\id MAT - Mufian NT (Balif dialect) -Papua New Guinea 1988 (web version -2013 bd) \h Matyu \toc1 Basef Ifimba Buꞌwafi Matyu Nandaꞌafi \toc2 Matyu Nandaꞌafi \toc3 Mt \mt1 Basef Ifimba Buꞌwafi Matyu Nandaꞌafi \iot Basef bandafi Matyui \io1 1:1-2:23 Bafasana Akusana Jisas nagatagasi \io1 3:1-12 Jon aman anamba nagapisiꞌas embeli nawalipasa basefa Jisas \io1 3:13-4:11 Jisas nofaꞌ baptais eaꞌ Satan nafiꞌi nagwambana ma nondaꞌ waf awafi \io1 4:12-18:35 Jisas nafeꞌ itap luꞌupa Galili nawalipasa basef buꞌwafi natopalopa hiasi aowas naninani nandaꞌasi sataga boꞌwes \io1 19:1-20:34 Jisas nakwaha itap luꞌupa Galili nafeꞌ itap luꞌupa Judai nawalipasa basef buꞌwafi \io1 21:1-27:66 Jisas nafeꞌ Jerusalem nawalipasa basef owaꞌ sandaꞌmana kot eaꞌ sandolona nagaꞌ lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai \io1 28:1-20 Jisas nosafel wapani nasoꞌasa maol alipisi ananisi ma eaꞌ nalota heven ilif \c 1 \s1 Agofa miniꞌap bafapana Jisasi \r (Lu 3:23-38) \p \v 1 Wambota atamba bafapana akupana Jisas Kraisi amamba. Jisas nataga wambota Deviti, Devit nataga wambota atamba Abrahami.\x * \xo 1:1 \xt 1 Kro 17:11; Jen 22:18\x* \v 2 Bafas ihas wambota atamba Abrahami isimba. Nogama Abrahami Aisak. Nogama Aisaki Jekop. Eaꞌ Jekop ahama Judai naloma sahopana owapana ananimi.\x * \xo 1:2 \xt Jen 38:29-30; Rut 4:18-22\x* \v 3 Juda ahama Peres naloma Sira. Maꞌmam amamuꞌwi Tamar. Eaꞌ Peres ahama Hesroni, eaꞌ Hesron ahama Rami. \v 4 Ram nogamana agilinama Aminadap. Eaꞌ nogamana Aminadapi Nason. Eaꞌ nogama Nasoni Salmon.\x * \xo 1:4 \xt Rut 4:13-17\x* \v 5 Eaꞌ Salmon nogamana agilinama Boas. Boas maꞌmana Rehap. Boas nogamana agilinama Obet. Obet maꞌmana Rut, eaꞌ Obet nogamana agilinama Jesi.\x * \xo 1:5 \xt 2 Sml 12:24\x* \v 6 Eaꞌ Jesi anen ahama dembinai king Deviti. \p Devit nasoꞌ anoꞌw nemataꞌw fowaꞌ Uria nagasoꞌakwi nola king Solomon. \v 7 Eaꞌ Solomon nogamana agilinama Rehoboam, eaꞌ Rehoboam nola Abiyah. Eaꞌ nogamana Abiyah agilinama Aser. \v 8 Aser anen ahama Jehosafati, nola Joram. Eaꞌ Joram ahama Usia. \v 9 Eaꞌ Usia nola Jotam, Jotam nola Ehas ahama Hesekaiai. \v 10 Hesekaia nogamana agilinama Manase, eaꞌ Manase nola Amos. Amos ahama Josaiai.\x * \xo 1:10 \xt 2 Kin 24:14-15; 2 Kro 36:10; Jer 27:20\x* \v 11 Eaꞌ Josaia nola Jekonia naloma owapana ananimi maloma ahamam maꞌmam safeꞌ sandaꞌ kalabus sapani wambel Babilon lauguni.\x * \xo 1:11 \xt Esr 3:2\x* \p \v 12 Esis sofaꞌas sawasiꞌas sisihis sapani Babilon, Jekonia nogamana ananinai agilinama Sealtiel, eaꞌ Sealtiel nola Jerubal. \v 13 Jerubal anen ahama Abiuti eaꞌ Abiut nola Eliakim. Nogamana ananinai agilinama Asor. \v 14 Asor nogamana agilinama Sadok, eaꞌ Sadok ahama Akimi. Akim nola Eliut. \v 15 Eaꞌ Eliut nogamana agilinama Eleasar, eaꞌ Eleasar ahama Matanii. Eaꞌ Matani nola Jekop ahama Josepi. \v 16 Josep anamba nagasoꞌ Mariai. Eaꞌ Maria deiꞌ kola Jisas, deiꞌ esis sagaꞌi anen Krais Dembinai God nandandepana nasapaꞌana nagafiꞌii. \v 17 Amom bafapana akupana Jisasi fowaꞌimi siambam magataga naꞌamba. Amom amamba Abraham nolam magiꞌ magatagai mafiꞌi matagama Devit, amamba siambam mataga 14-pelaim. Eaꞌ amom amamba Devit nolam magiꞌ magatagai mafiꞌi matagama nemaf afamba bousi sofaꞌ esis Israel safeꞌ sandaꞌ kalabus sagape wambel Babiloni, amamba wapani 14-pelaim. Eaꞌ amom amamba esis Israel sandaꞌ kalabus Babilon solam magiꞌ magatagai mafiꞌi aꞌ matagama nogota Krais nagataga, amamba wapani 14-pelaim. Siambam sagakolasom aꞌ mataga hiami 42-pelaim.\x * \xo 1:17 \xt Lu 1:27,35\x* \s1 Maria kogola Jisas \r (Lu 3:23-28) \p \v 18 Fowaꞌ Maria kogola Jisas Krais basef fagape naꞌamba. Maꞌmana Maria esis saꞌi akoꞌw kosoꞌ Josep, eaꞌ esis bias ina deiꞌ sandasoꞌama, ataꞌ owaꞌatin. Eaꞌ sati Maria akofaꞌ opafa Ambal buꞌunai Godi nafiꞌmai akoꞌw eaꞌ deiꞌ aꞌ opafuꞌw. \v 19 Waulunamaꞌw akwoꞌunai Josep anen aman buꞌunai. Anen nandaiwaꞌma nondaꞌakw ambal aol. Naꞌamba okom maꞌi nondambahoꞌ niliꞌamonaꞌw kope dowaf. \v 20 Anen nape ataꞌ okom mandandaꞌma isimba atis, eaꞌ naꞌoh nandondoꞌah owaꞌ, anona ensel Dembinaii natagama anen naꞌipana naꞌi, “Josep, inaꞌ akunama Deviti, ina ombal mehenama negaoꞌwa wauluꞌmina ineꞌikwi Maria, owaꞌi. Deiꞌ main, awani inimba nagapauꞌwi, Ambal buꞌunai Godi nafiꞌmai akoꞌw.\x * \xo 1:20 \xt Lu 1:31, 2:21\x* \v 21 Eaꞌ atiasi aꞌ kola awani aman, awani inimba anen nogatopalopa amam nematawa hiasi ma nogakwaha waf awafi asasifi nofaꞌas sogotanimaii. Naꞌamba deiꞌ inaꞌ nihapomana agol ananigili Jisas. Basef kofagefa ma agol agalemba ifimba faꞌi, anen aman nogofaꞌ epes ananisii ma sogape andeandeꞌi. \v 22 Hiahaom amamba hiami mataga naꞌamba siꞌi anif basef Dembinai nagasoꞌanaef malogol anona aman profet fowaꞌinai, deiꞌ afataga endilisi. Fowaꞌ gani profet anamba nagaꞌias naꞌamba naꞌi,\x * \xo 1:22 \xt Ais 7:14\x* \v 23 ‘Owagama anoꞌw nemataꞌw saꞌukwi owaꞌ otaꞌ kogasoꞌ amania aꞌ opafuꞌw. Eaꞌ kola anin awani aman agol ananigili Emanuel. Agol agalemba kofagogola gaꞌias naꞌamba gaꞌi, God nape naloma apaꞌ.\x * \xo 1:23 \xt Lu 2:7,21\x* \p \v 24-25 Eaꞌ Josep naꞌoh nandambema aꞌ nandaꞌas siꞌi ensel nagaꞌipana. Eaꞌ naila basef ifimba naoꞌwakw apaꞌ esis ina sandasoꞌama atogon atin, owaꞌ. Ataꞌ sape daindai safeꞌ ma akoꞌw aꞌ kogola awani aman. Eaꞌ nahapomana agol Jisas. \c 2 \s1 Amam gawaimi owaꞌ mogogawa Godia mafiꞌi mati Jisas \r (Lu 2:1-7) \p \v 1 Maria kola Jisas Betlehem, itap luꞌupa agilipa Judia. Nogota atamba Maria kogola Jisas, anona aman dembinai king Herot nape nugumafi walemb hielimbi esis Judai. Akoꞌw kolana eaꞌ, anom amam dembami gawaimi owaꞌ mogogawa Godia mafiꞌi lauguni gani awin nagatafima aꞌ mafiꞌi mafiꞌi mataga luꞌwambili Jerusalem eaꞌ maꞌi,\x * \xo 2:1 \xt Nam 24:17\x* \v 2 “Deiꞌ awani Dambaini nagataga king dembinai esis Judai nape ani? Afaꞌ wati ondoꞌw ananiꞌwi kwatafi kwape gani awin nagatafima, eaꞌ deiꞌ wailaꞌw wafiꞌi waꞌi ondaꞌ lotumana ofela agol ananigili.” \p \v 3 Afamba Dembinai King Herot nameꞌ basef ifimba, okom iwanim malamafeꞌma atiasi awani inimba netaga damben aꞌ niliꞌamona anen. Eaꞌ esis hiasi sagape Jerusalami wapani aꞌ ombal mahas saꞌi atiasi nemaf awafi aꞌ fetaga. \v 4 Eaꞌ king Herot nakolasai amom pris hiami dembami maloma amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi eaꞌ nahaliꞌam naꞌi, “Aman anamba Krais God nandandepana nosapaꞌana nogafiꞌii, atiasi anen notaga wambel anima?” \p \v 5 Eaꞌ amom magwamana basef maꞌi, “Maꞌmana kolana Betlehem, itap luꞌupa Judia. Deiꞌ main, anona profet fowaꞌinai nagaꞌi basef naꞌi,\x * \xo 2:5 \xt Mai 5:2; Jo 7:42\x* \v 6 ‘Ipaꞌ Betlehem itap luꞌupa Judia, ipaꞌ ina epes falafipai, owaꞌatin. Ipaꞌ ina pape pagiꞌ ma amom gavman dembami mugumafi ipaꞌ Judiai, owaꞌ. Deiꞌ main, anona Dembinai anaf aꞌ notaga wambel ipeꞌimbili saꞌumbili Betlehem. Anen anaf aꞌ nogape dembinai ma ipaꞌ amam nematawa aeꞌipai Israel eaꞌ numafi ipaꞌ hipai ma pegape andeandeꞌ.’” \p \v 7 Eaꞌ king Herot nandambahoꞌ atin nofalai amom gawaimi amamba magafiꞌi awin nagatafimai mandambahoꞌ mandakolas nahaliꞌam naꞌi, “Nemaf maif ipaꞌ pati ondoꞌw akwamba kwataga?” \p \v 8 Eaꞌ amom maꞌipana ma eaꞌ, nasapaꞌam aꞌ mafeꞌ Betlehem naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ foꞌo pelapelaoma awani inimba. Ama pitilin, pitanima pefaꞌai basef pifiꞌi piꞌipa aeꞌ wapani. Aeꞌ aꞌi efeꞌ itilin endaꞌ lotuman efela agol ananigili wapani.” \p \v 9 Amom mameꞌ basef ananifi eaꞌ, mosafel makwaha anen aꞌ mafeꞌ, mati ondoꞌw akwamba saꞌukwi fowaꞌ maliꞌ magatoloꞌw gani awin nagatafimai, aꞌ kwafeꞌ kwaliꞌa amom. Eaꞌ kwape atapiꞌw ipat atamba ilif awani inimba Jisas nagapautai. \v 10 Amom mati ondoꞌw akwamba kwape ipat atamba eaꞌ sonaham aꞌowaꞌ.\x * \xo 2:10 \xt Sam 72:10-15; Ais 60:6\x* \v 11 Eaꞌ mawis ipat atamba awani inimba naloma maꞌman Maria sagapautai. Amom mati awani inimba mindiwa nembawa motawa mandaꞌ lotuman mafela agol ananigili. Ama main, mupalia paus amamisi magiai hiahawes amom magatalis otamba luꞌumbaisi alogw fasifasigwi gwagasi masoꞌanas. Eaꞌ masoꞌana gol naloma anin paura saꞌi frankinsens, alogw fasigwi gwagani saloma anin sanda buꞌwani sofalan sagaꞌi meri, masoꞌanas awani inimba Jisas. \v 12 Masoꞌanas eaꞌ, God naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ ina ataꞌ pitanima pefeꞌma King Herot, owaꞌi. Eaꞌ pila anoꞌw ufiaꞌw pitanima pefeꞌ wambel ipeꞌimbili.” \p Eaꞌ maila anoꞌw ufiaꞌw daiaꞌw motanima mafeꞌ wambel amamimbili lauguni. \s1 Josep naloma wauluꞌmana saoꞌwa awani Jisas safeꞌ sapani gani lauguni itap luꞌupa Isip \p \v 13 Amom amamba gawaimi mafeꞌ, Josep naꞌoh owaꞌ, nandondoꞌah anona ensel Dembinaii nafiꞌmai anen naꞌipana naꞌi, “Inaꞌ safel aꞌ neꞌwa awani inimba neloma maꞌmana ananiꞌwi pefeꞌ anambel wambel lauguni itap luꞌupa Isip. Eaꞌ pipani Isip ama anaf pemeꞌ aeꞌ iꞌipipa wapani daoꞌ, pifiꞌi. Deiꞌ main, dembinai King Herot atiasi niꞌipa soldia ananimi molaꞌ molaoma awani inimba ma mohan negagaꞌ.” \p \v 14 Eaꞌ Josep nosafel owamb ambamba atomb naoꞌwa awani naloma maꞌmana Maria asafeꞌ Isip lauguni.\x * \xo 2:14 \xt Hos 11:1\x* \v 15 Josep napani Isip ama King Herot nagaꞌ eaꞌ naoꞌwas sotanimai siꞌi anif basef Dembinai God nagaꞌif malogol anona aman profeti ifimba deiꞌ aꞌ fataga fandawalap faꞌi, God naꞌi, “Nogame aeꞌanai napani Isip eaꞌ aeꞌ efalana aꞌ notanima nafiꞌi.” \s1 King Herot naꞌipa soldia mafeꞌ maha awasi amam hiami aꞌ magaꞌ \p \v 16 King Herot aꞌ nogawa amom amamba gawaimi ina mutanimai maꞌipana, owaꞌ. Mambasoꞌmana mafeꞌ anoꞌw ufiaꞌw daiaꞌw. Eaꞌ nembel ananinai aꞌ wandafuna kwapeteꞌ naꞌi noha Jisas nogaꞌ. Deiꞌ anen okom mandandaꞌma basef ifimba amom gawaimi maliꞌ magaꞌipanaefi ma nemaf afamba ondoꞌw kwagatagaefi. Naꞌamba deiꞌ nasapaꞌ anom soldia mafeꞌ Betlehema walemb ambalemba bagape felefeleꞌi maha awasi amam hiami deiꞌ sogalam dambaimi mafeꞌ motaga afagof biagof fagaloꞌami magaꞌ hiꞌalam. \p \v 17 Eaꞌ deiꞌ anif basef fowaꞌ God nagaꞌipanaef profet Jeremaiai afataga endilisi fandawalap.\x * \xo 2:17 \xt Jer 31:15; Jen 35:19\x* \v 18 Anen naꞌi, “Esis sagape anambel wambel Ramai sameꞌ analemb amalemb. Esis salef sindiwagef mehipa sagaꞌi uwahipigama awasi sagagaꞌi. Anoꞌw nemataꞌw Resel kwalopa batawisaꞌw akwaꞌusi, ina atiasi anis amam nematawa laꞌifisa sondaꞌ nembel akwoꞌumbili begape awanembel, owaꞌatin. Deiꞌ main, awasi akwaꞌusi asagaꞌ hiꞌalas.” \s1 Josep naloma wauluꞌmana saoꞌwa awani asotanima safeꞌ Nasaret \p \v 19 Josep ataꞌ napani Isip ama King Herot nagaꞌ, ensel Dembinai Godi nafeꞌ naꞌipana ma koh dondoꞌah ananini\x * \xo 2:19 \xt Eks 4:19\x* \v 20 naꞌi, “Inaꞌ safel a neꞌwa awani neloma maꞌmana ananiꞌwi a pitanima pefeꞌ itap luꞌupa Israel. Amom maꞌi mogaha awani nogagaꞌi aꞌ magaꞌ eaꞌ.” \p \v 21 Eaꞌ Josep nosafel naoꞌwa awani naloma maꞌmana ananiꞌwi asafeꞌ itap luꞌupa Israel. \v 22 Apaꞌ Josep nameꞌ basefa anona aman Arkelaus king Herot nogamana nataga nofaꞌ wambel nahaꞌofana nape dembinai king esis Judai. Eaꞌ Josep ombal mahana ma nogafeꞌ Judia. Owaꞌ naꞌoh nandondoꞌah wapani, God naꞌipana ma nogafeꞌ anamba itap luꞌupa Galili.\x * \xo 2:22 \xt Lu 2:39; Ais 11:1, 53:2; Jo 1:46\x* \v 23 Eaꞌ nafeꞌ nape anin taun saꞌuni sofalagon Nasaret siꞌi anif basef amom profet fowaꞌ magaꞌiefi maꞌi, “Owagama esis sofalana siꞌi Nasaretinai.” \p Basef ifimba deiꞌ fataga fandawalap endilisi. \c 3 \s1 Jon nagapisiꞌas embeli anen nawalapa basef fasifi \r (Mk 1:2-8; Lu 3:1-18; Jo 1:19-28) \p \v 1 Nimaguf hiafi ma nogota atamba anona aman Jon nagapisiꞌas embeli nafiꞌi nape anep itap luꞌupa Judia wafigima fataupigima eaꞌ nawalapa basef fasifi.\x * \xo 3:1 \xt Mt 4:17; Mk 1:15\x* \v 2 Anen naꞌipas naꞌamba naꞌi, “Nemaf afamba buꞌwafi eaꞌ felefeleꞌ fegataga ma epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias. Naꞌamba deiꞌ ipaꞌ pendewaꞌ alafugaha waf awafi pembema nelelemb pefeꞌma God.”\x * \xo 3:2 \xt Ais 40:3\x* \p \v 3 Eaꞌ Jon nafeꞌ naꞌipasa basef ifimba God nagaꞌipanafi siꞌi malogol anona amani profet Aisaia fowaꞌ nagaꞌiefi naꞌi, “Anaf malogol anona amani noga niꞌi anep itap wafigima fataupigima niꞌi basef naꞌamba niꞌi, ‘Pendomba ufiaꞌw Dembinai. Pisindiꞌamona ufiawa ananiwai.’”\x * \xo 3:3 \xt 2 Kin 1:8\x* \p \v 4 Klos Jon nagalami sandaꞌ auf anom mafis luꞌwami kameli sandaꞌam, eaꞌ nowahoꞌ anota let sandaꞌ agwahup mafisina sandaꞌanai. Gwaꞌaisi ananisi naꞌ gwamuꞌwis saloma aupimbel alupumi. \v 5 Nogota atamba amam nematawa sagape Jerusalami saloma hiasi sagape itap luꞌwipai Judia eaꞌ walemb ambalemba felefeleꞌma walemb Jordani, hiasi safiꞌmai Jona nogapisiꞌas embel. \v 6 Eaꞌ esis sawalapa waf awafi esis sandaꞌafi eaꞌ Jon napisiꞌas walemb Jordan.\x * \xo 3:6 \xt Mt 12:34, 23:33\x* \v 7 Afamba Jon nati anom amam dembami esis Judai Farisi maloma anom dembami Sadyusi mafiꞌi ma mogofaꞌ baptais, eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ pandaꞌ waf awafii siꞌi batawis ul aunaii. Ami naꞌipipa ma paꞌi pefaꞌ pefeꞌ okom wandafunai Godi anaf nogatagama ipeꞌi?” \p \v 8 Anen naꞌipas naꞌi, “Ipaꞌ pembema nelelemb pewaꞌ alafugaha waf awafi ipeꞌifi, eaꞌ pendaꞌ waf fasifi ma pigihimbaꞌmas ipaꞌ aꞌ pambema opalef endilisi paila waf buꞌwafi.\x * \xo 3:8 \xt Jo 8:33,39; Ro 2:28-29; Ro 4:12\x* \v 9 Ipaꞌ ina aꞌ ukup pendandaꞌ piꞌi, ‘Abraham anen ahamapa apeꞌinai’, owaꞌi. Aeꞌ aꞌipipa endilisi, God anen laꞌifinai ma nondaꞌ otamba atemba begataga epes siꞌi awasi Abrahami.\x * \xo 3:9 \xt Mt 7:19; Lu 13:6-9\x* \v 10 Tamiaꞌw eaꞌ kwape lawah kofagogaha. Lawah mamahogaha owaꞌ hil hogola saꞌutip buꞌwapia, atiasi solagah sotopaꞌagah hefeꞌma nif.”\x * \xo 3:10 \xt Jo 1:26-27,33; Ap 1:5\x* \p \v 11 Eaꞌ anen naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ pewaꞌ alafugaha waf awafi deiꞌ aeꞌ apisiꞌipa embela pigihimbaꞌmas ipaꞌ aꞌ pambema nelelemb pakwaha waf awafi a pefeꞌma God. Apaꞌ anona aman atiasi nigiꞌ nugafiꞌii, anen banagonai nikilaꞌ aeꞌ. Anef nemaf anen neseꞌepa Ambal buꞌunai Godi nogape opalef ipeꞌilifi nomon eaꞌ neseꞌepa nif wapani. Aeꞌ ina aman buꞌuwai ma egatagwaha mandelefa su ananimi, owaꞌ.\x * \xo 3:11 \xt Mt 13:30\x* \v 12 Anen nahapila anol savol lagof ananigufi ma nigasimbaꞌ wit siꞌi rais amamba andeandeꞌ. Ama nofaꞌ buꞌunai nuwis nembeꞌana ipat ananitai. Apaꞌ duꞌwaꞌwanimi awasimi nembeham nofam nif amamba luꞌwami fandom atapim magapani.” \s1 Jon napisiꞌ Jisas embel \r (Mk 1:9-11; Lu 3:21-22) \p \v 13 Nogota atamba Jisas anakwaha itap luꞌupa Galili aꞌ nafiꞌi walemb Jordan, eaꞌ nafiꞌmai Jon ama nogapisiꞌana. \v 14 Owaꞌ Jon naꞌi nosopama Jisas naiꞌpana naꞌi, “Aeꞌ ina aman buꞌuwai ma igapisiꞌina, owaꞌ. Inaꞌ nipisiꞌ aeꞌ daoꞌ, andeandeꞌ. Deiꞌ inaꞌ nafiꞌmai aeꞌ ma main?” \p \v 15 Owaꞌ Jisas nagwamana basef naꞌi, “Inaꞌ nendaꞌmeas siꞌi aeꞌ agaꞌipina. Afaꞌ biafa ondaꞌas naꞌamba ma ondahama waf hiafi usiꞌifi, siꞌi God nagaꞌiefi.” \p Eaꞌ Jon naꞌi ahoꞌ napisiꞌana.\x * \xo 3:15 \xt Jo 1:32\x* \v 16 Jisas nofaꞌ baptais nakwaha embel nandagiai atin, owaꞌ, heven aꞌ nandawisiꞌ ma anen, eaꞌ nati Ambal buꞌunai Godi nafiꞌmai anen, siꞌi amil alamba apaꞌ magaꞌi maꞌunai nufiaꞌ nisilaꞌmai anen.\x * \xo 3:16 \xt Sam 2:7; Ais 42:1; Mt 12:18, 17:5; Lu 9:35\x* \v 17 Eaꞌ anagol malogol gaꞌi gatagai heven gaꞌi anif basef gaꞌi, “Aman anamba Nogame aeꞌanai endilisi. Aeꞌ okom mohafel maimailana aꞌowaꞌ. Okom aeꞌami boꞌoma anen.” \c 4 \s1 Satan nagwamba Jisasa nondaꞌ waf awafi \r (Mk 1:12-13; Lu 4:1-13) \p \v 1 Ambal buꞌunai Godi nofaꞌ Jisas nafeꞌ anep itap wafigima fataupigima ma aman aunai Satan nogwambana nondaꞌ waf awafi.\x * \xo 4:1 \xt Hi 2:18, 4:15; Eks 34:28; Jen 3:1-7\x* \v 2 Jisas nape awin siꞌini duꞌwanini, ina naꞌ gwaꞌaisi, owaꞌ. Nolomahana nape dowaf. \v 3 Eaꞌ aman anamba Satan nagagwambanai nafiꞌi naꞌipana naꞌi, “Inaꞌ naꞌi inaꞌ Nogamana Godi, deiꞌ kipa otamba ambamba bagaꞌoh itapi betaga siꞌi bret.”\x * \xo 4:3 \xt Diu 8:3\x* \p \v 4 Eaꞌ Jisas nagwa basef naꞌipa Satan, naꞌi, “Baibel naꞌi, apaꞌ ina ukup pepoma gwaꞌaisi atis sondaꞌapa banagepa, owaꞌ. Apaꞌ ukup pendapoma basef Godi atif fendaꞌapa mogape banagipai.” \p \v 5 Eaꞌ Satan naoꞌwana nafeꞌ Jerusalem nahaponana nalutu ipat Godi luꞌunai ilif.\x * \xo 4:5 \xt Sam 91:11-12\x* \v 6 Eaꞌ Satan naꞌipana naꞌi, “Inaꞌ naꞌi inaꞌ God Nogamana, deiꞌ nindipaꞌ newa itap. Deiꞌ main, basef fagail Baibeli fagaꞌi naꞌamba faꞌi, ‘God atiasi aꞌ niꞌipa ensel ananimi mifiꞌi muhapilina mumafina ma otamba ina beha boꞌwagah ineꞌigahi, owaꞌ.’”\x * \xo 4:6 \xt Diu 6:16\x* \p \v 7 Eaꞌ Jisas nagwamana basef naꞌi, “Anif basef Godi wapani fagape faꞌi, ‘Ipaꞌ ina aꞌ pegwamba Dembinai God ipeꞌinai nondaꞌ waf awafi, owaꞌ.’” \p \v 8 Eaꞌ Satan naoꞌwana mafeꞌ wapani malota anona halafuta launai aꞌ nihimbaꞌmana hiahaom hiami buꞌwami magape itap hiagomai maloma amam nematawa hiasi. \v 9 Eaꞌ naꞌipa Jisas naꞌi, “Iꞌi inaꞌ nindiwa nembawa netawa niꞌi aeꞌ dembiwai ineꞌiwai, atiasi aꞌ eseꞌena hiahaom amamba buꞌwami mefeꞌma inaꞌ hiꞌilam eaꞌ ineꞌimi siꞌim.”\x * \xo 4:9 \xt Diu 6:13\x* \p \v 10 Owaꞌ Jisas nagwamana basef naꞌi, “Satan inaꞌ kwaho aeꞌ, a foꞌo. Baibel nagaꞌias naꞌamba naꞌi, ‘Ipaꞌ pendaꞌ lotuma Dembinai God atona ipeꞌinai eaꞌ pendaꞌ maola anen atona.’”\x * \xo 4:10 \xt Hi 1:6,14\x* \p \v 11 Eaꞌ Satan nakwahona nafeꞌ, deiꞌ ensel Godi mafiꞌi matopalopa Jisas mumafiana.\x * \xo 4:11 \xt Mk 6:17; Lu 3:19-20\x* \s1 Jisas nosafela maol nandaꞌan gani itap luꞌupa Galili \r (Mk 1:14-15; Lu 4:14-15) \p \v 12 Jisas nameꞌ basefa Jon nandaꞌ kalabus, eaꞌ nosafel nakwaha Nasaret nafeꞌ itap luꞌupa Galili.\x * \xo 4:12 \xt Jo 2:12\x* \v 13 Eaꞌ nakwaha wambel ananimbili nafeꞌ Kaperneam, bagape felefeleꞌma dumb luꞌwambi Galili, anep itap agilipa Sebulun naloma Naptali. \v 14 Eaꞌ nafeꞌ nape itap apamba siꞌi basef fowaꞌ anona profet Aisaia nagaꞌiefi, a fataga fandawalap endilisi. Anen nandaꞌ basef ifimba naꞌi, God naꞌi,\x * \xo 4:14 \xt Ais 9:1-2\x* \p \v 15 “Itap apamba Sebuluni Naptalii felefeleꞌma Itap apamba ufiaꞌw kwafeꞌ kwagataga naohi. Itap apamba walemb Jordan fisanamb, walemb hielimbi agol luꞌwagili Galili. Esis walemb hielimbi ambalemba ina sogawa basef aeꞌafi, owaꞌ. \v 16 Eaꞌ sape siꞌi epes isimba sagape akot atonai, siꞌi sagagaꞌi. Owagama gani sigati owaf luꞌwafi figaluwi sotologon andeandeꞌ.”\x * \xo 4:16 \xt Mt 3:2\x* \p \v 17 Eaꞌ deiꞌ Jisas nasefela maola nagaꞌipasa basef atapif. Nawalipasa basef ifimba naꞌi, “Nemaf afamba buꞌwafi felefeleꞌ fegataga ma ipaꞌ pigawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafipa. Naꞌamba deiꞌ ipaꞌ pembema nelelemb pefeꞌma God pewaꞌ alafugaha waf awafi.” \s1 Jisas nofalai amam biamibiama mogailana \r (Mk 1:16-20) \p \v 18 Jisas naila akata nafeꞌ atin dumb luꞌwambi Galili, nati amam biam Saimon agol waꞌagol Pita naloma owamana Andru. Amom mala anembeh mowafa agof mandaꞌ bisnis.\x * \xo 4:18 \xt Lu 5:1-11; Mt 13:47\x* \v 19 Anen nati amom biam naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ bipa pifiꞌi pihapifa aeꞌ pili pefeꞌ. Fowaꞌ ipaꞌ pewafa agof, apaꞌ deiꞌ ihimbaꞌmepa pefeꞌ piꞌipai anis epes sufiꞌi sila aeꞌ.”\x * \xo 4:19 \xt Mt 19:27\x* \p \v 20 Eaꞌ amam mameꞌana mosafel kwafalis makwaha anembeh haꞌoh mailana mafeꞌ. \v 21 Eaꞌ Jisas naꞌi nindikiꞌah nafoꞌo kwasakwasala owaꞌ nati anom amam biam wapani Jems naloma owamana Jon maloma ahamam amamunai Sebedi. Amom matoma bot mape mosambala anembeh amamimbihi. Eaꞌ Jisas nofala amom biam Jemsi Jon. \v 22 Eaꞌ mosafel kwafalis makwaha bot mafiꞌi maila Jisas mafeꞌ. Ahamam amamunai Sebedi makwahona nape bot.\x * \xo 4:22 \xt Mk 1:39; Mt 9:35; Ap 10:38\x* \s1 Jisas nawalipasa basef amam nematawa hiasi eaꞌ nandaꞌ anis aowas nandaꞌasi asataga boꞌwes \r (Lu 6:17-19) \p \v 23 Jisas nafeꞌ itap luꞌupa Galili, nafeꞌ naꞌipasa basef buꞌwafi Godi amam nematawa hiasi nomon ifagw esis Juda sandakolasugwi. Basef buꞌwafi anen nagaꞌipasafi ifimba faꞌi, “Nemaf afamba buꞌwafi afafiꞌi fafiꞌmai apaꞌ. Ama ipaꞌ hipai pigawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafipa.” \p Eaꞌ natopalopa epes hiasi aowas naninani nandaꞌasi sataga boꞌwes wapani. Aowas maina naninani nandaꞌasi, Jisas laꞌifina nandaꞌas sataga boꞌwes.\x * \xo 4:23 \xt Mk 6:55\x* \v 24 Basef Jisasi fesafel fafeꞌagon walemb anamba hiagoma agol Siria ma nagatopalopa aowas nandaꞌasi hiasi sagataga boꞌwes. Eaꞌ esis Siria wapani sofaꞌai hiasi aowas naninani nandaꞌasi sofaꞌas safiꞌmai Jisas. Anis ambagof awami mandaꞌas a sahaga sagagauli, anis ambagof awami mahas maofas nif, anis sameꞌ alop akep pagahasapi, esis asofaꞌas safiꞌmai Jisas nandaꞌas sataga boꞌwes hiꞌalas.\x * \xo 4:24 \xt Mk 3:7-8\x* \v 25 Naꞌamba amam nematawa hiasi sagiꞌmana safeꞌ. Anis sape itap apamba Galili saloma anis sagape walemb ambalemba ilifunamailimb Dekapolis saloma anis sagape Jerusalami, anis sagape itap luꞌupa Judiai, saloma anis epes sagape walemb Jordan fisanambi esis hiasi sagiꞌmana safeꞌ. \c 5 \s1 Jisas nape anota halafuta ilif naꞌipasa basef \p \v 1 Jisas nati esis amam nematawa hiasi eaꞌ nandowasaꞌ halafuta aꞌ nape. Eaꞌ alipumi ananimi mafiꞌi mandakolas malomana. \v 2 Eaꞌ anen aꞌ nosafela basef ifimba laufi nawalipamef.\x * \xo 5:2 \xt Ais 57:15\x* \s1 Jisas naꞌipasa basefa sonogahas endilisi \r (Lu 6:20-23) \p \v 3 Anen naꞌi, “Ipaꞌ mamahipama pegawa eaꞌ ipaꞌ atipa owaꞌ laꞌifipama pendaꞌ maol buꞌwani Godia, deiꞌ daoꞌ ipaꞌ apandagala. Deiꞌ main, ipaꞌ pawis eaꞌ nomona maol Godi nope Dembinai nugumafipa.\x * \xo 5:3 \xt Ais 61:2-3; Re 7:17\x* \p \v 4 “Eaꞌ ipaꞌ mamahipama kilef pagapani, ipaꞌ deiꞌ daoꞌ apandagala. Deiꞌ main, God atiasi nondaꞌ nelelemb ipeꞌilimbi ambepe boꞌwalemb.\x * \xo 5:4 \xt Sam 37:11\x* \p \v 5 “Eaꞌ ipaꞌ mamahipama pagape saꞌombel lafela anisi, deiꞌ daoꞌ ipaꞌ apandagala. Deiꞌ main, ipaꞌ atiasi aꞌ pefaꞌ hiahaom buꞌwami God naꞌi endilisi ma nogasiꞌipami.\x * \xo 5:5 \xt Ais 55:1-2\x* \p \v 6 “Eaꞌ ipaꞌ mamahipama ukup pehafel pagapagaꞌi waf usiꞌifii, siꞌi nolomagahasa gwaꞌaisi iap pagasoꞌasa embeli, deiꞌ daoꞌ ipaꞌ apandagala. Deiꞌ main? Atiasi God neseꞌepa waf afamba ukup pagapagailafi dondoꞌma ipaꞌ siꞌipamef.\x * \xo 5:6 \xt Je 2:13\x* \p \v 7 “Eaꞌ ipaꞌ mamahipama pagati anis daias uwahipisi, deiꞌ daoꞌ ipaꞌ apandagala. Deiꞌ main, atiasi God aꞌ niti ipaꞌ uwahipipa.\x * \xo 5:7 \xt Sam 24:3-4; Sam 51:10, 73:1\x* \p \v 8 “Eaꞌ ipaꞌ mamahipama ukup pagape beꞌep hililiꞌi ma waf awafi akipai, deiꞌ daoꞌ ipaꞌ apandagala. Deiꞌ main, ipaꞌ atiasi aꞌ piti God.\x * \xo 5:8 \xt 1 Jo 3:2-3\x* \p \v 9 “Eaꞌ ipaꞌ mamahipama pandaꞌ maola pigindiwaꞌwasa wandaf patalogasa sondaꞌ waf buꞌwafi, deiꞌ daoꞌ ipaꞌ apandagala. Deiꞌ main, God atiasi aꞌ nofalepa niꞌi ipaꞌ awasi ananipai.\x * \xo 5:9 \xt Hi 12:4; 1 Pi 3:14\x* \p \v 10 “Eaꞌ ipaꞌ mamahipama pagiꞌma waf usiꞌifi ma anis epes sandaꞌmepa waf awafi sagaseꞌepa nimanimi akafimi, deiꞌ daoꞌ ipaꞌ apandagala. Deiꞌ main, deiꞌ ipaꞌ pawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafipa.\x * \xo 5:10 \xt 1 Pi 4:14; Je 1:2\x* \p \v 11 “Ipaꞌ mamahipama pagagiꞌma aeꞌi pagape naꞌamba. Anis sandaiwaꞌma pagagiꞌma aeꞌi asondaꞌ basef fafifafi awafi basoꞌaifi ma ipaꞌ. Eaꞌ sandaꞌepa tofalaepama basef awafi ma sagaseꞌepa akafimi nimanimi. Esis sondaꞌepa naꞌambai deiꞌ ipaꞌ pandagala.\x * \xo 5:11 \xt 2 Kro 36:16; Ap 7:52; Hi 11:32-38; Je 5:10\x* \v 12 Nelelemb ipeꞌilimbi bendape andeandeꞌ sonondehepa endilisi. Deiꞌ main? Hiahaom hiami fasimi ipeꞌimi maꞌoh heven. Esis isimba sandaꞌ waf awafi ma ipaꞌ naꞌamba atin siꞌi fowaꞌ anis sandaꞌ waf awafi ma profet amamba mape magaliꞌma ipeꞌi. \s1 Anis epes sogape siꞌi soli lam \r (Mk 9:50; Lu 14:34-35) \p \v 13 “Ipaꞌ siꞌi sol ama pegatopalopa epes hiasi sagape itapi. Apaꞌ iꞌi sol alamba aꞌ lumbula usihila aꞌ akal, owaꞌatin. Atiasi ipaꞌ pendaꞌal piꞌimama usihil wapani? Owaꞌatin. Sol alambai kuꞌumbili maol akala sondaꞌal, esis a sokwahol lefeꞌ itap atep a sondaꞌal fiꞌifaꞌasol atin.\x * \xo 5:13 \xt Jo 8:12, 9:5\x* \p \v 14 “Ipaꞌ siꞌi lam epes hiasi sagape itapi pigihimbaꞌmas. Anagon taun luꞌwagoma wamon nagatoma halafuta ilifi ina nape nandambahoꞌ, owaꞌatin.\x * \xo 5:14 \xt Mk 4:21; Lu 8:16, 11:33\x* \v 15 Epes ina sakata lambeh sopaloꞌambeh haꞌoh belitagw lafelagwa, owaꞌatin. Esis sawamonambeh hatoma belitagw ilifa hogogalaꞌma epes hiasi sagape ipat nomoni.\x * \xo 5:15 \xt Ef 5:8-9; 1 Pi 2:12\x* \v 16 Eaꞌ naꞌamba atin, ipaꞌ pendaꞌ waf usiꞌifi siꞌi lambeh ipeꞌimbihi hagape alihimbiha ma hogogalaꞌma naep esis amam nematawai, sogati waf fasifi ipaꞌ pandaꞌafi ma sogasaꞌma agol ahamepa nagape ilifi luꞌwagol.\x * \xo 5:16 \xt Mt 3:15; Ro 3:31, 10:4\x* \s1 Basef muꞌuli Godi atiasi nendawalap endilisi \p \v 17 “Ipaꞌ ina aꞌ ukup pendandaꞌ piꞌi aeꞌ afiꞌi ma igaliꞌamona muꞌuli Godi neloma basef amom profet fowaꞌ gani magawalipasafi, owaꞌatin. Aeꞌ ina afiꞌi ma igaliꞌamonam, owaꞌ. Aeꞌ afiꞌi ma esapafef iwatanifa fegataga endilisi.\x * \xo 5:17 \xt Lu 16:17, 21:33\x* \v 18 Aeꞌ aꞌipipa endilisi. Basef ifimba fepe fefeꞌma hiahaom magape ilif itapi moloma otagai itap higililam hiꞌilam. Apaꞌ anif basef duꞌwanif amef saꞌusaꞌufi feloma anif basef bandafi fagail nomona buk muꞌuli Godi, ifimba fepe atapif naꞌamba atin fefeꞌma maol hiani Godi netaga nendawalap hiꞌigalan.\x * \xo 5:18 \xt Je 2:10\x* \v 19 Naꞌamba iꞌi anin epen negaliꞌamona anif basef kwasalaꞌufa basef ifimba fagape muꞌuli Godi ma anin nihimbaꞌma anis epes daiasa sondaꞌas naꞌamba atin, atiasi agol aman anambai aꞌ gofeꞌ saꞌosaꞌogol ama anamba God nagalaꞌambemagoma. Apaꞌ epen ami nila muꞌuli Godi andeandeꞌma nihimbaꞌma anisa sigagiꞌmana, atiasi anin aꞌ nefaꞌ agol luꞌwagili ma anamba God nagalaꞌambemagoma. \v 20 Naꞌamba deiꞌ aeꞌ aꞌipipa aꞌi, Ipaꞌ aꞌ ukup pendapoma amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi moloma amom dembami Farisi. Iꞌi waf ipeꞌifi usiꞌifi owaꞌ fikilaꞌ waf amamifia, atiasi ipaꞌ ina pefeꞌ piwis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafipa ma owagama pigawis anamba anen nagalaꞌambemagoma, owaꞌatin.\x * \xo 5:20 \xt Eks 20:13; Eks 21:12; Lev 24:17; Diu 5:17\x* \s1 Wafa okom wandafunai \r (Lu 12:57-59) \p \v 21 “Ipaꞌ aꞌ pameꞌ basef ifimba amom akupipa mogofaꞌafi fagaꞌias naꞌamba faꞌi, ‘Ipaꞌ owaꞌi peha anin epen negaꞌa. Iꞌi anin neha anin epen negagaꞌ, epen inimba atiasi aꞌ netagama basefa kot.’\x * \xo 5:21 \xt 1 Jo 3:15\x* \v 22 Apaꞌ deiꞌ aeꞌ aꞌipipa aꞌi, Epen ami okom aꞌ wandafuma anin sahin owan ananisi, anin atiasi aꞌ netagama basefa kot. Eaꞌ epen ami niꞌipa anin sahin owan ananini niꞌi, ‘Inaꞌ epen falafini’, anis sondaꞌ kotimana amom Juda dembami mugumafi koti. Apaꞌ iꞌi anin epen niꞌipa anin daian niꞌi, ‘Inaꞌ okom nagahena endilisii’, epen inimba nefeꞌ wambel awambili nif fandif fagapomani.\x * \xo 5:22 \xt Mk 11:25\x* \p \v 23 “Iꞌi ipaꞌ piꞌi pindalali ma God pendaꞌ ofa felefeleꞌ ma belita atamba sondolalima Godatai ma iꞌi ipaꞌ ukup pegapoma anef waf awafi ipaꞌ pandaꞌafa anis ukup numbutipa ipeꞌi, pendaꞌas naꞌamba. \v 24 Ataꞌ pekwaha mafis gwaꞌaisi paꞌi pindalalima Godasi sondaꞌoh felefeleꞌma belita atamba, ipaꞌ ataꞌ pitanima pefeꞌ penandona basef peloma epes isimba pandaꞌmas waf awafii. Ama eaꞌ, daoꞌ pifiꞌi pefaꞌ ofa pefeꞌ pindalali peseꞌanas God.\x * \xo 5:24 \xt Mt 6:14-15; Mt 18:34-35\x* \p \v 25 “Iꞌi anin epen niꞌi nendaꞌ kotimipai, nelomepa pefeꞌ ma ataꞌ pegalo ufiaꞌwa, ipaꞌ kwafalis peseꞌana nembel pewalapa isimba piꞌias peloman, ama aꞌ owaꞌatin. Naꞌamba epen inimba aꞌ nendaꞌepa pendaꞌ basefa isimba ma amom jas mondaꞌepa pefeꞌma polisman, eaꞌ mondaꞌepa pendaꞌ kalabus. \v 26 Aeꞌ aꞌipipa endilisi, ipaꞌ ina atiasi pekwaha ipat atamba sandaꞌ kalabusatai ulal, owaꞌ. Ama pegwa hiahaom luꞌwami saꞌumi ma wiaf ipeꞌifi hiꞌilaf, daoꞌ, aꞌ pefeꞌ.”\x * \xo 5:26 \xt Eks 20:14; Diu 5:18\x* \s1 Waf awafi fagawala waf buꞌwafi dasoꞌamaifi \p \v 27 Jisas naꞌipam wapani naꞌi, “Ipaꞌ pameꞌef eaꞌ basef ifimba fowaꞌ fagatagai. Ipaꞌ ina pendaꞌ waf awafi ma soꞌa waola anis amam nematawa daindaias, owaꞌi.\x * \xo 5:27 \xt 2 Pi 2:14\x* \v 28 Apaꞌ deiꞌ aeꞌ aꞌipipa naꞌamba aꞌi, iꞌi anona aman aꞌ niti anoꞌw nemataꞌw, ama nembel ananimbili behafema akoꞌw, aman anamba eaꞌ nandaꞌ waf awafi soꞌa waulafi ma nembel ananimbili.”\x * \xo 5:28 \xt Mt 18:9; Mk 9:47; Kl 3:5\x* \p \v 29 Jisas naꞌipam naꞌamba eaꞌ naꞌipam anif basef waminif atin naꞌi, “Iꞌi naep ipeꞌipi pagape lagof kwahisigufi pendaꞌepa pewa ma waf awafi, pigip pikwahip. Iꞌi alop duꞌwanip ipeꞌipi pogofaꞌ akafimi, amamba aom kwasakwasala. Apaꞌ ina andeandeꞌma esis sogakwaha alop siꞌip ipeꞌipi hiꞌigalap pogafeꞌ wambel awambili hel nif fagapoma, owaꞌ. Amambai atiasi aꞌ pefaꞌ akafimi awami luꞌwami aꞌowaꞌ.\x * \xo 5:29 \xt Mt 18:8; Mk 9:43\x* \p \v 30 “Apaꞌ iꞌi lagof kwahisigufi fondaꞌepa pewa ma waf awafi, petopaꞌagof pekwahogof. Iꞌi alop duꞌwanip ipeꞌipi pogofaꞌ akafimi, amamba aom kwasakwasala. Apaꞌ ina andeandeꞌma esis sogakwaha alop siꞌip ipeꞌipi hiꞌilap pogafeꞌ wambel awambili hel nif fagapoma, owaꞌ. Amambai akafimi luꞌwami endilisi aꞌowaꞌ.\x * \xo 5:30 \xt Diu 24:1-4; Mk 10:4; 1 Ko 7:10-11\x* \s1 Waf sagatopaꞌ dasoꞌamaifi \r (Mt 19:9; Mk 10:11-12; Lu 16:18) \p \v 31 “Basef ifimba fowaꞌ fagatagai faꞌi, iꞌi anona aman niꞌi niliꞌamona wauluꞌmana ananiꞌwi, anen ataꞌ niꞌi anif basef nondaꞌef fil anop okwatip nosoꞌakw ma nogatopaꞌ dasoꞌama. \v 32 Apaꞌ aeꞌ aꞌipipa aꞌi, iꞌi nemataꞌw akwamba owaꞌ kondaꞌ waf awafi soꞌa waulafia, ma waulunamaꞌw nogakwahoꞌw dowaf, anen nandaꞌ akoꞌw kwandaꞌ waf awafi soꞌa waola anom amam daindaiam. Eaꞌ aman ami nagasoꞌ nemataꞌw fowaꞌ anona aman nagaliꞌamonaꞌwi, aman anamba nagiꞌ nagasoꞌakwi wapani nandaꞌ soꞌa waola nemataꞌw akwamba.\x * \xo 5:32 \xt Eks 20:7; Lev 19:12; Nam 30:2; Diu 23:21\x* \s1 Waf sagaꞌi endilisi atis gani ilif \p \v 33 “Anif basef fowaꞌ pagameꞌafi fagaꞌias naꞌamba faꞌi, ‘Basef ifimba banagafi pagaꞌi endilisi atisafi, ipaꞌ ina aꞌ pesambalif, owaꞌi. Basef ifimba pigaꞌi endilisi atisafi, pigiꞌma basef ifimba dondoꞌafi a pendaꞌas siꞌi ipaꞌ pagaꞌiasa naep Dembinaii.