\id MRK - Bukiyip (Central Dialect "Mountain Arapesh") NT [ape] -Papua New Guinea 1994 (web version -2013) \h MAK \toc1 God Ananin Yopinyi Balan Mak Nenyemoluli \toc2 Mak \toc3 Mak \mt1 GOD ANANIN YOPINYI BALAN MAK NENYEMOLULI \imt1 Banenyi balan umu Mak \ip 1:1-13 God nakagas Jon nenek baptaisumech uli nanaki \ip 1:14–13:37 God nakagas Jisas naklipech ananin yopinyi balan uli nanaki \ip 13:38–15:47 Jisas nemnek nyih ali chenek nyilimanu lowag kruse ali nagak \ip 16:1-20 Jisas wata naitak nape ali nekech moul ananich disaipel \c 1 \s1 Jon Nenek Baptaisumech Uli Naklipech Umu Jisas Krais Eke Nunaki \r (Matyu 3:1-12; Luk 3:1-9, 3:15-17; Jon 1:19-28) \p \v 1 Enyudak douk yopinyi balan umu Jisas Krais, God ananinu Nuganinu. Susubati enyudak yopinyi balan nyaitak nyanak umu douk namudak. \v 2 Seiwak God ananin Michin nyohul anudak profet Aisaia ali nowemu enen God ananin balan namudak. God nakli, “Yek eke ikagas ananu alman nulau yekin balan nulik nunak ali nyak eke nyugimanu. Anan eke nugabemenyu yah nulik. \v 3 Anan eke nunak nupe wohigunmu elpech wak umu ali nupe nuhwalu nebegun nukli, ‘Gabemonu yah Diginali. Pugabeyoh hunubu hupe duldul umu anan nugimah nunakimu.’” \p \v 4 Ali Jon douk nenek baptaisumech uli nanubu natoglu nape anagun wohigunmu elpech wak umu ali nape naklipech nakli, “Ipak pukenyuk agabus yowenyi pasin ali putanamu pukanu apaluh God. Ipak punek namudak ali yek inek baptaisumepu ali God eke kobi nunohwen umu enenyi enen yowenyi ipak pape peneken uli ali nukwleyenyuk.” \v 5 Ali chanatimaguk chape wolobailubi walub blape Provins Judia uli chanu chanatimaguk chape Jerusalem uli chanak umu chumnek Jon ananin balan. Echech chanak ali chowoleh echechin yowenyi chaklipanu Jon ali anan nenek baptaisumech wolub Jodan. \p \v 6 Ali Jon nenekah uli lupah douk chenekah enen mahin chohwalen umu kamel uli enyenyilub ahilub.\f + \fr 1:6 \ft Tik Matyu 3:4\f* Ali natasak uli let douk chenekatu anap mahinyip benyip. Ali kakwich anan nachah uli douk napemu nawak chulpib uli wanalin hani. \v 7 Ali anan naklipech nakli, “Yek yalik yanaki, wakuli ananu eke nigimeli. Anudak nigiki uli douk nanubu dodogowinu atunu nechalakuk yek. Ali chopuk, yek douk wo yopuwelimu ikwachichumonu nadululuh ananinu su e. \v 8 Ali yek douk yenek baptaisumepu abal meyoh, wakuli anan eke nunek baptaisumepumu God ananin Michin ali eke nukepeyen nyuwich nyupenyipu.” \s1 Jon Nenek Baptais Umu Jisas \r (Matyu 3:13-17; Luk 3:21-22) \p \v 9 Ali Jisas natukemaguk wabul Nasaret douk blape Provins Galili uli nanaki ali Jon nenek baptaisumanu wolub Jodan. \v 10 Douk nenek baptaisumanu, wakuli ahudak atuh Jisas natukemaguk wolub naltowi nakih neyotu buknap ali natik umu iluh utagu genek op. Ali natik umu God ananin Michin nyagluki kobi enyudak almin manyun umu nyabihi nyetemu Jisas. \v 11 Ali anagu nigu ganaki iluh heven. Ali enyudak elpen nyeyagwlehi uli nyakli, “Nyak douk nyanubu yekinu Nuganinu. Yek douk ulkum manubu manahwenyu ali yanubu yenehilau-menyu.” \s1 Satan Nechakomu Jisas Umu Nunek Yowenyi \r (Matyu 4:1-11; Luk 4:1-13) \p \v 12 Ali wisnabul God ananin Michin nyohul Jisas ali naitak nanak anagun wohigunmu elpech wak umu. \v 13 Anan nanak nape ananu aun chukninu ali 10-poleih nyumneh alagun. Ali Satan nape nechakomanamu nunek yowenyi. Ali chopuk, Jisas nanak halakatimu agnabuk wanalich mahich chapemu. Wakuli God ananich enselahas chanaki chagakamanu. \s1 Jisas Nohul Moul Neneken Provins Galili \r (Matyu 4:12-17; Luk 4:14-15) \p \v 14 Douk Jon nenek kalabus napeik, ali Jisas nanamu provins Galili ali nape naklipech God ananin yopinyi balan. \v 15 Anan naklipech nakli, “Ahudak nyumnah douk God nakliah uli douk ahudak ahatoglu. Ali abudak nyultab umu God nupe nebenalimu ipak umu douk abanaki halakati! Douk namudak ali ipak pukenyuk agabus yowenyi ali putanamu pukanu apaluh God ali pusuh ananin balan pugipechen!” \s1 Jisas Nohwalu 4-poleim Almam Ali Hagipechanu \r (Matyu 4:18-22; Luk 5:1-11) \p \v 16 Douk Jisas nape nanalahe nanak algasin umu nebenyi raunwara Galili, wakuli natik Saimon nanu ananinu owaninu Andru douk hape henek bisnis umu hatuk yeguh uli. Amam howachak ananu umben enyudak nebenyi raunwara ali hape hatuk yeguh. \v 17 Douk anan natulum ali naklipam nakli, “Ipak yowi pugipech yek ali igilapepamu pulau elpech chunaki chugipech yek umu.” \v 18 Douk anan naklipam namudak ali ahudak atuh amam hanubu hatukemaguk amamib umbenab bakusuk ali hagipech Jisas hanak. \p \v 19 Douk amam hanaku wakuli Jisas natiku biom hetemu bot hape hagabe umbenab. Amam douk Sebedi ananim nugamim, Jems nanu ananinu owaninu Jon. \v 20 Ali douk Jisas natulumu ali ahudak atuh nahwalom umu hunaki hugipechanu. Ali amam biom hatukemaguk amaminu aninu Sebedi nanu amudak henekumanu moul uli hetemaguk bot ali amam habihi hanu Jisas hanak. \s1 Jisas Nahiyahuk Enen Sagabu Douk Nyape Ananu Alman Uli \r (Luk 4:31-37) \p \v 21 Ali amam hanamu anabul wabul chohwalabul umu Kapaneam uli. Ali ahudak nyumnah Sabat echech Juda moul wak chape meyoh ahi, amam hanak hawich echech Juda chape cheyagwleh balan atali wilpat ali Jisas nape nenek skulumech umu God ananin balan echech almam almagou. \v 22 Ali echech chemnek ananin balan ali chanubu loguh hwonechlukech. Umu moneken, anan douk nanubu nalau nebenyi namba ali nenek skulumech naklipech balan dodogowinu atunu. Wakuli amam henek skulumech umu lo uli douk wo hunek skulumech namudak e. \v 23-24 Ali douk Jisas nape nenek skulumech wakuli ananu sagabehas chapenyunali nanak nawich atudak wilpat ali nohwalu nebegun nakli, “Jisas, nyanaki wabul Nasaret uli. Nyak nyanamali nyunekapu malmu apak sagabehas? Nyak nyanamali nyopu mugak waka? Apak manubu madukemenyu nyak. Nyak douk nyanubu God ananinyu nuganinu.” \p \v 25 Wakuli Jisas nahu echudak sagabehas nakli, “Ipak sak ali putukemaguk anabuk alman putoglu punak.” \v 26 Ali douk Jisas nahech wakuli echech choul anudak alman nebegun. Ali anan kluk kluk nape ali echech chohwalu nebegun ali chatukemanaguk chatoglu chalhwas. \p \v 27 Wakuli echudak wolobaichi elpech chape uli chatik namudak ali echech chanubu loguh hwonechlukech. Ali chape cheneyagwleh chakli, “Enyudak nameitu apak memneken uli douk moneken balan? Seiwak apak wak mumneken ati e enyudakmali balan! Anudak alman douk nanubu dodogowinali ali echudak sagabehas chemnek ananin balan!” \p \v 28 Ali enyudak balan umu enyudak Jisas neneken uli nyoweyeh nyanak blanatimaguk walub douk blape enyudak provins Galili uli. \s1 Jisas Nagabe Pita Ananik Nakwlik \r (Matyu 8:14-15; Luk 4:38-39) \p \v 29 Ali amam hatukemaguk echech Juda chape cheyagwleh balan atali wilpat ali amam hanatimaguk, Jisas nanu Saimon uli Andru, hanu Jems uli Jon, hanamu Saimon uli Andru amamitu wilpat. \v 30 Ali agnabuk, Saimon ananik nakwlik kwagobol ali kwechuh alas. Ali wisnabul enech chanak chaklipu Jisas umu agundak okwok kwagabal umu. \v 31 Ali Jisas nanak nasuh okwakin logul nokuhul kwaitak kwape ali okwok kwanubu yopuk. Ali okwok kwaitak kwape kwonek kakwich umu echech chichah uli. \s1 Jisas Nagabe Wolobaichi Agasudak Sachi \r (Matyu 8:16-17; Luk 4:40-41) \p \v 32 Douk aliga wabigun wah hagak ali echech almam almagou chalawali agasudak sachi chanu sagabehas chapenyich uli chanaki agnabuk Jisas napemu. \v 33 Ali chanatimaguk elpech chape ablabuk wabul uli chanaki chowachabal chape aduk halakatimu dua. \v 34 Ali Jisas nagabe wolobaichi anagali anagu agudak gach uli. Ali chopuk, nohiyahuk wolobaichi sagabehas chatoglu chalhwas. Ali sagabehas douk achadukemanu Jisas. Wakuli anan naklipech umu echech kobi chuklipu kipaichi elpech umu anan douk God ananinu nuganinamu. \s1 Jisas Nanak Naklipech Yopinyi Balan Provins Galili \r (Luk 4:42-44) \p \v 35 Wata wab Jisas naitak nanak anagun elpech wak enech umu e ali nanak nape nenek beten. \v 36 Anan nape nenek beten wakuli Saimon nanu amudak anam disaipel hape hatimanu hanak. \v 37 Douk hatimanu hanak aliga hanak hogwatanu ali haklipanu hakli, “Nya, chanatimaguk elpech chape chatimenyu.” \p \v 38 Wakuli Jisas naklipam nakli, “Anyunekech, apak munamu kipailubi walub blape halakati uli ali yek iklipech yopinyi balan echech chopuk. Umu moneken, yek douk yanakumali iklipech yopinyi balan chunatimaguk elpech.” \v 39 Ali anan nanak ihalub walub enyudak provins Galili ali nape naklipech God ananin yopinyi balan numun echech Juda chape cheyagwleh balan ogwi wilag. Ali chopuk, nohiyahuk sagabehas douk chape elpech uli chatoglu chalhwas. \s1 Jisas Nagabe Ananu Agudak Lepra Gapenyunali \r (Matyu 8:1-4; Luk 5:12-16) \p \v 40 Ali ananu agudak lepra gapenyunali nanakimu Jisas ali nabih noduk ohlubus. Ali naklipu Jisas nakli, “Douk nyak nyukli wosik umu, nyak eke nyugabeye.” \p \v 41 Wakuli Jisas natulunu ali nanubu nenelekanu. Ali nonu logul nowemu ananis wis anudak alman ali naklipanu nakli, “Yek yakli wosik. Nyak yopinyu.” \v 42 Ali ahudak atuh anan nanubu yopunu. \p \v 43-44 Ali Jisas naklipanu dodogowinyi balan nakli, “Nyak nyunak ali kobi nyuklipu enech elpech umu agundak yek yagabeyenyamu, wak. Nyak nyunubu nyunamu pris nutulinyu, ali nyunak nyunek enyebuk ofamu agundak nyak ayopinyomu kobi douk God ananin lo douk nokaguk Moses enyi nyaklimu. Nyak nyunek namudak ali chunatimaguk elpech eke chutulinyu ali chudukemech chukli nyak douk ayopinyu.” \p \v 45 Wakuli anan nanak ali nape naklipu wolobaichi elpech umu agundak Jisas nagabeyanamu. Ali balan nyoweyeh nyanak blanatimaguk walub. Douk namudak ali Jisas wo nunak nuwich analub walub e, wak. Anan napeik aduk albudak walub agnabuk wohigunmu douk elpech wak umu. Wakuli wolobaichi elpech chanaki wolobaigun-moluli chanak agnabuk anan nanak napemu. \c 2 \s1 Jisas Nagabe Ananu Loguh Aiyas Chagakanali \r (Matyu 9:1-8; Luk 5:17-26) \p \v 1 Douk eneh nyumneh hanak hadiyuk, ali Jisas wata chopuk natanamu nanamu Kapaneam. Ali ababuk nyultab echech almam almagou chopuk, chemnek balan umu anan ananak nape wilpat umu. \v 2 Douk namudak ali wolobaichi elpech chanak chape numun ananitu wilpat chuknitu ali enech chape aduk halakatimu dua. Echech chape ali wak onok otuk kwupeik meyoh e, wak. Echech chape chuknigun ali Jisas nape naklipech yopinyi balan. \v 3 Douk nape naklipech balan wakuli 4-poleim almam howemali ananu loguh aiyas chagakanali anatu bet ali halawanu hanakimu Jisas. \v 4 Amam halawanu hanak wakuli wolobaichi elpech chape ali amam yah wak umu hulawanu hunak hunobuk agnabuk Jisas napemu e. Douk namudak ali amam halto hakih modupitomu wilpat ali hadal agundak Jisas napemu. Ali anudak loguh aias chagakanali nalamu bet ali hanahul hautunu nagluk nabih nakus Jisas napemu. \v 5 Ali douk Jisas natik amudak 4-poleim umu hanubu henek bilip umu anan eke nugabeyanamu ali anan naklipu anudak loguh aias chagakanali nakli, “O nuganinu, yek eke kobi inohwen umu nyakin yowenyi ali enyudak eke aikwleyenyuk.” \p \v 6-7 Ali douk Jisas nakli namudak ali anam henek skulumech umu lo uli, douk hanech hape agnabuk uli amamiluh apaluh atuluh hleneyagwleh hakli, “Anudak alman neyagwleh namudak umu moneken? Anan douk nape nenek tok bilas umu God. Apak madukemech umu God atunu deke kobi nunohwen umu elpechin yowenyi ali nukwleyenyuk.” \p \v 8 Wakuli Jisas anadukemu amamim tinytin ali naklipam nakli, “Ipak ulkwip kobi pulu namobuk, wak. \v 9 Umu moneken, enyudak moul douk nyanubu alagun atimu yek iklipu anudak loguh aias chagakanali ikli, ‘Yek eke kobi inohwen umu nyakin yowenyi ali ikwleyenyuk’ o iklipanu ikli, ‘Kitak hul nyakis alas nyunahwas ali nyunak ali anan eke nitak nunak.’ \v 10-11 Douk namudak ali yek Anudak Alman douk yatoglu aduligeinyi elpen uli eke igilapepu umu pudukemech umu yek douk dodogowiweli ali God neke namba umu kobi inohwen umu apudak atapichi elpech echechin yowenyi ali ikwleyenyuk umu.” Ali Jisas naklipu anudak loguh aias chagakanali nakli, “Yek yaklipenyu, nyak kitak hul nyakis alas nyunahwas ali nyunamu wilpat!” \v 12 Ali ahudak atuh echudak chanatimaguk elpech douk chape lihilih uli chatulunamu naitak nanahul ananis alas nanahwos ali nanak. Ali echech chatulunu namudak ali chanatimaguk loguh hwanubu hwonechlukech ali chape chatuk God ananin yeul nyakih. Ali chakli, “Seiwak apak wata mutik enen enyudakmali nyutoglu e!” \s1 Jisas Nohwalu Livai \r (Matyu 9:9-13; Luk 5:27-32) \p \v 13 Ali Jisas naitak natanamu nanalahe nanak buknapinyumu nebenyi raunwara Galili wakuli wolobaichi elpech chanaki chatoglomanu. Ali anan nape nenek skulumech naklipech yopinyi balan. \v 14 Anan naklipech balan julug ali anan nanaku wakuli natik Alfias ananinu nuganinu Livai douk isave nalau takis uli. Jisas natulunu nape wilpat douk anan nape nalau takis atali. Ali anan naklipanu nakli, “Nyak yowi nyugipech yek wunak.” Ali Livai nanubu naitak nanamanu hanak. \p \v 15 Ali kipaihi nyumnah Jisas nape nawak woligun Livai ananitu wilpat. Ali wolobaimi halau takis uli hanu wolobaimi kipaimi alagun henek enenyi enen yowenyi uli hanu Jisas nanu ananim disaipel hape hawak woligun. Umu moneken, wolobaimi amudakmali almam wihluwehlu isave hagipech Jisas. \v 16 Wakuli anam henek skulumech umu lo uli, amam douk Farisi omi. Amam hatik umu Jisas nanu chenek enenyi enen yowenyi uli chanu halau takis uli chape chawak kakwich atugun umu ali amam hasalik ananim disaipel hakli, “Anan nanech chachah umu kakwich echudak chenek enenyi enen yowenyi uli?” \v 17 Ali Jisas nemnekam namudak ali naklipam nakli, “Elpech douk agasudak wak anagas sunekech uli e eke kobi chunamu dokta umu nugabeyech, wak. Echebuk douk agasudak senekech uli atich eke chunak umu dokta nugabeyech. Ali yek chopuk douk namudak ati, kobi dokta umu. Yek douk wo inakumali ihwalu duldulichi elpech umu chutanamu chukanu apaluh God e, wak. Yek douk yanakumali ihwalu echebuk douk chenek yowenyi ulimu chukenyuk agabus yowenyi ali chutanamu chukanu apaluh God.” \s1 Jisas Naklipech Umu Agundak Chenek Tambumu Kakwich Chape Meyoh Umu \r (Matyu 9:14-17; Luk 5:33-39) \p \v 18 Anah nyumnah Jon douk nenek baptaisumech uli ananim disaipel hanu amam Farisi amamim disaipel henek tambumu kakwich ali hape henek beten atin. Douk namudak ali enech elpech chanak gani Jisas napemu ali chasalikanu chakli, “Jon ananim disaipel hanu amam Farisi amamim henek tambumu kakwich ali hape henek beten atin. Wakuli nyakim wo hugimah namudak e umu moneken?” \p \v 19 Ali Jisas naklipech enen woblen balan nakli, “Ipak pakli ababuk nyultab anudak douk adakio nasuh okwok uli wata nunu ananichi nupemu, echech deke chunek tambumu kakwich ali chupe meyoh, waka? Aduligu atugu deke wak. Echech deke chuwok kakwich ali dakio chupe! \v 20 Wakuli nyultab eke bunakimu kipaichi chulawanu chunak kipaigunmomu. Ali ehebuk nyumneh, ananichi eke ulkwip pulomu anan ali eke chunek tambumu kakwich chupe meyoh.” \p \v 21-22 “Ali deke kobi enen elpen nyukawech anap lupahip anah namuhi lupah ali nyuklopop anah alihi, wak. Enyen nyunek namudak ele, enyen deke nyunek anagun gnugol ahudak namuhi lupah. Ali chopuk deke nyuklopop ali deke kobi pupe kalbamu ahudak alihi lupah, wak. O deke kobi enen elpen nyinyukul anabal nupoleibal wainibal abal blugluk anap alipi memeip benyip douk chape cholu wainibal abal umu, wak. Enyen nyunek namudak ele, abaludak nupoleibal wainibal abal deke bluplukechop ali wain deke nutukwleik atap atugun. Ali apudak memeip benyip deke yowep. Ali namudak wak, echech eke chichalabal namusi atus. Ali osos eke kobi tutukalas ali wain eke nulu kalbu!” \s1 Jisas Anan Douk Diginali Ali Dakio Naklipech Umu Chunek Moul Sabat \r (Matyu 12:1-8; Luk 6:1-5) \p \v 23 Anah nyumnah Sabat, echech Juda moul wak chape meyoh ahi, Jisas nanu ananim disaipel haitak hawich hanak anagu nebegali nahabigu douk chau wit umu. Ali agnabuk, ananim disaipel hoblanuk anatu ulubitu wit ali hape howolechatu hatowah. \v 24 Wakuli amam Farisi hatulum namudak ali haklipu Jisas hakli, “Tik, nyakim disaipel heneken umu enyudak? Apakin lo douk nyakli apak kobi munek enen moul ahudak nyumnah Sabat!” \p \v 25-26 Wakuli Jisas naklipam nakli, “Ipak patalihen balan seiwak Devit nenyemaguk ulimu ababuk nyultab anan nanu ananim nyulub blam umu waka wak? Amam nyulub blam ali Devit nawich God ananitu nebetali wilpat nohul bret douk chenek ofamatu choku God uli ali nanu ananim hatowah. Enyudak douk nyatoglu ababuk nyultab Abaiata nape nebenali pris abali. Abaiata nakli wosik ali Devit nanu ananim almam dakio hawich hohul bret hatowah. Ali chopuk, apakin lo douk nyakli kobi enech meyoluhich elpech chuwok atudak bret, wak. Amam pris atum wosik. Wakuli Devit nanu ananim hotohul hatowah.” \p \v 27 Ali Jisas wata chopuk naklipu amam Farisi nakli, “God douk wo nunek ahudak nyumnah Sabat umu nukli ipak apaluh yoweluh ali kobi punehilau e, wak. Anan nenekah umu nakli ipak apaluh imas yopuluh ali punehilau. \v 28 Ali yek Anudak Alman douk yatoglu aduligeinyi elpen uli douk yanubu Digiwelimu chanatimaguk enechi enech echudak, ali Digiwelimu iklipu elpech chunek moul ahudak nyumnah Sabat chopuk.” \c 3 \s1 Jisas Nagabe Ananu Logul Nyenekanali Ahudak Nyumnah Sabat \r (Matyu 12:9-14; Luk 6:6-11) \p \v 1 Kipaihi nyumnah Sabat, Jisas nanak nawich echech Juda chape cheyagwleh balan atali wilpat. Ali ananu logul nyenekanali alman nanaki nawich nanech nape. \v 2 Ali elpech chape atabuk wilpat uli chakli chichopokanu enen balan Jisas chukli anan nablo enen lo. Douk namudak ali echech chape chatulunu duk umu chakli kadak anan nukli nugabe anudak logul nyenekanali ahudak nyumnah Sabat umu ali echech chunemanu balan. \v 3 Wakuli Jisas naklipu anudak logul nyenekanali nakli, “Kitaki nayotu agundak olokohun umu chunatimaguk chutulinyu.” \v 4 Ali anan naitak nanak neyotu ali Jisas nasalikech nakli, “Apakin lo douk God nokaguk Moses enyi nyakli munek moneken ahudak nyumnah Sabat? Mugakomu elpech mugabeyech waka mech? Mugakomech chupe kalbu waka mech chugak?” Wakuli echech wo chiyagwleh chuklipanu enen balan e. \v 5 Ali anan neyotu natulich ali nanubu nyihihichinu. Umu moneken, anan natulich umu echech chowechik echechiluh apaluh dadag ali chanubu chakli wak umu chumnek God ananin balan chugipechen umu. Ali anan naklipu anudak logul nyenekanali nakli, “Kwanu nyakin logul.” Ali anan nanubu nonu logul ali enyen nyanubu yopin. \v 6 Ali amam Farisi hanubu haitak hatoglu hanak hanu anam Herot ananim almam hape habo balan umu hakli hulimu anah yah umu hubo Jisas nugak umu. \s1 Wolobaichi Elpech Chagipech Jisas Chanak Chape Holokatimu Nebenyi Raunwara Galili \r (Luk 6:17-19) \p \v 7 Ali Jisas nanu ananim disaipel hatukemaguk ablabuk wabul haitak hanamu nebenyi raunwara Galili. Amam hanak wakuli wolobaichi elpech chagipechom chanak. \v 8 Echudak elpech enech chanaki provins Galili uli. Ali enech chanaki provins Judia uli. Ali enech chanaki kantri Idumia, ali enech chanaki Jerusalem uli. Ali enech chapeli gani woblahahibamu wolub Jodan uli chanaki, ali enech chapeli halakatimu albudak biolub walub Taia blanu Saidon uli chanaki. Echech chanatimaguk chemnek umu Jisas nape nagabe agasudak sachimu ali echech chanakimu nugabeyech. \v 9 Ali agnabuk wolobaichi elpech chanaki chape gnanubu chuknigun. Douk namudak ali Jisas naklipu ananim disaipel umu hulawali anatu bot tunaki tukusumonu halakatimu kadak wolobaichi elpech chukli chunaki halakatimu anan umu, anan nulto nutemoguk bot. Kedeke niyotu atap umu, echech eke chulikwechonu. \v 10 Umu moneken, nubuwakihibu nyultab anan nagabe wolobaichi agasudak sachi. Douk namudak ali echebuk agasudak sachi chape chenechas umu chanak umu chakli chunak chususuh Jisas meyoh ali echech wata yopich. \v 11 Ali ababuk nyultab, echebuk douk sagabehas chapenyich uli chanaki chatik Jisas ali chabih chagoul chakus halakatimu anan ali chohwalu nebegun chakli, “Nyak douk God ananinu Nuganinu.” \p \v 12 Wakuli Jisas naklipech dodogowinyi balan nakli echech kobi chuklipech umu anan douk God ananinu nuganinamu. \s1 Jisas Notalih 12-Poleim Aposel Umu Hunak Huklipu Elpech Ananin Balan \r (Matyu 10:1-4; Luk 6:12-16) \p \v 13 Ali Jisas nalto anatu nukut ali nahwalu wolobaimi almam douk anan nakliam uli hanak. \v 14 Ali anan natalih 12-poleim umu hunubu hunu anan hupe ali nukagam hunak huklipech ananin balan uli, ali nobukamam enyudak yeul aposel. Ali naklipam umu hunu anan hupe hulahe ali nunek salimumom umu hunak huklipech ananin balan wolobaichi elpech. \v 15 Ali chopuk umu nukom pawa umu huhiyahuk sagabehas chutoglu chulhwas.” \p \v 16-17 Amudak 12-poleim aposel Jisas nanataliham uli douk amudak. Saimon, douk Jisas nobukumanu kipainyi yeul Pita uli, nanu Sebedi ananim nugamim, Jems nanu ananinu owaninu Jon, douk Jisas nobukumom kipainyi yeul Boanesis uli. Bawogen umu enyudak yeul douk chakli, “Utagu bagalogu.” \v 18 Amam hanu Andru, Filip, Batolomyu, Matyu uli Tomas. Hanu Alfias nuganinu Jems uli Tadias uli Saimon douk natanuh ananu lain chohwalech umu Selot\f + \fr 3:18 \ft Anudak lain Selot echech Juda douk chakli chunu gavman Rom chulpak umu chulau indipendens uli.