\id MRK - Arapesh NT (Central dialect) [aon] -Papua New Guinea 2003 (web version -2012 bd) \h MAK \toc1 Iruhin Ananin Yopinyi Baraen Mak Nenyem Iri \toc2 Mak \toc3 Mak \mt1 Iruhin Ananin Yopinyi Baraen Mak Nenyem Iri \imt1 Banenyi Baraen Um Mak \io1 1:1-13 Iruhin neshopok Jon nenek baptaisumesh iri nanaki \io1 1:14–13:37 Iruhin neshopok Jisas nakripesh ananin yopinyi baraen iri nanaki \io1 13:38–15:47 Jisas nemnek eriger aria shenek nyiliman rowog kruse aria nagok \io1 16:1-20 Jisas wata nakitak nape aria nekesh mour ananish disaipel \c 1 \s1 Jon Nenek Baptaisumesh Iri Nakripesh Um Jisas Krais Ta Nunaki \p \v 1 Enyudok douk yopinyi baraen um Jisas Krais, Iruhin ananin Nuganin. Nyarik iri enyudok yopinyi baraen nyakitak nyanak um douk namudok. \v 2 Seiwok Iruhin ananin Mishin nyohur anudok profet Aisaia aria nuwem enen Iruhin ananin baraen namudok. Iruhin nakri, “Eik ta ishopok anan arman nurao eikin baraen nyirik nyunak aria nyak ta nyugiman. Anan ta nugabemen yah nirik. \v 3 Anan ta nunak nupe wehigunum arpesh uwok um aria nupe nuhwar debeg nukri, ‘Gabeiman yah Debeini. Pugabeyoh hupe wosik um anan nugimah nunaki um.’” \p \v 4 Aria Jon douk nenek baptaisumesh iri natogur nape anagun wehigunum arpesh uwok um aria nape nakripesh nakri, “Ipak pukehuk agabus yoweihi aih aria putanam pukon aparuh Iruhin. Ipak punekesh namudok aria eik inek baptaisumep aria Iruhin ta mare nusuhwesh-umep eneshenesh yoweishi inahos ipak pape penekesh iri aria nukweshihesh niyateshuguk.” \p \v 5 Aria ihishmorim shape sabairubi warub bape shokugi nahobig Judia iri shani ihishmorim shape Jerusalem iri shanak um shumnek Jon ananin baraen. Eshesh shanak aria shawereh esheshish yoweishi inahos shakrip Jon aria anan nenek baptaisumesh worub Jordan. \p \v 6 Aria Jon nenekah iri rupah douk shenekah enen mahin shohwaren um kamel iri enyenyirub ehirub.\f + \fr 1:6 \ft Tik Matyu 3:4\f* Aria nawashot iri let douk shenekat anap mahinyip yegenyihwip. Aria worigun anan nagnoh iri douk napeum nawok gormish shani wanarin hani. \v 7 Aria anan nakripesh nakri, “Eik yarig yanaki, aria anan ta nigimeiri. Anudok nugigi iri douk dodogowin atun neshagrakuk eik. Aria shopunek, eik douk madae yopuweiri um ikweshihuman madururuh ananiyu su uwe. \v 8 Aria eik douk yenek baptaisumep abar meyoh, aria anan ta nunek baptaisumep um Iruhin ananin Mishin ta nukepen nyuwish nyupenyep numun.” \s1 Jon Nenek Baptais Um Jisas \p \v 9 Aria Jisas nakutukuk wabur Nasaret douk bape shokugi nahobig Galili iri nanaki aria Jon nenek baptaisuman worub Jordan. \v 10 Douk nenek baptaisuman aria ahudok atuh Jisas nakutukuk worub natowi nakih neyotu anagas aria natik iruhw utag ganupok. Aria natik Iruhin ananin Mishin nyabuhi kabi arudok armir manyun um rabuhi ratem Jisas. \v 11 Aria anah mah hanaki iruhw heven. Aria enyudok arpen nyeyagwrehi nyakri, “Nyak douk eikin Nuganin. Eik douk urkum manawashamen aria yanadudareh abom.” \s1 Satan Nakwiraeh Jisas Um Nunek Yoweishi Inahos \p \v 12 Aria arigas Iruhin ananin Mishin nyohur Jisas aria nakitak nanak anagun wehigunum arpesh uwok um. \v 13 Anan nanak nape anan aun shuknin aria 10-poreih nyumneh shopunek. Aria Satan nape nakwiraehan um nunek yoweishi inahos. Aria shopunek, Jisas nanak hurukatinyum urahish mahish shapeum. Aria Iruhin ananish enselahos shanaki shatauruman. \s1 Jisas Nohur Mour Neneken Shokugi Nahobig Galili \p \v 14 Douk Jon nonoweshik napeik, aria Jisas nanam shokugi nahobig Galili aria nape nakripesh Iruhin ananin yopinyi baraen. \v 15 Anan nakripesh nakri, “Ahudok nyumnah douk Iruhin nakriyoh iri douk ahudok hatogur. Aria abudok nyutob um arpesh shuwish um agundok Iruhin nupe Debeini um ipak um douk banaki hurukatin. Douk namudok aria ipak pukeshuk agabus yoweishi inahos aria putanam pukon aparuh Iruhin aria pusuhw ananin baraen pugipeshen!” \s1 Jisas Nahwar 4-poreim Armam Aria Hagipeshan \p \v 16 Douk Jisas nape nanarahaen nanak anagas um debeigi waiyag Galili, aria natik Saimon nani ananin wanin Andru douk hape henek bisnis um hatuk eiguhw iri. Amam hawashak anan umben agudok debeigi waiyag aria hape hatuk eiguhw. \v 17 Douk anan natrum aria nakripam nakri, “Ipak yowi pugipesh eik aria ikiripep um purao arpesh shunaki shugipesh eik.” \v 18 Douk anan nakripam namudok aria ahudok atuh amam hakutukuk amamib umbenab bakusuk aria hagipesh Jisas hanak. \p \v 19 Douk amam hanaku aria Jisas natigu biom hatem bot hape hagabe umbenab. Amam douk Sebedi ananim nugamim, Jems nani ananin wanin Jon. \v 20 Aria douk Jisas natrum aria ahudok atuh nahwaram um hunaki hugipeshan. Aria amam biom hakutukuk amamin yaken Sebedi nani amudok henekuman mour iri hatemaguk bot aria amam habuhi hani Jisas hanak. \s1 Jisas Nahiyahuk Enen Yoweinyi Sagab Douk Nyape Anan Arman Iri \p \v 21 Aria amam hanam anabur wabur shohwarabur um Kaperneam iri. Aria ahudok nyumnah Sabat eshesh Juda mour uwok shape meyoh ahi, amam hanak hawish eshesh Juda shape sheyagwreh baraen-atari urupat aria Jisas nape nenek skulumesh um Iruhin ananin baraen eshesh armam armago. \v 22 Aria eshesh shemnek ananin baraen aria shakitak yowiyokuk abom. Um maresh? Anan douk narao debeinyi big aria nenek skulumesh nakripesh dodogowin atin baraen. Aria amam henek skulumesh um lo iri douk madae hunek skulumesh namudok uwe, uwok. \p \v 23-24 Aria douk Jisas nape nenek skulumesh aria anan yoweishi sagabehos shapenyan iri nanak nawish atudok urupat aria nahwar debeg nakri, “Jisas, nyanaki wabur Nasaret iri. Nyak nyanamori nyunekap mumam apak sagabehos? Nyak nyanamori nyop mugok aka? Apak madukemen abom nyak. Nyak douk Iruhin ananin abom nuganin.” \p \v 25 Aria Jisas naho eshudok sagabehos nakri, “Ipak mokureg aria pukutukuk anudok arman aria putogur punak.” \v 26 Aria douk Jisas nahesh aria eshesh shour anudok arman debeg. Aria anan krukruk nape aria eshesh shohwar debeg aria shakutukuk anudok shatogur sharuwok. \p \v 27 Aria eshudok sabaishi arpesh shape iri shatik namudok aria eshesh shakitak yowiyokuk abom. Aria shape sheneyagwreh shakri, “Enyudok douk apak memneken iri douk maren baraen? Seiwok apak madae mumneken iri enyudokmori baraen! Anudok arman douk dodogowinari aria eshudok sagabehos shemnek ananin baraen!” \p \v 28 Aria enyudok baraen um enyudok Jisas neneken iri nyowe nyanak shubairubi warub douk bape agudok shokugi nahobig Galili iri. \s1 Jisas Nagabe Pita Ananik Nakwurikwik \p \v 29 Aria amam hakutukuk eshesh Juda shape sheyagwreh baraen-ati urupat aria amam ihim-morim, Jisas nani Saimon aria Andru, hani Jems aria Jon, hanam Saimon aria Andru amamit urupat. \v 30 Aria agundok, Saimon ananik nakwurikwik kwaraubor aria kweshuhw aras. Aria arigas enesh shanak shakrip Jisas um agundok okwok kwaraubor um. \v 31 Aria Jisas nanak nasuhw okwokwin rogur nakuhur kwakitak kwape aria okwok yopuk. Aria okwok kwakitak kwape kwonek worigun um eshesh shishoh. \s1 Jisas Nagabe Sabaishi Arugeh Hapeyeshi \p \v 32 Douk arigaha wabigep wah hagok aria eshesh armam armago sharauri arugeh hapeyeshi shani yoweishi sagabehos shapeyesh iri shanaki agundok Jisas napeum. \v 33 Aria ihishmorim arpesh shape abrudok wabur iri shanaki shantorum shape aduk hurukatin um dua. \v 34 Aria Jisas nagabe sabaishi arpesh anahaehih arugeh henekesh abrudok wabur iri. Aria shopunek, nahiyahuk sabaishi sagabehos shatogur sharuwok. Aria sagabehos douk shadukeman Jisas. Aria anan nakripesh um eshesh mare shukurip kupaishi arpesh um anan douk Iruhin ananin nuganin um. \s1 Jisas Nanak Nakripesh Yopinyi Baraen Shokugi Nahobig Galili \p \v 35 Wata wab Jisas nakitak nanak anagun arpesh uwok um aria nanak nape nenek beten. \v 36 Nenek beten aria Saimon nani amudok anam disaipel hape hauriman hanak. \v 37 Douk hauriman hanak arigaha hanak hatrun aria hakripan hakri, “Nya, ihishmorim arpesh shape shaurimen.” \p \v 38 Aria Jisas nakripam nakri, “Nyunekesh, apak munam kupairubi warub bape hurukatin iri aria eik ikripesh yopinyi baraen eshesh shopunek. Um maresh, Eik douk yanakmori ikripesh yopinyi baraen sabaishi arpesh.” \v 39 Aria anan nanak ihirub warub agudok shokugi nahobig Galili aria nape nakripesh Iruhin ananin yopinyi baraen numun eshesh Juda shape sheyagwreh baraen-ogwi urusag. Aria shopunek, nahiyahuk sagabehos douk shape arpesh iri shatogur sharuwok. \s1 Jisas Nagabe Anan Arugeh Lepra Hapenyanari \p \v 40 Aria anan ehudok lepra hapenyanari nanak um Jisas aria nabuh noduk ohrubus. Aria nakrip Jisas nakri, “Douk nyak nyukri wosik um, nyak ta nyugabeye.” \p \v 41 Aria Jisas natrun aria nenek gihauman. Aria nohur rogur nuwem ananis wis anudok arman aria nakripan nakri, “Eik yakri wosik um. Nyak yopin.” \v 42 Aria ahudok atuh anan yopun. \p \v 43-44 Aria Jisas nakripan dodogowinyi baraen nakri, “Nyak nyunak aria mare nyukrip enesh arpesh um agundok eik yagabeyen um, uwok. Nyak nyunek atin nyunam pris nutrin, aria nyunak nyunek enyudok ofa um agundok nyak yopinyum um maresh douk Iruhin ananin lo douk nakoguk Moses enyi nyakrium. Nyak nyunekesh namudok aria sabaishi arpesh ta shutrin aria shudukemesh shukri nyak douk iga yopin.” \p \v 45 Aria anan nanak aria nape nakrip sabaishi arpesh um agundok Jisas nagabeyanum. Aria baraen nyowe nyanak sabairubi warub. Douk namudok aria Jisas madae nunak nuwish anarub warub uwe, uwok. Anan napeik aduk abrudok warub agundok wehigunum douk arpesh uwok um. Aria sabaishi arpesh shanaki worobaigunum iri shanak agundok anan nanak napeum. \c 2 \s1 Jisas Nagabe Anan Roguhw Aiyas Shagokanari \p \v 1 Douk ehudok nyumneh hanak hadiguk, aria Jisas wata shopunek natanam nanam Kaperneam. Aria abudok nyutob eshesh armam armago shopunek shemnek baraen um anan nanak nape urupat um. \v 2 Douk namudok aria sabaishi arpesh shanak shape numun ananit urupat shuknit aria enesh shape aduk hurukatin um wit. Eshesh shape aria madae onok outuk kwupeik meyoh uwe, uwok. Eshesh shape ba shuknigun aria Jisas nape nakripesh yopinyi baraen. \v 3 Douk nape nakripesh baraen aria 4-poreim armam howemori anan roguhw aiyas shagokanari anas aras aria haran hanaki um Jisas. \v 4 Amam haran hanak aria sabaishi arpesh shape aria amam yah uwok um huran hunak agundok Jisas napeum uwe, uwok. Douk namudok aria amam hato hakih modukwitam urupat aria hadar agundok Jisas napeum. Aria anudok roguhw aiyas shagokanari nor aras aria honahur hereyan kwojarahos aria shokubur hakutunuk nabuh nakus Jisas napeum. \v 5 Aria douk Jisas natik amudok 4-poreim um henek bilip um anan ta nugabeyan aria anan nakrip anudok roguhw aiyas shagokanari nakri, “O nuganin, eik ta ko igabeyen um nyakish yoweishi inahos aria eshudok ta iyateshuk.” \p \v 6-7 Aria douk Jisas nakri namudok aria anam henek skulumesh um lo iri, douk hani eshesh hape agundok iri amamiruh aparuh aturuh heneyagwreh hakri, “Anudok arman neyagwreh namudok um maresh? Anan douk nape nabubunim um Iruhin. Apak madukemesh um Iruhin atun ta wosik nukweshih-esh um arpeshish yoweishi inahos.” \p \v 8 Aria Jisas nadukem amamip urkwip aria nakripam nakri, “Ipak urkwip mare pur namudok, uwok. \v 9 Um maresh? Enyudok mour douk shopunek atin um eik ikrip anudok roguhw aiyas shagokanari ikri, ‘Eik ta ko ikweshihuk nyakish yoweishi inahos aria iyateshuk’ aka, ikripan ikri, ‘Kitak hur nyakis aras nyusuwos aria nyunak’ aria anan ta nikitak nunak? \v 10 Douk namudok aria Eik Anudok Arman douk yatogur adurinyi arpen iri ta iyabigep um pudukemesh um eik douk dodogoiwe iri aria Iruhin neke big ko ikweshihuk um eshudok atapish arpesh esheshish yoweishi inahos aria iyateshuk.” Aria Jisas nakrip anudok roguhw aiyas shagokanari nakri, \v 11 “Eik yakripen, nyak kitak hur nyakis aras nyusuwos aria nyunam urupat!” \v 12 Aria ahudok atuh eshudok ihishmorim arpesh douk shape agundok iri shatrunum nakitak nohur ananis aras nasuwos aria nanak. Aria eshesh shatrun namudok aria ihishmorim shakitak yowiyokuk aria shape shatuk Iruhin ananin nyeigur nyato iruhw. Aria shakri, “Seiwok apak madae mutik enen enyudokmori nyutogur uwe, uwok!” \s1 Jisas Nahwar Livai \r (Matyu 9:9-13; Luk 5:27-32) \p \v 13 Aria Jisas nakitak natanam narahaen nanak anagas um debeigi waiyag Galili aria sabaishi arpesh shanaki shatogruman. Aria anan nape nenek skulumesh nakripesh yopinyi baraen. \v 14 Anan nakripesh baraen jurug aria anan nanaku aria natik Alfius ananin nuganin Livai douk apa narao takis iri. Jisas natrun nape urupat douk nape narao takis um. Aria anan nakripan nakri, “Nyak yowi nyugipesh eik ba unak.” Aria Livai nakitak nanaman hanak. \p \v 15 Aria kupaihi nyumnah Jisas nape nawok worigun Livai ananit urupat. Aria sabaimi harao takis iri hani sabaimi kupaimi shopunek henek eneshenesh yoweishi inahos iri hani Jisas nani ananim disaipel hape hawok worigun. Um maresh? Worobaimi amudokmori armam ihih nyumneh apa hagipesh Jisas. \v 16 Aria anam henek skulumesh um lo iri, amam douk Farisi omi. Amam hatik um Jisas nani shenek eneshenesh yoweishi inahos iri shani harao takis iri shape shawok worigun atugun um aria amam harig ananim disaipel hakri, “Anan nani eshudok shenek eneshenesh yoweishi inahos iri shawok worigun?” \v 17 Aria Jisas nemnekam namudok aria nakripam nakri, “Arpesh douk madae eneh arugeh henekesh iri ta mare shunam dokta um nugabeyesh, uwok. Eshudok douk arugeh henekesh iri atish ta shunak um dokta nugabeyesh. Aria eik shopunek douk namudok atin, kabi dokta um. Eik douk madae inakumori ihwar yopishi arpesh um shatanam shukon aparuh Iruhin uwe, uwok. Eik douk yanakmori ihwar eshudok douk shenek yoweishi inahos iri um shukeshuk agabus yoweishi inahos aria shatanam shukon aparuh Iruhin.” \s1 Jisas Nakripesh Um Agundok Shushakur Um Worigun Shape Meyoh Um \r (Matyu 9:14-17; Luk 5:33-39) \p \v 18 Anah nyumnah Jon douk nenek baptaisumesh iri ananim disaipel hani amam Farisi amamim disaipel hashakur um worigun aria hape henek beten atin. Douk namudok aria enesh arpesh shanak gani Jisas napeum aria sharigan shakri, “Jon ananim disaipel hani amam Farisi amamim hashakur um worigun aria hape henek beten atin. Aria nyakim madae henekesh namudok uwe, um maresh?” \p \v 19 Aria Jisas nakripesh enen wobuwobren baraen nakri, “Ipak pakri abudok nyutob anudok douk kadak narao armatok iri wata nini ananishi nupe um, eshesh ta shushakur um worigun aria shupe meyoh aka? Adur atin ta uwok. Eshesh ta shuwok worigun aria ta shupe! \v 20 Aria nyutob ta bunaki um kupaishi shuran shunak kupaigunum um. Aria ahudok nyumnah, ananishi ta urkwip purum anan aria ta shushakur um worigun shupe meyoh.” \p \v 21-22 “Aria ta mare enen arpen nyukwuhwaesh anap rupahip um anah namuhi rupah aria nyutapeyop um anohw umunihw um anah jugwaihi rupah, uwok. Enyen nyibirak namudok akure, enyen ta nyunek anohw umunihw ahudok namuhi rupah. Aria shopunek ta nyutapeyop aria ta mare pupe wosik um ahudok jugwaihi rupah uwe, uwok. O ta mare enen arpen nyurak anabar namubari wainibar abar bubuh anap jugwaipi memeip munuhwip douk shape sharuk wainibar abar um uwe, uwok. Enyen nyunekesh namudok akure, abrudok namubari wainibar abar ta buprukeshop aria wain ta nutourakuk atap atin. Aria apudok memeip munuhwip ta yowep. Aria namudok uwok, eshesh ta shisharabar namusi munuhwis atus. Aria asas ta mare tutukaras aria wain ta nur wosik!” \s1 Jisas Anan Douk Debeini Aria Nakripesh Um Shenek Mour Sabat \r (Matyu 12:1-8; Luk 6:1-5) \p \v 23 Anah nyumnah Sabat, eshesh Juda mour uwok shape meyoh ahi, Jisas nani ananim disaipel hakitak hawish hanak anag debeigi nubarig douk shau wit um. Aria agundok ananim disaipel hadi anat urubit wit aria hape haworishat hatoh. \v 24 Aria amam Farisi hatrum namudok aria hakrip Jisas hakri, “Tik, nyakim disaipel henekesh mumam namudok? Apakin lo douk nyakri apak mare munek enen mour ahudok nyumnah Sabat!” \p \v 25-26 Aria Jisas nakripam nakri, “Ipak patarihen baraen seiwok Devit nenyemaguk iri um abudok nyutob anan nani ananim nyurub bam um aka, uwok? Amam nyurub bam aria Devit nawish Iruhin ananit debeiti urupat nohur bret douk shenek ofamat shako Iruhin iri aria nani ananim hatoh. Enyudok douk nyatogur abudok nyutob Abiatar nape debeini pris obi nyutob. Abiatar nakri wosik aria Devit nani ananim armam hawish hohur bret hatoh. Aria shopunek, apakin lo douk nyakri mare enesh shape meyoh iri arpesh shuwok atudok bret, uwok. Amam pris atum wosik. Aria Devit nani ananim hotuhur hatoh.” \p \v 27 Aria Jisas wata shopunek nakrip amam Farisi nakri, “Iruhin douk madae nunek ahudok nyumnah Sabat um nukri ipak aparuh yoweruh aria mare panadudareh uwe, uwok. Anan nenekah um nakri ipak aparuh ta yopuruh aria panadudareh. \v 28 Aria Eik Anudok Arman douk yatogur adurinyi arpen iri douk Debeiwe um ihishmorim eneshenesh um abudok amnab, aria Debeiwe um ikrip arpesh shunek mour ahudok nyumnah Sabat shopunek.” \c 3 \s1 Jisas Nagabe Anan Rogur Yowenyan Iri Um Ahudok Nyumnah Sabat \r (Matyu 12:9-14; Luk 6:6-11) \p \v 1 Kupaihi nyumnah Sabat, Jisas nanak nawish eshesh Juda shape sheneyagwreh baraen-ati urupat. Aria anan rogur yowenyan iri arman nanaki nawish nanamesh nape. \v 2 Aria arpesh shape atudok urupat iri shakri shukon baugos um enen baraen Jisas shakri shutik anan ta nubrig enen lo aka, uwok. Douk namudok aria eshesh shape shatrun duk um shakri kadak anan nukri nugabe anudok rogur yowenyan iri ahudok nyumnah Sabat um, aria eshesh shuneman baraen. \v 3 Aria Jisas nakrip anudok rogur yowenyan iri nakri, “Kitaki nyeyotu agundok orokohun um sabaishi arpesh shutrin.” \v 4 Aria anan nakitak nanak neyotu aria Jisas narigesh nakri, “Apakin lo douk Iruhin nakoguk Moses enyi nyakri munek maren mour ahudok nyumnah Sabat? Mugamoh arpesh mugabeyesh aka, mukri uwok umesh? Mugamohesh shupe wosik aka, ba mesh shugok?” \p Aria eshesh madae shiyagwreh shukripan enen baraen uwe. \v 5 Aria anan neyotu natrish aria nyibur juwehosibur. Um maresh? Anan natrish um eshesh showeshik esheshiruh aparuh dodog aria shakri uwok um shumnek Iruhin ananin baraen shugipeshen. Aria anan nakrip anudok rogur yowenyan iri nakri, “Kwanu nyakin rogur.” Aria anan nonu rogur aria enyen yopin abom. \v 6 Aria amam Farisi hakitak hatogur hanak hani anam Herot ananim armam hape habo baraen um hakri hurim anah yah um hubo Jisas nugok. \s1 Sabaishi Arpesh Shagipesh Jisas Shanak Shape Hurukatin Um Debeigi Waiyag Galili \r (Luk 6:17-19) \p \v 7 Aria Jisas nani ananim disaipel hakutukuk abrudok wabur hakitak hanam debeigi waiyag Galili. Amam hanak aria sabaishi arpesh shagipesham shanak. \v 8 Eshudok arpesh enesh shanaki shokugi nahobig Galili iri. Aria enesh shanaki shokugi nahobig Judia iri. Aria enesh shanaki debeigi nahobig Idumia, aria enesh shanaki Jerusalem iri. Aria enesh shapeiri gani wobrehah um worub Jordan iri shanaki, aria enesh shape iri hurukatinyum arbudok biarub warub Taia bani Saidon iri shanaki. Eshesh ihishmorim shemnek um Jisas nape nagabe ehudok arugeh hapeyeshi aria eshesh shanaki um nugabeyesh. \v 9 Aria agundok sabaishi arpesh shanaki shape shuknigun. Douk namudok aria Jisas nakrip ananim disaipel um harauri anat shokwuti bot tunaki tukusuman hurukatin um kadak sabaishi arpesh shukri shunaki hurukatin um anan um aria anan ta nuto nutemaguk bot. Ta neyotu atap um, eshesh ta shishiwokan. \v 10 Um maresh, nubokuhieb nyutob anan nagabe sabaishi ehudok arugeh hapeyeshi. Douk namudok aria eshudok arugeh hapeyeshi shape shatatigas um shunak shususuhw Jisas meyoh aria eshesh ta yopish. \v 11 Aria abudok nyutob douk yoweishi sagabehos shapenyesh iri shanaki shatik Jisas aria shabuh shatu shakus hurukatin um anan aria shohwar debeg shakri, “Nyak douk Iruhin ananin Nuganin.” \p \v 12 Aria Jisas nakripesh dodogowinyi baraen nakri eshesh mare shukripesh um anan douk Iruhin ananin Nuganin. \s1 Jisas Nagraeh 12-poreim Aposel Um Hunak Hukrip Arpesh Um Ananin Baraen \r (Matyu 10:1-4; Luk 6:12-16) \p \v 13 Aria Jisas nato anag mihig aria nahwar sabaimi armam douk anan nakriyam iri hanaki. \v 14 Aria anan nagraeh 12-poreim armam aria nakom enyudok nyeigur aposel. Aria nakripam um huni anan hupe hurahaen aria neshopokam um hunak hukripesh ananin baraen sabaishi arpesh. \v 15 Aria shopunek um nukom dodog um huhiyahuk yoweishi sagabehos shutogur shuruwokuk. \p \v 16-17 Amudok 12-poreim aposel Jisas nograeham iri douk amudok. Saimon, douk Jisas nodowon kupainyi nyeigur Pita iri, nani Sebedi ananim nugamim, Jems nani ananin wanin Jon, douk Jisas nodowon kupainyi nyeigur Boanerges iri. Baugenyum enyudok nyeigur douk shakri, “Utag Pogarog.” \v 18 Amam hani Andru, Filip, Bartolomyu, Matyu iri Tomas. Hani Alfius nuganin Jems iri Tadius iri Saimon douk natogur anap awirop shohwaresh um Selot\f + \fr 3:18 \ft Putik futnot nyape Matyu 12:4 iri.