\x * \xo 5:33 \xt Ais 66:1; Je 5:12; Mt 23:22; Ap 7:49\x* \v 34 Apaꞌ deiꞌ aeꞌ aꞌipipa, ipaꞌ ina a piꞌi basef banagafi endilisi gani ilif, owaꞌi. Eaꞌ ina piꞌi ilif hevena pegewaꞌ banaga anif basef basoꞌafi, owaꞌi. Deiꞌ main, gani ilif heven sia buꞌwani dembinai Godi nagapoma.\x * \xo 5:34 \xt Sam 48:2; Ais 66:1\x* \v 35 Eaꞌ naꞌamba atin ina piꞌi itap apaꞌe dowaf pegewaꞌ banaga anif basef, owaꞌi. Itap apaꞌe pandahama siꞌi anin tebol saꞌwini God nagahapona boꞌwagahani. Eaꞌ naꞌamba atin ipaꞌ ina piꞌi Jerusalema pegewaꞌ banaga anif basef ipeꞌifi, owaꞌi. Jerusalem anamba taun wambel luꞌwagoma dembinai kingi. \v 36 Ipaꞌ ina pewaꞌ banaga basef ipeꞌifi piꞌi balagah ipeꞌigahi, owaꞌi. Deiꞌ main, ipaꞌ ina laꞌifipama pendaꞌ anif auf ama balaga ipeꞌigai fegataga afitiga aꞌa alialiga, owaꞌatin.\x * \xo 5:36 \xt Je 5:12\x* \v 37 Ipaꞌ piꞌias pindaꞌi ahoꞌ aꞌa owaꞌ. Pindaꞌi ifimba atif. Apaꞌ basef wataniaifi, ifimba fataga Satan atona.\x * \xo 5:37 \xt Eks 21:24; Lev 24:20; Diu 19:21\x* \s1 Pegagwamasa waf awafi anis daias sandaꞌmepafi \r (Lu 6:29-30) \p \v 38 “Ipaꞌ pameꞌef eaꞌ basef ifimba fowaꞌ fagatagai faꞌi, ‘Iꞌi ipaꞌ pepaꞌ pegaloma anisa sogahepa naep aꞌa sogatamepa nalelef, ipaꞌ pegwamas pehas wapani pendaꞌas sondagwama atin.’\x * \xo 5:38 \xt Lev 19:18; Jo 18:22-23\x* \v 39 Apaꞌ aeꞌ aꞌipipa, ipaꞌ ina pegwama epes sondaꞌ ipaꞌ aupai, owaꞌi. Iꞌi anin epen mamahina negahepa aomb ineꞌimbi waꞌol, pendambema nehepa waꞌol wapani.\x * \xo 5:39 \xt 1 Ko 6:7\x* \v 40 Eaꞌ iꞌi anona aman nondaꞌ kotimipa niꞌi nogofaꞌ siaogw ipeꞌigwi, ipaꞌ peseꞌana sagegw ipeꞌigwi wapani. \v 41 Iꞌi anona aman dindinapina ma pefeꞌ pegalomana anagon feleꞌ siꞌi nogota atotota, daoꞌ ipaꞌ andeandeꞌma ataꞌ pefeꞌ pelomanago nohotagw biagw laogw wapani. \v 42 Apaꞌ iꞌi epen mamahina nefalepa ma anis maefah, daoꞌ peseꞌasas. Apaꞌ iꞌi anin epen niꞌi negewaolamepa wiafi, daoꞌ ipaꞌ ina pindaiwaꞌman pesambala basef ananifi, owaꞌi.\x * \xo 5:42 \xt Lev 19:18\x* \s1 Waf ipaꞌ pegasoꞌasa nelelemb esis bousi \r (Lu 6:27-28,32-36) \p \v 43 “Ipaꞌ pameꞌef eaꞌ basef ifimba fowaꞌ fagatagai faꞌi, ‘Ipaꞌ peseꞌasa nelelemb epes isimba sagape felefeleꞌma ipeꞌi, apaꞌ ipaꞌ ukup wandafipa bousi ipeꞌisi.’\x * \xo 5:43 \xt Eks 23:4-5; Lu 23:34; Ap 7:60; Ro 12:14,20\x* \v 44 Apaꞌ aeꞌ deiꞌ aꞌipipa anif basef daif aꞌi, ipaꞌ ukup pipila bousi ipeꞌisi peseꞌas nelelemb, pendabetena God nogatopalopas isimba sandaꞌmepa waf awafi.\x * \xo 5:44 \xt Ef 5:1\x* \v 45 Ipaꞌ pendaꞌas naꞌamba ma pegape awasi Godi ahamapa nagape heven ilifi. Anen nandaꞌ awin alipini nataga nape heven ilifa nagatopalopa epes buꞌwasi saloma epes sandaꞌ waf awafii wapani. Anen nandaꞌ asaf falai ma epes isimba sagape hililiꞌi saloma isimba owaꞌ sogape hililiꞌia wapani. \v 46 Iꞌi ipaꞌ ukup pigaila epes isimba ukup pagapagaila ipeꞌi atis, atiasi pefaꞌ hiahawes fasisi maisa waf afamba? Owaꞌatin. Amom amamba mandaꞌ waf awafii mogofaꞌ takisi mandaꞌ waf afambai atef. Eaꞌ anom daiam mandaꞌ waf awafii, amom wapani mandaꞌ waf afambai atef. Amom matopalopa esis isimba nomonas sagapoma esis atisii. \v 47 Iꞌi ipaꞌ piganifela isimba alipisi atis ipeꞌisi, atiasi ipaꞌ petaga pikilaꞌ anisa waf mamahefa fasifi? Owaꞌatin. Esis sogololama Godi sandaꞌas naꞌamba atin.\x * \xo 5:47 \xt Lev 19:2; Diu 18:13\x* \v 48 Eaꞌ ipaꞌ pendape hililiꞌ endilisi siꞌi ahamepa ipeꞌinai God nagape heven ilifi. \c 6 \s1 Waf ipaꞌ pegatopalopa anis epes kwahusi \p \v 1 “Ipaꞌ solawaipa. Owaꞌi pendaꞌ waf buꞌwafi ipeꞌifi ma naep esis epesi ma sogatilipaea, ma sogaꞌi ipaꞌ epes buꞌupai ma sogasaꞌma agof ipeꞌigufia, owaꞌi. Iꞌi ipaꞌ pendaꞌas naꞌamba, ipaꞌ ina atiasi pefaꞌ anis hiahawes fasisi ma ahamepa God nagape heveni, owaꞌatin.\x * \xo 6:1 \xt Mt 23:5\x* \v 2 Iꞌi ipaꞌ piꞌi pegatopalopa anis epes isimba kwahusi, ipaꞌ inaꞌ apiꞌipa anis daias, owaꞌi. Ipaꞌ ina pendaꞌas siꞌi waf afamba amom mambasoꞌas magaꞌi malogof biagufi mofapula alelefi batagw maꞌipas sagaliꞌ, owaꞌi. Amom mandaꞌam ifagw sandaꞌ lotuwagwi a anamba ufiawa dawalegefa naep epesi sogati amom sogasaꞌma agof amamugufi luꞌwagof. Owaꞌ hapaimi. Aeꞌ aꞌipipa endilisi, atiasi God owaꞌatina nogasoꞌama hiahawes fasisi amam amambaea, owaꞌatin. Hiahawes isimba amamisi naꞌamba. Epes isimba sagasaꞌma agof amamugufi eaꞌ maꞌwis isimba atis.\x * \xo 6:2 \xt Mt 25:37-40\x* \v 3 Apaꞌ iꞌi ipaꞌ pegatopalopa epes isimba naꞌambaisi kwahusi, ipaꞌ pembahoꞌas pendaꞌas naꞌamba. Lagol mamahogola gondaꞌasi, lagol waꞌagol ina aꞌ gogawas, owaꞌatin. Eaꞌ naꞌamba atin, waf afambai ipaꞌ pendaꞌafa pegatopalopa anisi, ipaꞌ ina piꞌias mehip anis daias someꞌepa ma pendaꞌas, owaꞌi. \v 4 Ipaꞌ pembahoꞌas pendaꞌas. Ama Ahamepa ipeꞌinai nagati hiahawes isimba sape sandambahiꞌi eaꞌ anen atona atiasi nogwamepas ipaꞌ.\x * \xo 6:4 \xt Mt 23:5; Lu 18:10-14\x* \s1 Waf ipaꞌ pilafa pendabeten \r (Lu 11:2-4) \p \v 5 Nemaf mamahefa ipaꞌ pendabeten, ipaꞌ ina pendaꞌam siꞌi waf afamba amam amamba magambasoꞌasi magaꞌi malogof biagufi mandaꞌafi, ma mulutu atin nomon ifagw esis Juda sandakolasugwi a ufiawa luꞌuwai dawalegef, ama epes sogatolom, owaꞌi. Aeꞌ aꞌipipa endilisi, ipaꞌ, amom anaf God ina aꞌ nogwamama hiahawes fasisi ma waf afambai, owaꞌatin. Epes isimba asagatolomi eaꞌ maꞌwis isimba atis.\x * \xo 6:5 \xt 2 Kin 4:33\x* \p \v 6 Apaꞌ ipaꞌ nogota atamba piꞌi pendabeten, piwis ifagw nomon pewalo utagw eaꞌ pendabetena God ahamepa ipeꞌinai, anen nape anamba dambahiꞌigima. Anen nagati hiahawes sape sandambahiꞌi ma bola nogagwamipai beten.\x * \xo 6:6 \xt Ais 1:15; 1 Kin 18:26-29\x* \v 7 Apaꞌ afamba ipaꞌ pendabeten, ipaꞌ ina pendabeten dowaf siꞌi epes isimba sogololama Godi sandaꞌam, owaꞌi. Esis saꞌi sondabeten launi ma atiasi God nogameꞌas. Owaꞌ owaꞌatin, God ina nameꞌas.\x * \xo 6:7 \xt Mt 6:32\x* \v 8 Apaꞌ ipaꞌ ina pigiꞌma waf asasifi, hapaifi. Ahamepa God nagape ilifi nogawa eaꞌ ma hiahawes akipai. Nogota atamba ipaꞌ ataꞌ owaꞌ pihaliꞌanamasa, anen aꞌ nagawas eaꞌ.\x * \xo 6:8 \xt Jo 17:6\x* \p \v 9 Ipaꞌ pendabeten naꞌamba piꞌi, \p Ahamapa apeꞌinai nagape heveni, apaꞌ maꞌi agol ineꞌigili gondape hililiꞌ ma hiasi sogasaꞌma agol ineꞌigili luꞌwagol.\x * \xo 6:9 \xt Mt 7:21, 26:39; Lu 22:42\x* \v 10 Apaꞌ maꞌi nemaf afamba buꞌwafi fetaga ma epes hiasi sogawis nomona maol ineꞌini nope Dembinai nugumafias. Waf buꞌwafi esis ineꞌisi sagailaf heveni, apaꞌ maꞌi milaf itap apaꞌe wapani naꞌamba atin. \v 11 Deiꞌ inaꞌ neseꞌapa gwaꞌaisi sondahama apaꞌ ma nemaf afaꞌe.\x * \xo 6:11 \xt Mt 6:14-15; Mt 18:21-35\x* \v 12 Inaꞌ nekwahomasa waf awafi apeꞌifi okom moseꞌenaf siꞌi apaꞌ magakwahomasa waf awafi anis daias sandaꞌmapafi ukup pagasoꞌapaf.\x * \xo 6:12 \xt Lu 22:40; Je 1:13; Jo 17:15; 2 Te 3:3; 2 Ti 4:18; 1 Kro 29:11-13\x* \v 13 Inaꞌ owaꞌi niliꞌapa mefeꞌma hiahaom ahifimi mogogwamba apeꞌia. Owaꞌ hapaimi. Netagwahepa ma aman aunai. [Anamba inaꞌ nagalaꞌambemagoma noloma banagami ineꞌimi moloma hiahaom mogogalaꞌi ineꞌimi, amamba ineꞌimi atom dondol lifilafi. Endilisi.]\x * \xo 6:13 \xt Mk 11:25-26\x* \p \v 14 Eaꞌ Jisas naꞌipam wapani naꞌi, “Iꞌi ipaꞌ pekwahomasa waf awafi anis daias sandaꞌmepafi ukup peseꞌepafa, andeandeꞌma Ahamepa nagape heveni okom mogasoꞌanafa ipaꞌ wapani. \v 15 Apaꞌ iꞌi ipaꞌ owaꞌ ukup peseꞌepa waf awafi anis daias sandaꞌmepafia, Ahamepa nagape heveni ina atiasi okom mosoꞌanafa ipaꞌ, owaꞌatin.\x * \xo 6:15 \xt Ais 58:5-9\x* \s1 Basef ifimba ma anif nimaguf sogakwaha gwaꞌaisi \p \v 16 Nimaguf mamahifa ipaꞌ pegakwaha gwaꞌaisi, ina pendaꞌam siꞌi amam amamba mambasoꞌmas magaꞌi malogof biagufi mandaꞌami ma mandaꞌ amagah amamumi awasim, owaꞌi. Amom mandaꞌ amagah aom naꞌamba ma amam nematawa sogatulumi sogawa sogaꞌi amom mogakwaha gwaꞌaisii. Aeꞌ aꞌipipa endilisi amom mofaꞌam eaꞌ hiahaom amamba ma dagala amamini. Epes isimba sagati waf afambai, eaꞌ maꞌwis isimba atis. \v 17 Apaꞌ nemaf mamahefa ipaꞌ pegakwaha gwaꞌaisi ma pendabetena God, ipaꞌ pesaꞌof pendaꞌ wel pindisa balagah pihiꞌagah. \v 18 Ama anis epes daias ina sogawa ipaꞌ pagakwaha gwaꞌaisi, owaꞌ. Pendaꞌas naꞌamba ma Ahamepa nape nandambahiꞌi anen atona nogawepa. Anen nagati hiahawes sape sandambahiꞌi, ma bola nogagwamipai beten.\x * \xo 6:18 \xt Je 5:1-3\x* \s1 Hiahaom fasimi netamam nigambilam otaga ilifi \r (Lu 12:33-34) \p \v 19 Ipaꞌ ina aꞌ petama hiahaom buꞌwami atom ipeꞌimi bimbilam itap anaꞌe, owaꞌi. Anis sandaꞌ wali sapisila ifagw sawis sagakwalopami, bamagof fomamam magahambombagama waimba nagasagihami.\x * \xo 6:19 \xt Mt 19:21; Lu 18:22; Kl 3:1-2\x* \v 20 Apaꞌ aeꞌ aꞌipipa petama hiahaom fasimi ipeꞌimi moꞌomepa gani heven. Anamba bambagufi totoloh ina mototopaꞌam a waimba ina nasagiham, owaꞌatin endilisi. Eaꞌ sandaꞌ wali ina aꞌ suwis sakwalopam, owaꞌatin. \v 21 Wambel mamahembela hiahawes fasisi ipeꞌisi sagaꞌoma, eaꞌ wambel ambalemba atembel anaf ukup ipeꞌipi wapani pegapoma. \s1 Alop siꞌip pogogalaꞌi \r (Lu 11:34-36) \p \v 22 Naep nomon ukup ipeꞌipi siꞌi lama alop siꞌip ipeꞌipi. Iꞌi ukup ipeꞌipi beꞌep pepe, eaꞌ alop siꞌip ipeꞌipi pogalaꞌ hiꞌilap. \v 23 Apaꞌ iꞌi ukup ipeꞌipi awasip, atiasi alop ipeꞌipi hiꞌilap eaꞌ akutina. Eaꞌ naꞌamba atin, iꞌi lam amamba magape ukup ipeꞌipi nomoni siꞌi akot atona, atiasi akot anamba eaꞌ luꞌuna aꞌowaꞌ. \s1 Anin epen ina aꞌ nendaꞌ maol andeandeꞌma amom agufumi biam \r (Lu 16:13) \p \v 24 Ina anin epen nandaꞌ maoli laꞌifin nihapila maol biafina amam dembami biam, owaꞌatin. Naꞌamba okom mila anona, anona aꞌ nesambalona. Eaꞌ naꞌamba atin, ipaꞌ ina aꞌ laꞌifipa pepe lafela God noloma ugai moni, owaꞌatin.\x * \xo 6:24 \xt Fl 4:6; 1 Ti 6:6-8; Hi 13:5; 1 Pi 5:7\x* \s1 Ukup iwanip nomonas salasagafeꞌ hiahias \r (Lu 12:22-31) \p \v 25 Eaꞌ aeꞌ aꞌipipa aꞌi ipaꞌ ina aꞌ nomonas solasefeꞌ hiahiasa ambagof ipeꞌigufi piꞌi, Apaꞌ ataꞌ meaꞌ main? A meaꞌ embel maimbel? Owaꞌi. Ipaꞌ ina aꞌ nomonas solasefeꞌ ma alop ipeꞌipi piꞌi, Atiasi apaꞌ mondaꞌ main mombahoꞌ alop apeꞌipi? Aꞌi ambagufi alop asikilaꞌ gwaꞌaisii luwaguf?\x * \xo 6:25 \xt Mt 10:29-31; Lu 12:6-7\x* \v 26 Ipaꞌ ataꞌ ukup pepoma amiguf. Afof owaꞌ fondaꞌ aofah fowa gwaꞌaisi maisa, owaꞌ fotoma gwaꞌaisi fimbilasa. Afof ifagw owaꞌatina fotama gwaꞌaisi sogaꞌoh, eaꞌ satamam sofaꞌam maꞌoh ifagw gwaꞌaisiagwi, owaꞌatin. Apaꞌ Ahamepa ipeꞌinai nagape heveni, anen nasoꞌagof gwaꞌaisi. Apaꞌ ipaꞌ epes pikilaꞌ amiguf agwafomba. \v 27 Ipaꞌ atiasi ami laꞌifin nomonas solasefeꞌ lawisa nigiwatania anef nemaf wapani ma ambal ananili logape nogota laota wapani? Owaꞌatin. \v 28 Deiꞌ maina nomonas ipeꞌisi salasagafeꞌ aꞌowaꞌ ma luwaguf mais? Ipaꞌ ataꞌ ukup pepoma afis main sagalo andoꞌi. Esis sataga salo luꞌwis saꞌimama? Esis ina sandaꞌ maol, ina sandaꞌ luwaguf mais, owaꞌatin.\x * \xo 6:28 \xt 1 Kin 10; 2 Kro 9\x* \v 29 Apaꞌ aeꞌ aꞌipipa fowaꞌ anona aman hiahaom hiamunai Solomon nandaꞌ sosaf hianai ma luwaguf ananimi owaꞌ, sosaf ananifi ina fasif siꞌi afis isimba, owaꞌatin. \v 30 Ahoꞌ, otalef afalemba deiꞌ ataꞌ fetawa aof ama naman atef sotopaꞌalef sokwahelef fefeꞌ nif. Otalef afalemba falafilifi God nofaloꞌmalef. Apaꞌ ipaꞌ amam nematawa pikilaꞌ otalef afalemba. Eaꞌ deiꞌ ipaꞌ pagahapifa basef Godi kwasakwasalai, pendegawa endilisi anen nugumafipa wapanii. \v 31 Eaꞌ ipaꞌ ina ukup pelapefeꞌ hihip aꞌowaꞌ piꞌi, ‘Atiasi apaꞌ meaꞌ main? A meaꞌ embel ani? A mondaꞌ luwaguf ani? Naꞌambai owaꞌi.\x * \xo 6:31 \xt Mt 6:8\x* \v 32 Epes sagape itapi sogolalama Godi ukup malamondafeꞌ aꞌowaꞌ ma sogolaoma hiahaom amambai hiami. Apaꞌ Ahamepa ipeꞌinai nagape heveni anen nogawa eaꞌ hiahawes mamahisa akipai.\x * \xo 6:32 \xt 1 Kin 3:13-14; Sam 37:4,25; Ro 14:17\x* \v 33 Apaꞌ ipaꞌ ataꞌ ukup piliꞌ pelapelaoma waf usiꞌifi buꞌwafi feloma pigawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafipa piliꞌ, daoꞌ aꞌ neseꞌepa hiahawes isimba ipaꞌ wapani.\x * \xo 6:33 \xt Eks 16:4,19; Mt 6:11\x* \v 34 Eaꞌ ipaꞌ ina nomonas sopoma hiahawes sogataga namani, owaꞌ. Nemaf namanifi fendapoma naman atef, ama hiahawes mamahisa sogataga namani. Hiahaom nimanimi akafimi magatagama nimaguf daindai mandahama nimaguf ifimba atif dondo. Ipaꞌ inaꞌ aꞌ nomonas iwanis solasefeꞌ, owaꞌ. \c 7 \s1 Waf pegawaloga epesi siꞌi kot \r (Lu 6:37-38,41-42) \p \v 1 Ipaꞌ ina aꞌ pewaloga anis epes siꞌi anona jas dembinai nagawaloga basef kot luꞌunai, owaꞌi. Ama anaf God ina nowalogepa, owaꞌ.\x * \xo 7:1 \xt Mk 4:24; Ro 2:1; 1 Ko 4:5; Je 4:11-12\x* \v 2 Waf ipaꞌ pandaꞌafa pagawawaloga anis epesafi, anaf waf afamba atef God aꞌ nondaꞌmepaf ipaꞌ wapani. Ikwaf afamba atef ipaꞌ pandaꞌaf pagawalogasafi nogwaf nowaloga ipaꞌ. \p \v 3 Deiꞌ maina ipaꞌ pagati usan saꞌusaꞌuni nagape naep sahin owan ipeꞌisii, apaꞌ ipaꞌ owaꞌ pegawa hapataf luꞌunai nagape naep ipeꞌipia? \v 4 Deiꞌ maina ipaꞌ ataꞌ paliꞌ paꞌipa alipisi pagaꞌi, ‘Owame, aeꞌ aꞌi igimina usan saꞌuni nagape naep ineꞌipii.’ Apaꞌ hapataf luꞌunai nape naep ineꞌipi. Naꞌambai owaꞌi. \v 5 Ipaꞌ malogof biagufipai pagambasoꞌami. Ipaꞌ ataꞌ piliꞌ pigi usan hapataf luꞌunai nagape naep ipeꞌipii ama piti andeandeꞌ daoꞌ, aꞌ pigimana usas saꞌusi sagape naep alipisi ipeꞌisii.”\x * \xo 7:5 \xt Mt 10:11\x* \p \v 6 Eaꞌ Jisas naꞌipam anif basef waminif atini wapani naꞌi, “Hiahawes buꞌwasi hililiꞌi, isimba ipaꞌ ina pesoꞌ nombagw, owaꞌi. Eaꞌ ipaꞌ ina pekwaha aolep amamba fasifasimi ipeꞌimi mefeꞌma bogof, owaꞌi. Naꞌamba fofaꞌasa aolep amamba fasifasimi boꞌwalef afafilifi, eaꞌ nomabagw gwehepa gweaꞌepa.\x * \xo 7:6 \xt Mk 11:24; Jo 14:13, 15:7; Jo 16:23-24\x* \s1 Ipaꞌ pendabeten pendahaliꞌ God lifilafi \r (Lu 11:9-13) \p \v 7 Ipaꞌ pihaliꞌ God atiasi nogaseꞌepa hiahawes. Isimba ipaꞌ pala pigalaomasi atiasi aꞌ pitilis. Ipaꞌ peha uta, atiasi God nuwisiꞌmipata ipaꞌ.\x * \xo 7:7 \xt Je 1:5; 1 Jo 3:22; 1 Jo 5:14-15\x* \v 8 Deiꞌ main, epes ami sogahaliꞌ Godi, atiasi sofaꞌ maefah. Epen ami nelaꞌ negelaoma hiahawasi, atiasi nigatilisi. Eaꞌ epen ami negaha utai, atiasi God nuwisiꞌmanata anin. \v 9 Iꞌi anin awani negahaliꞌ ahamanama anis gwaꞌaisi, atiasi ahaman nosaꞌma anom otam nosoꞌanam? Owaꞌatin. \v 10 Iꞌi anin awani negahaliꞌ ahamana nogasoꞌan anol aol, anen atiasi ina nosoꞌan anol ul awali, owaꞌatin.\x * \xo 7:10 \xt Je 1:17\x* \v 11 Eaꞌ ipaꞌ amam nematawa aupai pagasoꞌasa hiahawes fasisi atisa awasi ipeꞌisii, Ahamepa ipeꞌinai nagape heveni anen wapani atiasi nosoꞌasa hiahawes fasifasisi isimba sagahaliꞌ anini.\x * \xo 7:11 \xt Mt 22:39-40; Lu 6:31; Ro 13:8-10\x* \v 12 Waf maif ipaꞌ paꞌi esis sondaꞌmepaf ipeꞌi, ipaꞌ pendaꞌmasaf naꞌamba atin. Basef ifimba kofagefa ma muꞌuli Godi nagaꞌipa Mosesani naloma basef God fowaꞌ nagaꞌipa amom profet mandaꞌafi.\x * \xo 7:12 \xt Jo 10:7,9\x* \s1 Basef waminif atina utagw biagw saꞌutai luꞌutai \r (Lu 13:24) \p \v 13 Ipaꞌ pefeꞌ piwis uta saꞌutai buꞌutai. Deiꞌ main, anoꞌw ufiaꞌw kwafeꞌ kwagawis wambel awambili heli alihiꞌw aꞌowaꞌi uta wapani alihitai. Eaꞌ hiasi amam nematawa safeꞌ saila ufiaꞌw akwamba.\x * \xo 7:13 \xt Ap 14:22\x* \v 14 Apaꞌ uta ma ufiaꞌw kwafeꞌ kwagawis wambel sagape namisagoma ina alihita aꞌowaꞌ, owaꞌatin. Wapaꞌmota. Wambel ambalemba sagape beꞌes andeandeꞌ lifilafima. Ufiaꞌw akwamba ahifiꞌw aꞌowaꞌ ma sogafeꞌ. Amam nematawa atona atin esis eaꞌ isimba atis sati ufiaꞌw akwamba sailaꞌw.\x * \xo 7:14 \xt Mt 24:4,24; Ap 20:29; 2 Pi 2:1\x* \s1 Apaꞌ solawaipa ma amom profet mambasoꞌam maꞌi mogawalipasa basef Godi endilisi \r (Lu 6:43-44, 13:25-27) \p \v 15 Ipaꞌ solawaipa andeandeꞌma amom profet mambasoꞌam maꞌi mogowalipasa basef Godi. Amom mandaꞌ uhuf mafiꞌi mambasoꞌmepa mataga patolom andoꞌ atogon mape boꞌom saꞌumbilim siꞌi sipsip. Apaꞌ ukup amamipi nomon awep endilisi ma ipaꞌ maꞌi mohambombagepa mehepa siꞌi nombagw wandafugwi. Eaꞌ ipaꞌ ina pemeꞌam, owaꞌi.\x * \xo 7:15 \xt Ga 5:19-22; Je 3:12\x* \v 16 Ipaꞌ piti waf amamifi fetaga fendawalap siꞌi saꞌutip pagail lawahi, apegawa waf amamifi beꞌef aꞌa awef. Epes ina sola saꞌutip wainip mandelef afalemba higatagulifi, owaꞌatin. A ina sola saꞌutip fikip mandelef awalifi, isimba wapani, owaꞌ. Eaꞌ waf awafi amamifi fataga fandawalap awef siꞌi saꞌutip awapi. \v 17 Eaꞌ naꞌamba atin lawah hiagahi anogah buꞌugahi hogola saꞌutip buꞌwapi gwaꞌaipi, apaꞌ lawah augahi hail hola saꞌutip awapi numbutipi. \v 18 Lawah buꞌugahi ina a hail hola saꞌutip gwaꞌaipi, a lawah aogahi ina a hil hola saꞌutip buꞌwapi, owaꞌatin.\x * \xo 7:18 \xt Mt 3:10; Lu 3:9; Jo 15:6\x* \v 19 Lawah hiagahi owaꞌ higail hogola saꞌutip gwaꞌaipia, agahemba esis salagah saofagah nif luꞌwafi.\x * \xo 7:19 \xt Mt 12:33\x* \v 20 Ipaꞌ pati waf amamifi fetaga fendawalap siꞌi saꞌutip pagail lawahi, waf amom profeti beꞌef aꞌa awef.\x * \xo 7:20 \xt Lu 6:46; Mt 21:31; Ro 2:13; Je 1:22,25\x* \p \v 21 Ipaꞌ ina piꞌi amam nematawa hiasi sofala aeꞌ sagaꞌi Dembiwai, piꞌi atiasi sofeꞌ sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias, owaꞌatin. Epen ami nagiꞌma okom Ahamai nagape heveni ma nigailami, anin atin atiasi nuwis heven. Anis daias owaꞌatin. \v 22 Nemaf afamba atiasi amam nematawa hiasi sifiꞌi sofala aeꞌ siꞌi, ‘Apaꞌ magawalipasa basef Godi siꞌi profet amamba magawalipas eaꞌ maꞌi agol ineꞌigili matofa amom ambagof awami! Apaꞌ maꞌi agol ineꞌigili mandaꞌ hiahaom banagami siꞌi God nandaꞌami!’\x * \xo 7:22 \xt Sam 6:8; Mt 10:33, 25:41; Mt 13:41-42; 2 Ti 2:19\x* \p \v 23 “Ama nemaf afamba owaꞌ, aeꞌ iwalipas iꞌipas alihis naꞌamba iꞌi, aeꞌ ina egawa ipaꞌ kwasakwasala, owaꞌ. Ipaꞌ epes pandaꞌ waf awafii delefata pekwaha aeꞌ, eaꞌ foꞌo. \s1 Waf biafifa sagalaꞌ ifagw \r (Lu 6:47-49) \p \v 24 “Epes ami someꞌ basef aeꞌafi ma sigiꞌmif silif, esis siꞌi epen gawaini nalaꞌ ipat ananitai togotawa banagota itap apamba otambaipa banagapi. \v 25 Aꞌi owaꞌ asaf luꞌunai nalai, embel bataga, fufin banagonai naluwi, amamba makotoꞌma ipat atamba apaꞌ ina tato, owaꞌatin. Epen inimba aꞌ nala otamba luꞌwami mowala itap mosahopata banagota totawa. \v 26 Apaꞌ epen ami nameꞌ basef aeꞌafi ma anin owaꞌ nigiꞌmifa, anen siꞌi anona aman okom magahanai. Anen nalaꞌ ipat ananitai tatoma ilifa koꞌonaga atoga. \v 27 Ama aꞌi owaꞌ, asaf luꞌunai nalai, embel mataga, eaꞌ fufin naluwi banagona. Amamba aꞌi owaꞌ maola ipat atamba aꞌ tondokwaef towa. Ipat atamba tato taꞌoh kwapeteꞌ endilisi aota.” \p \v 28 Nogota atamba Jisas naꞌi basef ifimba laufi ma hiꞌalef, esis sameꞌ basef ananifi eaꞌ gogolalasis kwapeteꞌ endilisi.\x * \xo 7:28 \xt Mk 1:22; Lu 4:32; Jo 7:46\x* \v 29 Anen ina nawalipas siꞌi amam falafumi magaꞌipas, owaꞌ. Anen nawalipas dindinip naloma banagami naꞌamba atin siꞌi amom agufumi. Anen banagona aꞌowaꞌ nikilaꞌ. Amam dembami magawalipasa muꞌuli Godi ina mawalipas naꞌamba siꞌi anen, owaꞌ. \c 8 \s1 Anona aman aowas aunai nandaꞌ alop ananipi pagambuꞌwi, Jisas nandaꞌana amboꞌona \r (Mk 1:40-44; Lu 5:12-14) \p \v 1 Eaꞌ Jisas nakwaha halaf afamba nilianai, amam nematawa hiasi sagiꞌmana safeꞌ. \v 2 Owaꞌ, anona aman aowas aunai nandaꞌ alop ananipi pagambuꞌwi nafiꞌi felefeleꞌma Jisas nindiwa nembawa notawa felefeleꞌ ma anen naꞌi, “Dembinai, iꞌi inaꞌ niꞌi ahoꞌ, netopalope ma egataga boꞌowe.” \p \v 3 Eaꞌ Jisas nando lagol nasagol alop aman anambai naꞌipana naꞌi, “Aeꞌ aꞌi ahoꞌma inaꞌ negataga boꞌwena.” \p Eaꞌ deiꞌ atef aowas anamba aunai nandaꞌ alop pagambuꞌwi nakwahona eaꞌ boꞌona.\x * \xo 8:3 \xt Lev 14:1-32; Mt 9:30; Mk 7:36; Lu 17:14\x* \p \v 4 Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Ina aꞌ nefeꞌ niꞌipa anin epen niꞌi aeꞌ andaꞌena amboꞌwena, owaꞌi. Inaꞌ foꞌo nihimbaꞌmana alop ineꞌipi ma aman anamba pris. Eaꞌ neseꞌana hiahaom amamba anen nondolalima God eaꞌ inaꞌ ninifelona ma nagataga boꞌwena siꞌi muꞌuli ananini fowaꞌ Moses nagaꞌipasani nagaꞌi. Ama amam nematawa hiasi sitilina sogogawa aowas ineꞌini ahiꞌalan.”\x * \xo 8:4 \xt Jo 4:47\x* \s1 Jisas nandaꞌ anona aman nandaꞌ maola soldiai dembinai amboꞌona \r (Lu 7:1-10) \p \v 5 Jisas nafeꞌ wambel Kaperneam eaꞌ anona soldia dembinai nape. Anen dembinai ma nugumafi amom soldia hiami 100-pelaim. Eaꞌ nafiꞌi nahaliꞌ Jisas dindinip naꞌi, \v 6 “Dembinai, anona aman nandaꞌme maoli aowas nandaꞌana naꞌoh ipat ananitai. Boꞌwagahi lagof sagaꞌ sailana. Alop ananipi akep mahana kwapeteꞌ.” \p \v 7 Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi. “Aeꞌ atiasi efoꞌo endaꞌana boꞌona.” \p \v 8-9 Eaꞌ dembinai anamba soldia naꞌipana naꞌi, “Aeꞌ ina aman buꞌuwai ma inaꞌ nefoꞌo negawis ipat aeꞌatai, owaꞌ. Inaꞌ nindaꞌi basef atif, bola anen boꞌona. Deiꞌ main, aeꞌ ape lafela anom soldia dembami mumafi maseꞌe maol. Eaꞌ ape ilifa anom soldia aeꞌami imafiam. Igaꞌipa anona igaꞌi, ‘Inaꞌ foꞌo’, nameꞌe nafeꞌ. A igaꞌipa anona igaꞌi, ‘Inaꞌ fiꞌi’, nameꞌe nafiꞌi. Eaꞌ igaꞌipa anamba agol akanai nandaꞌme maoli igaꞌi, ‘Inaꞌ daꞌa maol inimba’, anan nameꞌe nandaꞌan. Inaꞌ dembinai. Eaꞌ aowas inimba atiasi nemeꞌ basef ineꞌifi aꞌ nefeꞌ. Deiꞌ inaꞌ nindaꞌi atin, bola anen boꞌona.”\x * \xo 8:8-9 \xt Mt 15:28\x* \p \v 10 Eaꞌ Jisas nameꞌ basef ananifi okom malamafeꞌ naꞌipa amam nematawa hiasi sagagiꞌma anini naꞌi, “Endilisi atis aeꞌ aꞌipipa! Soldia dembinai anamba anen ina ipaꞌ Israelinai. Owaꞌ deiꞌ anen nahapifa aeꞌ. Owaꞌ anona aman Israelinai nohapifi naꞌambaea, owaꞌatin. Anen nikilaꞌ ipaꞌ Israela nagahapifi banagambel.\x * \xo 8:10 \xt Sam 107:3; Lu 13:29\x* \v 11 Endilisi aeꞌ aꞌipa ipaꞌ Juda hipai, ipaꞌ ina aꞌ ukup piꞌi ipaꞌ atipa pefeꞌ piwis anamba God nagalaꞌambemagoma, owaꞌ. Amam nematawa hiasi daias sifiꞌi gani awin nagatafima nowala nagasoꞌma, isimba sofeꞌ sogawis anambai. A sofeꞌ suwis soloma dembami bafapepa ipeꞌimi Juda, Abrahami Aisak a Jekop, sope atifigin seaꞌ gwaꞌaisi solomam.\x * \xo 8:11 \xt Mt 22:13, 25:30; Lu 13:28\x* \v 12 Apaꞌ ipaꞌ Juda hipai owaꞌatin. God nandondomba anamba anen nagalaꞌambemagoma ma ipaꞌ pigawis, apaꞌ owaꞌatin. Anaf anen nogaloꞌma ipaꞌ niꞌipipa niꞌi pefeꞌ wambel awambili owamb atona nagapoma. Eaꞌ pemeꞌ akafimi luꞌwami pendaꞌ nalelef ipeꞌimi tilili talalaꞌ pepe.” \p \v 13 Eaꞌ Jisas naꞌipa soldia anamba dembinai naꞌi, “Inaꞌ aꞌ foꞌo. Inaꞌ naꞌi aeꞌ laꞌifiwai ma egatopalopa aman anamba nandaꞌmena maol ineꞌi nogataga boꞌona. Aeꞌ andaꞌana boꞌona siꞌi inaꞌ nagahapifa aeꞌ.” \p Eaꞌ deiꞌ atef aman anamba amboꞌona wapani.\x * \xo 8:13 \xt 1 Ko 9:5\x* \s1 Jisas nandaꞌ Pita nandagiꞌmoꞌwi boꞌokw \r (Mk 1:29-31; Lu 4:38-39) \p \v 14-15 Jisas nafeꞌ nawis nomon ipat Pitai nati Pita nandagiꞌmoꞌwi awasiꞌw kwaꞌoh, alop akwaꞌupi nifip. Eaꞌ natoloꞌw nahapila lagol akwaꞌugili aowas inimba nakwahoꞌw nafeꞌ amboꞌokw. Eaꞌ kosafel kwape kwandaꞌmana gwaꞌaisi anen. \s1 Amam nematawa hiasi aowas nandaꞌasi Jisas nandaꞌas boꞌwes \r (Mk 1:32-34; Lu 4:40-41) \p \v 16 Wambomota felefeleꞌ ma owamb esis sofaꞌai amam nematawa hiasi ambagof awami magapaisi sofaꞌas safiꞌmai Jisas. Eaꞌ naꞌipa ambagof awami mehip natofam mafaꞌ mafeꞌ. Anen nandaꞌ esis hiasi aowas nandaꞌasi boꞌwes.\x * \xo 8:16 \xt Ais 53:4\x* \v 17 Anen nandaꞌas boꞌwes wapani siꞌi fowaꞌ gani anona profet Aisaia nagaꞌiefi basef naꞌi, “Anen atona nofaꞌ aowas apeꞌinai natopalopapa ma mogape beꞌepa.” \s1 Anis epes saꞌi sigaila Jisasi \r (Lu 9:57-60) \p \v 18 Jisas nati epes hiasi salutu salaꞌambemana, eaꞌ naꞌipa alipumi ananimi mondandombola mofaꞌ bot mogafeꞌ dumb ambamba fisanamb. \v 19 Eaꞌ anona aman dembinai nagawalipasa muꞌuli Godi aꞌ nafiꞌi naꞌipana naꞌi, “Dembinai tisa, aeꞌ aꞌi efeꞌ elomena. Eaꞌ ofeꞌ atin anamba hiagoma ina naꞌi negafeꞌma.”\x * \xo 8:19 \xt 2 Ko 8:9\x* \p \v 20 Owaꞌ Jisas nagwamana naꞌipana naꞌi, “Nombagw alupugwi gwaꞌoh bologwalef itap apaꞌe wambel agwagumbili. Amiguf wapani fufiaꞌ fagafeꞌ ilifi falaꞌ owah fapaoh gani ilif, apaꞌ aeꞌ owaꞌatin. Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, wambel ake ma eꞌeh egalo balaga aeꞌagai.”\x * \xo 8:20 \xt 1 Kin 19:20; Jo 5:25\x* \p \v 21 Eaꞌ anona aman alipunai Jisasi nafiꞌi naꞌipana naꞌi, “Aeꞌ aꞌi ataꞌ epe imafi ahame, ataꞌ etopalopana ma nogaꞌ iwana nogapani ifiꞌi ilina.” \p \v 22 Apaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Hapaimi, esis sagagaꞌi sondawago esis atis isimba sagagaꞌi. Apaꞌ inaꞌ owaꞌ, inaꞌ fiꞌi nila aeꞌ.” \s1 Jisas naꞌipa fufin luꞌwani aꞌ owaꞌatin \r (Mk 4:36-41; Lu 8:22-25) \p \v 23 Jisas nalota anota bot naloma alipumi ananimi mafeꞌ malomana mafeꞌ anemb dumb luꞌwambi.\x * \xo 8:23 \xt Sam 4:8\x* \v 24 Eaꞌ kwafalis atis fufin luꞌwani naluwi, embel mohafel mawis bot nomon felefeleꞌma bot taꞌi togowala embel. Apaꞌ Jisas naꞌoh nalola bot. \v 25 Eaꞌ alipumi ananimi mafeꞌ minimbalona maꞌipana maꞌi, “Dembinai! Inaꞌ safel netopalopafa. Afaꞌ waꞌi ahigililafa owala embel!”\x * \xo 8:25 \xt Mt 14:31, 16:8; Sam 89:9\x* \p \v 26 Eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Deiꞌ maina ipaꞌ ombal magahepa? Ipaꞌ ina pahapifi paꞌi aeꞌ banagewe, owaꞌatin. \p Eaꞌ nosafel naꞌipa fufin naloma embel naꞌi, “Ipaꞌ eaꞌ beꞌ tol a betah.” \p Eaꞌ fufin nowala, embel ina ataꞌ lasialiꞌ aꞌowaꞌ, betah hililiꞌ. \p \v 27 Eaꞌ amom alipumi ananimi gogolalasom ombal maham kwapeteꞌam maꞌi, “Anen epen ami? Naꞌipa fufini embel sameꞌana sagahapifana?” \s1 Jisas natofa ambagof awami magape amam biami amboꞌom \r (Mk 5:1-17; Lu 8:26-37) \p \v 28 Jisas nafeꞌ nataga anagon waꞌol dumb ambamba anep itap esis Gadara sagapoma. Eaꞌ anom amam biam ambagof awami magapaumi mafiꞌmai anen. Amom mape wandelef sagawa sagagaꞌima mafiꞌi. Amom amamba epes awami magahasi. Eaꞌ esis amam nematawa hiasi ombal mahasa sogafeꞌ ufiaꞌw akwamba amom magapoma. Eaꞌ mofala Jisas mehip maꞌi,\x * \xo 8:28 \xt Mk 1:24; Lu 4:34,41\x* \v 29 “Inaꞌ God Nogamana. Inaꞌ naꞌi nendaꞌ maina afaꞌ? Inaꞌ naꞌi neha afaꞌ? Nemaf afamba inaꞌ naꞌi negahafafi ina deiꞌ afataga, ataꞌ owaꞌatin.” \p \v 30 Eaꞌ anagof bogof hiagufi falutu faꞌ gwaꞌaisi anota damota felefeleꞌ. \v 31 Eaꞌ amom ambagof awami mahaliꞌ Jisas maꞌi, “Iꞌi inaꞌ negatofafama nesapaꞌafa ofeꞌ uwisa bogof gwagwafumba.” \p \v 32 Eaꞌ naꞌipagof naꞌi, “Ipaꞌ foꞌo!” Eaꞌ makwaha aman anamba mawisi mafeꞌ mawisa bogof. Eaꞌ bogof agwafomba hiagufi fasagih mafaꞌ mafeꞌ mehip mowala awagoma tata aꞌ mowala mala embel dumb afum hiꞌalam. \p \v 33 Eaꞌ amom mugumafiagufi mafaꞌ mafeꞌ wambel luꞌwagoma maꞌipasa basef ifimba amam nematawa hiasi maꞌipasa hiahaom amamba magatagama amam amamba biami eaꞌ maꞌipasa bogof wapani afum hiꞌalam. \v 34 Eaꞌ epes hiasi wambel ambalembaisi safiꞌi sati Jisas sahaliꞌana saꞌipana dindinip saꞌi anen nokwaha itap apamba asasima aꞌ nefeꞌ anagon. \c 9 \s1 Jisas nandaꞌ anona aman lagufi boꞌwagah sondolaꞌanai amboꞌona \r (Mk 2:1-12; Lu 5:17-26) \p \v 1 Esis sandaiwaꞌma Jisas eaꞌ nalota anota bot nafeꞌ dumb luꞌwambi fisanamb eaꞌ nataga wambel ananimbili kofagama.\x * \xo 9:1 \xt Mt 4:13\x* \v 2 Eaꞌ anom amam mofaꞌai anona aman mafiꞌi. Lagufi boꞌwagah sagaꞌ sagailanai eaꞌ tol naꞌoh alahis. Nogota atamba Jisas natolom nogawa amom mahapifana maꞌi anen banagonai ma nogatopalopa aman anamba aowas nandaꞌanai boꞌona. Eaꞌ naꞌipa aman anamba naꞌi, “Inaꞌ epen aeꞌinai! Opaf ineꞌifi fondape awanef. Waf awafi inaꞌ nandaꞌafi aeꞌ akwahomenaf hiꞌalaf okom maseꞌeaf.” \p \v 3 Eaꞌ anom amam dembami magawalipasa muꞌuli Godi ukup pandandaꞌ naꞌamba mandaꞌipama maꞌi, “Aman anamba Jisas nandaꞌ God findiwana naꞌipana awagon.”\x * \xo 9:3 \xt Mt 12:25; Lu 9:47; Jo 2:25\x* \p \v 4 Jisas nogawa nomonas isimbai amamisi. Eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Deiꞌ maina ipaꞌ ukup pandandaꞌ awepa pagaꞌi naꞌamba? \v 5 Deiꞌ hiahaom maim ipaꞌ paꞌi ahifima aeꞌ? Aeꞌ banagiwai ma iꞌipa aowas nandaꞌanai igaꞌi, ‘Aeꞌ ekwahomana waf awafi anen nandaꞌafi okom mogaseꞌeaf’ aꞌa iꞌipana igaꞌi, ‘Nosafel nogafeꞌ.’ Basef ifimba ma nosafel nogafeꞌ ipaꞌ paꞌi amamba ahifima aeꞌ.\x * \xo 9:5 \xt Jo 17:2, 5:8\x* \v 6 Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, aꞌi ipaꞌ pegawa aeꞌ laꞌifiwai ma ekwahomasa waf awafi hiafi amam nematawa sagape itapi sandaꞌafi okom mogaseꞌeaf. Aeꞌ aꞌi ihimbaꞌmepa aeꞌ laꞌifiwai ma endaꞌ hiahaom amamba.” \p Eaꞌ naꞌipana naꞌi, “Inaꞌ safel saꞌma alahis ineꞌisi foꞌo ipat ineꞌitai.” \p \v 7 Eaꞌ anen nosafel nafeꞌ ipat ananitai. \v 8 Eaꞌ amam nematawa hiasi satolona sosafel gogolalasis ombal mahas kwapeteꞌ sogawa God natopalopa aman anamba nasoꞌana banagami luꞌwami. Naꞌamba esis sasaꞌma agol Godi luꞌwagol. \s1 Jisas nofala Matyu nafeꞌ nailana \r (Mk 2:13-17; Lu 5:27-32) \p \v 9 Eaꞌ Jisas nosafel nakwaha wambel ambalemba nafoꞌo nati aeꞌ Matyu, andaꞌ basefa buk akwaꞌii. Aeꞌ ape ipat ataꞌe mogofaꞌ takisa. Eaꞌ Jisas naꞌipi naꞌi, “Inaꞌ fiꞌi nila aeꞌ.” \p Eaꞌ aeꞌ asafel ailana afeꞌ. \p \v 10 Eaꞌ Jisas naloma alipufai ananifai wape ipat aeꞌatai waꞌ gwaꞌaisi atin, owaꞌ amam hiami mandaꞌ waf awafii maloma anom hiami mogofaꞌ takisi mafiꞌi malomafa maꞌ gwaꞌaisi.\x * \xo 9:10 \xt Lu 15:2, 19:7\x* \v 11 Eaꞌ amom Farisi dembami mati Jisas nape nalomafa waꞌ gwaꞌaisi, mahaliꞌ alipumi ananimi maꞌi, “Deiꞌ maina anen dembinai tisa ipeꞌinai nape naloma amom mogofaꞌ takisi maloma amam amamba mandaꞌ waf awafii magaꞌ gwaꞌaisi atogon?” \p \v 12 Owaꞌ Jisas nameꞌam naꞌipam naꞌi, “Isimba aowas akasi ina a safeꞌma dokta, owaꞌ. Esis buꞌwasi. Apaꞌ isimba aowas nandaꞌasi atis daoꞌ, safeꞌma dokta.\x * \xo 9:12 \xt Mt 12:7; Hos 6:6\x* \v 13 Anif basef fagape buk Baibeli fagaꞌi naꞌamba faꞌi, God naꞌi, ‘Ipaꞌ ina peha mafis pesoꞌ aeꞌ, owaꞌi. Apaꞌ ipaꞌ pindati anis amam nematawa uwahipis a petopalopas daoꞌ, aꞌ andeandeꞌ.’ \p Apaꞌ ipaꞌ ina pegawa basef ifimba kofagefa, owaꞌ. Deiꞌ pefeꞌ pitalifif pendegawef. Deiꞌ main, aeꞌ ina afiꞌi ma egefala epes sandaꞌ waf buꞌwafii, owaꞌ. Aeꞌ afiꞌi ma egefala epes isimba sandaꞌ waf awafii atis.”