\f* uli. \v 19 Amam hanu Judas douk nanaki wabul Kariot uli. Anan douk nogilapu Jisas ananim birua umu Jisas uli. \s1 Enech Chenek Loh Chakli Satan Douk Kipainyi Yeul Chohwalanu Bielsebul Uli Nagakamu Jisas \r (Matyu 12:24-32; Luk 11:14-23, 12:10) \p \v 20 Ali Jisas natanamu nanamu wilpat wakuli, wolobaichi elpech chanaki chape anan napemu. Ali Jisas nanu ananim disaipel hatulich namudak ali amam nyultab wak umu hupemu wikap ali hunenek enech kakwich hichah umu. \v 21 Ali ananichi, echech atugu nyulugamu chemnek umu agundak anan wo nupemu wikap ali nuwak kakwich atimu e, ali echech chanak umu chutukwlunu chulawanu chunak. Umu moneken, echech chemnek elpech chakli anan nogugaku. \p \v 22 Anam henek skulumech umu lo uli douk hapeli Jerusalem hanaki uli henek loh. Amam haklipech hakli Jisas douk enyudak Bielsebul douk nebenyumali chanatimaguk sagabehas uli nyenekanu dodogowinu ali anan dakio nohiyahuk echudak enech sagabehas chatoglu chalhwas. \v 23 Douk namudak ali Jisas nahwalu wolobaichi chanakimu anan ali naklipech enyudak woblen balan nakli, “Satan anan yet deke kobi nuhiyahuk ananichi sagabehas chutoglu chulhwas, wak. \v 24 Sapos elpech chape atin kantri uli chunadiyagulmu chunak chupe sulisuli, ali chunenemu birua chupe chulpak ele, echech deke kobi dodogowich. \v 25 Ali chopuk sapos anagu nyulgu chunadiyagulmu, ali echech yet chunenemu birua chupe chulpak ele, echech chopuk deke kobi dodogowich. \v 26 Ali sapos Satan nunu ananich chunadiyagulmu chunak chupe sulisuli, ali echech yet chunenemu birua chupe chulpak ele, echech chopuk deke kobi dodogowich. \p \v 27 Ali deke kobi ananu alman nunak nuwich ananu dodogowinali alman ananitu wilpat ali nutulunu nukumechi aluh ananich echudak, wak. Susubuati anan imas nuwechikuk anudak alman nupeik iyuh, ali anan deke adakio nunak nutulunu nunohul chunatimaguk echudak.” \p \v 28-30 Ali douk amam henek skulumech umu lo uli hakli enen sagabu nyagakamu Jisas umu nenek moul umu. Douk namudak ali Jisas naklipam nakli, “Aduligu atugu yek yaklipepu, God eke kobi nunohwen umu enenyi enen yowenyi elpech cheneken uli nyunu enyebuk yowenyi balan douk echech chaklien umu anan uli, ali nukwleyenyuk. Wakuli echebuk douk chiyagwlehumen enen enen God ananin Michin uli, God eke nusuh enyebuk echechin yowenyi douk echech chaklien uli ali kobi nukwleyenyuk, wak. Echechin yowenyi eke nyupemu nameitu aliga kwali eheh nyumneh.” \s1 Jisas Ananik Mamakik Kwanu Ananim Owahlim \r (Matyu 12:46-50; Luk 8:19-21) \p \v 31 Ali ababuk nyultab Jisas ananik mamakik kwanu ananim owahlim chanak chatoglu. Ali chanak cheyotu aduk wilpat ali chenek balan nyanamanamu nutoglali aduk. \v 32 Ali agnabuk wolobaichi elpech chape lihilih umu anan ali echech chaklipanu chakli, “Nya, nyakik mamakik kwanu nyakim owahlim chanaki cheyotu aduk ali chakli nyunak nyutulich.” \v 33 Wakuli Jisas nasalikech nakli, “Yekik mamakik uli owahlim douk meichi?” \p \v 34 Ali anan natulich nalihi nalih echudak douk chape lihilih umu anan uli ali naklipech nakli, “Yekik mamakik uli owahlim douk echudak! \v 35 Echebuk douk isave chagipech God ananin balan uli douk chanubu yekich owahlim uli mehwoliyu uli mamaliyu.” \c 4 \s1 Jisas Naklipech Woblen Balan Umu Ananu Nowachak Wit Ananumu Yawihas Uli \r (Matyu 13:1-9; Luk 8:4-8) \p \v 1-2 Ali Jisas wata chopuk nanak nape nenek skulumech naklipech yopinyi balan gani buknapin umu nebenyi raunwara Galili. Ali chanubu wolobaichi elpech chanaki chape Jisas napemu. Douk namudak ali anan naitak nalto netemu anatu bot douk tolu raunwara uli. Ali echech cheyotu buknap ali anan netemali bot nape nenek skulumech naklipech wolobainyi yopinyi balan naklipech woblen atin. \v 3 Nakli, “Ipak pumnek! Ananu alman nowachak wit ananumu yawihas. \v 4 Anan nowachatu ali anatu tabih takus yah, ali almiguh hwanbih hwotohul hwatowoh. \v 5 Ali anatu tabih takus utabal umu. Ali douk amnab wo wolobaibi e ali atat pupuwolotu takih wisnabul. \v 6 Wakuli nubaluh wo hlugluk atap e. Ahlaluh hlabih hletemaguk utabal ali wah hatau hatu ali alitu. \v 7 Ali anatu taglukuk naluh hlatoglop uli wichap ali pupuwolotu takih. Douk takih, wakuli apudak wichap popakwilatu ali atat wo tukih nebetalimu chulkwip pil e. \v 8 Wakuli anatu taglukuk yopubi amnab ali pupuwolatu takih nebetali ali wolobaitali teil. Anatu, 30-poleitu teil atutu ati biguhitu wit. Ali anatu 60-poleitu, ali anatu 100-poleitu.” \p \v 9 Douk Jisas nakliyuk namudak ali anan naklipech nakli, “Ali nameitu ipak aligas sapenyipali imas pugamu pumnek yekin balan ali pugipechen.” \s1 Jisas Naklipech Bawogen Umu Balan Umu Agundak Douk Anan Naklipech Woblen Atin Umu \r (Matyu 13:10-17; Luk 8:9-10) \p \v 10 Douk wolobaichi elpech chatukemanaguk chanak, ali Jisas atunu nanu ananim 12-poleim disaipel hanu echudak enech chagipech Jisas uli atich chape. Ali echech chasalikanamu nuklipech umu bawogen umu enyudak woblen balan anan nape naklipech enyi. \v 11 Ali anan naklipech nakli, “God douk anaklipepu bawogen umu balan umu enyudak woblen balan ipak atipamu eke chuwich agundak God nape nebenalimu ananich elpech umu. Wakuli chanatimaguk adukichi eke wak. Echech eke chumnek woblen atin. \v 12 Douk namudak ali, ‘Echech eke chutulugun wakuli eke kobi chutik enech echudak. Ali chopuk eke chumnek balan, wakuli eke kobi chudukemu bawogen umu, wak. Umu moneken, kedeke chudukemu bawogen umu ali wata chutanamu chukanu apaluh God ali anan kobi nunohwen umu echechin yowenyi ali nukwleyenyuk.’” \s1 Jisas Naklipech Bawogen Umu Balan Umu Andudak Nowachak Wit Yawihas Uli \r (Matyu 13:18-23; Luk 8:11-15) \p \v 13 Ali Jisas nasalikech nakli, “Ipak wo pudukemu bawogen umu enyudak woblen balan dukwechuk yaklipepeyen uli e? Douk namudak ali ipak eke pudukemu nyunatimaguk woblen balan douk eke yek iklipepeyen uli malmu? \v 14 Anudak alman nowachak wit uli douk kobi ananu naklipech God ananin yopinyi balan uli. \v 15 Ali atabuk douk tabih takus yah uli douk kobi echebuk elpech douk chemnek God ananin balan wakuli Satan nanaki natulich nalawaguk enyudak yopinyi balan douk nyape echechiluh apaluh uli. \v 16 Ali atabuk douk tabih takus utabal umaluli douk kobi echebuk elpech douk chemnek God ananin balan ati wakuli chanubu chenehilaumen chahwen chakli wosik uli. \v 17 Ali echech chalawen wakuli echech wo chuhwen dadag e. Echech chahwen chagipechen banabu nyultab meyoh. Ali douk aligasumu enen hevi nyatoglomech o chenekech anagu anagamu agundak chasuh enyudak God ananin balan umu, ali wisnabul chatukemaguk echechin bilip. \v 18-19 Ali atabuk douk tabih taglukuk naluh hlataglapi wichap uli, douk kobi echebuk elpech douk chemnek God ananin balan, wakuli echech chenek warimu chakli chupe kalbu apudak atap uli. Echech oub baitak umu chunokwalmu wolobaichi enechi enech echudak ali chenehilaumu apudak atapichi atich. Douk namudak ali echudak enechi enech chowechik echechip ulkwip ali echech wo chusuh God ananin balan dadag e. Echech chanubu ulkwip pekechuk umu enyudak God ananin yopinyi balan echech chemneken uli. Ali echech chatukemenyuk ali wo chunek enyudak yopinyi pasin douk God nakli echech chuneken uli e. \v 20 Ali atabuk douk tabih takusuk yopubi amnab uli douk kobi echebuk elpech douk chemnek God ananin balan ali chahwen dadag chagipechen uli. Ali echech chenek wolobainyi yopinyi pasin. Ali echech chape kobi douk biguhitu wit umu. Anatu, 30-poleitu teil atutu ati, anatu 60-poleitu, ali anatu 100-poleitu.” \s1 Jisas Naklipech Woblen Balan Umu Lam Douk Chehemen Chopakwilen Anatu Baket Uli \r (Luk 8:16-18) \p \v 21 Ali Jisas wata chopuk naklipech nakli, “Deke kobi enen elpen nyuhemu enen lam ali nyitak nyupakwilen anatu baket o nyinyiglen chakamu anatu bet, wak. Enyen deke nyuhemen ali nyinyemu chihah-inyumu tebol umu enyen nyuglakumech. \v 22 Ali enechi enech douk chonobechuk chakus uli eke wata chutoglu yopugunmu. Ali enechi enech douk elpech chechukalich chakus uli eke wata chichlekech chukus yopugunmu. \v 23 Ali nameitu ipak aligas sapenyipali imas pumnek yekin balan ali puhwen dadag pugipechen.” \p \v 24 Ali anan naklipech enen balan alagun nakli, “Ipak ulkwip pugabe pulomu enyudak balan douk ipak pemneken uli ali pugipechen! Umu moneken, sapos ipak pugabe pumneken pugipechen umu, God eke nugakamepu pudukemu enen yopinyi balan alagun. \v 25 Ali echebuk douk chulau God ananin balan chudukemen kalbaluli, God eke wata nugamu nuklipech enen alagun. Wakuli echebuk douk wo chudukemu ananin balan uli e, enyebuk gwodin echech chahwen uli eke wata nutulichenyuk.” \s1 Jisas Naklipech Woblen Balan Umu Ananu Nowachak Chulkwip Pataglomu \p \v 26 Ali Jisas naklipech enyudak balan alagun nakli, “Elpech chawich umu agundak God nape nebenalimu ananich elpech umu eke kobi enyudak woblen balan umu. Balan enyudak. Ananu alman nanak nowachak chulkwipech kakwich ananigu nahabigu. \v 27 Anan nowachepuk julug ali nanak. Ali ihabus webus anan nechuh, ali nyumnegwih naitak nalahe. Ali ababuk nyultab epudak chulkwip pape pupuwolep pakih. Wakuli anan douk wo nudukemech umu agundak epep pupuwolep pakih umu e. \v 28 Abab amnab yet benekep pupuwolep pakih nebepi ali chulkwip peil. Ali susubuati pupuwolep pakih ali palik penek chus, wakuli pakih lowipi penek ulub ali wolobaipi chulkwip peil. \v 29 Douk peil aliga pauh, ali anudak alman nasuh ananip ponodalech uli nogwotep nanak noble epudak chulkwip. Umu moneken, epep douk apauh ali ababuk nyultab umu chusagunmu kakwich abali douk abatoglu.” \s1 Jisas Naklipech Woblen Balan Umu Enen Lowag Yeulin Umu Mastel Uli Enyenih Nahw \r (Matyu 13:31-32; Luk 13:18-19) \p \v 30 Ali Jisas naklipech nakli, “Elpech chawich umu agundak God nape nebenalimu ananich elpech umu eke kobi moneken umu? Yek eke iklipepu moneken woblen balan umu pudukemech? \v 31 Agundak God nape nebenalimu ananich elpech umu eke kobi onoh chokuhwi mastetih nahw umu. Ohwoh douk hwanubu chokuhwi hwechalakuk hlanatimaguk naluh elpech isave chawoluh yawihas uli. \v 32 Ananu alman nau onohw mastetih nahw ananumu yawihas. Ali ohwohw puwoloh hwakih hwonek nebenyi lowag nyechalakuk kipaigosi chokugosi lowas satau yawihas uli ali nyenek nebewali yeguhwiyu. Ali almiguh hwanak hwowemu logos ali hwotemu hwonobechuk umu wah.” \s1 Jisas Naklipech Balan Ali Naklipechen Woblen Atin \r (Matyu 13:34-35) \p \v 33 Ali Jisas nape naklipech ananin yopinyi balan, ali naklipech wolobainyi woblen balan kobi douk dukwechuk naklipechen uli. Anan naklipech wolobainyi woblen balan douk nyanokwnumu echechin save uli. \v 34 Ali nyanatimaguk balan anan naklipechen uli, anan naklipech woblen atin. Wakuli ababuk nyultab anan atunu nanu ananim disaipel atum hapemu, anan nape naklipam bawogen umu nyanatimaguk balan. \s1 Jisas Nahu Nebenali Wihun Nanak Neiluk \r (Matyu 8:23-27; Luk 8:22-25) \p \v 35 Douk wabigun ahabuk atuh nyumnah, Jisas naklipu ananim disaipel nakli, “Aipo, apak munak gani woblahahin umu raunwara.” \v 36 Ali amam hatukemaguk echudak wolobaichi almam almagou chapeik, ali amam halto atudak bot douk Jisas adukwechukuk nalik nakih netemomu ali halawanu nanamom hanak. Ali onog botog chopuk gwagipech amamitu bot gwanak. \v 37 Ali douk amam hanak wakuli nanubu nebenali wihun nalu ali nenek nebebi molub batuk. Ali abal blakih blagluk bot ali atat halakatimu chuknitomu abal. \v 38 Ali ababuk nyultab Jisas nanak nananibamu pilo ali nechuh gani tagikumoguk bot. Ali douk ananim disaipel hatik namudak ali hanak habalunu hakli, “Nebenyali Tisa, apak ahalakatimu mugak wo. Nyak wo ulkum mulomu agundak douk eke apak mugak umu e?” \p \v 39 Douk amam haklipanu namudak ali naitak nahu anudak wihun uli molub nakli, “Ipak punubu punak piluk!” Ali echech chanubu chanak cheiluk. Wihun wak nulu e ali molub chopuk wo butuk e. \v 40 Ali Jisas natanamu naklipam nakli, “Ipak elgeipamu moneken? Ipak wo punek bilip e umu moneken?” \v 41 Wakuli amam hanubu elgeim ali amam yet hanaklipamu hakli, “Anudak monokanu alman? Wihun uli yous chopuk douk chemnekanu.” \c 5 \s1 Jisas Nohiyahuk Enen Sagabu Douk Nyape Ananu Nagakali Alman Uli \r (Matyu 8:28-34; Luk 8:26-39) \p \v 1 Douk wihun uli abal chanak cheiluk, ali Jisas nanu ananim disaipel hanak. Amam hanak aliga hatoglu echech Gerasa echech umu, gani woblahahin umu nebenyi raunwara Galili. \v 2 Ali douk Jisas nanatu nabihi bot ati, wakuli ananu alman wilpat wak anali nanaki natoglomonu. Anan douk nape nechuh hulusigwiluh gani matmat nanaki. \v 3 Anan douk enen sagabu nyapenyunu ali nanak nape nechuh hulusigwiluh gani matmatog. Ali anan douk wak ananu alman dodogowinamu nuhwanu nuwechikanu e, wak. Senab chopuk douk wo dodogowib e. Anudak nagakali douk nanubu dodogowinu atunu naplukechab. \v 4 Ali wolobaihi nyumneh echech chahwanu chakwu senab chowechik ananich loguh aias wakuli anan naplukechab. Anan douk nanubu dodogowinu atunu ali alman wak ananu dodogowinamu nuhwanuu nuwechikanamu umu nupe kalbu e. \v 5 Ali wihluwehlu, nyumnegwih webus, anan napemu nalahe ati. Anan nanak nape matmatog umu, ali nawich nanak mauntenab. Ali agnabuk anan napemu nohwalu ati nape. Ali chopuk, anan nasuh wanohibali utabal kobi douk nugogwes umu ali nape natah ananih yegenyihw. \p \v 6 Ali anan douk natukemaguk matmatog gwapemu ali wata nape nanaki lougun, wakuli anan natiki Jisas. Ali anan elgeinu ali nasahul nanaki nabih noduk ohlubus halakatimu Jisas. \v 7 Ali nohwalu nebegun nakli, “Jisas, Nanubu Nebenali God ananinyu Nuganinu! Nyak nyakli nyuneke malmu yek? Nyak nyusalimu iluh umu nyak kobi nye nyuneke imnek nebehi nyih.” \v 8 Anan nakli namudak umu moneken, Jisas anaklipu enyudak sagabu douk nyapenyunaluli nakli, “Sagabu, nyak nyutukemaguk anabuk alman nyutoglu nyunak!” \v 9 Ali Jisas nasalik anudak nagakali nakli, “Nyak nyonahwalu malmu?” Ali anan nakli, “Apak wolobaipali sagabehas mawich mapenyunu. Douk namudak ali apak monahwalu sagabehas!” \v 10 Ali anan nape nahwalanu nebegun Jisas umu nakli Jisas kobi nukagas echudak sagabehas chunak lougun. \v 11 Ali agnabuk halakati, wolobaiguhwi bulguh hweyatu hwape hwawak kakwich gani woblahahitamu anatu chokutali nukut. \v 12 Douk namudak ali echudak sagabehas chaklipu Jisas chakli, “Nyak nyukagapu munak muwich gwaguhwi bulguh.” \v 13 Ali Jisas nakli wosik ali echech chatukemaguk anudak alman chataglali chanak chawich oguhudak bulguh. Ali oguhudak wolobaiguhwi bulguh douk chadalehoguh hwataglu 2,000-poleiguh uli hwasahul hwanak hwagluk enen natagul. Ali ogwoguh hwabih hwagluk anagu wayag ali hwanatimaguk hwabalah ali hwagak hwatuh. \v 14 Ali amubuk almam douk hape hoku oguhudak bulguh uli hatik namudak ali haitak halhwas. Amam hanak ali haklipu echebuk elpech douk chape walub uli chanu echebuk douk chape halakatimu nahabigas ulimu enyudak douk nyatoglaluli. Ali echech chaitak chanak umu chakli chutulin. \v 15 Ali echech chanak agundak Jisas napemu ali chatik anudak alman likuk sagabehas chapenyunali. Nameitu anan wata nugugaku e. Anan wata nalau yopinyi tinytin ali naitak nenenek luseh ali nape. Ali douk echech chatulunu namudak ali echech chanubu elgeich. \v 16 Ali chopuk, echech chanak chatoglamu echebuk elpech douk chape chatik enyudak Jisas neneken uli ali chaklipech umu agundak sagabehas chatukemaguk anudak alman chataglali chanak chawich bulguh ali chaguh hwagak umu. \p \v 17 Douk namudak ali echech chape chokogos Jisas umu nutukemaguk echech umu nunamu kipaigunmu. \p \v 18 Ali douk echech chaklipanu namudak ali Jisas nalto bot umu nakli nunak, wakuli anudak alman douk likuk sagabehas chapenyunali nasalikanu nakli, “Jisas, yek yakli inamenyu wunak!” \v 19 Wakuli Jisas naklipanu nakli, “Wak, nyak wata nyutanamu nyunamu nyakibul wabul ali nyuklipu nyakich, ipak atugu nyulgomu agundak Diginali nakli mapilinyomu. Ali chopuk, nyuklipech umu enenyi enen anan neneken umu nyak uli.” \p \v 20 Ali douk Jisas naklipanu namudak ali anan nanak nawich enyudak distrik douk 10-poleilub walub blapemu ali naklipech umu agundak Jisas nagabeyanamu. Ali echech chanubu loguh hwonechlukech. \s1 Jisas Nohul Jairas Ananik Nugawik Douk Kwagak Uli Kwaitak Kwape, Ali Nagabe Onok Kwasusuh Ananih Luseh Uli \r (Matyu 9:18-26; Luk 8:40-56) \p \v 21 Douk Jisas nanu ananim halau bot hatanamu hanak hatoglu gani woblahahin umu raunwara, ali habih heyotu buknap. Douk amam heyotu wakuli wolobaichi elpech chanaki chatulum. \v 22 Ali Jairas, douk nebenalimu echech Juda chape cheyagwleh balan atali wilpat uli chopuk nanaki. Anan nanaki natik Jisas ali nanak nabih nakus atap halakatimu Jisas ananiluh yaliluh. \v 23 Ali nanalak neilmonu nakli, “Nya, yekik chokukwi nugawik agudak gak ali okwok ahalakatimu kugak. Douk namudak ali yakli nyak nyunaku nyuwemeyok wis meyoh umu okwok wata yopuk ali kwitak kupe.” \p \v 24 Douk Jairas naklipanu namudak ali Jisas nanamanu hanak. Douk amam hanak wakuli wolobaichi elpech chopuk chanamam chanak. Echech chanak lihilih ali Jisas nalaguk olokohun. Ali chopuk, agnabuk yah echech chanak umu, echech chanubu chenek pas pas. \v 25 Ali onok almatok douk butog gwanakok kwape 12-poleich yohwleguh uli chopuk kwanamech chanak. \v 26 Okwok wolobaimi dokta habilak umu hakli hugabeyok wakuli habilak wak. Ali chopuk, okwokibal utabal douk akwowachabal blatuhumaguk kwatal dokta omimu hugabeyok umu. Wakuli okwok wo yopuk e. Butog gwanak gwape namudak ali gwechalakuk likuk gwalik gwanakok umu. \v 27 Ali douk okwok kwomnek umu agundak Jisas nagabe wolobaichi agasudak senekechimu, ali okwok kwanali echudak wolobaichi elpech chanaki. Ali okwok kwanaki agabahinomu Jisas. \v 28 Ali kwoneyagwleh kwakli, “Douk yek isusuh ananih luseh meyoh umu, anan eke wata nugabeye.” \v 