\f* iri. \v 19 Amam hani Judas Iskariot. Anan douk nowereh Jisas um ananim horim iri. \s1 Enesh Shenek Rohw Shakri Satan Douk Kupainyi Nyeigur Shohwaren Bielsebul Iri Nyataurum Jisas \r (Matyu 12:24-32; Luk 11:14-23, 12:10) \p \v 20 Aria Jisas natanam nanam urupat aria sabaishi arpesh shanaki shape anan napeum. Aria Jisas nani ananim disaipel hatrish namudok aria amam nyutob uwok um hupe meyoh ba hunek anagun worigun hugnoh uwe, uwok. \v 21 Aria ananishi, eshesh atup awirop shemnek um agundok anan madae nupe meyoh um nuwok worigun um, aria eshesh shanak um shuran shunak. Um maresh? Eshesh shakri anan douk nagugak. \p \v 22 Anam henek skulumesh um lo iri douk hape iri Jerusalem hanaki henek rohw. Amam hakripesh hakri Jisas douk enyudok Bielsebul douk debeinyi um sabaishi sagabehos iri nyenekan dodogowin aria anan douk nohiyahuk eshudok enesh sagabehos shatogur sharuwok. \v 23 Douk namudok aria Jisas nahwar sabaishi shanaki um anan aria nakripesh enyudok wobuwobren baraen nakri, “Satan anan kanak ta mare nuhiyahuk ananishi sagabehos shutogur shuruwok uwe, uwok. \v 24 Aria douk arpesh shape atug nahobig iri shunadiyogurum shunak shupe sisiguk, aria shunenem horin horik aria shupe shurpak akure, eshesh ta mare dodogowish uwe, uwok. \v 25 Aria shopunek douk anap awirop shunadiyogur um, aria eshesh kanak shunenem horin horik aria shupe shurpak atin shup akure, eshesh shopunek ta mare dodogowish uwe, uwok. \v 26 Aria douk Satan nini ananish shunadiyogur um shunak shupe sisiguk, aria eshesh kanak shunenem horim horik ba shupe shurpak atin shupe aria eshesh shopunek ta mare dodogowish uwe, uwok.” \p \v 27 “Aria ta mare anan arman nunak nuwish anan dodogowinari arman ananit urupat aria nutrun nukwumeshi aruh ananish eneshenesh uwe, uwok. Sagomatin anan ta nuweshikuk anudok arman nupeik ba iyoh, aria anan ta kadak nunak nutrun ba nukwuaruh um eneshenesh.” \p \v 28-30 Aria douk amam henek skulumesh um lo iri hakri enen sagab nyataurum Jisas um nenek mour um. Douk namudok aria Jisas nakripam nakri, “Adurigom atin eik yakripep, Iruhin ta ko nukweshihuk um eneshenesh yoweishi inahos arpesh shenekesh iri shuni enyudok ihinyumorim yoweinyi baraen douk eshesh shakriyen um anan iri, aria nukweshiheshuk. Aria enyudok enenyenen douk shububunim um Iruhin ananin Mishin iri, Iruhin ta nusuhw enyudok esheshin yoweinyi douk eshesh shakriyen iri aria ta mare nukweshiheshukuk uwe, uwok. Esheshish yoweishi inahos ta shupe um douk arigaha kweipon amnab butuh ahi nyumneh.” \s1 Jisas Ananik Amakek Kwani Ananim Aruhim \r (Matyu 12:46-50; Luk 8:19-21) \p \v 31 Aria abudok nyutob Jisas ananik amakek kwani ananim aruhim shanak shatogur. Aria shanak sheyotu aduk urupat aria shenek baraen nyanaman um nutograri aduk. \v 32 Aria agundok sabaishi arpesh shape shersharih um anan aria eshesh shakripan shakri, “Nya, nyakik amakek kwani aruhim sharimen.” \p \v 33 Aria Jisas nakripesh nakri, “Meishi eikish amakek aruhim?” \p \v 34 Aria anan nushakam eshudok nernarih douk shape iri aria nakripesh nakri, “Eikish amakek aruhim douk eshudok! \v 35 Meishi douk shape shagipesh Iruhin ananin baraen iri douk Eikish aruhim, mohwuhiyu aria amakenyiyu.” \c 4 \s1 Jisas Nakripesh Wobuwobren Baraen Um Anan Nawashak Wit Ananig Nubarig Iri \r (Matyu 13:1-9; Luk 8:4-8) \p \v 1-2 Aria Jisas wata shopunek nanak nape nenek skulumesh nakripesh yopinyi baraen gani anagas um debeigi waiyag Galili. Aria sabaishi arpesh abom shanaki shape Jisas napeum. Douk namudok aria anan nakitak nato netem anat bot douk tor waiyag iri. Aria eshesh sheyotu anagas aria anan netemori bot nape nenek skulumesh nakripesh sabainyi yopinyi baraen nakripesh wobuwobren atin. \v 3 Nakri, “Ipak pumnek! Anan arman nawashak wit ananig nubarig. \v 4 Anan nawashat aria anat tabuh takus yah, aria armiguhw hwabuhi hwatuhur hwatoh. \v 5 Aria anat tabuh takus utabor um. Aria douk amnab madae sabaibi uwe aria atat pupuwarat takih arigas. \v 6 Aria nukwaruh madae hubuh atap uwe. Namudok aria araruh habuh hetemaguk utabor aria wah hatao hat aria yarit. \v 7 Aria anat tagrukuk segego-iruh madururuh hakih um aria pupuwarat takih. Douk takih, aria aruhudok madururuh heshigarut aria atat madae tukih debet um shurkwip pir uwe. \v 8 Aria anat tagrukuk yopubi amnab aria pupuwarat takih debet aria sabaiti teir. Anat, 30-poreit teir atin atin apakiwogin. Aria anat 60-poreit, aria anat 100-poreit.” \p \v 9 Douk Jisas nakriyuk namudok aria anan nakripesh nakri, “Aria douk ipak arigos sapenyep iri aria gamo pumnek eikin baraen aria pugipeshen.” \s1 Jisas Nakripesh Baugen Um Baraen Um Agundok Douk anan Nakripesh Wobuwobren Atin Um \r (Matyu 13:10-17; Luk 8:9-10) \p \v 10 Douk sabaishi arpesh shakutunukuk shanak, aria Jisas atun nani ananim 12-poreim disaipel hani eshudok enesh shagipesh Jisas iri atish shape. Aria eshesh sharigan um nukripesh um baugenyum um enyudok wobuwobren baraen anan nape nakripesh-enyi. \v 11 Aria anan nakripesh nakri, “Iruhin douk nakripep baugenyum um baraen um enyudok wobuwobren baraen um ipak atip um ta puwish agundok Iruhin nape Debeini um ananish arpesh um. Aria ihishmorim adukishi ta uwok. Eshesh ta shumnek wobuwobren atin. \v 12 Douk namudok aria, ‘Eshesh ta shutrugun aria ta mare shutik enesh eshudok eneshenesh. Aria shopunek ta shumnek baraen, aria ta mare shudukem baugenyum um, uwok. Um maresh, ta shudukem baugenyum um aria wata shutanam shukon aparuh Iruhin aria anan madae nunawasham um esheshish yoweishi inahos aria nukwreyeshuk.’” \s1 Jisas Nakripesh Baugen Um Baraen Um Anudok Nawashak Wit Nubarig Iri \r (Matyu 13:18-23; Luk 8:11-15) \p \v 13 Aria Jisas narigesh nakri, “Ipak madae pudukem baugenyum enyudok wobuwobren baraen iganigadae yakripepen iri uwe? Douk namudok aria ipak ta pudukem ihinyumorim wobuwobren baraen douk ta eik ikripepen iri mumam? \v 14 Anudok arman nawashak wit iri douk kabi anan nakripesh Iruhin ananin yopinyi baraen iri. \v 15 Aria atudok douk tabuh takus yah iri douk kabi eshudok arpesh douk shemnek Iruhin ananin baraen aria Satan nanaki natrish narauguk enyudok yopinyi baraen douk nyape esheshiruh aparuh iri. \v 16 Aria atudok douk tabuh takus utabor bakus um iri douk kabi eshudok arpesh douk shemnek Iruhin ananin baraen atin aria shanadudareh-umen abom shasuhwen shakri wosik iri. \v 17 Aria eshesh sharaen aria eshesh madae shusuhwen dodog uwe. Eshesh shasuhwen shagipeshen banab nyutob meyoh. Aria douk arigaha enen amaen nyatogrumesh o shenekesh enenyenen um agundok shasuhw enyudok Iruhin ananin baraen um, aria arigas atin shakutukuk esheshin bilip. \v 18-19 Aria atudok douk tabuh tagrukuk segegoiruh madururuh hakih um, douk kabi eshudok arpesh douk shemnek Iruhin ananin baraen, aria eshesh shenek wari um shakri shupe wosik agundok atap iri. Eshesh mishish shakitak um shugrem sabaishi eneshenesh eshudok aria shanadudareh um agundok atapishi eneshenesh atish. Douk namudok aria eshudok eneshenesh showeshik esheship urkwip aria eshesh madae shusuhw Iruhin ananin baraen dodog uwe. Eshesh urkwip pekeshuk abom um enyudok Iruhin ananin yopinyi baraen eshesh shemneken iri. Aria eshesh shakwutinyukuk aria madae shunek ehudok yopihi aih douk Iruhin nakri eshesh shunekeh iri uwe. \v 20 Aria atudok douk tabuh takusuk yopubi amnab iri douk kabi eshudok arpesh douk shemnek Iruhin ananin baraen aria shasuhwen dodog shagipeshen iri. Aria eshesh shenek sabaihi yopihi aih. Aria eshesh shape kabi douk apakiwogin witin um. Anat, 30-poreit teir atin atin, anat 60-poreit, aria anat 100-poreit.” \s1 Jisas Nakripesh Wobuwobren Baraen Um Lam Douk Shahemen Shashapumen Anat Baket Iri \r (Luk 8:16-18) \p \v 21 Aria Jisas wata shopunek nakripesh nakri, “Ta mare enen arpen nyihem enen lam aria nyukitak nyushapamen anat baket o nyunyigren shakamum anat bet, uwok. Enyen ta nyihemen aria nyunyem iruhinyum tebol um enyen ta nyutrugun-umesh. \v 22 Aria eneshenesh douk shanabeshuk shakus iri ta wata shutogur yopugunum. Aria eneshenesh douk arpesh shoshigarish shakus iri ta wata shishrekesh shukus yopugunum. \v 23 Aria douk ipak arigos sapenyepi aria pumnek eikin baraen aria pusuwen dodog pugipeshen.” \p \v 24 Aria anan nakripesh enen baraen shopunek nakri, “Ipak urkwip gamo purum enyudok baraen douk ipak pamneken iri aria pugipeshen! Um maresh? Ta ipak gamo pumneken pugipeshen um, Iruhin ta nutaurumep pudukem enen yopinyi baraen shopunek. \v 25 Aria eshudok douk shurao Iruhin ananin baraen shudukemesh wosik iri, Iruhin ta wata gamo nukripesh enen shopunek. Aria eshudok douk madae shudukem ananin baraen iri uwe, enyudok karowinyi eshesh shasuhwen iri ta wata nutrishenyuguk.” \s1 Jisas Nakripesh Wobuwobren Baraen Um Anan Nawashak Shurkwip Patogur Um \p \v 26 Aria Jisas nakripesh enyudok baraen shopunek nakri, “Arpesh shawish um agundok Iruhin nape Debeini um ananish arpesh shapeum ta kabi enyudok wobuwobren baraen um. Baraen enyudok. Anan arman nanak nawashak shurukwip-igun worigun ananig nubarig. \v 27 Anan nawashep jurug aria nanak. Aria ihibus weibus anan neshuh, aria nyumneh nakitak narahaen. Aria abudok nyutob epudok shurkwip pape pupuwarep pakih. Aria anan douk madae nudukemesh um agundok epep pupuwarep pakih um uwe. \v 28 Abab amnab kanak benekep pupuwarep pakih debeipi aria shurkwip peir. Aria sagomatin pupuwarep pakih aria parik penek shus, aria pakih rowipi penek urub aria sabaipi shurkwip peir. \v 29 Douk peir arigaha pauh, aria anudok arman nasuhw ananip ponodaresh iri nogwotep nanak natupok epudok shurkwip. Um maresh? Epep douk pauh aria abudok nyutob um shurim worigun obi nyutob douk batogur.” \s1 Jisas Nakripesh Wobuwobren Baraen Um Enen Rowog Nyeigurin Um Mastet Iri Enyenyim Shurkum \r (Matyu 13:31-32; Luk 13:18-19) \p \v 30 Aria Jisas nakripesh nakri, “Arpesh shawish um agundok Iruhin nape Debeini um ananish arpesh um ta kabi maresh um? Eik ta ikripep maren wobuwobren baraen um pudukemesh? \v 31 Agundok Iruhin nape Debeini um ananish arpesh um ta kabi anam shokumi mastetim shurkum um. Amam douk shokumi abom meshagrakuk sabaipi shuruwep arpesh douk shawep nubarigos iri. \v 32 Anan arman nau anam mastetim shurkum ananig nubarig. Aria amam puwarom makih munek debeinyi rowog nyeshagrakuk kupaigosi shokugosi rowos seyotu nubarig iri aria nyenek debeishi nyeiguhw. Aria armiguhw hwanak hwem was aria hwetem hwanabeshuk um wah.” \s1 Jisas Nakripesh Baraen Aria Nakripeshen Wobuwobren Atin \r (Matyu 13:34-35) \p \v 33 Aria Jisas nape nakripesh ananin yopinyi baraen aria nakripesh sabainyi wobuwobren baraen kabi douk iganigadae nakripeshen iri. Anan nakripesh sabainyi wobuwobren baraen douk ta wosik shudukemesh um esheshin saki iri. \v 34 Aria ihinyumorim baraen anan nakripeshen iri, anan nakripesh wobuwobren atin. Aria abudok nyutob anan atun nani ananim disaipel atum hapeum, anan nape nakripam baugenyum ihinyumorim baraen. \s1 Jisas Naho Debeinyi Uhwin Aria Nyagok Nyabuh \r (Matyu 8:23-27; Luk 8:22-25) \p \v 35 Douk wabigun ahudok atuh nyumnah, Jisas nakrip ananim disaipel nakri, “Yaipo, apak munak gani wobrehahig um waiyag.” \v 36 Aria amam hakutukuk eshudok sabaishi armam armago shapeik, aria amam hato atudok bot douk Jisas iganigadae narik nakih netemoti aria haran nanamam hanak. Aria anog botog shopunek gwagipesh amamit bot gwanak. \v 37 Aria douk amam hanak aria debeinyi uhwin abom nyahur aria nyenek debeibi morub bakitak. Aria abar bakih baprok bot aria atat hurukatin um shuknitum abar. \v 38 Aria abudok nyutob Jisas nanak nanahem korukwu aria neshuh gani tagigukum bot. Aria douk ananim disaipel hatik namudok aria hanak henyubarun hakri, “Debeini Tisa, apak hurukatin um mugok wo. Nyak madae urkum murum agundok douk ta apak mugok um uwe?” \p \v 39 Douk amam hakripan namudok aria nakitak naho enyudok uhwin iri morub nakri, “Ipak punak putuhuk abom!” \p Aria eshesh shanak shatuhuk abom. Uhwin madae nyahur uwe aria morub shopunek madae bukitak uwe. \v 40 Aria Jisas natanam nakripam nakri, “Ipak panogugur um maresh? Ipak madae punek bilip uwe um maresh?” \v 41 Aria amam hanogugur abom aria amam kanak hanakripam hakri, “Anudok manan arman? Uhwin iri abar shopunek douk shemnekan.” \c 5 \s1 Jisas Nahiyahuk Enen Yoweinyi Sagab Douk Nyape Anan Nagugak Iri Arman \r (Matyu 8:28-34; Luk 8:26-39) \p \v 1 Douk uhwin aria eshah shanak shatuhuk, aria Jisas nani ananim disaipel hanak. Amam hanak arigaha hatogur eshesh Gerasa eshesh-mokum um, gani wobrehahig um debeigi waiyag Galili. \v 2-3 Aria douk Jisas nanatu nabuhi bot atin, aria anan arman urupat wokanari nanaki natogruman. Anan douk nape neshuh wonugwe-gwiruh hapeum nanaki. Anan douk enen yoweinyi sagab nyapenyan aria nanak nape neshuh gani wonugwe-gwiruh um. Aria anan douk madae anan arman dodogowin um nusuwan nuweshikan uwe, uwok. Senab shopunek douk madae dodogowib uwe. Anudok nagugak iri douk dodogowin atun abom aria naprukeshab. \v 4 Aria sabaihi nyumneh eshesh shasuan shakwu senab showeshik ananish roguhw aiyas aria anan naprukeshab. Anan douk dodogowin atun abom aria arman madae anan dodogowin um nusuwan nuweshikan um nupe wosik uwe. \v 5 Aria ihih, nyumneh weibus, anan napeum narahaen atin. Anan nanak nape wonugwe-gwiruh um, aria nawish nanak yodururuh um. Aria agundok anan napeum nahwar atin nape. Aria shopunek anan nasuhw eresibori utabor kabi douk nugugwes um aria nape natah ananihw yegenyihw. \p \v 6 Aria anan douk nakutukuk wonugwe-gwiruh hapeum aria wata nape nanaki rougun, aria anan natigi Jisas. Aria anan nanogugur aria nahur nanaki nabuh noduk ohrubus hurukatinyum Jisas. \v 7 Aria nahwar debeg nakri, “Jisas, Debeini Iruhin abom ananin Nuganin! Nyak nyakri nyuneke mumam eik? Nyak nyukri adurin baraen um gani iruhw um nyak mare nye nyuneke imnek debeiri eriger!” \v 8 Anan nakri namudok um maresh, Jisas nakrip enyudok yoweinyi sagab douk nyapenyan iri nakri, “Yoweinyi sagab, nyak nyukutukuk anudok arman aria nyutogur nyunak!” \v 9 Aria Jisas narig anudok nagugak iri nakri, “Nyak nyanahwar mumam?” Aria anan nakri, “Apak sabaipari yoweishi sagabehos mawish mapenyan. Douk namudok aria apak manahwar sagabehos!” \v 10 Aria anan nape nahwaran debeg Jisas um nakri Jisas mare nishopok eshudok sagabehos shunak rougun. \v 11 Aria agundok hurukatin, sabaiguhwi burguhw hweyatu hwape hwawok worigun gani wobrehah um anag shokugi mihig. \v 12 Douk namudok aria eshudok yoweishi sagabehos shakrip Jisas shakri, “Nyak nyishopokap munak muwish gwaguhwi burguhw.” \v 13 Aria Jisas nakri wosik aria eshesh shakutukuk anudok arman shatograri shanak shawish ogwuhwudok burguhw. Aria ogwuhwudok sabaiguhwi burguhw douk shadarehoguh hwatogur 2,000-poreiguh iri hwahur hwanak hwagrukuk enen natogur. Aria ogwoguh hwabuh hwagrukuk anag waiyag aria ihiguhmorim hwabarahukuk aria hwagok hwatuh. \v 14 Aria amudok armam douk hape hako ogwuhwudok burguhw iri hatik namudok aria hakitak haruwok. Amam hanak aria hakrip eshudok arpesh douk shape warub iri shani eshudok douk shape hurukatinyum nahobigos iri um enyudok mugu douk nyatogur iri. Aria eshesh shakitak shanak um shakri shutrun. \v 15 Aria eshesh shanak agundok Jisas napeum aria shatik anudok arman riguk sagabehos shapenyani. Douk anan madae nugugak uwe. Anan wata narao yopumi urkum aria nakitak nananek rupeh aria nape. Aria douk eshesh shatrun namudok aria eshesh shanogugur abom. \v 16 Aria shopunek, eshesh shanak shatogurum eshudok arpesh douk shape shatik enyudok Jisas neneken iri aria shakripesh um agundok sagabehos shakutukuk anudok arman shatograri shanak shawish burguhw aria shaguhw hwagok um. \p \v 17 Douk namudok aria eshesh shape sheshopok Jisas um nukutukuk eshesh um nunak um kupaigunum. \p \v 18 Aria douk eshesh shakripan namudok aria Jisas nato bot um nakri nunak aria anudok arman douk riguk sagabehos shapenyani narigan nakri, “Jisas, eik yakri inamen unak!” \v 19 Aria Jisas nakripan nakri, “Uwok, nyak wata nyutanam nyunak um nyakibur wabur aria nyukrip nyakish, ipak atup awirop um agundok Debeini nakri gihaum nyak um. Aria shopunek nyukripesh um enenyenen anan neneken um nyak iri.” \p \v 20 Aria douk Jisas nakripan namudok aria anan nanak nawish agudok shokugi nahobig douk 10-poreirub warub bape um aria nakripesh um agundok Jisas nagabeyan um. Aria eshesh shakitak yowiyokuk abom. \s1 Jisas Nohur Jairus Ananik Nugawik Douk Kwagok Iri Kwakitak Kwape, Aria Nagabe Onok Kwasusuhw Ananih Rupeh Iri \r (Matyu 9:18-26; Luk 8:40-56) \p \v 21 Douk Jisas nani ananim harao bot hatanam hanak hatogur gani wobrehahig um waiyag, aria habuh heyotu anagas. Douk amam heyotu aria sabaishi arpesh shanaki shatrum. \v 22 Aria Jairus, douk debeini um eshesh Juda shape sheneyagwreh baraen-atari urupat iri shopunek nanaki. Anan nanaki natik Jisas aria nanak nabuh nakus atap hurukatinyum Jisas ananiruh yeriweruh. \v 23 Aria neyagwreh debeg nakri, “Nya, eikik shokukwi nugawik arugeh hapeyok aria okwok hurukatinyum kugok. Douk namudok aria yakri nyak nyunaku nyuwemok wis meyoh um okwok wata yopuk aria kwukitak kwupe.” \p \v 24 Douk Jairus nakripan namudok aria Jisas nanaman hanak. Douk amam hanak aria sabaishi arpesh shopunek shanamam shanak. Eshesh shanak wobuwobur aria Jisas naraguk orokohun. Aria shopunek agundok yah eshesh shanak um, eshesh shantoruh um shanak. \v 25 Aria onok armatok douk owishibor banakok kwape 12-poreish kwarahos iri shopunek kwanamesh shanak. \v 26 Okwok sabaimi dokta habirak um hakri hugabeyok aria habirak hatik uwok. Okwok kwomnek debeiri eriger um amam dokta hakri hugabeyok um. Aria shopunek, okwokwibor utabor douk kwashabor batuhmaguk um kwator dokta omi um hugabeyok um. Aria okwok madae yopuk uwe. Owishibor banakok bape namudok aria beshagrakuk riguk barik banakok um. \v 27 Aria douk okwok kwomnek um agundok Jisas nagabe sabaishi ehudok arugeh henekesh um, aria okwok kwani eshudok sabaishi arpesh shanaki. Aria okwok kwanaki agabehah-inum Jisas aria kwasuhw ananih rupah. \v 28 Umum maresh, okwok kwaneyagwreh kwakri, “Douk eik isusuhw ananih rupeh meyoh um, anan ta wata nugabeye.” \p \v 29 Douk namudok aria okwok kwanak kwasuhw ananih rupah aria ahudok atuh owishibor tukaruboruk. Aria shopunek, okwok kwomnek um numun okwokwihw yegenyihw owishibor madae anabor bunaki uwe. Aria okwok kwadukemesh um okwok douk yopuk. \p \v 30 Aria ahudok atuh Jisas nadukemesh um enen ananin dodog nyakutukuk anan nyatogur nyanak. Aria anan narigesh nakri, “Douk omi nyanaki nyasusuhw eikih