranha, Altjirralala rrakangkarrurna yairnakala. Ntjarraranga atha rrangkarranha worlilitjika antja naka, lukaluka marlalala kurrka ekuranha worlilamanga ngerra. Rrangkarra pula antjakunyala naka. \v 38 Altjirrala kala temple ekuranha impurlalhitjinantama. \v 39 Rrangkarra yinganha turta itja wotha aritjina, anmanta rrangkarra angkamalanga, “Nurna erinha tnantjama, erala Ingkartaka rretnyala pitjimanga.” \c 24 \s1 Jesuala etnanha ilaka, leltjala Altjirraka temple urltakitjinala \r (Mark 13:1,2; Luke 21:5,6) \p \v 1 Jesuanha temple-anga rratamala kala ntjumantama lhamanga, kurtungurla ekuranha ntjarra ekururna etinyerraka. Etna ekura temple erinha imarnaka, iltha arrpunha ntjarra turta etnala temple-anga kutala italhamanga. \p \v 2 Jesuanhantama etnakurna angkaka, “Rrangkarra iltha lenha ingkarraka arama, rrangkarrala nuka imarnakala? Atha rrangkarranha nhanha nthurrpa ilama. Leltjala iltha etnanha ungkwaltjilitjina. Parta kngarritja nyintantama itja parta kngarritja arrpunhanga kartninyala intitjina. Ingkarraka arnala intitjina, leltjala errarnpalhelakala.” \s1 Anma relhaka imampurla kngarra nitjina \r (Mark 13:3-13; Luke 21:7-19) \p \v 3 Jesuanha Olive Partala naka. Kurtungurla ekuranha ntjarrantama ekururna pitjika, erinha pmarraka turta, “Nurnanha ilai, ilangarama lakinherritjina? Nthakinha turtama nurna kaltja nitjina unta kala pitjalputjikerramangantama, alha nhanha turta kala yirritjikerramangantama?” \p \v 4 Jesuala etnanha alpmelaka, “Rrangkarrataka aralhitjika arrpunhala rrangkarranha orrtjapepilakitja. \v 5 Ntjarra kunha anma pitjimala angkitjina, ‘Jesuala yinganha yairnaka. Yinga nama Krista era.’ Orrtja krista nhanha ntjarralantama relha ntjarranha orrtjapepilitjina. \v 6 Anma rrangkarra wumalanga relha arrpunha ntjarra turramanga, relha arrpunha ntjarra turta kula turritjikerramanga, rrangkarra itja trerritjika. Nhanha kunha kala lakinha nitjika. Alha era pula itjantema yirritjina. \v 7 Pmararinya ntjarra, pmararinya arrpunha ntjarralela turritjina. King nyinta turta, king arrpunhaka irrpaltherritjina. Pmara arrpunhala relha marnaka paalerritjina. Pmara arrpunhala alha era errowutjina. \v 8 Nhanha lakinherramanga, rrangkarra kaltja nitjika anma relha ingkarrakantama imampurlerritjina. \p \v 9 “Kurunga arrpunha ntjarrala rrangkarranha errkumala tutjina, errilknga tutjina turta. Relha nuka antjakunya namala ntjarra, etna rrakangkarra turtantama antjakunya erritjina, rrangkarra yinganha tnakamanga. \v 10 Tjina urrputjala yinganha imputjina. Tjina arrpunhala, tjina nukanha leltjaka lanthitjina. Tjina arrpunha, tjina nukanhaka yirrkngerritjina. \v 11 Relha ntjarra arrpunhantama ilalhitjina etna kula Altjirraka urrpia namanga. Etnantama relha ntjarranha orrtjapepilitjina, etnanha paala kaltjinthamala. \v 12 Relha ingkarraka kornamakorna ntelalhitjina. Relha ntjarra arrpunha turta itja wotha Altjirraka kangkitjina. \v 13 Altjirrala pula rrangkarranha tangkalhelitjina, rrangkarra yinganha talwalpula tnakamanga. \v 14 Yia Marra nhanga Altjirranhala relha ingkarrakaka Ingkarta namanga, yia nhanharrka kunha rrangkarra relha ingkarrakanha ilitjika, alha panpala. Kurunga relha ingkarrakala nhanha wukalanga, Altjirrala alha nhanha yirralhelitjina.” \s1 Relha Jerusalem-arinya imampurla kngarra nitjina \r (Mark 13:14-23; Luke 21:20-24) \p \v 15 “Anma rrangkarra aritjina etna orrtja altjirra, Altjirraka temple-aka ingkairnamanga, Altjirranha arrampowutjika. Altjirraka urrpia Daniel-ala imankantema relha ntjarranha lakinha ilaka. (Relha erala pepa nhanhaka read-erramanga era etarlariau.) \v 16 Kurunga relha pmara Judea-arinya kala parturnanta naamerranhitjika. \v 17 Relha erala iltha kaputhala namanga, era turta kala naamerranhitjikanta. Era itja iltha ekuranhurnarrka irrputjika, yulthaka. \v 18 Relha erala tnukulpa ekuranhala urrkapumanga, era turta kala naamerranhitjikanta. Era itja iltha ekuranhurnarrka alputjika, mantarra ekuranhaka. \v 19 Arai, arrkutja inpora ntjarraka imampurla inthorra nitjina, arrkutja katjia kurrka ipatja ntjunhintjunha ntjarrakartaka turta. \v 20 Altjirrurna ingkarrirrai rrangkarra itja lhurrpala naamerritjika, Sabbath arltala paka. \v 21 Arai, antala lenhala relha kngarra inthorra nyingalauwutjina. Imanka relha itja lakinha ngerra nyingalauwuka paka. Anma turta relha itja wotha lakinha ngerra nyingalauwutjina. \v 22 Altjirranha pula relha ekuranha ntjarrakakwia montjamontja ntelalhitjina. Lakinhanga era itja relha ntjarranha kuta inthorra nakapakarlilitjina, etna ingkarraka ilukitja, kngarra nyingalauwumala. \p \v 23 “Arai, relhala paka rrangkarranha ilamanga, ‘Krista era nhanhiai.’ Arrpunhala paka rrangkarranha ilamanga, ‘Itja. Era tanha nama.’ Rrangkarra angkatja etnakanha itja tnakitjika. \v 24 Orrtja krista ntjarra, orrtja urrpia ntjarra turta pitjitjina. Etna turta tjatjikarta kngarra urrkaputjina. Etna arrkarnitjina Altjirraka tjina ntjarranha orrtjapepilitjika. \v 25 Arai, atha rrangkarranha mparrama ilama, rrangkarra kaltja nitjinanga.” \s1 Relhaka 'Lira pitjalpumalanga, relha ingkarrakala nhanha katha aritjina \r (Mark 13:24-27; Luke 21:25-28) \p \v 26 “Etna paka rrangkarranha ilamanga, ‘Arai Kristanha worritjala nama.’ Rrangkarra itja lhitjika. Etna paka angkamanga, ‘Era iltha tanhala nama, lauwulhakala.’ Rrangkarra angkatja etnakanha itja tnakitjika. \v 27 Kwatja paka ekngarrala lharrkamanga, relhala parrtja erinha altorlalalka katha arama. Lakinha ngerra nitjina Relhaka 'Lira pitjalpumalanga. Relha ingkarrakala erinha katha aritjina. \v 28 Errowulya paka intamanga, erritja etna kala tanhala worlerritjina. \p \v 29 “Kurunga relha etna kala lakinha ngerra imampurlerrakalanga, \q1 ‘Altjirrala lirnnga erinha ilurnitjina, taiya erinha turta. \q1 Era ntheilpura etnanha ngarlpangalhelitjina, \q1 etnanha alkiranga tnyilhelitjina turta.’” \p \v 30 “Kurunga Relhaka 'Lira era alkirala rumerritjina. Relha ingkarraka inthorrantama kngarra itnitjina. Kurunga relha ingkarrakala aritjina Relhaka 'Lira matarala pitjimanga. Era ekarlta inthorra, makalaria inthorra turta ntelalhitjina. \v 31 Erantama angel ekuranha ntjarranha alhurna yairnitjina. Pitjimala etna trumpet etnakanha angkalhelitjina. Etnantama relha ekuranha ntjarranha pmararrpaninhanga worlilitjina.” \s1 Relha itja kaltja ilangara Jesuanha pitjalputjina \r (Mark 13:28-32; Luke 21:29-34) \p \v 32 “Irna tjurrka ekuranga kaltjerrai. Etintja ekura pulyerramanga, ilpalha turta rratamanga, rrangkarra kaltja kala inguntha wara wumpierritjina. \v 33 Lakinhanga rrangkarra aramalanga angkatja nukanha nthurrperramangantama, rrangkarra kaltja nitjika Relhaka 'Lira era kala pitjalputjikerramanga. \v 34 Atha rrangkarranha nthurrpa ilama, angkatja nukanha kala nthurrperritjina, ramarama nhanha namangantema. \v 35 Alkira nhanha kala yirritjina. Alha nhanha kala yirritjinantema. Angkatja nuka pula itja kuta yirritjina.” \s1 Jesuala worla ekuranha ilaka, etna kaarra kuta nitjika \r (Mark 13:33-37; Luke 17:27-30,34-36) \p \v 36 “Ilangara inthorrama Relhaka 'Lira era pitjalputjina? Nhanhaka relha nyinta itja kaltja. Angel alkirarinya etna itja kaltja. Relhaka 'Lira era itja kaltja. Kaarta eranta kaltja. \p \v 37 “Relhaka 'Lira era pitjalpumalanga, nhanha kala artwa Noah-aka antalala ngerra nitjina. \v 38 Roampengkanga arrkurla, relha ntjarrala kunpala ilkurlanaka, ntjulanaka, noa inarralanaka turta. \v 39 Artwa Noah-anha ship-aka irrpukalangantantama, kwatjala turta etnanha twentjimangantantama, etna alkngampuka. Lakinha ngerrathoa nitjina Relhaka 'Lira pitjimalanga. \p \v 40 “Artwa tharra tnukulpala urrkapurlanitjina. Altjirrala nyintanha initjina, arrpunhanha impurlalhitjina. \v 41 Arrkutja tharrala tnyanala annga thalanitjina. Altjirrala nyintanha initjina, arrpunhanha impurlalhitjina. \v 42 Lakinhangataka rrangkarra kaarra nitjika, rrangkarra itja kaltjanga warta ilangara inthorra Ingkarta rrakangkarra pitjalputjina. \v 43 Etarlarai, ilthakurtwia era paka kaltja nakalanga ilangara inthorra nyilkngampa era pitjitjinala, era ekura kaaralhamara, erinha parritjika. \v 44 Rrangkarrantama kaarra nitjika, rrangkarra itja kaltjanga warta ilangara inthorra Relhaka 'Lira era pitjitjina.” \s1 Yia urrkapunhapunha ilporathiperra, korniperra turta \r (Luke 12:35-48) \p \v 45 “Ngunhama urrkapunhapunha ilporatha pa inangkarla era nama, erinhala itornka ekuranhala ingkairnitjinala, urrkapunhapunha arrpunha ntjarranha marna etnakanha arratja kuta nthetnitjika? \v 46 Urrkapunhapunha era kunha, erinhala itornka ekuranhala arama arratja urrkapumanga, era pitjalpumalanga. Era ekura kangkitjina. \v 47 Era turta erinha ingkairnitjina yultha ingkarraka ekuranha ntarntaritjika. \p \v 48 “Thunga pula urrkapunhapunha arrpunha eterrama, ‘Itornka nuka anmanta pitjalputjina.’ \v 49 Erantama urrkapunhapunha arrpunha ntjarranha tuma. Era turtantama drunk ntjarralela ilkuma pa ntjuma. \v 50 Arlta arrpunhala itornka ekuranha kala pitjalputjina, urrkapunhapunha era eterramanga itornka ekuranha kutantema yirritjinala. \v 51 Itornka ekuranhalantama erinha tutjina, erinha naamalhelitjina turta, relha pmatha ntjarralela nitjika. Pmara nhanha ekurala etna ingkarraka itnitjina, itetja turta kakulhitjina.” \c 25 \s1 Yia wonka 10-iperra \p \v 1 Jesuala etnanha ilaka, “Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta namanga, kala lakinha ngerra nama. Wonka 10 alknganthakarta lhaka artwa nyintaka kaaralhitjika erala pitjitjika nakala noa initjika. \v 2 Wonka nhanha etnakanga, 5 eterrintja marntilparla naka, 5 arrpunha pula eterrintja marrakartala naka. \v 3 Wonka eterrintja marntilparla ntjarrala alkngantha etnakanhanta kngaka. Etna pula oil arrpunha itjala kngaka. \v 4 Kanha wonka eterrintja marrakarta ntjarrala oil arrpunha turta kngakantema, alkngantha etnakanhaka. \p \v 5 “Artwa erala noa initjika pitjitjika nakala era kuta yirramanga, wonka etna ingkarraka porrkerraka, kala ankwentaka turta. \v 6 Kala anma ingwa mpopalantama, wonka etna wuka arrpunha ilkamanga, ‘Artwa era kala pitjimantama. Kala ekururna urlarrakurlarra lhai!’ \p \v 7 “Wonka etna kaarrerramala kamerraka. Etnantama alkngantha etnakanha wotha parrtja kngarrilaka. \v 8 Wonka eterrintja marntilparla ntjarrantama, wonka eterrintja marrakarta ntjarraka enkaka, ‘Ngka. Oil tangilamala nthai, alkngantha nurnakanha ilurnalhitjikerramanga.’ \p \v 9 “Wonka eterrintja marrakarta ntjarrala pula etnanha ilaka, ‘Impa. Alkngantha nurnaka turta ilurnalhakitja. Rrangkarratitja lharrirrai oil rrakangkarra buy-emilitjika.’ \p \v 10 “Wonka eterrintja marntilparla ntjarra kala lhakantama, oil initjika. Etna pula oil erinha buy-emilamalangantema, artwa era kala itnatjalhakala. Kurunga wonka eterrintja marrakarta ntjarra ekuralela mpanyaka tjinkarrurna irrpunhaka. Arrpunhala ilthaka reoa twantakantama. \v 11 Kala ingkarnantama wonka eterrintja marntilparla ntjarra pitjika. Reoa iltaratumala, etna ilkaka, ‘Ingkartai, Ingkartai! Nurnaka altjurilai!’ \p \v 12 “Era pula etnanha ilaka, ‘Yinga nthurrpa angkama, yingataka rrakangkarra kotna.’” \p \v 13 Jesualantama etnanha ilaka, “Lakinhanga rrangkarrataka kaaralhitjika, nuka eterramala, rrangkarra kotnanga warta ilangara inthorra yinga pitjalputjina.” \s1 Yia artwa urrkapunhapunha tharraminyintiperra, etnanhala itornka etnakanhala yultha ekuranha nthalalhakala ntarntaritjika \r (Luke 19:11-27) \p \v 14 “Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta namanga, kala lakinha ngerra nama. Artwa itornka pmara arrpunhurna lhitjika naka. Erantama artwa urrkapunhapunha ekuranhaka ntangkalhaka. Erantama etnaka yultha ekuranha errarnpalhelaka, ntarntaritjika. \v 15 Urrkapunhapunha inangkarla kngarrakartanha era $5,000 ngerra nthalalhaka. Urrkapunhapunha arrpunha inangkarla kngarrakngarrakarta, $2,000 ngerra. Kala urrkapunhapunha arrpunha inangkarla kurrkakarta, $1,000 ngerra. Kurunga itornka era