\id LUK - Mufian NT (Balif dialect) -Papua New Guinea 1988 (web version -2013 bd) \h Luk \toc1 Basef Ifimba Buꞌwafi Luk Nandaꞌafi \toc2 Luk Nandaꞌafi \toc3 Lk \mt1 Basef Ifimba Buꞌwafi Luk Nandaꞌafi \iot Basef bandafi Luki \io1 1:1-4 Basef Luk nandaꞌef fagaliꞌi \io1 1:4-2:52 Jon nagapisiꞌasi natagama eaꞌ, Maria kola Jisas \io1 3:1-20 Jon nandandomba ufiaꞌwa Jisas nogafiꞌi \io1 3:21-4:12 Jisas nofaꞌ baptais eaꞌ, Satan nafiꞌi nagwambana ma nondaꞌ waf awafi \io1 4:13-9:50 Jisas nafeꞌ itap luꞌupa Galili nawalipasa basef buꞌwafi nandaꞌ anis awasisi sataga boꞌwes \io1 9:51-19:27 Jisas nakwaha Galili naꞌi notanima nefeꞌ Jerusalem nowalipasa basef Godi \io1 19:28-23:56 Jisas nafeꞌ Jerusalem nawalipasa basef buꞌwafi owaꞌ agufumi mandaꞌ kotimana mandolana lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai ma sohana nogagaꞌ \io1 24:1-53 Jisas nosafel wapani nasoꞌasa maol alipisi ananisi \c 1 \s1 Basef ifimba Luk nandaꞌafi fafeꞌmago Tiofilus \p \v 1 O dembinai Tiofilus, fowaꞌ amam hiami mandaꞌ basef hiafi faila hiahaom hiami God nandaꞌam magataga laꞌafena afaꞌi, amom ukup patapeamb mandaꞌef fagaili.\x * \xo 1:1 \xt Jo 15:27; Ap 1:1\x* \v 2 Fowaꞌ dambadamba Jisas nasefela maol nandaꞌan anom alipumi ananimi mati hiahaom amamba naep amamipi deiꞌ mawalipapa basef ifimba eaꞌ anom daiam mandaꞌef fail. \v 3 Aeꞌ ahaliꞌ anisa maol inimba, afiꞌi afiꞌi deiꞌ andaꞌef andeandeꞌ siꞌi fowaꞌ fagataga. Anom daiam mihimbaꞌmef deiꞌ aeꞌ egawa basef kofagefa. Isimba atis deiꞌ aeꞌ ilagon andeandeꞌma endaꞌ anif basef fegafeꞌmago inaꞌ dembinai Tiofilus. \v 4 Andaꞌefa inaꞌ negegawa basef ifimba kofagefa esis sagawalipinafi endilisifi atif.\x * \xo 1:4 \xt 1 Kro 24:10\x* \s1 Ensel naꞌipa Sekaraia ma wauluꞌmana kogola Jon \p \v 5 Nemaf afamba anona king Herot dembinai ma gavmani nugumafi anis epes sagape anep itap luꞌupa Judiai, anona aman pris nape, agilinama Sekaraia. Anen anep miniꞌap amom anona aman dembinai fowaꞌinai Abiya. Sekaraia wauluꞌmana Elisabet. Akoꞌw kwagataga wambota anona aman Erani. \v 6 Esis bias Sekaraiai Elisabet sape usiꞌisa naep Godi saila muꞌuli ananini hiani hiꞌalan. Eaꞌ saila basef Godi andeandeꞌ datima, kofagema akas. \v 7 Apaꞌ Elisabet asaꞌw eaꞌ esis bias awasi akas, ahages eaꞌ. \p \v 8 Nogota atamba amom miniꞌap Sekaraiai nemaf amamifi fataga ma mondaꞌ maol, eaꞌ Sekaraia nawis ipat luꞌunai Godi nandaꞌ maol nondolalima God.\x * \xo 1:8 \xt Eks 30:7\x* \v 9 Amom pris maila waf amamifi mandandepana ma nogawis ipat anamba nomon nogaofa hiahaom amamba nogoh alogw fasigwi gwagami. \v 10 Nogota atamba anen nawis nagaofam, esis amam nematawa hiasi sunduwaꞌanima sape sandabeten andoꞌ. \p \v 11 Eaꞌ Sekaraia nati anona ensel dembinai Godi nataga nalutu belita waꞌol lagol kwahisigilima. Belita atamba amom pris mondolalima Goda hiahaom amamba alogw fasigwi gwagaꞌami. \v 12 Eaꞌ Sekaraia natolona agogolalasana ombel mahana nomonas salasafeꞌma ensel anamba. \v 13 Owaꞌ ensel anamba naꞌipana naꞌamba naꞌi, “Sekaraia, ina ombel mehena, owaꞌi. God nameꞌenama beten ineꞌini eaꞌ. Wauluꞌmina ineꞌikwi Elisabet namanani akola anin awani aman ineꞌini. Eaꞌ inaꞌ nefalana agol ananigili Jon. \v 14 Nembel ineꞌimbili atiasi nepe andeandeꞌ sonohenama awani inimba. Eaꞌ esis amam nematawa hiasi wapani asonohasa awani inimba nagataga.\x * \xo 1:14 \xt Nam 6:3\x* \v 15 Deiꞌ main, anin anaf netaga dambeni agol luꞌwagili ma naep Dembinaii. Anin ina neaꞌ embel wainimbel beloma embel banagami, owaꞌatin. Anin ataꞌ nagape opaf maꞌmanai, Ambal buꞌunai Godi napain siꞌin nowaꞌ banagan. \v 16 Anaf anin netaga damben negambema amam nematawa hiasi Israeli ma nefaꞌas sotanimai sogafeꞌma God Dembinai asasinai.\x * \xo 1:16 \xt Mal 3:1, 4:5-6; Mt 17:11-13\x* \v 17 Anin aꞌ niliꞌ nefeꞌma Dembinai nefaꞌ banagami Godi ma nendaꞌ maol ananini siꞌi fowaꞌ Elaija nofaꞌama nandaꞌan. Eaꞌ nembema nelelemb ahapasi befeꞌma awasi ma esis nomonas sondaima atin. Eaꞌ nembema epes isimba sogosambala basef Godii ma sogofaꞌ nomonas fasisi siꞌi epes buꞌwasi ma netopalopas nendaꞌas sondandombol sogapoma Dembinai nogafiꞌi.”\x * \xo 1:17 \xt Jen 18:11\x* \p \v 18 Eaꞌ Sekaraia nahaliꞌ ensel anamba naꞌi, “Aeꞌ atiasi iti ametal maila egegawa basef ifimba fegataga endilisi? Aeꞌ hagewe eaꞌ wauluꞌmi wapani eaꞌ hageꞌw.”\x * \xo 1:18 \xt Dan 8:16, 9:21; Hi 1:14\x* \p \v 19 Eaꞌ ensel nagwamana basef naꞌi, “Aeꞌ Gebriel, agalutu naep Godi. Anen atona nasapaꞌe afiꞌi aꞌipina basef ifimba fasifi.\x * \xo 1:19 \xt Lu 1:45\x* \v 20 Eaꞌ inaꞌ aꞌ nameꞌ, apaꞌ inaꞌ owaꞌ nihapila basef aeꞌafia. Eaꞌ deiꞌ malogol ineꞌigili ageseꞌena, ina atiasi niꞌi, owaꞌatin. Aꞌ nefeꞌ nefeꞌ netagama hiahawes isimba aeꞌ agaꞌiasi sogataga. Basef ifimba aeꞌafi atiasi fetaga naꞌamba atin anef nemaf God nagaꞌiefi.” \p \v 21 Eaꞌ esis amam nematawa hiasi sape sohafa Sekaraia andoꞌ nomonas sandandaꞌ saꞌi, “Nogota laota main natagamana ipat luꞌunai Godi nomon?” \p \v 22 Ama nawisi andoꞌ owaꞌ, ina naꞌi anif basefa esis, owaꞌ. Naꞌamba esis sogawana saꞌi anen nati anom maefah mandati naꞌai ipat luꞌunai Godi sandaꞌ lotuma nomon. \p Eaꞌ anen nape nandaꞌmasa lagol atogol naꞌipasa hiahawes, apaꞌ malogol ananigili agasoꞌana gape. \v 23 Ama maol Sekaraiai hiꞌalan, notanima nafeꞌ wambel ananimbili. \p \v 24 Aꞌi owaꞌ main, wauluꞌmana ananiꞌwi Elisabet aꞌ opafuꞌw. Eaꞌ kwandambahoꞌ atin kwape ipat aomb wanemb biamb a kwaꞌi naꞌamba kwaꞌi,\x * \xo 1:24 \xt Jen 30:23\x* \v 25 “Deiꞌ Dembinai okom maimaili ma nagatopalope naꞌamba. Fowaꞌ aeꞌ asawe, ambal aeꞌanai aona ma esis amam nematawa apaꞌ deiꞌ aꞌ owaꞌatin.” \s1 Anona ensel naꞌipa Maria ma kogola Jisas \p \v 26 Elisabet eaꞌ opafuꞌwa aomb wanemb biamb eaꞌ, deiꞌ anin wapani aꞌ wanemb wanemb. Deiꞌ God nasapaꞌ ensel anamba Gebriel nafeꞌ anambel wambel Nasaret bagape itap luꞌupa Galilii.\x * \xo 1:26 \xt Mt 1:16,18; Lu 2:5\x* \v 27 Wambel ambalemba anoꞌw nemataꞌw saꞌukwi aiawaiꞌwi kwape, agol akwaꞌugili Maria. Ina deiꞌ kwasoꞌ anona aman, ataꞌ owaꞌ. Deiꞌ sandandepaꞌwa kogasoꞌ anona aman agilinama Josep. Aman anamba nagataga wambota atamba akunamana dembinai Deviti. \v 28 Eaꞌ ensel anamba nafeꞌma akoꞌw naꞌi, “Nemaf buꞌwafi, nemataꞌw. Dembinai God okom maimailina aꞌowaꞌ. Anen nofaloꞌmena nape nalomena dondol numafina.” \p \v 29 Maria kwameꞌ basef ifimba nomonas akwaꞌusi aꞌ nimanis endilisi. Okom akwaꞌumi mandandaꞌ maꞌi, “Kofagefa faꞌi main?” \p \v 30 Eaꞌ ensel anamba naꞌipaꞌw naꞌi, “Maria, ina ombel mohena, owaꞌi. Okom Godi boꞌonama inaꞌ.\x * \xo 1:30 \xt 2 Sml 7:12,13; 2 Sml 7:16; Ais 7:14; Ais 9:7; Mt 1:21-23\x* \v 31-32 Inaꞌ nemeꞌ. Atiasi inaꞌ upafina aꞌ nela anin awani aman. Eaꞌ nendaꞌmana agol Jisas. Anin anaf aꞌ nepe aman dembeni, sosaꞌma agol ananigili luꞌwagol. Eaꞌ siꞌi anen Nogamana God nagape ilifi. Anaf dembinai God aꞌ nondaꞌ awani inimba nepe dembinai king siꞌi fowaꞌ gani Devit nagape king. Devit anen wambota atamba deiꞌ awani inimba nagatagatai.\x * \xo 1:31-32 \xt Dan 7:14; Mai 4:7\x* \v 33 Anin anaf nepe dembinai king numafi miniꞌap Jekopi lifilafi. Anin atin nepe damben atapin lifilafi anamba anin nagalaꞌambemagoma. \p \v 34 Eaꞌ Maria kwaꞌipa ensel anamba kwaꞌi, “Amamba motaga miꞌimama? Aeꞌ ina deiꞌ asoꞌ anona aman, ataꞌ owaꞌatin.”\x * \xo 1:34 \xt Mt 1:20\x* \p \v 35 Eaꞌ ensel anamba nagwamaꞌwa basef naꞌi, “Ambal buꞌwali Godi nifiꞌmai inaꞌ, banagami God nagape ilifi mosoꞌalina. Eaꞌ deiꞌ awani inimba atiasi negalani anin boꞌwen hililiꞌi. Eaꞌ esis atiasi sosaꞌma agol ananigili luꞌwagol sofalana siꞌi anin Nogamana Godi. \v 36 Nemeꞌ, amaniꞌmina ineꞌikwi Elisabet akoꞌw hageꞌw eaꞌ, owaꞌ deiꞌ aꞌ opafuꞌw. Fowaꞌ esis saꞌi, ‘Akoꞌw asaꞌwi’, apaꞌ deiꞌ akoꞌw aꞌ opafuꞌw aomb wanemb wanemb akwaꞌumbi aꞌ bafeꞌ eaꞌ.\x * \xo 1:36 \xt Jen 18:14\x* \v 37 Owaꞌ anom maefah ahifima God nondaꞌama, owaꞌatin.” \p \v 38 Eaꞌ Maria kwagwamana kwaꞌi, “Aeꞌ ape andaꞌ maol Dembinaii. Aeꞌ aꞌi anen nondaꞌmeas siꞌi inaꞌ nagaꞌi.” \p Ensel anamba naꞌipaꞌw naꞌamba ma eaꞌ, nakwahoꞌw aꞌ nafeꞌ. \s1 Maria kwafeꞌ kwati Elisabet \p \v 39 Afamba Maria kosafel kwafalis kondowasaꞌ anambel wambel bagape halafutagwi anep itap luꞌupa Judiai, \v 40 kwafeꞌ kwawis ipat Sekaraiai kwandaꞌmaꞌwa nemaf buꞌwafi Elisabet.\x * \xo 1:40 \xt Lu 1:15\x* \v 41 Elisabet kwameꞌ Maria ataꞌ kwandaꞌmaꞌwa gude atin, awani Elisabati feteꞌ atin nape opaf akwaꞌufi nomon. Eaꞌ Ambal buꞌunai Godi siꞌinama akoꞌw,\x * \xo 1:41 \xt Diu 28:4\x* \v 42 koga kwaꞌi mehip kwaꞌi, “God nofaloꞌmena nandaꞌena dagalaina endilisi. Dagala ineꞌini nikilaꞌ dagala anowa daiawa ogofaꞌani. Eaꞌ awani inimba atiasi nigalani, anin wapani God nofaloꞌman nondaꞌan sonohan. \v 43 Aeꞌ gogolalasowe ma God okom boꞌoma aeꞌ nandaꞌe sonagahe ma nandaꞌ inaꞌ maꞌma Dembinai aeꞌanai nagafiꞌmai aeꞌ. \v 44 Nemeꞌ, aligah aeꞌagahi ataꞌ hameꞌ nemaf buꞌwafi ineꞌifi atin, owaꞌ batawin nagape opaf aeꞌafii sonahan afeteꞌ atin nape.\x * \xo 1:44 \xt Lu 1:20\x* \v 45 Inaꞌ aꞌ dagalaina endilisi, nagahapila basef Dembinai nagaꞌipinafi atiasi aꞌ fetaga naꞌamba atin siꞌi anen naliꞌ nagaꞌipina.”\x * \xo 1:45 \xt 1 Sml 2:1-10\x* \s1 Awaf Maria kwandaꞌafi \p \v 46 Eaꞌ Maria kwandaꞌ anof awaf kwaꞌi, \q1 “Aeꞌ aꞌi basefa anen Dembinai asaꞌma agol ananigili luꞌwagol. Okom aeꞌami mapoma basef ifimba \v 47 ma God nofaꞌe egetanimai. Deiꞌ sonahe ma anen.\x * \xo 1:47 \xt Lu 1:25, 11:27\x* \v 48 Deiꞌ main? Aeꞌ nemataꞌw andaꞌ maola anini, aeꞌ falafuwai, owaꞌ anen aꞌ okom mapoma aeꞌ natopalope. Ipaꞌ pemeꞌ. Deiꞌ atapiwi epe anaf owagama wapani hiasi tagahafel sogapani amam nematawa esis sofale siꞌi, ‘Dembinai God natopalope nagaseꞌe dagala.’ \v 49 God banagona aꞌowaꞌ nandaꞌme hiahaom banagami ma aeꞌ eaꞌ agol ananigili luꞌwagol gape hililiꞌ atapigil.\x * \xo 1:49 \xt Sam 103:13,17\x* \v 50 Okom uwahipimi ananimi magape atapima epes mamahisa ombel mahasa saꞌi sogagiꞌma anini. Eaꞌ mape atapim maloma epes isimba eaꞌ sope naꞌamba atin deiꞌ awasi bafas ihas anaf sigiꞌ sogatagai.\x * \xo 1:50 \xt 2 Sml 22:28\x* \v 51 Lagol ananigili nandaꞌ hiahaom banagami. Eaꞌ ukup asasipi sagaꞌi esis atis agof luꞌwagufi aꞌ naliꞌamonas safaꞌ safeꞌ gani gani daindaiagon.\x * \xo 1:51 \xt Jop 12:19, 5:11; Sam 147:6\x* \v 52 Anen natalogofa amom king dembami eaꞌ nasaꞌma agofa isimba agof akasi.\x * \xo 1:52 \xt 1 Sml 2:5; Sam 34:10; Sam 107:9\x* \v 53 Anen nasoꞌasa hiahaom fasimi ma isimba nolomagahasa waf fasifii, apaꞌ epes isimba hiahaom hiamisi, natofam mafeꞌ dowaf.\x * \xo 1:53 \xt Ais 41:8; Sam 98:3; Mai 7:20; Jen 17:7, 18:18; Jen 22:17\x* \v 54-55 Anen okom mapoma basef fowaꞌ nalaꞌ lap nagaloma bafapapa akupapafi. Basef ifimba fowaꞌ naꞌipa Abraham naloma wambota ananisi owagama sigiꞌ sogatagai. Ama owagama nigati esis owahipisa nogatopalopas lifilafi. Anen nagatopalopa apaꞌ Israel mandaꞌ maol ananinii.” \p \v 56 Eaꞌ kwape kwaloma Elisabet aumb wanemb. Aꞌi owaꞌ main, akutanima kwafeꞌ wambel akwaꞌumbili. \s1 Elisabet kola Jon nagapisiꞌas embeli \p \v 57 Nemaf afamba fataga eaꞌ Elisabet kogola awani aman. \v 58 Esis wambel atembel ambep atep akoꞌw Elisabeti a sogawa Dembinai nati uwahipiꞌw endilisi ma kogola awani inimba. Eaꞌ esis sandagala salomaꞌw.\x * \xo 1:58 \xt Jen 17:12; Lev 12:3; Lu 2:21\x* \v 59 Nimaguf 7-pelaif afafeꞌ faloꞌwan eaꞌ, nemaf fagafeꞌma 8i, esis safiꞌi saꞌi siti amom mogatopaꞌmana alop ananipi, eaꞌ esis saꞌi sofalana agol Sekaraia siꞌi ahamana.\x * \xo 1:59 \xt Lu 1:13\x* \v 60 Owaꞌ maꞌamana kwaꞌi, “Owaꞌ. Apaꞌ mondaꞌmana anagol agol Jon.” \p \v 61 Eaꞌ esis saꞌipaꞌw saꞌi, “Owaꞌ, anis ambep ineꞌipi tagasi ina anis sandaꞌ agol agalemba Jon, owaꞌatin.” \p \v 62 Eaꞌ sandaꞌ lagof atogof sahaliꞌ ahamana saꞌi anen naꞌi nondaꞌmana agol maigil nogamana. \v 63 Anen nandaꞌ logof atogof naꞌipas sofaꞌai anota selet, a nondaꞌ agol nogamanai. Eaꞌ nandaꞌagol naꞌi, “Agol ananigili Jon.” \p Eaꞌ esis agogolalasis kwapeteꞌ. \v 64 Anen ataꞌ nandaꞌ agol atin owaꞌ, aꞌ noga naꞌi malogol ananigili, afega ananigai agiawi andeandeꞌ, nandagala nasaꞌma agol Godi luꞌwagol. \v 65 Eaꞌ hiasi esis wambel atembel ananimbili ombel mahas. Eaꞌ deiꞌ hiahawes isimba gatis safeꞌagon hiꞌalagon walemb ambalemba bagape halafutagw itap luꞌupa Judiai. \v 66 Eaꞌ amam nematawa hiasi sameꞌ basefa hiahawes isimbai, ukup asasipi pandandaꞌ pafeꞌ saꞌi, “Anaf awani inimba nepe niꞌimama? Anin atiasi aꞌ netaga aman dambeni endilisi.” \p Esis sogawa banagami Dembinaii mape malomana. \s1 Basef Sekaraiai \p \v 67 Awani inimba Jon ahamana Sekaraia, Ambal buꞌunai Godi nape siꞌina anen eaꞌ nawalapa basef Godi siꞌi amom profet fowaꞌ magaꞌipasef naꞌi,\x * \xo 1:67 \xt Sam 41:13; Sam 72:18; Sam 106:48; Lu 7:16\x* \q1 \v 68 “Aeꞌ aꞌi apaꞌ mosaꞌma agol Godi Dembinai luꞌwagol, God apaꞌ Israeli anen nafiꞌi natopalopa apaꞌ amam nematawa ananipai. Eaꞌ natalepa magakwaha waf awafi apaꞌ mandaꞌafi.\x * \xo 1:68 \xt Sam 18:2\x* \v 69 Eaꞌ nandandepa anona aman banagonai atiasi nofaꞌapa nokwahamapa waf awafi mogotanimai. Fowaꞌ gani Devit nandaꞌ maol Godi, apaꞌ deiꞌ aman anamba nofaꞌapa mogotanimai, anen akunamana Deviti. \v 70 Basef ifimba siꞌi fowaꞌ gani nagawalapefa amom profet buꞌwami ananimi magaꞌif malogof amamugufi.\x * \xo 1:70 \xt Sam 106:10\x* \v 71 Maꞌi anaf anen nofaꞌapa mokwaha lagof esis bousi apeꞌisi soloma epes isimba ukup aom endilisi ma apeꞌi.\x * \xo 1:71 \xt Jen 17:7; Lev 26:42; Sam 105:8-9; Sam 106:45\x* \v 72 Fowaꞌ anen naꞌi anaf aꞌ niti akusapa apeꞌisi fowaꞌisi uwahipis notopalopas. Eaꞌ anen okom mopoma basef buꞌwafi fowaꞌ nagalaꞌ lapafi. Anen ina atiasi niꞌi anif daif, owaꞌ.\x * \xo 1:72 \xt Jen 22:16-17; Mai 7:20\x* \v 73 Anen naꞌi basef ifimba endilisifi atif nagaꞌif banagafi ma akunamapa apeꞌinai Abraham. Eaꞌ deiꞌ naꞌif naꞌamba atin siꞌi fowaꞌ nagaꞌias. \v 74 Anen naꞌi notagwahepa ma lagof esis bousi apeꞌisi ma mondaꞌmana maol ananini, apaꞌ ina aꞌ ombal mohapa, owaꞌ.\x * \xo 1:74 \xt Ta 2:12-14\x* \v 75 Apaꞌ mope itap apaꞌe mondaꞌ maol ananini nimaguf hiafi danda mofeꞌ mofeꞌ motagama mogagaꞌ. Ma nogohnaep ananisi mondaꞌ maol inimba ma waf ananifi usiꞌif hililiꞌi.\x * \xo 1:75 \xt Ais 40:3; Mal 3:1; Mt 3:3\x* \v 76 “Eaꞌ inaꞌ, awani aeꞌinai, basef ineꞌifi ifimba. Anaf God aꞌ niꞌi inaꞌ profet nandaꞌ maola God nagape ilifi. Ama atiasi inaꞌ nefeꞌ nigaliꞌma Dembinai negandombamana ufiaꞌw ananiꞌwi.\x * \xo 1:76 \xt Jer 31:34\x* \v 77 Ama negawalipa amam nematawa ananisi nogakwahowa waf awafi asasifi. Anen nandaꞌas naꞌamba ma sogogawa anen nofaꞌ esis sogotanimai.\x * \xo 1:77 \xt Ais 60:1-2\x* \v 78 God apeꞌinai nati esis uwahipis aꞌowaꞌ deiꞌ nakwahamasa waf awafi asasifi. Anen atiasi nosapaꞌi mogogalaꞌi magape heveni mifiꞌmai apaꞌ mope atapim.\x * \xo 1:78 \xt Ais 9:2, 58:8; Mt 4:16\x* \v 79 Ama mogogalaꞌma epes sagape akoti, a isimba gaꞌ naꞌi nogatagamasi. Anen nisindiꞌamona apaꞌ ma mogafeꞌ ufiaꞌw opalef awanelefaꞌwi.”\x * \xo 1:79 \xt Lu 2:40; Mt 3:1\x* \p \v 80 Aꞌi owaꞌ main, awani inimba nataga luꞌwin banagona eaꞌ okom ananimi aꞌ nogawa. Anen nape itap wafigima epes akagoma nape nape ma nemaf afamba nataga nandawalap alihinama naep esis Israeli. \c 2 \s1 Maria kogola Jisas \r (Mt 1:18-25) \p \v 1 Anef nemaf anona aman gavman dembinai esis Romi Sisar Ogastus nagape, nandaꞌ anin muꞌuli gavmani naꞌamba. Anen naꞌi nofaꞌ agofa esis amam nematawa hiasi hiꞌilasa fugail buk gavmani. \v 2 Afamba dambadamba anen naliꞌ nogofaꞌ agof. Afamba anona aman Sairinias nagape gavman dembinai ma anep itap Siria. \v 3 Isimba atis amam nematawa hiasi safeꞌ wambel kofagama asasimbili ma sondaꞌ agof asasigufi. \v 4 Josep anona aman anamba anep ambep esimbel Deviti. Anen nakwaha Nasaret nagape anep itap luꞌupa Galilii, eaꞌ nondowasaꞌ nafeꞌ wambel Deviti Betlehem. Wambel ambalemba bagape anep itap luꞌupa Judia.\x * \xo 2:4 \xt Lu 1:27\x* \v 5 Eaꞌ Josep nafeꞌ naloma anoꞌw nemataꞌw Maria, esis sandandepanaꞌw saꞌi nogasoꞌakwi ma esis bias sondaꞌ agof asasigufi. Eaꞌ akoꞌw opafuꞌw. \v 6 Esis bias ataꞌ sapani atin wambel Betlehem, owaꞌ nemaf akoꞌw kogolanafi aꞌ fataga.\x * \xo 2:6 \xt Mt 1:25\x* \v 7 Eaꞌ kwaliꞌ kola awani aman akoꞌuni nagaliꞌi. Ipat esis hiasi sakolata sagapautai asiꞌita aꞌowaꞌ. Eaꞌ deiꞌ kwandaꞌ lowaf kwasalaꞌuf kwala anin naꞌoh nomon bokis gwaꞌaisi bulmakauwi sagalama. \s1 Amom ensel maꞌipa amam mugumafi sipsipi \p \v 8 Felefeleꞌma wambel ambalemba anom amam mugumafi sipsipi mape waꞌol otalef walol mogotaoma mumafi sipsip mape owamb. \v 9 Owaꞌ anona ensel nafiꞌi nalumai mogogalaꞌi Dembinaii, mogalaꞌ malaꞌambema amom eaꞌ ombal maham endilisi. \v 10 Owaꞌ, ensel anamba naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ ina ombal mehepa, owaꞌi. Pemeꞌ, aeꞌ ifaꞌmipai basef buꞌwafi ipaꞌ, ifimba fendaꞌ amam nematawa hiasi hiꞌilas sonogahas endilisii. \v 11 Deiꞌ nemaf afaꞌe anoꞌw nemataꞌw kwagape Betlehem wambel Deviti kola anin awani aman. Anen aman anamba nokwahomepa waf awafi nofaꞌepa pigitanimai. Anen Krais, God nandandepana nasapaꞌana nagafiꞌii, Dembinai. \v 12 Ipaꞌ pefeꞌ piti awani inimba pegegawan naꞌamba. Piti sandaꞌ lowaf kwasalaꞌuf sowaꞌan salan naꞌoh bokis isimba sagala gwaꞌaisi bulmakauwi sagalama.” \p \v 13 Ensel anamba naꞌias naꞌamba ma eaꞌ, owaꞌ kwafalis anom ensel hiami banagami misilaꞌi gani heven mataga maloma ensel anamba eaꞌ mandagala mafela agol Godi maꞌi,\x * \xo 2:13 \xt Lu 19:38\x* \p \v 14 “Apaꞌ masaꞌma agol God nagape gani ilif endilisii luꞌwagol. Banagami mogogalaꞌi ananimi atom. Eaꞌ epes ami sagape itapi God okom boꞌoma esisi, nelelemb asasilimbi bepe awanelemb.” \s1 Amom mugumafi sipsipi mafeꞌ mati Jisas \p \v 15 Eaꞌ amom ensel makwaha amom mugumafi sipsipi motanima malota heven. Eaꞌ amom mugumafi sipsipi mandaꞌipama atin maꞌi, “Wale, ataꞌ ofeꞌ Betlehem uti hiahaom amamba Dembinai nigihimbaꞌmafami.”