\id LUK LUK, Luke - Western Arrarnta, 1st printouts, Aug 96 bmh \h LUKE \toc3 Luke \toc2 Luke \toc1 LUKE \mt1 LUKE \c 1 \p \v 1 Ngurruka Altjirrala lhelintja imankinya ekuranha mangkilaka. Artwa arrpunha ntjarrala turtantama nhanhiperra yia intalhelaka, itja pula yia ingkarraka. \v 2 Kurtungurla ntjarrala alknga etnakanhala araka Altjirrala lhelintja ekuranha mangkilamanga. Etnantama nurnanha nhanhiperra kaltjinthaka. \v 3 Yinga turta artwa nhanha etnakanga montja kaltjerrakalanga, yinga eterraka yia etnanha ungkwangurna arratja inthorra intalhelitjika, Theophilus, tjina nukai. \v 4 Kurunga unta turta kaltja nitjina yia nhanga etnala nganha kaltjinthakala, era yia arratja inthorra namanga. \s1 Angel Gabriel-ala Zechariah-anha ilaka, John-anha Jesuaka tjaiya urrkapunha, alkngerritjinala \p \v 5 Antala ekurala Herod-anhala pmara Judea-aka king namanga, priest nyinta Judea-ala naka, rretnya ekura Zechariah. Noa ekuranha Elizabeth-aka kaarta priest-ntema nakala. Zechariah era Abijah-aka ramarama naka. \v 6 Zechariah Elizabeth tharra Altjirranga urlarra arratja kuta ntelalhaka. Eratharra Altjirraka turnintja ingkarrakaka arratja kangkwerraka, Altjirraka mpaarangaranga ingkarrakaka turta. \v 7 Eratharra pula katjiakunya naka, Elizabeth-anha lheaka namanga. Eratharra kala kngarripatanta tharrantama narraka. \p \v 8 Kala arlta arrpunhalantama lakinherraka. Zechariah-akathakantama naka temple kwanala irna unpa marra altar kurrkala etitjika. Erinha urrkapuntja nhanhaka arrkurlantema urrarakala priest ntjarraka mpaarangarangamalkura. \v 9 Zechariah erantama temple kwanurna irrpuka irna unpa marra erinha etitjika. \v 10 Kanha relha ntjarra etnala temple-urna pitjikala, Altjirrurna ingkitjika, etna kathalala kaaralhaka. \p \v 11 Zechariah-ala irna unpa marra erinha etamalanga, Altjirraka angel ekururna rumerraka irna unpa marraka altar-anga akwampinyala itnatjalhamala. \v 12 Angel erinha aramala, Zechariah-anha yarna eterritjikerraka, era trerraka turta. \p \v 13 Angel era pula ekururna angkaka, “Unta trerritjala nai, Zechariah-ai. Altjirrala nganha wuka unta ekururna katjiaka ingkamalanga. Noa ungkwanganha Elizabeth-anha katjiakartantamerritjina, ekura turta worra katjia intitjina. Katjia era alkngerramalanga, unta erinha rretnya John alpmelitjika. \v 14 Unta arrkana inthorra nitjina era alkngerramalanga. Relha arrpunha ntjarra turta arrkana nitjinantema. \v 15 Altjirranga urlarra era artwa tjiparra inthorra nitjina. Erantama itja wine ntjutjika, ngkwarla arrpunha paka. Era kala Enka Alkngaltarakarta nitjina era itjantema alkngerrakalanga. \p \v 16 “Erantama Israel-arinya ntjarranha Ingkarturna topalhelitjina, Altjirra etnakanhurna. \v 17 Era turta Ingkartnga arrkurla lhitjina. Lakinha era relha ntjarranha alkngampulhelitjina, etna Ingkartaka ilporatha kaaralhitjika. Elijah-ala ngerra turta, era relha korna ntjarranha angkatja ekarltala tjatjatutjina arratja ntelalhitjika.” \p \v 18 Zechariah-alantama angel erinha pmarraka, “Nthakinhantama atha angkatja ungkwanganha tnakamara? Yinga kala kngarripatakwia nama, noa nuka, era turta ingkwiantema nama.” \p \v 19 Angel erantama erinha ilaka, “Yinga Gabriel nama. Yingataka Altjirralela nanhananha. Altjirra erarrpa turta yinganha ungkwangurna yairnaka, nganha yia marra nhanha ilitjika. \v 20 Yingala angkakala nhanha kala nthurrperritjina. Unta pula angkatja nukanha itja tnakakalanga, unta itja irrpalthala angkitjina nhanha nthurrperrakalalpula.” \p \v 21 Relha ntjarra, etnala kathala itnarlanakala Zechariah-aka kaaralhamala, etna yarna eterritjikerraka, Zechariah era kuta yirramanga. \v 22 Kurunga Zechariah era nthurrpantama temple-anga rrataka, era pula etnakurna yarna angkaka. Nhanha aramala, relha ntjarrala lhangkaraka era altjirrarakala. Zechariah-anha etnaka kwerraka. Era pula etnakurna yarna angkaka. \p \v 23 Arlta ekuranha ntjarra temple-ala urrkaputjika mangkilamaliperra, Zechariah-anha kala pmara ekuranhurna alpukantama. \v 24 Kala anmantama noa ekura Elizabeth-anha katjiakarterraka. Elizabeth-anhantama 5 months iltha ekuranhala lauwulhaka. Era eterraka. \v 25 “Nthurrpathoa Altjirranha nukurna tangitjala pitjika. Lyartanga relha arrpunha ntjarrala yinganha yarna wotha arrampowutjina, etnala yinganha lyartalpula arrampowukala ngerra, yinga katjiakunya nakalanga.” \s1 Angel Gabriel-anha wonka Mary-urna pitjika, erinha ilaka turta era Jesuaka mia nitjinala \p \v 26 Elizabeth, Zechariah-aka noa era kala 6 months-ntama katjiakarta namanga, Altjirrala angel Gabriel-anha Nazareth-urna yairnaka. Nazareth erataka town naka pmara Galilee-ala. \v 27 Altjirrala Gabriel-anha urrpia yairnaka kwarra wonkurna, rretnya ekura Mary. Mary-anhataka Joseph-aka lhelakala, eratharra pula itjantema noa inarrakala. Joseph era David-aka ramarama naka. \v 28 Angel erantama Mary-aka ilthurna irrpumala, erinha ilaka, “Arrkana nai! Ingkartanha ungkwanga kangkama, era turta ungkwangalela nama.” \p \v 29 Angkatja nhanha wumala, Mary-ala yarna etarlaraka, “Iwunhama angel era yinganha ilama?” \p \v 30 Angel erantama ekururna wotha angkaka, “Mary-ai, unta itja trerritjika. Altjirranhataka ungkwanga kngarra kangkama. \v 31 Arai, untataka katjiakarterritjina, worra katjia turta ungkwanga intitjina. Untantama erinha rretnya Jesua alpmelitjika. \v 32 Era Altjirranga urlarra tjiparra inthorra nitjina, Altjirra Kngarra ekura 'Lira turta. Ingkarta Altjirrala erinha ingkairnitjina king nitjika, David-aka kathala. \v 33 Erantama Jacob-aka ramaramaka tjitjarterritjina ngampakala. Erarrpa turta ngampakala Ingkartakngarra nitjina.” \p \v 34 Mary-alantama angel erinha pmarraka, “Nthakinhantama nuka katjia intitjina? Yingataka artwaka kotna.” \p \v 35 Angel era pula erinha ilaka, “Enka Alkngaltara era ungkwangurna irrputjina. Altjirra Kngarra era turta ungkwanga ntelalhitjina era ekarlta inthorra namanga. Lakinhanga katjia ungkwanga alkngaltara nitjina, Altjirraka 'Lira. \v 36 Unta tjina ungkwanganha Elizabeth-anha etarlarama, arrkutja ingkwia nhanganha? Relha ingkarraka angkaka era lheaka namanga. Lyarta pula era kala 6 months inpora nama, worra katjiakarta. \v 37 Arai, nhanha kala Altjirrakathaka nama. Era kala arrkutja lheakalka katjia nthama. \p \v 38 Mary-anhantama angkaka, “Yinga Altjirraka kangkwerrama. Angkatja ungkwanganha kala nthurrperriai.” Angel erantama alpuka. \s1 Mary-anha Elizabeth-urna yatjarra lhaka \p \v 39 Kala arlta arrpunhalantama, Mary-anha tjaiyakerraka Zechariah Elizabeth tharraka pmarurna lhitjika. Zechariah tharraka ilthataka pmara Judea-aka naka, parta mpinyala. \v 40 Mary-anhantama Zechariah-aka ilthakerraka. Ilthaka irrpunhamala, era Elizabeth-anha anparnaka, “Tjina nukai.” \p \v 41 Mary-aka angkatja wumala, Elizabeth-aka katjia ngalhalalhaka, tnarta ekuranhala. Enka Alkngaltara era turtantama Elizabeth-urna irrpuka. \p \v 42 Elizabeth erantama kangkamala angkaka, “Mary-ai, Altjirranha kunha ungkwanga kngarralkura kangkaka arrkutja ingkarraka arrpunhangatjina. Era turta katjia ungkwanganhaka kngarra kangkitjina. \v 43 Yingantama arrkana inthorra nama Ingkarta nukanhaka mia nukurna yatjarra pitjikalanga. \v 44 Nganha wumala ngerra, katjia nukanha arrkanerramala ngalhalalhaka. \v 45 Arai, unta arrkana kngarra nitjina, unta Altjirraka angkatja tnakakalanga, angkatja nhanga angel-alala nganha ilakala.” \s1 Mary-ala Altjirranha tnantjaka \p \v 46 Mary erantama angkaka, \q1 \v 47 “Atha Ingkartanha kngarra tnantjama, \q1 Yinga turta arrkana nama Altjirrala yinganha tangkalhelakalanga. \q1 \v 48 Arai, era nuka, relha kornakornaka ilpangkaka. \q1 Lyartanga relha ingkarraka angkitjina, \q1 ‘Altjirra kunha ekuranta kngarralkura kangkaka.’ \q1 \v 49 Altjirra ekarlta era nuka kngarra tangitjala naka. \q1 Altjirra era alkngaltara kuta nama. \q1 \v 50 Relha etnala Altjirriperra arratja etarlaramanga, \q1 etnaka era montjamontja ntelalhitjina ngampakala. \q1 \v 51 Era ntelalhaka era ekarlta namanga, \q1 relha irrpaltherramala ntjarranha ekngekngilamala. \q1 \v 52 Tjitjarta kngarra ntjarranha era unpurlenaka, \q1 relha kornakorna ntjarranhatitjantama era ingkairnaka tjitjarterritjika. \q1 \v 53 Relha ngaiyala ntjarranha era marna ilkutjika nthaka, \q1 kanha relha netaneta ntjarranha era rapala yairnarlenaka. \q1 \v 54 Erala errilkngipata nurnakanha ntjarranha lhelakala ngerra, \q1 era Israel-aka ramaramaka tangitjala pitjika. \q1 \v 55 Era ilpangkaka Abraham-aka, Abraham-aka \q1 ramaramaka turta kutatha montjamontja ntelalhitjika.” \p \v 56 Mary-anhantama Elizabeth-alela 3 months kuterraka. Kurunga era wotha pmara ekuranhurna alpuka. \s1 John, Jesuaka tjaiya urrkapunha, alkngerraka \p \v 57 Anma Elizabeth-aka worra katjia alkngerrakantama. \v 58 Relha pmararinya ntjarrala nhanhiperra wuka, Elizabeth-aka tjina ntjarrala turta. Etnantama arrkana kngarra naka Altjirranha Elizabeth-aka ilpangkakalanga erinha worra katjia nthamala. \p \v 59 Worra era arlta 8 ingkwia namalangantama, tjina ntjarra pitjika Zechariah tharralela nitjika etna worra erinha artwilamanga. Tjina etnantama antja naka worra erinha rretnya Zechariah alpmelitjika, kaarta ekuranha ngerra. \v 60 Mia ekuranha pula angkaka, “Itja! Erinha rretnya John alpmelitjika.” \p \v 61 Etna pula erinha ilaka, “Tjina ungkwanganha arrpunha itjama rretnya lenhakarta nama.” \v 62 Etnantama Zechariah-aka kwerraka, erinha pmarraka turta, “Rretnya ngunhama unta antja nama worra erinha alpmelitjika?” \p \v 63 Kwerramala Zechariah-anha enkaka, etna erinha irna intalhelanhakanha nthitjika. Irna ekurakarlakantama era intalhelaka, “Era nama rretnya John.” Nhanha aramala etna ingkarraka tnolkaka. \v 64 Kurunga Zechariah-aka linya wotha ilulhaka. Erantama angkaka, Altjirranha tnantjaka turta. \v 65 Relha ekuralela namala ntjarra etna kngarra tnolkaka, etna turta yia nhanha relha ingkarrakanha ilaka, etnala Judea-aka partala namanga. \v 66 Relha nhanha etnantama yia nhanhiperra kuta eterralanaka. Etna turta pmarrarraka, “Katjia nhanha nthakinhama erritjina?” Etna lhangkarakakwia Ingkartala erinha kaaramanga. \s1 Zechariah-ala Altjirranha tnantjaka \p \v 67 Enka Alkngaltara erantama Zechariah-urna irrpuka. Erantama etnanha Altjirraka angkatja ilaka, \p \v 68 “Nurna Ingkartanha tnantjitjika, relha \q1 Israel-arinya ntjarraka Altjirranha. \q1 Era nurnakurna, relha ekuranha ntjarrurna tangitjala pitjika, \q1 nurnanha tangkalhelaka turta. \q1 \v 69 Era artwa tangkalhelanha ekarlta nurnakurna yairnaka. \q1 Era David-aka ramarama nama. \q1 \v 70 Imankantema, urrpia ekuranha \q1 ntjarrarlarlanga era nurnanha lhelaka, \q1 \v 71 era nurnanha leltja nurnakanhanga tangkalhelitjinala, \q1 relha lenha ntjarranga turta, \q1 etnala nurnaka yirrkngerramanga. \q1 \v 72 Era nhanga errilkngipata nurnakanha ntjarranha ilaka, \q1 era etnaka montjamontja ntelalhitjinala, \q1 era turta lhelintja ekuranhaka ilpangkitjinala. \q1 \v 73 Angkatja ekarltala era Abraham-anha lhelaka, \q1 \v 74 era nurnanha leltja nurnakanhanga tangkalhelitjinala. \q1 Nurnantama ekura tnoatnoa urrkurrkintja nitjinanga. \q1 \v 75 Nurna turta kutatha arratja ntelalhitjinanga, \q1 ekura arltamarlta eterramala. \p \v 76 “Worra nukai, unta pula Altjirra Kngarra ekura urrpiala nitjina. \q1 Untantama Ingkartnga arrkurla lhitjina, ekura tjaiya urrkaputjika. \q1 \v 77 Unta relha ekuranha ntjarranha ilitjina \q1 Altjirrala etnanha tangkalhelitjinala, korna etnakanha iwumala, \q1 \v 78 era kangkintja montjamontja namanga warta. \p “Altjirrala Tangkalhelanha erinha nurnakurna alkiranga yairnitjina. \q1 \v 79 Arai, nurna relha errilknga ngerra nama, pmara thapathapala turta. \q1 Altjirraka Tangkalhelanhala nurnanha parrtjilitjina, lirnngala ngerra. \q1 Era turta nurnanha kaltjinthitjina, urlarrakurlarra rilhera ntelalhitjika.” \p \v 80 John era mangkakantama, eterrintja ekuranha turta arratja kuta ekarlterranhaka. Erantama worritjala kuterraka arlta lenhalpula era urrkapuntja ekuranha tjontitjinala. \c 2 \s1 Jesuanha Bethlehem town-ala alkngerraka \p \v 1 Kala lakinherrakantama. Caesar Augustus-ala turnaka relha ekuranha ingkarraka inthorra count-emilitjika. \v 2 Etnantama relha ingkarrakanha count-emilaka Quirinius era pmara Syria-ala itornka namalanga. Etna itja relha etnanha arrkurla count-emilakala paka. \p \v 3 Relha ingkarrakantama kaarta etnakanhaka pmarurna alpuka, government-ala rretnya etnakanha intalhelitjinanga, etnanha count-emilitjinanga turta. \v 4 Lakinhanga Joseph-anha Nazareth-anga Bethlehem-urna lhaka. Nazareth erataka pmara Galilee-ala naka, kanha Bethlehem-anha pmara Judea-alala. Joseph erataka Bethlehem-urna lhaka, King David-anha imanka Bethlehem-ala alkngerrakalanga, era turta David-aka ramarama namanga. \p \v 5 Era Mary, arrkutja lhelintja ekuranhakarta lhaka, government-ala rretnya ekuratharra intalhelitjika. Mary era katjiakarta inpora naka. \v 6 Eratharrantama Bethlehem-ala namalanga, Mary era wulhaka. \v 7 Worra arrkurlinya ekuranhantama alkngerraka. Erantama erinha mantarrala ilinyiwuka, erinha tharrkakanha box-aka turta thanaka. Eratharrataka tnonthaka ilthala intaka, iltha nhanga relha epinya intanhintanha era lyulpalyulpa namanga. \s1 Angel ntjarra sheep tnairnarintja urrputjurna rumerraka \p \v 8 Bethlehem-anga etinya sheep tnairnarintja urrputja kathala naka, sheep etnakanha ingula ntarntaramala. \v 9 Altjirraka angel-ntama etnaka rumerraka, Altjirraka parrtjala turta etnanha parrtjilhelaka. Etnantama yarna thakerraka. \v 10 Angel era pula etnanha ilaka, “Rrangkarra itja trerritjika. Yingataka yia marrakarta pitjika. Rrangkarra yia nhanha wumalanga, rrangkarra arrkana nitjina, relha arrpunha ingkarraka turta. \v 11 Arai, lyarta David-aka town-ala Tangkalhelanha rrakangkarra alkngerraka, Krista Ingkarta era. \v 12 Kala lharrirrai. Rrangkarra katjia kurrka aritjina tharrkakanha box-ala intamanga. Mia ekuranhalataka erinha mantarrala ilinyiwukala. Katjia erinha aramala rrangkarra kaltja nitjina atha rrangkarranha angkatja nthurrpa ilakala.” \p \v 13 Kurunga angel ntjarra inthorrantama angel nyinta ekuralela alkirala itnatjalhaka. Etna Altjirranha tnantjaka lakinha lyilhamala, \q1 \v 14 “Alkirala, Altjirranha makalaria inthorra nama. \q1 Alhala era rilhera ntelalhama, relha etnaka, etnakala era kangkama.” \p \v 15 Angel etna kala alkirurna alpukalangantama, tnairnarintja etna lakinha angkarraka, “Mpa, nurna Bethlehem-urna lharrirriai, katjia kurrka erinha aritjika, ekuriperrala Altjirrala nurnanha ilakala angel-aka angkatjarlarlanga.” \v 16 Etnantama parrpa Bethlehem-urna lhaka. Etna nthurrpa Mary-anha, Joseph-anha turta arltaraka, katjia kurrka erinha turta tharrkakanha box-ala intamanga. \p \v 17 Katjia kurrka erinha aramala, etna Mary Joseph tharranha angel-aka angkatja alpmelaka. Etna pmararinya ntjarranha turta angkatja nhanha alpmelaka. \v 18 Relha ntjarrala yia nhanha wumalanga, etna tnolkaka. \v 19 Mary-anha pula angkatja nhanhaka kuta eterralanaka turta. \p \v 20 Alpumalantama tnairnarintja etna Altjirranha kngarra tnantjaka. Etna arrkana turta naka, angel-aka angkatja arratja inthorra nakalanga. \s1 Etna Jesuanha artwilaka \p \v 21 Worra era kala arlta 8 ingkwiantama namalanga, etna erinha artwilaka. Angel-ala nhanga Mary-anha turnakalanga warta, etna erinha rretnya Jesua alpmelaka. \s1 Joseph Mary tharra Jesuakarta temple-urna lharraka \p \v 22 Anma, antala arratjala, Joseph Mary tharra Jerusalem-urnantama lharraka, Moses-aka turnintja arrpunhaka kangkwerritjika. Eratharra Jesuanha turta kngaka, worra erinha Altjirranga buy-emilitjika ngerra. \v 23 Altjirraka Angkatja Imankinyala lakinhakwia ilaka, “Orrea arrkurla alkngerramala ingkarraka tweta Altjirraka nama.” \v 24 Altjirraka Angkatja Imankinya arrpunhala turta ilaka, kaarta pa miala worra arrkurlinya ekuratharrakanha Altjirranga buy-emilitjika ngerra, Altjirranha tjauwerrilya nthamala. Eratharra Altjirranha palkara mpangarra, nturrurta kurrka tharra paka nthitjika. Joseph Mary tharra kala angkatja nhanhaka kangkwerraka. \p \v 25 Artwa arrpunha Jerusalem-ala naka, rretnya ekura Simeon. Erataka artwa arratja, ilporatha turta naka. Era turta kaaralhalanaka Altjirraka Tangkalhelanha pitjitjika. Simeon era Enka Alkngaltarakarta naka. \v 26 Enka Alkngaltarala erinha arrkurlantema lhelakala era itja ilutjinala era Ingkartaka Krista aritjinalpula. \p \v 27 Enka Alkngaltaralantama Simeon-anha ilaka, temple-urna lhitjika. Simeon-anha kala temple-ala namalangantama, Joseph Mary tharra Jesuakarta temple-urna irrpentjika. Eratharra pitjika Moses-aka mpaarangaranga nhangaka kangkwerritjika. \p \v 28 Simeon-ala katjia erinha aramala, era erinha malthala inaka, era turta Altjirranha tnantjaka, \q1 \v 29 “Lyarta Ingkartai yinga kala arrkana ilumara. \q1 Arai, untala yinganha lhelakala ngerra, \q1 \v 30 atha Tangkalhelanha erinha kala arakantama. \q1 \v 31 Unta erinha relha ingkarrakanga alkngatharra ingkairnaka. \q1 \v 32 Erantama Relha Lorinya ntjarranha alkngampulhelitjina. \q1 Era turta relha ungkwanganha ntjarranha, \q1 Israel-arinya ntjarranha, tnantjitjina.” \p \v 33 Katjia ekura kaarta pa mia, eratharra tnolkaka Simeon-aka angkatja wumala. \v 34 Simeon-alantama erinhatharra lyekarrilaka. Era turta Mary-anha lakinha ilaka, “Arai, katjia nhanhalataka Israel-arinya ntjarranha nakapakarlilitjina. Relha etnala ekura antjakunya namanga, etna kornilalhitjina. Kanha relha etnala ekura kangkamanga, etnanha era tangkalhelitjinala. Lakinha relha ingkarrakaka eterrintja katherritjinantama. \v 35 Arai, unta pula anma ltarrpa kngarra nitjina.” \p \v 36 Altjirraka urrpia arrpunha turta temple-ala nakantema, arrkutja ingkwia inthorra nyinta, rretnya Anna. Era Phanuel-aka kwarra naka, Asher-aka ramarama. Era warlukurta naka. Era 7 years wara noa tnyinakala. \v 37 Era kala 84 years ingkwiantama naka. Era temple-ala kuterraka, Altjirraka urrkurrkintja nitjata turta, ekururna ingkamala. Arrpunharanga Altjirranha etarlaramala, era marna turta imputjata. \p \v 38 Anna erantama Joseph Mary tharrurna etinyerraka. Era Altjirranha dangkilaka. Relha arrpunha ntjarra turta Tangkalhelanha ekura kaaralhakantema. Erantama etnanha turta yia marra katjia ekuriperra ilaka. \s1 Joseph Mary tharra Jesuakarta Nazareth-urna alpuka \p \v 39 Joseph Mary tharrala kala Altjirraka mpaarangaranga ingkarraka mangkilakalangantama, eratharra Jesuakarta Nazareth town-urna alpuka. Nazareth erataka pmara Galilee-ala naka. \v 40 Pmara nhanhala katjia era mangkaka, ekarlterraka turta. Kurrkangatjinantema era eterrintja marrakarta naka. Altjirrala erinha kaaraka, ntarntaraka turta. \s1 Jesua era 12 years ingkwia namalanga, era temple-ala artwa kaltja ntjarralela angkarraka \p \v 41 Jesuaka kaarta pa mia, Altjirraka turnintjaka kangkwerramala, kutatha Jerusalem-urna lhitjata Passover arlta kngarraka. \v 42 Jesuanha kala 12 years ingkwiantama namalanga, eratharra Jesuakarta turtantama lhaka. \p \v 43 Relha etna Passover arlta kngarra erinha kala mangkilakantama. Kurunga Joseph Mary tharra kala alpurrakantama, worla nhanga etnala pitjikalalela porta kuta. Kanha Jesua-anha Jerusalem-alala kuterramala naka. Joseph tharra pula nhanhaka kotnala naka. \v 44 Eratharra tjaiyala lhapalhamanga, eratharra etarlaraka Jesua era kula worlalela namanga. Kanha Jesua era Jerusalem-alala kuterramala naka. Eratharrantama kunpa kuta arlta ntjapara lhapalharraka. Ngurrangurrantantama eratharra Jesuaka yonthaka tjina ntjarranga. \v 45 Yonthamala, yonthamala, ekura pula yarna kuta yonthamala, eratharra kala Jerusalem-urnantama alpurraka tanhala ekura kuta yonthitjika. \p \v 46 Arlta arrpunhalantama eratharra erinha nthurrpa arltaraka temple kwanala. Era kaltjinthanhinthanha ntjarranga mpopala naka, etnanha wurlanamala, pmarralanamala turta. \v 47 Relha ingkarraka ekura tnolkaka, era kaltja inthorra namanga. \p \v 48 Erinha temple kwanaka aritjalhamala, kaltjinthanhinthanha ntjarranga mpopala, Joseph tharra tnolkaka. Mia ekuranhalantama erinha pmarraka, “Worra nukai, iwunhangama unta ilirnanha lakinhilaka? Ilirnataka enkakunya inthorrerramala ungkwanga yonthalapuka.” \p \v 49 Era pula erinhatharra ilaka, “Iwukala mpala nuka yonthaka? Mpala kaltja neikanha yinga Kaarta nukanhaka ilthala namanga.” \v 50 Eratharra pula angkatja ekuranha itja lhangkaraka. \p \v 51 Jesuantama ekuratharralela Nazareth-urna alpuka, era ekuratharra kangkwerramala turta naka. Mia ekuranha pula nhanhiperra kuta eterralanaka. \p \v 52 Jesua erantama mangkaka, kuta inangkarlerramala. Altjirranha, relha ingkarraka turta ekura kangkaka. \c 3 \s1 John-ala relha ntjarranha kaltjinthaka \r (Matthew 3:1-12; Mark 1:1-8; John 1:19-28) \p \v 1 Tiberius Caesar-anha kala 15 years tjitjarta kngarra nakalanga, Pontius Pilate-anha pmara Judea-ala tjitjarta naka. Herod-anha pmara Galilee-ala tjitjarta naka, kanha tjia ekura Philip-anha pmara Iturea-ala, pmara Traconitis-ala turta tjitjarta naka. Lysanias-anha pmara Abilene-ala tjitjarta naka. \v 2 Annas Caiaphas tharra Altjirraka high priest naka, Jerusalem-ala. \p Antala nhanha ekurala John-anha, Zechariah-aka worra nhanga, worritjala naka. Altjirranhantama ekururna angkaka. \v 3 Kurunga John-ala relha ntjarranha kaltjinthaka, Jordan Lhiranga kutala. Era etnanha ilaka, “Altjirrurna toperrai. Kurunga pitjai atha rrangkarranha kaltjirrpulhelitjinanga, Altjirrala turta korna rrakangkarranha iwutjinanga.” \p \v 4 Isaiah, Altjirraka urrpia imankinyala, yia nhanha John-iperra intalhelakala, \q1 “Artwa nyinta worritjala ilkama, \q1 Ingkartaka tjaiya mpaarai, \q1 tjaiya ekuranha arratjilai. \q1 \v 5 Ilirrtja etnanha taakai. \q1 Parta tjenya etnanha urltakamala, kurrkilai. \q1 Tjaiya ingkurtingkurta etnanha arratjilai. \q1 Tjaiya ipartiparta etnanha turta yilkilai. \q1 \v 6 Kurunga relha ingkarrakala aritjina \q1 Altjirrala etnanha tangkalhelamanga.” \p \v 7 Relha ntjarrantama John-urna pitjika, era etnanha kaltjirrpulhelitjika. Era pula etnanha ilaka, “Apma ngerra ntjarrai! Ngunhalama rrangkarranha ilaka rrangkarra kula Altjirraka aa kngarranga erruntarerritjinala? \v 8 Arrkurla rrangkarra ntelarrirrai rrangkarra nthurrpa Altjirrurna toperrakala, arratja turtantama namanga. Rrangkarra turta itja tnakalhitjika Altjirrala kula rrangkarranha makaritjina, rrangkarra Abraham-aka ramarama namanga. Atha rrangkarranha ilama, Altjirrala Abraham-aka ramarama arrpunha parta nhanha ntjarranga irrpalthala arrpmarnamara. \v 9 Arai, inguntha wara Altjirrala relha lenha ntjarranha kala rrarrathala tutjina, etnala itja korna etnakanhanga toperramanga, arratja turtantama ntelalhamanga.” \p \v 10 Relha etnantama John-anha pmarraka, “Nthakinhantama nurna urlarrakurlarra ntelalhitjika?” \p \v 11 Era etnanha ilaka, “Relha ekurala mantarra tharra intamanga, era nyinta ntheikanha relha ekururna, erala mantarrakunya namanga. Relha ekurala marna intamanga, era marna ekuranha tangilamala ntheikanha relha erinha, erala marnakunya namanga.” \p \v 12 Artwa tax money kotjinha turta ekururna pitjika, era etnanha kaltjirrpulhelitjika. Etna erinha pmarraka, “Kaltjinthanhinthanhai, nurna paka nthakinha ntelalhitjika?” \p \v 13 Era etnanha ilaka, “Money nthakintjama arratja nama rrangkarra kotjitjika? Kala money lakintjanta wara rrangkarra kotjitjika, itja wothalkura.” \p \v 14 Tjapartia ntjarrala erinha pmarrakantema, “Nurnaloa? Nurna nthakinhala ntelalhitjika?” \p Era etnanha ilaka, “Rrangkarra itja errauwia ntelamala relhanga money rakitjika, etnanha orrtjerramala ilparnitjika paka. Wages nhanga itornka rrakangkarranhala rrangkarranha nthama, kala lenhakarta kunpa narrirrai.” \p \v 15 Relha etnantama thakerraka, John-iperra lakinha turta pmarrarraka, “Artwa nhanhama Krista era, ekurala nurna kaaralhama?” \p \v 16 John-ala pula etnanha ilaka, “Athataka rrangkarranha kwatjalanta wara kaltjirrpulhelama. Arai, artwa arrpunha pula nukanga ingkarna pitjima, erala nukanga ekarltalkura nama. Yinga itja yalknga nama topanamala sandal ekuranha ilutjika. Era pula rrangkarranha Enka Alkngaltarala, urala turta kaltjirrpulhelitjina. \v 17 Era relha ingkarrakanha ilkngakitjina, relhalala annga marra ntjarra irrtnya kornanga ilkngakamanga ngerra. Relha marra ntjarranha era pmara ekuranhaka arrarnitjina, kanha relha korna ntjarranha era ura ngampakalurnala iwutjina.” \p \v 18 Lakinha John-ala relha ntjarranha kngarra kaltjinthaka, etnanha Yia Marra erinha turta ilaka. \v 19 Herod-anha pula, artwa tjitjarta nhanganha, era lakinhala tjatjatuka, “Untataka korna ntelalhaka, Herodias-anha, tjia ungkwanganhaka arrkara, noa ekngumala. Unta turta Altjirraka, relha arrpunha ntjarraka turta, kutatha korna ntelalhaka.” \v 20 Angkatja nhanhakakwia Herod-anha John-aka yirrkngerraka. Angkatja nhanhanga arrkngala turta era John-anha anma jail-aka kurnaka. \s1 John-ala Jesuanha kaltjirrpulhelaka \r (Matthew 3:13-17; Mark 1:9-11) \p \v 21 John-ala nhanga relha ntjarranha kaltjirrpulhelamalanga, era Jesuanha turta kaltjirrpulhelaka. Kurunga Jesuanha Altjirrurna ingkamalanga, alkira era altjurerraka. \v 22 Enka Alkngaltara era turtantama nturrurtaka mpurrkakarta Jesuakarlaka tnanpentjilhaka. Relha ntjarralantama Altjirranha wuka Jesuurna angkamanga, alkiranga, “Unta 'lira nuka nama. Yinga ungkwanga kngarra inthorra kangkama.” \s1 Jesuaka ramarama \r (Matthew 1:1-17) \p \v 23 Jesuanha 30 years ingkwia namalanga, era tjontaka relha ntjarranha kaltjinthitjika. \p Etna ilaka Jesua era kula Joseph-aka 'lira namanga. Joseph era Heli-aka 'lira naka. \v 24 Heli era Matthat-aka 'lira. Matthat era Levi-aka 'lira. Levi era Melki-aka 'lira. Melki era Jannai-aka 'lira. Jannai era Joseph-aka 'lira. \v 25 Joseph era Mattathias-aka 'lira. Mattathias era Amos-aka 'lira. Amos era Nahum-aka 'lira. Nahum era Esli-aka 'lira. Esli era Naggai-aka 'lira. \v 26 Naggai era Maath-aka 'lira. Maath era Mattathias-aka 'lira. Mattathias era Semein-aka 'lira. Semein era Josech-aka 'lira. Josech era Joda-aka 'lira. \p \v 27 Joda era Joanan-aka 'lira. Joanan era Rhesa-aka 'lira. Rhesa era Zerubbabel-aka 'lira. Zerubbabel era Shealtiel-aka 'lira. Shealtiel era Neri-aka 'lira. \v 28 Neri era Melki-aka 'lira. Melki era Addi-aka 'lira. Addi era Cosam-aka 'lira. Cosam era Elmadam-aka 'lira. Elmadam era Er-aka 'lira. \v 29 Er era Joshua-aka 'lira. Joshua era Eliezer-aka 'lira. Eliezer era Jorim-aka 'lira. Jorim era Matthat-aka 'lira. Matthat era Levi-aka 'lira. \p \v 30 Levi era Simeon-aka 'lira. Simeon era Judah-aka 'lira. Judah era Joseph-aka 'lira. Joseph era Jonam-aka 'lira. Jonam era Eliakim-aka 'lira. \v 31 Eliakim era Melea-aka 'lira. Melea era Menna-aka 'lira. Menna era Mattatha-aka 'lira. Mattatha era Nathan-aka 'lira. Nathan era David-aka 'lira. \v 32 David era Jesse-aka 'lira. Jesse era Obed-aka 'lira. Obed era Boaz-aka 'lira. Boaz era Salmon-aka 'lira. Salmon era Nahshon-aka 'lira. \p \v 33 Nahshon era Amminadab-aka 'lira. Amminadab era Ram-aka 'lira. Ram era Hezron-aka 'lira. Hezron era Perez-aka 'lira. Perez era Judah-aka 'lira. \v 34 Judah era Jacob-aka 'lira. Jacob era Isaac-aka 'lira. Isaac era Abraham-aka 'lira. Abraham era Terah-aka 'lira. Terah era Nahor-aka 'lira. \v 35 Nahor era Serug-aka 'lira. Serug era Reu-aka 'lira. Reu era Peleg-aka 'lira. Peleg era Eber-aka 'lira. Eber era Shelah-aka 'lira. \p \v 36 Shelah era Cainan-aka 'lira. Cainan era Arphaxad-aka 'lira. Arphaxad era Shem-aka 'lira. Shem era Noah-aka 'lira. Noah era Lamech-aka 'lira. \v 37 Lamech era Methuselah-aka 'lira. Methuselah era Enoch-aka 'lira. Enoch era Jared-aka 'lira. Jared era Mahalalel-aka 'lira. Mahalalel era Kenan-aka 'lira. \v 38 Kenan era Enosh-aka 'lira. Enosh era Seth-aka 'lira. Seth era Adam-aka 'lira. Adam era Altjirraka 'lira. \c 4 \s1 Errintjala Jesuanha arrkarnaka \r (Matthew 4:1-11; Mark 1:12,13) \p \v 1 Jesuanha Jordan Lhira ekuranga pitjalpukantama. Era Enka Alkngaltarakarta naka. Enka erantama erinha worritjurna rretjingaka. \v 2 Errintja erantama erinha arlta 40 arrkarnaka. Arlta 40 nhanha ekurala Jesuala itja marna ilkuka paka. Erantama ngaiyala naka. \p \v 3 Errintja erantama erinha ilaka, “Unta Altjirraka 'Lira namanga warta, unta parta nhanha etnanha turnai marnerritjika.” \p \v 4 Jesuala pula erinha ilaka, “Altjirraka Angkatja Imankinya arrpunhala ilama, \p ‘Relha yarna marniperranta etatha nama.’” \p \v 5 Kurunga errintjala Jesuanha kartninya inthorra kngaka. Warangala inthorrantama era ekura pmara twetakatweta etnanha imarnaka. \v 6 Erantama erinha ilaka, “Atha nganha pmara nhanha ingkarraka nthitjina, unta ekarlta inthorra, netaneta inthorra turta nitjinanga. Arai, nhanha ingkarraka nuka nama. Nukathaka turta nama nhanha relhanha nthitjika, yinga paka antja namanga. \v 7 Kala nukanta urrkurrkintja nai, kurunga nhanha ingkarraka ungkwangantama nitjina.” \p \v 8 Jesuala pula erinha ilaka, “Altjirraka Angkatja Imankinya arrpunhala ilama, \q1 ‘Unta Ingkarta Altjirra ungkwanganhakanta \q1 wara urrkurrkintja nitjika, unta turta \q1 ekuranta wara kangkwerritjika.’” \p \v 9 Kurunga errintjala Jesuanha Jerusalem-urnantama kngaka, erinha temple kartna inthorraka arrarnaka turta. Errintja erantama ekururna angkaka, “Unta Altjirraka 'Lira namanga warta, iwulhamala tnanpai. \v 10 Altjirraka Angkatja Imankinya ilama, \q1 ‘Altjirrala angel ekuranha ntjarranha \q1 turnitjina nganha ntarntaritjika. \q1 \v 11 Etnantama nganha iltja etnakanhala \q1 errkutjina, unta ntjilpartilalhakitja, \q1 ingka ungkwanganha partakarlaka \q1 tjalpalhelamala.’” \p \v 12 Jesuala pula erinha ilaka, “Altjirraka Angkatja Imankinya arrpunhala ilama, \q1 ‘Unta itja Ingkarta Altjirra ungkwanganha \q1 arrkarnitjika.’” \p \v 13 Errintjala Jesuanha arrkarnamaliperra, era erinha kala impukarrkantama, erinha anma wotha arrkarnitjinala. \s1 Jesuanha tjontaka relha ntjarranha kaltjinthitjika \r (Matthew 4:12-17; Mark 1:14,15) \p \v 14 Jesuanha Galilee-urnantama alpuka. Enka Alkngaltara era ekuralela naka, erinha ekarltilaka turta. Yia ekuriperrantama parrpa ntakerraka relha ntjarrurna. \v 15 Erantama relha ntjarranha synagogue-ala kaltjinthitjata. Etna turta erinha kngarra tnantjitjata. \s1 Jesuala Nazareth synagogue-ala kaltjinthaka \r (Matthew 13:53-58; Mark 6:1-6) \p \v 16 Kurunga Jesuanha Nazareth-urna alpuka, town nhanga erala mangkakala ekururna. Era kutatha Sabbath arltala synagogue-urna lhitjata. Lakinhanga era Nazareth-ala Sabbath arltala namanga, era kala synagogue-urna lhakantema. Erantama kamerramala read-erritjika itnaka. \v 17 Artwa nyintalantama erinha pepa nthaka Altjirraka urrpia Isaiah-aka angkatjakarta. Pepa erinha altjurilamala, era angkatja nhanhaka read-erraka, \q1 \v 18 “Ingkartala Enka ekuranha nukurna yairnaka. \q1 Era yinganha urraraka Yia Marra erinha \q1 relha kornarintja ntjarranha ilitjika. \q1 Era yinganha urrpia yairnaka, \q1 relha errintjala errkukala ntjarranha ilitjika, \q1 ‘Ingkartala kunha rrangkarranha althakalthilitjina.’ \q1 Atha relha panga ntjarranha ilitjika, \q1 ‘Ingkartala kunha alknga rrakangkarranha wotha marrilitjina.’ \q1 Atha relha nakapakarlerrakala ntjarranha ilitjika, \q1 ‘Ingkartala kunha rrangkarranha tangkalhelitjina’. \q1 \v 19 Atha turta relha ingkarrakanha ilitjika, \q1 ‘Antala era kala namantama, antala nhanga \q1 ekuralala Altjirranha relha ingkarrakaka \q1 montjamontja ntelalhitjika nakala.’” \p \v 20 Jesualantama pepa erinha wotha marntilamala artwa nhanganhantema nthitjalpuka. Kurunga era arrarnalhaka, relha ntjarranha kaltjinthitjika. Relha synagogue-ala namala ntjarralantama erinha intarra araka. \p \v 21 Erantama etnanha ilaka, “Lyarta Altjirraka Angkatja Imankinya nhanha nthurrperrakantama, rrangkarra erinha wumalangantema.” \p \v 22 Relha ingkarraka angkatja ekuranhaka tnolkaka, era angkatja marra inthorra namanga. Etna pula erinha ilpoiwuka turta, lakinha angkamala, “Yai, nhanha pula Joseph-aka worra nhanga.” \p \v 23 Jesualantama etnanha ilaka, “Rrangkarrataka yinganha lyarta angkatja imankinya nhangalama ilitjina, ‘Artwa ngangkarai, marrilalhai!’ Rrangkarra yinganha ilitjina, ‘Nurna wuka unta Capernaum-ala tjatjikarta ntjarra urrkapukala. Untantama town untala mangkakalala, tjatjikarta ntjarra lakinha ngerrantema urrkapai.’ \v 24 Atha rrangkarranha nhanha nthurrpa ilama, pmararinya ntjarrala itja Altjirraka urrpia tnakama, erala pmara etnakanhala mangkakala. \p \v 25 “Yinganha wurlathanai! Altjirraka urrpia Elijah-aka antalala, kwatjala itja inthorra nhaka 3 1/2 years. Marnaka paalerrintja kngarrantama naka pmara ntjaparala. Arlta lenhala warlukurta ilkngara ntjarra Israel-ala naka. \v 26 Altjirrala pula Elijah-anha warlukurta nyinturnanta tangitjala yairnaka, erala Zarephath-ala namanga, pmara Sidon-ala, itja warlukurta Israel-ala namala ntjarrurna. \v 27 Arrpunha nhanha turta etarlarai. Altjirraka urrpia Elisha-aka antalala relha ntjarra inthorra pmara Israel-ala leprosy-akarta naka. Elisha-ala pula Naaman-anhanta, artwa pmara Syria-arinya nhanganhanta marrilaka, itja Israel-arinya leprosy-akarta nyintanha.” \p \v 28 Angkatja nhanha wumala, relha synagogue-ala namala ntjarra Jesuaka yirrknga inthorrerraka. \v 29 Kamerramala, etna erinha errkumala town-anga kathurna rretjingaka. Nazareth-ataka parta kartninyala italhaka. Etnantama Jesuanha parta irnkurna kngaka, erinha pauwurlenitjinala. \v 30 Jesuanha pula etnakanga mpopala tjananhaka, era etnakanga ntjuma kuta alpuka turta. \s1 Artwa enka kornakarta \r (Mark 1:21-28) \p \v 31 Jesuanha Capernaum-urnantama lhaka. Town nhanhataka pmara Galilee-ala naka. Kurunga Sabbath arltala era etnanha kaltjinthaka. \v 32 Etna angkatja ekuranhaka tnolkaka, era etnanha angkatja ekarltala kaltjinthamanga. \v 33 Artwa enka kornakarta Synagogue-ala naka. Era Jesuaka intarra ilkaka, \v 34 “Yai, Jesua Nazareth-arinyai, iwukama unta pitjika? Nurnanha yirralhelitjikama unta pitjika? Yinga ungkwanga kaltja. Unta kunha Altjirraka urrpia Alkngaltara Era.” \p \v 35 Jesualantama enka korna erinha rralthamala ilaka, “Tjukunyerrai! Artwa ekuranga rratai!” Enka korna erantama artwa erinha relha etnakanga urlarra ilaturlalhamala, rrataka. Era pula artwa erinha itja kornilaka. \p \v 36 Nhanha aramala, relha ingkarraka tnolkaka, ilarraka turta, “Angkatja ekuranha kunha ekarlta inthorra. Era enka korna ntjarranha relhanga unpurlenamanga, etna kala rratamanta.” \v 37 Yia ekuriperrantama pmara ingkarrakurna ntakerranhaka. \s1 Jesuala Simon-aka mara, relha menta ntjarra arrpunha turta marrilaka \r (Matthew 8:14-17; Mark 1:29-34) \p \v 38 Synagogue ekuranga rratamala, Jesuanha Simon-aka ilthurna lhaka. Iltha ekurala Simon-aka mara menta intaka, wumpia inthorra. Etnantama Jesuurna ingkaka, ekurakwia. \v 39 Arrkutja ekururna etinyerramala, Jesuala erinha marrilaka. Kamerramalantama, era Jesuaka marna etaka. \p \v 40 Relha ntjarra arrpunha tjina mentakarta naka. Lirnnga kala irrputjikerramalangantama, etna tjina etnakanha Jesuurna kngitjika. Relha nhanha etnataka menta arrpunhakarrpunhakarta naka. Jesuala iltja ekuranha nyintaminyintaka arrarnaka, ingkarrakanha marrilaka turta. \v 41 Era enka korna ntjarranha turta relha arrpunha ntjarranga unpuka. Enka korna etna relhanga rratamala, etna ilkaka, “Unta kunha Altjirraka 'Lira nama.” Jesuala pula errintja etnanha parraka, etna kaltja nakalanga warta era Krista era namanga. \p \v 42 Kala arlterramalangantama, Jesuanha kathurna lhaka erarrpa nitjika. Relha ntjarrala pula ekura kuta yonthaka. Erinha arltaramala, etna erinha parraka itja lhitjika, etnakalela pula kuterritjika. \v 43 Jesuala pula etnanha ilaka, “Nukathaka nama relha arrpunha ntjarranha turta Yia Marra erinha kaltjinthitjika. Etnanha ilitjika turta Altjirranha kala relha ingkarrakaka ntelalhitjikerramanga, era Ingkarta etnaka namanga. Nhanhakakwia kunha Altjirrala yinganha yairnakala.” \v 44 Erantama pmara Judea-ala synagogue ntjarrurna irrpuka, relha ntjarranha Yia Marra erinha kaltjinthaka turta. \c 5 \s1 Peter-ala irrpannga ntjarra inthorra errkuka \r (Matthew 4:18-22; Mark 1:16-20) \p \v 1 Jesuanha Gennesaret ntjanganga ankerrala itnamalanga, relha ntjarra ekururna pitjika Altjirraka Angkatja wutjika. Relha etnantama erinha rrothitjikerraka, ekururna etinyametinyerramala. \v 2 Jesualantama boat tharra araka ankerrala intamanga. Artwa irrpannga errkunherrkunha, etnala boat ekuratharrakurtwia namanga, etnataka boat erinhatharra ankerraka impurlalhakala. Etnantama net etnakanha ilkngirlanaka. \v 3 Jesuanhantama boat nyintaka ntjika. Nhanha Simon-aka boat naka. Jesualantama Simon-anha ilaka era boat erinha kwatjurna pauwutjika. Itja ilanga, ankerranga etinya wara pula. Boat ekurala arrarnalhamalantama, Jesuala relha ntjarranha kaltjinthaka. \p \v 4 Etnanha kaltjinthamaliperra, era Simon-anha ilaka, “Boat ungkwanganhaka ntjimala, kwatja iparturna lhai. Kurunga unta, tjina ungkwanganha ntjarra turta, rrangkarra net kngarritja rrakangkarranha kwatjaka iwai irrpannga errkutjika.” \p \v 5 Simon-ala Jesuanha ilaka, “Kaltjinthanhinthanhai, nurnataka ingwa ntjapara urrkapukala, irrpannga errkutjika, palkala wara. Unta pula yinganha turnakalanga, atha kala net etnanha wotha kwatjaka iwutjina.” \v 6 Etnantama boat-ala kwatja iparturna tjananhamala, net etnanha kwatjaka iwuka. Etnantama irrpannga ntjarra inthorra errkuka, net etna kala ingkwa tjepakalhitjikerraka. \v 7 Lakinhanga etna tjina etnakanhaka kwerraka, etnala boat arrpunhala namanga, etna pitjitjika, net etnanha tangitjala errkutjika. Pitjimala, etna boat tharranhantema tangitjala lyulpalyulpilaka irrpanngakarta. Kala boat tharrantema ingkwa uralhitjikerrakantama. \p \v 8 Nhanha aramala, Simon Peter-anha Jesuanga urlarra mparalela arrarnalhaka. Erantama erinha ilaka, “Ingkartai, nukanga lhai, yinga relha kornarintja namanga warta.” \v 9 Peter era, artwa arrpunha ntjarra turta etnala ekuralela namanga, etnataka ingkarraka tnolkaka irrpannga etnala errkukaliperra. \v 10 Lakinha Simon-aka tjina urrkapunhapunha tharra arrpunha turta, James John tharra, Zebedee-aka 'lira tharra, eratharra turta tnolkakantema. \p Jesualantama Simon-anha ilaka, “Unta itja trerritjika. Arai, lyartanga unta urrkaputjina relha ntjarranhatitjantama errkutjika, etnanha nukurna kngitjimala.” \v 11 Ankerrakerramala, etnantama boat etnakanha ankerrakarlaka tjarrinaka. Etnantama yultha ingkarraka etnakanha impurlalhamala, Jesuanga tnaartangala lhaka. \s1 Jesuala artwa leprosy-akartanha marrilaka \r (Matthew 8:1-4; Mark 1:40-45) \p \v 12 Jesuanha town arrpunhurnantama lhaka. Town ekuralala artwa arrpunha leprosy-akarta naka. Artwa era Jesuanha aramalanga, era ekuranga urlarra mparalela arrarnalhaka, ekururna ingkaka turta, “Ingkartai, unta paka antja namanga, unta yinganha irrpalthala marrilamara.” \p \v 13 Jesuala erinha iltjala anpumala ilaka, “Yinga antjakwia. Atha nganha kala marrilama.” Artwa ekura leprosy kala yirrakanta. \v 14 Jesualantama erinha tjatjatumala ilaka, “Unta itja relha arrpunhanha nhanhiperra ilitjika. Kala priest-akanta ntelai. Unta turta Altjirranha tjauwerrilya nthai, Moses-ala relha ntjarranha turnakala ngerra. Unta lakinhilitjika relha ntjarra kaltja nitjinanga unta kala marrerrakalantama.” \p \v 15 Yia pula Jesuiperra kuta ntakerretnanhaka. Worla kngarrantama pitjika erinha wutjika, era turta menta etnakanha marrilitjinanga. \v 16 Jesuanha pula naamerraka, erarrpa nitjika, Altjirrurna ingkitjika turta. \s1 Jesuala relha ntjarranha ntelaka era relhaka korna irrpalthala iwuma, artwa thaarranha marrilamala \r (Matthew 9:1-8; Mark 2:1-12) \p \v 17 Arlta arrpunhala, Jesuala relha ntjarranha kaltjinthamalanga, artwa Pharisee ntjarrala, artwa Intarrangaltha ntjarrala turta erinha wurlanaka. Artwa Pharisee nhanha ntjarra, artwa Intarrangaltha nhanha ntjarra turtataka pmara Galilee-anga ntjaparanga pitjikala, Judea-anga, Jerusalem-anga turta. \p Ingkartala kala Jesuanha arrkurlantema ekarltilakala relha mentanha marrilitjika. \v 18 Arai, artwa urrputjalantama artwa thaarranha ntjamala kngitjika. Etna antja naka erinha iltha kwanurna kngitjika, erinha Jesuanga urlarra arrarnitjika turta. \v 19 Relha worla kngarrala pula tjaiya etnaka parraka. Lakinhanga etna iltha kartninyaka ntjika, roof erinha turta altjurilaka. Etnantama artwa erinha room mpopaka tnanpulhelaka, ntjamala kuta intamala. Artwa thaarra erantama Jesuanga urlarra intaka. \p \v 20 Jesuala aramalanga etna erinha kngarra tnakamanga, era artwa thaarra erinha ilaka, “Artwai, atha kala korna ungkwanganha iwuka.” \p \v 21 Artwa Intarrangaltha etna, artwa Pharisee etna turta pula lakinhala eterraka, “Ngunhama artwa nhanha? Era Altjirranha arrampowuma. Altjirralanta kunha relhaka korna irrpalthala iwuma.” \p \v 22 Jesuanha kala kaltja naka etnala eterramalaka. Erantama etnanha pmarraka, “Iwunhangala rrangkarra lakinha eterrama? \v 23 Yinganha ilai paka, iwunhama rukaralkura nama? Atha paka artwa nhanha erinha ilitjika, ‘Atha korna ungkwanganha iwuka?’ Atha paka erinha ilitjika, ‘Kamerrai, nthulapai turta?’ \v 24 Arai, Relhaka 'Lira era nthurrpa relha ingkarrakaka korna irrpalthala iwuma. Atha rrangkarranha nhanha ntelitjina.” Jesualantama artwa thaarra erinha ilaka, “Kamerrai! Ntjama ungkwanganha tjurnamala, kala alpai!” \p \v 25 Etnakanga alkngatharrantama artwa era kala kamerrakanta. Ntjama ekuranha inamala, era kala iltha ekuranhurna alpuka, Altjirranha tnantjamala. \v 26 Relha etna pula ingkarraka tnolkaka. Etna Altjirranha tnantjaka. Etna turta tiratira wara ilarraka, “Nurna kunha lyarta tjatjikarta arrpunha inthorra araka.” \s1 Jesuala Levi-anha ntangkaka \r (Matthew 9:9-13; Mark 2:13-17) \p \v 27 Nhanhiperra, ilthanga rratamala, Jesuala artwa Levi-anha araka. Levi erataka tax money kotjitjata. Era iltha ekuranhanga kathala narlanaka. Jesualantama erinha ntangkaka, “Nukanga tnaartangala pitjai.” \v 28 Kamerramala, Levi-ala kala yultha ingkarraka ekuranha impurlalhaka, era Jesuanga tnaartangala lhaka turta. \p \v 29 Kurunga Levi-ala tjinkarra kngarra urrkapuka, iltha ekuranhala, Jesuaka kangkintja ntelalhitjika. Erantama artwa tax money kotjinha ntjarra, relha ntjarra arrpunha turta ntangkaka, tjinkarra ilkutjika. \p \v 30 Artwa Pharisee urrputja, artwa Intarrangaltha urrputja turtantama Jesuaka kurtungurla ntjarrurna wannga angkaka, “Iwunhangala rrangkarra tax money kotjinha ntjarralela, kornarintja arrpunha ntjarralela turta tjinkarra ilkuma?” \p \v 31 Jesuala etnanha ilaka, “Relha ltarrkngalataka itja ngangkaraka yonthama. Relha mentalanta. \v 32 Arai, yinga pitjika relha kornarintja ntjarranha ntangkitjika, Altjirrurna toperritjika, itja arratja ntjarranha.” \s1 Marnakunya paka nitjika? \r (Matthew 9:14-17; Mark 2:18-22) \p \v 33 Relha urrputjala Jesuanha pmarraka. “John-aka kurtungurla ntjarra kutatha ngerra marnakunya nama, Altjirrurna ingkama turta. Artwa Pharisee-aka kurtungurla ntjarrala lakinhilamantema. Kanha kurtungurla ungkwanganha ntjarra itja kutala marnakunya nama. Iwunhangala?” \p \v 34 Jesuala etnanha ilaka, “Artwala noa inamanga, era tjinkarra urrkapuma. Kurunga era tjina ekuranha ntjarranha ntangkama marna ilkutjika. Tjina etnantama yarna marnanga unpulhama, artwa noa inakala era etnakalela namangantema. \v 35 Anma pula, relha arrpunha ntjarrala artwa erinha errkumala kngitjina. Kurunga artwa ekura tjina ntjarra arlta arrpunhala marnakunyantama nitjina.” \p \v 36 Jesuala etnanha yia nhanha turtantama ilaka. “Arai, relhala itja mantarra lyartinyanga mantarra kurrka kamala nhanha mantarra ingkwiakarlakantama thanthama. Era paka lakinha mpaaramanga era kala mantarra tharranhantema kornilitjina. \p \v 37 “Relhala turta itja wine lyartinya yinpa ingkwiaka thalama, wine lyartinyala yinpa ingkwia etnanha talhelakitja. Kurunga wine lyartinya era, yinpa ingkwia etna turta porta kuta ipmintjerrama. \v 38 Lakinhanga kunha relhala wine lyartinya erinha kala yinpa lyartinyakanta thalama. \p \v 39 “Relha erala wine ingkwia ntjukala, era itja wine lyartinyaka antja. Era angkama, ‘Wine ingkwia era kunha marralkura.’” \c 6 \s1 Sabbath arltiperra \r (Matthew 12:1-8; Mark 2:23-28) \p \v 1 Sabbath arlta arrpunhala, Jesuanha, kurtungurla ekuranha ntjarra turta, tnukulpanga tjananhaka. Tnukulpa ekurala marna wheat urnma itnaka. Jesuaka kurtungurla ntjarralantama marna mpakaka, iltjala thurrumala ilkuka turta. \p \v 2 Artwa Pharisee urrputjalantama etnanha pmarraka, “Iwunhangala rrangkarra Sabbath arltala marna wheat mpakama, iltjala thurruma turta? Nhanha kunha itja arratja nama.” \p \v 3 Jesuala etnanha pmarraka, “Rrangkarra itjala David-iperra kaltja? Era ngaiyala naka, artwa ekuralela namala ntjarra turta. \v 4 David-anhantama Altjirraka ilthurna irrpunhaka. Iltha ekurala marna intaka, Altjirranha tjauwerrilya nthakala. Nhanha priest-akanta naka ilkutjika. David-ala pula marna nhanha ilkukala, ngaiyalala warta. Era turta marna nhanha artwa ekuralela namala ntjarranha nthaka, ilkutjika. Lakinha David-anha Altjirraka mpaarangarangaka itja kangkwerraka.” \p \v 5 Kurunga Jesuala etnanha nhanha ilaka, “Arai, Relhaka 'Lira era Sabbath arlta ekura turta Ingkarta nama.” \s1 Jesuala artwa iltja ntjirrkakartanha marrilaka \r (Matthew 12:9-14; Mark 3:1-6) \p \v 6 Sabbath arlta arrpunhalantama, Jesuanha synagogue-urna irrpuka, relha ntjarranha kaltjinthitjika. Artwa arrpunha synagogue ekurala naka, iltja akwa ntjirrkakarta. \v 7 Artwa Intarrangaltha ntjarrala, artwa Pharisee ntjarrala turtantama Jesuanha montjala ararlanaka. Etna eterraka, “Era paka artwa nhanhaka iltja marrilamanga, nurna erinha ilparnitjina.” \p \v 8 Jesuanha pula eterrintja etnakanhaka kaltjala naka. Erantama artwa iltja ntjirrkakarta erinha ilaka, “Pitjai, nukanga kuta itnatjika.” Artwa era kamerramala Jesuanga kuta itnaka. \v 9 Jesualantama relha etnanha pmarraka, “Nhanha arratjama nama Sabbath arltala relhaka tangitjala nitjika, relhanha marrilitjika turta? Nhanha arratjama nama relhanha Sabbath arltala nakapakarlilitjika, kornilitjika turta?” \p \v 10 Erantama etnanha ingkarraka tjoraraka. Kurunga era artwa erinha ilaka, “Iltja ungkwanganha imarnai!” Erantama iltja ekuranha imarnaka. Iltja ekura kala marrerrakantama. \p \v 11 Artwa Intarrangaltha ntjarra, artwa Pharisee ntjarra turtantama Jesuaka antjakunya inthorrerraka. Etna lakinha pmarrarraka, “Artwa nhanha erinha nurna nthakinhilamarama?” \s1 Jesuala kurtungurla 12 urraraka \r (Matthew 10:1-4; Mark 3:13-19) \p \v 12 Kala arlta arrpunhalantama Jesuanha partaka ntjika Altjirrurna ingkitjika. Erantama ingwa ntjapara Altjirrurna ingkaka. \v 13 Kala arlterrakalangantama, era kurtungurla ekuranha ntjarraka ntangkalhaka, etnakanga artwa 12 turta urraraka Apostle ekuranha nitjika. \v 14 Artwa nhanha etna naka Simon, erinhala Jesuala rretnya Peter turta alpmelakala. Tjia ekuranha Andrew-anha turta. James-anha John-anha turta. Philip-anha Bartholomew-anha turta. \v 15 Matthew-anha Thomas-anha turta. James arrpunha nhanga, Alphaeus-aka worra. Simon-anha, artwa nhanga erala Roman Government-aka irrpaltherritjata. \v 16 Judas-anha, James-aka worra. Judas Iscariot-anha turta, erala Jesuanha anma leltjaka lanthakala. \s1 Jesuala relha ntjarranha kaltjinthaka, menta ntjarranha turta marrilaka \r (Matthew 4:23-25) \p \v 17 Kurunga Jesuanha apostle ekuranha ntjarrakarta partanga tnanpuka, arna karrurna. Kurtungurla ekuranha ntjarra arrpunha, relha ntjarra arrpunha turta ekura kala kaaralhaka, katha lenha ekurala. Relha nhanha etnataka Judea ntjaparanga pitjikala, Jerusalem-anga, Tyre-anga, Sidon-anga turta. Pmara Tyre Sidon tharrataka kwatja laiyanga kutala naka. \v 18 Relha nhanha etnataka pitjika Jesuanha wutjika, Jesuala turta tjina menta etnakanha marrilitjika. Jesualantama relha menta etnanha marrilaka, relha enka kornakarta ntjarranha turta. \v 19 Relha ingkarraka inthorrala Jesuanha anputjika antja naka. Etna kaltja naka era ekarlta inthorra namanga, relha menta arrpunha ntjarra marrerrakalanga warta, erinha anpumala. \s1 Relha arrkana etna \r (Matthew 5:1-12) \p \v 20 Kurtungurla ekuranha ntjarranha tjoraramalantama, Jesuala etnanha ilaka, \p “Rrangkarra arrkana nama, rrangkarra ilkngara namanga, Altjirranha kala Ingkarta rrakangkarra namanga warta. \p \v 21 “Rrangkarra arrkana nama, rrangkarra lyarta ngaiyala namanga, Altjirrala rrangkarranha ntuthilitjinanga warta. \p “Rrangkarra arrkana nama, rrangkarra lyarta nthorrkngerramanga, Altjirrala rrangkarranha alkngolkngilitjinanga warta. \p \v 22 “Thunga relha arrpunha ntjarra rrakangkarra yirrkngerritjina. Thunga etna rrangkarranha synagogue etnakanhanga unputjina, arrampowutjina turta. Thunga etna rrangkarranha lolowutjina, iltha etnakanhanga turta unputjina. Etna paka rrakangkarra lakinha ntelalhamanga Relhaka 'Lirakakwia, rrangkarra arrkana nitjika. \v 23 Awa, rrangkarra kala arrkana kngarranta nitjika, Altjirrala rrangkarranha anma alkirala kngarra kwartiwutjinanga warta. Arai, relha etnala rrangkarranha kornilitjina, kaarta etnakanhala kunha Altjirraka urrpia imankinya ntjarranha lakinhantema kornilakala. \p \v 24 “Relha netaneta rrangkarra kala ltarrperritjikantala. Altjirrala kunha rrangkarranha itja wotha kwartiwutjina. \p \v 25 “Relha rrangkarrala lyarta marna kngarra ilkurlanama, rrangkarra turta kala ltarrperritjikanta. Rrangkarra kunha anma ngaiyala nitjina. \p “Relha rrangkarrala lyarta arrkana kngarra nama, rrangkarra turta kala ltarrperritjikanta. Rrangkarra kunha anma itnitjina, nthorrkngerritjina turta. \p \v 26 “Relha ingkarrakala paka rrangkarranha tnantjamanga, rrangkarra kala ltarrperritjikanta. Lakinha kunha kaarta rrakangkarranhala urrpia orrtjaltha ntjarranha tnantjakantema.” \s1 Rrangkarra leltjaka kangkitjika \r (Matthew 5:38-48; 7:12a) \p \v 27 “Rrangkarranha pula, rrangkarrala nuka kangkwerrama, atha lakinhala ilama. Rrangkarra leltja rrakangkarranhaka kangkintja ntelalhitjika. Relha rrakangkarra antjakunya namala ntjarraka, rrangkarra tangitjala nitjika. \v 28 Relha etnala rrangkarranha kornilamanga, rrangkarra etnaka kangkintja ntelalhitjika. Relha etnala rrangkarranha iltamanga, etnakakwia rrangkarra Altjirrurna ingkitjika. \v 29 Thunga arrpunhala ilkaiya ungkwanganha tuma. Ilkaiya arrpunha ungkwanganha turta ekura imarnai, era tutjika. Thunga arrpunhala coat ungkwanganha inama. Erinha impurlarrarnai shirt ungkwanganha turta initjika. \v 30 Thunga arrpunha ungkwanga yulthaka enkama. Erinha kala nthai. Thunga nyintala yultha ungkwanganha nyilkngala kngaka. Unta erinha itja pmarritjika yultha etnanha wotha nthitjalputjika. \v 31 Rrangkarrala antja namanga ngerra relha arrpunha ntjarra rrakangkarra ntelalhitjika, lakinha ngerra rrangkarrakimparra etnaka ntelalhai. \p \v 32 “Iwunhangama Altjirrala rrangkarranha kwartiwutjika, rrangkarra paka tjina rrakangkarranhakanta kangkamanga? Relha kornarintja ntjarra pula tjina etnakanhaka kangkamantemala. \v 33 Iwunhangama Altjirrala rrangkarranha kwartiwutjika, rrangkarra paka relha etnakanta tangitjala namanga, etnala rrakangkarra turta tangitjala namanga? Relha kornarintja ntjarra pula tjina etnakanhaka tangitjalantema namala. \v 34 Iwunhangama Altjirrala rrangkarranha kwartiwutjika, rrangkarra paka etnanhanta yultha lyartaka wara nthamanga, etnala rrangkarranha yultha nthitjalputjinala? Relha kornarintja ntjarrala pula tjina etnakanha yultha lyartaka wara nthamantema, etnakanga yultha wotha initjinala warta. \p \v 35 “Rrangkarra pula leltja rrakangkarranhaka kangkitjika, etnaka tangitjala nitjika, etnanha yultha lyartaka wara turta kapanhanta nthitjika. Altjirralantama rrangkarranha kngarra kwartiwutjina. Rrangkarra turtantama Altjirra Kngarra ekura 'lira nitjina. Era kunha relha korna ntjarraka kangkintja ntelalhama. Era turta relha etnaka kangkintja ntelalhama, etnala erinha itja dangkilama. \v 36 Rrangkarrataka relha arrpunhaka montjamontja ntelalhitjika, Kaarta rrakangkarrala montjamontja ntelalhamanga ngerra.” \s1 Itja relha arrpunhanha ilitjika era korna namanga \r (Matthew 7:1-5) \p \v 37 “Rrangkarra itja relha arrpunhanha ilitjika, ‘Unta relha korna nama.’ Unta erinha lakinha ilamanga, Altjirrala ilitjina unta relha kornantema namanga. Rrangkarra itja relha arrpunhanha imilitjika, kurunga Altjirrala rrangkarranha itjantema imilitjina. Rrangkarra relha arrpunhaka korna iwutjika, kurunga Altjirrala korna rrakangkarranha iwutjinantema. \v 38 Rrangkarra relha ilkngara ntjarranha ntuthilitjika. Kurunga Altjirrala rrangkarranha ntuthilitjina. Rrangkarra paka etnanha marnalka kngarra kuta nthamanga, Altjirrala rrangkarranha kngarra kutantema nthitjina. Rrangkarra paka etnanha yulthalka nthamanga, Altjirrala rrangkarranha yulthalka nthitjinantema. Rrangkarra paka relha arrpunhaka montjamontja ntelalhamanga, Altjirranha rrakangkarra montjamontja ntelalhitjinantema.” \p \v 39 Jesuala etnanha yia nhanha turta ilaka, “Relha pangala kunha relha panga arrpunhanha yarna arratja rretjingama. Eratharra kala tharrantema ipartaka tnyitjina. \p \v 40 “Relha erala kaltjerrama, era itja kaltjinthanhinthanha ekuranhanga kaltjalkura nama. Anma turta, era kala ekuranga ingkarraka kaltjerrakalanga, era kala kaltjinthanhinthanha ekuranha ngerranta wara nitjina. \p \v 41 “Nthakinhala unta lyaka kurrka erinhanta katha arama, erala tjina tnakanhakanha ungkwanganhaka alkngala intamanga? Kanha irna thaaka erala alknga ungkwanganhala intamanga, unta itjala arama? \v 42 Nthakinha turtama unta tjina ungkwanganhurna angkama, ‘Tjinai, yinganha impurlarrarnai lyaka kurrka erinha alknga ungkwanganhanga urlpuntjitjika?’ Arai, unta irna thaaka erinha alknga ungkwanganhala itja arama. Nthakinhantama unta lyaka kurrka erinha tjina ungkwanganhaka alkngala arama? Relha pmathai, unta irna thaaka erinha alknga ungkwanganhangarrka urlpuntjai. Kurunga unta lyaka kurrka erinha, erala tjina ungkwanganhaka alkngala intamanga, katha aritjina, erinha irrpalthala urlpuntjitjina turta.” \s1 Irna pa annga ekuranha \r (Matthew 7:17-20; 12:34b,35) \p \v 43 “Irna marrala yarna annga korna lhalhelama. Irna kornala turta yarna annga marra lhalhelama. \v 44 Relhala irna marra lhangkarama, era annga marrakarta namanga. Relhala turta irna korna lhangkarama, era annga kornakarta namanga. Arai, relhala itja tjurrka lyakanga kotjima, marna lalitja paka irna ilakwanga. \v 45 Relha marra era kunha marra ntelalhama, eterrintja ekuranha marra namanga warta. Kanha relha korna, era kornala ntelalhama, eterrintja ekuranha korna namanga warta. Arai, relha erala eterramanga ngerra, lakinha era kala angkama.” \s1 Iltha itanha tharriperra \r (Matthew 7:24-27) \p \v 46 “Iwunhangala rrangkarra yinganha ‘Ingkartai, Ingkartai’ anparnama? Rrangkarra itjama nuka kangkwerrama. \v 47 Arai, thunga relha nukurna pitjima, angkatja nukanha wuma, angkatja nukanhaka kangkwerrama turta. Relha ngunha ngerrama era nama? Era relha nhanha ngerra nama. \v 48 Iltha ekuranha ititjinala, era arrkurla arna erinha tnyamala foundation arrarnama, parta theintakarlaka. Kurunga roa kngarra pitjimalanga, kwatjala turta iltha erinha twentjimanga, iltha era itja ngalhama paka, erinha parta theintakarlaka itakalanga warta. \v 49 Relha era pula, erala angkatja nukanha wuma, itja pula angkatja ekura kangkwerrama, era kala artwa arrpunha nhanha ngerrala nama. Era kala iltha ekuranha arna urlpaiyakarlakala itama, foundation-akunya. Kwatjalantama iltha erinha twentjimalanga, iltha era kala taakalhama, ungkwaltja turta intama, ipmintjerrakala.” \c 7 \p \v 1 Lakinha Jesuala relha ntjarranha kaltjinthaka, etna turta erinha wurlanaka. \s1 Jesuala Rome-arinya itornkaka urrkapunhapunha marrilaka \r (Matthew 8:5-13; John 4:43-54) \p Ekuriperra era Capernaum-urna lhaka, town ekururna irrpunhaka turta. \v 2 Town nhanha ekurala Rome-arinya itornkaka urrkapunhapunha arrpunha menta intaka. Urrkapunhapunha era turta kala ilutjikerraka. Itornka erataka artwa urrkapunhapunha nhanha ekura kngarra kangkaka. \v 3 Erantama wumalanga Jesuanha pitjikala, era Jew ntjarraka kngarripata itornka urrputja Jesuurna urrpia yairnaka, Jesuanha ntangkitjika urrkapunhapunha ekuranha marrilitjika. \p \v 4 Kngarripata itornka etna Jesuurna pitjimala, etna ekururna ekarlta inthorra ingkaka era Rome-arinya itornka ekura konyerritjika. Etna Jesuanha ilaka, “Erataka artwa ilporatha nama. \v 5 Era relha Jew nurnaka kangkama. Era turta synagogue nurnakanha, nurnaka itaka.” \v 6 Jesuanhantama etnakalela lhaka. \p Etna kala Rome-arinya itornka ekuranhaka ilthaka etinyerrakantama. Kurunga itornka era tjina urrputja ekuranha Jesuurna yairnaka. Era etnanha turnaka Jesuanha lakinha ilitjika, “Ingkartai, kuta pitjitjala. Iwunhangama unta iltha kornakorna nukanhurna irrputjika eterrama? \v 7 Yinga turta artwa kornakorna namantema. Lakinhanga yingarrpa itja ungkwangurna lhaka. Unta pula kala angkai, kurunga urrkapunhapunha nukanha marrerritjina. \v 8 Arai, yinga kunha itornkakartantema nama. Nukathaka turta nama tjapartia nukanha ntjarranha turnitjika. Atha paka nyintanha ilamanga, ‘Lhai!’ era kala lhama. Atha paka arrpunhanha ntangkamanga, ‘Pitjai!’ era kala pitjima. Atha paka urrkapunhapunha nukanha turnamanga, ‘Lakinhilai!’ era kala lakinhilama.” \p \v 9 Nhanha wumala Jesuanha tnolkaka. Ilkngaralhamalantama, era worla ekuranga tnaartangala pitjimala ntjarranha ilaka, “Atha rrangkarranha ilama. Pmara Israel ntjaparala atha itja relha nyintanha paka araka, erala artwa nhanhala ngerra yinganha tnakamanga.” \p \v 10 Urrpia etna wotha ilthakerritjalpuka. Etna urrkapunhapunha erinha araka marrerrakala. \s1 Jesuala arrkutja warlukurtaka worra ilukalanha wotha etathilaka \p \v 11 Ekuriperra, arlta arrpunhalantama Jesuanha Nain-urna lhaka. Kurtungurla ekuranha ntjarra ekuralela lhakantema, relha worla kngarra turta. \v 12 Etnantama town ekura reoaka etinyerramalanga, etna pmararinya ntjarranha araka town-anga rratamanga. Pmararinya nhanha etna artwa errilknga nyintanha wolkngurna kngaka, erinha tintjiwutjika. Errilknga ekura mia, era arrkutja warlukurta naka. Ekura turta worra arrpunha itja naka paka. Relha ntjarra inthorra turta arrkutja warlukurta ekuralela wolkngurna lhaka. \p \v 13 Ingkartala arrkutja erinha aramalanga, era ekura konyerraka. Erantama erinha ilaka, “Itja itnitjika.” \p \v 14 Kurunga era irna erinha iltjala anpuka, irna erinha purrama ekuralala artwa errilknga era intamanga. Artwa etnala ilukala erinha kngamanga, etna itnakantama. Jesualantama artwa ilukala erinha ilaka, “Artwai, atha nganha ilama, kamerrai!” \v 15 Artwa era etatherramala kala kamerraka, angkaka turta. Jesualantama artwa erinha mia ekuranhurna rretjingaka. \p \v 16 Nhanha aramala, relha etna kngarra trerraka. Etna Altjirranha tnantjaka turta, lakinha angkamala, “Altjirrala urrpia tjiparra inthorra nurnakurna yairnaka.” Etna lakinha turta angkaka, “Altjirranha kunha nurnakurna, relha ekuranha ntjarrurna yatjarra pitjika, nurnanha tangkalhelitjika.” \p \v 17 Relha ntjarralantama yia nhanha pmara Judea ntjaparala ilarlapuka, pmara arrpunha ntjarrala turta, etnala Judea-anga etinya namanga. \s1 Yia John Kaltjirrpulhelanhelanhiperra \r (Matthew 11:1-19) \p \v 18 John-aka kurtungurla ntjarralantama John-anha yia ingkarraka alpmelaka, Jesuiperra. John-anhantama kurtungurla tharra ekuranhaka ntangkalhaka. \v 19 Era erinhatharra Jesuurna yairnaka turta, Jesuanha pmarritjika, “Unta paka nthurrpa Tangkalhelanha era nama Altjirralala imanka yairnitjika lhelakala? Thunga nurna arrpunhaka kaaralhitjika.” \p \v 20 Kurtungurla eratharra Jesuurna pitjimala, eratharra erinha ilaka, “John Kaltjirrpulhelanhelanhala kunha ilirnanha ungkwangurna yairnaka, nganha lakinha pmarritjika, ‘Unta paka nthurrpa Tangkalhelanha era nama Altjirralala imanka yairnitjika lhelakala? Thunga nurna arrpunhaka kaaralhitjika.’” \p \v 21 John-aka kurtungurla tharrataka pitjalhaka Jesuala relha menta arrpunhakarrpunhakarta ntjarranha marrilamanga. Nhanga relha enka kornakarta ntjarranha turta. Relha panga ntjarranhalka. \v 22 Jesualantama urrpia erinhatharra ilaka, “John-urna alpumala erinha ilai nhanga mpalala arakala, wukala turta. Relha panga ntjarrala wotha arama. Relha inurra ntjarra wotha ingka lhama. Relha leprosy-akarta ntjarra wotha marrerrakala nama. Relha ilpa rirta ntjarrala wotha wuma. Relha errilknga ntjarra wotha etatherrakala nama. Atha, kurtungurla nukanha ntjarrala turta Yia Marra erinha relha kornarintja ntjarranha ilama. \v 23 Arai, relha lenha era arrkana nitjina, erala yinganha kuta tnakamanga, itja ilpoiwumanga turta.” \p \v 24 John-aka kurtungurla tharra kala alpurrakalangantama, Jesuanha relha ntjarrurnantama angkaka, John-iperra. Era etnanha pmarraka, “Artwa ngunha ngerranhama rrangkarra nhanga worritjurna lhaka, aritjika? Artwa tjakatjaka, pmoltatja ngerra ngalhamanga wurinyala warnamanga? Itja kunha. \v 25 Artwa ngunha ngerranhantama rrangkarra lhaka, aritjika? Artwa mantarra marra inthorraka ekarralhakalaka? Itja kunha. Relha etnala mantarra marra inthorraka ekarralhakala, etna kunha king-akanha pmarala nama, arltamarlta tulhama turta. \v 26 Artwa ngunha ngerra inthorranhantama rrangkarra lhaka, aritjika? Altjirraka urrpia? Era nthurrpa Altjirraka urrpia naka. Era pula Altjirraka urrpia ingkarrakanga kngarralkura naka. \v 27 Ekuriperra kunha Altjirraka Angkatja Imankinyala ilaka, \q1 ‘Atha urrpia nukanha ungkwanganga arrkurla \q1 yairnama. Era kala ungkwanga tjaiya mpaaritjina.” \p \v 28 Atha rrangkarranha ilama. John Kaltjirrpulhelanhelanha era kunha Altjirraka urrpia tjiparralkura era naka. Nhanha turta pula nthurrpantema nama. Relha tnakanhakanha kornakornalka pula Altjirranga urlarra tjiparralkura nama John ekurangatjina.” \p \v 29 Jesuanha wumala, relha ntjarra, tax money kotjinha ntjarra turta angkaka, “Altjirranha arratja kuta ntelalhaka.” Lakinhanga etna arrkurla nhangantema John-urna lhakala, era etnanha kaltjirrpulhelitjika. \v 30 Artwa Pharisee ntjarra pula, artwa Intarrangaltha ntjarra turta pula, Altjirraka itjala kangkwerraka. Etna itja John-urna lhaka, era etnanha kaltjirrpulhelitjika. \p \v 31 Jesualantama etnanha pmarraka, “Relha ngunha ngerrama rrangkarra? \v 32 Rrangkarra kunha katjia ntjarra ngerra nama, etnala kathala arrkanerrama. Katjia arrpunha ntjarrala ntangkama, ‘Nurna arrkanerriai, nthaperramala.’ Kanha katjia arrpunha ntjarra antjakunyala. Kurunga etna wotha ntangkama, ‘Nurna arrkanerriai, relha ilukalaka ngerra nthorrkngerramala.’ Kanha katjia arrpunha etna itja kutala arrkanerritjika antja. \v 33 Arai, John Kaltjirrpulhelanhelanhala itja marna marra ilkutjata, wine paka ntjutjata. Rrangkarrantama ilaka era kula rirta namanga, errintjakarta. \v 34 Kurunga Relhaka 'Lirantama pitjika. Era marna marralka ilkuma, wine turta ntjuma. Rrangkarrantama angkama era kula artwa kwapakwapa ilkunha, drunk-erranha turta kula namanga. Rrangkarra turta erinha arrampowumala ilama era tax money kotjinha ntjarraka, kornarintja arrpunha ntjarraka turta tjina namanga. \v 35 Altjirranha pula inangkarla kuta urrkapuma. Nhanha kala ingkarna katherritjina, relhala Altjirraka katjia ntjarranha aramalanga.” \s1 Arrkutja kornarintjala Jesuaka ingka parnaka Simon, artwa Pharisee-aka ilthala \p \v 36 Artwa Pharisee nyintalantama Jesuanha ntangkaka ekuralela marna ilkutjika. Jesuanhantama iltha ekuranhurna irrpunhaka, era turta table marnakartanga kutaka iwulhaka. \p \v 37 Town lenha ekurala, arrkutja kornarintja nyinta naka. Era wuka Jesuala marna ilkumanga artwa Pharisee nhangaka ilthala. Erantama bottle kurrka ntira unpa marrakarta inarlalhaka. \v 38 Artwa Pharisee ekura ilthaka irrpunhamalantama, era Jesuaka ingkampinyala itnarlanaka, itnimala. Alkngoltja ekuranha Jesuaka ingkakarlaka tnyika turta. Erantama ingka ekuranha wotha rirrtjilaka kapurta korla ekuranhala. Kurunga era Jesuaka ingka rrontjaka, ntira unpa marrala turta parnaka. \p \v 39 Artwa Pharisee era nhanha aramalanga, era eterraka, “Artwa nhanha itjama Altjirraka urrpia nama. Era paka Altjirraka urrpia nakalanga, era kala kaltja namara nhanha arrkutja kornarintja namanga, era turtantama erinha unpurlenamara.” \p \v 40 Jesuanhantama artwa Pharisee ekururna angkaka, “Simon, atha nganha kurrka ilitjika antja.” \p Simon-anha angkaka, “Kaltjinthanhinthanhai, kala ilakwia.” \p \v 41 Jesuanha angkaka, “Artwa tharra naka, eratharrala artwa arrpunhanga yultha book-emilakala. Nyintala $5000 book-emilakala, arrpunhala $500. \v 42 Eratharra, tharralantema erinha yarna money nthitjalpumanga, era kala artwa ekuratharraka lhelintja urrparakanta. Simon untantama yinganha ilai, ekuratharranga ngunha paka ekura kngarralkura kangkitjina?” \p \v 43 Simon-ala erinha ilaka, “Era kunha, ekurala era booking kngarralkura urrparakala.” \p Jesuanha angkaka, “Unta kala arratja ilaka.” \p \v 44 Arrkutja erinhantama tjoraramala, Jesuala Simon-anha ilaka, “Unta arrkutja nhanha arama? Yinga iltha ungkwanganhurna irrpentjimalanga, unta yinganha itja kwatja nthaka ingka ilkngilhitjika. Era pula ingka nukanha alkngoltja ekuranhala ilkngika, kapurta korla ekuranhala turta rirrtjilaka. \v 45 Unta yinganha itja rrontjaka, yinganha anparnamala. Era pula ingka nukanhala kuta rrontjalanaka. \v 46 Unta itja kapurta nukanha ntirala parnaka, era pula ingka nukanhala ntira unpa marrala parnaka. \v 47 Atha nganha arratja ilama. Arrkutja nhanha korna kngarra naka. Athantama korna ingkarraka ekuranha iwukalanga, era nuka kngarra kangkaka. Kanha relha ekurala atha korna kurrka iwukala, era kala kurrka warantema nuka kangkitjina.” \p \v 48 Jesualantama arrkutja erinha ilaka, “Atha korna ingkarraka ungkwanganha iwukala.” \p \v 49 Relha arrpunha ntjarra pula, etnala marnaka pitjikalantema, etna lakinhala pmarrarraka, “Ngunhama artwa nhanha, erala relhaka korna kala iwumanta?” \p \v 50 Jesuala pula arrkutja erinha ilaka, “Unta yinganha tnakakalanga, Altjirrala nganha tangkalhelaka. Kala Altjirralela rilhererrakalantama alpai!” \c 8 \p \v 1 Nhanha ekuriperra, Jesuanha panpalantama nthulapuka, town kurrkurna, town kngarritjurna turta lhamala. Era relha ntjarranha kaltjinthaka. Era etnanha Yia Marra erinha turta ilaka, yia nhanga Altjirranha kala relha ingkarrakaka Ingkartanamanga. Kurtungurla 12 etna ekuralela nthulapukantema, \v 2 arrkutja urrputja turta. Arrkutja nhanha etnakanga, era urrputja arrpunha mentanga marrilakala. Urrputja arrpunhanga era enka kornala unpurlenakala. Arrkutja nhanha etnakanga nyinta naka Mary Magdalene, ekurangala era enka korna 7 unpurlenakala. \v 3 Arrpunha naka Joanna, Cuza-aka noa. Cuza erataka Herod-aka urrkapunhapunha ntjarraka itornka naka. Arrpunha naka Susanna. Arrkutja nhanha etna, ntjarra arrpunhala turta money etnakanhala marnalka buy-emilitjata, Jesuanha, kurtungurla ekuranha ntjarranha turta ntarntaritjika. \s1 Yia artwa nyintiperra, erala annga ingkairnakala \r (Matthew 13:1-23; Mark 4:1-20) \p \v 4 Relha ntjarrantama ekururna worlerrentjalpuka, town-arrpaninhanga pitjimala. Erantama etnanha yia nhanha alpmelaka. \v 5 “Artwa nyinta tnukulpa ekuranhurna lhaka annga ingkairnitjika. Erantama annga etnanha alpantiwumalanga, annga arrpunha ntjarra tjaiyakarlaka tnyika. Relhalantama etnanha ingkala rrothaka. Thepa ntjarrantama pitjika, annga etnanha ilkuka turta. \v 6 Annga arrpunha ntjarra partakarlaka tnyika. Annga nhanha etna mangkaka, etna pula parrpa wara ntjirrkerraka, arna pulya itjanga. \v 7 Annga arrpunha ntjarra lyakanga mpopakarlaka tnyika. Lyakalela porta mangkamala, lyakala etnanha ulpulatuka. \v 8 Annga arrpunha ntjarra arna marrakarlakala tnyika. Etna mangkaka, annga 100 turta lhalhelaka.” \p Lakinha angkamaliperra, Jesuala etnanha angkatja intarrala ilaka, “Ungkwanga paka ilpa intamanga, kala wurlathanai.” \p \v 9 Jesuaka kurtungurla ntjarralantama Jesuanha pmarraka, “Iwunhama yia nhanha annga alpantiwunhiperra?” \p \v 10 Jesuala etnanha ilaka, “Yinga antja nama rrangkarra lhangkaritjika Altjirranha kala pitjikala relha ingkarrakaka ntelalhitjika era Ingkartanamanga. Arrpunha ntjarranha pula atha yiala alpmelama, \q1 ‘etna aritjinanga, etna pula itja lhangkaritjinanga, \q1 etna turta wutjinanga, etna pula itja lhangkaritjinanga.’ \p \v 11 “Atha yia erinha rrakangkarra nentilitjinantama. Annga etna Altjirraka Angkatja nama. \v 12 Annga arrpunha ntjarra tjaiyakarlaka tnyika. Nhanha relha etna nama, etnala Altjirraka Angkatja wuma. Errintja era pula pitjimala angkatja erinha rakamala, etna Altjirranha tnakakitja, Altjirrala etnanha tangkalhelakitja turta. \v 13 Annga arrpunha ntjarra partakarlakala tnyika. Nhanha relha etna nama, etnala Altjirraka Angkatja arrkanala wuma, angkatja ekura pula parrpa kngwerrama. Lakinhanga etna Altjirranha itja ekarlta tnakama. Arrpunhala etnanha arrampowumangalka, etna Altjirranha kala impumanta. \v 14 Annga arrpunha lyakanga mpopakarlakala tnyika. Nhanha relha etna nama, etnala Altjirraka Angkatja wuma, etna pula yulthiperralka, money-iperralka, arrkaniperralka kngarra eterramala Altjirraka Angkatja parrpartilama. Altjirraka Angkatjantama itja kuta anngakarterrama. \v 15 Annga arrpunha ntjarra arna marrakarlakala tnyika. Nhanha relha etna nama, etnala Altjirraka Angkatja wuma, ekura kuta antja nama, ekura kangkwerrama turta. Etna kala annga 100 lhalhelama.” \s1 Parrtjiperra \r (Mark 4:21-25) \p \v 16 Jesuala etnanha ilaka, “Relhala alkngantha etamala, era itja alkngantha erinha taarnalantama korltama, bed-anga kwaninyala paka lauwuma. Relhala pula alkngantha erinha table-akatitja arrarnama, relha nhanga ilthurna irrpentjimalanga, etna parrtja erinha aritjinanga. \v 17 Arai, lyarta relha ntjarrala Altjirraka Angkatja itja lhangkaritjina, angkatja nhanga athala rrangkarranha ilamanga. Anma Altjirrala angkatja nhanha etnaka nentilitjina. \v 18 Rrangkarra itja Altjirraka Angkatja wara wurlanitjika. Relha erala Altjirraka Angkatjaka kangkama, kngarra wotha turta kaltjerritjika antja nama, erinha Altjirrala kngarralkura kaltjinthitjina. Kanha relha erala Altjirraka Angkatjaka antjakunya, erinha Altjirrala itja kutala kaltjinthitjina.” \s1 Relha etnala Jesuaka mia pa tjia nama \r (Matthew 12:46-50; Mark 3:31-35) \p \v 19 Jesuaka mia, tjia ekuranha ntjarra turtantama pitjika erinha aritjika. Etna pula erinha yarna araka, relha worla kngarra inthorranga. \v 20 Arrpunhalantama Jesuanha ilaka, “Arai, mia ungkwanga, tjia ungkwanganha ntjarra turtataka ungkwanga kathala kaaralhama, nganha aritjika.” \p \v 21 Jesuala pula relha worla etnanha ilaka, “Relha lenha ntjarra, etnala Altjirraka Angkatja wuma, angkatja ekura kangkwerrama turta, etna kunha mia nuka pa tjia nuka ntjarra nama.” \s1 Jesuala wurinya ekarlta parraka \r (Matthew 8:23-27; Mark 4:35-41) \p \v 22 Arlta arrpunhala Jesuanha, kurtungurla ekuranha ntjarra turta boat-aka ntjika. Jesualantama etnanha ilaka, “Mpa nurna tjananhiai, urntwarrampinyurna.” Etnantama latha lhaka. \v 23 Etna lhapalhamalanga, Jesuanha ankwerraka, porrka warta. \p Wurinya ekarltalantama etnanha twentjalhaka, kwatja kngarra turtantama boat ekura thalalhaka. Etnantama kala ilutjikerraka. \v 24 Kurtungurla ntjarralantama Jesuanha kamalhelaka. Etna erinha ilaka, “Ingkartai, Ingkartai, nurnataka ilutjikerrama.” \p Kaarrerramala, Jesuala wurinya erinha, inmarra etnanha turta parraka. Wurinya era, inmarra etna turtantama kala yirrakanta. \v 25 Jesualantama kurtungurla etnanha pmarraka, “Iwunhangala rrangkarra yinganha itja tnakama?” \p Etna pula trerraka, tnolkaka turta. Etnantama pmarrarraka, “Ngunhama artwa nhanha? Wurinya, inmarra turta ekura kangkwerrama.” \s1 Jesuala artwa enka kornakartanha marrilaka \r (Matthew 8:28-34; Mark 5:1-20) \p \v 26 Jesuanha, kurtungurla ekuranha ntjarra turtantama pmara Gerasa-akerritjalhaka, nhanga Galilee-angatjina tjananhamala. \v 27 Ankerraka tnanpumala, artwa nyinta Jesuurna pitjika, town-angatjina. Artwa nhanha era enka korna ntjarrakarta naka. Era kala imankangatjina mantarrakunya nthulapukala. Era turta itja ilthala nitjata, wolknganga mpopala pula. \p \v 28 Jesuanha aramala, artwa era ilkarlalhaka, Jesuanga urlarra mparalela turta arrarnalhaka. Erantama intarra ilkaka, “Jesuai, Altjirra Kngarra ekura 'Lirai, iwunhangama unta nukurna pitjika? Yinga ungkwangurna ingkama, unta yinganha itja rrukunthakunthilitjika.” \v 29 Erataka lakinha angkaka, Jesuala enka korna erinha kala turnakalanga ekuranga rratitjika. \p Arai, enka korna erataka artwa nhanha ekururna kutatha irrputjata. Relha ntjarralantama iltja pa ingka ekuranha chain-ala yirnamalanga, era chain etnanha kala urltakitjatanta. Kurunga enka kornala erinha worritjurna tnalhitjata. \p \v 30 Jesualantama artwa erinha pmarraka, “Rretnya ngunhama unta?” \p Era angkaka, “Yinga nama rretnya ‘Ntjarra’.” Era lakinha ilalhaka, enka korna ntjarra warta ekuranga kwanala namanga. \v 31 Enka korna etnantama Jesuurna ingkaka era etnanha itja tatharrurna naamalhelitjika. \p \v 32 Etinya wara, parta ingkala, pig ntjarrala marna ilkurlanaka. Enka korna etnantama Jesuurna ingkaka era etnanha impurlarrarnitjika pig ntjarrurna irrputjika. Jesuala etnanha impurlarrarnaka. \v 33 Enka korna etnantama artwa ekuranga rratamala, pig etnakurnantama irrpuka. Pig etnantama rirterramala parta irnkurna arrtjanamala, kwatja ntjangurna tnyinhaka, alkngontingkaka turta. \p \v 34 Artwa pig ntarntarintja ntjarrala nhanha aramalanga, etna town-urna arrtjanaka, tnukulpa ntjarrurna turta, yia erinha ilarlaputjika. \v 35 Pmararinya ntjarrantama pitjika aritjika. Jesuurna etinyerramala, etna artwa nhanganha araka. Era eterrintja marrakartantama naka, mantarraka ekarralhakala turta. Etnantama trerraka. \p \v 36 Relha etnantama, etnala artwa marrerrakala erinha arakala, etna nhanha relha arrpunha ntjarranha turta ilaka. \v 37 Kurunga relha pmara Gerasa-arinya ingkarraka Jesuurna pitjika. Etna ekururna ingkaka turta era pmara etnakanhanga lhitjika. Etnataka ekuranga kngarra inthorra trerraka. \p Jesuanhantama boat-aka ntjimala, kala lhaka. \v 38 Jesuanha pula boat-aka ntjilanamangantema, artwa marrerrakala era Jesuanha ilaka, “Yinga ungkwangalela lhitjika antja.” Jesuala pula erinha ilaka, \v 39 “Tjina ungkwanganha ntjarrurna alpai. Etnanha turta ilai Altjirrala nganha marrilakala.” Artwa erantama lhaka, era turta town-arinya ingkarrakanha alpmelaka Jesuala erinha marrilakala. \s1 Jesuala Jairus-aka kwarra, arrkutja menta nyintanha turta marrilaka \r (Matthew 9:18-26; Mark 5:21-43) \p \v 40 Jesuanha pitjalpumalangantama, relha ingkarraka kangkaka, etna ekura kaaralhakalanga warta. \v 41 Arai, artwa nyintantama Jesuurna pitjika, ekuranga urlarra mparalela turta arrarnalhaka. Artwa ekura rretnya naka Jairus. Era synagogue-aka itornka naka. Erantama Jesuurna ingkaka era iltha ekuranhurna pitjitjika. \v 42 Kwarra nyintanta ekuranhataka ilutjikerraka. Kwarra erataka 12 years ingkwia ngerra naka. \p Etna kala lhapalhamanga, relha worla etna Jesuanha parlpapauwurlapuka, ekururna etinyerritjikerramala. \v 43 Arrkutja nyinta worla nhanha ekurala naka, erala kala 12 years menta kngarrakarta nakala. Ngangkarala turta erinha yarna kuta marrilakala. \v 44 Ingkarnanga pitjimala, era Jesuaka mantarra anpuka, kantja inthorra. Erantama marrerralalhaka. \p \v 45 Jesualantama relha ntjarranha pmarraka, “Ngulama yinganha anpuka?” \p Relha ingkarraka yiparrarnalhaka. Peter-anhantama angkaka, “Ingkartai, relha worla kngarralataka nganha parlpapauwuma.” \p \v 46 Jesuala pula etnanha ilaka, “Nyintala kunha yinganha anpuka. Yingataka wulhalalhaka, yinga kurrka thaltjerramanga ngerra.” \v 47 Arrkutja erantama lhangkaraka era yarna Jesuanga lauwulhamanga. Errowumala era Jesuurna pitjika, ekuranga urlarra turta mparalela arrarnalhaka. Erantama erinha relha ntjarranga alkngatharra ilaka, “Atha nganha anpuka yinga menta namanga. Arai, yinga turta nhanha kala marrerrakalantama nama.” \p \v 48 Jesualantama erinha ilaka, “Kwarra nukai, unta yinganha tnakakalanga, Altjirrala nganha kala marrilaka. Kala tnoatnoa alpai!” \p \v 49 Jesuanha angkamangantema, urrpia Jairus-aka pmaranga pitjika. Etna Jairus-anha ilaka, “Kwarra ungkwanganha kunha kala itja wotha. Itornka erinha kala impai erarrpa lhitjika.” \p \v 50 Angkatja nhanha wumala, Jesuala Jairus-anha ilaka, “Itja trerrai. Yinganha tnakantai, kurunga kwarra ungkwanga kala marrerritjina.” \p \v 51 Jesuanha Jairus-aka ilthakerrakantama. Erantama relha arrpunha ntjarranha parraka itja ekuralela ilthurna irrputjika. Era kala Peter, John, James ntjarrakartanta irrpunhaka, kwarra errilknga ekuranhaka kaarta miakarta turta. \v 52 Relha ingkarraka kwarra ekura itnirlanaka, nthorrkngerraka turta. Jesuala pula etnanha ilaka, “Rrangkarra itja itnitjika. Era itja iluka, ankwentama wara.” \v 53 Relha etna pula ekura tharraka. Etna kaltja naka kwarra era ilukala. \p \v 54 Kwarra erinha iltjangantama errkumala, Jesuala erinha ilaka, “Kwarrai, kamerrai!” \v 55 Kwarra ekura enkantama ekururna pitjalpuka, era turta kala kamerraka. Jesualantama etnanha turnaka, etna kwarra erinha marna ilkutjika nthitjika. \v 56 Kaarta mia ekuranha kala tnolkakanta. Jesuala pula erinhatharra turnaka, eratharra itja relha arrpunhanha nhanhiperra alpmelitjika. \c 9 \s1 Apostle 12 etnanha yairnitjinala, Jesuala etnanha tjatjatukarrka \r (Matthew 10:5-15; 12:1,2; Mark 6:7-16) \p \v 1 Jesuanha 12 etnaka ntangkalhaka. Erantama etnanha ekarltilaka enka korna ntjarranha relhanga unpurlenitjika, relha menta arrpunhakarta ntjarranha turta marrilitjika. \v 2 Kurunga era etnanha yairnaka relha ntjarranha ilitjika Altjirranha kala relha ingkarrakaka ntelalhitjikerramanga era Ingkarta etnaka namanga. Era etnanha ilaka turta etna relha menta ntjarranha marrilitjika. \v 3 Era etnanha lakinha turta ilaka, “Rrangkarra itja erratitja, thauwa, marna, money, shirt arrpunha turta paka tjaiyaka kngitjika. \v 4 Relhala paka rrangkarranha ntangkamanga etnakalela kuterritjika, kala etnakalela kuterrai, rrangkarra anpara lhitjinalpula. \v 5 Thunga relha arrpunha ntjarra rrakangkarra antjakunya. Town lenhanga kala rratamala lhai. Town lenhaka urlpmurra turta ingka rrakangkarranhanga ilarnai, etnanha lhalaramala.” \p \v 6 Etna kala lhaka. Etnantama town-arrpaninhurna lhamala Yia Marra erinha ilarlapuka, relha menta ntjarranha turta marrilaka. \p \v 7 King Herod-alantama nhanha ingkarrakiperra wuka. Erantama yarna etarlaritjikerraka. Arrpunha ntjarrala ilaka Altjirrala kula John-anha errilknga ntjarranga kamalhelakala. \v 8 Arrpunha ntjarrala ilaka Elijah-anha kula pitjalpukala. Kala arrpunha ntjarrala ilaka Altjirraka urrpia imankinya arrpunha kula kamerrakala. \v 9 Herod-anha pula angkaka, “Atha nhanga arrpunha ntjarranha turnaka John-aka kapurta inturnitjika. Ngunhantama artwa arrpunha nhanha, ekuriperrala atha yia kngarra inthorra wuma?” Erantama antja inthorra naka Jesuanha aritjika. \s1 Jesuala artwa 5,000, arrkutja katjia turta ntuthilaka \r (Matthew 14:13-21; Mark 6:30-44; John 6:1-14) \p \v 10 Apostle etnantama Jesuanha yia ilitjalpuka. Jesuanhantama etnakakarta Bethsaida town-urna lhaka, etnarrpa nitjika. \v 11 Relha worla etna pula wumalanga Jesuanha pmara arrpunhurna lhakala, etna erinha lurnaka. Etnanha aramala, Jesuanha etnaka kangkaka. Erantama etnanha kaltjinthaka Altjirranha kala relha ingkarrakaka Ingkartanamanga. Era menta ntjarranha turta marrilaka. \p \v 12 Kala ngurrangurra ngerrantama errakalanga, 12 apostle etna Jesuurna pitjimala erinha ilaka, “Relha etnanha kala pmara kurrka ntjarrurna yairnai, town kurrka ntjarrurna turta, marnaka. Nurna kunha pmara worritjala nama.” \p \v 13 Jesuala pula etnanha ilaka, “Rrangkarratitja etnanha marna ilkutjika nthai.” \p Etna pula angkaka, “Nurnaka kunha marna kurrka 5-anta intama, irrpannga tharra turta. Unta antja nurna lhamala worla kngarra nhanhaka marna buy-emilitjika?” \v 14 Artwa 5,000 ngerrataka naka. \p Jesualantama kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka, “Relha etnanha worlamaworla arrarnalhitjika ilai, nhanga relha 50 ngerra worla nyintaminyintala.” \v 15 Kurtungurla etna kala relha etnanha arrarnalhitjika turnaka. Relha etna turta worlamaworla arrarnalhaka. \v 16 Jesualantama marna 5, irrpannga tharra etnanha turta inaka. Alkirurnathaka irnaramala, era Altjirranha dangkilaka. Kurunga era marna pa irrpannga etnanha urltakaka. Erantama ungkwaltja etnanha kurtungurla ntjarranha nthaka relha ntjarraka errarnpalhelitjika. \v 17 Relha ingkarrakala kala ilkukantama. Etna turta nhalkerraka. Kurtungurla etnantama 12 basket lyulpalyulpilaka marna ungkwaltja ipmintjerrakalakarta. \s1 Peter-ala Jesuanha ilaka era Krista era namanga \r (Matthew 16:13-19; Mark 8:27-29) \p \v 18 Arrpunharanga, Jesuanha Kaarta ekuranhurna ingkaka. Kurtungurla ekuranha ntjarra ekuralela nakantema. Kurunga Jesuala etnanha pmarraka, “Ngunhama relha ntjarrala ilama yinga namanga?” \p \v 19 Etna erinha alpmelaka, “Arrpunha ntjarrala ilama unta kula John Kaltjirrpulhelanhelanha era namanga. Arrpunha ntjarrala ilama, Elijah-anha. Arrpunha ntjarrala ilama Altjirrala kula urrpia imankinya arrpunha wotha etathilakala.” \p \v 20 Jesualantama etnanha wotha pmarraka, “Kanha rrangkarraloa? Rrangkarra nukiperra nthakinhala etarlarama? Ngunha inthorrama yinga?” \p Peter-ala erinha alpmelaka, “Unta nama Altjirraka Krista era, Tangkalhelanha Altjirralala nurnakurna yairnakala.” \p \v 21 Jesualantama etnanha tjatjatuka etna itja inthorra relha arrpunhaka ilitjika, era Krista era namanga. \s1 Jesuala etnanha ilaka ekurathaka namanga anma nyingalauwutjika \r (Matthew 16:20-28; Mark 8:30—9:1) \p \v 22 Jesuanhantama