\id GAL - Bukiyip (Central Dialect "Mountain Arapesh") NT [ape] -Papua New Guinea 1994 (web version -2013) \h GALESIA \toc1 Pas Douk Pol Nenekas Sanamu Echech Galesia Uli \toc2 Galesia \toc3 Ga \mt1 PAS DOUK POL NENEKAS SANAMU ECHECH GALESIA ULI \imt1 Banenyi balan umu enyudak balan Pol neneken nyanamu echech Galesia uli \ip 1:1-5 Pol naklipech yopinyi balan umu God nugakomech meyoh \ip 1:5–2:21 Pol naklipu echech Galesia God ananin yopinyi balan atin. Bawogenyumu enyudak God ananin balan douk nyakli apak imas munek bilip umu Krais atunu \ip 3:1–4:31 Apak monek bilip umu Krais atunu ali God natulupu nohwalapu dudulipali elpech. Lo seiwak God nakaguk Moses umu wak \ip 5:1–6:10 Krais nenekapu matoglu fri ali God ananin Michin nyagakomapu monek yopinyi atin pasin \ip 6:11-18 Pol naklipech balan umu echech imas chunek yologimu enech elpech eke chuklipech umu chutah echechiluh yegechiweluh. Ali naklipech ananin nyatuh uli balan chopuk. \c 1 \p \v 1 Yek Pol onowe aposel yeneku asudak pas. Wak enech elpech chukege ali enen elpen nyutuwemu inek enyudak moul aposel e, wak. Aninu God douk nohul Jisas Krais naitakuk umu agundak nagak umaluli nanu Jisas Krais amam hautuwemu inek enyudak moul. \v 2 Yek Pol yanu iham sahlim owahlim hane mape agundak uli moneku apudak chup. Monekap panamagu ipak God ananipu elpech douk pape silisililub walub enyebuk provins Galesia uli. \v 3 Apak makli apakinu Aninu God nunu Diginali Jisas Krais wosik hugakomepu meyoh ali ipakiluh apaluh hlulu kalbu. \v 4 Krais nagipech apakinu Aninu God ananin laik ali nekech anan yet chanu nagak natal apakin yowenyi. Nagakomapu namudak ali nameitu douk nakwachih-apamu enyudak wolobainyi yowenyi pasin nameitu nyape apudak atap uli umu nameitu eke mupe kalbu. \v 5 Namudak ali wihlu wehlu apak manatimaguk douk mutuk God ananin yeul nyunubu nyukih. Aduligu atugu. \s1 God Ananin Yopinyi Balan Douk Nyanubu Atin Meyoh \p \v 6 Yek douk yanubu loguh hwonechluke meyoh umu enyudak ipak peneken uli pasin. God douk nohwalepu panamali Anan umu enyudak moul douk Krais neneken umu nagakomepu meyoh umu. Wakuli wo loubali e ali wata pakli putukema-naguk pugipech enen sik balan douk chaklipepamu Krais umu. \v 7 Ali God ananin yopinyi balan douk nyanubu wak enen alagun nyupeye, wak. Yek douk yakli enyudak umu moneken, enech elpech douk chape chene paulumu ipakin tinytin chechakomech umu chunek senis umu Krais Ananin yopinyi balan. \v 8 Wakuli sapos apak meyoh o enen nyapeli iluh heven uli ensel nyunaki nyuklipepu enen sik balan douk wo nyuduk enyudak apak malik maklipepeyen ulimu e, orait enyebuk elpen wosik yek yakli God nukegen nyunamu nyih hapenyubuli wabul. \v 9 Likuk apak douk amaklien ali nameitu wata iklien chopuk. Sapos enen elpen nyuklipepu enen sik balan douk wo nyuduk enyudak likuk palawen ulimu e, orait enyebuk elpen wosik yek yakli God nukegen nyunamu nyih hapenyubuli wabul. \v 10 Yek wo ikli enyudak balan umu inek elpech chumnek ali chunehilau-meye, wak. Yek yakli God atunu nutuliwe nukli wosik. Adul ati, yek douk wo iklimu inek elpech chunehilau-meye, wak. Sapos adul nameitu yek wata yapemu yagimah namudak ele, orait yek douk wo inubu inek Krais Ananin moul uli e, wak. \s1 Pol Neneyagamu Agundak Natoglu Aposel Umu \p \v 11 Ipak Sachich owachich, wata iklipepu. Enyudak God ananin yopinyi balan yek yaklipepeyen uli douk wak enen elpen meyoh nyinyuhul e, wak. \v 12 Wak enen elpen nyuklipeyen o enen elpen nyune lainim-umeyen e, wak. Jisas Krais Anan meyoh nagilapeyen. \v 13 Pasin likuk yeneken uli, umu agundak yagipech apak Juda apakin pasin umu douk apemnek balan. Yanubu dodogowiwe otuwe yenekech anagu anagu echech God ananich elpech chalau nebehi nyih. Ali yabilak dodogowiwe otuwe yechakamech umu ichagiyechuk meyoh. \v 14 Agundak douk yagipech apak Juda apakin enenyi enen pasin ali yenek lotumu God umu, yek douk yanubu yechalakuk amudak Juda douk hanu yek apak atunu lain umu. Yanubu dodogowiwe otuwe yagipech yekich popech yamech echechin pasin. \v 15 Wakuli yek douk wata chiyolali e, ali God douk ananatalihe. Anan douk nanubu neneleke meyoh ali nohwalemu itoglu ananiwe. Aliga abudak Anan nakli abali nyultab batoglu \v 16 ali nagilape ananinu nuganinu. Nagilape-yanamu inak iklipu kipahechi douk echech wak Juda uli e ananin yopinyi balan. Ali ababuk nyultab, yek douk wo inak isolik enen elpen umu eke inek malmomu e, wak. \v 17 O chopuk wo iltomu Jerusalem ikih itik amabuk douk halik hatoglu aposel ali yek adakio yatoglu aposel uli e, wak. Wakuli yanubu yanamu enyudak kantri