rupeh?” \v 31 Aria ananim disaipel hakripan hakri, “Nyak nyatrish, sabaishi sheyotu shersharih um nyak aria nyak wata nyarigesh um?” \p \v 32 Aria Jisas neyotu natrish um nakri nutik enyudok arpen douk nyasusuhw ananih rupeh iri. \v 33 Aria okwudok armatok kwadukemesh um agundok Jisas nagabeyok um. Aria okwok kwanogugur abom, aria krukruk kwanak kwabuh kwakus hurukatinyum Jisas ananiruh yeriweruh, aria kwape kwakripan um agundok anan nagabeyok um. \v 34 Aria anan nakripok nakri, “Nugawik, nyak nyenek bilip nyakri eik dodogoiwe iri aria nyak douk yopin. Aria douk nyakih arugeh douk hatuh abom. Aria nyak nyunak aria nyakihw apahw hwurumen wosik.” \p \v 35 Aria douk Jisas wata nape neyagwreh atin, aria amam hapei Jairus douk debeini um eshesh Juda shape sheneyagwreh baraen-atari urupat iri um ananit urupat aria harauri baraen hanaki hakrip Jairus hakri, “Nyakik nugawik adur kwagok. Namudok aria nyak mare nyukon amaen apakin debeini tisa um nunaku nyakit urupat um.” \p \v 36 Aria Jisas madae numnek amamin baraen uwe, uwok. Aria anan nakrip Jairus nakri, “Nyak mare nyunogugur. Nyak nyunek bilip atin.” \p \v 37 Aria anan nakri uwok um ihishmorim arpesh shapeik aria Jems nani ananin wanin Jon iri Pita amam hanaman hanak. \v 38 Amam hanak hatogur Jairus ananit urupat aria Jisas nemnek um eshesh shape shoreh shanaruwor debeg. \v 39 Aria anan nanak nawish aria narigesh nakri, “Ipak pape peyagwreh pariguk um maresh? Okwudok madae kwugok uwe. Okwok douk kweshuhw meyoh!” \p \v 40 Douk anan nakripesh namudok aria eshesh shape shenekan enenyenen aria shape shagukoruhan. \p Aria anan neshopok ihishmorim shakitak shatograkuk aria anan nani ananim biom atun disaipel hani okwokwin yaken amakek atish shawish numun urupat okwok kwakus um. \v 41 Eshesh shawish aria Jisas nasuhw okwokwin rogur aria nakripok esheshin baraen nakri, “Talita kum!” Talita kum douk shakri, “Shokukwi armatok, kitak!” \p \v 42 Aria ahudok atuh okwok adur kwakitak kwape kwarahaen. Okwudok nugawik okwokwish kwarahos douk 12-poreish. Aria douk eshesh shatruk namudok aria shakitak yowiyokuk abom! \v 43 Aria Jisas nakripesh dodogowinyi baraen um eshesh mare shunak shukrip enesh arpesh um agundok anan nakwuhur kwakitak kwape um. Aria anan nakripesh shukok anagun worigun um kwishoh iri. \c 6 \s1 Arpesh Shape Nasaret Iri Shakon Agabus Jisas \r (Matyu 13:53-58; Luk 4:16-30) \p \v 1 Aria Jisas wata nakutukuk abrudok wabur nakitak natanam nanak um ananibur wabur. Aria ananim disaipel shopunek hanaman hanak. \v 2 Aria ahudok nyumnah Sabat eshesh Juda mour uwok shape meyohahi iri, Jisas nanak nawish eshesh Juda shape sheneyagwreh baraen-atari urupat aria nape nenek skulumesh nakripesh yopinyi baraen. Aria sabaishi arpesh shape shemnek ananin baraen iri shemnekan aria shakitak yowiyokuk abom shakri, “Enyudok baraen nanak naraenyi meiguni? Omi nyutauruman aria anan douk nadukem enyudokmori yopinyi baraen? Aria shopunek, omi nyutauruman nyenekan dodogowin aria nape nenek enyudok Iruhin atun neneken iri mour? \v 3 Anan douk nenek mour um narak urusag iri. Aria anan douk Maria okwokwin nuganin. Aria ananiyu mohwiyariyu wani ananim warhim Jems iri Josis, hani Judas iri Saimon douk eshudok shani apak mape agundok.” Eshesh shakri namudok aria shakonuguk agabus. \p \v 4 Aria Jisas nakripesh nakri, “Anan profet ta nunak ihirubmorim warub aria ta shutuk ananin nyeigur nyuto iruhw. Aria ihishmorim shape ananibur wabur iri, shuni ananishi eshesh atup awirop um shuni eshesh anabur wabur ta uwok.” \v 5 Douk namudok aria Jisas madae nunek enen Iruhin atun neneken iri mour ananibur wabur uwe, uwok. Aria anan nawemesh wis karowish arugeh henekeshi aria nagabeyesh yopish. \v 6 Aria shopunek, Jisas natik um agundok eshesh madae shunek bilip um uwe aria anan nakitak yowiyokuk abom. \s1 Jisas Neshopok Ananim 12-poreim Disaipel Um Hunak Hukripesh Iruhin Ananin Baraen \r (Matyu 10:5-15; Luk 9:1-6) \p Aria Jisas nanak anarub warub douk bape hurukatinyum ananibur wabur iri aria nape nenek skulumesh nakripesh yopinyi baraen. \v 7 Aria anan nahwar ananim 12-poreim disaipel hanaki heyotu atugun, aria nakom gobi um huhiyahuk yoweishi sagabehos. \v 8 Aria nakripam nakri, “Aria ta punak ahudok yah um, ipak mare punasuhw anagun worigun nini esharuh. Aria mare punaruk anabor utabor, uwok. Ipak punak meyoh, punasuhw butip atip um punakusim um. \v 9 Aria ipak punare sandelahos, aria mare punasuhw anah rupah, uwok. \v 10 Aria ta punak putogur anabur wabur aria abrudok waburish arpesh shukri wosik um shukep anat urupat um pishuh um, ipak punak pupe atudok atut urupat. Ipak pupe arigaha meihi nyumnah pakri pukutukuk aburdok wabur punak ahi, aria ipak kadak pukutuburuk punak. \v 11 Aria ta punak anabur wabur, aria arpesh shape aburdok wabur iri mare shunadudareh-umep, aria mare shumnek ipakin baraen um, ipak pukutukuk abrudok wabur aria pugudupeshuk nyupruk ipakiruh yeriweruh kwukusuk aria punak. Ipak punekesh namudok um eshesh shutrip aria ta shudukemesh shukri eshesh douk shenek yoweishi inahos.” \p \v 12 Aria amam hanak biom biom hanak hakripesh Iruhin ananin yopinyi baraen hakri, “Ipak pukeshuk agabus yoweishi inahos aria putanam pukon aparuh Iruhin.” \v 13 Amam hakripesh Iruhin ananin baraen aria hahiyahuk sabaishi yoweishi sagabehos shopunek douk shape arpesh iri shatogur sharuwok. Aria howayakumesh yopuri wel sabaishi arugeh hapeyesh iri aria hagabeyesh. \s1 Herot Nakri Um Jisas Douk Jon Nenek Baptaisumesh Iri \r (Matyu 14:1-12; Luk 3:19-20, 9:7-9) \p \v 14 Aria abudok nyutob, King Herot douk nape debeini um gavman iri nemnek baraen um enenyenen douk nyape nyatograri. Um maresh? Jisas ananin nyeigur douk nyarahaen sabairubi warub. Aria enesh shakri, “Jon douk nenek baptaisumesh iri wata nakitaki nape. Aria anan douk dodogowin aria nape nenek enyudokmori mour.” \p \v 15 Aria enesh shakri, “Anan douk profet Ilaija.” \p Aria enesh shakri, “Anan douk anan profet kabi douk seiwokimi profet um.” \v 16 Douk namudok aria anudok debeini um gavman iri Herot nemnek baraen um enyudok mour Jisas ananim disaipel heneken iri aria nakri, “Jon douk nenek baptaisumesh iri douk seiwok yatupok ananin aruhwigur! Aria douk anan wata nakitak nape aria nape nenek enyudok mour!” \p \v 17-18 Herot nakri namudok um maresh, seiwok anan nanatrun armatok ananin wanin Filip aria Jon nape nakrip Herot sabaih atih nakri, “Nyak nyabrig Iruhin ananin lo um nyanatrun armatok Herodias nyakin wanin!” Jon nape nakripan namudok aria Herot neshopok ananim soldia hasuwan haran hanak howeshikan. \v 19 Aria Herodias okwokwih apahw juwehosihw abom um kwakri kwubo Jon nugok aria okwok kwabirak kwatik uwok. \v 20 Um maresh, Herot nanogugur um Jon aria nape natauruman. Anan nadukemesh um Jon douk yopuyopuni aria ananih apahw douk yopuhw aria hwanawasham Iruhin. Aria shopunek Herot nakri wosik um numnek Jon ananin baraen aria anan urkum morum sabaishi eshudok eneshenesh aria anan nenek wari abom. \p \v 21 Douk arigaha aria Herodias kwaparug anah yah um kwubo Jon nugok um. Aria douk Jon wata nonoweshik nape, aria ahudok nyumnah douk amakek kwabuki Herot ahi iri hatogur. Aria Herot nenek debeiguni worigun um urkum murum ahudok nyumnah amakek kwanabuki um. Anan nenek worigun aria nahwar debeimi douk hatauruman henek gavmanin mour iri, hani amam debeimi um ami iri, hani ihim-morim debeimi um shokugi nahobig Galili iri um hunak huni anan huwok worigun. \v 22 Douk amam hape hawok worigun aria Herodias nugawik kwanaki kwawish kwenek danis. Aria Herot nani amudok douk nahwaram hanaki hani anan hawok worigun iri hatruk aria hanadudareh um okwok abom. \p Aria Herot narigok nakri, “Nyak nyakri eik iken maresh? Eshudok nyak nyukriyesh iri, eik ta ikenyesh.” \v 23 Aria Herot nakri um iruhw nakripok nakri, “Eik yakripen adurin atin baraen um eik ta iken ihishmorim eshudok nyak nyorigeimesh iri. Aria nyukri isiyamohw eikib amnab buni ihishmorim eikih jah huni utabor, aria iken enesh nyak, aria ohwak unasuwesh shopunek atin um, eik ta ikenyesh!” \p \v 24 Douk anan nakripok namudok aria okwok kwanak kwarig okwokwik amakek kwakri, “Eik ta ikripan um nuke maresh?” \p Aria amakek kwakripok kwakri, “Nyukripan nuken Jon douk nenek baptaisumesh iri um ananig barag.” \p \v 25 Aria okwok kwanak arigas kwahur kwanak kwawish aria kwakrip Herot kwakri, “Eik yakri douk atin, nyureme Jon douk nenek baptaisumesh iri ananig barag onohw yaurehw aria nyukeyog!” \p \v 26 Douk okwok kwakripan namudok aria anan nenek wari um Jon. Aria anan ta mare wata nukri uwok. Um maresh? Iganigadae anan nakripok um anan ta nukok ihishmorim eshudok eneshenesh okwok ta kworiganumesh iri. Aria shopunek, amudok douk nahwaram hanaki hani anan hawok worigun iri douk hemnek. \v 27 Douk namudok aria arigas anan neshopok anan soldia aria nakripan nakri, “Nyak nyunak shunuweshik-ati urupat nyutupok Jon ananin aruhwigur aria nyiraouri ananig barag.” \p Aria anudok soldia nemnek namudok aria nanak natupok Jon ananin aruhwigur. \v 28 Anan natupenyuk aria nereiri barag onohw yaurehw aria nanaki nako Herodias okwokwik nugawik aria okwok wata kwanak kwako amakek. \v 29 Aria Jon ananim disaipel hemnek namudok aria hanaki hohur tukwanin atun hanak haruman. \s1 Jisas Nekesh Worigun Sabaishi Arpesh Abom Armam Atum Douk 5,000-poreim \r (Matyu 14:13-21; Luk 9:10-17; Jon 6:1-13) \p \v 30 Douk amam aposel wata hatanamori hani Jisas hape aria hakripan um enyudok mour amam heneken iri nyani baraen amam hakripesh-enyi. \v 31 Aria agundok sabaishi arpesh sharahaen shenek yawi kare aria Jisas nani ananim madae anob nyutob hupe um hurao uhwin aria huwok worigun um uwe. Douk namudok aria Jisas nakripam nakri, “Yaipo! Kitak apak atup munak anagun wehigunum arpesh uwok um aria munak mupe murao uhwin.” \p \v 32 Aria amam hakitak hato bot aria amam atum hanak anagun wehigun um arpesh uwok um. \v 33 Aria sabaishi arpesh shatrum hanakum aria eshesh shadukemam. Douk namudok aria arpesh shape ihirub warub iri shakitak shakutukuk esheshirub warub aria shahur sharik shanak shatogur sheyotu agundok douk ta Jisas nini ananim hunak hubuh um. Aria amam douk hagiguk hanak hatogur. \v 34 Douk hanak hatogur anagas aria amam hetem bot iri hanatu habuh atap, aria hatik eshudok sabaishi armam armago aria Jisas nenek gihaumesh abom. Um maresh, arman madae anan uwe um nutaurumesh nukripesh baraen iri. Eshesh shape kabi douk sipsip arman madae anan uwe um niyohesh iri uwe. Douk namudok aria anan nape nenek skulumesh abom nakripesh sabainyi Iruhin ananin baraen. \v 35 Douk nenek skulumesh arigaha wabigep aun nabuh, aria ananim disaipel hanaki hakripan hakri, “Nya, aun nabuh aria shopunek, agundok apak douk mapeik wehigunum arpesh wakagun um. \v 36 Douk namudok aria nyak nyishopokesh shunak anarub warub bape hurukatin iri um shunak shunator anagun worigun.” \p \v 37 Aria Jisas nakripam nakri, “Ipak kanak pukesh anagun worigun.” \p Aria amam wata harigan hakri, “Nyak nyakri apak munak mutor bret douk ta wosik mutorut um 200 kina iri aria munaki mubiromesh aka?” \v 38 Aria anan narigam nakri, “Ipak pudareh bret ipak pasuhwot iri. Ipak pasuhwi makwunit? Kare putik” \p Aria amam hadarehat jurug aria hanaki hakripan hakri, “Apak masuhwi 5-poreit bret tani bias arbus meyoh.” \p \v 39 Aria Jisas nakrip ananim disaipel um hukrip ihishmorim armam armago shunosiaum um karowish atish aria shunak shupe yopuruhi utoruh hatogrum. \v 40 Aria amam hakripesh shanasiam um. Aria 50-poreish shanak shape sik, aria 100-poreish shape sik, aria eshesh shape namudok atin shanak. \v 41 Eshesh shape aria Jisas nohur atudok 5-poreit bret tani asudok biyos arbus nasuwesh nanig natik iruhw heven aria nenek beten nenek tenkyu um Iruhin. Anan nenek tenkyuman jurug, aria nawor atudok bret tani arbus nako ananim disaipel aria hape hasiyaesh hanak. \v 42 Aria amam hasiyaesh aria ihishmorim shashoh aria dugaresh. \v 43 Aria atudok bret tani eiguhw douk shashoh dugaresh shakusuk iri, amam disaipel hatrishesh heshuruk 12-poreruh sararuh shishukniruh aria heshubuk shakus. \v 44 Aria eshudok arpesh douk shawok agundok worigun iri, armam atum douk sabaimi um 5,000-poreim. \s1 Jisas Narahaen Netem Nanak Iruhw Um Waiyag Galili \r (Matyu 14:22-23; Jon 6:16-21) \p \v 45 Douk enyudok nyanakuk, aria Jisas neshopok ananim disaipel hanak arigas hato bot aria harik hanakum wabur Betsaida douk bape gani wobrehahig um waiyag iri. Aria anan napeik um arigaha neshopok eshudok armam armago shanakuk aria anan douk nagimam nanak. \v 46 Anan neshopokesh shanak shatuh, aria anan nato onohw yoduhw um nukih nunek beten. \p \v 47 Aria wab amam disaipel hetem bot hanak hatogur orokohunig um waiyag. Aria abudok nyutob Jisas atun wata nape nenek beten atin gani iruhw yoduhw. \v 48-49 Anan nape nenek beten, aria natigu ananim disaipel hetem bot. Aria debeinyi uhwin nyahuri nyawanam tarigum bot aria amam hape henek debeinyi mour, henek mour debeg abom. Aria douk natrum aria hurukatinyum gugruk, anan nakitak nagimam nanak. Anan nabrig agudok waiyag narahaen nanaki iruhw igum. Anan nanak aria nakri nishagrakuk amam nunak, aria amam hatrun um narahaen nanaki iruhw um. Aria amam hakri anan da sagaben. Douk namudok aria amam hanogugur abom aria hahwar henyugwreh debeg atin. \v 50 Um maresh? Amam hatrun aria hanogugur abom. \p Aria Jisas arigas nakripam nakri, “Ipak mare punogugur, uwok! Ipak ta dodogowip. Enyudok douk eik.” \v 51 Aria debeinyi uhwin wata nyahur atin. Aria anan nanak natoum nakih nanamam hape bot aria enyudok uhwin nyahur iri nyagok nyabuhuk. Aria ananim disaipel hakitak yowiyokuk. \v 52 Um maresh? Ruwahepih anan nawor 5-poreit bret tani biyos arbus nako sabaishi arpesh aria amam madae hudukemesh hukri anan douk dodogowini uwe! Amam urkwip pokomuk abom. \s1 Jisas Nagabe Sabaishi Arugeh Hapeyeshi Shape Shokugi Nahobig Genesaret Iri \r (Matyu 14:34-36) \p \v 53 Aria habrig waiyag hanak arigaha hanak hatogur anagas gani wobrehahig um waiyag, um agudok shokugi nahobig Genesaret, aria amam habuh hanuk bot hanak haweshikot. \v 54 Douk amam howeshiguk bot hanak aria arpesh iganigadae shatik Jisas shadukeman. \v 55 Douk namudok aria eshesh shahur shanak ihirub warub bape shokugi nahobig Genesaret iri. Eshesh shanak aria shakripesh sharauri arugeh hapeyeshi shetemi betog aria sharaesh shanaki um Jisas um agundok eshesh shemnek um anan nanak napeum. \v 56 Aria ihirub debeirubi bani shokurubi warub douk Jisas nanak um, arpesh sharao esheshish arugeh hapeyeshi shanak sheshubuk agundok douk eshesh apa shapeum. Aria eshesh sharig Jisas dodogowish atish um arugeh hapeyeshi shususuhw anagasih um ananih rupah. Aria ihishmorim douk shasusuhw anagasihum ananih rupah iri, wata yopish. \c 7 \s1 Babenomi Amamin Baraen \r (Matyu 15:1-9) \p \v 1 Anah nyumnah amam Farisi hani anam henek skulumesh um lo iri, douk hape iri Jerusalem iri hanaki aria hanak hape agundok Jisas napeum. \v 2 Amam hape aria hatik um Jisas ananim disaipel madae hukwurupuguk wis kabi douk amam Farisi hakri um ba iyoh, aria kadak hunosuhw worigun hugnoh uwe. Douk namudok aria amam Farisi douk hakri Jisas ananim disaipel amamis wis goutukis atus iri.\f + \fr 7:2 \ft Putik futnot nyape Matyu 15:26 iri.\f* \v 3 Amam Farisi hani ihishmorim Juda esheshin lo douk shagipesh seiwok esheshim babenomi henekenyuguk iri. Aria enen esheshin lo douk namudok. Eshesh madae shukwurupuguk wis ba iyoh um, eshesh ta mare shuwok anagun worigun uwe, uwok. \v 4 Aria worigun shatorugun maket iri shopunek, douk shanaki shakwurupeshuk ba iyoh aria kadak shugnoh. Eshesh mare shukwurupesh um, eshesh ta mare shishoh. Aria eshesh shagipesh sabainyi lo shopunek douk seiwok esheshim babenomi heneken henyemaguk iri. Aria enen douk enyudok um shukwurup kas suni marus iri yaureruh hani betog um. \v 5 Douk namudok aria amam Farisi hani amam henek skulumesh um lo iri harig Jisas hakri, “Um maresh? Aria nyakim disaipel douk madae hugipesh enyudok apakim babenomi amamin lo um hukwurupuguk wis ba iyoh aria kadak huwok worigun um uwe?” \p \v 6 Aria Jisas nakripam nakri, “Ipak penek rohw iri. Seiwok profet Aisaia douk neyagwreh Iruhin ananin baraen aria nenyemaguk adurin baraen nyetemaguk Iruhin ananik Buk nakri um ipak! Ipak douk penek rohw kabi douk baraen nyetem Iruhin ananik buk iri nyakrium ipak um! Iruhin nakri, ‘Eshudok arpesh esheshig nukwatog otug shatuk eikin nyeigur nyato iruhw. Aria esheship urkwip douk madae purum eik uwe. \v 7 Eshesh apa shakrip kupaishi arpesh meyoh sheneken iri lo, aria shenek rohwumesh shakri eshesh shakripesh eikin. Douk namudok aria eshesh shenek lotume meyoh.’” \m \v 8 Aria Jisas wata nakripam nakri, “Ipak douk pakutukuk Iruhin ananin yopunyi lo aria pasuhw ipakish popehesh yamehesh sheneken iri lo pagipeshen. \v 9 Aria ipak douk penek yoweishi inahos abom. Um maresh? Ipak pagipesh ipakih aih abom pekenyuk agabus Iruhin ananin yopunyi lo aria paen nyabuhuk. Aria ipak pasuhwen dodog ipakim babukenyim amamin lo pagipeshen. \v 10 Um maresh? Seiwok Moses nakripep enyudok Iruhin ananin baraen lo um ipak pumnek ipakish amakenyish esheshin baraen aria putaurumesh. Aria ta enen arpen nyukri nyuho enyenyish amakenyish nyukripesh enen yoweinyi baraen um, enyudok arpen kupaishi arpesh ta shusuhwen shunak shen nyugok. \v 11 Aria ipak Farisi pani ipak penek skulumesh um lo iri pakripesh enen sikin baraen. Ipak pakri, ta enen arpen nyunobuk enesh eshudok eneshenesh, o anabor utabor douk ta nyuko enyenyin yaken o amakek um nyutaurumesh um, aria enyen nyukripesh nyukri, ‘Eikibor utabor aria eshudok eneshenesh douk mare ta iko ipak um itaurumep um aria douk yagraehesh um iko Iruhin. Eik yakri eshudok korban.’ Baugenyum um enyudok baraen korban douk shakri, ‘Eshudok douk shagraehesh um shuko Iruhin iri.’ \v 12 Douk namudok aria enyen madae nyutaurumesh nyukesh eshudok enyenyish amakenyish uwe. Aria ipak pakri, ‘Enyudok arpen nyunekesh namudok um, enyen wosik douk nyenek yopuhi aih.’ \v 13 Douk namudok aria ipak pasuhw ipakim babukenyim amamin lo dodog pagipeshen. Aria Iruhin ananin lo douk nyakri apak mumnek apakish amakenyish esheshin baraen mutaurumesh um, ipak paen nyabuhuk. Aria shopunek, ipak penek sabainyi shopunek kabi enyudok douk eik yakripepen iri um.” \s1 Eshudok Douk Shape Numun Aparuh Shatograri Iri Shenek Arpesh Shabosusih \r (Matyu 15:10-20) \p \v 14 Aria Jisas wata shopunek nahwar eshudok sabaishi armam armago shopunek shanaki anan napeum aria nakripesh nakri, “Ipak ihishmorim ta pumnek eikin baraen aria pudukemen wosik abom. \v 15 Shape aduk iri eshudok shuni worigun douk arpen nyishoh shuwish numun enyenyihw apahw iri ta mare shuneken nyubosusih uwe, uwok. Eshudok douk shape numun enyudok arpen enyenyihw apahw aria shutograri aduk iri, douk ta eshudok shuneken nyubosusih. \v 16 [Aria douk ipak arigos sapenyepi ta pumnek enyudok baraen aria pusuwen dodog pugipeshen.]” \v 17 Anan nakripeshuk namudok aria nakutishukuk nanak nawish nani ananim disaipel hape urupat. Aria amam hariganum enyudok wobuwobren baraen iganigadae anan nakripesh-enyi. \v 18 Aria anan nakripam nakri, “Ipak shopunek douk madae pudukemesh uwe? Worigun nani ihishmorim eshudok shape aduk, aria arpesh shashoh shabuh esheshiruh aparuh iri ta mare shubuh shunekesh shubosusih uwe, uwok. \v 19 Um maresh? Worigun eshudok douk shashoh aria madae shunak shubuh shur esheship urkwip uwe. Eshesh douk shabuh shor aparuh aria wata shanak sharkegeshuk.” Jisas douk nakri namudok um nakri ihishmorim mahish aria worigun douk yopishi atish iri. \p \v 20 Aria Jisas wata shopunek nakripam nakri, “Eneshenesh yoweishi inahos esheship urkwip porumesh aria eshesh mishish shakitakumesh shenekesh iri atish ta shunekesh shubosusih. \v 21-22 Um maresh? Eshudok douk gani numun esheship urkwip parik porum eshudok eneshenesh yoweishi inahos aria eshesh douk shenekesh. Eshesh shakwuaruh, urkwip porum yoweishi inahos, shabo arpesh shagok, shenek wehrur aria dodogeshish madae shukesh atin uwe arpesh. Aria shenek rohw um kupaishi, aria shopunek madae shusuhw merikwum eshesh kanak uwe. Aria eshesh shabrig enyudok lo um shanaraum um aria shenek nyigiya um kupaishi esheshish eshudok eneshenesh. Aria shaho kupaishi shakri eshesh atish debeishi, aria shenek rohw um kupaishi shakri eshesh shenek yoweishi inahos. Aria eshesh shakri shutuk esheshish atish nyeiguhw shuto iruhw aria shenek eneshenesh yoweishi inahos. \v 23 Ihishmorim eshudok eneshenesh yoweishi inahos douk esheship urkwip porumesh aria shenekesh iri douk shenekesh shabosusih.” \s1 Onok Armatok Kwanaki Wabur Fonisia Douk Bape Debeigi Nahobig Siria Iri Kwenek Bilip Um Jisas \r (Matyu 15:21-28) \p \v 24 Aria Jisas nakutukuk abrudok wabur nakitak nanak um kupaigunum um, arbudok biarub warub Taia iri Saidon bape um. Anan nanak natogur aria nanak nawish nape anat urupat. Aria anan nakri uwok um enesh arpesh shudukemesh um anan nanak nape agundok um. Aria anan nabirak um nakri nunabeshuk nupe agundok aria uwok. \v 25 Aria onok armatok douk okwokwik shokukwi nugawik enen yoweinyi sagab nyapenyok iri kwomnek um Jisas nanak napeum, aria okwok kwanak kwatrun. Okwok kwanak aria kwabuh kwoduk ohrubus kwakus hurukatin um Jisas ananiruh yeriweruh. \v 26 Okwudok armatok okwok douk kupaiburi waburik, okwok madae Juda uwe. Okwok kwanaki abrudok wabur Fonisia, douk bape shokugi nahobig Siria iri. Aria okwok douk kweyagwreh Grikin baraen. Douk okwok kwanak aria kwakrip Jisas abom um nihiyahuk enyudok yoweinyi sagab douk nyape okwokwik nugawik iri nyutogur nyuruwok. \p \v 27 Aria Jisas nakripok enyudok wobuwobren baraen nakri, “Eik ikesh worigun batowish iyoh. Um maresh, enyen douk madae wosik um apak muhur batowish-igun worigun muwashagun um nubag gwugnoh uwe, uwok.” \p \v 28 Aria okwok kwakripan kwakri, “Debeini! Nyak nyakriyen iri baraen douk adurin abom. Aria nubag douk gwawish gweyatu shakamenyum tebol aria gwape gwawok tutukwanigun worigun douk batowish shashoh shenekesh shanatukuk iri.” \p \v 29 Aria Jisas nakripok nakri, “Nyak nyabeime adurin eikin baraen. Douk namudok aria nyak wata nyutanam nyunak. Yoweinyi sagab douk iganigadae nyakutukuk nyakik nugawik nyatogur nyaruwok.” \p \v 30 Aria okwok wata kwatanam kwanak um urupat aria kwatik um sagab nyakutukuk okwokwik nugawik nyatogur nyaruwok aria okwok kweshuhw wosik okwokwis aras. \s1 Jisas Nagabe Anan Arigos Seshukani Aria Madae Niyagwreh Atin Iri Uwe \p \v 31 Aria Jisas nakutukuk abrudok wabur douk bape hurukatin um Tair um iri, aria nanak neshagrakuk Saidon aria nawish nanak agudok shokugi nahobig 10-poreirub warub bape um. Aria nanak nabuhuk debeigi waiyag Galili. \v 32 Douk anan nanak natogur aria enesh arpesh sharauri anan arigos seshukani, aria shopunek madae niyagwreh atin iri uwe shanaki um Jisas. Aria eshesh sharigan abom um nuweman wis aria nugabeyan. \p \v 33 Aria douk Jisas nemnekesh namudok aria naruman hakutukuk eshudok sabaishi armam armago shapeik aria amam atum hanak heyotuk sik. Aria nenyigur ananih heh hawish wobuwobur um arigos. Aria nokuseh arpigas sape ananih hah aria nagasayak anudok arman ananim yaham. \v 34 Aria douk Jisas nenekesh namudok jurug, aria anan nanig natik iruhw heven aria hwosaran. Aria nakripan eshesh Juda esheshin baraen nakri, “Efata.” Baugenyum um enyudok baraen Efata douk shakri, “Nyak arigos togaragos nyumnek wosik aria wata nyiyagwreh.” \v 35 Aria ahudok atuh ananigos arigos tagaragos sonukuk aria anan nemnek baraen wosik abom. Aria ananim yaham mumukem abom um ta manupok aria nape neyagwreh. \p \v 36 Aria Jisas nakripesh nakri, “Ipak punak aria mare pukrip enesh arpesh um agundok yagabe anudok arman um.” Aria douk anan nakripesh namudok aria eshesh shanak shape shakripesh shanak um agundok Jisas nagabe anudok arigos seshukanari abom um. \v 37 Eshesh shakripesh shanak, aria eshudok douk shemnek um enyudok iri shakitak yowiyokuk abom aria shakri, “Anan wosik nenek ihinyumorim yopinyi mour abom. Anan nagabe arigos seshukeshi shemnek, aria shopunek nagabe madae shiyagwreh atin iri uwe aria eshesh wata sheneyagwreh.” \c 8 \s1 Jisas Nekesh Worigun 4,000-poreish Armam Armago \r (Matyu 15:32-39) \p \v 1-2 Anah nyumnah, kupaishi sabaishi armam armago shantorum shanak shape Jisas napeum. Eshesh shape arigaha 3-poreih nyumneh aria worigun natuh. Aria Jisas nahwar ananim disaipel hanaki aria nakripam nakri, “Eik yakri gihaum eshudok arpesh. Um maresh? Eshesh shanaki shani apak mape 3-poreih nyumneh agundok aria eshesh worigun wokesh aria nyurub baesh. \v 3 Aria eik mare ikesh anagun worigun shishoh ba iyoh, aria kadak shatanam shunak um esheshirub warub um, eshesh ta shunak yah aria marubigos sesh aria shutu shubuh. Um maresh? Enesh douk shanaki rougunum.” \p \v 4 Aria ananim disaipel harigan hakri, “Agundok mapeik wehigunum arpesh uwok um. Douk namudok aria apak ta munak muparug anagun worigun agunum aria douk ta mubirom eshudok ihishmorim sabaishi arpesh?” \v 5 Aria anan narigam nakri, “Aria ipak pasuhwi makwunit bret?” \p Aria amam hakripan hakri, “Apak masuhwi 7-poreit atin.” \p \v 6 Aria Jisas nakrip eshudok sabaishi arpesh shabuh shape atap. Aria anan nohuri atudok 7-poreit bret nasuhwot aria nenek beten nenek tenkyu um Iruhin aria nawarut nako ananim disaipel um hisiyat hubiromesh. Aria amam hatrunat, aria hape habiromesh hanak. \v 7 Aria amam hasuhwi anas karowis shokusi arbus shopunek. Aria Jisas nasuwos nenek beten nenek tenkyu um Iruhin aria neshopok ananim um hunak husiyasumesh shopunek. \v 8-9 Aria eshesh shashoh dugaresh aria shakusuk iri, ananim disaipel hatrishesh aria heshurukwi 7-poreiruh sararuh shishukniruh. Aria armam armago shawok eshudok worigun iri douk sabaishi abom um 4,000-poreish. Aria eshesh dugaresh aria Jisas neshopokesh shanak um esheshirub warub. \v 10 Aria douk anan neshopokesh shanakuk atin, aria ahudok atuh anan nani ananim disaipel hato bot aria hanakum anarub warub douk bape shokugi nahobig Dalmanuta iri. \s1 Amam Farisi Harig Jisas Um Nunek Enen Iruhin Atun Neneken Iri Mour \r (Matyu 16:1-4) \p \v 11 Aria douk anam Farisi hanak Jisas napeum aria hani anan hape hanatutukem. Amam hakri hukwiraehan, douk namudok aria amam hariganum nunek enen Iruhin atun neneken iri mour um hudukemesh um anan douk adur Iruhin neshopokan nanaki iri. \v 12 Aria Jisas hwosaranaguk abom\f + \fr 8:12 \ft Jisas nenek giha abom um agundok amam hakanaguk agabus Iruhin um aria anan nakri nurepam aria douk hwosaranaguk.\f* aria nakri, “Ipak doukipari pakri eik inek enen Iruhin atun neneken iri mour aria ipak putrin um maresh? Adur atin eik yakripep, eik ta mare inek enen enyudokmori mour ipak putrin uwe, uwok.” \p \v 13 Anan nakrip amam Farisi namudok aria wata nakutumuk ba hapeik aria nani ananim disaipel hakitak hato bot aria hanak gani wobrehahig um debeigi waiyag Galili. \s1 Jisas Nakripam Wobuwobren Baraen Um Amam Farisi Hani Herot Amamis Yis Douk Senek Bret Takitak Debeiti Iri \r (Matyu 16:5-12) \p \v 14 Amam hanak aria Jisas ananim disaipel urkwip pokomuguk um husuhw anat bret shopunek. Amam douk hasuhw atut bret meyoh tetemumam bot. \v 15 Aria Jisas nakripam nakri, “Ipak gamo pudukemesh um amam Farisi huni Herot amamis yis.” \p \v 16 Aria douk anan nakripam namudok aria amam kanak hape haneyagwreh hakri, “Anan nakripap enyudok baraen um yis um maresh, apak douk madae musuhwi anat bret uwe.” \p \v 17 Aria Jisas iganig nadukemesh um amam hape haneyagwreh namudok um. Aria anan nakripam nakri, “Eik yakri uwok um ipak piyagwreh um agundok ipak bret wokep um. Ipak douk padukem baugenyum eikin baraen aka, uwok? \v 18-19 Ipak douk nabes sapenyep, aria ipak madae putik eshudok uwe? Aria ipak douk arigos sapenyep, aria ipak madae gamo pumnek uwe? Ipak douk urkwip wokepuguk um agundok nubokuhi yawor 5-poreit bret yabirom sabaishi 5,000-poreish arpesh abom um? Eik yabiromesh shashoh dugaresh aria shakusuk iri ipak patrishesh peshurukwi makwuniruh suraruh shishukniruh aria poruhubuk hakus?” \p Aria amam hakripan hakri, “Apak meshurukwi 12-poreiruh sararuh.” \p \v 20 Aria Jisas wata shopunek narigam nakri, “Aria abudok nyutob eik yawor 7-poreit bret yabirom sabaishi 4,000-poreish abom armam armago, eshesh shashoh dugaresh aria shakusuk iri ipak patrishesh peshurukwi makwuniruh sararuh shishukniruh poruhubuk hakus?” \p Aria amam hakripan hakri, “Apak meshurukwi 7-poreiruh.” \p \v 21 Aria anan naham aria narigam nakri, “Aria ipak douk madae pudukem enyudok baraen uwe um maresh? Eik douk madae ikripep um asudok aduris yis douk senek bret takitak debeiti iri uwe, uwok.” \s1 Jisas Nagabe Anan Nabes Seshukan Iri Gani Betsaida \p \v 22 Aria Jisas nani ananim hanak arigaha hanak hatogur wabur Betsaida. Aria agundok enesh arpesh sharauri anan nabes seshukanari shanakumori Jisas aria shariganum nuweman wis aria nugabeyan. \v 23 Aria douk eshesh shakripan namudok aria anan narum anudok nabes seshukanari hanakumaguk adukum wabur aria Jisas nakuseh arpigas sape anudok ananis nabes. Douk nakusehas jurug aria nowem wis nabes aria narigan nakri, “Nyak nyatik enesh eshudok aka, uwok?” \p \v 24 Aria anudok nabes seshukanari natrugun aria nakri, “Eik yatik arpesh sharahaen aria eik madae gamo itrish wosik uwe. Eik yatrish ruhur atin kabi douk yatik rowos um.” \p \v 25 Aria Jisas wata shopunek nowem wis ananis nabes aria douk anan natrugun duk abom. Ananis nabes yopus abom aria anan gamo natrugun aria natik ihishmorim eshudok eneshenesh wosik. \v 26 Aria Jisas neshopokan nanak um ananit urupat aria nakripan nakri, “Nyak kare um nyakit urupat. Nyak mare nyutanam nyunak um wabur uwok.” \s1 Pita Nakri Jisas Anan Douk Krais Douk Iruhin Nagraehan Neshopokan Nanakumori Nunarao Arpesh Iri \r (Matyu 16:13-20; Luk 9:18-21) \p \v 27 Aria Jisas nani ananim disaipel hakutukuk Galili aria hakitak hanakum anarub warub douk bape shokugi nahobig Sisaria Filipai iri. Douk amam hanak yah aria Jisas narigam nakri, “Ipak pemnek arpesh shakri eik amiapen?” \p \v 28 Aria amam hakripan hakri, “Enesh shakri nyak douk Jon douk nenek baptaisumesh iri, aria enesh shakri nyak Ilaija, aria enesh shakri nyak anan profet.” \p \v 29 Aria anan narigam nakri, “Douk eshesh shakri namudok aria ipak kanak pakri eik amiapen?” \p Aria Pita nakripan nakri, “Nyak Krais douk Iruhin nagraehen neshopoken nyanamori nyunarao arpesh iri.” \p \v 30 Aria Jisas nakripam dodogowinyi baraen nakri, “Douk ipak padukemesh aria ipak mare punak pukrip enesh arpesh um eik douk Krais douk Iruhin nagraehe aria neshopoke yanaki iri um.” \s1 Jisas Nakripesh Um Agundok Ta Ananish Horim Shon Nugok Aria Ta Wata Nukitak Nupe Um \r (Matyu 16:21-28; Luk 9:22-27) \p \v 31 Aria Jisas apa nakrip ananim disaipel nakri, “Eik Anudok Arman douk yatogur adurinyi arpen iri ta imnek debeiri eriger. Aria eshesh Juda esheshim debeimi huni debeimi pris huni amam henek skulumesh um lo iri, ta huke agabus aria huneke enenyenen. Aria ta she igok shurume wonugwehw biyeh nyumneh, aria hukri um biyeh atih nyumneh um, eik ta wata ikitak ipe.” \p \v 32 Enyudok baraen anan douk madae nukripam wobuwobren uwe, uwok. Anan nawerehen abom nakripam. Douk namudok aria Pita naran hanak heyotuguk anagas aria nape nahan nakri, “Nyak mare nyukri enyudok baraen.” \p \v 33 Aria Jisas natanam natik ananim disaipel aria naho Pita nakri, “Satan, kareik. Nyak douk madae nyugipesh Iruhin ananim urkum uwe. Nyak nyagipesh arpeship urkwip meyoh!” \p \v 34 Aria Jisas nahwar eshudok sabaishi arpesh shani ananim disaipel shanak agundok anan napeum aria nakripesh nakri, “Arpen douk nyukri nyugipesh eik iri, sagomatin enyen ta nyukri uwok abom um enyen mare nyugipesh enyenyim urkum. Aria enyen mare nyunogugur um shen nyugok um aria nyusah enyenyin rowog kruse um, aria enyen wosik ta nyugipeshe. \v 35 Aria ta enen arpen enyenyim urkum murum nyukri enyen mare nyugok aria nyupe namudok atin iri, enyen ta nyugok. Aria enyudok arpen douk nyunek eikin mour aria nyusuhw Iruhin ananin yopinyi baraen dodog iri kupaishi ta shen nyugok. Aria enyen ta wata nyupe wosik ihih nyumneh. \v 36 Aria eshudok arpesh douk shunogrem sabaishi eneshenesh eshudok, aria eshesh shukri eshesh douk shape wosik aria ta mare shugok iri, eshesh ta shugok abom. \v 37 Ta mare enen arpen nyukwu enyenyish eshudok eneshenesh um nyutor agundok um nyupe wosik ihih nyumneh um, uwok. \v 38 Aria shopunek douk, sabaishi arpesh shape agundok atap iri shape shenek eneshenesh yoweishi inahos. Eshesh shakenyuk agabus Iruhin ananin baraen shakri enyen madae adurin uwe. Aria ahudok nyumnah Eik Anudok Arman douk yatogur adurinyi arpen iri itanamori iniri Iruhin ananish yopiyopishi enselahos inakmori, Iruhin ta nutaurume itogur dodogoiwe atuwe abom itrugun abom aria inaki. Aria abudok nyutob eik inaki obi nyutob, eshudok arpesh douk shenenek abraen um eik, aria shakenyuk agabus eikin baraen iri, eik shopunek ta inekumesh abraen aria ikeshuk agab namudok atin.” \c 9 \p \v 1 Aria anan wata shopunek nakripesh nakri, “Adur atin eik yakripep! Enep douk peyotu agundok iri ta mare arigas pugok, uwok. Ipak ta wata pupe aria putik agundok Iruhin dodogowin atun nupe Debeini um ananish arpesh shapeum.” \s1 Jisas Ananihw Yegenyihw Hwatogur Anahaeh Aria Natrugun Abom \r (Matyu 17:1-13; Luk 9:28-36) \p \v 2 Douk 6-poreih nyumneh hanak hadiguk, aria Jisas narao Pita nani Jems aria Jon atum hanaman hato hakih hape onohw rouhwi yoduhw. Amam hakih hape aria amam hatik um Jisas nenek senis natrugun nape anahaeh. \v 3 Aria ananih rupeh shopunek hatrugun hatogur shigorihwih abom. Arpesh shape agundok atap iri douk madae enesh shukwrup esheshih rupeh hutrugun abom hutogur shigorihwih namudok uwe. \v 4 Aria agundok Pita nani Jems aria Jon hatik Ilaija aria Moses hatogur hani Jisas heyotu hape heyagwreh. \p \v 5 Aria Pita nakrip Jisas nakri, “Tisa, enyen douk wosik um apak mape agundok um. Aria apak muwem 3-poreiyu shomeguhwiyu. Nyak onok aria bio um Moses nini Ilaija.” \v 6 Pita douk nakripan namudok Jisas um maresh, amam hanogugur abom aria Pita madae nudukemesh um maren baraen anan ta nukriyen iri uwe. \p \v 7 Aria douk Pita nape nakripan namudok aria onog orug gwanaki iruhw aria goma nyeshigorum aria amam hemnek anah mah hanaki agwudok orug. Aria enyudok arpen nyeyagwrehi iri nyakri, “Anudok douk eikin nuganin douk eik urkum manawashaman iri abom. Ipak pumnek ananin baraen!” \p \v 8 Aria douk amam hemnek namudok aria ahudok atuh amam hatanam hatrugun aria madae hutik enesh arpesh shopunek shuni amam shiyotuguk uwe. Amam hatik Jisas atun nani amam neyotuguk. \p \v 9 Aria douk amam wata hakutukuk yoduhw hape habuhi aria Jisas nakripam nakri, “Ipak punak aria mare pukrip enesh arpesh um enyudok iganigadae patrin iri, uwok. Ipak pupe arigaha shubo Eik Anudok Arman douk yatogur adurinyi arpen iri igok aria wata ikitak ipe aria ipak douk ko pukripesh-umen.” \v 10 Aria douk anan nakripam namudok aria amam hemnek ananin baraen hagipeshen. Aria amam kanak hape heneyagwreh hanakripam hakri, “Douk baugenyum baraen um anan nakri, ‘Eik Anudok Arman douk yatogur adurinyi arpen iri wata ikitaki wonugwehw’, anan douk nakri um maresh?” \p \v 11 Aria amam harigan hakri, “Amudok douk henek skulumesh um lo iri douk hakripesh hakri ta Ilaija nurik nunaki aria Krais, douk Iruhin nagraehan neshopokan nanaki iri ta nugiki um maresh?” \p \v 12 Aria Jisas nakripam nakri, “O enyen adur! Ilaija douk narik nanaki um nugabe eneshenesh eshudok. Aria ipak urkwip purum enyudok baraen douk nyetem Iruhin ananik Buk iri. Baraen douk nyakri, ‘Eik Anudok Arman douk yatogur adurinyi arpen iri ta imnek debeiri eriger aria arpesh ta shukri uwok aria shuke agabus.’ Aria enyen douk nyetem namudok um maresh? \v 13 Aria adur atin eik yakripep! Kupaini Ilaija\f + \fr 9:13 \ft Anudok kupaini Ilaija, Jisas douk nakri um Jon douk nenek baptaisumesh iri. Putik Matyu 17:11-13\f* douk nanaki aria arpesh shagipesh esheship urkwip aria shenek eneshenesh yoweishi inahos um anan. Eshesh shenekesh-uman kabi douk baraen nyetem Iruhin ananik Buk iri nyakrium.” \s1 Jisas Nagabe Anan Shokuni Yoweinyi Sagab Nyapeyan Iri \r (Matyu 17:14-21; Luk 9:37-43) \p \v 14 Aria Jisas nani ananim 3-poreim disaipel hatanam habuhi hanak haparug amudok anam disaipel agundok douk amam hapeum. Aria amam hatik um sabaishi arpesh shanak sheyotu shersharih amudok anam disaipel. Aria agundok, anam henek skulumesh um lo iri hani amam Jisas ananim disaipel hape hanatutukem. \v 15 Aria douk ihishmorim shatigu Jisas aria eshesh shakitak yowiyokuk. Aria eshesh shahur shanak shatogurum anan napeum aria shanadudareh-uman shakri, “O yopuhi nyumnah nyak!” \v 16 Aria Jisas narig ananim disaipel nakri, “Ipak pani amam panatutukem um maresh?” \p \v 17 Aria anan arman douk nani eshudok sabaishi sheyotu iri nakrip Jisas nakri, “Debeini Tisa, eik yarauri eikin nuganin um nyak. Um maresh? Enen yoweinyi sagab nyapeyan nyanaur um aria madae niyagwreh atin uwe. \v 18 Aria sabaihi nyumneh yoweinyi sagab nyanaur nyatukan nabuh nakus atap aria arpigas satograri ananit nokwat. Aria shopunek, anan nanatukwesh naruh nenek kruti krutek aria ananish roguhw aiyas shanadudaresh aria dudugeshish abom. Aria eik yarig nyakim disaipel um huhiyahuk enyudok sagab nyutogur nyuruwok aria amam habirak hatik uwok.” \p \v 19 Aria Jisas nemnek namudok aria nakrip eshudok armam armago nakri, “Ipak doukipari, eik yani ipak mape roubum nyutob ipakibur wabur aria ipak madae punek bilip uwe. Aria ipak pakri eik ta wata ipeum itaurumep namudok atin um isah ipakin enenyenen amaen um, aka? Nyarauri anudok shokuni!” \v 20 Aria eshesh sharanari shanak um Jisas. Douk anan nanak aria enyudok sagab nyatigu Jisas aria nyanaur nyatukan nabuh nakus atap aria ohwas sanakan nokwat. \p \v 21 Aria Jisas narig anudok sagab nyanaur iri ananin yaken nakri, “Sagab nyanaur nape makwunih nyumneh?” \p Aria anan nakripan nakri, “Seiwok anan wata shokuni um, sagab nyape namudok arigaha douk. \v 22 Aria shopunek, sabaihi nyumneh enyudok sagab nyakri nyon nugok. Enyen nyanaur nyatukan nabuh argab um nyih hunun nugok. Aria anabik um, nyanaur nyatukan nabuh worub um nubuh sukutan aria nuraguk worub. Aria ta nyak dodogowinyum nyugabeyan, nyak nyukri giha aria nyutaurumohw!” \p \v 23 Aria Jisas nakripan nakri, “Adur, ta nyak nyukri um! Um maresh? Eshudok arpesh douk shunek bilip um eik iri, eshesh ta dodogowish um shunek ihinyumorim enenyenen mour.” \v 24 Aria ahudok atuh, anudok sagab nyanaur iri ananin yaken nakrip Jisas nakri, “Eik yenek bilip um nyak aria eikin bilip madae dodogowin abom uwe. Aria eik yakri nyak nyutaurume aria eikin bilip nyutogur dodogowin abom.” \p \v 25 Aria douk Jisas natik um eshudok sabaishi shahur shanaki hurukatinyum anan, aria anan naho enyudok sagab nakri, “Nyak yoweinyi sagab douk nyenek anudok nuganin nagugak aria madae niyagwreh atin iri uwe. Eik yakripenyum nyukutunukuk nyutogur nyunak aria mare wata nyutanamori nyuwishan!” \p \v 26 Aria enyudok sagab nyahwar debeg aria nyatuk anudok shokuni arman nyanaur atap aria nyakutunuguk nyatogur nyaruwok. Aria anan krukruk nakus kabi douk shagok iri shakus um. Aria