\x * \xo 9:13 \xt Lu 18:12\x* \s1 Anif nimaguf esis sakwaha gwaꞌaisi sape dowaf \r (Mk 2:18-22; Lu 5:33-39) \p \v 14 Jon aman anamba nagapisiꞌas embeli, alipisi ananisi sameꞌ basef ananifi safiꞌi anamba Jisas nagapoma sahaliꞌana naꞌamba saꞌi, “Anif nimaguf afaꞌ waloma amom Farisi afaꞌ ukup pandandaꞌma anif basef fowaꞌifi deiꞌ wakwaha gwaꞌaisi wape dowaf. Deiꞌ maina amom alipumi ineꞌimi owaꞌ mokwaha gwaꞌaisi siꞌi afaꞌa?”\x * \xo 9:14 \xt Jo 3:29\x* \p \v 15 Eaꞌ Jisas nagwamam naꞌi basef waminif atin naꞌi, “Iꞌi anis sondaꞌ anis gwaꞌaisi luꞌwasi ma anis aman nemataꞌw bias sondasoꞌamai, ipaꞌ paꞌi esis alipisi atiasi aꞌ sondaiwaꞌma gwaꞌaisi afamba anen nagasoꞌ nemataꞌwi nape nagalomas? Owaꞌatin endilisi. Apaꞌ nemaf afamba anen nokwaha esis nogafeꞌ anagon lauguni daoꞌ, esis sololama gwaꞌaisi.”\x * \xo 9:15 \xt Jo 1:17\x* \p \v 16 Eaꞌ naꞌipasa anif basef waminif atina luwaguf naꞌi, “Ina andeandeꞌma pegatopaꞌ lowaf namifi pesambalef fegaloma anef lowaf apifi, owaꞌ. Naꞌamba atiasi lowaf afamba namifi fendatagwah, fehapeꞌ apifi bolotaf aꞌ notaga luꞌuna.” \p Eaꞌ naꞌi anif basef waminif atin wapani naꞌi, \v 17 “Embel wainimbel dambaimbeli apaꞌ ina mowalambel agwahup apinai memeina siꞌi botol, owaꞌatin. Iꞌi anin nendaꞌam naꞌamba, embel wain netef hian, nohapeꞌ agwahup anamba pepeꞌetana eaꞌ wain koloꞌolam awasim hiꞌilam. Apaꞌ wain dambaini mowalan agwahup dambaina, naꞌambai andeandeꞌ. Ma embel beloma agwahup sogape andeandeꞌ.” \s1 Jisas nandaꞌ nematawa biawa boꞌowa wapani \r (Mk 5:22-43; Lu 8:41-56) \p \v 18 Jisas ataꞌ nape naꞌipas atin, owaꞌ anona aman dembinai esis Judai nafiꞌi nindiwa nembawa notawa naꞌipana naꞌi, “Nogame aeꞌakwi aꞌ afuꞌw. Aeꞌ aꞌi inaꞌ nefeꞌ newamona lagol ineꞌigili akoꞌwa ambal lopaoꞌw kogape namoꞌw.” \p \v 19 Eaꞌ Jisas nosafel naloma alipumi ananimi mafeꞌ malomana. \v 20 Owaꞌ anoꞌw nemataꞌw kwafiꞌi alafuga Jisasi kwahapila lowaf ananifi daꞌmalififa. Aowas awasini nandaꞌakwa kwape gamba atapiꞌw afagof 12-pelaiguf.\x * \xo 9:20 \xt Mt 14:36\x* \v 21 Eaꞌ akoꞌw okom mandandaꞌ maꞌi, “Iꞌi aeꞌ egasa lagola lowaf ananifi, atiasi amboꞌowe.” \p \v 22 Eaꞌ Jisas nandambema natoloꞌw naꞌipaꞌw naꞌi, “Nogame aeꞌinai! Opaf ineꞌifi fope awanef. Inaꞌ eaꞌ nahapifa aeꞌ banagiwai. Isimba atis deiꞌ andaꞌena boꞌwena.” \p \v 23 Eaꞌ Jisas nafeꞌ ipat aman anamba dembinai esis Judai nati anis amam nematawa sofapula batagwa nemataꞌw akwamba aiawaiꞌwi afuꞌwi. Eaꞌ epes hiasi saꞌi gugul sapomaꞌw.\x * \xo 9:23 \xt Jo 11:11\x* \v 24 Eaꞌ anen naꞌipas naꞌi, “Ipaꞌ siꞌamae! Akoꞌw ina kwagaꞌ dogw, owaꞌ. Kwaꞌoh atin.” \p Owaꞌ esis sandaꞌiafana. \v 25 A sohafel sawis andoꞌ eaꞌ, Jisas nikilaꞌas nawis nomon nahapila lagol akwaꞌugili nafelaꞌw kosafel amboꞌokw wapani. \v 26 Eaꞌ basef nemataꞌw akwambai aꞌ fafeꞌagon hiꞌalagon.\x * \xo 9:26 \xt Mt 20:29-34\x* \s1 Jisas natopalopa amam biam naep pagasoꞌami \p \v 27 Jisas nakwaha wambel ambalemba nafeꞌ atin, nati amam biam naep pagasoꞌami magiꞌmana mofalana mehip naꞌamba maꞌi, “Inaꞌ akunamana Deviti, niti afaꞌ uwahipifa.” \p \v 28 Eaꞌ Jisas nafeꞌ nawis anota ipat nomon owaꞌ, amom amamba mafiꞌmai anen nahaliꞌam naꞌi, “Ipaꞌ pihapifa aeꞌ banagiwai ma endaꞌepa boꞌwepa?” \p Eaꞌ amom maꞌi, “Ahoꞌ, Dembinai afaꞌinai.”\x * \xo 9:28 \xt Mt 8:13\x* \p \v 29 Eaꞌ nasa lagofa naep amamipi naꞌi, “Aeꞌ egawepa, ipaꞌ paꞌi aeꞌ laꞌifiwai. Naꞌamba aeꞌ endaꞌ naep ipeꞌipi amboꞌwep wapani pendahama pagahapifa aeꞌ.”\x * \xo 9:29 \xt Mt 8:4\x* \p \v 30 Eaꞌ deiꞌ naep amamipi amboꞌwep matologon andeandeꞌ. Naꞌamba Jisas naꞌipam dindinip naꞌi, “Ipaꞌ ina pefeꞌ piꞌipa anis amam nematawa daiasa andaꞌepa boꞌwepa, owaꞌi.” \p \v 31 Owaꞌ amom mafeꞌ mawalapa basef maꞌipa amam nematawa hiasi maꞌi Jisas nandaꞌ naep amamupi boꞌwep. Eaꞌ basef ifimba fafeꞌagon hiꞌalagon. \s1 Jisas natopalopa anona aman malogol gagasoꞌanai amboꞌona \p \v 32 Amom amamba naep pagasoꞌami mafeꞌ eaꞌ, esis sofaꞌi anona aman malogol gagasoꞌanai. Anen ambal aunai nandaꞌana, naꞌamba ina noga naꞌi basef, owaꞌ. Eaꞌ sofaꞌana nafiꞌmai Jisas.\x * \xo 9:32 \xt Mk 2:12\x* \v 33 Jisas natofa ambal anamba aunai. Naꞌamba deiꞌ aman anamba aꞌ naꞌi andeandeꞌ. Eaꞌ amam nematawa hiasi sohafel gogolalasis saꞌi naꞌamba saꞌi, “Fowaꞌ apaꞌ Israel ina mati anom hiahaom amambai, owaꞌatin.”\x * \xo 9:33 \xt Mt 12:24; Mk 3:22; Lu 11:15\x* \p \v 34 Apaꞌ anom Farisi dembami esis Judai mambasoꞌmas maꞌi, “Anen natofa ambagof awami ma banagami ambal mamana aunai.”\x * \xo 9:34 \xt Mt 4:23; Mk 1:39\x* \s1 Jisas naꞌi uwahipigama amam nematawa hiasi \p \v 35 Maol Jisas nandaꞌani nagape naꞌamba. Anen nosafel nafeꞌ walemb hiagoma naꞌipasa basef buꞌwafi Godi. Nafeꞌ nawis ifagw esis Juda sandakolasugwi naꞌipasa sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias. Anen natopalopa amam nematawa hiasi aowas hiana haona nandaꞌasi sataga boꞌwes wapani.\x * \xo 9:35 \xt Mt 14:14; Nam 27:17; 1 Kin 22:17; Esi 34:5\x* \v 36 Eaꞌ nati amam nematawa hiasi uwahipis. Esis dola sape ombal mahas kwapeteꞌ. Ina anona aman nape numafias, owaꞌatin. Esis sape siꞌi sipsip owaꞌ anin epen nugumafiapia. Eaꞌ nati esis uwahipis.\x * \xo 9:36 \xt Sek 10:2; Mk 6:34; Lu 10:2\x* \v 37 Eaꞌ naꞌipa alipisi ananisi anif basef waminif atin naꞌi, “Ipaꞌ piti aofah hiagahi gwaꞌaimi hiami aꞌ maof eaꞌ. Apaꞌ epes sandaꞌ maoli owaꞌ hiasa, kwasalaꞌwis. \v 38 Eaꞌ ipaꞌ pihaliꞌ dembinai kofagonama aofahi. Pihaliꞌana ma nogasapaꞌi epes hiasi sofeꞌ sondaꞌ maola sola gwaꞌaimi ananimi sogambeꞌam atifigin.” \c 10 \s1 Amom aposel 12-pelaim Jisasi agufuma amamba \r (Mk 3:13-19; Lu 6:12-16) \p \v 1 Jisas nofalai alipumi ananimi 12-pelaim mafiꞌmai anen nasoꞌam agol luꞌwagili nowaꞌ banagama mogatofa ambagof awami mondaꞌ hiasi aowas hiana haona nandaꞌasi boꞌwes.\x * \xo 10:1 \xt Mk 6:7; Lu 9:1\x* \v 2 Amom amamba aposel 12-pelaim Jisasi, agufuma amamba. Nagaliꞌi Saimon agol waꞌagol Pita, owamana ananinai Andru. Eaꞌ Jems nogama Sebedi naloma owamana Jon, \v 3 Filip naloma Bartolomyu, Tomas naloma aeꞌ Matyu andaꞌ basef ifiꞌi egefaꞌasa takisi. A Jems Alfius nogamana, a Tadius, \v 4 eaꞌ Saimon anen miniꞌap Seloti. Eaꞌ aman anamba Judas nogawalapa Jisasa amom boumi ananimii.\x * \xo 10:4 \xt Ap 13:46\x* \s1 Jisas nasoꞌama maol aposel ananimi 12-pelaim \r (Mk 6:7-13; Lu 9:1-5) \p \v 5 Jisas nasapaꞌ amam amamba 12-pelaim mafeꞌ, nasoꞌama basef amom naꞌi, “Ipaꞌ ina pefeꞌma epes isimba owaꞌ sogogawa Godia, owaꞌ. Eaꞌ ina pefeꞌ piwis anembel wambel itap esis Samariaipi, owaꞌi.\x * \xo 10:5 \xt Jer 50:6; Mt 15:24\x* \v 6 Ipaꞌ pefeꞌ ma esis miniꞌap Israel sagape siꞌi sipsip higilagalapi.\x * \xo 10:6 \xt Mt 3:2, 4:17; Lu 10:9,11\x* \v 7 Pefeꞌ pewalapa basef naꞌamba piꞌi, ‘Nemaf buꞌwafi ma ipaꞌ pigawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafipa a fafiꞌi felefeleꞌ eaꞌ.’\x * \xo 10:7 \xt Ap 20:33\x* \v 8 Ipaꞌ pendaꞌ awasisi boꞌwes pesaꞌma sagagaꞌi sope namis wapani, a pendaꞌ isimba aowas aunai nandaꞌ alop asasipi pagambuꞌwi sotaga boꞌwes. Eaꞌ petofa ambagof awami magapaisi. Banagami Godi ipaꞌ pegefaꞌami, amamba ipaꞌ pefaꞌam dowaf ina patalom otamba, owaꞌatin. Eaꞌ naꞌamba atin ipaꞌ peseꞌasam dowaf esis ina sotaloma ipaꞌ, owaꞌatin.\x * \xo 10:8 \xt Lu 10:4\x* \p \v 9 “Ipaꞌ ina peloꞌ otamba goli silva moloma kapa poket isalef ipeꞌisi, owaꞌi.\x * \xo 10:9 \xt Nam 18:31; Lu 10:7; 1 Ko 9:14; 1 Ti 5:18\x* \v 10 Ipaꞌ ina pefaꞌ roksaki siaogw biagw atogw, a su, moloma galahitagw pandahiꞌamonam pagafiꞌi, owaꞌ. Epes sandaꞌ maoli, andeandeꞌma sogofaꞌ gwaꞌaisi asasisi. \p \v 11 “Iꞌi ipaꞌ pefeꞌ pigawis anambel wambel, ataꞌ petologon pegawagon andeandeꞌ. Aman wambel ambalembainai mamahonama fasinai nogaꞌi awima ipeꞌi, aꞌ pepe atapipa peloma anen atona a pefeꞌ ma afamba pekwaha wambel ambalemba pegafeꞌ.\x * \xo 10:11 \xt Lu 10:5-6\x* \p \v 12 Afamba ipaꞌ pefeꞌ pigawis anota ipat, piꞌipa esis amam nematawa sagape ipat atambai piꞌi, ‘Ipaꞌ pepe opalef awanelef.’ \v 13 Iꞌi anis ipat atambaisi fasisi sondaꞌmepa waf sogaꞌi ahoꞌma ipeꞌma, atiasi basef ipeꞌifi opalef awanelefafi fepomas. Apaꞌ iꞌi owaꞌ, hapaimi, basef ifimba buꞌwafi fitanimamai fepemepa atapif.\x * \xo 10:13 \xt Lu 10:10-12; Ap 13:51, 18:6\x* \v 14 Iꞌi anin epen nindaiwaꞌma negaseꞌepa nembela nefaꞌepa pefeꞌ pigawis ipat ananitai ma nindaiwaꞌ ma negameꞌ basef ipeꞌifia, daoꞌ pesafel pekwaha ipat taun inimba pindilaꞌma usas itap pagail boꞌwagah ipeꞌigahi, ma esis sitilipa sogogawa waf awafi asasifi kofagema asasimi atom.\x * \xo 10:14 \xt Mt 11:24; Ju 7\x* \p \v 15 Aeꞌ aꞌipipa endilisi, nemaf afamba luꞌwafi anaf God nogawaloga epesafi, niti esis fowaꞌ sagape Sodomi Gomora uwahipis kwasakwasala. Apaꞌ epes isimba wambel ambalembaisi ina niti uwahipis, owaꞌ. Akafimi luꞌwami awami endilisii anaf aꞌ motagamas.”\x * \xo 10:15 \xt Lu 10:3; Jo 10:12; Ap 20:29; Ro 16:19\x* \s1 Jisas naꞌipasa nimanimi atiasi mogataga \p \v 16 Eaꞌ Jisas naꞌipam wapani naꞌi, “Ipaꞌ pemeꞌ, aeꞌ esapaꞌepa pefeꞌ siꞌi anom sipsip pefeꞌ laꞌafena nombagw wandafugwi alupugwi. Naꞌamba ipaꞌ ukup pendandaꞌ andeandeꞌ pefeꞌ pila gawa siꞌi uguf fagafeꞌ. Eaꞌ pigiꞌma waf buꞌwafi siꞌi anal amil maꞌunai, ipaꞌ ina ukup pepe awepa pendaꞌ waf awafi, owaꞌ.\x * \xo 10:16 \xt Mk 13:9-11; Lu 12:11-12; Lu 21:12-15\x* \v 17 Ipaꞌ solawaipa andeandeꞌma anom amam. Amom atiasi aꞌ mondaꞌmepa kota amom dembami Juda eaꞌ mehepa nomon ifagw esis Juda sandakolasugwi.\x * \xo 10:17 \xt Ap 25:23, 27:24\x* \v 18 Amom mogawa ipaꞌ ukup pagapoma basef aeꞌafi eaꞌ miꞌi mondaiwaꞌmepa, eaꞌ mofaꞌepa pefeꞌ pilutu nogohnaep kingi gavman dembami ma pegawalapa basef aeꞌafi buꞌwafi ma amom moloma esis amam nematawa sogolalama Godi pigaꞌipasef. \v 19 Esis atiasi sowalapepa ma kot, ipaꞌ ina aꞌ ombal mehepa aꞌowaꞌ piꞌi, ‘Apaꞌ atiasi mogwa basef miꞌif miꞌimama?’ Owaꞌi. Atiasi nogota atamba atota God nihimbaꞌmepa basef maif ipaꞌ pewalapef pigaꞌiefi.\x * \xo 10:19 \xt Jo 14:26; 1 Ko 2:4\x* \v 20 Ifimba ina ipaꞌ atipa piꞌif, owaꞌatin. Spirit Ambal buꞌunai Godi atona nowalapa basefa malogof ipeꞌigufi.\x * \xo 10:20 \xt Mai 7:6; Mt 10:35; Mk 13:12; Lu 21:16\x* \p \v 21 “Nemaf afamba atiasi esis atis sahin owan sondandaꞌma kot sohas sogaꞌ. Eaꞌ ahapas sondaꞌam naꞌamba atina esis nogaopas asasisi. Eaꞌ batawisas wapani sondaꞌ kotima mamasas asasisi anis sohas sogaꞌ.\x * \xo 10:21 \xt Mt 24:9,13; Mk 13:13; Lu 21:17; Jo 15:18-21\x* \v 22 Atiasi epes hiasi walemb hiagoma nelelemb numbutima ipaꞌ kwapeteꞌ endilisi. Esis sati ipaꞌ pagaila basef aeꞌafii, naꞌamba deiꞌ sahepa. Apaꞌ epen ami nihapifi banagen nilutuma negatagama nemaf akutaifii, inimba atiasi God nuwambilan nokwahoman waf awafi ananifi nitanimai nepe andeandeꞌ.\x * \xo 10:22 \xt Mt 16:28\x* \v 23 Iꞌi esis sagape anin tauni sondaꞌ waf awafima ipaꞌ ma, pefaꞌ pefeꞌ anambel wambel daiambel. Aeꞌ aꞌipipa endilisi, aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi. Ipaꞌ ina atiasi pendaꞌ maol aeꞌani hiꞌilana walemb ambalemba Israeli hiagoma, ataꞌ owaꞌ, ipaꞌ a piti aeꞌ igafiꞌi.\x * \xo 10:23 \xt Lu 6:40; Jo 13:16, 15:20\x* \p \v 24 “Epes sandaꞌ skul atini ina sape dambes sikilaꞌ tisa asasinai, owaꞌ. Eaꞌ epen inimba agol akani nandaꞌ maol dowafi anin ina nape ilifa dembinai ananinai, owaꞌ.\x * \xo 10:24 \xt Mt 9:34, 12:24; Mk 3:22; Lu 11:15\x* \v 25 Apaꞌ iꞌi esis sandaꞌ skuli sogape naꞌamba atin siꞌi aeꞌ tisa asasiwai, esis aꞌ ukup pendegawa andeandeꞌ piꞌi, ‘Andeandeꞌma afaꞌ ogameꞌ akafimi siꞌi tisa afaꞌinai.’ Apaꞌ iꞌi anin epen agol akani nandaꞌ maol dowafi negape siꞌi dembinai ananinai, isimba wapani daoꞌ aꞌ andeandeꞌma negameꞌ akafimi siꞌi dembinai ananinai. Aeꞌ dembiwai ahamepa ma wambota aeꞌatai esis saꞌi basef awafi ma agol aeꞌagili saꞌi aeꞌ Belsebul. Anaf esis siꞌipipa sondaꞌmepa agof awogufi endilisi fikilaꞌ agol Belsebul sandaꞌmeagol aeꞌi.\x * \xo 10:25 \xt Mk 4:22; Lu 8:17\x* \s1 Epes aꞌ ombal mondahasa God atona \r (Lu 12:2-7) \p \v 26 “Eaꞌ ipaꞌ ina ombal mehepa ma amom, owaꞌi. Hiahaom mape mandambahiꞌi anaf motaga alihigima hiasi sotolom sogawam. Hiahaom hiami ataꞌ sambahoꞌwam magaꞌihi, anaf aꞌ motaga mondawalap, hiasi sogawam. \v 27 Basef ifimba aeꞌ ambaheꞌef akot agaꞌipa ipaꞌ atipafi, ifimba pewalapef piꞌif alip. Eaꞌ basef pagameꞌef saꞌombel hikihikaꞌ aligah atogahi, ifimba pelota petoma ifagw ilif pewalapef piꞌifa amam nematawa sogameꞌef.\x * \xo 10:27 \xt Je 4:12\x* \v 28 Ipaꞌ owaꞌi ombal mehepama esis sogahepa alop atop pogagaꞌia, apaꞌ esis ina atiasi laꞌifis sogaha nomonasi ambagof ipeꞌisi, owaꞌatin. Apaꞌ ipaꞌ ombal mondahepama aman anamba laꞌifinai ma nogaha ipaꞌ alop siꞌip pogaloma nomonasi ambagof ipeꞌisi ma wambel awambili hel. \p \v 29 “Ipaꞌ pegawa epes satala amiguf bias saꞌusi ma moni otam waꞌani atitin. Apaꞌ ahamepa ipeꞌinai ina natiti anin amil atitin niwai dowaf, owaꞌatin. Numafiagof andeandeꞌ. \v 30 Eaꞌ anen aꞌ niamba awif fagalo balagah ipeꞌigahi dondoꞌ hiꞌalef.\x * \xo 10:30 \xt Mt 6:26, 12:12\x* \v 31 Eaꞌ ipaꞌ owaꞌi ombal mehepaea. Anen okom mapoma ipaꞌ apikilaꞌ amiguf hiagufi agwafomba saꞌugufi.” \s1 Waf apaꞌ mogawalapa agol Jisasi alihigil \r (Lu 12:8-9) \p \v 32 Eaꞌ Jisas naꞌipas naꞌi, “Epen ami newalapa agol aeꞌagili ma amam nematawa hiasi, anaf aeꞌ wapani ewalapa agol epen inimbai ma naep ahame Godi gani heven.\x * \xo 10:32 \xt Mk 8:38; Lu 9:26; 2 Ti 2:12\x* \v 33 Apaꞌ epen ami newaꞌe alafuga nindaiwaꞌme ma owaꞌ newalape niꞌipas naep epesia, naꞌamba atin anaf aeꞌ wapani eseꞌana alafuga epen inimba ma naep ahame Godi gani heven.” \s1 Jisas nafiꞌi ma nondaꞌ wandaf fegataga ma apaꞌ \r (Lu 12:51-53, 14:26-27) \p \v 34 Jisas naꞌi anif basef waminif atina wandaf naꞌi, “Ipaꞌ ina piꞌi aeꞌ afiꞌi itap apaꞌe ma egakolasa ipaꞌ pegape opalef awanelefa atiasi wandaf lopaꞌ gugul owaꞌatin, owaꞌ. Aeꞌ ifaꞌi bainat hikalinai aꞌ ifiꞌi ma atiasi anis epes sosafel sopaꞌ sogaloma anis.\x * \xo 10:34 \xt Mai 7:6\x* \v 35 Aeꞌ afiꞌi ma endaꞌ waf afamba lopaꞌ gugulifi fegataga, siꞌi basef faꞌias fagaꞌi, \p ‘Anaf anona aman noloma ahamana ananinai mondatopaꞌ biafim, eaꞌ anoꞌw nemataꞌw koloma maꞌmaꞌw ondatopaꞌ biafiwa, eaꞌ mefiꞌmaꞌw akwoꞌukwi koloma maꞌmaꞌw kwandagiꞌmoꞌwi ondatopaꞌ biafiwa. \v 36 Eaꞌ esis sagape ipat atotai esis wambota aman anambai atiasi sondawal sotaga bousi.’\x * \xo 10:36 \xt Diu 33:9\x* \p \v 37 “Epen ami okom magamagaila ahamani maꞌman ananisi atisi ma owaꞌ okom mimila aeꞌa, epen inimba ina aꞌ netaga alipini aeꞌani endilisi, owaꞌatin. Eaꞌ epes amam nematawa ami nomonas asasisi asohafel sisila awasi asasisi aꞌowaꞌ, ma owaꞌ nomonas sisila aeꞌa, isimba ina asotaga alipisi aeꞌasi endilisi, owaꞌatin.\x * \xo 10:37 \xt Mt 16:24-25; Mk 8:34-35; Lu 9:23-24; Lu 17:33; Jo 12:25\x* \v 38 Aeꞌ efaꞌ akafimi andaꞌ maol Godi sehe egaꞌ lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai. Epen ami owaꞌ nendaꞌas naꞌamba atin siꞌi aeꞌa ma nigailima, epen inimba ina laꞌifin netaga alipini aeꞌani, owaꞌatin. \v 39 Epen ami okom mopoma ambal ananili atol niꞌi nihapilal tatalaꞌil nendaꞌ maol nelaꞌambema ambal ananili, anaf ambal ananili higililal. Apaꞌ epen okom mopoma aeꞌ ma nesambala ambal ananili itap apaꞌe, anaf God nowambilai ambal ananili nitanimai nepe andeandeꞌ lifilafi.”\x * \xo 10:39 \xt Mk 9:37; Lu 10:16; Jo 13:20\x* \s1 Jisas naꞌipa epes ananisi ma anaf sogofaꞌ hiahaom fasimi \r (Mk 9:41) \p \v 40 “Epen ami neseꞌepa nembela nigaꞌi ipaꞌ aeꞌipai, anin aꞌ naseꞌe nembel aeꞌ wapani. Eaꞌ epen inimba nagaseꞌe nembela aeꞌi, anin nasoꞌana nembel God nasapaꞌe agafiꞌii. \v 41 Epen ami niti anona aman profeta nigaꞌi, ‘Aman anamba profet nandaꞌ maol Godii. Aeꞌ eseꞌana opaf endatopalopana.’ Epen inimba anaf aꞌ nefaꞌ hiahaom buꞌwami siꞌi profet anamba nogofaꞌami. Eaꞌ epen ami niti anona aman fasinai nifiꞌi ma anin niꞌi, ‘Aeꞌ aꞌi anen aman fasinai. Eaꞌ etopalopana eseꞌana opaf.’ Epen inimba bola nefaꞌ hiahaom fasimi siꞌi aman anamba fasinai nogofaꞌami.\x * \xo 10:41 \xt Mt 25:40\x* \v 42 Iꞌi epen ami niti anis epes falafisi wafisi aꞌa agufisi ma anin nitilis okom mimila epes isimba Jisasi, netopalopas neseꞌasa embel mais. Aeꞌ aꞌipipa endilisi, anaf epen inimba nefaꞌ hiahaom ananimi fasimi ina higililam, owaꞌatin.” \c 11 \s1 Jon nasapaꞌ alipumi magaila basef ananifii mafeꞌma Jisas \r (Lu 7:18-35) \p \v 1 Jisas naꞌipama basef ifimba alipumi ananimi ma hiꞌalef, nosafel nakwaha wambel ambalemba nafeꞌ taun walemb hielimbi itap luꞌupa Galili nawalipa amam nematawa hiasi naꞌipasa basef Godi.\x * \xo 11:1 \xt Mt 14:3\x* \v 2 Jon nagapisiꞌas embeli nape nandaꞌ kalabus, eaꞌ nameꞌ basefa maol hiani Krais nandaꞌani. Eaꞌ deiꞌ Jon nasapaꞌ anom alipumi ananimi mafeꞌma Krais.\x * \xo 11:2 \xt Mal 3:1\x* \v 3 Eaꞌ mahaliꞌana maꞌi, “Inaꞌ aman maꞌwina aꞌ nafiꞌi, eaꞌ aꞌa ataꞌ mope mohafa anona daiana?” \p \v 4 Eaꞌ Jisas nagwamama basef naꞌi, “Ipaꞌ pitanima pefeꞌ piꞌipa Jona hiahawes isimba deiꞌ patilis pagameꞌasi.\x * \xo 11:4 \xt Ais 35:5-6; Ais 61:1\x* \v 5 Isimba naep pagasoꞌasi asati wapani, boꞌwagah awamisi asafeꞌ andeandeꞌ, aowas aunai nandaꞌ alop asasipi pagambuꞌwi amboꞌwes, aligah hagasoꞌasi eaꞌ sameꞌ basef andeandeꞌ, sagagaꞌi sotanima sosafel wapani, a kwahusi sameꞌ basef buꞌwafi Godi.\x * \xo 11:5 \xt Mt 13:57, 26:31\x* \v 6 Epes mamahisa ukup atifip sagahapifai, isimba asonahas andeandeꞌ.”\x * \xo 11:6 \xt Mt 3:5\x* \p \v 7 Eaꞌ alipumi amamba Joni mafeꞌ atin, Jisas naꞌipa esis amam nematawa ma Jon naꞌi, “Fowaꞌ ipaꞌ pafeꞌ anep itap fataupigima wafigima, pafeꞌ pati main? Pafeꞌma pagati anona aman pupulinai siꞌi anota elifita fufin naolata tagalimbi? Owaꞌatin. \v 8 Aꞌa pafeꞌ pati main? Pafeꞌ pati anona aman nagala klos fasimi atumii? Owaꞌatin. Epes isimba sandaꞌ luwaguf maim fasimi atumi esis sape ifagw king dembamii atogw.\x * \xo 11:8 \xt Lu 1:76\x* \v 9 Apaꞌ ipaꞌ deiꞌ pafeꞌ pati main? Pafeꞌ pati anona aman profet? Aeꞌ aꞌipipa, anen profet dembinai nikilaꞌ profet hiami hiꞌalam.\x * \xo 11:9 \xt Mal 3:1; Mk 1:2; Jo 3:28\x* \v 10 Aman anamba eaꞌ maꞌuna anen atona siꞌi basef fagape Baibeli naꞌiasa God fowaꞌ naꞌipa Jisas nagaꞌi, \q1 ‘Pemeꞌ, anaf aeꞌ esapaꞌ anona aman nogawalipasa basef aeꞌafii niliꞌ nofeꞌma inaꞌ. Eaꞌ nondondomba ufiaꞌw ineꞌikwi.’ \p \v 11 “Aeꞌ aꞌipipa endilisi. Aman anamba Jon nagapisiꞌas embeli aꞌ nikilaꞌ amam hiami hiꞌalam magataga itap apaꞌi. Apaꞌ epen ami deiꞌ nigawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafian, inimba dembeni nikilaꞌ Jon. Iꞌi epen inimba saꞌusaꞌuni ma wambota Godi, anin wapani deiꞌ nape damben nikilaꞌana.\x * \xo 11:11 \xt Lu 16:16\x* \v 12 Nogota atamba fowaꞌ Jon nagapisiꞌas embeli eaꞌ tafiꞌi togotambel deiꞌ, anom amam banagami maꞌi mohambombaga waf epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias. Apaꞌ anom amam dindinapimi deiꞌ mawis mape nomona maol inimba atapim mahapilan tatalaꞌina anen nogape Dembinai ma amom. \v 13 Amom magawalipasa basefa muꞌuli Godi faloma basef amom profeti mawalipasef mape mafiꞌi metambel nogota Jon nagatagatai.\x * \xo 11:13 \xt Mal 4:5; Mt 17:10-13; Mk 9:11-13\x* \v 14 Apaꞌ iꞌi ipaꞌ piꞌi ahoꞌma pigahapifa basef amamifima, deiꞌ pegawa Jon anen siꞌi Elaija, aman anamba fowaꞌ amom profet maꞌi nogafiꞌii. \v 15 Ipaꞌ epes ami aligah hagagalipai, pemeꞌ basef ifimba andeandeꞌ. \p \v 16 “Atiasi aeꞌ indilaꞌwaifa ipaꞌ amam nematawa deiꞌ pagape itapi ataipai iꞌimama? Ipaꞌ pape siꞌi awasi sandakolas sagapoma sofala anis awasi daias sagaꞌi, \q1 \v 17 ‘Apaꞌ mandagala mufapula batagwa ipaꞌ, apaꞌ ipaꞌ ina palemb. Apaꞌ mandaꞌ awalef siꞌi sagatala fawiagof malef mindiwagef, apaꞌ ipaꞌ owaꞌ pelefa.’ \p Ipaꞌ epes deiꞌ pagape itapi pandaꞌ duꞌwanigai siꞌi awasi isimba owaꞌ sealemb selef sigindiwagefia.\x * \xo 11:17 \xt Mt 3:4\x* \v 18 Aman anamba Jon nagapisiꞌas embeli nafiꞌi ina naꞌ gwaꞌaisii embel wainimbel, owaꞌatin. Eaꞌ paꞌi ambal aunai napaona.\x * \xo 11:18 \xt Mt 9:14\x* \v 19 Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi afiꞌi aꞌ gwaꞌaisi saloma embel wain, eaꞌ patolowe paꞌi, ‘Piti aman anamba nagaꞌ waliꞌita hiatai nagaꞌ embel wain hiani endilisii. Anen alipunai ma amom mogofaꞌ takisi magambasoꞌmasi maloma amam mandaꞌ waf awafii.’ \p Apaꞌ epes ami sigaila gawa fasini Godi sondaꞌ waf buꞌwafi, isimba atis deiꞌ hiasi saꞌi, ‘Gawa inimba buꞌwani.’” \s1 Jisas naꞌi analemb walemb uwahipis, esis ina sambema nelelemba God, owaꞌatin \r (Lu 10:13-15) \p \v 20 Analemb walemb luꞌwalimbi taun fowaꞌ Jisas nandaꞌ hiahaom banagami esis satolom sogawam apaꞌ esis ina sambema nelelemba God, owaꞌatin. Eaꞌ deiꞌ Jisas nandaꞌ megahahas.\x * \xo 11:20 \xt Jna 3:6\x* \v 21 Eaꞌ naꞌipas naꞌi, “Aeꞌ ati ipaꞌ Korasinipai paloma Betsaida uwahipipa aꞌowaꞌ. Nimanimi akafimi luꞌwami atiasi aꞌ motagamepa. Epes isimba fowaꞌ gani sandaꞌ waf awafii sagape walemb ambalemba bialemb Tairi Saidon ina sati anom hiahaom maol banagami siꞌi deiꞌ andaꞌam walemb ipeꞌilimbi, owaꞌ. Iꞌi sotolumai, sowahoꞌ begah pepeꞌagatami siꞌi luwaguf tol sope nif agambeh. Ama sigihimbaꞌma anis epes esis eaꞌ sambema nelelemb endilisi safeꞌma God. Owaꞌ, owaꞌatin.\x * \xo 11:21 \xt Ais 23; Esi 26:1–28:26; Joe 3:4-8; Emo 1:9-10; Sek 9:2-4\x* \v 22 Endilisi aeꞌ aꞌipipa. Anaf God nogawaloga esis amom nematawa hiasi, afamba nimanimi Tairi soloma Saidoni amamba ina luꞌum aꞌowaꞌ siꞌi nimanimi amamba anaf mogatagama ipeꞌi, owaꞌatin. Anaf anen niti uwahipis, apaꞌ ipaꞌ owaꞌ.\x * \xo 11:22 \xt Ais 14:13-15; Jen 19:24-28\x* \v 23 Eaꞌ ipaꞌ Kaperneam, anaf esis sosaꞌma agof ipeꞌigufi folota ilif? Owaꞌatin. Anaf God nokwahipa pefeꞌ wambel awambili hel. Iꞌi fowaꞌ gani anona aman nondaꞌ anom banagami wambel ambalemba Sodom siꞌi andaꞌam wambel ipeꞌimbiliai, epes isimba Sodom ina sogaꞌ ma nif luꞌwami, owaꞌatin. Deiꞌ bafasas akusas asasisi sope namis. Owaꞌ, owaꞌatin.\x * \xo 11:23 \xt Mt 10:15; Lu 10:12\x* \v 24 Deiꞌ aeꞌ aꞌipipa, nemaf afamba luꞌwafi God nogawaloga epesafi, niti fowaꞌ sagape Sodomi uwahipis kwasakwasala. Apaꞌ anen ina niti uwahipipa, owaꞌ. Anaf pefaꞌ akafimi luꞌwami awami endilisi.”\x * \xo 11:24 \xt 1 Ko 1:26-29\x* \s1 Jisas naꞌi, “Ipaꞌ pifiꞌmai aeꞌ pepoma nomaꞌw.” \r (Lu 10:21-22) \p \v 25 Nemaf afamba Jisas naꞌias naꞌamba naꞌi, “O ahame, inaꞌ dembinai ma ilifi itapi. Inaꞌ nambahoꞌ hiahaom amamba ma esis epes gawaisi sogofaꞌ gawa luꞌwanii, eaꞌ nambemam nihimbaꞌmasam epes isimba gawa akasi falafisi. \v 26 Ahoꞌ ahame okom ineꞌimi magaꞌi eaꞌ amamba atom.\x * \xo 11:26 \xt Mt 28:18; Jo 3:35, 17:2; Fl 2:9; Jo 1:18, 10:15\x* \v 27 Ahame aeꞌanai nandaꞌ hiahaom hiami hiꞌalam mape lagol aeꞌagili. Ina anin epen negawa aeꞌ Nogamana Godi, owaꞌatin. Anen atona nogawe. Eaꞌ owaꞌ anin epen negawa ahamea, owaꞌatin. Aeꞌ Nogamana ananiwai atowe egawana. Epes isimba mamahisa igihimbaꞌmasa ahamai, isimba wapani esis atis sogawana.\x * \xo 11:27 \xt Jer 31:25\x* \p \v 28 “Ipaꞌ epes pandaꞌ maol numaꞌwinii nomaꞌw kwagahipai ma pegelaoma ufiaꞌw buꞌwakwi kwagafeꞌma Godi, ipaꞌ hipai pifiꞌmai aeꞌ, endaꞌepa pegapoma nomaꞌw.\x * \xo 11:28 \xt Jer 6:16\x* \v 29 Pemeꞌ basef aeꞌafi pigiꞌmif pandaꞌ waf aeꞌafi. Waf afamba siꞌi anoga lawag aeꞌ aseꞌepaga pegewandefaga ikaguf ipeꞌifii. Ipaꞌ pendefaꞌ gawa aeꞌani ma pegegawa aeꞌ. Deiꞌ main? Aeꞌ andaꞌ waf saꞌumbilifi ma epesi, aeꞌ ina agasaꞌma agol aeꞌagili atogila okom aeꞌami, owaꞌ. Ipaꞌ pifiꞌmai aeꞌ ma atiasi pegapoma nomaꞌwa ambagof ipeꞌigufi.\x * \xo 11:29 \xt 1 Jo 5:3\x* \v 30 Deiꞌ main? Maol aeꞌ eseꞌepan pegefaꞌani, inimba ina hiahaom nimanimi, owaꞌatin. Maol inimba fasini endilisi ma negatopalopa ipaꞌ epes hipai.” \c 12 \s1 Jisas atona dembinai ma nemaf afamba sagapoma nomaꞌwafi sabat \r (Mk 2:23-28; Lu 6:1-5) \p \v 1 Aꞌi owaꞌ anef nemaf Juda sagapoma nomaꞌwafi sabat, Jisas nafeꞌ anagon owaꞌ, nataga anof aof sagawa witafi aꞌ nawis. Eaꞌ alipumi ananimi mafeꞌ malomana nolomaham mosaga anom wit magaufi maꞌam.\x * \xo 12:1 \xt Eks 20:10; Diu 23:25\x* \v 2 Owaꞌ amom Farisi mati waf afambai alipumi Jisasi mandaꞌafi eaꞌ mahaliꞌana maꞌi, “Inaꞌ niti waf afamba alipumi ineꞌimi mandaꞌafi. Amom ina mondaꞌam naꞌamba ma nemaf afaꞌe sabat magapoma nomaꞌwafi, owaꞌi. Deiꞌ maina amom mandaꞌam naꞌamba?”\x * \xo 12:2 \xt 1 Sml 21:1-6\x* \p \v 3 Eaꞌ Jisas nagwamam naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ pegawa basef ifimba eaꞌ ma waf fowaꞌ dembinai king Devit nandaꞌafi. Afamba Devit naloma alipumi ananimi nolomagaham\x * \xo 12:3 \xt Lev 24:5-9\x* \v 4 anen nawis ipat luꞌunai Godi nomon naꞌ bret atamba amom pris mondolali magasoꞌ Godatai. Eaꞌ anen naꞌata nasoꞌ alipumi ananimi wapani maꞌata atin. Apaꞌ muꞌuli apeꞌini naꞌi amom eaꞌ pris atom meaꞌata. Owaꞌ anen ina naila muꞌuli inimba, owaꞌ.\x * \xo 12:4 \xt Nam 28:9-10\x* \v 5 Ipaꞌ patalifa basef ifimba fagape buk muꞌuliꞌwi Godi eaꞌ ma amom pris mandaꞌ maol ipat luꞌunai Godi nomon. Basef ifimba ma nemaf sagapoma nomaꞌwafi amom ina magiꞌmif, owaꞌ. Mumbisilaꞌef. Apaꞌ amom ina mandaꞌ waf awafi, owaꞌatin.\x * \xo 12:5 \xt Mt 12:41-42; Lu 11:31-32\x* \v 6 Aeꞌ deiꞌ aꞌipipa, anin epen deiꞌ nagape naꞌai anin aꞌ nikilaꞌ ipat luꞌunai Godi.\x * \xo 12:6 \xt Hos 6:6; Mt 9:13\x* \v 7 Basef fagail buk Baibel fowaꞌ amom mandaꞌafi faꞌias naꞌamba faꞌi, God naꞌi, ‘Aeꞌ ina okom maꞌi bulmakau mafis pindalalima aeꞌasi, owaꞌ. Aeꞌ okom maꞌi ipaꞌ piti sahin owan ipeꞌisi uwahipis.’ \p Iꞌi ipaꞌ pegawa basef ifimba Godi kofagefa ai, ipaꞌ ina apewaloga epes isimba owaꞌ sondaꞌ anef waf awafia, piꞌi awasi. Owaꞌ owaꞌatin. Ipaꞌ owaꞌ pegawefa.\x * \xo 12:7 \xt Mt 8:20\x* \v 8 Deiꞌ main, aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, aeꞌ atowe ape dembiwai ma nemaf afamba sabata igaꞌipipa maol main andeandeꞌma pigaila basef pendaꞌan nemaf afamba.” \s1 Jisas nandaꞌ aman lagol awagilinai boꞌona nemaf sagapoma nomaꞌwafi \r (Mk 3:1-6; Lu 6:6-11) \p \v 9 Jisas nosafel nakwaha aof afamba nafeꞌ nawis anota ipat esis Juda sandakolasatai.\x * \xo 12:9 \xt Lu 14:3\x* \v 10 Eaꞌ nati anona aman lagol awagilinai nape ipat atamba. Aowas nandaꞌana lagol ananigili gagaꞌ dindigigil gailana. Anom amam maꞌi mowandoꞌmana ufiaꞌwa mogasapaga Jisasa anif basef basoꞌafi ma mondaꞌ kotimana. \p Eaꞌ mahaliꞌana maꞌi, “Afaꞌ andeandeꞌma ogatopalopa anis epes aowas nandaꞌasi ma nemaf afaꞌe sagapoma nomaꞌwafi, aꞌa owaꞌ?”\x * \xo 12:10 \xt Lu 14:5\x* \p \v 11 Eaꞌ Jisas naꞌipam naꞌi, “Iꞌi anona aman ipeꞌinai sipsip ananipi pofeꞌ powala pogape anoga nowaga lougai nemaf afamba sagapoma nomaꞌwafi, ipaꞌ pafeꞌ pagiapi. \v 12 Waf afambai buꞌwafi. Apaꞌ epes sikilaꞌ sipsip aꞌowaꞌ. Eaꞌ naꞌamba atin apaꞌ mondaꞌ waf fasifi mondotopalopa epes nemaf afamba magapoma nomaꞌwafi.” \p \v 13 Eaꞌ Jisas naꞌipa aman anamba lagol awagilinai naꞌi, “Dowa lagol ineꞌigili usiꞌigil.” \p Eaꞌ aman nando lagol ananigili agataga boꞌwagol wapani, siꞌi waꞌagol.\x * \xo 12:13 \xt Jo 5:16\x* \v 14 Owaꞌ amom Farisi mosafel mawis andoꞌ munduwaꞌanima maꞌi basef mandameꞌmaefa moha Jisas nogagaꞌ.\x * \xo 12:14 \xt Mk 3:7-10\x* \s1 God nandandepa Jisasa nondaꞌ maol ananini \p \v 15 Owaꞌ Jisas nogawa basef ifimba ma amom maꞌi mohana nogagaꞌ. Eaꞌ nakwaha wambel ambalemba nafeꞌ eaꞌ hiasi sagiꞌmana safeꞌ, nandaꞌ isimba aowas nandaꞌasi hiasi amboꞌwes hiꞌalas.\x * \xo 12:15 \xt Mt 8:4; Mk 3:12\x* \v 16 Eaꞌ naꞌipas dindinip naꞌi esis ina sowalapa anen siꞌiana alihina, owaꞌ.\x * \xo 12:16 \xt Ais 42:1-4\x* \v 17 Anen naꞌipas naꞌamba atin siꞌi anif basef God fowaꞌ nagaꞌipa profet Aisaiefi. Basef ifimba fataga endilisi fagaꞌias naꞌamba faꞌi,\x * \xo 12:17 \xt Mt 3:17\x* \v 18 “Piti aman anamba nandaꞌ maola aeꞌi, aeꞌ andandepana eaꞌ. Nomonas aeꞌasi peleleꞌ saisailana aꞌowaꞌ, okom aeꞌami eaꞌ boꞌoma anen. Aeꞌ atiasi eseꞌana Ambal buꞌunai Aeꞌanai nuwalipasa basef aeꞌafi ma nogawaloga epes hiasi owaꞌ sogogawa aeꞌia. \v 19 Aman anamba ina nondaꞌ megahohas ninifalis niꞌipas diga luꞌugai, owaꞌatin. Esis ina someꞌ malagol ananigili noga nigaꞌi ufiawa luꞌuwama, owaꞌ. \v 20 Anota elifita saꞌutai tondolaꞌi atamba anen ina nowalota, owaꞌatin. Eaꞌ anom lam fagandom nimanisi, amamba anen ina nehefam mogaꞌ, owaꞌatin. Anen nope nondaꞌ maol atapina nefeꞌ nefeꞌ notagama nemaf afamba nondaꞌ waf buꞌwafi fikilaꞌ endilisi waf awafi ma fegenalo. \v 21 Eaꞌ esis amam nematawa hiasi owaꞌ sogogawa aeꞌia sila basef ananifi sope sohafana.”\x * \xo 12:21 \xt Mt 9:32-33\x* \s1 Esis saꞌi Jisas nandaꞌ maol naloma Belsebul, dembinai ma ambagof awami \r (Mk 3:20-30; Lu 11:14-23, 12:10) \p \v 22 Nemaf afamba esis sofaꞌai anona aman ambal aunai nagawisanai safiꞌmai Jisas. Naep paloma malagol ananisi sosoꞌana, eaꞌ Jisas nandaꞌana boꞌona, naꞌi andeandeꞌ naep pati natologon nafeꞌ andeandeꞌ. \v 23 Eaꞌ amam nematawa hiasi gogolalasis kwapeteꞌ saꞌi, “Aman anamba anen Devit akunamana aꞌa owaꞌ?”\x * \xo 12:23 \xt Mt 9:34, 10:25\x* \p \v 24 Owaꞌ amom Farisi mameꞌ isimba maꞌi, “Anen natofa ambagof awami ma banagami anona ambal mamana aunai agilinama Bielsebul.” \p \v 25 Owaꞌ Jisas nogawa ukup amamipi naꞌipam naꞌi, “Iꞌi anis epes hiasi sagape itap luꞌupa anin kantri sondatopaꞌ biafis sogapaꞌ, ina atiasi banages, owaꞌ. Iꞌi anis epes wambota atota sondatopaꞌ biafisa sogapaꞌ, esis ina atiasi banages sopaꞌ, owaꞌ. \v 26 Iꞌi wambota Satani sondawal biafis sogapaꞌ, atiasi wambota ananitai banages siꞌimama? Owaꞌatin. \v 27 Iꞌi endilisi aeꞌ atofa ambagof awami ma banagami Bielsebulai, deiꞌ ami natopalopa epes ipeꞌisi natofam? Owaꞌatin. Deiꞌ epes isimba ipeꞌisi sihimbaꞌmepa basef ipeꞌifi owaꞌ endilisifia.\x * \xo 12:27 \xt Ap 10:38; 1 Jo 3:8\x* \v 28 Endilisi, Ambal buꞌunai Godi natopalopa aeꞌ atofa ambagof amamba awami. Eaꞌ deiꞌ ipaꞌ pendegawa nemaf afamba pigawisa maol Godi nope Dembinai nugumafipa eaꞌ fatagamepa.\x * \xo 12:28 \xt Ais 49:24; 1 Jo 4:4\x* \p \v 29 Anona aman ina banagona nefeꞌ nuwis ipat anona aman banagonai nagapautai nondaꞌ wala hiahaom ananimi, owaꞌ. Anen ataꞌ niliꞌ nombaloꞌana nowaꞌana sisihina daoꞌ, atiasi banagona ma nefeꞌ nuwis nondaꞌ wal nogofaꞌi hiahaom magaꞌoh ipat aman anambai.