\x * \xo 2:15 \xt Lu 2:10-12\x* \p \v 16 Eaꞌ mosafel kwafalis mafeꞌ mati Maria kwaloma Josep sape. Awani salan naꞌoh bokis nomon sagala gwaꞌaisi bulmakauwi sagalama. \v 17 Amom matilin eaꞌ mawalapa basef ensel nagaꞌipamafi ma awani inimba. \v 18 Eaꞌ amam nematawa asameꞌ basef ifimba amom magaꞌiefi, esis hiasi sameꞌ basef ifimba agogolalasis eaꞌ nomonas hiahawes sapomef.\x * \xo 2:18 \xt Lu 2:51\x* \v 19 Apaꞌ Maria kwameꞌ basef ifimba hiafi nomonas sapomef fape okom akwaꞌumi. \v 20 Eaꞌ amam amamba motanima mafeꞌ masaꞌma agol Godi luꞌwagol maꞌi anen Dembinai buꞌwinai. Amom sonahama hiahaom amamba hiami mameꞌam magatulumi, aꞌ mataga siꞌi ensel magaꞌipamami.\x * \xo 2:20 \xt Lu 1:31,59\x* \s1 Esis sahapomana agol Jisas \p \v 21 Aꞌi owaꞌ nemaf fagafeꞌma 8i fataga, nemaf afamba amom maꞌi motopaꞌmana alop awani. Eaꞌ matopaꞌmana alop awani inimba amani. Eaꞌ sofalana agol Jisas siꞌi ensel naliꞌ nagaꞌipaꞌwagili nogota atamba owaꞌ ataꞌ kogofaꞌ opafa.\x * \xo 2:21 \xt Lev 12:1-8\x* \s1 Simeoni Ana sati Jisas ipat luꞌunai Godi nomon \p \v 22 Nemaf afamba fataga eaꞌ ma esis sondaꞌ awani inimba noloma maꞌmana sondolali sondaꞌ ofa sowandoꞌ alogwa sogataga boꞌwes siꞌi basef fagail muꞌuli inimba fowaꞌ God nagasoꞌ Mosesani fagaꞌias. Eaꞌ esis mamasana saoꞌwana safeꞌ sondowasaꞌ Jerusalema sogasoꞌana awani inimba Dembinai Goda nogohnaep ananisi.\x * \xo 2:22 \xt Eks 13:2,12,15\x* \v 23 Esis sandaꞌas naꞌamba siꞌi basef fagape buk Baibeli fagaꞌiasa muꞌuli Dembinaii faꞌi, \q1 “Awasi amam amamba mamahoma waliꞌ dambadamba ogolami, amamba ipaꞌ pefalam piꞌi amom dembinai Godi atom.”\x * \xo 2:23 \xt Lev 12:8\x* \p \v 24 Esis bias saꞌi sondolalima God sagiꞌma basef fagail muꞌuli inimba Dembinai naꞌipa Moses nagaꞌi, \q1 “Esis bias sofaꞌ amiguf maꞌunamb biamb, aꞌa sofaꞌ mefagof saꞌugufi biagof.” \p Sofaꞌas sandaꞌas naꞌamba.\x * \xo 2:24 \xt Ais 40:1, 49:13\x* \p \v 25-26 Eaꞌ anona aman nagape Jerusalami agilinama Simeon. Anen nagagiꞌma waf fasifi Godi nagape hililiꞌi. Anen nape nasasa nogota atamba God nifiꞌi notopalopa esis Israel nogakwaha akafimi asasimi. Eaꞌ Ambal buꞌunai Godi nape okom ananimi nihimbaꞌmana anen ina atiasi nogaꞌ ulal, owaꞌ. Anen ataꞌ nope niti Krais, Dembinai nandandepana nosapaꞌana nogafiꞌii. \v 27 Ambal buꞌunai Godi nasaꞌmana nafeꞌ nawis ipat luꞌunai Godi. Eaꞌ esis mamasa Jisasi saoꞌwana safiꞌi sondolalimana siꞌi muꞌuli Godi nagaꞌias. \v 28 Eaꞌ Simeon nandalombasana lagof ananigufi nanifela God nasaꞌma agol ananigili luꞌwagol naꞌias naꞌamba naꞌi, \q1 \v 29 “O Dembinai, aeꞌ andaꞌ maola ineꞌi. Deiꞌ inaꞌ kwahowae nomonas sope saꞌombel aꞌ egaꞌ efoꞌo siꞌi basef ifimba fowaꞌ nagaꞌiefi.\x * \xo 2:29 \xt Ais 52:10; Lu 3:6; Ta 2:11\x* \v 30 Naep aeꞌapi atilin eaꞌ awani aman inimba inaꞌ nasapaꞌana nafiꞌi nuwambilapa nokwahomapa waf awafi mogotambilii. Naꞌamba deiꞌ inaꞌ nekwahowa aeꞌ aꞌ egaꞌ efoꞌo. \v 31 Inaꞌ nandaꞌ awani inimba dumbulidombola amam nematawa hiasi sogatolona.\x * \xo 2:31 \xt Ais 42:6, 49:6; Ais 52:10\x* \v 32 Anen siꞌi anona nogogalaꞌi nogogalaꞌma epes isimba sogololama Godi nigihimbaꞌmas. Ama nondaꞌ amam nematawa ineꞌisi Israel sogofaꞌ agof luꞌwagufi.” \p \v 33 Eaꞌ mamasana Jisasi agogolalasis nomonas salasafeꞌma basef ifimba Simeon nagaꞌiefi.\x * \xo 2:33 \xt Ais 8:14; Mt 21:42; 1 Ko 1:23; 1 Pi 2:8\x* \v 34 Simeon naꞌipas basef fasifi nowaꞌ banagas eaꞌ naꞌipa maꞌmana Jisasi naꞌamba naꞌi, “Inaꞌ nemeꞌ. Awani inimba God nandandepan eaꞌ ma nogohambombaga anis amam nematawa Israel sogowaꞌ alafugaha anini. Apaꞌ anis daias nofaꞌas sokwaha waf awafi sigafiꞌmai anini. Anen siꞌi anol ametal God nandaꞌali ma anis hiasi sondaꞌmana duꞌwaniga sondaiwaꞌma basef ananifii. \v 35 Awani inimba napoma negawalapa nomonas hiasi sape sandambahiꞌi sogataga alihis. Maria, inaꞌ atiasi aꞌ okom nimanim siꞌi anona bainat hikalinai nogatopaꞌ okom ineꞌimi.” \p \v 36 Eaꞌ anoꞌw nemataꞌw profet agiliꞌwa Ana. Ahamaꞌw akoꞌunai Fanyuel. Ambep akunamaꞌwi Aser. Akoꞌw ahageꞌw aꞌowaꞌ. Fowaꞌ kwasoꞌ aman kwalomana sape afagof 7-pelaiguf.\x * \xo 2:36 \xt 1 Ti 5:5\x* \v 37 Aꞌi owaꞌ main, waulunamaꞌw aꞌ nagaꞌ. Eaꞌ kwape dowaf, kwafeꞌ kwafeꞌ deiꞌ afagof akwaꞌugufi fataga 84-pelaiguf. Akoꞌw ina kwaꞌwaha ipat luꞌunai Godi anif nimaguf, owaꞌatin. Akoꞌw kololama gwaꞌaisi kwape kwandabeten eaꞌ kwandaꞌ lotu kwahapila maol Godi kwandaꞌan kwafeꞌ owamb alip.\x * \xo 2:37 \xt Ais 52:9\x* \v 38 Nemaf afamba atef akoꞌw kwafiꞌi anamba Simeoni Josep Maria sagalutuma kwanifela God. Anis wapani sagalutu naꞌambai sape sogohafa nemaf afamba God nogatopalopa esis sagape Jerusalami sogape wahifis. Eaꞌ akoꞌw wapani kwaꞌipas basefa awani inimba.\x * \xo 2:38 \xt Mt 2:23\x* \s1 Josep naoꞌwas sotanima safeꞌ Nasaret \p \v 39 Esis Josepi Maria sandaꞌas sagiꞌmas eaꞌ maol inimba siꞌi Dembinai fowaꞌ nagaꞌiasa muꞌuli ananini eaꞌ sotanima safeꞌ Nasaret asasima kofagama. Wambel anamba bape anagon itap luꞌupa Galili.\x * \xo 2:39 \xt Lu 1:80, 2:52\x* \v 40 Eaꞌ awani Jisas andambena aꞌ nataga banagona ma gawa hiani luꞌwani. Eaꞌ God okom maimailana natopalopana nowaꞌ banagona.\x * \xo 2:40 \xt Eks 12:24-27; Eks 23:14-17; Diu 16:1-8\x* \s1 Jisas ataꞌ saꞌona nape ipat luꞌunai Godi \p \v 41 Afagof danda mamasana Jisasi sondowasaꞌ safeꞌ Jerusalema esis Juda sandaꞌ gwaꞌaisi luꞌwasi sofalas sagaꞌi Pasovai. \v 42 Afagof Jisasi deiꞌ afataga 12-pelaiguf faloꞌwana eaꞌ saoꞌwana sondowasaꞌ Jerusalem saila waf asasifi siꞌi afagof danda sandaꞌafi.\x * \xo 2:42 \xt Eks 12:18\x* \v 43 Ama nimaguf ifimba Pasovaefi aꞌ fafeꞌma hiꞌalef, esis mamasana sotanima safeꞌ. Apaꞌ saꞌunai ina nafeꞌ nalomas, owaꞌ. Asakwahona napani Jerusalem. Esis ina sogawa anen napani, owaꞌ. \v 44 Saꞌi owaꞌ aꞌ naliꞌ nafeꞌ naloma anis daias safeꞌ. Esis asafeꞌ anef nemaf siꞌifi hiꞌalaf, eaꞌ asala naepa anen solaomana laꞌafena esis wambota atota saloma esis alipisi. \v 45 Esis mamasana solaomana lawa lawa sati owaꞌatin, eaꞌ sotanima safeꞌ Jerusalem solaomana. \v 46 Esis bias solaomana safeꞌ nimaguf wanif ahiꞌalef. Aꞌi owaꞌ main, asatolona nape nomon ipat luꞌunai Godi. Anen nape naloma amom gawaimi magawalipasa muꞌuli Godii. Nape nagahembeꞌma basef amamifi atapina eaꞌ nahaliꞌamef. \v 47 Amom dembami maloma esis hiasi sameꞌ basef ananifi, agogolalasisa basefi gawa ananini nagagwamama basef amom. \v 48 Eaꞌ mamasana satolona nape laꞌafena amom dambedambena nalomam mape eaꞌ gogolalasis kwapeteꞌ. \p Eaꞌ maꞌmana kwaꞌipana kwaꞌi, “Nogame, deiꞌ maina nandaꞌ isimbai ma afaꞌ? Ahamena naloma aeꞌ opalef afaꞌilifi aꞌ nimanilif aꞌowaꞌ ma ogolaomena.”\x * \xo 2:48 \xt Jo 2:16\x* \p \v 49 Eaꞌ anen nagwamas naꞌipas naꞌi, “Deiꞌ maina ipaꞌ bipa palaꞌ pelaome pagafeꞌ hiꞌagalagon? Aeꞌ deiꞌ ape andaꞌ maol ipat ahame Godi, isimba ipaꞌ pegawas aꞌa owaꞌ?” \p \v 50 Owaꞌ esis ina sogawa basef anen nagaꞌipasafi kofagefa, owaꞌatin.\x * \xo 2:50 \xt Lu 2:19\x* \p \v 51 Eaꞌ Jisas nafeꞌ naloma esis bias asiliana Nasaret, nameꞌ esis dondol naila malogof asasigufi. Eaꞌ maꞌmana ananiꞌwi okom mapoma basefa hiahawes isimba sagatagama awani akwaꞌuni fape okom akwaꞌumi.\x * \xo 2:51 \xt 1 Sml 2:26; Pro 3:4; Lu 1:80\x* \v 52 Jisas eaꞌ nataga dambena. Eaꞌ gawa ananini nataga luꞌwin andeandeꞌ fasin, eaꞌ God naloma epes wapani sagatolona amboꞌona aꞌowaꞌ. \c 3 \s1 Jon nagapisiꞌas embeli nawalapa basefa ufiaꞌw Jisasi \r (Mt 3:1-12; Mk 1:2-8; Jo 1:19-28) \p \v 1 Anagol afagol anona gavman dembinai esis Romi Taiberius Sisar nagape dembinai ma itap luꞌupa hiagoma esis Romi afagof 14-pelaiguf hiꞌalagofa anagol wapani, gagafeꞌma 15-pelaigufi, Pontius Pailat ataꞌ nape dembinai gavmana walemb hielimbi agol Judia. Anona aman Filip nape gavman dembinai numafi itap apamba luꞌupa Ituriai Trakonitis walemb hielimbi. Eaꞌ owamana ananinai Herot ataꞌ nape dembinai numafi walemb hielimbi agol Galili. Anona aman Lisanias nape dembinai gavman numafi hiagoma agol luꞌwagola Abileneai.\x * \xo 3:1 \xt Lu 1:80\x* \v 2 Eaꞌ afagol agalemba atogol Anasi Kaiafas amom biam pris dembami mape magaliꞌma pris hiamii. Nogota atamba ma afagol agalemba basef Godi fafiꞌmai Jon, Sekaraia nogamana. Anen nape anep itap wafigima epes akagoma, nemaf afamba basef Godi fafiꞌmai anen.\x * \xo 3:2 \xt Ap 13:24, 19:4\x* \v 3 Eaꞌ nafeꞌ anamba hiagoma walemb Jordan naꞌipasa basef Godi amam ne matawa. Naꞌipasa sombema nelelemb sowaꞌ alafugaha waf awafi sofaꞌ baptais embela God nokwahomasa waf awafi asasifi okom mogasoꞌanaf.\x * \xo 3:3 \xt Ais 40:3-5\x* \v 4 Anen nawalapa basef ifimba Godi siꞌi profet Aisaia fowaꞌ nawalapef nandaꞌef fagail buk Baibeli fagaꞌi, \pi1 “Anep itap wafigima fataupigima, malogol anona amani anaf noga niꞌi, ‘Pendondomba ufiaꞌw Dembinaii, pendaꞌ ufiawa ofeꞌ usiꞌiwa. \v 5 Pesa anamba kwambiwah afogoma ma siꞌigin dondoꞌ atin, petopaꞌ halafutagw laumi bandami hiami ma mowala dondoꞌam. Dilindilaꞌma pendaꞌagon usiꞌigin. Eaꞌ ufiawa awamba wandaꞌ lotasilaꞌi sondaꞌawa andeandeꞌ. \v 6 Amam nematawa hiasi hiꞌilas anaf siti God nogatopalopa anis amam nematawa nofaꞌas nokwahomas waf awafi nowambelas sugutanimai.’”\x * \xo 3:6 \xt Mt 12:34, 23:33\x* \p \v 7 Hiasi amam nematawa safiꞌmai Jon ama saꞌi nogapisiꞌas embel. Eaꞌ naꞌipas naꞌi, “Ipaꞌ pandaꞌ waf awafii, siꞌi batawis ul aunaii logolaipai. Ami naꞌipipa ma paꞌi pefaꞌ pefeꞌ pindihiꞌama okom wandafunai Godi anaf naꞌi nogatagama ipeꞌi?\x * \xo 3:7 \xt Jo 8:33,39\x* \v 8 Apaꞌ deiꞌ aꞌipipa aꞌi pendaꞌ waf fasifi ma pigihimbaꞌmas ipaꞌ aꞌ pambema nelelemb endilisi paila waf buꞌwafi. Ipaꞌ ina aꞌ ukup pendandaꞌ piꞌi, ‘Abraham ahamapa apeꞌinai’, naꞌamba ipaꞌ eaꞌ fasipai, owaꞌ, hapaimi. Aeꞌ aꞌipipa endilisi, God anen laꞌifinai ma nondaꞌ otamba atemba begataga epes siꞌi awasi Abrahami.\x * \xo 3:8 \xt Mt 7:19\x* \v 9 Tamiaꞌw akwandandombol kwaꞌoha kogatopaꞌ lawah kofagah nombalefima. Lawah mamahogaha owaꞌ hil hogola saꞌutip buꞌwapia, agahemba atiasi solagah sotopaꞌagah hefeꞌma nif.” \p \v 10 Anen naꞌias eaꞌ, esis hiasi sahaliꞌana saꞌi, “Apaꞌ atiasi mondaꞌ maina mondaꞌ waf fasifi God nagaꞌiefi?” \p \v 11 Eaꞌ Jon naꞌipas naꞌamba naꞌi, “Epen ami siaogw biagw atogwi nekwahomana anota anin siot akani, eaꞌ ami gwaꞌaisi sagaꞌomani inimba nendaꞌas newalogas wapani.”\x * \xo 3:11 \xt Lu 7:29\x* \p \v 12 Eaꞌ anom amam awami mogofaꞌ takisi mafiꞌmai Jon maꞌi nupisiꞌam embel eaꞌ mahaliꞌana maꞌi, “Dembinai, atiasi afaꞌ ondaꞌ maina ogahapila basef fasifi Godi?” \p \v 13 Anen naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ pefaꞌ otamba bendahama siꞌi gavman nagaꞌipipambai atemba. Ipaꞌ ina pefaꞌ anemba wapani, owaꞌi.” \p \v 14 Eaꞌ anom soldia mafiꞌi mahaliꞌana maꞌi, “Afaꞌ atiasi ondaꞌ maina ogohapila basef Godi?” \p Anen nagwamam naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ ina aꞌ pembasoꞌma epes piumbalis pendaꞌas ombel mohas pendaꞌmas kot pendelelaepasa moni asasini dowaf, owaꞌi. Nelelemb ipeꞌilimbi bendape awanelemba otamba ipeꞌimbai dondoꞌma ikwaf amom dembami mandandepafi.” \p \v 15 Eaꞌ deiꞌ nomonas esis amam nematawai mosafel banagem, eaꞌ hiasi ukup pandandaꞌma Jon saꞌi, “Jon anen Krais, maꞌuna God nandandepana nasapaꞌana nafiꞌii, aꞌa owaꞌ?”\x * \xo 3:15 \xt Ap 13:25\x* \p \v 16 Eaꞌ Jon nagwamasa basef naꞌipas naꞌi, “Aeꞌ apisiꞌipa embel atembal. Apaꞌ anona aman atiasi nigiꞌ nugafiꞌii, anen banagonai nikilaꞌ aeꞌ. Aeꞌ ina aman buꞌuwai ma egatagwaha mandelefa su ananimi, owaꞌatin. Anef nemaf anen neseꞌepa Ambal buꞌwali Godi nogape opalef ipeꞌilifi nomon eaꞌ neseꞌepa nif wapani. \v 17 Anen nahapila anol savol lagof ananigufi ma nigasimbaꞌ wit siꞌi rais amamba andeandeꞌ. Ama nofaꞌ wit buꞌwinai nuwis nembeꞌana ipat ananitai. Apaꞌ duꞌwaꞌwanimi awasimi nembeham nofam nif amamba luꞌwami fandom atapim magapani.” \p \v 18 Deiꞌ Jon nawalapa anif basef daif hiafi wapani ma nogasaꞌma ukup asasipi ma sondaꞌ waf buꞌwafi. Eaꞌ nawalipasa basef buꞌwafi.\x * \xo 3:18 \xt Mt 14:3-4; Mk 6:17-18\x* \s1 Herot nandaꞌ kalabusima Jon \p \v 19 Owaꞌ Jon nandaꞌ megahaha aman anamba Herot, gavman dembinai asasinai, ma waf awafi hiafi anen nandaꞌafi. Anen nandalombana Herodias nemataꞌw sahomana nagasoꞌakwi, eaꞌ nandaꞌ anef waf awafi hiafi wapani. \v 20 Deiꞌ nowatani anef wapani ma nandaꞌ Jon nandaꞌ kalabus. \s1 Jon napisiꞌ Jisas embel \r (Mt 3:13-17; Mk 1:9-11) \p \v 21 Jon napisiꞌa amam nematawa hiasi ma eaꞌ, napisiꞌ Jisas wapani. Jisas nofaꞌ baptaisa eaꞌ, anen ataꞌ nandabeten atin owaꞌ, heven aꞌ nandawisiꞌ.\x * \xo 3:21 \xt Jo 1:32; Mt 17:5; Lu 9:35\x* \v 22 Eaꞌ Ambal buꞌunai Godi nisilaꞌi siꞌi amil alamba apaꞌ magaꞌi maꞌunai nufiaꞌ nisilaꞌmai anen. Eaꞌ anagol malagol gaꞌi gatagai heven gaꞌi anef basef gaꞌi, “Inaꞌ Nogame aeꞌinai endilisi. Aeꞌ okom mohafel maimailina aꞌowaꞌ. Okom aeꞌami fasima inaꞌ.”\x * \xo 3:22 \xt Lu 4:22; Jo 6:42\x* \s1 Agofa miniꞌap bafapanai Jisasi \r (Mt 1:1-17) \p \v 23 Afamba Jisas nagasefela maol, afagof ananigufi fataga 30-pelaiguf. Esis amam nematawa ukup pandandaꞌ dowaf paꞌi Jisas nogama Josepi. \v 24 Bafapana Jisasi agufuma amamba. Josep, Heli nogamana. Eaꞌ Heli, Matat nogamana. Eaꞌ Matat, Livai nogamana. Livai, Melki nogamana. Melki, Janai nogamana. Eaꞌ Janai, Josep nogamana. \v 25 Josep, Matatias nogamana. Matatias, Amos nogamana. Amos, Nahum nogamana. Eaꞌ Nahum, Esli nogamana. Eaꞌ Esli, Nagai nogamana. \v 26 Nagai, Mat nogamana. Mat, Matatias nogamana. Eaꞌ Matatias, Semen nogamana. Eaꞌ Semen, Josek nogamana. Josek, Joda nogamana.\x * \xo 3:26 \xt 1 Kro 3:17,19; Esr 3:2\x* \v 27 Joda, Joanan nogamana. Joanan, Resa nogamana. Resa, Serubabel nogamana. Serubabel, Sealtiel nogamana. Sealtiel, Neri nogamana. \v 28 Neri, Melki nogamana. Melki, Adi nogamana. Adi, Kosam nogamana. Kosam, Elmadam nogamana. Elmadam, Er nogamana. \v 29 Er, Josua nogamana. Eaꞌ Josua, Eleasar nogamana. Eaꞌ Eleasar, Jorim nogamana. Jorim, Matat nogamana. Eaꞌ Matat, Livai nogamana \v 30 Livai, Simeon nogamana. Eaꞌ Simeon, Juda nogamana. Juda, Josep nogamana. Eaꞌ Josep, Jonam nogamana. Jonam, Eliakim nogamana.\x * \xo 3:30 \xt 2 Sml 5:14\x* \v 31 Eliakim, Melea nogamana. Melea, Mena nogamana. Mena, Matata nogamana. Matata, Natan nogamana. Natan, Devit nogamana.\x * \xo 3:31 \xt 1 Sml 16:1-13; Rut 4:17-22\x* \v 32 Devit, Jesi nogamana. Jesi, Obet nogamana. Obet, Boas nogamana. Boas, Salmon nogamana. Salmon, Nason nogamana.\x * \xo 3:32 \xt Jen 29:35\x* \v 33 Nason, Aminadap nogamana. Aminadap, anen Atmin nogamana. Atmin, Arni nogamana. Arni anen Hesron nogamana. Hesron, Peres nogamana. Peres, Juda nogamana. \v 34 Eaꞌ Juda anen Jekop nogamana. Jekop anen Aisak nogamana. Aisak, Abraham nogamana. Abraham, Tera nogamana. Tera, Nahor nogamana. \v 35 Nahor, Seruk nogamana. Seruk, Reu nogamana. Reu, Pelek nogamana. Pelek, Eber nogamana. Eber anen Sela nogamana.\x * \xo 3:35 \xt Jen 11:10-26\x* \v 36 Sela anen Kainan nogamana. Kainan, Arpaksat nogamana. Arpaksat, Siem nogamana. Siem, Noa nogamana. Noa, Lamek nogamana. \v 37 Lamek, Metusela nogamana. Eaꞌ Metusela, Enok nogamana. Enok, Jaret nogamana. Jaret, Mahalalel nogamana. Mahalalel, Kainan nogamana.\x * \xo 3:37 \xt Jen 4:25–5:32\x* \v 38 Kainan, Enos nogamana. Enos, Set nogamana. Set, Adam nogamana. Adam, God nogamana. Bafapana Jisasi eaꞌ maꞌum. \c 4 \s1 Satan nagwamba Jisas anagon itap wafigima fataupigima \r (Mt 4:1-11; Mk 1:12-13) \p \v 1 Ambal buꞌunai Godi nape siꞌinama Jisas eaꞌ nakwaha walemb ambamba Jordan nandagiai notanima nafeꞌ. Eaꞌ Ambal anamba nofaꞌana nafeꞌ anagon wafigima fataupigima. \v 2 Jisas nape anamba nimaguf hiafi eaꞌ Satan nafiꞌi nagwambana ma nogosambala muꞌuli Godi nimaguf ifimba awin siꞌini duꞌwanini. Jisas ina naꞌ anis gwaꞌaisi nimaguf ifimba hiafi, owaꞌ. Eaꞌ aꞌ nolomahana. \p \v 3 Eaꞌ Satan naꞌipana naꞌi, “Inaꞌ naꞌi inaꞌ Nogamana Godi, deiꞌ kipa otam amamba bagaꞌoh itapi motaga siꞌi bret.”\x * \xo 4:3 \xt Diu 8:3\x* \p \v 4 Eaꞌ Jisas nagwamana basef naꞌipana naꞌi, “Baibel naꞌi bret atota ina atosoꞌasa ambagof esis epes, owaꞌatin.” \p \v 5 Eaꞌ Satan nofaꞌana nondowasaꞌ ilif nihimbaꞌmana hiahaom hiami fasimi magape itap hiagoma amom king dembami magalaꞌambemagoma. Nihimbaꞌmanagon kwafalis atis.\x * \xo 4:5 \xt Mt 28:18\x* \v 6 Eaꞌ naꞌipana naꞌi, “Hiahaom hiami banagami amamba amom king mugumafiami maloma hiahaom fasimi uga maina, hiahaom amamba God nagaseꞌeami. Apaꞌ deiꞌ iꞌi egasoꞌanam anin epena, aeꞌ eseꞌanam. \v 7 Iꞌi inaꞌ nindiwa nembawa netawa nendaꞌ lotu sonehenama aeꞌ, hiahaom amamba atiasi aꞌ ineꞌimi atom.”