sabaishi arpesh shopunek shatrun aria shakri anan nagok. \v 27 Aria Jisas nasuhw ananin rogur aria nonohur nakitak neyotu iruhw. \p \v 28 Aria douk Jisas nani ananim disaipel atum hawish hape urupat aria amam harigan hakri, “Apak douk mabirak aria madae dodogowipam muhiyahuk enyudok sagab uwe, um maresh?” \v 29 Aria anan nakripam nakri, “Douk ipak pushakur um worigun aria punek beten porik Iruhin nutaurumep akure, ipak ta puhiyahen. Aria douk ipak atip madae dodogowip uwe.” \s1 Jisas Nakripesh Anah Shopunek Um Agundok Ta Anan Nugok Aria Wata Nukitak Nupe Um \r (Matyu 17:22-23; Luk 9:43-45) \p \v 30 Aria amam hakutukuk abrudok wabur aria hawish hanak shokugi nahobig Galili aria hanak. Douk hanak aria Jisas nakri uwok um enesh arpesh shudukemesh um agundok amam hanak hapeum. \v 31 Um maresh? Anan nape nakripam sabainyi ananin yopinyi baraen ananim disaipel. Anan nakripam nakri, “Arpesh ta shiyabig eikim horim um Eik Anudok Arman douk yatogur adurinyi arpen iri aria ta husuwe hunak he igok. Aria wata hukri um biyeh atih nyumneh um, eik ta wata ikitak ipe.” \p \v 32 Aria amam madae hudukem baugenyum enyudok baraen uwe. Aria shopunek, amam hanogugur aria madae horigan uwe. \s1 Meishi Ta Shupe Debeishi? \r (Matyu 18:1-5; Luk 9:46-48) \p \v 33 Douk amam hanak hatogur Kaperneam, aria hanak hawish hape anat urupat aria Jisas narig ananim disaipel nakri, “Iganigadae manaki yah um, ipak pape peyagwreh pakri maresh?” \p \v 34 Aria amam madae hukripan enen baraen uwe. Um maresh? Iganigadae amam hanak yah um, amam kanak hape hanatutukem um meini ta nupe debeini um amam ihim-morim. \v 35 Aria Jisas nabuh nape atap, aria nahwar ananim 12-poreim disaipel hanaki aria nakripam nakri, “Eshudok arpesh douk shukri shupe debeishi iri, sagomatin eshesh ta shupe kabi douk shokwishi um. Aria shupe shakamum ihishmorim arpesh shunekumesh mour meyoh aria eshesh ta kadak shupe debeishi.” \p \v 36-37 Aria Jisas nahwari enen batowin nyanaki nenyusap nyeyotu amam hapeum hutrin aria anan natuken nasuwen aria nakripam nakri, “Eshudok arpesh douk urkwip purum eik aria shutaurum enen batowin kabi douk enyudok um, eshesh douk shutaurum eik. Aria eshudok douk shutaurum eik iri douk madae shutaurum eik atuwe uwe, uwok. Eshesh douk shutaurum anudok douk neshopok eik yanaki iri shopunek.” \s1 Eshudok Arpesh Douk Madae Shunek Horimum Apak Iri Uwe Douk Shaniguk Apak \r (Luk 9:49-50) \p \v 38 Aria Jon nakrip Jisas nakri, “Debeini Tisa, apak matik anan arman nape nahiyahuk sagabehos um nyakin nyeigur aria eshesh shatogur sharuwok. Aria apak makripan um anan mare wata nunekesh namudok uwe, uwok. Um maresh? Anan douk madae nugipesh apak iri uwe.” \p \v 39 Aria Jisas nakripam nakri, “Ipak mare pukripan um nukutukuk enyudok mour anan nape neneken iri. Um maresh? Eshudok douk shenek Iruhin atun neneken iri mour um eikin nyeigur iri ta mare shukri enen yoweinyi baraen um eik. \v 40 Aria eshudok douk shataurumep iri douk shaniguk ipak. \v 41 Adur atin eik yakripep! Eshudok arpesh douk shukri ipak douk eikip aria eshesh douk shukep anabar abar um eikin nyeigur um, Iruhin ta nubukumesh yopishi eshudok eneshenesh shukusumesh.” \s1 Eneshenesh Yoweishi Inahos Douk Shenek Arpesh Shenek Yoweishi Inahos Shakon Agabus Iruhin Um \r (Matyu 18:6-9; Luk 17:1-2) \p \v 42 Aria Jisas nakripesh enyudok baraen shopunek nakri, “Aria enen arpen nyunek enen um eshudok shokwishi douk shenek bilip um eik iri nyunek yoweishi inahos um, enyen douk nyenek yoweishi inahos abom. Aria ta shusuhwen shuwaur anam debeimi utom um enyenyin aruhwigur aria shuwashen nyubuhuk youg akure, enyen ta nyupe yoweinyi poe. Aria Iruhin ta neneken nyumnek debeiri eriger abom reshagrakuk agundok nyumnek eriger um shuwashen youg um. \v 43 Douk namudok aria ta enen nyakin rogur nyuneken nyunek yoweishi inahos um, nyak nyutupen nyunakuk aria atin meyoh nyupeik. Douk atin rogur nyupemenyum, nyak ta nyunak nyupe wosik ihih nyumneh. Ta biyesh roguhw shupe aria shuneken nyunak um abrudok yoweiburi wabur hel, douk nyih hanu hape namudok ihih nyumneh aburi. \v 44 [Aria abrudok yoweiburi wabur hel douk nyih hanu ihih nyumneh iri hanu um, eheh ta mare hugok atin uwe, uwok. Aria eshudok kabi douk eshuguh um ta shunatuken. Aria shopunek, eshesh ta mare shugok uwe, uwok. Eshesh ta shupe ihih nyumneh.] \v 45 Aria ta onohw nyakihw yerihw hwuneken nyunek yoweishi inahos nyukanaguk agab Iruhin um, nyutupohw hwunakuk aria atuhw hwupeik. Douk atuhw yerihw hwupeimenyum, nyak ta nyunak nyupe wosik ihih nyumneh. Ta bioruh yeriweruh hupeimen aria huraen nyunak um abrudok yoweiburi wabur hel, douk nyih hanu hape namudok ihih nyumneh aburi. \v 46 [Aria abrudok yoweiburi wabur douk nyih hanu ihih nyumneh iri hanu um, eheh ta mare hugok atin uwe, uwok. Aria eshudok kabi douk eshuguh um ta shunatuken. Aria shopunek, eshesh ta mare shugok atin uwe, uwok. Eshesh ta shupe ihih nyumneh.] \v 47 Aria ta anap nabep puneken nyunek yoweishi inahos um, nyak nyutukapuk aria atup meyoh pupeumen. Douk atup pupeumenyum, nyak ta nyunak nyuwish nyupe agundok douk Iruhin nape Debeini um ananish arpesh shapeum. Ta biyos nabes supemen aria suneken nyunak um abrudok yoweiburi wabur hel, douk nyih hanu hape namudok ihih nyumneh aburi. \v 48 Aria abrudok yoweiburi wabur douk \q1 ‘nyih hanu ihih nyumneh iri hanu um, eheh ta mare hugok atin uwe, uwok. \q1 Aria eshudok kabi douk eshuguh um ta shunatuken. \q1 Aria shopunek, eshesh ta mare shugok atin uwe, uwok. \q1 Eshesh ta shupe ihih nyumneh.’ \p \v 49 “Ihishmorim arpesh shape agundok atap iri ta nyih hunish aria hunekesh shukutukuk eneshenesh yoweishi inahos. Ehudok nyih ta hunish aria hunekesh shutogur yopish. Eshesh ta shutogur yopish kabi douk showem sol mahish renekesh shatogur yopish. \v 50 Aria sol arar douk yopuri. Aria ta arar wata jemiyair um, arpesh ta mare enen ta wosik wata nyunekar ekehir, uwok. Aria ipak douk pape namudok atin kabi douk ekeh iri sol um. Douk namudok aria ipakiruh aparuh ta hur wosik aria ipak mare purpak punitok uwe, uwok. Ipak ta punagabe um pupe atugun.” \c 10 \s1 Jisas Nakripesh Um Agundok Shabrig Enyudok Lo Um Shanaraum Um \r (Matyu 19:1-12; Luk 16:18) \p \v 1 Aria Jisas nakitak nakutukuk abrudok wabur nanak um shokugi nahobig Judia. Anan nakitak nabrig worub Jordan aria nanak gani wobrehahibam. Aria sabaishi arpesh shanaki shape anan napeum, aria nape nakripesh yopinyi baraen kabi douk ihih nape nakripesh um. \v 2 Aria anam Farisi hanaki anan napeum henek rohwuman aria hakri hukwiraehan um enen baraen. Aria amam harigan hakri, “Nyak kripap, apakin lo douk nyakri wosik um anan arman niyatok ananik irohukwik aka, uwok?” \p \v 3 Aria Jisas narigam nakri, “Seiwok Moses nakripep maren dodogowinyi lo?” \p \v 4 Aria amam hakri, “Moses douk nakri wosik um anan arman nukri niyatok ananik irohukwik, anan ta nenekumok anap shup um agundok eshesh sheneyatak um nukok kwunasuop, aria nishopokok kwunak um okwokwumok um.” \p \v 5 Aria Jisas nakripam nakri, “Moses douk nawemumep-oguk enyudok dodogowinyi lo ipak um maresh? Ipak douk baragos seshukep abom. \v 6 Aria seiwok baugos um Iruhin nenek eneshenesh eshudok um, baraen nyetem Iruhin ananik Buk iri douk nyakri, ‘Iruhin nenekesh arman iri armatok. \v 7 Douk namudok aria arman ta nukutukuk ananish amakenyish aria nunak nini ananik irohukwik shupe sik. \v 8 Aria eshesh biyesh ta shutogur atin arpen.’ Eshesh ta mare wata shupe kabi douk biyesh um uwe, uwok. \v 9 Douk namudok aria arpesh kanak ta mare shubrig enesh eshudok douk Iruhin nuweshikesh nakri shupe atugun iri uwe, uwok.” \p \v 10 Aria Jisas nani ananim disaipel hanak hawish urupat aria amam hariganum enyudok baraen iganigadae anan nakripesh-enyi. \v 11 Aria anan nakripam nakri, “Aria anan arman niyatok ananik irohukwik aria wata nurao kupaikwi um, anan douk nabrig enyudok lo um shanaraum um. Aria anan nani okwok douk shenek yoweishi inahos um sheshuh atugun um shenek wehrur. \v 12 Aria douk namudok atin. Aria onok armatok kwiyatok okwokwin raminen aria wata kwunak kwurao kupaini um, okwok douk kwabrig enyudok lo um shanaraum um. Aria okwok kwani anan douk shenek yoweishi inahos um sheshuh atugun um shenek wehrur.” \s1 Jisas Nenekumesh Yopinyi Shokwishi Batowish Um Shupe Wosik \r (Matyu 19:13-15; Luk 18:15-17) \p \v 13 Aria enesh arpesh sharauri enesh batowish shanaki um Jisas um nuwemesh wis, aria nunekumesh yopunyi. Aria Jisas ananim disaipel hahaesh hakri, “Ipak mare puraesh punaki um Jisas, uwok.” \v 14 Aria Jisas nemnekam namudok aria anan nyibur juwehosibur aria naham nakri, “Ipak kutukuk eshudok batowish shunaki um eik. Um maresh? Eshudok arpesh douk shape kabi eshudok shokwishi batowish ta shuwishi abrudok wabur Iruhin nape Debeini um ananish arpesh um. \v 15 Adur atin eik yakripep! Eshudok arpesh douk shukri shuwishi abrudok wabur Iruhin nape Debeini um ananish arpesh um, aria eshesh mare shukon aparuh Iruhin abom kabi douk batowish shakon aparuh um, eshesh ta mare shuwishi.” \v 16 Aria anan natuk eshudok shokwishi batowish nuwemesh wis atin atin, aria nenekumesh yopinyi. \s1 Anan Debeini Douk Nagrem Sabaishi Eneshenesh Eshudok Iri \r (Matyu 19:16-30; Luk 18:18-30) \p \v 17 Douk Jisas nakutukuk agundok nakitak nape nanak yah, aria anan arman nahur nanak natogruman. Aria nanak nabuh noduk ohrubus natik atap aria narig Jisas nakri, “Yopuni tisa, eik ta inek maresh aria ta douk ipe wosik abom ihih nyumneh?” \p \v 18 Aria Jisas narigan nakri, “Nyak nyahware yopuweiri um maresh? Iruhin atun douk yopuni. \v 19 Nyak douk nyadukemen enyudok lo douk nyetem Iruhin ananik Buk iri. Enyen douk nyakri, ‘Ipak mare pubo kupaishi arpesh shugok. Mare puni armago punek wehrur um, mare pukwuaruh, aria mare punek rohw um kupaishi pukri eshesh shenek enesh yoweishi inahos. Aria shopunek, mare punek rohw um kupaishi punarukesh esheshish eshudok eneshenesh meyoh, uwok. Aria pumnek ipakish amakenyish esheshin baraen aria putaurumesh.’” \p \v 20 Aria anudok arman nakrip Jisas nakri, “Tisa, seiwok eik wata shakuwe um yape yanaki arigaha douk, eik yasuhw enyudok ihinyumorim lo yagipeshen.” \p \v 21 Aria Jisas natrun aria anan urkum manawashaman aria nakripan nakri, “Nyak douk atin meyoh yopunyi mour wata nyape, nyak wata nyuneken uwe. Nyak nyunak nyuhur ihishmorim nyakish eshudok eneshenesh nyuko kupaishi shutorish shuken utabor. Aria nyunak nyisiyabor um eshudok yaruhish arpesh. Nyak nyunekesh namudok aria kweipon nyak ta nyirao yopishi eshudok eneshenesh gani iruhw heven. Aria nyak nyunekesh namudok iyoh, aria douk nyunaki nyugipeshe.” \p \v 22 Aria douk anudok arman nemnek namudok, aria anan apahw amaenyihw aria ananin domaen nyotohiyahi abom aria nanak. Um maresh, anan douk nagrem sabaishi eshudok eneshenesh. \p \v 23 Aria Jisas neshakam ananim disaipel nernarih jurug aria nakripam nakri, “Eshudok arpesh douk shanagrem sabaishi eshudok sheneshubuk iri ta shenek debeinyi mour um shuwishi abrudok wabur Iruhin nape Debeini um ananish arpesh um.” \p \v 24 Aria ananim disaipel hemnek ananin baraen aria hakitak yowiyokuk. Aria Jisas wata shopunek nakri, “O ipak eikish arpesh! Eshudok arpesh douk shakri eneshenesh eshudok ta shutaurumesh um shuwishi abrudok wabur Iruhin nape Debeini um ananish arpesh um ta shunek debeinyi mour ba iyoh aria kadak shuwishi. \v 25 Aria enen debeinyi mahin shahwaren um kamel iri nyukri nyuwishi nyil, agundok nagor um tret tananyigur um rupeh hanatape um, enyen ta nyunek shokwinyi mour meyoh aria nyuwishi. Aria eshudok arpesh douk shanagrem sabaishi eshudok eneshenesh iri ta shunek debeinyi mour abom aria kadak shuwishi.” \p \v 26 Aria douk ananim disaipel hemnek namudok aria hakitak yowiyokuk abom. Aria amam kanak hape hanarig um hakri, “Anan nakri namudok aria Iruhin ta nunarao meishi shutanamori shupe wosik atin?” \p \v 27 Aria Jisas neshakumam duk aria nakripam nakri, “Arpesh eshesh kanak ta mare dodogowish um shuwishi agundok Iruhin nape Debeini um ananish arpesh um. Eshesh atish ta shubirak shutik uwok. Aria Iruhin nutaurumesh um, eshesh wosik ta shuwishi. Um maresh? Iruhin douk dodogowin abom aria nunek ihishmorim eshudok eneshenesh.” \p \v 28 Aria Pita nakripan nakri, “Jisas nyak mnek, apak douk makutukuk ihishmorim apakish eshudok eneshenesh aria manaki memnek nyakin baraen masuhwen aria magipesh nyak.” \p \v 29-30 Aria Jisas nakripam nakri, “Adur atin eik yakripep! Eshudok arpesh douk shukutukuk esheshig urusag, gwuni esheshish ashukenyish owashish, shuni esheshiyu mohwiyariyu, uni esheshiyu amakenyiyu, uni esheshim arhim, huni esheshish batowish, shuni esheshigos nubarigos um shugipesh eik aria shukripesh eikin yopinyi baraen iri, abudok nyutob eshesh wata shupe agundok atap um, Iruhin ta nukesh sabaishi eshudok eneshenesh shopunek abom shishagrakuk riguk sharik sharaesh iri. Iruhin ta nukesh urusag gwuni ashukenyish owashish, aria mohwiyariyu uni amakenyiyu, uni batowish aria nubarigos. Aria shopunek, kupaishi ta shukesh agabus aria shunekesh shurao amaen shumnek eriger. Aria eshesh ta wata shunak shupe wosik abom ihih nyumneh. \v 31 Aria eshudok arpesh douk shape debeishi iri ta wata shupe kabi douk shokwishi um. Aria eshudok douk nyeiguhw wokeshi ta wata nyeiguhw shuto iruhw.” \s1 Henek Biyeh Atih Um Jisas Nakripesh Um Ta Nugok Aria Wata Nukitak Nupe Um \r (Matyu 20:17-19; Luk 18:31-34) \p \v 32 Aria Jisas nakitak nani ananim disaipel hape hagim yah hanak hato um Jerusalem. Jisas nakitak narik aria ananim disaipel hakitak yowiyokuk aria amamip urkwip por yowep aria hagiman hanak. Aria eshudok arpesh douk shagimam shanak iri shopunek shanogugur. Aria Jisas wata shopunek narao ananim atum hanak aria anan nape nakripam um eshudok eneshenesh douk ta shutogur-uman iri. \v 33 Anan nakripam nakri, “Ipak pumnek! Douk apak munak um Jerusalem. Apak ta munak agundok aria anan arman ta niyabigam Eik Anudok Arman douk yatogur adurin arpen iri um amam debeimi pris huni amam henek skulumesh um lo iri. Aria amam ta husuwe hunak hunek kwotume aria hurae um amam douk madae Juda iri uwe um hunak he igok. \v 34 Aria ta huneke enenyenen hiyokase aria hukwusehe. Aria ta hupuruke madururuh aria he igok. Aria douk hukri um biyeh atih nyumneh iri, eik ta wata ikitak ipe.” \s1 Jems Nani Jon Harig Jisas Um Hakri Amam Hupe Debeimi \r (Matyu 20:20-28) \p \v 35 Aria Sebedi ananim biom nugamim Jems iri Jon hanaki um Jisas aria hakripan hakri, “Debeini tisa, ohwak wakri ukripen enen baraen aria nyak nyumnekohw aria nyunek-umohw um eshudok douk ta ohwak warigen-umesh iri.” \p \v 36 Aria Jisas narigam nakri, “Ipak pakri inekumep maresh?” \p \v 37 Aria amam hakripan hakri, “Ohwak wakri abudok nyutob nyak nyurao debeinyi nyeigur, aria dodogowin nyutrugun abom um, ohwak shopunek wakri ohwakish nyeiguhw shuto iruhw aria upe debeihwi. Anan nupe um yopunyi rogur ehah aria anan nupe um anagagrinyum.” \p \v 38 Aria Jisas nakripam nakri, “Ipak douk madae pudukemesh um enyudok ipak parige-umen iri uwe. Ipak wosik ta dodogowip um pumnek arudok debeiri eriger douk hurukatin um ta eik imnekor iri? Kupaishi ta she imnek debeiri eriger aria ta igok. Aria ipak douk wosik ta pakri um shusuwep shunak shep punomnek debeiri eriger ba iyoh, aria kadak pugok kabi douk eik um?” \p \v 39 Aria amam hakripan hakri, “Wosik, ohwak wosik ta unekesh namudok.” \p Aria Jisas nakripam nakri, “Wosik, ipak wosik ta pumnek debeiri eriger douk ta eik imnekor iri. Aria shopunek, ta wosik kupaishi shusuwep shunak shep pumnek debeiri eriger aria ipak anan kweipon nugok um. \v 40 Aria enyudok um ipak anan nupe um yopunyi rogur ehah, aria anan nupe um anagagrinyum aria ipak nyeiguhw shuto iruhw um, enyen douk Iruhin ananin mour. Eshudok arpesh douk seiwok Iruhin anan kanak nanagraehesh iri eshesh atish ta nyeiguhw shuto iruhw aria enesh shupe um yopunyi rogur ehah, aria enesh shupe anagagrinyum.” \p \v 41 Aria douk amudok anam 10-poreim disaipel hemnek enyudok baraen Jems aria Jon hakriyen iri aria amam nyirub juwehosirub um Jems nani Jon. \v 42 Aria Jisas nahwari ihim-morim hanaki hape atugun um anan napeum aria nakripam nakri, “Ipak douk padukemesh um eshudok douk madae shudukem Iruhin iri uwe um esheshih aih um esheshim debeimi. Amudok douk shahwaram um debeimi iri, douk dodogowim atum abom aria dodogowim um kupaishi arpesh um shunek sabainyi enenyenen debeinyi mour. \v 43 Aria ipak ta mare punekesh namudok uwe, uwok. Aria ipak anan nukri nupe debeini um ipak enep um, sagomatin anan ta nenek-umep mour meyoh ipak ihim-morim ba iyoh, aria anan ta kadak nupe debeini um ipak. \v 44 Aria shopunek, ta ipak anan nukri nyeigur nyuto iruhw iri, sagomatin anan ta nyeigur uwok meyoh um nupe shakamum ipak ihim-morim aria nunek-umep mour meyoh aria anan ta kadak nyeigur nyuto iruh-uman. \v 45 Aria Eik Anudok Arman douk yatogur adurinyi arpen iri douk madae inakumori kupaishi arpesh shunekume mour uwe, uwok. Eik yanakmori itaurum arpesh inekumesh mour. Aria um ikesh eik kanak um she igok um itor sabaishi arpesh ikweshihesh um esheshish yoweishi inahos.” \s1 Jisas Nagabe Anan Nabes Seshukanari Nanahwaram Bartimeus Iri \r (Matyu 20:29-34; Luk 18:35-43) \p \v 46 Aria Jisas nani ananim disaipel hanak hatogur wabur Jeriko aria Jisas nakutubur-ukuk nape nanak. Aria ananim disaipel hani sabaishi arpesh shopunek shanaman shanak. Aria agundok, Timeus ananin nuganin Bartimeus nape. Anan nabes seshukan aria nape anagas um yah. Aria ihih nyumneh anan nape nahwar arpesh sharahaen yah iri um shukon anabor utabor. \v 47 Aria douk anan nemnek um Jisas douk nanaki wabur Nasaret iri nanaki um, aria anan nahwar debeg nakri, “Jisas, Devit ananin barhonin! Nyak nyukri gihaum eik!” \p \v 48 Aria sabaishi armam armago shahan shakripan um mokureg. Aria anan madae numnekesh uwe. Anan nahwar debeg abom nakri, “Devit ananin barhonin, nyak nyukri gihaum eik!” \p \v 49 Aria Jisas nemnekan aria nanaki neyotu. Aria nakripesh nakri, “Ipak hwaran nunaki agundok.” Aria eshesh shahwaran shakri, “Jisas nahwaren, douk namudok aria nyak mare nyunogugur. Kitak yowi agundok.” \p \v 50 Aria anan nakitak neyotu iruhw nawaruk ananit saket natubukuk aria nakitak nanak gani Jisas neyotu um. \p \v 51 Douk nanak aria Jisas narigan nakri, “Nyak nyakri inekumen maresh?” Aria anan nakripan nakri, “Debeini Tisa, eik yakri inatrugun.” \p \v 52 Aria Jisas nakripan nakri, “Nyak kare. Um maresh? Nyak nyenek bilip nyakri eik dodogoiwe iri aria nyakis nabes douk yopus.” \p Aria ahudok atuh anan natrugun aria nanam Jisas hanak. \c 11 \s1 Jisas Nanak Nawish Jerusalem Kabi Douk King Um \r (Matyu 21:1-11; Luk 19:28-40; Jon 12:12-19) \p \v 1 Jisas nani ananim disaipel hanak hatogur hurukatin um Jerusalem. Amam hanak hatogur arbudok biyorub shokurubi warub Betfage iri Betani. Amam hanak agundok hurukatin um ahwudok yoduhw Oliv aria Jisas neshopok biom disaipel um hurik hunak. \v 2 Aria nakripam nakri, “Ipak purik punak babri wabur douk bape iri gani wobrehah iri. Ipak ta punak putogur atin, aria ta putik enen nugaen donki. Enyen douk showeshiken maduhw aria nyeyotu. Riguk enyen douk watak nyuwaru enen arpen nyurahemen uwe, uwok. Ipak punak putogur putrin aria pukweshihen puraen punaki agundok. \v 3 Aria ipak pupe pukweshihen, aria enen arpen nyorigep nyukri, ‘Ipak pakweshihen um, enyudok donki?’ Ipak pukripen pukri, ‘Debeini nakri nuraen banab nyutob meyoh um nunek enen mour aria anan ta wata nuraenyi arigas atin.’” \p \v 4-5 Aria amam hanak aria hatik enen nugaen donki showeshiken nyeyotu adukehah um witum anat urupat. Aria amam hanak hape hakweshihen aria enesh arpesh douk sheyotuwi hurukatin iri sharigam shakri, “Ipak pakweshihen um maresh enyudok nugaen donki?” \v 6 Aria amam hakripesh enyudok atin baraen kabi douk iganigadae Jisas nakripam um. Douk namudok aria eshesh shakri wosik aria amam haraen hanak. \v 7 Amam haraen hanakum Jisas aria howem amamig saketog agabinyum um enyudok donki aria Jisas nakih netem iruhinyum aria nanak. \v 8 Aria sabaishi arpesh shawar esheshig saketog aria shape shagadiog shanak yah. Aria enesh shanak shatupoki nyeiguhwigos rowos um nubarigos aria shape shogosubuk yah um shuginohwah. \v 9 Aria ihishmorim arpesh douk sharik iri, shani eshudok douk shagiman iri shahwar shakri, “Apak manadudareh-uman! Iruhin natauruman nunekuman yopinyi aria nupe wosik. Anan douk nanakumori Debeini ananin nyeigur iri. \v 10 Apak mutuk Iruhin ananin nyeigur nyuto iruhw. Um maresh? Abudok nyutob um Iruhin nupe debeini um ananish arpesh um kabi douk seiwok Iruhin nutaurum apakin baben Devit um douk banaki hurukatin!” \p \v 11 Aria Jisas nani ananim hani sabaishi arpesh shanak arigaha shanak shatogur Jerusalem. Aria Jisas nanak nawish Iruhin ananit debeiti urupat aria natik ihishmorim eneshenesh eshudok shakus numun iri. Anan natrish aria agagun douk iganigadae wabigep aria nani ananim 12-poreim disaipel hanakum Betani. \s1 Jisas Nakrip Enen Rowog Fik Um Enyen Mare Wata Nyubuki Worigun Nyiren \r (Matyu 21:18-19) \p \v 12 Aria ruwahepih amam wata hakutukuk Betani hatanam hape hanaki yah aria Jisas nyurub ban. \v 13 Aria amam wata hape hanaku rougun aria Jisas natigu enen rowog fik nyeyotu. Anan natrin um nyunareh nyenek sabaisi shus aria nakri enep shurkwip ta pir. Douk namudok aria anan nanak um nakri nudi enep nupah. Aria anan madae nutik enep uwe. Shus atus sape. Um maresh? Enyenyib nyutob um shurkwip pir um douk watak. \v 14 Aria Jisas nakrip enyudok rowog fik nakri, “Nyak shurkwip ta mare wata enep pir aria arpesh shudiyep shupah uwe, uwok.” Aria ananim disaipel hemnekan-ukuk. \s1 Jisas Nahiyah Arpesh Douk Shawish Shape Shenek Bisnis Iruhin Ananit Debeiti Urupat Iri \r (Matyu 21:12-17; Luk 19:45-48; Jon 2:13-22) \p \v 15 Douk amam hanak arigaha hanak hatogur Jerusalem aria Jisas nawish numun narub um Iruhin ananit debeiti urupat tataoum aria nape nahiyah eshudok douk shenek salim um eshudok eneshenesh iri shani eshudok douk shatorish iri shatogur sharuwok. Anan nawish nabadigumam tebolhos amudok douk arpesh shanaki shenek senisim\f + \fr 11:15 \ft Tik Matyu 21:12\f* um utabor aria hekesh kupaibori iri. Aria nabadigumam wagiturahos amudok douk hape henek salim um mashubiguhw armiguhw um kupaishi shatruguh um shunak shunek ofa moguh shuko Iruhin iri. \v 16 Aria anan nakripesh um mare watak enesh arpesh shirao enesh eshudok eneshenesh shuwishi numun narub um Iruhin ananit debeiti urupat tataoum kupaishi shutorish uwe, uwok. \v 17 Aria anan nenek skulumesh nakripesh enyudok baraen douk nyape Iruhin ananik Buk iri nakri, “Iruhin nakri, ‘Eikit urupat ta tupe um sabaishi arpesh douk shape ihigmorim debeigi nahobig agundok atap iri um shuwishi shupe shunek beten shorige um.’ Aria ipak penekat kabi douk shakwuaruh iri esheshit um.” \p \v 18 Aria sabaishi shemnek Jisas ananin baraen aria eshesh shakitak yowiyokuk abom. Namudok aria amam debeimi pris hani amudok henek skulumesh um lo iri hemnek Jisas ananin baraen aria hape hatrugun um anah yah um hakri hon nugok. \v 19 Aria wabigep Jisas nani ananim disaipel hakutukuk Jerusalem hanak. \s1 Enyudok Rowog Fik Yarin \r (Matyu 21:20-22) \p \v 20 Ruwahepih ruhur atin, Jisas nani ananim disaipel hakitak hagim yah hanak aria amam hatigu enyudok rowog fik. Enyen yarin agundok nukwaruh aria nyato nyanak iruhw um nyeiguhw shani shus shopunek. \v 21 Aria Pita urkum mormoguk enyudok baraen nabatik Jisas nakrip enyudok rowog-enyi aria nakrip Jisas nakri, “Debeini Tisa, nabatik nyak nyaho nyanyi rowog fik nyakripen um yarin aria douk nyanyi yarin abom.” \p \v 22-23 Aria Jisas nakripam nakri, “Ipak ta punek bilip um Iruhin. Adur atin eik yakripep, aria enen arpen madae nyur biyep urkwip um, aria nyunek bilip abom nyukri adur atinyum eshudok enyen nyakriyesh iri ta shutogur abom, aria nyukrip ahwudok yoduhw um hwunatuk hwugrukuk yous um, enyen ta nyutogur kabi douk enyen nyakrium. \v 24 Douk namudok aria adur atin eik yakripep. Abudok nyutob ipak punek beten um Iruhin um nukep enesh eshudok eneshenesh um, aria ipak punek bilip abom pukri adur atin anan ta nukepesh um, anan ta nukep eshudok ipak parigan-umesh iri. \v 25 Aria abudok nyutob ipak punek beten aria ipak urkwip purum enesh yoweishi inahos kupaishi shenekesh um ipak iri um, ipak mare pusuwesh aria pukwreyeshuguk. Ipak ta punekesh namudok um ipakin Yaken nape iruhw heven iri shopunek ta mare nusuhwesh um ipakish yoweishi inahos aria nukwreyeshuguk. \v 26 [Aria ta ipak pusuwesh um yoweishi douk kupaishi shenekesh um ipak iri aria mare pukwreyeshuguk um, ipakin Yaken nape iruhw heven iri shopunek ta nusuhwesh um ipakish yoweishi inahos aria mare nukwreyeshuguk uwe, uwok.]” \s1 Amam Harig Jisas Um Omi Nyakon Big Aria Anan Douk Nape Debeini \r (Matyu 21:23-27; Luk 20:1-8) \p \v 27 Aria Jisas nani ananim disaipel wata hanakum Jerusalem. Amam hanak hatogur aria Jisas nanak nawish numun narub um Iruhin ananit debeiti urupat tataoum. Aria amam debeimi pris hani amudok henek skulumesh um lo iri hani amam debeimi Juda hanaki haparugan. \v 28 Aria harigan hakri, “Nyak nyarao maren big um nyunek enyudok mour? Aria amiapen nyeken enyudok big?” \p \v 29 Aria Jisas nakripam nakri, “Eik shopunek yakri irikep enen baraen. Aria ta ipak pubeime tukwanin um, eik shopunek ta ikripep um omi nyeke big aria douk yenek enyudok mour. \v 30 Ipak kripe, Jon douk nenek baptaisumesh iri omi nyakon enyudok mour aria douk nenek baptaisumesh? Iruhin nakonen o enesh arpesh meyoh?” \p \v 31 Aria amam kanak haneyagwreh hakri, “Aria apak mukri Iruhin nakonen um, anan ta wata norigap nukri, ‘Douk namudok aria ipak madae punek bilip um Jon ananin baraen uwe um maresh?’ \v 32 Aria ta apak mukri ‘arpesh meyoh shakonen um aria douk neneken’ um, enyudok baraen shopunek ta mare wosik uwe.” \p Aria amam hanogugur um eshesh armam armago. Um maresh? Ihishmorim douk shakri Jon anan douk anan adurin profet. \p \v 33 Aria amam hakrip Jisas hakri amam madae hudukemesh uwe, uwok. \p Aria Jisas nakripam nakri, “Eik shopunek ta mare ikripep um omi nyeke big aria douk yenek enyudok mour.” \c 12 \s1 Jisas Nakripam Wobuwobren Baraen Um Yowemi Armam Henek Mour Nubarig Iri \r (Matyu 21:33-46; Luk 20:9-19) \p \v 1 Aria Jisas nakripam enyudok wobuwobren baraen nakri, “Anan arman nau wain iyoh aria narok narub ananig nubarig. Aria anan narok anag bariyaigi nuwag um ko sharauri wainip orokwipi shurkwip aria shunak shishishep shumakwiyeshep um ihat tutogurep. Aria shopunek, narak anap ourop potem iruhw iri um anan arman nunaki nupe neyoh nubarig ba nupe um. Aria anudok nagrem nubarig iri nakrip kupaimi armam henek kontrak hanaki hape henek mour ananig nubarig aria anan nanak kupaigunum. \v 2 Douk nanak nape arigaha aria abudok nyutob um wainip shurkwip orokwip shudiyep um batogur. Aria anan neshopok anan nenekuman mour meyoh iri nanak um nukrip amudok henek mour ananig nubarig iri hukani ananip um wainip shurkwip. \v 3 Aria anan nanak natogur aria amam han aria heshopokan natanam nanak meyoh. \v 4 Douk anan nanak napeik aria nagrem nubarig iri wata shopunek neshopok kupaini nenekuman mour meyoh iri nanak um nukripam hukani enep shurkwip. Douk nanak natogrumam aria amam wata shopunek haworun barag aria han heneken abraenyin atun aria heshopokan natanam nanak meyoh. \v 5 Aria wata shopunek neshopok kupaini nanak aria amam han nagok. Aria anan neshopok anam shopunek hanak aria amam henekesh-umam namudok atin. Anam ham henekam abraenyim atum heyokasam, aria anam ham hagok. \p \v 6 “Douk amudok henek mour um anudok nagrem nubarig iri hatuh, aria ananin nuganin douk anan urkum manawash-uman iri atun napeik. Aria anan naneyagwreh nakri, ‘Eikin nuganin nunak um, amam ta humnekan.’ Aria anan neshopokan nanak. \v 7 Douk nanak natogur aria amam henek mour nubarig iri hatrun aria hanakripam hakri, ‘Anudok nagrem nubarig iri nugokuk um, ananin nuganin ta nugrem ihishmorim ananish eshudok. Douk namudok aria apak mon nugokuk um apak ta murao ananig nubarig!’ \v 8 Douk namudok aria amam hasuwan han nagok aria hawashan natogur nakusuk aduk agudok nubarig.” \p \v 9 Aria Jisas narig amudok debeimi Juda nakri, “Aria anudok nagrem nubarig iri ta nunek maresh? Anan ta nunaki nubo amudok henek mour iri hugok hutuh aria ta wata nurao kupaimi hunak hunek mour ananig nubarig. \v 10 Aria ipak patrin enyudok baraen nyetem Iruhin ananik Buk iri aka, uwok? Baraen enyudok, \q1 ‘Amudok utom\f + \fr 12:10 \ft Putik futnot nyape Matyu 21:42 iri.\f* douk \q1 harok urupat iri hakri wokumam iri douk \q1 matogur sagomim utom masah wobratum urupat iri. \q1 \v 11 Amam douk Debeini nenekam matogur namudok \q1 aria apak manadudareh-umam makri enyen douk Debeini atun neneken iri mour!’” \p \v 12 Aria amam debeimi Juda hadukemesh hakri anan nakri enyudok wobuwobren baraen um amam. Douk namudok aria amam juwehosim um anan aria hakri hunek kwotuman aria huweshikan. Aria amam hanogugur um eshesh armam armago aria hakutunukuk ba hanak. \s1 Amam Harig Jisas Um Shunek Takis Um Sisar Aka, Uwok \r (Matyu 22:15-22; Luk 20:20-26) \p \v 13 Aria anah nyumnah, amam debeimi Juda heshopok anam Farisi hani anam Herot ananim hanak henek rohw um hukwiraeh Jisas horigan enen baraen. Amam henekesh namudok um hakri kadak amam humnekan nukri enen yoweinyi baraen um hunek kwotuman-umen iri. \v 14 Aria amam hanak agundok Jisas napeum aria harigan hakri, “Debeini Tisa! Apak madukemeshum nyak douk madae nyunogugur enesh arpesh uwe. Aria nyak douk madae nyukrip nyeiguhw shato iruhw-eshi arpesh kupainyi baraen aria nyeiguhw wokeshi nyukripeshuk kupainyi uwe, uwok. Nyak apa nyakripesh atin baraen ihishmorim arpesh. Aria nyak apa nyagipesh adurin atinyi baraen aria nyenek skulumesh wosik um Iruhin ananih aih. Douk namudok aria nyak kripap. Apakin lo douk nyakri mumam? Enyen douk wosik um munek takis um debeini gavman um Sisar aka, uwok?” \p \v 15 Aria Jisas nadukemesh um amam douk henek rohw. Douk namudok aria anan narigam nakri, “Ipak pakri pukwiraehe um maresh? Ipak haroki anam utom douk pape penek takis omi ba itrum.” \p \v 16 Aria amam hanaki hakon anam utom aria Jisas narigam nakri, “Enyudok nyeigur aria aborir shetem amudok utom iri omiyesh?” \p Aria amam hakri, “Debeini gavman Sisar ananish.” \p \v 17 Aria Jisas nakripam nakri, “Sisar ananish eshudok eneshenesh ta puko Sisar. Aria Iruhin ananish ta puko Iruhin.” \p Aria douk anan nakripam namudok aria amam hakitak yowiyokuk abom. \s1 Amam Sadyusi Harig Jisas Um Shagok Iri Ta Shukitaki Aka, Uwok? \r (Matyu 22:23-33; Luk 20:27-40) \p \v 18-19 Aria amam Sadyusi, douk hakri shagok iri ta mare wata shukitaki iri hanaki Jisas napeum aria harigan hakri, “Debeini tisa, seiwok Moses nuwemaguk enyudok Iruhin ananin lo um apak nakri namudok, ‘Aria anan arman ananik irohukwik madae kubuki enesh batowish aria anan nugokuk um, ananin wanin ta nukwaur. Anan ta nukwaur um shubuki batowish um aria ta shubuh ashukenyik nuwag.’” \p \v 20 Aria amam hakripan shopunek hakri, “Anob nyutob, 7-poreim nugamim douk atish amakenyish shamubuki iri hape. Aria ashuken narao onok irohukwik aria anan nagokuk aria okwok madae kubuki enesh batowish uwe. \v 21 Aria aninuman nakwaur aria anan shopunek nagok aria okwok madae kubuki enesh batowish uwe. Aria douk anan nagokuk aria rabinari iri nakwaur. Douk nakwaur shape aria anan shopunek nagok aria madae kubuki enesh batowish uwe. \v 22 Aria namudok atin, ihim-morim amudok 7-poreim haraok aria amam ihim-morim hagokuk aria okwok madae kubuki enesh batowish uwe. Aria okwok shopunek kwagiguk kwagok. \v 23 Aria abudok nyutob shagok iri wata shukitaki um, okwudok armatok ta kwukitaki aria kwupe um meini? Nyak nyadukemesh, sagomatin ihim-morim amudok 7-poreim haraok iri atum.” \p \v 24 Aria Jisas nakripam nakri, “Ipak madae pudukemesh uwe. Um maresh? Ipak madae pudukem baraen nyetem Iruhin ananik Buk iri uwe. Aria shopunek, madae pudukemesh um agundok Iruhin dodogowini abom um uwe. \v 25 Abudok nyutob shagok iri wata shukitak-umori, armam armago ta mare shunoraum um atin uwe, uwok. Eshesh ta shupe kabi douk Iruhin ananish enselahos douk shape iruhw heven iri um. \v 26 Aria ipak ta patarihen iri Iruhin nakripepen iri baraen um agundok ta shagok iri wata shukitaki um aka, uwok? Aria shopunek, ipak patarihen enyudok baraen douk nyetem okwudok buk Moses nenyemok iri aka, uwok? Moses douk natik nyih hanu enen shokwinyi rowog aria Iruhin nakripan enyudok baraen nakri, ‘Eik douk Abraham nani Aisak aria Jekop amamin Iruhin.’ \v 27 Namudok aria Iruhin douk madae shagok iri esheshin uwe, uwok. Anan douk shape iri esheshin Iruhin. Aria ipakin baraen madae adurin abom uwe, uwok.” \s1 Iruhin Ananin Nyarik Iri Lo \r (Matyu 22:34-40; Luk 10:25-28) \p \v 28 Aria anan nenek skulumesh um lo iri shopunek nanaki nape nemnekam um hape hanatutukem um. Aria shopunek, anan nemnek Jisas nakripamen iri baraen douk yopunyi atin abom. Douk namudok aria anan narig Jisas nakri, “Meinyi Iruhin ananin lo douk nyape nyarik abom nyeshagrakuk ihinyumorim lo?” \p \v 29 Aria Jisas nakripan nakri, “Nyarik iri lo douk enyudok, \q1 ‘Ipak Israel ta pumnek! Apakin Debeini Iruhin abom douk anan atun Iruhin. \q1 \v 30 Douk namudok aria ipak urkwip ta punawasham abom ipakin Debeini Iruhin. \q1 Aria ipakiruh aparuh, huni ipakish mishish shuni ipakip urkwip \q1 ta shunawasham abom ihinmorim um ipakin tinytin \q1 aria pukwu ipakin dodog um punek ananin mour.’ \m \v 31 Aria nyagimori enyudok iri douk enyudok, \q1 ‘Ipak ta urkwip punawasham kupaishi arpesh douk shape hurukatin um ipak iri \q1 kabi ipak urkwip punawasham ipak kanak um.’ \m Aria enyen douk madae enen kupainyi lo nyishagrakuk enyudok biyen lo uwe, uwok.” \p \v 32 Aria anudok nenek skulumesh um lo iri nakrip Jisas nakri, “Tisa! Nyakin baraen douk yopunyi atin abom. Nyak nyakri adur! Iruhin douk anan atun Debeini abom aria madae anan shopunek nupe debeini kabi douk anan um uwe. \v 33 Douk namudok aria adur atin, apakip urkwip ta punawasham abom um anan atun. Aria apakiruh aparuh huni apakish mishish shuni apakip urkwip ta shunawasham abom aria muko ihinyumorim um apakin dodog um munek ananin mour. Aria urkwip punawasham kupaishi shape hurukatinyum apak iri kabi douk apak urkwip punawasham apak kanak um. Enyudok biyen lo douk nyarik iri yopunyi lo abom. Aria ta apak mugipesh enyudok biyen lo um, ehudok aih douk hushagrakuk agundok apak munek ofa um eneshenesh eshudok mashaisheh nyih hanish hashahuk ba mako Iruhin um shani ihinyumorim ofa shopunek.” \p \v 34 Aria Jisas nemnekan um ananin baraen douk yopunyi adurin atin abom aria nakripan nakri, “Abudok nyutob um nyuwishi agundok Iruhin nape Debeini um ananish arpesh um douk banaki hurukatin.” Aria ihishmorim arpesh shanogugur aria madae shorigan um enen shopunek baraen Jisas uwe, uwok. \s1 Jisas Narigesh Um Krais Douk Iruhin Nagraehan Neshopokan Nanakumori Nunarao Arpesh Iri \r (Matyu 22:41-46; Luk 20:41-44) \p \v 35 Jisas nape nenek skulumesh numun narub Iruhin ananit debeiti urupat tataoum. Aria nakripesh enyudok baraen nakri, “Amudok henek skulumesh um lo iri hakri Devit ananin barhonin ta nutogur Krais douk Iruhin nagraehan neshopokan nanakumori nunarao arpesh iri um maresh? \v 36 Seiwok douk Iruhin ananin Mishin nyohur Devit kanak aria nakri enyudok baraen um Krais nakri, ‘Debeini nakrip eikin Debeini nakri, “Nyak poe agundok um eikin yopunyi rogurehahum arigaha ibo nyakim horim ba hubuhuk.” ’ \p \v 37 “Aria tik, Devit kanak douk nahwar anudok arman Krais ananin Debeini. Douk namudok aria Krais ta wata nutogur Devit ananin barhonin mumam?” \p Aria douk Jisas nakripesh namudok aria sabaishi arpesh shanadudareh abom shakri ananin baraen douk yopinyi adurin atin. \s1 Amam Henek Skulumesh Um Lo Iri Amamih Yoweihi Aih \r (Matyu 23:1-36; Luk 11:37-54, 20:45-47) \p \v 38 Aria Jisas nape nakripesh baraen nakri, “Ipak gamo pudukemesh um ipak mare pugipesh amudok henek skulumesh um lo iri um amamih yoweihi aih. Amam hanadudareh abom hore rouhi atih rupeh hurahaen um arpesh shutrum shukri amam da yopumi debeimi armam. Aria shopunek, hakri hurahaen hunak agundok arpesh apa shantorum shapeum, aria shutrum aria shunek-umam yopihi nyumneh. \v 39 Aria hanak um lotu eshesh Juda shape sheneyagwreh baraen-ogwi urusag um, amam hanadudareh um hunak hupe hurik, hutem yopishi wagiturahos um kadak arpesh shutrum. Aria shenek debeiguni worigun obi nyutob, amam apa hanadudareh um hunak hupe yopugunum douk debeimi atum hapeum. \v 40 Aria amam apa hanak hawish armago douk armam hagok howosopukuk iri owoig urusag aria hatru hakwumesh-aruh owowish eshudok eneshenesh. Aria amam hanak hape henek beten um, amam henek rourouni beten meyoh um hakri kupaishi arpesh shutrum. Aria kweipon Iruhin ta nuwanamam amamish yoweishi inahos aria ta nunekam humnek debeiri eriger.” \s1 Onok Armatok Arman Nagok Nakwusopukuk Iri Kwenek Ofa Kwakon Utabor Iruhin \r (Luk 21:1-4) \p \v 41 Jisas nape hurukatin um asudok bokis douk shape shakwutu utabor babuh um gani numun Iruhin ananit debeiti urupat. Aria anan nape natik arpesh shanaki shape shakwutu utabor babuh asudok bokis um. Sabaishi shogrem sabaibori utabor iri shanaki shakwutu debeibori utabor babuh bokis. \v 42 Aria onok armatok douk anan nagok nakwusopuk iri kwanaki kwakwutu biobor shokwubori utabor babuh. \p \v 43 Aria Jisas nahwar ananim disaipel hanaki aria nakripam nakri, “Adur atin, eik yakripep, okwudok arman nagok nakwusopuk iri armatok okwokwibor karowibor biobor utabor, douk kwanaki kwakwutubor bokis iri douk sabaibori abom. Ababor douk beshagrakuk abom abrudok sabaibori utabor douk ihishmorim shanaki shakwutubor iri. \v 44 Eshudok ihishmorim shanaki shakwutu tukwanibor um esheshibor utabor babuhuk bokis aria tukwanibor debeibori bakwusumeshuk urusag. Aria okwok kwakwutu sabaibori okwokwibor utabor. Aria okwok douk nyaruk armatok iri, madae anabor utabor bukusamokuk urupat um kwunotor worigun um uwe, uwok.” \c 13 \s1 Jisas Nakri Kupaishi Arpesh Ta Shununu Iruhin Ananit Debeiti Urupat \r (Matyu 24:1-2; Luk 21:5-6) \p \v 1 Douk Jisas nape iri numun Iruhin ananit debeiti urupat nakitak nakri nutogur aduk, aria anan ananin disaipel nakripan nakri, “Debeini Tisa! Nyak tik agwudok yopugwi urusag douk sharokog yopubori utabor iri.” \v 2 Aria Jisas nakripan nakri, “Nyak nyatik agwudok urusag aria nyakri yopugwi. Aria anah nyumnah ta kupaishi ta shunaki shununug aria ta mare shukutukuk anam atum utom mutemaguk iruhw um kupaimi utom uwe, uwok. Ihibor-morim ta shuburunik bubuh bukus atap atin.” \s1 Jisas Nakri Sabainyi Enenyenen Amaen Ta Nyutogur \r (Matyu 24:3-14; Luk 21:7-19) \p \v 3 Aria Jisas nato nakih nape agundok iruhw um yoduhw Oliv wobrehah um Iruhin ananit debeiti urupat tataoum. Aria Pita nani Jems aria Jon hani Andru amam atum hanak hatogruman aria harigan hakri, \v 4 “Apak makri nyukripap um ahudok nyumnah douk ta eshudok iganigadae nyakripap-umesh iri ta shutogurum. Aria shopunek ta maresh shurik shutogurum apak mutrish aria mudukemesh mukri eshudok douk hurukatin um ta shutogur?” \p \v 5 Aria Jisas nakripam nakri, “Ipak gamo punodukem um ta mare anam armam hunaki hunek rohwumep aria hunekep pugipesh amamin baraen uwe, uwok! \v 6 Sabaimi armam ta hunaki aria amam atun atun ta hunek rohwumep hukripep um eikin nyeigur hukri, ‘Eik Krais douk Iruhin nagraehe aria neshopoke yanaki iri.’ Aria amam ta hunek rohw um sabaishi arpesh. \v 7 Ipak ta pumnek baraen um wanohw hwutogur kupairubi rougunirub warub um. Aria shopunek ta pumnek shupe shurpak hurukatin um ipak pape um. Aria ipak mare punogugur, uwok. Adur wanohw ta hwutogur, aria hugiguk iri nyumnah ta mare arigas hutogur. \v 8 Aria anag shokugi nahobig ta shukitak shuni kupaigi shokugi nahobig shurpak. Anan king nini ananish ta shukitak shuni kupaini king nini ananish shurpak. Aria anagun agundok atap ta enyik kwutuk, aria anagun ta debeirubi nyurub besh aria sabaishi ta shugok um nyurub. Enyudok ihinyumorim nyurik iri amaen ta nyutogur kabi douk arudok rarik iri eriger douk armatok kwarig kwomnek um aria kadak kwabuki batowin um. \p \v 9 “Douk namudok aria ipak kanak ta gamo punadukem. Eshesh ta shunaki shusuwep shuraepum debeimi douk hape hasuhw kwotog iri. Aria shopunek, ta shuwishi shep gani numun eshesh Juda shape sheneyagwreh baraen-ogwi urusag. Eshesh ta shep um agundok pasuhw eikin baraen pagipesh eik um. Aria eshesh ta shusuwep shuraepum amam debeimi gavman iri huni amam king hapeum pukripam Iruhin ananin yopinyi baraen douk nyakrium eik iri. \v 10 Aria sagomatin eikish arpesh ta shunak ihirubum warub bape agundok atap iri shukripesh Iruhin ananin yopinyi baraen iyoh, aria hugiguk iri nyumnah ta kadak hutogur. \p \v 11 “Aria abudok nyutob eshesh shusuwep shuraep shunak shunek kwotumep um, ipak mare punogugur aria pukri ta punak aria piyagwreh mumam, uwok. Ihinyumorim baraen Iruhin ta nukepen abudok atub nyutob ipak pakri piyagwreh um. Douk namudok aria maren baraen ipak urkwip purumen iri, ipak ta pukriyen. Um maresh? Enyen douk madae ipak kanak pukrienyi uwe, uwok. Enyen douk Iruhin ananin Mishin nyepuhur aria douk pakrienyi. \v 12 Aria enesh arpesh ta nyirub juwehos-irub um esheshish ashukenyish owashish aria ta shunekumesh kwot shuweshikesh aria shunak kupaishi shesh shugok. Aria anam aruhim ta nyirub juwehos-irub um amamish batowish aria ta hunekumesh kwot um huweshikesh aria shunak kupaishi shesh shugok. Aria batowish shopunek ta nyirub juwehos-irub um esheshish amakenyish aria ta shunekumesh kwot um shuweshikesh aria shunak kupaishi shesh shugok. \v 13 Aria ihishmorim arpesh ta shukri wokumep aria shukep agabus shukri ipak yoweipi um agundok pagipesh eik um. Aria eshudok douk shugipesh eik dodogowish atish arigaha shugok iri, Iruhin ta nunaraesh shutanamori shupe wosik abom.” \s1 Jisas Nakri Debeinyi Amaen Abom Ta Nyutogur \r (Matyu 24:15-28; Luk 21:20-24) \p \v 14 Aria Jisas ta nakri namudok, “Aria ipak ta putik kupaishi shurauri enyudok yoweinyi mugu abom shunaki shuwishi shunyubuk numun Iruhin ananit debeiti urupat aria ta nyunekat tubosusih. Enyudok yoweinyi mugu Iruhin douk nakri uwok um nyukus numun ananit debeiti urupat iri.” \p Arpen\f + \fr 13:14 \ft Enyudok baraen Jisas madae nukrien uwe. Enyen douk Mak kanak nenyem.\f* nyutorih enyudok baraen iri ta gamo nyudukemen wosik. \p “Aria abudok nyutob arpesh shape ihirubmorim warub bape shokugi nahobig Judia iri ta shuruwok shunak um yodururuh-igun um. \v 15 Aria shape aduk hurukatin um esheshig urusag iri, ta mare shukitak shuwishi urusag um shunahuri enesh eshudok eneshenesh uwe, uwok. Eshesh ta shuruwok shunak meyoh abom. \v 16 Aria eshudok douk sheyotu nubarigos iri ta mare wata shatanam shusahur shunak um esheshig urusag um shunahuri esheshig saketog uwe, uwok. \v 17 Aria gihaum oudok aparuhiwari armago uni oudok douk wasuhw batowish douk watak shawok nyumeb iri. Ahudok nyumnah owo ta wanomnek debeiri eriger! \v 18 Aria ipak ta punek beten um enyudok debeinyi amaen um mare ta nyutogur abudok nyumanugos-ibi nyutob ta butogrum uwe, uwok. \v 19 Ahudok nyumneh, enyudok amaen ta nyutogur aria arpesh ta shumnek debeiri eriger. Arudok eriger seiwok Iruhin nenek agundok atap nani eneshenesh shani arpesh shatogur shape shanaki arigaha shatograri douk, aria enyudokmori amaen madae enen nyutogur aria nyunek arpesh shumnek arudokmori eriger uwe. Aria kweipon shopunek, arpesh ta mare wata shumnek anar arudokmori eriger uwe, uwok. \v 20 Aria Debeini nugraeh sabaihi nyumneh um enyudok amaen nyutogur akure, ta mare enesh arpesh shupeik, uwok. Ihishmorim ta shugok shutuh. Aria anan urkum morum ananish arpesh anan nanagraehesh iri aria nagraeh karowih meyoh nyumneh um enyudok amaen nyutogur um. \v 21 Aria ta abudok nyutob enesh arpesh shunaki aria shukripep shukri, ‘Ipak tik, Krais douk Iruhin nagraehan neshopokan nanaki iri anudok nape agundok o nani nape ganik um, ipak mare punek bilipumesh uwe, uwok.’ \v 22 Sabaimi armam atun atun ta hunaki hunek rohwumep hukri, ‘Eik Krais.’ Aria anam ta hunaki hunek rohwumep aria amam atun atun ta hukri, ‘Eik anan profet.’ Aria amam ta hunek enenyenen Iruhin atun neneken iri mour. Amam ta hunekesh namudok um hukri hunek rohw um Iruhin nanagraehesh iri arpesh um shukri adur amam Iruhin nataurumam iri. Aria ta amam dodogowim akure, amam ta hunek rohwumesh. Aria ta uwok. \v 23 Namudok aria ipak gamo pudukemesh um abudok nyutob enyudok debeinyi amaen nyutogur um. Eik douk enyudok yarig yakripepuk um ihishmorim eshudok eneshenesh douk ta shutograri.” \s1 Eik Anudok Arman Douk Yatogur Adurinyi Arpen Iri Ta Wata Itanamori \r (Matyu 24:29-31; Luk 21:25-28) \p \v 24 “Aria ahudok nyumneh um enyudok amaen douk ta nyunek arpesh shumnek debeiri eriger iri ta hunak hutuhuk, aria \q1 ‘nyumnahin nini wabin aub ta dokotigun-umab. \q1 \v 25 Aria eneshenesh shape iruhw utag iri shuni aub iri unib \q1 ta grurugwresh aria unib ta unatuk ugruki atap.’ \p \v 26 “Aria abudok nyutob, Eik Anudok Arman douk yatogur adurinyi arpen iri ta wata ikutukuk iruhw heven inaki. Eik ta dodogoiwe itrugun abom aria itemori onog orug inaki. \v 27 Aria ta ishopok eikish enselahos shunak ihigunmorim um agundok atap aria shurauri ihishmorim eik yanagraehesh iri arpesh shunaki shupe atugun.” \s1 Wobuwobren Baraen Um Rowog Fik \r (Matyu 24:32-35; Luk 21:29-33) \p \v 28 “Ipak urkwip purum enyudok rowog fik aria pudukemesh. Abudok nyutob enyen nyupe nyunareh obi nyutob, ipak ta putrin aria pudukemesh pukri douk hurukatin um wah atuh hutao. \v 29 Aria douk ta namudok atin. Ipak ta putik enyudok ihinyumorim amaen douk iganigadae yakripep-umen iri nyutogur nyunakuk, aria ipak ta pudukemesh um eik douk hurukatin um itanamori. \v 30 Adur atin eik yakripep! Ipak doukipari, enep ta mare arigas pugok uwe, uwok. Ipak ta wata pupe aria enyudok ihinyumorim amaen douk iganigadae yakripep-umen iri ta nyutogur. \v 31 Ihishmorim eshudok eneshenesh douk shape iruhw utag iri shuni utag atug, shuni ihishmorim shape agundok atap iri shuni atapig nahobig shopunek ta burukworesh shunak shuwishuk. Aria eikin baraen ta nyupe ihih nyumneh.” \s1 Ta Mare Enesh Arpesh Shudukem Ahudok Nyumnah Eshudok Shutogurum \r (Matyu 24:36-44) \p \v 32 Aria Jisas ta nakri namudok, “Madae enen atin arpen nyudukem ahudok nyumnah o aua uwe. Iruhin ananish enselahos shape iruhw iri shani eik ananin nuganin shopunek madae mudukemah uwe. Yain atun nadukemah. \v 33 Ipak douk madae pudukem ahudok nyumnah douk ta eshudok eneshenesh shutogurum uwe. Douk namudok aria ipak ta gamo pudukemesh aria pupe putrugun-umoh. Ipak mare pupe ba urkwip pushukepuk uwe, uwok. \v 34 Ahudok nyumnah eshudok eneshenesh shutogurum ta kabi enyudok wobuwobren baraen um. Baraen enyudok. Anan arman nakri nukutukuk ananit urupat aria nunak anabur rougunibur wabur. Anan nakri um nunak aria nakitak nagraeh-aguk mour um kupakupaimi amam atun atun douk henekuman mour meyoh iri. Aria nakrip anudok nape neyoh um wit iri um neyoh wit aria nupe nutrugun um anan wata nutanamori um. \p \v 35 “Douk namudok aria ipak ta gamo pudukemesh aria pupe putrugun. Um maresh? Ipak madae pudukem abudok nyutob douk ta urupatinari nutanamori obi nyutob uwe. Anan ta nunaki wabigun o orokohunib um wab o nunaki owotog gwakitak um o nunaki ruwahep. Ipak madae pudukemesh uwe, uwok. \v 36 Ta wosik atin anan nunaki ahudok atuh aria nutrip um ipak pishuh. Aria uwok, ipak ta pupe putrugun-uman. \v 37 Aria enyudok baraen eik yakrip ipak enyi, douk eik yakrip ihishmorim arpesh shopunek. Ipak gamo pudukemesh aria pupe putrugun um eshudok eneshenesh douk iganigadae eik yakripep-umesh iri ta shutogurum.” \c 14 \s1 Amam Debeimi Hakri Hubo Jisas Nugok \r (Matyu 26:15; Luk 22:1-2; Jon 11:45-53) \p \v 1 Eheh douk biyeh shopunek nyumneh watak hapeum shunek agundok debeiguni Pasovaigun worigun aria shuwok bret douk shushaiteh aria madae tukitak debeiti iri uwe. Aria amam debeimi pris hani amam henek skulumesh um lo iri henek rohw um rihirahaen hanak hape haurim Jisas. Amam hauriman hanakum hakri anan atun nunak nupe anagun um, amam husuwan aria hunak hon nugok. \v 2 Aria amam wata hakri, “Uwok, apak mare muweshikan abudok nyutob shunek worigun obi nyutob. Um maresh? Ta armam armago shutik namudok aria shuhuri wanohw aria shop.” \s1 Onok Armatok Kwourak Sanda Nyabuh Jisas Ananig Barag \r (Matyu 26:6-13; Jon 12:1-8) \p \v 3 Aria Jisas nakitak nanak Betani aria nani Saimon douk riguk ehudok arugeh lepra hapenyan aria hape ananit urupat. Aria douk Jisas nape tebol, nape nawok worigun numun urupat, aria onok armatok kwasuhwi anar yopuri botol douk shenekor anam utom iri kwanak kwawish. Arar douk shukunir um enen yopunyi sanda nyeigrinyum nad iri. Enyen apa shatorin debeibori utabor. Douk kwawish kwanak agundok Jisas napeum aria kwawor botol ba kwourak enyudok sanda nyabuh Jisas ananig barag. \p \v 4 Aria enesh arpesh shape agundok iri shatik namudok aria eshesh nyirub juwehos-irub aria shakri, “Okwudok kwanunin um enyudok yopunyi sanda? \v 5 Douk apak muraen munak kupaishi shutorin aria shukop 300 siliwa-ibor utabor akure, douk ta wosik. Apak ta musuhw abrudok debeibori utabor munaki aria misiyabor um eshudok yaruhish arpesh um mutaurumesh!” Eshesh sheneyagwreh namudok aria shape shahaok. \v 6 Aria Jisas nakripesh nakri, “Ipak pahaok um maresh? Ipak kutukuk, okwok douk kwonekume yopunyi mour abom. \v 7 Eshudok utabor wokeshi ta shini ipak shupe ihih nyumneh. Aria meihi nyumnah ipak pakri putaurumesh pukesh anabor utabor um, ipak ta pukesh-abor. Aria eik ta mare ini ipak mupe ihih uwe, uwok. \v 8 Aria enyudok mour douk okwok dodogowik um kwuneken iri, douk enyudok kweneken. Okwok kwanaki kwourak sanda kwakwrup eikihw yegenyihw um kwehig nuhut she igok aria shurume um. \v 9 Adur atin eik yakripep. Arpesh shunak ihirubmorim warub agundok atap um shukripesh Iruhin ananin yopinyi baraen um, eshesh ta shukripesh um okwok kweneken iri shopunek aria eshesh ta urkwip purumok.” \s1 Judas Nani Debeimi Juda Hape Habo Baraen Um Huweshik Jisas \r (Matyu 26:14-16; Luk 22:3-6) \p \v 10 Aria abudok nyutob, anan um amudok Jisas ananim disaipel nyeigur-inam Judas Iskariot iri nanak gani amam debeimi pris hapeum. Aria nakripam um anan nakri wosik um niyabigam um agundok Jisas nanak napeum aria amam hunak husuwan huweshikan. \v 11 Aria amam hemnek Judas ananin baraen aria hanadudareh abom aria habo baraen um amam ta hutorun hukon anabor utabor. Aria Judas nakitak nanak aria nape nenek urkum um anah yah um niyabigom Jisas aria amam hunak husuwan huweshikan um. \s1 Jisas Nani Ananim Disaipel Henek Pasovaigun Worigun Hagnoh \r (Matyu 26:17-25; Luk 22:7-14, 21-23; Jon 13:21-30) \p \v 12 Douk shenek agundok Pasovaigun worigun um, eshesh apa shawok bret douk shushaiteh ba madae tukitak debeiti iri uwe. Aria ahudok sagomih nyumnah, eshesh apa shabo sipsipahos um shunek agundok Pasovaigun worigun um. Aria Jisas ananim disaipel harigan hakri, “Nyak nyakri apak munak munekagun agunum agundok Pasovaigun worigun um nyak nyunak nyugnoh?” \p \v 13 Aria Jisas neshopok biom ananim disaipel hanak aria nakripam enyudok baraen nakri, “Ipak punak wabur aria ta puparug anan nusahi anap abar baropi marup. Ipak putrun aria pugipeshan punak. \v 14 Aria punak puwish atudok urupat anan nunak nuwishat iri aria pukrip atudok urupatinari pukri, ‘Apakin debeini tisa nakri amudok rum douk arpesh shape sheshuh omi douk ta anan nini apak ananim disaipel mupe munek Pasovaigun worigun mugnoh-ami douk mape agunum?’ \v 15 Ipak porigan aria anan ta niyabigep anam debeimi rum iruhitum urupat. Eshesh douk shagitom aria shagabeyam yopum mape. Aria ipak punak puwish pupe punekumap worigun.” \p \v 16 Aria amudok biom disaipel hakitak hanak wabur aria haparug ihishmorim eshudok kabi douk iganigadae Jisas nakripam um. Aria amam hanak hape henek worigun um hugnoh um Pasova iri. \p \v 17 Douk arigaha wabigep hurukatin um wab aria Jisas nani ananim 12-poreim disaipel hanak hawish hape hawok worigun. \v 18 Douk hape hawok worigun tebol aria Jisas nakripam nakri, “Adur atin eik yakripep. Ipak anan douk mape mawok worigun iri ta niyabig eikim horim um eik aria amam ta husuwe huweshike aria hurawe hunak um he igok.” \p \v 19 Aria ananim disaipel hemnek namudok aria amamiruh aparuh yoweruh aria amam atun atun harigan hakri, “Ta eik ikrip nyakim horim aka, ta omi?” \p \v 20 Aria Jisas nakripam nakri, “Ipak 12-poreim anan douk ta nini eik ukutu bret tubuh dis aria utoh iri ta nuyabigam um eik. \v 21 Aria Eik Anudok Arman douk yatogur adurinyi arpen iri ta she igok kabi douk baraen nyetem Iruhin ananik Buk iri nyakri ta igok um. Aria anudok douk niyabig eikim horim um eik iri, yoweishi eshudok eneshenesh abom ta shutogur-uman! Douk namudok aria eik yakri gihauman. Douk seiwok amakek madae kwunabuki akure, ta wosik.” \s1 Jisas Nakom Bret Aria Wain Ananim Disaipel Hashah \r (Matyu 26:26-30; Luk 22:15-20; 1 Korin 11:23-25) \p \v 22 Douk amam hape hawok worigun aria Jisas nohur anat bret nasuwat aria nenek beten nenek tenkyu um Iruhin aria naworut nako ananim disaipel. Aria nakripam nakri, “Atudok bret douk eikihw yegenyihw. Ipak suwot aria putoh.” \p \v 23 Nakom bret hatoh jurug aria nohuri anap kap wainibar abar borapi aria nenek beten nenek tenkyu um Iruhin aria nako amam atun atun habaroh. \v 24 Aria anan nakripam nakri, “Abrudok wainibar abar douk eikibor owishibor. Douk butourak um butaurum sabaishi arpesh aria benek enyudok Iruhin ananin adurin atin abom iri baraen kontrak nyutogur dodogowin. \v 25 Aria adur atin eik yakripep. Eik ta mare wata iwok anabar wainibar abar, uwok. Eik ta ipe arigaha wata inak abrudok wabur Iruhin nape Debeini um ananish arpesh shapeum ba iyoh, aria eik ta kadak wata ibaroh.” \p \v 26 Aria amam heyorub onohw awehw jurug aria hatogur hato um yoduhw Oliv. \s1 Jisas Nakripam Um Pita Ta Nunek Rohw Nukri Anan Madae Nudukem Jisas Uwe. \r (Matyu 26:31-35; Luk 22:31-34; Jon 13:36-38) \p \v 27 Aria Jisas nakrip ananim disaipel nakri, “Kadak ipak ihipmorim ta pukutukuk eik puruwok punakuk atun atun. Um maresh? Iruhin ananin baraen nyetem ananik Buk iri douk nyakri, ‘Eik ta ibouk anudok neyoh sipsipahos iri aria sipsipahos ta shuruwok shunak atin atinyuk.’ \v 28 Aria eshesh ta she igok aria eik ta wata ikitak aria irik inak um Galili. Aria ipak ta pugime punaku.” \p \v 29 Aria Pita nakripan nakri, “Ta ihim-morim hukutukuk nyak aria huruwok um, eik ta ini nyak upe biohw!” \p \v 30 Aria Jisas nakripan nakri, “Adur atin eik yakripen. Kwehigib wab, nyak ta nyunek rohw biyeh otuh nyukri nyak madae nyudukem eik uwe aria owot ta tukitak tiyagwreh biyeh.” \p \v 31 Aria Pita dodogowin atun abom nakrip Jisas nakri, “Adur atin eik yakripen, eik ta mare inek rohw ikri eik madae idukemen uwe, uwok. Ta eshesh shukri shubo nyak nyugok um, eik shopunek ta ini nyak shohw ugok ahudok atuh!” Aria ihim-morim disaipel shopunek hakripan enyudok atin baraen. \s1 Jisas Nape Nenek Beten Nubarig Getsemani \r (Matyu 26:36-46; Luk 22:39-46) \p \v 32 Aria Jisas nani ananim disaipel hanak hatogur anagun nyeigur-igunum Getsemani aria anan nakrip ananim disaipel nakri, “Ipak pupe agundok aria eik inak inek beten gani.” \v 33 Aria anan narao Pita nani Jems aria Jon atum hanaman hanak. Aria agundok anan nemnek yowiyokuk abom aria ananihw apahw yowehw abom. \p \v 34 Aria anan nakripam nakri, “Eikin mishin yowen abom aria eik yemnek um yakana igok atin. Douk namudok aria ipak pupe ba piyohe.” \v 35 Aria natanam nanak madae rougun abom uwe aria nabuh nakus ananin domaen nyatik atap aria nenek beten narig Iruhin. Anan narigan um nukri kadak mumam um aria Iruhin wosik nukutukuk enyudok amaen um mare nyutogur-uman. \v 36 Aria Jisas nenek beten nakri, “O Aba\f + \fr 14:36 \ft Enyudok baraen Aba Tokples Hibru shakri Yain.