Arebia yape ali wata yatanamu yanamu Damaskas. \v 18 Douk aliga biech atin yohwleguh chanak chadiyuk ali adakio yaltomu Jerusalem umu inu Pita wiyagwleh. Yalto ali yananu wape biogu wik atuh nyumnah meyoh. \v 19 Ali douk wo itik ananu alagun aposel e, wak. Yatik Jems, Diginali ananinu owaninu atunu. \v 20 God douk natiwe ali nadukemech umu enyudak yenyemaluli balan, umu agundak wo inak itik ananu alagun aposel umu e douk wo lohwotuhwin e, wak. Adulin atin. \v 21 Douk aliga ali yanamu enyudak bien provins chohwalen umu Siria uli Silisia. \v 22 Ali echech God ananich elpech douk chenek bilip umu Krais ali chape enyudak provins Judia uli douk watak chutik yekigu yomagu chudukemeye, wak. \v 23 Echech douk chemnek balan atin chakli anudak alman likuk nenekapu anagu anagu malau nyih uli, nameitu douk nape naklipech balan umu enyudak bilip likuk nakli nen nichagiyenyuk uli. \v 24 Echech douk chemnek balan umu God nagimehume namudak ali chatuk Ananin yeul nyakih. \c 2 \s1 Amudak Anam Aposel Hakli Wosik Umu Pol Neneken uli Moul \p \v 1 Yek yape aliga 14-poleich yohwleguh chanak chadiyuk, ali yanu Banabas watanamu wanamu Jerusalem. Taitas chopuk yalumanu naname wanak. \v 2 Yek douk yanak umu moneken, God nagilape nakli yek imas inak. Yanak yanu amam nebemimu God ananich elpech uli atum mape ali yape yeneyagamom balan. Yeneyagamom umu enyudak God ananin yopinyi balan douk likuk yape yaklipu kipahechi douk echech wo Juda ulimu e. Yeneyagamom namudak umu yakli hudukemech. Wakumomu kedeke enyudak nameitu yeneken uli o likuk yalik yeneken uli moul eke nyunak nyubihuk meyoh. \v 3 Taitas anudak neili yek wanakili, anan douk ananu echech Grik. Wakuli amam nebemi douk wo hunalak-umanamu apak imas mutah ananihw yegenyihw e, wak. \v 4 Adul, anam almam douk henek loh hakli amam hasuh Krais ananin balan ali hanaki hawich-umapali. Amudak almam douk loh hanabechuk hawichapu umu hakli hudukemu okwudak outuk apak monek pas Krais ali mape fri umu. Krais anakwachih-apaguk umu agundak enyudak lo seiwak God nakaguk Moses enyi nyowechikapamu ali manubu mape fri. Ali amudak almam wata hakli hunekapu mupe kobi chonowechik uli elpech umu agundak mugipech enyudak lo umu. \v 5 Wakuli apak wo kwalowi mumnek amamin balan e, wak. Umu moneken, apak makli munek lukautim umu enyudak aduligeinyi God ananin yopinyi balan umu ipak punek bilip kalbu. \v 6 Amabuk chohwalam nebemimu God ananich elpech uli, yek douk yakli wak anam nebemi anam chokumi e, wak. God wo nutik aduk meyoh elpechiluh yegechiweluh ali nukli enech yopichi enech yowechi e, wak. Amudak nebemi douk wo hunaki huklipe enen kipainyi balan alagun umu inak iklipech e, wak. \v 7 Wakuli amudak nebemi douk hadukemech hakli God adul neke enyudak moul umu inak iklipu kipaichi douk echech wak Juda uli e ananin yopinyi balan. Kobi douk God nakanu moul Pita umu nuklipu echech Juda anan God ananin yopinyi balan umu. \v 8 God nagakomu Pita nenekanu dodogowinamu nunek enyudak moul aposel nuklipu echech Juda anan God ananin balan. Ali namudak ati. Yek douk anan neneke dodogowiwemu inek enyudak moul aposel umu iklipu kipaichi douk echech wak Juda uli e ananin balan. \v 9 Jems nanu Pita uli Jon douk echech God ananich elpech chakli yeguh hwakiham uli, amam douk hadukemech hakli yek douk God neneleke meyoh ali neke enyudak moul. Namudak ali hokohu loguh ohwak yek yanu Banabas monek sigal kobi elpech chenechlepu chenek moul atugun ulimu. Ali mowechik atin balan namudak. Yek inu Banabas wosik wunak wunek moul wugakomu kipaichi douk echech wo Juda uli e ali amam hugakomu echech Juda. \v 10 Ali amam douk hanubu haklipohu atin balan meyoh. Hakli apak imas mupemu mugakomu echech God ananich elpech Juda douk chape Jerusalem ali chanoh-wagagun umu echudak uli. Ali enyudak, likuk yek douk yanubu oub baitakumen ali dodogowiwe otuwe yape yeneken. \s1 Pol Nowoleh Pita Neneken Uli Yowenyi Pasin \p \v 11 Abudak nyultab Pita nanak natogloli wabul Antiok abali, yek douk yanubu yechegeik ananin balan agundak nabesinamu. Umu moneken, enen anan neneken uli pasin douk wo duldulin e, wak. \v 12 Amudak Jems nakagam hanakili douk watak hunak hutogloli e, ali ababuk nyultab Pita isave nanak nanu enech God ananich elpech douk echech wo Juda uli e chape atugun chape chawak woligun. Wakuli amam hanak hatogloli ali anan nenek yowenyimu wata neyotuk lougun wata nunak nunech chugnah atugun e, wak. Umu moneken, anan elgeinamu amam bilipmanami Juda douk hanubu dodogowim atum umu agundak yegechiweluh hlunatah ulimu. \v 13 Amudak anam henek bilip uli