\x * \xo 12:29 \xt Mk 9:40; Lu 9:50\x* \p \v 30 Epen ami owaꞌ alipini aeꞌani ma owaꞌ negape atapin negaloma aeꞌia, anin bouni aeꞌani. Epen ami owaꞌ nekolasa sipsip pogaloma aeꞌapia, anin nagatofa sipsip pafaꞌ pagafeꞌ atona bianai.\x * \xo 12:30 \xt 1 Ti 1:13; Hi 6:4-6, 10:26\x* \v 31 Eaꞌ aeꞌ deiꞌ aꞌipipa, God atiasi aꞌ nokwaha waf fafifafi hiafi feloma basef findiwaifi hiafi amam nematawa sandaꞌafi hiꞌilif okom mosoꞌanaf. Apaꞌ epen ami nendaꞌ basef findiwaefa Ambal buꞌunai Godi, God ina atiasi nokwahomanaf okom mosoꞌanaf, owaꞌatin. \v 32 Epen ami nendaꞌ anif basef awafi findiwaefa aeꞌ, ataga epen egefaꞌ alop epesi, bola God aꞌ nokwahomana awami amamba ananimi okom mosoꞌanam. Apaꞌ epen ami nendaꞌ basef findiwaefa Ambal buꞌunai Godi, God anaf owaꞌatin endilisi ma nogakwaha findiwa anamba aunai okom mogasoꞌanana epen inimbaia, owaꞌatin. Findiwa aunai atapina nopain, deiꞌ nogota ataꞌe nefeꞌ anaf nogota tigiꞌ togatagai wapani nope atapina.\x * \xo 12:32 \xt Mt 7:16-20\x* \s1 Lawag augai gail gola saꞌutip awepi \r (Lu 6:43-45) \p \v 33 “Lawah buꞌugahi hail hola gwaꞌaisi buꞌwasi. Apaꞌ lawah augahi hail hola gwaꞌaisi awasi. Apaꞌ mati gwaꞌaisi sagailagahi, mogawa lawah buꞌugahi augahi.\x * \xo 12:33 \xt Mt 3:7, 15:18; Mt 23:33; Lu 3:7\x* \v 34 Ipaꞌ epes aupai siꞌi uguf fagahasi, ipaꞌ atiasi laꞌifipa piꞌi basef fasifi? Owaꞌatin. Basef mamahifa fagape siꞌifa opalef epesi, ifimba atif esis sawalapefa malogof asasigufi. \v 35 Epes buꞌwasi, esis nomonas fasisi sapais eaꞌ sawalapa waf buꞌwafi. Apaꞌ epes awasi waf hiafi awafi fapais eaꞌ sawalapa waf awafi atef.” \p \v 36 “Apaꞌ aeꞌ aꞌipipa. Basef hiafi amam nematawa sagaꞌiefi, anaf God nohaliꞌasa basef ifimba eaꞌ nowalogas nemaf afamba nogawaloga epes hiesiefi. \v 37 Basef ipeꞌifi atif anaf God nemeꞌepamef nowaloga ipaꞌ niꞌi ipaꞌ epes buꞌupai. Apaꞌ iꞌi owaꞌatin, eaꞌ basef ifimba ipeꞌifi atif anaf God nilif wapani nowaloga ipaꞌ niꞌi ipaꞌ epes aupai.”\x * \xo 12:37 \xt Mt 16:1; Lu 11:16; Jo 6:30; 1 Ko 1:22\x* \s1 Anis epes saꞌi siti hiahaom banagami \r (Mk 8:12; Lu 11:29-32) \p \v 38 Eaꞌ nemaf afamba anom amam dembami magawalipasa muꞌuli Godi maloma anom Farisi mahaliꞌana maꞌi, “Tisa dembinai, afaꞌ waꞌi inaꞌ nendaꞌ anom banagami siꞌi God nandaꞌami ma afaꞌ ataꞌ otolom.”\x * \xo 12:38 \xt Mt 16:4\x* \p \v 39 Owaꞌ Jisas nagwamam naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ amam nematawa deiꞌ pagape itap apaꞌi pandaꞌ waf awafii pegewaꞌ alafugaha Godi. Deiꞌ maina ipaꞌ paꞌi pigati aeꞌ endaꞌ hiahaom amamba igihimbaꞌmepa banagami Godi? Aeꞌ ina ihimbaꞌmepa banagami amamba ipaꞌ, owaꞌatin. Ametal inimba banagani fowaꞌ God nigihimbaꞌmanan profet Jonai atin atiasi ihimbaꞌmepan ipaꞌ.\x * \xo 12:39 \xt Jna 1:17\x* \v 40 Fowaꞌ aman anamba Jona aol luꞌunai nowaloꞌana nape nembel nomon nimaguf wanif, owambeh wanembeh. Eaꞌ naꞌamba atina aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi atiasi egape nimaguf wanif owambeh wanembeh itap nomon.\x * \xo 12:40 \xt Jna 3:5\x* \v 41 Afamba God nogawaloga esis amam nematawafi esis epes Ninivaisi sosafel solaꞌ basef fitanima filipa ma waf awafi ipaꞌ pandaꞌafi. Deiꞌ main, esis Ninive sameꞌ basef Godi Jona nagaꞌipasafi eaꞌ sambema nelelemb sakwaha waf awafi safeꞌma God. Apaꞌ aeꞌ ikilaꞌ Jona.\x * \xo 12:41 \xt Mt 12:6; 1 Kin 10:1-10\x* \v 42 Anaf God nogawaloga epesafi, nemaf afamba anoꞌw nemataꞌw kwin dembeꞌwi kwagapani gani waꞌol awin negembaꞌmai kosafel koloma ipaꞌ pagape naꞌai kolaꞌ basef fitanima filipa kwiꞌi ipaꞌ aupai. Deiꞌ main, kwin akwamba kwapani gani itap pafeꞌ pegetambela eaꞌ kwafiꞌi kwameꞌ basefa gawa luꞌwani dembinai king Solomon nagawalipasani. Apaꞌ deiꞌ anona nigikilaꞌ Solomoni nape naꞌaꞌe. \s1 Basefa ambal aunai anotanima nafiꞌi nawis anin epen wapani \r (Lu 11:24-26) \p \v 43 “Nemaf afamba anona ambal aunai nakwaha anin epen nawisi nagafiꞌi, anen nafeꞌ anamba fatauguma nolaoma anagon naꞌi nogapoma nomaꞌwa. Owaꞌ owaꞌatin. Ina nati anagona nogape, owaꞌ. \v 44 Eaꞌ naꞌi, ‘Aeꞌ itanima efeꞌ ipat fowaꞌ agapautai.’ Eaꞌ nafiꞌi nati ipat atamba asambehata andeandeꞌ sofaloꞌmata tape wafita.\x * \xo 12:44 \xt 2 Pi 2:20\x* \v 45 Eaꞌ notanima nafeꞌ naoꞌwai anogof ambagof daiagof awagufi 7-pelaiguf wapani mafiꞌi mawis mape ipat atamba. Ambagof amamba awami aꞌowaꞌ mandaꞌ waf awafii fikilaꞌ waf awafi fowaꞌ naliꞌ nandaꞌafi. Fowaꞌ epen inimba nape awen kwasakwasala, apaꞌ deiꞌ nape awen aꞌowaꞌ nikilaꞌ endilisi poe fowaꞌ naliꞌ nagapaini. Ipaꞌ amam nematawa deiꞌ pagape itap apaꞌi pandaꞌ waf awafii, anaf pepe awepa naꞌamba atin siꞌi epen inimba.”\x * \xo 12:45 \xt Mt 13:55\x* \s1 Maꞌmana Jisasi kwaloma owapana ananimi \r (Mk 3:31-35; Lu 8:19-21) \p \v 46 Jisas ataꞌ naꞌipasa basef atin esis amam nematawa owaꞌ, maꞌmana kwafiꞌi kwaloma owapana ananimi safiꞌi salutu andoꞌ saꞌi siꞌipana anif basef. \v 47 Eaꞌ anona aman naꞌipa Jisas naꞌi, “Inaꞌ nemeꞌ, maꞌmena ineꞌikwi kwaloma anom owapena ineꞌimi salutu andoꞌ saꞌi solomena siꞌi.” \p \v 48 Owaꞌ anen nagwamana basef naꞌipana naꞌi, “Maꞌmai owape aeꞌasi ami?” \p \v 49 Eaꞌ nandaꞌ lagol nondolaꞌwaifa amom alipumi ananimi naꞌipas naꞌi, “Piti maꞌme kwaloma owape aeꞌasi isimba.\x * \xo 12:49 \xt Jo 15:14; Ro 8:29\x* \v 50 Epes mamahisa sigaila okom Ahamai nagape heveni, ma sondaꞌ waf ananifii, isimba atis siꞌi maꞌme owape hanitiame aeꞌasi.” \c 13 \s1 Basef waminif atina aman nogowaha olemb gwaꞌaimbi aofi \r (Mk 4:1-9; Lu 8:4-8) \p \v 1 Nemaf afamba atef Jisas nakwaha ipat nawisi andoꞌ nafeꞌ nape felefeleꞌma akata dumb luꞌwambi.\x * \xo 13:1 \xt Lu 5:1-3\x* \v 2 Eaꞌ amam nematawa hiasi safiꞌi salipana sape. Eaꞌ nalota natoma anota bot saꞌutai, apaꞌ esis salutu akata. \v 3 Eaꞌ nasoꞌasa basef hiafi waminif atin naꞌipas naꞌamba naꞌi, “Anona aman nafeꞌ nowaha olemb witimb siꞌi raisi anof aof. \v 4 Anen nowahemb nafeꞌ, anemb bewa ufiaꞌw sagafeꞌma eaꞌ amiguf fufiaꞌ fafiꞌi faꞌamb. \v 5 Apaꞌ anemb bewa otambaipa itap owaꞌ luꞌupa kwasalaꞌup, patoma ilif atogon, owaꞌ pewala awina. Eaꞌ batagai kwafalis. \v 6 Aꞌi awin natafi ma owaf faluwi fahamb alimb masilimb ina bewafa bewala itap atep, owaꞌ. Eaꞌ owaf fahamb aꞌ alimb. \v 7 Apaꞌ anemb bewala laꞌafena mandelef wandafumi mataga malomam maofana wit, eaꞌ amom ina mail mola gwaꞌaimi, owaꞌ. \v 8 Apaꞌ anemb bewa bagafeꞌ itap fasipai eaꞌ bataga balo bail bela gwaꞌaisi. Anemb bela 100-pelaimb, anemb bail bela 60-pelaimb, apaꞌ anemb bail bela 30-pelaimb atom. \v 9 Ipaꞌ aligah hagapaipai ma pagameꞌ basef ifimbai, pendameꞌef andeandeꞌ ukup pendapomef.” \s1 Basef kofagefa ma Jisas nagaꞌi basef waminif atin \r (Mk 4:10-12; Lu 8:9-10) \p \v 10 Eaꞌ amom alipumi ananimi mafiꞌmai Jisas maꞌipana maꞌi, Deiꞌ maina inaꞌ nagaꞌipasa basef esis waminif atin?” \p \v 11 Eaꞌ nagwamama basef naꞌi, “God eaꞌ nihimbaꞌmepa basef kofagefa fape fandambahiꞌi ma ipaꞌ piwis nomona maol ananini nope Dembinai nugumafipa. Apaꞌ epes isimba, owaꞌatin. Anen ina nihimbaꞌmasa basef ifimba kofagefa, owaꞌ.\x * \xo 13:11 \xt Mt 25:29; Mk 4:25; Lu 8:18, 19:26\x* \v 12 Epes ami sogahapila basef Godii, atiasi God aꞌ nowatanimasef wapani. Apaꞌ isimba owaꞌ sogahapilifia, atiasi basef kwawiaꞌwif ifimba esis sagahapilafi, God aꞌ nondalombasef esis eaꞌ sope dowaf.\x * \xo 13:12 \xt Diu 29:4\x* \v 13 Basef kofagefa ma aeꞌ deiꞌ agaꞌi basef waminif atinafi ma esis, ifimba. Esis satologon, apaꞌ esis ina atiasi siti anis maefah. Eaꞌ esis sogahembeꞌ semeꞌ basef, apaꞌ ina sogawa kofagefa, owaꞌatin.\x * \xo 13:13 \xt Ais 6:9-10; Jo 12:40; Ap 28:26-27\x* \v 14 Esis sandaꞌam naꞌamba ma anif basef fowaꞌifi fandawalap endilisi. Basef ifimba anona profet Aisaia fowaꞌ God naꞌipanaef nandaꞌafi fagaꞌias naꞌamba faꞌi, \q1 ‘Ipaꞌ anaf pegehembeꞌ pemeꞌ basef, apaꞌ ina pegawa kofagefa. Ipaꞌ petologon atapigin, apaꞌ ina piti anis maefah, owaꞌatin endilisi. \v 15 Deiꞌ main, ukup amam nematawa isimbai masoꞌas aꞌowaꞌ, aligah asasigahi hasoꞌas ukup iwanipa sogameꞌ basef. Eaꞌ sasopama naep asasipi ma sogati hiahawes. Eaꞌ aligah asasigahi hasoꞌasa sogameꞌ basef. Ukup asasipi pasoꞌ ma sogogawa basef kofagefa. Ama esis sombema opalef sigagiꞌma aeꞌ ma endaꞌas boꞌwes wapani. Apaꞌ owaꞌ, owaꞌatin.’\x * \xo 13:15 \xt Lu 10:23-24\x* \p \v 16 “Apaꞌ ipaꞌ sonahepa. Deiꞌ main, naep ipeꞌipi eaꞌ pati hiahawes, aligah ipeꞌigahi hameꞌ basef. \v 17 Aeꞌ aꞌipipa endilisi, fowaꞌ amom profet hiami maloma anom amam mandaꞌ waf usiꞌifi hililiꞌi maꞌi miti hiahaom amamba deiꞌ ipaꞌ pagatulumi, apaꞌ ina matolom, owaꞌatin. Ukup amamipi paꞌipaꞌi aꞌowaꞌ ma mogameꞌ basef ifimba ipaꞌ pagameꞌafi, apaꞌ owaꞌ, owaꞌatin. Amom ina mameꞌef.” \s1 Jisas nawalipama basef kofagefa waminif atini ma olemb gwaꞌaimbi \r (Mk 4:13-20; Lu 8:11-15) \p \v 18 “Ipaꞌ pemeꞌ basef kofagefa ifimba waminif atini ma aman anamba nogowaha olemb gwaꞌaimbi aofi. \v 19 Basef ifimba ma epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias fagape naꞌamba. Olemb begewa ufiaꞌwi ambamba siꞌi epes isimba sagameꞌ basef ifimbai, apaꞌ esis owaꞌ ukup pepemefa. Eaꞌ Satan nafiꞌi nelefata basef ifimba God nagawef nomon ukup asasipii. \v 20 Apaꞌ anemb bewa bafeꞌ anagon otambaigimai, ambamba siꞌi anis epes sameꞌ basef Godi sofaꞌef kwafalis sandagalamef. \v 21 Apaꞌ isimba siꞌi masilimb owaꞌ bendala itap awinia. Esis sahapilif nogota bandata ma aꞌi owaꞌ, anis amam nematawa sandaiwaꞌma sagahapifa basef Godi sandaꞌas findiwas, sahas, sandaꞌmasa waf awafi eaꞌ kwafalis atis sandahagas sakwaha sagahapifa Godi.\x * \xo 13:21 \xt Mt 6:19-34; Lu 12:16-21; 1 Ti 6:9-10,17\x* \v 22 Anemb begewala mandelef wandafumi laꞌafini, ambamba siꞌi anis sameꞌ basef sailif safeꞌ, owaꞌ nomonas salasafeꞌ ma hiahaom magape itapi ma ukup pagapagaila moni maim hiami eaꞌ amambai mataga maofana basef Godi. Eaꞌ ina sahapifif sandaꞌ waf buꞌwafi banages, owaꞌatin. A sowa siꞌi gwaꞌaisi owaꞌ sogalo andeandeꞌia. \v 23 Apaꞌ anemb begewa itap fasipai siꞌi epes isimba sameꞌ basef buꞌwafi ma ukup asasipi pagapomef sahapilif sogawefa sandaꞌ waf fasifii. Anis sandaꞌ waf buꞌwafi siꞌi begela 100-pelaisi, apaꞌ anis siꞌi begela 60-pelaisi. Apaꞌ anis siꞌi begela 30-pelaim dowafi.” \s1 Basef waminif atina otalef awalifi fagalo aofi \p \v 24 Eaꞌ Jisas naꞌipasa anif basef waminif atini wapani esis amam nematawa hiasi naꞌi, “Epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias siꞌi anona aman nafeꞌ nogowaha olemb fasimbi gwaꞌaimbi aof ananifi. \v 25 Aꞌi owaꞌ owamb esis hiasi sagaꞌihi, anin epen bouni ananini nafiꞌi, nowaha otalef awalifi wapani aof afamba anen dokoꞌ nogowaha olemb buꞌwambia eaꞌ nafeꞌ. \v 26 Ama main, olemb ambamba buꞌwambi bataga ma benafa bela gwaꞌaisi, amom mandaꞌ maola aman kofagonama aofi eaꞌ mati otalef awalifi fataga fape faloma olemb fasimbi. \p \v 27 Eaꞌ mati naꞌamba, mafiꞌi maꞌipa anen maꞌi, ‘Dembinai, afaꞌ waꞌi owaꞌ inaꞌ newaha olemb gwaꞌaimbi aof ineꞌifi. Apaꞌ otalef amamba awasimi magaluwi. Ami newahom mataga?’ \p \v 28 Eaꞌ naꞌipam naꞌi, ‘Anona aman bounai nandaꞌam.’ \p Eaꞌ maꞌipana maꞌi, ‘Inaꞌ naꞌi afaꞌ ofeꞌ ugi otalef amamba awami owaꞌaniam moꞌoh atogon?’ \p \v 29 Owaꞌ aman anamba naꞌipam naꞌi, ‘Ahaeꞌ owaꞌ. Naꞌamba pelelama wit a pigiam moloma otalef awalifi.\x * \xo 13:29 \xt Mt 3:12\x* \v 30 Ipaꞌ kwahowam mondape atifima laꞌisitai daoꞌ, eaꞌ winifaꞌam. Nogota atamba sogofaꞌ gwaꞌaisiatai, aeꞌ iꞌipa amom mandaꞌ maol inimbai iꞌipam iꞌi, ‘Ipaꞌ piwaꞌania otalef afalemba awalifi piwasiꞌalef ondogw feꞌeha pegaofalef. Eaꞌ petama wit pefaꞌam pekolasom mofeꞌ muwis moꞌoh ipat aeꞌatai.’” \s1 Basef waminif atina nalelef anoga lawag mastet faloma yis sandaꞌ bret tagatefi \r (Mk 4:30-32; Lu 13:18-21) \p \v 31 Eaꞌ Jisas nasoꞌasa anif basef waminif atin wapani naꞌi, “Epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias siꞌi nalelef saꞌutipilif saꞌulifi. Anona aman nofaꞌalef nawalef aof ananifi. \v 32 Anelef nalelef mastetilif saꞌusaꞌulifi. Ina luꞌwalef siꞌi saꞌutip gwaꞌaipi lawah hiagahi, owaꞌ. Afalemba saꞌusaꞌulef aꞌowaꞌ. Apaꞌ natagai ma nagalo, luꞌuna nikilaꞌ gwaꞌaisi hiasi sagape aufahi. Anen nataga lawag luꞌunai eaꞌ amiguf fafiꞌi fala owah fatoma agufugama.” \p \v 33 Eaꞌ nawalapa anif basef waminif atini wapani ma esis naꞌi, “Epes isimba sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias siꞌi yis anoꞌw nemataꞌw kofaꞌas kwambemas saloma plaua hiami magala dram luꞌwamii. Aꞌi owaꞌ main, aꞌ matef luꞌum.” \s1 Jisas nawalapa basef waminif atini atif \r (Mk 4:33-34) \p \v 34 Basef ifimba hiafi Jisas naꞌipasef waminif atina amam nematawa isimba hiasi. Anen ina naꞌipasef alihif, owaꞌatin. Naꞌif waminif atin.\x * \xo 13:34 \xt Sam 78:2\x* \v 35 Deiꞌ anif basef anona aman profet fowaꞌ nandaꞌafi deiꞌ eaꞌ fataga fandawalap. Profet anamba nagaꞌias naꞌamba naꞌi, \q1 “Anaf aeꞌ igaꞌi malogol iꞌi basef waminif atin. Aeꞌ iꞌi basef fape fandambahiꞌi dambadamba God nandaꞌ ilifi itap fafiꞌi fafiꞌi fataga deiꞌ.” \s1 Jisas naꞌipa alipumi ananimi ma basef kofagefa waminif atina otalef awalifi \p \v 36 Eaꞌ Jisas nosafel nakwaha esis amam nematawa hiasi nafeꞌ ipat, eaꞌ alipumi ananimi mafiꞌmai anen maꞌipana maꞌi, “Basef ifimba waminif atina otalef awalifi fagataga aofi, inaꞌ aꞌ newalapa kofagefa ma afaꞌ.” \p \v 37 Eaꞌ Jisas nagwamam basef naꞌipam naꞌi, “Aman nogowaha olemb buꞌwambii anamba aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi.\x * \xo 13:37 \xt 1 Ko 3:9\x* \v 38 Apaꞌ aof afamba siꞌi walemb itap apaꞌe hiagoma hiꞌalagon. Eaꞌ olemb ambamba buꞌwambi siꞌi epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias. Apaꞌ otalef awalifi, afalemba siꞌi epes awasisi Satani. \v 39 Eaꞌ aman anamba bounai nogowaha otalef awalifii, anen Satan. Eaꞌ nogota atamba sogola gwaꞌaisiatai, atamba siꞌi nemaf akutaifi ma itap apaꞌe hiagoma. Apaꞌ amam amamba mogola gwaꞌaimi witi, amamba siꞌi amom ensel.\x * \xo 13:39 \xt Mt 7:16; Jo 15:6\x* \v 40 Nemaf afamba amom motama otalef awalifi mofalef nif hiꞌigalalef naꞌamba atin siꞌi nemaf akutaifi.\x * \xo 13:40 \xt Mt 24:31; Mt 25:31-46; Mk 13:27\x* \v 41 Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi anaf aeꞌ esapaꞌi amom ensel aeꞌami eaꞌ motofa hiahaom amamba hiami mandaꞌ epes sandaꞌ waf awafii, moloma amam nematawa isimba hiasi hiꞌilas sandaꞌ waf awafii muliꞌamonas sogakwaha anamba aeꞌ agalaꞌambemagoma.\x * \xo 13:41 \xt Mt 8:12\x* \v 42 Eaꞌ amom ensel aꞌ mokwaha epes isimba sofeꞌ nif luꞌwafi, sope nif amamba selef kwapeteꞌas nalelef tilili talalaꞌ sope awes.\x * \xo 13:42 \xt Dan 12:3\x* \v 43 Nemaf afamba amam nematawa buꞌwasi sogalaꞌ aꞌowaꞌ siꞌi awin alipini anamba Ahamas nagalaꞌambemagoma. Epes aligah hagapaipai, ipaꞌ pendameꞌ basef ifimba andeandeꞌ.\x * \xo 13:43 \xt Mt 19:29; Lu 14:33; Fl 3:7\x* \s1 Basef waminif atina aman nagati moni nandambahiꞌi \p \v 44 “Epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias siꞌi anin moni sambahoꞌwan nagape anof aof itapi. Eaꞌ anona aman nafiꞌi natilin nambahoꞌwan wapani. Anen sonahana endilisi nafeꞌ nofala anis epes safiꞌi sasoꞌana moni ma satala hiahawes ananisi hiꞌagalas. Eaꞌ nofaꞌ moni inimba nafeꞌ natala aof afamba. \s1 Basef waminif atina bahigis sagatalis otamba hiambaii \p \v 45 “Epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias siꞌi anona aman nandaꞌ bisnisi nalaꞌ nogolaoma anis bahigis fasifasisi atis. \v 46 Eaꞌ nati anis fasisi endilisi sagatalis otamba hiambaii nofala anis epes safiꞌi ma sogasoꞌana otamba sogatala hiahaom ananimi hiꞌigalam. Eaꞌ nofaꞌ otamba ma isimba nafeꞌ natala bahigis isimba sowasuwaisi atis. \s1 Basef waminif atina anemb \p \v 47 “Anif wapani. Epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias siꞌi anona anemb anom amam mafeꞌ malana nowala dumb awina migiliꞌamai agof mamimami.\x * \xo 13:47 \xt Mt 22:9-10\x* \v 48 Eaꞌ anemb anamba asiꞌina ma agof mahondoꞌana nafiꞌi akata wataꞌita. Eaꞌ mape manifaꞌ agof fasigufi atogof maloꞌagof folalef. Apaꞌ agof amamba awasimi makwahom. \v 49 Ama anef nemaf akutaifi itap apaꞌe eaꞌ naꞌamba atin siꞌi amom maganifaꞌ agof fasigufi dei awasigufi dei. Amom ensel anaf mufiꞌi munifaꞌ epes sandaꞌ waf awafii sagape laꞌafena amam nematawa isimba fasisii mofaꞌas mefeꞌ\x * \xo 13:49 \xt Mt 13:42; Lu 13:28\x* \v 50 mokwahis sofeꞌ nif luꞌwami. Ama sogape nif amamba luꞌwami sowa selef kwapeteꞌas nalelef tilili talalaꞌ sogape.” \s1 Basef endilisifi ifimba namifi faloma apifi \p \v 51 Eaꞌ Jisas nahaliꞌam naꞌi, “Ipaꞌ eaꞌ pegawa basef ifimba hiafi aꞌa owaꞌ?” \p Eaꞌ magwamana maꞌi, “Ahoꞌ.” \p \v 52 Eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Amom hiami dembami magawalipas muꞌuli Godi molafa basef ananifi ma mugawis nomona maol ananini nope Dembinai nugumafiam amom mandahama naꞌamba. Amom siꞌi anona aman kofagonama ipati. Anen nafeꞌ nawis ipat nomon nofaꞌai hiahawes fasisi, namisi saloma apisi eaꞌ nofaꞌas nafiꞌi.”\x * \xo 13:52 \xt Mt 7:28\x* \s1 Esis amam nematawa sagape Nasareti sasoꞌana alafugahama Jisas \r (Mk 6:1-6; Lu 4:16-30) \p \v 53 Jisas nawalipam basef ifimba waminif atini ma eaꞌ, nakwaha wambel ambalemba\x * \xo 13:53 \xt Jo 7:15\x* \v 54 nafeꞌ wambel ananimbili kofagama. Eaꞌ nawis ipat esis Juda sandakolasatai nasefela basef Godi naꞌipasef. Anen naꞌias naꞌamba esis agogolalasis kwapeteꞌ saꞌi, “Gawa inimba naloma banagami amamba ma nandaꞌ hiahaom siꞌi God nandaꞌami, anen nofaꞌami ani?\x * \xo 13:54 \xt Jo 6:42\x* \v 55 Aꞌi aman anamba nogama aman nagalaꞌ ifagwi Maria kogolanai aꞌa? Apaꞌ mogawa owapana ananimi Jems Josep Saimoni Judas mape naꞌa. \v 56 Hanitiamana ananiwai wape walomapa naꞌa. Apaꞌ hiahaom amamba gawa banagani anen nofaꞌani ani?”\x * \xo 13:56 \xt Jo 4:44\x* \p \v 57 Eaꞌ sowaꞌ alafugaha anen. \p Owaꞌ Jisas naꞌipas naꞌi, “Anona profet agol gatomana analemb walemb hielimbi daialemb, saꞌi anen dembinai sahapifana. Apaꞌ ina anagol agol gatoma gandawalapana alihigila wambel kofagama ananima, a ipat ananitai nagapoma, owaꞌatin.” \p \v 58 Esis owaꞌ sogahapifa aninia. Naꞌamba deiꞌ anen ina nandaꞌ anom hiahaom banagami hiami wambel ambalemba, owaꞌatin. \c 14 \s1 Amom matopaꞌ bamatoꞌwa Jon, aman anamba nagapisiꞌas embeli aꞌ afuna \r (Mk 6:14-29; Lu 3:19-20, 9:7-9) \p \v 1 Nemaf afamba anona aman agilinama Herot nape dembinai gavmana itap luꞌupa Galili. Anen nameꞌ basefa maol buꞌwani Jisas nandaꞌani, eaꞌ nameꞌ sasaꞌma agol Jisasi gafeꞌ luꞌwagol. \v 2 Eaꞌ Herot naꞌipa isimba sandaꞌmana maol naꞌi, “Aman anamba Jon nagapisiꞌas embeli, aꞌ nosafel wapani deiꞌ nape banagona nandaꞌ maol siꞌi God nandaꞌani.”\x * \xo 14:2 \xt Mt 11:2; Lev 18:16; Lev 20:21\x* \p \v 3-4 Fowaꞌ basef ifimba fagape naꞌamba. Herot owamana Filip wauluꞌmana ananiꞌwi agiliꞌwa Herodias. Eaꞌ sahomana Herot nandalombanaꞌw. Eaꞌ Jon naꞌipa Herot naꞌi, “Inaꞌ nasoꞌ nemataꞌw sahomenai, eaꞌ nawala muꞌuli Godi. Naꞌambai ina andeandeꞌ, owaꞌ.” \p Apaꞌ Herod nandaiwaꞌma nogaliꞌamonaꞌw eaꞌ naꞌipa amom soldia mofaꞌ Jon mafeꞌ mandaꞌana nandaꞌ kalabus.\x * \xo 14:3-4 \xt Mt 21:26\x* \v 5 Herot naꞌi nohana nogaꞌ apaꞌ owaꞌ owaꞌatin. Deiꞌ main, anen ombal mahanama amam nematawa hiasi saꞌi Jon anen profet. Naꞌamba Herot ina nahana, owaꞌ. \v 6-7 Nafeꞌ ma anef nemaf Herot nofala epes hiasi safiꞌi sandaꞌ kolasa nandagalama nemaf maꞌmana kogolanafi. Nemaf afamba Herodias nogamaꞌw kwafiꞌi kwawisi nomon kwalutu kwalemb. Esis hiasi satoloꞌw eaꞌ Herot nandagalamaꞌw naꞌi basef endilifi atif nagaꞌif banagafi naꞌi, “Endilisi aeꞌ aꞌipina, iꞌi inaꞌ niꞌipa aeꞌ ma egaseꞌena anom maefah, aeꞌ igasiꞌenami.” \p \v 8 Eaꞌ akoꞌw kwafeꞌma maꞌmakw kwaꞌipaꞌw kwafeꞌ kwaꞌipa Herot kwaꞌi, “Deiꞌ atef aeꞌ aꞌi inaꞌ neha aman anamba Jon nagapisiꞌas embeli nogaꞌ netopaꞌ balaga gola anota plet nefaꞌagai neseꞌe.”\x * \xo 14:8 \xt Mt 17:12\x* \p \v 9-11 Akoꞌw kwaꞌias naꞌamba, opaf Heroti aꞌ nemanif aꞌowaꞌ. Apaꞌ anen okom mandandaꞌ ma naꞌi basef endilifi atif nagaꞌif banagafi, eaꞌ amam nematawa hiasi isimba sameꞌana. Eaꞌ nasapaꞌ anona aman soldia nafeꞌ ipat kalabusitai natopaꞌ bamatoꞌw Joni nala balaga gala plet nafiꞌi nasoꞌ Herodias nogamaꞌw kofaꞌaga kwafeꞌ kwasoꞌ maꞌmakw. \v 12 Eaꞌ amom alipumi Joni mafiꞌi mofaꞌ alop ananipi mafeꞌ mawana matmat. Eaꞌ mafeꞌ maꞌipa Jisasa hiahaom amamba. \s1 Jisas nasoꞌasa gwaꞌaimi amam nematawa hiasi 5000-pelais \r (Mk 6:31-44; Lu 9:10-17; Jo 6:1-13) \p \v 13 Jisas nameꞌ basef ifimba, anen atona nafeꞌ nakwaha wambel ambalemba nofaꞌ bot nafeꞌ anagon wafigima epes akagoma. Eaꞌ amam nematawa hiasi sameꞌ basefa Jisas nafeꞌ sakwaha wambel hiagoma asasima sailana safeꞌ ufiaꞌw saꞌi sotolona.\x * \xo 14:13 \xt Mt 9:36\x* \v 14 Jisas nafeꞌ nataga akata nati esis hiasi nati uwahipis. Eaꞌ nati epes asasisi aowas nandaꞌasi, nandaꞌas boꞌwes wapani. \p \v 15 Aꞌi owaꞌ main wambomota felefeleꞌma owamb alipumi ananimi mafiꞌi maꞌipana maꞌi, “Afaꞌ wape naꞌa wafigima eaꞌ wambomota felefeleꞌma owamb. Inaꞌ nesapaꞌas sofoꞌo analemb walemb sogotala gwaꞌaisi sondaꞌas sogaꞌas.” \p \v 16 Owaꞌ Jisas nagwamam naꞌipam naꞌi, “Aeꞌ ina esapaꞌas sefeꞌ, owaꞌ. Ipaꞌ atipa peseꞌas gwaꞌaisi.” \p \v 17 Eaꞌ amom maꞌipana maꞌi, “Afaꞌ gwaꞌaisi owaꞌ hiasa. Bret waꞌagolita taloma agof biagof eaꞌ maꞌwis saꞌomafa.” \p \v 18 Eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ faꞌas fiꞌi peseꞌeas aeꞌ.”\x * \xo 14:18 \xt Mt 15:35-39; Mk 8:6-10; 2 Kin 4:44\x* \p \v 19-20 Eaꞌ naꞌipa amam nematawa hiasi sape otalef boꞌwalifi itap. Eaꞌ nasaꞌma bret atamba waꞌagolita taloma agof naniga nati heven ilif naꞌi nanifela God. Ama eaꞌ, nindiwata nasoꞌ alipumi ananimi mafeꞌ masoꞌas saꞌas dondoꞌ aꞌ alihis andeandeꞌ. Eaꞌ alipumi ananimi matatama duꞌwaꞌwanis sagasagaꞌihi maloꞌwas folalef luꞌwalifi 12-pelailif asiꞌilif kwaef. \v 21 Epes sagaꞌ gwaꞌaisi isimbai hiasi. Esis siamba amam atom mataga 5000-pelaim. Apaꞌ ina siamba awasi nematawa, owaꞌ. \s1 Jisas natoma nafeꞌ embel ilif dumb luꞌwambi \r (Mk 6:45-52; Jo 6:15-21) \p \v 22 Jisas nasapaꞌ alipumi ananimi mofaꞌ bot maliꞌ mafeꞌ dumb ambamba mambo fisana. Eaꞌ nasapaꞌ amam nematawa hiasi safeꞌ.\x * \xo 14:22 \xt Lu 6:12, 9:28\x* \v 23 Safeꞌma eaꞌ, anen atona nalota anota halafuta nape nandabeten nahaliꞌ God. \p Wambomota felefeleꞌma owamb, anen atona ataꞌ napani halafuta ilif. \v 24 Apaꞌ alipumi ananimi mape bot maliꞌ mafeꞌ mandasapaꞌ dumb laꞌafimba, owaꞌ fufin luꞌwani nalo nafiꞌi. Eaꞌ embel lasialiꞌ mafiꞌi mahagasai bot. Eaꞌ fufin wapani nakotoꞌma bot, tandaꞌam bimi bema tala. \p \v 25 Akot ataꞌ tail atin, felefeleꞌma logola, owaꞌ Jisas nagiꞌmam natoma nafeꞌ embel ilif nafeꞌma amom.\x * \xo 14:25 \xt Lu 24:37\x* \v 26 Amom mati anen nalutu nafiꞌi embel ilif, ombal maham kwapeteꞌ maꞌi owaꞌ, anona gamba nailam nafeꞌ. Eaꞌ mandaꞌam wiwa maꞌoh kwapeteꞌ. \v 27 Owaꞌ Jisas nalomam naꞌi kwafalis naꞌi, “Ipaꞌ banagepa, ombel mogahepa owaꞌ. Aeꞌ atowe maꞌuwi ailipa afiꞌi.” \p \v 28 Eaꞌ Pita nagwamana naꞌipana naꞌi, “Dembinai! Iꞌi inaꞌ maꞌwina, niꞌipa aeꞌ ilutu efeꞌmago inaꞌ embel ilif.”\x * \xo 14:28 \xt Jo 21:7\x* \p \v 29 Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Inaꞌ fiꞌi.” \p Eaꞌ Pita nakwaha bot natoma nafeꞌ embel ilifam nafeꞌma Jisas. \v 30 Apaꞌ owaꞌ, anen nati embel mohafel luꞌum, ombal mahana naꞌi aꞌ nowala embel. Eaꞌ nofala Jisas naꞌi, “Dembinai! Inaꞌ topalopae.”\x * \xo 14:30 \xt Mt 8:26\x* \p \v 31 Eaꞌ kwafalis atis Jisas nowasaꞌ lagol nahapilana naꞌipana naꞌi, “Inaꞌ owaꞌ nihapilif banagena niꞌi aeꞌ laꞌifiwaia, owaꞌ. Deiꞌ maina inaꞌ nomonas sagape biafis?” \p \v 32 Eaꞌ amom biam malota bot, fufin naloma embel mandahagas.\x * \xo 14:32 \xt Mk 4:39\x* \v 33 Eaꞌ amom magape boti mati hiahaom amamba mandaꞌ lotuma Jisas mafela agol Godi luꞌwagol maꞌi, “Endilisi atis, inaꞌ Nogamana Godi.” \s1 Jisas nandaꞌ amam nematawa hiasi aowas nandaꞌasi anagon itap luꞌupa Genesaret amboꞌwes \r (Mk 6:53-56) \p \v 34 Eaꞌ Jisas naloma alipumi ananimi mowala mambo dumb ambamba mafeꞌ mataga anagon itap luꞌupa Genesaret. \v 35 Eaꞌ anis epes sagape itap apambai sogawana saꞌi anamba Jisas. Eaꞌ sasapaꞌ anis safeꞌ saꞌipa anis sagape felefeleꞌi sofaꞌai anis aowas nandaꞌasi safiꞌmai anen.\x * \xo 14:35 \xt Mt 9:20-21; Mk 5:27-28; Lu 8:44\x* \v 36 Eaꞌ sofaꞌai isimba aowas nandaꞌasi saꞌipana saisailana saꞌi anen niꞌi ahoꞌma isimba sogahapila lowaf ananifi daꞌmalififa atef. Eaꞌ epes mamahisa sagahapilaf lowaf ananifii sataga boꞌwes wapani. \c 15 \s1 Muꞌuli Godi nikilaꞌ basef bafas aꞌmisi \r (Mk 7:1-13) \p \v 1 Nemaf afamba anom Farisi dembami esis Judai maloma anom amam dembami magawalipasa muꞌuli Godi, makwaha Jerusalem mafiꞌmai Jisas. Eaꞌ mahaliꞌana maꞌi,\x * \xo 15:1 \xt Lu 11:38\x* \v 2 “Deiꞌ maina alipumi ineꞌimi mugumbisilaꞌ waf apeꞌifi akupapa magasoꞌapafi? Ama amom owaꞌ mosaꞌopa lagofa mogaꞌ gwaꞌaisia.” \p \v 3 Eaꞌ Jisas nagwamama basef naꞌi, “Deiꞌ maina ipaꞌ pagawala muꞌuli Godi ma pagaila waf ipeꞌifi atef?\x * \xo 15:3 \xt Eks 20:12; Eks 21:17; Diu 5:16\x* \v 4 Ipaꞌ pawala basef God naꞌif nagaꞌi, ‘Ipaꞌ pinifela mamasepa ipeꞌisi pihapifas petopalopas. Epen ami nigaꞌi basef awafi ma ahaman maꞌman ananisii, inimba anis daias sohan negaꞌ.’ \v 5 Owaꞌ ipaꞌ pambasoꞌam paꞌi anif daif naꞌamba paꞌi, Epen mamahina nindaiwaꞌma negatopalopa mamasan niꞌipas niꞌi, ‘Otamba mais aeꞌasi andaiwaꞌma egaseꞌepas. Aeꞌ aꞌ andandepasa egasoꞌanas God.’ \v 6 Apaꞌ ipaꞌ Farisi paloma ipaꞌ anipa pagawalipasa muꞌuli Godi, ipaꞌ paꞌi ahoꞌma epen inimba negambasoꞌma mamasan, eaꞌ owaꞌ netopalopasa.” \p Ipaꞌ pandaꞌ waf afambai pesambala basef ifimba Godi naꞌi mogatopalopa mamasapa. Eaꞌ pandaꞌ waf ipeꞌifi atef luꞌuf.\x * \xo 15:6 \xt Ais 29:13\x* \v 7 Fowaꞌ profet Aisaia nondolaꞌwaifa ipaꞌ endilisi, ipaꞌ pagaꞌi basefa malogof biagufi. Anen nandaꞌef andeandeꞌ dondoꞌma ipaꞌ, naꞌias naꞌamba naꞌi, \q1 \v 8 ‘Amam nematawa isimba sasaꞌma agol aeꞌagili luꞌwagola malogof asasigufi atogof andoꞌ, apaꞌ opalef asasilifi fape laogona aeꞌ. Ukup asasipi ina sahapifi, owaꞌ atin. \v 9 Esis ina sawalipasa basef aeꞌafi. Esis sawalapa muꞌuli epes sagape itapi atin sambasoꞌmas saꞌi, “Muꞌuli inimba basef Godi.” Eaꞌ sandaꞌ lotu sasaꞌma agol aeꞌagili dowadowaf.’” \s1 Hiahaom awami mandaꞌ epes sandaꞌ waf awafii \r (Mk 7:14-23) \p \v 10 Eaꞌ Jisas nofala esis amam nematawa hiasi safiꞌmai anen naꞌipas naꞌi, “Ipaꞌ pemeꞌ basef ifimba andeandeꞌma pegegawef.\x * \xo 15:10 \xt Mt 12:34\x* \v 11 Hiahawes gwaꞌaisi mais andoꞌasi ipaꞌ pagaꞌasi sagawis nomoni, isimbai ina sandaꞌepa awepa, owaꞌ. Apaꞌ hiahaom magape ukup ipeꞌipi nomoni mawisi andoꞌ, amambai atom mandaꞌepa awepa.” \p \v 12 Eaꞌ alipumi ananimi 12-pelaim mafiꞌmai anen maꞌipana maꞌi, “Inaꞌ negawa amom Farisi mameꞌ basef ifimba ineꞌifi mandaiwaꞌmef nelelemb aoma inaꞌ?” \p \v 13 Eaꞌ nagwa basef waminif atina amom naꞌipam naꞌi, “Ahame aeꞌanai nagape heveni nawa hiahaom anof aof. Eaꞌ hiahaom hiami anen owaꞌ nogowamia amamba anaf aꞌ nigiam moloma nombalef masilimb.\x * \xo 15:13 \xt Mt 23:16,24; Lu 6:39; Ro 2:19\x* \v 14 Ipaꞌ kwahowa amom amamba Farisi ataꞌ mondape. Amom siꞌi amam naep pagasoꞌami maꞌi migihimbaꞌma ufiaꞌwa anis daias. Iꞌi esis naep pagasoꞌasi siꞌi sigihimbaꞌmasa ufiaꞌw anis epes isimba naep pagasoꞌasii, atiasi esis hiasi dogwas sefeꞌ sowa asondakolef atin sowasowala sope kwambiwag.” \p \v 15 Eaꞌ Pita nagwamana basef naꞌipa Jisas naꞌi, “Inaꞌ niꞌi basef ifimba kofagefa waminif atina hiahaom awami ma afaꞌ ataꞌ omeꞌef.” \p \v 16 Eaꞌ Jisas naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ wapani nomonas ataꞌ akepa aꞌa? \v 17 Aꞌi ipaꞌ owaꞌ ataꞌ pegawaea! Hiahaom andoꞌami mawis malogofa mogowala nelelembi, amamba eaꞌ motanima mawisi andoꞌ mafeꞌ mowala dowah. \v 18 Apaꞌ hiahaom magape ipaꞌ nomoni, ukup nomonas awami maim mataga andoꞌ, amambai atom mandaꞌepa awepa.\x * \xo 15:18 \xt Jen 8:21; Mt 12:34\x* \v 19 Hiahaom awami magape ukup nomoni magawisii amamba. Ukup awami, waf soha anis sogagaꞌi, sondaꞌ soꞌa waola anis amam nematawa daindaiasi, eaꞌ sondaꞌ anef waf awafi siꞌi waf afamba soꞌa waulafi, wal, basoꞌam, findiwa. \v 20 Waf afambai atef fawisi andoꞌ fandaꞌ epes awasis. Apaꞌ epes owaꞌ sosaꞌopa lagof andeandeꞌma sogaꞌ gwaꞌaisia siꞌi amom Farisi magaꞌi, amambai ina mandaꞌas awes, owaꞌatin.” \s1 Nemataꞌw Kenaniꞌwi kwahapifa Jisas endilisi \r (Mk 7:24-30) \p \v 21 Eaꞌ Jisas nakwaha wambel ambalemba nafeꞌ gani waꞌol itap felefeleꞌma walemb ambalemba bialemb Tairi Saidon. \v 22 Owaꞌ anoꞌw nemataꞌw Kenaniꞌwi kwape naꞌamba. Akoꞌw kwafiꞌi kofalana naꞌamba kwaꞌi, “O, Dembinai, inaꞌ akunamana Deviti, inaꞌ niti aeꞌ uwahipiwi. Ambal aunai nahambombaga nogame aeꞌakwi endilisi.” \p \v 23 Owaꞌ Jisas ina nagwamaꞌwa anif basef akoꞌw, owaꞌ. Eaꞌ amom alipumi ananimi mafiꞌmai anen maꞌipana maꞌi, “Nemataꞌw akwamba kwandaꞌam falafala kwagiꞌmafai. Inaꞌ sapaꞌakw kotanima kofoꞌo!”\x * \xo 15:23 \xt Mt 10:6\x* \p \v 24 Eaꞌ Jisas nagwa basef naꞌipaꞌw naꞌi, “God nasapaꞌ aeꞌ afiꞌi ma epes sagape siꞌi sipsip higilagalapi isimba esis Israeli atis.” \p \v 25 Owaꞌ akoꞌw kwafiꞌi kwindiwa nembawa kwotawa felefeleꞌma anen kwaꞌi, “Dembinai, inaꞌ natopalopa aeꞌ.” \p \v 26 Eaꞌ nagwamaꞌwa basef naꞌi, “Apaꞌ ina mofaꞌ gwaꞌaisi awasi apeꞌisii mokwahis sofeꞌma nombagw, owaꞌ.” \p \v 27 Owaꞌ akoꞌw kwagwamana basef anen kwaꞌi, “Dembinai, inaꞌ naꞌi endilisi. Nombagw agogw gwafeꞌ lafela tebol gwatatama gwaꞌaisi mamasagw agwagwisii sogowa itapi gwaꞌas.”\x * \xo 15:27 \xt Mt 8:10,13\x* \p \v 28 Akoꞌw kwaꞌias naꞌamba, Jisas nagwamaꞌwa basef naꞌi, “O, nemataꞌw, hapif ineꞌini luꞌwani. Deiꞌ hiahawes ina okom magaꞌiasi atiasi sotagamena siꞌi inaꞌ nagaꞌias.” \p Eaꞌ nogota atamba atota nogamaꞌw akwaꞌukwi amboꞌokw wapani.