\x * \xo 4:7 \xt Diu 6:13-14\x* \p \v 8 Eaꞌ Jisas nagwamana basef naꞌipana naꞌi, “Baibel nagaꞌias naꞌamba naꞌi, ‘Ipaꞌ pendaꞌ lotuma Dembinai God atona ipeꞌinai, eaꞌ pendaꞌ maola anen atona.’” \p \v 9 Aꞌi owaꞌ main, Satan nofaꞌ Jisas nondowasaꞌ Jerusalem nahaponana nalutu ipat Godi luꞌunai ilif. \p Eaꞌ Satan naꞌipana naꞌi, “Inaꞌ naꞌi inaꞌ Nogamana Godi, deiꞌ netoma nindipaꞌ newa itap.\x * \xo 4:9 \xt Sam 91:11-12\x* \v 10-11 Deiꞌ main, anif basef Godi fagail buk Baibeli fagaꞌi naꞌamba faꞌi, ‘God atiasi niꞌipa amom ensel mufiꞌi muhapilina lagof amamugufi mumafina ma otamba ina beha boꞌwagah ineꞌigahi, owaꞌ.’”\x * \xo 4:10-11 \xt Diu 6:16; 1 Ko 10:9\x* \p \v 12 Eaꞌ Jisas nagwamana basef naꞌi, “Anif basef Godi wapani fagape naꞌamba faꞌi, ‘Ina pegwamba Dembinai God ipeꞌinai nondaꞌ waf awafi, owaꞌi.’”\x * \xo 4:12 \xt Hi 2:18, 4:15\x* \p \v 13 Satan nandaꞌ gwamba hiani ma eaꞌ, nakwaha Jisas nafeꞌ nohafana ma anef nemaf nogagwambana wapani. \s1 Jisas nosefela maol nandaꞌan itap luꞌupa Galili \r (Mt 4:12-17; Mk 1:14-15) \p \v 14 Banagami Ambal buꞌunai Godi mape opaf Jisasi aꞌ notanima nafeꞌ itap luꞌupa Galili. Eaꞌ sameꞌ basef gatifa anen fafeꞌagon hiꞌalagon walemb ambalemba bagape Galilii. \v 15 Dondol anen nandaꞌ maol nawalipasa basef Godi ifagw esis Juda sandakolasugwi. Eaꞌ hiasi amam nematawa sasaꞌma agol ananigili luꞌwagol. \s1 Esis Nasaret sasoꞌana alafugah Jisas \r (Mt 13:53-58; Mk 6:1-6) \p \v 16 Jisas nafeꞌ Nasaret taun inimba kofagama, fowaꞌ anen ataꞌ aonama nagapoma. \p Aꞌi owaꞌ nemaf afamba sabat esis Juda sagapoma nomaꞌwafi, nafeꞌ nawis ipat Juda sandakolasatai siꞌi dondol nandaꞌas. Anen nalutu natalifa basef Godi,\x * \xo 4:16 \xt Ais 61:1-2\x* \v 17 eaꞌ sasoꞌana anin pepa launi. Pepa inimba anif basef Godi fowaꞌ profet Aisaia nandaꞌef fagailani. Anen nopalian niatifan nati basef ifimba natalifif fagaꞌi naꞌamba faꞌi, \q1 \v 18 “Ambal buꞌunai Dembinaii nape aeꞌ. Eaꞌ nandandepe ma egawalapa basef buꞌwafima epes isimba kwahusa hiahawesi. Nasapaꞌe afiꞌi ma igawalapa basef naꞌamba igaꞌi, ‘Ipaꞌ pandaꞌ kalabusi pekwaha kalabus pefeꞌ wahifipa. Ipaꞌ epes naep pagasiꞌipai, ipaꞌ piti andeandeꞌ wapani.’ Anen nasapaꞌe afiꞌi egatopalopa isimba sogofaꞌ nimanimii sogape andeandeꞌ. \v 19 Eaꞌ iꞌipas basef hiasi ma nogota atamba buꞌutai ma Dembinai niti uwahipis notopalopas sogape andeandeꞌ.” \p \v 20 Eaꞌ Jisas nalaꞌwatefa pepa inimba launi nasoꞌanan anona aman nugumafi ipati anen nape. Eaꞌ amam nematawa hiasi sagape nomoni naep doꞌ anen atona. \v 21 Eaꞌ naꞌipas naꞌi, “Ipaꞌ aꞌ pameꞌ, aeꞌ atalifa basef Godi fowaꞌifi atin owaꞌ, deiꞌ aꞌ fataga alihif endilisi fandawalapa aeꞌ.”\x * \xo 4:21 \xt Lu 3:23; Jo 6:42\x* \p \v 22 Eaꞌ esis sasaꞌma agol ananigili luꞌwagol saꞌi anen aman buꞌunai eaꞌ gogolalasisa basef buꞌwafi fagataga malogol ananigili. Eaꞌ esis sandahaliꞌma saꞌi, “Aman anamba Josep nogamana aꞌa?”\x * \xo 4:22 \xt Mt 4:13; Jo 2:12\x* \p \v 23 Jisas naꞌipas naꞌamba naꞌi, “Endilisi atis ipaꞌ atiasi pendaꞌ basef ifimba waminif atina aeꞌ piꞌi, ‘Dokta, inaꞌ nendaꞌ alop ineꞌipi potaga boꞌop puliꞌ, eaꞌ piꞌi wapani piꞌi waf afamba naliꞌ nandaꞌaf Kaperneami, afamba apaꞌ mameꞌaf eaꞌ. Inaꞌ deiꞌ nendaꞌaf fetaga naꞌa wambel kofagama ineꞌima.’”\x * \xo 4:23 \xt Jo 4:44\x* \p \v 24 Eaꞌ anen naꞌias naꞌamba wapani naꞌi, “Aeꞌ aꞌipipa endilisi! Anona profet epes ina sasoꞌana opalef sameꞌ basef ananifi wambel kofagama, owaꞌ.\x * \xo 4:24 \xt 1 Kin 17:1,7; 1 Kin 18:1\x* \v 25 Aeꞌ aꞌipipa endilisi atis. Nogota atamba fowaꞌ Elaija nagapautai owaf atona nagandogwa, asaf ina ataꞌ falai afagof wanogof aomb wanemb wanemb, owaꞌatin. Eaꞌ nolom luꞌunai nataga ganimba hiagoma. Nogota atamba nematawa hiawai Israeliwai amom magaꞌ mialifawa wape.\x * \xo 4:25 \xt 1 Kin 17:8-16\x* \v 26 Apaꞌ God ina nasapaꞌ Elaija nafeꞌma anowa awambai, owaꞌatin. Anen nasapaꞌana nafeꞌma anoꞌw nemataꞌw daiaꞌw kwagape Serafati, wambel bagape anep itap luꞌupa Saidoni. Eaꞌ akwamba atoꞌw.\x * \xo 4:26 \xt 2 Kin 5:1-14\x* \v 27 Eaꞌ nogota atamba anona aowas aunai nataga nandaꞌ alop esis amam nematawa Israeli pagamboꞌwi. Apaꞌ ina anin epen asasini nataga boꞌwen, owaꞌatin. Anona aman daiana Naman Siriainai eaꞌ anen atona nataga boꞌona.” \p \v 28 Eaꞌ esis hiasi sape ipat atamba sameꞌ basef ifimba, aꞌ nomonas wandafum kwapeteꞌa Jisas. \v 29 Eaꞌ sosafel saliꞌamonana nawisi taun andoꞌ. Taun inimba asasini natoma halafuta ilif. Eaꞌ sofaꞌana safeꞌ halafuta atamba saꞌi sogwaloꞌana niliana tata. \v 30 Owaꞌ, anen nandaliꞌamona esis laꞌafisa aꞌ nafeꞌ.\x * \xo 4:30 \xt Lu 4:23\x* \s1 Jisas natofa ambagof awami magape anona amani amboꞌona \r (Mk 1:21-28) \p \v 31 Jisas niliana Kaperneam taun inimba nagape itap luꞌupa Galilii. Aꞌi owaꞌ nemaf afamba Juda sagapoma nomaꞌwafi saꞌi sabat, anen nawis nomon ipat sandakolasatai nawalipas.\x * \xo 4:31 \xt Mt 7:28-29; Jo 7:46\x* \v 32 Sameꞌana saꞌi anen nofaꞌ agol luꞌwagili deiꞌ naꞌipasa basef banagafi. Eaꞌ sosafel gogolalasis kwapeteꞌ endilisi.\x * \xo 4:32 \xt Mt 8:29; Lu 8:28\x* \v 33 Anona aman ambafuh mandaꞌanai nape ipat atamba, ambal aunai napaona. Anen galala mehip endilisi naꞌias naꞌi,\x * \xo 4:33 \xt Jo 6:69\x* \v 34 “E! Jisas inaꞌ Nasaretinai, naꞌi nifiꞌi nendaꞌ maina apaꞌ? Inaꞌ nafiꞌi ma negahambombagapa? Aeꞌ egawa inaꞌ nogama God buꞌwinai hililiꞌi.” \p \v 35 Owaꞌ Jisas ninifalona naꞌamba naꞌi, “Inaꞌ ambalip awinai sopama malogol kwaha aman anamba.” \p Eaꞌ ambalip anamba nakwahona nowa itap laꞌafena esis nawisi nafeꞌ, ina ataꞌ nahambombagana wapani, aꞌ owaꞌatin. \p \v 36 Esis hiasi gogolalasis sandakotoꞌma sandaꞌipama saꞌi, “Ifimba basef mamahifa? Anen natofa ambagof awami naꞌipam siꞌi anona aman banagonai. Ambagof awami mameꞌ basefa anen, makwahona mafaꞌ mafeꞌ.” \p \v 37 Eaꞌ basef ifimba nandaꞌ hiahaom amamba banagami fafeꞌagon hiꞌalagon walemb bagape naꞌambai. \s1 Jisas nandaꞌ Saimon Pita nandagiꞌmoꞌwi amboꞌokw \r (Mt 8:14-15; Mk 1:29-31) \p \v 38 Saimon nandagiꞌmoꞌwi aowas nandaꞌakw alop akoꞌupi nifip kwapeteꞌ. Eaꞌ Jisas nosafel nakwaha ipat atamba sandaꞌ kolasatai, nafeꞌ nawis ipat Saimoni. Eaꞌ sahaliꞌana ma nogatopalopaꞌw. \v 39 Eaꞌ anen nafeꞌ nalutu felefeleꞌ ma akoꞌw nataloga aowas inimba natofan nafaꞌ nakwaha akoꞌw. Eaꞌ kosafel kwafalis kwandaꞌmasa gwaꞌaisi esis. \s1 Jisas nandaꞌ amam nematawa hiasi sataga boꞌwes \r (Mt 8:16-17; Mk 1:32-34) \p \v 40 Aꞌi owaꞌ awin newala nasoꞌ, esis amam nematawa sofaꞌ anis alipisi aowas hiana haona nandaꞌasi sofaꞌas safiꞌmai Jisas. Eaꞌ nasa lagofas atona atin nandaꞌas boꞌwes hiꞌalas.\x * \xo 4:40 \xt Mt 8:29; Mk 3:11-12\x* \v 41 Eaꞌ ambagof awami hiami makwaha esis hiasi mawisi mafeꞌ eaꞌ. Ambagof amamba awami mofalana higihigaꞌ maꞌoh maꞌi, “Inaꞌ nogamana Godi.” Amom mogawa anen Krais, God nandandepana nasapaꞌana nagafiꞌii. Eaꞌ Jisas ninifalom naꞌi ina ataꞌ miꞌi anif basef, owaꞌ. Mosopama malogof. \s1 Jisas nawalapa basef Godi taun hiani \r (Mk 1:35-39) \p \v 42 Aꞌi owaꞌ kuhimbita atota Jisas nakwaha wambel ambalemba nafeꞌ anagon wafigima epes akagoma. Esis safeꞌ solaomana satolona asafeꞌma anen. Esis ina saꞌi anen nokwaha esis nofeꞌ owaꞌ, saꞌi sotalifana nope atapina nolomas.\x * \xo 4:42 \xt Lu 8:1\x* \v 43 Owaꞌ, naꞌipas naꞌi, “Aeꞌ aꞌi ewalapa basef fasifi ma epes sogawisa maol Godi nope Dembinai nugumafias. Aꞌi ewalapa basef ifimba anagon taun hiani wapani. God nasapaꞌe afiꞌi endaꞌani maol inimba atin.”\x * \xo 4:43 \xt Mt 4:23\x* \v 44 Eaꞌ nafeꞌ nawalapa basef Godi ifagw esis Juda sandakolasugwi nawalapef nafeꞌ nafeꞌ atapina itap luꞌupa Judia. \c 5 \s1 Jisas naꞌipa Saimon Pita, deiꞌ nowafa agof hiami \r (Mt 4:18-22; Mk 1:16-20) \p \v 1 Anef nemaf Jisas nalutu dumb Genesaret akata naloma hiasi amam nematawa salaꞌambemana sape sameꞌ basef Godi.\x * \xo 5:1 \xt Mt 13:1-2; Mk 3:9-10, 4:1\x* \v 2 Eaꞌ nati anota bot saꞌutai biata tala embel felefeleꞌma nimbapif dumb ambamba. Eaꞌ amom mogowafa agufi mandaniꞌ mafeꞌ masaꞌopa anembeh amamimbihi. \v 3 Jisas nalota natoma bot Saimoni eaꞌ naꞌipana naꞌi, “Sapaꞌ bot nokwaha bandagoma nefeꞌ laogoma kwasala.” \p Eaꞌ Jisas natoma bot nawalipasa basef esis amam nematawa. \v 4 Anen nawalipasa eaꞌ naꞌipa Saimon naꞌi, “Inaꞌ sapaꞌ bot tofoꞌo dumb embel laogoma eaꞌ pela anembeh howala pewafai anogof agof.”\x * \xo 5:4 \xt Jo 21:3-8\x* \p \v 5 Eaꞌ Saimon nagwa basef naꞌi, “Dembinai, dokoꞌ owamb laomb afaꞌ wandaꞌ maol banagambel owaꞌ, ina wagi anol aol, owaꞌatin. Owaꞌ naꞌipa aeꞌ naꞌamba, deiꞌ ela anemb bewala.” \p \v 6 Aꞌi owaꞌ, mala anemb bewala mowafai agof hiami. Eaꞌ anemb baꞌi peleꞌetamba agof hiami aꞌowaꞌ. \v 7 Eaꞌ amom mowaulai alipumi amamumi magape anota boti mafiꞌi matopalopam mowafai agof malam bot biafita siꞌita, taꞌi aꞌ towala. \v 8 Saimon Pita nati naꞌamba, eaꞌ nindiwa nembawa natawa felefeleꞌma boꞌwagah Jisasi naꞌipana naꞌi, “O Dembinai, inaꞌ kwaha aeꞌ, afoꞌo. Aeꞌ aman auwai!” \p \v 9 Deiꞌ main, anen naloma amom magalumanai mati agof mogowafami hiami aꞌowaꞌ. Eaꞌ amom gogolalasom nomonas salasafeꞌ.\x * \xo 5:9 \xt Mt 13:47\x* \v 10 Nogaopana Sebedii biam Jems naloma Jon maloma Pita mandauꞌumai wapani gogolalasoma agof amamba. \p Eaꞌ Jisas naꞌipa Saimon naꞌi, “Inaꞌ ombal mogahena, owaꞌi. Deiꞌ atef nesafela anin maol daian nendaꞌan atapinaman nefaꞌi epes sifiꞌi sigaili.”\x * \xo 5:10 \xt Mt 19:27\x* \p \v 11 Eaꞌ amom mandaꞌ botagw gwafeꞌ bandagoma, aꞌ makwaha hiahaom amamumi hiꞌalam maꞌoh, eaꞌ mailana mafeꞌ. \s1 Jisas nandaꞌ anona aman aowas aunai nandaꞌ alop ananipi pagambuꞌwi amboꞌona \r (Mt 8:1-4; Mk 1:40-45) \p \v 12 Nogota atamba Jisas nape anin taun, anona aman nagape naꞌambai aowas aunai nandaꞌ alop ananipi hiꞌalap pagambuꞌwi. Anen nati Jisas nafiꞌi, nowafa nambeꞌ nembel itap kwafalis atis naꞌipana dindinip naꞌi, “Dembinai, iꞌi inaꞌ niꞌi ahoꞌ, nendaꞌe etaga boꞌowe.” \p \v 13 Eaꞌ Jisas nando lagol nasagol alop aman anambai naꞌipana naꞌi, “Aeꞌ aꞌi ahoꞌ ma inaꞌ negataga boꞌwena.” \p Eaꞌ deiꞌ atef aowas inimba aunai nandaꞌ alop pagambuꞌwi nakwahona eaꞌ boꞌona.\x * \xo 5:13 \xt Lev 14:1-32\x* \p \v 14 Jisas naꞌipana dindinip naꞌi, “Ina aꞌ nefeꞌ niꞌipa anin epen niꞌi aeꞌ andaꞌena boꞌwena, owaꞌi. Inaꞌ foꞌo nihimbaꞌmana alop ineꞌipi ma aman anamba pris. Eaꞌ neseꞌana hiahaom amamba anen nondolalima God eaꞌ inaꞌ ninifelona ma nagataga boꞌwena siꞌi muꞌuli ananini fowaꞌ Moses nagaꞌipasani nagaꞌi. Ama esis hiasi sogogawa aowas ineꞌini ahiꞌalan.” \p \v 15 Owaꞌ, owaꞌatin. Diga basefa hiahawes isimba Jisas nandaꞌmanas aman anambai gatis safeꞌ ganigani. Fowaꞌ ina hiasi sameꞌ basef ifimba, owaꞌ, apaꞌ deiꞌ hias aꞌowaꞌ. Isimba atis deiꞌ epes hiasi safiꞌi ma sogameꞌ anona nogatofamasa aowas asasini.\x * \xo 5:15 \xt Mk 1:35\x* \v 16 Apaꞌ nimaguf hiafi anen nafeꞌ anamba wafigima epes akagoma ma nape nandabeten. \s1 Jisas nandaꞌ aman lagof boꞌwagah awamunai boꞌona \r (Mt 9:1-8; Mk 2:1-12) \p \v 17 Anef nemaf Jisas nape nawalipa esis amam nematawa eaꞌ anom dembami Farisi maloma anom dembami magawalipasa muꞌuli Godi tol mape. Anom mafiꞌi walemb hielimbi itap luꞌupa biafip Judiai Galili. Apaꞌ anom mafiꞌi Jerusalem. Eaꞌ banagami Dembinai Godi mape Jisas, ama nandaꞌ epes aowas nandaꞌasi sogohafel boꞌwes wapani. \v 18 Eaꞌ anom amam daiam mofaꞌ anona aman lagof boꞌwagah sagagaꞌanai, naꞌoh alihis mofaꞌana mafiꞌi. Eaꞌ maꞌi mofaꞌana mefeꞌ muwis ipat membeꞌana felefeleꞌma Jisas. \v 19 Owaꞌ asiꞌigina amam nematawa hiasi. Amom ina mati anoꞌw ufiaꞌwa mofaꞌ awasini mugawis nomon, owaꞌ. Eaꞌ malota ipat ilif mihianama bogwan mala aman anamba awasinai naloma alihis nowala nomon laꞌafena amam nematawa, mambeꞌana naꞌoh Jisas opafunama.\x * \xo 5:19 \xt Lu 7:48\x* \p \v 20 Nogota atamba Jisas natolom nogawa amom mahapifa maꞌi anen banagonai ma nogatopalopa aman anamba aowas nandaꞌanai. Eaꞌ naꞌipa aman anamba naꞌi, “Inaꞌ epen aeꞌinai. Waf awafi inaꞌ nandaꞌafi aeꞌ akwahomenaf hiꞌalaf okom maseꞌeaf.”\x * \xo 5:20 \xt Lu 7:49; Ais 43:25\x* \p \v 21 Eaꞌ amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi maloma amom Farisi atom ukup atip pandandaꞌ paꞌi, “Aman anamba mamahonama nandaꞌ God findiwanai? Owaꞌatina anona aman laꞌifinama nogakwaha waf awafia. Maol inimba God atona nandaꞌani.” \p \v 22 Jisas nogawa nomonas isimbai amamisi. Eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Deiꞌ maina nomonas ipeꞌisi sagape naꞌamba? \v 23 Deiꞌ hiahaom maim ipaꞌ paꞌi ahifima aeꞌ? Aeꞌ banagiwai ma iꞌipa aowas nandaꞌanai igaꞌi, Aeꞌ egakwahomana waf awafi anen nandaꞌafi aꞌa iꞌipana igaꞌi nogasaꞌma alahis ananisi nosafel nogafeꞌ. Basef ifimba ma nogasaꞌma alahis ananisi, ipaꞌ paꞌi amamba ahifima aeꞌ.\x * \xo 5:23 \xt Jo 5:8\x* \v 24 Aeꞌ aꞌi ipaꞌ pegawa aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, laꞌifiwai ma egakwaha waf awafi hiafi amam nematawa sagape itapi sandaꞌafi. Aeꞌ aꞌi ihimbaꞌmepa aeꞌ laꞌifiwai ma endaꞌ hiahaom amamba. \p Eaꞌ anen naꞌipana naꞌi, “Aeꞌ aꞌipina endilisi, inaꞌ safel saꞌma alahis ineꞌisi nefeꞌ ipat ineꞌitai.” \p \v 25 Jisas naꞌipana atin naꞌamba, nosafel nalutu nasaꞌma alahis ananisi naep amam nematawa hiasii. Eaꞌ ataꞌ nafeꞌ atin ufiaꞌw, nandagala nafela agol Godi luꞌwagol nafeꞌ ipat ananitai. \p \v 26 Eaꞌ amam nematawa isimba hiasi gogolalasis kwapeteꞌ endilisi, ombal mahas aꞌowaꞌ safela agol Godi luꞌwagol saꞌi, “Deiꞌ apaꞌ mati anef waf dambaifi daiaf fowaꞌ owaꞌ mogatilifia.” \s1 Jisas nofala anona aman Livai \r (Mt 9:9-13; Mk 2:13-17) \p \v 27 Aꞌi owaꞌ main, Jisas nosafel nafeꞌ nati anona aman nogofaꞌ takisi tol nape ipat sogofaꞌ takisa, agilinama Livai. Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Inaꞌ fiꞌi nila aeꞌ.” \p \v 28 Eaꞌ nosafel nailana nafeꞌ. Hiahaom hiami ananimi nakwahom maꞌoh. \p \v 29 Ama main, Livai nandaꞌ anis gwaꞌaisi luꞌwasi ipat ananitai ma noganifela Jisas. Eaꞌ amam hiami awami mogofaꞌ takisi maloma anom daiam wapani mape maꞌ gwaꞌaisi maloma amom biam.\x * \xo 5:29 \xt Lu 15:1-2\x* \v 30 Eaꞌ anom Farisi dembami maloma anom dembami magawalipasa muꞌuli Godi, amom Farisi, mape mandaꞌ megahaha amom alipumi Jisasi. Maꞌi, “Deiꞌ maina ipaꞌ pape paꞌ gwaꞌaisi pagaloma amom mogofaꞌ takisi maloma amam amamba mandaꞌ waf awafii? Naꞌambai ina andeandeꞌ, hapaimi.” \p \v 31 Owaꞌ Jisas nameꞌam naꞌipam naꞌi, “Isimba aowas akasi ina safeꞌma dokta, owaꞌ. Esis buꞌwasi. Apaꞌ isimba aowas nandaꞌasi atis, daoꞌ safeꞌma dokta. \v 32 Aeꞌ ina afiꞌi ma egefala epes sagape andeandeꞌi sogambema opalef, owaꞌ. Aeꞌ afiꞌi ma egefala epes sandaꞌ waf awafii atis sombema nelelemb sokwaha waf awafi sogafeꞌma God.” \s1 Waf sogololama gwaꞌasiafi \r (Mt 9:14-17; Mk 2:18-22) \p \v 33 Eaꞌ anis epes saꞌipa Jisas naꞌamba saꞌi, “Alipumi Joni maloma alipumi amom dembami Farisii ukup papoma basef Godi. Eaꞌ anif nimaguf wikifah danda amom molalama gwaꞌaisi mondabeten atin. Apaꞌ alipumi ineꞌimi owaꞌ mondaꞌ waf afambaia. Amom maꞌ gwaꞌaisi embel mais atapis dondol.”\x * \xo 5:33 \xt Jo 3:29\x* \p \v 34 Eaꞌ nagwamas naꞌi basef waminif atin naꞌi, “Iꞌi anis sondaꞌ anis gwaꞌaisi luꞌwasi ma anis aman nemataꞌw bias sondasoꞌamai, ipaꞌ ina laꞌifipama pendaꞌ esis alipisi sondowaloꞌ sondaiwaꞌma gwaꞌaisi afamba anen nagasoꞌ nemataꞌwi nape nagalomas, owaꞌatin endilisi. \v 35 Apaꞌ nemaf afamba anen nagasoꞌ nemataꞌwi nokwaha esis nogafeꞌ anagon lauguni, daoꞌ esis a sololama gwaꞌaisi.” \p \v 36 Eaꞌ Jisas naꞌipasa anif basef waminif atina luwaguf naꞌi, “Ina andeandeꞌma pegatopaꞌ lowaf namifi pesambalef fegaloma anef lowaf apifi, owaꞌ. Iꞌi anis sondaꞌam naꞌamba, lowaf ina atiasi findati naꞌamba atin feloma apifi, owaꞌ. Namifi aꞌ peleꞌetaf atin. \p \v 37 Apaꞌ ina anin epen nakoloꞌwa embel wain dambaini agwahup apinai memeina, owaꞌ. Iꞌi anin nendaꞌam naꞌamba, embel wain netef hian, nohapeꞌ agwahup anamba pepeꞌetana eaꞌ wain koloꞌolam awasim hiꞌilam. \v 38 Apaꞌ wain dambainai sakoloꞌwan agwahup dambainai atona. \v 39 Eaꞌ ami nogaꞌ embel wain apini anin ina atiasi nomonas siꞌi wain dambaini, owaꞌ. Anin aꞌ naꞌi, ‘Wain apini fasini nikilaꞌ dambaini.’” \c 6 \s1 Esis ina sondaꞌ maol nemaf afamba sabat Juda sagapoma nomaꞌwafi, owaꞌi \r (Mt 12:1-8; Mk 2:23-28) \p \v 1 Aꞌi owaꞌ anef nemaf Juda sagapoma nomaꞌwafi sabat, Jisas nafeꞌ anagon owaꞌ nataga anof aof sagawa witafi aꞌ nawis. Eaꞌ alipumi ananimi mafeꞌ malomana, eaꞌ mosaga anom wit magaofi mokaꞌisam lagof amamugufi maꞌam.\x * \xo 6:1 \xt Diu 23:25; Jo 5:10\x* \v 2 Owaꞌ anom Farisi mahaliꞌam maꞌi, “Ina pendaꞌam naꞌamba ma nemaf afaꞌe sabat magapoma nomaꞌwafi, owaꞌi. Deiꞌ maina pandaꞌam naꞌamba?”\x * \xo 6:2 \xt 1 Sml 21:1-6\x* \p \v 3 Eaꞌ Jisas nagwamam naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ pegawa basef ifimba ma waf fowaꞌ dembinai King Devit nandaꞌafi. Afamba Devit naloma alipumi ananimi nolomagaham\x * \xo 6:3 \xt Lev 24:5-9\x* \v 4 anen nawis ipat luꞌunai Godi nomon naꞌ bret atamba amom pris mondolali mogasoꞌ Godatai. Eaꞌ naꞌata nasoꞌ alipumi ananimi maꞌata atin. Apaꞌ muꞌuli apeꞌini naꞌi amom pris atom meaꞌata.” \p \v 5 Eaꞌ Jisas naꞌipam wapani naꞌi, “Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, ape Dembiwai ma nemaf afamba sabata igaꞌipipa maol main andeandeꞌma pigaila basef pendaꞌan nemaf afamba.” \s1 Nemaf afamba sabat Juda sagapoma nomaꞌwafi Jisas nandaꞌ anona aman lagol awagilinai boꞌona \r (Mt 12:9-14; Mk 3:1-6) \p \v 6 Anef nemaf sagapoma nomaꞌwafi sabat aꞌ fataga. Jisas nafeꞌ nawis nomon ipat Juda sandakolasatai nape naꞌipasa basef esis amam nematawa. Eaꞌ anona aman nape nalomas, lagol kwahisigili ananigili awagol gagaꞌ gail.