Juda douk hatik Pita namudak, ali amam chopuk hatanuhanu hene loh hape henek enyudak wo duldulin uli e pasin. Hagimeh namudak ali hohulanu oub Banabas chopuk nagimah kobi amam hagimeh umu. \v 14 Douk aliga ali yek yatik umu amam awak hugimah duldul kobi enyudak God ananin aduligeinyi yopinyi balan nyaklimu e, wak. Namudak ali yaklipu Pita amamis nabes yakli, “Nyak douk enenyu Juda, wakuli nyeneken uli pasin douk kobi echech wo Juda uli e cheneken. Wo nyugimah kobi apak Juda magimeh umu e, wak. Namudak ali malmu namudak, umu wata nyanalak umu kipahechimu chugipech apak Juda apakin pasin umu?” \s1 Echebuk Douk Chakli Krais Ananin Balan Adulin Chagipechen Uli, God Douk Nohwalech Duldulichi Elpech \p \v 15 Adul, chalali apak uli mamechich douk Juda. Apak douk wo mitak echech kipahebi lainab e, douk apak Juda makli chenek yowenyili e, wak. \v 16 Wakuli apak douk madukemech. God wo nuhwalu enen elpen duldulinyimu agundak nyagipech lo douk seiwak God nakaguk Moses enyimu e, wak. Elpen nyukli Jisas Krais ananin balan adulin nyugipechen uli atin wosik God eke nuhwalen duldulinyi. Apak Juda chopuk makli Jisas Krais ananin balan douk adulin magipechen umu makli God wosik nuhwalapu duldulipali. Eke kobi nuhwalapu duldul-ipalimu agundak mugipech enyudak lo umu, wak. Umu moneken, God eke kobi kobi nuhwalu enen elpen duldulinyimu agundak nyugipech enyudak lo umu, wak. \v 17 Apak douk makli Krais ananin balan adulin magipechen ali makli God nuhwalapu duldulipali elpech umu namudak. Namudak ali abudak nyultab apak kobi mugipech lo ali enech Juda chutulupu chukli apak mape monek yowenyi kobi echech wak Juda ulimu e, namudak apak eke mukli malmu? Ati eke mukli Krais napahul monek yowenyi, waka? Aduligu atugu wak. \v 18 Wakuli sapos yek wata ipe ichakamech umu igipech enyudak lo likuk yalik yablowen ulimu, namudak douk yanubu yonowoleh umu yek adul yenek yowenyi. \v 19 Ali nameitu yek ulkum molomu enyudak lo umu, yek douk wo inek nebenyi moul umu igipechen e, wak. Yagipech God ananin laik atin. \v 20 Yek yenek pas Krais ali kobi douk yananu wagak weil kruse umu. Namudak ali nameitu yapemu douk wo yek meyoh ipeye, wak. Krais anan napenyuwe. Agundak nameitu yape apudak atap umu douk yakli God ananinu Nuganinu ananin balan adulin yagipechen ali dakio neneke dodogowiwe yape. Yape kobi douk God naklimu yek ipemu. Krais anan douk nanubu ulkum manosuh yek ali nagak nagakome. \v 21 Yek douk wo ikli God nuhwalapu duldul-ipalimu agundak apak mugipech lo umu e, wak. Douk ikli namudak ele, namudak douk yekenyuk agab enyudak God neneken uli moul umu nagakomapu meyoh ali nakagasi Krais nanaki nagak-umapamu. Umu moneken, sapos God nuhwalu elpech duldulichimu agundak chagipech ananin lo umule, orait Krais douk nagak meyoh meyoh. \c 3 \s1 Enyudak Bien Pasin Umu Chagipech Lo Umu Nyanu Agundak Chenek Bilip Umu Krais Umu \p \v 1 Ipak Galesia douk panubu pagugaku. Yek douk yanubu yape yawalmepu bawagas umu agundak Jisas Krais nagak lowag kruse umu. Douk yaklipepu kalbu ali kobi ipak yet panubu patulunu ipakis nabes umu. Ali omuni wata nyenekepu pagugaku pawi patoglu? \v 2 Yakli ilikepu atin balan meyoh. Yakli ipak palau God ananin Michin umu wo, ati eke pagipech lo dakio palawen, waka pemnek God ananin balan penek bilip ali dakio palawen? \v 3 Ati ipak douk adul panubu pagugaku, waka? Tik, susubati douk God ananin Michin nyagakomepu pagipech nupoleih yah. Wakuli nameitu douk wata pakli pugipech ahudak yah aliga putoglu duldulipalimu ipakin strong meyoh, waka? \v 4 Ihenyumali likuk nyatoglomepaluli hevi douk nyatoglomepu meyoh, waka? Yek yakli enyebuk douk wo nyutoglomepu meyoh e, wak. \v 5 God douk nekepu ananin Michin ali napemu nenek nebenyi moul mirakel nyatoglu patulin. Ali nenekumepu namudak umu douk nenek-umepamu agundak pemnek ananin yopinyi balan pahwen pagipechen umu o nenekumepamu agundak pagipech lo umu? \v 6 Ipak douk ulkwip pulomu Ebraham. God ananik buk douk kwakli, “Anan nenek bilip meyoh umu God ali God dakio nohwalanu duldulinu alman.” \v 7 Namudak ali douk pudukemech. Elpech chunek bilip umu God uli douk chanubu Ebraham ananich batowich. \v 8 Seiwak watak, wakuli God anadukemech nakli luhut echech wo Juda uli e eke chumnek ananin yopinyi balan ali chuhwen dadag. Ali Anan douk ulkum molomu nakli kwali eke nuhwalech duldulichi elpech. Namudak ali seiwak naklipanu yopinyi balan Ebraham kobi God ananik buk kwaklimu. Kwakli, “God naklipu Ebraham nakli, ‘Nyak nyenek bilip umu yek. Namudak ali kwali eke inekumech yopinyi ihech apudak atapichi