lhaka. \p \v 16 “Artwa urrkapunhapunha nhanga, erinhala itornka ekuranhala $5,000 nthalalhakala, era kala urrkapuka money lenhala yultha buy-emilitjika, yultha etnanha wotha money kngarralkuraka yirrinthitjika turta. Lakinha urrkapumala era $5,000 arrpunha patilaka. \v 17 Artwa urrkapunhapunha arrpunha nhanga, erinhala itornka ekuranhala $2,000 nthalalhakala, era lakinhantema urrkapuka. Erantama $2,000 arrpunha patilaka. \v 18 Artwa urrkapunhapunha arrpunha nhanga pula, erinhala itornka ekuranhala $1,000 nthalalhakala, era iparta tnyamala itornka ekuranhaka money tintjiwumala lauwuka. \p \v 19 “Kala anma inthorrantama itornka era pitjalpuka. Artwa urrkapunhapunha etnaka ntangkalhamala, era etnanha nyintaminyintanha pmarraka, “Nthakinhama unta money nukanha ntarntaraka?” \v 20 Artwa urrkapunhapunha nhanga, erinhala itornka ekuranhala $5,000 ngerra nthalalhakala, era $5,000 arrpunhakarta pitjika. Era angkaka, ‘Itornkai, unta kunha yinganha $5,000 nthalalhaka. Arai, nhanha $5,000 arrpunha atha ungkwanga patilakala.’ \p \v 21 “Itornka ekuranhala erinha ilaka, ‘Marra inthorra. Urrkapunhapunhai, unta kunha artwa arratja ilporatha turta nama. Unta yultha kurrka marra ntarntarakalanga, atha nganha arrarnitjina yultha kngarrantama ntarntaritjika. Kala pitjai nukalelantama nitjika, pmara marra nukanhala.’ \p \v 22 “Kurunga urrkapunhapunha nhanga, erinhala itornka ekuranhala $2,000 ngerra nthalalhakala, erantama pitjika. Era angkaka, ‘Unta yinganha $2,000 nthalalhaka. Arai, nhanha $2,000 arrpunha atha ungkwanga patilakala.’ \p \v 23 “Itornka ekuranhala erinha ilaka, ‘Marra inthorra. Urrkapunhapunhai, unta kunha artwa arratja ilporatha turta nama. Unta yultha kurrka marra ntarntarakalanga, atha nganha arrarnitjina yultha kngarrantama ntarntaritjika. Kala pitjai nukalelantama nitjika, pmara marra nukanhala.’ \p \v 24 “Kurunga urrkapunhapunha nhanga, erinhala itornka ekuranhala $1,000 nthalalhakala, erantama pitjika. Era angkaka, ‘Itornkai, yinga kaltja naka unta artwa arrthata namanga. Unta marna wheat kotjima, unta annga itja ingkairnakalangatanya. Unta marna arrpunha turta kotjima, unta etnaka itja urrkapukalangatanya. \v 25 Yingantama ungkwanganga trerraka. Lakinhanga atha money ungkwanganha tintjiwumala lauwuka. Arai, nhanha atha nganha money ungkwanganha wotha nthitjalpuma.’ \p \v 26 “Itornka ekuranhala erinha ilaka, ‘Urrkapunhapunhai. Untataka artwa korna, kaningka turta. Unta kaltja naka atha marna wheat kotjimanga, atha annga itja ingkairnakalangatanya. Atha marna arrpunha turta kotjimanga, yinga etnaka itja urrkapukalangatanya. \v 27 Untantama money nukanha bank-aka arrarneikanha. Unta paka lakinhilakalanga, pitjalpumala atha money nukanha initjalpumara, patilakala.’ \p \v 28 “Itornka erantama arrpunha ntjarranha turnaka, ‘$1,000 lenha ekuranga inai, nhanha turta artwa erinha nthai, erala kala $10,000 tnyinamanga. \v 29 Arai, relha arrpunhanha atha yultha kngarra nthama ntarntaritjika. Era paka yultha nhanha arratja ntarntaramanga, atha erinha yultha kngarralkura nthitjina ntarntaritjika. Relha arrpunhanha atha yultha kurrka nthama ntarntaritjika. Era paka yultha kurrka nhanha itja arratja ntarntaramanga, atha yultha kurrka nhanha turta ekuranga wotha inetnitjina. \v 30 Kalantama rrangkarra urrkapunhapunha korna nhanha erinha kathurna iwai, pmara thapathapurna. Pmara nhanhala relha kngarra itnima, itetja kakulhama turta.’” \s1 Tjiperrawuntja ingkarna inthorra era \p \v 31 “Anma Relhaka 'Lira era pitjalputjina angel ekuranha ntjarrakarta. Era turta chair kngarritja ekuranhaka arrarnalhitjina, makalaria inthorra turta ntelalhitjina. \v 32 Relha ingkarraka inthorrantama ekururna worlerrentjitjina. Erantama relha etnanha ilkngakitjina, tnairnarintjala sheep ntjarra, goat ntjarranga ilkngakamanga ngerra. \v 33 Erantama sheep etnanha ekuranga akwampinyaka arrarnitjina, kanha goat etnanha kwanginyakala. \p \v 34 “Kurunga King era relha akwampinyala namala ntjarranha ilitjina, ‘Kaarta nuka rrakangkarra kngarra kangkama. Imanka, era alha nhanha arrpmarnamalanga, era rrakangkarra pmara alkirala arrpmarnakantema. Kalantama rrangkarra pmara erinha inarrirrai. \v 35 Rrangkarra yinganha ntuthilakalanga warta, yinga ngaiyala namalanga. Rrangkarra yinganha kwatja ntjutjika nthakalanga warta, yinga angkathala namalanga. Rrangkarra yinganha pmarurna ntangkakalanga warta, yinga epinya pitjimalanga. \v 36 Rrangkarra yinganha mantarra nthakalanga warta, yinga ilkngara namalanga. Rrangkarra nuka montjamontja ntelalhakalanga warta, yinga menta intamalanga. Rrangkarra nukurna yatjarra pitjikalanga warta, yinga jail-ala namalanga. \p \v 37 “Kurunga relha arratja etna erinha alpmelitjina, ‘Ingkartai, nurna nganha itjama ngaiyala araka, ntuthilaka paka. Nurna itjama nganha angkathala araka, kwatja nthaka paka. \v 38 Nurna itjama nganha epinya pitjimanga araka, nganha pmarurna ntangkaka paka. Nurna itjama nganha ilkngara araka, nganha mantarra nthaka paka. Nurna itjama nganha menta araka, ungkwanga montjamontja ntelalhaka paka. \v 39 Nurna itjama nganha jail-ala araka, ungkwangurna yatjarra lhaka paka.’ \p \v 40 “King era pula etnanha ilitjina, ‘Atha rrangkarranha nhanha nthurrpa ilama. Rrangkarra kala nuka kangkintja ntelalhaka, rrangkarra nhanga tjia kornakorna nukanha ntjarraka kangkintja ntelalhamalanga.’ \p \v 41 “Kurunga era relha kwanginyala namala ntjarranhantama ilitjina, ‘Altjirrala kunha rrangkarranha imilaka. Kalantama rrangkarra nukanga lhalathanai ura ngampakalurna, ura nhangurna Altjirralala arrkurlantema urrkapukala errintjaka, errintjaka angel ntjarraka turta. \v 42 Rrangkarra yinganha itja ntuthilakalanga warta, yinga ngaiyala namalanga. Rrangkarra yinganha itja kwatja ntjutjika nthakalanga warta, yinga angkathala namalanga. \v 43 Rrangkarra yinganha itja pmarurna ntangkakalanga warta, yinga epinya pitjimalanga. Rrangkarra yinganha mantarra itja nthakalanga warta, yinga ilkngara namalanga. Rrangkarra nuka itja montjamontja ntelalhakalanga warta, yinga menta intamalanga. Rrangkarra nukurna itja yatjarra pitjikalanga warta, yinga jail-ala namalanga.’ \p \v 44 “Kurunga etna turta angkitjinantema, ‘Ingkartai, nurna itjama nganha ngaiyala paka araka, angkathala paka, epinya paka, ilkngara paka, menta paka, jail-ala paka. Nurna paka nganha arakalanga, nurna kala ungkwanga montjamontja ntelalhamara.’ \p \v 45 “Era pula etnanha ilitjina, ‘Atha rrangkarranha nthurrpa ilama. Rrangkarra nuka itja kangkintja ntelalhaka, rrangkarra nhanga tjia kornakorna nukanha ntjarraka itja kangkintja ntelalhakalanga.’ \p \v 46 “Kurunga era relha kwanginyala itnamala ntjarranha unputjina. Etnantama ngampakala nyingalauwutjina. Kanha relha arratja ntjarra ngampakala etatha nitjina.” \c 26 \s1 Priest-aka itornka ntjarra, kngarripata itornka ntjarra turta angkarraka Jesuanha errilknga tutjika. \r (Mark 14:1,2; Luke 22:1,2; John 11:45-53) \p \v 1 Kurtungurla ekuranha ntjarranha kaltjinthamaliperra, Jesuala etnanha ilaka. \v 2 “Rrangkarra kalakwia kaltja, arlta tharriperra nurna Passover tjinkarra erinha ilkutjina. Arlta lenha ekuralantama etna Relhaka 'Lira erinha nthalenitjina arrpunha ntjarrala erinha ntolkaka kanthatutjika.” \p \v 3 Kurunga Priest-aka itornka ntjarra, kngarripata itornka ntjarra turta High Priest Caiaphas-aka ilthala worlerraka. \v 4 Etna antja naka Jesuanha nyilknganyilkngala errkumala errilknga tutjika. \v 5 Relha ntjarra kunha Jesuaka kngarra kangkaka. Lakinhanga Priest-aka itornka ntjarra ilarraka, “Nurna erinha itja Passover-aka arltala errkutjika, relha ingkarraka kekarta lhakitja.” \s1 Jesuanha pmara Bethany-ala \r (Mark 14:3-9; John 12:1-8) \p \v 6 Pmara Bethany-ala artwa nyinta naka, rretnya ekura Simon. Era leprosy-akarta nakala. Jesuanha iltha ekuranhala naka, marna ilkurlanamala. \v 7 Arrkutja nyinta irrpentjika bottle kurrka ntira unpa marra inthorrakarta. Ntira unpa marra inthorra lakinha ngerra relhala money kngarralanta buy-emilitjata. Arrkutja erantama ntira unpa marra inthorra erinha Jesuaka kapurtaka thalaka. \v 8 Nhanha aramala, Jesuaka kurtungurla ntjarra arrkutja ekura unpaarterraka. Etna ilarraka, “Iwunhangala era ntira unpa marra nhanha palkala thalaka? \v 9 Ntira unpa marra inthorra nhanha kunha money kngarraka yirrinthamara, money erinha turtantama relha ilkngara ntjarranha nthamara.” \p \v 10 Jesuanha kaltja naka etna lakinha angkamanga. Erantama etnanha pmarraka, “Iwunhangala rrangkarra ekura unpaarterrama? Erataka nuka kangkintja kngarra ntelalhaka. \v 11 Relha ilkngara kunha kutatha rrakangkarralela nitjina. Yinga pula itjala rrakangkarralela kuta nitjina. \v 12 Arrkutja erataka mpurrka nukanha mparrama ntirala parnaka. Inguntha wara etna yinganha tintjiwutjina. \v 13 Atha rrangkarranha nthurrpa ilama. Pmara nthanhala paka etna relha ntjarranha Yia Marra erinha anma kaltjinthitjina, etna yia nhanha turta ilitjinantema, arrkutja ekura ilpangkamala.” \s1 Judas-anha priest-aka itornka ntjarralela angkarraka Jesuanha etnaka lanthitjika, money-akatjila \r (Mark 14:10,11; Luke 22:3-6) \p \v 14 Kurunga kurtungurla 12 etnakanga nyinta, rretnya ekura Judas Iscariot, era priest-aka itornka ntjarrurna lhaka. \v 15 Era etnanha pmarraka, “Atha paka Jesuanha rrakangkarra lanthamanga, money nthakintjama rrangkarra yinganha nthitjina?” Ekuralela angkarramaliperra, etna erinha 30 ungkwaltja silver nthaka. \v 16 Judas-anha kala nhanhakantantama kngarra inthorra eterraka, “Nthakinhama atha Jesuanha etnaka lanthamara?” \s1 Jesuala Passover erinha ilkumala Arlta Kngarra ingkairnaka \r (Mark 14:12-26; Luke 22:7-23; John 13:21-30) \p \v 17 Marna Ekalhaka ilpangkintjaka arlta arrkurlinyala, Jesuaka kurtungurla ntjarra ekururna pitjimala, erinha pmarraka, “Nthanhalama unta antja nama nurna Passover tjinkarra erinha ungkwanga urrkaputjika, unta erinha ilkutjinanga?” \p \v 18 Era etnanha ilaka, “Town-urna lharrirrai, artwa nhangurna. Rrangkarrantama erinha ilai, ‘Kaltjinthanhinthanha era angkama, nukathaka kala nama iltha ungkwanganhala Passover tjinkarra erinha ilkutjika, kurtungurla nukanha ntjarralela.’” \v 19 Kurtungurla etna lhaka, Passover tjinkarra erinha urrkapuka turta, Jesuala etnanha turnakala ngerra. \p \v 20 Kala ngurrangurrantama, Jesuanha 12 etnakalela worlerraka, etnakalela arrarnalhaka turta marna ilkutjika. \v 21 Etna kala marna ilkumalangantama, Jesuala etnanha ilaka, “Atha rrangkarranha nhanha nthurrpa ilama. Rrakangkarranga nyintalataka yinganha lyarta leltjaka lanthitjina.” \p \v 22 Nhanha wumala etna ingkarraka ltarrpa kngarrerraka. Nyintaminyintalantama erinha pmarraka, “Ingkartai, yinganhama unta ilama?” \p \v 23 Jesuala etnanha ilaka, “Artwa erala nukalela dish nhanhanga marna ilkumanga, era yinganha leltjaka lanthitjina. \v 24 Relhaka 'Lirakathaka nama ilutjika, Altjirraka Angkatja Imankinyala ilamala ngerra. Artwa erala Relhaka 'Lira erinha leltjaka lanthamanga, ekura pula imampurla kngarra inthorra nitjina. Ekura marralkura namara era itja kuta alkngerrakalanga paka.” \p \v 25 Kurunga Judas, erala erinha leltjaka lanthitjinala, erantama erinha pmarraka, “Kaltjinthanhinthanhai, yinganhama unta ilama?” \p Jesuanha ekururna angkaka, “Kala untanta kuta.” \p \v 26 Etna marna ilkumalanga, Jesuala marna inaka, Altjirranha dangkilaka turta. Kurunga era marna erinha urltakamala kurtungurla ntjarranha nthaka lakinha angkamala, “Inarrirrai, ilkurrirrai. Nhanha mpurrka nuka nama.” \p \v 27 Kurunga era cup wine-akartantama inaka. Altjirranha dangkilamala era etnanha cup erinha nthaka. Era etnanha ilaka, “Rrangkarra ingkarrakala nhanhiperra ntjurrirrai. \v 28 Nhanha alhwa nuka nama. Nhanha atha thalitjina ntjarranha Altjirraka tjinilitjika, korna etnaka iwutjika turta. \v 29 Atha rrangkarranha nhanha turta ilama. Lyartanga atha itja wotha wine rrakangkarralela ntjutjina. Anmanta Kaarta nukanha relha ingkarrakaka Ingkarta ntelalhamanga, atha wine arrpunhantama rrakangkarralela ntjutjina.” \v 30 Kurunga nyintaranga lyilhamala, etna rratamala Olive Parturna lhaka. \s1 Jesuala Peter-anha arrkurlantema ilaka era erinha yiparrarnitjinala \r (Mark 14:27-31; Luke 22:31-34; John 13:36-38) \p \v 31 Jesualantama kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka, “Ingula lyarta rrangkarra ingkarraka nukanga mpakalhitjina. Altjirraka Angkatja Imankinyala nhanga ilama, \q1 ‘Atha tnairnarintja erinha tutjina, kurunga sheep worla etna errarnperritjina.’ \m \v 32 Altjirrala pula yinganha errilknga ntjarranga wotha kamalhelakalanga, yinga rrakangkarranga arrkurla lhitjina pmara Galilee-urna.” \p \v 33 Peter-anha pula angkaka, “Etna ingkarraka inthorra paka ungkwanganga mpakalhamanga, ungkwanga antjakunyerramala, yinga pula itja kutala ungkwanganga mpakalhitjina.” \p \v 34 Jesuala pula erinha ilaka, “Atha nganha nthurrpa ilama. Ingula lyarta, lukaluka orrea era ilkitjikanhangantema, unta yinganha kala tharraminyintaranga yiparrarnitjina.” \p \v 35 Peter-anha pula angkaka, “Arrpunha ntjarra turta paka antjerramanga yinganha errilknga tutjika, ungkwanganga arrkngala, yinga itja kuta ungkwanganga mpakalhitjina.” Kurtungurla arrpunha ntjarra turta lakinhantema ekarlterramala angkaka. \s1 Jesuanha Altjirrurna ingkaka, Gethsemane-ala \r (Mark 14:32-42; Luke 22:39-46) \p \v 36 Jesuanhantama katha nhangurna lhaka, kurtungurla ekuranha ntjarrakarta. Katha ekura rretnya naka Gethsemane. Erantama etnanha ilaka, “Nhanhala narrirrai, yinga tanharrka lhamanga Altjirrurna ingkitjika.” \p \v 37 Kurunga era Peter-anha, Zebedee-aka 'lira tharranha turta ntangkamala, etnakakarta kurrka urntwarra lhaka. Erantama ltarrpa inthorra mpangkaka. \v 38 Era etnanha ilaka, “Yingataka ltarrpa inthorra wulhama, ingkwa ilutjikerrama turta. Nhanhala nukalela ilkwatharra kaaralhai, kaarra turta narrirrai.” \p \v 39 Kurrka urntwarrantama lhamala, Jesuanha urlparra iwulhaka. Erantama Altjirrurna ingkaka, “Kaarta nukai, yinga itja antja nama nyingalauwutjika, ilutjika turta. Unta pula antja namanga yinga nyingalauwutjika, ilutjika turta, yinga kala ungkwanga kangkwerramala.” \p \v 40 Kurtungurla etnakurna pitjalpumala, era etnanha ankwentamanga aritjalhaka. Erantama Peter-anha pmarraka, “Rrangkarra yarnala kurrka wara nukalela ilkwatharra kaarra nama? \v 41 Rrangkarrataka kaarra nitjika, Altjirrurna ingkitjika turta, errintja era rrakangkarra irrpaltherramanga warta. Arai, enka rrakangkarra nthurrpa Altjirraka kangkwerritjika antja nama, kanha lherrintja korna kuta namantemala.” \p \v 42 Erantama wotha lhaka, Altjirrurna ingkitjika. “Kaarta nukai,” era ingkaka, “unta paka antja namanga yinga nyingalauwutjika, ilutjika turta, yinga kala ungkwanga kangkwerrama.” \p \v 43 Kurtungurla etnakurna pitjalpumala, era etnanha ankwentamanga aritjalhaka. Etnataka porrka inthorra naka. \v 44 Etnanha impurlalhamala, era wotha lhaka Altjirrurna ingkitjika. Nhanha era kala tharraminyintarangantama lhaka. \p \v 45 Kurunga kurtungurla ekuranha ntjarrurna pitjalpumala, era angkaka, “Yakai, rrangkarra kutantema ankwentama, iltjerrama turta? Arai, antala era kala namantama, arrpunhala Relhaka 'Lira erinha leltjaka lanthitjika. \v 46 Mpa, kala kamerrai. Artwa erala yinganha leltjaka lanthitjinala, erataka kala pitjikantama.” \s1 Jesuaka leltjala erinha Gethsemane-ala errkuka \r (Mark 14:43-50; Luke 22:47-53; John 18:3-12) \p \v 47 Jesuanha kurtungurla ekuranha ntjarrurna angkamalangantema, Judas-anha, kurtungurla 12 etnakanga nyinta, era worla kngarrakarta pitjika. Artwa worla nhanhataka priest-aka itornka ntjarrala, kngarripata itornka ntjarrala turta Judas-alela yairnakala, Jesuanha errkutjika. Worla etnantama Jesuaka pitjika knife tjenyakarta, tnamakarta turta. \v 48 Judas-ala artwa nhanha etnanha arrkurlantema ilakala, “Arai, artwa erinhala atha rrontjitjina, erinha errkwai.” \p \v 49 Judas-anha Jesuurna arratja kuta lhaka. “Kaltjinthanhinthanhai,” era erinha anparnaka. Kurunga era erinha rrontjaka. \p \v 50 Jesualantama Judas-anha pmarraka, “Tjinai, iwukama unta pitjika?” \p Kurunga artwa arrpunha ntjarra etinyerramala Jesuanha errkuka. \v 51 Nhanha aramala, artwa arrpunha erala Jesualela nakala, era knife tjenya ekuranhala High Priest-aka urrkapunhapunhaka ilpa inturnaka. \p \v 52 Jesuala pula erinha ilaka, “Knife tjenya ungkwanganha impai. Relha erala knife tjenyakarta turrama, etna erinha knife tjenyalantema errilknga tutjina. \v 53 Unta etarlareikanha, yinga paka Kaarta nukanhaka enkamanga, era kala angel ntjarra inthorra yairnamara yinganha ntarntaritjika. \v 54 Yinga pula ekururna itja enkama, Altjirraka Angkatja Imankinya era nthurrperritjinanga.” \p \v 55 Kurunga Jesuanha worla etnakurnantama angkaka, “Artwa nyilkngampa tunhatunhaka ngerrama rrangkarra knife tjenyakarta, tnamakarta turta nuka pitjika? Atha pula rrangkarranha arltamarlta temple-ala kaltjinthaka. Rrangkarra yinganha itja errkuka. \v 56 Lyarta pula rrangkarra yinganha errkuka, Altjirraka Angkatja Imankinya nthurrperritjinanga.” \p Kurunga Jesuaka kurtungurla ntjarrala erinha impurlalhaka, tira turta arrtjanaka. \s1 Relha Jew ntjarraka itornkala Jesuanha imilaka \r (Mark 14:53-65; Luke 22:54,55,63-71; John 18:13,14,19-24) \p \v 57 Artwa Intarrangaltha ntjarra, kngarripata itornka ntjarra turta Caiaphas-aka ilthala worlerraka. Caiaphas erataka High Priest naka. Artwa lenha ntjarra, etnala Jesuanha errkukala, etna erinha Caiaphas-urnantama rretjingaka. \p \v 58 Peter-ala etnanha ingkarnangala lurnaka. Etnantama High Priest-aka ilthurna irrpunhamanga, Peter-anha High Priest-aka yard-urnala irrpunhaka. Erantama High Priest-aka urrkapunhapunha ntjarralela arrarnalhaka, eterramala, “Nthakinhama erritjina?” \p \v 59 Priest-aka itornka ntjarra, relha Jew ingkarrakaka council kngarra era turta antja naka Jesuanha imilitjika. Council nhanha etnanha, etna Sanhedrin ilitjata. Etnantama