\x * \xo 6:6 \xt Lu 14:1\x* \v 7 Amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi maloma anom dembami Farisi maꞌi mowandoꞌma ufiaꞌwa mogasapaga Jisasa anif basef basoꞌafi ma mondaꞌ kotimana. Eaꞌ mandaꞌana naep diꞌindiꞌana. Maꞌi mogati anen nosambala muꞌuli ma nemaf afamba sabat nondaꞌ aman anamba boꞌona aꞌa owaꞌ?\x * \xo 6:7 \xt Lu 5:22, 9:47\x* \v 8 Owaꞌ anen aꞌ nogawa nomonas amamisi, naꞌipa aman anamba lagol awagilinai naꞌi, “Inaꞌ safel nilutu naep hiasii laꞌafena esis sogatilina.” \p Eaꞌ anen nosafel nalutu. \p \v 9 Eaꞌ Jisas naꞌipam naꞌi, “Aeꞌ aꞌi ihaliꞌipa ma muꞌuli apeꞌini naꞌias naꞌimama? Nemaf afaꞌe apaꞌ maꞌi mondaꞌ waf buꞌwafi aꞌa mondaꞌ waf awafi? Naꞌi apaꞌ motopalopasa sogape andeandeꞌ aꞌa mohambombagas sogagaꞌ?” \p \v 10 Eaꞌ natologon tulif amam nematawa hiasi, naꞌipa aman anamba naꞌi, “Dowa lagol ineꞌigili usiꞌigil.” \p Eaꞌ anen nando lagol ananigili agataga boꞌwagol wapani. \p \v 11 Owaꞌ amom Farisi nelelemb wandafum kwapeteꞌ endilisi ma anen. Eaꞌ mandaꞌipama maꞌi, “Afaꞌ atiasi ondaꞌ maina Jisas?” \s1 Jisas nandandepa alipumi ananimi 12-pelaim \r (Mt 10:1-4; Mk 3:13-19) \p \v 12 Nemaf afamba Jisas nandowasaꞌ nafeꞌ halafutagwa nandabetena God. Eaꞌ owamb amamba laomb anen nape nandabeten nafeꞌ aꞌ lala.\x * \xo 6:12 \xt Jo 6:70\x* \v 13 Awin aꞌi owaꞌ natafi, anen nofala alipumi ananimi hiami mafiꞌi nandandepa 12-pelaim nahapomama agol aposel amom atom. \v 14 Anona Saimon, eaꞌ Jisas nandaꞌmana agol waꞌagol Pita. A Andru, owamana Saimoni. Eaꞌ Jemsi Jon. A Filipi Bartolomyu, \v 15 Matyu naloma Tomas eaꞌ Jems nogama Alfiusi. Eaꞌ Saimon anen pati inimba Seloti. \v 16 Eaꞌ Judas nogamana Jemsi, a Judas Keriotinai, aman anamba nogawalapa Jisasa boumi ananimii. \s1 Jisas nandaꞌ hiasi amam nematawa aowas nandaꞌasi boꞌwes \r (Mt 4:23-25) \p \v 17 Eaꞌ Jisas niliana naloma alipumi ananimi mafeꞌ anagon bembeꞌagoma, dokoꞌ esis alipisi hiasi ananisi safiꞌi saliꞌ sagalutuma. Eaꞌ epes hiasi safiꞌi. Anis safiꞌi walemb hiagoma anep itap luꞌupa Judia a anis safiꞌi walemb bialemb Tairi Saidon bape bagaloꞌma naohi, anis safiꞌi Jerusalem. \v 18 Esis safiꞌi ma sogameꞌ basef ananifi ma nogatofa aowas asasinai. Eaꞌ esis amam nematawa ambagof awami magahambombagasi safiꞌi, Jisas nandaꞌas boꞌwes wapani. \v 19 Banagami ananimi mafeꞌ mandaꞌ esis hiasi boꞌwes. Eaꞌ deiꞌ esis hiasi saꞌi sohahapila anen. \s1 Jisas naꞌipasa waf hiafi sogalopafi a sonogahasafi \r (Mt 5:1-12) \p \v 20 Jisas natiti amom alipumi ananimi naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ kwahupai otamba mais akipai, ipaꞌ pawis eaꞌ nomona maol Godi nope Dembinai nugumafipa. Isimba atis deiꞌ ipaꞌ sonahepa pandagala pape.\x * \xo 6:20 \xt Re 7:16-17; Sam 126:5-6; Ais 61:3\x* \v 21 Ipaꞌ epes nolomagahipai, deiꞌ sonahepa pape andeandeꞌ. Deiꞌ main, anaf ipaꞌ peaꞌ gwaꞌaisi aꞌ alihipa. Ipaꞌ epes nelelemb nimanilimba pagalifi, deiꞌ sonahepa pape andeandeꞌ. Deiꞌ main, anaf ipaꞌ sonehepa pindaꞌiaf.\x * \xo 6:21 \xt Jo 15:19, 16:2\x* \v 22 Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi. Nambimb anis daias siti ipaꞌ pila aeꞌ, esis nelelemb awalemba ipaꞌ endilisi. Eaꞌ sowaꞌ alafugaha ipaꞌ sohaponamepa agof awagufi siꞌiguf waꞌagof endilisi siꞌi ipaꞌ epes aupai sindaiwaꞌmepa siliꞌamonepa. \v 23 Nemaf afamba esis sondaꞌepa naꞌamba, ipaꞌ a sonondahepa pilutu pialemb atin. Deiꞌ main, hiahaom hiami fasimi ipeꞌimi maꞌoh heven. Fowaꞌ akupas bafapas asasisi sandaꞌ amom profet aom naꞌamba atin.\x * \xo 6:23 \xt Je 5:1\x* \v 24 Apaꞌ ipaꞌ otamba uga maim hiamipai, ipaꞌ solawaipa ma hiahaom awami akafimi mogatagamepai. Deiꞌ main, ipaꞌ deiꞌ pefaꞌam eaꞌ hiahaom mondaꞌepa dagalaipamami. \v 25 Ipaꞌ deiꞌ pagaꞌ gwaꞌaisi alihipai, solawaipa ma hiahaom awami akafimi. Deiꞌ main, anaf ipaꞌ aꞌ nolomehepa. Ipaꞌ deiꞌ pandaꞌiafi, ipaꞌ solawaipa ma hiahaom awami akafimi. Deiꞌ main, anaf ipaꞌ pelefa pendaꞌaga aꞌowaꞌ. \v 26 Ipaꞌ deiꞌ epes hiasi hiꞌalas sagafela agof ipeꞌigufi sagaꞌi ipaꞌ buꞌupai, ipaꞌ solawaipa ma hiahaom akafimi awami. Deiꞌ main, fowaꞌ akusas bafasas asasisi sagaꞌipam naꞌamba atina amom profet mambasoꞌam magaꞌipasa basef Godii. Sandaꞌmamam naꞌamba atin, safela agof amamugufi. \s1 Anif basefa ukup pigapigaila epes isimba bousi \r (Mt 5:38-48) \p \v 27 Apaꞌ ipaꞌ pagameꞌ basef aeꞌafii, ipaꞌ ukup peleleꞌ pindaila bousi ipeꞌisi, pendaꞌmasa waf buꞌwafi isimba nelelemb awalemba ipeꞌi. \v 28 Ipaꞌ pihaliꞌ Goda nondaꞌmas waf buꞌwafi ma epes isimba sandaꞌmepa koꞌopi. Eaꞌ pendabetena epes isimba sandaꞌepa aupai. \v 29 Iꞌi epen mamahina negahepa aomb waꞌoli, pendambema nehepa waꞌol wapani. Iꞌi epen mamahina nefaꞌmepa saket ipeꞌitai, ina pindaꞌimata, owaꞌi. Peseꞌanota wapani. \v 30 Iꞌi epen mamahina nefalepama anis maefah, ipaꞌ peseꞌanas. Eaꞌ iꞌi epen mamahina negefaꞌ hiahaom ipeꞌimi, ipaꞌ owaꞌi piꞌipana dindinipa negwamepama, owaꞌi.\x * \xo 6:30 \xt Mt 7:12\x* \v 31 Waf maif ipaꞌ paꞌi esis sondaꞌmepaf ipeꞌi, ipaꞌ pendaꞌmasaf naꞌamba atin. \p \v 32 “Iꞌi ipaꞌ ukup pipila epes isimba ukup pagapagaila ipeꞌi, atiasi pefaꞌ hiahawes fasisi maisa waf afamba? Owaꞌatin. Epes sandaꞌ waf awafii esis sandaꞌaf naꞌamba atin. Ukup paipaila epes isimba ukup pagapagailasi. \v 33 Iꞌi ipaꞌ pendaꞌ waf fasifi ma isimba sandaꞌ waf fasifi atifa ipeꞌi, atiasi ami nesaꞌma agof ipeꞌigufi? Owaꞌatin. Epes isimba sandaꞌ waf awafii esis wapani sandaꞌ waf naꞌambaifi. \v 34 Iꞌi ipaꞌ peseꞌasa anis hiahawes epes isimba ipaꞌ pegawa esis atiasi sogogwamepasii, anaf ami nefela agof ipeꞌigufi? Bola owaꞌatin. Epes awasi wapani sagasoꞌasa anom maefah anis sandaꞌ waf awafii, ama esis sotanima sogofaꞌam naꞌamba atin mondagwama siꞌi saliꞌ sagasoꞌasam.\x * \xo 6:34 \xt Lev 25:35-36\x* \v 35 Apaꞌ ipaꞌ ukup pindapindaila bousi ipeꞌisi, pendaꞌmas waf fasifi esis peseꞌasa hiahawes. Ipaꞌ ina ataꞌ piꞌi anaf esis sogwamepas, owaꞌ. Ipaꞌ pendaꞌas naꞌamba anaf God nagape ilifi neseꞌepa hiahaom luꞌwami fasimi ma pegape awasi ananipai. Deiꞌ main, anen nagaꞌi uwahipigama esis isimba owaꞌ soganifelonaia saloma isimba sandaꞌ waf awafii. \v 36 Ahamepa ipeꞌinai nagaꞌi uwahipigama esis sandaꞌ waf awafii. Ipaꞌ pendaꞌas naꞌamba atin siꞌi anen nagati esis uwahipis.\x * \xo 6:36 \xt Mt 6:14\x* \s1 Waf mogawaloga anis epes siꞌi anona jas dembinai \r (Mt 7:1-5) \p \v 37 “Ipaꞌ ina aꞌ pewaloga anis epes siꞌi anona jas dembinai nagawaloga basef kot luꞌunai, owaꞌi. Ama anaf God ina nowalogepa, owaꞌ. Ipaꞌ ina aꞌ pesapaga anis epes dowaf, owaꞌi. Ama anaf God ina nosapaga ipaꞌ wapani, owaꞌ. Ipaꞌ pekwahowa waf awafi anis sandaꞌmepaf ipeꞌi. Ama anaf God nogwas nogakwahowa waf awafi ipeꞌifi.\x * \xo 6:37 \xt Mk 4:24\x* \v 38 Ipaꞌ peseꞌasa hiahawes anis epesa God nogaseꞌepa hiahawes ipaꞌ. Anaf anen nogaseꞌepa hiahawes hiasi siꞌisiꞌisa ipaꞌ endilisi siꞌim kwaef aꞌowaꞌ mikiꞌ. Ikwaf ipaꞌ pegasoꞌasaf anis epesi, anaf ikwaf afamba atef God neseꞌepaf ipaꞌ.”\x * \xo 6:38 \xt Mt 15:14\x* \p \v 39 Eaꞌ Jisas naꞌipasa anif basef waminif atina esis wapani naꞌi, “Aꞌi anin epen naep pagasoꞌani laꞌifinama nigihimbaꞌman ufiaꞌw anin daian naep pagasoꞌani? Owaꞌatin. Atiasi esis bias dogwas hendihandef sefeꞌ sondakolef sowala atin kwambiwag.\x * \xo 6:39 \xt Mt 10:24-25\x* \v 40 Epes sandaꞌ skul atini ina sape dambes sikilaꞌ tisa asasinai, owaꞌ. Esis sondaꞌ skula hiꞌalan, daoꞌ sotaga naꞌamba atin siꞌi tisa asasinai. \p \v 41 “Deiꞌ maina ipaꞌ pagati usan saꞌusaꞌuni nagape naep sahin owan ipeꞌisii, apaꞌ ipaꞌ owaꞌ pegawa hapataf luꞌunai nagape naep ipeꞌipia? \v 42 Deiꞌ maina ipaꞌ ataꞌ paliꞌ paꞌipa alipisi pigaꞌi, ‘Owame, aeꞌ aꞌi igimina usan saꞌuni nagape naep ineꞌipii.’ Apaꞌ ipaꞌ hapataf luꞌunai anamba nape naep ipeꞌipi. Ipaꞌ malogof biagufipai pagambasoꞌami. Ipaꞌ ataꞌ piliꞌ pigi usan hapataf luꞌunai nagape naep ipeꞌipii, ma piti andeandeꞌ, daoꞌ aꞌ pigimana usas saꞌusi sagape naep alipisi ipeꞌisii.” \s1 Lawag augai gola gwaꞌaisi awasi \r (Mt 7:17-20, 12:33-35) \p \v 43 Lawag buꞌugai ina gola gwaꞌaisi awasi, owaꞌ. Eaꞌ naꞌamba atin lawag augai ina gola gwaꞌaisi buꞌwasi, owaꞌatin. \v 44 Apaꞌ mati gwaꞌaisi sagailagahi, mogawa lawah buꞌugahi augahi. Epes ina sola saꞌutip fikip usihip siꞌi ahipi anof mandof higatagufi, owaꞌatin. A ina sola saꞌutip wainip anof mandof pipiꞌambinif, isimba wapani owaꞌ. \v 45 Epes naꞌamba atin. Epen buꞌwani, anin nomonas fasisi sapain nembel ananimbili, eaꞌ nawalapa waf buꞌwafi. Apaꞌ epen awani waf hiafi awafi awasi hiasi fapain nembel ananimbili. Eaꞌ nawalapa waf awafi atefi. Deiꞌ main, waf maif buꞌwafi awafi fape siꞌifa nembel ananinai, afamba deiꞌ malogol gawalapafi.\x * \xo 6:45 \xt Mal 1:6; Mt 7:21\x* \s1 Waf biafifa sagalaꞌ ifagw \r (Mt 7:24-27) \p \v 46 “Deiꞌ maina ipaꞌ pagaꞌi aeꞌ Dembiwai, Dembiwai, apaꞌ ipaꞌ owaꞌ pila malogol aeꞌagilia? \v 47 Ami nifiꞌmai aeꞌ ma nigaila malogol aeꞌagilii, deiꞌ aeꞌ indilaꞌwaifa waf ananifi ma ipaꞌ pegegawaf. \v 48 Epen inimba siꞌi anona aman nagalaꞌ ipati. Anen nandoma olalef fewala gani itap awin otamba mogotaoma. Eaꞌ nandaꞌ ipat tatoma ilifa otamba ambamba. Ama main, walemb nawisi embel koloꞌwalami mafeꞌ, ipat ina tandagwamba, owaꞌ. Deiꞌ main? Aman anamba nandaꞌata banagota. \v 49 Apaꞌ epen ami nameꞌ basef aeꞌafi owaꞌ nilifa, inimba siꞌi anona daiana nagalaꞌ ipat falafutai. Anen nandaꞌata nalaꞌata dowaf tatoma itap atep ilif. Aꞌi owaꞌ maina walemb nawisi embel mokwaefa ipat atamba kwafalis atis aꞌ tato totowata aota hiꞌalata. Eaꞌ maꞌuf.” \c 7 \s1 Jisas nandaꞌ aman nandaꞌmana maol dembinai nugumafi amom soldiai boꞌona \r (Mt 8:5-13) \p \v 1 Jisas naꞌi basef ifimba laufi ma hiꞌalef, aꞌ nafeꞌ nataga anambel wambel Kaperneam. \v 2 Anona aman dembinai nape. Anen kepten nugumafi soldia hiami 100-pelaimi. Anona nandaꞌ maola anini aowasina felefeleꞌma nogagaꞌ. Eaꞌ kepten okom maimailana \v 3 eaꞌ nameꞌ basefa Jisas nasapaꞌ anom agufumi Judai mafeꞌ mofala Jisasa nondaꞌ aman anamba boꞌona. \v 4 Eaꞌ mafeꞌ matagama Jisas maꞌipana dindinip maꞌi, “Kepten anamba aman buꞌunai, andeandeꞌma inaꞌ negatopalopana nendaꞌ aman nandaꞌ maola anini boꞌona. \v 5 Deiꞌ main, anen okom magamagaila apaꞌ Judai nalaꞌ ipat apaꞌ mandakolasatai.” \p \v 6 Eaꞌ Jisas nafeꞌ nalomam nafeꞌ nataga felefeleꞌma ipat owaꞌ, Kepten anamba nasapaꞌ anom alipumi mofaꞌai basef ananifi mafiꞌi maꞌipa Jisas naꞌamba maꞌi, “Dembinai, inaꞌ negafoꞌo owaꞌ, hapaimi. Aeꞌ ina aman buꞌuwai ma inaꞌ nefoꞌo negawis ipat aeꞌatai, owaꞌ. \v 7-8 Isimba atis aeꞌ wapani ina boꞌowe ma egafeꞌmago inaꞌ, owaꞌatin. Inaꞌ nindaꞌi basef atif bola anen boꞌona. Deiꞌ main, aeꞌ ape lafela anom soldia dembami mumafi maseꞌe maol. Eaꞌ ape ilifa anom soldia aeꞌami imafiam. Igaꞌipa anona igaꞌi, ‘Inaꞌ foꞌo’, nameꞌe nafeꞌ. A igaꞌipa anona igaꞌi, ‘Inaꞌ fiꞌi’, nemeꞌe nafiꞌi. Eaꞌ igaꞌipa anamba agol akanai nandaꞌme maoli igaꞌi, ‘Inaꞌ daꞌa maol inimba’, anen nameꞌe nandaꞌan. Inaꞌ dembinai. Eaꞌ aowas inimba atiasi nemeꞌ basef ineꞌifi aꞌ nefeꞌ. Deiꞌ inaꞌ nindaꞌi atin, eaꞌ anen amboꞌona wapani.” \p \v 9 Jisas nameꞌ basef ananifi okom malamafeꞌ eaꞌ nandambema naꞌipa amam nematawa hiasi sagagiꞌma anini naꞌi, “Aeꞌ aꞌipipa, soldia dembinai anamba anen ina ipaꞌ Israelinai. Owaꞌ deiꞌ nahapifa aeꞌ. Owaꞌ anona aman Israelinai nohapifi naꞌambaea, owaꞌatin. Anen nikilaꞌ ipaꞌ Israela nagahapifi banagambel.” \p \v 10 Eaꞌ amom amamba kepten nasapaꞌam magafiꞌii motanima mafeꞌ ipat mati aman anamba nandaꞌ maola kepteni boꞌona eaꞌ. \s1 Jisas nasaꞌma anin awani aman nosafel boꞌona wapani \p \v 11 Aꞌi owaꞌ main, Jisas nafeꞌ anambel wambel Nen. Alipumi ananimi maloma anis amam nematawa hiasi safeꞌ salomana. \v 12 Anen nafeꞌ felefeleꞌma uta sagawis wambel ambalembama, owaꞌ nati anis sofaꞌ anin awani nagagaꞌi safiꞌi saꞌi sowan. Awani inimba nagagaꞌi maꞌman alifiꞌwi. Akoꞌw kola anin atin, waulunamaꞌw aꞌ nagaꞌ. Eaꞌ esis amam nematawa hiasi sagape wambel ambalembai safiꞌi salumai akoꞌw.\x * \xo 7:12 \xt Lu 8:52\x* \v 13 Dembinai nati akoꞌw, okom ananimi maꞌi uwahipiꞌw eaꞌ naꞌipaꞌw naꞌi, “Inaꞌ negalef owaꞌi.”\x * \xo 7:13 \xt Lu 8:54\x* \p \v 14 Ama main, anen nafeꞌ felefeleꞌ nasa lagola bokis sagalanasi. Eaꞌ amom mogofaꞌai bokis isimbai tol malutu. \p Eaꞌ Jisas naꞌi, “Awani, inaꞌ nemeꞌ! Aeꞌ aꞌipina, inaꞌ safel.”\x * \xo 7:14 \xt 1 Kin 17:23; 2 Kin 4:36; Lu 1:68, 19:44\x* \p \v 15-16 Awani inimba nagagaꞌ eaꞌi nesafel nape naꞌi. Eaꞌ Jisas nasoꞌakwan maꞌman ananiꞌwi. Naꞌamba esis ombal mahas aꞌowaꞌ safela agol Godi saꞌi, “Anona aman profet dembinai nataga eaꞌ laꞌafena apaꞌ. God nafiꞌi ma nogatopalopa amam nematawa ananipai.” \p \v 17 Eaꞌ basef ifimba ma maol Jisasi fafeꞌagon hiꞌalagon anamba itap luꞌupa Judia eaꞌ anamba hiagoma wapani. \s1 Jon nasapaꞌ alipumi biam mafeꞌma Jisas \r (Mt 11:2-19) \p \v 18 Alipumi Joni maꞌipana hiahaom amamba banagami Jisas nandaꞌami. Eaꞌ Jon nofala alipumi biam ananimi\x * \xo 7:18 \xt Sam 40:7; Mal 3:1; Re 1:8\x* \v 19 nasapaꞌam mafeꞌ mahaliꞌ Dembinai Jisas maꞌi, “Inaꞌ aman maꞌwina aꞌ nafiꞌi, eaꞌ aꞌa ataꞌ mope mohafa anona daiana?” \p \v 20 Alipumi amamba biam Joni matagama Jisas eaꞌ maꞌi, “Jon nagapisiꞌas embeli nasapaꞌ afaꞌ biafa wafiꞌmai inaꞌ, anen naꞌi nogawa, ‘Inaꞌ aman maꞌwina nafiꞌi, aꞌa ataꞌ mope mohafa anona daiana?’” \p \v 21 Nemaf afamba atef Jisas nandaꞌ amam nematawa aowas hiana haona nandaꞌasi sataga boꞌwes. Anen natofamasa ambagof awami magapaisi. Hiasi naep pagasoꞌasi nandaꞌmasep patimas andeandeꞌ.\x * \xo 7:21 \xt Ais 35:5-6\x* \p \v 22 Eaꞌ Jisas nagwamama basef naꞌi, “Ipaꞌ pitanima pefeꞌ piꞌipa Jona hiahawes isimba deiꞌ patilis pagameꞌasi. Isimba naep pagasoꞌasi asati wapani, boꞌwagah awamisi safeꞌ andeandeꞌ. Isimba aowas aunai nandaꞌ alop asasipi pagambuꞌwi amboꞌwes, aligah hagasoꞌasi sameꞌ basef andeandeꞌ, sagagaꞌi sotanima sosafel wapani a kwahusi sameꞌ basef buꞌwafi Godi.\x * \xo 7:22 \xt Ais 61:1; Lu 4:18\x* \v 23 Epes mamahisa ukup atifip sagahapifai, isimba asonohas andeandeꞌ.” \p \v 24 Amom biam mogofaꞌi basefa Joni aꞌ motanima mafeꞌ. Eaꞌ Jisas naꞌipa esis amam nematawa ma Jon naꞌi, “Fowaꞌ ipaꞌ pafeꞌ anep itap fataupigima wafigima pafeꞌ pati main? Pafeꞌma pagati anona aman pupulinai siꞌi anota elifita fufin naolata tagalimbi? Owaꞌatin. \v 25 Aꞌa pafeꞌ pati main? Pafeꞌ pati anona aman nagala klos fasimi atumii? Owaꞌatin. Epes isimba sogatala hiahaom buꞌwami atumi ma moni hianai sagala klos fasimi atumi, epes isimba sagape ifagw buꞌwagwi atogw amom king dembami magapaugwi.\x * \xo 7:25 \xt Lu 1:76\x* \v 26 Apaꞌ ipaꞌ deiꞌ pafeꞌ pati main? Pafeꞌ pati anona aman profet? Endilisi aeꞌ aꞌipipa, anen profet dembinai nikilaꞌ profet hiami hiꞌalam.\x * \xo 7:26 \xt Mal 3:1\x* \v 27 Aman anamba eaꞌ maꞌuna anen atona siꞌi basef fagape Baibeli naꞌiasa God fowaꞌ naꞌias nagaꞌi, ‘Inaꞌ nemeꞌ, anaf aeꞌ esapaꞌ aman nogofaꞌo basef aeꞌafii niliꞌ nefeꞌma inaꞌ nondondomba ufiaꞌw ineꞌikwi.’ \p \v 28 Aeꞌ aꞌipipa, Jon dambena nikilaꞌ amam hiami ma itap apaꞌe. Apaꞌ epen ami deiꞌ nigawis nomona maol Godi nope dembinai nugumafian, inimba dambeni nikilaꞌ Jon. Iꞌi epen inimba agol akani ma wambota Godi, anin wapani deiꞌ nape dambeni nikilaꞌana.”\x * \xo 7:28 \xt Lu 3:12\x* \p \v 29 Eaꞌ amom mogofaꞌ takis mogambasoꞌmasi maloma epes hiasi sagameꞌ basef Jisasi esis saꞌi, “Ahoꞌ, waf Godi andeandeꞌ.” \p Deiꞌ main, Jon atona nagapisiꞌasi.\x * \xo 7:29 \xt Mt 21:32\x* \v 30 Apaꞌ amom Farisi maloma anom magawalipasa muꞌuli Godi ina mofaꞌ baptaisa Jon, owaꞌ. Amom mandaꞌas naꞌamba deiꞌ mandambema mowaꞌ alafugaha ufiaꞌw fasiꞌwi God nigihimbaꞌmamaꞌwi. \p \v 31 Eaꞌ Jisas naꞌi, “Atiasi aeꞌ indilaꞌwaifa ipaꞌ amam nematawa deiꞌ pagape itapi iꞌimama? Aeꞌ iꞌipipa basef maif waminif atina pegegawa waf ipeꞌifi? \v 32 Ipaꞌ pape siꞌi anis awasi sandakolas sagapoma sofala anis awasi daias sagaꞌi, ‘Apaꞌ mandagala mufapula batagwa ipaꞌ, apaꞌ ipaꞌ ina palemb. Apaꞌ mandaꞌ awalef siꞌi sagatala fawiagof malef mindiwagef, apaꞌ ipaꞌ owaꞌ pelefa.’ \p \v 33 “Aman anamba Jon nagapisiꞌas embeli nafiꞌi, ina naꞌ gwaꞌaisii embel wain, owaꞌatin. Eaꞌ paꞌi ambal aunai napaona.\x * \xo 7:33 \xt Lu 15:2\x* \v 34 Deiꞌ aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi afiꞌi aꞌ gwaꞌaisi saloma embel wain, eaꞌ patolowe paꞌi, ‘Piti anen aman nagaꞌ waliꞌita hiatai, nagaꞌ embel wain hiani endilisii. Anen alipunai ma amom mogofaꞌ takisi magambasoꞌmasi maloma amam mandaꞌ waf awafii!’ \v 35 Apaꞌ epes ami sigaila gawa fasini Godi, esis hiasi saꞌi, ‘Gawa inimba anin buꞌwani!’”\x * \xo 7:35 \xt Lu 11:37\x* \s1 Anoꞌw nemataꞌw kwandaꞌ waf awafii kwakoloꞌ sanda boꞌwagah Jisasi \p \v 36 Anona aman Farisi nahaliꞌ Jisasa nifiꞌi neaꞌ gwaꞌaisi nogalomana. Eaꞌ nafeꞌ ipat atamba Farisii nalomana maꞌ gwaꞌaisi.