elpech.’” \v 9 Ebraham nenek bilip ali God nanubu nenekumanu yopinyi. Namudak ali ihech chunek bilip uli elpech, God eke nunekumech yopinyi namudak ati kobi neneken umu Ebraham umu. \p \v 10 Wakuli ihech elpech douk chakli God eke nuhwalech duldulichimu agundak chagipech lo umaluli, echech God douk anaklimu eke chunubu chupe sisahw. Umu moneken, ananik buk douk kwakli, “Ihech elpech douk wo chupemu chugipech ihenyumali balan nyetemu ananik buk lo nyetemeyok ulimu e, echech God douk anohwalech yowechi ali naklimu chunubu chupe sisahw.” \v 11 Balan douk nyanubu bagalu, umu God wo nuhwalu enen elpen duldulinyimu agundak nyagipech lo umu e. Umu moneken, God ananik buk kwakli, “Elpen nyunek bilip uli, God eke nuhwalen duldulinyi ali eke nyupe eheh nyumneh.” \v 12 Agundak elpech chagipech lo umu douk wo chunek bilip umu God e, wak. Echech yet imas chunubu chugipech ihenyumali lo duldul kobi balan nyetemu God ananik buk uli nyaklimu. Lo nyakli, “Elpen nyunubu nyugipech ihenyumali lo nyaklien uli pasin duldul umu, enyen eke nyupe kalbu eheh nyumneh.” \p \v 13 God ananin lo douk nyakli, “Meichi elpech chublo enen lo uli, echech douk hevi nyaltowech ali eke chunubu chupe sisahw. Wakuli apak douk Krais nalau apakin hevi ali nakwachihapu umu mupe fri. Umu moneken, God ananik buk douk kwakli, “Chanatimaguk elpech douk chenek nyilimumech cheil lowas uli, echech douk God nohwalech yowechi ali naklimu chunubu chupe sisahw.” \v 14 Krais nenek enyudak moul umu enyudak yopinyi seiwak God naklipu Ebraham umu eke nyutoglomu kipahechi elpech douk echech wo Juda uli e. Nenek namudak umu apak wosik munek bilip umu Krais ali mulau God ananin Michin kobi seiwak anan nakliyuk adulin atin balan umu. \s1 God Ananin Lo Eke Kobi Nyusimaguk Ananin Adulin Atinyi Promis, Wak \p \v 15 Ipak sachich owachich, nameitu yakli iklipepu enen balan umu agundak apak elpech mape magimeh umu. Sapos biam almam huwechik enen adulin atinyi balan kontrak umu hunek enech echudak umu, enyebuk balan deke kobi wata enen elpen nyublowen o nyuwemagu enen balan alagun, wak meyoh. \v 16 Enyudak adulin atinyi balan, God douk naklipu Ebraham nanu enen ananin bahlen. God ananik buk douk wo kwuklimu wolobaichi elpech e. Wo kwukli, “Nyak nyunu nyakich bahlechich” e, wak. Wakuli God ananik buk kwakli, “Nyak nyunu enen nyakin bahlen.” Enyudak balan douk nyakli atin elpen. Ali enyudak elpen douk Krais. \v 17 Bawogenyumu enyudak yekin balan douk namudak. God nakli enen adulin atinyi balan kontrak naklipu Ebraham. Douk aliga 430-poleich yohwleguh chanak chadiyuk, ali enyudak God nakaguk Moses enyi lo adakio nyatoglu. Enyudak lo douk nyagikuk nyatoglu, wakuli enyen douk wo nyunokwnumu nyublo enyudak kontrak ali nyusimaguk ananin adulin atinyi promis e, wak. \v 18 Ali sapos apak mugipech lo ali mulau enechi enech yopichi echudak muglemech ele, orait apak mudukemech namudak. Apak douk wo mugipech enyudak adulin atin balan ali mulawech e, wak. Wakuli God naklipanu enyudak atin aduligeinyi balan Ebraham ali nagakomanu meyoh. \v 19 Namudak ali lo douk nyanamali apak umu moneken? Enyen douk God nagikuk nenyanuh-umapali ananin promis umu abudak nyultab munek yowenyi abali, enyen eke nyugilapapu ali mudukemech mukli apak monek yowenyi. Ali enyudak lo douk nyape aliga anudak Ebraham ananinu bahlaninu seiwak God nakliyuk adul atimu eke nutogloluli natoglu. Enyudak lo douk God naklipali enselahas chanaki chaklipu Moses. Moses douk nape olokohun umu apak manu God uli, ali Moses nanaki noku apak. \v 20 Nape olokohun nalahemu balan uli eke nulahemen malmu sapos woblech atich elpech chupemu? Eke wak. Orait God douk anan atunu meyoh ali wak enech umu chugakomanu e, wak. Anan atunu wosik nakapu ananin adulin atinyi balan promis. \s1 Enyudak Lo Douk Nyagilapapu Yah Meyoh Umu Munamu Krais \p \v 21 Enyudak promis douk wak anah yah umu God nuhwalu elpech duldulichi ali enyudak lo kipaihi yah e, wak. God anan wo bieh yegwih umu nuhwalu elpech duldulichimu e, wak. Anan douk atuh yah meyoh. Douk sapos enen lo deke wosik nyugakomapu munubu mupe kalbu eheh nyumneh ele, orait God deke nuhwalapu duldul-ipalimu agundak mugipech enyudak lo umu. \v 22 Wakuli wak. God ananik buk douk kwakli, “Enenyi enen yowenyi nyanubu nyowechikech dadag apudak atapich elpech.” Enyen nyowechikapu namudak umu apak monek bilip umu Jisas Krais uli eke mulau yopichi echudak. Echudak douk seiwak God nakli adulin atinyi balan umu nuku echech chenek bilip umu Krais uli. \v 23 Abudak nyultab ahudak yah chenek bilip umu watak hutoglu abalimu e, enyudak