\f* eikin Yain nyak douk dodogowini abom iri nyasuhw iruhw atap iri. Eik yakri nyak mare nyukutukuk enyudok amaen ta nyutogrome iri uwe, uwok. Aria nyak mare nyugipesh eikim urkum uwe, uwok. Nyak nyugipesh nyakim atum urkum.” \p \v 37 Douk nenek beten jurug aria anan wata natanam nanak natrugun um ananim biom atun disaipel. Douk anan nanak aria natrum um amam heshuh hagok. Aria anan narig Pita nakri, “Saimon, ipak peshuh pagok aka? Ipak madae dodogowip um pupe punubur um atin aua piyohe uwe aka? \v 38 Ipak pupe piyohe aria punek beten. Um Satan nunaki nukwiraehep um, ipak ta mare punek yoweinyi ina. Adur ipak mishish shakitak um pugipesh eikin baraen aria ipakiruh yegeshiweruh douk madae dodogowiruh uwe.” \p \v 39 Anan nakripam namudok jurug aria anan wata natanam nanak anah shopunek nanak nenek beten narig Iruhin. Anan nenek anudok atun beten iganigadae narik nenekan iri. \v 40 Anan nanak nenek beten jurug aria wata natanam nanak narpogun-umam. Aria anan natik um amam yobus sam dodog abom aria amam heshuh hagok. Aria anan nenyubarum hakitak aria amam madae hudukemesh um maren baraen ta amam hukripan um uwe. \p \v 41 Aria Jisas wata shopunek natanam nanak nenek biyeh atih um nanak nenek beten narig Iruhin. Douk anan nenek beten jurug aria watak natanam nanak natogrumam aria nakripam nakri, “Ipak peshuh pape meyoh um douk jurug! Ipak kitak! Nyutob douk banaki, aria douk anan ta niyabig yowemi douk henek yoweishi inahos atin iri um Eik Anudok Arman douk yatogur adurinyi arpen iri. Aria amam ta hunaki husuwe huweshike. \v 42 Aria kitak munak. Tik anudok douk ta niyabig eikim horim um eik iri anudok nanaki.” \s1 Amam Hanaki Howeshik Jisas \r (Matyu 26:47-56; Luk 22:47-53; Jon 18:3-12) \p \v 43 Douk Jisas wata nape nakripam atin, aria Judas, nanak um amudok ananim disaipel nanaki natogur-umam. Anan naniri sabaimi hanaki. Amam douk debeimi pris hani henek skulumesh um lo iri hani amam debeimi Juda hapeik aria heshopokam hasuhwi bainatog gwani rowos aria hanaki. \v 44 Aria amam hakitak hanak yah aria Judas nakrip Jisas ananim horim nakri, “Anudok douk kadak putik um eik inak isuwan inapuprikan iri, anudok douk Jisas. Aria ipak punak pusuwan puweshikan dodog aria puran punak.” \p \v 45 Aria Judas nanak natogurum Jisas atin aria nakri, “Debeini tisa!” Aria nanak nanapuprikan. \v 46 Aria amam hanak hasuwan dodog aria howeshikan. \v 47 Douk amam howeshikan aria anan neyotu hurukatin iri natuki ananit bainat aria natupak anan douk nenekuman mour meyoh abom um debeini pris iri ananih atah tukarah. \p \v 48 Aria Jisas narigam nakri, “Ipak pasuhwi bainatog aria rowos um punaki pusuwe puweshike kabi douk eik yakwuaruh iri, aka? \v 49 Ihih nyumneh eik yani ipak mape atugun aria yape yakripesh baraen numun narub um Iruhin ananit debeiti urupat tataoum aria ipak madae pusuwe puweshike uwe. Aria douk ipak ta punek enyudok baraen douk nyetem Iruhin ananik Buk iri nyutogur adurin.” \v 50 Aria ihim-morim ananim disaipel hakutukuk Jisas haruwok. \v 51-52 Douk amam howeshik Jisas haran harik hanak aria anan weroroini nanawashok shigorihwihi rupah atuh iri nagim Jisas nanak. Anan nagiman nanak aria amam hakri husuwan huweshikan aria ananih rupah hatukweshih hakusuk aria anan naruwok nanak meyoh. \s1 Amam Henek Kwotum Jisas Um Amam Kaunsol \r (Matyu 26:57-68; Luk 22:54-55, 63-71; Jon 18:13-14, 19-24) \p \v 53 Aria amam howeshik Jisas haran hanakum debeini pris ananit urupat. Aria amam ihim-morim debeimi pris hani amudok douk henek skulumesh um lo iri hani amam debeimi Juda shopunek hanak hape atudok urupat. \v 54 Aria Pita nagipesh Jisas nanak aria anan nagiguk atin. Douk nanak natogur aria nawish narub um anudok debeini pris ananit urupat aria natik amudok douk heyoh Iruhin ananit debeiti urupat iri hautig nyih aria hapeimeh. Aria Pita shopunek nanak nanamam napeum nyih um hiyakan. \p \v 55 Aria amam debeimi pris hani ihim-morim debeimi Juda douk hape hasuhw kwotog iri hahwar anam armam hanaki hape henekuman enen baraen douk madae adurin iri uwe um hakri amam debeimi hon nugokumen iri. Aria amam habirak hatik uwok. \v 56 Aria sabaishi arpesh shanaki shenekuman kwot shenek rohw shakri Jisas nenek eneshenesh yoweishi inahos aria esheshin baraen douk madae adurin uwe. Aria shopunek, eshesh douk madae shukri atin baraen uwe. Enesh shakri enen aria enesh shakriyuk enen. \v 57-58 Aria anam armam henek rohw um Jisas hakri amam hemnekan nakri anan ta nubrig Iruhin ananit debeiti urupat douk armam kanak harukat iri tubuh tukus atap. Aria um biyeh atih nyumneh meyoh, anan ta wata nurok kupaiti. Aria atat ta mare nurukat ananis wis, uwok. \v 59 Aria amam shopunek douk madae hukri atin baraen uwe. Anam hakri enen aria anam hakriyuk enen. \v 60 Aria amam ihim-morim hape hemnek aria anudok debeini pris nakitak narig Jisas nakri, “Nyak enen baraen um nyukripam um aka, uwok? Nyak nyakri mumam um enyudok baraen amam heneken um nyak iri?” \p \v 61 Aria Jisas neyotu mumuken. Anan madae nukripan enen baraen uwe. Aria anudok debeini pris abom gamo narigan nakri, “Nyak Krais douk Iruhin nagraehen neshopoken nyanaki iri? Aria nyak douk anudok Iruhin douk apak matuk ananin nyeigur nyato iruhw iri ananin Nuganin?” \p \v 62 Aria Jisas nakripan nakri, “O adur atin douk eik atuwe. Aria ipak ta putik Eik Anudok Arman douk yatogur adurinyi arpen iri inak ipe yopunyi rogur ehahum Dodogowini Iruhin abom. Aria shopunek ta itemi orug inaki gani iruhw heven.” \p \v 63 Aria anudok debeini pris abom nemnek namudok aria anan nyibur juwehosibur abom aria nabrig ananih rupeh. Aria nakripam nakri, “Apak mare wata muhwar enesh shopunek arpesh um shunaki shukripap um enesh yoweishi inahos anan nenekesh iri uwe, uwok. \v 64 Apak douk iganigadae memnek ananin baraen. Anan douk nabubunim um Iruhin aria ipak pakri mumam?” \p Aria amam ihim-morim hakri anan nenek yoweishi inahos aria amam ta hon nugok. \v 65 Aria howeshiguk ananis nabes aria anam hakitak hanak hakusehan. Aria hadar wis aria hape han aria harigan hakri, “Nyak kripap kabi amam profet um, douk omi nyaen.” Aria amam heyoh Iruhin ananit debeiti urupat iri habowan popaeshohos aria haran hanak. \s1 Pita Nakri Anan Madae Nudukem Jisas Uwe \r (Matyu 26:69-75; Luk 22:56-62; Jon 18:15-18, 25-27) \p \v 66 Aria onok armatok kwonekuman mour anudok debeini pris abom iri kwanaki aria kwatik Pita nape atap narub um anudok debeini pris ananit urupat. \v 67 Okwok kwatrun um napeum nyih. Aria okwok kwatrun duk aria kwarigan kwakri, “Nubokuhi eik yatrin nyani Jisas douk nanaki wabur Nasaret iri pape.” \p \v 68 Aria Pita nenek rohw nakri, “Uwok, eik madae idukemen uwe enyudok baraen nyak nyakriyen iri.” Aria anan nakitak nanak hurukatin um atudok wit douk shenekot tape tatiguk anagas iri aria anat owot takitak teyagwreh. \v 69 Aria okwok wata kwatanam kwatrun aria kwakrip eshudok sheyotu agundok iri kwakri, “Anudok shopunek douk anan Jisas ananin.” \p \v 70 Aria Pita wata shopunek nenek rohw nakri, “Eik uwok.” \p Aria douk madae roubum uwe aria eshesh sheyotu agundok iri wata shakrip Pita shakri, “Adur atin nyak douk enen um Jisas ananin. Um maresh? Nyak douk nyapei shokugi nahobig Galili iri.” \p \v 71 Aria Pita nenek rohw nakri, “Ta eik inek rohwumep um, eik yakri wosik um Iruhin ta ne igok! Eik madae idukeman uwe, anudok arman ipak pape pakriyan iri.” \p \v 72 Douk anan nakriyuk namudok aria ahudok atuh owot wata shopunek takitak teyagwreh biyeh. Aria Pita urkum morum enyudok baraen iganig Jisas nakriyen iri. Baraen douk enyudok, “Nyak ta nyunek rohw biyeh otuh nyukri nyak madae nyudukeme uwe, aria owot ta tukitak tiyagwreh biyeh.” Aria anan nereh yowiyokuk. \c 15 \s1 Amam Harao Jisas Hanak Um Debeini Gavman Pailat Nape Um Hunek Kwotuman \r (Matyu 27:1-2, 11-14; Luk 23:1-5; Jon 18:28-38) \p \v 1 Aria ruhur atin, amam debeimi pris hani debeimi Juda hani amudok henek skulumesh um lo iri hani ihim-morim debeimi Juda hasuhw kwotog iri hantorum hape habo baraen. Aria amam hohur onohw maduhw haweshik Jisas ananish roguhw aria haran um Pailat douk nape debeini gavman iri. \v 2 Douk hanak hatogur, aria Pailat narigan nakri, “Nyak douk eshesh Juda esheshin king aka?” \p Aria Jisas nakripan nakri, “Adur, eik douk kabi nyak nyakrium.” \v 3 Aria amam debeimi pris hape henekuman baraen Jisas hadukuman sabainyi rohwin baraen. \v 4 Douk namudok aria Pailat narigan shopunek nakri, “Tik, amam henekumen sabainyi baraen. Aria nyak ta nyuwanamam enen baraen aka, uwok?” \v 5 Aria Jisas madae nukri enen baraen uwe, aria Pailat nakitak yowiyokuk abom. \s1 Pailat Nakripesh Um Shunak Shubo Jisas Shunek Nyiluman Nir Rowog Kruse \r (Matyu 27:15-26; Luk 23:13-25; Jon 18:39–19:16) \p \v 6 Ihish kwarahos ahudok nyumnah shenek agundok debeigini Pasovaigun worigun obi nyutob, Pailat apa nakweshih anan nonoweshik iri nanak fri. Anan apa nukweshih anudok douk eshesh armam armago shukriyan iri. \v 7 Aria abudok nyutob, anan arman douk nanahwarum Barabas iri nani anam armam hani gavman sharpak aria habo enesh arpesh shagok aria hanaweshik hape. \v 8 Aria sabaishi arpesh shanaki shantorum shape aria shape shakrip Pailat um nukweshih anan nape nonoweshik iri douk eshesh shukriyan iri nunak fri kabi douk ihish kwarahos anan apa nenekesh um. \p \v 9 Aria douk eshesh sharigan namudok aria Pailat narigesh nakri, “Ipak pakri ikweshih eshesh Juda esheshin king nunak fri o pakri meini?” \p \v 10 Pailat douk nakri namudok um maresh, anan douk nadukemesh abom um amam pris amamim debeimi douk henek nyigiya um Jisas. Amam hatik sabaishi arpesh shagipesh anan atun aria amam nyirub juwehosirub aturub aria douk harawan hanak henekuman kwot um Pailat. \v 11 Aria amam debeimi pris hohur sabaishi arpesh esheshiruh aparuh aria eshesh nyirub juwehos-irub abom um Jisas. Aria eshesh sharig Pailat um nukweshih Barabas nunak fri. \p \v 12 Aria Pailat wata shopunek narigesh nakri, “Ipak pakri eik inekan mumam anudok arman douk ipak puhwaran eshesh Juda esheshin king iri?” \p \v 13 Aria eshesh wata shopunek shahwar debeg shakri, “Nyak nyenek nyiluman rowog kruse!” \v 14 Aria Pailat narigesh nakri, “Anan nenek maresh yoweishi inahos um apak mon nugokumesh?” \p Aria eshesh madae shumnekan uwe. Eshesh shahwar debeg atin shakri, “Nek nyiluman rowog kruse.” \p \v 15 Aria Pailat nakri nunekesh shunadudareh. Douk namudok aria anan nemnek esheshin baraen aria nakweshih Barabas nanak fri. Aria nakrip amam soldia um hunak hubo Jisas huprukan onohw maduhw segegoihw aria hunak hunek nyiluman nir rowog kruse. \s1 Amam Soldia Hape Henekan Enenyenen Jisas \r (Matyu 27:27-31; Jon 19:2-3) \p \v 16 Aria amam soldia hasuhw Jisas haran hanak hawish debeini gavmman ananit debeiti urupat aria hahwar ihim-morim amudok anam soldia shopunek hanak. \v 17 Aria amam horuman anat routari owishiboriti saket. Aria harokesh onohw segego hwatogrohw iri maduhw hwahwunug kabi douk king ananit hat um, aria hwahwem-uman um ananig barag. \v 18 Aria amam hape habubuniman hakri, “O ruwahep nyak eshesh Juda esheshin king!” \p \v 19 Aria hohur anah aruh aria hape habo barag sabaih atuh aria hape hokusehan. Aria amam henekan enenyenen hanak habuh hoduk ohrubus hurukatin um anan um hutuk ananin nyeigur nyuto iruhw kabi douk anan king um. \v 20 Douk amam henekan enenyenen jurug, aria hatrun hawaruk atudok owishiboriti saket. Aria wata hohur ananih rupeh hehuruman aria harawan hanakum hunek nyiluman nir rowog kruse. \s1 Amam Henek Nyilim Jisas Neir Rowog Kruse \r (Matyu 27:32-44; Luk 23:26-43; Jon 19:17-27) \p \v 21 Douk hanak orokohunih um yah aria haparug Saimon douk nanaki wabur Sairini iri. Ananim nugamim douk Aleksander nani Rufus. Anan douk nape iri urah nanaki aria nakri nunak nuwish anabur debeiburi wabur. Aria douk amam haparugan namudok aria amam soldia dodogowim atum hakripan um nosah Jisas ananin rowog kruse. \v 22 Aria amam harao Jisas hanak anagun douk shahwaragun um Golgota iri. Baugenyum um enyudok baraen douk nyakri arpenyig barag. \v 23 Aria agundok amam hakutu anan marasin nyeigurinum mer nabuhum wainibar abar aria hakri huko Jisas nuburoh. Aria anan nakri uwok. \v 24 Aria amam henek nyiluman neiruk rowog kruse aria hohur ananih rupeh hehubuk aria hape habirak kabi douk satu\f + \fr 15:24 \ft Tik Aposel 1:26.\f* um. Amam habirak um anan nunek uhwin iri nunohur anah rupah. Aria amam henekesh namudok atinyum ihihmorim ananih rupeh. \p \v 25 Aria douk ruhur, arigaha 9 kilok wah hatao aria amam henek nyiluman neir rowog kruse. \v 26 Aria amudok douk henek-uman baraen Jisas iri howem enyudok baraen douk amam henek kwotuman-umen iri hakri, \qc ESHESH JUDA ESHESHIN KING. \m aria heshopen iruhw um rowog kruse agundok Jisas neir um. \m \v 27 Aria agundok amam henek nyilim Jisas neir orokohun aria biom hakwuaruh iri heir wobuwobur hurukatin um anan. \v 28 [Amam douk henek nyiluman nani amudok hakwuaruh iri aria henek enyudok baraen nyetem Iruhin ananik Buk iri nyatogur adurin. Baraen douk enyudok, “Eshesh shatrun kabi douk nabrig lo iri um.”] \p \v 29 Aria arpesh shenek yowi kare iri shape shabubuniman aria sharigan shakri, “Nubokuhi nyakri nyak ta nyubrig Iruhin ananit debeiti urupat aria hukri um biyeh atih nyumneh um, nyak ta wata nyurukat! \v 30 Douk namudok aria douk nyak nyukweshih nyak kanak aria nyukutukuk rowog kruse nyubihi atap!” \p \v 31 Aria amam debeimi pris hani amam douk henek skulumesh um lo iri shopunek hanaki hape hahan henekan enenyenen. Aria amam kanak hanakripam hakri, “Anan nutaurum kupaishi, aria anan douk madae nutaurum anan kanak uwe. \v 32 Aria anan douk Krais eshesh Israel esheshin king douk Iruhin neshopokan nanaki iri akure, douk anan nukutukuk rowog kruse nubihi atap. Aria apak mutrun aria ta munek bilipuman!” Aria amudok biom douk hataur wobuwobur hurukatin um Jisas iri shopunek hahan hakripan enenyenen. \s1 Jisas Nagok \r (Matyu 27:45-56; Luk 23:44-49; Jon 19:28-30) \p \v 33 Douk aun nakihi arigaha 12 kilok aria wab babuhi. Aria ihirub-morim eshesh Juda esheshirub warub betem arukwutigun um atin. Agagun arukwutigun nape namudok arigaha wabigep 3 kilok aria wah wata hatao aria arisigun. \v 34 Aria wabigep 3 kilok, Jisas nahwar debeg um esheshin baraen nakri, “Eloi, Eloi, lama sabaktani?” Baugenyum um enyudok baraen douk nyakri, “Eikin Iruhin, eikin Iruhin, nyak nyakutukuk eik um maresh?” \p \v 35 Aria enesh arpesh sheyotu agundok iri shemnekan aria shakri, “Ipak pumnek, anan nahwar Ilaija.” \p \v 36 Aria anan arman nasahur nanak nohur enen spans\f + \fr 15:36 \ft Putik futnot nyape Matyu 27:48 iri.\f* nosegurin anabar nubutibari abar. Aria nanyaur anah aruh aria natuken nyato um Jisas ananit nokwat um nubarah. Aria anudok arman nakripesh nakri, “Jurug aria apak mupe mutrugun. Ilaija ta nunaki nukweshihan nubuhi rowog kruse aka, uwok?” \p \v 37 Aria Jisas nahwar debeg aria anan nagok. \v 38 Aria ahudok rupah\f + \fr 15:38 \ft Putik futnot nyape Matyu 27:51 iri.\f* hataur numun Iruhin ananit debeiti urupat iri tukarah um biyeh. Tukarahi gani iruhw arigaha hanak habuh hatao. \v 39 Aria amam soldia amamin debeini douk neyotu hurukatin um rowog kruse Jisas neir um natik agundok Jisas nagok um aria nakri, “Adur atin anudok arman douk Iruhin ananin nuganin!” \p \v 40 Aria agundok, ono armago weyotuwi madae rougun abom uwe aria wape watrishi. Onok douk Maria douk kwanaki wabur Makdala iri kwani Salome, wani kupaikwi Maria douk kwabuki shokuni Jems nani Josis iri. \v 41 Oudok armago riguk Jisas nape shokugi nahobig Galili um, owo apa wagipeshan aria wape wenekuman worigun. Aria sabaiwari kupaiwari armago douk waniri Jisas shatowi gani Jerusalem iri shopunek weyotuwi aria wape watrishi. \s1 Habre Jisas Hanak Haruman \r (Matyu 27:57-61; Luk 23:50-55; Jon 19:38-42) \p \v 42-43 Aria ahudok nyumnah shabo Jisas ahi, eshesh shape shenek esheshigun worigun aria mahish um ruwahepih Sabat shishoh iri. Aria ahudok atuh nyumnah arigaha wabigep, aria Josep douk nanaki wabur Arimatea iri nanaki. Anan douk anan um eshesh Juda esheshin debeini kaunsol douk nyeigur nyato-uman iri. Aria anan shopunek apa nape natrugun um abudok nyutob arpesh shuwish um agundok Iruhin nupe Debeini um ananish arpesh um. Aria Josep madae nunogugur uwe, uwok. Anan nanak um Pailat napeum aria narigan um anan nunak nubre Jisas nunak nuruman. \v 44 Aria douk Pailat nemnek namudok aria anan nakitak yowiyokuk abom um agundok Jisas nagok arigas abom um. Aria anan nahwar amam soldia amamin debeini nanaki aria narigan nakri, “Adur, Jisas nagok aka, watak?” \p \v 45 Aria anan nakrip Pailat um Jisas douk adur nagok. Douk namudok aria Pailat nakrip Josep um nubreyan nunak aria nuruman. \v 46 Aria Josep nanak nator anah yopuhi shigorihwihi rupah nasuah aria nanak nabre iri Jisas rowog kruse nabuhi atap neshurehan aria nanak naruman. Anan nanak nawish nanabuk numun onohw wonugwehw douk sharokohw shawish onok burbuduk iri. Douk nawish nanabukuk aria natogur natotigosi anam debeimi utom manaki neshopam ahwudok wonugwehw. \v 47 Aria Maria douk kwanaki Makdala iri kwani kupaikwi Maria douk kwabuki Josis iri wape watrugun. Aria watiku agundok douk Josep nanak nabukuk Jisas um. \c 16 \s1 Jisas Wata Nakitak Nape \r (Matyu 28:1-8; Luk 24:1-12; Jon 20:1-10) \p \v 1 Douk wabigep hurukatin um wab ahudok nyumnah Sabat, eshesh Juda shape meyoh ahi hatuh, biwotuk armago wanak wator anar wel douk reisik wosik iri um wakri unak urayok Jisas ananihw yegenyihw. Oudok armago owowish nyeiguhw douk eshudok. Maria douk kwanaki Makdala iri kwani kupaikwi Maria douk kwabuki Jems iri, wani Salome. \v 2 Aria ruwahepih sagomatinyih nyumnah um wik,\f + \fr 16:2 \ft Putik futnot nyape Matyu 28:1 iri.\f* wata ruhur atin, owo wakitak wanak gani wonugwehw hwapeum. Douk owo wanak watogur wonugwehw hwape um aria wah ko hatao. \v 3 Aria owo wata wape wanak yah aria wanayagwreh wakri, “Ta omi nyutotigasuk utom douk magah wonugwehw iri?” \p \v 4 Aria owo wanak hurukatin aria wakri utrugunu aria watiku amudok takweimi utom douk magah wonugwehw iri douk madae anam mutao uwe. Amam douk matatigos manak makusuk anagas. \v 5 Aria owo wanak wawish numun ahwudok wonugwehw aria watik anan weroroini arman, nenenek rouhi shigorihwihi rupah iri nape. Anan napeum yopunyi rogur ehah numun wonugwehw aria owo wakitak yowiyokuk abom. \p \v 6 Aria anan nakripo nakri, “Ipak mare pukitak yowiyokuk uwe, uwok. Eik yadukemesh, ipak douk paurim Jisas douk nanaki wabur Nasaret iri. Anan douk shenek nyiluman neir rowog kruse iri. Aria ipak tik, okwudok outuk douk shanabuk um. Agundok madae anan nukus uwe, uwok. Anan douk nakitak nape. \v 7 Aria ipak punak pukrip ananim disaipel huni Pita pukri, ‘Jisas iganigadae narik nanak um Galili. Aria ipak pugiman punak putogruman kabi douk nubokuhi anan nakripep-umaguk um.’” \p \v 8 Aria douk owo womnek namudok aria wakutukuk wonugwehw watograri aria wosahur wanak. Owo wanogugur abom aria owo arugoguhwiar wao atin wanak. Aria shopunek owo madae ukripaguk enesh arpesh um eshudok owo watrish iri uwe. \s1 Jisas Natogur Um Maria Douk Kwanaki Makdala Iri Kwatrun \r (Matyu 28:9-10; Jon 20:11-18) \p \v 9 [Douk eshesh Juda shape meyoh ahi nyumnah Sabat iganigadae hatuh. Aria ruwahepih sagomatinyih nyumnah um wik,\f + \fr 16:9 \ft Putik futnot nyape Matyu 28:1 iri.\f* ruhur atin Jisas wata nakitak nape. Aria sagomatin anan natogur um Maria douk kwanaki Makdala iri. Okwok douk riguk 7-poreish yoweishi sagabehos shapenyok aria anan wata nahiyaheshuk sharuwok iri. \v 10 Douk kwatrun-uguk aria okwok kwanak kwatogur um ananim disaipel aria kwatrum um amamiruh aparuh douk yoweruh aria hape hereh. Aria okwok kwakripam um okwok kwatik Jisas wata nakitak napeum. \v 11 Aria amam hemnegok aria madae hunek bilip uwe. Amam hakri okwok kwenek rohw. \s1 Jisas Natogur um Ananim Biom Disaipel Gani Yah Aria Hatrun \r (Luk 24:13-35) \p \v 12 Douk enyudok nyanakuk aria anah nyumnah, biom Jisas ananim disaipel hakitak hakutukuk wabur aria hagim urahih yah hanak. Amam hanak aria Jisas natogur nape anagun sikigun aria nanaki natogur-umam. \v 13 Anan natogur-umam hatrun aria amam wata hatanam hanak hakrip amudok anam disaipel um agundok amam hatrun um. Aria douk amam hakripam aria amam shopunek madae hunek bilipumam uwe. Amam hakri amudok biom douk henek rohw. \s1 Jisas Nakrip Ananim Disaipel Um Mour Amam Ta Huneken Iri \r (Matyu 28:16-20; Luk 24:36-49; Jon 20:19-23) \p \v 14 Aria hagiguki, ananim 11-poreim disaipel hape hawok worigun aria Jisas nanak natogur-umam. Aria naham nakri, “Ipakigos baragos douk dodogowigos aria seshukep abom. Nubokuhi enesh arpesh douk shatrue wata yakitak yape aria shanaki shakripep aria ipak madae punek bilip uwe. Ipak pakri eshesh shape shenek rohwumep.” \v 15 Aria anan nakripam nakri, “Ipak punak ihirubmorim warub bape agundok atap iri aria pukripesh Iruhin ananin yopinyi baraen ihishmorim arpesh. \v 16 Ipak pukripesh aria eshudok douk shumnek enyudok baraen shunek bilipumen aria kupaishi shunek baptaisumesh iri, Iruhin ta wata nunarawesh shutanamori shupe wosik abom. Aria eshudok douk shumneken aria mare shunek bilipumen iri, Iruhin ta nunekumesh debeiti kwot um eneshenesh yoweishi inahos eshesh shape shenekesh iri. \v 17 Aria eshudok douk shunek bilip iri, Iruhin ta nutaurumesh nunekesh dodogowish aria ta shunek sabainyi mour kabi douk Iruhin atun neneken iri. Eshesh ta shihiyahuk sagabehos douk shape arpesh iri shukripesh um eikin nyeigur aria ta shutogur shuruwok. Aria shopunek, ta shiyagwreh enen kupainyi baraen. \v 18 Aria ta shuhur yuguhw douk hwabo arpesh shagok iri shusuwoguh esheshis wis um, ogwoguh ta hunatukesh aria ta mare shugok uwe, uwok. Aria ta shuwok anabar abar douk arpesh apa shabroh ba shagok iri um, eshesh ta mare shugok. Aria eshesh ta shuwemesh wis sharao arugeh iri arpesh aria eshesh ta wata yopish.” \s1 Iruhin Narao Jisas Nato Um Iruhw Heven \r (Luk 24:50-53; Aposel 1:9-11) \p \v 19 Aria douk Debeini Jisas nakripesh baraen neyaten aria Iruhin naran nato um iruhw heven. Anan nato aria nanak nape yopunyi rogur ehahum Iruhin. \v 20 Aria Jisas ananim disaipel hanak sabairubi warub aria hakripesh Iruhin ananin yopinyi baraen sabaishi arpesh. Aria abudok nyutob amam hape hakripesh yopinyi baraen um, Debeini nataurumam nenekam dodogowim aria henek sabainyi mour Iruhin atun nenekan iri. Aria arpesh shatik enyudok mour amam heneken iri aria shakri adur atin, amam douk Iruhin nataurumam. Aria amamin baraen douk adurin atin abom.]