\x * \xo 7:36 \xt Mt 26:7; Mk 14:3; Jo 12:3\x* \v 37 Eaꞌ anoꞌw nemataꞌw kwagape taun inimbai kwandaꞌ waf awafii. Akoꞌw kwameꞌ basefa Jisas naꞌ gwaꞌaisi ipat atamba. Eaꞌ kofaꞌ anol botol fasili siꞌi otam embel sanda alogw fasigwi gwagani kwafiꞌi. \v 38 Eaꞌ kwawis kwafeꞌ kwalutu alafuga Jisasi felefeleꞌma boꞌwagah ananigahi kwalef. Eaꞌ embif akwaꞌufi faluwi fewala boꞌwagah Jisasi eaꞌ kwandaꞌ auf balagaifi kopatiꞌ embif akwaꞌufi, kwape kwasisiꞌ boꞌwagah ananigahi kwandaꞌ lotumana. Eaꞌ kwakoloꞌ sanda inimba boꞌwagah ananigahi. \p \v 39 Eaꞌ Farisi anamba nahaliꞌ Jisas nagafiꞌii nati isimba, nomonas ananisi sandandaꞌ saꞌi, “Iꞌi aman anamba endilisi anen profetai, aꞌ nogawa nemataꞌw akwamba kwagahapila anini, nogawa waf akwaꞌufi. Deiꞌ main? Akoꞌw kwandaꞌ waf awafii.” \p \v 40 Eaꞌ Jisas nagwamana nomonas isimba Farisi anamba naꞌipana naꞌi, “Saimon, aeꞌ aꞌi iꞌipina anif basef.” \p Eaꞌ Saimon naꞌi, “Tisa, inaꞌ walapa basef ineꞌifi.” \p \v 41 Jisas naꞌi, “Amam biam anof wiaf fapoma amoma anona aman otamba hiamunai. Anona nowaola wiafa 100 kina apaꞌ anona 10 kina atin. \v 42 Ama main, amom biam ina laꞌifima mogogwa wiaf afamba, owaꞌ. Eaꞌ deiꞌ aman anamba okom masoꞌana wiaf afamba amom biami nakwahomamaf. Eaꞌ amom biam atiasi ami okom mimila anen aꞌowaꞌ nikilaꞌ anona?” \p \v 43 Saimon nagwa basef naꞌamba naꞌi, “Aeꞌ aꞌi aman anamba nagasoꞌana wiaf luꞌwafii 100 kinai.” \p Jisas naꞌi, “Inaꞌ nawalogef andeandeꞌ.”\x * \xo 7:43 \xt Jen 18:4\x* \p \v 44 Eaꞌ nandambema naꞌipa Saimon naꞌi, “Inaꞌ niti nemataꞌw akwaꞌe? Aeꞌ afiꞌi awisi ipat ineꞌitai. Inaꞌ owaꞌ neseꞌe embel esaꞌopa boꞌwagah aeꞌagahia, owaꞌatin. Apaꞌ nemataꞌw akwamba kwasaꞌopa boꞌwagah aeꞌagahi ma embif fagaluwi naep akwaꞌupii. Eaꞌ kopatiꞌif balaga akwaꞌugai. \v 45 Inaꞌ owaꞌ nisisiꞌ aeꞌa. Apaꞌ dokoꞌ aeꞌ afiꞌi awisi atin, akoꞌw kwape kwasisiꞌ boꞌwagah aeꞌagahi atapiꞌw kwape kwafiꞌi kwataga deiꞌ.\x * \xo 7:45 \xt Sam 23:5\x* \v 46 Inaꞌ owaꞌ nendaꞌ wel nefame balaga aeꞌagaia. Apaꞌ akoꞌw kwaofame boꞌwagah aeꞌagahi embel sanda. \v 47 Naꞌamba deiꞌ aeꞌ aꞌipina. Akoꞌw okom maimaila aeꞌ aꞌowaꞌ. Waf afamba okom magamagaila aeꞌafi fihimbaꞌmapa waf awafi akwaꞌufi hiafi akwahomaꞌwaf hiꞌalaf. Epen ami God nokwahoman waf awafi ananifi kwasalaꞌuf okom mosoꞌanaf, epen inimba anin atiasi okom mimila God kwasakwasala.”\x * \xo 7:47 \xt Lu 5:20-21\x* \p \v 48 Eaꞌ Jisas naꞌipa nemataꞌw akwamba naꞌi, “Aeꞌ akwahomena waf awafi ineꞌifi okom maseꞌeaf.” \p \v 49 Eaꞌ amom mape maꞌ gwaꞌaisi magalumanai mape ukup talambi mandaꞌipama maꞌi, “Aman anamba anen mamahonama naꞌi atiasi banagonama nogakwaha waf awafii?”\x * \xo 7:49 \xt Lu 8:48, 17:19; Lu 18:42\x* \p \v 50 Jisas naꞌipa nemataꞌw akwamba naꞌi, “Inaꞌ nahapifa aeꞌ banagiwai. Isimba atis God nakwahomena waf awafi ineꞌifi nowambelena nitanimai nepe andeandeꞌ. Inaꞌ foꞌo, eaꞌ nembel ineꞌimbili bepe awanembel.” \c 8 \s1 Anowa nematawa wafeꞌ wagiꞌma Jisas \p \v 1 Aꞌi owaꞌ main, Jisas nafeꞌ walemb hielimbi nasoꞌasa basef buꞌwafi amam nematawa sagape taun inimbai walemb hiagomai. Naꞌipasa basef ifimba buꞌwafi ma atiasi sogawis nomona maol Godi nope dembinai nugumafias. Alipumi ananimi maloma\x * \xo 8:1 \xt Mt 27:55-56; Mk 15:40-41; Lu 4:43, 23:49\x* \v 2 anowa nematawa safeꞌ salomana. Nematawa awamba fowaꞌ aowas nandaꞌawa Jisas natofamawa ambagof awami nandaꞌawa boꞌowa. Anoꞌw Maria sofalaꞌw saꞌi Makdalaiꞌwi, fowaꞌ nagatofamaꞌwa ambagof awami 7-pelaim magapauꞌwi. \v 3 Eaꞌ anoꞌw Joana nemataꞌw anona aman nugumafi ipat Heroti, agol ananigili Susa. Aꞌ anoꞌw Susana kwaloma anowa nematawa hiawai daiawa wapani wafeꞌ walomana. Awo watopalopa anen naloma alipumi ananimi ma otamba gwaꞌaisi mais awausi. \s1 Aman nogowaha nalelef gwaꞌaisi aofi \r (Mt 13:1-9; Mk 4:1-9) \p \v 4 Esis amam nematawa hiasi safiꞌi taun hiagoma, safiꞌi sandakolas safiꞌmai Jisas. Eaꞌ anen nasoꞌasa basef waminif atin naꞌamba naꞌi, \v 5 “Anona aman nafeꞌ nowaha olemb witimb siꞌi raisi anof aof. Nowahemb nafeꞌ, anemb bewa ufiaꞌw sagafeꞌma. Anis epes safeꞌ safafaꞌasemb eaꞌ amiguf fufiaꞌ fafiꞌi faꞌamb. \v 6 Anemb bewa anagon otambaigima. Eaꞌ bataga apaꞌ itap owaꞌ embelepa. Gagalisimb eaꞌ alimb. \v 7 Anemb bewala laꞌafena mandelef wandafumi mataga malomam maofana wit, eaꞌ amom ina mail mola gwaꞌaimi, owaꞌ. \v 8 Eaꞌ anemb bewa begafeꞌ itap fasipai eaꞌ bataga balo bail bela gwaꞌaisi. Olemb ambamba atona bataga balo bail bela gwaꞌaisi hiasi 100-pelais atis.” \p Jisas naꞌias naꞌamba ma eaꞌ, naꞌipas mehip naꞌi, “Ipaꞌ aligah hagagalipai ma pegameꞌ basef ifimbai, pendameꞌef andeandeꞌ ukup pendapomef.” \s1 Jisas naꞌipasa basef ifimba kofagefa nagaꞌipasef waminif atini \r (Mt 13:10-17; Mk 4:10-12) \p \v 9 Ama main amom alipumi Jisasi mahaliꞌanama basef kofagefa waminif atini.\x * \xo 8:9 \xt Ais 6:9-10\x* \v 10 Eaꞌ nagwamama basef naꞌi, “God eaꞌ nihimbaꞌmepa basef kofagefa fape fandambahiꞌi ma ipaꞌ pigawis nomona maol ananini nope Dembinai nugumafipa. Apaꞌ anis daias owaꞌ. God ina nihimbaꞌmas basef ifimba kofagefa, owaꞌ. Ama esis ina semeꞌ basef ifimba alihif, owaꞌ. Semeꞌ basef waminif atini atifa atiasi sotologon, apaꞌ ina siti anis maefah, owaꞌ. Eaꞌ sogahembeꞌ semeꞌ basef, apaꞌ ina sogawa kofagefa, owaꞌatin.”\x * \xo 8:10 \xt 1 Pi 1:23\x* \s1 Basef kofagefa ma olemb gwaꞌaimbi \r (Mt 13:18-23; Mk 4:13-20) \p \v 11 Basef waminif atini kofagefa naꞌamba. Olemb ambamba siꞌi basef Godi. \v 12 Anemb begewala ufiaꞌwi ambamba siꞌi epes sameꞌ basef, owaꞌ Satan nafiꞌi nelefata basef ifimba fagape nelelemb asasilimbi ma esis ina sahapifa God nakwahomas waf awafi sagape andeandeꞌ, owaꞌatin. \v 13 Anemb bewa bafeꞌ anagon otambaigimai, ambamba siꞌi anis epes sameꞌ basef Godi eaꞌ sofaꞌef sandagalamef. Apaꞌ isimba siꞌi masilimb owaꞌ bendala begewala itap awinia. Esis sahapilif nogota bandata ma aꞌi owaꞌ, Satan nagwambasa sondaꞌ waf awafi eaꞌ sandahagas sakwaha sagahapifa God. \v 14 Anemb begewala mandelef wandafumi laꞌafini, ambamba siꞌi anis sameꞌ basef sailif safeꞌ ama main owaꞌ, anom nimanimi mamimami maloma moni main a anom dagala maim itapami, hiahaom amamba masoꞌala esis. Eaꞌ ina sahapilif sandaꞌ waf buꞌwafi banages, owaꞌatin. A sowa siꞌi gwaꞌaisi owaꞌ sogalo andeandeꞌia. \v 15 Apaꞌ olemb ambamba begewala itap fasipai, ambamba siꞌi anis sameꞌ basef sahapilif tatalaꞌif. Nelelemb asasilimbi fasilimba sagameꞌ basef Godi sogailif. Esis sape banages sandaꞌ waf fasifi banagef, isimba sape siꞌi olemb bataga balo bail begela gwaꞌaisi andeandeꞌi.”\x * \xo 8:15 \xt Mt 5:15; Lu 11:33\x* \s1 Nogwahis sogogalaꞌi sasapaꞌas sagambahoꞌas nomon lafili \r (Mk 4:21-25) \p \v 16 “Epes ina sakata lambeh sopaloꞌambeh haꞌoh lafelagwa baketia o belitagw lafelagwa, owaꞌatin. Esis sawamonambeh hatoma belita ilifa epes isimba suwisi sigati nogogalaꞌ.\x * \xo 8:16 \xt Mt 10:26; Lu 12:2\x* \v 17 Hiahaom mape mandambahiꞌi anaf motaga alihigima hiasi sotolom sogawam. Apaꞌ hiahaom hiami ataꞌ sambahoꞌwam magaꞌihi, anaf aꞌ motaga mondawalap, hiasi sogawam.\x * \xo 8:17 \xt Mt 25:29; Lu 19:26\x* \v 18 Eaꞌ ipaꞌ solawaipa pendameꞌ basef andeandeꞌ. Epes ami sogahapila basef Godii, atiasi God aꞌ nowatanimasef wapani. Apaꞌ isimba owaꞌ sogahapilifia, atiasi basef kwawiaꞌwif ifimba esis sogahapilafi, God aꞌ nondalombasef esis sope dowaf.” \s1 Jisas maꞌmana kwaloma owapana ananimi \r (Mt 12:46-50; Mk 3:31-35) \p \v 19 Nemaf afamba maꞌmana Jisasi kwaoꞌwa owapana safiꞌmai anen. Owaꞌ amam nematawa hiasi sandakolasi siliꞌamana, eaꞌ esis ina safeꞌ felefeleꞌma anen, owaꞌ. \v 20 Eaꞌ anis epes sape sagalomanai saꞌipana saꞌi, “Inaꞌ nemeꞌ, maꞌmena ineꞌikwi kwaloma anom owapena ineꞌimi safiꞌi salutu andoꞌ, saꞌi solomena siꞌi.” \p \v 21 Eaꞌ nagwamasa basef isimba hiasi naꞌipas naꞌi, “Esis amam nematawa isimba sogameꞌ basef Godii sogailafi, isimba maꞌme sahin owan aeꞌasi.” \s1 Jisas naꞌipa fufin luꞌunai nandahagas \r (Mt 8:23-27; Mk 4:35-41) \p \v 22 Anef nemaf Jisas naoꞌwa alipumi ananimi malota anota bot. Eaꞌ anen naꞌipam naꞌi, “Afaꞌ ofeꞌ dumb ambamba fisanamb.” Eaꞌ amom malota bot mafeꞌ. \v 23 Bot atamba tafeꞌ atin, Jisas ambehahana naꞌoh nolola. \p Ama main, anona fufin luꞌunai naluwi dumb ambamba, embel koloꞌwalam mawisi bot nomon taꞌi asiꞌita ma embel felefeleꞌma mogowala. \p \v 24 Eaꞌ mafeꞌ minimbalona maꞌipana maꞌi, “Dembinai, afaꞌ waꞌi ahigililafa.” \p Anen nosafel ninifala fufini embel. Eaꞌ fufin nowala embel ina ataꞌ lasialiꞌ aꞌowaꞌ, betah hililiꞌ. \p \v 25 Eaꞌ Jisas naꞌipam naꞌi, “Hapif ipeꞌinai nape ani?” \pi1 Amom ombal maham ukup hiahawep. Eaꞌ mandaꞌipama maꞌi, “Anen epen ami? Naꞌipa fufini embel sameꞌana sagahapifana.” \s1 Jisas nandaꞌ anona aman ambagof awami magapaunai boꞌona \r (Mt 8:28-34; Mk 5:1-20) \p \v 26 Aꞌi owaꞌ main, Jisas naloma alipumi mafeꞌ mataga anagon esis Gegesa sagapoma, anamba nape waꞌol dumb fisanamb itap apamba Galili. \v 27 Eaꞌ Jisas nakwaha bot nisilaꞌ nafeꞌ akata, anona aman nagape taun inimbai nafiꞌmai anen. Anom ambagof awami mapaona. Anen ina nowahoꞌ anef lowaf nape andeandeꞌ anota ipat, owaꞌatin. Fowaꞌ anen aona nape atapina nafiꞌi nafiꞌi nataga deiꞌ. Nape nafeꞌ wandelef matmati atom. \v 28-29 Anona ambal aunai nahapilana tatalaꞌina. Esis sombaloꞌana sumafiana dondol sandaꞌ seni hankap sowaꞌana lagof boꞌwagah, owaꞌ, owaꞌatin. Nahapeꞌam atin. Eaꞌ ambal anamba aunai nofaꞌana nafeꞌ anamba epes akagoma. \p Aman anamba nafiꞌi nati Jisas, goꞌala nalef nafiꞌi nindiwa nembawa notawa felefeleꞌma boꞌwagah ananigahi. Eaꞌ Jisas naꞌipana dindinip naꞌi. “Inaꞌ ambal aunai kwaha aman anamba foꞌo.” \p Eaꞌ nofalana mehip aꞌowaꞌ naꞌi, “Jisas, inaꞌ Nogamana dembinai God nagape ilif endilisii, inaꞌ naꞌi nendaꞌ maina aeꞌ? Aeꞌ aꞌipina endilisi gani ilifa agol Godi, inaꞌ owaꞌi neseꞌe akafimia.” \p \v 30 Aꞌi owaꞌ main, Jisas nahaliꞌana naꞌi, “Agol ineꞌigili ami?” Anen naꞌi, “Agol aeꞌagili ambagof hiami.” \p Deiꞌ main, ambagof awami hiami mafeꞌ mawisana. \p \v 31 Eaꞌ ambagof amamba gigal maꞌoh banagambel mofala Jisas atapim maꞌi, “Inaꞌ owaꞌi netofafa ofeꞌ owala nowaga launai owaꞌ nowala nogotambilia.” \p \v 32 Anamba anogof bogof hiagufi falutu faꞌ gwaꞌaisi anota damota felefeleꞌ. Eaꞌ ambagof awami mofala Jisas dindinip maꞌi, “Inaꞌ niꞌi ahoꞌma afaꞌ ofeꞌ uwis bogof gwagwafumba!” \p Eaꞌ naꞌi ahoꞌmam, \v 33 makwaha aman anamba mawisi aꞌ mafeꞌ mawisa bogof. Eaꞌ bogof agwafomba hiagufi mafaꞌ mafeꞌ mehip mowala taꞌalogol awagoma tata, mowala embel dumb afum hiꞌalam. \p \v 34 Eaꞌ amom mugumafiagufi mati hiahaom magatagama bogof agwafumbai, mafaꞌ mafeꞌ maꞌipasa hiahaom amamba amom magatulumi amam nematawa sagape tauni sagail aofah felefeleꞌi wapani. \v 35 Eaꞌ esis safeꞌma sigati hiahaom amambai. Safiꞌmai Jisas sati aman anamba fowaꞌ ambagof awami magapaunai deiꞌ makwahona eaꞌ amboꞌona nomonas fasisi sapaona andeandeꞌ nowahoꞌ lowaf tol nape felefeleꞌma boꞌwagah Jisasi. Esis sati amamba aꞌ ombal mahas. \v 36 Eaꞌ epes isimba sagati hiahawes isimbai, saꞌipas saꞌi waf Jisas nandaꞌafa aman anamba fowaꞌ ambagof awami magapaunai deiꞌ amboꞌona wapani. \v 37 Eaꞌ epes hiasi sagape anamba Gegesai ombal mahas aꞌowaꞌ saꞌipa Jisas saꞌi, “Inaꞌ nekwaha apaꞌ a foꞌo.” \p Eaꞌ Jisas nalota anota bot notanima nafeꞌ. \p \v 38 Aman anamba fowaꞌ ambagof awami magapaunai nahaliꞌ Jisas dindinip naꞌi, “Aeꞌ aꞌi efeꞌ elomena.” \p Owaꞌ Jisas nasapaꞌana naꞌi, \v 39 “Inaꞌ tanima foꞌo wambel ineꞌimbili, newalapa basefa hiahaom hiami God nandaꞌmenam ineꞌi.” \p Eaꞌ aman anamba nafeꞌ nawalapa basefa hiahaom amamba ma amam nematawa hiasi sagape taun inimbai hiꞌalasa hiahaom Jisas nandaꞌmanam anini. \s1 Jisas nandaꞌ nematawa biawa boꞌowa. Anoꞌw Jairus nogamana kwaloma anoꞌw aowas luꞌunai nandaꞌakwi \r (Mt 9:18-26; Mk 5:21-43) \p \v 40 Jisas notanima nafiꞌi, anis amam nematawa hiasi sape sohafana. Eaꞌ sandaꞌmana nemaf buꞌwafi sandagalama nagafiꞌi. \v 41-42 Ama main, anona aman nataga agilinama Jairus. Anen nugumafi ipat esis Juda sandakolasatai. Nogamana nemataꞌw atotoꞌw afagof akwaꞌugufi 12-pelaiguf felefeleꞌ kwaꞌi kogaꞌ. Eaꞌ nindiwa nembawa notawa felefeleꞌma boꞌwagah Jisasi, nahaliꞌana dindinip naꞌi, “Inaꞌ nifiꞌi ipat aeꞌatai.” \p Jisas nafeꞌ esis amam nematawa hiasi safeꞌ salipana dogw. \v 43 Anen ataꞌ nafeꞌ atin, owaꞌ, anoꞌw nemataꞌw kwafiꞌi felefeleꞌma alafuga ananigai. Aowas awasini nandaꞌakwa kwape gamba atapiꞌw afagof 12-pelaiguf. Otamba akoꞌumbai basa bewala hiꞌalambama kwagatala dokta hiami, apaꞌ ina anom laꞌifima mondaꞌakw kogataga boꞌokw, owaꞌatin. \v 44 Eaꞌ kwafeꞌ kwasa lagola saket Jisasi daꞌmalifitama. Kwandaꞌas naꞌamba, kwafalis atin esimbel aꞌ masoꞌ, eaꞌ ina ataꞌ maluwi wapani, aꞌ owaꞌatin. \p \v 45 Eaꞌ Jisas nahaliꞌas naꞌi, “Ami nasa lagola aeꞌ?” \p Eaꞌ esis hiasi saꞌi atin atin saꞌi, “Aeꞌ owaꞌ.” \p Eaꞌ Pita naꞌi, “Dembinai, epes hiasi isimba salutu salipina, esis safeꞌ gol inaꞌ.” \p \v 46 Owaꞌ Jisas naꞌipas naꞌi, “Aeꞌ ameꞌ banagami aeꞌami makwahowe mafeꞌma mondaꞌ anin epen boꞌwen. Aeꞌ egawa anin epen nasa lagol alop aeꞌapi.” \p \v 47 Eaꞌ nemataꞌw akwamba kogawa akoꞌw ina atiasi kondambahoꞌw ma anen, owaꞌ. Naꞌamba akoꞌw bolalaꞌw kwafiꞌi kowafa kotawa itap felefeleꞌma boꞌwagah ananigahi ma naep amam nematawa hiasii. Eaꞌ kwawalapa basef kofagefa akwaꞌufi ma deiꞌ kwagasa lagola anen. Eaꞌ kwaꞌi, “Aowas aeꞌani ahiꞌalan kwafalis atetef.”\x * \xo 8:47 \xt Lu 7:50\x* \p \v 48 Jisas naꞌipaꞌw naꞌi, “Nogame, deiꞌ inaꞌ eaꞌ nahapifa aeꞌ banagiwai. Isimba atis deiꞌ andaꞌena boꞌwena. Inaꞌ foꞌo opaf ineꞌifi fope awanef.” \p \v 49 Anen ataꞌ naꞌi atin owaꞌ, anona aman nakwaha ipat Jairusi nafiꞌi naꞌipa Jairus naꞌamba naꞌi, “Nogamena ineꞌikwi a kwagaꞌ eaꞌ. Naꞌamba ina nendaꞌ Dembinai Tisa nofoꞌo nomaꞌw kohana, owaꞌ, hapaimi.” \p \v 50 Owaꞌ Jisas nameꞌas naꞌipa Jairus naꞌi, “Inaꞌ ombal mehena, owaꞌi. Inaꞌ nihapifi atin, ama atiasi nogamena ineꞌikwi kogosafel wapani.”\x * \xo 8:50 \xt Lu 7:13\x* \p \v 51-52 Eaꞌ Jisas nafeꞌ nataga ipat Jairusi apaꞌ ina naꞌi ahoꞌma amam nematawa hiasi suwis ipat sogalomana, owaꞌ. Naoꞌwa Pitai Jon Jems atom maloma maꞌmaꞌwi ahamaꞌw atis safeꞌ sawis salomana. Esis amam nematawa hiasi sape salef sandaꞌagamaꞌw aꞌowaꞌ. \p Owaꞌ Jisas naꞌipas naꞌi, “Ipaꞌ ina pelef, owaꞌi. Tol pepe. Akoꞌw ina kwagaꞌ dogw, owaꞌ. Kwaꞌoh atin.” \p \v 53 Eaꞌ esis sandaꞌiafana kwapeteꞌ. Esis sogawa akoꞌw kwagaꞌ endilisi.\x * \xo 8:53 \xt Lu 7:14\x* \p \v 54 Owaꞌ Jisas nahapila lagol akwaꞌugili nofalaꞌw naꞌi, “Saꞌukwi, inaꞌ safel.” \p \v 55 Eaꞌ ambal akwaꞌuli lotanima lafiꞌi lawisaꞌw wapani kosafel kwafalis. Eaꞌ Jisas naꞌipa esis mamasaꞌw naꞌi, “Ipaꞌ soꞌakwa anis gwaꞌaisi.”\x * \xo 8:55 \xt Mk 7:36; Lu 5:14\x* \p \v 56 Eaꞌ sati isimba, agogolalasis endilisi nomonas salasafeꞌ. \p Naꞌamba Jisas naꞌipas dindinipa sogagiꞌma basef ananifi naꞌi, “Ipaꞌ ina piꞌipa anin epena hiahawes isimba, owaꞌi.” \c 9 \s1 Jisas nasoꞌama maol alipumi ananimi 12-pelaim nasapaꞌam mafeꞌ \r (Mt 10:5-15; Mk 6:7-13) \p \v 1 Nemaf afamba Jisas nofalai alipumi 12-pelaim ananimi mandakolas mafiꞌi nasoꞌam agol luꞌwagili nowaꞌ banagama mogatofa ambagof hiami awami mogatofa aowas hianai naninani nogafeꞌ. \v 2 Eaꞌ nasapaꞌam mafeꞌ maꞌipas basefa epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias eaꞌ mandaꞌ awasisi boꞌwes. \p \v 3 Anen naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ ina pefaꞌ anis maefah galahitagwi isalef gwaꞌaisi moni, owaꞌi, hapaisi. Ipaꞌ ina pefaꞌ siagw biagw atogw, owaꞌ. Pefaꞌ atota atin.\x * \xo 9:3 \xt Lu 10:4-11\x* \v 4 Iꞌi pefeꞌ pigawis anota ipat, ipaꞌ pepe ipat atamba atota. Ama main, pekwaha wambel ambalemba apefeꞌ.\x * \xo 9:4 \xt Lu 10:11\x* \v 5 Apaꞌ iꞌi esis owaꞌ sofaꞌepa pegafeꞌ ifagw asasigwia, daoꞌ ipaꞌ pekwaha wambel ambalemba pindilaꞌma usas itap pagail boꞌwagah ipeꞌigahi ma esis sitilipa sogogawa waf awafi asasifi kofagema asasimi atom.” \p \v 6 Eaꞌ alipumi Jisasi makwaha anamba magapoma mafeꞌ walemb anamba hiagoma maꞌipasa basef buꞌwafi Godi. Eaꞌ matopalopa epes aowas nandaꞌasi sagape walemb hiagomai mandaꞌas boꞌwes wapani.\x * \xo 9:6 \xt Mt 16:14; Mk 8:28; Lu 9:19\x* \s1 Herot nameꞌ basefa Jisas \r (Mt 14:1-2; Mk 6:14-16) \p \v 7 Gavman dembinai king Herot nugumafi itap luꞌupa Galili nameꞌ basefa hiahawes isimba hiasi sataga, apa ina nogawas andeandeꞌ eaꞌ nomonas salasafeꞌ. Deiꞌ main, anis epes saꞌi, “Jon aꞌ notanima nosafel matmat wapani.” \p \v 8 Apaꞌ anis saꞌi anif basefa Elaija profet fowaꞌinai saꞌi, “Anen nosafel wapani.” \p Eaꞌ anis saꞌi, “Anona aman profet fowaꞌinai notanima nosafel wapani.”