lo douk nyanubu nyowechikapu mape aliga aliga ahudak yah chenek bilip umu hatoglu honowoleh. \v 24 Lo douk nyape nyagilapapu yah meyoh nyalawapu aliga aliga Krais natoglu monek bilipumanu umu God nuhwalapu duldulipali elpech. \v 25 Nameitu douk bilip nyatoglu ali lo awata nyupe nyugilapapu yah e, wak. \s1 Apak Monek Bilip Umu Krais, Ali Dakio Matoglu God Ananipu Batowich \p \v 26 Ipak panatimaguk douk pakli Krais Jisas ananin balan adulin atin pahwen pagipechen. Namudak ali God nohwalepu ananipu batowich. \v 27 Meipali ipak douk chenek baptaisumepu umu Krais ananin yeul ali penek pas anan uli, ipak douk apanubu patoglu kobi anan yet umu. \v 28 Namudak ali echech Juda wak enech sik, echech kipaichi enech sik, chape chakamomu kipaichi chenemech moul meyoh uli enech sik, chape fri uli enech sik, almam sik ali almagou onou sik e, wak. Ipak panatimaguk douk penek pas Krais ali panubu patoglu atin elpen meyoh. \v 29 Sapos ipak pupe Krais ananipamu, orait enyudak douk nyenekepu pape Ebraham ananipu bahlechich. Ali kwali eke pulau yopichi echudak douk seiwak God naklipanu adulin atin balan Ebraham umu eke nukaneyech uli. \c 4 \s1 Apak Enechi Enech Chowechik-apaluli Douk Monek Bilip Umu Krais Ali God Nohwalapu Ananipu Batowich \p \v 1 Yekin balan douk namudak. Ananu nuganinu eke nuglemu ihechumali anineich echudak. Ihechumali echudak douk adul ananich atich. Wakuli abudak nyultab anan wata chokunu abali, anan douk wata nape kobi nape chakamomu kipainali nenekumanu moul meyoh ulimu. Anan douk yeul wakanu. \v 2 Ababuk nyultab watak kipaimi douk aninu nataliham umu henek lukautumanu ali heyagwlepu ananich echudak. Eke hugimahumanu namudak aliga aninu nakli abali nyultab butoglu, ali eke kobi wata hiyagwlepu ananich echudak, wak. \v 3 Ali apak douk namudak ati. Likuk apak douk mape kobi batowich umu, ali enechi enech yowechi chape iluh atap uli chowechikapu dadag mape chakamomu echech. \v 4 Wakuli aliga God nakli abali nyultab banubu batoglu, ali God nakagasi ananinu nuganinu nanaki. Nanaki onok almatok kwanalu natoglu elpen, ali nape chakamomu enyudak lo seiwak God nakaguk Moses umu. \v 5 God nakaganu nanaki umu wata nutal apak douk mape magipech enyudak lo uli. Nutalupu umu munubu mutoglu God ananipu batowich. \p \v 6 Ipak douk apape God ananipu batowich. Namudak ali anan nakagasi ananinu nuganinu ananin Michin nyanaki nyawich apakiluh apaluh ali nyapahul mape mohwalu makli, “Aninu! Aninu!” \v 7 Namudak ali ipak awak pupe kobi elpech douk chape chakamomu kipaichi ali chape chenemech moul meyoh meyoh ulimu e, wak. Ipak douk God ananipu batowich. Namudak ali eke pulau ihechumali anineich echudak puglemech. \s1 Pol Anan Douk Nanubu Ulkum Yowem Umu Echech Galesia \p \v 8 Adul, likuk ipak wo pudukemu God e, wak. Ipak pape chakamomu amudak douk amam wo adulim god uli e, ali howechikepu dadag. \v 9 Wakuli nameitu douk apadukemu God. Ati ikli God ananubu nadukemu ipak. Ali malmu namudak, umu wata pakli putanamu pugipech enechi enech meyaluhich wo dodogowich uli e yowechi echudak wata chuwechik-epamu? \v 10 Ipak douk pakli God deke nuhwalepu dulduli-palimu agundak pugipech lo ali ulkwip polomu eneh nebehi nyumneh hanu nupoleib aub uli nupoleich yohwleguh umu. \v 11 Namudak ali yek yanubu apahw yowehw umu ipak. Yakli kedeke moul yeneken yagakomu ipak umu nyunak nyubihuk meyoh. \v 12 O yekipu sachich owachich, yek douk yanubu dodogowiwe atuwemu yakli ipak punubu puduk yek. Pudukemu putukemaguk ahudak yah chagipech lo umu. Yek douk ayaduk ipak. Likuk yanu ipak mapemu, ipak douk wo kwalowi punekume enen yowenyi e, wak. \v 13 Ipak padukemech, umu agundak susubati yanaku yaklipepu God ananin yopinyi balan umu. Douk agudak geneke ali dakio yanaku yape loubamu yape yaklipepeyen. \v 14 Adul, yek douk agudak geneke yegenyihw hwape sisahw. Agudak gatoglomemu gichakamu ipak, wakuli ipak douk wo pukeik agabus pukli puneilesumeye, wak. Ipak palawe kobi deke pulau enen God ananin ensel umu o pulau Krais Jisas anan yet umu. \v 15 Likuk ipak douk panubu penehilau. Ali nameitu douk wata malmu? Yek yanubu yadukemech umu, ipakin pasin douk nyanubu yopinyi. Sapos ababuk nyultab ipak deke wosik putuk ipakis nabes pugakomele, ipak deke putukas pukeyas. \v 16 Wakuli nameitu douk malmu? Ati yek eke yatoglu ipakiwe biruamu agundak yaklipepu aduligeinyi balan umu, waka? \p \v 17 Adul, amabuk anam almam douk hape hechakomech umu hakli hunubu huhulepu oub ali pugipech amamin balan. Wakuli echudak hakli hunekech uli eke kobi chunekumepu enen yopinyi, wak. Amam douk