artwaka yonthalhaka, Jesuanha ilparnitjika. \v 60 Artwa orrtjaltha ntjarrantama kamerramala angkaka. Etna pula erinha yarna kuta ilparnaka. Kurunga ingkarna inthorrantama artwa tharra arrpunha kamerramala \v 61 angkaka, “Artwa nhanhala ilaka, ‘Atha Altjirraka temple irrpalthala urltakama, arlta tharraminyintiperra wotha itama turta.’” \p \v 62 High Priest erantama kamerramala Jesuanha pmarraka, “Unta itjala angkama artwa nhanha ntjarrala nganha ilparnamanga?” \v 63 Jesuanha pula tjukunya kuta itnaka. Kurunga High Priest-ala erinha lakinhantama pmarraka, “Altjirra Etatha era nganha aramalanga, wumalanga turta, nurnanha arratja inthorra ilai. Unta Altjirraka 'Lira, Krista era namama?” \p \v 64 Jesuala erinha ilaka, “Untarrpa kala ilaka. Nhanhantama atha rrangkarranha ilama. Anmantama rrangkarra Relhaka 'Lira erinha aritjina Altjirra Ekarlta inthorraka akwampinyala namanga. Rrangkarra erinha aritjina turta matarala alhurna pitjalpumanga.” \p \v 65 Nhanha wumala High Priest-ala mantarra ekuranha tjepakamala etnanha ilaka, “Era Altjirranha arrampowuka. Iwunhangantama nurna artwaka kuta yonthitjika, erinha ilparnitjika? Rrangkarrarrpa wuka era Altjirranha arrampowumanga. \v 66 Nthakinhantama rrangkarra etarlarama?” \p Etna angkaka, “Era kala ilutjikanta.” \v 67 Kurunga arrpunha ntjarrala anngerra ekuranhaka palhiwuka, arrpunha ntjarrala erinha tuka turta. Kala urrputja arrpunhala erinha ilkaiya tumala \v 68 pmarraka, “Kristai, nurnanha ilakwia, ngunhalama nganha tuka?” \s1 Peter-ala Jesuanha yiparrarnaka \r (Mark 14:66-72; Luke 22:56-62; John 18:15-18,25-27) \p \v 69 Peter-anha nhanga High Priest-aka yard-ala narlanaka. High Priest-aka marla urrkapunhapunha nyintantama ekururna pitjika. Era angkaka, “Unta kunha Jesua Galilee-arinyalela nakantema?” \p \v 70 Era pula etnaka ingkarrakanga urlarra yiparrarnalhaka, “Yukwa, yinga pula artwa ekura kotnala.” \p \v 71 Peter-anha tjanalhakantama reowurna etinyerramala. Marla urrkapunhapunha arrpunhalantama erinha araka. Erantama artwa Peter-anga kutala itnamala ntjarranha ilaka, “Era kunha Jesua Nazareth-arinyalela nakantema.” \p \v 72 Peter-anha pula wotha yiparrarnalhaka, “Altjirrala arama. Yingataka artwa ekura itja kaltja.” \p \v 73 Kala kurrka anmantama, artwa urrputja arrpunha Peter-urna etinyerramala erinha ilaka, “Awa, unta kunha nthurrpa worla ekuranhala nakantema. Nurna kaltja, unta artwa Galilee-arinya ngerra angkamanga warta.” \p \v 74 Peter-ala pula etnanha ilaka, “Altjirrala arama yinga nthurrpa inthorra angkamanga. Yinga paka orrtjerramanga, Altjirrala yinganha errilknga tweikanha. Yingataka artwa lenhaka kotnanta kuta.” \p Peter-anha angkamangantema, lukaluka orreantama ilkaka. \v 75 Kurunga Peter-anha Jesuaka angkatjaka ilpangkaka, “Lukaluka orrea era angkitjikanhangantema, unta yinganha kala tharraminyintaranga yiparrarnitjina.” Peter-anhantama yard-anga rratamala kngarra inthorra itnika. \c 27 \s1 Etna Jesuanha Pilate-urna kngaka \r (Mark 15:1; Luke 23:1,2; John 18:28-32) \p \v 1 Kala ingutnhalantama priest-aka itornka ntjarra, kngarripata itornka ntjarra turta angkarraka Jesuanha kala errilknganta tutjika. \v 2 Etnantama Jesuaka iltja yirnamala, erinha Pilate-urna rretjingaka, Roman tjitjarta kngarra ekururna. Etna erinha Pilate-aka lanthaka turta. \s1 Judas-anha errilknga tulhaka \r (Acts 1:18,19) \p \v 3 Kurunga Judas, erala Jesuanha leltjaka lanthakala, era aramalanga priest-aka itornka ntjarrala, kngarripata itornka ntjarrala turta Jesuanha imilakala, era porerraka. Erantama etnakurna lhaka. Era antja naka ungkwaltja silver 30 nhanga etnanha nthitjalputjika. \v 4 Erantama etnanha ilaka, “Arai athataka relha palkinyanha rrakangkarra lanthakala.” \p Etna pula angkaka, “Lanha itjama nurnakalka. Nhanha ungkwangathaka nama.” \p \v 5 Kurunga etnakanga rratamala Judas-ala money erinha temple kwanaka iwuka. Rope inamala, era rope erinha antja ekuranhaka yirnaka. Kurunga rope erinha irnaka yirnamala, era errilknga tulhaka. \p \v 6 Priest-aka itornka ntjarralantama money erinha temple-anga kotjika. Etna angkaka, “Nhanha itja arratja namara money nhanha Altjirraka tjauwerrilya money arrpunhaka lhangitjika. Nurnataka money nhanha artwa nyintanha nthakala artwa arrpunhanha imilitjika.” \v 7 Angkarramaliperra etna paddock-ntama buy-emilaka, Relha Lorinya ntjarranha tintjiwutjika. Paddock nhanha ekuranga etna imanka urrknga tnyatjata, kwatjakanha jar-alka mpaaritjika. \v 8 Money lenhanga arrkngala pula etna paddock lenha erinha lyartalpula “Alhwaka Paddock” ilama. \v 9 Lakinhantama nthurrperraka angkatja arrpunha Altjirraka urrpia Jeremiah-ala imanka ilakala, \q1 “Etna ungkwaltja silver 30 erinha inaka, money nhanga etnala Israel-aka 'lira nyintaka nthakala. \q1 \v 10 Kurunga etna money lenhala arna urrkngaka urrkapunhapunhaka paddock buy-emilaka, Ingkartala yinganha turnakala ngerra.” \s1 Pilate-ala Jesuanha pmarraka \r (Mark 15:2-5; Luke 23:3-5; John 18:33-38) \p \v 11 Jesuanha Pilate-anga urlarra itnaka. Pilate-ala erinha pmarraka, “Nthurrpama unta relha Jew ntjarraka king?” \p Jesuala erinha ilaka, “Lakinha unta angkama.” \p \v 12 Kurunga priest-aka itornka ntjarrala, kngarripata itornka ntjarrala turta Jesuanha ilparnaka. Jesuala pula etnanha tjukunya kuta wurlanaka. \p \v 13 Pilate-alantama Jesuanha pmarraka, “Unta tjukunya kuta wurlanama etna nganha ilparnamanga?” \v 14 Jesuanha pula pmarna kuta itnarlanaka. Nhanha aramala Pilate-anha kngarra tnolkaka. \s1 Pilate-ala Jesuanha imilaka, Barabbas-anha pula era jail-anga rratalhelaka \r (Mark 15:6-15; Luke 23:13-26; John 18:39—19:16) \p \v 15 Tjitjarta kngarra ekura mpaarangaranga naka, Passover-aka arltala artwa jail-arinya nyintanha rratalhelitjika, ekurala relha ntjarra antja namanga. \v 16 Artwa tunhatunha nyinta, Barabbas-anha, jail-ala naka. Relha ingkarraka ekura kaltja naka. \v 17 Relha ingkarraka kala worlantama namanga, Pilate-ala etnanha