\x * \xo 9:8 \xt Lu 23:8\x* \p \v 9 Apaꞌ Herot naꞌi, “Jon aeꞌ atopaꞌ biniꞌwana eaꞌ. Apaꞌ aman anamba agameꞌ basefanai, anen mamahonama?” \p Nape atapina naꞌi niti Jisas. \s1 Jisas nasoꞌasa gwaꞌaisi epes hiasi 5,000-pelais \r (Mt 14:13-21; Mk 6:30-44; Jo 6:1-13) \p \v 10 Aposel alipumi Jisasi motanima mafiꞌi maꞌipa Jisasa hiahawes maol amom mandaꞌani. Eaꞌ anen naoꞌwam makwaha anis epes daias, amom atom mafeꞌ anin taun Betsaida. \v 11 Aꞌi owaꞌ main, esis sogawa anamba nagapoma sagiꞌmana safeꞌ. Safiꞌmai anen, nandaꞌmas nemaf buꞌwafi nandagalama esis sagafiꞌi. Eaꞌ nawalipas basefa esis sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias. Eaꞌ nandaꞌ epes aowas nandaꞌasi asataga boꞌwes. \p \v 12 Ama wambomota awin newala, alipumi ananimi 12-pelaim mafiꞌmai anen maꞌipana maꞌi, “Inaꞌ nesapaꞌ amam nematawa isimba sofoꞌo walemb aofah sagape felefeleꞌi ma sogolaoma ifagwi gwaꞌaisi. Deiꞌ main, anaꞌe afaꞌ wagapoma wafigima epes akagoma.” \p \v 13 Owaꞌ Jisas nagwamam naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ atipa peseꞌas gwaꞌaisi.” \p Eaꞌ amom maꞌi, “Afaꞌ gwaꞌaisi owaꞌ hiasa. Bret waꞌagolita taloma agof biagof eaꞌ isimba atis saꞌoh. Apaꞌ inaꞌ naꞌi afaꞌ ofeꞌ utalai gwaꞌaisi ma amam nematawa isimba hiasi?” \p \v 14 Amam atom hiami 5,000-pelaim mape. \p Apaꞌ Jisas naꞌipa alipumi ananimi naꞌi, “Ipaꞌ piꞌipa esis sondakolas sope oto otowa sotagama misiꞌah waꞌagilih atoh.” \p \v 15 Eaꞌ mandaꞌ amam nematawa hiasi sape. \v 16 Jisas nasaꞌma bret atamba waꞌagolita taloma agof biagof, naniga nati heven ilif nanifela God. Eaꞌ nawalota nasoꞌ alipumi ananimi masoꞌ esis amam nematawa hiasi hiꞌagalas. \v 17 Saꞌas alihis andondoꞌ, alipumi ananimi matatama duꞌwaꞌwanisi sagasagaꞌihi maloꞌwas folalef luꞌwalifi 12-pelailif siꞌilif kwaef. \s1 Pita nawalapa basefa Jisas naꞌi anen dembinai Krais, God nandandepana nasapaꞌana nagafiꞌii \r (Mt 16:13-19; Mk 8:27-29) \p \v 18 Anef nemaf Jisas atotona nape nandabeten, alipumi ananimi mape malomana nahaliꞌam naꞌi, “Esis amam nematawa saꞌi aeꞌ aman mamahowema?”\x * \xo 9:18 \xt Lu 9:7-8\x* \p \v 19 Owaꞌ amom magwa basef naꞌamba maꞌi, “Anis saꞌi inaꞌ Jon aman nagapisiꞌas embeli. Apa anis saꞌi inaꞌ anona profet daiana fowaꞌinai netanima nesafel wapani, a anis saꞌi inaꞌ Elaija.”\x * \xo 9:19 \xt Jo 6:68-69\x* \p \v 20 Eaꞌ nahaliꞌam naꞌi, “Deiꞌ ipaꞌ paꞌi aeꞌ ami?” \p Pita nagwa basef naꞌi, “Inaꞌ Krais, God nandandepena nasapaꞌena nagafiꞌii.” \s1 Jisas naꞌi anen atiasi nogaꞌ notanima nosafel wapani \r (Mt 16:20-28; Mk 8:30–9:1) \p \v 21 Jisas naꞌipam basef banagafi naꞌi amom ina miꞌipasa basef ifimba anis daias miꞌi anen Krais, owaꞌi.\x * \xo 9:21 \xt Lu 9:44; Lu 18:32-33\x* \v 22 Eaꞌ naꞌi, “Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi atiasi efaꞌ akafimi hiami ma anom agufumi dembami moloma anom dembami pris a anom dembami magawalipasa muꞌuli Godi atiasi mowaꞌ alafugaha aeꞌ, mohe egaꞌ. Apaꞌ nimaguf bif hiꞌilif anef fegafeꞌma wanifi, God aꞌ nosaꞌme itanima esafel wapani.”\x * \xo 9:22 \xt Mt 10:38; Lu 14:27\x* \p \v 23 Eaꞌ naꞌipa alipumi ananimi naꞌi, “Aeꞌ efaꞌ akafimi andaꞌ maol Godi sehe egaꞌ lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai. Iꞌi anin epen niꞌi nila aeꞌ, anin nendaꞌas naꞌamba atin siꞌi aeꞌ atapin nimaguf danda ma nigaili. Eaꞌ netalogofa okom ananimi ma maol main anin naꞌi nendaꞌani.\x * \xo 9:23 \xt Mt 10:39; Lu 17:33; Jo 12:25\x* \v 24 Deiꞌ main, epen ami okom mopoma ambal ananili atol, niꞌi nihapilal tatalaꞌil, anaf ambal ananili higililal. Apaꞌ ami okom mopoma aeꞌ ma nesambala ambal ananili itap apaꞌe, anaf ambal ananili God nofaꞌal lotanimai nepe andeandeꞌ lifilafi. \v 25 Iꞌi epen ami nendaꞌ maol naninani ma negefaꞌ gwaꞌaimi uga hiahaom hiami itapami atom higiligalami, anin wapani awen higililan nelomam. Deiꞌ bola hiahaom amamba atiasi motopalopan miꞌimama? Owaꞌatin endilisi.\x * \xo 9:25 \xt Mt 10:33; Lu 12:9; 2 Ti 2:12\x* \v 26 Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi. Iꞌi epen ami ambal aola aeꞌ nendafaꞌme eloma basef aeꞌafi, aeꞌ wapani ambal aola epen inimba endafaꞌman nemaf afamba aeꞌ ifiꞌi egaloma hiahaom fasimi banagami mogogalaꞌi aeꞌami, elomai mogogalaꞌi Godi a amom ensel hililiꞌi wapani. \v 27 Aeꞌ aꞌipipa endilisi, anipa pagalutu naꞌai atiasi ina pegaꞌ ulal, ataꞌ owaꞌ. Anipa atiasi apiti God nogape dembinai ma epes ananisi.” \s1 Alop Jisasi pataga pogalaꞌ pandati naꞌa \r (Mt 17:1-13; Mk 9:2-13) \p \v 28 Jisas naꞌipasa basef ifimba ma eaꞌ, nimaguf ifimba 8-pelaif fafeꞌma eaꞌ, anen naoꞌwa Pita naloma Jemsi Jon, naoꞌwam mondowasaꞌ anota halafuta ma nondabeten. \v 29 Anen nape nandabeten atin, amaga ananigai agataga gandati naꞌa, eaꞌ luwaguf nagalami aꞌ mataga afitim aꞌowaꞌ mogalaꞌ.\x * \xo 9:29 \xt Lu 9:22, 13:33\x* \v 30-31 Eaꞌ amam biam fowaꞌimi Mosesi Elaija mataga maloma mogogalaꞌi banagami ilifami eaꞌ malutu maꞌi malomana. Amom maꞌi ma atiasi Jisas aꞌ nigaila okom Godi ma nokwaha itap apaꞌe nogagaꞌ gani Jerusalem.\x * \xo 9:30-31 \xt Jo 1:14; 2 Pi 1:16-18\x* \v 32 Pita naloma alipumi biam Jisasi amom naep nimanip aꞌowaꞌ maꞌi moꞌoh atin. Owaꞌ mosafel mati mogogalaꞌi Jisasi maloma amam amamba biam malutu magalumanai. \p \v 33 Amom biam maꞌi mokwaha Jisas mefeꞌ, owaꞌ Pita naꞌipana naꞌi, “Dembinai, afaꞌ wape naꞌaꞌe aꞌ fafas. Afaꞌ olaꞌ anoh aolah wanoh hondandamepa. Inaꞌ anop, Moses anop Elaija anop.” \p Pita ina nogawa andeandeꞌma nagaꞌi basef ifimba. \v 34 Anen ataꞌ naꞌi basef atin, anom ilagw maofana amom miliꞌamam aꞌ ombal maham.\x * \xo 9:34 \xt Lu 3:22\x* \p \v 35 Eaꞌ anagol malogol gaꞌi gatagai ilagw nomon gaꞌi, “Anamba anen Nogame aeꞌanai. Aeꞌ andandepana eaꞌ. Ipaꞌ pendameꞌ basef ananifi.” \p \v 36 Malogol agalemba gaꞌi eaꞌ, amom mati Jisas atona nalutu. Eaꞌ amom malogof fasoꞌ, ina maꞌipa anis epesa hiahaom amamba magatulumi, owaꞌ. \s1 Jisas natofa ambal aunai nagape anona aman saꞌunaii amboꞌona \r (Mt 17:14-21; Mk 9:14-29) \p \v 37 Ama naman amom makwaha halafuta atamba miliana, eaꞌ anis amam nematawa hiasi safiꞌi sowandoꞌma Jisas ufiaꞌw. \v 38 Anona aman nagalutu laꞌafena esisi naꞌi, “Dembinai, aeꞌ ahaliꞌina dindinip aꞌi, inaꞌ niti nogame aeꞌanai uwahipina. Eaꞌ anen atotona. \v 39 Anona ambal aunai nahapilana sisihina, eaꞌ kwafalis anen hogaꞌala kwapeteꞌ. Eaꞌ ambal anamba aunai naolana kwapeteꞌ endilisi, ofap nataga sisih malogol ananigili. Ambal anamba nahambombagana alop ananipi endilisi, eaꞌ ina nakwahona, owaꞌatin. Napaona atapina. \v 40 Eaꞌ aeꞌ deiꞌ ahaliꞌ alipumi ineꞌimi ma mogatofa ambal anamba aunai. Owaꞌ, amom ina laꞌifim.” \p \v 41 Jisas nagwa basef naꞌipas dindinip nasaꞌma ukup asasipi naꞌi, “O, ipaꞌ amam nematawa deiꞌ pagape itapi, owaꞌ pigahapifaia, nelelemb ipeꞌilimbi owaꞌ bepe andeandeꞌa. Nimaguf maꞌuf aeꞌ ataꞌ epe elomepa wapani ma egefaꞌ nimanimi ipeꞌimi? Ipaꞌ okwan nifiꞌmai aeꞌ.” \p \v 42 Nogamana ataꞌ nafiꞌi atin, owaꞌ ambal anamba aunai naolana nafeꞌ nowa itap nakotoꞌana kwapeteꞌ endilisi. Owaꞌ Jisas ninifala ambal aunai nandaꞌ aman anamba saꞌunai boꞌona eaꞌ nasoꞌanana notanima nafeꞌma ahamana ananinai. \v 43 Isimba atis deiꞌ amam nematawa hiasi sati banagami luꞌwami Godi agogolalasis kwapeteꞌ endilisi. \s1 Jisas naꞌias bifa atiasi nogagaꞌ \r (Mt 17:22-23; Mk 9:30-32) \p Esis ataꞌ nomonas salasafeꞌ hiahias atina hiahaom amamba anen nandaꞌami, owaꞌ Jisas naꞌipa alipumi ananimi naꞌamba naꞌi,\x * \xo 9:43 \xt Lu 9:22\x* \v 44 “Ipaꞌ pembeꞌ aligah andeandeꞌma basef deiꞌ aeꞌ igaꞌipipafi. Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi atiasi felefeleꞌ anona aman nosoꞌasa aeꞌ efeꞌma lagof amom boumi aeꞌami.”\x * \xo 9:44 \xt Lu 18:34\x* \p \v 45 Eaꞌ amom alipumi mameꞌ basef ifimba atif, apaꞌ ina mogawa kofagefa, owaꞌ. Ataꞌ fandambahoꞌma amom. Eaꞌ amom ombal mahama mogahaliꞌana ma basef ifimba kofagefa.”\x * \xo 9:45 \xt Lu 22:24\x* \s1 Ami negape dembinai? \r (Mt 18:1-5; Mk 9:33-37) \p \v 46 Eaꞌ alipumi Jisasi maꞌi anif basef mafitapef maꞌi ami nepe dembinai amamunai. \v 47 Owaꞌ Jisas nogawa nomonas isimbai sagape nelelemb amamilimb, eaꞌ nasaꞌmai anin awani saꞌwini nafiꞌi nalutu nalomana.\x * \xo 9:47 \xt Mt 10:40\x* \v 48 Eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Epen ami nesoꞌ opafa negatopalopa anin awani siꞌi iniꞌi ma okom ananimi mopoma aeꞌ, anin naseꞌe opaf aeꞌ wapani natopalope. Eaꞌ epen ami negatopalopa aeꞌi, anin natopalopa anen nasapaꞌe agafiꞌii wapani. Deiꞌ main? Epen ami nepe agol akana laꞌafena ipaꞌ hipai, anin nape dembeni naliꞌma ipaꞌ.” \s1 Epen owaꞌ negefala ipaꞌ boupaia, anin alipini ipeꞌini \r (Mk 9:38-40) \p \v 49 Eaꞌ Jon nagwa basef naꞌamba naꞌi, “Dembinai, afaꞌ wati anona aman nandaꞌ maol natofa ambagof awami ma agol ineꞌigili. Anen ina nagiꞌmafa. Eaꞌ deiꞌ wasopamana.”\x * \xo 9:49 \xt Mt 12:30; Lu 11:23\x* \p \v 50 Owaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Ipaꞌ ina apesopamana, owaꞌi. Deiꞌ main? Epen ami ina bouni ipeꞌini, inimba alipini ipeꞌini.”\x * \xo 9:50 \xt Mk 10:32\x* \s1 Anis Samaria siliꞌama wambel siliꞌamona Jisas \p \v 51 Nogota God naꞌi nofaꞌ Jisas nogalota heven tafiꞌi felefeleꞌ, eaꞌ Jisas okom banagem naꞌi aꞌ nefeꞌ Jerusalem. \v 52 Eaꞌ nasapaꞌ anom amam maliꞌ mofaꞌ basef ananifi mafeꞌ. Mafeꞌ mawis anambel wambel esis Samariai ma mogandondomba hiahawes ananisi.\x * \xo 9:52 \xt Jo 4:9\x* \v 53 Owaꞌ, esis wambel ambalemba sowaꞌ alafugaha Jisas sandaiwaꞌma sofaꞌana sogafeꞌ ipat asasitai. Deiꞌ main? Esis sogawa anen naꞌi nefeꞌ Jerusalem.\x * \xo 9:53 \xt 2 Kin 1:9-16\x* \v 54 Eaꞌ alipumi amamba biam ananimi Jemsi Jon mati waf afamba maꞌipana maꞌi, “Dembinai, inaꞌ naꞌi afaꞌ ofalai nif fagandifi fisilaꞌi hevena fegando epes isimba?” \p \v 55 Owaꞌ Jisas nandambema ninifala amom biam. \v 56 Eaꞌ mafeꞌ anambel wambel daiambel. \s1 Epen naꞌi nigaila Jisasi \r (Mt 8:19-22) \p \v 57 Amom ataꞌ mafeꞌ ufiaꞌw atin, owaꞌ anona aman naꞌipana naꞌi, “Aeꞌ aꞌi efeꞌ elomena. Eaꞌ ofeꞌ atin anamba hiagoma inaꞌ naꞌi negafeꞌma.” \p \v 58 Owaꞌ Jisas nagwamana naꞌipana naꞌi, “Nombagw alupugwi bologwalefa itap apaꞌe wambel agwagumbili. Amiguf wapani fufiaꞌ fagafeꞌ ilifi falaꞌ owah fapaoh gani ilif, apaꞌ aeꞌ owaꞌatin. Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi wambel ake ma eꞌeh egalo balaga aeꞌagai.” \p \v 59 Eaꞌ naꞌipa anona aman daiana naꞌi, “Inaꞌ nifiꞌi nila aeꞌ.” \p Owaꞌ anen naꞌi, “Aeꞌ aꞌi ataꞌ epe imafi ahame ataꞌ etopalopana ma nogaꞌ iwana nogapani ifiꞌi ilina.” \p \v 60 Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Hapaimi, esis sagagaꞌi sondawago esis atis isimba sagagaꞌi. Apaꞌ inaꞌ foꞌo newalapa basefa epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias.”\x * \xo 9:60 \xt 1 Kin 19:20\x* \p \v 61 Eaꞌ anona aman daiana naꞌipana naꞌi, “Dembinai, aeꞌ aꞌi ilina. Apaꞌ inaꞌ ataꞌ niꞌi ahoꞌma aeꞌ efeꞌma esis wambota aeꞌatai inifelis iꞌi nemaf buꞌwafi ma esis siliꞌ?” \p \v 62 Owaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Epen ami nesafel niliꞌ nendaꞌ maol aofi ma nendambema niti alafuga ma negakwaha maol ananini, anin ina laꞌifina nendaꞌ maola niꞌipas sogawis nomona maol Godi, owaꞌatin.” \c 10 \s1 Jisas nasapaꞌ alipumi ananimi 72-pelaim mafeꞌ \p \v 1 Ama main, Dembinai nandandepa anom alipumi ananimi 72-pelaim nasapaꞌam mafeꞌ mandahoꞌma biam atom maliꞌana mafeꞌ. Anen nasapaꞌam mafeꞌ taun walemb hiagoma anen naꞌi nogafeꞌagoma.\x * \xo 10:1 \xt Mt 9:37-38; Mk 6:7; Jo 4:35\x* \v 2 Eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ piti aofah hiagahi gwaꞌaimi hiami aꞌ maof eaꞌ, apaꞌ epes sandaꞌ maoli owaꞌ hiasa, kwasalaꞌwis. Eaꞌ ipaꞌ pendaꞌ betena pihaliꞌ dembinai kofagonama aofi. Pihaliꞌana ma nogosapaꞌi epes hiasi sofeꞌ sondaꞌ maola sola gwaꞌaimi ananimi sogambeꞌam atifigin.\x * \xo 10:2 \xt Mt 10:16\x* \v 3 Ipaꞌ foꞌo. Pemeꞌ, aeꞌ asapaꞌ ipaꞌ pefeꞌ siꞌi mafis sipsip laꞌafena nombagw alupugwi.\x * \xo 10:3 \xt Mt 10:7-14; Mk 6:8-11; Lu 9:3-5; 2 Kin 4:29\x* \v 4 Ipaꞌ ina pefaꞌ paos manisi soloma brasbeli su, owaꞌi. Ipaꞌ ina pendaꞌmasa nimaguf buꞌwafi anis amam nematawa ufiawa, owaꞌi. Pefeꞌ kwafalis. \v 5 Iꞌi ipaꞌ pefeꞌ pigawis anota ipata, ataꞌ piliꞌ piꞌias naꞌamba piꞌi, afaꞌ waꞌi God nondaꞌ opalef ipaꞌ hipai pagape ipat atambai fepe awanelef. \v 6 Ama iꞌi anin epen opaf awanafi nepe ipat atamba, eaꞌ basef buꞌwafi ipeꞌifi fepoma epen inimba. Apaꞌ iꞌi owaꞌ, hapaimi, basef ifimba buꞌwafi fitanimai fepemepa atapif.\x * \xo 10:6 \xt 1 Ko 9:6-14; 1 Ti 5:18\x* \v 7 Ipaꞌ pendape ipat atamba atota. Ina pepe pefeꞌ ifagw gwagwigwagwi, owaꞌi. Pepe ipat atamba atotota peaꞌ gwaꞌaisi embel esis sagasiꞌipasi. Deiꞌ main, amom mandaꞌ maoli andeandeꞌma mogofaꞌ otamba ma maol amamini.\x * \xo 10:7 \xt 1 Ko 10:27\x* \p \v 8 Iꞌi ipaꞌ pefeꞌ pigawis anin taun ama esis sofaꞌepa pegafeꞌ ifagw asasigwi, ipaꞌ pefaꞌ gwaꞌaisi esis sagatambeꞌmepas ipeꞌi. \v 9 Eaꞌ pendaꞌ isimba aowas nandaꞌasi boꞌwes wambel ambalemba. Eaꞌ piꞌipa esis piꞌi, ‘Nemaf afamba felefeleꞌma fegataga ma ipaꞌ pigawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafipa.’ \v 10 Apaꞌ ipaꞌ iꞌi pefeꞌ piwis anin taun, ama esis owaꞌ sofaꞌepa pefeꞌ ifagw asasigwia, ipaꞌ pefeꞌ pilutu ufiawa taun inimba piꞌi,\x * \xo 10:10 \xt Ap 13:51, 18:6\x* \v 11 ‘Itap duꞌwaꞌwanipi ma taun inimba ipeꞌini paila boꞌwagah afaꞌigahi, apaꞌ afaꞌ upatiꞌap pitanima pefeꞌmago ipaꞌ. Ama ipaꞌ ukup pendandaꞌ pegawa basef ifimba andeandeꞌ. Nemaf afataga felefeleꞌ ma epes sogawis nomona maol Godi, owaꞌ, ipaꞌ pandaiwaꞌ.’\x * \xo 10:11 \xt Jen 19:24-25; Mt 10:15, 11:24\x* \v 12 Deiꞌ aeꞌ aꞌipipa, nemaf afamba luꞌwafi God nogawaloga epesafi anen anaf niti esis fowaꞌ sagape Sodomi uwahipis kwasakwasala. Apa epes isimba wambel ambalembaisi anen ina niti uwahipis, owaꞌ. Akafimi luꞌwami awami endilisii anaf aꞌ motagamas.”\x * \xo 10:12 \xt Mt 11:21-23\x* \s1 Analemb walemb uwahipilimb esis owaꞌ sombema nelelemb sohapifanaia \r (Mt 11:20-24) \p \v 13 “Aeꞌ ati ipaꞌ Korasinipai paloma Betsaida owahipipa aꞌowaꞌ! Nimanimi akafimi luꞌwami atiasi aꞌ motagamepa. Epes isimba fowaꞌ gani sandaꞌ waf awafii sagape walemb ambalemba bialembi Tairi Saidoni, esis ina sati anin maol buꞌwani banagani siꞌi deiꞌ andaꞌam walemb ipeꞌilimbi, owaꞌ. Iꞌi esis isimba Tairi Saidon siti maol inimba ai, esis sowahoꞌ begah pepeꞌagatami siꞌi luwaguf tol sope nif agambeh. Ama sigihimbaꞌma anis epes esis eaꞌ sambema nelelemb endilisi safeꞌma God. Apaꞌ owaꞌ, owaꞌatin. \v 14 Nemaf afamba God nogawaloga epesafi, niti esis fowaꞌ sagape Tairi Saidoni uwahipis kwasakwasala. Apaꞌ ipaꞌ anen ina niti uwahipipa, owaꞌ. Anaf pefaꞌ akafimi luꞌwami awami endilisi. \v 15 Eaꞌ ipaꞌ Kaperneam, anaf esis sosaꞌma agof ipeꞌigufi folota ilif? Owaꞌatin. Anaf God nokwahepa pefeꞌ pewala wambel awambili hel.”\x * \xo 10:15 \xt Mt 10:40; Lu 9:48; Jo 5:23\x* \p \v 16 Eaꞌ naꞌipa alipumi ananimi naꞌi, “Epen ami negameꞌ malogof ipeꞌigufii, anin nameꞌ malogol aeꞌagili wapani. Apaꞌ epen ami neseꞌepa alafugah ipaꞌ, anin naseꞌe alafuga aeꞌ eaꞌ nasoꞌana alafuga anen nasapaꞌe agafiꞌii wapani.” \s1 Alipumi Jisasi mafeꞌ mandaꞌ maoli 72-pelaim motanima mafiꞌi \p \v 17 Aꞌi owaꞌ main, amom amamba mafeꞌ mandaꞌ maoli 72-pelaim motanima mafiꞌi sonaham endilisi maꞌi, “Dembinai, afaꞌ wahapila agol ineꞌigili, ambagof awami mameꞌ basef afaꞌifi.”\x * \xo 10:17 \xt Sam 91:13; Mk 16:18; Jo 12:31; Re 12:8-9\x* \p \v 18-19 Eaꞌ anen naꞌipam naꞌi, “Aeꞌ ati Satan aꞌ nowai heven siꞌi otaga holala ma diwagala. Pemeꞌ, aeꞌ eaꞌ aseꞌepa banagami ipaꞌ ma atiasi laꞌifipa pegefaꞌasa uguf awagufi wandafugufi foloma awisuguf. Ama laꞌifipa pegapaꞌaga banagami hiami aman bounai aunai ipeꞌinai. Eaꞌ ina atiasi anin mae atitin nehambombagepa, owaꞌatin.\x * \xo 10:18-19 \xt Mt 7:22; Eks 32:32; Fl 4:3; Re 3:5\x* \v 20 Apaꞌ ipaꞌ ina pendagalama ambagof awami magameꞌ basef ipeꞌifi, owaꞌi. Ipaꞌ sonendahepa ma God nandaꞌ agof ipeꞌigufi fail buk ananiꞌwi gani heven.” \s1 Jisas nandagala nanifela Ahamana God \r (Mt 11:25-27, 13:16-17) \p \v 21 Nogota atamba atota Ambal buꞌunai Godi nawalapa dagala nembel Jisasi eaꞌ naꞌi, “O ahame, inaꞌ Dembinai ma ilifi itapi. Aeꞌ asaꞌma agol ineꞌigili anifelina. Deiꞌ main? Inaꞌ nambahoꞌ hiahaom amamba ma esis epes gawaisi sogofaꞌ gawa luꞌwanii, eaꞌ nambemam nihimbaꞌmasam epes isimba gawa akasi falafisi. Ahoꞌ ahame, okom ineꞌimi magaꞌi, eaꞌ amamba atom.\x * \xo 10:21 \xt Jo 3:35, 10:15\x* \p \v 22 “Ahame aeꞌanai nandaꞌ hiahaom hiami hiꞌalam mape lagol aeꞌagili. Ina anin epen negawa aeꞌ Nogamana Godi, owaꞌatin. Anen atona nogawe. Eaꞌ owaꞌ anin epen negawa ahamea, owaꞌatin. Aeꞌ Nogamana ananiwai atowe egawana. Aeꞌ aloma epes isimba mamahisa igihimbaꞌmasa isimba wapani, esis atis sogawana.”\x * \xo 10:22 \xt Mt 13:16-17\x* \p \v 23 Eaꞌ anen nandambema nati amom alipumi ananimi atom mape malomana naꞌipam naꞌi, “Epes sagati hiahaom ipaꞌ pagatulumi esis sonahas.\x * \xo 10:23 \xt 1 Pi 1:10\x* \v 24 Deiꞌ main? Fowaꞌ amom king dembami hiami maloma amom profet hiami maꞌi miti hiahaom amamba deiꞌ ipaꞌ pagatulumi. Apaꞌ owaꞌ, owaꞌatin. Ukup amamipi paꞌipaꞌi aꞌowaꞌ ma maꞌi mogameꞌ basef ifimba ipaꞌ pagameꞌafi, apaꞌ owaꞌ, owaꞌatin. Amom ina mameꞌef matolom.”\x * \xo 10:24 \xt Mt 22:35-40; Lu 18:18\x* \s1 Aman Samariainai nati bounai uwahipina \p \v 25 Anona aman gawainai nagawalipasa muꞌuli Godii nosafel naꞌi nogwamba Jisas nememeꞌmana. Eaꞌ naꞌipana naꞌi, “Dembinai, aeꞌ endaꞌ maina atiasi egefaꞌ ambal namili egape andeandeꞌ lifilafi?” \p \v 26 Jisas naꞌipana naꞌi, “Basef maif fapoma muꞌuli Godi? Inaꞌ natalifif naꞌimama?”\x * \xo 10:26 \xt Diu 6:5; Lev 19:18\x* \p \v 27 Owaꞌ anen nagwamana basef naꞌi, “Nomonas ipeꞌisi sehafela dembinai God ipeꞌinai sisilana naꞌamba. Ukup ipeꞌipi pipilana hiꞌindalep, peseꞌana ambagufi nelelemb soloma pepel ipeꞌisi pendasoꞌanas hiꞌindalasa dembinai God atona. Eaꞌ ukup pipila anis epes sagape felefeleꞌma ipeꞌi siꞌi ukup pagapagaila ipaꞌ atipa.”