hakli hidiyagul ipak punu yek umu ipak punubu pugipechuk amam atum. \v 18 Ali namudak douk kalbu, sapos ipak punubu oub bitak ali dodogowipu atipamu punek yopinyi atin pasin umu. Ali ipak imas puneken wihlu wehlu. Kobi pukli puneken nyultab yek inepu mupe abali atubu, namobuk wak. \v 19 O ipak douk panubu patoglu kobi yekipu batowich-umali, anah alagun yek yanubu gnokiyokemu ipak kobi onok almatok kwomnek nyih umu kwutas umu. Gnokiyokemu ipak umu eke gnupe namudak aliga ipak punubu putoglu God ananipu batowich puduk Krais anan yet. \v 20 Nameitu douk yanubu yakli adul umu inu ipak mupe agnabuk. Yakli inepu mupemu iklipepu enyudak balan chokubul meyoh umu pumneken ali pudukemech umu agundak yek ulkum molomepamu. Yek douk yanubu wo ipe kalbamu ipak e, wak. Eke igakomepu malmu? \s1 Woblen Balan Umu Biyou Almagou Sera Kwanu Hega \p \v 21 Yek yakli isolik ipak douk pakli pugipech lo uli. Ipak pemnek ali eke padukemech waka wak, umu agundak lo nyaklimu? \v 22 God ananik buk kwakli Ebraham nalali biam nugamim. Ananu Hega douk kwonemech moul meyoh uli kwanalu. Ali ananu Sera okwudak kwape fri uli kwanalu. \v 23 Anudak nuganinu Ismael douk kwonemech moul meyoh kwanalalili, okwok douk kwanalali ahudak atuh yah kobi chalali batowich umu. Wakuli Aisak, okwudak kwape fri uli kwanalalili, okwok douk kwanalu kobi seiwak God nakliyuk adulin atin balan promis umu eke kwunalamu. \v 24 Enyudak balan enyen douk eke mukli woblen balan. Oudak biou almagou weyotumu bien dodogowin atinyi balan kontrak. Enen balan douk enyudak lo God nakaguk Moses gani anudak maunten yeulinamu Sainai. Hega douk kweyotumu enyebuk. Elpech chagipech enyudak lo God nakaguk Moses enyili, echech douk chape kobi chonowechik uli elpech umu agundak chagipech enenyi enen lo umu. \v 25 Hega douk kwape kobi woblen balan umu anudak maunten Sainai douk nape enyudak kantri yeulinyumu Arebia. Okwok douk chopuk woblen balan umu abuldak nameiteibul wabul Jerusalem. Umu moneken, echech chape Jerusalem uli douk chanatimaguk chape kobi chonowechik uli elpech, umu enyudak lo nyowechikech umu. \v 26 Wakuli enyudak enen balan douk enyudak adulin atinyi promis God noku Ebraham umu. Sera douk kweyotumu enyudak balan. Ali okwok douk chopuk kweyotumu abuldak wabul Jerusalem douk blape iluh heven uli. Okwok douk apakik mamakik. Umu moneken, apak douk wo kobi chowechikech uli elpech umu e, wak. \v 27 Iluhwibul wabul Jerusalem douk blechalakuk abuldak nameiteibul wabul Jerusalem. Balan nyetemu God ananik buk uli nyakli namudak. Nyakli, “Nyak almatok nyape kipinyaluli, nyak wosik nyunehilau. Nyak almatok wo kwalowi nyumnek nyih douk walali batowich womnekeh uli, nyak nyunehilau nyuhul yokwatu nyupe nyuhwalu. Almatok anan nene julugumok uli douk kwalali wolobaichi batowich kwechalakuk alman napemok uli okwokwich.” \p \v 28 Ali nameitu, ipak yekipu sachich owachich douk paduk Aisak. Ipak douk patoglu God ananipu batowich umu enyudak anan God nakli enyi adulin atinyi promis. \v 29 Seiwak anudak nuganinu douk chagipech ahudak atuh yah chalali batowich umu chanalalili, anan douk naitak nenek yowenyimu anudak ananu douk chape dodogowich umu God ananin Michin chanalalili. Namudak ali nameitu douk namudak ati. \v 30 Wakuli God ananik buk douk kwakli malmu? Okwok douk kwakli, “Punalak umu Hega douk kwonemech moul meyoh uli kwunu okwokwinu nuganinu Ismael chunakuk. Umu moneken, okwokwinu nuganinu eke kobi nunu Sera, kwanubu Ebraham ananik almatok okwokwinu nuganinu Aisak hulau anineich echudak wak.” \v 31 Namudak ali yekipu sachich owachich, apak douk wo okwudak kwonemech moul meyoh uli okwokwipu batowich e, wak. Apak douk kwanubu ananik kwape fri uli almatok okwokwipu batowich. \c 5 \s1 Krais Anakwachihapu Ali Kobi Wata Mukli Lo Nyuwechikapu Chopuk, Wak \p \v 1 Likuk douk yowenyi nyowechikapu ali Krais wata nakwachihapu mape fri. Ali nameitu punubu pupe dodogowipu ali kobi wata pukli pupe chakamomu lo chopuk, wak. Punubu pupe fri. \v 2 Mnek! Yek Pol yaklipepu enyudak! Sapos ipak pukli wosik umu amam hutah ipakiluh yegechiweluh umu God nutulipu nuhwalepu duldul-ipalimu, orait Krais eke kobi nugakomepu, wak meyoh. \v 3 Ipak panatimaguk almam douk pakli wosik umu hutah ipakiluh yegechiweluh uli, yek yakli ipak pugamu pumnek. Pukli punek enyudak-malimu, orait ipak imas punubu pugipech nyanatimaguk Juda echechin lo alagun. \v 4 Ipak douk pakli God nuhwalepu duldul-ipalimu agundak pugipech enyudak lo ulimu, ipak douk apatukemaguk Krais. Agundak God nagakomepu meyoh umu douk apatukema-gunuk. \v 5 Wakuli apak