29 Douk namudak ali okwok kwanak kwasuh ananih lupah ali ahudak atuh butog gwanubu tupokologuk. Ali chopuk, okwok kwomnek umu numun okwakihw yegenyihw butog wak onog gwunaki e. Ali okwok kwadukemech umu okwok douk ayopuk. \p \v 30 Wakuli ahudak atuh Jisas anadukemech umu enen ananin strong nyatukemanaguk nyatoglu nyanak. Ali anan nasalikech nakli, “Dakio omuni nyanaki nyasusuhehuk yekikh luseh?” \v 31 Ali ananim disaipel haklipanu hakli, “Nyak nyatulich, wolobaichi cheyotu lihilih umu nyak ali nyak wata nyasalikech umu?” \v 32 Wakuli Jisas neyotu natulich umu nakli nutik enyebuk elpen douk nyasusuh ananih luseh uli. \v 33 Ali okudak almatok akwadukemech umu agundak Jisas nagabeyok umu. Ali okwok kwanubu elgeik, ali kluk kluk kwanak kwabih kwakus halakatimu Jisas ananiluh yaliluh, ali kwape kwaklipanamu agundak anan nagabeyok umu. \v 34 Ali anan naklipok nakli, “Nugawik, nyak nyenek bilip nyakli yek dodogowiweli ali nyak dakio yopinyu. Ali nameitu nyakigu sig douk ganubu gatuh. Ali nyak nyunak ali nyakihw apahw hwulomenyu kalbu.” \p \v 35 Ali douk Jisas wata nape neyagwleh ati, wakuli anam hapeli Jairas ananitu wilpat uli halawali balan hanaki haklipu Jairas hakli, “Nyakik nugawik akwanubu kwagak. Namudak ali nyak kobi nyukanu hevi apakinu nebenali tisa umu nunaku nyakitu wilpat umu.” \p \v 36 Wakuli Jisas wo numnek amamin balan e, wak. Ali anan naklipu Jairas nakli, “Nyak kobi elgeinyu. Nyak nyunek bilip atin.” \p \v 37 Ali anan nahoguk chanatimaguk elpech chapeik ali Jems nanu ananinu owaninu Jon uli Pita atum hanamanu hanak. \v 38 Amam hanak hatoglu Jairas ananitu wilpat ali Jisas nemnek umu echech chape cheleh dildil. \v 39 Ali anan nanak nawich ali nasalikech nakli, “Ipak pape peyagwleh palikuk umu moneken? Okwobuk wo kwugak e. Okwok douk kwechuh meyoh!” \v 40 Douk anan naklipech namudak ali echech chape chenekanu enenyi enen ali chape cheyakasunu. \p Ali anan nakagas chanatimaguk chaitak chataglaguk ali anan nanu ananim biom atunu disaipel hanu okwokwinu aninaluli mamakik atich chawich numun wilpat okwok kwakus umu. \v 41 Echech chawich ali Jisas nasuh okwokwin logul ali naklipok echechin tokples nakli, “Talita kum.” Talita kum douk chakli, “Chokukwi almatok, kitak!” \p \v 42 Ali ahudak atuh okwok kwanubu kwaitak kwape kwalahe. Okudak nugawik okwakich yohwleguh douk 12-poleich. Ali douk echech chatuluk namudak ali chanubu loguh hwonechlukech! \v 43 Wakuli Jisas naklipech dodogowinyi balan umu echech kobi chunak chuklipu enech elpech umu agundak anan nokuhul kwaitak kwapemu. Ali anan naklipech chokok enech kakwich umu kwichah uli. \c 6 \s1 Elpech Chape Nasaret Uli Chakanu Agabus Jisas \r (Matyu 13:53-58; Luk 4:16-30) \p \v 1 Ali Jisas wata natukemaguk abuldak wabul naitak natanamu nanamu ananibul wabul. Ali ananim disaipel alagun hanamanu hanak. \v 2 Ali ahudak nyumnah Sabat echech Juda moul wak chape meyoh ahi, Jisas nanak nawich echech Juda chape cheyagwleh balan atali wilpat ali nape nenek skulumech naklipech yopinyi balan. Ali wolobaichi elpech chape chemnek ananin balan uli chemnekanu ali chanubu loguh hwonechlukech chakli, “Enyudak balan nanak nalawenyi meiguni? Omuni nyagakamanu ali anan dakio nadukemu enyudakmali yopinyi balan? Ali chopuk, omuni nyagakamanu nyenekanu dodogowinu ali nape nenek enyudak God atunu neneken uli moul?” \v 3 Anan douk nenek moulamu nalak wilag uli. Ali anan douk Maria okwokwinu nuganinu. Ali ananiyu mehwaliyu wanu ananim owahlim Jems uli Josis, hanu Judas uli Saimon douk echudak chanu apak mape agundak.” Echech chakli namudak ali chokanaguk agabus. \p \v 4 Wakuli Jisas naklipech nakli, “Ananu profet eke nunak blunatimaguk walub ali eke chutuk ananin yeul nyukih. Wakuli chunatimaguk chape ananibul wabul uli, chunu ananichi echech atup awilop umu chunu echech anagu nyulgomu eke wak.” \v 5 Douk namudak ali Jisas wo nunek enen God atunu neneken uli e moul ananibul wabul, wak. Wakuli anan nowemeyech wis gwodich agasudak senekechi ali nagabeyech. \v 6 Ali chopuk, Jisas natik umu agundak echech wo chunek bilip umu e ali anan nanubu loguh hwonechlukanu. \s1 Jisas Nakagas Ananim 12-poleim Disaipel Umu Hunak Huklipech God Ananin Balan \r (Matyu 10:5-15; Luk 9:1-6) \p Ali Jisas nanak analub walub douk blape halakatimu ananibul wabul uli ali nape nenek skulumech naklipech yopinyi balan. \v 7 Ali anan nahwalu ananim 12-poleim disaipel hanaki heyotu atugun, ali nokom pawa umu huhiyahuk sagabehas. \v 8 Ali naklipam nakli, “Kadak punak ahudak yah umu, ipak kobi punosuh enech kakwich chunu woksagas. Ali kobi punoluk anabal utabal, wak. Ipak punak meyoh, punosuh butip atip umu punokusimomu. \v 9 Ali ipak punolu sandelahas, wakuli kobi punosuh eneh luseh, wak.” \v 10 Ali sapos punak putoglu anabul wabul ali ablabuk wabulich elpech chukli wosik umu chukepu anatu wilpat umu pichuh umu, ipak punak pupe atabuk atutu wilpat. Ipak pupe aliga meihi nyumnah pukli putukemaguk ablabuk wabul punak ahi, ali ipak adakio putukemataguk punak. \v 11 Wakuli sapos punak anabul wabul, ali elpech chape ablabuk wabul uli kobi chwunehilau-mepu, ali kobi chumnek ipakin balan umu, ipak putukemaguk ablabuk wabul ali pugudupechuk ipluk ipakiluh yaliluh kukusuk ali punak. Ipak punek namudak umu echech chutulipu ali eke chudukemech chukli echech douk achenek yowenyi. \p \v 12 Ali amam hanak biom biom hanak haklipech God ananin yopinyi balan hakli, “Ipak pukenyuk agabus yowenyi ali putanamu pukanu apaluh God.” \v 13 Amam haklipech God ananin balan ali hohiyahuk wolobaichi sagabehas chopuk douk chape elpech uli chatoglu chalhwas. Ali howayakumech yopuli wel wolobaichi agasudak sachi ali hagabeyech. \s1 Herot Nakli Ati Jisas eke Jon Douk Nenek Baptaisumech Uli \r (Matyu 14:1-12; Luk 3:19-20, 9:7-9) \p \v 14 Ali ababuk nyultab, King Herot douk nape nebenalimu gavman uli nemnek balan umu enenyi enen douk nyape nyatoglaluli. Umu moneken, Jisas ananin yeul douk anyalahe wolobailubi walub. Ali enech chakli, “Jon douk nenek baptaisumech uli wata naitaki nape. Ali anan dakio dodogowinu ali nape nenek enyudakmali moul.” \v 15 Ali enech chakli, “Anan douk profet Ilaija.” Wakuli enech chakli, “Anan douk ananu profet kobi douk seiwakimi profet umu.” \v 16 Douk namudak ali anudak nebenalimu gavman uli Herot nemnek balan umu enyudak moul Jisas ananim disaipel heneken uli ali nakli, “Jon douk nenek baptaisumech uli douk aseiwak yoble ananik lobik! Wakuli nameitu anan wata naitak nape ali nape nenek enyudak moul!” \v 17-18 Anan nakli namudak umu moneken, seiwak Herot nanatulunu almatok ananinu owaninu Filip ali Jon nape naklipu Herot wolobaihi atih nakli, “Nyak nyablo God ananin lo umu nyanatulunu almatok nyakinu owaninamu!” Jon nape naklipanu namudak ali Herot nakagas ananim soldia hahwanu halawanu hanak henek kalabusumonu. \v 19 Ali Herodias okwakih apahw hwanubu nyihihichihw umu kwakli kwubo Jon nugak wakuli okwok kwabilak wak. \v 20 Umu moneken, Herot elgeinamu Jon ali nape nagakomonu. Anan nadukemech umu Jon douk yopuyopunali ali ananih apahw douk yopuh ali hwanosuh God. Ali chopuk, Herot nakli wosik umu numnek Jon ananin balan ali anan ulkum molomu wolobaichi echudak ali anan nanubu nenek wari. \p \v 21 Douk aliga wakuli Herodias kwogwatu anah yah umu kwubo Jon nugak umu. Ali douk Jon wata nenek kalabubs nape, ali ahudak nyumnah douk mamakik kwolali Herot ahi hatoglu. Ali Herot nenek nebeguni woligun umu ulkum mulomu ahudak nyumnah mamakik kwonololimu. Anan nenek woligun ali nohwalu nebemi douk hagakamanu henek gavmanin moul uli, hanu amam nebemumali ami uli, hanu hanatimaguk nebemimu provins Galili ulimu hunak hunanu huwak woligun. \v 22 Douk amam hape hawak woligun ali Herodias nugawik kwanaki kwawich kwonek danis. Ali Herot nanu amudak douk nohwalom hanaki hananu hawak woligun uli hatuluk ali hanubu henehilaumok. Ali Herot nasalikok nakli, “Nyak nyakli yek ikenyu moneken? Echebuk nyak nyukliech uli, yek eke ikenyeyech.” \v 23 Ali Herot nalimu iluh naklipok nakli, “Yek yaklipenyu adulin atin balan umu yek eke ikenyu chunatimaguk echudak nyak nyusalikemech uli. Sapos nyukli iyaisumohu yekib amnab bunu hunatimaguk yekikh jah hunu utabal, ali ikenyu enech nyak, ali ohwak wunohwech alagun atimu, yek eke ikenyeyech!” \p \v 24 Douk anan naklipok namudak ali okwok kwanak kwasalik okwokwik mamakik kwakli, “Yek eke iklipanamu nuke moneken?” Ali mamakik kwaklipok kwakli, “Nyukliponu nukenyu Jon douk nenek baptaisumech uli ananim boglom.” \p \v 25 Ali okwok kwonek wisnabul kwasahul kwanak kwawich ali kwaklipu Herot kwakli, “Yek yakli nameitu ati, nyulome Jon douk nenek baptaisumech uli ananim boglom anatu plet ali nyukeyom!” \v 26 Douk okwok kwaklipanu namudak ali anan nanubu nenek warimu Jon. Wakuli anan eke kobi wata nukli wak. Umu monken, dukwechuk anan anaklipok umu anan eke nukok chunatimaguk echudak okwok kusalikanamech uli. Ali chopuk, amudak douk nohwalom hanaki hananu hawak woligun uli douk ahemnek. \v 27 Douk namudak ali wisnabul anan nakagas ananu soldia ali naklipanu nakli, “Nyak nyunak haus kalabus nyuble Jon ananik lobik ali nyulawali ananim boglom.” Ali anudak soldia nemnek namudak ali nanak noble Jon ananik lobik. \v 28 Anan nobleyok ali nololi boglom anatu plet ali nanaki noku Herodias okwokwik nugawik ali okwok wata kwanak kwoku mamakik. \v 29 Ali Jon ananim disaipel hemnek namudak ali hanaki hohul tukaninu atunu hanak hanugomonu. \s1 Jisas Nekech Kakwich Chanubu Wolobaichi Elpech, Almam Otum Douk 5,000-poleim \r (Matyu 14:13-21; Luk 9:10-17; Jon 6:1-13) \p \v 30 Douk amam aposel wata hatanamali hanu Jisas hape ali haklipanamu enyudak moul amam heneken uli nyanu balan amam haklipech-enyi. \v 31 Ali agnabuk wolobaichi elpech chalahe chenek yowi kale ali Jisas nanu ananim wak anabu nyultab umu hupemu wikap ali huwak woligun umu e. Douk namudak ali Jisas naklipam nakli, “Aipo! Kitak apak atupu munak anagun wohigunmu elpech wak umu ali munak mupemu wikap.” \p \v 32 Ali amam haitak halto bot ali amam atum hanak anagun wohigunmu elpech wak umu. \v 33 Wakuli wolobaichi elpech chatulum hanak umu ali echech chadukemom. Douk namudak ali elpech chape blanatimaguk walub uli chaitak chatukemaguk echechilub walub ali chosahul chalik chanak chatoglu cheyotu agnabuk douk eke Jisas nunu ananim hunak hubih umu. Ali amam adakio hagikuk hanak hatoglu. \v 34 Douk hanak hatoglu algas ali amam hetemu bot umu hanatu habih atap, wakuli hatik echudak wolobaichi almam almagou ali Jisas nanubu nenelekech. Umu moneken, alman wak ananu e umu nugakomech nuklipech balan uli. Echech chape kobi douk sipsip alman wak ananamu nunek lukautimech uli e. Douk namudak ali anan nanubu nape nenek skulumech naklipech wolobainyi God ananin balan. \v 35 Douk nenek skulumech aliga wabigun aun nabih, ali ananim disaipel hanaki haklipanu hakli, “Nya, aun anabih ali chopuk, agundak apak douk mapeik wohigunmu elpech wakagunmu. \v 36 Douk namudak ali nyak nyukogech chunak analub walub blape halakati ulimu chunak chunotol enech kakwich.” \p \v 37 Wakuli Jisas naklipam nakli, “Ipak yet pukech enech kakwich.” \p Ali amam wata hasalikanu hakli, “Nyak nyakli apak munak mutol bret douk tanokwnumu mutolutu 200 kina uli ali munaki mubilomech waka?” \v 38 Ali anan nasalikam nakli, “Ipak pudaleh bret ipak pahwatali uli. Ipak pasuhwi makwnitu?” \p Ali amam hadalehatu julug ali hanaki haklipanu hakli, “Apak masuhwi 5-poleitu bret tanu bias yelbus meyoh.” \p \v 39 Ali Jisas naklipu ananim disaipel umu huklipu chunatimaguk almam almagou chuneyais umu gwodich atich ali chunak chupe yopupi wichap pataglomu. \v 40 Ali amam haklipech cheneyais umu. Ali 50-poleich chanak chape sik, ali 100-poleich chape sik, ali echech chape namobuk ati chanak. \v 41 Echech chape ali Jisas nohul atudak 5-poleitu bret tanu asudak bios yelbus nahwech nanigu natik iluh heven ali nenek beten nenek tenkyumu God. Anan nenek tenkyumonu julug, ali nagwuduk atudak bret tanu yelbus noku ananim disaipel ali hape halagech hanak. \v 42 Ali amam halagech ali chanatimaguk chachah ali dugolech. \v 43 Ali atudak bret uli yeguh douk chachah dugolech chakusuk uli, amam disaipel hatulichech hechluk 12-poleig basketog chichuknig ali hechebuk chakus. \v 44 Ali echudak elpech douk chawak echudak kakwich uli, almam atum douk hanubu wolobaimi 5,000-poleim. \s1 Jisas Nalahe Netemu Nanak Chihah Abal Raunwara Galili \r (Matyu 14:22-23; Jon 6:16-21) \p \v 45 Douk enyudak nyanakuk, ali Jisas nakagas ananim disaipel henek wisnabul halto bot ali halik hanamu wabul Betsaida douk blape gani woblahahin umu raunwara uli. Ali anan napeik umu aliga nakagasuk echudak almam almagou chanakuk ali anan adakio nagimom nanak. \v 46 Anan nokogech chanak chatuh, ali anan nalto ananu maunten umu nukih nunek beten. \p \v 47 Ali wabigun amam disaipel hetemu bot hanak hatoglu olokohunin umu raunwara. Wakuli ababuk nyultab Jisas atunu wata nape nenek beten ati gani iluh maunten. \v 48-49 Anan nape nenek beten, wakuli natiku ananim disaipel hetemu bot. Ali nebenali wihun nalu nowanamu talik umu bot ali amam hape henek nebenyi moul, henek pul nebegun atugun. Ali douk natulumu ali halakatimu gugluk, anan naitak nagimom nape nanak. Anan nablo enyudak raunwara nalahe nanaki chihah abal. Anan nanak ali nakli nichalakom nunak, wakuli amam hatulunamu nalahe nanaki chihah abal. Ali amam hakli eke enen sagabu. Douk namudak ali amam hanubu elgeim ali hohwalu henyugwleh nebegun atugun. \v 50 Umu moneken, amam hatulunu ali hanubu elgeim. \p Wakuli Jisas wisnabul naklipam nakli, “Ipak kobi elgeipu, wak! Ipak imas dodogowipu. Enyudak douk yek wo.” \v 51 Ali nebenali wihun wata nalu ati. Wakuli anan nanak naltomom nakih nanam hape bot ali anudak wihun nanubu nanak neiluk. Ali ananim disaipel hanubu loguh hwonechlukam. \v 52 Umu moneken, wehluwih anan nagwuduk 5-poleitu bret tanu bios yelbus noku wolobaichi elpech wakuli amam wo kwalowomi hudukemech hukli anan douk dodogowinali e! Amam hanubu ulkwip pokomuk. \s1 Jisas Nagabe Wolobaichi Agasudak Sachi Chape Distrik Genesaret Uli \r (Matyu 14:34-36) \p \v 53 Ali hablo hanak aliga hanak hatoglu algas gani woblahahin umu raunwara, enyudak distrik Genesaret, ali amam habih hasonuk bot hanak howechikatu. \v 54 Douk amam howechikuk bot hanak wakuli elpech adukwechuk chatik Jisas chadukemanu. \v 55 Douk namudak ali echech chasahul chanak blanatimaguk walub blape distrik Genesaret uli. Echech chanak ali chaklipech chowemali agasudak sachi betog ali chalawech chanakimu Jisas umu agnabuk echech chemnek umu anan nanak napemu. \v 56 Ali blanatimaguk nebelubi blanu chokulubi walub douk Jisas nanak umu, elpech chalau echechich agasudak sachi chanak chechubuk agnabuk douk echech isave chowachabal chapemu. Ali echech chasalik Jisas dodogowich atich umu agasudak sachi chususuh algasih umu ananih lupah. Ali chanatimaguk douk chasuh algasih umu ananih lupah uli, wata yopich. \c 7 \s1 Bahlohim Omomin Balan \r (Matyu 15:1-9) \p \v 1 Anah nyumnah amam Farisi hanu anam henek skulumech umu lo uli, douk hapeli Jerusalem uli hanaki ali hanak hape agnabuk Jisas napemu. \v 2 Amam hape wakuli hatik umu Jisas ananim disaipel wo hukwlupoguk wis kobi douk amam Farisi haklimu iyuh, ali adakio hunosuh kakwich hichah e. Douk namudak ali amam Farisi dakio hakli Jisas ananim disaipel amamis wis sabosusih.\f + \fr 7:2 \ft Tik futnot Matyu 15:26 uli.\f* \v 3 Amam Farisi hanu chanatimaguk Juda echechin lo douk chagipech seiwak echechim bahlohim henekenyuk uli. Ali enen echechin lo douk namudak. Echech kobi chukwlupoguk wis iyuh umu, echech eke kobi chuwok enech kakwich, wak. \v 4 Ali kakwich chatalich maket uli chopuk, douk chanaki chakwlupechuk iyuh ali adakio chachah. Echech kobi chukwlupech umu, echech eke kobi chichah. Ali echech chagipech wolobainyi lo chopuk douk seiwak echechim bahlohim heneken henyemaguk uli. Ali enen douk enyudak umu chukwlupu kas, sunu malus uli pletog gwunu betog umu. \v 5 Douk namudak ali amam Farisi hanu amam henek skulumech umu lo uli hasalik Jisas hakli, “Umu moneken, ali nyakim disaipel dakio wo hugipech enyudak apakim bahlohim amamin lo umu hukwlupoguk wis iyuh ali adakio huwak kakwich umu e?” \p \v 6 Ali Jisas naklipam nakli, “Ipak penek loh uli. Seiwak profet Aisaia douk neyagwleh God ananin balan ali nanubu nenyemaguk duldul balan nyetemaguk God ananik Buk naklimu ipak! Ipak douk penek loh kobi douk balan nyetemu God ananik buk uli nyaklimu ipak umu! God nakli, ‘Echudak elpech echechig yowatog otug chatuk yekin yeul nyakih. Wakuli echechip ulkwip douk wo punubu pulomu yek e. \v 7 Echech isave chaklipech kipaichi elpech meyoh cheneken uli lo, ali chenek lohumech chakli echech chaklipech yekin. Douk namudak ali echech chenek lotume meyoh.’” \p \v 8 Ali Jisas wata naklipam nakli, “Ipak douk patukemaguk God ananin yopinyi lo ali pasuh ipakich popech yamech cheneken uli lo pagipechen. \v 9 Ali ipak douk panubu penek yowenyi. Umu moneken, ipak panubu pekenyuk agabus God ananin yopinyi lo ali panubu pan nyabihuk. Ali ipak pahwen dadag ipakim bahlohim amamin lo pagipechen. \v 10 Umu moneken, seiwak Moses naklipepu enyudak God ananin balan lo umu ipak pumnek ipakich mamechich echechin balan ali pugakamech. Ali sapos enen elpen nyukli nyuhu enyenyich mamechich nyuklipech enen yowenyi balan umu, enyebuk elpen kipaichi elpech imas chuhwen chunak chen nyugak. \v 11 Wakuli ipak Farisi panu ipak penek skulumech umu lo uli paklipech enen sik balan. Ipak pakli, sapos enen elpen nyunobuk enech echudak, o anabal utabal douk deke nyuku enyenyinu aninu o mamakik umu nyugakomech umu, wakuli enyen nyuklipech nyukli, ‘Yekibal utabal uli echudak kobi douk iku ipak umu igakomepamu douk ayatalihech umu iku God. Yek yakli echudak ‘Koroban.’ Bawogen umu enyudak balan Koroban douk chakli, ‘Echudak douk achatalihech umu chuku God.’ \v 12 Douk namudak ali enyen wo nyugakomech nyukech echudak enyenyich mamechich e. Wakuli ipak pakli, enyudak elpen nyunek namudak umu, enyen wosik douk nyenek yopinyi. \v 13 Douk namudak ali ipak pasuh ipakim bahlohim amamin lo dadag pagipechen. Ali God ananin lo douk nyakli apak mumnek apakich mamechich echechin balan mugakomech umu, ipak panubu pan nyabihuk. Ali chopuk, ipak penek wolobainyi alagun kobi enyudak douk nameitu yek yaklipepeyen ulimu.” \s1 Echebuk Douk Chape Numun Apaluh Chataglali Uli Chenek Elpech Chabosuhih \r (Matyu 15:10-20) \p \v 14 Ali Jisas wata chopuk nahwalu echudak wolobaichi almam almagou alagun chanaki anan napemu ali naklipech nakli, “Ipak punatimaguk imas pumnek yekin balan ali punubu pudukemen kalbu. \v 15 Chape aduk uli echudak chunu kakwich douk elpen nyichah chugluh numun enyenyihw apahw uli eke kobi chuneken nyubosusih, wak. Echebuk douk chape numun enyebuk elpen enyenyihw apahw ali chutoglali aduk uli, douk eke echebuk chuneken nyubosusih. \v 16 [Ali nameitu ipak douk aligas sapenyipali imas pumnek enyudak balan ali puhwen dadag pugipechen.]” \p \v 17 Anan naklipechuk namudak ali natukemechuk nanak nawich nanu ananim disaipel hape wilpat. Ali amam hasalikanamu enyudak woblen balan dukwechuk anan naklipech enyi. \v 18 Ali anan naklipam nakli, “Ipak chopuk douk wo pudukemech e? Kakwich chanu chanatimaguk echudak chape aduk, ali elpech chachah chagluk echechiluh apaluh uli eke kobi chubih chunekech chubosusih, wak. \v 19 Umu moneken, kakwich echebuk douk chachah ali wo chunak chubih chulu echechip ulkwip e. Echech douk chabih cholu apaluh ali wata chanak chalkeyechuk.” Jisas douk nakli namudak umu nakli chanatimaguk mahich uli kakwich douk yopich uli atich. \p \v 20 Ali Jisas wata chopuk naklipam nakli, “Enenyi enen yowenyi echechip ulkwip polomen ali echech oub baitakumen cheneken uli atin eke nyunekech chubosusih. \v 21-22 Umu moneken, agagun douk gani numun echechip ulkwip palik polomu enyudak enenyi enen yowenyi ali echech adakio cheneken. Echech chakwu aluh, ulkwip polomu yowenyi, chabo elpech chagak, chanosonukeh umu chanak hwaloh ali dadagichich wo chukech ati e elpech. Ali chenek loh umu kipaichi, ali chopuk wo chunek bosumu echech yet e. Ali echech chablo enyudak lo umu chanasupomu ali chenek hinyigimu kipaichi echechich echudak. Ali chahu kipaichi chakli echech atich nebechi, ali chenek loh umu kipaichi chakli echech chenek yowenyi. Ali echech chakli chutuk echechich atich yeguh chukih ali chenek enenyi enen yowenyi. \v 23 Nyanatimaguk enyudak enenyi enen yowenyi douk echechip ulkwip polomenyi ali cheneken uli douk nyenekech chabosusih.” \s1 Onok Almatok Kwanaki Wabul Finisia Douk Blape Kantri Siria Uli Kwonek Bilip Umu Jisas \r (Matyu 15:21-28) \p \v 24 Ali Jisas natukemaguk ablabuk wabul naitak nanamu kipaigunmu, albudak bialub wabul Taia [uli Saidon] blapemu. Anan nanak natoglu ali nanak nawich nape anatu wilpat. Ali anan nakli wak umu enech elpech chudukemech umu anan nanak nape agnabuk umu. Wakuli anan nabilak umu nakli nunobechuk nupe agnabuk wakuli, wak. \v 25 Ali onok almatok douk okwokwik nugawik enen sagabu nyapenyuk uli kwomnek umu Jisas nanak napemu, ali okwok kwanak kwatulunu. Okwok kwanak ali kwabih kwoduk ohlubus kwakus halakatimu Jisas ananiluh yaliluh. \v 26 Okudak almatok okwok douk kipaibuli wabulik, okwok wo Juda e. Okwok kwanaki abuldak wabul Finisia, douk blape provins Siria uli. Ali okwok douk kweyagwleh tokples Grik. Douk okwok kwanak ali kwanubu kwaklipu Jisas umu nuhiyahuk enyudak sagabu douk nyape okwokwik nugawik uli nyutoglu nyulhwas. \v 27 Ali Jisas naklipok enyudak woblen balan nakli, “Yek ikech kakwich batowich iyuh. Umu moneken, enyen douk wo kalbamu apak muhul batowichich kakwich muwachech umu nubag gwichah e, wak.” \p \v 28 Ali okwok kwaklipanu kwakli, “Diginyali! Nyak nyaklien uli balan douk nyanubu adulin. Wakuli nubag douk agwawich gweyatu chakamehah-inyumu tebol ali gwape gwawak yalugwich kakwich douk batowich chachah chenekech chanakuk uli.” \p \v 29 Ali Jisas naklipok nakli, “Nyak nyanubu nyobeyenume duldul yekin balan. Douk namudak ali nyak wata nyutanamu nyunak. Sagabu douk adukwechuk nyatukemokuk nyakik nugawik nyatoglu nyalhwos.” \p \v 30 Ali okwok wata kwatanamu kwanamu wilpat ali kwatik umu sagabu nyatukemaguk okwokwik nugawik nyatoglu nyalhwasuk ali okwok kwech kalbu okwokwis alas. \s1 Jisas Nagabe Ananu Aligas Sogugakeyonu Ali Wo Niyagwleh Ati Uli E \p \v 31 Ali Jisas natukemaguk ablabuk wabul douk blape halakatimu Taia uli, ali nanak nechalakuk Saidon ali nawich nanak enyudak distrik 10-poleilub walub blapemu. Ali nanak nabihuk nebenyi raunwara Galili. \v 32 Douk anan nanak natoglu, wakuli enech elpech chalawali ananu aligas sogugakeyonu, ali chopuk wo niyagwleh ati uli e chanakimu Jisas. Ali echech chasalikanamu nuwemeyanu wis ali nugabeyanu. \p \v 33 Ali douk Jisas nemnekech namudak ali nalmonu hatukemaguk echudak wolobaichi almam almagou chapeik ali amam atum hanak heyotuk sik. Ali nenigul ananih heh hawich wiblagas woblagas aligas. Ali nokuseh alpigas sataku ananih hah ali nogosayok anudak alman ananim yaham. \v 34 Ali douk Jisas nenek namudak julug, ali anan nanigu natik iluh heven ali hwosalanagu. Ali naklipanu echech Juda echechin tokples nakli, “Efata.” Bawogen umu enyudak balan Efata douk chakli, “Nyak aligas tiagialagas nyumnek kalbu ali wata nyiyagwleh.” \v 35 Ali ahudak atuh ananigas aligas sanubu tag sanukuk ali anan nanubu nemnek balan kalbu. Ali ananim yaham manubu muk manakuk ali nape neyagwleh. \p \v 36 Ali Jisas naklipech nakli, “Ipak punak ali kobi puklipu enech elpech umu agundak yagabe anudak alman umu.” Ali douk anan naklipech namudak wakuli echech chanubu chanak chape chaklipech chanak umu agundak Jisas nagabe anudak aligas sogugakeya-nalulimu. \v 37 Echech chaklipech chanak, ali echebuk douk chemnek umu enyudak uli chanubu loguh hwonechlukech ali chakli, “Anan nanubu nenek nyanatimaguk moul nakukwihen kalbu. Anan nagabe aligas sogugakeyechi chemnek, ali chopuk nagabe wo chiyagwleh ati uli e ali echech wata cheyagwleh.” \c 8 \s1 Jisas Nekech Kakwich 4,000-Peleich Almam Almagou \r (Matyu 15:32-39) \p \v 1-2 Anah nyumnah, kipaichi wolobaichi almam almagou chanaltomu chanak chape Jisas napemu. Echech chape aliga 3-poleih nyumneh ali kakwich chatuh. Ali Jisas nohwalu ananim disaipel hanaki ali naklipam nakli, “Yek yakli mapilich echudak elpech. Umu moneken, echech chanaki chane mape 3-poleih nyumneh agundak ali echech kakwich wakech ali nyulub blach. \v 3 Ali yek kobi ikech enech kakwich chichah iyuh, ali adakio chutanamu chunamu echechilub walub umu, echech eke chunak yah ali yomotog gwilech ali chubih chugoul. Umu moneken, enech douk chanaki lougun.” \p \v 4 Ali ananim disaipel hasalikanu hakli, “Agundak mapeik wohigunmu elpech wak umu. Douk namudak ali apak eke munak mugwatu enech kakwich agunmu ali dakio mubilomu echudak chunatimaguk wolobaichi elpech?” \v 5 Ali anan nasalikam nakli, “Ali ipak pasuhwi makwnitu bret?” \m Ali amam haklipanu hakli, “Apak masuhwi 7-poleitu ati.” \p \v 6 Ali Jisas naklipu echudak wolobaichi elpech chabih chape atap. Ali anan nohuli atudak 7-poleitu bret nahwotu ali nenek beten nenek tenkyumu God ali nagwudukatu noku ananim disaipel umu hiyaisatu hubilomech. Ali amam hatuluneyatu, ali hape habilomech hanak. \v 7 Ali amam hasuhwi anas gwodus chokusi yelbus chopuk. Ali Jisas nahwos nenek beten nenek tenkyumu God ali nakagas ananim umu hunak hiyaisosumech chopuk. \v 8-9 Ali echech chachah dugolech ali chakusuk uli, ananim disaipel hatulichech ali hechluk 7-poleig basketog chichuknig. Ali almam almagou chawak echudak kakwich uli douk chanubu wolobaichi 4,000-poleich. Ali echech dugolech ali Jisas nokogech chanamu echechilub walub. \v 10 Ali douk anan nokogech chanakuk ati, ali ahudak atuh anan nanu ananim disaipel halto bot ali hanamu analub walub douk blape distrik Dalmanuta uli. \s1 Amam Farisi Hasalik Jisas Umu Nunek Enen God Atunu Neneken Uli Moul \r (Matyu 16:1-4) \p \v 11 Ali douk anam Farisi hanak Jisas napemu ali hananu hape henechichilak. Amam hakli hichakamanu, douk namudak ali amam hasalikanamu nunek enen God atunu neneken uli moul umu hudukemech umu anan douk adul God nokoganu nanaki uli. \v 12 Ali Jisas hwosalanaguk\f + \fr 8:12 \ft Jisas nanubu nenelekom umu agundak amam hokanaguk agabus God umu ali anan nakli nulepam ali dakio hwosalanaguk.\f* ali nakli, “Ipak doumeipali pakli yek inek enen God atunu neneken uli moul ali ipak putulin umu moneken? Aduligu atugu yek yaklipepu, yek eke kobi inek enen enyudakmali moul ipak putulin, wak.” \p \v 13 Anan naklipam namudak ali wata natukemam hapeik ali nanu ananim disaipel haitak halto bot ali hanak gani woblahahin umu nebenyi raunwara Galili. \s1 Jisas Naklipam Woblen Balan Umu Amam Farisi Hanu Herot Amamis Yis Douk Senek Bret Taitak Nebetali Uli \r (Matyu 16:5-12) \p \v 14 Amam hanak wakuli Jisas ananim disaipel ulkwip pokomumoguk husuh anatu bret alagun umu. Amam douk hasuh atutu meyoh bret tetemumom bot. \v 15 Ali Jisas naklipam nakli, “Ipak pugabe punenek yologimu amam Farisi hunu Herot amamis yis.” \p \v 16 Ali douk anan naklipam namudak ali amam yet hape heneyagwleh hakli, “Anan naklipapu enyudak balan umu yis umu moneken, apak douk wo musuhwi anatu bret e.” \p \v 17 Wakuli Jisas adukwechukuk nadukemech umu amam hape heneyagwleh namudak umu. Ali anan naklipam nakli, “Yek yakli wak umu ipak piyagwleh umu agundak ipak bret wakepamu. Ipak douk padukemu bawogenyumu yekin balan waka wak? \v 18-19 Ipak douk nabes sapenyipu, wakuli ipak wo putik echudak e? Ali ipak douk aligas sapenyipu, wakuli ipak wo pugamu pumnek e? Ipak douk ulkwip apekepaguk umu agundak nubuwakih yagwuduk 5-poleitu bret yabilamu chanubu wolobaichi 5,000-poleich elpech umu? Yek yabilomech chachah dugolech ali chakusuk uli ipak patulichech pechluk makwnig basketog chichuknig ali pogubuk gwakus? Ali amam haklipanu hakli, “Apak mechluk 12-poleig basketog.” \p \v 20 Ali Jisas wata chopuk nasalikam nakli, “Ali ababuk nyultab yek yagwuduk 7-poleitu bret yabilamu chanubu wolobaichi 4,000-poleich almam almagowomu, echech chachah dugolech ali chakusuk uli ipak patulichech pechluk makwnig basketog chichuknig pogubuk gwakus?” Ali amam haklipanu hakli, “Apak mechluk 7-poleig.” \p \v 21 Ali anan nahom ali nasalikam nakli, “Ali ipak douk wo pudukemu enyudak balan e umu moneken? Yek douk wo iklipepamu asudak adulis yis douk senek bret taitak nebetali uli e, wak.” \s1 Jisas Nagabe Ananu Nabes Sechukanali Gani Betsaida \p \v 22 Ali Jisas nanu ananim hanak aliga hanak hatoglu wabul Betsaida. Ali agnabuk enech elpech chalawali ananu nabes sechukanali chanakmali Jisas ali chasalikanamu nuwemeyanu wis ali nugabeyanu. \v 23 Ali douk echech chaklipanu namudak ali anan nalmu anudak nabes sechukanali hanakuk adikop ali Jisas nokuseh alpigas sataku anudak ananis nabes. Douk nokusehas julug ali nowemu wis nabes ali nasalikanu nakli, “Nyak nyatik enech echudak waka wak?” \p \v 24 Ali anudak nabes sechukanali natulugun ali nakli, “Yek yatik elpech chalahe wakuli yek wo igabe itulich kalbu e. Yek yatulich luhul luhul kobi douk yatik lowas umu.” \p \v 25 Ali Jisas wata chopuk nowemu wis ananis nabes ali nameitu anan nanubu natulugun duk. Ananis nabes sanubu yopus ali anan nanatulugun hwilhwaluk ali natik chanatimaguk echudak kalbu. \v 26 Ali Jisas nokoganu nanamu ananitu wilpat ali naklipanu nakli, “Nyak nubu kalemu nyakitu wilpat. Nyak kobi nyutanamu nyunak wabul wak.” \s1 Pita Nakli Jisas Anan Douk Krais Douk God Natalihanu Nakaganu Nanamali Nunolau Elpech Uli \r (Matyu 16:13-20; Luk 9:18-21) \p \v 27 Ali Jisas nanu ananim disaipel hatukemaguk Galili ali haitak hanamu analub walub douk blape distrik Sisaria Filipai uli. Douk amam hanak yah ali Jisas nasalikam nakli, “Ipak pemnek elpech chakli yek meiweli?” \p \v 28 Ali amam haklipanu hakli, “Enech chakli nyak douk Jon douk nenek baptaisumech uli, ali enech chakli nyak Ilaija, ali enech chakli nyak ananu profet.” \p \v 29 Ali anan nasalikam nakli, “Douk echech chakli namudak ali ipak yet pakli yek meiweli?” \p Ali Pita naklipanu nakli, “Nyak Krais douk God natalihenyu nokogenyu nyanamali nyunalau elpech uli.” \p \v 30 Ali Jisas naklipam dodogowinyi balan nakli, “Douk ipak padukemech ali ipak kobi punak puklipu enech elpech umu yek douk Krais douk God natalihe ali nokoge yanaki ulimu.” \s1 Jisas Naklipech Umu Agundak Eke Ananich Birua Chonu Nugak Ali Eke Wata Nitak Nupemu \r (Matyu 16:21-28; Luk 9:22-27) \p \v 31 Ali Jisas nape naklipu ananim disaipel nakli, “Yek Anudak Alman douk yataglu aduligeinyi elpen uli eke imnek nebehi nyih. Ali echech Juda echechim nebemi hunu nebemi pris, hunu amam henek skulumech umu lo uli, eke huke agabus ali huneke anagu anagu. Ali eke che igak chunugome ilu iwagu bieh nyumneh, ali huklimu bieh atuh nyumneh umu, yek eke wata itak ipe.” \p \v 32 Enyudak balan anan douk wo nuklipam woblen e, wak. Anan nanubu nowolehen naklipam. Douk namudak ali Pita nalmonu hanak heyotuk algas ali nape nahanu nakli, “Nyak kobi nyukli enyudak balan.” \p \v 33 Wakuli Jisas natanamu natik ananim disaipel ali nahu Pita nakli, “Satan, nubu kaleik. Nyak douk wo nyugipech God ananin tinytin e. Nyak nyagipech elpechin tinytin meyoh!” \p \v 34 Ali Jisas nohwalu echudak wolobaichi elpech chanu ananim disaipel chanak agundak anan napemu ali naklipech nakli, “Elpen douk nyukli nyugipech yek uli, susubuati enyen imas nyunubu nyukli wak umu enyen kobi nyugipech enyenyin laik. Ali enyen kobi elgein umu chen nyugak umu ali nyusah enyenyin lowag krusemu, enyen wosik eke nyugipeche. \v 35 Ali sapos enen elpen enyenyim ulkum mulomu nyukli enyen kobi nyugak ali nyupe namudak ati uli, enyen eke nyugak. Wakuli enyebuk elpen douk nyunek yekin moul ali nyusuh God ananin yopinyi balan dadag uli kipaichi eke chen nyugak. Wakuli enyen eke wata nyupe kalbu eheh nyumneh. \v 36 Ali echebuk elpech douk chunokwalmu wolobaichi enechi enech echudak, ali echech chukli echech douk achape kalbu ali eke kobi chugak uli, echech eke chunubu chugak. \v 37 Eke kobi enen elpen nyukwu enyenyich echudak umu nyutal agundak umu nyupe kalbu eheh nyumneh umu, wak. \v 38 Ali chopuk nameitu, wolobaichi elpech chape apudak atap uli chape chenek enenyi enen yowenyi. Echech chekenyuk agabus God ananin balan chakli enyen wo adulin e. Ali ahabuk nyumnah yek Anudak Alman douk yataglu aduligeinyi elpen uli itanamali inali God ananich yopiyopichi enselahas inakumali, God eke nugakome itoglu dodogowiwe otuwe inubu ihiyatiki ali inaki. Ali ababuk nyultab yek inaki abali, echebuk elpech douk nameitu chenenek ablan umu yek, ali chekenyuk agabus yekin balan uli, yek chopuk eke inenemech ablan ali ikechuk agab namobuk ati.” \c 9 \p \v 1 Ali anan wata chopuk naklipech nakli, “Aduligu atugu yek yaklipepu! Enepu nameitu peyotu agundak uli eke kobi kebes pugak, wak. Ipak eke wata pupe ali putik agundak God dodogowinu atunu nupe nebenalimu ananich elpech umu.” \s1 Jisas Ananihw Yegenyihw Hleyoloh Hwataglu Anagun Sik Ali Nohiyatik \r (Matyu 17:1-13; Luk 9:28-36) \p \v 2 Douk 6-poleih nyumneh hanak hadiyuk, ali Jisas nalmu Pita nanu Jems uli Jon atum hanamanu halto hakih hape ananu lounali maunten. Amam hakih hape wakuli amam hatik umu Jisas nanubu nenek senis nohiyatik nape anagun sik. \v 3 Ali ananih luseh chopuk hanubu hohiyatik hatoglu chogalihwih. Elpech chape apudak atap uli douk wak enech chukwlupu echechih luseh hunubu huhiyatik hutaglu chogalihwih namudak e. \v 4 Ali agnabuk Pita nanu Jems uli Jon hatik Ilaija uli Moses hatoglu hanu Jisas heyotu hape heyagwleh. \p \v 5 Ali Pita naklipu Jisas nakli, “Tisa, enyen douk kalbamu apak mape agundak umu. Ali apak muwemu 3-poleiyu chomeguhwiyu. Nyak onok ali biowomu Moses uli Ilaija.” \v 6 Pita douk naklipanu namudak Jisas umu moneken, amam hanubu elgeim ali Pita wo nudukemech umu moneken balan anan eke nuklien uli e. \p \v 7 Ali douk Pita nape naklipanu namudak wakuli onog olug gwanaki iluh ali abalil lechukolum ali amam hemnek anagu nigu ganaki ogudak olug. Ali enyudak elpen nyeyagwlehi uli nyakli, “Anabuk douk nanubu yekinu nuganinu douk yek ulkum manahwanaluli. Ipak pumnek ananin balan!” \p \v 8 Ali douk amam hemnek namudak ali ahudak atuh, amam hatanamu hatulugun wakuli wo hutik enech elpech alagun chunom chiyotuk e. Amam hatik Jisas atunu nanam neyotuk. \p \v 9 Ali douk amam wata hatukemaguk maunten hape hagluki ali Jisas naklipam nakli, “Ipak punak ali kobi puklipu enech elpech umu enyudak dukwechuk patulin uli, wak. Ipak pupe aliga chubo yek Anudak Alman douk yataglu aduligeinyi elpen uli igak ali wata itak ipe ali ipak adakio puklipech-umen.” \v 10 Ali douk anan naklipam namudak ali amam hemnek ananin balan hagipechen. Wakuli amam yet hape heneyagwleh hanaklipamu hakli, “Douk bawogen umu balan umu anan nakli, ‘Yek Anudak Alman douk yataglu aduligeinyi elpen uli wata itaki iwagamu’, anan douk naklimu moneken?” \v 11 Ali amam hasalikanu hakli, “Amudak douk henek skulumumech umu lo uli douk haklipech hakli eke Ilaija nulik nunaki ali Krais, douk God natalihanu nokoganu nanaki uli eke nugiki umu moneken?” \v 12 Ali Jisas naklipam nakli, “O enyen adul! Ilaija douk nalik nanakimu nugabe enechi enech echudak. Wakuli ipak ulkwip pulomu enyudak balan douk nyetemu God ananik buk uli. Balan douk nyakli, ‘Yek Anudak Alman douk yataglu aduligeinyi elpen uli eke imnek nebehi nyih ali elpech eke chukli wake ali chuke agabus.’ Ali enyen douk nyetemu namudak umu moneken? \v 13 Wakuli aduligu atugu yek yaklipepu! Kipainali Ilaija\f + \fr 9:13 \ft Anudak kipainali Ilaija, Jisas douk naklimu Jon douk nenek baptaisumech uli. Putik Matyu 17:11-13\f* douk ananaki ali elpech chagipech echechin laik ali chenek enenyi enen yowenyimu anan. Echech chagimeh-umonu kobi douk balan nyetemu God ananik buk uli nyaklimu.” \s1 Jisas Nagabe Ananu Chokunali Owotu Tonoul Uli \r (Matyu 17:14-21; Luk 9:37-43) \p \v 14 Ali Jisas nanu ananim 3-poleim disaipel hatanamu hagluk hanak hogwatu amudak anam disaipel agnabuk douk amam hapemu. Wakuli amam hatik umu wolobaichi elpech chanak cheyotu chalihi chalih amudak anam disaipel. Ali agnabuk, anam henek skulumech umu lo uli hanu amam Jisas ananim disaipel hape henechichilak. \v 15 Wakuli douk chanatimaguk chatiku Jisas ali echech loguh hwanubu hwonechlukech. Ali echech chasahul chanak chatoglomanu anan napemu ali chenehilau-monu chakli, “O yopuhi nyumnah nyak!” \v 16 Ali Jisas nasalik ananim disaipel nakli, “Ipak panam penechichilak umu moneken?” \p \v 17 Ali ananu alman douk nanu echudak wolobaichi cheyotu uli naklipu Jisas nakli, “Nebenyali Tisa, yek yalawali yekinu nuganinamu nyak. Umu moneken, anan owotu tonoul ali wo niyagwleh ati e. \v 18 Ali wolobaihi nyumneh owotu tonoul tatukanu nabih nakus atap ali alpus sataglali ananitu yokwatu. Ali chopuk, anan nanalkech naluh nenek kulti kultek ali ananich loguh aias chanadalech ali chanubu dudugichich. Ali yek yasalik nyakim disaipel umu huhiyahuk atudak owotu tutoglu tulhwas wakuli amam habilak wak.” \p \v 19 Ali Jisas nemnek namudak ali naklipu echudak almam almagou nakli, “Ipak doumeipali, yek yanepu mape loubamu nyultab ipakibul wabul wakuli ipak wo punek bilipume e. Ali ipak pakli yek eke wata ipemu igakomepu namudak atimu isah ipakin enenyi enen hevimu waka? Lawoli anabuk chokunali!” \v 20 Ali echech chalawanu chanak umu Jisas. Douk anan nanak, wakuli atudak owotu tatiku Jisas ali tonoul tatukonu nabih nakus atap ali natihanu nanak. Ali wolobaisi ahawos satoglali ananitu yokwatu. \p \v 21 Ali Jisas nasalik anudak owotu tonoul uli ananinu ananu nakli, “Owotu tonoul nape makwnih nyumneh?” Ali anan naklipanu nakli, “Seiwak anan wata chokunomu, owotu tonoul tape namudak aliga nameitu. \v 22 Ali chopuk, wolobaihi nyumneh atudak owotu takli tanu nugak. Atat tonoul tatukonu nagluk algab umu nyih hununu nugak. Ali enebik umu, tonoul tatukanu nagluk wolub umu nubih bukihanu nulaguk wolub. Ali sapos nyak dodogowinyamu nyugabeyanamu, nyak nyukli mapilihu ali nyugakomohu!” \p \v 23 Ali Jisas naklipanu nakli, “Adul, sapos nyak nyuklimu! Umu moneken, echebuk elpech douk chunek bilip umu yek uli, echech eke dodogowich umu chunek nyunatimaguk enenyi enen moul.” \v 24 Ali ahudak atuh, anudak owotu tonoul uli ananinu aninu naklipu Jisas nakli, “Yek yenek bilip umu nyak wakuli yekin bilip wo nyunubu dodogowin e. Ali yek yakli nyak nyugakome ali yekin bilip nyunubu nyutoglu dodogowin.” \p \v 25 Ali douk Jisas natik umu echudak wolobaichi chasahul chanaki halakatimu anan, ali anan nahu atudak owotu nakli, “Nyak yowenyi sagabu douk nyenek anudak