kuta angkaka, “Arai, Relhaka 'Lirakathaka nama kngarra nyingalauwutjika. Kngarripata ntarntarintja ntjarra, priest itornka ntjarra, artwa Intarrangaltha ntjarra turta ekura antjakunyerritjina. Etnantama erinha arrpunha ntjarraka lanthitjina erinha errilknga tutjika. Arlta tharraminyintala pula Altjirrala erinha wotha kamalhelitjina.” \p \v 23 Jesualantama relha ingkarrakanha ilaka, “Thunga relha antja nama nukanga tnaartangala pitjitjika. Era itja wotha eterrintja ekuranhaka kangkwerritjika. Era pula arltamarlta ntolka ekuranha parlapaka tjurnamala kngitjika, athala ntolka nukanha kngamanga ngerra. Kurunga era nukanga tnaartangala pitjitjika. \v 24 Arai, relha erala thakerrama etatha nitjikanta, era kala ilutjina. Kanha relha erala relha arrpunha ntjarranha impurlarrarnama erinha errilknga tutjika nukakwia, era kala ngampakalala etatha nitjina. \v 25 Thunga relhala Altjirranha etarlaritjikanha yultha ingkarraka inthorra patilama. Erantama anma iluma. Nthakinhantama era nitjina? Era itja ngampakala etatha nitjina. \v 26 Arai, relha arrpunha ntjarra lyarta Altjirraka itja kangkama. Lakinhanga relha arrpunha errakarrerrama nukiperra alkngatharra angkitjika, angkatja nukanha paka etnanha alpmelitjika. Relha lenhantama anma nthakinherritjina? Relhaka 'Lira era pitjalpumalanga, era relha ekura errakarrantema erritjina. Relhaka 'Lira era kunha anma pitjalputjina Kaartala erinha ekarltilakalangantama. Era turta angel alkngaltara ntjarrakarta pitjitjina. \v 27 Atha pula rrangkarranha nhanha nthurrpa ilama. Relha arrpunha ntjarra etnala lyarta nhanhala nama, etna katha aritjina Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkartanamanga, etna ilutjikanhangantema.” \s1 Altjirrala kurtungurla urrputjanha ntelaka Jesuanha makalaria inthorra namanga \r (Matthew 17:1-8; Mark 9:2-8) \p \v 28 Nhanga lakinha angkamaliperra, arlta 8 ngerra kala yirrakantama. Kurunga Jesuala Peter-anha, John-anha, James-anha turta ntangkaka. Erantama etnakakarta parta kartninyurna ntjika, Altjirrurna ingkitjika. \v 29 Jesuanhantama Altjirrurna ingkamalanga, Altjirrala Jesuaka anngerra kngartiwuka, mantarra ekuranha turtantama tjulkuka inthorra. \v 30 Artwa tharrantama, Moses Elijah tharra rumerraka, Jesualela angkarraka turta. \v 31 Moses eratharra makalaria inthorrantema naka. Eratharrantama Jesuiperra angkaka, nhanga erala Jerusalem-ala anma ilutjinala turta. \p \v 32 Peter ntjarrataka ankwerrakala. Kaarrerramala etna Jesuanha araka, makalaria inthorra, artwa erinhatharra turta, eratharrala Jesualela itnamanga. \p \v 33 Moses Elijah tharra kala lhitjikerramalanga, Peter-ala Jesuanha ilaka, “Kaltjinthanhinthanhai, nurnataka kangkama pmara nhala nitjika. Unta paka antja namanga, nurna kala lyuntja tharraminyinta itamara, ungkwanga nyinta, Moses-aka nyinta, Elijah-aka nyinta.” Peter-anhataka marntilparla wara angkaka. \p \v 34 Peter-anha lakinha angkamalangantema, matarala etnanha korltaka. Kurtungurla etnantama trerraka. \v 35 Matara ekuranga Altjirranha angkakantama, “Nhanha kunha 'Lira nuka. Atharrpa erinha urraraka. Rrangkarra kala ekura kangkwerritjika.” \p \v 36 Altjirranha kala angkakalangantama, kurtungurla ntjarrala Jesua erinhanta araka. Etna pula itja relha arrpunhanha ilaka nhanga etnala arakala. Etna nhanha anmanta ilaka. \s1 Jesuala worra nyintanha marrilaka \r (Matthew 17:14-18; Mark 9:14-27) \p \v 37 Kala arlta arrpunhalantama, Jesuanha, kurtungurla tharraminyinta nhanga turta, partanga tnanpuka. Relha worla kngarrantama Jesuurna urlarrakurlarra pitjika. \v 38 Artwa nyintantama worla ekuranga Jesuaka ilkarlalhaka, “Kaltjinthanhinthanhai, worra nukanhaka montjamontja ntelalhai. Era kunha worra nyintanta nukanha. \v 39 Arai, arrpunharanga enka korna ekururna irrpumalanga, worra era ilkarlalhama. Kurunga enka kornala erinha arnaka ilatuma. Rrakarta ekuranha turtantama alkurrpalkurrperrama. Kurunga erinha porrkaporrka inthorrilamalanta, enka korna era ekuranga wotha rratama. \v 40 Yinga kurtungurla ungkwanganha ntjarrurna ingkaka etna enka korna erinha unputjika, etna pula erinha yarna unpuka.” \p \v 41 Jesualantama etnanha ilaka, “Rrangkarrataka arrthata, rrangkarra turta Altjirranha itja tnakama. Kuta inthorrama yinga rrakangkarralela nitjika, rrangkarranha kaltjinthitjika turta? Rrangkarrataka yinganha porrkaporrkilama.” \p Erantama kaarta ekuranha ilaka, “Worra erinha nukurna kngitjai.” \v 42 Etna worra erinha ekururna kngitjimalangantema, enka kornala worra erinha mpurlpampakaka, erinha arnaka ilatuka turta. Jesuala pula enka korna erinha parraka, worra erinha marrilaka turta. Kurunga era erinha kaarta ekuranhurna nthitjalpuka. \v 43 Relha etna pula tnolkaka, Altjirranha ekarlta inthorra ntelalhakalanga. \s1 Jesuala wothantema kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka, arrpunha ntjarrala erinha errilknga tutjinala \r (Matthew 17:22,23; Mark 9:30-32) \p Relha etna nhanhiperra angkarramalangantema, Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka. \v 44 “Montja inthorrala wurrirrai, angkatja athala rrangkarranha ilitjinala. Arai, etnataka Relhaka 'Lira erinha leltjaka lanthitjina.” \v 45 Kurtungurla etna pula angkatja nhanha itja lhangkaraka, Altjirrala nhanha etnakanga lauwukalanga. Etna pula trerraka turta Jesuanha angkatja ekuriperra pmarritjika. \s1 Relha erala tjurnalhitjikanha, era relha kngarra nama \r (Matthew 18:1-5; Mark 9:33-37) \p \v 46 Jesuaka kurtungurla ntjarra iwurrakantama, lakinha pmarrarramala, “Nurnakanga ngunhama arrpunha ntjarraka itornka nama?” \v 47 Jesuanha kala eterrintja etnakanhaka kaltja naka. Erantama katjia nyinta inamala, katjia erinha ekuranga kutaka ingkairnaka. \v 48 Erantama etnanha ilaka, “Relha erala katjia nhanhaka kangkintja ntelalhama, yinganha etarlaramala, era nuka kangkintja ntelalhama. Relha erala nuka kangkintja ntelalhama, era kala ekura kangkintja ntelalhama, erala yinganha yairnakala. Arai, rrakangkarranga artwa erala tjurnalhitjikanha, erataka itornka nama.” \s1 Relha erala Jesuaka tjina ngerra nama \r (Mark 9:38-40) \p \v 49 John-ala Jesuanha ilaka, “Kaltjinthanhinthanhai, nurna artwa nyintanha araka enka korna ntjarranha relha ntjarranga unpumanga, rretnya ungkwanganha ilamala. Nurnantama erinha parraka, era itja worla nurnakanhanga namanga.” \p \v 50 Jesuala pula erinha ilaka, “Rrangkarra erinha itja parritjika. Arai, relha erala rrakangkarra irrpaltherritjikanha, era kala rrakangkarra tjina nama.” \s1 Samaria-arinya arrpunha ntjarra Jesuaka antjakunya ntelalhaka \p \v 51 Antala nhanga Jesuanha wotha alkirurna alputjika kala etinyerrakalangantama, Jesuanha eterraka kala Jerusalem-urna lhitjikantaparra. \v 52 Erantama urrpia yairnaka town kurrka nyinturna Samaria-ala, ekura pmara arltaritjika, nhanga intitjikalkakwia. Urrpia etna lhaka. Town kurrka ekuraka erritjalhamala, etna pmaraka yonthaka. \v 53 Pmararinya ntjarra pula Jesuaka antjakunya naka, era Jerusalem-urna lhamanga. \v 54 Nhanha aramala, kurtungurla tharrala, James John tharrala Jesuanha pmarraka, “Ingkartai, unta antjama nama nurna Altjirrurna ingkitjika era ura alkiranga yairnitjika, town kurrka nhanha yirralhelitjika?” \p \v 55 Jesuala pula erinhatharra alkngatharra rralthaka. \v 56 Etnantama pmara kurrka arrpunhurna lhaka. \s1 Relha erala Jesuanga tnaartangala lhitjika antja, era kala Jesualela lhitjikantaparra \r (Matthew 8:19-22) \p \v 57 Etna tjaiyala lhapalhamalanga, artwa nyintala Jesuanha ilaka, “Pmara ekururnala unta lhamanga, yinga kala ungkwanganga tnaartangala lhitjina.” \p \v 58 Jesuala erinha ilaka, “Kngulya itnuraka lhunga intama, thepaka turta antjwa. Kanha Relhaka 'Lira ilthakunyala nama.” \p \v 59 Jesualantama artwa arrpunhanha ntangkaka, “Nukanga tnaartangala pitjai.” Artwa era pula angkaka, “Yinganha impurlarrarnai kaarta nukanharrka tintjiwutjika.” \p \v 60 Jesuala pula erinha ilaka, “Relha errilknga ntjarranha impai errilknga etnakanha tintjiwutjika. Unta pula lhai relha arrpunha ntjarranha ilitjika Altjirranha kala relha ingkarrakaka Ingkarta nama.” \p \v 61 Kurunga artwa arrpunhantama Jesuurna angkaka, “Ingkartai, yinga kala ungkwanganga tnaartangala lhitjina. Unta pula yinganha impurlarrarnai tjina nukanha ntjarranharrka ararlalputjika.” \p \v 62 Jesuala erinha ilaka, “Relha erala nukanga tnaartangala pitjitjika antja, era itja wotha ilkngaralhitjika. Relha erala ilkngaralhama, era Altjirraka pmara kutathurna itja irrputjina.” \c 10 \s1 Jesuala artwa 72 urraraka urrpia lhitjika pmararrpaninhurna \p \v 1 Nhanhiperra Ingkartala artwa 72 arrpunha urraraka, etnanha turta urrpia yairnaka town kurrka ntjarrurna, town kngarritja ntjarrurna turta. Era etnanha tharramatharra kuta yairnaka, ekuranga arrkurla lhitjika. \v 2 Era etnanha ilaka, “Arai, relha ntjarra inthorrala Altjirraka Angkatja wutjika antja. Altjirranha turta antja nama etna angkatja ekuranha wutjika. Urrpia etna pula urrputja inthorrarrpala. Lakinhanga rrangkarra Altjirrurna ingkitjika, era urrpia ntjarra urraritjika, etnanha turta relha ntjarrurna yairnitjika, relha etnanha angkatja ekuranha ilitjika. \v 3 Kalantama rrangkarra lharrirrai. Atha rrangkarranha sheep ngwanga ntjarra ngerra yairnama, kngulya itnura ntjarranga mpopurna. \v 4 Rrangkarra itja money paka, thauwa paka, sandal paka kngitjika. Rrangkarra turta itja relha arrpunha ntjarranha anparnitjika, rrangkarra tjaiyala lhamanga. \v 5 Rrangkarra ilthaka irrpumalanga, rrangkarra arrkurla ilthala namala ntjarranha lakinha ilitjika, ‘Altjirranha rrakangkarra rilhera ntelalhama.’ \v 6 Relha etna paka Altjirraka kangkamanga, Altjirranha etnaka nthurrpa rilhera ntelalhitjina. Itjanga paka, itja kutala. \v 7 Kala iltha nyintalanta kuterrai. Kunpala turta marnalka ilkwai, etnala rrangkarranha ilkutjika nthamanga. Nhanha kunha urrkapunhapunhakathaka nama, arrpunhala erinha kwartiwutjika. Rrangkarra pula itja iltha nyintalarrka nitjika, kurunga arrpunhurnantama lhitjika. Kala iltha nyintalanta kuterrai. \p \v 8 “Rrangkarra town-urna irrpumalanga, relha etna turta rrakangkarra kangkamanga, kala kunpala ilkwai marna etnala rrangkarranha nthamanga. \v 9 Relha arrpunha ntjarra paka menta namanga, etnanha marrilai. Relha ingkarrakanha ilai Altjirranha ntelalhitjina era relha ingkarrakaka Ingkartanamanga. \p \v 10 “Rrangkarra pula town-urna irrpumanga, relha etna turta rrakangkarra antjakunya namanga, rrangkarra relha etnanha alkngatharra ilitjika, \v 11 ‘Arai, nurna pmara rrakangkarranhaka urlpmurra turta ingkanga ilarnama, rrangkarranha lhalaramala. Rrangkarra pula kaltja nitjika Altjirranha ntelalhitjina era relha ingkarrakaka Ingkartanamanga’. \v 12 Atha rrangkarranha nhanha turta ilama. Altjirranha anma pitjimalanga relha ingkarrakanha tjiperrawutjika, era relha Sodom-arinya ntjarranha kurrkalkura rrarrathala tutjina. Kanha relha town lenharinya ntjarranha era kngarralkurala rrarrathala tutjina.” \s1 Jesuala relha Chorazin-arinya, Bethsaida-arinya, Capernaum-arinya ntjarranha turta tjatjatuka, etna erinha itja tnakakalanga \r (Matthew 11:20-24) \p \v 13 “Relha Chorazin-arinya ntjarrai, rrangkarra nakapakarla inthorra nitjina. Relha Bethsaida-arinya ntjarrai, rrangkarra turta nakapakarla inthorra nitjina. Atha rrakangkarranga alkngatharra tjatjikarta ntjarra urrkapuka. Atha paka tjatjikarta nhanha etnanha relha Tyre-arinya urlarra urrkapukalanga, relha Sidon-arinya ntjarranga urlarra turta, etna pmara imanka Altjirrurna toperramara. Etna kala ltarrpaka mantarraka ekarralhamara, ilpminya turta kapurtaka arrarnamara. \v 14 Altjirranha pitjimalanga relhanha tjiperrawutjika, nhanha rukaralkura nitjina relha Tyre-arinya ntjarraka, relha Sidon-arinya ntjarraka turta, nhanhala rrakangkarra nitjinangatjina. \p \v 15 “Relha Capernaum-arinya ntjarrai, rrangkarra etarlarama Altjirrala kula rrangkarranha alkirurna kngitjinala. Itjanga lhai! Rrangkarranha pula Altjirrala tatharrurnatitja naamalhelitjina. \p \v 16 “Arai, relha erala rrakangkarra kangkwerrama, era nuka kangkwerrama. Relha erala rrakangkarra antjakunya nama, era nuka antjakunya nama. Relha erala nuka antjakunya nama, erataka ekura antjakunya nama, erala yinganha yairnakala.” \s1 Urrpia 72 etna pitjalpuka \p \v 17 Urrpia 72 nhanga ntjarra arrkana inthorra pitjalpuka, lakinha angkamala, “Ingkartai, enka korna etna turta nurnaka kangkwerrakau, nurna etnanha rretnya ungkwanganhala unpumanga.” \p \v 18 Jesuala etnanha ilaka, “Atha Satan-anha araka alkiranga tnyimanga, kwatjala lharrkamanga ngerra. \v 19 Arai, atha rrangkarranha ekarltilaka, rrangkarra errintja ntjarranha, Satan-anha turta nakapakarlilitjika. Etna turta rrangkarranha yarna kapanha kornilitjina. \v 20 Arai, rrangkarra kunha kangkama, rrangkarra errintja ntjarranha pmakwinamanga. Atha pula rrangkarranha ilama, rrangkarra nhanhakanta kangkitjika, Altjirrala rretnya rrakangkarranha pepa ekuranhaka intalhelakalanga, alkirala.” \s1 Jesuala Kaarta ekuranha dangkilaka \r (Matthew 11:25-27; 13:16,17) \p \v 21 Jesuanha nhanga lakinha angkamalanga, Enka Alkngaltarala erinha arrkanilaka. Erantama Altjirranha ilaka, “Kaartai, untala Ingkarta nama alkirala alhala turta. Atha nganha dangkilama, unta yia nhanha ingkarraka relha kornakorna ntjarraka nentilakalanga, itja relha kaltja ntjarraka, inangkarla ntjarraka turta. Kaartai, untarrpa kunha lakinha ntelalhitjika antja naka. \p \v 22 “Arai, Kaartala yinganha ingkairnaka relha ingkarrakaka Ingkarta nitjika. Era turta yinganha ilaka erala eterramala ingkarrakaka. Relha nyinta itja 'Liraka kaltja, Kaarta eranta wara. Relha nyinta itja Kaartaka kaltja, 'Lira eranta wara. 'Lira era turta Kaarta erinha relha ekura imarnama, ekurala 'Lira era antja nama erinha imarnitjika.” \p \v 23 Kala etnarrpantama namalanga, Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka, “Relha etnala nhanha ingkarraka arama, nhanga rrangkarrala arama, etna arrkana nama. \v 24 Altjirraka urrpia imankinya ntjarra, king imankinya ntjarra turta, etna antja naka nhanha aritjika rrangkarrala lyarta aramanga, etna pula nhanha itja araka. Etna turta antja naka angkatja nukanha wutjika, angkatja nhanga rrangkarrala lyarta wuma, etna pula nhanha itja wuka.” \s1 Yia artwa Samaria-arinya montjamontjiperra \p \v 25 Arai, artwa Intarrangaltha nyintantama kamerramala Jesuanha arrkarnamala pmarraka, “Kaltjinthanhinthanhai, nthakinhama yinga ntelalhitjika yinga Altjirraka pmarala ngampakala etatha nitjinanga?” \p \v 26 Jesuala erinha pmarraka, “Iwunhama Altjirraka Angkatjala ilama? Nthakinha unta ekurala read-erraka?” \p \v 27 Era angkaka, “Unta Ingkarta Altjirra ungkwanganhaka kngarra inthorra kangkitjika. Unta erinhanta tnakitjika. Unta ekuranta kangkwerritjika. Unta ekura kuta eterritjika. Unta turta relha arrpunha ntjarraka kangkitjika, untala ungkwangararrpa kangkamanga ngerra.” \p \v 28 Jesuala erinha ilaka, “Unta kala yinganha arratja alpmelaka. Turnintja nhanha tharraka kangkwerrai, kurunga unta Altjirraka pmarala ngampakala etatha nitjina.” \p \v 29 Artwa Intarrangaltha era etarlaraka era kula turnintja nhanha tharraka kala arratja kangkwerramanga. Lakinhanga era Jesuanha wotha pmarraka, “Relha Lorinyaka turtama yinga kangkintja ntelalhitjika?” \p \v 30 Jesuala erinha yia nhanha alpmelaka. “Artwa nyinta Jerusalem-anga Jericho town-urna lhaka. Era tjaiyala lhapalhamanga, artwa nyilkngampa ntjarrala erinha errkuka. Mantarra ekuranhalka inamala, etna erinha tumala kala ilutjikanta impurlalhaka. \p \v 31 “Artwa priest nyintantama tjaiya lenhala pitjika. Era artwa erinha araka, maamakarta ilkaarta intamanga. Era pula parrpa anparerraka. \v 32 Artwa Levite-ntama pitjika. Era turta artwa erinha arakantema, maamakarta ilkaarta intamanga. Era turta pula parrpa anparerrakantema. \p \v 33 “Kurunga artwa Samaria-arinya nyintantama pitjika. Era artwa erinha araka, maamakarta ilkaarta intamanga. Era pula ekura konyerrakala. \v 34 Era artwa ekura maama ntirala, wine-ala turta parnaka, maama etnanha mantarrala turta yirnaka. Kurunga artwa Samaria-arinya era artwa maamakarta erinha donkey ekuranhaka tjurnaka. Era erinha relha epinya intanhintanhaka ilthurna turta kngaka. Era erinha ntarntaraka turta. \v 35 Kala ingutnhalantama, anpara lhitjinala, era ilthakurtwia erinha money nthaka. Era erinha ilaka, “Artwa maamakarta erinha ntarntarau! Era paka kuta ngerra ilkaarta intamanga, anma yinga pitjalpumalanga, atha nganha money wotha nthitjina.” \p \v 36 Jesualantama artwa Intarrangaltha erinha pmarraka, “Nthakinhantama unta etarlarama? Artwa tharraminyinta nhanha etnakanga, etnala artwa maamakarta erinha tjaiyaka arakala, ngunha paka ekura kangkintja ntelalhaka?” \p \v 37 Artwa Intarrangaltha era angkaka, “Lenha era kunha, erala ekura montjamontja ntelalhakala.” \p Jesualantama erinha ilaka, “Unta turtantama kangkintja ntelalhai, artwa Samaria-arinya erala kangkintja ntelalhakala ngerra.” \s1 Martha Mary tharra \p \v 38 Urntwarra lhamala, Jesuanha town kurrka nyinturnantama irrpunhaka. Arrkutja nyinta town ekurala naka, rretnya ekura Martha. Era Jesuanha iltha ekuranhurna ntangkaka, yatjarra narlalputjika. \v 39 Martha-aka tjia, rretnya ekura Mary, era ilthala nakantema. Relha ntjarra pitjika Jesuanha wutjika. Jesuala etnanha kaltjinthamalanga, Mary-anha Jesuanga etinya arrarnalhaka, erinha wurlanitjika. \v 40 Kanha Martha-anha parrpartilalhakala marnaka kngarra urrkapumala. Jesuanga itnatjalhamalantama, Martha-ala erinha ilaka, “Ingkartai, unta kunpalala ararlanama yinga nyintanta kngarra urrkapumanga? Unta Mary-anha ilai ilirna tangitjala marnaka urrkaputjika!” \p \v 41 Ingkartala pula erinha ilaka, “Martha, tjina nukai, untataka marniperra kngarra eterramala parrpartilalhamarrpa. \v 42 Nyintanta kunha tjiparra nama, yinganha wurlanitjika. Mary-ala yinganha wurlanama. Athantama erinha itja parritjina.” \c 11 \s1 Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha kaltjinthaka Altjirrurna ingkitjika \r (Matthew 6:9-13; 7:7-11) \p \v 1 Arrpunharanga Jesuanha Kaarta ekuranhurna ingkamalanga, kurtungurla ekuranha ntjarra ekuralela nakantema. Era kala ingkakalangantama, kurtungurla ekuranha arrpunhala erinha pmarraka, “Ingkartai, nurnanha kaltjinthai Altjirrurna ingkitjika, nhanga John-alala kurtungurla ekuranha ntjarra kaltjinthakala ngerra.” \p \v 2 Jesualantama etnanha ilaka, “Rrangkarra Altjirrurna ingkamalanga, rrangkarra lakinha angkitjika, \q1 ‘Kaartai, \q1 relha ingkarrakanha kaltjinthai rretnya \q1 ungkwanganha arratjanta ilitjika. \q1 Pitjai, relha ingkarrakaka ntelalhitjika unta Ingkartanamanga. \q1 \v 3 Marna nurnakanha nurnanha arltamarlta nthai. \q1 \v 4 Korna nurnakanha iwai, \q1 nurnala relha arrpunhaka korna iwumanga ngerra. \q1 Nurna arrkarnintjurnerramalanga, nurnanha tnyinai.’ \p \v 5 Jesualantama etnanha ilaka, “Thunga ungkwanga tjina intama. Untantama ekururna ingwa mpopala lhama, ekura enkama turta, ‘Tjinai, yinganha marna urrputja nthai. \v 6 Tjina nukanha arrpunha lyarta nhanha nukurna pitjika. Nuka turta marna itja intama erinha ilkutjika nthitjika.’ \v 7 Thunga turta tjina ungkwanganha, ungkwangurna lakinha angkitjina, ‘Yinganha porrkaporrkilitjalai. Arai, atha kala reoa nukanha twantaka, katjia nukanha ntjarra turta kala nukalela ntjamala ankwentama. Yinga yarna wotha kamerrama nganha marna nthitjika.’ \p \v 8 “Atha rrangkarranha iliai,” Jesuanha kuta angkaka, “tjina ungkwanganhala nganha itja marna nthitjina unta tjina ekuranha namanga. Era pula kamerramala nganha marna nthitjina, unta erinha kuta pmarralanamanga warta. \p \v 9 “Lakinhanga atha rrangkarranha ilama, Altjirrurna ingkai, kurunga era rrangkarranha kala wutjina. Altjirraka yonthai, kurunga rrangkarra erinha kala arltaritjina. Altjirraka reoa iltaratwai, kurunga era rrakangkarra kala altjurilitjina. \v 10 Arai, relha nyintaminyinta erala Altjirrurna ingkama, ekura Altjirranha kangkwerritjina. Relha nyintaminyinta erala Altjirraka yonthama, era erinha kala arltaritjina. Relha nyintaminyinta erala Altjirraka reoa iltaratuma, ekura Altjirrala kala altjurilitjina. \p \v 11 “Unta paka kaarta namanga, 'lira ungkwanga turta kara irrpanngaka enkamanga, unta erinha apma nthitjina? \v 12 Era paka kara kwartaka enkamanga, unta erinha tnatatha nthitjina? Itja kunha. \v 13 Relha korna rrangkarra, rrangkarra kaltja 'lira rrakangkarranha yultha marra nthitjika. Wothalkura Kaarta Alkirarinyala Enka Alkngaltara erinha rrakangkarrurna yairnitjina, rrangkarra ekururna ingkamanga.” \s1 Jesua, Beelzebul tharra \r (Matthew 12:22-30; Mark 3:20-27) \p \v 14 Jesuala enka korna artwa nyintanga unpurlenaka. Enka korna nhanha erataka artwa erinha angkatjakunyilakala. Jesuala warta enka korna erinha unpurlenaka, kanha artwa era angkakala. Nhanha aramala, relha worla etna tnolkaka. \v 15 Arrpunha ntjarrala pula ilaka, “Artwa nhanhalataka enka korna ntjarranha unpurlenama Beelzebul-ala erinha ekarltilamanga.” Beelzebul erataka errintja ntjarraka itornka naka. \p \v 16 Arrpunha ntjarra pula antja naka Jesuala etnaka tjatjikarta ntelitjika, etna kaltja nitjinanga Altjirrala erinha nthurrpa yairnakala. \v 17 Jesuanha kala kaltja naka etnala eterramalaka. Erantama etnanha ilaka, “Relha pmararinya ntjarra leltjakaleltjerramanga, pmara etnaka kala ipmintjerritjina. Ramarama turta. Etna leltjakaleltjerramanga, etna kala yirritjina. \v 18 Satan-ala paka enka korna ntjarranha unpurlenamanga, Satan-aka worla turta kala leltjakaleltjerrakala nama. Etna turtantama yirritjinantema. Nthakinhantama rrangkarra angkama atha kula errintja ntjarranha unpurlenamanga, Beelzebul-ala yinganha ekarltilakalanga? \v 19 Arai, rrangkarra angkama atha kula enka korna ntjarranha unpurlenama, Beelzebul-ala yinganha ekarltilakalanga. Ngunhalantama rrangkarranha ekarltilama enka korna etnanha unpurlenitjika? \v 20 Atha pula enka korna etnanha unpurlenamanga Altjirrala yinganha ekarltilakalanga, rrangkarra kaltja nitjika Altjirranha relha ingkarrakaka ntelalhamanga era Ingkartanamanga. \p \v 21 “Arai, artwa ekarltala paka yultha ekuranha ntarntaramanga, errauwiala, yultha etna marra kuta iltha ekuranhala intitjina. \v 22 Thunga pula artwa ekarltalkura pitjima. Era erinha pmakwinama turta. Kurunga artwa ekarltalkura era kala errauwia ekuranha rakama, errauwia nhanga ekurakartala era tnakalhakala, era turta yultha ekuranha errarnpalhelama. \p \v 23 “Relha erala itja tjina nuka nama, era kala leltja nuka nama. Relha erala itja nukalela porta urrkapuma, relhanha Altjirrurna rretjingitjika, era kala relha etnanha unpumala.” \s1 Artwa ekuriperra, erala enka korna unpukala \r (Matthew 12:43-45) \p \v 24 “Arai, enka korna paka relhanga rratamanga, era worritjala nthulapuma, pmaraka yonthamala. Pmaraka yarna yonthamala, enka korna era lakinha angkama, ‘Yinga alputjina, pmara yingala rratakala ekururna.’ \v 25 Pmara ekururna pitjalpumala era arama relha era pmara erinha ilkngikala, intortilakala turta. \v 26 Erantama lhamala enka kornalkura 7 inarlalhama. Etnantama porta pmara intortilakala ekururna irrpuma, kuterrama turta. Relha erantama imampurlalkura nama arrkurlangatjina.” \s1 Relha erala arrkana nama \p \v 27 Jesuanha nhanga angkamangantema, arrkutja nyinta, erala worla lenhala nakala, era ilkamala angkaka, “Altjirranha kunha mia ungkwanganhaka kangkintja kngarra ntelalhaka.” \p \v 28 Jesuanha pula angkaka, “Nthurrpa. Altjirranha pula relha lenha ntjarraka kngarralkura kangkintja ntelalhama, etnala Altjirraka Angkatja wumanga, ekura kangkwerramanga turta.” \s1 Relha ntjarra antja naka Jesuala etnaka tjatjikarta ntelitjika, etna kaltja nitjinanga Altjirrala erinha nthurrpa etnakurna yairnakala \r (Matthew 12:38-42; Mark 8:12) \p \v 29 Relha worla etna kngarrerramanga, Jesuala etnanha ilaka, “Relha lyartala namala ntjarrataka korna. Etna antja nama atha etnaka tjatjikarta alkirarinya ntelitjika. Atha pula etnanha itja kuta tjatjikarta ntelitjina, tjatjikarta nhanga Altjirralala Jonah-anha ntelakalanta wara. \v 30 Jonah-ala kunha relha Nineveh-arinya ntjarranha tjatjatuka. Lakinha ngerra Relhaka 'Lirala relha ntjarranha tjatjatumantema. \v 31 Altjirranha pitjimalanga relha ingkarrakanha tjiperrawutjika, relha Sheba-arinya ntjarraka queen-ala rrangkarranha ilparnitjina. Era kunha pmara ilanganga pitjikala King Solomon-anha wutjika, era inangkarla inthorra angkamanga. Lyarta pula artwa nyintala rrangkarranha kaltjinthama, erala Solomon-anga inangkarlalkura nama. \v 32 Relha Nineveh-arinya ntjarrala turta rrangkarranha ilparnitjina. Etna kunha toperraka Jonah-ala etnanha tjatjatumalanga. Lyarta pula artwa nyinta nhanhala nama erala rrangkarranha angkatja ekarltalkurala tjatjatuma.” \s1 Parrtjiperra \r (Matthew 5:15; 6:22,23) \p \v 33 “Relhala irna alknganthakanha etamanga, era erinha itja korltama. Era pula alkngantha erinha table-akatitja arrarnama, relha nhanga ilthaka irrpentjimalanga etna parrtja erinha aritjinanga. \v 34 Unta paka kangkamanga relha arratja ntelalhamanga, kurunga unta turta arratja eterritjina. Unta pula kangkamanga relha korna ntelalhamanga, kurunga unta turta kornaka lherritjina. Kurunga unta turtantama korna kuta ntelalhitjina. \v 35 Untantama aralhai, unta thakerrakitja relhanha aritjika era korna ntelalhamanga. \v 36 Unta pula thakerramanga relhanha aritjika era arratja ntelalhamanga, kurunga unta turta arratja eterritjina, arratja ntelalhitjina.” \s1 Jesuala artwa Pharisee ntjarranha, artwa Intarrangaltha ntjarranha turta tjatjatuka \r (Matthew 23:1-36; Mark 12:38-40; Luke 20:45-47) \p \v 37 Jesuanha angkamalangantema, artwa Pharisee-ala erinha iltha ekuranhurna ntangkaka, marnaka. Ilthaka irrpunhamala, Jesuanha kala marnaka arrarnalhakanta. \v 38 Nhanha aramala artwa Pharisee era tnolkaka, Jesuanha itja iltja ilkngilhakalangarrka, marna ilkutjinala. \v 39 Ingkartalantama erinha ilaka, “Artwa Pharisee rrangkarrataka mpurrka rrakangkarranhanta ilkngima, nhanga relhalala tjampita, plate ekuranha turta ilkngima. Kanha eterrintja rrakangkarranha korna kutala nama. Rrangkarra yulthalka nyilkngala initjika kuta lherrama. \v 40 Rirta ntjarrai. Altjirrala kunha relhaka eterrintja turta arrpmarnaka, itja mpurrkanta. \v 41 Rrangkarra relha ilkngara ntjarraka kangkintja ntelalhai, kurunga rrangkarra kala Altjirranga urlarra arratja ntelalhitjina. \p \v 42 “Artwa Pharisee ntjarrai, rrangkarrataka imampurla kngarra nitjina. Rrangkarra kunha ngkulpalka, paraltjalka Altjirranha tjauwerrilya nthama. Kanha relhaka arratja ntelalhitjika, Altjirraka kangkitjika turta, itjala. Arai, rrakangkarrathaka nama relhaka arratja ntelalhitjika, Altjirraka kangkitjika, tjauwerrilya turta kuta arratjantema nthitjika. \p \v 43 “Artwa Pharisee ntjarrai, rrangkarrataka imampurla kngarra nitjina. Rrangkarra synagogue-urna lhamanga, rrangkarra antja nama arrkurla inthorrala arrarnalhitjika. Rrangkarra paka shopping-aka lhamanga, rrangkarra antja nama relha ntjarrala rrangkarranha ‘Rabbi’ anparnitjika. \v 44 Arai, rrangkarrataka imampurla kngarra nitjina. Rrangkarra kunha wolknga ntjarra ngerra nama, wolknga nhanga relhala lauwukala ngerrakwia. Relha arrpunha ntjarrantama wolknga etnakanga kartnala ingka lhama, kotna warta.” \p \v 45 Artwa Intarrangaltha nyintalantama Jesuanha ilaka, “Kaltjinthanhinthanhai, lakinha angkamalataka unta nurnanha arrampowuma.” \p \v 46 Jesuala pula erinha ilaka, “Artwa Intarrangaltha ntjarrai, rrangkarra turta imampurla kngarra nitjina. Rrangkarra kunha relha ntjarranha rrothama inthorra. Rrangkarra turta etnaka itja kurrka rukarilama paka. \v 47 Rrakangkarra nthurrpa imampurla nitjina. Errilkngipata rrakangkarranhala Altjirraka urrpia ntjarranha errilknga tuka. Rrangkarrantama urrpia etnaka ilpangkintjaka parta ingkairnama, wolknga etnakanhaka. \v 48 Ilpangkintjaka parta etnanha ingkairnamala, rrangkarra ntelama rrangkarra turta kangkamanga errilkngipata rrakangkarranhala urrpia etnanha imanka errilknga tukala. \p \v 49 “Altjirra kaltja era angkama, ‘Atha urrpia pa apostle arrpunha ntjarra etnakurna yairnitjina. Urrpia nhanha etnakanga, rrangkarra arrpunha ntjarranha errilknga tutjina, arrpunha ntjarranha kornilitjika lurnitjina.’ \v 50 Lakinhanga, relha lyarta namala ntjarrai, rrangkarrantama ilkarrtjerritjina urrpia ingkarrakaka, etnanhala errilkngipata ntjarrala errilknga tukala. Altjirrala rrangkarranhantama rrarrathala tutjina ingkarraka etnakakwia. \v 51 Urrpia ingkarraka etnaka purrama, etnala Abel-angatjina Zechariah-aka arltalpula ilukala. Zechariah erinha kunha etna altar-anga, temple-anga mpopaka errilknga tukala. Athantama rrangkarranha nhanha arratja ilama, Altjirrala rrangkarranhantama rrarrathala tutjina ingkarraka etnakakwia. \p \v 52 “Artwa Intarrangaltha ntjarrai, rrangkarra imampurla kngarra nitjina. Rrangkarra kala Altjirraka Angkatja wuma, rrangkarra pula Altjirraka Angkatja paala nentilama. Lakinhanga rrangkarrarrpa itja lhangkarama Altjirranha kala pitjikala relha ingkarrakaka Ingkarta nitjika. Rrangkarra turta relha ntjarranha parrpartilama. Etna turtantama nhanha itja lhangkarama.” \p \v 53 Artwa Intarrangaltha ntjarra, artwa Pharisee ntjarra turtantama Jesuaka yirrknga inthorrerraka. Etnantama Jesuanha kngarra inthorra pmarraka. \v 54 Kurunga etna erinha montjala wurlanaka, era paka paala angkitjinanga. \c 12 \s1 Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha lhalaraka: Itja artwa Pharisee ntjarra ngerra ntelalhitjika \p \v 1 Relha ntjarra inthorrantama Jesuurna worlerrentjalpuka. Etna turtantama ingka rrotherraka, Jesuurna etinyerritjikerramala. Jesualantama kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka, worla kngarra etna erinha wurlanamalanga, “Rrangkarrataka artwa Pharisee ntjarranga aralhitjika. Etnataka paala kaltjinthama. \v 2 Arai, yia nhanga relhalala korltakala, nhanha anma kathilitjina. Yia nhanga relhalala lauwukala, nhanha kala relha ingkarrakanha alpmelitjina. \v 3 Yia nhanga rrangkarrala ingwala ilarrakala, nhanha arrpunha ntjarrala arltalala wutjina. Angkatja nhanga rrangkarrala nyilknganyilkngala angkarrakala, nhanha arrpunha ntjarranha katha inthorra wutjina.” \s1 Kala Altjirranganta trerrai \r (Matthew 10:28-31) \p \v 4 “Tjina nukanha ntjarrai, atha rrangkarranha ilama rrangkarra itja relhanga trerritjika. Relhala kunha mpurrkanta irrpalthala errilknga tuma. \v 5 Rrangkarra Altjirrangatitja trerritjika. Era kunha relhanha tatharrurna turta irrpalthala iwuma, itja errilknganta tuma. Nthurrpa, rrangkarrataka Altjirranga trerritjika. \p \v 6 “Relhala kunha nyenka 5 yirrinthama money kurrka tharraka. Altjirranha pula itja nyenka nyintaka kngwerrama. \v 7 Kapurta ponga nthakintja paka rrakangkarra nama? Altjirranha kala kaltja. Lakinhanga rrangkarra itja trerritjika. Altjirranga urlarra rrangkarra tjiparralkura nama nyenka ntjarrangatjina.” \s1 Rrangkarra kunpala relha arrpunha ntjarranha Jesuiperra ilitjika \r (Matthew 10:32,33; 12:32; 10:19,20) \p \v 8 “Atha rrangkarranha ilama, relha erala relha ntjarranga urlarra angkama era tjina nukanha namanga, Relhaka 'Lirala Altjirraka angel ntjarranha alkngatharra ilitjina, era tjina ekuranha namanga. \v 9 Relha era pula, erala relha ntjarranga urlarra angkama era nuka antjakunya, Relhaka 'Lirala Altjirraka angel ntjarranha ilitjina era ekura antjakunya namanga. \p \v 10 “Relha erala Relhaka 'Liriperra korna angkama, Altjirrala kala korna ekuranha iwutjina, era Altjirrurna toperramanga. Relhala pula Enka Alkngaltaranha arrampowumanga, Altjirrala korna ekuranha itja kutala iwutjina. \p \v 11 “Thunga etna rrangkarranha synagogue-urna kngitjina, tjitjarturna paka, itornkurna paka, rrangkarranha ilparnitjika. Rrangkarra itja thakerramala eterritjika, ‘Nthakinhama, iwunha turtama nurna angkitjina?’ \v 12 Arai, etna rrangkarranha ilparnamalangantema, Enka Alkngaltarala kala rrangkarranha ilitjina angkatja nhanga rrangkarrala etnanha ilitjika.” \s1 Yia artwa netanetiperra, erala Altjirranha itja etarlaraka \p \v 13 Relha worla kngarra naka. Artwa arrpunhantama Jesuurna angkaka, “Kaltjinthanhinthanhai, kalya nukanhalataka kaarta ilirnakanhaka yultha ingkarraka tnyinama. Erinha ilai era yinganha karta arrpunha nthitjika.” \p \v 14 Jesuala pula erinha ilaka, “Artwai, etna yinganha itjama ingkairnaka yultha errarnpalhelitjika.” \p \v 15 Jesualantama relha ntjarranha ilaka, “Rrangkarrataka aralhitjika, ntarntaralhitjika turta rrangkarra yulthaka lherrakitja. Relha itjama ngampakala etatha nitjina, ekura yultha kngarra intamanga.” \p \v 16 Jesualantama etnaka yia nhanha alpmelaka. “Artwa netaneta naka. Tnukulpa ekuranhala marna kngarra inthorra mangkaka. \v 17 Artwa erantama eterraka, ‘Nuka kunha marna kngarra inthorra. Kanha marnakanha iltha nukanha urrputja inthorrarrpala.’ \p \v 18 “Kuta eterramala, era kala lakinhantama angkaka, ‘Atha marnakanha iltha nukanha taakitjina, marnakanha iltha kngarritjalkura ntjarra turtantama ititjina. Athantama marna pa yultha nukanha ingkarraka iltha kngarritja etnaka arrarnitjina. \v 19 Kurunga yinga ilalhitjina, “Artwai, ungkwanga kunha marnalka kngarra inthorra intama. Kala iltjerrai, ilkwai, ntjwai, arrkana turta nai.’” \p \v 20 “Altjirrala pula erinha ilaka, ‘Artwai untataka rirta. Arai, ingwa lyartantema unta ilutjina. Nthakinhantama marnalka, yulthalka ungkwanganhala nganha tangkalhelitjina?’ \p \v 21 “Lakinha kunha relha nyintaminyinta nitjina, erala yulthanta kngarra patilamanga, era pula Altjirranha itja etarlarama.” \s1 Itja yulthiperralka kngarra etarlaritjika \r (Matthew 6:25-34) \p \v 22 Jesualantama kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka, “Lakinhanga atha rrangkarranha ilama, rrangkarra itja kngarra inthorra etarlaritjika, Iwunhama nurna ilkutjina? Iwunhakama nurna ekarralhitjina? \v 23 Arai, Altjirrala nurnanha arrpmarnaka itja marnakanta thakerritjika, mantarrakanta turta. \v 24 Ngapa ntjarranha rrangkarra etarlarama? Etna itjama annga ingkairnama. Etna turta itja marna annga kotjima. Etna itja marna ilthaka patilama. Kanha Altjirrala etnanha kalantemala ntuthilama. Rrangkarra kunha thepa etnakanga tjiparralkura nama. \v 25 Rrakangkarranga nyinta paka kutalkura etatha nitjina, kngarra etarlaramala? Itja kunha. \v 26 Rrangkarrataka yarna kurrka wara wotha etatha nama, thakerramala. Iwunhangantama rrangkarra marnakalka, mantarrakalka kngarra thakerrama? \p \v 27 “Antatha etnanha kathala mangkamanga arai. Etna itja urrkapuma, mantarra paka etnakiltja thanthama. Atha pula rrangkarranha nthurrpa ilama, King Solomon erala mantarra ntjatjintja inthorraka ekarralhakala, era antatha nhanha ntjarranga urlarra alkumpa wara naka. \v 28 Altjirrala antatha etnanha lantjalantja inthorra arrpmarnaka. Antatha etna pula kurrka wara namala, kala ntjirrkerramantama. Kurunga relhala etnanha uraka iwuma. Rrangkarrataka Altjirranha kurrka wararrpa tnakama. Altjirranga urlarra rrangkarra tjiparralkura nama antathangatjina. Era kala rrangkarranha mantarra marra nthitjina, ekarralhitjika. \p \v 29 “Rrangkarrantama itja kngarra etarlaritjika, Iwunhama nurna ilkutjina? Iwunhama nurna ntjutjina? Rrangkarra turta itja marnakalka thakerritjika. \v 30 Arai, relha ingkarrakalataka marnakalka kuta yonthama. Kaarta rrakangkarra pula kala kaltja rrangkarra yarna marnakunya, kwatjakunya, mantarrakunya paka nama. \v 31 Rrangkarra pula Altjirrurna ingkitjika era relha ingkarrakaka ntelalhitjika era Ingkartanamanga. Erantama marnalka, mantarralka rrangkarranha nthitjinantema.” \s1 Yultha patilintjiperra \r (Matthew 6:19-21) \p \v 32 “Tjina nukanha ntjarrai, rrangkarra kunha urrputja wara nama. Rrangkarra pula itja trerritjika, Kaarta rrakangkarranha antja namanga warta rrangkarranha pmara ngampakala ekuranhurna rretjingitjika. \v 33 Yultha rrakangkarranha yirrintharrirrai, kurunga money erinha relha ilkngara ntjarranha ntharrirrai. Thauwa arrpunha ngerra rrakangkarra mpaararrirrai, nhanhatitja, alkiralatitja rrakangkarra yultha patilarrirrai. Alkirala kunha nyilkngampa itja nama yultha nyilkngala initjika. Intarrka turta itja nama yultha kornilitjika. \v 34 Arai, pmara nthanhala yultha rrakangkarra intamanga, pmara lenhaka kunha rrangkarra kngarralkura kangkitjina.” \s1 Yia urrkapunhapunha ilporathiperra, korniperra turta \r (Matthew 24:45-51) \p \v 35-36 “Urrkapunhapunha ilporatha ntjarra kunha kaarra kuta kaaralhama, alknganthakarta, itornka etnakanha mpanyaka arrkananga pitjalputjika. Itornka etnakanhalantama reoa iltaratumanga, etna ekura kala reoa altjurilamanta. Rrangkarrataka etna ngerra nitjika. \v 37 Urrkapunhapunha lenha ntjarra kunha arrkana nitjina, itornka etnakanha pitjalpumala, etnanha kaarra kuta aritjalhamanga. Atha rrangkarranha nhanha nthurrpa inthorra ilama. Itornka era etnanha turnitjina, arrarnalhitjika. Kurunga erarrpa marnaka urrkaputjina, etnanha marna ilkutjika nthitjina turta. \v 38 Nthurrpa urrkapunhapunha lenha ntjarra arrkana nitjina, itornka etnakanhala etnanha kaarra kuta aritjalhamanga, era ingwa mpopalalka pitjalpumanga, kala arlterritjikerramanga paka. \v 39 Etarlarai, ilthakurtwia era paka kaltja nakalanga ilangara inthorra nyilkngampa era pitjitjinala, era kala ekura kaaralhamara, erinha parritjika. \v 40 Rrangkarrantama kaarra nitjika, rrangkarra itja kaltjanga warta ilangara inthorra Relhaka 'Lira era pitjalputjinala.” \p \v 41 Peter-alantama Jesuanha pmarraka, “Unta yia nhanha nurnanhanta alpmelama? Relha ingkarrakanha paka?” \p \v 42 Ingkartala erinha ilaka, “Ngunhama urrkapunhapunha ilporatha pa inangkarla era, erinhala itornka ekuranhala ingkairnitjinala urrkapunhapunha arrpunha ntjarranha marna etnakanha arratja kuta nthetnitjika? \v 43 Pitjalpumala itornka era paka aramanga urrkapunhapunha era arratja urrkapumanga, era ekura kangkitjina. \v 44 Itornka ekuranhalantama erinha ingkairnitjina yultha ingkarraka ekuranha ntarntaritjika. \p \v 45 “Thunga pula urrkapunhapunha era eterrama, ‘Itornka nukanhataka kuta inthorra yirrama.’ Erantama urrkapunhapunha arrpunha ntjarranha, artwa pa arrkutja, tuma. Erarrpa turta kngarra ilkuma pa ntjuma. Era drunk-errama turta. \v 46 Kurunga arlta arrpunhala itornka ekuranha kala pitjalpitjinantama, urrkapunhapunha era eterramanga era kutantema yirritjinala. Itornka ekuranhala erinha kala tutjina, erinha iwutjina turta relha arrpunha ntjarralela nitjika, etnala Altjirranha itja tnakama. \p \v 47 “Thunga itornkala urrkapunhapunha ekuranha urrkaputjika turnama. Urrkapunhapunha erantama itja kangkwerrama. Itornka ekuranhala erinha kngarra tutjina. \v 48 Kanha urrkapunhapunha era, erala itja kaltja naka era urrkaputjika, era turtantama itja urrkapuka, erinha itornka ekuranhala kurrka warala tutjina. Thunga artwa netanetala artwa arrpunhanha money-alka waraka nthama. Anma era kala antja nitjina artwa arrpunha era erinha money-alka kngarralkura nthitjalputjika.” \s1 Jesuanha pitjika relhanha tjalpalhelitjika \r (Matthew 10:34-36) \p \v 49 “Yinga pitjika alha nhanha urala etitjika ngerra. Ura erantama kala mpeikanhanta. \v 50 Arrkurla pula nukathaka nama kngarra nyingalauwutjika. Yingantama nhanha rwampia wulhama nyingalauwutjika kaaralhamala. \v 51 Thunga rrangkarra etarlarama yinga kula alha nhanhurna pitjikala relha ingkarrakanha rilherilitjika? Itja inthorra! Yinga pitjika relhanha tjalpalhelitjikatitja. \v 52 Thunga relha 5 iltha nyintala nama. Lyartanga tharraminyinta, tharra arrpunhaka leltja nitjina. Tharra eratharra turta tharraminyinta arrpunhaka leltja nitjina. \v 53 Kaarta 'lira ekuranhaka leltja nitjina, 'lira era turta kaarta ekuranhaka. Mia era kwarra ekuranhaka leltja nitjina, kwarra era turta mia ekuranhaka. Mara era nharra ekuranhaka leltja nitjina, nharra era turta mara ekuranhaka.” \s1 Antaliperra arratja etarlaritjika \r (Matthew 16:2,3; 5:25,26) \p \v 54 Jesuala relha worla kngarra etnanha turtantama ilaka, “Rrangkarra paka matara aramanga altorlala kamerramanga, rrangkarra angkama, ‘Kwatja ngkarla pitjimau!’ Kala lakinherrama turta. \v 55 Wurinyala paka ntakarranga warnamanga, rrangkarra angkama, ‘Wumpierritjinau!’ Kala lakinherrama turta. \v 56 Relha marntilparla ntjarrai. Mataralka aramala rrangkarra kala lhangkarama kwatjala paka nhitjinala. Arai, atha kala tjatjikarta rrakangkarra urrkapuka. Rrangkarra pula etnanha itjala lhangkaraka. \p \v 57 “Rrangkarra rirta ntjarrama? Rrangkarra itjala kaltja arratja ntelalhitjika? \v 58 Arai, thunga arrpunhala nganha court-urna kngama. Unta ekuralela rilhererrai mpala tharrantema court-urna lhamanga. Itjanga era nganha tjiperrawunhawunhanga urlarra ilparnitjina. Tjiperrawunhawunhalantama errkuntjanha turnitjina nganha jail-aka kurnitjika. \v 59 Arai, atha nganha ilama unta itja tanhanga rratitjina unta fine ingkarraka inthorra ungkwanganha pay-emilakalalpula.” \c 13 \s1 Relha imampurlerrakala ntjarra, etna itja relha arrpunha ntjarranga kornalkura nama \p \v 1 Artwa urrputjantama Jesuurna pitjika. Etna erinha ilaka Pilate-aka tjapartiala artwa Galilee-arinya urrputja arrpunha errilknga tukala, etna Altjirranha tjauwerrilya nthamalanga. \v 2 Jesualantama etnanha ilaka, “Thunga rrangkarra etarlarama artwa Galilee-arinya nhanha ntjarra kula kornalkura nakala, relha Galilee-arinya arrpunha ntjarrangatjina, tjapartiala etnanha errilknga tukalanga. \v 3 Itja inthorra! Rrangkarra pula nhanhaka kaltja nitjika. Rrangkarra paka itja Altjirrurna toperramanga, rrangkarra turta ilutjinantema. \v 4 Rrangkarra ilpangkamama relha 18 nhangaka, etnala Siloam-ala ilukala, irna kwatjakanha etnakarlaka tnyimalanga? Thunga rrangkarra etarlarama etna kula kornalkura nakala relha Jerusalem-arinya arrpunha ntjarrangatjina. \v 5 Itja inthorra! Rrangkarra pula nhanhaka kaltja nitjika. Rrangkarra itja Altjirrurna toperramanga, rrangkarra turta ilutjinantema.” \p \v 6 Jesuala etnanha yia nhanhantama alpmelaka. “Artwa nyintaka irna tjurrka mangkaka, grapes tnukulpa ekuranhala. Artwa erantama pitjika marna tjurrka kotjitjika. Irna era pula marnakunya naka. \v 7 Artwa erantama urrkapunhapunha ekuranha ilaka, ‘Arai, yinga kala 3 years-ntama marnaka pitjikala. Atha turta marnaka yarna kuta yonthaka. Kala irna tjurrka erinha inturnai, era palkala wara mangkamanga.’ \v 8 Urrkapunhapunha era pula angkaka, ‘Itornkai, irna erinha kala year nyinta wothakarrka impai. Atha arna urlpelamala kaarntakaarnta tnyatjinanga, erinha kwatja kngarralkura turta nthitjinanga. \v 9 Era paka tjurrka lhalhelamangantama, kala marra. Itjanga paka, atha erinha kala inturnitjikantama, untala yinganha turnakala ngerra.’” \s1 Jesuala arrkutja topa kornanha Sabbath arltala marrilaka \p \v 10 Sabbath arlta arrpunhala Jesuala relha ntjarranha kaltjinthaka, synagogue-ala. \v 11 Synagogue ekurala arrkutja arrpunha naka, erala 18 years topa kornakarta nakala. Era yarna arratja itnaka. \v 12 Arrkutja erinha aramala, Jesuala erinha ntangkaka, erinha ilaka turta, “Arrkutjai, topa ungkwangataka kala marrerraka.” \v 13 Jesualantama iltja ekuranha ekurakarlaka arrarnaka. Arrkutja era kala arratjantama itnaka. Era Altjirranha tnantjaka turta. \p \v 14 Synagogue-aka itornka era pula yirrkngerraka Jesuala arrkutja erinha Sabbath arltala marrilakalanga. Erantama relha ntjarranha ilaka, “Arlta 6 kala nama relha urrkaputjika. Rrangkarra paka antja namanga Jesuala rrangkarranha marrilitjika, kala arlta 6 nhanha etnakanga pitjai, itja Sabbath arltala.” \p \v 15 Ingkartala pula erinha ilaka, “Pmathai. Ungkwanga bullock paka namanga, donkey paka, unta kunha erinha Sabbath-ala turta ilumala kwatjurna rretjingama. \v 16 Arrkutja nhanha kunha Abraham-aka ramaramantema nama. Erinha Satan-ala 18 years-aka yirnakala. Nhanha kala arratja nama erinha Sabbath arltala turta kala marrilitjika.” \v 17 Angkatja nhanha wumala, relha Jesuaka antjakunya ntjarra errakarrerraka. Kanha relha arrpunha ntjarra arrkanala naka, Jesuanha makalaria inthorra ntelalhakalanga. \s1 Yia tjurrka anngiperra, marna ltorlpilanhiperra turta \r (Matthew 13:31-33; Mark 4:30-32) \p \v 18 Jesuala etnanha pmarraka, “Nthakinhama relhala lhangkaramara Altjirranha kala relha ingkarrakaka Ingkarta nama? Nthakinha turtama atha nhanha rrakangkarra nentilamara? \v 19 Nhanha kala lakinha ngerra nama. Artwala tjurrka annga tnukulpa ekuranhaka ingkairnama. Annga era mangkamala irna tjurrka kngarritja inthorrerrama. Thepa etna turtantama pitjima, antjwa etnakanha turta etintjala mpaarama.” \p \v 20 Jesuala etnanha wotha pmarraka, “Nthakinhama relhala lhangkaramara Altjirranha kala relha ingkarrakaka Ingkartanamanga? Nthakinha turtama atha nhanha rrakangkarra nentilamara? \v 21 Nhanha kala lakinha ngerra nama. Arrkutjala marna ltorlpilanha kurrka wara marna kngarra inthorraka lhangama. Marna ltorlpilanha kurrka erantama marna urrknga kngarra erinha ltorlpilama, ntjapara kuta.” \s1 Reoa urlpma era \r (Matthew 7:13,14,21-23) \p \v 22 Jesuanha Jerusalem-urna lhapalhamalanga, era relha ntjarranha town kurrka ntjarrala, town kngarra ntjarrala turta kaltjinthaka. \v 23 Relha nyintalantama erinha pmarraka, “Ingkartai, Altjirrala relha urrputja warama tangkalhelitjina?” \p Jesuala etnanha ilaka, \v 24 “Rrangkarrataka thakerritjika reoa urlpma ekuranga irrputjika. Relha ntjarra thakerritjina reoa urlpma ekuranga irrputjika, etna pula yarna irrputjina. \v 25 Anma ilthakurtwia era kamerramala reoa erinha kala twantitjinantama. Rrangkarrantama kathalantema itnamanga, rrangkarra kathala kuta itnatjina. Rrangkarrantama reoa iltaratumala angkitjina, ‘Ingkartai, nurnaka altjurilai.’ \p “Era pula rrangkarranha ilitjina, ‘Yinga itjama rrakangkarra kaltja.’ \p \v 26 “Kurunga rrangkarra angkitjina, ‘Nurna kunha ungkwangalela marnalka ilkuka, kwatjalka ntjuka. Unta turta nurnanha pmara nurnakanhala kaltjinthaka.’ \p \v 27 “Era pula rrangkarranha ilitjina, ‘Yinga itja inthorrama rrakangkarra kaltja. Kala nukanga lhai! Rrangkarrataka relha kornanta ntjarra.’ \p \v 28 “Altjirrala rrangkarranha kala kathurnantama yairnitjina. Rrangkarrantama Abraham-anha, Isaac-anha, Jacob-anha, Altjirraka urrpia ntjarranha turta aritjina Altjirraka pmara kutathala namanga. Kurunga rrangkarra itnitjina, mpangkitjina turta. \v 29 Relha kala ekngarranga, altorlanga, yirraranga, ntakarranga turta pitjitjina Altjirraka pmara kutathala tjinkarra ilkutjika. \p \v 30 “Arai, relha ntjarra arrpunha etnala lyarta ingkarnerrama, etna anma arrkurlerritjina. Kanha relha ntjarra arrpunha etnala lyarta arrkurlerrama, etna anma ingkarnerritjinala.” \s1 Jesuanha, king Herod-anha turta \p \v 31 Artwa Pharisee urrputjantama Jesuurna pitjika. Etna erinha ilaka, “Kala pmara arrpunhurnanta lhai. Herod-anhataka antja nama nganha errilknga tutjika.” \p \v 32 Jesuala pula etnanha ilaka, “Rrangkarra artwa kngulya itnura ngerra nhanganha ilai, ‘Lyarta, inguntha turta, atha enka korna ntjarranha unpuma, relha ntjarranha marrilama turta. Kurunga arlta arrpunhala atha kala urrkapuntja nukanha mangkilitjinantama.’ \v 33 Lyartaka, ingunthaka, arlta arrpunhaka turta pula nukathaka nama latha lhitjikala. Etarlarai, Jerusalem-alanta kunha etna Altjirraka urrpia ntjarranha kutatha errilknga tuma.” \s1 Jesuanha Jerusalem-aka ltarrperraka \r (Matthew 23:37-39) \p \v 34 “Relha Jerusalem-arinya ntjarrai, relha Jerusalem-arinya ntjarrai. Rrangkarra kunha Altjirraka urrpia ntjarranha errilknga tukala. Rrangkarra turta partala wakala arrpunha ntjarranha Altjirralala rrakangkarrurna yairnakala. Ntjarraranga yinga antja naka rrangkarranha worlilitjika, tjukatjuka marlalala kurrka ekuranha worlilamanga ngerra. Rrangkarra pula antjakunyala naka. \v 35 Lyarta Altjirrala temple ekuranha impurlalhitjinantama. Yinganha turta rrangkarra itja wotha aritjina, anmanta rrangkarra angkamalanga, \q1 ‘Nurna erinha tnantjama, erala Ingkartaka rretnyala pitjimanga.’” \c 14 \s1 Jesuala artwa menta nyintanha Sabbath arltala marrilaka \p \v 1 Sabbath arlta arrpunhala Jesuanha artwa Pharisee itornkaka ilthurna lhaka, marnaka. Relha ntjarralantama erinha montjala ararlanaka. \v 2 Artwa menta inthorrataka Jesuanga urlarra itnaka. \v 3 Jesualantama artwa Intarrangaltha ntjarranha, artwa Pharisee ntjarranha turta pmarraka, “Nhanha arratjama nama Sabbath arltala relha mentanha marrilitjika? Itjakwia?” \v 4 Etna pula pmarna kuta naka. \p Jesualantama artwa menta erinha anpumala marrilaka, yairnarlenaka turta. \v 5 Kurunga era etnanha pmarraka, “Thunga worra ungkwanga paka, bullock ungkwanga paka ipartaka tnyima, Sabbath arltala. Unta kunha erinha Sabbath arltalantema parrpa urlpuntjima.” \v 6 Etnantama yarna angkitjikerraka. \s1 Relha kornakorna ngerra ntelalhai, unta relha arrpunhaka ilthurna lhamanga, marnaka \p \v 7 Jesuala araka relha marnaka ntangkakala ntjarra katha marralkuraka arrarnalhamanga. Erantama etnanha yia nhanha alpmelaka. \v 8 “Arai, thunga artwala nganha mpanyaka tjinkarraka ntangkama. Unta itja katha marralkuraka arrarnalhitjika. Itornka kngarra turta paka pitjakitja. \v 9 Kurunga artwa erala nganha tjinkarraka ntangkakala, era ungkwangurna pitjimala, nganha ilakitja, ‘Katha nhanhanga lhai, itornka nhanha arrarnalhitjinanga.’ Kurunga unta errakarrerramala katha kornakornakantama arrarnalhakitja. \p \v 10 “Lakinhatitja. Unta tjinkarraka pitjimalanga, katha kornakornaka arrarnalhai. Kurunga artwa erala nganha ntangkakala, era nganha ilitjinanga, ‘Tjinai, katha marralkurala nitjika pitjai.’ Arrpunha ntjarrala nhanha aramala, etna nganha kala tnantjitjina. \v 11 Arai, relha erala Altjirranga urlarra tnakalhama, erinha Altjirrala ipmintja iwutjina. Kanha relha erala Altjirranga urlarra porapora ntelalhama, erinha Altjirrala tnyinitjina kuta.” \p \v 12 Jesuanhantama artwa Pharisee ekururna angkaka, erala erinha nhanga marnaka ntangkakala, “Arai, unta paka tjinkarra urrkapumanga, unta itja tjina ungkwanganha ntjarranha, tjia ungkwanganha ntjarranha, tjina netaneta ungkwanganha ntjarranha turta marnaka ntangkitjika. Unta etnanha ntangkamanga, etna nganha kapanha marnaka ntangkitjinantema. \v 13 Unta pula tjinkarra urrkapumanga, relha ilkngara ntjarranha, iltja korna ntjarranha, inurra ntjarranha, panga ntjarranha turta ntangkai. \v 14 Etnaka itja intama nganha kapanha marnaka ntangkitjika. Altjirrala pula nganha kwartiwutjina era anma relha arratja ntjarranha kamalhelamanga.” \s1 Yia tjinkarra kngarra ekuriperra \r (Matthew 22:1-10) \p \v 15 Jesuanha kala tjukunyerrakalangantama, artwa arrpunhantama angkaka. Artwa erataka marnakantema pitjikala. Era lakinha angkaka, “Nthurrpa relha era arrkana nama, erala anma Altjirraka pmara kutathala marna ilkutjina.” \p \v 16 Jesuala erinha ilaka, “Artwa nyintala tjinkarra kngarra urrkapuka, era turta relha arrpunha ntjarranha mparrama kuta ilaka era etnanha tjinkarraka ntangkitjinala. \v 17 Marnalka, karalka ingkarraka kala etakalangantama, era urrkapunhapunha ekuranha yairnaka relha nhanha etnanha ilitjika, ‘Pitjai, marnalka ingkarraka kala nama.’ \p \v 18 “Relha etna pula itja antja naka pitjitjika. Nyinta angkaka, ‘Arai, athataka tnukulpa buy-emilaka. Yinga nhanha lhama tnukulpa erinha aritjika. Yinganha anmakarrka impai.’ \p \v 19 “Arrpunha angkaka, ‘Atha kunha bullock errkurrintja 5 buy-emilaka. Yingantama nhanha lhama etnanha arrkarnitjika. Yinganha anmakarrka impai.’ \p \v 20 “Kanha arrpunha lakinhala angkaka, ‘Atha kunha lyarta noa eknguka. Yingantama yarna lhama.’ \p \v 21 “Urrkapunhapunha era nhanha itornka ekuranhaka ilitjalpuka. Aalerramala, itornka era urrkapunhapunha ekuranha ilaka, ‘Parrpa tjaiya kngarra ntjarrurna, tjaiya kurrka ntjarrurna turta lhai, town kngarritja nhanhala. Untantama relha ilkngara ntjarranha, iltja korna ntjarranha, panga ntjarranha, inurra ntjarranha turta nhanhurna kngitjai.’ \p \v 22 “Urrkapunhapunha era lhaka. Pitjalpumala era itornka ekuranha ilaka, ‘Atha kala relha nhanha etnanha kngitjika, untala yinganha turnakala ngerra. Katha pula iltha ungkwanganhala namantema.’ \p \v 23 “Itornka ekuranhalantama erinha ilaka, ‘Town-anga rratamala, kathurna lhai. Relha ntjarraka yonthai, etnanha turta kala iltha nukanhurna kngitjantai, kala relha kngarra iltha nukanhala nitjinanga. \v 24 Atha nganha arratja ilama. Relha athala arrkurla nganha ntangkakala, etnakanga itja nyintala tjinkarra nukanhanga marna kurrka paka ilkutjina.’” \s1 Relha erala Jesuaka kurtungurla nitjika antja, era kala Jesuakanta kngarralkura kangkitjika \r (Matthew 10:37,38) \p \v 25 Relha worla kngarra kuta Jesuanga tnaartangala lhaka, era nhanga Jerusalem-urna lhamalanga. Erantama etnanha ilaka, \v 26 “Relha erala kurtungurla nuka nitjika antja, era kala nuka kngarralkura kangkitjika. Era nuka kngarralkura kangkitjika, kaarta ekuranhangatjina, mia ekuranhangatjina, noa ekuranhangatjina, katjia ekuranhangatjina, kalya ekuranhangatjina, kwaiya ekuranhangatjina, tjia ekuranhangatjina. \v 27 Relha erala kurtungurla nuka nitjika antja, era kala ntolka ekuranha kngarnitjika, nukanga tnaartangala pitjitjika turta. \p \v 28 “Thunga rrakangkarranga arrpunhala iltha kngarritja ititjika antja nama. Era kunha arrkurla pmarralhama ekura paka money intamanga iltha erinha ititjika, itja tjontitjikanta. \v 29 Itjanga paka, era iltha erinha itarlanamangantema money ekura yirrakitja. Kurunga arrpunha ntjarrala nhanha aramala erinha arrampowukitja, \v 30 lakinha angkamala, ‘Era iltha kngarritja ititjika tjontaka, era pula nhanha yarna mangkilaka.’ \p \v 31 “Thunga king nyinta king arrpunhalela turritjika antja. Ekura pula tjapartia 10,000 wara nama. Kanha king arrpunha ekura tjapartia 20,000-ala nama. King tjapartia 10,000-akarta era arrkurla pmarralhitjika era paka king tjapartia 20,000-akartanha irrpalthala pmakwinamara. \v 32 Itjanga paka, era itja ekuralela turritjina. Era urrpiatitja ekururna yairnitjina, ekuralela rilhererritjina turta.” \p \v 33 Jesuala etnanha ilaka, “Relha erala antja nama kurtungurla nuka nitjika, era kala yultha ingkarraka ekuranha ipmintja imputjika.” \s1 Peintiperra \r (Matthew 5:13; Mark 9:50) \p \v 34 “Peinta kunha marra. Peinta era pula kornerrakalanga, relhala erinha yarna wotha marrilama. \v 35 Era kala ipmintja nama. Relhala erinha kala iwumanta. Ungkwanga ilpa paka intamanga, yinganha wurlathanai.” \c 15 \p \v 1 Arrpunharanga artwa tax money kotjinha ntjarra, relha kornarintja arrpunha ntjarra turta Jesuurna pitjika, erinha wutjika. \v 2 Artwa Pharisee ntjarra, artwa Intarrangaltha ntjarra turta pula kngarra wannga angkaka. “Artwa nhanhataka relha kornarintja ntjarrakarrpa tjina kngarra ntelalhama, era turta etnakalela marna ilkuma.” \s1 Yia sheep pairlperrakaliperra \r (Matthew 18:12-14) \p \v 3 Jesualantama etnanha yia nhanha alpmelaka. \v 4 “Arai, thunga ungkwanga 100 sheep intama. Sheep nyinta turtantama pairlperrama. Unta kunha 99 etnanha kathaka impurlalhama. Untantama sheep nyinta ekura yonthama unta erinha arltaritjinalpula. \v 5 Sheep erinha arltaramala, unta kangkama inthorra. Untantama erinha parlapaka tjurnamala \v 6 wotha worlurna kngetnama. Kurunga pmarurna alpumala, unta tjina ungkwanganha ntjarranha, relha pmararinya arrpunha ntjarranha turta worlilamala ilama, ‘Atha sheep pairlperrakala nukanha arltaraka. Nurna arrkana niai.’ \p \v 7 Jesuala etnanha ilaka, “Lakinha ngerra alkirarinya ntjarra arrkanalkura nama relha nyintaka, erala Altjirrurna toperramanga, 99 arrpunhangatjina, etnakathaka itja namanga Altjirrurna toperritjika, etna kala Altjirranga urlarra arratja namanga.” \s1 Yia money pairlpilakaliperra \p \v 8 “Yia arrpunha nhanha turta wai. Thunga arrkutjaka money tjiparra 10 intama. Erantama money nyinta pairlpilama. Era kunha irna alknganthakanha ekuranha etama. Erantama iltha ekuranha ilkngima. Era turta money ekura montjala yonthama, era erinha arltaritjinalpula. \v 9 Erantama money erinha arltarakalanga, era arrkutja tjina ekuranha ntjarranha, arrkutja pmararinya arrpunha ntjarranha turta ntangkama. Era etnanha ilama, ‘Yinga arrkana inthorra nama. Money nhanga athala pairlpilakala, atha wotha arltaraka. Nukalela arrkana nai!’ \p \v 10 Jesuala etnanha ilaka, “Lakinha ngerra Altjirraka angel ntjarra arrkana nama relha kornarintja nyintaka, erala Altjirrurna toperramanga.” \s1 Yia kaarta kangkintjiperra \p \v 11 Jesuala yia nhanha turtantama etnanha alpmelaka, “Artwa arrpunhaka worra tharra naka. \v 12 Worra ingkarninya erantama kaarta ekuranhaka enkaka, ‘Kaartai, yultha athala initjinala unta ilumanga, yultha lenha yinganha kala lyarta nthalathanai.’ Artwa erantama yultha ekuranha, worra ekuranha tharraka errarnpalhelaka. \p \v 13 “Kala arlta arrpunhalantama, worra ingkarninya era yultha ekuranhakarta tjaiyakerraka. Erantama ilanga lhaka, pmara arrpunhurna. Tanhala era yultha ekuranha parrpa yirralhelaka, ngkwarla kngarra ntjumala, kwarra ntjarranhalka lurnamala. \v 14 Era yultha ekuranha kala yirralhelakalangantama, marnaka paalerrintja pmara tanhala naka. Era turtantama marnaka paalerraka. \p \v 15 “Artwa arrpunhaka pig ntjarra naka. Worra erantama ekururna lhamala ingkaka, ‘Yinga antja nama pig ungkwanganha ntarntaritjika.’ Artwa erantama erinha yairnaka pig ekuranha ntjarranha ntarntaritjika. \v 16 Ngaiyala inthorra namala, era kala pig ntjarraka marna ilkutjika antja naka. Relha nyintala pula erinha itja marna ilkutjika nthaka. \p \v 17 “Alkngampumalantama era eterraka, ‘Kaarta nukanhaka urrkapunhapunha ntjarrala pula marna rontha kuta ilkurlanama, kanha yinga nhanha ilutjikerrama, marna itjanga. \v 18 Yinga kala kamerramala kaarta nukanhurna alputjinanta. Yinga ekura ilalhitjina, “Kaartai, yinga Altjirranga urlarra korna ntelalhaka, ungkwanganga urlarra turta. \v 19 Yinga itja worra ungkwanganha ngerra ntelalhaka. Lakinhanga unta yinganha itja wotha 'lira anparnitjika. Yinga kala urrkapunhapunha ungkwangantantama niai.’” \p \v 20 “Erantama kamerramala, kala kaarta ekuranhurna alpuka. Era pula tjathantema namalanga, kaarta ekuranhala erinha araka. Erantama ekururna arrtjanaka, era ekura kngarra kuta kangkamanga warta. Era erinha kwakitjakaka, erinha rrontjaka turta. \p \v 21 “Worra erantama angkaka, ‘Kaartai, yinga Altjirranga urlarra korna ntelalhaka, ungkwanganga urlarra turta. Yinga itja worra ungkwanganha ngerra ntelalhaka. Lakinhanga unta yinganha itja wotha 'lira anparnitjika.’ \p \v 22 “Kaarta era pula urrkapunhapunha ekuranha ntjarraka ntangkalhamala, etnanha turnaka, ‘Parrpa, mantarra marra inthorra inarlalhai, ekura ekarrai turta. Ring turta iltja ekuranhaka kngitjai, sandal turta ingka ekuranhaka. \v 23 Kurunga rrangkarra bullock ntira kngarra nhanga turlalpai, nurna tjinkarra ilkutjinanga, arrkanerritjinanga turta. \v 24 Arai, worra nuka, erala errilknga ngerra nakala, era lyarta wotha etatha nama. Worra nuka, erala pairlperrakala, era wotha nurnakurna pitjalpuka.’ Tjinkarra erinha urrkapumala, etna kala arrkanerraka. \p \v 25 “Kalya ekura tnukulpala urrkapumala naka. Ngurrangurra ilthurna pitjalpumalantama, era etinyerramala etnanha wuka lyilhamanga, nthaperramanga turta. \v 26 Erantama urrkapunhapunha nyintaka ntangkalhaka, erinha pmarraka turta, ‘Nthakinherramai?’ \p \v 27 “Urrkapunhapunha era erinha ilaka, ‘Tjia ungkwanga kunha pitjalpuka. Kaarta ungkwanganhalantama bullock ntira kngarra nhanga tuka, tjinkarra turta urrkapuka, era erinha etatha initjalpukalanga.’ \v 28 Nhanha wumala kalya era yirrknga inthorrerraka. Erantama itja kuta ilthurna irrpuka, kathala pula narlanaka. \p “Kaarta ekuranhantama ekururna rrataka. Era ekururna intarra inthorra ingkaka era kwana irrpentjitjika. \v 29 Era pula kaarta ekuranha ilaka, ‘Arai, yinga ungkwanga kuta urrkapuka, ungkwanga arratja kangkwerraka turta. Unta pula yinganha itja billy goat kurrka nyinta paka nthaka, yinga tjina nukanha ntjarralela arrkanerritjika, tjinkarra ilkumala. \v 30 Kanha worra arrpunha nhanhala yultha ungkwanganha yirralhelakala kwarra ntjarranha lurnamala. Erantama pitjalpuka. Ekurantama unta bullock ntira kngarra erinha tuka.’ \p \v 31 “Kaarta ekuranhala pula erinha ilaka, ‘Worra nukai, unta kunha kutatha nukalela nama. Yultha ingkarraka nukanha turta kala ungkwanga nama. \v 32 Nurnakathaka pula nama tjia ungkwanganhaka kangkintja ntelalhitjika, ekuralela arrkanerritjika turta. Era errilknga ngerra nakalangakwia, lyarta pula era wotha nurnakalela nama. Era nhanga pairlperrakalakwia, lyarta pula era wotha nurnakurna pitjalpukala.’” \c 16 \s1 Yia artwa ntarntarintja korniperra \p \v 1 Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha yia nhanha turta alpmelaka. “Artwa netanetala urrkapunhapunha arrpunha urrarakala yultha ekuranha ingkarraka ntarntaritjika. Anma, relha arrpunha ntjarrala artwa netaneta erinha alpmelaka urrkapunhapunha nhanha era yultha ekuranha itja arratja ntarntaramanga. \v 2 Artwa netaneta erantama urrkapunhapunha nhanha ekura ntangkalhaka. Era erinha ilaka, ‘Athataka yia korna ungkwangiperra wuma. Yultha nukanha unta nthakinhamilaka? Kala nhanha ingkarraka pepaka intalhelai. Lyarta atha nganha kala unputjinantama.’ \p \v 3 “Urrkapunhapunha nhanha erantama eterraka. ‘Yinga nthakinhamerritjina? Itornka nukanhala kunha yinganha unputjina. Atha yarna iparta tnyama, yinga relha thaltjanga warta. Yinga turta errakarrerrama marnaka enkitjika. \v 4 Yinga antja nama relha arrpunhalantama yinganha ntarntaritjika, itornka nukanhala yinganha unpumalanga.’ \p \v 5 “Urrkapunhapunha erantama artwa lenha ntjarraka ntangkalhaka, etnala itornka ekuranha yulthalka owe-emilamanga. Erantama artwa nyintanha pmarraka, ‘Nthakintjama unta itornka nukanha owe-emilama?’ \p \v 6 “Artwa era erinha alpmelaka, ‘100 jar oil-akarta.’ \p “Urrkapunhapunha era erinha ilaka, ‘Pepa ungkwanganha inamala parrpa intalhelai 50.’ \p \v 7 “Kurunga urrkapunhapunha era artwa arrpunhanhantama pmarraka, ‘Untaloa? Unta itornka nukanha nthakintjala owe-emilama?’ \p “Era erinha alpmelaka, ‘100 bag wheat-akarta.’ \p “Urrkapunhapunha era erinha ilaka, ‘Pepa ungkwanganha inamala parrpa intalhelai 80.’ \p \v 8 “Itornka erantama urrkapunhapunha korna erinha tnantjaka, era inangkarla ntelalhakalanga. Arai, relha etnala Altjirraka itja eterrama, etnataka urrkapuma tjinalka, yulthalka etnaka anmaka intitjinanga. Kanha relha etnala Altjirraka eterrama, etnakanga arrpunha ntjarra itjala urrkapuma tjinalka, yulthalka etnaka anmaka intitjinanga, alkirala. \v 9 Atha rrangkarranha nhanha turta ilama. Thunga rrakangkarra money intama. Kala relha arrpunha ntjarraka tangitjala nai, etnanha tjinilamala. Kurunga money era yirrakalanga, rrangkarra turta ilukalanga, Altjirrala rrangkarranha pmara kutatha ekuranhurna irrpulhelitjinanga. \p \v 10 “Arai, relha erala yultha urrputja irrpalthala arratja ntarntarama, era kala yultha kngarra turta irrpalthala arratja ntarntaritjina. Kanha relha erala yultha urrputja yarna arratja ntarntarama, era turta yultha kngarra yarna arratja ntarntaritjina. \v 11 Rrangkarra paka relhaka yultha yarna arratja ntarntaramanga, rrangkarra Altjirraka yultha turta yarna arratja ntarntaritjina. \v 12 Altjirrala rrangkarranha itja yultha ekuranha nthitjina, rrangkarra ntarntaritjika, rrangkarra relha arrpunhaka yultha itja arratja ntarntarakalanga. \v 13 Relha urrkapunhapunha yarna itornka tharraka kangkwerrama. Era paka nyintaka kangkamanga, era kala arrpunhaka antjakunyerritjina. Era paka nyintaka kangkwerramanga, era kala arrpunhanga unpulhitjina. Arai, rrangkarra yarna Altjirraka kangkama, yulthaka turta loala kuta.” \p \v 14 Artwa Pharisee ntjarrataka money-aka kngarra kangkaka. Etna Jesuaka angkatja wumalanga, etna erinha arrampowuka. \v 15 Jesuala pula etnanha ilaka, “Rrangkarra kunha etarlarama rrangkarra kula arratja inthorra ntelalhamanga. Altjirranha pula eterrintja rrakangkarranhaka kaltja kuta. Arai, relhala etarlarama rrangkarra kula arratja inthorra ntelalhamanga. Altjirranha pula kaltja rrangkarra paala ntelalhamanga, eterrintja rrakangkarra korna kutanga warta.” \s1 Altjirraka Angkatja Imankinya kuta itnama \r (Matthew 11:12,13; 5:31,32; Mark 10:11,12) \p \v 16 “Imanka Altjirranha relha ntjarrurna angkaka turnintja ekuranharlarlanga, urrpia ekuranhaka angkatjarlarlanga turta. John-angatjina pula atha kala Yia Marra erinhantama kaltjinthama, yia nhanga Altjirranha kala pitjikalantama, relha ingkarrakaka ntelalhitjika era Ingkartanamanga. Relha ingkarrakantama thakerrama Altjirranha ilitjika era Ingkarta etnaka turta namanga. \v 17 Alkira nhanha, alha nhanha turta yirritjina. Altjirraka turnintja etna pula itja kuta yirritjina. \p \v 18 “Artwa erala noa ekuranha impuma, arrkutja arrpunha turtantama noaka inama, era korna mpaarama. Artwa era turta, erala noaka inama arrkutja artwa arrpunhala impukala, era turta korna mpaarama.” \s1 Lazarus, Artwa Netaneta era turta \p \v 19 Jesuala etnanha yia nhanha turta alpmelaka. “Artwa netaneta naka, erala mantarra marra inthorraka ekarralhitjata, arltamarlta tulhitjata turta, marnalka kngarra ilkumala. \v 20 Artwa ilkngara maamapapatha nyinta turta naka, rretnya ekura Lazarus. Etnantama Lazarus erinha artwa netanetaka ilthurna ankea kngitjata. Etna erinha reoanga kutaka turta arrarnitjata. \v 21 Era antja naka marna ungkwaltja etnanha ilkutjika, etnala artwa netanetaka table-anga tnyimanga. Kngulyala turta maama ekuranha wantjitjata. \p \v 22 “Artwa ilkngara era kala ilukantama. Angel ntjarrantama pitjika, erinha Altjirraka pmara kutathurna turta kngaka, Abraham ntjarralela nitjika. \p “Artwa netaneta era ilukantema, etna turta erinha tintjiwuka. \v 23 Tatharralantama kngarra nyingalauwumala, era inaramala Abraham-anha araka, tjatha ilanga namanga, Lazarus-anha turta ekuranga kuta. \v 24 Erantama Abraham-aka ilkaka, ‘Kaarta Abraham-ai! Nuka montjamontja ntelalhai! Lazarus-anha yairnai iltjakantja ekuranha kwatjaka kurnamala linya nukanha ngurlilitjika. Yingataka uralkngantha nhanhala kngarra nyingalauwuma.’ \p \v 25 “Abraham-ala pula erinha ilaka, ‘Worra nukai, ilpangkai. Unta alhala namalanga, ungkwanga marna kngarra, mantarra kngarra, iltha marra turta naka. Kanha Lazarus-anha imampurlala naka. Lyarta pula Altjirrala erinha pmara nhanhala ntarntaramantama, kanha unta nyingalauwumala. \v 26 Nhanha turta etarlarai. Nurnakanga mpopala twatja kngarritja nama. Lakinhanga, relha erala antja nama nhanhanga rrakangkarrurna lhitjika, era yarna tjananhama. Rrakangkarranga turta nyinta yarna nurnakurna tjanentjima.’ \p \v 27 “Artwa erantama angkaka, ‘Lakinhanga paka kaarta Abraham-ai, Lazarus-anha urrpia yairnai kaarta nukanhaka pmarurna. \v 28 Nuka tjia 5 etathantema nama. Era etnanha tjatjatutjika, etna turta pmara nhanhurna pitjakitja, nyingalauwukitja turta.’ \p \v 29 “Abraham-ala pula erinha ilaka, ‘Etna kala pepa nhanga Moses-ala intalhelakala, tnyinama. Etna turta pepa nhanga tnyinama, Altjirraka urrpia imankinya ntjarrala intalhelakala. Etna kala pepa nhanha ntjarraka read-erritjika, etnaka turta kangkwerritjika.’ \p \v 30 “Artwa era pula angkaka, ‘Kaarta Abraham-ai, etna Altjirraka Angkatjakanta itja kangkwerritjina. Artwa nyinta pula errilknga ntjarranga kamerramala etnakurna lhamanga, etna Altjirrurna toperritjina.’ \p \v 31 “Abraham-ala pula erinha ilaka, ‘Etna itja Moses-aka kangkwerritjika antja namanga, Altjirraka urrpia imankinya ntjarraka turta, etna itja relha errilknga ntjarranga kamerrakalaka kangkwerritjina.’” \c 17 \s1 Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha wotha kaltjinthaka \r (Matthew 18:6,7,21,22; Mark 9:42) \p \v 1 Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka, “Relha kornala kunha relha arrpunhanha arrtjilhelitjina. Nhanha kala lakinha nitjina. Relha korna ekura pula imampurla inthorra nitjina, era relha arrpunhanha arrtjilhelakalanga, korna ntelalhitjika. \v 2 Arai, relha erala tnakanhakanha nyintanha arrtjilhelamanga korna ntelalhitjika, erinha Altjirrala nakapakarlilitjina. Ekura kala marralkura namara, arrpunhala paka tnyana kngarritja turrkura ekuranhaka ilparanakalanga, erinha kwatja iparta inthorraka turta arrkurlantema iwukalanga. \p \v 3 “Arai, rrangkarrataka ingkarraka aralhitjika. Thunga tjia tnakanhakanhala nganha kornilama. Unta erinha kala tjatjatwai. Era paka ungkwanga ilalhamanga, ‘Yinga porerrama. Atha nganha nthurrpa kornilaka.’ Unta kala korna ekuranha iwutjika. \v 4 Thunga tjina tnakanhakanhala nganha 7-aranga kornilama, arlta nyintala. Erantama ungkwanga 7-arangantema ilalhama, ‘Yinga porerrama. Atha nganha nthurrpa kornilaka.’ Kurunga unta kala korna ekuranha 7-arangantema iwutjika.” \p \v 5 Apostle etnantama ekururna ingkaka, “Ingkartai, nurnaka tangitjala nai nganha ekarltalkura tnakitjika.” \p \v 6 Ingkartala etnanha ilaka, “Rrangkarra paka yinganha kala kurrka inthorranta tnakamanga, rrangkarra irna tjuwanpa ngerra nhanha erinha ilamara, ‘Katha nhanhanga naamerrai, kwatja laiyaka turta ingkairnalhai.’ Kurunga irna era kala rrakangkarra kangkwerramara. \p \v 7 “Thunga urrkapunhapunha ungkwanganha arlta ntjapara tnukulpala urrkapuma, arna urlpelamala, sheep paka tnairnamala. Kurunga era ilthurna pitjalpuma. Unta paka erinha ilitjina, ‘Kala iltjerramala arrarnalhai.’ \v 8 Itja kunha. Unta erinha lakinhatitja ilitjina, ‘Nukarrka marna urrkapumala kngitjai. Kurunga atha kala ilkukalanga, ntjukalanga turta, untantama ilkwai, ntjwai turta.’ \v 9 Unta itja urrkapunhapunha ungkwanganha dangkilama era ungkwangakimparra marna urrkapukalanga. Nhanha kala ekurathaka namanga warta. \v 10 Rrangkarra urrkapunhapunha era ngerra ntelalhitjika. Rrangkarra urrkapuntja ingkarraka rrakangkarranha kala arratja mangkilakalanga, rrangkarra kala lakinhanta angkitjika, ‘Nurna kunha urrkapunhapunha wara nama. Nurna kala itornka nurnakanhaka kangkwerrakanta.’” \s1 Jesuala artwa leprosy-akarta 10 marrilaka. Nyintalanta pula erinha dangkilaka \p \v 11 Jesuanha Jerusalem-urna lhamalanga, era pmara Samaria Galilee tharranga mpopala tjananhaka. \v 12 Erantama town kurrka nyinturna irrputjikerramalanga, artwa leprosy-akarta 10 ekururna pitjika. Etna itja etinyerraka. \v 13 Etna pula ekura ilangangantema ilkaka, “Jesuai, itornkai, nurnaka konyerrai!” \p \v 14 Etnanha aramala Jesuala etnanha ilaka, “Lharrirrai, priest-aka turta ntelalhai!” \p Artwa menta etna priest-urna lhapalhamalangantema, etna kala marrerraka. \v 15 Artwa nyintala aramalanga era marrerrakala, era kala toperrakanta, Altjirranha intarra tnantjamala. \v 16 Jesuaka etinyerramala, era mparalela arrarnalhaka, urla ekuranhala turta arna mpaaraka. Era Jesuanha dangkilaka turta. Artwa nhanha era artwa Samaria-arinya naka. \p \v 17 Jesuanhantama angkaka, “Atha nhanga artwa 10 marrilaka. Artwa 9 arrpunha etnaloa? \v 18 Kala Relha Lorinya nyinta nhanhantakwia pitjalpuka Altjirranha tnantjitjika?” \v 19 Jesualantama artwa Samaria-arinya erinha ilaka, “Kamerramala, kala alpai. Unta yinganha tnakakalanga, atha nganha marrilaka.” \s1 Altjirranha kala pitjika relha ingkarrakaka Ingkarta nitjika \r (Matthew 24:23-28,37-41) \p \v 20 Artwa Pharisee urrputjalantama Jesuanha pmarraka, “Ilangarama Altjirranha pitjitjina relha ingkarrakaka ntelalhitjika era Ingkartanamanga?” Jesuala etnanha ilaka, “Rrangkarra nhanha yarna alkngala arama, Altjirranha pitjimanga relha ingkarrakaka ntelalhitjika era Ingkartanamanga. \v 21 Thunga relha nyintala rrangkarranha ilitjina, ‘Arai, erataka nhanhala tjitjarterrama.’ Thunga relha arrpunhala ilitjina, ‘Itja, erataka tanhala tjitjarterrama.’ Rrangkarra erinha itja tnakitjika. Arai, rrangkarra Altjirraka kangkwerramalanga, nhanhala ntelama Altjirranha kala Ingkartanamanga.” \p \v 22 Jesualantama kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka, “Anma, rrangkarra antja inthorra nitjina Relhaka 'Lira erinha aritjika, pitjalpumanga. Rrangkarra pula erinha itja aritjina. \v 23 Arrpunha ntjarrala turta rrangkarranha ilitjina, ‘Arai, erataka kala tanhala nama.’ Kanha arrpunha ntjarrala ilitjina, ‘Itja, erataka nhanhala nama.’ Rrangkarra pula etnanha itja tnakitjika, etnaka kangkwerritjika paka. \v 24 Arai, Relhaka 'Lira era pitjalpumalanga, relha ingkarrakala erinha kala aritjina, etnala lharrkintja aramanga ngerra. \v 25 Arrkurla pula Relhaka 'Lirakathaka nama kngarra nyingalauwutjika. Relha ntjarra turta ekura antjakunya ntelalhitjika. \p \v 26 “Relhaka 'Lira era pitjalpumalanga, nhanha kala artwa Noah-aka antalala ngerra nitjina. \v 27 Relha ntjarrala kunpala ilkurlanaka, ntjulanaka, noa inarralanaka turta. Artwa Noah-anha ship-aka irrpukalangantantama, kwatjampengkala etnanha ingkarraka yirralhelaka. \p \v 28 “Lot-aka antalala lakinha ngerrantema naka. Relha etna kunpala ilkurlanaka, ntjulanaka turta. Etna yultha buy-emilarlanaka, yirrinthalanaka, marna annga alpantiwurlanaka, iltha turta itarlanaka. \v 29 Lot-anha warta Sodom-anga rrataka, kanha Altjirrala urala alkiranga Sodom-akarlaka ilarnaka, relha ingkarrakanha turta yirralhelaka. \v 30 Lakinha ngerrantema nitjina Relhaka 'Lira era alhurna pitjalpumalanga relha ingkarrakaka ntelalhitjika. \p \v 31 “Arlta lenha ekurala, relha erala iltha kartninyala namanga, era itja iltha ekuranhakarrka irrputjika, yulthaka. Relha era turta, erala tnukulpala namanga, era turta itja iltha ekuranhurnarrka alputjika, yulthaka. \v 32 Lot-aka ilpangkai. \v 33 Arai, relha erala thakerrama etatha nitjikanta, era kala ilutjina. Kanha relha erala relha arrpunha ntjarranha impurlarrarnama erinha errilknga tutjika nukakwia, era kala ngampakalala etatha nitjina.” \v 34 Atha rrangkarranha nhanha turta ilama, “Ingwa lenha ekurala artwa tharra pmara nyintala ankwentitjina. Altjirrala nyintanha initjina, arrpunhanha impurlalhitjina. \v 35-36 Arrkutja tharrala tnyanala annga thalanitjina. Altjirrala nyintanha initjina, arrpunhanha impurlalhitjina.” \p \v 37 Jesuaka kurtungurla ntjarralantama erinha pmarraka, “Ingkartai, nthanhalama lakinherritjina?” \p Era etnanha ilaka, “Pmara errowulya erala intama, ekurala erritja etna worlerrama.” \c 18 \s1 Yia warlukurtiperra, tjiperrawunhawunhiperra turta \p \v 1 Jesuala etnanha yia nhanhantama alpmelaka, etna itja porrkerritjinanga, Altjirrurna pula kuta ingkitjinanga. \p \v 2 “Pmara arrpunhala tjiperrawunhawunha naka. Tjiperrawunhawunha era itja Altjirranga trerraka, relhanga paka. \v 3 Pmara nhanha ekurala arrkutja warlukurta turta nakantema. Era tjiperrawunhawunha ekururna wothamawotha ingkaka, ‘Nuka tangitjala nai. Relha arrpunhalataka yinganha nakapakarlilama.’ \p \v 4 “Tjiperrawunhawunha era pula ekura itja kuta kangkwerraka. Anma pula era lakinhantama eterraka. ‘Nthurrpa yinga itja Altjirranga trerrama, relhanga paka. \v 5 Warlukurta nhanhala pula yinganha porrkaporrkilama. Yingantama ekura tangitjala nitjina, era yinganha rirtilakitja.’” \p \v 6 Ingkartalantama etnanha ilaka, “Rrangkarra kala tjiperrawunhawunha paala ekuranha angkatja wuka. \v 7 Altjirranhaloa? Era paka relha ntjarraka tangitjala nitjinama, relha nhanga erarrpa urrarakala ntjarraka, etna ekururna arltala pa ingwala ingkamanga? Era paka etnaka parrpa kangkwerritjinama? \v 8 Atha rrangkarranha ilama, era etnaka parrpa tangitjala nitjina. Relhaka 'Lira era pula pitjalpumalanga, era paka relha ntjarranha aritjalhitjinama, etna erinha kuta tnakamanga?” \s1 Yia artwa Pharisee-iperra, artwa tax money kotjinhiperra turta \p \v 9 Jesuanha kaltja naka relha arrpunha ntjarra tnakalhamanga, etna kula Altjirranga urlarra arratja namanga. Etna turtantama relha arrpunha ntjarranha lolowumanga. Erantama etnanha yia nhanha alpmelaka. \p \v 10 “Artwa tharra temple-urna lharraka Altjirrurna ingkitjika. Nyinta artwa Pharisee naka, arrpunha artwa tax money kotjinha. \v 11 Itnamala, artwa Pharisee era lakinha angkaka, tjukunya wara. ‘Altjirrai, atha nganha dangkilama yinga itja relha arrpunha ntjarra ngerra namanga, nyilkngampa paka, kornarintja paka, ntaiyawunha paka, artwa tax money kotjinha tanha ngerra paka. \v 12 Tharraranga week-ala yinga arlta ntjapara marnakunya nama. Yultha nukanha ingkarrakanga, atha nganha karta arrpunha arratja kuta nthetnama.’ \p \v 13 “Artwa tax money kotjinha era pula ingkarnalala itnaka. Era turta porerraka alkirurnathaka inaritjika. Erantama inarnka tulhamala angkaka. ‘Altjirrai, nuka relha kornarintjaka montjamontja ntelalhai.’” \p \v 14 Jesualantama etnanha ilaka, “Arai, artwa tax money kotjinha erataka Altjirranga urlarra arratjerrakala alpuka. Kanha artwa Pharisee era itjala. Relha erala Altjirranga urlarra tnakalhama, erinha Altjirrala ipmintja iwutjina. Kanha relha erala Altjirranga urlarra porapora ntelalhama, erinha Altjirrala tnyinitjina kuta.” \s1 Jesuala katjia kurrka ntjarranha lyekarrilaka \r (Matthew 19:13-15; Mark 10:13-16) \p \v 15 Relha ntjarrala katjia kurrka etnakanha Jesuurna kngitjika, Jesuala iltja ekuranha kapurta etnakanhaka arrarnitjika. Nhanha aramala, kurtungurla ntjarrala etnanha unpurlenaka. \v 16 Jesuala pula katjia etnanha ntangkaka. Erantama kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka, “Katjia etnanha parritjala impai. Yinga antja etna nukurna pitjitjika. Altjirranha antja nama ntelalhitjika era Ingkarta etnaka namanga. \v 17 Arai, atha rrangkarranha nhanha nthurrpa inthorra ilama. Rrangkarra Altjirranha katjiala ngerranta tnakamanga, era rrakangkarra ntelalhitjina era Ingkartanamanga.” \s1 Jesua, itornka netaneta turta \r (Matthew 19:16-20; Mark 10:17-31) \p \v 18 Artwa itornkala Jesuanha pmarraka, “Kaltjinthanhinthanhai, unta kunha artwa marra. Untantama yinganha ilai, nthakinhama yinga ntelalhitjika, yinga Altjirraka pmarala ngampakala etatha nitjinanga?” \p \v 19 Jesuala erinha pmarraka, “Iwunhangama unta yinganha ilama yinga kula artwa marra namanga? Altjirra nyintanta kunha marra. \v 20 Unta kala Altjirraka turnintjaka kaltja. ‘Unta itja relha arrpunhaka noalela intitjika.’ ‘Unta itja relha arrpunhanha errilknga tutjika.’ ‘Unta itja relha arrpunhaka yultha nyilkngala initjika.’ ‘Unta itja relha arrpunhiperra orrtjerramala angkitjika.’ ‘Unta kaarta pa mia ungkwanganhaka kangkwerritjika.’” \p \v 21 Era Jesuanha ilaka, “Yinga pula turnintja nhanha ingkarrakaka kangkwerraka kurrkangatjina.” \p \v 22 Nhanha wumala Jesuala erinha ilaka, “Nyintantantama ungkwangathaka nama. Yultha ingkarraka ungkwanganha yirrinthai, money erinha turtantama relha ilkngara ntjarranha nthai. Kurunga ungkwanga yultha kngarra alkirala intitjina. Unta turtantama nukanga tnaartangala pitjai.” \v 23 Angkatja nhanha wumala artwa era kngarra ltarrperraka, era artwa netaneta inthorra namanga. \p \v 24 Jesuala artwa erinha tjoraraka. Erantama erinha ilaka, “Arai, relha netanetaka kunha inpora inthorra nama Altjirraka pmarurna irrputjika. \v 25 Nhanha rukaralkura nama camel needle-aka altjuranga tjananhitjika, nhanhangatjina, relha netaneta Altjirraka pmarurna irrputjika.” \p \v 26 Angkatja nhanha wumala, relha ntjarra lakinha pmarrarraka, “Relha ngunhanhantama Altjirrala irrpalthala tangkalhelamara?” \p \v 27 Jesuala etnanha ilaka, “Thunga relhala etarlarama Altjirrala relhanha yarna tangkalhelama. Altjirrala pula relha ingkarrakanha irrpalthala tangkalhelamala.” \p \v 28 Peter-alantama Jesuanha ilaka, “Arai, nurna kunha ramarama nurnakanha impurlalhaka, ungkwanganga tnaartangala lhitjinala.” \p \v 29 Jesualantama etnanha ilaka, “Atha rrangkarranha nhanha nthurrpa ilama. Relha erala Ingkartakakwia pmara paka, noa paka, tjia paka, kaarta paka, mia paka, katjia paka impurlalhakalanga, \v 30 Altjirrala erinha kngarra kuta kapanha nthitjina, era alha nhanhalantema namalanga. Era turta anma Altjirraka pmarala ngampakala etatha nitjina.” \s1 Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha wothantema alpmelaka arrpunha ntjarrala erinha errilknga tutjinala \r (Matthew 20:17-19; Mark 10:32-34) \p \v 31 Jesuala kurtungurla 12 etnanhantama alpmelaka, “Arai, nurna kunha nhanha Jerusalem-urna lhama. Jerusalem ekuralantama Relhaka 'Lira era nyingalauwutjina Altjirraka urrpia imankinya ntjarrala ilakala ngerra. \v 32 Etna erinha Relha Lorinya ntjarrurna lanthitjina. Relha Lorinya etnantama erinha arrampowutjina. Etna ekura alkngarnterritjina. Etna ekura palha iwutjina. \v 33 Etna erinha whip-ala tutjina, errilknga tutjina turta. Arlta tharraminyinta errilknga intamaliperra pula, era wotha etatha kamerritjina.” \p \v 34 Kurtungurla etna pula angkatja nhanha itja lhangkaraka Altjirrala etarlingetarla etnaka marntilakalanga. \s1 Jesuala artwa panganha marrilaka \r (Matthew 20:29-34; Mark 10:46-52) \p \v 35 Jesuanhantama Jericho-aka etinyerraka. Artwa panga tjaiyanga kutala narlanaka, marnaka enkamala. \v 36 Artwa panga era wuka relha ntjarra anpara lhamanga. Erantama relha etnanha pmarraka, “Nthakinherramai?” \v 37 Etna erinha alpmelaka, “Jesuanha, pmara Nazareth-arinya, era kunha nhanha anpara lhama.” \v 38 Panga erantama Jesuaka ilkaka, “Jesuai, David-aka 'Lirai, nuka montjamontja ntelalhai!” \v 39 Relha etnantama erinha rralthamala ilaka, “Tjukunyerrai!” Era pula intarra kuta ilkaka, “David-aka 'Lirai, nuka montjamontja ntelalhai!” \p \v 40 Itnatjalhamala, Jesuala etnanha turnaka artwa panga erinha ekururna kngitjitjika. Artwa era kala Jesuanga urlarra itnamalangantama, Jesuala erinha pmarraka, \v 41 “Iwunhangama unta nuka ilkaka?” \p Artwa era erinha alpmelaka, “Ingkartai, alknga nukanha marrilai.” \p \v 42 Jesuala erinha ilaka, “Unta kala wotha arama. Unta yinganha tnakakalanga, atha alknga ungkwanganha marrilaka.” \v 43 Artwa ekura alknga kala marrerraka. Erantama Jesuanga tnaartangala lhaka, Altjirranha tnantjaka turta. Relha etnala nhanha arakala, etna turta Altjirranha tnantjakantema. \c 19 \s1 Jesua, Zacchaeus tharra \p \v 1 Jesuanha Jericho-akantama irrpunhaka, anpara kuta lhitjinala. \v 2 Jericho ekurala artwa nyinta naka, rretnya ekura Zacchaeus. Era artwa tax money kotjinha ntjarraka itornka naka. Era turta artwa netaneta naka. \v 3 Erantama antja naka Jesuanha aritjika era anpara lhamalanga. Era pula erinha yarna araka, era artwa tungka namanga, relha worla kngarrala turta tjaiya ekura parramanga. \v 4 Lakinhanga era arrkurla arerramala irnaka ntjika. Irna erataka tjaiyanga kuta mangkalanaka, tjaiya nhanga Jesuanhala lhitjinala. \p \v 5 Jesuanha irna ekururna etinyerramalanga, era Zacchaeus-anha araka. Erinha inaramala era erinha ilaka, “Zacchaeus-ai, parrpa tnanpai. Nukathaka nama lyarta ungkwangalela yatjarra narlalputjika.” \v 6 Zacchaeus-anha parrpa tnanpuka. Jesuaka kngarra kangkamala, era erinha iltha ekuranhurna kngetnaka. \p \v 7 Relha ntjarrala pula nhanha aramalanga, etna ingkarraka wannga angkaka, “Erataka lhaka artwa kornarintjalela yatjarra narlalputjika.” \p \v 8 Etna marna ilkumalanga Zacchaeus-anha kamerramala angkaka, “Arai, Ingkartai, yultha nukanha kartatharrilamala, atha kala karta arrpunha relha ilkngara ntjarranha nthitjina. Atha paka relha arrpunhanga yultha nyilkngala inakalanga, atha erinha kala yultha kngarralkura nthitjalputjina.” \p \v 9 Jesuala Zacchaeus-anha ilaka, “Lyarta Altjirrala nganha, noa, katjia ungkwanganha turta tangkalhelaka.” Erantama relha ntjarranha ilaka, “Zacchaeus ntjarra turta kunha Abraham-aka ramarama namantema. \v 10 Arai, Relhaka 'Lira pitjika relha kornarintja ntjarraka yonthitjika, etnanha tangkalhelitjika turta.” \s1 Yia artwa urrkapunhapunha 10-iperra, etnanhala itornka etnakanhala money nthalalhakala, ekura kngarrilitjika \r (Matthew 25:14-30) \p \v 11 Relha ntjarrala erinha wurlanamalangantema, Jesuala etnanha yia nhanha turta alpmelaka. Arai, etnataka kala Jerusalem-anga etinyantama naka, relha etna turta etarlaraka Altjirranha kala relha ingkarrakaka alkngatharrantama tjitjarterritjinala. \v 12 Jesuala etnanha lakinha alpmelaka. “Artwa nyinta ilanga lhaka, pmara arrpunhurna, itornka kngarrala erinha ingkairnitjinanga king-ntama nitjika pmara ekuranhala. Nhanhiperra era kala pitjalputjika naka. \v 13 Lhitjinala pula, era urrkapunhapunha 10-aka ntangkalhaka, etnanha nyintaminyintanha turta $1,000 ngerra nthaka. Erantama etnanha ilaka, ‘Yinga pitjalputjinalpula money nukanha kngarrilai, yulthalka yirrinthamala.’ \p \v 14 “Pmararinya ntjarra pula artwa nhanha ekura itja antja naka. Etnantama itornka kngarra ekururna urrpia yairnaka, erinha lakinha ilitjika, ‘Nurna itja antja nama artwa nhanga king nurnaka nitjika.’ \p \v 15 “Artwa era kala king-ntama namalanga, era pmara ekuranhurna pitjalpuka, urrkapunhapunha 10 nhangaka turta ntangkalhaka. Erantama etnanha pmarraka, ‘Rrangkarra money nukanha kngarrilakama?’ \p \v 16 “Urrkapunhapunha nyintala erinha ilaka, ‘Ingkartai, yulthalka yirrinthamala atha money ungkwanganha kngarrilaka. Arai, nhanha $10,000 arrpunha nama.’ \p \v 17 “King-ala erinha ilaka, ‘Unta kunha urrkapunhapunha marra. Unta money kurrka arratja ntarntarakalanga, atha nganha ingkairnitjina 10 town-aka tjitjarterritjika.’ \p \v 18 “Urrkapunhapunha arrpunhalantama erinha ilaka, ‘Ingkartai, yulthalka yirrinthamala atha money ungkwanganha kngarrilaka. Arai, nhanha $5,000 arrpunha nama.’ \p \v 19 “King-ala erinha ilaka, ‘Atha nganha ingkairnitjina 5 town-aka tjitjarterritjika.’ \p \v 20 “Urrkapunhapunha arrpunhalantama erinha ilaka, ‘Ingkartai, nhanhiai $1,000 ungkwanganha nhanga. Athataka erinha mantarrala ilinyatumala lauwukala. \v 21 Yingataka ungkwanganga trerraka, unta artwa arrthata warta namanga. Unta marna wheat kotjima, unta annga itja ingkairnakalangatanya. Unta marna arrpunha turta kotjima, unta etnaka itja urrkapukalangatanya.’ \p \v 22 “King era pula erinha ilaka, ‘Urrkapunhapunha kaningkai. Angkatja ungkwanganha inthorrala nganha imilama. Unta kaltja naka yinga artwa arrthata namanga. Atha turta marna wheat kotjimanga, atha annga itja ingkairnakalangatanya. Atha turta marna arrpunha kotjimanga, yinga etnaka itja urrkapukalangatanya. \v 23 Untantama money nukanha bank-aka arrarneikanha. Unta paka lakinhilakalanga, pitjalpumala atha money nukanha initjalpumara, kngarrerrakala.’ \p \v 24 “Urrkapunhapunha urrputja arrpunha lenhala nakantema. King erantama etnanha ilaka, ‘Artwa ekuranga $1,000 nhanga inama. Rrangkarrantama $1,000 nhanha artwa erinha nthai, erala $10,000 arrpunha kngarrilakala.’ \p \v 25 “Urrkapunhapunha etna pula king erinha ilaka, ‘Ekura pula kala kngarra inthorrala intama.’ \p \v 26 “King era pula etnanha ilaka, ‘Arai, relha arrpunhanha atha yultha kngarra nthama, ntarntaritjika. Era paka yultha nhanha arratja ntarntaramanga, atha erinha yultha kngarralkura nthitjina, ntarntaritjika. Relha arrpunhanha atha yultha kurrka nthama, ntarntaritjika. Era paka yultha kurrka nhanha itja arratja ntarntaramanga, atha yultha kurrka nhanha ekuranga wotha inetnitjinantema. \v 27 Kalantama rrangkarra relha lenha ntjarranha nukurna kngitjai, etnala itja antja naka yinga king etnaka nitjika. Kurunga rrangkarra etnanha nukanga alkngatharra errilknga twai.’” \s1 Jesuanha king ngerra Jerusalem-urna irrpuka \r (Matthew 21:1-11; Mark 11:1-11; John 12:12-19) \p \v 28 Angkatja nhanha ilamala, Jesuanha wotha Jerusalem-urna anparerraka. \v 29 Etnantama Bethphage, Bethany tharraka etinyerraka. Town nhanha tharrataka Olive Parta ingkala italhaka. Jesualantama kurtungurla tharra ekuranha yairnaka. Era erinhatharra ilaka. \v 30 “Pmara kurrka arrpunha tanhurna lharrai. Pmaraka irrpumala ngerra, mpala donkey kurrka aritjina, rope-ala yirnakala. Donkey nhanhaka relha itja arrkurla ntjikala paka. Rope erinha ilumala, donkey erinha nukurna kngitjai. \v 31 Arrpunhala paka mpalanha pmarramanga, ‘Iwunhangama mpala donkey erinha kngama?’ Mpala erinha alpmelai, ‘Ingkartanha kunha ekura antja.’” \p \v 32 Kurtungurla eratharra lhaka, donkey erinha araka turta, Ingkartala erinhatharra ilakala ngerra. \v 33 Eratharra rope erinha ilumalanga, donkey-akakurtwiala erinhatharra pmarraka, “Iwunhangala mpala rope erinha iluma?” \p \v 34 Eratharra erinha alpmelaka, “Ingkartanha donkey ekura antjanga.” \p \v 35 Eratharrantama donkey erinha Jesuurna rretjingaka. Kurunga eratharra mantarra donkey-aka arrarnaka, eratharra Jesuanha turta donkey ekura ntjilhelaka. \v 36 Jesuanha kala lhapalhamalangantama, relha ntjarrala mantarra etnakanha tjaiyaka ntjamiwetnaka, ekuranga arrkurla. \v 37 Kurunga Jesuanha kala Olive Partanga tnanpanhamangantama, kurtungurla ingkarraka ekuranha kngarra kangkaka. Etna Altjirranha tnantjaka turta, etna nhanga tjatjikarta ntjarra arakalanga. \v 38 Altjirranha tnantjamala, etna ilkaka, \q1 “Ingkartala king ekuranha lyekarrilama. \q1 King era kala lyarta nurnakurna pitjima. \q1 Altjirranha nurnaka rilhera ntelalhama. \q1 Nurna erinha tnantjitjika.” \p \v 39 Artwa Pharisee urrputja relha worla lenhalela nakantema. Etnantama Jesuanha ilaka, “Kaltjinthanhinthanhai, kurtungurla ungkwanganha ntjarra ilai tjukunyerritjika.” \p \v 40 Jesuala pula etnanha ilaka, “Etna paka tjukunyerramanga, parta nhanha ntjarrala kala ilkitjina.” \p \v 41 Jesuanha kala Jerusalem-aka etinyerrakantama. Town erinha kartaramala, era town-arinya ntjarraka itnika. \v 42 “Relha Jerusalem-arinya ntjarrai. Rrangkarra lyartantema paka leltja rrakangkarranhaka rilhera ntelalheikanha. Rrangkarra pula kotnarrpala relha arrpunhaka rilhera ntelalhitjika. \v 43 Lakinhanga, anma leltja rrakangkarranha pitjitjina. Etnantama pmara Jerusalem-anha marntilitjina, relha yarna irrputjinanga, rratitjinanga paka. \v 44 Etna rrangkarranha, katjia rrakangkarranha turtantama errilknga tutjina. Etna iltha rrakangkarranha urltakitjina. Ingkarna parta nyinta itja parta arrpunhanga kartninyala intitjina. Nhanha ingkarraka lakinherritjina relha Jerusalem-arinyai, rrangkarra itja Altjirranha lhangkarakalanga era rrakangkarrurna yatjarra pitjimalanga.” \s1 Jesuanha temple-ala \r (Matthew 21:12-17; Mark 11:15-19; John 2:13-22) \p \v 45 Jesuanha temple-aka irrpunhaka. Era turta yirrinthanhinthanha ntjarranha unpurlenaka. \v 46 Era etnanha ilaka, “Altjirraka Angkatja Imankinyala ilama, ‘Iltha nuka relha ingkarrakaka pmara nitjika, pmara nhanga ekururnala etna pitjima, nukurna ingkitjika. Kanha rrangkarra iltha nukanha nyilkngampaka pmaratitjala mpaaraka.” \p \v 47 Jesualantama relha ntjarranha arltamarlta temple-ala kaltjinthaka. Priest-aka itornka ntjarra, artwa Intarrangaltha ntjarra, kngarripata ntjarra turtantama antja naka erinha errilknga tutjika. \v 48 Etna pula erinha yarna errilknga tuka, relha etna angkatja ekuranhaka kangkamanga inthorra. \c 20 \s1 Priest itornka ntjarrala, kngarripata ntjarrala turta Jesuanha pmarraka: Ngunhalama nganha turnaka relha ntjarranha kaltjinthitjika? \r (Matthew 21:23-27; Mark 11:27-33) \p \v 1 Arlta arrpunhala Jesuala relha ntjarranha temple-ala kaltjinthaka. Era turta etnanha Yia Marra erinha ilaka. Priest itornka ntjarra, artwa Intarrangaltha ntjarra, kngarripata ntarntarintja ntjarra turtantama ekururna pitjika. \v 2 Etna erinha pmarraka, “Ngunhalama nganha turnaka relha ntjarranha kaltjinthitjika? Ngunhala turtama nganha turnaka relha ntjarranha Yia Marra erinha ilitjika?” \p \v 3 Jesuala etnanha ilaka, “Atha turta rrangkarranha pmarritjina. \v 4 Ngunhalama John-anha turnakala relha ntjarranha kaltjirrpulhelitjika? Thunga Altjirrala? Thunga relhala paka?” \p \v 5 Etnantama angkarraka. “Nurna paka ilamanga, ‘Altjirrala erinha turnakala,’ era nurnanha pmarritjina, ‘Iwunhangantama rrangkarra erinha itja tnakaka?’ \v 6 Nurna paka ilamanga, ‘Relhala erinha turnakala,’ relha ntjarralala nurnanha partala watjina, etnakanga urlarra John-anha Altjirraka urrpia nakalanga. \p \v 7 Lakinhanga etna Jesuanha ilaka, “Nurna kotna. Nurna nganha yarna alpmelama.” \p \v 8 Jesualantama etnanha ilaka, “Lakinhanga atha turta rrangkarranha itjantema alpmelitjina.” \s1 Yia grapes tnukulpaka ntarntarintja ntjarriperra \r (Matthew 21:33-46; Mark 12:1-12) \p \v 9 Jesuala etnanha yia nhanhantama alpmelaka. “Artwa nyintala marna grapes ingkairnaka tnukulpa ekuranhala. Erantama tnukulpa erinha artwa arrpunha ntjarraka rent-emilaka. Erantama pmara arrpunhurna lhaka, ekuralantama kuterraka. \v 10 Marnaka kotjintjaka antalalantama, artwa era urrkapunhapunha nyinta yairnaka rent money ekuranhaka. Etna pula urrkapunhapunha erinha tumala, rapa yairnarlalpuka. \v 11 Kurtwia erantama urrkapunhapunha arrpunha yairnaka. Etna pula erinha tukantema. Erinha arrampowumala, etna erinha turta rapa yairnarlalpukantema. \v 12 Kurunga kurtwia era wotha urrkapunhapunha yairnaka. Urrkapunhapunha nhanha erinha pula etna alhwakantala tuka, tnukulpanga kathurna iwuka turta. \p \v 13 Kurtwia erantama lakinha eterraka, “Atha kala worra nukanha etnakurna yairnitjina, worra nhanga ekurala yinga kngarra kangkama. Etna kala ekura kangkwerritjina.” \p \v 14 Artwa etna pula 'lira erinha aramalanga, etna lakinhala angkarraka. “Nhanha kunha 'lira era. Anma kunha tnukulpa nhanha ekurantama nitjika. Mpa, nurna erinha errilknga twiai, tnukulpa nhanha kala nurnakantama nitjinanga.” \v 15 Etnantama erinha errkuka, tnukulpanga kathurna iwuka, errilknga tuka turta. \p Jesualantama etnanha pmarraka, “Nthakinhantama tnukulpakakurtwia era ntelalhitjina? Atha rrangkarranha iliai? Era kunha yirrknga inthorra nitjina. \v 16 Erantama pitjitjina, artwa nhanha etnanha errilknga tutjina turta. Kurunga era tnukulpa erinha arrpunha ntjarranha nthitjina ekura ntarntaritjika.” \p Relha ntjarrala pula erinha ilaka, “Itja lakinha.” \p \v 17 Jesuala pula etnanha intarra aramala ilaka, “Rrangkarra kunha kala kaltja Altjirraka Angkatja Imankinyalala ilama, \q1 ‘Parta nhanga iltha itanha ntjarrala \q1 ipmintja iwukala, erantama lyarta parta \q1 tjiparralkura era nama?’ \p \v 18 Arai, relha erala parta lenhanga tnyinhamanga, erinha Altjirrala ungkwaltjilitjina. Kanha relha ekurakarlakala parta era tnyimanga, erinha parta erala urrpmaltjitjina. \p \v 19 Artwa Intarrangaltha ntjarra, priest itornka ntjarra turta kaltja naka Jesuala yia nhanha etnakiperra ilamanga. Etnantama antja naka erinha errkutjika. Etna pula relha ntjarranga trerraka. \s1 Tax money-iperra \r (Matthew 22:15-22; Mark 12:13-17) \p \v 20 Artwa Intarrangaltha ntjarrala, priest itornka ntjarrala artwa arrpunha ntjarranhantama yairnaka Jesuanha montjala ararlanitjika. Artwa nhanha etna relha marra ngerra ntelalhaka. Etna pula kaaralhaka Jesuanha paala angkitjika, etna erinha government itornka kngarranga urlarra ilparnitjinanga. \v 21 Artwa nhanha etnantama Jesuanha pmarraka, “Kaltjinthanhinthanhai, nurna kaltja unta artwa ilporatha namanga, unta turta itja relhanga trerramanga. Nurna turta kaltja unta relha ntjarranha kaltjinthamanga Altjirranga urlarra arratja ntelalhitjika. \v 22 Nurnanha ilai, Altjirrala nurnanha turnamama nurna Caesar-anha tax money nthitjika?” \p \v 23 Jesuala lhangkaraka etna erinha pmathala wara pmarramanga. Erantama etnanha ilaka, \v 24 “Yinganha tax money ungkwaltja ntelai. Ngunhaka ntolyama money ekurala nama? Ngunhaka rretnya turtama money ekurala nama?” \p Etna erinha alpmelaka, “Caesar-akakwia.” \p \v 25 Jesualantama etnanha ilaka, “Money nhanha Caesar-aka namanga, rrangkarra nhanha kala Caesar erinha ntharrirrai. Rrangkarra turta Altjirraka kangkwerrai, erala rrangkarranha turnakala ngerra.” \p \v 26 Artwa etnantama itja kuta wuka Jesuanha relha ntjarranga urlarra paala paka angkamanga. Jesuaka angkatjala turta etnanha tnolkalhelaka. Etnantama erinha itja wotha pmarraka. \s1 Anma, Altjirraka pmarala, relha itja noakarta nitjina \r (Matthew 22:23-33; Mark 12:18-27) \p \v 27 Artwa Sadducee urrputjantama Jesuurna pitjika. Sadducee etnataka ilitjata relha errilknga ntjarra itja kamerritjinala. \v 28 Etnantama Jesuanha pmarraka, “Kaltjinthanhinthanhai, Moses-ala nurnanha lakinha turnaka. Thunga artwa paka katjiakunya iluma. Kurunga tjia ekuranhala warlukurta erinha noa initjika, nhanga kalya ekuranhaka katjia intitjinanga paka. \v 29 Arrpunharanga kanhanganhanga 7 naka. Kalya kngarralakimparra noa inaka. Era pula katjiakunya iluka. \v 30 Tjia ekuranhalantama warlukurta erinha noa inaka. Era turta pula katjiakunyantema iluka. \v 31 Kurunga tjia arrpunhala warlukurta erinha noa inaka. Era turta pula katjiakunya iluka. Lakinha ngerra kanhanganhanga 7-ala arrkutja erinha noa tnyinaka. Ingkarraka pula katjiakunya iluka. \v 32 Ingkarna arrkutja era turtantama iluka. \v 33 Anma Altjirrala relha errilknga ingkarrakanha kamalhelamanga, ngunhaka noantama arrkutja era nitjina? Kanhanganhanga 7-ala kunha erinha noa tnyinakala.” \p \v 34 Jesuala etnanha ilaka, “Lyarta, alha nhanhala artwala noa inama, kwarra etnakanha turta noa nthama. \v 35 Anma, relha yalknga ntjarra Altjirraka pmarala nitjina, kala kamerrakala. Relha nhanha etna itja wotha noakarta nitjina. \v 36 Etna turta itja wotha ilutjina. Etna kala angel ntjarra ngerra nitjina. Etna kamerrakalanga warta, etna kala Altjirraka 'lirantama nitjina. \p \v 37 “Relha ilukala ntjarra wotha kamerritjina. Moses-aka pepala kunha rrangkarra lakinha read-errama. Irna mpumala kwananga Altjirranha angkaka, ‘Yinga Abraham-aka Altjirra nama. Yinga Isaac-aka Altjirra nama. Yinga Jacob-aka Altjirra nama.’ \v 38 Altjirranha relha etatha ntjarraka Altjirra nama, itja relha errilknga ntjarraka. Altjirranga urlarra kunha relha ekuranha ntjarra kuta etatha nama.” \p \v 39 Nhanha wumala artwa Intarrangaltha arrpunha ntjarrala Jesuanha ilaka, “Kaltjinthanhinthanhai, untataka marra angkaka.” \v 40 Ekuriperra nyintala erinha itja wotha pmarraka paka. \s1 David-aka 'liriperra \r (Matthew 22:41-46; Mark 12:35-37) \p \v 41 Jesuala etnanhantama pmarraka, “Etna ilama Kristanha David-aka 'lira namanga. Nthakinha inthorrama era David-aka 'lira nama? \v 42 David erarrpa kunha psalm-ala ilama, \q1 ‘Ingkarta era Ingkarta nukanha ilaka: \q1 akwa nukanhanga arrarnalhai, \v 43 atha \q1 leltja ungkwanganha ntjarranharrka pmakwinitjinanga.’ \p \v 44 David-ala paka Kristanha Ingkartakakalanga, nthakinhantama Kristanha David-aka 'lira nama?” \s1 Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha ilaka, etna artwa Intarrangaltha ntjarranga aralhitjika \r (Mark 12:38-40) \p \v 45 Jesualantama kurtungurla ekuranha ntjarranha lakinha ilaka, relha ntjarrala wurlanamalanga. \v 46 “Rrangkarrataka artwa Intarrangaltha ntjarranga aralhitjika. Etnataka kangkama mantarra tjenyakarta nthulaputjika. Etna antja nama relha ntjarrala etnanha anparnitjika etna shop-ala namanga. Etna synagogue-urna lhamanga, etna antja nama arrkurlala nitjika, relha ntjarrala etnanha aritjinanga. Arrpunhala etnanha marna ilkutjika ntangkamanga, etna antja nama itornka ntjarranga kuta nitjika. \v 47 Etna pula warlukurta ntjarraka iltha pmathala rakama. Etna turta tjarrilpmintja Altjirrurna ingkarlanama, relhala etnanha tnantjitjinanga. Altjirrala etnanha kala kngarra inthorra rrarrathala tutjina.” \c 21 \s1 Warlukurtaka tjauwerrilyiperra \r (Mark 12:41-44) \p \v 1 Jesuala araka relha netaneta ntjarrala tjauwerrilya iwetnamanga, tjauwerrilyakanha box-aka. \v 2 Era warlukurta ilkngara nyintanha turta araka, tjauwerrilya kurrka iwumanga, money nhanga relhalala nthamara marna nyinta buy-emilitjika. \v 3 Erantama relha ntjarranha ilaka, “Atha rrangkarranha nthurrpa ilama. Warlukurta ilkngara nhanhala kngarralkura nthaka relha arrpunha ingkarrakangatjina. \v 4 Relha netaneta ntjarrala tjauwerrilya nthamaliperra, etnaka money kngarra kuta intaka. Kanha warlukurta era money ingkarraka ekuranhala nthaka. Ekura itja wotha intaka marna nyinta paka buy-emilitjika.” \s1 Jesuala ilaka leltja ntjarrala Altjirraka temple urltakitjinala \r (Matthew 24:1,2; Mark 13:1,2) \p \v 5 Arrpunha ntjarra ilarraka. “Arai, etna temple erinha parta marra inthorrala itakala, yultha marra inthorrala turta intortilakala.” Etnanha wumala, Jesuala etnanha ilaka. \v 6 “Temple ntjatjintja inthorra nhanha erinha leltjala anma ungkwaltjilitjina. Parta kngarritja nyintantama itja parta kngarritja arrpunhanga kartninyala intitjina. Etna ingkarraka arnala intitjina, leltjala errarnpalhelakala.” \s1 Anma imampurla kngarra nitjina \r (Matthew 24:3-14; Mark 13:3-13) \p \v 7 Arrpunha ntjarralantama Jesuanha pmarraka, “Kaltjinthanhinthanhai, ilangarama lakinherritjina? Nthakinha turtama nurna kaltja nitjina leltja etna pitjitjikerramanga, iltha nhanha etnanha ungkwaltjilitjika?” \p \v 8 Jesuala etnanha ilaka, “Rrangkarrataka aralhitjika, arrpunhala rrangkarranha orrtjapepilakitja. Ntjarra kunha anma pitjimala angkitjina, ‘Yinga nama Krista era. Yinga nhanha kala pitjalpukantama.’ Rrangkarra pula etnaka itja kangkwerritjika. \v 9 Anma rrangkarra wumalanga relha arrpunha ntjarra turramanga, relha arrpunha ntjarra turta turritjikerramanga kula, rrangkarra itja trerritjika. Nhanha kunha kala lakinha nitjikarrpa. Alha era pula itjantema yirritjina.” \p \v 10 Erantama etnanha ilaka, “Pmararinya ntjarra, pmararinya arrpunha ntjarralela turritjina. King nyinta turta king arrpunhaka irrpaltherritjina. \v 11 Katha arrpunhala alha era kngarra errowutjina. Katha arrpunhala marnaka paalerrintja nitjina. Relha arrpunha ntjarranha menta kngarrala tutjina. Relha etna turta trerritjina, etna aramanga Altjirrala lirnnga, taiya, ntheilpura etnanha turta ngalhelamanga. \p \v 12 “Nhanha ingkarraka lyartathakangantema pula, etna rrangkarranha errkutjina. Etnantama rrangkarranha tutjika lurnitjina. Etna rrangkarranha synagogue-aka itornka ntjarraka lanthitjina. Etna rrangkarranha jail-aka kurnitjina. Etna rrangkarranha king ntjarranga urlarra ilparnitjina, tjitjarta kngarra ntjarranga urlarra turta. Etna rrangkarranha lakinha nakapakarlilitjina, rrangkarra yinganha tnakamanga. \v 13 Nhanha kala lakinha nitjika, rrangkarra etnanha nukiperra ilitjinanga. \p \v 14 “Rrangkarra itja arrkurlantema thakerritjika, lakinha eterramala, ‘Nthakinhama nurna angkitjika?’ \v 15 Atha kala rrangkarranha alpmelitjina angkatja rrangkarrala etnanha ilitjika. Etnantama angkatja rrakangkarranha yarna kuta inatutjina, ilpoiwutjina paka. \v 16 Rrangkarranha pula kaarta pa mia rrakangkarranhala, tjia rrakangkarranhala, tjina rrakangkarranhalalka leltjaka lanthitjina. Etna turta rrakangkarranga arrpunha ntjarranha errilknga tutjina. \v 17 Relha ingkarraka turta rrakangkarra yirrkngerritjina, rrangkarra yinganha tnakamanga. \v 18 Rrangkarra pula itja thakerritjika, Altjirrala rrangkarranha ntarntaramanga warta. \v 19 Rrangkarra yinganha ekarlta kuta tnakamanga, rrangkarra kala ngampakala etatha nitjina.” \s1 Leltjala Jerusalem-anha ilpatutjina \r (Matthew 24:15-21; Mark 13:14-19) \p \v 20 “Rrangkarra aramalanga leltja ntjarrala pmara etnakanha Jerusalem-anga kaarntakaarntala mpaaramanga, rrangkarra kaltja nitjika leltjala Jerusalem-anha kala ilpatutjinala. \v 21 Kurunga relha Judea-arinya kala parturnanta naamerranhitjika. Relha etnala Jerusalem-ala namanga, etna kala kathurnanta arerritjika. Relha etna turta, etnala kathala namanga, etna itja Jerusalem-urna irrputjika. \v 22 Nhanha kunha Altjirraka antala nama relha Jerusalem-arinya ntjarranha kapanha tutjika. Lakinha Altjirraka Angkatja Imankinya nthurrperritjina. \v 23 Arai, imampurla inthorra nitjina arrkutja inpora ntjarraka, arrkutja katjia kurrka ipatja ntjunhintjunha ntjarrakartaka turta. Kala relha ingkarraka inthorra nyingalauwutjina. Ingkartala turta relha Jerusalem-arinya ntjarranha rrarrathala tutjina. \v 24 Arrpunha ntjarranha leltjala knife tjenyala errilknga tutjina. Arrpunha ntjarranha leltjala pmara lorinyurna naamalhelitjina. Jerusalem ekurala turta Relha Lorinya ntjarra tjitjarterritjina, Altjirrala Relha Lorinya etnanha parritjinalpula.” \s1 Lirnnga, taiyalka arrpunherritjina Relhaka 'Lira pitjalputjikerramalanga \r (Matthew 24:29-31; Mark 13:24-27) \p \v 25 “Lirnnga era, taiya era, ntheilpura etna turtantama arrpunha inthorrerritjina. Kwatja laiya era kngarra yurrangkitjina. Inmarra etna kngarrerritjina. Alhala turtantama relha ingkarraka yarna thakerritjina. \v 26 Etna turta enkakunyerritjina, trerramala. Etna turta yarna etarlaritjina, ntheilpuralka ngarlpangalhamanga. \v 27 Kurunga relha ingkarrakala aritjina Relhaka 'Lira era matarala pitjimanga. Era ekarlta inthorra, makalaria inthorra turta ntelalhitjina. \v 28 Arai, nhanha ingkarraka lakinherramalanga, rrangkarra tnoatnoa nitjika Altjirranha kala pitjimangantama rrangkarranha tangkalhelitjika.” \s1 Yia tjurrka irniperra \r (Matthew 24:32-35; Mark 13:28-31) \p \v 29 Jesuala etnanha yiantama alpmelaka. “Rrangkarra irna tjurrka etnanha arama, irna arrpunha ntjarranha turta? \v 30 Etna ilpalhakarterramalanga, rrangkarra kaltja inguntha wara kala wumpierritjina. \v 31 Lakinhanga rrangkarra aramalanga angkatja nuka nthurrperramangantama, rrangkarra kaltja nitjika Altjirranha kala alkngatharra ntelalhitjikerrama era relha ingkarrakaka Ingkartanamanga. \v 32 Atha rrangkarranha nthurrpa ilama. Angkatja nukanha nthurrperritjina, ramarama nhanha namangantema. \v 33 Alkira nhanha kala yirritjina. Alha nhanha kala yirritjinantema. Angkatja nuka pula itja kutala yirritjina.” \s1 Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha lhalaraka \p \v 34 “Rrangkarra aralhitjika, rrangkarra marniperra, ngkwarliperra, yulthiperranta turta kngarra inthorra eterralanakitja. Kurunga yinga pitjalpumalanga, atha rrangkarranha turta tnolkalhelakitja. \v 35 Kurunga rrangkarra turtantama imerrakitja. Arai, relha ingkarraka tnolkitjina yinga pitjalpumanga, etna arlta ekura kotnanga warta. \v 36 Rrangkarra pula kuta kaarra nitjika. Rrangkarra turta Altjirrurna ingkitjika, era rrakangkarra tangitjala nitjika rrangkarra erinha ekarlta kuta tnakitjika. Relhaka 'Lira era pitjalpumalangantama, era rrangkarranha aritjalhitjina rrangkarra ekura kaaralhamanga.” \p \v 37 Jesuala relha ntjarranha arltamarlta temple-ala kaltjinthaka. Ngurrangurra pula era Olive Parturnala alpuka, intitjika. \v 38 Kurunga ingutnhala relha ingkarraka wotha temple-urna pitjitjata, erinha wutjika. \c 22 \s1 Priest-aka itornka ntjarra, artwa Intarrangaltha ntjarra turta angkarraka Jesuanha errilknga tutjika \r (Matthew 26:1-5,14,16; Mark 14:1,2,10,11; John 11:45-53) \p \v 1 Relha etna kala Marna Ekalha ekura urrkapukantama, nhanhatitja Passover tjinkarra ekura. \v 2 Priest-aka itornka ntjarra, artwa Intarrangaltha ntjarra turta antja naka Jesuanha errkumala errilknga tutjika. Etna pula trerraka erinha alkngatharra errkutjika, relha ntjarra kekarta lhakitja. \p \v 3 Satan-anhantama Judas Iscariot-urna irrpuka. Judas erataka 12 etnakanga nyinta naka. \v 4 Judas erantama priest itornka ntjarrurna lhaka, temple-aka tjapartia ntjarraka itornkurna turta. Erantama etnanha ilaka era antja namanga Jesuanha etnaka lanthitjika. \v 5 Judas-aka angkatja wumala etna kangkaka, erinha money nthitjika turta lhelaka. \v 6 Money-iperra arratjerramala, Judas-anha kala nhanhakantantama kngarralkura eterraka, “Nthakinhama atha Jesuanha nyilknganyilkngala etnaka lanthamara?” \s1 Jesuala Passover erinha ilkuka kurtungurla ekuranha ntjarralela. Era turta Arlta Kngarra ingkairnaka \r (Matthew 26:17-30; Mark 14:12-26; John 13:21-30; 1 Corinthians 11:23-25) \p \v 7 Marna Ekalhaka ilpangkintjaka arltala, relha Jew ntjarrakathaka naka Passover Lamb etnanha tutjika. \v 8 Jesualantama Peter John tharranha yairnamala ilaka, “Kala lharrai Passover tjinkarra erinha nurnaka urrkaputjika, nurna erinha ilkutjinanga.” \p \v 9 Eratharra pula erinha pmarraka, “Nthanhakama unta antja nama ilirna Passover tjinkarra erinha urrkaputjika?” \p \v 10 Jesuala erinhatharra ilaka, “Arai, mpala town-urna irrpumanga ngerra, mpala artwa nyintanha aritjina jar kngarritja kwatjakarta kngetnamanga. Ekuranga tnaartangala lhai, iltha ekuranhurna. \v 11 Kurunga mpala ilthakakurtwia erinha ilitjika, ‘Kaltjinthanhinthanhala nganha pmarrama, “Nhanhama room era, ekurala atha Passover tjinkarra erinha ilkumara, kurtungurla nukanha ntjarralela?’” \v 12 Artwa erantama mpalanha room kngarritja ntelitjina, iltha kaputhala. Room nhanha erinha era kala ilkngikala, ekura ntjama turta iwukala. Room ekuralantama mpala tjinkarra erinha urrkapai.” \p \v 13 Peter John tharra lharraka. Jesuaka angkatja ingkarrakantama nthurrperraka. Eratharrantama Passover tjinkarra erinha urrkapuka. \p \v 14 Ngurrangurra Jesuanha kala apostle ntjarralela arrarnalhaka marna ilkutjika. \v 15 Erantama etnanha ilaka, “Nyingalauwutjinala, yinga kngarra inthorra antja naka Passover tjinkarra erinharrka rrakangkarralela ilkutjika. \v 16 Atha kunha Passover tjinkarra erinha itja wotha ilkutjina, anmanta, Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta ntelalhamanga.” \p \v 17 Jesuala cup wine-akartantama inaka. Altjirranha dangkilamala era etnanha ilaka, “Cup nhanhanga rrangkarra ingkarrakala tangilamala ntjurrirrai. \v 18 Arai, atha rrangkarranha ilama, atha itja wotha wine ntjutjina. Anmanta, Altjirranha relha ingkarrakaka Ingkarta ntelalhamanga.” \p \v 19 Jesuala marnantama inaka. Altjirranha dangkilamala, era marna erinha urltakaka. Erantama etnanha marna erinha nthamala, ilaka, “Nhanha mpurrka nuka nama. Atha mpurrka nukanha lanthitjina, tjauwerrilya ngerra, rrakangkarrakwia. Lakinha ilkumala, nuka ilpangkai.” \p \v 20 Etna kala ilkukalangantama, era cup wine-akarta inaka. Nhanga ngerra era Altjirranha dangkilaka, era etnanha nthaka turta. Era etnanha ilaka, “Nhanha alhwa nuka nama. Atha alhwa nukanha thalitjina rrangkarranha Altjirralela tjinilitjika. \p \v 21 “Arai, artwa erala yinganha leltjaka lanthitjinala, era nukalela nhanhala nama, table-ala. \v 22 Relhaka 'Lirakathaka nama ilutjika, Altjirrala ilakala ngerra. Artwa erala erinha leltjaka lanthamanga, ekura pula imampurla kngarra inthorra nitjina.” \p \v 23 Kurtungurla etnantama pmarrarraka, “Nurnakanga ngunhalama erinha leltjaka lanthamara?” \s1 Kurtungurla etna iwurraka, ngunha etnakanga kngarralkura era namanga? \p \v 24 Kurunga kurtungurla etna iwurraka. Nyinta angkaka, “Yinga itornka rrakangkarra.” Kanha arrpunha angkaka, “Itja, yinga itornka rrakangkarra.” \v 25 Jesualantama etnanha ilaka, “Relha Lorinyaka king ntjarra, etna kunha relha etnakanhaka tjitjarterrama. King nhanha etna turta antja nama relha etnakanha, etnaka kangkitjika, etnanha tnantjitjika turta. \v 26 Rrangkarra pula itja king nhanha ntjarra ngerra nitjika. Artwa erala itornka rrakangkarra namanga, era kala tjia rrakangkarra ngerra ntelalhitjika. Artwa era turta, erala tjitjarta rrakangkarra namanga, era kala urrkapunhapunha rrakangkarranha ngerra ntelalhitjika. \v 27 Thunga artwa tharra nama. Nyinta kala kunpa arrarnalhama marna ilkutjika. Kanha arrpunha urrkapuma, artwa ekura marna thitjikala. Artwa nhanha tharranga, Ngunha paka artwa arrpunhaka itornka nama? Artwa era kunha, erala kunpa arrarnalhamala marna ilkumanta. Arai, yinga kunha rrakangkarra ntelalhama artwa urrkapunhapunha era ngerra. \p \v 28 “Yinga nyingalauwumalanga rrangkarra nukalela kuterraka. \v 29 Lakinhanga atha rrangkarranha ingkairnitjina king ngerra tjitjarterritjika, Kaartalala yinganha ingkairnakala ngerra. \v 30 Yinga kala pmara nukanhalantama namanga, rrangkarra nukalela marna ilkutjina. Rrangkarra turta nyintaminyinta king-akanha chair-ala nitjina, Israel-aka ramarama 12 turta tjiperrawutjina.” \s1 Jesuala ilaka Satan-ala etnanha arrkarnitjinala \r (Matthew 26:31-35; Mark 14:27-31; John 13:36-38) \p \v 31 “Simon-ai, Simon-ai, yinganharrka wurlathanai. Satan-anhataka Altjirrurna ingkaka rrangkarranha arrkarnitjika. Era antja nama aritjika rrangkarra paka yinganha nthurrpa tnakamanga. \v 32 Yinga pula Altjirrurna ingkaka unta yinganha ekarlta kuta tnakitjika. Anma, unta Altjirrurna wotha toperrakalanga, unta tjia ungkwanganha ntjarraka turta tangitjala nai, yinganha ekarlta tnakitjika.” \p \v 33 Peter-ala pula Jesuanha ilaka, “Ingkartai, yingataka ungkwangalela irrpalthala jail-urna lhama, iluma turta.” \p \v 34 Jesuala erinha ilaka, “Peter-ai, atha nganha nhanha ilama. Lyarta ingutnhala unta yinganha tharraminyintaranga yiparrarnitjina, lukaluka orrea era ilkitjikanhangantema.” \p \v 35 Jesualantama kurtungurla ekuranha ntjarranha pmarraka, “Rrangkarra paka nakapakarlerrakama atha nhanga rrangkarranha money-akunya, thauwakunya, sandal-akunya turta urrpia yairnamalanga?” \p Etna angkaka, “Itjama.” \p \v 36 Erantama etnanha ilaka, “Lyarta pula, ungkwanga money paka intamanga, thauwa paka, nhanha kala ungkwangalela kngai. Ungkwanga paka knife tjenya itja intamanga, mantarra arrpunha ungkwanganha yirrinthai, knife tjenya turta buy-emilai. \v 37 Yinga lakinha angkama Altjirraka Angkatja Imankinyala ilamanga, ‘Erinha kunha artwa kornarintja ngerra imilitjina.’ Nhanha kunha etna nukiperra intalhelakala. Nhanha turta lyarta nthurrperritjina.” \p \v 38 Kurtungurla etnantama erinha ilaka, “Ingkartai, nurnaka kunha knife tjenya tharra intama.” \p Jesuala etnanha ilaka, “Kala kunha.” \s1 Jesuanha Altjirrurna ingkaka, Gethsemane-ala \r (Matthew 26:36-46; Mark 14:32-42) \p \v 39 Jesuanha Olive Parturnantama lhaka, erala nhanga lhitjata ngerra. Kurtungurla ekuranha ntjarra ekuranga tnaartangala lhaka. \v 40 Olive Parta ekurerritjalhamala, Jesuala etnanha ilaka, “Altjirrurna ingkarrirrai era rrangkarranha ntarntaritjika, errintjala rrangkarranha arrkarnakitja.” \p \v 41 Kurrka urntwarra lhamala, Jesuanha mparalela arrarnalhamala Altjirrurna ingkaka. \v 42 “Kaarta nukai, yinga itja antja nama nyingalauwutjika, ilutjika turta. Unta pula antja namanga yinga nyingalauwutjika, ilutjika turta, yinga kala ungkwanga kangkwerrama.” \p \v 43 Angel-ntama ekururna pitjika alkiranga, erinha ekarltilaka turta. \v 44 Kngarra mpangkamala, era wothamawotha Altjirrurna ingkaka. Ntjia ekurantama arnaka tnyika alhwa ulthunta ngerra. \p \v 45 Kamerramalantama, era kurtungurla ntjarrurna lhaka. Era etnanha ankwentamanga araka. Etnataka ltarrpa inthorra naka. \v 46 Erantama etnanha pmarraka, “Iwunhangala rrangkarra ankwentama? Kamerramala Altjirrurna ingkarrirrai, era rrangkarranha ntarntaritjika, errintjala rrangkarranha arrkarnakitja.” \s1 Leltja ntjarrala Jesuanha errkuka \r (Matthew 26:47-56; Mark 14:43-50; John 18:3-11) \p \v 47 Jesuanha kurtungurla ekuranha ntjarrurna angkamalangantema, worla kngarra pitjika. Judas, 12 etnakanga nyinta, era worla etnanha rretjingaka. Jesuurna etinyerramala, era erinha rrontjaka. \p \v 48 Jesualantama Judas-anha pmarraka, “Judas-ai, rrontjamalama unta Relhaka 'Lira erinha leltjaka lanthama?” \p \v 49 Kurtungurla ntjarrala aramalanga etna Jesuanha errkutjikerramanga, etna erinha pmarraka, “Ingkartai, nurna etnanha knife tjenyala twiai?” \v 50 Kurtungurla nyintalantama High Priest-aka urrkapunhapunha knife tjenyala tuka, ilpa akwa ekuranha inturnamala. \p \v 51 Jesuala pula erinha ilaka, “Kala impai!” Erantama urrkapunhapunha ekuranhaka ilpa anpumala, erinha marrilaka. \p \v 52 Kurunga Jesuanha priest itornka ntjarrurna, temple tjapartia ntjarrurna, kngarripata ntarntarintja ntjarrurna turta angkaka. Etna ingkarraka kunha pitjikala erinha errkutjika. “Knife tjenyakarta, tnamakarta turtama rrangkarra nuka pitjika, relha nyilkngampa tunhatunhaka ngerra? \v 53 Yinga pula arltamarlta temple-ala nitjata. Rrangkarra pula yinganha itja errkuka. Lyarta pula Altjirrala rrangkarranha impurlarrarnama yinganha errkutjika. Era errintja erinha turta impurlarrarnama nuka irrpaltherritjika.” \s1 Peter-ala Jesuanha yiparrarnaka \r (Matthew 26:57,58,67-75; Mark 14:53,54,66-72; John 18:12-18,25-27) \p \v 54 Jesuanha errkumala, etna erinha High Priest-aka ilthurna rretjingaka, erinha kwanurna turtantama kngaka. Peter-ala pula etnanha ingkarnangala lurnaka. \v 55 Etna urantama etaka High Priest-aka yard mpopala. Pitjimala, Peter-anha etnakalela arrarnalhaka. \v 56 Marla urrkapunhapunha nyintala erinha araka urala namanga. Peter-anha yapmamala, era angkaka, “Artwa nhanhataka Jesualela nakantema.” \p \v 57 Peter-ala pula erinha ilaka, “Arrkutjai, yingataka ekura kotna.” \p \v 58 Kurrka anma, arrpunhalantama Peter-anha aramala, erinha ilaka, “Unta kunha etnakanga nyinta namantema.” \p Peter-anha pula erinha ilaka, “Artwai, itjiai.” \p \v 59 Anma, artwa arrpunhantama angkaka, “Artwa nhanhataka nthurrpa Jesualela nakalantema. Era turta artwa Galilee-arinya namanga warta.” \p \v 60 Peter-ala pula erinha ilaka, “Artwai, untataka marntilparla angkama. Yingataka ekura kotna.” Peter-anha angkamalangantema, lukaluka orrea ilkarlalhaka. \p \v 61 Ilkngaralhamala, Ingkartala Peter-anha tjoraraka. Peter-anha ilpangkakantama, Ingkartalala erinha ilakala, “Lukaluka orrea era ilkitjikanhangantema, unta yinganha kala tharraminyintaranga yiparrarnitjina.” \v 62 Peter-anhantama yard-anga rratamala kngarra inthorra itnika. \p \v 63 Artwa etnala Jesuanha errkurlanaka, etna erinha arrampowuka, erinha tuka turta. \v 64 Etnantama alknga ekuranha korltamala erinha pangilaka. Kurunga etna erinha pmarraka, “Nurnanha ilakwia, ngunhalama nganha tuka?” \v 65 Etnantama erinha kuta arrampowurlanaka. \s1 Etna Jesuanha Sanhedrin-anga urlarra ilparnaka \r (Matthew 26:59-66; Mark 14:55-64; John 18:19-24) \p \v 66 Kala arlterramalangantama, kngarripata itornka ntjarrala, priest-aka itornka ntjarrala, artwa Intarrangaltha ntjarrala turta Jesuanha Sanhedrin council-urna rretjingaka. Etna erinha pmarraka, \v 67 “Nurnanha ilai, unta paka Krista era namama?” \p Jesuala etnanha ilaka, “Atha paka rrangkarranha alpmelamanga, rrangkarra angkatja nukanha itja tnakitjina. \v 68 Atha turta paka rrangkarranha pmarramanga, rrangkarra yinganha itja alpmelitjina. \v 69 Lyartanga pula Relhaka 'Lira era Altjirra Ekarlta Inthorraka akwampinyala nitjina.” \p \v 70 Etnantama erinha pmarraka, “Unta Altjirraka 'Lira namama?” \p Jesuala etnanha alpmelaka, “Lakinha kunha rrangkarra angkama.” \p \v 71 Etnantama pmarrarraka, “Iwunhangama nurna artwaka kuta yonthama erinha ilparnitjika? Nurna kala angkatja ekuranha wuka.” \c 23 \s1 Etna Jesuanha Pilate-anga urlarra ilparnaka \r (Matthew 27:1,2,11-14; Mark 15:1-5; John 18:28-38) \p \v 1 Kamerramalantama, Sanhedrin council etna Jesuanha Pilate-urna rretjingaka. \v 2 Etnantama erinha ilparnaka, “Nurnarrpa artwa nhanha erinha araka pa wuka. Era relha nurnakanha ntjarranha ilaka etna itja wotha Roman government-aka kangkwerritjika, Caesar-anha tax money paka nthitjika. Erarrpa turta ilalhaka era kula Krista era namanga, king nurnaka.” \p \v 3 Pilate-alantama Jesuanha pmarraka, “Nthurrpama unta relha Jew ntjarraka king?” \p Jesuala erinha ilaka, “Lakinha unta angkama.” \p \v 4 Pilate-alantama priest-aka itornka ntjarranha, worla kngarra ingkarna pitjikala etnanha turta ilaka, “Nukanga urlarra artwa nhanha itja ilkarrtja nama.” \p \v 5 Etna pula ekarlterraka, “Erataka nthurrpa relha ntjarranha ilaka itja government-aka kangkwerritjika. Era kala pmara Judea ntjaparala relha ntjarranha lakinha kaltjinthaka. Era nhanga pmara Galilee-anga tjontamala, era pmara nhanhakurtitja relha ntjarranha lakinha kuta kaltjinthentjika.” \s1 Pilate-ala Jesuanha Herod-urna yairnaka \p \v 6 Nhanha wumala, Pilate-ala etnanha pmarraka, “Pmara Galilee-arinyama artwa nhanha?” \v 7 Etna erinha ilaka era nthurrpa artwa Galilee-arinya namanga, King Herod-aka pmararinya. Pilate-alantama erinha Herod-urna yairnaka. Herod-anha arlta lenhala Jerusalem-ala naka, yatjarra pitjikala. \p \v 8 Herod-alataka arrkurlantema Jesuiperra yia wentjikala, erantama antja inthorra naka erinha aritjika. Era turta antja naka Jesuala ekura tjatjikarta urrkaputjika. Lakinhanga era kngarra kangkaka Pilate-ala Jesuanha ekururna yairnamalanga. \v 9 Erantama Jesuanha kngarra pmarraka. Jesuanha pula ekururna itja kutala angkaka. \v 10 Priest-aka itornka ntjarrala, artwa Intarrangaltha ntjarrala turta pula Jesuanha kngarra kuta ilparnaka. \p \v 11 Kurunga Herod-ala, tjapartia ekuranha ntjarrala turta, Jesuanha iltaka, arrampowuka turta. King-akanha mantarra marra inthorrantama ekura ekarramala, Herod-ala erinha wotha Pilate-urna yairnarlalpuka. \v 12 Arlta lenha ekuralantama Herod Pilate tharra tjinerraka. Arrkurla eratharra leltjarrka narrakala. \s1 Pilate-ala Jesuanha imilaka \r (Matthew 27:15-26; Mark 15:6-15; John 18:39—19:16) \p \v 13 Kurunga Pilate-ala priest-aka itornka ntjarranha worlilaka, kngarripata itornka ntjarranha turta. \v 14 Era etnanha ilaka, “Rrangkarra artwa nhanhanha nukurna kngitjika. Rrangkarra yinganha ilaka era kula relha ntjarranha turnamanga government-aka itja kangkwerritjika. Athantama erinha nhanhiperra montjala pmarraka rrakangkarranga alkngatharra. Arai, era pula artwa kornakorna wara. Era itjama ilkarrtja. \v 15 Herod-ala turta yinganha lakinhantema ilaka, erinha nurnakurna yairnarlalpumala. \v 16-17 Lakinhanga atha tjapartia ntjarranha turnitjina erinha whip-ala tutjika. Kurunga atha erinha althakalthilitjina.” \p \v 18 Etna ingkarraka pula ilkaka, “Erinha kala errilknganta twai. Barabbas-anhatitja nurnaka jail-anga rratalhelai.” \v 19 Barabbas erataka Jerusalem jail-ala naka, era nhanga relha ntjarranha turnakalanga itja Roman government-aka kangkwerritjika. Era turta relha arrpunha ntjarranha errilknga tukalanga. \p \v 20 Pilate-anha pula kuta antja naka Jesuanha althakalthilitjika. Lakinhanga era relha worla kngarra etnanha wothantema ilaka, “Nhanha pula artwa palkinya.” \v 21 Etna pula ilkaka, “Erinha kala ntolkakanta kanthatwai. Erinha kala ntolkakanta kanthatwai.” \p \v 22 Pilate-ala pula etnanha wothantema, kala tharraminyintarangantama pmarraka, “Nthakinhama era paala ntelalhaka? Atha erinha yarna imilama era artwa palkinya namanga. Lakinhanga atha tjapartia ntjarranha turnitjina erinha whip-ala tutjika. Kurunga atha erinha kala althakalthilitjina.” \p \v 23 Etna pula kuta intarramintarra ilkaka era Jesuanha kala ntolkakanta kanthatutjika. Pilate-ala etnanha yarna kuta tjukunyilaka. \v 24 Erantama etnaka kala kangkwerrakanta. \v 25 Artwa urrarna nhanganha, erala relha ntjarranha turnakala itja government-aka kangkwerritjika, erinha era kala jail-anga rratalhelaka. Jesuanha pula era tjapartia ntjarraka lanthaka, etna erinha ntolkaka kanthatutjika, relha ntjarra antja nakala ngerra. \s1 Tjapartia ntjarrala Jesuanha ntolkaka kanthatuka \r (Matthew 27:31-44; Mark 15:21-32; John 19:17-27) \p \v 26 Tjapartia ntjarrala Jesuanha Jerusalem-anga kathurna rretjingamalanga ntolkaka kanthatutjika, etna artwa nyintanha araka urlarra pitjimanga, rretnya ekura Simon. Era artwa pmara Cyrene-arinya naka. Tjapartia ntjarrala erinha errkuka. Etnantama Jesuaka ntolka ekurakarlaka tjurnaka, erinha turnaka turta ntolka erinha Jesuanga tnaartangala kngitjika. \p \v 27 Worla kngarra turta Jesuanga tnaartangala lhakantema. Worla nhanha ekurala arrkutja urrputja ntjarra ngerra turta lhapalhaka. Etna Jesuaka kngarra nthorrkngerraka, itnika turta. \p \v 28 Etnaka ilkngaralhamala, Jesuala etnanha ilaka, “Arrkutja Jerusalem-arinya ntjarrai, nuka nthorrkngerritjala nai. Marralkura rrangkarra rrakangkarrarrpa nthorrkngerritjika, katjia rrakangkarranhaka turta. \v 29 Anma relha Jerusalem-arinya ntjarra angkitjina, ‘Arrkutja katjiakunya ntjarra, arrkutja etnala itja katjiakarterrakala paka, etnala itja ipatja nthakala paka, etna kunha arrkana nama.’ \v 30 Etna turta lakinha angkitjina, ‘Parta kngarra ntjarrataka nurnakarlaka tnyeikanha, parta urrtha ntjarrala turtataka nurnanha korlteikanha.’ \v 31 Arai, lyarta etna yinganha, relha palkinyanha rrukunthakunthilamala tuma. Inguntha etna rrangkarranha, relha ilkarrtja ntjarranha, kngarralkura rrukunthakunthilamala tutjina.” \p \v 32 Artwa tharra arrpunha, artwa korna tharra purrama, etna Jesualela rretjingaka, erinhatharra turta ntolkaka kanthatutjinala. \v 33 Etnantama pmara ekura erritjalhaka, erinhala etna ilama, ‘Kaalkngaka Pmara.’ Etnantama Jesuanha ntolkaka kanthatuka. Kurunga artwa korna nhanga tharranha etna ntolkaka kanthatukantema. Nyintaka ntolka Jesuaka akwala itnaka. Kanha arrpunhaka ntolka Jesuaka kwanginyalala itnaka. \p \v 34 Jesuanhantama angkaka, “Kaartai, korna etnakanha iwai. Etna kunha itja kaltja etna 'Lira ungkwanganha errilknga tumanga.” \p Tjapartia etnantama Jesuaka mantarra errarnpalhelaka, gamble-erramala. \v 35 Worla pitjikala nhangala erinha ararlanaka. Priest-aka itornka ntjarrala, kngarripata itornka ntjarrala turta erinha arrampowuka. Etna lakinha angkaka, “Era kunha arrpunha ntjarranha tangkalhelaka. Era paka Krista era namanga, erinhala Altjirrala urrarakala, era kala tangkalhelalheikanha.” \p \v 36 Etinyerramala, tjapartia ntjarrala erinha arrampowukantema. Etna erinha wine tjalangka nthaka. \v 37 Etnantama erinha ilaka, “Unta nthurrpa relha Jew ntjarraka king namanga, kala tangkalhelalhai.” \p \v 38 Etnantama angkatja nhanha pepaka intalhelaka, “Nhanha era kunha relha Jew ntjarraka king.” Kurunga etna pepa nhanha ntolkaka kanthatuka, Jesuanga kartninyaka. \p \v 39 Artwa korna nyinta, erala ntolkalantema ilparanamanga, era Jesuanha arrampowuka, “Unta kulama Krista era. Iwunhangantama unta itja tangkalhelalhama, ilirnanha turta tangkalhelama?” \p \v 40 Artwa korna arrpunhala pula erinha parrakala, “Unta itjala Altjirraka aa kngarranga trerrama? Etna nurnanha tharraminyinta imilaka. Nurna nhanha kala ilutjikerrama. \v 41 Nhanha kala arratja nama ilirna ilutjika, ilirna korna ntelalhakalanga. Kanha artwa nhanha, artwa palkinyala.” \v 42 Jesuwurnantama era angkaka, “Jesuai, nuka ilpangkau, unta anma relha ingkarrakaka Ingkartantama namanga.” \p \v 43 Jesuala erinha ilaka, “Atha nganha nthurrpa ilama. Lyartantema unta nukalela nitjina Paradise-ala.” \s1 Jesuanha iluka \r (Matthew 27:45-56; Mark 15:33-41; John 19:28-30) \p \v 44 Kala ngkinyalantama alkira era thapathaperraka, pmara ntjapara turta thapathapa naka 3 o'clock-akurtitja, \v 45 lirnngaka parrtja yirraka. Mantarra kngarritja nhanga turta, erala temple kwanala ilparanakala, era mpopa inthorrantama tjepakalhalalhaka. \v 46 Jesuanhantama intarra ilkaka, “Kaartai, atha nganha enka nukanha lanthama, ntarntaritjika.” Lakinha angkamala, era kala ilukantama. \p \v 47 Roman tjapartia ntjarraka itornkala nhanha aramalanga, era Altjirranha tnantjaka, lakinha angkamala, “Nthurrpathoa artwa nhanha, artwa arratja naka.” \p \v 48 Relha arrpunha ntjarra, etnala wara aritjika pitjikala, etna nhanha aramalanga, etna porerraka. Etnantama inarnka tulhaka, alpuka turta. \v 49 Jesuaka tjina ntjarra, arrkutja nhanga ntjarra turta, etnala Galilee-angatjina ekuranga tnaartangala pitjikala, etna nhanha ingkarraka tjathangala ararlanaka. \s1 Etna Jesuanha tintjiwuka \r (Matthew 27:57-61; Mark 15:42-47; John 19:38-42) \p \v 50 Arai, artwa nyinta, rretnya ekura Joseph. Era Arimathea town-arinya naka, pmara Judea-ala. Joseph nhanha era artwa marra, arratja turta naka. Era Sanhedrin council naka. \v 51 Era pula itja antja naka Council etna Jesuanha imilitjika. Era turta kaaralhaka Altjirranha ntelalhitjika era relha ingkarrakaka Ingkartanamanga. \p \v 52 Joseph nhanha erantama Pilate-urna lhaka, Jesuaka mpurrkaka turta enkaka. \v 53 Jesuaka mpurrka ntolkanga tnanpulhelamala, era mpurrka erinha mantarra tjulkurala ilinyiwuka, intia wolkngaka turta arrarnaka. Relha errilknga itja arrkurla wolknga nhanha ekurala intakala paka. \v 54 Nhanha kala Friday ngurrangurra naka. Kala ingkwa Sabbath arlta turta. \p \v 55 Arrkutja nhanga ntjarra, etnala Jesuanga tnaartangala pitjikala Galilee-angatjina, etna Joseph-anga tnaartangala lhakantema. Etnantama araka era Jesuaka mpurrka inamala, wolkngaka turta arrarnamanga. \v 56 Kurunga etna pmarurna alpuka. Kurunga etna ntira unpa marrakarta inaka, Jesuaka mpurrka anma parnitjinala. Etna pula itja Sabbath arltala lhaka Jesuaka mpurrka parnitjika, Altjirraka Angkatja Imankinyala parrakalanga, itja Sabbath arltala urrkaputjika. \c 24 \s1 Altjirrala Jesuanha relha errilknga ntjarranga etatha kamalhelaka \r (Matthew 28:1-10; Mark 16:1-8; John 20:1-10) \p \v 1 Sunday ingutnhala inthorrantama, arrkutja etna wolknga nhanga ekururna lhaka, ntira unpa marrakarta. \v 2 Etnantama wolknga ekururna etinyerramalanga, etna araka parta kngarritja nhanga kala ankartiwukala. \v 3 Etnantama wolknga ekururna irrpunhaka. Ingkarta Jesuaka mpurrka pula etna itjala araka. \p \v 4 Etnantama yarna eterraka. Kurunga artwa tharra mantarra tjulkura inthorrakarta, etnakanga kuta itnatjalhaka. \v 5 Etnantama kngarra trerraka. Twakalhamala, etna anngerra kwaninyerraka. Artwa eratharra pula etnanha pmarraka, “Iwunhangala rrangkarra relha etathaka yonthama relha errilkngaka pmarala? \v 6 Jesuanha itja nhanhala nama. Era relha errilknga ntjarranga kamerraka. Rrangkarra paka ilpangkamama, erala nhanga rrangkarranha Galilee-alantema ilakala? \v 7 ‘Relhaka 'Lira erinha kunha etna artwa korna ntjarraka lanthitjina, etna turta erinha ntolkaka kanthatutjina. Arlta tharraminyintiperra pula era wotha kamerritjina.’” \v 8 Arrkutja etna Jesuaka angkatjaka ilpangkakantama. \p \v 9 Wolknganga alpumala, etna yia nhanha 11 etnaka alpmelitjalpuka, kurtungurla arrpunha ntjarraka turta. \p \v 10 Arrkutja etnala nhanga wolkngurna lhakala, etna naka Mary Magdalene, Joanna, Mary nhanga James-aka mia, arrkutja arrpunha ntjarra turta. Etnantama yia nhanha apostle etnaka ilitjalpuka. \v 11 Apostle etna pula etarlaraka angkatja etnaka yia kornakorna wara namanga. Etnantama angkatja etnakanha itja tnakaka. \p \v 12 Peter-anha pula wolknga ekururna arrtjanakala. Twakalhamala, era kwana tjilaraka. Era pula mantarranta araka intamanga. Erantama alpumala yarna eterralanaka, “Nthakinherrakai?” \s1 Jesuanha kurtungurla tharraka ntelalhaka, eratharra Emmaus-urna lharramanga \r (Mark 16:12,13) \p \v 13 Sunday ekurala Jesuaka kurtungurla tharra arrpunha Emmaus-urna lharraka. Emmaus erataka town kurrka naka, Jerusalem-anga altorla, 12 kilometers ngerra. \v 14 Tjaiyala lhapalhamala, kurtungurla eratharra Jesuiperra angkarralanaka, nhanga arrpunha ntjarrala erinha errilknga tukala. \v 15 Eratharrantama angkarramalangantema, Jesuanha ingkarnanga pitjimala ekuratharraka lhangalhaka, ekuratharralela turta lhapalhakantama. \v 16 Eratharra erinha kala araka, eratharra pula erinha itja lhangkaraka, Altjirrala etarlingetarla ekuratharra marntilakalanga warta. \p \v 17 Jesualantama erinhatharra pmarraka, “Iwunhama mpala ilarraka tjaiyala lhapalhamala?” \p Eratharrantama itnatjalhaka, ltarrpa inthorra. \v 18 Ekuratharranga arrpunha, rretnya ekura Cleopas, erantama erinha pmarraka, “Relha Jerusalem-arinya nyinta untantama kotna nhanga ngurruka nakalaka?” \p \v 19 Era pula erinhatharra kuta pmarraka, “Iwunhiperrama mpala angkarraka?” \p Eratharra erinha ilaka, “Jesua Nazareth-arinyiperrakwia. Era Altjirraka urrpia naka. Era relha ntjarranha kngarra kaltjinthaka. Era tjatjikarta kngarra turta urrkapuka. Altjirranha ekura kangkaka, relha ingkarraka turta. \v 20 Itornka nurnaka ntjarrala pula, priest pa kngarripata itornka etna, etna erinha Pilate-akala lanthaka, Pilate-ala erinha imilitjika. Pilate-alantama erinha tjapartia ntjarraka lanthaka, etna erinha ntolkaka kanthatutjika. \v 21 Nurna pula eterraka, era kula relha Israel-arinya nurnanha tangkalhelitjinala. Itjarrpantama. Nhanha kala arlta tharraminyintantama nama, arlta erala ilukaliperra. \p \v 22 “Lyarta ingutnhala, arrkutja urrputja worla nurnakanhanga, etna nurnanha tnolkalhelaka. Ingutnhala etna wolkngurna lhakala. \v 23 Etna pula Jesuaka mpurrka ywaraka. Pitjalpumala, etna nurnanha ilaka etna kula angel ntjarranha arakala. Angel etna turta kula etnanha ilakala Jesuanha etatha namanga. \v 24 Nurnakanga urrputjantama wolkngurna lhaka. Etna kala araka wolknga era urlta namanga, arrkutja etnala ilakala ngerra. Jesua erinha pula etna itjala araka.” \p \v 25 Jesuantama ekuratharrurna angkaka, “Yakai, mpalataka marntilparla inthorra. Mpala Altjirraka urrpia imankinya ntjarraka angkatja tnakeikanha? \v 26 Mpala paka angkatja etnakanha tnakakalanga, mpala kaltja namara nhanha kala Kristakathaka nakala nyingalauwutjika. Ekuriperrantantama Altjirrala erinha ingkairnitjika Ingkartakngarra nitjika.” \p \v 27 Kurunga Jesuala ekuratharra nentilaka Moses-aka pepa, Altjirraka urrpia imankinya ntjarraka pepa turta. Era erinhatharra ilaka Altjirraka Angkatja Imankinya ingkarraka ekuriperra angkamanga. \p \v 28 Etna kala Emmaus ekura etinyerrakalangantama, Jesuanha anpara lhitjikerraka. \v 29 Kurtungurla eratharra pula erinha parraka, “Ilirnakalela kuterrai, kala ngurrangurrerrakalangantama.” Erantama ilthurna irrpunhaka, ekuratharralela kuterraka turta. \p \v 30 Etna kala marna ilkutjikerramangantama, Jesuala marna inaka, Altjirranha dangkilaka turta. Kurunga era marna erinha urltakamala, erinhatharra nthaka. \v 31 Eratharra erinha lhangkarakantama, Altjirrala alknga ekuratharra alkngampulhelakalanga warta. Jesua erantama yirralalhaka. \v 32 Eratharrantama pmarrarraka, “Yai, nhanga tjaiyala pitjimala, era kunha ilirnanha tjipatjipa inthorrilaka, ilirnaka Altjirraka Angkatja Imankinya erinha nentilamala?” \v 33 Eratharrantama kala kamerralalhakanta, Jerusalem-urna turta alpuka. \p Jerusalem-alantama eratharra kurtungurla 11 etnanha aritjalhaka, Jesuaka tjina arrpunha ntjarranha turta. \v 34 Relha nhanha etnantama erinhatharra ilaka, “Ingkartanha nthurrpa errilknga ntjarranga kamerraka, era turta Simon-aka ntelalhaka.” \v 35 Eratharrantama etnanha alpmelaka Jesuanha ekuratharralela Emmaus-urna lhakala. Eratharra etnanha alpmelaka turta, eratharra erinha ingkarnanta lhangkarakala era marna urltakamalanga. \s1 Jesuanha kurtungurla ekuranha ingkarrakakantama ntelalhaka \r (Matthew 28:16-20; Mark 16:14-18; John 20:19-23; Acts 1:6-8) \p \v 36 Etna nhanga angkarramalangantema, Jesua erarrpantama etnakanga mpopala itnatjalhaka. Era etnanha ilaka, “Altjirranha rrakangkarra rilhera ntelalhama.” \v 37 Lthana kula aramalakathana, etna yarna thakerraka, enkakunya inthorrerraka turta. \p \v 38 Era pula etnanha pmarraka, “Iwunhangama rrangkarra trerrama? Iwunhangama rrangkarra pmarralhama, ‘Ngunhama nhanha?’ \v 39 Iltja nukanha arai. Ingka nukanha arai. Yinga Jesua kunha nhanha. Yinganha iltjala mpaarai, rrangkarra lhangkaritjinanga nhanha yinga namanga, itja lthana. Lthana kunha itja yinga ngerra mpurrkakarta, tjalkakarta turta.” \p \v 40 Erantama etnaka iltja ekuranha, ingka ekuranha turta imarnaka. \v 41 Etna pula erinha yarna ngerrantema tnakaka, arrkana inthorra wulhamala, yarna etarlaramala turta. Lakinhanga era etnanha pmarraka, “Rrakangkarra paka ilkutjika intamama?” \v 42 Etnantama erinha kara irrpannga urnma nthaka. \v 43 Erantama nhanha etnakanga alkngatharra ilkuka. \p \v 44 Jesuala etnanha ilaka, “Yinga nhanga rrakangkarralela namalangantema, atha rrangkarranha alpmelaka, angkatja Moses-alala nukiperra alpmelakala, angkatja Altjirraka urrpia ntjarralala nukiperra alpmelakala, psalm-ala turtala nukiperra alpmelakala, angkatja nhanha ingkarrakataka nthurrperritjika.” \p \v 45 Kurunga era Altjirraka Angkatja Imankinya erinha etnaka nentilaka, etna nhanha arratja lhangkaritjinanga. \v 46 Era etnanha ilaka, “Arai, Altjirraka Angkatja Imankinyala ilama, Kristakathaka nakala nyingalauwutjika, arlta tharraminyintala turta errilknga ntjarranga kamerritjika. \v 47 Altjirraka Angkatja Imankinyala turta ilama, relha ingkarrakanha ilitjika, etna Altjirrurna toperritjika, Altjirrala korna etnakanha iwutjinanga. Lakinhanga Jerusalem-anga tjontamala, \v 48 rrangkarra relha ingkarrakanha nhanha ilitjika, rretnya nukanhala. \v 49 Arai, Kaarta nukanhala kunha rrangkarranha Enka Alkngaltara erinha lhelakala. Atha erinha kala rrakangkarrurna yairnitjinantama. Rrangkarrantama Jerusalem-ala kaaralhitjika, Enka erarrka alkiranga pitjitjinanga rrangkarranha ekarltilitjinanga.” \s1 Jesuanha alkirurna alpuka \r (Mark 16:19,20; Acts 1:9-11) \p \v 50 Jesuala kurtungurla ekuranha ntjarranha Bethany-urnantama rretjingaka. Kurunga iltja ekuranha kartninyilamala, era etnanha lyekarrilaka. \v 51 Kurunga era etnanha lyekarrilamangantema, era alkirakerraka. \v 52 Erinha tnantjamala, kurtungurla etna kala Jerusalem-urna alpuka, arrkana inthorra. \v 53 Etnantama arltamarlta temple-urna lhaka, Altjirranha tnantjaka turta.