douk God ananin Michin dodogowin atin nyapahul monek bilip umu Krais. Ali manubu madukemech ali mape mobeyagun umu anan eke nuhwalapu duldulipali elpech. \v 6 Sapos elpech chunek pas Krais Jisas umu, orait enyudak pasin umu hutah yegechiweluh umu o wak hutah yegechiweluh umu e douk alagunin meyaluhin atin. Wakuli adulin atinyi moul douk apak mukli God ananin balan adulin mugipechen kalbu ali apakip ulkwip punosuh kipaichi elpech. \v 7 Likuk ipak douk panubu pahwen pagipechen duldul enyudak aduligein balan. Wakuli nameitu douk omuni nyowechik-umepu yah, umu ipak wata pugipech aduligeinyi balan umu e? \v 8 God wo nipahul umu wata pugimeh namobuk e, wak. Anan douk nohwalepu ali nanaglahepamu pupe ananipaluli. \v 9 Ipak ulkwip pulomu enyudak woblen balan. Enyudak, “Asudak yis douk chautus bret taitak nebetalili, asas douk chautu muduk ati ali tanatimaguk bret taitak nebetali.” \v 10 Ipak panu yek douk monek pas Diginali. Namudak ali yadukemech umu ipak eke pugipech enyudak yekin tinytin. Yek wo idukemu anudak alman e, douk nape nenek lohumepu ali nenekepu pogolu-pogolu uli e, wak. Ali douk anyenekanu. Kwali God eke nubemanu yowenyimu enyudak anan neneken uli. \v 11 Sachich owachich, sapos adul yek wata yape yaklipech balan umu hutah yegechiweluh ali God nutulum nuhwalam duldulimi umu, ali namudak malmu, umu nameitu wata chape cheneke anaguanagamu? Sapos adul yek yaklipech ele, yek deke kobi wata chupe chuneke anagu-anagamu agundak yaklipech balan umu Krais nagak lowag kruse umu, deke wak. \v 12 Amabuk douk henek paulumu ipakin tinytin uli douk yakli wosik amam yet hunak hutah ihaluh umu agnabukiluh umu amamiluh yegechiweluh. \p \v 13 Yekipu sachich owachich, aduligu. God douk nohwalapamu mutukwechih ali kobi wata enech echudak chuwechikapu, wak. Wakuli ipak douk kobi wata punobuk ulkwip pukli nameitu douk apotokwechih pape fri ali nyalik nyapenyi-paluli yowenyi pasin wosik iken puneken, namobuk wak. Wakuli pugimeh namudak. Ipak ulkwip punosuh umu ali punagako-gamomu enenyi enen. \v 14 Nyanatimaguk lo douk nyetemu enyudak atin balan. Balan enyudak, “Nyak imas ulkum munosuh kipahechi elpech kobi nyak ulkum manosuh nyak yet umu.” \v 15 Wakuli sapos ipak yet pitak puhlitak o pulpak puwich putoglomu, namudak douk punenek yologi. Kedeke punatimaguk punak puwichuk. \s1 Pasin Douk God Ananin Michin Nyokwalmen Uli Nyanu Nyalik Nyapenyu-paluli Yowenyi Pasin Nyokwalmen Uli \p \v 16 Yek yakli enyi balan douk enyudak. Yakli pupe pulahe o punek enenyi enen umu, yek yakli pugipech God ananin Michin atin. Pugimeh namudak umu, nyalik nyapenyi-paluli yowenyi pasin eke kobi pugipechen, wak. \v 17 Apak douk madukemech. Nyalik nyapenyu-paluli yowenyi pasin douk nyakli nyubo God ananin Michin nyubihuk, ali God ananin Michin chopuk nyakli nyubo enyudak nyalik nyapenyu-paluli yowenyi pasin nyubihuk. Ali enyudak bien pasin douk nyanatimaguk yowes nyape namudak. Namudak ali enyudak mukli muneken uli eke mubilak kobi muneken, wak. \v 18 Wakuli sapos pugipech God ananin Michin umu, orait nameitu douk awata pupe chakamomu lo e, wak. \v 19 Ipak douk apadukemen enyudak nyalik nyapenyu-paluli yowenyi pasin. Enyen douk enyudakmali. Chanasonukeh umu chanak hwaloh umu, yowenyi ablanyinyi pasin, oub baitak umu chunek nyanubu nebebenyi atin yowenyimu, \v 20 chunek lotumu wo adulimi god umu e, chunek ouluh o sanguma umu, chanatimaguk yowes umu, lupak luhitak umu, chene hinyigimu kipahechich echudak umu, nyihihichich umu, ulkwip pulomu chakli chukwalmu wolobaichi echudak chichalakuk kipahechimu, nyihihichich chaitak chanadiyagulmomu, \v 21 nyigi nyahwech umu kipahechi chape kalbamu, chawak abal chagugakamu, cheyolub analuhi-analuh yoweluhi aweluh umu nyanu enenyi enen enyudakmali pasin. Likuk yaklipepu ali nameitu namudak ati wata chopuk iklipepu nebenyi balan. Chanatimaguk elpech chenek enyudakmali pasin uli eke kobi chuwich agundak God nape nebenalimu ananich elpech umu, eke wak. \p \v 22 Wakuli God ananin Michin douk nyokwalmu enyudakmali yopinyi pasin. Ulkwip panosuh kipahechimu, chunehilawamu, apaluh hlalu kalbu chape atugun umu, wo nyihihichich wisnabul atimu e, chagakomu kipahechimu, chenek duldulinyi yopinyi pasin umu kipahechimu, chanubu chape duldul kipahechi chatulich chakli adul umu, \v 23 chape naleich umu nyanu enyudak enen umu mune bos umu apak yet ali miyotu dadag kobi munek yowenyimu. Lo nyaklimu kobi munek enyudukmali pasin uli douk wak enen e. \v 24 Chanatimaguk Krais Jisas ananich elpech douk achowechiken nyagakuk lowag kruse enyudak nyalik