pmarraka, “Ngunhakama rrangkarra antja? Rrangkarra antja atha Barabbas-anha jail-anga rratalhelitjika? Jesuanha paka althakalthilitjika?” \v 18 Pilate-anha kaltja naka etna Jesuanha ekura lanthakala, etna ekura antjakunya namanga. Itja Jesuanha paala ntelalhakalanga. \p \v 19 Pilate-ala Jesuanha tjiperrawumalanga, noa ekuranhala ekururna angkatja yairnaka, “Artwa palkinya lenha imilitjala. Yinga ekuriperra kngarra inthorra mpangkakalanga, altjirraramala.” \p \v 20 Priest itornka etna pula, kngarripata itornka etna turta, etna relha worla etnanha turnaka Pilate-anha ilitjika era Barabbas-anha jail-anga rratalhelitjika. Jesuanha pula era errilkngala tutjika. \v 21 Pilate-alantama relha worla etnanha wotha pmarraka, “Artwa ngunhakama rrangkarra antja?” \p Etna angkaka, “Barabbas-akakwia.” \p \v 22 Pilate-alantama etnanha pmarraka, “Kanha Jesuanhaloa, erinhala rrangkarra Krista alpmelama? Erinha atha nthakinhilitjikala?” \p Etna erinha ilkaka, “Erinha kala ntolkakanta kanthatwai.” \p \v 23 Pilate-ala pula etnanha kuta pmarraka, “Iwunhakakwia? Era itjama paala ntelalhaka paka.” \p Etna pula intarralkura ilkaka, “Erinha kala ntolkakanta kanthatwai.” \p \v 24 Pilate-ala lhangkarakantama relha etna rirterrakala, ingkwa turritjerramanga turta. Erantama kwatjaka ntangkalhamala, etnakanga urlarra iltja ilkngilhaka. Era etnanha ilaka, “Yinga itja ilkarrtja nitjina artwa nhanha lyarta ntolkala ilumanga. Nhanha rrakangkarrathaka nitjina.” \p \v 25 Relha ingkarraka pula angkaka, “Nurna kala ilkaartja nitjina, katjia nurnakanha turta.” \p \v 26 Pilate-alantama Barabbas-anha jail-anga rratalhelaka. Era turta tjapartia ntjarranha turnaka Jesuanha whip-ala tumaliperra, ntolkaka kanthatutjika. \s1 Tjapartia ntjarrala Jesuanha arrampowuka, ekura kaarntakaarnta ilakwiperra kapurtaka arrarnamala \r (Mark 15:16-32; Luke 23:27-43; John 19:2,3,17-27) \p \v 27 Kurunga tjapartia ntjarrala Jesuanha iltha kwanurna kngaka. Etna tjapartia arrpunha ntjarranha turta ntangkaka. \v 28 Mantarra tjenya ekuranha ilumala, etna mantarra thathakantama ekura ekarraka. \v 29 Kurunga etna kaarntakaarnta ilakwiperra mpaaramala, nhanha kapurta ekuranhaka arrarnaka. Etna wilpawilpa turtantama erinha nthaka iltja akwala errkutjika. Kurunga mparalela arrarnalhamala etna erinha arrampowumala ilaka, “Wortai, Jew ntjarraka king-ai.” \v 30 Lakinha angkamala etna ekura palha iwuka, etna wilpawilpa nhanga turta iltja ekuranhanga rakamala, erinha kapurta tuka. \p \v 31 Etna erinha kala arrampowukalangantama, etna mantarra nhanga wotha iluka, mantarra ekuranha turta wotha ekura ekarraka. Kurunga etna erinha kathurna rretjingaka, erinha kala ntolkaka kanthatutjinala. \v 32 Lhapalhamala, tjapartia etna artwa pmara Cyrene-arinya araka, rretnya Simon. Etnantama erinha turnaka Jesuaka ntolka kngitjika. \p \v 33 Etnantama pmara Golgotha-urna pitjika. Nhanhatitja ‘Kaalkngaka Pmarurna.’ \v 34 Etnantama Jesuanha wine tjalangka ntjutjika nthaka. Jesuala pula nhanha arrkarnamala, impuka. \p \v 35 Tjapartia etnantama Jesuanha ntolkaka kanthatuka. Kurunga etna mantarra ekuranha errarnpalhelaka, gamble-erramala. \v 36 Etnantama arrarnalhaka erinha kaaritjika. \v 37 Etna angkatja nhanha turta pepaka intalhelaka. “Nhanha kunha Jesua, relha Jew ntjarraka King.” Kurunga etna pepa nhanha ntolkaka kanthatuka, Jesuanga kartninyaka. \v 38 Tjapartia etna artwa korna tharra turta ntolkaka kanthatukantema. Nyinta Jesuaka akwampinyaka, arrpunha ekuranga kwanginyaka. \p \v 39 Relha anpara lhamala ntjarra, etna Jesuanha kngarra arrampowuka. Kapurta ngalhamala, \v 40 etna erinha ilaka, “Untama Altjirraka temple urltakitjika nakala, erinha arlta tharraminyintala wotha ititjika nakala turta. Unta paka nthurrpa Altjirraka 'Lira namanga, ntolkanga tnanpai, tangkalhelalhamala.” \p \v 41 Lakinha ngerra priest-aka itornka ntjarrala, artwa Intarrangaltha ntjarrala, kngarripata itornka ntjarrala turta erinha arrampowuka. \v 42 Etna angkaka, “Era arrpunha ntjarranha tangkalhelaka, erarrpa pula yarnala tangkalhelalhama. Era paka nthurrpa Israel-aka king namanga, era ntolkanga tnanpeikanha, nurna erinha tnakitjinanga. \v 43 Era Altjirranha tnakama. Era turta ilalhaka era kula Altjirraka 'Lira namanga. Altjirranha paka ekura kangkamanga, era erinha tangkalheleikanha.” \v 44 Artwa korna nhanga tharra, eratharrala ntolkala ilparanamangantema, eratharra turta Jesuanha arrampowukantema. \s1 Jesuanha iluka \r (Mark 15:33-41; Luke 23:44-49; John 19:28-30) \p \v 45 Kala ngkinyalantama, alkira era thapathaperraka. Pmara ntjapara turta thapathapa naka 3 o'clock-akurtitja. \v 46 Jesuanhantama ilkarlalhaka, “Eli, Eli, lama sabachthani?” nhanhatitja, “Altjirra nukai, Altjirra nukai, iwunhangama unta yinganha ipmintja impuka?” \p \v 47 Relha urrputja arrpunha, etnala ntolkanga kuta itnarlanaka, etna Jesuanha ilkamanga wuka. Etnantama angkaka, “Arai, artwa nhanhataka Elijah-aka ntangkalhama.” \v 48 Artwa arrpunhantama parrpa irna alkumpaka arrtjanaka, nhanha wine tjalangkaka turta thankuka. Kurunga alkumpa erinha irna tjenyaka arrarnamala, era nhanha Jesuaka imarnaka, ntjutjika. \v 49 Arrpunha ntjarra pula angkaka, “Impai, nurna aritjinanga Elijah-anha paka nthurrpa pitjitjina erinha tangkalhelitjika.” \v 50 Jesuanhantama nyintaranga wotha ilkarlalhaka. Kurunga era kala ilukantama. \p \v 51 Jesuanha warta iluka, kanha mantarra kngarritja nhanga, erala temple kwanala ilparanakala, era kartninyangatjina kwaninyakurtitja tjepakalhalalhaka. Alha era errowuka. Parta kngarritja ntjarra tjepakalhaka. \v 52 Wolknga ntjarra altjurerraka, relha arratja ntjarra turtantama etatherraka. \v 53 Anma Jesuanha turtantama errilknga ntjarranga kamerrakalanga, etna wolknganga rratamala Jerusalem-urna lhaka. Ntjarralantama etnanha town-aka araka. \p \v 54 Rome-arinya tjapartia ntjarrala, itornka etnakanhala turta nhanha ingkarraka araka. Etna turta wulhaka alha era errowumanga. Trerramala etna