\x * \xo 15:28 \xt Mk 7:31\x* \s1 Jisas nandaꞌ hiasi aowas nandaꞌasi sataga boꞌwes \p \v 29 Jisas nakwaha wambel ambalemba nafeꞌ felefeleꞌma dumb Galili. Eaꞌ nondowasaꞌ halafuta tol nape. \v 30 Eaꞌ esis amam nematawa hiasi safiꞌi salagamana sofaꞌi aowas naninani nandaꞌasi safiꞌmai anen. Anis boꞌwagah awamisi, anis naep pagasoꞌasi, bihitagof mondolaꞌasi, anis malogof fagasoꞌasi, aowas anamba hianai. Esis sofaꞌas safiꞌi sambeꞌas saꞌoh felefeleꞌma boꞌwagah Jisasi eaꞌ nandaꞌas boꞌwes.\x * \xo 15:30 \xt Mk 7:37\x* \v 31 Eaꞌ esis gogolalasisa sagati epes isimba naep pagasoꞌasi satologon, malogof fagasoꞌasi saꞌi, bihitagof mondolaꞌasi eaꞌ usiꞌim, boꞌwagah awasimisi eaꞌ boꞌom safeꞌ. Eaꞌ deiꞌ esis hiasi sasaꞌma agol God Israeli luꞌwagol.\x * \xo 15:31 \xt Mt 14:14\x* \s1 Jisas nasoꞌasa gwaꞌaisi epes hiasi 4000-pelais \r (Mk 8:1-10) \p \v 32 Eaꞌ Jisas nofalai alipumi ananimi mafiꞌi naꞌipam naꞌamba naꞌi, “Aeꞌ ati esis amam nematawa isimba uwahipis. Esis sape salome nimaguf wanif gwaꞌaisi akas aꞌ nolomahas aꞌowaꞌ. Iꞌi aeꞌ esapaꞌas sogafeꞌ dowaf uta baop asasima, sitilif atona atona sowa soꞌoh sofeꞌ ufiawa.” \p \v 33 Eaꞌ alipumi ananimi maꞌipana naꞌamba maꞌi, “Naꞌa wafigima epes akagoma. Atiasi afaꞌ ofaꞌai bret atamba ani ma ogasoꞌ amam nematawa isimba hiasi?” \p \v 34 Eaꞌ Jisas naꞌipam naꞌi, “Deiꞌ ipaꞌ bret maꞌufita taꞌoh?” \p Owaꞌ amom maꞌi, “Afaꞌ bret 7-pelaita taloma agof saꞌugufi kwasalaꞌuguf.” \p \v 35 Eaꞌ Jisas naꞌipa esis amam nematawa ma sogape itap, \v 36 nasaꞌma bret 7-pelaita taloma agof agwafomba nanifela God nawalis nasoꞌ alipumi ananimi ma mogasoꞌasas esis amam nematawa hiasi. Amom masoꞌas hiꞌalas dondoꞌ. \v 37 Eaꞌ saꞌas dondoꞌ aꞌ alihis andeandeꞌ. Eaꞌ alipumi ananimi matatama duꞌwaꞌwanisi sagasagaꞌihi makolasis maloꞌwas folalef luꞌwalifi 7-pelailif asiꞌilif kwaef. \v 38 Esis amam nematawa sagaꞌ gwaꞌaisi isimbai, siamba amam atom mataga 4,000-pelaim. Apaꞌ esis ina siamba awasi nematawa wapani, owaꞌ. \v 39 Ama Jisas nasapaꞌas sagafiꞌi, anen nalota bot nafeꞌ gani waꞌol dumb luꞌwambi anep itap luꞌupa Magadan. \c 16 \s1 Esis saꞌi siti banagami siꞌi God atona nandaꞌami \r (Mk 8:11-13; Lu 12:54-56) \p \v 1 Eaꞌ anom dembami Farisi maloma anom dembami daiam Sadyusi mafiꞌmai Jisas maꞌi mogwambana ma anen ataꞌ nondaꞌ anom banagami siꞌi God nagape ilifi nandaꞌami ma ataꞌ motolom.\x * \xo 16:1 \xt Mt 12:38; Lu 11:16\x* \v 2 Owaꞌ anen nagwamam anif basef waminif atin naꞌi, “Ipaꞌ pagati otaga wambomota felefeleꞌma owamb aꞌ paꞌi, ‘Otaga nasaꞌof akwahina. Naꞌamba atiasi nogota boꞌotama owaf figalowatai.’ \v 3 Apaꞌ kuhumbita paꞌi, ‘Otaga ilagw eaꞌ alialim. Mandaꞌam naꞌamba ma atiasi fufini asaf mogataga.’ Ahoꞌ, ipaꞌ pati ametal hiani ilifani itapani andeandeꞌ apaꞌ deiꞌ ipaꞌ owaꞌ pegawa ametal nogota ataꞌili andeandeꞌa.\x * \xo 16:3 \xt Mt 12:39; Lu 11:29\x* \v 4 Ipaꞌ miniꞌap amam nematawa deiꞌ pagape itap apaꞌi pandaꞌ waf awafii pegewaꞌ alafugaha Godi. Deiꞌ pefalagama paꞌi pigati anin ametal banagani. Apaꞌ aeꞌ owaꞌatina endaꞌan pigatilina, owaꞌatin. Ametal inimba banagani fowaꞌ God nigihimbaꞌmanan profet Jonai atin atiasi ihimbaꞌmepan ipaꞌ.” \p Jisas naꞌipam eaꞌ, nakwahom nafeꞌ. \s1 Basef waminif atina yis amom Farisii maloma amom Sadyusii \r (Mk 8:14-21) \p \v 5 Eaꞌ Jisas naoꞌwa alipumi ananimi mofaꞌ bot mowala mambo dumb ambamba mataga fisana, apaꞌ amom ukup pasoꞌama mofaꞌ anota bret togalomam.\x * \xo 16:5 \xt Lu 12:1\x* \v 6 Eaꞌ Jisas naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ pindimafuma andeandeꞌ, solawaipama yis amamba amom Farisii maloma amom Sadyusii!” \p \v 7 Eaꞌ amom mameꞌ anen naꞌias naꞌamba, amom mandaꞌipama maꞌi, “Afaꞌ okom masoꞌafa bret taꞌihi, deiꞌ naꞌipafa.” \p \v 8 Owaꞌ Jisas nogawa ukup amamipi naꞌipam naꞌi, “Hapif ipeꞌini ina banagen. Deiꞌ maina ipaꞌ pandaꞌipama pagaꞌi, ‘Afaꞌ bret akafa?’\x * \xo 16:8 \xt Mt 14:17-21\x* \v 9 Ipaꞌ ukup pandandaꞌ ma bret atamba wanifita biafita esis hiasi 5,000-pelais saꞌata ma duꞌwanita tagaꞌihi, aꞌa owaꞌ? Pakolasata paloꞌwata folalef maꞌulif? Ipaꞌ ataꞌ owaꞌ pegawefa?\x * \xo 16:9 \xt Mt 15:34-38\x* \v 10 Eaꞌ ipaꞌ owaꞌ ukup pepoma bret atamba 7-pelaita afamba hiasi 4,000-pelais sagaꞌatama duꞌwanita tagaꞌihi pakolasata paloꞌwata folalef maꞌulif? \v 11 Deiꞌ maina ipaꞌ owaꞌ pegegawaea? Aeꞌ ina aꞌipipa bret endilisitai, owaꞌ. Aeꞌ aꞌi ipaꞌ solawaipama yis amamba amom Farisii maloma amom Sadyusii.” \p \v 12 Eaꞌ deiꞌ amom mogawa, anen ina naꞌipama yis isimba endilisisi, owaꞌ. Anen naꞌi amom solawaima basef amom Farisi maloma amom Sadyusi magawalipasafi. \s1 Pita nawalapa basef naꞌi Jisas anen Krais God nandandepana nasapaꞌana nagafiꞌii \r (Mk 8:27-30; Lu 9:18-21) \p \v 13 Jisas nafeꞌ naloma alipumi ananimi mataga felefeleꞌma anambel wambel Sisaria Filipai. Eaꞌ nahaliꞌam naꞌi, “Amam nematawa esis sogawa aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi sogawa agol maigil sandaꞌmeagol?\x * \xo 16:13 \xt Mt 14:1-2; Mk 6:14-15; Lu 9:7-8\x* \p \v 14 Eaꞌ maꞌipana maꞌi, “Anis saꞌi inaꞌ Jon aman nagapisiꞌas embeli. Anis saꞌi inaꞌ Elaija. Apaꞌ anis saꞌi inaꞌ Jeremaia aꞌa anina profet.” \p \v 15 Eaꞌ nahaliꞌam naꞌi, “Deiꞌ ipaꞌ paꞌi aeꞌ ami?”\x * \xo 16:15 \xt Jo 6:69\x* \p \v 16 Saimon Pita nagwamana basef naꞌi, “Inaꞌ Krais, aman anamba God nandandepena nasapaꞌena nagafiꞌii. Inaꞌ Nogamana God ambal namili lagapaunai.”\x * \xo 16:16 \xt Mt 17:5; Ga 1:15-16\x* \p \v 17 Eaꞌ Jisas nagwamana basef Pita naꞌi, “Saimon, inaꞌ nogama Jonai, inaꞌ sonahena. Ina anona aman itapanai nihimbaꞌmena basef ifimba naꞌif, owaꞌatin. Ahame atona nagape heveni nihimbaꞌmenaef naꞌif.\x * \xo 16:17 \xt Jo 1:42; Ef 2:20\x* \v 18 Deiꞌ aꞌipina endilisi, agol ineꞌigili Pita, agol agalemba gaꞌi otam. Atiasi aeꞌ endaꞌ maꞌol banaganima sios aeꞌasi sotoma otam amamba ilif. Ama banagami amamba gaꞌi ina banagema migikilaꞌ esis, owaꞌatin.\x * \xo 16:18 \xt Mt 18:18; Jo 20:23\x* \v 19 Aeꞌ atiasi eseꞌena ki utaini inaꞌ ma anamba God nagalaꞌambemagoma heven. Hiahaom inaꞌ negewaꞌam naꞌa itapi, amamba anaf God nowaꞌam gani heven wapani. Apaꞌ hiahaom mamahoma inaꞌ negatagwahom naꞌa itapi, amamba anaf God notagwahom gani heven wapani.”\x * \xo 16:19 \xt Mt 17:9; Mk 9:9\x* \p \v 20 Eaꞌ Jisas naꞌipam basef banagafi naꞌi amom owaꞌi miꞌipa anis epesa anen Krais, God nandandepana nasapaꞌana nagafiꞌiia, owaꞌi. Mombahoꞌana. \s1 Jisas naꞌi anen atiasi nogaꞌ notanima nosafel wapani \r (Mk 8:31–9:1; Lu 9:22-27) \p \v 21 Nogota atamba Jisas naliꞌ nandasafel nihimbaꞌma alipumi ananimi ma atiasi nofeꞌ nogawis Jerusalem ama agufumi Judai mogasoꞌana akafimi. Amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi moloma amom pris dembami atiasi mosoꞌana akafimi luꞌwami anona mohana nogagaꞌ. Ama nimaguf bif hiꞌilifa anef fegafeꞌma wanifi aꞌ notanima nosafel wapani. \p \v 22 Eaꞌ Pita nofaꞌ Jisas nendelefata nasa gemba eaꞌ naꞌipana naꞌi, “Dembinai, owaꞌatin, aeꞌ andaiwaꞌ endilisi ma hiahaom amamba mogatagama inaꞌ, owaꞌi, hapaimi!” \p \v 23 Eaꞌ Jisas nandambema naꞌipa Pita naꞌi, “Inaꞌ siꞌi Satan. Deiꞌ main, inaꞌ owaꞌ okom mopoma okom Godia, owaꞌ. Okom mandapoma nomonas epes sagape itapi atis. Owaꞌi nehefa ufiaꞌw aeꞌakwia. Delefata nefeꞌ alafuga aeꞌagai.”\x * \xo 16:23 \xt Mt 10:38; Lu 14:27\x* \p \v 24 Deiꞌ Jisas naꞌipa alipumi ananimi naꞌi, “Aeꞌ efaꞌ akafimi andaꞌ maol Godi sehe egaꞌ lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai. Iꞌi anin epen niꞌi nila aeꞌ, anin nendaꞌas naꞌamba atin siꞌi aeꞌ ma nigaili. Eaꞌ nitalogofa okom ananimi ma maol main anin naꞌi nendaꞌani.\x * \xo 16:24 \xt Mt 10:39; Lu 17:33; Jo 12:25\x* \v 25 Epen ami okom mopoma ambal ananili atol, niꞌi nihapilal tatalaꞌil, anaf ambal ananili higililal. Apaꞌ ami okom mopoma aeꞌ ma nesambala ambal ananili itap apaꞌe, anaf ambal ananili God aꞌ nofaꞌal lotanimai nepe andeandeꞌ lifilafi.\x * \xo 16:25 \xt Mt 4:8-9\x* \v 26 Iꞌi epen ami nendaꞌ maol naninani ma negefaꞌ gwaꞌaimi uga hiahaom hiami itapami atom higiligalami, anin wapani awen higililan nelomam. Deiꞌ bola hiahaom amamba anaf motopalopan miꞌimama? Owaꞌatin endilisi. Inimba atiasi nefaꞌ hiahaom maima negatal ambal ananili ma netanima negewambilali wapani? Owaꞌatin.\x * \xo 16:26 \xt Mt 25:31; Sam 62:12; Pro 24:12; Ro 2:6; Re 22:12\x* \v 27 Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, anaf aeꞌ ifiꞌi elomai hiahaom fasimi banagami mogogalaꞌi ahamai moloma amom ensel aeꞌami. Ama nemaf afamba, aeꞌ egwamasa hiahaom hiami esis amam nematawa hiasi mondahama waf esis sandaꞌafi hiꞌilaf. \v 28 Aeꞌ aꞌipipa endilisi! Anis epes deiꞌ sagalutu naꞌai, esis ina atiasi sogaꞌ ulal, ataꞌ owaꞌatin, asiti aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi egape siꞌi dembiwai king igafiꞌi.” \c 17 \s1 Alop Jisasi pataga pogalaꞌ aꞌowaꞌ \r (Mk 9:2-13; Lu 9:28-36) \p \v 1 Aꞌi owaꞌ main, nimaguf wanif fafeꞌma hiꞌalef, Jisas naoꞌwa Pita naloma Jemsi owamana Jon naoꞌwam mondowasaꞌ anota halafuta lautai. Naoꞌwa amom atom tol mape.\x * \xo 17:1 \xt 2 Pi 1:16-18\x* \v 2 Owaꞌ mati alop ananipi apandati naꞌa pogalaꞌ aꞌowaꞌ. Eaꞌ nogohnaep ananisi sogalaꞌ siꞌi owaf, eaꞌ luwaguf ananimi mataga afitim siꞌi lambeh magahihil. \v 3 Eaꞌ amom wanom mape owaꞌ mati amam biam fowaꞌimi Mosesi Elaija mataga malutu maꞌi maloma Jisas. \p \v 4 Amom mati isimba, Pita naꞌipa Jisas naꞌi, “Dembinai, afaꞌ wape naꞌaꞌe aꞌ fafas. Inaꞌ nigaꞌi awima, daoꞌ aeꞌ elaꞌ aolah wanoh naꞌaꞌe, anop ineꞌipi anop Mosesi anop Elaijai.”\x * \xo 17:4 \xt Sam 2:7; Ais 42:1; Mt 3:17; Mk 1:11; Lu 3:22; Diu 18:15\x* \p \v 5 Anen ataꞌ naꞌi nagail atini, anom ilagw afitimi mogogalaꞌ aꞌowaꞌi maluwi maofana amom. Eaꞌ anagol malogol gaꞌi gatagai ilagw amamba gaꞌi basef gaꞌi, “Anen nogame aeꞌani, aeꞌ okom mohafel maimailana aꞌowaꞌ eaꞌ aeꞌ okom mohafel maila waf ananifi. Ipaꞌ pendameꞌ basef ananifi.” \p \v 6 Amom alipumi ananimi mameꞌ basef ifimba, ombal maham aꞌowaꞌ eaꞌ mowafa motawa mandoꞌ amagah itap. \v 7 Owaꞌ Jisas nafiꞌi felefeleꞌma amom nasa lagola amom naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ safel. Ipaꞌ ina ombal mehepa, owaꞌi.” \p \v 8 Eaꞌ amom masaꞌma naep matologon owaꞌ, ina ataꞌ mati anin epen, owaꞌatin. Mati Jisas atona nalutu nalomam.\x * \xo 17:8 \xt Mt 16:20\x* \p \v 9 Eaꞌ amom ataꞌ makwaha halafuta milianai atin, owaꞌ Jisas naꞌipam dindinip naꞌi, “Ipaꞌ ina pewalapa hiahaom amamba deiꞌ pagatulumi, piꞌipa anin epenam, owaꞌi. A pefeꞌ dondoꞌma nemaf afamba aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi ekwaha wandofa itanima egasafel wapani, daoꞌ piꞌipas.”\x * \xo 17:9 \xt Mal 4:5\x* \p \v 10 Eaꞌ alipumi ananimi mahaliꞌana maꞌi, “Deiꞌ maina amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi magaꞌi Elaija fowaꞌinai ataꞌ niliꞌ nogafiꞌi?” \p \v 11 Eaꞌ anen nagwa basef naꞌi, “Ahoꞌ endilisi, Elaija anen nifiꞌi ma nondondomba hiahaom hiami hiꞌigalam wapani.\x * \xo 17:11 \xt Mt 11:14, 14:10\x* \v 12 Apaꞌ owaꞌ deiꞌ aeꞌ aꞌipipa, anona Elaija aꞌ nafiꞌi eaꞌ, apaꞌ esis amam nematawa ina sogawa anen, owaꞌ saꞌi anona daiana. Esis sandaila ukup asasimi atom sandandaꞌ waf aunai naninani ma anen. Eaꞌ atiasi sondaꞌam naꞌamba atina sogaseꞌe akafimi aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi.”\x * \xo 17:12 \xt Lu 1:17\x* \p \v 13 Jisas naꞌias naꞌamba, eaꞌ alipumi ananimi mogawa anen naꞌipama Elaija anen waminif atina Jon nagapisiꞌas embeli. \s1 Jisas nandaꞌ anona aman saꞌunai ambal aunai nagapaunai amboꞌona \r (Mk 9:14-29; Lu 9:37-42) \p \v 14 Amom mafeꞌ mataga ma esis amam nematawa hiasi, anona aman nafiꞌi natagama Jisas nindiwa nembawa notaoma anen \v 15 naꞌipana naꞌi, “Dembinai, inaꞌ niꞌi uwahipigai ma awani aman aeꞌani. Anin ambal aunai nandaꞌan nameꞌ akafimi luꞌwami aꞌowaꞌ ma alop ananipi. Ahoꞌ, lifilafi ambal amamba nandaꞌan newala nasef nif fagandifi nafeꞌ newala nala embel dondol. \v 16 Aeꞌ aoꞌwan wafeꞌma alipumi ineꞌimi owaꞌ, amom ina laꞌifima mondaꞌan boꞌwen, owaꞌ.”\x * \xo 17:16 \xt Diu 32:5,20; Jo 14:9\x* \p \v 17 Eaꞌ Jisas nagwamasa basef naꞌamba naꞌi, “Ipaꞌ amam nematawa deiꞌ pagape itap apaꞌi owaꞌ pigahapifaia. Eaꞌ nelelemb ipeꞌimi owaꞌ bepe andeandeꞌa. Nimaguf ataꞌ epe elomepa? Nimaguf maꞌuf wapani ma egefaꞌ nimanimi ipeꞌimi? Ipaꞌ okwan nifiꞌmai aeꞌ.” \p \v 18 Jisas nagagaola ambal anamba aunai eaꞌ nakwaha aman anamba saꞌunai, eaꞌ deiꞌ atef aowas ananini hiꞌalan.\x * \xo 17:18 \xt Mt 10:1\x* \p \v 19 Ama main, alipumi Jisasi atom malomana mape, mahaliꞌana maꞌi, “Deiꞌ maina afaꞌ owaꞌ banagefama ogatofa ambal anamba aunaia?”\x * \xo 17:19 \xt Mt 21:21; Mk 11:23; Lu 17:6; 1 Ko 13:2\x* \p \v 20 Eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Hapif ipeꞌini ataꞌ saꞌwin, Isimba atis deiꞌ ipaꞌ ina laꞌifipa, ataꞌ owaꞌ. Ahoꞌ, aeꞌ aꞌipipa endilisi, iꞌi hapif ipeꞌini nendahama siꞌi nalelef saꞌwisaꞌwisi mastetilif lawag, daoꞌ atiasi ipaꞌ piꞌipa halafuta tati piꞌi, inaꞌ dagia nefeꞌ newala gani waꞌol, atiasi anen nondagia nogafiꞌi. Ipaꞌ pihapifi banagambel naꞌamba, deiꞌ banagepa ma pendaꞌ maol hiani hiꞌigalan. \v 21 [Apaꞌ owaꞌ anoꞌw ufiaꞌw daiaꞌwa pegatofa ambagof amambai awamia, owaꞌatin. Pelelama gwaꞌaisi ma pendabeten, daoꞌ eaꞌ isimba atis.]”\x * \xo 17:21 \xt Mt 16:21\x* \s1 Jisas deiꞌ naꞌipas eaꞌ bifa nogaꞌ ma nogosafel wapani \r (Mk 9:30-32; Lu 9:43-45) \p \v 22 Nemaf afamba Jisas naoꞌwa alipumi ananimi mafiꞌi atef anamba itap luꞌupa Galili, eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, atiasi felefeleꞌ anona aman nosoꞌasa aeꞌ efeꞌma lagof amom boumi aeꞌami. \v 23 Eaꞌ amam amamba mohe egaꞌ. Ama nimaguf bif hiꞌilifa eaꞌ, iꞌi owaꞌ anef fegafeꞌma wanifi, itanima esafel wapani.” \p Eaꞌ nelelemb amom alipumi ananimi nimanilimb aꞌowaꞌ.\x * \xo 17:23 \xt Eks 30:13; Eks 38:26\x* \s1 Jisas natala takis ipat luꞌunai Godi esis Juda sandaꞌ lotuwani \p \v 24 Ama main Jisas naloma alipumi ananimi mataga anambel wambel Kaperneam. Eaꞌ amom mogofaꞌ takisa ipat luꞌunai Godi mafiꞌmai Pita mahaliꞌana maꞌi, “Dembinai Tisa ipeꞌinai anen natala takisa ipat anamba?” \p \v 25 Eaꞌ Pita naꞌi “Ahoꞌ.” \p Ama Pita notanima nafeꞌ nawis anota ipat nomon, eaꞌ Jisas naliꞌ nahaliꞌana naꞌi, “Inaꞌ okom mandandaꞌ maꞌimama? Amom king dembami itapami mofaꞌ otamba ma takisa uga maima ami? Amom mofaꞌasa miniꞌap esis amam nematawa amamisi atis aꞌa anis daiasa anin kantri?” \p \v 26 Eaꞌ Pita naꞌi, “Ama anis amam nematawa daias.” \p Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Naꞌamba esis miniꞌap kingi ina satala takis, owaꞌ. Sape dowaf. \v 27 Afaꞌ aꞌ solawaifa. Naꞌamba amom muti afaꞌ owaꞌ ondaꞌ takisa amom ukup numbutipa afaꞌ miꞌi afaꞌ aofai. Eaꞌ deiꞌ inaꞌ foꞌo la huk dumb ambamba ma nigagiai aol alamba lagaliꞌi inaꞌ newala malogol aoli niti anin moni atitin, moni inimba dondoꞌ ma takisa afaꞌ biafa. Eaꞌ inaꞌ nefaꞌ moni inimba neseꞌaman amom, ama negatala takis isimba afaꞌ biafai.” \c 18 \s1 Epen ami nepe dambena anamba Krais nagalaꞌambemagoma? \r (Mk 9:33-37; Lu 9:46-48) \p \v 1 Nemaf afamba amom alipumi Jisasi mafiꞌmai anen mahaliꞌana maꞌi, “Ami nikilaꞌ anis daias nataga damben aꞌowaꞌ ma anamba inaꞌ nagalaꞌambemagoma?”\x * \xo 18:1 \xt Lu 22:24\x* \p \v 2 Eaꞌ Jisas nofala anin awani nafiꞌmai anen nahaponan nalutu laꞌafena amom.\x * \xo 18:2 \xt Mt 19:14; Mk 10:15; Lu 18:17\x* \v 3 Eaꞌ naꞌipam, “Aeꞌ aꞌipipa endilisi. Epen ami niꞌi ahoꞌma God nope dembinai ma anin, ama nasoꞌana nembel God iꞌi awasi isimba sagaꞌi ahoꞌmana, isimba sandaꞌas naꞌambai atiasi sogawis anamba God nagalaꞌambemagomai. Iꞌi owaꞌ, owaꞌatin. \v 4 Epen ami negape saꞌumbilini owaꞌ negasaꞌma agol ananigili luꞌwagilia netaga siꞌi awani inimbai daoꞌ epen inimbai eaꞌ nikilaꞌ anis daiasa negape dambeni anamba aeꞌ agalaꞌambemagoma.\x * \xo 18:4 \xt Mt 10:40; Lu 10:16; Jo 13:20\x* \v 5 Epen ami nesoꞌ opafa negatopalopa anin awani siꞌi iniꞌi ma okom ananimi mopoma aeꞌ, anin naseꞌe opaf aeꞌ wapani natopalope.\x * \xo 18:5 \xt Lu 17:1-2\x* \s1 Waf awafi fagahambombaga hapif amam nematawai \r (Mk 9:42-48; Lu 17:1-2) \p \v 6 “Iꞌi anin epen nendaꞌ anin epen saꞌwini nagahapifa aeꞌi, nefeꞌ nendaꞌ waf awafi, epen inimba negape naꞌamba. Iꞌi anis epes sofaꞌ epen inimba sondola otam luꞌunai nila biniꞌw ananiꞌwi sofaꞌan sofeꞌ solan negewala naoh mami luꞌwamiai, anin ataꞌ nepe andeandeꞌ kwasakwasala. Apaꞌ owaꞌ owaꞌatin. Iꞌi epen inimba nendaꞌ anin saꞌwini negakwaha nagahapifa aeꞌa, epen inimba atiasi nepe awen aꞌowaꞌ nikilaꞌ negewala naoh afini. \v 7 Ipaꞌ epes itapipai, aeꞌ ati ipaꞌ uwahipipa ma hiahaom amamba mogogwambipai mondaꞌepa pendaꞌ waf awafii. Endilisi hiahaom amamba atiasi mogatagai, apaꞌ epes ami sondaꞌam mogatagai, aeꞌ ati esis uwahipis endilisi. Deiꞌ main, anaf semeꞌ akafimi luꞌwami.”\x * \xo 18:7 \xt Mt 5:29-30\x* \p \v 8 Eaꞌ Jisas naꞌipam anif basef wapani waminif atin naꞌi, “Iꞌi lagof aꞌa boꞌwagah ipeꞌisi sondaꞌepa pewa ma waf awafi, petopaꞌas pikwahis sofoꞌo. Andeandeꞌ kwasakwasala ma lagufi boꞌwagah atona atin sope, ma pefaꞌ ambal namili pegape andeandeꞌ. Apaꞌ sofaꞌepa sokwahepa nif luꞌwami fandom atapim magapaini, anamba ina atiasi pepe andeandeꞌ, owaꞌ. Pepe awepa. \v 9 Apaꞌ iꞌi naep ipeꞌipi pendaꞌepa pewa ma waf awafi, daoꞌ pigip pikwahip. Atom atin mope ma pefaꞌ ambal namili pegape andeandeꞌ. Naꞌamba naep bip pepomepa sakwahepa pefeꞌ pewala nif luꞌwafi fandif atapif fagapani wambel awambili hel. Naꞌamba ina atiasi pepe andeandeꞌ, owaꞌ. Pepe awepa.\x * \xo 18:9 \xt Hi 1:14\x* \s1 Basef waminif atina anin mafin sipsip higiligalapi \p \v 10 “Ipaꞌ solawaipa! Naꞌamba piꞌi anin epen atitin saꞌwini piꞌi inimba anin falafini, owaꞌi. Deiꞌ main, amom ensel magape heveni mumafi epes isimbai saꞌwisi andeandeꞌ. Ensel amamba dondol magape felefeleꞌma ahame God nagape heveni.\x * \xo 18:10 \xt Lu 19:10\x* \v 11 [Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, aeꞌ afiꞌi ma elaoma epes higilagalasi iwambilas sokwaha waf awafi sogotanimai.] \p \v 12 “Ipaꞌ ukup paꞌimama? Iꞌi anona aman nugumafi anop sipsip 100-pelaip ama anop atotop higililap, aman anamba ataꞌ nokwaha sipsip apamba 99-pelaip pulutu anagon dohogw, anen ataꞌ nefeꞌ nolaꞌ nolaoma anona higiligalanai. \v 13 Aeꞌ aꞌipipa endilisi, iꞌi nogofaꞌi sipsip apamba eaꞌ, atiasi sonohana aꞌowaꞌ ma sipsip apamba. Dagala ananimi aꞌ mikilaꞌ nandagala ma sipsip amamba magalutuwi. \v 14 Eaꞌ naꞌamba atin ahamepa ipeꞌinai nagape gani heveni nandaiwaꞌ ma anin epen saꞌwini higiligalan, owaꞌ.\x * \xo 18:14 \xt Lev 19:17; Lu 17:3; Ga 6:1\x* \s1 Waf afamba ipaꞌ pagasindiꞌamona anis sahin owan sandaꞌ waf awafii \p \v 15 “Iꞌi sahin owan sondaꞌ waf awafima inaꞌ, inaꞌ nefeꞌ nitilin ipaꞌ atipa pepe eaꞌ nihimbaꞌman waf awafi ananifi. Iꞌi anin negameꞌ basef ineꞌifima daoꞌ, andeandeꞌ, siꞌi inaꞌ niwambilai anin aꞌ nigitanimai wapani.\x * \xo 18:15 \xt Diu 19:15; Jo 8:17\x* \v 16 Apaꞌ iꞌi anin owaꞌ nemeꞌ basef ineꞌifia, inaꞌ nihaliꞌ anin epen o epes bias wapani eaꞌ pefeꞌ atin. Ama ipaꞌ bipa o wanipa pefeꞌma pegameꞌ basef epen inimbai ma pegawalegef.\x * \xo 18:16 \xt 1 Ko 5:13\x* \v 17 Ama iꞌi anin nindaiwaꞌma negameꞌ basef ipeꞌifi ma daoꞌ inaꞌ aꞌ niꞌipa esis Kristen hiasi sondakolas atogini aꞌ niꞌipasan. Ama anin niꞌi nindaiwaꞌma negameꞌ basefa esis Kristen hiasi wapani daoꞌ, inaꞌ nekwahin nepe siꞌi isimba owaꞌ sogogawa Godia, siꞌi amam amamba awami mogofaꞌ takisi.\x * \xo 18:17 \xt Mt 16:19; Jo 20:23\x* \p \v 18 “Aeꞌ aꞌipipa endilisi! Hiahaom ipaꞌ pegewaꞌam naꞌa itapi, amamba anaf God nowaꞌam gani heven wapani. Apaꞌ hiahaom mamahoma ipaꞌ pegatagwahom naꞌa itapi, amamba anaf God notagwahom gani heven wapani.\x * \xo 18:18 \xt Mk 11:24; Jo 15:7\x* \p \v 19 “Eaꞌ aeꞌ aꞌias endilisi ma ipaꞌ wapani. Iꞌi epes bias sagape itapi ukup pefeꞌ atogona anis maefaha esis bias siꞌi sondabeten sohaliꞌ Goda nogasoꞌasa hiahawes isimba, eaꞌ andeandeꞌ ahame aeꞌanai nagapani heveni atiasi aꞌ nosoꞌasam esis.\x * \xo 18:19 \xt Mt 28:20; Jo 14:23\x* \v 20 Ahoꞌ, iꞌi epes bias aꞌa wanis ukup pepoma agol aeꞌagili ma sunduwaꞌanima anamba atogon, aeꞌ ape alomas.” \s1 Basef waminif atina nandaꞌ maoli owaꞌ okom mogasoꞌana wiaf anona nandaꞌmanafia \p \v 21 Nemaf afamba Pita nafiꞌi nahaliꞌ Jisas naꞌi, “Dembinai, nimaguf maꞌumaꞌuf sahin owan aeꞌasi sondaꞌme waf awafi aeꞌ, ma okom moseꞌe waf awafi asasifi egakwahef? Nimaguf 7-pelaif aꞌa maꞌuf?”\x * \xo 18:21 \xt Lu 17:4\x* \p \v 22 Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌamba naꞌi, “Aeꞌ ina aꞌipina nimaguf ifimba atif 7-pelaif, owaꞌatin. Aeꞌ aꞌi inaꞌ nekwaha waf awafi asasifi nimaguf hiafi 490-pelaif. \p \v 23 “Deiꞌ main, esis sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias siꞌi anona dembinai king naꞌi nogawa wialef fagapoma amom mandaꞌ maol ananinii maꞌulif. \v 24 Eaꞌ anen nasefelas nandaꞌas nogawas andeandeꞌma nondaꞌ amom mogogwamana wiaf, eaꞌ sofaꞌ anona aman safeꞌma anen. Eaꞌ aman anamba nogowaola wiafa moni inimba 10 milian kinai. \v 25 Apaꞌ anen moni akana ma nogagwan dondoꞌma nigambi wiaf afamba anen nandaꞌafi. Eaꞌ dembinai king naꞌipas naꞌi esis aꞌ sotala aman anamba noloma wauluꞌmana awasi ananisi ma sope agof akas sondaꞌ maol sogape lafela anis epes atapis eaꞌ sotala hiahaom asasimi wapani, sofaꞌ moni ma sogagwa wiaf afamba. \p \v 26 “Eaꞌ aman anamba nowafa notawa itapa naep king anamba dembinai naꞌipana naꞌamba naꞌi, ‘Inaꞌ niti aeꞌ uwahipiwi nepe nehafa aeꞌ. Anaf aeꞌ egwamena wiaf afamba hiꞌilafa inaꞌ.’ \v 27 Eaꞌ dembinai anamba nati owahipina aꞌ okom masoꞌana wiaf ananifi nakwahona nafeꞌ wahifina. \p \v 28 “Owaꞌ aman anamba nawisi andoꞌ nati anona amom atom mandaꞌ maol atini, anen nowaola wiafa moni kwaiaꞌwin siꞌi 10 kina. Eaꞌ nombaloꞌ aman anamba nowaꞌana sisihina biniꞌw ananiꞌwi naꞌipana naꞌi, ‘Inaꞌ negwame wiaf ineꞌifi hiꞌindalaf!’ \p \v 29 “Eaꞌ aman anamba nowafa notawa itap eaꞌ nahaliꞌana dindinip naꞌi, ‘Inaꞌ niti aeꞌ owahipiwi eaꞌ nepe nehafa aeꞌ! Bola egwamena wiaf ineꞌifi hiꞌilaf.’ \p \v 30 “Owaꞌ anen nandaiwaꞌ. Eaꞌ nofaꞌana nafeꞌ nandaꞌana nandaꞌ kalabus, ama nope nogagwa wiaf afamba. \v 31 Amom mandaoꞌoma mandaꞌ maoli mati isimba, aꞌ nelelemb nimanilimb endilisi mafeꞌ mawalapa hiahawes isimba ma dembinai amamunai. \p \v 32 “Eaꞌ dembinai nofalai aman anamba nandaꞌ maoli eaꞌ naꞌipana naꞌi, ‘Inaꞌ aman nandaꞌ maol awasinii. Dokoꞌ inaꞌ naloma aeꞌ nalef, eaꞌ akwaha wiaf afamba luꞌwafi ineꞌifi hiꞌalaf. \v 33 Aeꞌ ati inaꞌ owahipina, apaꞌ deiꞌ maina inaꞌ owaꞌ nigaꞌi owahipigama alipini ineꞌini pandaꞌ maol atinia?’\x * \xo 18:33 \xt Mt 5:25-26\x* \v 34 Eaꞌ dembinai okom numbutina nasoꞌamana amam amamba mugumafi kalabusi ma mogasoꞌana akafimi luꞌwami nope nope nogwa wiaf ananifi hiꞌigalaf.\x * \xo 18:34 \xt Mt 6:15; Mk 11:25; Ef 4:32; Kl 3:13\x* \p \v 35 “Iꞌi ukup ipaꞌ hipaii owaꞌ pekwaha waf awafi endilisima sahin owan ipeꞌisi ukup peseꞌepafa, bola naꞌamba atina Ahame aeꞌanai nagape heveni wapani nondaꞌmepas ipaꞌ naꞌamba atin siꞌi dembinai nandaꞌama aman anamba.” \c 19 \s1 Jisas naꞌi waf afamba sagatopaꞌ dasoꞌamaifi \r (Mk 10:1-12; Lu 16:18) \p \v 1 Jisas naꞌi basef ifimba hiafi ma hiꞌalef, aꞌ nakwaha itap apamba Galili nafeꞌ anep itap Judia gani waꞌol walemb Jordan fisanamb. \v 2 Eaꞌ amam nematawa hiasi sagiꞌmana safeꞌ eaꞌ nandaꞌ epes hiasi aowas nandaꞌasi amboꞌwes.\x * \xo 19:2 \xt Mt 16:1\x* \p \v 3 Eaꞌ anom dembami Farisi mafiꞌmai anen mahaliꞌana anif basef magwambana maꞌi, “Muꞌuli apeꞌini andeandeꞌma anona aman nondaiwaꞌma wauluꞌmana ananiꞌwi nogaliꞌamonaꞌwa okom ananimi atom aꞌa owaꞌ?”\x * \xo 19:3 \xt Jen 1:27, 5:2\x* \p \v 4 Eaꞌ anen nagwamama basef amom naꞌi, “Ipaꞌ patalifa basef ifimba Godi pagawef eaꞌ. Basef ifimba fagaꞌias naꞌamba faꞌi, ‘Fowaꞌ gani dambadamba God nandaꞌ hiahaom hiami nandaꞌ epes sataga suwafisi numaꞌisi.’\x * \xo 19:4 \xt Jen 2:24; Ef 5:31\x* \p \v 5 God naꞌias naꞌamba naꞌi, ‘Naꞌamba esis bias ina ataꞌ sope siꞌi sagape daindai, owaꞌ. Aman aꞌ nokwaha mamasana ananisi eaꞌ nefeꞌ noloma wauluꞌmana ananiꞌwi, asotaga sope alop atotop.’ \v 6 Eaꞌ esis bias sondasoꞌama asotaga siꞌi alop atifip. Esis ina ataꞌ siꞌi sagape biasa sagape daindai, owaꞌ. Eaꞌ hiahawes mais God nagapeteꞌas sisihisi, isimba anin epen ina nehapeꞌas, owaꞌi.”\x * \xo 19:6 \xt Diu 24:1-4; Mt 5:31\x* \p \v 7 Eaꞌ Farisi amamba maꞌipana wapani maꞌi, “Moses naꞌipapa muꞌuli inimba nagaꞌi, aman nondaꞌ anif basef fil okwatip nosoꞌakwef eaꞌ niliꞌamonaꞌw kofeꞌ.” \p \v 8 Eaꞌ Jisas naꞌipa amom naꞌi, “Ipaꞌ pandaꞌ duꞌwaniga. Deiꞌ Moses naꞌi ahoꞌma ufiaꞌw akwamba deiꞌ pailaꞌw paliꞌamona wauhiamepa patopaꞌ waf dasoꞌamaifi. Apaꞌ fowaꞌ gani dambadamba ina anif basef ifimbai ma pagatopaꞌ waf dasoꞌamaifi, owaꞌatin.\x * \xo 19:8 \xt Mt 5:32; 1 Ko 7:10-11\x* \v 9 Aeꞌ aꞌipipa aꞌi, Iꞌi anoꞌw nemataꞌw anona amani owaꞌ kondaꞌ waf awafi soꞌa waulafia, ma anen nogakwahoꞌw dowafa nogasoꞌ anoꞌw daiaꞌw wapani, anen nandaꞌ waf awafi soꞌa waola nemataꞌw akwamba naliꞌ nagasoꞌakwi.”\x * \xo 19:9 \xt 1 Ko 7:1-2,7-9\x* \p \v 10 Eaꞌ amom alipumi ananimi aꞌ maꞌipana maꞌi, “Iꞌi waf afambai endilisifi ma owaꞌ nope atapina noloma akoꞌwa, daoꞌ dasoꞌama hapaini. Eaꞌ andeandeꞌma nemataꞌw akana nogape dowaf.” \p \v 11 Eaꞌ anen naꞌipam naꞌamba naꞌi, “Ina atiasi amam nematawa hiasi laꞌifis sofaꞌ basef ifimba ma sogahapilif, owaꞌatin. Epes atis isimba God nagasoꞌas pepel eaꞌi, esis atis sofaꞌef. \p \v 12 “Deiꞌ main, amam naꞌambaimi mape amom owaꞌ laꞌifima mogasoꞌ nematawaia. Anom mamamam amamuwai olam eaꞌ atapim mape naꞌamba. Eaꞌ anom, amam matopaꞌmam alop amamipi. Eaꞌ amom ina laꞌifima mogasoꞌ nematawa, owaꞌ. Eaꞌ anom, ukup papoma mugawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafiam. Eaꞌ mandaiwaꞌma mogasoꞌ nematawa. Aman ami laꞌifina nigaila basef ifimbai, anen aꞌ nindailif andeandeꞌ.” \s1 Jisas nasoꞌasa basef fasifasifi esis awasi saꞌwisi \r (Mk 10:13-16; Lu 18:15-17) \p \v 13 Nemaf afamba esis saoꞌwamanai anis awasi saꞌwisi sofaꞌas safiꞌmai anen, saꞌi anen nowamona lagof ananigufi ma awasi isimba nondabetenas. Owaꞌ alipumi ananimi mandaiwaꞌma awasi isimba eaꞌ masopama esis sofaꞌas sagafiꞌmai anen.\x * \xo 19:13 \xt Mt 18:2-3\x* \p \v 14 Eaꞌ Jisas naꞌi, “Ipaꞌ kwahowa awasi isimba sifiꞌmai aeꞌ. Ipaꞌ pindaiwaꞌmas owaꞌ. Esis amam nematawa sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafiasi, esis sameꞌ basef ananifi sagailif siꞌi awasi isimba.” \p \v 15 Eaꞌ nawamona lagof ananigufi balagah asasigahi, nakwaha esis aꞌ nafeꞌ. \s1 Aman saꞌunai hiahaom hiamunai \r (Mk 10:17-31; Lu 18:18-30) \p \v 16 Eaꞌ anona aman nagwama Jisas naꞌi, “Dembinai Tisa, aeꞌ atiasi endaꞌ waf maif buꞌwafi ma egefaꞌ ambal namili egape andeandeꞌ lifilafi?”\x * \xo 19:16 \xt Lev 18:5; Lu 10:28\x* \p \v 17 Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Deiꞌ maina inaꞌ nagahaliꞌ aeꞌ ma hiahawes isimbai? Anona aman atotona nagape ilifi anen buꞌunai. Iꞌi inaꞌ niꞌi nefaꞌ ambal namiliai, daoꞌ andeandeꞌma nigaila basefa muꞌuli God nagasoꞌ Mosasani hiani.”\x * \xo 19:17 \xt Eks 20:12-16; Diu 5:16-20\x* \p \v 18 Eaꞌ aman anamba nahaliꞌ Jisas naꞌi, “Muꞌuli mamahina?” \p Eaꞌ Jisas nagwamana naꞌipana naꞌi, “Inaꞌ owaꞌi nendaꞌ waf awafi soꞌa waulafia, neha anis epes sogaꞌ nendaꞌ wal, owaꞌi, inaꞌ owaꞌi nembasoꞌma anis epes daiasa,\x * \xo 19:18 \xt Lev 19:18\x* \v 19 inaꞌ nemeꞌ basef mamasinai nihapilif nilif eaꞌ nindimafias andeandeꞌ. Inaꞌ aꞌ okom mimila anis sagape felefeleꞌma ineꞌi, siꞌi inaꞌ okom magamagaila inaꞌ atinama nigimafi inaꞌ.” \p \v 20 Eaꞌ aman anamba ataꞌ saꞌunai awaminai naꞌipa Jisas naꞌi, “Muꞌuli inimba hiani aeꞌ ahapilan ailan afiꞌi eaꞌ. Deiꞌ waf mamahefa ataꞌ fape?”\x * \xo 19:20 \xt Mt 6:20; Lu 12:33; Ap 2:45; Ap 4:34-37\x* \p \v 21 Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Iꞌi inaꞌ niꞌi negataga boꞌwena dondoꞌma negefaꞌ ambal namili ma, daoꞌ inaꞌ foꞌo neseꞌasa hiahaom ineꞌimi ma anis daias sotalinama nefaꞌ moni inimba nendaꞌan nesoꞌ isimba kwahusi. Nendaꞌas naꞌamba ma anaf negefaꞌ hiahawes fasisi gani heven. Eaꞌ inaꞌ nifiꞌi nihapifi nila aeꞌ.” \p \v 22 Eaꞌ aman anamba saꞌunai nameꞌ basef ifimba owaꞌ, nomonas ananisi aꞌ iwanis eaꞌ nandambema megahaihailana nafeꞌ. Deiꞌ main, anen hiahaom hiamunai. \p \v 23 Eaꞌ Jisas naꞌipa alipumi ananimi naꞌamba naꞌi, “Aeꞌ aꞌipipa endilisi, epes isimba ugai moni hianaisi, sandaꞌam dandaꞌ ahifim aꞌowaꞌ ma sofeꞌ sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias. Atona atin sefeꞌ suwis. \v 24 Aeꞌ aꞌi iꞌipipa wapani, Anin mafin luꞌunai kamel nogawis bolotaf nil sogosambala luwagufeli, anamba ila ma nogawis. Apaꞌ amam nematawa hiahaom hiamisi sofeꞌ sogawis nomona maol Godi, sondaꞌam dandaꞌ ahifim aꞌowaꞌ ma sofeꞌ sogawis. Maol inimba ahifim aꞌowaꞌ nikilaꞌ maol kamel nogawis bolotaf nili.” \p \v 25 Eaꞌ alipumi ananimi mameꞌ basef ifimba owaꞌ, amom agogolalasom kwapeteꞌ endilisi. Eaꞌ maꞌi, “Iꞌi naꞌambaiai, anaf God nuwambilai epes mamahisa sotanimai sope andeandeꞌ lifilafi? Owaꞌatin.”\x * \xo 19:25 \xt Jen 18:14; Jop 42:2\x* \p \v 26 Eaꞌ Jisas nosaniga natiti amom naꞌipam naꞌi, “Hiahaom epes owaꞌ laꞌifisa sondaꞌamia, amamba God atona banagonai ma nondaꞌam. Anen banagonai ma nondaꞌ hiahaom hiami hiꞌigalam.” \p \v 27 Anen naꞌias naꞌamba, eaꞌ Pita nagwamana basef naꞌipana naꞌi, “Nemeꞌ, afaꞌ eaꞌ wakwaha hiahaom afaꞌimi hiami, eaꞌ deiꞌ wafiꞌi wahapifa basef ineꞌifi wailina. Afaꞌ atiasi ofaꞌ hiahawes mais?”\x * \xo 19:27 \xt Mt 25:31; Lu 22:30; Re 3:21\x* \p \v 28 Eaꞌ Jisas naꞌipam naꞌi, “Aeꞌ aꞌipipa endilisi ipaꞌ. Owagama nemaf afamba fegataga ma hiahaom hiami mogataga dambaim wapani, afamba aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, efaꞌ banagami mogogalaꞌi etoma sia king aeꞌani. Nemaf afamba ipaꞌ amam aeꞌipai eaꞌ pagail aeꞌi atiasi ipaꞌ 12-pelaipa petoma siaifah fasimi amom dembami kingi 12-pelaim, eaꞌ pewawaloga misiꞌah 12-pelaih amam nematawa apeꞌisi Israel.\x * \xo 19:28 \xt Hi 10:34\x* \v 29 Eaꞌ epes ami ukup pegapoma aeꞌ ma sokwaha ifagw gwoloma sahin owan ahasas mamasas a batawisas soloma aofah mais asasisii, anaf asofaꞌ hiahaom timbi tambel hiami aꞌowaꞌ, mikilaꞌ mogwa fowaꞌimi atapim. Eaꞌ anaf asofaꞌ ambal namili sogape andeandeꞌ lifilafi.