nuganinu nogugaku ali wo niyagwleh ati uli e. Yek yanubu yaklipenyamu nyutukemanaguk nyutoglu nyunak ali kobi wata nyutanamali nyuwichanu!” \v 26 Ali atudak owotu tohwalu nebegun ali tatuk anudak chokunali alman tonoul atap ali tatukemanaguk tatoglu talhwas. Ali anan kluk kluk nakus kobi douk chagak uli chakus umu. Ali wolobaichi elpech chopuk, chatulunu ali chakli anan anagak. \v 27 Wakuli Jisas nasuh ananin logul ali nanahul naitak neyotu iluh. \p \v 28 Ali douk Jisas nanu ananim disaipel atum hawich hape wilpat ali amam hasalikanu hakli, “Apak douk mabilak wo dodogowipamu muhiyahuk atudak owatau e, umu moneken?” \v 29 Ali anan naklipam nakli, “Douk ipak [punek tambumu kakwich ali] punek beten pusalik God nugakamepu ele, ipak deke puhiyahatu. Wakuli douk ipak atipu ali ipak dakio wo dodogowipu e.” \s1 Jisas Naklipech Anah Alagun Umu Agundak Eke Anan Nugak Ali Wata Nitak Nupemu \r (Matyu 17:22-23; Luk 9:43-45) \p \v 30 Ali amam hatukemaguk ablabuk wabul ali hawich hanak provins Galili ali hanak. Douk hanak wakuli Jisas nakli wak umu enech elpech chudukemech umu agnabuk amam hanak hapemu. \v 31 Umu moneken, anan nape naklipam wolobainyi ananin yopinyi balan ananim disaipel. Anan naklipam nakli, “Elpech eke chugilapu yekim birua umu yek Anudak Alman douk yataglu aduligeinyi elpen uli ali eke huhwe hunak he igak. Wakuli wata huklimu bieh atuh nyumneh umu, yek eke wata itak ipe.” \p \v 32 Wakuli amam wo hudukemu bawogen umu enyudak balan e. Ali chopuk, amam elgeim ali wo husalikanu e. \s1 Meichi Eke Chupe Nebechi? \r (Matyu 18:1-5; Luk 9:46-48) \p \v 33 Douk amam hanak hatoglu Kapaneam, ali hanak hawich hape anatu wilpat ali Jisas nasalik ananim disaipel nakli, “Dukwechuk manaki yah umu, ipak pape peyagwleh pakli moneken?” \p \v 34 Wakuli amam wak huklipanu enen balan e. Umu moneken, dukwechuk amam hanak yah umu, amam yet hape henechichilak umu meinali eke nupe nebenalimu amam hunatimaguk. \v 35 Ali Jisas nabih nape atap, ali nahwalu ananim 12-poleim disaipel hanaki ali naklipam nakli, “Echebuk elpech douk chukli chupe nebechi uli, susubuati echech imas chupe kobi douk chokwichi umu. Ali chupe chakamamu chunatimaguk elpech chunekumech moul meyoh ali echech eke adakio chupe nebechi.” \p \v 36-37 Ali Jisas nasuhwi enen batowin nanaki nenyusopu nyeyotu amam hapemu umu hutulin ali anan natuken nahwen ali naklipam nakli, “Echebuk elpech douk ulkwip pulomu yek ali chugakomu enen batowin kobi douk enyudak umu, echech douk chagakomu yek. Ali echebuk douk chagakomu yek uli douk wo chugakomu yek otuwe e, wak. Echech douk chagakomu anudak douk nakagasi yek yanaki uli chopuk.” \s1 Echebuk Elpech Douk Wo Chunek Biruamu Apak Uli E Douk Chanaguk Apak \r (Luk 9:49-50) \p \v 38 Ali Jon naklipu Jisas nakli, “Nebenyali Tisa, apak matik ananu alman nape nohiyahuk sagabehas umu nyakin yeul ali echech chatoglu chalhwas. Wakuli apak maklipanamu anan kobi wata nunek namudak, wak. Umu moneken, anan douk wo nugipech apak uli e.” \p \v 39 Wakuli Jisas naklipam nakli, “Ipak kobi puklipanamu nutukemaguk enyudak moul anan nape neneken uli. Umu moneken, echebuk douk chenek God atunu neneken uli moul umu yekin yeul uli eke kobi chukli enen yowenyi balan umu yek. \v 40 Ali echebuk douk chagakomepoluli douk chanaguk ipak. \v 41 Aduligu atugu yek yaklipepu! Echebuk elpech douk chukli ipak douk yekipu ali echech dakio chukepu anabal abal umu yekin yeul umu, God eke nubukumech yopichi echudak chukusumech.” \s1 Enenyi Enen Yowenyi Douk Nyenek Elpech Chenek Yowenyi Chakanu Agabus God Umu \r (Matyu 18:6-9; Luk 17:1-2) \p \v 42 Ali Jisas naklipech enyudak balan chopuk nakli, “Sapos enen elpen nyunek enen echudak chokwichi douk chenek bilip umu yek uli nyunek yowenyimu, enyen douk nyanubu nyenek yowenyi. Ali sapos chuhwen chusoh anam nebemi utam enyenyik lobik ali chuwachen nyugluk yous ele, enyen deke nyupe sisahw kwalowi ati. Wakuli namudak eke wak. Enyen eke nyunubu nyupe sisahw. \v 43 Douk namudak ali sapos enen nyakin logul nyunekenyu nyunek yowenyimu, nyak nyunubu nyubleyen nyunakuk ali atin meyoh nyupeik. Douk atin logul nyupemenyomu, nyak eke nyunak nyupe kalbu eheh nyumneh. Kedeke biech loguh chupe ali chunekenyu nyunamu abuldak yowebuli wabul hel, douk nyih hanu hape namudak eheh nyumneh abuli. \v 44 [Ali ablabuk yowebuli wabul hel douk nyih hanu eheh nyumneh uli hanumu, eheh eke kobi hugak ati, wak. Ali echudak kobi douk echuguh umu eke chunatukenyu. Ali chopuk echech eke kobi chugak, wak. Echech eke chupe eheh nyumneh.] \v 45 Ali sapos onohw nyakihw yalihw hwunekenyu nyunek yowenyi nyukanaguk agab God umu, nyak nyunubu nyubleyohw hwunakuk ali otuhw hwupeik. Douk atuhw yalihw hwupemenyamu, nyak eke nyunak nyupe kalbu eheh nyumneh. Kedeke bioluh yaliluh hlupemenyu ali hlunekenyu nyunamu abuldak yowebuli wabul hel, douk nyih hanu hape namudak eheh nyumneh abuli. \v 46 [Ali ablabuk yowebuli wabul douk nyih hanu eheh nyumneh uli hanumu, eheh eke kobi hugak ati, wak. Ali echudak kobi douk echuguh umu eke chunatukenyu. Ali chopuk, echech eke kobi chugak ati, wak. Echech eke chupe eheh nyumneh.] \v 47 Ali sapos anap nyakip nabep punekenyu nyunek yowenyimu, nyak nyunubu nyutukapuk ali atup meyoh pupemenyu. Douk atup pupemenyomu, nyak eke nyunak nyupe agnabuk douk God ananich elpech chapemu. Kedeke bios nabes supemenyu ali sunekenyu nyunamu abuldak yowebuli wabul hel, douk nyih hanu hape namudak eheh nyumneh abuli. \v 48 Ali ablabuk yowebuli wabul nyih hanu eheh nyumneh uli hanumu, eheh eke kobi hugak ati. Ali echudak kobi douk echuguh umu eke chunatukenyu. Ali chopuk, echech eke kobi chugak ati, wak. Echech eke chupe eheh nyumneh. \v 49 Chanatimaguk elpech chape apudak atap uli eke nyih hunich ali hunekech chutukemaguk enenyi enen yowenyi. Ehudak nyih eke hunich ali hunekech chutoglu yopich. Echech eke chutoglu yopich kobi douk chowemu sol mahich lenekech chatoglu yopich, ali chenek ofamech choku God natulich nakli wosik uli. \v 50 Ali sol alal douk yopuli. Wakuli sapos alal wata jebiyail umu, elpech deke kobi enen nyunokwnumu wata nyunekal wichusil, wak. Ali ipak douk pape namudak ati kobi douk wichusili sol umu. Douk namudak ali ipakiluh apaluh imas hlulu kalbu ali ipak kobi pulpak puhlitak, wak. Ipak imas punogabemu pupe atugun.” \c 10 \s1 Jisas Naklipech Umu Agundak Chablo Enyudak Lo Umu Chanasupomomu \r (Matyu 19:1-12; Luk 16:18) \p \v 1 Ali Jisas naitak natukemaguk ablabuk wabul nanamu Provins Judia. Anan naitak nablo wolub Jodan ali nanak gani woblahahibamu. Ali wolobaichi elpech chanaki chape anan napemu, ali nape naklipech yopinyi balan kobi douk wihluwehlu nape naklipech umu. \v 2 Ali anam Farisi hanaki anan napemu umu hunek lohumanu ali hakli hichakama-namu enen balan. Ali amam hasalikanu hakli, “Nyak klipapu, apakin lo douk nyakli wosik umu ananu alman nunek julug umu ananik almatok waka wak?” \v 3 Ali Jisas nasalikam nakli, “Seiwak Moses naklipepu moneken dodogowinyi lo?” \v 4 Ali amam hakli, “Moses douk nakli wosik umu ananu alman nukli nunek julug umu ananik almatok umu, anan imas nunekumok anap chup umu agundak echech chenenemu julug umu nukok kwunohwop, ali nukogok kunamu okwok umu.” \v 5 Ali Jisas naklipam nakli, “Moses douk nowemumepaguk enyudak dodogowinyi lo ipak umu moneken, ipak douk balagas sanubu sechukepu. \v 6 Wakuli seiwak bawogos umu God nenek enechi enech echudak umu, balan nyetemu God ananik buk uli douk anyakli, ‘God nenekech alman uli almatok. \v 7 Douk namudak ali alman eke nutukemaguk ananich mamechich ali nunak nunu ananik almatok chupe sik. \v 8 Ali echech biech eke chutoglu atin elpen.’ Echech eke kobi wata chupe kobi douk biech umu, wak. \v 9 Douk namudak ali elpech yet eke kobi chiyais enech echudak douk God nowechikech, nakli chupe atugun uli, wak.” \p \v 10 Ali Jisas nanu ananim disaipel hanak hawich wilpat ali amam hasalikanamu enyudak balan dukwechuk anan naklipech enyi. \v 11 Ali anan naklipam nakli, “Sapos ananu alman nunek julug umu ananik almatok ali wata nulau kipaikwimu, anan douk nablo enyudak lo umu chanasupamu. Ali anan nanu okwok douk chenek yowenyi chanasonukeh umu chanak hwaloh. \v 12 Ali douk namudak ati. Sapos onok almatok kwukli kwune julug umu okwokwinu alman ali wata kwunak kwulau kipainalimu, okwok douk kwablo enyudak lo umu chanasupamu. Ali okwok kwanu anan douk chenek yowenyi chanosonukeh umu chanak hwaloh.” \s1 Jisas Nenekumech Yopinyi Chokwichi Batowich Umu Chupe Kalbu \r (Matyu 19:13-15; Luk 18:15-17) \p \v 13 Ali enech elpech chalawali enech batowich chanakimu Jisas umu nuwemeyech wis, ali nunekumech yopinyi. Wakuli Jisas ananim disaipel hahech hakli, “Ipak kobi pulawechi punakimu Jisas wak.” \v 14 Wakuli Jisas nemnekam namudak ali anan nyihihichinu ali nahom nakli, “Ipak kutuk echudak batowich chunakumali yek. Umu moneken, echebuk elpech douk chupe kobi echudak chokwichi batowich eke chuwich agundak God nape nebenalimu ananich elpech umu. \v 15 Aduligu atugu yek yaklipepu! Echebuk elpech douk chukli chuwich agundak God nape nebenalimu ananich elpech umu, wakuli echech kobi chunubu chukanu apaluh God kobi douk batowich chakanu apaluh umu, echech eke kobi chuwich.” \v 16 Ali anan natuk echudak chokwichi batowich nowemeyech wis atin ati, ali nenekumech yopinyi. \s1 Ananu Nebenali Douk Nonokwalmu Wolobaichi Enechi Enech Echudak Uli \r (Matyu 19:16-30; Luk 18:18-30) \p \v 17 Douk Jisas natukemaguk agnabuk naitak nape nanak yah, wakuli ananu alman nasahul nanak natoglomanu. Ali nanak nabih noduk ohlubus natik atap ali nasalik Jisas nakli, “Yopinyali tisa, yek imas inek moneken ali, eke dakio inubu ipe kalbu eheh nyumneh?” \p \v 18 Ali Jisas nasalikanu nakli, “Nyak nyohwale yopuwelimu moneken? God atunu douk yopunali. \v 19 Nyak douk anyadukemen enyudak lo douk nyetemu God ananik Buk uli. Enyen douk nyakli, ‘Ipak kobi pubo kipaichi elpech chugak. Kobi punosonukeh umu punak hwaloh, Kobi puku aluh, ali kobi punek loh umu kipaichi pukli echech chenek enen yowenyi. Ali chopuk, kobi punek loh umu kipaichi punolukech echechich echudak meyoh, wak. Ali pumnek ipakich mamechich echechin balan ali pugakamech.’” \p \v 20 Ali anudak alman naklipu Jisas nakli, “Tisa, seiwak yek wata chokuwemu yape yanaki aliga nameitu, yek yasuh enyudak nyanatimaguk lo yagipechen.” \p \v 21 Ali Jisas natulunu ali anan ulkum manubu manohwanu ali naklipanu nakli, “Nyak douk atin meyoh yopinyi moul wata nyape, nyak wata nyuneken e. Nyak nyunak nyuhul chunatimaguk nyakich echudak nyuku kipaichi chutalich chukenyu utabal. Ali nyunak nyiyaisabal umu echudak wakechi elpech. Nyak nyunek namudak ali kwali nyak eke nyulau yopichi echudak gani iluh heven. Ali nyak nyunekuk namudak iyuh ali adakio nyunaki nyugipeche.” \p \v 22 Ali douk anudak alman nemnek namudak, ali anan apahw hwanubu aman ali ananin domanyu nyanubu nyotuhiyahi. Umu moneken, anan douk nanubu nanabuk wolobaichi enechi enech echudak. \p \v 23 Ali Jisas natik ananim disaipel nalihi nalih julug ali naklipam nakli, “Echebuk elpech douk chonokwalmu wolobaichi echudak chenechubuk uli eke chunek hatpolein moul umu chuwich agundak God nape nebenalimu ananich elpech umu.” \p \v 24 Ali ananim disaipel hemnek ananin balan ali hanubu loguh hwonechlukam. Wakuli Jisas wata chopuk nakli, “O ipak yekipu elpech! Echebuk elpech douk chakli [enechi enech echechich echudak eke chugakomech umu] chuwich agundak God nape nebenalimu ananich elpech umu eke chunek hatpolein moul iyuh ali adakio chuwich. \v 25 Wakuli enen nebenyi mahin chohwalen umu kamel uli nyukli nyuwich nyil, agundak gnagal umu tret tenenyigul umu luseh hanokwlopomu, enyen eke nyunek chokwinyi moul meyoh ali nyuwich. Wakuli echebuk elpech douk chonokwalmu wolobaichi enechi enech echudak uli eke chunubu chunek nebenyi moul ali adakio chuwich.” \p \v 26 Ali douk ananim disaipel hemnek namudak ali hanubu loguh hwonechlukam. Ali amam yet hape hanasalik-agasumu hakli, “Anan nakli namudak ali God eke nunolau meichi chutanamali chupe kalbu?” \p \v 27 Ali Jisas natulum duk ali naklipam nakli, “Elpech echech yet eke kobi dodogowich umu chuwich agundak God nape nebenalimu ananich elpech umu. Echech atich eke chubilak wak. Wakuli God nugakomech umu, echech wosik eke chuwich. Umu moneken, God douk nanubu dodogowinali ali nanokwnumu nunek chanatimaguk echudak.” \p \v 28 Ali Pita naklipanu nakli, “Jisas nyak mnek, apak douk amatukemaguk chanatimaguk apakich echudak ali manaki memnek nyakin balan mahwen magipechenyu.” \p \v 29-30 Ali Jisas naklipam nakli, “Aduligu atugu yek yaklipepu! Echebuk elpech douk chutukemaguk echechig wilag, gwunu echechich sachich owachich, chunu echechiu mehwaliu, wunu echechiu mamaliyu, wunu echechim ahlim, hunu echechich batowich, chunu echech umu yawihas umu chugipech yek, ali chuklipech yekin yopinyi balan uli, abudak nyultab echech wata chupe apudak atap umu, God eke nukech wolobaichi echudak alagun chunubu chichalakuk likuk chalik chalawech uli. God eke nukech wilag gwunu sachich owachich, uli mehwaliu wunu mamaliyu, wunu batowich uli yawihas. Ali chopuk, kipaichi eke chukech agabus ali chunekech chulau hevi chumnek nyih. Wakuli echech eke wata chunak chupe kalbu eheh nyumneh. \v 31 Ali echebuk elpech douk nameitu chape nebechi uli eke wata chupe kobi douk chokwichimu. Ali echebuk douk nameitu yeguh wakechi eke wata yeguh hwukihech.” \s1 Henek Bieh Atuh Umu Jisas Naklipech Umu Eke Nugak Ali Wata Nitaki Nupemu \r (Matyu 20:17-19; Luk 18:31-34) \p \v 32 Ali Jisas naitak nanu ananim disaipel hape hagimu yah hanak haltomu Jerusalem. Jisas naitak nalik ali ananim disaipel loguh hwonechlukam ali amamip ulkwip polu sisahw ali hagimanu hanak. Ali echebuk elpech douk chagimom chanak uli chopuk elgeich. Ali Jisas wata chopuk nalau ananim atum hanak ali anan nape naklipam umu echudak douk eke chutoglomana-luli. \v 33 Anan naklipam nakli, “Ipak pumnek! Nameitu apak munamu Jerusalem. Apak eke munak agnabuk ali ananu alman eke nugilapam Yek Anudak Alman douk yataglu aduligeinyi elpen uli amam nebemi pris hunu amam henek skulumech umu lo uli. Ali amam eke huhwe hunak hunek kwotume ali hulawemu amam douk wo Juda uli e hunak he igak. \v 34 Ali eke huneke enenyi enen hiyokosuwe ali hukwusehe. Ali eke huleye nadululuh ali he igak. Wakuli douk huklimu bieh atuh nyumneh ahi, yek eke wata itaki ipe.” \s1 Jems Nanu Jon Hasalik Jisas Umu Hakli Omom Hupe Nebemi \r (Matyu 20:20-28) \p \v 35 Ali Sebedi ananim biom nugamim Jems uli Jon hanakimu Jisas ali haklipanu hakli, “Nebenyali tisa, ohwak wakli wuklipenyu enen balan ali nyak nyumnekohu ali nyunekumohu echudak douk eke ohwak wusalik-enyomech uli.” \p \v 36 Ali Jisas nasalikam nakli, “Ipak pakli inekumepu moneken?” \p \v 37 Ali amam haklipanu hakli, “Ohwak wakli ababuk nyultab nyak nyulau nebenyi yeul, ali nyunubu dodogowinu nyuhiyatik umu, ohwak chopuk wakli ohwakich yeguh chukihohwu ali wupe nebehwali. Ananu nupe aninyomu ali ananu nupe alganyomu.” \p \v 38 Ali Jisas naklipam nakli, “Ipak douk wo pudukemech umu enyudak ipak pasalikemen uli e. Ipak wosik eke dodogowipamu pumnek ehudak nebehi nyih douk ahalakatimu eke yek imnekeh uli? Kipaichi eke che imnek nebehi nyih ali eke igak. Ali ipak douk wosik eke punokwnumu chuhwepu chunak chepu punomnek nebehi nyih iyuh, ali adakio pugak kobi douk yek umu?” \p \v 39 Ali amam haklipanu hakli, “Wosik, ohwak wanokwnu.” \p Ali Jisas naklipam nakli, “Wosik, ipak panokwnumu pumnek nebehi nyih douk eke yek imnekeh uli. Ali chopuk, panokwnumu kipaichi chuhwepu chunak chepu pumnek nebehi nyih iyuh ali ipak ananu adakio nugak umu. \v 40 Wakuli enyudak umu ipak ananu nupe onuwemu, ali ananu nupe algawemu ali ipak yeguh chukihepomu, enyen douk God ananin moul. Echebuk elpech douk seiwak God anan yet nanotalihech uli echech atich eke yeguh hwukihech ali enech chupe onuwemu, ali enech chupe algawemu.” \p \v 41 Ali douk amudak anam 10-poleim disaipel hemnek enyudak balan Jems uli Jon haklien uli ali amam nyihihichim umu Jems uli Jon. \v 42 Ali Jisas nahwalu hanatimaguk hanaki hape atugun anan napemu ali naklipam nakli, “Ipak douk padukemech umu echebuk douk wo chudukemu God uli e echechin pasin umu echechim nebemi. Amabuk douk chohwalam umu nebemi uli, douk hanubu dodogowim atumu ali hanalak umu kipaichi elpech umu chunek wolobainyi enenyi enen nebenyi moul. \v 43 Wakuli ipak eke kobi punek namudak, wak. Sapos ipak ananu nukli nupe nebenalimu ipak enepamu, susubuati anan imas nunemepu moul meyoh ipak punatimaguk iyuh, ali anan eke adakio nupe nebenalimu ipak. \v 44 Ali chopuk, sapos ipak ananu nukli nunubu yeul nyukihanoluli, susubuati anan imas yeul wakanu nupe chakamamu ipak punatimaguk ali nunemepu moul meyoh ali anan deke adakio yeul nyukihanu. \v 45 Ali yek Anudak Alman douk yataglu aduligeinyi elpen uli douk wo inakumali kipaichi elpech chuneme moul e, wak. Yek yanakmali igakamu elpech inekumech moul. Ali umu ikech yek yet umu che igak umu ital wolobaichi elpech ikwechihech umu echechin yowenyi.” \s1 Jisas Nagabe Ananu Nabes Sechukanali Nonahwalomu Batimias Uli \r (Matyu 20:29-34; Luk 18:35-43) \p \v 46 Ali Jisas nanu ananim disaipel hanak hatoglu wabul Jeriko ali Jisas natukem-abuluk nape nanak. Ali ananim disaipel hanu wolobaichi elpech chopuk chanamanu chanak. Ali agnabuk, Timias ananinu nuganinu Batimias nape. Anan nabes sechukanu ali nape algasih umu yah. Ali wihluwehlu anan nape nahwalu elpech chalahe yah ulimu chukanu anabal utabal. \v 47 Ali douk anan nemnek umu Jisas douk nanaki wabul Nasaret uli nanakimu, ali anan nahwalu nebegun nakli, “Jisas, Devit ananinu yamenu! Nyak nyukli mapiliwe yek!” \p \v 48 Wakuli wolobaichi almom almagou chahanu chaklipanamu nusak. Wakuli anan wo numnekechuk e. Anan nanubu nahwalu nebegun nakli, “Devit ananinu yamenu, nyak nyukli mapiliwe yek!” \p \v 49 Ali Jisas nemnekanu ali nanaki neyotu. Ali naklipech nakli, “Ipak hwalanu nunaki agundak.” Ali echech chohwalanu chakli, “Jisas nahwalenyu, douk namudak ali nyak kobi elgeinyu. Kitak yowi agundak.” \v 50 Ali anan naitak nowaluk ananitu saket natabukuk ali naitak nanak gani Jisas neyotumu. \p \v 51 Douk nanak ali Jisas nasalikanu nakli, “Nyak nyakli inekumenyu moneken?” Ali anan naklipanu nakli, “Nebenyali, yek yakli inatulugun.” \p \v 52 Ali Jisas naklipanu nakli, “Nyak kale. Umu moneken, nyak nyenek bilip nyakli yek dodogowiweli ali nyakis nabes dakio yopus.” \p Ali ahudak atuh anan nanubu natulugun ali nanamu Jisas hanak. \c 11 \s1 Jisas Nanak Nawich Jerusalem Kobi Douk King Umu \r (Matyu 21:1-11; Luk 19:28-40; Jon 12:12-19) \p \v 1 Jisas nanu ananim disaipel hanak hatoglu halakatimu Jerusalem. Omom hanak hatoglu albudak biolub chokulubi walub Betfasi uli Betani. Omom hanak agundak ahah halakatimu anudak maunten Oliv ali Jisas nakagas biom disaipel umu hulik hunak. \v 2 Ali naklipam nakli, “Ipak pulik punak babli wabul douk blapeli gani woblahah uli. Ipak eke punak putoglu ati, ali eke putik enen nugan donki. Enyen douk chowechiken metegas ali nyeyotu. Likuk enyen douk watak nyuwalu enen elpen nyulahemen e, wak. Ipak punak putoglu putulin ali pukwachihen pulawen punaki agundak. \v 3 Ali ipak pupe pukwachihen, ali sapos enen elpen nyusalikepu nyukli, ‘Ipak pokwachihen umu, enyudak donki?’ Ipak puklipen pukli, ‘Diginali nakli nulawen banabu nyultab meyoh umu nunek enen moul ali anan eke wata nulawenyi wisnabul.’” \p \v 4-5 Ali amam hanak ali hatik enen nugan donki chowechiken nyeyotu adukah duaitamu anatu wilpat. Ali amam hanak hape hokwachihen wakuli enech elpech douk cheyotuwi halakati uli chasalikom chakli, “Ipak pokwachihen umu moneken enyebuk nugan donki?” \v 6 Ali amam haklipech enyudak atin balan kobi douk dukwechuk Jisas naklipam umu. Douk namudak ali echech chakli wosik ali amam halawen hanak. \v 7 Omom halawen hanak umu Jisas ali howemu amamigu saketog agabahin umu enyudak donki ali Jisas nakih netemu chihah saketog ali nanak. \v 8 Ali wolobaichi elpech chowal echechig saketog ali chape chogalikog chanak yah. Ali enech chanak chobleli yeguhwiweigas lowas echech umu yawihas ali chape chogosubuk yah umu chakli chuginahwah. \v 9 Ali chanatimaguk elpech douk chalik uli, chanu echebuk douk chagimanaluli chohwalu chakli, “Apak monehilaumanu! God nugakomanu nunekumanu yopinyi ali nupe kalbu. Anan douk nanamali Diginali ananin yeul uli. \v 10 Apak mutuk God ananin yeul nyukih. Umu moneken, abudak nyultab umu God nupe nebenalimu ananich elpech umu kobi douk seiwak God nagakamu apakinu yamenu Devit umu douk abanaki halakati!” \p \v 11 Ali Jisas nanu ananim hanu wolobaichi elpech chanak aliga chanak chatoglu Jerusalem. Ali Jisas nanak nawich God ananitu nebetali wilpat ali natik chanatimaguk enechi enech echudak chakus numun uli. Anan natulich wakuli agagun douk ayowabigun ali nanu ananim 12-poleim disaipel hanubu hanamu Betani. \s1 Jisas Naklipu Enen Lowag Fik Umu Enyen Kobi Wata Nyil Ati \r (Matyu 21:18-19) \p \v 12 Ali wehluwih amam wata hatukemaguk Betani hatanamu hape hanaki yah ali Jisas nyulub blanu. \v 13 Ali amam wata hape hanaku lougun ali Jisas natiku enen lowag fik nyeyotuwi. Anan natulin umu nyenek wolobaisi chus ali nakli enep chulkwip eke peil. Douk namudak ali anan nanak umu nakli nudi enep nipah. Wakuli anan wo nutik enep e. Chus atus sape. Umu moneken, enyenyibu nyultab umu chulkwip pil umu douk watak. \v 14 Ali Jisas naklipu enyudak lowag fik nakli, “Nyak chulkwip eke kobi wata enep pil ali elpech chudiep chipah, wak.” Ali ananim disaipel ahemnekanaguk. \s1 Jisas Nohiyah Elpech Douk Chawich Chape Chenek Bisnis God Ananitu Nebetali Wilpat Uli \r (Matyu 21:12-17; Luk 19:45-48; Jon 2:13-22) \p \v 15 Douk amam hanak aliga hanak hatoglu Jerusalem ali Jisas nawich numun banis God ananitu nebetali wilpat tatawomu ali nape nehiyah echebuk douk chenek salim umu echudak uli chanu echebuk douk chatalich uli chatoglu chalhwas. Anan nawich nogwalok-ehumom tebolahas amabuk douk elpech chanaki chenek senisim\f + \fr 11:15 \ft Tik Matyu 21:12\f* umu utabal ali hekech kipabali uli. Ali nogwalak-ehumom siahas amabuk douk hape henek salim umu machubiguh almiguh umu kipaichi chatluguh umu chunak chunek ofa moguh chuku God uli. \v 16 Ali anan naklipech umu kobi watak enech elpech chulau enech echudak chuwich numun banis God ananitu nebetali wilpat tatawomu umu kipaichi chutalich, wak. \v 17 Ali anan nenek skulumech naklipech enyudak balan douk nyape God ananik buk uli nakli, “God nakli, ‘Yekitu wilpat eke tupemu wolobaichi elpech douk chape nyanatimaguk nebenyi kantri apudak atap ulimu chuwich chupe chunek beten chusalikemu.’ Wakuli ipak penekatu kobi douk chakwu olugwih uli echechitomu.” \p \v 18 Ali wolobaichi chemnek Jisas ananin balan ali echech chanubu loguh hwonechlukech. Namudak ali amam pris amamim nebemi hanu amudak henek skulumech umu lo uli hemnek Jisas ananin balan ali hape hatulugunmu anah yah umu hakli honu nugak. \v 19 Ali wabigun Jisas nanu ananim disaipel hatukemaguk Jerusalem hanak. \s1 Enyudak Lowag Fik Nyanubu Alin \r (Matyu 21:20-22) \p \v 20 Wehluwih aglupil atul, Jisas nanu ananim disaipel haitak hagimu yah hanak wakuli amam hatiku enyudak lowag fik. Enyen agundak nubaluh alin nyalto nyanak nyakih umu yeguhiyu wanu chus. \v 21 Ali Pita ulkum molomaguk enyudak balan nabatik Jisas naklipu enyudak lowag enyi ali naklipu Jisas nakli, “Nebenyali Tisa, nabatik nyak nyahu nyanyi lowag fik nyaklipen umu alin ali nameitu nyanyi nyanubu alin.” \v 22-23 Ali Jisas naklipam nakli, “Ipak imas punek bilip umu God. Aduligu atugu yek yaklipepu, sapos enen elpen kobi nyusuh bien tinytin, ali nyunubu nyunek bilip nyukli adul atimu echebuk enyen nyakliech uli eke chunubu chutoglu, ali nyuklipu anudak maunten umu nunotuk nyugluk yous umu, enyen eke nyutoglu kobi douk enyen nyaklimu. \v 24 Douk namudak ali aduligu atugu yek yaklipepu. Ababuk nyultab ipak punek beten umu God umu nukepu enech echudak, ali ipak punubu punek bilip pukli aduligu atugu anan eke nukepeyech umu, anan eke nukepu echebuk ipak pasalik-anamech uli. \v 25 Ali ababuk nyultab ipak punek beten ali ipak ulkwip pulomu enen yowenyi kipaichi cheneken umu ipak ulimu, ipak kobi punohwen ali pukwleyenyuk. Ipak imas punek namudak umu ipakinu Aninu nape iluh heven uli chopuk eke kobi nunohwen umu ipakin yowenyi ali nukwleyenyuk. \v 26 [Wakuli sapos ipak punohwen umu yowenyi douk kipaichi cheneken umu ipak uli ali kobi pukwleyenyuk umu, ipakinu Aninu nape iluh heven uli chopuk eke nunohwen umu ipakin yowenyi ali kobi nukwleyenyuk, wak.] \s1 Amam Hasalik Jisas Umu Omuni Nyakanu Namba Ali Anan Dakio Nape Diginali \r (Matyu 21:23-27; Luk 20:1-8) \p \v 27 Ali Jisas nanu ananim disaipel wata hanamu Jerusalem. Amam hanak hatoglu ali Jisas nanak nawich numun banis God ananitu nebetali wilpat tatawomu. Ali amam pris amamim nebemi hanu amudak henek skulumech umu lo uli hanu amam nebemi Juda hanaki hogwatanu. \v 28 Ali hasalikanu hakli, “Nyak nyalau moneken namba umu nyunek enyudak moul? Ali omuni nyekenyu enyudak namba?” \p \v 29 Ali Jisas naklipam nakli, “Yek chopuk yakli isalikepu enen balan. Ali sapos ipak pubeme tukanin umu, yek chopuk eke iklipepamu omuni nyeke namba ali dakio yenek enyudak moul. \v 30 Ipak klipe, Jon douk nenek baptaisumech uli omuni nyokanu enyudak moul ali dakio nenek baptaisumech? God nokoneyen o enech elpech meyoh?” \p \v 31 Ali amam yet heneyagwleh hakli, “Sapos apak mukli God nokoneyen umu, anan eke wata nusalikapu nukli, ‘Douk namudak ali ipak wo punek bilip umu Jon ananin balan e umu moneken?’ \v 32 Wakuli sapos apak mukli elpech meyoh chokoneyen ali dakio neneken umu, enyudak balan chopuk eke kobi nyunokwnu.” Ali amam elgeimumaguk echech almam almagou. Umu moneken, chanatimaguk douk chakli Jon anan douk ananu adulinu profet. \v 33 Ali amam haklipu Jisas hakli amam wo hudukemech e. \p Ali Jisas naklipam nakli, “Yek chopuk eke kobi iklipepamu omuni nyeke namba ali dakio yenek enyudak moul.” \c 12 \s1 Jisas Naklipam Woblen Balan Umu Yowemi Almam Henek Moul Yawihas Uli \r (Matyu 21:33-46; Luk 20:9-19) \p \v 1 Ali Jisas naklipam enyudak woblen balan nakli, “Ananu alman nau wain iyuh ali nalak nalub ananigu nahabigu. Ali anan nalagun nenek anagu bobigu onok bulbuduk umu chulkwip olokwip ali chudiep chunak chumakwiechep umu abal blutaglomu. Ali chopuk, nalak anap oulop potemu iluh ulimu ananu alman nunaki nupe nunek was umu nahabigaluli nunaki nupemu. Ali anudak noglemu nahabigaluli naklipu kipaimi almam henek kontrak hanaki hape henek moul ananigu nahabigu ali anan nanak kipaigunmu. \v 2 Douk nanak nape aliga ali abudak nyultab umu wainip chulkwip olokwip chudiep umu batoglu. Ali anan nakagas ananu nenekumonu moul meyoh uli nanak umu nuklipu amudak henek moul ananigu nahabigalulimu hukanali ananip umu wainip chulkwip. \v 3 Ali anan nanak natoglu wakuli amam hanu ali hakaganu natanamu nanak meyoh. \v 4 Douk anan nanak napeik ali nahabigeinali wata chopuk nakagas kipainali nenekumonu moul meyoh uli nanak umu nuklipam hukanali enep chulkwip. Douk nanak nataglamam wakuli amam wata chopuk hawolunu boglom ali hanu hasigusogeanu ali hakaganu natanamu nanak meyoh. \v 5 Ali wata chopuk nakagas kipainali nanak ali amam hanu nagak. Ali anan nakagas anam alagun hanak ali amam henekom namudak ati. Anam ham hasigusogeyom, ali anam ham hagak. \p \v 6 Douk amudak henek moulamu anudak nahabigeinali uli hatuh, ali ananinu nuganinu douk anan ulkum manubu manahwanaluli atunu napeik. Ali anan neneyagwleh nakli, ‘Yekinu nuganinu nunak umu, amam eke humnekanu.’ Ali anan nakaganu nanak. \v 7 Douk nanak natoglu ali amam henek moul nahabigaluli hatulunu ali hanaklipamu hakli, ‘Anudak neglemu nahabigaluli nugakuk umu, ananinu nuganinu eke nuglemu chunatimaguk anineich echudak. Douk namudak ali apak amanu nugakuk umu apak mulau ananigu nahabigu!’ \v 8 Douk namudak ali amam hahwanu hanu nagak ali howachanu natoglu nakusuk aduk agudak nahabigu.” \p \v 9 Ali Jisas nasalik amudak nebemi Juda nakli, “Ali anudak neglemu nahabigaluli eke nunek moneken? Anan eke nunaki nubo amudak henek moul uli hugak hutuh ali eke wata nulau kipaimi hunak hunek moul ananigu nahabigu. \p \v 10 Ali ipak patulin enyudak balan nyetemu God ananik buk uli waka wak? Balan enyudak, ‘Amudak utam\f + \fr 12:10 \ft Tik futnot Matyu 21:42\f* douk halak wilpat uli hakli wakamuk uli douk manubu mataglu susubeim utam masah woblatamu wilpat uli. \v 11 Amam douk Diginali nenekom mataglu namudak ali apak monehilaumom makli enyen douk Diginali atunu neneken uli moul!’” \p \v 12 Ali amam nebemi Juda hadukemech hakli anan nakli enyudak woblen balan umu amam. Douk namudak ali amam nyihihichim umu anan ali hakli hunek kotumonu ali huwechikanu. Wakuli amam elgeim umu echech almam almagou ali hatukemanaguk hanak. \s1 Amam Hasalik Jisas Umu Chunek Takis Umu Sisa Waka Wak? \r (Matyu 22:15-22; Luk 20:20-26) \p \v 13 Ali anah nyumnah, anam nebemi Juda hakagas anam Farisi hanu anam Herot ananim hanak henek loh umu hichakamu Jisas husalikanu enen balan. Amam henek namudak umu hakli kadak amam humnekanu nukli enen yowenyi balan umu hunek katumanamen uli. \v 14 Ali amam hanak agundak Jisas napemu ali hasalikanu hakli, “Nebenyali Tisa! Apak madukemenyomu nyak douk wak elgeinyamu enech elpech e. Ali nyak douk wo nyuklipu yeguh hwakihech uli elpech kipainyi balan ali yeguh wakechi nyuklipechuk kipainyi e, wak. Nyak isave nyaklipech atin balan chanatimaguk elpech. Ali nyak isave nyagipech adulin atinyi balan ali nyenek skulumech kalbu umu God ananin pasin. Douk namudak ali nyak klipapu. Apakin lo douk nyakli malmu? Enyen douk wosik umu munek takis umu nebenalimu gavman uli Sisa waka wak?” \p \v 15 Wakuli Jisas anadukemech umu amam douk henek loh. Douk namudak ali anan nasalikam nakli, “Ipak pakli pichakomemu moneken? Ipak lawoli anam utam douk pape penek takis umu itulum.” \p \v 16 Ali amam hanaki hakanu anam utam ali Jisas nasalikam nakli, “Enyudak yeul uli abalil chetemu amudak utam uli omuni enech?” \p Ali amam hakli, “Nebenalimu gavman uli Sisa ananich.” \p \v 17 Ali Jisas naklipam nakli, “Sisa ananich echudak imas puku Sisa. Ali God ananich puku God.” Ali douk anan naklipam namudak ali amam hanubu loguh hwonechlukam. \s1 Amam Sadyusi Hasalik Jisas Umu Chagak Uli Eke Chitaki Waka Wak? \r (Matyu 22:23-33; Luk 20:27-40) \p \v 18-19 Ali amam Sadyusi, douk hakli chagak uli eke kobi wata chitaki uli hanaki Jisas napemu ali hasalikanu hakli, “Nebenyali tisa, seiwak Moses nowemaguk enyudak God ananin lo umu apak nakli namudak, ‘Sapos ananu alman ananik almatok kobi kulali enech batowich ali anan nugakuk umu, ananinu owaninu imas nukwaul. Anan imas nukwaul umu chulali batowich umu chugluk sanineigu iwagu.’” \p \v 20 Ali amam haklipanu chopuk hakli, “Anabu nyultab, 7-poleim nugamim douk atich mamechich chomlali uli hape. Ali saninu nasuh onok almatok wakuli anan nagakuk ali okwok wo kuloguk enech batowich e. \v 21 Ali nanosuhwanali agab uli nokwaul wakuli anan chopuk nagak ali okwok wo kuloguk enech batowich e. Ali douk anan nagakuk ali anabuk nanosuhwanali agab uli nokwaul. Douk nokwaul chape wakuli anan chopuk nagak ali wo kuloguk enech batowich e. \v 22 Ali namudak ati, hanatimaguk amudak 7-poleim hahwok wakuli amam hanatimaguk hagakuk ali okwok wo kuloguk enech batowich e. Ali okwok chopuk kwagak. \v 23 Ali ababuk nyultab chagak uli wata chitakimu, okudak almatok eke kwitaki ali kupemu meinali? Nyak nyadukemech, susubuati hanatimaguk amudak 7-poleim hahwok uli atum.” \p \v 24 Ali Jisas naklipam nakli, “Ipak wo pudukemech e. Umu moneken, ipak wo pudukemu balan nyetemu God ananik buk uli e. Ali chopuk, wo pudukemech umu agundak God nanubu dodogowi-nalimu e. \v 25 Ababuk nyultab chagak uli wata chitakumali, almam almagou eke kobi chunosupu ati, wak. Echech eke chupe kobi douk God ananich enselahas douk chape iluh heven ulimu. \v 26 Ali ipak eke patalihen God naklipepeyen uli balan umu agundak eke chagak uli wata chitakimu waka wak? Ali chopuk, ipak patalihen enyudak balan douk nyetemu okudak buk Moses nenemeyok uli waka wak? Moses douk natik nyih hanu enen chokwinyi lowag ali God naklipanu enyudak balan nakli, ‘Yek douk Abraham nanu Aisak uli Jekop amamiwe God.’ \v 27 Namudak ali God douk wo chagak uli echechinu e, wak. Anan douk chape uli elpech echechinu God.” \s1 God Ananin Susubein Nyalik Uli Lo \r (Matyu 22:34-40; Luk 10:25-28) \p \v 28 Ali ananu nenek skulumech umu lo uli chopuk nanaki nape nemnekam umu hape henechichilak umu. Ali chopuk, anan nemnek Jisas naklipamenyi balan douk nyanubu yopinyi atin. Douk namudak ali anan nasalik Jisas nakli, “Meinyi God ananin lo douk nyanubu susubein nyape nyalik nyecholokuk nyanatimaguk lo?” \v 29 Ali Jisas naklipanu nakli, “Susubein lo douk enyudak, ‘Ipak Isrel pumnek! Apakinu Diginali God douk nanubu anan atunu God. \v 30 Douk namudak ali ipak ulwkip imas punubu punosuh ipakinu Diginali God. Ali ipakiluh apaluh, hlunu ipakich michich chunu ipakin tinytin imas chunubu chunahwanu ali pukwu nyunatimaguk ipakin strong umu punek ananin moul.’ \v 31 Ali nyagimogu enyudak uli douk enyudak, ‘Ipak imas ulkwip punosuh kipaichi elpech douk chape halakatimu ipak uli kobi ipak ulkwip panosuh ipak yet umu.’” Ali enyen douk wak enen kipainyi lo nyichalakuk enyudak bien lo e, wak. \p \v 32 Ali anudak nenek skulumech umu lo uli naklipu Jisas nakli, “Tisa! Nyakin balan douk nyanubu yopinyi atin. Nyak nyakli adul! God douk nanubu anan atunu Diginali ali wak ananu alagun nupe diginali kobi douk anan umu e. \v 33 Douk namudak ali aduligu atugu, apak ulkwip imas punubu punosuh anan atunu. Ali apakiluh apaluh, hlunu apakich michich, chunu apakin tinytin imas chunubu chunahwonu ali muku nyunatimaguk apakin strong umu munek ananin moul. Ali ulkwip punosuh kipaichi chape halakatimu apak uli kobi douk apak ulkwip panosuh apak yet umu. Enyudak bien lo douk nyanubu susubein yopinyi lo. Ali sapos apak mugipech enyudak bien lo umu, enyudak pasin douk nyanubu nyechalukuk agundak apak monek ofamu enechi enech echudak mechech nyih hanich hachahuk moku God umu chanu nyanatimaguk ofa chopuk.” \p \v 34 Ali Jisas nemnekanamu ananin balan douk nyanubu yopinyi adulin atin ali naklipanu nakli, “Abudak nyultab umu nyuwich agundak God nape nebenalimu ananich elpech umu douk abanaki halakati.” Ali chanatimaguk elpech elgeich ali wo chusalikanu enen alagun balan Jisas e, wak. \s1 Jisas Nasalikech Umu Krais Douk God Natalihanu Nakaganu Nanamali Nunolau Elpech Uli \r (Matyu 22:41-46; Luk 20:41-44) \p \v 35 Jisas nape nenek skulumech numun banis God ananitu nebetali wilpat tatawomu. Ali naklipech enyudak balan nakli, “Amudak henek skulumech umu lo uli hakli Devit ananinu yamenu eke nutoglu Krais douk God natalihanu nakaganu nanamali nunolau elpech ulimu moneken? \v 36 Seiwak douk God ananin Michin nyohul Devit yet ali nakli enyudak balan umu Krais nakli, ‘Diginali naklipu yekinu Diginali nakli, “Nyak pe agundak onuwemu aliga ibo nyakim birua hubihuk.” ’ \p \v 37 Ali tik, Devit yet douk nohwalu anudak alman Krais ananinu Diginali. Douk namudak ali Krais eke wata nutoglu Devit ananinu yamenu malmu?” \p Ali douk Jisas naklipech namudak ali wolobaichi elpech chanubu chenehilau chakli ananin balan douk yopinyi adulin atin. \s1 Omom Henek Skulumech Umu Lo Uli Omomin Yowenyi Pasin \r (Matyu 23:1-36; Luk 11:37-54, 20:45-47) \p \v 38 Ali anan nape naklipech balan nakli, “Ipak pugamu punenek yologimu ipak kobi pugipech amudak henek skulumech umu lo uli amamin yowenyi pasin. Amam hanubu henehilumu hulu lowihi atih luseh hulahemu elpech chutulum chukli amam yopumi nebemi almam. Ali chopuk, hakli hulahe hunak agnabuk elpech isave chowachabal chapemu, umu chutulum ali chunemom gude. \v 39 Ali hanamu lotu echech Juda chape cheyagwleh balan ogwi wilag umu, amam hanubu henehilaumu hunak hupe hulik, hutemu yopichi siahas umu kadak elpech chutulum. Ali chenek nebeguni woligun abali, amam isave henehilaumu hunak hupe yopugunmu douk nebemi atum hapemu. \v 40 Ali amam isave hanak hawich almagou douk almam hagak howobukuk uli owowig wilag ali hatulu hakwumech aluh owowich echudak. Ali amam hanak hape henek beten umu, amam henek loulounyi meyoluhin beten umu hakli kipaichi elpech chutulum. Wakuli kwali God eke nubemam amamin yowenyi ali eke nunekam humnek nebehi nyih.” \s1 Onok Almatok Alman Nagak Nokubukuk Uli Kwonek Ofa Kwakanu Utabal God \r (Luk 21:1-4) \p \v 41 Jisas nape halakatimu asudak bokis douk chape chautu utabal blolomu gani numun God ananitu nebetali wilpat. Ali anan nape natik elpech chanaki chape chautu utabal blagluk asudak bokis umu. Wolobaichi chasuhwi wolobaibali utabal uli chanaki chautu digibali utabal blagluk bokis. \v 42 Wakuli onok almatok douk anan nagak nokubuk uli kwanaki kwautu biobol chokubali utabal meyoh blagluk. \p \v 43 Ali Jisas nahwalu ananim disaipel hanaki ali naklipam nakli, “Aduligu atugu, yek yaklipepu, okudak alman wohikwi almatok okwakwibal gwodubal biobol utabal, douk kwanaki kwautubal bokis uli douk blanubu wolobaibali. Ababal douk blanubu becholakuk abaludak wolobaibali utabal douk chanatimaguk chanaki chautubal uli. \v 44 Echudak chanatimaguk chanaki chautu tukanibal echechibal utabal blagluk bokis ali tukanibal nebebali blakusumechuk wilag. Wakuli okwok kwautu blanatimaguk okwokwibal utabal. Ali okwok kwanubu kwahogagun, wak anabal utabal blukusumokuk wilpat umu kunotol kakwich umu e.” \c 13 \s1 Jisas Nakli Kipaichi Elpech Eke Chichicheh God Ananitu Nebetali Wilpat \r (Matyu 24:1-2; Luk 21:5-6) \p \v 1 Douk Jisas napeli numun God ananitu nebetali wilpat naitak nakli nutoglu aduk, ali ananu ananinu disaipel naklipanu nakli, “Nebenyali Tisa! Nyak tik ogudak dudukog wilag douk chalog dudukabal atubal utabal uli.” \v 2 Ali Jisas naklipanu nakli, “Nyak nyatik ogudak wilag ali nyakli dudukog. Wakuli kamanami kipaichi eke chunaki chichichehog ali eke kobi chukutuk anam atum utam mutemaguk chihahim umu kipaimi utam, wak. Blunatimaguk eke chubolunik blubih blukus atap atugun.” \s1 Jisas Nakli Wolobainyi Enenyi Enen Hevi Eke Nyutoglu \r (Matyu 24:3-14; Luk 21:7-19) \p \v 3 Ali Jisas nalto nakih nape agundak woblahahinamu maunten Oliv. Ali Pita nanu Jems uli Jon hanu Andru amam atum hanak hatoglomanu ali hasalikanu hakli, \v 4 “Apak makli nyuklipapamu ahudak nyumnah douk eke echudak dukwechuk nyaklipopomech uli chutoglomu. Ali chopuk eke moneken nyulik nyutoglomu apak mutulin ali mudukemech mukli, echudak douk ahalakatimu chutoglu?” \p \v 5 Ali Jisas naklipam nakli, “Ipak pugamu punenek yologimu kobi anam almom hunaki hunek lohumepu hunekepu pugipech amomin balan, wak! \v 6 Wolobaimi almom eke hunaki ali amom atunu ati eke hunek lohumepu huklipepamu yekin yeul hukli, ‘Yek Krais douk God natalihe ali nokoge yanaki uli.’ Ali amom eke hunek loh umu wolobaichi elpech. \v 7 Ipak eke pumnek balan umu wanoh hwutaglu kipailubi lougunilub walub umu. Ali chopuk eke pumnek chupe chulpak halakatimu ipak papemu. Wakuli ipak kobi elgeipu, wak. Adul wanoh eke hwutaglu, wakuli hugikuk uli nyumnah eke kobi kebes hutoglu. \v 8 Ali enen kantri eke chitak chunu kipainyi kantri chulpak. Ananu king nunu ananich eke chitak chunu kipainali king nunu ananich chulpak. Ali anagun apudak atap eke enyik kutuk, ali anagun eke nebehi nyulbiah hech ali wolobaichi eke chugak nyulub. Enyudak nyunatimaguk nyulik uli hevi eke nyutoglu kobi douk ehudak halik uli nyih, douk almatok kwalik kwomnekeh ali adakio kwolali batowin umu. \p \v 9 Douk namudak ali ipak yet imas punenek yologi. Echech eke chunaki chuhwepu chulawepamu nebemi douk hape hasuh kwotog uli. Ali chopuk, eke chuwich chuleyepu enech echudak gani numun echech Juda chape cheyagwleh balan ogwi wilag. Echech eke chuleyepu echudak umu agundak pasuh yekin balan pagipech yek umu. Ali echech eke chuhwepu chulawepamu amom nebemumali gavman uli hunu amom king hapemu umu puklipam God ananin yopinyi balan douk nyaklimu yek uli. \v 10 Ali susubuati, yekich elpech eke chunak blunatimaguk walub blape apudak atap uli chuklipech God ananin yopinyi balan iyuh, ali hugikuk uli nyumnah eke adakio hutoglu. \p \v 11 Ali ababuk nyultab echech chuhwepu chulawepu chunak chunek kwotumepamu, ipak kobi elgeipu ali pukli kedeke punak ali piyagwleh malmu? Wak, nyunatimaguk balan God eke nukepeyen ababuk atubu nyultab ipak pukli piyagwleh umu. Douk namudak ali moneken balan ipak ulkwip pulomen uli, ipak imas pukliyen. Umu moneken, enyen douk wo ipak yet puklienyi e, wak. Enyen douk God ananin Michin nyepahul dakio paklienyi. \v 12 Ali enech elpech eke nyihihichih umu echechich sachich owachich ali eke chunekumech kwot chuwechikech ali chunak kipaichi chech chugak. Ali anam ahlim eke nyihihichim umu amamich batowich ali eke hunekumech kwot umu huwechikech ali chunak kipaichi chech chugak. Ali batowich chopuk eke nyihihichich umu echechich mamechich ali eke chunekumech kwot umu chuwechikech ali chunak kipaichi chech chugak. \v 13 Ali chunatimaguk elpech eke chukli wakepu chukepu agabus chukli ipak yowepalimu agundak pagipech yek umu. Wakuli echebuk douk chugipech yek dodogowich atich aliga chugak uli, God eke nunolawech chutanamali chupe kalbu.” \s1 Jisas Nakli Nyanubu Nebenyi Hevi Eke Nyutoglu \r (Matyu 24:15-28; Luk 21:20-24) \p \v 14 Ali Jisas balan nyeilen nakli, “Ali ipak eke putik kipaichi chulawali enyudak nyanubu yowenyi chunaki chuwich chinyubuk numun God ananitu nebetali wilpat ali eke nyunekatu tubosusih. Enyudak yowenyi God douk nanubu nakli wak umu nyukus numun ananitu nebetali wilpat uli.” Elpen\f + \fr 13:14 \ft Enyudak balan Jisas wo nuklien e. Enyen douk Mak yet nenyemu.\f* nyutalih enyudak balan uli imas nyugamu nyudukemen kalbu. Ali ababuk nyultab elpech chape blanatimaguk walub blape provins Judia uli imas chulhwas chunamu mauntenab. \v 15 Ali chape aduk halakatimu echechig wilag uli, eke kobi chitak chuwich wilag umu chunahuli enech echudak, wak. Echech imas chunubu chulhwas chunak meyoh. \v 16 Ali echebuk douk cheyotu yawihas uli kobi wata chutanamu chusahul chunamu echechig wilag umu chunahuli echechig saketog, wak. \v 17 Ali mapiliu owobuk apaluhiwali almagou wunu owobuk douk wasuh batowich douk watak cheil chabah uli. Ahabuk nyumnah owo eke wunomnek nebehi nyih! \v 18 Ali ipak imas punek beten umu enyudak nebenyi hevi kobi nyutoglu ababuk nyultab nebehi echah hulomali, wak. \v 19 Ehebuk nyumneh, enyudak hevi eke nyutoglu ali elpech eke chumnek nebehi nyih. Ehudak nyih seiwak God nenek apudak atap panu enechi enech chanu elpech chatoglu chape chanaki aliga chataglali nameitu, wakuli enyudakmali hevi watak enen nyutoglu ali nyunek elpech chumnek ehudakmali nyih e. Ali kwali chopuk, elpech eke kobi wata chumnek eneh ehudakmali nyih, wak. \v 20 Sapos Diginali nutalih wolobaihi nyumneh umu enyudak hevi nyutoglu ele, deke kobi enech elpech chupeik, wak. Chunatimaguk deke chugak chutuh. Wakuli anan ulkum manubu molomu ananich elpech anan nanaglahech uli ali natalih gwodih meyoh nyumneh umu enyudak hevi nyutoglomu. \v 21 Ali sapos enech elpech chunaki ali chuklipepu chukli, ‘Ipak tik, Krais douk God natalihanu nokoganu nanaki uli anudak nape agundak o nani nape gani umu, ipak kobi punek bilipumech, wak.’ \v 22 Wolobaimi almom atunu ati eke hunaki hunek lohumepu hukli, ‘Yek Krais.’ Ali anam eke hunaki hunek lohumepu ali amom atunu ati eke hukli, ‘Yek onowe profet.’ Ali amom eke hunek enenyi enen God atunu neneken uli moul. Omom eke hunek namudak umu hukli hunek loh umu God nanaglahech uli elpech umu chukli adul amom God nagakamom. Ali sapos amom dodogowim ele, amom eke hunek lohumech. Wakuli eke wak. \v 23 Namudak ali ipak pugamu punenek yologimu ababuk nyultab enyudak nebenyi hevi nyutoglomu. Yek douk enyudak a yalik yaklipepaguk umu chanatimaguk echudak douk eke chutogloluli.” \s1 Yek Anudak Alman Douk Yatoglu Aduligeinyi Elpen Uli Eke Wata Itanamali \r (Matyu 24:29-31; Luk 21:25-28) \p \v 24 Ali ehudak nyumneh umu enyudak hevi douk eke nyunek elpech chumnek nebehi nyih uli eke hunak hutuhuk, ali nyumnahinu nunu wabinu aub eke yomotokwehib. \v 25 Ali enechi enech chape iluh utogoluli chunu aub uli unib eke guldugolech ali unib eke unotuk ugluki atap. \p \v 26 Ali ababuk nyultab, Yek Anudak Alman douk yatoglu aduligeinyi elpen uli eke wata itukemaguk iluh heven inaki. Yek eke inubu dodogowiwe ihiyatiki ali ilali onog olug inaki. \v 27 Ali eke ikagas yekich enselahas chunak gnunatimaguk apudak atap ali chulawali chunatimaguk yek yonoglahech uli elpech chunaki chupe atugun. \s1 Woblen Balan Umu Lowag Fik \r (Matyu 24:32-35; Luk 21:29-33) \p \v 28 Ipak ulkwip pulomu enyudak lowag fik ali pudukemech. Ababuk nyultab enyen nyupe nyunaleh abali, ipak eke putulin ali pudukemech pukli douk ahalakatimu wah atuh hutau. \v 29 Ali douk eke namudak ati. Ipak eke putik enyudak nyunatimaguk hevi douk dukwechuk yaklipepamen uli nyutoglu nyunakuk, ali ipak eke pudukemch umu Yek douk ahalakatimu itanamali. \v 30 Aduligu atugu yek yaklipepu! Ipak doumeipali, enepu eke kobi kebes pugak, wak. Ipak eke wata pupe ali enyudak nyunatimaguk hevi douk dukwechuk yaklipepamen uli eke nyutoglu. \v 31 Chanatimaguk echudak douk chape iluh utagaluli chunu utagu agag yet, chunu chanatimaguk chape apudak atap uli chunu atap chopuk eke chunubu bulkwolech chunak chuwichuk. Wakuli yekin balan eke nyunubu nyupe eheh nyumneh. \s1 Eke Kobi Enech Elpech Chudukemu Ahudak Nyumnah Echudak Chutoglomu \r (Matyu 24:36-44) \p \v 32 Ali Jisas balan nyeilen nakli, Wak enen atin elpen nyudukemu ahudak nyumnah o aua e. God ananich enselahas chanu yek ananiwe nuganinu chopuk wak mudukemah e. Aninu atunu nadukemah. \v 33 Ipak douk wo pudukemu ahudak nyumnah douk eke echudak chutoglomu e. Douk namudak ali ipak imas punenek yologi ali pupe pubeyogun. Ipak kobi pupe chachip, wak. \v 34 Ahudak nyumnah echudak chutoglomu eke kobi enyudak woblen balan umu. Balan enyudak. Ananu alman nakli nutukemaguk ananitu wilpat nunak anabul lougunibul wabul. Anan naklimu nunak ali naitak nataliham-umaguk moul sulisuli amam atunu ati douk henekumanu moul meyoh uli. Ali naklipu anudak nape nenek was umu dua ulimu nunek was dua ali nupe nubeyogunmu anan wata nutanamalimu. \p \v 35 Douk namudak ali ipak imas punenek yologi ali punek was pupe putulugun. Umu moneken, ipak wak pudukemu ababuk nyultab douk eke wilpatinali nutanamali abali e. Anan eke nunaki wabigun o olokohunib umu wab o nunaki yoweg owotog gwitak umu o nunaki aglupil. Ipak wak pudukemech e, wak. \v 36 Kedeke wosik ati anan nunaki ahudak atuh ali nutulipamu ipak pichuh. Wakuli wak, ipak imas pupe pubeyogunmanu. \v 37 Ali enyudak balan yek yaklipu ipak enyi, nameitu yek yaklipu chanatimaguk elpech chopuk. Ipak pugabe punenek yologi ali pupe pubeyogunmu echudak douk dukwechuk yek yaklipepamech uli chutoglomu.” \c 14 \s1 Amam Nebemi Hakli Hubo Jisas Nugak \r (Matyu 26:1-5; Luk 22:1-2; Jon 11:45-53) \p \v 1 Eheh douk bieh alagun nyumneh watak hapemu chunek agundak nebeguni Pasovaigun woligun ali chuwok bret douk chotoweh wo titak nebetali uli e. Ali amam nebemi pris hanu amam henek skulumech umu lo uli hene loh ilihanu yalihanu hanak hape hatimu Jisas. Amam hatimanu hanak umu hakli anan atunu nunak nupe anagun umu, amam huhwanu ali hunak honu nugak. \v 2 Wakuli amam wata hakli, “Wak, apak kobi muwechikanu abudak nyultab chunek woligun abali. Umu moneken, kedeke almom almagou chutik namudak ali chuhuli wanoh chopu.” \s1 Onok Almatok Kwenyukul Sanda Nyagluk Jisas Ananim Boglom \r (Matyu 26:6-13; Jon 12:1-8) \p \v 3 Ali Jisas naitak nanak Betani ali nanu Saimon douk likuk agudak lepra gapenyunali hape ananitu wilpat. Ali douk Jisas nape tebol, nape nawak woligun numun wilpat, ali onok almatok kwasuhwi anal yopuli botol douk chenekol anam utam uli kwanak kwawich. Alal douk chuknil umu enen yopinyi sanda yeulinyumu nad uli. Enyen isave chatalin nebebali utabal. Douk kwawich kwanak agundak Jisas napemu ali kwawolul kwenyukul enyudak sanda nyagluk Jisas ananim boglom. \p \v 4 Wakuli enech elpech chape agnabuk uli chatuluk namudak ali echech chanubu nyihihichich ali chakli, “Okudak kwatutehen umu enyudak yopinyi sanda? \v 5 Douk apak mulawen munak kipaichi chutalin chukapu 300 kina ele, douk deke wosik. Apak deke musuh abaludak nebebali utabal munaki ali miyaisabal umu echudak wakechimu mugakamech!” Echech cheneyagwleh namudak ali chape chahok. \v 6 Wakuli Jisas naklipech nakli, “Ipak pahok umu moneken? Ipak kutuwakuk, okwok douk kwanubu kwonekume yopinyi moul. \v 7 Echudak utabal wakechi eke chunepu chupe wihluwehlu. Ali meihi nyumnah ipak pukli pugakamech pukech anabal utabal umu, ipak eke pukech. Wakuli yek eke kobi inepu mupe wihluwehlu, wak. \v 8 Ali enyudak moul douk okwok dodogowik umu kuneken uli, douk enyudak kwoneken. Okwok kwanaki kwenyukul sanda kwouh yekihw yegenyihw umu kehik kaman che igak ali chunugomemu. \v 9 Aduligu atugu yek yaklipepu. Elpech chunak blunatimaguk walub apudak atap umu chuklipech God ananin yopinyi balan umu, echech eke chuklipech umu okwok kwoneken uli chopuk ali echech eke ulkwip pulomok.” \s1 Judas Nanu Nebemi Juda Hape Habo Balan Umu Huwechik Jisas \r (Matyu 26:14-16; Luk 22:3-6) \p \v 10 Ali ababuk nyultab, ananu ananamu amudak Jisas ananim disaipel yeulinamu Judas douk nanaki wabul Kariot uli nanak gani amam nebemi pris hapemu. Ali naklipam umu anan nakli wosik umu nugilapam umu agundak Jisas nanak napemu ali amam hunak huhwanu huwechikanu. \v 11 Ali amam hemnek Judas ananin balan ali hanubu henehilau ali howechik balan umu amam eke hutalunu hukanu anabal utabal. Ali Judas naitak nanak ali nape nenek tinytin umu anah yah umu nugilapam Jisas ali amam hunak huhwanu huwechikanomu. \s1 Jisas Nanu Ananim Disaipel Henek Pasovaigun Woligun Hagnah \r (Matyu 26:17-25; Luk 22:7-14, 22:21-23; Jon 13:21-30) \p \v 12 Douk chenek agundak Pasovaigun woligun umu, echech isave chawak bret douk chotoweh wo titak nebetali uli e. Ali ahudak susubeih nyumnah, echech isave chabo sipsip umu chunek agundak Pasovaigun woligun umu. Ali Jisas ananim disaipel hasalikanu hakli, “Nyak nyakli apak munak munekagun agunmu agundak Pasovaigun woligun umu nyak nyunak nyugnah uli?” \p \v 13 Ali Jisas nakagas biom ananim disaipel hanak ali naklipam enyudak balan nakli, “Ipak punak wabul ali eke pupalagas ananu nusahi anap abal bloleyopi malup uli. Ipak putulunu ali pugipechanu punak. \v 14 Ali punak puwich atabuk wilpat anan nunak nuwich atali ali puklipu atabuk wilpatinali pukli, ‘Apakinu nebenali tisa nakli amudak rum douk elpech chape chechuh omi douk eke anan nunu apak ananipu disaipel mupe munek Pasovaigun woligun mugnah umu douk mape omumu?’ \p \v 15 Ipak pusalikanu ali anan eke nugilapepu anam nebemi rum iluhitamu wilpat. Echech douk achagitom ali chagabeyom yopum mape. Ali ipak punak puwich pupe punekumapu woligun.” \p \v 16 Ali amudak biom disaipel haitak hanak wabul ali hogwatu chanatimaguk echudak kobi douk dukwechuk Jisas naklipam umu. Ali amam hanak hape henek woligun umu hugnah umu Pasova uli. \p \v 17 Douk aliga wabigun halakatimu wab ali Jisas nanu ananim 12-poleim disaipel hanak hawich hape hawak woligun. \v 18 Douk hape hawak woligun tebol ali Jisas naklipam nakli, “Aduligu atugu yek yaklipepu. Ipak ananu douk nameitu mape mawak woligun uli eke nugilapu yekim biruamu yek ali amam eke huhwe huwechike ali hulawe hunak he igak.” \p \v 19 Ali ananim disaipel hemnek namudak ali amamiluh apaluh yoweluh ali amam atunu ati hasalikanu hakli, “Eke yek iklipu nyakim birua waka, eke omuni?” \v 20 Ali Jisas naklipam nakli, “Ipak 12-poleipu ananu douk eke nunu yek wutu bret tugluk dis ali utowah uli eke nugilapam yek. \v 21 Ali Yek Anudak Alman douk yataglu aduligeinyi elpen uli eke che igak kobi douk balan nyetemu God ananik buk uli nyakli eke igak umu. Wakuli anabuk douk nugilapu yekim biruamu yek uli, chanubu yowechi echudak eke chutoglamanu! Douk namudak ali yek yakli mapilinu. Douk seiwak mamakik kobi kunalali ele, deke kalbu.” \s1 Jisas Nokom Bret Uli Wain Ananim Disaipel Hachah \r (Matyu 26:26-30; Luk 22:15-20; 1 Korin 11:23-25) \p \v 22 Douk amam hape hawak kakwich ali Jisas nohul anatu bret nahwotu ali nenek beten nenek tenkyumu God ali nagwudukatu noku ananim disaipel. Ali naklipam nakli, “Atudak bret douk yekihw yegenyihw. Ipak suh ali putowoh.” \p \v 23 Nokom bret hatowah julug ali nohuli anap kap wainibal abal ali nenek beten nenek tenkyumu God ali nokom amam atunu ati habalah. \v 24 Ali anan naklipam nakli, “Abludak wainibal abal douk yekig butog. Ogwog douk gwotukwlemu gwugakamu wolobaichi elpech ali gwonek enyudak God ananin nyanubu adulin atinyi balan kontrak nyatoglu dodogowin. \v 25 Ali aduligu atugu yek yaklipepu. Yek eke kobi wata iwak anabal wainibal abal, wak. Yek eke ipe aliga wata inak agundak God ananich elpech chapemu iyuh, ali yek eke adakio wata ibalah.” \p \v 26 Ali amam heyolub onohw awehw julug ali hatoglu haltomu maunten Oliv. \s1 Jisas Naklipam Umu Pita Eke Nunek Loh Nukli Anan Wo Nudukemanu E, Jisas. \r (Matyu 26:31-35; Luk 22:31-34; Jon 13:36-38) \p \v 27 Ali Jisas naklipu ananim disaipel nakli, “Kadak ipak punatimaguk eke putukemeik pulhwas punakuk atunu ati. Umu moneken, God ananin balan nyetemu ananik buk uli douk nyakli, ‘Yek eke ibouk anudak nenek was umu sipsip uli ali sipsip eke chulhwas chunakuk atin ati.’ \v 28 Ali echech eke che igak wakuli yek eke wata itak ali ilik inamu Galili. Ali ipak eke pugime punaku.” \p \v 29 Ali Pita naklipanu nakli, “Sapos hunatimaguk hutukemenyaguk hulhwas umu, yek eke inenyu wupe biohu!” \p \v 30 Ali Jisas naklipanu nakli, “Aduligu atugu yek yaklipenyu. Kehik wab, nyak eke anyunek loh bieh otuh nyukli nyak wo nyudukemu yek e ali owotu eke titak tiyagwleh bieh.” \p \v 31 Wakuli Pita nanubu dodogowinu atunu naklipu Jisas nakli, “Aduligu atugu yek yaklipenyu, yek eke kobi inek loh ikli yek wo idukemenyu e, wak. Sapos echech chukli chubo nyak nyugak umu, yek chopuk eke inu nyak chohu wugak ahudak atuh!” Ali hanatimaguk disaipel chopuk haklipanu enyudak atin balan. \s1 Jisas Nape Nenek Beten Yawihas Getsemani \r (Matyu 26:36-46; Luk 22:39-46) \p \v 32 Ali Jisas nanu ananim disaipel hanak hatoglu anagun yeuligunmu Getsemani uli ali anan naklipu ananim disaipel nakli, “Ipak pupe agundak ali yek inak inek beten gani.” \v 33 Ali anan nalmu Pita nanu Jems uli Jon atum hanamanu hanak. Ali agnabuk anan nanubu nemnek sisahw ali ananihw apahw hwanubu yowehw. \v 34 Ali anan naklipam nakli, “Yekin michin nyanubu yowen ali yek yanadukemamu yek ama igak ati. Douk namudak ali ipak pupe punek was.” \v 35 Ali natanamu nanak kwalowi lougun ali nabih nakus ananigu wahegu gatik atap ali nenek beten nasalik God. Anan nasalikanamu nakli kadak malmu God kobi nukutuk enyudak hevi nyutoglamanu. \v 36 Ali Jisas nenek beten nakli, “O Aba\f + \fr 14:36 \ft Enyudak balan Aba tokples Arameik chakli Aninu\f* yekinu Aninu, nyak douk nyanubu dodogowinali nyasuh iluh atap uli. Yek yakli nyak kobi nyukutuk enyudak hevi nyutoglome, wak. Wakuli nyak kobi nyugipech yekin laik, wak. Nyak nyugipech nyakin atin laik.” \p \v 37 Douk nenek beten julug ali anan wata natanamu nanak natulugunmu ananim biom atunu disaipel. Douk anan nanak wakuli natulum umu amam hechuh hagak. Ali anan nasalik Pita nakli, “Saimon, ipak apechuh pagak? Ipak wo dodogowipamu pupe munek was atin aua e? \v 38 Ipak pupe punek was ali punek beten. Umu Satan nunaki nichakamepu, ipak kobi punek yowenyi. Adul ipak oub baitak umu pugipech yekin balan wakuli ipakiluh yegechiweluh douk wo dodogowiluh e.” \p \v 39 Anan naklipam namudak julug ali anan wata natanamu nanak anah alagun nanak nenek beten nasalik God. Anan nenek enyudak atin beten dukwechuk nalik neneken uli. \v 40 Anan nanak nenek beten julug ali wata natanamu nanak nalpogunmom. Wakuli anan natik umu amam yobus sanubu sahwomuk dudigu ali amam hechuh hagak. Ali anan nabalum haitak wakuli amam wak hudukemech umu moneken balan eke amam huklipanamu e. \p \v 41 Ali Jisas wata chopuk natanamu nanak nenek bieh atuh nanak nenek beten nasalik God. Douk anan nenek beten julug ali watak natanamu nanak natoglamam ali naklipam nakli, “Ipak pechuh pape meyoh umu douk ajulug! Ipak kitak! Nyultab douk abanaki, ali nameitu ananu eke nugilapu yowemi douk henek yowenyi atin ulimu Yek Anudak Alman douk yatoglu aduligeinyi elpen uli. Ali amam eke hunaki huhwe huwechike. \v 42 Ali kitak munak. Tik anudak douk eke nugilapu yekim birua umu yek uli anudak nanaki.” \s1 Amam Hanaki Howechik Jisas \r (Matyu 26:47-56; Luk 22:47-53; Jon 18:3-12) \p \v 43 Douk Jisas wata nape naklipam ati, wakuli Judas, ananamu amudak ananim disaipel nanaki natoglomom. Anan nanali wolobaimi hanaki. Amam douk nebemi pris hanu henek skulumech umu lo uli hanu amam nebemi Juda hapeik ali hakagam hasuhwi bainatog uli lowas ali hanaki. \v 44 Ali amam haitak hanak yah ali Judas naklipu Jisas ananim birua nakli, “Anabuk douk kadak putik umu yek inak ihwanu inaplik-analuli, anabuk douk Jisas. Ali ipak punak puhwanu puwechikanu dadag ali pulawanu punak.” \p \v 45 Ali Judas nanak nataglomu Jisas ati ali nanubu nakli, “Nebenyali tisa!” Ali nanak nanoplikanu. \v 46 Ali amam hanak hahwanu dadag ali howechikanu. \v 47 Douk amam howechikanu wakuli ananu neyotu halakati uli natuki ananitu bainat ali natupok ananu douk nenekumanu moul meyoh nanubu nebenali pris uli ananih atah tukalah. \p \v 48 Ali Jisas nasalikam nakli, “Ipak pasuhwi bainatog uli lowas umu punaki puhwe puwechike kobi douk onowe yaku oluh uli, waka? \v 49 Wihluwehlu yek yanepu mape atugun ali yape yaklipech balan numun banis God ananitu nebetali wilpat tatawomu wakuli ipak wo puhwe puwechike e. Wakuli nameitu ipak eke punek enyudak balan douk nyetemu God ananik buk uli nyutoglu adulin.” \v 50 Ali hanatimaguk ananim disaipel