nyapenyu-paluli yowenyi pasin. Chowechikuk enyudak nyanu enyudak enen pasin umu oub baitak umu munek enenyi enen yowenyimu. Chowechiken nyagakuk ali awata chupe chakamomu nyalik nyapenyich uli yowenyi pasin e, wak. \v 25 God ananin Michin douk anyakapu okwudak outuk umu munubu mupe kalbamu. Namudak ali apak imas munubu mugipech Ananin Michin atin. \v 26 Apak kobi mutuk apakich yeguh chukih meyoh meyoh ali munek resis umu enenyi enen o mutik kipahechich echudak munek hinyigimech, namobuk wak. \c 6 \s1 Apak Imas Munagako-gamomu Enenyi Enen \p \v 1 Yekipu sachich owachich, pukli pugwatu enyen elpen nyunek enen yowenyimu, orait ipak panubu pagipech God ananin Michin duldul uli wata pugakomen umu enyen kobi wata nyunek yowenyi, wak. Puklipen umu, ipak kobi puklipen nebegun atugun, wak. Chokubul meyoh. Ipak atin ati chopuk punenek yologi. Kedeke enech echudak chichakamu ipak chopuk. \v 2 Ipak imas punagakogamomu agundak pusah enenyi enen hevimu. Pugimeh namudak ali namudak douk eke punubu pugipech Krais ananin lo. \v 3 Sapos enen elpen nyukli enyen douk yeul nyakihen, wakuli enyen nyanubu yeul wak nyukihen umu e, enyen douk nyanubu nyanalaugamu. \v 4 Chanatimaguk atin ati imas chutik enenyi enen echech atin ati cheneken uli ali chukli echech chenek yopinyi o yowenyi. Sapos chenek yopinyimu, orait echebuk elpech wosik chunehila-wamu enyudak echech yet cheneken uli. Kobi chukli chutik kipaichin pasin ali chukli chunek skelumen, wak. \v 5 Umu moneken, echech atin ati wosik douk chusah hevimu echechin pasin silisili ati. \v 6 Echebuk elpech douk chenek skul umu God ananin yopinyi balan uli, echech imas chiyais chanatimaguk echechich yopichi echudak ali woblech chuku echechinu tisa. \v 7 Ipak kobi pulaugamu ipak yet, wak. Elpen nyulaugamu God uli douk wak enen e. Monekech kakwich enen elpen nyuwech uli, enyen eke wata nyutuk echebuk atich kakwich. \v 8 Sapos enyen nyupemu nyunek nyalik nyapenyu-paluli yowenyi pasin umu, enyen eke wata nyutuk yowechi kakwich namudak. Eke nyunubu nyunak nyuwichuk. Wakuli sapos enyen nyupemu nyunek yopinyi atin kobi God ananin Michin nyaklimomu, enyen adul God ananin Michin eke nyugakomen nyupe kalbu eheh nyumneh. \v 9 Namudak ali apak kobi muneiles umu agundak munek yopinyi pasin umu, wak. Sapos apak kobi mutukemaguk yopinyi pasin umu, nyultab eke butoglu umu God eke nunekumapu yopinyi kobi kakwich yopich ali manak monekech umu. \v 10 Namudak ali sapos wihlu wehlu eneh yegwih hupemu apak munek enen enyudakmalimu, apak imas munek yopinyimu chanatimaguk elpech. Wakuli susubati apak imas munek yopinyimu echudak douk chanu apak atup awilop umu agundak monek bilip umu. \s1 Pol Neyatak Balan Naklipech Enen Dodogowinyi Balan Ali Nenemech Gude \p \v 11 Ipak putik abudak nebebi behlab yek meyoh yakwu yekis wis yowemumepagu enyudak tukanin balan umu. \v 12 Anam almam douk hanalak hapemepamu hakli hutah ipakiluh yegechiweluh. Amam douk henek enyudak umu hakli kipahechi chutulum ali chutuk amamich yeguh chukih. Elgeim hakli kedeke kipahechi chutulum chudukemech umu amam douk henek bilip umu Krais nagak lowag kruse umu ali chukli chunekam anagu anagu. \v 13 Amudak isave hatah yegechiweluh uli, amam douk wo hugipechen kalbu e, enyudak lo seiwak God nakaguk Moses umu, wak. Wakuli amam douk hakli ipak pugipech enyudak lo umu hutah ipakiluh yegechiweluh ali amam hunotuk amamich yeguh. \v 14 Wakuli yek douk eke kobi inotuk yek yet o ituk enech kipaichi echudak chukih, wak. Yek eke ituk Diginali Jisas Krais ananin yeul atin nyukih, umu agundak nagak lowag kruse umu. Yek ulkum molomu agundak Jisas nagak kruse umu ali yatik apudak atapinyi pasin umu douk yakli anyagak. Ali yek douk chopuk kobi ayagak ulimu. Wo dodogowiwe umu inek enen apudak atapinyi pasin e, wak. \v 15 Sapos hukli hutah ananu alman ananihw yegenyihw o kobi hutahoh umu, enyebuk douk alagun ati meyaluhin moul. Wakuli nyanubu susubein moul douk God nunekapu munubu mutoglu namupali elpech. \v 16 Chanatimaguk elpech chasuh enyudak balan chagipechen uli, yek yakli God wosik nunelekech, nugakomech ali apaluh hlulu kalbu chunehilau. Ali echech douk chanubu God ananich aduligeich Isrel. \v 17 Nyanubu nyagikuk uli balan douk yakli ikli, ipak kobi wata enen elpen nyuke enen hevi alagun, wak. Likuk chae ali nyublug gwape yekihw yegenyihw uli douk gwanubu gwagilapepu umu yek adul yasuh Jisas ananin moul uli. \v 18 O yekipu sachich owachich, yek yakli Diginali Jisas Krais wosik nugakomepu meyoh ipak panatimaguk, ali nunek ipakich michich chulu kalbu. Aduligu atugu.