\x * \xo 19:29 \xt Mt 20:16; Lu 13:30\x* \v 30 Apaꞌ epes hiasi deiꞌ sataga sagaliꞌi agof fagatomasi, anaf agof akas asotaga sigiꞌ. Apaꞌ epes isimba sataga sagagiꞌi anaf aꞌ agof fotomas sotaga siliꞌ.” \c 20 \s1 Basef waminif atina amam mandaꞌ maola aof sagawa mandelef waina \p \v 1 “Ahoꞌ, epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias siꞌi anona aman nagagoma itap luꞌwapi ananipi. Aꞌi owaꞌ ma lala kuhimbita atota owaꞌa, anen nafeꞌma nugufaꞌi anom amam mondaꞌ maol aof afamba ananifi nagawa saꞌutip mandelef wainilifip.\x * \xo 20:1 \xt Mt 21:33\x* \v 2 Anen nafeꞌ naꞌi naloma anom mandaꞌ maoli eaꞌ nalomam nembel atembela otamba atiasi mogofaꞌambai, mofaꞌ wan kina atona atina nemaf afamba. Eaꞌ nasapaꞌam mafeꞌ mandaꞌ maol aof ananifi. \p \v 3 “Eaꞌ anen nape ma awin nandagiai nape siꞌi 9 klok, anen a nafeꞌ owaꞌ nati anom amam ataꞌ tol malutu dowaf anamba mondowaꞌanima magapoma. \v 4 Eaꞌ naꞌipam naꞌi, ‘Ipaꞌ wapani foꞌo pendaꞌ maol aof aeꞌafi ma egaseꞌepa otamba bendendaepa bendahama waf buꞌwafi.’ \v 5 Eaꞌ amom aꞌ mafeꞌ. \p “Ama aꞌi owaꞌ awin nandasapaꞌ 12 klok anen nafeꞌ wapani eaꞌ nandaꞌas naꞌamba atin siꞌi dokoꞌ nandaꞌas. \p “Ama awin nendembaꞌa 3 klok, nafeꞌ nandaꞌas wapani siꞌi dokoꞌ nandaꞌas. \p \v 6 “Eaꞌ ma wambomota 5 klok main, aꞌ nafeꞌ nati anom ataꞌ malutu dowaf. Eaꞌ naꞌipam naꞌi, ‘Deiꞌ maina ipaꞌ ataꞌ tol pagalutu dowaf naꞌaꞌe nemaf afaꞌe laof?’ \p \v 7 “Eaꞌ maꞌipana maꞌi, ‘Ina anona aman nasoꞌafa maol afaꞌ, owaꞌatin.’ \p Anen naꞌipam naꞌi, ‘Ipaꞌ wapani foꞌo pendaꞌ maol aof afamba.’\x * \xo 20:7 \xt Lev 19:13; Diu 24:15\x* \p \v 8 “Eaꞌ wambomota felefeleꞌma owamb aman anamba nugumafi aofi nafiꞌi naꞌipa aman nugumafi amom mandaꞌ maoli naꞌi, ‘Inaꞌ fala mandaꞌ maoli amamba hiami eaꞌ neseꞌama moni amom. Inaꞌ niliꞌ nesoꞌ amom amamba magiꞌ magatagai, neseꞌaman nefeꞌ nefeꞌ netagama amam amamba maliꞌ mataga mandaꞌ maoli.’ \p \v 9 “Eaꞌ amam amamba mataga mandaꞌ maol wambomota 5 kloki, mataga mofaꞌ wan kina atona atin. \v 10 Eaꞌ amam amamba maliꞌ mosafel kuhimbita mandaꞌ maoli, mafiꞌi ukup pandandaꞌ paꞌi atiasi amom aꞌ mofaꞌ moni luꞌwani mikilaꞌ anom. Owaꞌ, owaꞌatin. Amom wapani mofaꞌ wan kina naꞌamba atin. \v 11 Eaꞌ mandaꞌ megahaha aman anamba nugumafi aof afambai. \p \v 12 “Eaꞌ maꞌias naꞌamba maꞌi, ‘Amom amamba magiꞌ magatagai, amom mafiꞌi mandaꞌ maol nogota bandata siꞌi awa atitin, owaꞌ inaꞌ aꞌ nasoꞌama moni inimba naꞌamba atin siꞌi afaꞌ ogofaꞌani. Apaꞌ afaꞌ waliꞌ wandaꞌ maol luꞌunai endilisi ma nemaf laufi, eaꞌ owaf nahanahafa.’ \p \v 13 “Amom maꞌias naꞌamba ma eaꞌ, anen nagwamana basef anona aman amamunai naꞌipana naꞌamba naꞌi, ‘Alipunai, aeꞌ ina andaꞌena awena, owaꞌ. Afaꞌ biafa waliꞌ waꞌias eaꞌ nomonas atifisa pegefaꞌ wan kina atin. \v 14 Inaꞌ faꞌa moni ineꞌini eaꞌ foꞌo. Otamba aeꞌ agaseꞌenamba ineꞌi, eaꞌ ikwaf afamba atef aeꞌ aꞌ eseꞌanamba aman anamba nagiꞌ nafiꞌi nandaꞌ maoli, pefaꞌamba dondoꞌ atin. \v 15 Aeꞌ andaꞌ maol siꞌi okom aeꞌami magaꞌiana moni aeꞌani. Naꞌamba andeandeꞌ, waf usiꞌifi. Aeꞌ andaꞌ waf buꞌwafi ma igimafi amom magiꞌ magafiꞌi wambomotai. Naꞌamba deiꞌ inaꞌ kowalena ma otamba amamimbai?’\x * \xo 20:15 \xt Mt 19:30; Mk 10:31; Lu 13:30\x* \p \v 16 “Anaf naꞌamba atin, epes isimba deiꞌ sataga sagagiꞌi agof akasi aꞌ agof fotomas sotaga siliꞌ, apaꞌ epes isimba sataga sagaliꞌi agof fagatomasi, anaf agof akas asotaga sigiꞌ.” \s1 Jisas deiꞌ naꞌias wapani aꞌ wanifa nogaꞌ notanima nogosafel wapani \r (Mk 10:32-34; Lu 18:31-33) \p \v 17 Eaꞌ Jisas naꞌi nondowasaꞌ Jerusalem. Anen naoꞌwa alipumi ananimi atom mafeꞌ. Amom ataꞌ mafeꞌ atin ufiaꞌw owaꞌ, naꞌipam naꞌi,\x * \xo 20:17 \xt Mt 16:21; Mt 17:22-23\x* \v 18 “Pemeꞌ. Deiꞌ afaꞌ eaꞌ ondowasaꞌ Jerusalem. Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, atiasi anona aman nondaꞌe efeꞌma amom pris dembami moloma amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi, eaꞌ mondaꞌ kotimi aꞌ miꞌi basef mondameꞌmaefa mohe egagaꞌ. \v 19 Eaꞌ mondaꞌe efeꞌma esis sogolalama Godi ma sondaꞌ salamala aeꞌ sondaꞌe findiwae ma basef awafi sehe egagaꞌ lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai. Ama nimaguf bif hiꞌilif anef fegafeꞌma wanifi, God aꞌ nosaꞌme itanima esafel wapani.” \s1 Jems naloma owamana Jon maꞌi motaga mope dembami \r (Mk 10:35-45) \p \v 20 Nemaf afamba Sebedi wauluꞌmana maꞌma Jamesi Joni kwaoꞌwai nogaopaꞌw akwaꞌumi biam safiꞌmai Jisas. Eaꞌ kwindiwa nembawa kotawa itapa kugaꞌipana anif basef.\x * \xo 20:20 \xt Mt 19:28; Lu 22:30\x* \p \v 21 Eaꞌ Jisas nahaliꞌakw naꞌi, “Inaꞌ naꞌi aeꞌ endaꞌmena main?” \p Eaꞌ kwaꞌipana kwaꞌi, “Inaꞌ niꞌi anaf owagama negataga dembinai, anamba inaꞌ nagalaꞌambemagoma, nemaf afamba aeꞌ aꞌi nogaope amamba aeꞌami biam mope dembem felefeleꞌma inaꞌ, anona nil waꞌol egawama, aꞌ anona nil waꞌol daꞌasaigilima.”\x * \xo 20:21 \xt Mt 26:39; Jo 18:11\x* \p \v 22 Akoꞌw kwaꞌias naꞌambama, eaꞌ Jisas nagwamaꞌw naꞌipa amom naꞌi, “Ipaꞌ ina pagawa andeandeꞌma hiahawes ipaꞌ pagahaliꞌimasi, owaꞌ! Ipaꞌ banagepama pagaꞌ embela kap apamba deiꞌ aeꞌ egaꞌ embelapi, aꞌa owaꞌ?” \p Eaꞌ magwamana maꞌipana maꞌi, “Afaꞌ ila laꞌififai.” \p \v 23 Eaꞌ Jisas naꞌipam naꞌi, “Endilisi, ipaꞌ bipa atiasi peaꞌ embela kap apamba aeꞌ egaꞌ embelapi. Apaꞌ pegape lagol kwahisigili o gagaili aeꞌagufi, isimba ina maol aeꞌani, owaꞌ. Ahame atona niꞌi esis isimba nandandepas eaꞌi daoꞌ esis atis sope lagof kwahisigili gagaili aeꞌagufi.” \p \v 24 Eaꞌ alipumi duꞌwanim ilifunamaim mameꞌ amom biam maꞌias naꞌamba, mandaꞌ megahaha amom sahomana owamana.\x * \xo 20:24 \xt Lu 22:25-26\x* \v 25 Owaꞌ Jisas nofalai amom mafiꞌmai anen, aꞌ naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ pagawa, anom king magape dembami ma isimba sogolalama Godi, amom mape ilifa esis aꞌowaꞌ mandaꞌmas dondog mandaꞌas kwapeteꞌas. Eaꞌ amom dembami mape banagem aꞌowaꞌ ma mandaꞌ esis amam nematawa sagaila malogof amamugufi.\x * \xo 20:25 \xt Mt 23:11; Mk 9:35; Lu 9:48\x* \v 26 Apaꞌ waf afambai ina aꞌ fepoma ipaꞌ, hapaifi. Aman ami aꞌ nogape dembinai ma ipeꞌi, anen ataꞌ niliꞌ nope siꞌi nandaꞌ maola ipaꞌ hipaii. \v 27 Eaꞌ aman ami niꞌi nogataga dembinai ma ipeꞌi, anen ataꞌ niliꞌ nope siꞌi agol akani nandaꞌ maol nagape lafela hiasii.”\x * \xo 20:27 \xt Lu 22:27; Fl 2:7; 1 Ti 2:6\x* \v 28 Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, aeꞌ wapani naꞌamba atin. Ina afiꞌi ma esis sondaꞌme maola sogatopalope, owaꞌ. Aeꞌ afiꞌi endaꞌ maol egatapalopa ipaꞌ hipai ma waf awafi fagawasiꞌipai. Afiꞌi ma sehe egaꞌ etala ipaꞌ peloma epes hiasi igatagwahipama waf awafi ipeꞌifi.” \s1 Jisas nandaꞌ amam biam naep pagasoꞌami boꞌom mati andeandeꞌ \r (Mk 10:46-52; Lu 18:35-43) \p \v 29 Eaꞌ Jisas naloma alipumi ananimi makwaha wambel ambalemba Jeriko maꞌi mefeꞌ atin owaꞌ, amam nematawa hiasi sagiꞌma anen safeꞌ.\x * \xo 20:29 \xt Mt 9:27, 15:22\x* \v 30 Eaꞌ amam biam naep pagasoꞌami tol mape felefeleꞌma ufiaꞌw. Eaꞌ mameꞌ basef saꞌi Jisas nafiꞌi eaꞌ mofalana mehip maꞌi, “Dembinai, inaꞌ akunamana Deviti, niti afaꞌ uwahipifa!” \p \v 31 Eaꞌ esis amam nematawa hiasi sinifalom saꞌi mosopama malogof. Owaꞌ owaꞌatin, amom mofalana mehip aꞌowaꞌ maꞌi, “Dembinai inaꞌ akunamana Deviti, niti afaꞌ uwahipifa!” \p \v 32 Eaꞌ Jisas nalutu nofala amom biam naꞌi, “Ipaꞌ bipa paꞌi aeꞌ endaꞌmepa main?” \p \v 33 Eaꞌ amom maꞌipana maꞌi, “Dembinai, afaꞌ waꞌi inaꞌ newalamafa naep afaꞌipi ma ugati andeandeꞌ.” \p \v 34 Eaꞌ Jisas nati amom owahipim nasa lagof ananigufi naep amamipi, eaꞌ deiꞌ atef amom biam mati andeandeꞌ wapani, aꞌ magiꞌma Jisas mafeꞌ. \c 21 \s1 Jisas nafeꞌ nawis Jerusalem siꞌi king dembinai \r (Mk 11:1-11; Lu 19:28-40; Jo 12:12-19) \p \v 1 Eaꞌ amom mafeꞌ mataga felefeleꞌma Jerusalem, mataga Betfagai felefeleꞌma halafuta Oliv. Eaꞌ Jisas nasapaꞌ alipumi ananimi biam naꞌipam naꞌi. \v 2 “Ipaꞌ bipa pefeꞌ piwis wambel bambalimba bagape gani waꞌili felefeleꞌma naꞌai. Eaꞌ apiti anona mafin donki saꞌunai esis sandolona nail naloma nogani ananinai malutu. Ipaꞌ petagwahom eaꞌ pefaꞌam pifiꞌmai aeꞌ.\x * \xo 21:2 \xt Mt 26:18\x* \v 3 Iꞌi anin epen niꞌi nigahaliꞌipa ma anif basefa, piꞌipan piꞌi, ‘Dembinai afaꞌinai naꞌipafa naꞌi nondaꞌ maolanam, ama bola nosapaꞌam mutanimipai kwafalis.’” \p \v 4 Hiahawes isimba amom mogofaꞌai donki aꞌ sataga dindiꞌi dondoꞌ sagiꞌma siꞌi basef ifimba fowaꞌ anona aman profet Aisaia nagaꞌiefi, anen nagaꞌi naꞌamba naꞌi,\x * \xo 21:4 \xt Ais 62:11; Sek 9:9\x* \q1 \v 5 “Ipaꞌ piꞌipa epes sagape Saioni piꞌi, ‘Ipaꞌ piti, deiꞌ king dembinai ipeꞌinai anaf nifiꞌmai ipaꞌ. Anen nandaꞌ waf saꞌumbilifii, eaꞌ notoma donki nogani nofaꞌana nifiꞌi.’” \p \v 6 Eaꞌ alipumi amamba biam ananimi mafeꞌ eaꞌ mandaꞌas siꞌi dokoꞌ nagaꞌipamas. \v 7 Amom mofaꞌ donki anamba nalomai nogani mafiꞌmai Jisas, mawamona sagegw amamugwi gwatoma ilifa donki amamba biam. Eaꞌ Jisas nandagia natoma donki amamba.\x * \xo 21:7 \xt 2 Kin 9:13\x* \p \v 8 Eaꞌ amam nematawa hiasi sandombamana sagegw ufiaꞌw, sasaꞌma agol ananigili luꞌwagol. Anis satopaꞌi apulita lawah hogotawa felefeleꞌi sasoꞌwiam ufiaꞌw sofaloꞌmaꞌw.\x * \xo 21:8 \xt Sam 118:25-26\x* \v 9 Eaꞌ esis amam nematawa hiasi saliꞌ sagiꞌ safela aoꞌaligil naꞌamba saꞌi, \p “Hosana. Apaꞌ mandanifal endilisi ma inaꞌ. Inaꞌ akunamana Deviti! Apaꞌ maꞌi God nofaloꞌma inaꞌ nagafiꞌi agol ananigilii neseꞌena banagami ma nendaꞌ maol ananini. Apaꞌ mandanifal endilisi ma dembinai God nagape ilifi.” \p \v 10 Nemaf afamba Jisas nafeꞌ nawis wambel ambalemba Jerusalem, eaꞌ amam nematawa hiasi sosafel gogolalasis kwapeteꞌ eaꞌ soga saꞌi mehip sandahaliꞌma saꞌi, “Aman anamba anen mamahonama?”\x * \xo 21:10 \xt Mt 21:46\x* \p \v 11 Eaꞌ esis amam nematawa safeꞌ sagalomanai sandagalamana saꞌi, “Aman anamba anen Dembinai profet Jisas, aman nagape anambel wambel Nasareti bagape anep itap Galili.” \s1 Jisas naliꞌamona epes sagatala hiahaom ipat luꞌunai Godi nomon \r (Mk 11:15-19; Lu 19:45-48; Jo 2:13-22) \p \v 12 Eaꞌ Jisas nawis ipat luꞌunai Godi naliꞌamona esis hiasi sandaꞌ bisnisi saloma isimba sagatalom ipat anamba nomoni. Anom mati otamba anisi eaꞌ mindisilaꞌmamba. Eaꞌ Jisas nambema tebolifah amamisi nakoloꞌwas. Anis sandaꞌ bisnisa sogatala amiguf maꞌunamb. Eaꞌ nambema siaifah asasisi nakoloꞌwas wapani.\x * \xo 21:12 \xt Ais 56:7; Jer 7:11\x* \v 13 Eaꞌ naꞌipas naꞌi, “Basef fagape Baibeli God naꞌi, ‘Ipat aeꞌanai nondapoma epes hiasi sifiꞌi sopaona sondabeten sogahaliꞌ aeꞌ. Apaꞌ owaꞌ, pandaꞌana nataga siꞌi sandambahoꞌ sandaꞌ wala.” \p \v 14 Jisas ataꞌ napani ipat anamba luꞌunai nomon owaꞌ sofaꞌmani epes isimba naep pagasoꞌasi a boꞌwagah maim mogokwasi safiꞌmanai, eaꞌ nandaꞌas boꞌwes. \v 15 Owaꞌ amom pris dembami maloma anom dembami magawalipasa muꞌuli Godi mati anen nandaꞌ maol banagani fasini, eaꞌ mameꞌ esis awasi sondagalama anen gani ipat luꞌunai nomon saꞌi, “Apaꞌ maꞌi God aꞌ nondatopalopa Dembinai apeꞌinai akunamana Deviti!” \p Eaꞌ amom deiꞌ ukup awep kwapeteꞌa anen.\x * \xo 21:15 \xt Sam 8:2\x* \p \v 16 Eaꞌ mahaliꞌana maꞌi, “Inaꞌ aꞌ negawa basef kofagefa?” \p Jisas naꞌipam naꞌi, “Ahoꞌ, aeꞌ egawef.” \p Eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ pitalif eaꞌ basef ifimba fagail Baibeli pagawef. Basef ifimba fowaꞌifi fagaꞌi naꞌamba faꞌi, God, ‘Inaꞌ anaf niwalipa awasi saꞌwisi soloma isimba ataꞌ agunifisi sagaꞌ nomambeh atembihi, eaꞌ sosaꞌma agol ineꞌigili.’” \p \v 17 Eaꞌ anen nakwaha taun inimba, nawisi andoꞌ nafeꞌ nape anembel wambel Betani owamb ambamba. \s1 Jisas naꞌipa lawag fik aꞌ aliga \r (Mk 11:12-14,20-24) \p \v 18 Ama wafilu kuhimbita atota Jisas nosafel notanima nafeꞌ taun inimba, eaꞌ nolomahana.\x * \xo 21:18 \xt Lu 13:6\x* \v 19 Eaꞌ nati anoga lawag fik gotawa ufiaꞌw eaꞌ nafeꞌ natologa. Apaꞌ ina nati anip saꞌutip pailaga, owaꞌatin. Apul atom. Eaꞌ naꞌipaga naꞌi, “Inaꞌ ina ataꞌ anip saꞌutip pilina wapani. Eaꞌ owaꞌatin endilisi.” Eaꞌ kwafalis atis lawag agamba bowaga eaꞌ aliga hiꞌalaga. \p \v 20 Eaꞌ amom alipumi ananimi mati lawag agamba aliga, gogolalasom kwapeteꞌ. Eaꞌ maꞌi, “Deiꞌ maina lawag agamba fik bowaga eaꞌ aliga kwafalis atis?”\x * \xo 21:20 \xt Mt 17:20; Lu 17:6; 1 Ko 13:2; Jo 14:12\x* \p \v 21 Eaꞌ Jisas nagwamama basef amom naꞌipam naꞌi, “Aeꞌ aꞌipipa endilisi. Iꞌi ipaꞌ pihapifi endilisi, ma ipaꞌ ina bimbiafip pipaipa, daoꞌ atiasi eaꞌ pendaꞌas siꞌi aeꞌ andaꞌasa lawag agamba fik. Eaꞌ ipaꞌ ina pendaꞌ isimba atis, owaꞌatin. Iꞌi ipaꞌ piꞌipa halafuta tatumba piꞌi, ‘Inaꞌ dagia nefeꞌ newala naoh,’ atiasi atemeꞌef tilif siꞌi ipaꞌ pagaꞌias.\x * \xo 21:21 \xt Mt 7:7-11; Mt 18:19; Jo 14:13-14\x* \v 22 Iꞌi ipaꞌ pihapilif endilisi ma pendabetena, hiahawes isimba ipaꞌ pandabetena paꞌi pegefaꞌasi atiasi ipaꞌ aꞌ pefaꞌas.”\x * \xo 21:22 \xt Jo 2:18\x* \s1 Esis sahaliꞌ Jisas saꞌi ami nasoꞌana banagami ma agol luꞌwagili \p \v 23 Eaꞌ Jisas notanima nafeꞌ nawis ipat luꞌunai Godi nape nawalipasa basef esis amam nematawa siꞌi dondol nagawalipas. Eaꞌ amom pris dembami maloma agufumi Judai mafiꞌmai anen mahaliꞌana maꞌi, “Ami naꞌipina deiꞌ nape dembinai nandaꞌ maol inimba?” \p \v 24 Eaꞌ Jisas nagwamam basef naꞌi, “Aeꞌ wapani aꞌi ihaliꞌipa ma anif basefa ipaꞌ ataꞌ piliꞌ piꞌipif aeꞌ ma bola igaꞌipipa ami naꞌipi ape dembinai andaꞌ maol inimba. \v 25 Aman anamba Jon nagapisiꞌas embeli, ami naꞌipana ma nandaꞌ maol inimba? God nagape heveni naꞌipana nandaꞌan aꞌa anin epen itapani naꞌipana?” \p Eaꞌ mameꞌ basef ifimba mandaꞌipama maꞌi, “Afaꞌ iꞌi ugaꞌi, ‘God nagape heveni nagaꞌipana,’ atiasi anen aꞌ niꞌi, ‘Deiꞌ maina ipaꞌ owaꞌ pagahapifanaea?’\x * \xo 21:25 \xt Mt 14:5, 21:46\x* \v 26 Apaꞌ afaꞌ iꞌi ugaꞌi, ‘Anin epen itapani naꞌipana,’ naꞌamba esis amam nematawa aꞌ sohafa. Afaꞌ ombal mahafama esis. Deiꞌ main, esis hiasi saꞌi Jon anona profet dembinai.” \p \v 27 Eaꞌ magwamana basef Jisas maꞌi, “Afaꞌ owaꞌ ogawama.” \p Jisas naꞌipam naꞌi, “Eaꞌ naꞌamba atin aeꞌ ina iꞌipipa ma ami naseꞌe banagami naꞌipi andaꞌ maol inimba aeꞌani, owaꞌ.”\x * \xo 21:27 \xt Lu 15:11\x* \s1 Basef waminifi atina nogaopana biam anona amani \p \v 28 “Apaꞌ ipaꞌ ukup pape paꞌimama? Anona aman nogaopana biam. Anen nafeꞌma anona naꞌipana naꞌi, ‘Nogame aeꞌinai, deiꞌ inaꞌ foꞌo nendaꞌ maola aof aeꞌafi egawa mandelef wainilifa.’ \v 29 Owaꞌ nogamana nagwamana naꞌipana naꞌi, ‘Aeꞌ andaiwaꞌ.’ Aꞌi owaꞌ main owaꞌ, nambema nembel aꞌ nafeꞌ. \v 30 Eaꞌ nafeꞌ naꞌipa anona wapani naꞌipana naꞌamba atin siꞌi dokoꞌ naliꞌ nagaꞌi. Owaꞌ nagwamana basef naꞌi, ‘Ahoꞌ, ahame.’ Apaꞌ anen ina nagiꞌma basef ananifi nafeꞌ, owaꞌatin. \p \v 31 “Eaꞌ deiꞌ nogaopana amamba biam ananimi mamahonama nagiꞌma basef ahamanai?” \p “Amom maꞌi, “Nagaliꞌi.” \p Eaꞌ Jisas naꞌipam naꞌi, “Aeꞌ aꞌipipa endilisi, amam amamba mogofaꞌ takisi mandaꞌ waf awafii maloma nematawa wandaꞌ waf awafi wandaꞌ soꞌa wauli esis eaꞌ sefeꞌ suwis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias siliꞌa ipaꞌ.\x * \xo 21:31 \xt Lu 3:12; Lu 7:29-30\x* \v 32 Ipaꞌ pagawa aman anamba Jon nagapisiꞌas embeli. Anen naliꞌ nafiꞌmai ipaꞌ eaꞌ nihimbaꞌmepa wafa ufiaꞌw usiꞌiꞌwi, apaꞌ ipaꞌ owaꞌ pihapifanaea. Apaꞌ epes isimba awasisi anom mogofaꞌasa takisi maloma anowa nematawa wandaꞌ waf awafi soꞌa wauli esis eaꞌ sahapifana. Ipaꞌ pati esis sagahapifana naꞌambai, apaꞌ ipaꞌ ina pambema opalef pakwaha waf awafi pahapifana, owaꞌatin.\x * \xo 21:32 \xt Ais 5:1-2; Mt 25:14\x* \s1 Basef waminif atina amam awami mugumafi aof sagawa mandelef waina \r (Mk 12:1-12; Lu 20:9-19) \p \v 33 “Ipaꞌ pemeꞌ anif basef waminif atini. Anona aman dembinai nandaꞌ anof aof nagawa waina nahefagomaf. Aof afamba nomon anen nandaꞌ anona tang notawa ma sogafaꞌasa saꞌutip ipimba wainip, eaꞌ nalaꞌ anota ipat lautai totawa ma sope sugumafiagon. Eaꞌ nakwahomam aof afamba anom amam maꞌi mondaꞌ maolafa bisnisi. Eaꞌ nafeꞌ napani anambel wambel lauguni. \p \v 34 Ama nogota saꞌutip pagailatai, nasapaꞌ anom mandaꞌ maola anini mafeꞌ ma amom mandaꞌ maol aof ananifii. Anen naꞌi amom mosoꞌana anip saꞌutip gwaꞌaipi aof afamba.\x * \xo 21:34 \xt Mt 22:6\x* \p \v 35 Eaꞌ amom amamba mandaꞌ maol aofi mofaꞌ amam amamba kofagonama aofi naspaꞌam magafiꞌii mombaloꞌam maham, anona mahana afuna endilisi, anona makwaha otamba mahana, apaꞌ anona mahana dowaf aꞌ nafaꞌ nafeꞌ. \v 36 Eaꞌ anen kofagonama aofi nasapaꞌ anom hiami daiam mafeꞌ wapani. Apaꞌ amom amamba mandaꞌ maol mandaꞌas naꞌamba atina amom siꞌi maliꞌ magafiꞌii. \v 37 Aꞌi owaꞌ nagiꞌ nasapaꞌ nogamana ananinai nafeꞌma amom mandaꞌ maol aofi. Eaꞌ anen naꞌias naꞌi, ‘Atiasi ila, amom aꞌ memeꞌ malogol nogame aeꞌanai.’\x * \xo 21:37 \xt Mt 27:18\x* \p \v 38 “Owaꞌ owaꞌatin, amom mati nogamana ananinai nafiꞌi, mandaꞌipama atin maꞌi, ‘Aman nanumba owagama nogofaꞌ hiahaom hiami ahamanai. Awi, aꞌ ohana ma afuna ma afaꞌ atofa ogofaꞌ aof afaꞌe.’\x * \xo 21:38 \xt Hi 13:12\x* \v 39 Eaꞌ mombaloꞌana mofaꞌana mawisi aof andoꞌefa mahana afuna. \p \v 40 “Nemaf afamba aman kofagonama aof afambai nogafiꞌi nondaꞌ maina amom?” \p \v 41 Eaꞌ amom magwamana maꞌipana maꞌi, “Namanani anen nondaꞌmam waf awafi endilisi ma amam amamba awasimi noham mogaꞌ. Eaꞌ nosoꞌasa aof afamba fefeꞌma anis epes daias sumafiaf, ama nogota gwaꞌaisi sogail owaꞌ esis a sosoꞌana anis gwaꞌaisi anen.”\x * \xo 21:41 \xt Sam 118:22-23; Ap 4:11; Ro 9:33; 1 Pi 2:6-8\x* \p \v 42 Eaꞌ Jisas naꞌipas naꞌi, “Ipaꞌ patalifa basef Godi pagawef eaꞌ. Basef Baibeli fagaꞌi naꞌamba faꞌi, \q1 ‘Otam amamba magalaꞌ ifagwi mogelefatami deiꞌ mataga mape otam banagami mape magaliꞌi mogombaloꞌ ipati. Dembinai God nandaꞌ amamba mataga, apaꞌ matolom fasifasim aꞌowaꞌ.’ \p \v 43 “Eaꞌ aeꞌ deiꞌ aꞌipipa. God atiasi aꞌ nelefata basefa waf buꞌwafi anamba anen nagalaꞌambemagoma ma ipaꞌ, a nosoꞌasam anis epes atiasi sombaleꞌef sondaꞌ waf buꞌwafi.\x * \xo 21:43 \xt Dan 2:44-45\x* \v 44 [Eaꞌ epes mamahisa kwahogalas sogowa otam anambai, atiasi esis pepeꞌetas. Apaꞌ iꞌi otam anamba nowa nogosaliꞌas, aꞌ loloweas siꞌi sopof atof.]” \p \v 45 Eaꞌ amom pris dembami maloma dembami amom Judai Farisi mameꞌ basef ifimba waminif atini Jisas nagaꞌiefi maꞌi owaꞌ, anen nondolaꞌwaifa amom naꞌi basef ifimba.\x * \xo 21:45 \xt Mt 21:26\x* \v 46 Eaꞌ maꞌi mombaloꞌana owaꞌ ombal bahama esis amam nematawa. Esis hiasi sogawana saꞌi Jisas anona profet. \c 22 \s1 Basef waminif atina esis safiꞌi sandaꞌ gwaꞌaisi luꞌwasi ma bias sandasoꞌamai \p \v 1 Eaꞌ Jisas nandaꞌ anif basef waminif atin wapani naꞌi, \v 2 “Epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias siꞌi anona king dembinai itapnai. Nogamana ananinai naꞌi nogaoꞌwa akoꞌw, eaꞌ king anamba nandaꞌ anis gwaꞌaisi luꞌwasi. \v 3 Ama nemaf afamba sogaꞌasafi anen nasapaꞌ amam amamba mandaꞌ maola anini mafeꞌ mofalai epes isimba fowaꞌ nogofalasi ma sogafiꞌmai gwaꞌaisi isimba. Owaꞌ sandaiwaꞌma sogafiꞌi.\x * \xo 22:3 \xt Mt 21:36\x* \p \v 4 “Eaꞌ anen nasapaꞌ anom wapani mandaꞌ maola anini motambel mafeꞌ, eaꞌ naꞌipam naꞌi, ‘Ipaꞌ foꞌmago epes isimba aeꞌ eaꞌ andandepas sagapani eaꞌ piꞌipas naꞌamba piꞌi, “Pemeꞌ, aeꞌ andandomba gwaꞌaimi aeꞌami eaꞌ. Mafis bulmakau suwafumi a mafis amamba luꞌwami aeꞌami, apaꞌ maham. Eaꞌ hiahaom hiami mandandombol maꞌoh eaꞌ. Ipaꞌ pifiꞌmai gwaꞌaisi isimba endaꞌasa nogame nogasoꞌ akoꞌwi.”’ \p \v 5 “Owaꞌ amom ukup iwanipa momeꞌefa mogafeꞌ eaꞌ mandambema mandafeꞌ daindai ma maol amamini. Anona nafeꞌ aof, anona nafeꞌma bisnis ananisi.\x * \xo 22:5 \xt Mt 21:35\x* \v 6 Apaꞌ amom magapani mombaloꞌ amamba mandaꞌ maola kingi mandaꞌam kwapeteꞌam maham afum. \v 7 Eaꞌ king anamba nembel wandafuna nasapaꞌ soldia ananimi mafeꞌ maha amom mandaꞌ maola anini afum hiꞌalam. Eaꞌ makata maofa wambel amamimbili wapani. \v 8 Eaꞌ king naꞌipa amom mandaꞌ maoli naꞌi, ‘Gwaꞌaisi endaꞌasa nogame nosoꞌ akoꞌwa sogaꞌasi eaꞌ sandandombol saꞌoh, apaꞌ epes isimba aeꞌ igifalasi, ina sandaꞌ waf andeandeꞌma sogafiꞌi, owaꞌ. \v 9 Naꞌamba deiꞌ ipaꞌ pefeꞌ ufiawa awamba hiawai dawalegefa pigati isimba epes hiasi piꞌipas pefalas sifiꞌmai gwaꞌaisi isimba luꞌwasi dasoꞌamaisi.’ \v 10 Anen naꞌias naꞌamba ma main, amom mandaꞌ maoli mafeꞌagon gani gani ufiawa dawalegef matamai epes isimba magatilisi, epes buꞌwasi saloma awasisi. Eaꞌ safiꞌi sape ipat atamba sondasoꞌama ma aꞌ siꞌita kwaef endilisi. \p \v 11 “Esis sape eaꞌ dembinai king nawis nomona nigatilis. Eaꞌ nati anin epen atitin, ina nala klos sagalasa nemaf afamba dasoꞌamaifii, owaꞌ. \v 12 Eaꞌ king naꞌipana naꞌi, ‘Alipunai, deiꞌ maina inaꞌ owaꞌ nila klos isimba sandasoꞌamaisi nifiꞌi niwisi naꞌaea?’ Owaꞌ, anen ina naꞌi anif basef, owaꞌatin.\x * \xo 22:12 \xt Mt 8:12, 25:30; Lu 13:28\x* \p \v 13 “Eaꞌ king naꞌipa amom mandaꞌ maoli naꞌi, ‘Ipaꞌ piwasiꞌ lagof boꞌwagaha epen inimba pikwahin nefeꞌ niwis nepe akot andoꞌ. Akot atamba atiasi anin nelef nendaꞌ nalelef tilili talalaꞌ kwapeteꞌ nepe.’” \p \v 14 Eaꞌ Jisas naꞌipas naꞌi, “Ahoꞌ, God nogofala epes hiasi naꞌamba atin siꞌi king anamba nandaꞌas. Anen nofala hiasi, apaꞌ owaꞌ nandandepa atona atin sufiꞌi suwis sope sogalomana.”\x * \xo 22:14 \xt Mk 3:6\x* \s1 Amom mahaliꞌ Jisasa nogasoꞌana takis gavman dembinai Sisar Romunai \r (Mk 12:13-17; Lu 20:20-26) \p \v 15 Eaꞌ amom dembami Farisi mafeꞌ mandaꞌ basef maꞌif mandameꞌmaefa mogowaꞌ Jisas. Amom maꞌi memeꞌ anif basef ananifi owaꞌ andeandeꞌia ma mondaꞌmana basef mogowaꞌana siꞌi sogapaloꞌ agof anembeh. \v 16 Eaꞌ masapaꞌ alipumi magaila amomi maloma amam amamba anep miniꞌap Heroti amom mafeꞌma Jisas maꞌi, “Dembinai Tisa, afaꞌ ogawena, inaꞌ aman nagaꞌi endilisii. Ina ombel magahinai, owaꞌ. Owaꞌ nigaꞌipasa anif basef isimba anis agof luꞌwagufisia a anif basef daifa isimba agof akasi falafisia, owaꞌatin. Inaꞌ nagaꞌipas basef atifif endilisifi atif Godi amam nematawa hiasi dondoꞌ atin hiꞌagalasi. \v 17 Eaꞌ daoꞌ inaꞌ niꞌipafa. Deiꞌ inaꞌ okom mandandaꞌ maꞌimama? Muꞌuli apeꞌini naꞌi andeandeꞌma apaꞌ mogasoꞌana takis Sisar gavman dembinai esis Romi aꞌa owaꞌ?” \p \v 18 Owaꞌ Jisas nogawa eaꞌ ma waf awafi amamifi eaꞌ naꞌi, “Ipaꞌ amam pagaꞌi malogof biagufi, deiꞌ maina ipaꞌ pagagwamba aeꞌ? \v 19 Ipaꞌ himbaꞌme anin moni takisini ma ataꞌ itilin.” \p Eaꞌ mofaꞌmanai anin moni ma natilin \v 20 nahaliꞌam naꞌi, “Ambal laloma agol isimba sagaili amisi?”\x * \xo 22:20 \xt Ro 13:7\x* \p \v 21 Eaꞌ maꞌi, “Isimba Sisari gavman dembinai.” \p Eaꞌ nagwamam naꞌipam naꞌi, “Daoꞌ hiahawes dembinai Sisari, isimba peseꞌanas Sisar. Apaꞌ hiahawes Godi, peseꞌanas God.” \p \v 22 Amom mameꞌanama basef ifimba eaꞌ gogolalasom kwapeteꞌam makwahana aꞌ mafeꞌ.\x * \xo 22:22 \xt Ap 23:8\x* \s1 Amom mahaliꞌ Jisasa epes sagagaꞌi sotanima sogosafel wapani \r (Mk 12:18-27; Lu 20:27-40) \p \v 23 Nemaf afamba atef anom amam anep miniꞌap Sadyusi, mafiꞌmai Jisas. Amom miniꞌap apamba magahapifa sagagaꞌi ina atiasi sotanima sosafel wapani, owaꞌatin. Eaꞌ amom mafeꞌ mahaliꞌ Jisas\x * \xo 22:23 \xt Diu 25:5\x* \v 24 maꞌi, “Dembinai Tisa, Moses naꞌi, ‘Iꞌi anona aman nogaꞌ ma anen awasi akana, eaꞌ owamana nosoꞌ wauluꞌmana ananiꞌwi nola anis awasi ma sogahaꞌofana.’ \v 25 Eaꞌ fowaꞌ anom amam apeꞌimi ambep atetep mape laꞌafena apaꞌ, amom 7-pelaim. Nagaliꞌi sahomam nasoꞌakw awani akaꞌw nagaꞌ, nakwahoꞌw kwape. Eaꞌ owamana nasoꞌakw nagaꞌ nakwahoꞌw kwapani awani akaꞌw. \p \v 26 “Eaꞌ owamana nandatuꞌunai wapani nandaꞌas naꞌamba atin, eaꞌ anona nandatuꞌumi nasoꞌakw mandaꞌas naꞌamba atin mafeꞌ mafeꞌma matagama owagufunai akutainai. \v 27 Amom amamba ambipim eaꞌ mandagaꞌ atin hiꞌandalam. Ama main, nemataꞌw wauluꞌmam kwagiꞌmam kwagiꞌ kwagaꞌ. \v 28 Anaf esis sagagaꞌi sogosafel wapani, nemataꞌw akwamba kwagasoꞌ amom 7-pelaimi anaf mamahonama nosoꞌakw? Amom 7-pelaim aꞌ masoꞌakw atin hiꞌalam.” \p \v 29 Eaꞌ Jisas nagwamam basef amom naꞌi, “Ipaꞌ owaꞌ pegawa basef Baibel nagaꞌiefia, eaꞌ owaꞌ pagawa banagami Godia. Eaꞌ ipaꞌ deiꞌ ina paꞌi basef andeandeꞌ, owaꞌatin. \v 30 Nemaf afamba sagagaꞌi sokwaha wandelef sotanima sogosafel wapani, amam nematawa ina ataꞌ sondasoꞌama wapani, aꞌ owaꞌatin. Sope dowaf siꞌi ensel magape heveni. \v 31 Apaꞌ basef ifimba esis amam nematawa sagagaꞌi sogosafel wapani, ipaꞌ patalifa basef ifimba God naꞌif fagape Baibeli eaꞌ. Anen nagaꞌipipa naꞌamba naꞌi,\x * \xo 22:31 \xt Eks 3:6; Mt 8:11\x* \v 32 ‘Aeꞌ God Abrahami, Aisaki a Jekopi.’ Basef ifimba faꞌi God ina Dembinai ma epes isimba sagagaꞌii, owaꞌatin. Anen God epes isimba ambal lapais sagape namisii.” \p \v 33 Esis amam nematawa sameꞌ naꞌamba sosafel gogolalasisa basef ananifi. \s1 Muꞌuli nagaliꞌi Godi \r (Mk 12:28-31; Lu 10:25-28) \p \v 34 Jisas aꞌ nasopama malogofa amam amamba dembami Sadyusi ma basef ifimba. Naꞌamba anom amam dembami Farisi mameꞌ basef ifimba a mandakolasi mafiꞌi felefeleꞌma anen. \v 35 Eaꞌ anona nagaloma amomi nogogawa muꞌuli Godi naꞌi nogwamba Jisasa nigaꞌi anif basef owaꞌ andeandeꞌa ma nondaꞌmana basef sogowaꞌana siꞌi sogapaloꞌ agof anembeh. Eaꞌ nahaliꞌana naꞌi, \v 36 “Dembinai Tisa, muꞌuli Godi mamahina luꞌwin nikilaꞌ muꞌuli daian hiani nape nagaliꞌi?”\x * \xo 22:36 \xt Diu 6:5\x* \p \v 37 Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Nomonas ipeꞌisi sehafel Dembinai God ipeꞌinai sisilana naꞌamba. Ukup ipeꞌipi pipilana hiꞌindalep, peseꞌana ambagufi nelelemb ipeꞌisi pendasoꞌanas hiꞌindalasa Dembinai God atona.\x * \xo 22:37 \xt Lev 19:18\x* \v 38-39 Muꞌuli inimba luꞌwani, nagaliꞌ endilisii. Eaꞌ muꞌuli nagagiꞌi inimba, ‘Ipaꞌ ukup pipila anis epes sagape felefeleꞌma ipeꞌi, siꞌi ukup pagapagaila ipaꞌ atipa.’\x * \xo 22:38-39 \xt Mt 7:12; Ro 13:10; Ga 5:14\x* \v 40 Basef kofagefa ma muꞌuli hiani Godi faloma basef amom profet mandaꞌafi hiafi hiꞌalef fape nomona muꞌuli inimba biafin.” \s1 Jisas nahaliꞌ amom dembami Farisi ma Krais, anen God nasapaꞌana nagafiꞌii \r (Mk 12:35-37; Lu 20:41-44) \p \v 41 Amom Farisi ataꞌ munduwaꞌanima malutu atin, Jisas nahaliꞌam\x * \xo 22:41 \xt Jo 7:42\x* \v 42 naꞌi, “Ipaꞌ ukup pandandaꞌ paꞌimama ma Krais anen God nandandepana eaꞌ ma nosapaꞌana nogafiꞌii? Anen nogama amii?” \p Eaꞌ maꞌipana maꞌi, “Devit nogamana.”\x * \xo 22:42 \xt Sam 110:1; Mt 26:64\x* \p \v 43 Eaꞌ nahaliꞌam naꞌi, “Deiꞌ maina Ambal buꞌunai Godi nagasaꞌma nomonas Deviti ma nagaꞌi Krais anen Dembinai? Devit fowaꞌ naꞌi, \p \v 44 ‘Dembinai God naꞌipa Dembinai aeꞌani naꞌi, \q1 “Inaꞌ nepe lagol kwahisigili aeꞌagili atapina nefeꞌ netagama anaf aeꞌ endaꞌ bousi ineꞌisi sogafeꞌ lafela boꞌwagah ineꞌigahi.”’ \p \v 45 Devit fowaꞌ nofala Krais naꞌi Dembinai. Isimba atis deiꞌ Krais ina aman atona falafunai, owaꞌ. Anen Dembinai.” \p \v 46 Eaꞌ ina anona aman laꞌifina ma nogagwamana basef Jisas, owaꞌatin. Aꞌi owaꞌ nemaf afamba owaꞌ, amom hiami ombel mahama mogahaliꞌanama anif basef wapani. Owaꞌatin nafiꞌi nafiꞌi nataga deiꞌ wapani nafeꞌ atin. \c 23 \s1 Jisas naꞌipa epes hiasi ma waf awafi amom dembami mogogawa muꞌuli Godi maloma amom Farisi mandaꞌafi \r (Mk 12:38-39; Lu 11:43,46, 20:45-46) \p \v 1 Aꞌi owaꞌ main, Jisas nasoꞌasa basef esis amam nematawa saloma amom alipumi 12-pelaim ananimi. \v 2 Naꞌias naꞌamba naꞌi, “Amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi maloma dembami amamba Farisi amom mahaꞌofa Mosasa magawalipasa muꞌuli Godi banagambel.\x * \xo 23:2 \xt Mal 2:7-8\x* \v 3 Andeandeꞌma pigaila basef hiafi amom magaꞌipipafi, apaꞌ ipaꞌ ina pendaꞌ waf amom mandaꞌafi, owaꞌ hapaifi. Deiꞌ main, amom maꞌipasa basef hiafi, apaꞌ amom ina mailif, owaꞌatin. \v 4 Amom mogowatania basef amamifi magawalipasefa sigailif siꞌi basef wafifi analef aolef wafilifi luꞌwalifi mawamonalef fagatoma ikaguf asasifi, apaꞌ amom ina matopalopepa mofaꞌalef kwasala ma lagof amamugufi, owaꞌatin.\x * \xo 23:4 \xt Mt 6:1; Eks 13:9; Diu 6:8; Nam 15:38-39\x* \v 5 Hiahaom hiami mandaꞌami mandaꞌam dowafa epes sotolom siganifelom. Ahoꞌ, amom mala latif luꞌunai nail lagufi balagah amamisi ma mandaꞌ beten, eaꞌ mandaꞌ sosaf launai nail sagegw amamugwi daꞌmalifigwa.\x * \xo 23:5 \xt Mt 6:5; Lu 14:7\x* \v 6 Amom ukup paꞌi siaifah isimba sotawa sagaliꞌi atis dembami atom magapoma, ma afamba sandaꞌ gwaꞌaisi luꞌwasi aꞌa anamba ifagw luꞌwagwi esis Juda dondol sandakolasugwi. \v 7 Amom maꞌi hiasi sotoloma sondalalamam sogasaꞌma agof amamugufi anamba sandakolas sagapoma ma maꞌi sofalam sondaꞌi amom, ‘Dembami Tisa’. \p \v 8 “Apaꞌ anis epes ina sofala ipaꞌ siꞌi ipaꞌ Dembipai, owaꞌ. Deiꞌ main, ipaꞌ tisa dembinai ipeꞌinai atotona, eaꞌ ipaꞌ hipai pepe siꞌi sahin owan wambota atota. \v 9 Ipaꞌ ina pefala anin epen nagape itap apaꞌe piꞌi ahamepa ipeꞌinai, owaꞌatin. Deiꞌ main, aman anamba atotona anen ahamepa ipeꞌinai, nagape heveni. \v 10 Eaꞌ esis ina sofalepa siꞌi dembipai tisa, owaꞌ. Deiꞌ main, Dembinai tisa ipeꞌinai Krais atona, God nandandepana nasapaꞌana nagafiꞌii.\x * \xo 23:10 \xt Mt 20:26; Mk 9:35; Lu 22:26\x* \v 11 Apaꞌ aman ami atiasi nogataga dembinai ipeꞌinai, deiꞌ ataꞌ niliꞌ nope nondaꞌ maol nope lafela ipaꞌ.