hatukemaguk Jisas halhwas. \v 51-52 Douk amam howechik Jisas halawanu halik hanak ali ananu yanpoleinali nanasak chogalihwihi lupah atuh uli nagimu Jisas nanak. Anan nagimanu nanak ali amam hakli huhwanu huwechikanu wakuli ananih lupah hatukwachih hakusuk ali anan nalhwas nanak meyoh. \s1 Amam Henek Kwotumu Jisas Umu Amam Kaunsol \r (Matyu 26:57-68; Luk 22:54-55, 22:63-71; Jon 18:13-14, 18:19-24) \p \v 53 Ali amam howechik Jisas halawanu hanamu nanubu nebenali pris ananitu wilpat. Ali amam hanatimaguk nebemi pris hanu amudak douk henek skulumech umu lo uli hanu amam nebemi Juda alagun hanak hape atabuk wilpat. \v 54 Ali Pita nagipech Jisas nanak wakuli anan nagikuk ati. Douk nanak natoglu ali nawich banis anudak nanubu nebenali pris ananigu awagu ali natik amabuk douk henek was umu God ananitu nebetali wilpat uli hejigul nyih ali hanopemeh. Ali Pita chopuk nanak nanam napemu nyih umu hiyakanu. \p \v 55 Ali amam nebemi pris hanu hanatimaguk nebemi Juda douk hape hasuh kwotog uli hohwalu anam almom hanaki hape henekumanu enen balan douk wo adulin uli e umu hakli amam nebemi honu nugakumenyi. Wakuli amam habilak wak. \v 56 Ali wolobaichi elpech chanaki chenekumanu kwot chenek loh chakli Jisas nenek enenyi enen yowenyi wakuli echechin balan douk wak adulin e. Ali chopuk, echech douk wo chukli atin balan e. Enech chakli enen ali enech chakliyuk enen. \v 57-58 Ali anam almam henek loh umu Jisas hakli amam hemnekanu nakli anan eke nutolkeh God ananitu nebetali wilpat douk almam yet halataluli tubih tukus atap. Wakuli umu bieh atuh nyumneh meyoh, anan eke wata nulak kipaitali. Ali atat eke kobi nulotu ananis wis, wak. \v 59 Ali amam chopuk douk wo hukli atin balan e. Anam hakli enen ali anam hakliuk enen. \v 60 Ali amam hanatimaguk hape hemnek ali anudak nanubu nebenali pris naitak nasalik Jisas nakli, “Nyak enen balan umu nyuklipam umu waka wak? Nyak nyakli malmamu enyudak balan amam heneken umu nyak uli?” \p \v 61 Wakuli Jisas neyotu bleiloguk. Anan wo nuklipanu enen balan e. Ali anudak nanubu nebenali pris nagabe nasalikanu nakli, “Nyak Krais douk God natalihenyu nakagenyu nyanaki uli? Ali nyak douk anudak God douk apak matuk ananin yeul nyakih uli ananinyu nuganinu?” \p \v 62 Ali Jisas naklipanu nakli, “O aduligu atugu douk yek wo. Ali ipak eke putik Yek Anudak Alman douk yatoglu aduligeinyi elpen uli inak ipe anunamu Nanubu Dodogowinali God. Ali chopuk eke ilali olug inaki gani iluh heven.” \p \v 63 Ali anudak nanubu nebenali pris nemnek namudak ali anan nanubu nyihihichinu ali nakawech ananih luseh. Ali naklipam nakli, “Apak kobi wata muhwalu enech alagun elpech umu chunaki chuklipapamu enen yowenyi anan neneken uli, wak. \v 64 Apak douk adukwechuk memnek ananin balan. Anan douk nenek tok bilas umu God ali ipak pakli malmu?” \p Ali amam hanatimaguk hakli anan nenek yowenyi ali amam imas hanu nugak. \v 65 Ali howechikuk ananis nabes ali anam haitak hanak hokusehanu. Ali hadalu wis ali hape hanu ali hasalikanu hakli, “Nyak klipapu kobi amam profet umu, nameitu douk omuni nyanyu.” Ali amam henek was umu God ananitu nebetali wilpat uli hogoulepanu ali halawanu hanak. \s1 Pita Nakli Anan Wo Nudukemonu E, Jisas \r (Matyu 26:69-75; Luk 22:56-62; Jon 18:15-18, 18:25-27) \p \v 66 Ali onok almatok kwonekumanu moul anudak nanubu nebenali pris uli kwanaki ali kwatik Pita nape anudak nebenali pris ananigu awagu. \v 67 Okwok kwatulunamu nanopemu nyih. Ali okwok kwatulunu duk ali kwasalikanu kwakli, “Nubuwakih yek yatulinyu nyanu Jisas douk nanaki wabul Nasaret uli pape.” \p \v 68 Wakuli Pita nenek loh nakli, “Wak, yek wo idukemen e enyebuk balan nyak nyaklien uli.” Ali anan naitak nanak halakatimu enyudak dua douk cheneken nyape nyatikuk adikap uli [ali anatu owotu taitak teyagwleh]. \v 69 Ali okwok wata kwatanamu kwatulunu ali kwaklipu echebuk cheyotu agnabuk uli kwakli, “Anabuk alagun douk ananu Jisas ananinu.” \p \v 70 Wakuli Pita wata chopuk nenek loh nakli, “Yek wak.” Ali douk wo loubomu e wakuli echech cheyotu agnabuk uli wata chaklipu Pita chakli, “Aduligu atugu nyak douk enenyu Jisas ananinyu. Umu moneken, nyak douk nyapeli provins Galili uli.” \p \v 71 Ali Pita nenek loh nakli, “Sapos yek inek lohumepamu, yek yakli wosik umu God iken ne igak! Yek wo idukemanu e, anabuk alman ipak pape pakliyanaluli.” \p \v 72 Douk anan nakliyuk namudak wakuli ahudak atuh owotu wata chopuk taitak teyagwleh [bieh]. Ali Pita ulkum molomaguk enyudak balan kwigani Jisas naklien uli ali anan neleh sisahw. Balan douk enyudak, “Nyak eke anyunekuk loh bieh otuh nyukli nyak wo nyudukeme e, ali owotu eke titak tiyagwleh bieh.” \c 15 \s1 Amam Halau Jisas Hanamu Nebenalimu Gavman Uli Pilat Napemu Umu Hunek Katumonu \r (Matyu 27:1-2, 27:11-14; Luk 23:1-5; Jon 18:28-38) \p \v 1 Ali aglupil atul, amam nebemi pris hanu nebemi Juda, hanu amudak henek skulumech umu lo uli, hanu hanatimaguk nebemi Juda hasuh kwotog uli howachabal hape habo balan. Ali amam hohul onohw naduhw howechik Jisas ananiguh loguh ali halawanamu Pailat douk nape nebenalimu gavman uli. \v 2 Douk hanak hatoglu, ali Pailat nasalikanu nakli, “Nyak douk echech Juda echechinyu king waka?” \p Ali Jisas naklipanu nakli, “Adul, yek douk kobi nyak nyaklimu.” \v 3 Ali amam nebemi pris hape henemanu balan Jisas hechopokanu wolobainyi meyoluhin balan. \v 4 Douk namudak ali Pailat nasalikanu nakli, “Tik, amam henekumenyu wolobainyi balan. Ali nyak eke nyubemom enen balan waka wak?” \v 5 Wakuli Jisas wo nukli enen balan e, ali Pailat nanubu loguh hwonechlukanu. \s1 Pailat Naklipech Umu Chunak Chubo Jisas Chunek Nyilumanu Nil Lowag Kruse \r (Matyu 27:15-26; Luk 23:13-25; Jon 18:39–19:16) \p \v 6 Ihech yohwleguh ahudak nyumnah chenek agundak nebeguni Pasovaigun woligun abali, Pailat isave nokwechih ananu nenek kalabus uli nanak fri. Anan isave nokwachih anabuk douk echech almam almagou chukliyanaluli. \v 7 Ali ababuk nyultab, ananu alman douk nanahwalamu Barabas uli nanu anam almom hanu gavman chalpak ali habo enech elpech chagak uli henek kalabus hape. \v 8 Ali wolobaichi elpech chanaki chowachabal chape ali chape chaklipu Pailat umu nukwechih ananu nape kalabus uli douk echech chuklianaluli nunak fri kobi douk ihich yohwleguh anan isave neneken umu. \p \v 9 Ali douk echech chasalikanu namudak ali Pailat nasalikech nakli, “Ipak pakli ikwechih echech Juda echechinu king nunak fri o pakli meinali?” \p \v 10 Pailat douk nakli namudak umu moneken, anan douk nanubu nadukemech umu amam pris amamim nebemi douk henek hinyigimu Jisas. Amam hatik wolobaichi elpech chagipech anan atunu ali amam nyihihichim ali dakio halawanu hanak henemanu kwot umu Pailat. \v 11 Ali amam pris amamim nebemi hohul wolobaichi elpech echechiluh apaluh ali echech chanubu nyihihichich umu Jisas. Ali echech chasalik Pailat umu nukwachih Barabas nunak fri. \v 12 Ali Pailat wata chopuk nasalikech nakli, “Ipak pakli yek inekanu malmu anudak alman douk ipak pohwalanu echech Juda echechinu king uli?” \p \v 13 Ali echech wata chopuk chohwalu nebegun chakli, “Ne nyilumanu lowag kruse!” \v 14 Ali Pailat nasalikech nakli, “Anan nenek moneken yowenyimu apak monu nugakumenyi?” \p Wakuli echech wo chumnekanu e. Echech chanubu chohwalu nebegun atugun chakli, “Ne nyilumanu lowag kruse.” \p \v 15 Ali Pailat nakli nunekech chunehilau ali. Douk namudak ali anan nemnek echechin balan ali nakwachih Barabas nanak fri. Ali naklipu amam soldia umu hunak hubo Jisas huleyonu onoh naduhw ali hunak hunek nyilumanu nil lowag kruse. \s1 Amam Soldia Hape Henekanu Enenyi Enen Jisas \r (Matyu 27:27-31; Jon 19:2-3) \p \v 16 Ali amam soldia hasuh Jisas halawanu hanak hawich gavman echechitu nebetali wilpat ali hohwalu hanatimaguk amudak anam soldia chopuk hanak. \v 17 Ali amam halamanu anatu loutali owichibal-itali saket. Ali hadalech onohw puligwiluh hlatoglohw uli naduhw henekoh kobi douk king ananitu hat, umu ali hohwemumanu ananim boglom. \v 18 Ali amam hape henek tok bilasumanu hakli, “O luwahep nyak echech Juda echechinu king!” \p \v 19 Ali hohul anah aluh ali hape habo boglominomu wolobaihi atih ali hape hokusehanu. Ali amam henekanu enenyi enen hanak habih hoduk ohlubus halakatimu anan umu hutuk ananin yeul nyukih kobi douk ananu king umu. \v 20 Douk amam henekanu enenyi enen julug, ali hatulunu howaluk atudak owichibal-itali saket. Ali wata hohul ananih luseh hehlamanu ali halawanu hanak umu hunek nyilumanu nil lowag kruse. \s1 Amam Henek Nyilumu Jisas Neil Lowag Kruse \r (Matyu 27:32-44; Luk 23:26-43; Jon 19:17-27) \p \v 21 Douk hanak olokohunih umu yah ali hogwatu Saimon douk nanaki wabul Sairini uli. Ananim nugamim douk Aleksanda uli Rufas. Anan douk napeli ulah nanaki ali nakli nunak nuwich anabul nebebuli wabul taun. Ali douk amam hogwatanu namudak ali amam soldia dodogowim atum hanalakumanu nasah Jisas ananin lowag kruse. \v 22 Ali amam halau Jisas hanak anagun douk chohwalogun umu Golgota uli. Bawogen umu enyudak balan douk nyakli elpenyim boglom. \v 23 Ali agnabuk amam hautu ananu marasin yeulinamu mer uli nagluk umu wainibal abal ali hakli huku Jisas nubalah. Wakuli anan nakli wak. \v 24 Ali amam henek nyilumanu neiluk lowag kruse ali hohul ananih luseh hehubuk ali hape habilak kobi douk satu\f + \fr 15:24 \ft Tik Aposel 1:26.\f* umu. Amam habilak umu anabuk nunek win uli nunohul anah lupah. Ali amam henek namobuk atimu hanatimaguk ananih luseh. \p \v 25 Ali douk aglupil, aliga 9 kilok wah hatawali ali amam henek nyilumanu neil lowag kruse. \v 26 Ali amabuk douk henemanu balan Jisas uli howemu enyudak balan douk amam henek kwotumanamen uli hakli, “Echech Juda echechinu king,” ali hechopen chihah lowag kruse Jisas neil umu. \v 27 Ali agnabuk, amam henek nyilumu Jisas neil olokohun ali biom hakwu aluh uli heil wibul wobul halakatimu anan. \v 28 [Amam douk henek nyilumanu nanu amudak hakwu aluh uli ali henek enyudak balan nyetemu God ananik buk uli nyatoglu adulin. Balan douk enyudak, “Echech chonowanuhuk hablo lo uli.”] \p \v 29 Ali elpech chenek yowi kale uli chape chenek tok bilasumanu ali chasalikanu chakli, “Nubuwakih nyakli nyak eke nyutalkeh God ananitu nebetali wilpat ali huklimu bieh atuh nyumneh umu, nyak eke wata nyulatu! \v 30 Douk namudak ali nameitu nyak nyukwachih nyak yet ali nyutukemaguk lowag kruse nyubihi atap!” \p \v 31 Ali amam pris amamim nebemi hanu amam douk henek skulumech umu lo uli chopuk hanaki hape hahanu henekanu enenyi enen. Ali amam yet hanaklipamu hakli, “Anan nagakamu kipaichi, wakuli nameitu anan douk wo nugakamu anan yet e. \v 32 Sapos anan douk Krais echech Isrel echechinu king douk God nakaganu nanaki uli ele, nameitu anan nutukemaguk lowag kruse nubihi atap. Ali apak mutulunu ali eke munek bilipumanu!” Ali amudak biam douk homaul wibul wobul halakatimu Jisas uli chopuk hahanu haklipanu enen enen. \s1 Jisas Anagak \r (Matyu 27:45-56; Luk 23:44-49; Jon 19:28-30) \p \v 33 Douk aun nakihi aliga 12 kilok ali wab babihi. Ali blanatimaguk echech Juda echechilub walub blanubu yomotokweh tugtuguk. Agagun yomotokweh-igun gnape namobuk aliga wabigun 3 kilok ali wah wata hatau ali hwalalagun. \v 34 Ali wabigun 3 kilok, Jisas nohwalu nebegun echechin tokples nakli, “Eloi, Eloi, lama sabaktani?” Bawogen umu enyudak balan douk nyakli, “Yekinyu God, yekinyu God, nyak nyatukemeik umu moneken?” \p \v 35 Ali enech elpech cheyotu agnabuk uli chemnekanu ali chakli, “Ipak pemnek, anan nohwalu Ilaija.” \p \v 36 Ali ananu alman nasahul nanak nohul enen spans\f + \fr 15:36 \ft Tik futnot Matyu 27:48\f* nesekwlin anabal nubutibali abal. Ali nenyaku anah aluh ali natuken nyaltomu Jisas ananitu yokwatamu nubalah. Wakuli anudak alman naklipech nakli, “Ajulug ali apak mupe mutulugun. Ilaija eke nunaki nukwachihanu nubihi lowag kruse waka wak?” \p \v 37 Ali Jisas nohwalu nebegun ali anan nanubu nagak. \v 38 Ali ahudak lupah\f + \fr 15:38 \ft Tik futnot Matyu 27:51\f* hataul numun God ananitu nebetali wilpat uli tukalah umu bieh. Tukalahi gani iluh aliga hanak habih hatau. \v 39 Ali amam soldia amaminu nebenali douk neyotu halakatimu lowag kruse Jisas neil umu natik agundak Jisas nagak umu ali nakli, “Aduligu atugu anudak alman douk God ananinu nuganinu!” \p \v 40 Ali agnabuk, onou almagou weyotuwi kwalowi lougun ali wape watulichu. Onok douk Maria douk kwanaki wabul Makdala uli kwanu Salome, wanu kipaikwi Maria douk kwalali chokunali Jems nanu Josis uli. \v 41 Oudak almagou likuk Jisas nape provins Galili umu, owo isave wagipechanu ali wape wonekumanu woligun. Ali wolobaiwali kipaiwali almagou douk wanali Jisas chaltowi gani Jerusalem uli chopuk weyatuwi lougun ali wape watulichu. \s1 Hoble Jisas Hanak Hanugomanu \r (Matyu 27:57-61; Luk 23:50-55; Jon 19:38-42) \p \v 42-43 Ali ahudak nyumnah chabo Jisas ahi, echech chape chenek redimu echechich kakwich uli mahich umu wehluwih Sabat chichah uli. Ali ahudak atuh nyumnah aliga wabigun, ali Josep douk nanaki wabul Arimatia uli nanaki. Anan douk ananu echech Juda echechinu nebenali kaunsol douk yeul nyakih analuli. Ali anan chopuk isave nape nobeyogunmu ababuk nyultab umu agundak God nupe nebenalimu ananich elpech umu. Ali Josep wo elgeinu e wak. Anan nanak Pailat napemu ali nasalikanamu anan nunak nuble Jisas nunak nunugomanu. \v 44 Ali douk Pailat nemnek namudak ali nanubu loguh hwonechluk-anamu agundak Jisas nanubu nagak wisnabul umu. Ali anan nahwalu amam soldia amaminu nebenali nanaki ali nasalikanu nakli, “Adul, Jisas anagak waka watak?” \p \v 45 Ali anan naklipu Pailat umu Jisas douk nanubu nagak. Douk namudak ali Pailat naklipu Josep umu nubleanu nunak nunugomanu. \v 46 Ali Josep nanak natal anah yopuhi chogalihwihi lupah nahwoh ali nanak nobleli Jisas lowag kruse nabihi atap nechlehanu ali nanak nanugomonu. Anan nanak nawich nanabuk numun onohw hulupihw douk chalagun chenekoh onok bulbuduk uli. Douk nawich nanabukuk ali natoglu nahinali anam nebemi utam nanaki nechopom nagahuk ohwudak hulupihw. \v 47 Ali Maria douk kwanaki Makdala uli kwanu kipaikwi Maria douk kwolali Josis uli, wape watulugunu. Ali watiku agnabuk douk Josep nanak nobukuk Jisas umu. \c 16 \s1 Jisas Wata Naitak Nape \r (Matyu 28:1-8; Luk 24:1-12; Jon 20:1-10) \p \v 1 Douk wabigun halakatimu wab ahudak nyumnah Sabat, echech Juda chape meyoh ahi, 3-poleinyu almagou wanak watal anal wel douk leih kalbalulimu wakli wunak ulayok Jisas ananih yegenyihw. Oudak almagou owowich yeguh douk echudak. Maria douk kwanaki Makdala uli kwanu kipaikwi Maria douk kwolali Jems uli, wanu Salome. \v 2 Ali wehluwih susubeih nyumnah umu wik,\f + \fr 16:2 \ft Tik futnot Matyu 28:1\f* wata aglupil atul, owo waitak wanak gani matmat tapemu. Douk owo wanak wataglu matmat hulupihw hwapemu ali wah adakio hatawali. \v 3 Ali owo wata wape wanak yah ali woneyagwleh wakli, “Kedeke omuni nyuhinom-umapaguk utam douk magah hulupihw uli?” \p \v 4 Ali owo wanak halakati ali wakli wutulugunu wakuli watiku amudak takweimi utam douk magah hulupihw uli douk wak anam mutaku e. Amam douk amatihanu manak makusuk algas. \v 5 Ali owo wanak wawich numun ohudak hulupihw ali watik ananu yanpeleinali alman, nenenek louhi chogalihwihi lupah uli nape. Anan nape anugulmu numun hulupihw ali owo wanubu loguh hwonechlukou. \p \v 6 Wakuli anan naklipou nakli, “Ipak loguh kobi hwunechlukepu, wak. Yek yadukemech, ipak douk patimu Jisas douk nanaki wabul Nasaret uli. Anan douk chenek nyilumanu neil lowag kruse uli. Ali ipak tik, okudak outuk douk chanabuk umu. Agundak wak ananu nukus e, wak. Anan douk anaitak nape. \v 7 Ali ipak punak puklipu ananim disaipel hunu Pita pukli, ‘Jisas analik nanamu Galili. Ali ipak pugimanu punak putoglomanu kobi douk nubuwakih anan naklipe-pamaguk.’” \p \v 8 Ali douk owo womnek namudak ali watukemaguk hulupihw wataglali ali wasahul wanak. Owo wanubu elgeiyu ali owo kluk ati wanak. Ali chopuk owo wo wuklipaguk enech elpech umu echudak owo watulich uli e. \s1 Jisas Natoglomu Maria Douk Kwanaki Makdala Uli Kwatulunu \r (Matyu 28:9-10; Jon 20:11-18) \p \v 9 [Douk echech Juda chape meyoh ahi nyumnah Sabat ahatuh. Ali wehluwih susubeih nyumnah umu wik,\f + \fr 16:9 \ft Tik futnot Matyu 28:1.\f* aglupil atul Jisas wata naitak nape. Ali susubuati anan natoglomu Maria douk kwanaki Makdala uli. Okwok douk likuk 7-poleich sagabehas chapenyuk ali anan wata nehiyahechuk chatoglu chalhwasuk uli. \v 10 Douk kwatulunoguk ali okwok kwanak kwatoglomu ananim disaipel wakuli kwatulum umu amamiluh apaluh douk yoweluh ali hape heleh. Ali okwok kwaklipam umu okwok kwatik Jisas wata naitak napemu. \v 11 Wakuli amam hemnekok wakuli wo hunek bilip e. Amam hakli okwok kwonek loh. \s1 Jisas Natoglomu Ananim Biom Disaipel Gani Yah Ali Hatulunu \r (Luk 24:13-35) \p \v 12 Douk enyudak nyanakuk ali anah nyumnah, biom Jisas ananim disaipel haitak hatukemaguk taun ali hagimu ulahih yah hanak. Amam hanak ali Jisas natoglu nape anagun sik ali nanaki natoglomom. \v 13 Anan natoglomom hatulunu ali amam wata hatanamu hanak haklipu amudak anam disaipel umu agundak amam hatulunamu. Ali douk amam haklipam wakuli amam chopuk wo hunek bilipumom e. Amam hakli amudak biom douk henek loh. \s1 Jisas Naklipu Ananim Disaipel Umu Moul Omom Imas Hunek Uli \r (Matyu 28:16-20; Luk 24:36-49; Jon 20:19-23) \p \v 14 Ali hanubu hagikumoguk, ananim 11-poleim disaipel hape hawak kakwich ali Jisas nanak natoglomom. Ali nahom nakli, “Ipakigas balagas douk sanubu dodogowigas ali sechukepu. Nubuwakih enech elpech douk chatiwemu wata yaitak yape uli chanaki chaklipepu wakuli ipak wo punek bilip e. Ipak pakli echech chape chenek lohumepu.” \p \v 15 Ali anan naklipam nakli, “Ipak punak blunatimaguk walub blape apudak atap uli ali puklipech God ananin yopinyi balan chunatimaguk elpech. \v 16 Ipak puklipech ali echebuk douk chumnek enyudak balan chunek bilipumen ali kipaichi chunek baptaisumech uli, God eke wata nunolawech chutanamali chupe kalbu. Ali echebuk douk chumneken ali kobi chunek bilipumen uli, God eke nunekumech nebetali kwot umu enenyi enen yowenyi echech chape cheneken uli. \v 17 Ali echebuk douk chunek bilip uli, God eke nugakomech nunekech dodogowich ali eke chunek wolobainyi moul kobi douk God atunu neneken uli. Echech eke chuhiyakuk sagabehas douk chape elpech uli chuklipech umu yekin yeul ali eke chutoglu chulhwas. Ali chopuk, eke chiyagwleh enen kipainyi tokples. \v 18 Ali sapos chuhul idulguh douk hwabo elpech chagak uli chuhwoguh echechis wis umu, ogwoguh eke hunatukech wakuli eke kobi chugak, wak. Ali sapos chuwak anabal abal douk elpech isave chabalah chagak ulimu, echech eke kobi chugak. Ali echech eke chuwemeyech wis agasudak sachi elpech ali echech eke wata yopich.” \s1 God Nalau Jisas Naltomu Iluh Heven \r (Luk 24:50-53; Aposel 1:9-11) \p \v 19 Ali douk Diginali Jisas naklipech balan neyaten ali God nalawanu naltomu iluh heven. Anan nalto ali nanak nape anunamu God. \v 20 Ali Jisas ananim disaipel hanak wolobailubi walub ali haklipech God ananin yopinyi balan wolobaichi elpech. Ali ababuk nyultab amam hape haklipech yopinyi balan umu, Diginali nagakamom nenekom dodogowim ali henek wolobainyi moul God atunu neneken uli. Ali elpech chatik enyudak moul amam heneken uli ali chakli aduligu atugu, amam douk God nagakamom. Ali amamin balan douk nyanubu adulin atin.]