angkaka, “Nhanhataka nthurrpa Altjirraka 'Lira naka.” \p \v 55 Arrkutja ntjarrala turta nhanha ingkarraka ararlanaka, tjathanga. Arrkutja nhanha etnataka Galilee-angatjina Jesuanga tnaartangala pitjikala, Jesuaka tangitjala namala. \v 56 Arrkutja nhanha etnakanga arrpunha naka Mary Magdalene, Mary nhanga James, Joseph tharraka mia, Zebedee-aka worra tharraka mia turta. \s1 Etna Jesuanha wolkngaka arrarnaka \r (Mark 15:42-47; Luke 23:50-56; John 19:38-42) \p \v 57 Kala ngurrangurrerrakalangantama, artwa netaneta pmara Arimathea-arinya, rretnya ekura Joseph, era Jerusalem-urna pitjika. Era Jesuaka kurtungurla nakantema. \v 58 Erantama Pilate-urna lhaka, Jesuaka mpurrkaka enkitjika. Pilate-alantama tjapartia ekuranha ntjarranha turnaka etna Joseph-anha Jesuaka mpurrka nthitjika. \p \v 59 Mpurrka erinha inamala, Joseph-ala mpurrka erinha mantarra tjulkura marra inthorrala ilinyiwuka. \v 60 Erantama mpurrka erinha wolknga intia ekuranhaka arrarnaka. Wolknga intia nhanhataka Joseph-aka urrkapunhapunhala ngurruka wara tnyakala, relha errilknga arrpunha turta itja arrkurla wolknga ekurala intakala paka. Kurunga era wolknga erinha marntilaka, parta kngarritja reoaka arrarnamala. Joseph era alpukantama. \v 61 Mary Magdalene, Mary arrpunha nhanga turta wolkngurnathaka narlanaka. \p \v 62 Sabbath arltalantama, priest-aka itornka ntjarra, artwa Pharisee ntjarra turta Pilate-urna lhaka. \v 63 Etna erinha ilaka, “Tjitjartai, nurnataka ilpangkaka artwa orrtjaltha nhanga etathantema namalanga, era lakinha angkakala, ‘Arlta tharraminyintiperra yinga wotha etatha kamerritjina.’ \v 64 Lakinhanga unta tjapartia ungkwanganha ntjarranha turnai wolknga erinha ingunthakurtitja ntarntaritjika, kurtungurla ekuranha ntjarra pitjakitja, mpurrka ekuranha nyilkngala inakitja turta. Kurunga etna relha ntjarranha ilakitja era kula errilknga ntjarranga kamerrakala. Etna paka lakinha angkamanga, etna kngarralkura orrtjerritjina arrkurlangatjina.” \p \v 65 Pilate-ala etnanha ilaka, “Kala tjapartia urrputja nukanhakarta lharrirrai wolknga erinha arratja ntarntaritjika.” Tjapartia urrputjantama inarlalhamala, etna wolknga ekururna lhaka. \v 66 Wolknga erinha marnta inthorrilamala, etna tjapartia etnanha impurlalhakantama wolknga erinha arratja ntarntaritjika. \c 28 \s1 Jesuanha etatherramala errilknga ntjarranga kamerraka \r (Mark 16:1-8; Luke 24:1-12; John 20:1-10) \p \v 1 Sabbath arltiperra, kala Sunday ingutnhala inthorrantama, Mary Magdalene, Mary arrpunha nhanga turta, Jesuaka wolkngurna lhaka. \p \v 2 Arna erantama kngarra errowuka, Altjirraka angel alkiranga pitjikalanga. Angel erantama parta nhanga ankartiwuka, parta ekurakarlaka arrarnalhaka turta. \v 3 Angel ekura anngerra kwatjaka lharrkintja ngerra parrtjaka, mantarra ekura turta karnta ngerra tjulkuka. \v 4 Tjapartia ntarntarintja ntjarra etna kngarra inthorra trerraka. Arnaka tnyimala, etna kala relha errilknga ngerrantama intaka. \p \v 5 Angel erantama arrkutja ekuratharrurna angkaka, “Mpala itja trerritjika. Yinga kaltja mpala pitjikala Jesuanha aritjika, Jesua erinhala etna ntolkaka kanthatukala. \v 6 Era pula itja nhanhala nama. Era relha errilknga ntjarranga kamerrakala, era nhanga angkakala ngerra. Pitjai, katha erinha aritjika, erala intakala. \v 7 Kurunga mpala parrpa kurtungurla ekuranha ntjarrurna lhai, etnanha ilai turta, ‘Era relha errilknga ntjarranga kamerrakala. Arai, erantama rrakangkarranga arrkurla lhama Galilee-urna. Tanhaka rrangkarra erinha aritjina’. Arai, atha mpalanha kala ilaka.” \p \v 8 Arrkutja eratharrantama wolknga ekuranga arrtjanaka kurtungurla ekuranha ntjarranha ilitjika. Eratharra nthurrpa tira kuta wulhaka, eratharra pula arrkana kngarra turta naka. \v 9 Eratharrantama tjaiyala lhamalangantema Jesuanha ekuratharranga urlarra itnatjalhaka. “Wortai,” era angkaka. Ekururna etinyerramala, eratharra mparalela arrarnalhamala ingka ekuranha errkuka, ekura urrkurrkintja naka turta. \v 10 Jesualantama erinhatharra ilaka, “Mpala itja trerritjika. Kala lharrai tjia nukanha ntjarranha ilitjika etna Galilee-urna arrkurla lhitjika. Tanhakantama etna yinganha aritjina.” \s1 Tjapartia etnala wolknga ntarntarakala, etna priest-aka itornka ntjarranha ilaka Jesuanha kamerrakala \p \v 11 Arrkutja eratharra tjaiyala lhamalangantema, tjapartia ntarntarintja etna Jerusalem-urna alpuka. Etna turtantama priest-aka itornka ntjarraka yia ingkarraka alpmelaka. \p \v 12 Priest-aka itornka etnantama kngarripata itornka ntjarralela angkarraka. Kurunga etna tjapartia etnanha money kngarra nthaka, etnanha ilaka turta. \v 13 “Arai, rrangkarra relha ntjarranha ilai, ‘Kurtungurla ekuranha ntjarra kunha ingula pitjimala mpurrka ekuranha nyilkngala inaka, nurna ankwentamanga.’ \v 14 Pilate-ala paka nhanhiperra wumanga, rrangkarrala kula ankwentakala, nurna kala ekuralela angkitjina era rrangkarranha itja tutjika.” \v 15 Tjapartia etnantama money erinha inamala relha ntjarranha yia nhanha alpmelaka. Lyartalpula relha Jew ntjarra yia nhanha ilarramantema. \s1 Jesuanha wotha alkirurna alpuka \r (Mark 16:14-18; Luke 24:36-49; John 20:19-23; Acts 1:6-8) \p \v 16 Kurunga kurtungurla 11 etna Galilee-urna lhaka, parta nhanga ekururna Jesualala etnanha ilakala, lhitjika. \v 17 Jesua erinha aramala, etna ekura urrkurrkintja naka. Urrputja arrpunhala pula erinha ilpoiwukantema. \p \v 18 Jesuanhantama etnakurna etinyerramala angkaka, “Altjirra Kaartala yinganha ingkairnaka alkirala Ingkarta kngarra nitjika, relha ingkarrakaka turta alhala. \v 19 Lakinhangantama rrangkarra lharrirrai relha ingkarrakanha ilitjika yinga antja namanga etna ingkarraka kurtungurla nukantama nitjika. Rrangkarra etnanha kaltjirrpulhelitjika rretnyala Altjirra Kaartaka, Aliraka, Enka Alkngaltaraka turta. \v 20 Rrangkarra etnanha kaltjinthitjika turta turnintja ingkarraka nukanhaka kangkwerritjika. Arai, yingantama rrakangkarralela kuta nitjina, alha nhanha yirritjinalpula.”