\x * \xo 23:11 \xt Jop 22:29; Pro 29:23; Esi 21:26; Lu 14:11, 18:14\x* \v 12 Eaꞌ naꞌamba atin, epen ami negasaꞌma agol ananigili atogili, epen inimba anaf agol akan. Apaꞌ epen ami nendaꞌ agol ananigili gogafeꞌ lafili, anaf anin nefaꞌ agol luꞌwagili.” \s1 Jisas nolaꞌ basef faila amom dembami Farisi maloma amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi ma waf awafi amom mandaꞌafi \r (Mk 12:40; Lu 11:39-42,44,52, 20:47) \p \v 13 “Ipaꞌ amam dembipai pagawalipasa muꞌuli Godi paloma Farisi, aeꞌ ati uwahipipa ma akafimi luꞌwami anaf mogatagamepa! Ipaꞌ amam malogof biagufipai! Ipaꞌ pewalo uta ma nogohnaep esis amam nematawai ma ina atiasi suwis nomona maol Godi nope Dembinai numafias, owaꞌatin. Deiꞌ main, ipaꞌ ina pafeꞌ pawis nomon, eaꞌ esis amam nematawa saꞌi sofeꞌ sogawisi, isimba ipaꞌ pasopamas ufiaꞌwa sofeꞌ sogawis nomon. \v 14 [Ipaꞌ amam dembipai pagawalipasa muꞌuli Godii paloma Farisi, aeꞌ ati uwahipipa ma akafimi luꞌwami atiasi mogatagamepa! Ipaꞌ malogof biagufipai. Ipaꞌ pawis ifagw agwamba nematawa alifiwaii, pawis pandaꞌ wala hiahawes awousi. Eaꞌ pasafel palutu pandabeten launai atona ma pagambahoꞌ waf awafi ipeꞌifi. Pandaꞌam naꞌamba pandabeten launai dowadowafa esis sigaꞌi ipaꞌ buꞌupai. Anaf God nowaloga epes hiasi. Anis epes daias owaꞌ sondaꞌ waf awafi naꞌambaia anaf sofaꞌ akafimi kwasakwasala, apaꞌ ipaꞌ aꞌ pefaꞌ nimanimi luꞌwami endilisi aꞌowaꞌ.] \p \v 15 “Ipaꞌ amam dembipai pagawalipasa muꞌuli Godii paloma Farisi, aeꞌ ati uwahipipa ma akafimi luꞌwami anaf mogatagamepa! Ipaꞌ malogof biagufipai! Ipaꞌ pafeꞌagon hiꞌagalagini naoh a itap walemb hiagoma, pigifaꞌi anin epena negataga alipini ipeꞌini nigaila basef ipeꞌifii. Anin eaꞌ nataga alipini ipeꞌini, eaꞌ ipaꞌ pandaꞌ anin awen aꞌowaꞌ nikilaꞌ ipaꞌ naꞌamba. Ipaꞌ aupai ma pagafeꞌ wambel awambili hel nif fagandifi fagapoma. Apaꞌ ipaꞌ pandaꞌ anin nandaꞌ waf awafi aꞌowaꞌ fandahama atiasi negafeꞌ wambel ambalemba awambili.\x * \xo 23:15 \xt Mt 15:14\x* \p \v 16 “Aeꞌ ati uwahipipa ma akafimi luꞌwami anaf mogatagamepa! Ipaꞌ naep pagasiꞌipai paꞌi pihimbaꞌmasa ufiaꞌw anis epes. Ipaꞌ pagawalipas naꞌamba paꞌi, ‘Iꞌi epen nigaꞌi agola ipat anamba luꞌunai Godi sandaꞌ lotuwani ma nigaꞌi endilisi gani ilifi, isimba falafisi. Apaꞌ anin nigaꞌi agola gol amamba fasimi sogofaloꞌma ipat anamba ma nigaꞌi endilisi ilifi, daoꞌ aꞌ nendaꞌas nindaila basef siꞌi nagaꞌi.’ \p \v 17 “Ipaꞌ ukup magahipai eaꞌ naep pagasiꞌipai! Maim daꞌim mape luꞌum mikilaꞌ? Gol amamba sogofaloꞌma ipat anamba amom luꞌum aꞌa, ipat anamba buꞌunai nandaꞌ gol amamba mataga boꞌoma naep Godi? Eaꞌ deiꞌ ipat anamba atona nikilaꞌ gol. \v 18 Eaꞌ ipaꞌ pagawalipas wapani pagaꞌi, ‘Iꞌi epen ami nigaꞌi belita sofaꞌ mafis sagasoꞌ Godani endilisi ilifi, amamba falafumi. Apaꞌ epen ami nigaꞌi ofa mafis sagatoma belita ilifi ma nigaꞌi ilifi, daoꞌ anin aꞌ nindagiꞌmas siꞌi nagaꞌias.’ \p \v 19 “Ipaꞌ naep pagasiꞌipai! Hiahawes mais sape luꞌwasi? Ofa mafis sape luꞌwis aꞌa belita tandaꞌ ofa inimbai nataga boꞌwena naep Godi, deiꞌ nataga luꞌwin? Eaꞌ deiꞌ belita tikilaꞌ ofa. \v 20 Isimba atis deiꞌ epen ami nigaꞌi agol belitai ma nigaꞌi endilisi ilifi, anin newaꞌ banaga basef ifimba ma hiahawes sagatoma belita ilifi saloma belita wapani. \v 21 Eaꞌ epen ami nigaꞌi agol ipat luꞌunai Godi ma nigaꞌi endilisi ilifi, anin newaꞌ banaga basef ananifi ma ipat anamba naloma anen nagape ipat anambai.\x * \xo 23:21 \xt Ais 66:1; Mt 5:34\x* \v 22 Eaꞌ epen ami nigaꞌi heven ilifa negewaꞌ banaga basef ananifi, anin naꞌi newaꞌ banaga basef ananifi ma sia buꞌwani Godi naloma aman anamba nagatoma sia inimbai.\x * \xo 23:22 \xt Lev 27:30; Mai 6:8\x* \p \v 23 “Ipaꞌ amam dembipai pagawalipasa muꞌuli Godii paloma Farisi, aeꞌ ati uwahipipa ma akafimi luꞌwami anaf mogatagamepa! Ipaꞌ amam malogof biagufipai! Ipaꞌ pandawaloga nambawai lombo maloma akwal lalilali hiali pasoꞌana duꞌwanil ilifunamail God. Pandaꞌas naꞌamba ma akwal alamba hiali agofula alamba min, dil, kumin. Apaꞌ ipaꞌ aꞌ pindihiꞌama basef amamba hiami luꞌuma basef muꞌuli God nagaꞌiefi ma waf usiꞌifi ma pegatopalopa epes, pigati esis uwahipis, pendaꞌ hiahaom andeandeꞌ datima ma waf endilisifi. Waf afamba hiafi feloma waf pindilali pegasoꞌana hiahawes mais Godafi, afamba pekolefaf pihapilaf atin pilaf. \v 24 Ipaꞌ naep pagasiꞌipai, paꞌi pihimbaꞌmasa ufiaꞌw anis epes! Ipaꞌ pandaꞌ maola pigisiaꞌma afiꞌawa isimba saꞌwisi sagail malepi nembaꞌwi, apaꞌ mafin anamba luꞌunai kamel eaꞌ pewaloꞌana nalomam.\x * \xo 23:24 \xt Mk 7:4\x* \p \v 25 “Ipaꞌ amam dembipai pagawalipasa muꞌuli Godii paloma Farisi, aeꞌ ati uwahipipa ma akafimi luꞌwami anaf mogatagamepa! Ipaꞌ amam malogof biagufipai! Ipaꞌ pandombasa kapi plet andoꞌesa atis hililiꞌ. Apaꞌ nomon owaꞌ. Ipaꞌ opalef siꞌipama waf walifi faloma waf afamba alop atopafi awafi. \v 26 Ipaꞌ Farisi, naep pagasiꞌipai! Ipaꞌ ataꞌ piliꞌ pendombasa kap nomonepa puliꞌ, ma atiasi andeꞌepa wapani pogataga boꞌop.\x * \xo 23:26 \xt Ap 23:3\x* \p \v 27 “Ipaꞌ amam dembipai pagawalipasa muꞌuli Godii paloma Farisi, aeꞌ ati uwahipipa ma akafimi luꞌwami anaf mogatagamepa! Ipaꞌ epes malogof biagufipai! Ipaꞌ pandahama siꞌi ifagw saꞌugwi sagawa belatagwa sandaꞌ pen afitinai saofam. Eaꞌ andeꞌetama boꞌota ma sagatolota, apaꞌ nomonetama siꞌigina bihitagof epes sagagaꞌii maloma hiahaom awasimi alogw magami siꞌimagon.\x * \xo 23:27 \xt Lu 16:15\x* \v 28 Ipaꞌ pape naꞌamba atin. Epes esis sati alop ipeꞌipi andoꞌ saꞌi ipaꞌ pandaꞌ waf usiꞌifii. Apaꞌ nomon waf aunai basoꞌamunai ma malogof biagufi pandaꞌ simbisambala muꞌuli Godi amambai mape siꞌima ipaꞌ. \s1 Jisas naꞌipa amam amamba dembami mogogawa muꞌuli Godi maloma amom Farisi atiasi amom mofaꞌ akafimi awami \r (Lu 11:47-51) \p \v 29 “Ipaꞌ amam dembipai pagawalipasa muꞌuli Godii paloma Farisi, aeꞌ ati uwahipipa ma akafimi luꞌwami anaf mogatagamepa! Ipaꞌ amam pagaꞌi malogof biagufi! Ipaꞌ pefaloꞌma matmat amom profet magagaꞌi taloma wandelefa epes isimba sape hililiꞌ sagagaꞌi. \v 30 Eaꞌ ipaꞌ paꞌi, ‘Iꞌi afaꞌ fowaꞌ ope siꞌi akusafa afaꞌisiai, afaꞌ ina otopalopa esis oha amom profet afum, owaꞌ.’\x * \xo 23:30 \xt Ap 7:52\x* \v 31 Ama basef ifimba atif ipaꞌ pagawalapafi kofagefa ipeꞌifi atif, paꞌi ipaꞌ epes miniꞌap apamba pagiꞌ pagatagai saha profet magagaꞌi. \v 32 Eaꞌ ipaꞌ aꞌ piwatani waf afamba awafi esis akusipai hiꞌindalaf!\x * \xo 23:32 \xt Mt 3:7, 12:34; Lu 3:7\x* \p \v 33 “Ipaꞌ siꞌi uguf, awasi pagataga uguf awagufi fagahasi! Kota basef luꞌwami Godi nowaꞌepa niliꞌamepa pepe wambel awambili hel. Deiꞌ pendaꞌas piꞌimama ma anaf pegefaꞌma kot atamba? Owaꞌatin endilisi.\x * \xo 23:33 \xt 1 Te 2:15; Mt 10:23\x* \v 34 Apaꞌ deiꞌ ipaꞌ pemeꞌ. Aeꞌ asapaꞌo anom profet molomago anom amam nomonas fasisimi moloma anom gawaimi ma Baibeli amom mofoꞌo motagamepa. Atiasi ipaꞌ peha anom mogaꞌ, eaꞌ pendola anom lawah hindisilaꞌmai, anom pepe pegahom nomon ifagw pandakolasugwi. Eaꞌ ipaꞌ pendaꞌam tofalam anembel wambel taun luꞌwina eaꞌ petofam mofaꞌ mefeꞌ anin taun daian eaꞌ petofam pelam atin pefeꞌ. Ipaꞌ atiasi pendaꞌ waf awafi afamba.\x * \xo 23:34 \xt Jen 4:8; Hi 11:4; 2 Kro 24:20-21\x* \v 35 Eaꞌ deiꞌ epes isimba sagape hililiꞌi ma anis sahas sagagaꞌi, kofagema amamba hiami atiasi aꞌ mopoma ipaꞌ. Ahoꞌ, nagaliꞌi Abel anen aman nagape hililiꞌi aꞌ nafiꞌi nafiꞌi natagama aman akutainai profet Sakaraia, Berekia nogamana, anamba akusipa sahana afuna laꞌafena ipat luꞌunai Godi naloma belita saofa mafis sagasoꞌ Goda. Amamba kofagema atiasi aꞌ mila ipaꞌ atipa. \v 36 Aeꞌ aꞌipipa endilisi ipaꞌ. Hiahaom awami akafimi kofagema atiasi aꞌ motagama miniꞌap amam nematawa isimba deiꞌ pagapani.\x * \xo 23:36 \xt Ap 7:59; 1 Te 2:15\x* \s1 Jisas nalopa wambel Jerusalem \r (Lu 13:34-35) \p \v 37 “O ipaꞌ Jerusalem, Jerusalem, ipaꞌ pagaha amom profet afumi, pakwaha otamba pagaha amom God nasapaꞌam magafeꞌma ipeꞌi, lifilafi aeꞌ aꞌi ekolasa ipaꞌ epes hipai siꞌi awata numaꞌitai towaꞌani nogagwi takolasagw gopasol gwagail bihinagof atatigufi. Owaꞌ owaꞌatin, ipaꞌ pandaiwaꞌ.\x * \xo 23:37 \xt 1 Kin 9:7-8; Jer 12:7, 22:5\x* \v 38 Ipaꞌ pemeꞌ! Deiꞌ ipat buꞌutai a wambel ipeꞌimbili atiasi wafita totawa dowaf.\x * \xo 23:38 \xt Sam 118:26; Mt 21:9\x* \v 39 Aeꞌ aꞌipipa, ipaꞌ atiasi ina petolowe wapani ma anaf pigaꞌi, ‘Apaꞌ maꞌi God nofaloꞌma aman anamba nagafiꞌi agol Dembinaii ma nondaꞌana sonogahana.’” \c 24 \s1 Jisas naꞌi ipat luꞌunai Godi anaf aꞌ aona \r (Mk 13:1-2; Lu 21:5-6) \p \v 1 Jisas nakwaha ipat luꞌunai Godi nafeꞌ atin, amom alipumi ananimi mafiꞌmai anen. Amom maꞌi mihimbaꞌmana ifagw luꞌwagwi lotugwi.\x * \xo 24:1 \xt Lu 19:44\x* \v 2 Owaꞌ Jisas nagwamam naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ pati ifagw amamba luꞌwami aꞌa? Aeꞌ aꞌipipa endilisi, anaf ina atiasi anemba otamba bendatomama atin banagemba bepe, owaꞌatin. Asugulatam sowalom hiꞌilam mofeꞌ moꞌoh atona atin.” \s1 Jisas naꞌi basef naꞌi atiasi hiahaom akafimi aꞌ motaga \r (Mk 13:3-13; Lu 21:7-19) \p \v 3 Jisas tol nape halafuta atamba Oliv, eaꞌ alipumi ananimi atom mafiꞌmai anen maꞌipana maꞌi, “Inaꞌ niꞌipafa hiahaom amamba nambaiꞌ motaga. Ametal mail liliꞌ lotaga ma afaꞌ ogogawa inaꞌ naꞌi netanima nigafiꞌi ma itap anaꞌe higiligalana?” \p \v 4 Eaꞌ Jisas nagwamama anif basef laufi naꞌi, “Ipaꞌ solawaipa. Naꞌamba anin epen aꞌ nembasoꞌmepa.\x * \xo 24:4 \xt Mt 24:23-24; Ap 5:36-37; 1 Jo 2:18\x* \v 5 Deiꞌ main, amam hiami anef nemaf mifiꞌi mombasoꞌmepa miꞌi agol aeꞌagili miꞌi, ‘Aeꞌ maꞌuwi aeꞌ Krais, God nandandepe nasapaꞌe agafiꞌii.’ Eaꞌ mombasoꞌma amam nematawa hiasi someꞌ basef amamifi siꞌi endilisifi silif. \v 6 Anef nemaf pemeꞌ amalemba sondaꞌ wandaf a anis sondaha basefa wandaf siꞌipipaf, ipaꞌ ina ombal mehepa, owaꞌi. Hiahaom amamba atiasi mogatagai, apaꞌ nemaf akutaifi ataꞌ otaꞌ.\x * \xo 24:6 \xt 2 Kro 15:6; Ais 19:2\x* \v 7 Anis epes sagape anamba itap luꞌwagoma sofela wandaf sopaꞌ soloma esis sagape anep itap daiapi. Anona dembinai king nosafel noꞌwa anis walemb hielimbi ananisi sopaꞌ soloma anona dembinai king daiana noꞌwa ananisi analemb walembi. Analemb walemb nolom mohas sope, eaꞌ analemb walemb hiagoma atona atin itap bolatin nope. \v 8 Hiahaom amamba hiami amom ataꞌ muliꞌ motaga siꞌi akafimi maliꞌ magatagama nemataꞌw kwaꞌi kogola awani.\x * \xo 24:8 \xt Mt 10:22; Jo 15:18\x* \p \v 9 “Nemaf afamba esis sofaꞌepa ma sogaseꞌepa akafimi nimanimi, eaꞌ sehepa pegaꞌ. Epes hiasi walemb hiagoma nelelemb numbutima ipaꞌ kwapeteꞌ endilisi. Esis sati ipaꞌ pagaila basef aeꞌafii, naꞌamba deiꞌ sahepa. \v 10 Nemaf afamba amam nematawa hiasi sokwaha hapif asasini, eaꞌ sondawawalapa atin sosoꞌasas sefeꞌma bousi sohas, eaꞌ epes isimba ukup awepisi wapani.\x * \xo 24:10 \xt Mt 24:5,24; 1 Jo 4:1\x* \v 11 Eaꞌ amam amamba hiami mombasoꞌam mugaꞌi amom profeti mosafel mufiꞌi mombasoꞌma amam nematawa hiasi. \v 12 Waf awafi atiasi aꞌ nosafel luꞌuna, naꞌamba amam nematawa hiasi asokwaha waf afamba ukup pigapigaila anis daidaias pigaꞌi uwahipis.\x * \xo 24:12 \xt Mt 10:22\x* \v 13 Apaꞌ epen ami nihapifi banagen nilutu negatagama nemaf akutaifii, inimba atiasi God nuwambilan nokwahoman waf awafi ananifi nitanimai nepe andeandeꞌ.\x * \xo 24:13 \xt Mt 10:18, 28:19\x* \v 14 Eaꞌ atiasi esis siꞌipasa basef ifimba buꞌwafi Godima epes hiasi sogawis nomona maol ananini nope Dembinai nugumafias. Esis siꞌipas ganimba itap hiagoma hiꞌilagon ama amam nematawa hiasi ganimba walemb hielimbi ataꞌ siliꞌ someꞌef. Ama main owaꞌ, nemaf akutaifi aꞌ fetaga.\x * \xo 24:14 \xt Dan 9:27, 11:31; Dan 12:11\x* \s1 Hiahaom awami endilisi atiasi aꞌ motaga \r (Mk 13:14-23; Lu 21:20-24) \p \v 15 “Anef nemaf ipaꞌ piti hiahaom awami mogahambombaga hiahaom buꞌwamii motaga siꞌi fowaꞌ gani profet Daniel nagaꞌi basef fagail Baibeli fagaꞌi. Hiahaom amamba motaga mope anamba boꞌwagoma ipat luꞌunai Godi nomon. (Epen ami nigatalifa basef ifimbai anin aꞌ okom mondapomef andeandeꞌ.) \v 16 Nemaf afamba amam nematawa sagape itap luꞌwapi Judiai sofaꞌ sefeꞌ sondowasaꞌo halafutagw.\x * \xo 24:16 \xt Lu 17:31\x* \v 17 A epen ami nagape ipat andoꞌi felefeleꞌi ina ataꞌ netanima nefeꞌ niwis nefaꞌi hiahawes ananisi ipat nomon, owaꞌi. \v 18 Epen ami nigaili aofi, ina ataꞌ netanima nefeꞌ wambel nefaꞌ saket main ananisi, owaꞌi. \v 19 Nematawa opafuwai waloma awamba awasi ataꞌ sagaꞌ nomagof atogufi, aeꞌ aꞌi awo uwahipiwa endilisi ma nogota atamba ogameꞌ akafimi luꞌwami. \v 20 Ipaꞌ pendabetena ipaꞌ ina apefaꞌ pefeꞌ nogota atamba fufini asaf sogatagama aꞌa nemaf afamba sabat sagapoma nomaꞌwafi, owaꞌ.\x * \xo 24:20 \xt Dan 12:1; Joe 2:2; Re 7:14\x* \v 21 Nogota atamba akafimi mugatagai luꞌwami endilisi. Fowaꞌ dambadamba itap pagataga nafiꞌi nafiꞌi nataga deiꞌ nimanimi awami amambai fowaꞌ ina anom naꞌambaimi mataga, owaꞌatin. Eaꞌ anaf wapani owaꞌ anom nimanimi amambai motagaia, owaꞌatin. \v 22 Iꞌi God owaꞌ nondaꞌ nimaguf fefeꞌ bandefa, atiasi amam nematawa hiasi hiꞌilas higiligalasi. Owaꞌ owaꞌatin. God okom mapoma epes isimba anen nogosahoꞌas eaꞌi deiꞌ nahagasa nogota atamba bandata.\x * \xo 24:22 \xt Mt 24:5,11\x* \p \v 23 “Nemaf afamba fegataga ma iꞌi anis epes siꞌipipa sigaꞌi, ‘Ipaꞌ piti Krais God nasapaꞌana nagafiꞌii anen nape naꞌa, o nani nape gani,’ ipaꞌ ina pihapifas, owaꞌ.\x * \xo 24:23 \xt Diu 13:1-3; 2 Te 2:8-9; Re 13:13-14\x* \v 24 Nemaf afamba anom amam mombasoꞌam mugaꞌi amom Kraisi a amom profeti, aꞌ motaga mondaꞌ ametal banagani naninani mondaꞌ banagami hiami siꞌi God nandaꞌami. Endilisi iꞌi amom banagema, aꞌ mombasoꞌma amam nematawa God nogosahoꞌas eaꞌi mohambombagas. Apaꞌ owaꞌ owaꞌatin. \v 25 Pemeꞌ, aeꞌ eaꞌ aꞌipipa hiahawes isimba deiꞌ ataꞌ owaꞌ sogatagaia.\x * \xo 24:25 \xt Lu 17:23-24\x* \p \v 26 “Ama epes ami siꞌipipa sigaꞌi, ‘Ipaꞌ piti, anen nani nape gani epes akagoma wafigima, ipaꞌ ina pemeꞌas pefeꞌagon, owaꞌ. Apaꞌ iꞌi epes ami sigaꞌi, ‘Ipaꞌ piti nani nape ipat tati nomon’, ipaꞌ ina pihapifas, owaꞌi.\x * \xo 24:26 \xt Mt 24:37-39\x* \v 27 Ipaꞌ pegawa otaga holagala, holala natagai gani awin nagatafima eaꞌ nogalaꞌ nafeꞌ anamba hiagoma awin negewalama. Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, afamba aeꞌ itanima igafiꞌii, endaꞌam naꞌamba atin hiasi sotolowe.\x * \xo 24:27 \xt Lu 17:37\x* \v 28 Mamahagoma alop sagagaꞌi pogaꞌoma, eaꞌ naꞌamba atogon anaf komemb mefeꞌ munduwaꞌanimama.\x * \xo 24:28 \xt Ais 13:10, 34:4; Esi 32:7; Joe 2:10,31; 2 Pi 3:10\x* \s1 Jisas naꞌi, “Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi anaf aꞌ ifiꞌi.” \r (Mk 13:24-27; Lu 21:25-28) \p \v 29 “Akafimi nimanimi hiami ma nogota atamba hiꞌilam eaꞌ, kwafalis atis awin alipini aꞌ netaga owamb, eaꞌ owambini ina ataꞌ negalaꞌ, aꞌowaꞌ. Eaꞌ ondowa mowai otaga ilif, hiahaom hiami banagami magape otagai eaꞌ bol atin mope.\x * \xo 24:29 \xt Re 6:12-13; Sek 12:10; Re 1:7; Dan 7:13\x* \p \v 30 “Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi. Nemaf afamba ametal aeꞌani netaga gani otaga ilif, amam nematawa hiasi sagape itap hiagomai aꞌ selef. Eaꞌ siti aeꞌ eloma ilagw otaga ilif ifiꞌi eloma hiahaom mogogalaꞌi fasimi Godi moloma banagami ananimi.\x * \xo 24:30 \xt Ais 27:13; 1 Ko 15:52; 1 Te 4:16\x* \v 31 Eaꞌ alof luꞌunai nogal mehip, esapaꞌ amom ensel aeꞌami mefeꞌ itap hiagoma awin natafima negewalama waꞌowaꞌol anamba biafigin biafigin mefeꞌagon hiꞌilagon ganimba itapi otaga safeꞌ sogotambela. Atiasi ensel amamba mofeꞌ mofaꞌai esis amam nematawa God nogasahoꞌas eaꞌ ananisii sondakolas atogon. \s1 Lawag agamba fik siꞌi melepi gihimbaꞌmapa mogogawa nimaguf \r (Mk 13:28-31; Lu 21:29-33) \p \v 32 “Ipaꞌ nomonas sondandaꞌma anif basef waminif atina ilaof. Ipaꞌ piti ilaof nogonafa ma basowa, pegawa nogota atamba nelemb eaꞌ felefeleꞌma sogaof. \v 33 Eaꞌ naꞌamba atin anaf piti hiahaom amamba aliꞌ agaꞌipipami aꞌ motaga hiꞌigalam, ipaꞌ pegawa aeꞌ afiꞌi alutu felefeleꞌma uta. Ina ataꞌ nogota laota, owaꞌ.\x * \xo 24:33 \xt Mt 16:28\x* \p \v 34 “Aeꞌ aꞌipipa endilisi, amam nematawa deiꞌ ataꞌ pagapani ina atiasi pegaꞌ ulal, ataꞌ owaꞌ, ipaꞌ piti hiahaom amamba hiami motaga hiꞌigalam.\x * \xo 24:34 \xt Mt 5:18\x* \v 35 Otaga noloma itap hiagoma anaf aꞌ higililam, apaꞌ basef aeꞌafi ina higililif, owaꞌatin endilisi. Fegape atapif lifilafii.\x * \xo 24:35 \xt Ap 1:7; 1 Te 5:1-2; Jen 6:5-8\x* \s1 Ina anin epen negawa nemaf feloma nogota dembinai nataga epen negefaꞌ alop epesi nogafiꞌi, owaꞌ \r (Mk 13:32-37; Lu 17:26-30,34-36) \p \v 36-37 “Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi aꞌipipa. Owaꞌ anin epen negawa nemaf aꞌa nogota atamba aeꞌ igafiꞌatai. Amom ensel magape ilifi wapani ina mogawa. Aeꞌ nogamana Godi wapani ina egawa, owaꞌ. Ahame atona nagape ilifi anen atotona negawa nemaf afamba. Waf fowaꞌ sandaꞌaf nogota atamba Noa nagapautai, eaꞌ naꞌamba atin siꞌi anaf esis sondaꞌaf nemaf afambai felefeleꞌma ifiꞌi egataga itap apaꞌe. \v 38 Fowaꞌ embel luꞌwami ataꞌ owaꞌ motagaia, nogota atamba esis sape saꞌ gwaꞌaisi saꞌ embel amam nematawa sindikikilaꞌma sandasoꞌama atin safeꞌ safeꞌ sataga nemaf afamba Noa nafeꞌ nagawis galahoꞌw.\x * \xo 24:38 \xt Jen 7:21-23; 2 Pi 3:6\x* \v 39 Amam nematawa isimba ina sogawa nemaf afamba, owaꞌatin. Esis ukup masoꞌas sandape naꞌamba atin safeꞌ satagama afamba embel luꞌwami mataga magaha esis amam nematawa hiasi mambahoꞌwas hiꞌagalas. Eaꞌ anaf naꞌamba atina nemaf afamba aeꞌ itanima igafiꞌi. \v 40 Afamba amam biam mondaoꞌoma mondaꞌ maol mogail aofi, God aꞌ nofaꞌ anona, anona nokwahona nil. \v 41 Eaꞌ anowa nematawa biawa ondaꞌ maola plaua ondaꞌ breti, atiasi God nofaꞌ anoꞌw kofeꞌ nokwaha anoꞌw kope.\x * \xo 24:41 \xt Mt 25:13\x* \p \v 42 “Eaꞌ ipaꞌ aꞌ solawaipa andeandeꞌ. Ipaꞌ ina pegawa nambaiꞌ dembinai ipeꞌinai nogafiꞌi, owaꞌatin.\x * \xo 24:42 \xt Lu 12:39-40; Re 16:15\x* \v 43 Ipaꞌ ukup pepoma anif basef waminif atini. Iꞌi ahama ipati niliꞌ nogawa owamb nogota mamahotama nandaꞌ wali nogafiꞌatai, ama silisilawi numafiata nogape, nandaꞌ wali ina atiasi nifiꞌi nupisila ipat ananitai nuwis nomon, owaꞌatin. \v 44 Eaꞌ ipaꞌ wapani silisilawi pendape. Deiꞌ main? Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, ifiꞌi anef nemaf ipaꞌ ina atiasi pegawa piꞌi ifiꞌi ulal nemaf afamba, owaꞌ.” \p \v 45 “Ipaꞌ hipai pendaꞌ waf buꞌwafi siꞌi anamba nugumafi amom mandaꞌ maoli okom buꞌwami mapaona nandaꞌ maol andeandeꞌ datimai. Aman anamba dembinai ananinai nandandepana ma nugumafi ananimi mandaꞌ maoli ma nogasoꞌama gwaꞌaisi amom nogota dondoꞌatai. \v 46 Anafa dembinai ananinai notanima nogafiꞌi, ma niti aman anamba nandaꞌ maol andeandeꞌ, daoꞌ aman anamba sonohana.\x * \xo 24:46 \xt Mt 25:21,23\x* \v 47 Aeꞌ aꞌipipa endilisi. Dembinai ananinai anaf nondaꞌana nope dambena nugumafi hiahaom hiami ananimi hiꞌigalam. \v 48 Apaꞌ iꞌi aman anamba nondaꞌ waf awafi okom magapoma opaf ananifi atofi aꞌ niꞌi, ‘Dembinai aeꞌanai ina atiasi nifiꞌi ulal, owaꞌatin.’ \v 49 Ama anen noha amom mandaꞌ maol atini neaꞌ gwaꞌaisi embel noloma amam amamba mandaꞌ spaki. \v 50 Eaꞌ Dembinai ananinai atiasi notanima nifiꞌi anef nemaf, apaꞌ aman anamba ina atiasi niꞌi Dembinai nifiꞌi ulal, ataꞌ owaꞌ. Dembinai nogafiꞌi nifiꞌi nogota atamba anen okom mogasoꞌanatama.\x * \xo 24:50 \xt Mt 8:12\x* \v 51 Eaꞌ aꞌ nohana niliꞌamonana nefeꞌ nope noloma epes isimba sagambasoꞌami malogof biagufisi. Wambel anamba awagoma selef sondaꞌ nalelef tilili talalaꞌ kwapeteꞌ sope. \c 25 \s1 Basef waminif atina nematawa aiawaiwai ilifunamaiwa \p \v 1 “Anef nogota atamba epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias siꞌi anif basef waminif atina nematawa ilufunamaiwa. Anona aman naꞌi nogasoꞌ anoꞌw nemataꞌwi, nafeꞌ napani ma notanima nogafiꞌi. Eaꞌ nematawa awamba aiawaiwai osafel ofaꞌ lambeh handandawa wafeꞌ waꞌi olaoma aman anamba ufiaꞌw ofaꞌana nifiꞌi.\x * \xo 25:1 \xt Re 19:7; Lu 12:35\x* \v 2 Wanowa biawa gawa akawai apaꞌ wanowa biawa ogogawai. \v 3 Awamba gawa akawai ofaꞌ lambeh halomawa wafiꞌi, apaꞌ awo ina ofaꞌai kerosin atifin nalomawa, owaꞌ. \v 4 Apaꞌ awamba gawaiwai owala kerosin batowagof ofaꞌan atifin naloma lambeh awoumbihi ofaꞌas atifis wafiꞌi. \v 5 Aman anamba ina deiꞌ nafiꞌi ulal, ataꞌ owaꞌ. Eaꞌ awo hiawai naep nimanip ambeh hahawa aꞌ waꞌoh. \p \v 6 “Waꞌoh wafeꞌ wafeꞌ ma aꞌi owaꞌ amanota laꞌafitama aꞌ wameꞌ anef maf fataga faꞌi, ‘Deiꞌ aman nagasoꞌ akoꞌwi nafiꞌi. Ipaꞌ pefeꞌ petolona ufiaꞌw pefaꞌana pifiꞌi.’ \v 7 Eaꞌ nematawa awamba osafel, wandondomba lambeh awoumbihi ma ogafeꞌ. \v 8 Apaꞌ nematawa awamba gawa akawai wandaila awamba gawaiwai waꞌipawa waꞌi, ‘Ipaꞌ ataꞌ peseꞌapa kerosin duꞌwanin. Lambeh apeꞌimbihi haꞌi a fegandaꞌambeh.’ \v 9 Owaꞌ awo waꞌipawa waꞌi, ‘Ahaeꞌ owaꞌatin. Kerosin owaꞌ hiana dondoꞌma apaꞌa, owaꞌ. Ipaꞌ foꞌo petala anin ipeꞌini.’ \p \v 10 “Eaꞌ awo ataꞌ wafeꞌ watala kerosin wagailii, aman anamba nogasoꞌ nemataꞌwi aꞌ nafiꞌi. Eaꞌ nematawa awamba wandaꞌas dumbili dombol wagapani, aꞌ wawis ipat nomon walomana saꞌ gwaꞌaisi luꞌwasi ma aman nagasoꞌ akoꞌwi, eaꞌ uta aꞌ tasoꞌ.\x * \xo 25:10 \xt Lu 13:25-27\x* \p \v 11 “Eaꞌ awamba wafeꞌ wagatala kerosini otanima wafiꞌi wagiꞌ wataga, eaꞌ walutu ofalana waꞌi, ‘Dembinai, dembinai, inaꞌ usiꞌmapai uta.’\x * \xo 25:11 \xt Mt 7:23\x* \p \v 12 “Owaꞌ anen nagwamawai basef naꞌi, ‘Aeꞌ aꞌipipa endilisi, aeꞌ owaꞌ egawepaia.’\x * \xo 25:12 \xt Mt 24:42\x* \p \v 13 Eaꞌ Jisas naꞌi anif basef wapani naꞌi, “Deiꞌ eaꞌ naꞌamba atin, ipaꞌ solawaipa andeandeꞌ. Deiꞌ main, ipaꞌ ina pegawa nambaiꞌ aeꞌ igafiꞌi.”\x * \xo 25:13 \xt Mk 13:34\x* \s1 Basef waminif atina amam mogofaꞌ otambai \r (Lu 19:11-27) \p \v 14 “Nemaf afamba aeꞌ itanima igafiꞌafii epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias sope naꞌamba atin siꞌi anif basef waminif atina anona aman naꞌi nogafeꞌ anagoni. Anen nofalai amom amamba mandaꞌ maola anini mafiꞌi, aꞌ nasoꞌama hiahawes lagof amamugufi.\x * \xo 25:14 \xt Ro 12:6\x* \v 15 Anen okom mapoma waf amamifi faloma gawa amamini atona atin, eaꞌ nawalogamam moni amom. Anona nasoꞌana hiani aꞌowaꞌ 5,000 kina, anona nasoꞌana hiani kwasakwasala 2,000 kina, anona nasoꞌana kwasalaꞌin 1,000 kina. Anen nandaꞌmamas naꞌamba ma main, aꞌ nafeꞌ. \v 16 Eaꞌ aman anamba nogofaꞌ 5,000 kinai nandaꞌ maola nogombamai inimba dembinai nagasoꞌanani, ma nogofaꞌ 5,000 kina wamani wapani. \v 17 Eaꞌ aman anamba nogofaꞌ 2,000 kinai wapani nandaꞌ maol nombaman aꞌ nofaꞌ anin 2,000 kina wamani wapani naloma fowaꞌini. \v 18 Apaꞌ aman anamba nogofaꞌ 1,000 kinai owaꞌ nofaꞌan nafeꞌ nalaꞌagon nawa moni inimba dembinai ananinai nambahoꞌwan nape itap. \p \v 19 “Ama nogota laota tafeꞌma main, dembinai amamunai notanima nafiꞌi. Eaꞌ naꞌi ataꞌ niꞌi basef andeandeꞌ noloma amom nogawa moni inimba anen nagasoꞌamani. \v 20 Eaꞌ aman anamba nogofaꞌ 5,000 kinai nafiꞌi eaꞌ nofaꞌai 5,000 kina inimba anen nandaꞌ maol nogofaꞌani wapani a naꞌipa dembinai ananinai naꞌi, ‘Dembinai, inaꞌ naseꞌe 5,000 kina atin, apaꞌ deiꞌ inaꞌ niti aeꞌ andaꞌ maola moni inimba deiꞌ efaꞌ 5,000 kina wamani wapani.’\x * \xo 25:20 \xt Mt 24:45-47; Lu 16:10\x* \p \v 21 “Eaꞌ dembinai naꞌipana naꞌi, ‘Inaꞌ aman buꞌunai nandaꞌ maol andeandeꞌ datima. Deiꞌ fowaꞌ inaꞌ nimafi hiahawes saꞌwisi andeandeꞌ datima. Deiꞌ endaꞌena nimafi hiahawes luꞌwasi. Inaꞌ nifiꞌi nendagala neloma dembinai ineꞌinai.’ \p \v 22 “Eaꞌ aman anamba nogofaꞌ 2,000 kinai nafiꞌi aꞌ naꞌi, ‘Dembinai, inaꞌ niti. Inaꞌ naseꞌe 2,000 kina atin, owaꞌ, deiꞌ andaꞌ maola moni inimba, deiꞌ ifaꞌai 2,000 kina wamani wapani.’ \p \v 23 “Eaꞌ dembinai naꞌipana naꞌi, ‘Inaꞌ aman buꞌunai nandaꞌ maol andeandeꞌ datimai. Fowaꞌ inaꞌ nimafi hiahawes saꞌwisi andeandeꞌ datima. Deiꞌ endaꞌena nimafi hiahawes luꞌwasi. Inaꞌ fiꞌi nendagala neloma Dembinai ineꞌinai.’ \p \v 24 Eaꞌ aman anamba nogofaꞌ 1,000 kinai anen wapani nafiꞌi naꞌipa dembinai ananinai naꞌi, ‘Dembinai, aeꞌ egawa inaꞌ aman dindinapinai nagalaꞌambema hiahawes nagaꞌi ineꞌisi atisi. Aof anona aman nagawasafi afamba inaꞌ nafeꞌ nalaꞌasaf. Eaꞌ anep itap anona aman nogowaha olembepi, inaꞌ nafiꞌi nalas. \v 25 Aeꞌ nomonas sapoma inaꞌ. Eaꞌ aeꞌ ombal bahe ma inaꞌ, deiꞌ afeꞌ alaꞌagon ambahoꞌ 1,000 kina ineꞌini nape itap. Isimba hiahawes ineꞌisi eaꞌ inaꞌ tanima dofaꞌaso.’ \p \v 26 “Eaꞌ dembinai ananinai nagwamana basef naꞌipana naꞌi, ‘Inaꞌ nandaꞌ maoli, inaꞌ aman awinai endilisi. Inaꞌ alaꞌuta nagahinai. Endilisi inaꞌ aꞌ negawa aeꞌ alaꞌ gwaꞌaisi anona aman nagawas aof ananifii, a afeꞌ agatopaꞌ wit anep itap anona amani. \v 27 Iꞌi naꞌambaiai, deiꞌ nefaꞌan negambeꞌan benga aeꞌ itanima ifiꞌi efaꞌan negaloma anin wamani wapani. \p \v 28 “Eaꞌ ipaꞌ dalombana 1,000 kina aman anamba peseꞌanan nefeꞌma aman nanumba nogofaꞌ moni 10,000 kinai.\x * \xo 25:28 \xt Mt 13:12; Mk 4:25; Lu 8:18\x* \v 29 Deiꞌ main? Epes ami sagahapila hiahawesi isimba atiasi sofaꞌ anis wamasi wapani ma hiahawes asasisi sogataga hias. Apaꞌ epen ami owaꞌ nigahapila hiahawesia eaꞌ hiahawes anin nagahapilasi, isimba atiasi endalombanas anin.\x * \xo 25:29 \xt Mt 8:12\x* \v 30 Aman anamba wafinai ipaꞌ pekwahona nefeꞌ nuwis andoꞌ akotigima endilisi. Wambel anamba awagoma selef sondaꞌ nalelef tilili talalaꞌ kwapeteꞌ sope.”\x * \xo 25:30 \xt Mt 16:27, 19:28; Re 20:11-13\x* \s1 Dembinai nataga epen nogofaꞌ alop epesi anaf aꞌ nowaloga epes hiasi hiꞌilas siꞌi sagawaloga sipsipi meme sagalutu daindai \p \v 31 “Anaf aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi ifiꞌi ilumai glori mogogalaꞌi aeꞌami, eaꞌ amom ensel hiami molome mifiꞌi. Ama nemaf afamba aeꞌ epe etoma sia luꞌunai aeꞌani ma mogogalaꞌi magafiꞌi heveni.\x * \xo 25:31 \xt Ro 14:10; Esi 34:17\x* \v 32 Eaꞌ amam nematawa hiasi sifiꞌi hiꞌilas sope nogohnaep aeꞌasi. Eaꞌ aeꞌ inifaꞌas endaꞌas sope misiꞌah biah, siꞌi aman nugumafi sipsipi nanifaꞌ sipsip pagafeꞌ anagon, meme magafeꞌ anagon. \v 33 Eaꞌ endaꞌ epes aꞌ sefeꞌ sulutu waꞌol lagol kwahisigili aeꞌagili siꞌi sipsip, apaꞌ epes isimba God nondaiwaꞌmasi sulutu waꞌol lagol egawama siꞌi meme. \p \v 34 “Eaꞌ aeꞌ dembiwai king iꞌipa esis isimba sagape lagol kwahisigilii iꞌi, ‘Ipaꞌ ahame aeꞌanai nofaloꞌmepa ma sonogahipai, ipaꞌ piwis anamba anen nagalaꞌambemagoma pefaꞌ hiahaom amamba ipeꞌimi fowaꞌ itap owaꞌ ataꞌ petagaia nandondombam magapomipai.\x * \xo 25:34 \xt Ais 58:7\x* \v 35 Deiꞌ main, ipaꞌ fowaꞌ pati aeꞌ nolomahe ape ipaꞌ paseꞌe gwaꞌaisi. A pati iap paseꞌe, paseꞌe embel aꞌ embel. Aeꞌ agafiꞌi anambel wambili ipaꞌ pefaꞌe pafeꞌ ifagw ipeꞌigwi. \v 36 Eaꞌ aeꞌ luwaguf mais ake, ipaꞌ paseꞌeas andaꞌas eaꞌ awasiwi ipaꞌ pimafi andeandeꞌ. Aeꞌ ape andaꞌ kalabus, ipaꞌ pafoꞌo patolowe.’ \p \v 37 “Eaꞌ esis isimba sagape hililiꞌi atiasi sogwa basef ananifi siꞌi, ‘Dembinai, deiꞌ nemaf mamahefa apaꞌ mati inaꞌ nolomahena maseꞌena gwaꞌaisi inaꞌ? Aꞌ anef nemaf inaꞌ iap paseꞌena apaꞌ maseꞌena embel? \v 38 Eaꞌ nogota mamahotama apaꞌ matilina siꞌi anambel wambelinai apaꞌ mofaꞌena mafiꞌi ifagw apeꞌigwi? Eaꞌ nemaf mamahefa apaꞌ matilina lowaf akena, maseꞌena lowaf? \v 39 Eaꞌ nemaf mamahefa mati awasina nape kalabus mafeꞌ magatilina?’\x * \xo 25:39 \xt Pro 19:17; Mt 10:42, 18:5; Mk 9:41\x* \p \v 40 “Eaꞌ aeꞌ dembiwai king egwamasa basef iꞌi, Aeꞌ aꞌipipa endilisi! Maol buꞌwani mamahina ipaꞌ pandaꞌana pagatopalopa esis sahin owan aeꞌasi falafisi agof akasi, inimbai ipaꞌ ina pandaꞌmasan esis atis, owaꞌ. Pandaꞌmean aeꞌ wapani.\x * \xo 25:40 \xt Mt 7:23; Re 20:10\x* \p \v 41 “Eaꞌ aeꞌ iꞌipa esis sagalutu waꞌol lagol igawamai wapani iꞌi, Ipaꞌ delefata pekwaha aeꞌ foꞌo. God nandaiwaꞌmepa naꞌi ipaꞌ epes awipai. Ipaꞌ foꞌo wambel awambili nif luꞌwafi fagapoma. Nif ifimba ahame nandaꞌef fandandombol fapoma aman aunai Satan naloma ensel ananimi. \v 42 Deiꞌ main, ipaꞌ fowaꞌ ina pandaꞌ waf buꞌwafi, owaꞌatin. Aeꞌ nolomahe agape, ipaꞌ ina paseꞌe gwaꞌaisi, owaꞌ. Eaꞌ aeꞌ iap pagaseꞌema embel, ipaꞌ ina paseꞌe embel aꞌ embel, owaꞌ. \v 43 Eaꞌ aeꞌ siꞌi epen anagon lauguniwai, apaꞌ ipaꞌ owaꞌ pefaꞌe pefeꞌ ifagw ipeꞌigwia, owaꞌ. Eaꞌ lowaf ake ipaꞌ ina paseꞌe lowaf, aeꞌ awasiwi, ape andaꞌ kalabus apaꞌ ipaꞌ ina pafoꞌo patolowe, owaꞌatin. \p \v 44 “Eaꞌ esis wapani aꞌ sogwa basef sohaliꞌana siꞌi, ‘Dembinai, deiꞌ nemaf mamahefa apaꞌ mati inaꞌ gwaꞌaisi embel akana nolomahena, a inaꞌ epen anagon lauguninai, a inaꞌ lowaf akana awasina a nape nandaꞌ kalabus, eaꞌ apaꞌ owaꞌ mofoꞌo motopalopenaea?’ \p \v 45 “Eaꞌ aeꞌ aꞌ egwamasa basef esis iꞌi, Aeꞌ aꞌipipa endilisi, waf maif owaꞌ pendaꞌafa anin epen inimba falafuna agol akania, isimba eaꞌ naꞌamba atin ina pandaꞌmeaf aeꞌ wapani, owaꞌatin.\x * \xo 25:45 \xt Dan 12:2; Jo 5:29\x* \v 46 Eaꞌ amam nematawa isimba sofeꞌ sofaꞌ hiahaom awami akafimi magape atapim lifilafii. Apaꞌ epes isimba buꞌwasi anaf sofaꞌ ambal namili aꞌ sofeꞌ sope anamba sogape boꞌwes lifilafima.” \c 26 \s1 Amom dembami agufumi aꞌ maꞌi basef mandameꞌmaefa moha Jisas nogagaꞌ \r (Mk 14:1-2; Lu 22:1-2; Jo 11:45-53) \p \v 1 Jisas nawalipasa basef ifimba laufi ma hiꞌalef, ama nogota atamba anen naꞌipa alipumi ananimi naꞌi,\x * \xo 26:1 \xt Eks 12:1-27; Mt 20:18\x* \v 2 “Ipaꞌ pegawa, nimaguf bif dowaf ataꞌ fapoma nemaf afamba ma sogaꞌ gwaꞌaisi luꞌwasi saꞌi Pasova afegataga. Atiasi nemaf afamba anona aman nowalapa aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi ma anom amam boumi mogandele lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai mohe egagaꞌ.” \p \v 3 Nemaf afamba amom pris dembami maloma agufumi esis Judai munduwaꞌanima mape ipat Kaiafasi, anen pris dembinai nape nagaliꞌma pris hiamii. \v 4 Eaꞌ maꞌi basef mandameꞌmaefa mondaꞌ uhuf mefeꞌma mombaloꞌ Jisas mohana nogagaꞌ. \v 5 Owaꞌ amom mandaiwaꞌma mogombaloꞌana nemaf afamba sandaꞌ gwaꞌaisi isimba luꞌwasiafi. Naꞌamba epes hiasi ukup awep eaꞌ sohafel sondaꞌ wandaf. \s1 Anoꞌw nemataꞌw kwakoloꞌ sanda newala balaga Jisasi \r (Mk 14:3-9; Jo 12:1-8) \p \v 6 Nemaf afamba Jisas nafeꞌ Betani nape ipat anona aman Saimoni, fowaꞌ aowas aunai nandaꞌ alop ananipi pagambuꞌwi, apaꞌ deiꞌ amboꞌona.\x * \xo 26:6 \xt Lu 7:37-38\x* \v 7 Eaꞌ anoꞌw nemataꞌw kwafiꞌmai anen kwahapila anol botol sandaꞌal siꞌi otami, embel sanda alogw fasigwi gwagaꞌani sagatalin otamba luꞌumbai nala botol alamba. Eaꞌ kwakoloꞌw sanda inimba newala balaga Jisasi ma tebol anen nagatomama. \p \v 8 Amom alipumi ananimi mati naꞌamba, ukup amamipi awep aꞌowaꞌ. Eaꞌ maꞌi, “Deiꞌ maina akoꞌw kwagahambombaga sanda inimba nagafeꞌ dowaf? \v 9 Iꞌi afaꞌ ofaꞌana anis epes sotalin moni hiani ma afaꞌ ofaꞌan ogasoꞌ epes isimba kwahusa gwaꞌaisi mainai, daoꞌ andeandeꞌ. Apaꞌ owaꞌ, owaꞌatin.” \p \v 10 Eaꞌ Jisas nogawa ukup amamipi, naꞌipam naꞌi, “Deiꞌ maina ipaꞌ ukup awasip pagapoma nemataꞌw akwamba? Owaꞌi. Akoꞌw kwandaꞌ waf afamba fasifima aeꞌ.\x * \xo 26:10 \xt Diu 15:11\x* \v 11 Isimba kwahusa gwaꞌaisi maini sape salomepa nimaguf hiafi. Apaꞌ aeꞌ ina ataꞌ elomepa egape nimaguf hiafi, owaꞌatin. \v 12 Nemataꞌw akwamba kwakoloꞌwa sanda inimba ma alop aeꞌapi, kwandaꞌ isimba kwindilaꞌwaifa felefeleꞌma esis sogawe matmat. \v 13 Endilisi aeꞌ aꞌipipa, ganimba itap walemb hiagoma anaf sigaꞌipasa basef buꞌwafi aeꞌafi, siꞌipasa basef akoꞌufi wapani ma ukup pegapoma waf buꞌwafi akoꞌw kwandaꞌmeafi.”\x * \xo 26:13 \xt Jo 11:57\x* \s1 Judas nalaꞌ lapa nigihimbaꞌmam Jisas amom boumi ma mohana nogagaꞌ \r (Mk 14:10-11; Lu 22:3-6) \p \v 14 Nogota atamba anona amom alipumi Jisasi 12-pelaim, aman anamba Judas Keriotinai aꞌ nafeꞌma amom pris hiami dembami.\x * \xo 26:14 \xt Sek 11:12\x* \v 15 Eaꞌ nahaliꞌam naꞌi, “Ipaꞌ paꞌi peseꞌe main petalowe ma igihimbaꞌmepana?” \p Eaꞌ amom matalifa moni silva 30-pelain aꞌ masoꞌana. \v 16 Aꞌi owaꞌ nogota atamba atota nandaꞌas atapina nalaꞌ nolaoma anoꞌw ufiaꞌwa nigihimbaꞌmama Jisas amoma mogombaloꞌana.\x * \xo 26:16 \xt Eks 12:14-20\x* \s1 Jisas naꞌ gwaꞌaisi luꞌwasi sagaꞌi Pasovai naloma alipumi ananimi \r (Mk 14:12-21; Lu 22:7-14,21-23; Jo 13:21-30) \p \v 17 Nemaf afamba saliꞌ sagaꞌ anis gwaꞌaisi sagaꞌi Pasovai esis saꞌ bret atamba owaꞌ togatef luꞌutaia eaꞌ amom alipumi ananimi mafiꞌmai anen mahaliꞌana maꞌi, “Inaꞌ naꞌi afaꞌ ofeꞌ ondondomba ipat anima ma inaꞌ negaꞌ gwaꞌaisi isimba?”\x * \xo 26:17 \xt Mt 21:3\x* \p \v 18 Eaꞌ naꞌi, “Ipaꞌ pefeꞌ taun, pefeꞌma anona aman piꞌipana piꞌi, ‘Dembinai Tisa naꞌi, “Nemaf dondoꞌafi God nandandepamiefi eaꞌ felefeleꞌ. Aeꞌ aꞌi eaꞌ Pasova inimba eloma alipumi aeꞌami ope ipat ineꞌitai.’” \p \v 19 Eaꞌ amom alipumi ananimi mandaꞌas naꞌamba atin siꞌi anen nagaꞌipam eaꞌ mandaꞌ gwaꞌaisi Pasovai dumbili dombol. \v 20 Aꞌi owaꞌ owamb anen nape naꞌ gwaꞌaisi tebol naloma alipumi ananimi 12-pelaim. \v 21 Eaꞌ amom mape maꞌ gwaꞌaisi atin owaꞌ, Jisas naꞌipam naꞌi, “Aeꞌ aꞌipipa endilisi, anona afaꞌinai atiasi aꞌ nefeꞌ nihimbaꞌma amom boumi ma aeꞌ egapoma.” \p \v 22 Eaꞌ ukup amamipi nimanip aꞌowaꞌ, mosafel mahaliꞌana atona atin maꞌi, “Dembinai, aeꞌ aꞌa ami?”\x * \xo 26:22 \xt Sam 41:9\x* \p \v 23 Owaꞌ anen nagwamama basef naꞌi, “Aman anamba deiꞌaol nalome wahapila bret wagalata disi, anen eaꞌ maꞌuna, anamba atiasi nogawalapa aeꞌi. \v 24 Ahoꞌ, aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, atiasi anis epes sehe egagaꞌ siꞌi Buk Baibel nagaꞌiasa aeꞌ. Apaꞌ aman anamba nogawalapa aeꞌ ma boumii, anen uwahipina endilisi. Atiasi hiahaom awami endilisi aꞌ motagamana. Fowaꞌ maꞌmana owaꞌ ataꞌ kolanai, daoꞌ aꞌ andeandeꞌ. Ama anen ina aꞌ notagama hiahaom akafimi amamba awami. Owaꞌ, aꞌ owaꞌatin.” \p \v 25 Eaꞌ aman anamba Judas nogawalapa Jisasa bousii anen anagwa basefa Jisas naꞌi, “Dembinai Tisa, aeꞌ aꞌias aꞌa owaꞌatin?” \p Jisas nagwamana basef naꞌi, “Inaꞌ atina naꞌiam.”\x * \xo 26:25 \xt Mt 14:19\x* \s1 Jisas nasoꞌama gwaꞌaisi komunion amom alipumi ananimi 12-pelaim \r (Mk 14:22-26; Lu 22:15-20; 1 Ko 11:23-25) \p \v 26 Jisas nalomam ataꞌ mape maꞌ gwaꞌaisi atin, ama main, nasaꞌma anota bret, nandabeten nanifela God, nawalota nasoꞌam naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ saꞌmata peaꞌata. Bret atamba alop aeꞌapi.” \p \v 27 Eaꞌ nasaꞌmai anop kap embel wain bagalapi nanifela God, nasoꞌam naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ hipai gwaꞌembel atin.\x * \xo 26:27 \xt Eks 24:8; Jer 31:31-34; Sek 9:11; 1 Ko 10:16\x* \v 28 Embel ambalemba esimbel aeꞌambeli bewaꞌ banaga basef ifimba God nagalaꞌ lapafi dambaifi. Esimbel ambalemba aeꞌ ekoloꞌwambela God nokwahomasa waf awafi epes hiasii okom mogasoꞌanaf. \v 29 Aeꞌ aꞌipipa, ina ataꞌ itanima iaꞌ wainimbel wapani, owaꞌ. Aeꞌ efeꞌ etaga anamba ahame nagalaꞌambemagoma, daoꞌ aꞌ iaꞌ anin wain dambaini elomepa anamba.\x * \xo 26:29 \xt Lu 22:39; Jo 18:1\x* \p \v 30 Amom mandaꞌ anof awaf eaꞌ, mawisi aꞌ mafeꞌ mondowasaꞌ halafuta Oliv.\x * \xo 26:30 \xt Jo 16:32; Sek 13:7\x* \s1 Jisas naꞌi atiasi Pita nondahaliꞌmana nowaꞌ alafuga anen \r (Mk 14:27-31; Lu 22:31-34; Jo 13:36-38) \p \v 31 Jisas naꞌipam naꞌi, “Atiasi owamb ambaꞌe pindaiwaꞌma pagahapifi a pekwahowe. Deiꞌ main, fowaꞌ gani Baibel nagaꞌi naꞌamba naꞌi, God naꞌi, \q1 ‘Anaf owagama gani, aeꞌ eha aman anamba nugumafi sipsipi nogaꞌ. Eaꞌ sipsip amamba atiasi aꞌ mofaꞌ mefeꞌ atona biana.’\x * \xo 26:31 \xt Mt 28:7,16\x* \p \v 32 “Apaꞌ owaꞌ owaꞌatin, atiasi aeꞌ itanima asafel wapani aꞌ iliꞌipa efeꞌ itap luꞌupa Galili.” \p \v 33 Eaꞌ Pita nagwa basef naꞌamba naꞌi, “Iꞌi anom owaꞌ mohapifina banagema ma miꞌi mokwahena, hapaimi, ihapifina banagewe ina atiasi ikwahina, owaꞌatin.”\x * \xo 26:33 \xt Mt 26:69-75\x* \p \v 34 Eaꞌ Jisas nagwamana basef naꞌi, “Aeꞌ aꞌipina endilisi, atiasi owamb ambaꞌe awata ataꞌ owaꞌ totaea, inaꞌ aꞌ nendehaliꞌmi niꞌias wanif niꞌi, ‘Aeꞌ owaꞌ egawa Jisasa.’”\x * \xo 26:34 \xt Mt 26:56\x* \p \v 35 Eaꞌ Pita naꞌipana naꞌi, “Owaꞌatin. Esis soha afaꞌ biafa ogaꞌ atin. Aeꞌ ina aꞌ indahaliꞌmina, owaꞌatin endilisi.” \p Eaꞌ alipumi hiami Jisasi maꞌias naꞌamba atin hiꞌalam. \s1 Jisas nafeꞌ nawis anagon Getsemani sawa lawah oliv hogotaoma nandabeten \r (Mk 14:32-42; Lu 22:39-46) \p \v 36 Jisas naoꞌwa alipumi ananimi mafeꞌ atin anagon Getsemani lawah oliv hogotawama. Eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ pepe naꞌa, aeꞌ efeꞌ gani waꞌol endabeten.” \p \v 37 Eaꞌ anen naoꞌwa Pita naloma Sebedi nogaopana Jemsi Jon aꞌ mafeꞌ. Eaꞌ nameꞌ opaf ananifi aꞌ nimanif kwapeteꞌ endilisi.\x * \xo 26:37 \xt Jo 12:27\x* \v 38 Eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Nembel aeꞌambili nimanimbil aꞌowaꞌ, ma aeꞌ egagaꞌ. Ipaꞌ pepe naꞌa silisilawi pepe pesase ma igitanimai.”\x * \xo 26:38 \xt Hi 5:7-8; Mt 6:10\x* \p \v 39 Eaꞌ anen nandambema nafeꞌ kwasakwasala, aꞌ nowa nambeꞌ opaf notawa nandabeten naꞌi, “O ahame aeꞌinai, iꞌi inaꞌ nigaꞌi awima, daoꞌ nekwahome kap apamba. Apaꞌ owaꞌ, inaꞌ nindaila okom ineꞌimi atom, aeꞌ owaꞌ.” \p \v 40 Nahaliꞌana eaꞌ, nosafel notanima nafeꞌma alipumi ananimi magapoma, owaꞌ nati amom aꞌ maꞌoh magaꞌ mafeꞌ. Eaꞌ nofala Pita naꞌi, “Ipaꞌ banagepa pepe pesasa aeꞌ aꞌa owaꞌ? Nogota aꞌipipa aꞌi pepe pegasasa aeꞌ ina laota, owaꞌ. Nogota bandata siꞌi aua atitin.\x * \xo 26:40 \xt Mt 6:13; Hi 2:14, 4:15\x* \v 41 Ipaꞌ solawaipa pepe pendabeten. Naꞌamba hiahaom mogogwambipai aꞌ motagama ipaꞌ. Endilisi ambagof ipeꞌigufi faꞌi awima pendabeten, apaꞌ alop owaꞌ banagepa, alaꞌuta tahepa.” \p \v 42 Eaꞌ anen notanima nafeꞌma bif nandabeten naꞌi, “Ahame aeꞌinai, iꞌi kap apamba owaꞌ anoꞌw ufiaꞌwa aeꞌ indihiꞌamapa, eaꞌ hapaimi, aeꞌ eaꞌ endefaꞌap. Ina nindaila okom ineꞌimi atom.” \p \v 43 Anen nahaliꞌana eaꞌ nandambemef notanima nafiꞌi bif magapoma nati amom ataꞌ maꞌoh atin, naep amamipi nimanip.\x * \xo 26:43 \xt 2 Ko 12:8\x* \v 44 Eaꞌ nakwahom notanima nafeꞌ nandabeten wapanima aꞌ wanif. Beten inimba atin dokoꞌ naliꞌ nandaꞌani, atin notanima nandaꞌan wapani. \p \v 45 Ama main, notanima nafiꞌmai amom magapoma naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ ataꞌ papoma nomaꞌw paꞌoh atin aꞌa? Pemeꞌ! Nogota aeꞌatai atataga. Deiꞌ nemaf afaꞌe anona aman aunai aꞌ nifiꞌi nulumai anom amam awami mufiꞌi mowa aeꞌ, ataga epen egefaꞌ alop epesi.\x * \xo 26:45 \xt Jo 14:31\x* \v 46 Safel! Aꞌ ofeꞌ uti aman anamba nigihimbaꞌmama aeꞌi deiꞌ aꞌ nafiꞌi.” \s1 Judas nawalapa Jisasa boumi ma mombaloꞌana mofaꞌana mogafeꞌ \r (Mk 14:43-50; Lu 22:47-53; Jo 18:3-12) \p \v 47 Jisas ataꞌ nalutu naꞌipam atin, owaꞌ anona aman nafiꞌi. Aman anamba Judas, anona amom 12-pelaim Jisasi. Anen nafiꞌi nalomai amam hiami mahapila bainagwi belep. Amom pris dembami malumai amom agufumi dembami esis Judai masapaꞌam mafiꞌi. \v 48 Eaꞌ aman anamba nogawalapa Jisasi, aꞌ naliꞌ naꞌipam nandaꞌ ametal nihimbaꞌmaman naꞌi, “Atiasi ipaꞌ piti aeꞌ igasisiꞌa dalogwanai, aman anamba eaꞌ maꞌuna Jisas. Ipaꞌ pihapilana pembaloꞌana tatalaꞌina.” \p \v 49 Eaꞌ anen nafeꞌma Jisas kwafalis naꞌi, “Owamb buꞌwambi, Dembinai.” \p Eaꞌ nasisiꞌ dalogwana. \p \v 50 Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “O alipunai, hiahawes inaꞌ nafiꞌi ma naꞌi nendaꞌasi, awi inaꞌ daꞌas kwafalis.” \p Eaꞌ amom mafiꞌi felefeleꞌma anen mowasaꞌ lagof mahapilana sisihina.\x * \xo 26:50 \xt Jo 18:26\x* \v 51 Eaꞌ anona aman nape nagaloma Jisasi, nala lagol nagiai bainat ananitai naha anona aman nandaꞌmana maola pris dembinai nape nagaliꞌma pris hiamii, eaꞌ natopaꞌ aliga ananigai peleꞌataga gowa.\x * \xo 26:51 \xt Jen 9:6; Re 13:10\x* \p \v 52 Owaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Sapaꞌ bainat tofeꞌ tope tagapoma. Amom hiami mogapaꞌ bainagwi, atiasi bainagw goham mogaꞌ. \v 53 Inaꞌ negawa banagami Ahamai aꞌa owaꞌ? Iꞌi aeꞌ ihaliꞌana ai, anen nasoꞌai ensel ananimi hiami aꞌowaꞌ kwafalis atis, mikilaꞌ misiꞌah ahamba soldia 12-pelaih. Apaꞌ owaꞌ, owaꞌatin. \v 54 Aeꞌ iꞌi endaꞌ waf afamba ai, atiasi basef ifimba fowaꞌ God naꞌif fagape buk Baibeli ina atiasi fetaga alihif dondoꞌma esis sifiꞌi sogombaleꞌe, owaꞌatin.”\x * \xo 26:54 \xt Lu 19:47, 21:37\x* \p \v 55 Eaꞌ Jisas naꞌipa esis amam nematawa hiasi naꞌi, “Ipaꞌ pefaꞌi bainagwi belep pafiꞌi siꞌi pafiꞌi paꞌi pegewaꞌ anona aman aunai napaꞌ nagaloma gavmani aꞌa? Nimaguf hiafi aeꞌ ape alomepa ipat luꞌunai Godi awalapa basef buꞌwafi esis amam nematawa hiasi, apaꞌ ipaꞌ owaꞌ pembaleꞌea.\x * \xo 26:55 \xt Mt 26:31\x* \v 56 Apaꞌ deiꞌ hiahaom amamba ipaꞌ pandaꞌami mataga dondoꞌma basef ifimba fowaꞌ God naꞌipa amom profet mandaꞌef fagail buki aꞌ fataga endilisi.” \p Eaꞌ alipumi ananimi hiami makwahona mafaꞌ mafeꞌ hiꞌalam. \s1 Amom mofaꞌ Jisas mafeꞌ mandaꞌmana basefa amom dembami Juda \r (Mk 14:53-65; Lu 22:54-55,63-71; Jo 18:13-14,19-24) \p \v 57 Amom amamba mogombaloꞌ Jisasi mofaꞌana mafeꞌ ipat anona pris dembinai nape nagaliꞌma pris hiamii Kaiafas. Eaꞌ amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi maloma agufumi esis Judai mundowaꞌanima mape. \v 58 Apaꞌ Pita ina nalomam nafeꞌ atef owaꞌ. Anen nagigiꞌmam nafeꞌ nataga indalelemb nawis ipat dembinai prisi nafeꞌ nape naloma amom polisman mapoma nif. Anen naꞌi nope niti atiasi main netaga. \p \v 59 Eaꞌ amom pris dembami maloma amom dembami Juda mugumafi koti, amom hiami maꞌi molaoma anis epesa sombasoꞌma Jisas sosapagana ma anif basefa mohana nogagaꞌ. \v 60 Eaꞌ epes hiasi sataga saꞌi basef basoꞌafi fafeꞌma anen. Apaꞌ esis ina satagama anif basef endilisifi kofagefa ma mohana nogagaꞌ, owaꞌ. Aꞌi owaꞌ main, anom amam biam mataga\x * \xo 26:60 \xt Jo 2:19-21\x* \v 61 maꞌi, “Aman anamba naꞌi anif basef naꞌi, ‘Aeꞌ laꞌifiwai ma igugulata ipat luꞌunai Godi ma itanima egalaꞌana wapani nimaguf wanif dowaf.’” \p \v 62 Eaꞌ pris anamba dembinai nalutu nahaliꞌ Jisas naꞌamba naꞌi, “Inaꞌ negwa basef ifimba aꞌa owaꞌ? Deiꞌ maina amom magaꞌipina basef naꞌamba?”\x * \xo 26:62 \xt Ais 53:7; Mt 27:12\x* \p \v 63 Owaꞌ Jisas ina naꞌi anif basef, owaꞌatin. \p Eaꞌ pris anamba naꞌipana naꞌi, “Aeꞌ aꞌipina endilisi ma agol Dembinai Godi nagape lifilafii, inaꞌ kipa apaꞌ. Inaꞌ Krais Nogama Godi nandandepena nasapaꞌena nagafiꞌii, aꞌa owaꞌ?”\x * \xo 26:63 \xt Sam 110:1; Dan 7:13; Mt 24:30\x* \p \v 64 Eaꞌ Jisas naꞌi, “Ipaꞌ paꞌias eaꞌ maꞌwis. Apaꞌ aeꞌ aꞌipipa, anaf owagama ipaꞌ piti aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, epe lagol kwahisigili Godi banagewe. Epe otaga ilif itanima ifiꞌi petolowe.”\x * \xo 26:64 \xt Ap 14:14; Mt 9:3; Jo 10:33\x* \p \v 65 Jisas naꞌias naꞌamba owaꞌ pris anamba aꞌ okom wandafuna eaꞌ nahapeꞌ klos amamba anen nagalami naꞌias naꞌi, “Anen aꞌ nandaꞌ dembinai God findiwana ma basef awafi! Apaꞌ ina ataꞌ mofalai anis wapani sifiꞌi siꞌi anif basefa anen, owaꞌatin. Anen naꞌipana basef awafi God, eaꞌ ifimba deiꞌ pameꞌanamef eaꞌ.\x * \xo 26:65 \xt Lev 24:16; Jo 19:7\x* \v 66 Ipaꞌ ukup pape paꞌimama?” \p Amom hiami magwamana maꞌi, “Anen nandaꞌ waf awafi eaꞌ andeandeꞌma aꞌ nogaꞌo.”\x * \xo 26:66 \xt Ais 50:6, 53:5\x* \p \v 67 Eaꞌ amom misiꞌwafa amaga Jisasi mahana. Anom mopagamana aomb masopamana naep ananipi maꞌi, “Inaꞌ Krais God nasapaꞌena nagafiꞌii, \v 68 inaꞌ aꞌ niꞌi basef siꞌi anona profet nagaꞌiefi newalapa ami nagahinai.” \s1 Pita naꞌi, “Aeꞌ owaꞌ egawa Jisasa.” \r (Mk 14:66-72; Lu 22:56-62; Jo 18:15-18,25-27) \p \v 69 Pita tol nape indalelemb nomon nape ipat andeꞌetama. Eaꞌ anoꞌw nemataꞌw kwandaꞌ maoli kwafiꞌi felefeleꞌ ma anen eaꞌ kwaꞌipana kwaꞌi, “Inaꞌ wapani nape nagaloma Jisas ganimba itap luꞌupa Galilii.” \p \v 70 Owaꞌ Pita nandahaliꞌ naꞌi owaꞌ ma naep isimba hiasii naꞌi, “Aeꞌ ina egawa basef ifimba inaꞌ nagaꞌiefi, owaꞌatin.” \p \v 71 Eaꞌ nafeꞌ nalutu indalelemb nomon felefeleꞌma uta, anoꞌw nemataꞌw kwatolona wapani kwaꞌipa esis amam nematawa sagape felefeleꞌi kwaꞌi, “Aman anamba anen nape nagaloma Jisas Nasaretinaii.” \p \v 72 Owaꞌ Pita nandahaliꞌma basef wapani eaꞌ naꞌi, “Endilisi ilif, aeꞌ ina egawa aman anamba.” \p \v 73 Aꞌi owaꞌ main, owaꞌ anom amam malutu mafiꞌi maꞌipa Pita maꞌi, “Endilisi atis, inaꞌ aman miniꞌap amamipi. Diga ineꞌigai gawalapena alihina.” \p \v 74 “Eaꞌ deiꞌ Pita nosafel naꞌi basef nagaꞌif banagafi naꞌi “Endilisi gani ilif, aeꞌ ina egawa aman anamba ipaꞌ deiꞌ pagaꞌinai, owaꞌ atin endilisi.” \p Anen naꞌias eaꞌ, owaꞌ, awata atata.\x * \xo 26:74 \xt Mt 26:34\x* \v 75 Eaꞌ Pita aꞌ okom mandandaꞌ ma basef nambatiꞌ Jisas naꞌipanaef, nagaꞌi, “Awata owaꞌ ataꞌ totaea, inaꞌ atiasi inaꞌ aꞌ nembasoꞌmas niꞌias wanif niꞌi, ‘Inaꞌ owaꞌ negawea.’” \p Eaꞌ Pita nawisi nafeꞌ andoꞌ nalef mehip aꞌowaꞌ. \c 27 \s1 Amom mofaꞌ Jisas nafeꞌma gavman dembinai Pailat \r (Mk 15:1; Lu 23:1-2; Jo 18:28-32) \p \v 1 Aꞌi owaꞌ lala kuhimbita amom pris hiami dembami maloma agufumi esis Judai maꞌi basef mandameꞌmaefa moha Jisas nogagaꞌ. \v 2 Amom mowaꞌana mofaꞌana mafeꞌ masoꞌ gavman dembinai Pailat.\x * \xo 27:2 \xt Mt 26:14-15\x* \s1 Judas nandaha nail mandof eaꞌ afuna \r (Ap 1:18-19) \p \v 3 Deiꞌ aman anamba Judas nagawalapa Jisasa amom boumi nati amom mandaꞌ basef mapaꞌaga Jisasa nogagaꞌ. Eaꞌ nati amom mapaꞌagana mandaꞌ hiahawes isimba, eaꞌ nofaꞌ nimanimi luꞌwami aꞌowaꞌ. Eaꞌ deiꞌ anen notanima nowambela moni silva inimba 30-pelain nafeꞌma amom pris amamba dembami maloma agufumi esis Judai. \v 4 Eaꞌ naꞌi, “Aeꞌ andaꞌ waf awafi awalapa aman anamba buꞌunai, owaꞌ nondaꞌ waf awafia atiasi aꞌ nogaꞌ.” \p Owaꞌ amom maꞌi, “Amamba ina kofagema afaꞌimi, owaꞌ. Amamba eaꞌ kofagema ineꞌimi atom.” \p \v 5 Eaꞌ Judas nakwaha moni silva inimba ipat luꞌunai Godi nomon, nafeꞌ anagon nandaha nail mandof eaꞌ aꞌ afuna. \p \v 6 Amom pris amamba dembami mofaꞌ moni inimba maꞌi, “Moni inimba anin nagatala aman anamba afaꞌ wahana nogagaꞌi. Eaꞌ afaꞌ ina ombeꞌ moni inimba neloma moni nagaꞌoh ipat luꞌunai Godi, owaꞌi.” \p \v 7 Eaꞌ amom maꞌi anif basef mandameꞌmaef, ama moni inimba mandaꞌan matala anep itapa anona aman nagalaꞌ malihi. Eaꞌ mofaꞌ itap apamba ma mondaꞌ matmata sogawa epes isimba lauginisi safiꞌi salomas sape sagagaꞌi. \v 8 Eaꞌ deiꞌ sofala agilipa saꞌi, “Itap esimbel bagatalipi.” \p Deiꞌ agol agalemba ma itap apamba ataꞌ gape atapigil.\x * \xo 27:8 \xt Sek 11:12-13\x* \v 9 Eaꞌ anif basef fowaꞌ gani God nigihimbaꞌmanaef anona aman profet Jeremaia nandaꞌafi ifimba deiꞌ aꞌ fataga alihif fandawalap. Basef ifimba fagaꞌias naꞌamba faꞌi, \q1 “Amom mofaꞌ otamba silva 30-pelaimba, esis Juda asandandepamba ma aman anambai. \v 10 Eaꞌ moni inimba satala anep itapa anona aman nagalaꞌ malihi, siꞌi Dembinai nagaꞌipa aeꞌ dindinip.” \s1 Jisas nafeꞌ nalutuma nogohnaep Pailati eaꞌ Pailat nahaliꞌana \r (Mk 15:2-5; Lu 23:3-5; Jo 18:33-38) \p \v 11 Amom mofaꞌ Jisas mafeꞌ nalutu nogohnaep dembinai gavman Pailati, eaꞌ Pailat nahaliꞌana naꞌi, “Inaꞌ king dembinai Judai aꞌa owaꞌ?” \p Eaꞌ Jisas nagwamana basef naꞌi, “Basef ifimba inaꞌ nagaꞌiefi endilisifi.”\x * \xo 27:11 \xt Ais 53:7; Mt 26:63\x* \p \v 12 Eaꞌ amom pris amamba dembami maloma agufumi esis Judai masapagana ma basef hiafi, apaꞌ anen ina nagwamam anif basef, owaꞌ. \p \v 13 Eaꞌ Pailat nahaliꞌana naꞌi, “Inaꞌ nameꞌ basef ifimba hiafi esis sandaꞌmena kotefi, aꞌa owaꞌ?”\x * \xo 27:13 \xt Jo 19:9\x* \p \v 14 Owaꞌ Jisas ina nagwamana basef Pailat, owaꞌatin. Eaꞌ dembinai gavman gogolalasona kwapeteꞌ. \s1 Pailat naꞌi soha Jisas nil lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai \r (Mk 15:6-15; Lu 23:13-25; Jo 18:39–19:16) \p \v 15 Nogota atamba gavman anamba dembinai waf ananifi naꞌamba. Afagof danda ma nemaf afamba buꞌwafi esis sandaꞌ anis gwaꞌaisi luꞌwasiafi, anen a nakwahowa anin epen nandaꞌ kalabusi nafeꞌ wahifin. Epen mamahina esis amam nematawa hiasi sandandepani, dembinai gavman naꞌi ahoꞌ nakwahin nafeꞌma esis wahifin. \v 16 Nemaf afamba anona aman aunai nape nandaꞌ kalabus, agilinama Barabas. Aman anamba nandaꞌ waf awafi endilisi.\x * \xo 27:16 \xt Jo 11:47-48; Jo 12:19\x* \v 17-18 Eaꞌ esis amam nematawa sunduwaꞌanima salutu. Pailat nogawa amom dembami esis Judai kowalama epes hiasi sagaila basef Jisasi ukup aom atom mapomana deiꞌ mandaꞌ kotimana. Isimba atis deiꞌ nahaliꞌas naꞌi, “Ipaꞌ paꞌi aeꞌ ekwaha ami nekwaha kalabus nefeꞌmago ipaꞌ? Ekwaha Barabas aꞌa Jisas, esis sagaꞌi Krais dembinai?” \p \v 19 Eaꞌ Pailat nape ipat atamba sandakolas sandaꞌ kota, eaꞌ wauluꞌmana ananiꞌwi kwasapaꞌ basef fafiꞌmai anen kwaꞌi, “Inaꞌ owaꞌi aꞌ nendaꞌ anin mae awanima aman anamba fasinaia, owaꞌi. Aeꞌ dokoꞌ aꞌoh owamb andondoꞌah atolona eaꞌ efaꞌ akafimi ma anen.” \p \v 20 Apaꞌ amom pris amamba dembami maloma anom agufumi esis Judai masaꞌma nomonas esis amam nematawai ma sohaliꞌ Pailata nogakwahowa Barabas, a soha Jisas nogagaꞌ. \p \v 21 Eaꞌ dembinai Pailat naꞌipas wapani naꞌi, “Amam amamba biam, ipaꞌ paꞌi aeꞌ ekwaha ami nefeꞌmago ipaꞌ?” \p Eaꞌ saꞌipana saꞌi, “Barabas.” \p \v 22 Eaꞌ Pailat nahaliꞌas naꞌi, “Deiꞌ ipaꞌ paꞌi aeꞌ endaꞌmana main aman anamba Jisas pagaꞌi Kraisi?” \p Esis hiasi nahaliꞌas saꞌi “Dolana nil lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai!” \p \v 23 Eaꞌ Pailat nahaliꞌas naꞌi, “Deiꞌ main? Anen nandaꞌ waf maif awafi?” \p Owaꞌ esis gigal saꞌoh saꞌi mehip saꞌi, “Dolana lawag hana afuna!”\x * \xo 27:23 \xt Diu 21:6-9; Mt 27:4\x* \p \v 24 Eaꞌ Pailat aꞌ nogawa basef ananifi ina banagefa nogapaꞌagas, owaꞌ. Naꞌamba asondaꞌ wandaf luꞌwafi. Eaꞌ Pailat nolai anambel embel nasaꞌopa lagof ananigufi ma naep esis amam nematawai nindihimbaꞌ naꞌias naꞌi, “Aeꞌ kofagema owaꞌatina egaha aman anamba nogagaꞌ. Maol ipeꞌini atin,”\x * \xo 27:24 \xt Mt 23:35; Ap 5:28\x* \p \v 25 Eaꞌ amam nematawa hiasi sagwa basef saꞌi, “Eaꞌ kofagema amamba aꞌ mondafiꞌmai apaꞌ moloma awasi apeꞌisi.” \p \v 26 Eaꞌ Pailat nakwahowa Barabas nafeꞌma esis. Eaꞌ naꞌipa amom soldia ma mogopagaha Jisas mofaꞌana mefeꞌ mogandolana lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai. \s1 Amom soldia mandaꞌ salamala basef awafi ma Jisas mahana mandaꞌas mondolaꞌwaifana siꞌi anona dembinai king \r (Mk 15:16-20; Jo 19:2-3) \p \v 27 Eaꞌ amom soldia mofaꞌ Jisas mawisi ipat amom gavmani luꞌutai. Eaꞌ mofala anom soldia hiami mafiꞌi munduwaꞌanima ma anen.\x * \xo 27:27 \xt Lu 23:11\x* \v 28 Eaꞌ mowalia luwaguf maim ananimi malamana anota saket akwahitai. \v 29 Eaꞌ mowaloꞌmana anof mandof higatagufi, malaꞌwatefaf siꞌi hat mowaloꞌmanana balaga ananigai. Eaꞌ masoꞌana anota alifita nahapilata lagol ananigili. Amom mindiwa nembawa motawa felefeleꞌma anen, mandaꞌ salamal lahana maꞌi basef findiwaifi ma anen maꞌi, “Nemaf buꞌwafi, inaꞌ king dembinai esis Judai!”\x * \xo 27:29 \xt Ais 50:6\x* \p \v 30 Eaꞌ misiꞌwafana mandalombana alifita atamba mopagahona balaga ananigai. \v 31 Mandaꞌana findiwana ma eaꞌ, mowalimana saket atamba, malamana klos mais ananisi a mofaꞌana mafeꞌma mogandolana lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai. \s1 Amom soldia mandola Jisas lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai \r (Mk 15:21-32; Lu 23:26-43; Jo 19:17-27) \p \v 32 Amom mosafel mafeꞌ owaꞌ mati anona aman Saimon Sairiniinai. Eaꞌ amom soldia masasapaꞌana ma notopalopa Jisas nogofaꞌ lawag ananigai. \v 33 Eaꞌ mafeꞌ mataga anagon agiligima Golgota. Apaꞌ deiꞌ mambemefagol maꞌi, Pipitagol Balagaigil.\x * \xo 27:33 \xt Sam 69:21\x* \v 34 Eaꞌ masoꞌana anambel embel wainimbel mandaꞌ marasin numbutinai nalomambela neaꞌ embel begahagofa akep luꞌwami. Anen ataꞌ nameꞌ embel atin, owaꞌ, nandaiwaꞌmambel.\x * \xo 27:34 \xt Sam 22:18\x* \v 35 Amom mandolana lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai eaꞌ, mandaꞌ satu ma luwaguf maim ananimi ma ami nigikilaꞌi mofaꞌef mondondamef atona atin. \v 36 Amom tol mape anamba mumafiana. \v 37 Eaꞌ mandaꞌ anif basef fail lawag ilifugama felefeleꞌma balaga ananigai. Basef ifimba kotefi Pailat nandaꞌafi fagaꞌias naꞌamba faꞌi, “AMAN ANAMBA ANEN JISAS, DEMBINAI ESIS JUDAI.”\x * \xo 27:37 \xt Ais 53:12\x* \p \v 38 Felefeleꞌma Jisas nagaima amom soldia mandola anom biam mandaꞌ waf awafii mandaꞌ wali. Amom mandola Jisas nail laꞌafen, eaꞌ mandola amom biam mail waꞌowaꞌol.\x * \xo 27:38 \xt Sam 22:7; Sam 109:25\x* \v 39 Eaꞌ anis amam nematawa safiꞌi kilikilaꞌ sagaili esis sandaꞌ salamala anen, sapapati balagah saꞌias naꞌamba\x * \xo 27:39 \xt Mt 26:61; Jo 2:19\x* \v 40 saꞌi, “Awi, inaꞌ aman nigugulata ipat anamba Godi, ma netanima negasaꞌmana nimaguf wanifi, deiꞌ netopalopa inaꞌ. Iꞌi inaꞌ nogama Godiai, nendatagwah nisilaꞌi.” \p \v 41 Eaꞌ amom pris dembami maloma amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi maloma amom agufumi esis Judai wapani, hiami malomam mandaꞌana findiwana maꞌi,\x * \xo 27:41 \xt Jo 11:50\x* \v 42 “Anen nandatopalopa anis daindaias apaꞌ deiꞌ ina natopalopa anen, owaꞌatin. Anen dembinai king esis Israeli. Eaꞌ daoꞌ deiꞌ nondatagwah lawag ilif nisilaꞌi ma apaꞌ motolona mogahapifana.\x * \xo 27:42 \xt Sam 22:8\x* \v 43 Anen nahapifa God naꞌias naꞌi, ‘Aeꞌ Nogama Godi.’ Eaꞌ daoꞌ, iꞌi God okom mimila anen ai, anen nondatopalopana.” \p \v 44 Eaꞌ amom amamba biam mandaꞌ wali sandolam magalumanai mandaꞌana findiwana siꞌi amom agufumi maliꞌ mandaꞌmanam. \s1 Jisas eaꞌ nagaꞌ \r (Mk 15:33-41; Lu 23:44-49; Jo 19:28-30) \p \v 45 Awin aꞌi owaꞌ nandasapaꞌ akot luꞌunai aꞌ nataga dogw naofana itap hiagoma esis Judai akotigin nape nafeꞌ nafeꞌ nataga awin nandambema nagape gani 3 klok wambomota. Eaꞌ nataga negalaꞌ wapani.\x * \xo 27:45 \xt Sam 22:1\x* \p \v 46 Felefeleꞌma awin nandambema 3 klok, Jisas noga naꞌi mehip naꞌi, “Eloi, Eloi, lema sabaktani?” \p Apaꞌ mambemef maꞌias naꞌamba maꞌi, “God aeꞌinai, God aeꞌinai, deiꞌ maina inaꞌ nagakwahowe?” \p \v 47 Eaꞌ anis epes salutu felefeleꞌ sameꞌ anen naꞌias naꞌamba saꞌi, “Anen nofala anona profet Elaija.”\x * \xo 27:47 \xt Sam 69:21\x* \p \v 48 Eaꞌ anona aman nasagih nafeꞌ kwafalis nofaꞌ anom mosong magape naohi nalam mowala embel wainimbel numbutimbeli nagiam nasapaꞌam anagol bagol nandowam mafeꞌma Jisas nogaꞌ embel. \p \v 49 Owaꞌ anis salutu saꞌi, “Ataꞌ otaꞌ kwahowana, ma ataꞌ muti atiasi Elaija nifiꞌi notagwahona, aꞌa owaꞌ?” \p \v 50 Eaꞌ Jisas nandaꞌas goꞌala mehip aꞌowaꞌ wapani eaꞌ ambal ananili aꞌ landahiꞌ lafeꞌana.\x * \xo 27:50 \xt Eks 26:31-33; Hi 10:19-20\x* \p \v 51 Owaꞌ anef lowaf luꞌwafi siꞌi utai fegetaol ipat Godi luꞌunai nomoni, palalaf gani ilif fewala itap fataga biafif. Eaꞌ itap bol atin nape otamba luꞌwami pepeꞌam. \v 52 Eaꞌ anamba sagawa epes sagagaꞌima matmat mandawisiꞌ eaꞌ amam nematawa hiasi Godi fowaꞌ sagagaꞌi sosafel wapani. \v 53 Esis sokwaha matmat afamba Jisas nogosafel wapani, sofeꞌ sogawis Jerusalem, wambel sandandepambela sondaꞌ maol Godima. Eaꞌ epes hiasi asatilis. \p \v 54 Kepten anamba dembinai nugumafi soldia hiamii naloma amom soldia mape mugumafi Jisasi mati hiahaom amamba. Nogota atamba mati hiahaom mataga itap bol atin nape, ombal maham aꞌowaꞌ maꞌi, “Endilisi atis, aman anamba Nogamana Godi.”\x * \xo 27:54 \xt Lu 8:2-3\x* \p \v 55 Nematawa hiawai wagagiꞌma Jisasi wakwaha itap apamba luꞌupa Galili wafiꞌi wagatopalopanai awo walutuwi laogon watologon.\x * \xo 27:55 \xt Mt 20:20\x* \v 56 Anoꞌw Maria Makdalaiꞌwi. Anoꞌw agol atogol Maria, kogola Jemsi Josepi. Eaꞌ anoꞌw kogola amam biam Sebedi nogaopana. \s1 Amom masapaꞌ Jisas nawis otam luꞌwami nagal nagawis nomon siꞌi ipati \r (Mk 15:42-47; Lu 23:50-55; Jo 19:38-42) \p \v 57 Aꞌi owaꞌ wambomota anona aman Arimateainai hiahaom hiamunai agilinama Josep anen alipunai nagaila Jisasi aꞌ nafiꞌi.\x * \xo 27:57 \xt Diu 21:22-23\x* \v 58 Nafeꞌma Pailat nahaliꞌana ma nofaꞌi alop Jisasi nogawana. Eaꞌ Pailat naꞌipa amoma mogasoꞌana. \v 59 Josep nofaꞌap eaꞌ nandaꞌ lowaf namifi afitifi.\x * \xo 27:59 \xt Ais 53:9\x* \v 60 Eaꞌ naolaꞌana nawis matmat ananitai dambaitai, fowaꞌ nagwasana nagawis anom otam luꞌunai. Eaꞌ deiꞌ nambema anona otam luꞌunai nafeꞌ nowalo uta matmat atamba. Anen nandaꞌas naꞌamba ma main, aꞌ nafeꞌ. \v 61 Eaꞌ Maria Makdalaiꞌwi kwaloma anoꞌw awo agol atogol, awo biawa wape waꞌol felefeleꞌ watologon. \s1 Amom soldia mumafi matmat \p \v 62 Ama aꞌi owaꞌ wafilu nemaf sagandomba hiahawes gwaꞌaisi maisafi afamba fafeꞌma eaꞌ, amom pris dembami maloma amom Farisi dembami mafeꞌ malagama Pailat.\x * \xo 27:62 \xt Mt 12:40, 16:21; Jo 2:19-21\x* \v 63 Eaꞌ maꞌipana maꞌi, “Dembinai, afaꞌ aꞌ ukup papoma anif basef aman anamba nagambasoꞌami nagaꞌiefi fowaꞌ anen ataꞌ nagape. Anen nagaꞌias naꞌamba naꞌi, ‘Nimaguf wanif aꞌ fefeꞌma hiꞌilif owaꞌ, aeꞌ aꞌ itanima esafel wapani.’ \v 64 Isimba atis deiꞌ inaꞌ aꞌ niꞌipam mumafi matmat atamba andeandeꞌma nimaguf wanif ataꞌ ahiꞌilif. Naꞌamba amom alipumi ananimi aꞌ mifiꞌi mokwalopana aꞌ mofaꞌana mefeꞌ miꞌipa esis amam nematawa miꞌi, ‘Anen notanima nosafel matmat wapani.’ Eaꞌ basoꞌam anamba deiꞌinai aꞌ luꞌuna nikilaꞌ nagaliꞌi.” \p \v 65 Eaꞌ Pailat naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ peꞌwa anom soldia pefeꞌ pewalo uta matmat atamba sisihita, siꞌi ukup ipeꞌipi pagaꞌias dondoꞌma gawa ipeꞌini.”\x * \xo 27:65 \xt Dan 6:17\x* \p \v 66 Eaꞌ amom mafeꞌ mowalowa matmat sisihita eaꞌ mandaꞌima uta masahoꞌmata mandaꞌ anin ametal banagani ma epes ina a suwalin suwis. Eaꞌ maꞌipa anom soldia mape mumafiagon. \c 28 \s1 Jisas notanima nosafel wapani \r (Mk 16:1-10; Lu 24:1-10; Jo 20:1-18) \p \v 1 Nemaf afamba esis Juda sagapoma nomaꞌwafi sabat fafeꞌma hiꞌalaf, eaꞌ sande nemaf fagaliꞌma wiki, kuhumbita atota felefeleꞌma awin nigatafi, nematawa awamba biawa Maria Makdalaiꞌwi kwaloma anoꞌw agol atogol wafiꞌi ma ugati matmat. \v 2 Eaꞌ kwafalis atis imauna luꞌunai nasol mehip. Eaꞌ anona ensel Dembinaii nisilaꞌi gani heven, aꞌ nafeꞌ nelefata owap apamba pegewalo utai nafeꞌ naꞌoh waꞌol a tol natomana.\x * \xo 28:2 \xt Mt 17:2; Ap 1:10\x* \v 3 Amaga ananigai a gogalaꞌ aꞌowaꞌ siꞌi otaga peleꞌalama nogogalaꞌ luꞌwaguf maim ananimi afitim aꞌowaꞌ siꞌi ais mandati. \v 4 Eaꞌ amam amamba soldia mugumafi matmati aꞌ ombal maham kwapeteꞌ aꞌowaꞌ ambombol atin maꞌoh itap siꞌi sagagaꞌi. \p \v 5 Owaꞌ ensel anamba naꞌipa awo biawa naꞌi, “Ipaꞌ bipa ina ombal mehepa, owaꞌi. Aeꞌ egawa ipaꞌ pafiꞌi paꞌi pelaoma Jisas, aman anamba esis sagandolana lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai.\x * \xo 28:5 \xt Mt 12:40, 16:21\x* \v 6 Anen ina ataꞌ nape naꞌa, owaꞌ. Anen aꞌ notanima nosafel eaꞌ siꞌi fowaꞌ nagaꞌipipa! Ipaꞌ fiꞌi ma ataꞌ piti naꞌa nagaꞌoma. Deiꞌ aꞌ wafigin nape.\x * \xo 28:6 \xt Mt 26:32\x* \v 7 Deiꞌ ipaꞌ foꞌo kwafalis piꞌipa alipumi ananimi piꞌi, ‘Anen nosafel wapani eaꞌ. Pemeꞌ. Anen aꞌ naliꞌipa nafeꞌ itap apamba Galili. Ipaꞌ foꞌo petolonago ganimba.’ Basef aeꞌafi eaꞌ ifimba.” \p \v 8 Eaꞌ awo ombal magahawai deiꞌ eaꞌ sonahawa wapani, kwafalis atis wakwaha matmat wasagih wafeꞌma ugaꞌipa amom alipumi ananimi. \v 9 Owaꞌ Jisas nati awo ufiaꞌw nandaꞌmawa gude naꞌi, “Nemaf buꞌwafi endilisi.” \p Eaꞌ awo wafeꞌ felefeleꞌma anen wahapila boꞌwagah ananigahi ma ondaꞌ lotuma anen.\x * \xo 28:9 \xt Hi 2:11\x* \p \v 10 Owaꞌ Jisas naꞌipawa naꞌi, “Ipaꞌ ina aꞌ ombal mehepa, owaꞌi. Ipaꞌ bipa pefeꞌ piꞌipa amom owape aeꞌami mofoꞌo Galili. Bola motolowe ganimba.” \s1 Basef amom soldia mugumafi matmati \p \v 11 Nematawa awamba biawa ataꞌ wafeꞌ atin, anom soldia mugumafi matmati aꞌ mafeꞌ mawis taun maꞌipa amom pris dembami ma hiahaom amamba magatagai. \v 12 Eaꞌ pris amamba maloma agufumi esis Judai maꞌi anif basef mandameꞌmaef eaꞌ masoꞌama anin moni hiani nafeꞌma soldia anamba\x * \xo 28:12 \xt Mt 27:64\x* \v 13 maꞌipam maꞌi, “Ipaꞌ pigaꞌias naꞌamba piꞌi, ‘Owamb afaꞌ wagaꞌihi, amom alipumi ananimi mafiꞌi makwalopana mofaꞌana.’ \v 14 Ama gavman dembinai nemeꞌ basefana, daoꞌ afaꞌ aꞌ ondaꞌ okom ananimi awanema ipaꞌ basef akepa.” \p \v 15 Eaꞌ amom soldia mofaꞌ moni inimba mameꞌ basef amamifi aꞌ magiꞌmif. Eaꞌ basef ifimba ma hiahawes isimba eaꞌ fafeꞌagon hiꞌalagon walemb esis Judai, eaꞌ ataꞌ saꞌiif atin fafiꞌi fatagama deiꞌ saꞌif atapif.\x * \xo 28:15 \xt Mt 26:32; Mt 28:7,10\x* \s1 Jisas nasoꞌama maol amom alipumi ma mofeꞌ mogawalapa basef buꞌwafi ananifi \r (Mk 16:14-18; Lu 24:36-49; Jo 20:19-23) \p \v 16 Eaꞌ amom alipumi 11-pelaim mafeꞌ Galili mataga halafuta atamba Jisas naliꞌ naꞌipam mogafeꞌma. \v 17 Eaꞌ mati Jisas masaꞌma agol ananigili manifelona. Apaꞌ anom aꞌ nomonas bimbiafis sapaom.\x * \xo 28:17 \xt Dan 7:14; Jo 13:3; Ef 1:20-22\x* \p \v 18 Eaꞌ Jisas nafiꞌi felefeleꞌma amom naꞌipam naꞌi, “God aꞌ naseꞌepam eaꞌ banagami ilifami itapami.\x * \xo 28:18 \xt Mk 16:15-16; Ap 1:8\x* \v 19 Naꞌamba deiꞌ ipaꞌ pefeꞌ piwalipa amam nematawa ma basef fasifi aeꞌafi, pendaꞌas sotaga alipisi ma sigaila basef aeꞌafi datima eaꞌ pipisiꞌas embela agol Ahamai goloma aeꞌagili foloma Ambal buꞌunai Ananili.\x * \xo 28:19 \xt Ap 18:20; Jo 14:23\x* \v 20 Eaꞌ piwalipasa sogagiꞌma basef buꞌwafi hiafi aeꞌafi agawalipipaef dindinipi. Endilisi atis, aeꞌ ape alomepa ma nimaguf hiafi danda, a pefeꞌ pefeꞌ ma nemaf akutaifi nogota hiꞌigalata.” \p Basef eaꞌ maꞌuf.