\x * \xo 10:27 \xt Lev 18:5; Ro 10:5; Ga 3:12\x* \p \v 28 Jisas naꞌipana naꞌi, “Isimba inaꞌ nagwa basef usiꞌif. Inaꞌ nendaꞌas naꞌamba ma atiasi negape ambal namili dondol lifilafi.” \p \v 29 Aman anamba naꞌi nondandaꞌ agol ananigili atogol gondape boꞌwagol. Eaꞌ naꞌipa Jisas naꞌi, “Epes sagape felefeleꞌma aeꞌi, esis ami?” \p \v 30 Eaꞌ Jisas nagwamana anif basef naꞌi, “Anona aman nakwaha Jerusalem nafeꞌ niliana Jeriko. Eaꞌ anom mandaꞌ wali matolona ufiaꞌw, mandolaepana hiahaom hiami luwaguf maim ananimi mahana kwapeteꞌ. Amom mandaꞌam naꞌamba makwahona mafeꞌ. Anen nandati siꞌi nagagaꞌi. \v 31 Nemaf afamba anona aman pris naila ufiaꞌw akwamba nafeꞌ. Owaꞌ nati aman anamba, nindihiꞌamana naila ufiaꞌw waꞌakw nafeꞌ. \v 32 Ama main, anona aman wambota Livaii naila ufiaꞌw akwamba nafiꞌi wapani. Nafiꞌi nati aman anamba owaꞌ, nindihiꞌamana naila ufiaꞌw waꞌol atogon nafeꞌ. \v 33 Owaꞌ, anona aman Samariainai naila ufiaꞌw akwamba nafiꞌi natagama aman anamba. Anen natolona nati owahipina endilisi. \v 34 Eaꞌ nafeꞌ felefeleꞌma anen nakoloꞌwa wel marasin naloma embel waina melegw ananigwi, eaꞌ nowaꞌmanagw. Eaꞌ nasaꞌmana nawamonana natoma donki ananini nofaꞌana nafeꞌ nahaponana nape ipat esis fiꞌifeꞌ sagapautai eaꞌ naꞌipa aman nugumafi ipati ma nugumafiana andeandeꞌ. \v 35 Ama wafilu anen nasoꞌana 2 kina aman nugumafi ipat atambai naꞌipana naꞌi, ‘Inaꞌ nimafi aman anamba andeandeꞌ. Ama iꞌi anin moni ineꞌini nesa negewalama anona, anef itanimai egwamenan.’” \p \v 36 Jisas naꞌipana basef ifimba eaꞌ nahaliꞌana naꞌi, “Deiꞌ inaꞌ okom mapomas naꞌimama? Amam wanom maila ufiaꞌw magafiꞌii, amom ami nandaꞌas siꞌi aman nagape felefeleꞌma aman anamba amam awami magahanai?” \p \v 37 Eaꞌ nagwamana naꞌipana naꞌi, “Aman anamba Samariainai nati anen uwahipina natopalopana.” \p Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Inaꞌ foꞌo nendaꞌam naꞌamba atin.” \s1 Marta kwaloma Maria \p \v 38 Jisas naloma alipumi ananimi mafeꞌ ufiaꞌw, eaꞌ nataga anambel wambel nafeꞌ nawis. Eaꞌ anoꞌw nemataꞌw agiliꞌwa Marta kofaꞌana kwafeꞌ ipat akwaꞌutai.\x * \xo 10:38 \xt Jo 11:1, 12:2-3\x* \v 39 Owamaꞌw akwaꞌuꞌwi agiliꞌwa Maria. Maria kwafiꞌi kwape felefeleꞌma boꞌwagah Dembinai, kwameꞌ basef ananifi. \v 40 Apaꞌ Marta kwandaꞌ maol hiani ma kwagandondomba gwaꞌaimi. Nomonas akwaꞌusi sandapoma mamimami. Eaꞌ kwafeꞌma Jisas kwaꞌipana kwaꞌi, “Dembinai, inaꞌ netelowe uwahipiwi. Owame aeꞌakwi kwaꞌwaha aeꞌ atowe andaꞌ maola agandondomba gwaꞌaisi. Inaꞌ kipaꞌw kufiꞌi kotopalope.” \p \v 41 Owaꞌ Dembinai nagwamaꞌwa basef naꞌi, “Marta, Marta, inaꞌ okom mandapoma mamimami ma nembel ineꞌimbili nafeꞌ aona ma hiahaom hiami.\x * \xo 10:41 \xt Mt 6:33\x* \v 42 Apaꞌ hiahawes fasisi atifis inaꞌ ataꞌ akena. Maria kwaꞌi kofaꞌ hiahawes isimba fasisi sikilaꞌ anis daias. Ina anin epen laꞌifinama negelefata hiahawes isimba buꞌwasi ma akoꞌw, owaꞌ.” \c 11 \s1 Jisas nawalipapa ma waf mondabetenafi \r (Mt 6:9-15, 7:7-11) \p \v 1 Anef nemaf Jisas nandabeten nape anagon. Aꞌi owaꞌ nandabetena hiꞌalan, anona alipunai ananinai naꞌipana naꞌi, “Dembinai, inaꞌ nihimbaꞌmafa ondabeten siꞌi fowaꞌ Jon nigihimbaꞌma alipumi ananimi.”\x * \xo 11:1 \xt Lu 5:33\x* \p \v 2 Eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Afamba ipaꞌ piꞌi pendabeten, ipaꞌ pigaꞌias naꞌamba piꞌi, Ahamapa, apaꞌ maꞌi agol ineꞌigili gondape hililiꞌ ma hiasi sogasaꞌma agol ineꞌigili luꞌwagol. Maꞌi nemaf afamba buꞌwafi fifiꞌi ma epes hiasi sogawis nomona maol ineꞌini nepe Dembinai nugumafias. \v 3 Deiꞌ inaꞌ neseꞌapa gwaꞌaisi sondahama nemaf afaꞌe. \v 4 Inaꞌ nekwahomapa waf awafi apeꞌifi okom moseꞌenaf. Deiꞌ main? Apaꞌ wapani makwahomasa waf awafi anis sandaꞌmapafi ukup pasoꞌapaf. Inaꞌ owaꞌi neꞌwapa mefeꞌma hiahaom ahifimi mogogwamba apeꞌia.” \p \v 5 Eaꞌ naꞌipam anif basef waminif atin naꞌi, “Iꞌi anona aman alipunai ipeꞌinai nefeꞌ nigaꞌipa alipunai ananinai owamb amanota nigaꞌi, ‘O alipunai, inaꞌ seꞌe bret wanifita \v 6 ma igimafi alipunai aeꞌanai nafiꞌi natagama aeꞌ, apaꞌ aeꞌ gwaꞌaisi ake ma igimafiana.’ \p \v 7 Owaꞌ, aman anamba napani ipat nomon nagwai basef naꞌipana naꞌi, ‘Aeꞌ andaiwaꞌma negaseꞌe nomaꞌw aeꞌ, owaꞌ. Aeꞌ awasi saꞌoh eaꞌ aoꞌwas maꞌoh alahis. Aeꞌ ina laꞌifiwi ma esafel egaseꞌena gwaꞌaisi, owaꞌ.’ Deiꞌ nondaꞌas niꞌimama?\x * \xo 11:7 \xt Lu 18:5\x* \v 8 Aeꞌ aꞌipipa, aman ipat atambainai ina okom mapomana naꞌi aman anamba alipunai ananinai ma nosafel nogasoꞌan gwaꞌaisi, owaꞌatin. Anen okom iwanima nagameꞌ aman anamba falafala atapina nagapomana. Isimba atis deiꞌ nosafel nasoꞌana hiahaom hiami anen waowaolomi. \p \v 9 “Deiꞌ aeꞌ aꞌipipa, ipaꞌ pihaliꞌ Goda, atiasi nogaseꞌepa hiahawes. Isimba ipaꞌ pala pilaomasi, atiasi aꞌ pitilis. Ipaꞌ peha uta, atiasi God nuwisiꞌmipata ipaꞌ. \v 10 Deiꞌ main, epes ami sogahaliꞌ Godi, sofaꞌ maefah. Epen ami nela negelaoma hiahawesi, atiasi higatilisi. Eaꞌ epen ami negaha utai, atiasi God nuwisiꞌmanata anin. \p \v 11 “Iꞌi anin awani nigahaliꞌ ahaman ananini nogasoꞌan anol aol, anen ina atiasi nosoꞌan anol ul awali, owaꞌatin. \v 12 Iꞌi awani nihaliꞌ ahamana nogasoꞌana anomb kohomb, atiasi nosoꞌan anol aunil awali? Isimba wapani, owaꞌatin. \v 13 Eaꞌ ipaꞌ amam nematawa aupai pagasoꞌasa hiahawes fasisi atisa awasi ipeꞌisii, ahamepa ipeꞌinai nagape heveni anen wapani atiasi nosoꞌasa Ambal buꞌwinai ananinai isimba sagahaliꞌanai.” \s1 Esis saꞌi Jisas nandaꞌ maol naloma ambalip mamana aunai agilinama Belsebul \r (Mt 12:22-30; Mk 3:20-27) \p \v 14 Jisas anona ambal aunai nape nagasopama malogol anona amani. Nafaꞌ nafeꞌ, eaꞌ aman anamba amboꞌona noga naꞌi. Eaꞌ esis amam nematawa hiasi ukup hiahawep papoma isimba.\x * \xo 11:14 \xt Mt 9:34, 10:25\x* \v 15 Owaꞌ anis epes saꞌi, “Anen natofa ambagof awami ma banagami anona ambal aunai mamana agilinama Belsebul.”\x * \xo 11:15 \xt Mt 12:38\x* \p \v 16 Apaꞌ anis epes saꞌi sogwambana sofalana saꞌi anen ataꞌ nondaꞌ anin maol banagani nagafiꞌi heveni ma sitilin sogogawa endilisi God natopalopana nasapaꞌana nagafiꞌii. \v 17 Owaꞌ anen nogawa ukup asasipi naꞌipas naꞌi, “Iꞌi anis epes hiasi sagape itap luꞌupa anin kantri sondatopaꞌ biafis sogapaꞌ, ina atiasi banages, owaꞌ. Iꞌi anis epes wambota atota sondatopaꞌ biafisa sogapaꞌ, esis ina atiasi banages sopaꞌ, owaꞌatin. \v 18 Iꞌi wambota Satani sondawal biafis sogapaꞌ, atiasi wambota atamba atotota banages sopaꞌ siꞌimama? Owaꞌatin. Ipaꞌ paꞌi aeꞌ atofa ambagof awami ma banagami ambal aunai mamana Belsebul. Naꞌamba aeꞌ deiꞌ aꞌipipa basef ifimba. \v 19 Iꞌi endilisi aeꞌ atofa ambagof awami ma banagami Belsebuliai, deiꞌ ami newaꞌ banaga alipumi ipeꞌimi motofa ambagof awami? Owaꞌatin. Eaꞌ deiꞌ alipumi ipeꞌimi mihimbaꞌmepa basef ifimba ipeꞌifi owaꞌ endilisifia.\x * \xo 11:19 \xt Eks 8:19\x* \v 20 Banagami Godi atom matopalopa aeꞌ atofa ambagof awami. Eaꞌ deiꞌ ipaꞌ pegawa nemaf afamba epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias afataga ma ipaꞌ eaꞌ.” \p \v 21 Eaꞌ Jisas naꞌipas anif basef waminif atin naꞌi, “Iꞌi anona aman banagonai nohapila wambawa maim banagona nogapoma ipat ananitai andeandeꞌ, hiahawes ananisi hiasi sope andeandeꞌ.\x * \xo 11:21 \xt Kl 2:15\x* \v 22 Apaꞌ iꞌi anona aman banagona aꞌowaꞌi nigikilaꞌ aman nanumba ma anen notaga dindinapina nifiꞌi nondaꞌ wandaf nolomana nondolaepana wambawa maim aman anamba nagawamona okomami, daoꞌ aꞌ nofaꞌ hiahaom ananimi nowalogam mefeꞌma anom amam daiam.\x * \xo 11:22 \xt Lu 9:50\x* \p \v 23 “Epen ami owaꞌ alipini aeꞌani owaꞌ nepe atapin negaloma aeꞌia, anin bouni aeꞌani. Eaꞌ epen ami owaꞌ nekolasa sipsip pogaloma aeꞌapia, inimba nagatofa sipsip pafaꞌ pagafeꞌ atona bianai. \s1 Ambal aunai anotanima nafiꞌi nawis epen inimba \r (Mt 12:43-45) \p \v 24 “Nemaf afamba anona ambal aunai nakwaha anin epen nawisi nagafiꞌi, anen nafeꞌ anamba fatauguma nolaoma anagon naꞌi nogapoma nomaꞌwa. Nolaomagona owaꞌ niti anagona, eaꞌ niꞌi, ‘Aeꞌ itanima efeꞌ ipat fowaꞌ agapautai.’ \v 25 Eaꞌ nafiꞌi nati ipat atamba asambehata andeandeꞌ sofaloꞌmata tape.\x * \xo 11:25 \xt Jo 5:14\x* \v 26 Eaꞌ notanima nafeꞌ naoꞌwai ambagof deiagof awagufi 7-pelaiguf wapani mafiꞌi mawis mape ipat atamba. Ambagof amamba awami aꞌowaꞌ mandaꞌ waf awafii fikilaꞌ waf awafi fowaꞌ naliꞌ nandaꞌafi. Fowaꞌ epen inimba ataꞌ nape awen kwasakwasala, apaꞌ deiꞌ nape awen nikilaꞌ endilisi poe fowaꞌ naliꞌ nagapaini.”\x * \xo 11:26 \xt Lu 1:28,42,48\x* \s1 Waf esis sogofaꞌ dagala endilisinafi \p \v 27 Jisas ataꞌ naꞌi basef ifimba atin owaꞌ, anis epes hiasi safiꞌi salipana. Eaꞌ anoꞌw nemataꞌw kwape laꞌafena esis kwaꞌi naꞌamba kwaꞌi, “Nemataꞌw akwamba fowaꞌ kogolaena ma kwagaseꞌena nomambeh ineꞌi, akoꞌw kwandagala.”\x * \xo 11:27 \xt Lu 8:15,21\x* \p \v 28 Owaꞌ Jisas naꞌi, “Owaꞌatin. Ipaꞌ amam nematawa pagameꞌ basef Godi ma pagagiꞌmafi, ipaꞌ pandagala eaꞌ.”\x * \xo 11:28 \xt Mt 16:4\x* \s1 Anis saꞌi siti maol banagani siꞌi God nandaꞌani \r (Mt 12:38-42; Mk 8:12) \p \v 29 Amam nematawa hiasi safiꞌi sandakolasi sape, Jisas naꞌipas naꞌi, “Ipaꞌ amam nematawa deiꞌ pagape itap apaꞌi, ipaꞌ epes aupai. Deiꞌ pefalagama paꞌi pigati anin ametal banagani. Apaꞌ aeꞌ owaꞌatina endaꞌan pigatilina, owaꞌatin. Ametal inimba fowaꞌ God nigihimbaꞌmanan Jonai atin atiasi ihimbaꞌmepan ipaꞌ. \v 30 Anona profet Jonai nataga siꞌi anin ametal nihimbaꞌma esis amam nematawa Ninivaisi. Eaꞌ naꞌamba atina aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi ataga ape siꞌi anin ametal Godi ma ipaꞌ amam nematawa pagape nogota ataꞌi.\x * \xo 11:30 \xt 1 Kin 10:1-10\x* \v 31 Anaf God nogawaloga epesafi, nemaf afamba anoꞌw nemataꞌw kwin dembeꞌwi kwagapani gani waꞌol awin negembaꞌmai kosafel koloma ipaꞌ pagape naꞌai kolaꞌ basef fitanima filipa kwiꞌi ipaꞌ aupai. Deiꞌ main, kwin akwamba kwapani gani itap pafeꞌ pegetambela, eaꞌ kwafiꞌi kwame basefa gawa luꞌwani dembinai king Solomon nagawalipasani. Apaꞌ deiꞌ anona nigikilaꞌ Solomoni nape naꞌaꞌe.\x * \xo 11:31 \xt Jna 3:5-10\x* \v 32 Afamba God nogawaloga esis amam nematawafi esis epes Ninivaisi sosafel solaꞌ basef fitanima filipa ma waf awafi ipaꞌ pandaꞌafi. Deiꞌ main? Esis Ninive sameꞌ basef Godi Jona nagaꞌipasafi, eaꞌ sambema nelelemb sakwaha waf awafi safeꞌma God. Apaꞌ deiꞌ anona aman nigikilaꞌ Jonai nape naꞌaꞌe.\x * \xo 11:32 \xt Mk 4:21; Lu 8:16\x* \s1 Lam mogogalaꞌma alop siꞌipi \r (Mt 5:15, 6:22-23) \p \v 33 “Epes ina sokata lambeh nomon ifagw sosapaꞌam sombahoꞌam mofeꞌ lafela maloh, owaꞌatin. Esis sakatambeh hatoma belitagw ilifa suwis sogati haugun. \v 34 Naep nomon ukup ipeꞌipi siꞌi lama alop siꞌip ipeꞌipi. Iꞌi ukup ipeꞌipi beꞌep pepe, alop siꞌip ipeꞌipi pogalaꞌ hiꞌilap. Apaꞌ iꞌi ukup ipeꞌipi awasip, atiasi alop ipeꞌipi hiꞌilap eaꞌ akutina. \v 35 Deiꞌ ipaꞌ solawaipa andeandeꞌ. Naꞌamba nogogalaꞌi nagape nomona ipeꞌi aꞌ akotina. \v 36 Iꞌi alop ipeꞌipi pogalaꞌ hiꞌilap, ina anagon kwaiaꞌagon akotigin, owaꞌ. Eaꞌ atiasi alop ipeꞌipi pogalaꞌ hiꞌilap aꞌowaꞌ siꞌi lambeh hatoma hogalaꞌ hogahihimipa.\x * \xo 11:36 \xt Lu 7:36, 14:1\x* \s1 Jisas nolaꞌ basef faila amom dembami Farisi maloma amom magawalipasa muꞌuli Godi ma waf awafi amom mandaꞌafi \r (Mt 23:1-36; Mk 12:38-40; Lu 20:45-47) \p \v 37 Jisas nandaꞌ basef ifimba ma main, anona aman dembinai Farisi nofalana naꞌi nifiꞌi neaꞌ gwaꞌaisi nolomana. Eaꞌ Jisas nafeꞌ nawis nomon ipat natoma tebol. \v 38 Farisi anamba nati anen nafeꞌ nape naꞌ gwaꞌaisi owaꞌ nosaꞌopa lagof fuliꞌ siꞌi waf amom Farisi magagiꞌmafia. Eaꞌ anen okom hiahaom mapoma waf afamba.\x * \xo 11:38 \xt Mt 15:2\x* \p \v 39 Owaꞌ Dembinai naꞌipana naꞌi, “Ipaꞌ Farisi, ipaꞌ pandombasa kapi plet andeꞌesa atis hililiꞌ. Apaꞌ nomon owaꞌ. Ipaꞌ opalef nomon siꞌipama waf walifi faloma anef waf awafi daiaf wapani. \v 40 Ipaꞌ epes ukup pagahipai. Aeꞌ aꞌipipa endilisi, God nandaꞌ hiahaom andeꞌema, nomonema wapani. \v 41 Apaꞌ hiahaom magala nomon kahi plegw ipeꞌisii, amamba ipaꞌ pendaꞌam peseꞌ epes kwahusi petopalopas. Iꞌi ipaꞌ pendaꞌas naꞌamba, atiasi hiahawes hiasi ipeꞌisi ambeꞌes hililiꞌ. \p \v 42 “Ipaꞌ Farisi uwahipipa ma akafimi atiasi mogatagamipai. Ipaꞌ pandawaloga nambawai lombo maloma akwal lalilali hiali pasoꞌana duꞌwanil ilifunamail God. Apaꞌ ipaꞌ aꞌ pindihiꞌama waf buꞌwafi usiꞌifi ukup pagapagaila Godafi ukup paseꞌepaf fape. Waf afamba feloma waf pindalali pegasoꞌana hiahawes mais Godafi, afamba pekolefaf pihapilaf atin pilaf. \p \v 43 “Ipaꞌ Farisi, aeꞌ aꞌi uwahipipama akafimi nimanimi luꞌwami anaf mogatagamipai! Ukup ipeꞌipi pasaꞌmepa paꞌi pendape nogohnaep epesi nomon ifagw pandakolasugwi ma esis amam nematawa sondagalaipa sondaꞌmepa nemaf buꞌwafi ipaꞌ anamba epes hiasi sandatama sagapoma. \p \v 44 “Aeꞌ aꞌi uwahipipa endilisi ma nimanimi akafimi anaf mogatagamipai! Ipaꞌ siꞌi matmat tape tandambahoꞌ itap nomoni epes ina sogawata, owaꞌ, esis satoma safeꞌ ilif andeꞌetama.” \p \v 45 Anona aman nagawalipasa muꞌuli Godi nagwamana basef naꞌi, “Dembinai, inaꞌ naꞌias naꞌamba, nasapagafa naꞌi afaꞌ wapani epes aufai.” \p \v 46 Eaꞌ Jisas nagwamana basef naꞌi, “Ipaꞌ amam dembipai pagawalipasa muꞌuli Godii, aeꞌ aꞌi owahipigama ipaꞌ wapani ma akafimi nimanimi luꞌwami anaf mogatagamepa. Ipaꞌ pandaꞌ hiahaom nimanimi matoma magapaiꞌ esis amam nematawai, nomaꞌw nagahasi. Apaꞌ ipaꞌ owaꞌ petopalopas pefaꞌ nimanimi amamba lagof ipeꞌigufia, owaꞌatin endilisi. \p \v 47 “Aeꞌ aꞌi uwahipipama nimanimi akafimi luꞌwami anaf mogatagamepa! Esis aꞌmes ipeꞌisi saha amom profet magaꞌ, eaꞌ ipaꞌ pefaloꞌma matmat amamutai. \v 48 Waf afambai fawalapa basef alihif faꞌi ipaꞌ paꞌi ahoꞌma esis saha amom profet fowaꞌimi magagaꞌ. Eaꞌ deiꞌ pefaloꞌma matmat amamutai, \v 49 pandaꞌas naꞌamba siꞌi anif basef fagail anoꞌw buk saꞌukwi sagaꞌi gawa Godi faꞌi, ‘Anaf aeꞌ esapaꞌ anom profet moloma aposel mefeꞌmago esis, asoha anom mogaꞌ eaꞌ anom sondaꞌam kwapeteꞌam.’ \p \v 50 Eaꞌ deiꞌ amam nematawa nogota ataꞌisi, anaf God nosoꞌas nimanimi ma kofagema amamba sagaha profet hiami afum hiꞌagalam fowaꞌ gani dambadamba God nandaꞌ ilif itap eaꞌ nafiꞌi nataga nogota ataꞌe. \v 51 Nagaliꞌi Abel nafiꞌi natagama profet Sekaraia sahana afuna laꞌafena ipat luꞌunai Godi naloma belita saofa mafis sagasoꞌ Goda. Amamba kofagema atiasi mila ipaꞌ atipa deiꞌ pagape itap apaꞌi. \p \v 52 “Ipaꞌ amam gawaipai pegegawa muꞌuli Godi, aeꞌ aꞌi uwahipipa ma nimanimi akafimi luꞌwami anaf mogatagamipai. Ipaꞌ aꞌ pelefata ki inimba pegefaꞌ gawani. Ipaꞌ atipa ina pawisiꞌ uta pawis nomon, owaꞌ. Ipaꞌ pahefa ufiaꞌwa anis saꞌi sogawis nomoni.” \p \v 53 Eaꞌ nakwaha ipat atamba nawis andoꞌ, amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi maloma amom Farisi aꞌ wandafum kwapeteꞌam aꞌowaꞌ ma mogasapagana basef anen. Amom maꞌi mogwamba malogol ananigili ma basef fafifafi.\x * \xo 11:53 \xt Lu 20:20\x* \v 54 Amom mape matiti anen atapim maꞌi momeꞌ anen nogaꞌi anif basef fegataga malogol ananigili ma mondaꞌmana kot. \c 12 \s1 Ombal bendehepama waf basoꞌafi ma pigaꞌi basefa malogof biagof \r (Mt 10:26-27) \p \v 1 Anis amam nematawa hiasi aꞌowaꞌ safiꞌi sunduwaꞌanima dogw endilisi sandafafaꞌasanima atin boꞌwagah asasigahi. Eaꞌ Jisas naliꞌ naꞌipa alipumi ananimi naꞌi, “Ipaꞌ pindimafuma andeandeꞌma yis amom Farisii. Basef kofagefa ma yis isimba faꞌi waf basoꞌafi magaꞌi malogof biagufi.\x * \xo 12:1 \xt Mt 16:6; Lu 8:17\x* \v 2 Hiahaom mape mandambahiꞌi, anef nemaf aꞌ motaga alihim alihigima. Hiahaom mandagigil magapani, anef nemaf epes sogawa amamba. \v 3 Eaꞌ basef hiafi ipaꞌ pandaꞌef akoti atiasi semeꞌef alip. Eaꞌ basef ipaꞌ hikihikaꞌ atin pandaꞌef ifagw nomoni, atiasi sotoma ifagw andoꞌ sowalapef fefeꞌ. \s1 Ipaꞌ ombal bendehepama aman Dembinai atotona \r (Mt 10:28-31) \p \v 4 “Ipaꞌ alipipai aeꞌipai, aeꞌ aꞌipipa naꞌamba. Ipaꞌ owaꞌi ombel mehepama anom amam moha alop atop pogagaꞌia ma anaf amom ina laꞌifima mondaꞌ anin mae wapani, owaꞌatin. \v 5 Apaꞌ aeꞌ ataꞌ iꞌipipa aman ipaꞌ ombal begahepamanai. Anamba nohepa pegagaꞌi, eaꞌ anaf wapani banagonai ma nogakwahipa pegafeꞌ wambel awambili hel. Ahoꞌ, aeꞌ aꞌipipa, ipaꞌ aꞌ ombal begahepamanai, aman anamba atona. \p \v 6 “Ipaꞌ pegawa, epes satala amiguf saꞌusi wanis bias otamba 2 toea. Apaꞌ God ina okom masoꞌana anin amil saꞌuni naꞌambaini, owaꞌ.\x * \xo 12:6 \xt Lu 12:24, 21:18; Ap 27:34\x* \v 7 Endilisi, anen niamba awif hiafi fagala balagah ipeꞌigahi dondoꞌ hiꞌalef. Eaꞌ ipaꞌ owaꞌi ombal mehepaea. Anen okom mapoma ipaꞌ apikilaꞌ amiguf hiagufi agwafomba saꞌugufi. \s1 Waf mogawalapa agol Jisasi \r (Mt 10:32-33, 12:32, 10:19-20) \p \v 8 “Aeꞌ aꞌipipa, aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi. Epen ami newalapa agol aeꞌagili ma amam nematawa hiasi, anaf aeꞌ ewalapa agol epen inimbai ma naep amom ensel Godi.\x * \xo 12:8 \xt Lu 9:26\x* \v 9 Apaꞌ epen ami negaseꞌe alafuga aeꞌi naep amam nematawai, bola aeꞌ eseꞌan alafuga anin naep amom ensel Godi. \v 10 Epen ami nendaꞌ anif basef awafi findiwaefa aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, bola God aꞌ nokwahomana awami amamba ananimi. Apaꞌ epen ami nendaꞌ basef findiwaefa Ambal buꞌunai Godi, anaf God owaꞌatin endilisi ma nogakwaha findiwa anamba aunai ma epen inimbaia.\x * \xo 12:10 \xt Mk 13:11; Lu 21:12-15\x* \v 11 Nemaf afamba atiasi esis sofaꞌ ipaꞌ pefeꞌ pigawis ifagw amamba esis Juda sandakolasugwi aꞌa sofaꞌepa pegafeꞌma naep amom agufumi sondaꞌmepa kot, ipaꞌ ina ombal behepa, owaꞌi. Ipaꞌ ina apiꞌi, ‘Atiasi apaꞌ mogwa basef miꞌimama? Atiasi mondaꞌ basef maif?’ Owaꞌi. \v 12 Deiꞌ main, nogota atamba atota Ambal buꞌunai Godi nihimbaꞌmepa basef maif atiasi pegagwaefi.” \s1 Basef waminif atina anona aman otamba hiambainai okom magahanai \p \v 13 Anona aman atotona ma amam nematawa hiasi anen naꞌipa Jisas naꞌamba naꞌi, “Dembinai, aeꞌ aꞌi inaꞌ niꞌipa sahome aeꞌanai nowaloga hiahaom amamba ahamafai neseꞌe waꞌam.” \p \v 14 Owaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Aeꞌ andaiwaꞌ! Ami nandandepa aeꞌ ma epe igahihiꞌa ipaꞌ egawalogepa hiahawesa ipaꞌ? Owaꞌatin.”\x * \xo 12:14 \xt 1 Ti 6:9-10\x* \p \v 15 Eaꞌ anen naꞌipas naꞌi, “Ipaꞌ solawaipa andeandeꞌma ipaꞌ ina kowolepama anom hiahaom. Epen hiahaom hiamin aꞌowaꞌi, ina nefaꞌ ambal namili ma hiahaom amamba ananimi, owaꞌatin.” \p \v 16 Eaꞌ nasoꞌasa anif basef waminif atin naꞌi, “Aof anona aman otamba hiambainai fola gwaꞌaisi hiasi. \v 17 Aman anamba okom mandapoma nembel ananimbili atembel naꞌi, ‘Deiꞌ aeꞌ ataꞌ endaꞌas iꞌimama? Aeꞌ ifagw ake ma etama gwaꞌaisi aeꞌasi hiasi imbilas sogaꞌome.’ \p \v 18 “Eaꞌ naꞌi, ‘Aeꞌ endaꞌas naꞌamba. Igulata ifagw aeꞌagwi aꞌ ilaꞌ dambaigwi luꞌwagwi gwikilaꞌ fowaꞌigwi. Ama atiasi ikolasai gwaꞌasi wit hianai noloma hiahaom hiami fasimi aeꞌami mogaꞌoh ifagw agwamba. \v 19 Eaꞌ iꞌipa aeꞌ iꞌi, “Aeꞌ egape andeandeꞌi. Hiahaom hiami fasimi mope mondahama afagof hiagufi. Eaꞌ deiꞌ epoma nomaꞌw eaꞌ gwaꞌaisii embel sonehe endape.”’ \p \v 20 “Owaꞌ God naꞌipana naꞌi, ‘Inaꞌ aman owaꞌ negegawa andeandeꞌia. Deiꞌ owamb ambaꞌe aeꞌ igi ambal ineꞌili aꞌ negaꞌ. Eaꞌ hiahaom amamba hiami inaꞌ nandaꞌam nandondombam magaꞌihi, amamba atiasi ami nefaꞌam?’\x * \xo 12:20 \xt Mt 6:19-20\x* \p \v 21 “Amamba naꞌamba atin siꞌi epes satama hiahaom hiami asasimi atom sagambilami. Esis hiahawes akasa naep Godi.” \s1 Waf ukup iwanip nomonas salasagafeꞌ hiahias \r (Mt 6:25-34) \p \v 22 Eaꞌ Jisas naꞌipa alipumi ananimi naꞌi, “Aeꞌ aꞌipipa, ipaꞌ ina nomonas solasefeꞌ hiahiasa ambagof ipeꞌigufi eaꞌ piꞌi, ‘Apaꞌ ataꞌ meaꞌ main?’ Owaꞌi. Ipaꞌ ina nomonas solasefeꞌ hiahiasa alop ipeꞌipi piꞌi, ‘Atiasi apaꞌ mondaꞌ main mombahoꞌ alop apeꞌipi?’ Owaꞌi. \v 23 Deiꞌ main, ambagof afof ina gwaꞌaisi atis. Eaꞌ alop ina luwaguf atif, owaꞌatin.\x * \xo 12:23 \xt Sam 147:9; Lu 12:7\x* \v 24 Ipaꞌ ukup pepoma amiguf. Afof owaꞌ fowa gwaꞌaisi wita, owaꞌ fotama gwaꞌaisi fimbilasa. Afof ifagw akagofa fotama gwaꞌaisi sogaꞌoh. God atona nasoꞌagof waliꞌita. Apaꞌ ipaꞌ epes pikilaꞌ amiguf agwafomba endilisi. \v 25 Ipaꞌ atiasi ami laꞌifin nomonas solasefeꞌ lawisa nigiwatania anef nemaf wapani ma ambal ananili logape nogota laota wapani? Owaꞌatin. \v 26 Iꞌi ipaꞌ owaꞌ laꞌifipama pendaꞌ anis maefah saꞌusaꞌusi naꞌambaea, deiꞌ maina ipaꞌ ataꞌ nomonas salasagafeꞌ hiahiasa anom maefah mamimami daiam? \p \v 27 “Ipaꞌ ataꞌ ukup pepoma afis. Esis ina sandaꞌ maol ina sandaꞌ luwaguf mais, owaꞌatin. Apaꞌ aeꞌ aꞌipipa, fowaꞌ anona aman hiahaom hiamunai Solomon nandaꞌ sosaf hianai ma luwaguf ananimi, owaꞌ sosaf ananifi ina fasif siꞌi afis isimba, owaꞌatin. \v 28 Ahoꞌ, otalef afalemba deiꞌ ataꞌ fetawa aof ama naman atef sotopaꞌalef sokwahelef fefeꞌ nif. Otalef afalemba falafilifi God nofaloꞌmalef. Apaꞌ ipaꞌ amam nematawa pikilaꞌ otalef afalemba. Eaꞌ deiꞌ ipaꞌ pagahapifa basef Godi kwasakwasalai, ipaꞌ pendegawa endilisi anen nugumafipa andeandeꞌ wapanii. \v 29 Eaꞌ ipaꞌ ina nomonas solasefeꞌ hiahias piꞌi, ‘Atiasi meaꞌ gwaꞌaisi embel mais?’ Owaꞌi. Ipaꞌ ina nomonas iwanis solasefeꞌma hiahawes isimbai, owaꞌ. \v 30 Epes sagape itapi sogolalama Godi esis ukup malamondafeꞌ aꞌowaꞌ ma sogolaoma hiahaom amambai hiami. Apaꞌ ahamepa ipeꞌinai nagape heveni anen nogawa eaꞌ hiahawes mamahisa akipai. \v 31 Apaꞌ ipaꞌ ataꞌ ukup piliꞌ pelapelaoma waf usiꞌifi buꞌwafi feloma pigawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafipa piliꞌ, daoꞌ aꞌ neseꞌepa hiahawes isimba ipaꞌ wapani.\x * \xo 12:31 \xt Lu 22:29; Re 1:6\x* \s1 Pendakolasa hiahaom fasimi atom gani heven \r (Mt 6:19-21) \p \v 32 “Ipaꞌ epes siꞌi miniꞌap bandapi sipsipi, ipaꞌ ina ombel behepa, owaꞌi. Ahamepa ipeꞌinai okom boꞌoma ipaꞌ pefeꞌ pigawis nomona maol ananini ma nope Dembinai nugumafipa.\x * \xo 12:32 \xt Lu 18:22\x* \v 33 Ipaꞌ peseꞌasa hiahaom hiami ipeꞌimi ma anis epes daias sotalomipam, eaꞌ pefaꞌ otamba pewalogamba pesoꞌ isimba kwahusi petopalopas. Ipaꞌ pendaꞌ maol pelaoma paos otambaisi anaf owaꞌ foloꞌogolasia. Ipaꞌ pekolasa otamba uga maim hiahaom fasimi atom heven anaf owaꞌ higiligalamia. Anamba epes isimba sandaꞌ wali ina safeꞌ felefeleꞌ, totoloh mais owaꞌ sohambombaga maefaha, owaꞌ. \v 34 Deiꞌ main, wambel mamahembela hiahawes fasisi ipeꞌisi sagaꞌoma, anamba atogon anaf ukup ipeꞌipi wapani pegapoma.\x * \xo 12:34 \xt Eks 12:11; Mt 25:1-13\x* \s1 Amom mandaꞌ maoli silisilawi dumbulidombol mope \p \v 35 “Ipaꞌ pendaꞌ luwaguf ipeꞌifi bandef, a pewahoꞌ legw, eaꞌ pekata lambeh pendondombol silisilawi pepe.\x * \xo 12:35 \xt 1 Pi 1:13; Mk 13:33-36\x* \v 36 Ipaꞌ pendape siꞌi epes sape sagasasa aman dembinai asasinai naꞌi nokwaha gwaꞌaisi luꞌwasi sandasoꞌamai notanima nogafiꞌi. Iꞌi nifiꞌi noha uta ipat ananitai, esis suwisiꞌmanota kwafalis.\x * \xo 12:36 \xt Jo 13:4\x* \v 37 Andeandeꞌma amom mandaꞌ maoli silisilawi mope mugati dembinai amamunai nifiꞌi notoloma sonogaham. Aeꞌ aꞌipipa endilisi, atiasi dembinai niliꞌ nowahoꞌ lowaf bandaf nowahoꞌ let, ama nondaꞌmam gwaꞌaisi. Eaꞌ niꞌipam motoma tebol anen nifiꞌi nogasoꞌama gwaꞌaisi. \v 38 Anen nifiꞌi amanota laꞌafitama aꞌa noloma awatagw guliꞌ gugatai, aꞌa nogota mamahotama, ma niti amom silisilawi mogapoma, sonoham.\x * \xo 12:38 \xt Mt 24:43-44; 1 Te 5:2\x* \p \v 39 “Ipaꞌ ukup pepoma anif basef waminif atini. Iꞌi ahama ipati niliꞌ nogawa nogota nandaꞌ wali nogafiꞌatai ma silisilawi nogape, nandaꞌ wali ina atiasi nifiꞌi nupisila ipat ananitai nuwis nomon, owaꞌatin. \v 40 Ipaꞌ wapani silisilawi pendape. Deiꞌ main? Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, ifiꞌi anef nemaf ipaꞌ ina atiasi pegawa piꞌi ifiꞌi ulal nemaf afamba, owaꞌ.” \s1 Basef waminif atina amam mandaꞌ maoli anom buꞌwami maloma anom awami \r (Mt 24:45-51) \p \v 41 Eaꞌ Pita naꞌi, “Dembinai, basef ifimba waminif atini inaꞌ nasoꞌafaef afaꞌ atofa, aꞌa esis amam nematawa hiasi wapani?” \p \v 42 Eaꞌ Dembinai naꞌi, “Ipaꞌ hipai pendaꞌ waf buꞌwafi siꞌi anamba nugumafi amom mandaꞌ maoli okom buꞌwami mapaona nandaꞌ maol andeandeꞌ datimai. Aman anamba dembinai ananinai nandandepana ma nugumafi ananimi mandaꞌ maoli ma nogasoꞌama gwaꞌaisi amom nogota dondoꞌatai. \v 43 Anaf dembinai ananinai notanima nogafiꞌi ma niti aman anamba nandaꞌ maol andeandeꞌ, daoꞌ aman anamba sonohana.\x * \xo 12:43 \xt Mt 25:21,23\x* \v 44 Aeꞌ aꞌipipa endilisi, dembinai ananinai anaf nondandepana nope dambena nugumafi hiahaom hiami ananimi hiꞌigalam. \v 45 Apaꞌ iꞌi aman anamba okom magapoma opaf ananifi atof aꞌ niꞌi, ‘Dembinai aeꞌanai ina atiasi nifiꞌi ulal, owaꞌatin.’ Ama anen nosafel noha anis amam nematawa sandaꞌ maoli, nondaꞌ gwaꞌaisi embel da gwaꞌ nondaꞌ spak nogape. \v 46 Anen iꞌi nondaꞌas naꞌamba ma, Dembinai ananinai atiasi notanima nifiꞌi anef nemaf apaꞌ aman anamba ina atiasi niꞌi Dembinai nifiꞌi ulal, ataꞌ owaꞌ. Dembinai nogafiꞌi nifiꞌi nogota atamba anen okom mogasoꞌanatama. Nifiꞌi nohambombaga aman anamba endilisi, eaꞌ nondaꞌana nope noloma epes owaꞌ sohahapifa Godi sagapoma.\x * \xo 12:46 \xt Je 4:17\x* \p \v 47 “Epen mamahina nandaꞌ maola anini, anin negawa eaꞌ ma okom dembinai ananinai, apaꞌ anin owaꞌ nendondomba hiahawes nila nomonas dembinaiia, anaf dembinai nohan mehip aꞌowaꞌ. \v 48 Apaꞌ epen mamahina nandaꞌ maoli owaꞌ negawa okom dembinai ananinaia ma nendaꞌ waf fendahama afamba negefaꞌ akafimiafi, atiasi dembinai nohan saꞌombel. Eaꞌ epes mamahisa anis daias sogasoꞌasa hiahaom hiami sasoꞌas sugumafiami, anaf epes isimba siꞌipas sogwamasam wapani mikilaꞌ fowaꞌ saliꞌ sagasoꞌasami. \s1 Maol Jisasi nawala esis amam nematawa sataga miniꞌap biafip \r (Mt 10:34-36) \p \v 49 “Aeꞌ afiꞌi ma egawahoꞌ nif itap apaꞌe eaꞌ aꞌi nif ifimba deiꞌ aꞌ fendandif luꞌuf. Owaꞌ, ataꞌ owaꞌ.\x * \xo 12:49 \xt Mk 10:38-39\x* \v 50 Eaꞌ aeꞌ okom maꞌi efaꞌ anin saꞌof. Deiꞌ aeꞌ owaꞌ ataꞌ efaꞌana, nembel aeꞌambili nimanimbil endilisi.\x * \xo 12:50 \xt Mt 26:38; Jo 12:27\x* \v 51 Ipaꞌ paꞌi aeꞌ afiꞌi ma igahagofa wandaf hiafi fogagaꞌ itap ama hiasi sogape opalef awanelef? Owaꞌatin. Aeꞌ aꞌipipa, aeꞌ afiꞌi ma egawala miniꞌap esis amam nematawa. \v 52 Ama deiꞌ, a anaf wapani epes wanis bias sogape ipat atotota wambota atototai asondatopaꞌ biefis. Wanis soloma bias sifitap eaꞌ bias sofala wanis siꞌi bousi eaꞌ naꞌamba atin.\x * \xo 12:52 \xt Mai 7:6\x* \v 53 Atiasi esis sondatopaꞌ, anona aman noloma ahamana ananinai mondatopaꞌ biafim, eaꞌ anoꞌw nemataꞌw koloma maꞌmaꞌw ondatopaꞌ biafiwa, eaꞌ mefiꞌmaꞌw akoꞌukwi koloma maꞌmaꞌw kwandagiꞌmoꞌwi ondatopaꞌ biafiwa. Esis atiasi sondatopaꞌ naꞌamba.” \s1 Waf apaꞌ mogogawa nogota atamba hiahaom amamba mogatagatai \r (Mt 16:2-3; Mk 8:11-13) \p \v 54 Jisas naꞌipa esis amam nematawa wapani naꞌi, “Ipaꞌ pagati otaga gogatafi gani awin negewalama, kwafalis ipaꞌ pegawa paꞌi, ‘Asaf faꞌi afelai.’ Eaꞌ asaf afalai, endilisi. \v 55 Ipaꞌ pati fufin banagani nagafiꞌi awin nagatopaꞌima nagataga, ipaꞌ pegawa paꞌi, ‘Atiasi owaf aꞌ nuluwi banagona.’ Endilisi atis, faluwi banagef naꞌamba atin. \v 56 Ipaꞌ epes pagaꞌi malogof biagufi! Ipaꞌ pati ametal hiani ilifani itapani andeandeꞌ, apaꞌ deiꞌ ipaꞌ owaꞌ pegawa ametal nogota ataꞌili andeandeꞌa.” \s1 Anis epes ukup piꞌi sondakotima apeꞌi \r (Mt 5:25-26) \p \v 57 “Deiꞌ maina ipaꞌ owaꞌ pegegawa andeandeꞌma pegawaloga waf usiꞌifi? Endilisi, ipaꞌ pegawaf aꞌ pendawalogaf andeandeꞌ. \v 58 Afamba ipaꞌ pefeꞌ pegaloma epen inimba naꞌi nendakotimipai, ipaꞌ ataꞌ pefeꞌ pigail ufiaꞌw, nogota atamba atota penandona basef ifimba peloman. Naꞌamba anin aꞌ nendaꞌ ipaꞌ pepe pendaꞌ kot. Eaꞌ nandaꞌ koti nosoꞌama ipaꞌ pefeꞌma amom polisman aꞌ mondaꞌepa pendaꞌ kalabus. \v 59 Aeꞌ aꞌipipa, ipaꞌ ina atiasi pekwaha ipat atamba sandaꞌ kalabusatai ulal, owaꞌ. Ama pegwa hiahaom luꞌwami saꞌumi ma wiaf ipeꞌifi hiꞌilaf daoꞌ, a pefeꞌ.” \c 13 \s1 Ipaꞌ pembema opalef pendakwaha waf awafi. Naꞌamba pegaꞌ. \p \v 1 Nemaf afamba atef anis epes sape saꞌipa Jisasa anis epes Galilisii. Nogota atamba esis sape sondolali ma God sandaꞌ ofa atin, gavman dembinai Pailat nahas sagaꞌ.\x * \xo 13:1 \xt Jo 9:2\x* \v 2 Eaꞌ Jisas nagwamasa basef naꞌi, “Ipaꞌ ukup pandandaꞌmas paꞌi epes isimba Galilisi sagagaꞌi, asikilaꞌ anis epes Galiliisi daias sandaꞌ waf awafi, ama kofagema amamba atom deiꞌ sofaꞌ nimanimi sagaꞌ? Owaꞌatin.\x * \xo 13:2 \xt Sam 7:12\x* \v 3 Aeꞌ aꞌipipas usiꞌis. Owaꞌatin endilisi! Iꞌi ipaꞌ owaꞌ pembema nelelemba waf awafi ipeꞌifia, anaf ipaꞌ hipai pegaꞌ higililipa naꞌamba atin siꞌi esis. \v 4 Deiꞌ siꞌi maina anis epes isimba 18-pelais wambel Siloam ipat lautai tato tasindifasa afis hiꞌagalas, isimba ipaꞌ paꞌi waf awafi asasifi afikilaꞌ waf awafi isimba anis daias sagape Jerusalami? \v 5 Owaꞌatin. Ipaꞌ owaꞌ pembema nelelemba hiahaom awami ipeꞌimia, anaf ipaꞌ hipai apegaꞌ naꞌamba atin siꞌi esis.\x * \xo 13:5 \xt Mt 21:19\x* \s1 Basef waminif atina lawag owaꞌ gogola gil saꞌutipia \p \v 6 Eaꞌ Jisas nawalapa anif basef waminif atini naꞌi, “Anona aman nawa anoga lawag fik aof ananifi nagawa waina, ama main nafiꞌi nowandoꞌma saꞌutipa lawag agamba, owaꞌ owaꞌatin.\x * \xo 13:6 \xt Lu 3:9\x* \v 7 Eaꞌ naꞌipa anen nandaꞌ maol aof afambai naꞌi, ‘Nemeꞌ. Afagof wanogof aeꞌ afiꞌi ilaoma saꞌutip lawag agamba fik, owaꞌ owaꞌatin. Naꞌamba deiꞌ inaꞌ laga. Deiꞌ maina gotawa gogofaꞌ ifat atota itap dowadowaf?’\x * \xo 13:7 \xt 2 Pi 3:9,15\x* \p \v 8 Eaꞌ anen nandaꞌ maol aofi nagwamana basef naꞌipana naꞌi, ‘Dembinai, inaꞌ ataꞌ kwahowaga gope afagol agaleꞌe atogol. Ama ataꞌ ilaꞌ itap peloma omba bulmakaum isimbeꞌaga. \v 9 Ama iti atiasi gil gola saꞌutip afagol agaleꞌe aꞌa owaꞌ, iꞌi owaꞌ, daoꞌ inaꞌ aꞌ nelaga.’” \s1 Jisas nandaꞌ anoꞌw nemataꞌw kwataga boꞌoꞌw nemaf sagapoma nomaꞌwafi \p \v 10 Nemaf afamba sagapoma nomaꞌwafi Jisas naꞌipasa basef esis amam nematawa anota ipat Juda sandakolasatai nomon. \v 11 Eaꞌ anoꞌw nemataꞌw ambal aunai nagapauꞌwi kwape, ambal anamba aunai nasoꞌakw aowas akoꞌw nandaꞌaꞌw nape afagof 18-pelaiguf eaꞌ alafuga akwaꞌugai gondalaꞌakw, ina kosafel kwalutu andeandeꞌ, owaꞌatin. \v 12 Jisas natoloꞌw nofalaꞌw kwafiꞌi naꞌipaꞌw naꞌi, “Nemataꞌw, aeꞌ aꞌ atofa aowas ineꞌini eaꞌ nape wahifina.” \p \v 13 Anen nasa lagol ananigili nemataꞌw akwamba eaꞌ kwafalis atis kwalutu usiꞌikw. Eaꞌ kwasaꞌma agol Godi luꞌwagol.\x * \xo 13:13 \xt Eks 20:9-10; Diu 5:13-14; Lu 6:7; Jo 5:16\x* \v 14 Owaꞌ aman anamba dembinai nugumafi ipat lotuwi nembel wandafimbila Jisas nandaꞌaꞌw boꞌokw nemaf afamba sagapoma nomaꞌwafi. Eaꞌ anen naꞌipa esis amam nematawa naꞌi, “Nimaguf ifimba wanif wanif maolifi. Eaꞌ deiꞌ ipaꞌ piꞌi aman anamba notofamepa aowas ipeꞌini, andeandeꞌma pigafiꞌi nemaf maolifi. Apaꞌ ipaꞌ ina pifiꞌmai maol inimba ma nemaf magapoma nomaꞌwafi, owaꞌi.”\x * \xo 13:14 \xt Lu 14:5\x* \p \v 15 Eaꞌ Dembinai nagwamana basef naꞌi, “Ipaꞌ amam pagaꞌi malogof biagufi! Peme! Nemaf magapoma nomaꞌwafi ipaꞌ hipai pafeꞌ ifagw bulmakauwi ma pagatagwaha bulmakau maloma donki ipeꞌimi paoꞌwam mafeꞌ magaꞌ embel.\x * \xo 13:15 \xt Lu 19:9\x* \v 16 Apaꞌ nemataꞌw akwamba akoꞌw kwagataga ambep Abrahami, owaꞌ Satan aꞌ nahipaꞌw sisihiꞌw kwape afagof 18-pelaiguf. Eaꞌ deiꞌ nemaf afamba magapoma nomaꞌwafi aeꞌ aꞌi etagwaha mandof fogowaꞌaꞌwi ma kogape wahifiꞌw.” \p \v 17 Jisas naꞌias naꞌamba, nandaꞌ esis bousi ananisi ambagof aom kwapeteꞌ. Apaꞌ amam nematawa hiasi asonahas endilisi ma hiahaom buꞌwami banagami hiami anen nandaꞌami. \s1 Basef waminif atina saꞌutip mastetip siꞌi olemb nogohimb paloma yis sandaꞌ bret tagatefi \r (Mt 13:31-33; Mk 4:30-32) \p \v 18 Eaꞌ Jisas naꞌias wapani naꞌi, “Epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias siꞌi main? Aeꞌ indilaꞌwaifam iꞌimama? \v 19 Amamba siꞌi analef nalelef saꞌusaꞌulifi apaꞌ mofalas magaꞌi masteti. Anona aman nofaꞌ nalelef afalemba nawalef aof ananifi. Aꞌi owaꞌ main, mataga malo siꞌi lawah luꞌugahi eaꞌ amiguf fafiꞌi falaꞌ owah fatoma agufugaha.” \p \v 20 Eaꞌ Jisas naꞌias wapani naꞌi, “Aeꞌ aꞌi indilaꞌwaifa epes sogawis nomona maol Godi iꞌimama? \v 21 Aeꞌ indilaꞌwaifama, anis yis anoꞌw nemataꞌw kofaꞌas kwambemas saloma plaua hiami magala dram luꞌwamii. Aꞌi owaꞌ main, aꞌ matef luꞌum.” \s1 Uta saꞌutai \r (Mt 7:13-14,21-23) \p \v 22 Jisas nafeꞌ walemb hiagoma luꞌwagoma saꞌogoma bagape felefeleꞌma ufiaꞌw kwagafeꞌ Jerusalami nandaꞌ maol nawalipa esis amam nematawa, eaꞌ nafeꞌ okom maꞌi nefeꞌ Jerusalem eaꞌ nafeꞌ. \v 23 Owaꞌ anona aman naꞌipana naꞌi, “Dembinai, aeꞌ aꞌi ihaliꞌina ma epes isimba anaf God nofaꞌas sogotanimai. Isimba hiasi aꞌa kwaiaꞌwis?” \p Eaꞌ Jisas naꞌipas naꞌi,\x * \xo 13:23 \xt Fl 3:12\x* \v 24 “Ipaꞌ pewaꞌ banaga bihitagof ipeꞌigufi banagagof endilisi, pefeꞌ pigawis uta saꞌusaꞌutai. Deiꞌ main, epes hiasi atiasi siꞌi suwis nomon, apaꞌ owaꞌ laꞌifisa.\x * \xo 13:24 \xt Mt 25:10-12\x* \v 25 Atiasi ahama ipati nosafel nowalowa uta ipat atamba. Eaꞌ ipaꞌ pifiꞌi pilutu peha uta andoꞌ falafala naꞌamba piꞌi, ‘Dembinai, usiꞌmapai uta.’ \p “Eaꞌ nogwai basefa ipaꞌ niꞌias niꞌi, ‘Ipaꞌ animaipai? Aeꞌ owaꞌ egawepaea.’ \p \v 26 Eaꞌ piꞌipana piꞌi, ‘Apaꞌ mape maꞌ gwaꞌaisi embel magalomena, nalutu nawalapa basef nagaꞌipapa walemb apeꞌilimbi.’\x * \xo 13:26 \xt Sam 6:8\x* \p \v 27 Owaꞌ anen nogwa basef niꞌi, ‘Ipaꞌ animaipai? Aeꞌ owaꞌ egawepaea. Ipaꞌ pandaꞌ waf awafii, ipaꞌ hipai delefata hiꞌilipa pekwaha aeꞌ.’\x * \xo 13:27 \xt Mt 8:11-12\x* \p \v 28 “Anaf ipaꞌ piti Abrahami Aisak Jekop moloma profet amamba hiami hiꞌilam mope anamba God nagalaꞌambemagoma nomon, apaꞌ ipaꞌ owaꞌ. Ipaꞌ nogaloꞌmepa pepe andoꞌ. Anamba pelef pendaꞌ nalelef tilili talalaꞌ kwapeteꞌ pepe.\x * \xo 13:28 \xt Sam 107:3; Lu 14:15\x* \v 29 Eaꞌ esis amam nematawa sifiꞌi gani awin nagatafima nogowalama noloma anamba waꞌowaꞌol esis a sope seaꞌ gwaꞌaisi anamba God nagalaꞌambemagoma.\x * \xo 13:29 \xt Mt 19:30\x* \v 30 Ahoꞌ endilisi, anis epes deiꞌ sataga sagagiꞌi agof akasi, anaf aꞌ agof fotomas sotaga siliꞌ. Apaꞌ anis deiꞌ sataga sagaliꞌi agof fagatomasi anaf agof akas asotaga sigiꞌ.” \s1 Jisas nalopa wambel Jerusalem \r (Mt 23:37-39) \p \v 31 Nogota atamba atota anom amam Farisi mafiꞌmai Jisas maꞌipana maꞌi, “Inaꞌ nekwaha wambel ambaleꞌe foꞌo anagon. Deiꞌ main, Herot naꞌi nehena negaꞌ.” \p \v 32 Jisas naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ foꞌo piꞌipa aman anamba nandaꞌ uhufi siꞌi nombat aluputai piꞌipana piꞌi, ‘Deiꞌ a naman wapani aeꞌ ambagof amamba awami magape epesi, eaꞌ endaꞌ esis epes awasisi boꞌwes. Iꞌi owaꞌ nemaf fegafeꞌma wanifi hiꞌilaf, imbifa maol aeꞌani hiꞌilan.’ Ipaꞌ pigaꞌipana naꞌamba. \v 33 Apaꞌ deiꞌ naman bimb aeꞌ efeꞌ endaꞌ maol inimba. Ina andeandeꞌma esis soha anona profet nogagaꞌ anambel wambel daiambel, owaꞌatin. Sohana nogaꞌ Jerusalem atogon. \p \v 34 “O ipaꞌ Jerusalem, Jerusalem, ipaꞌ pagaha amom profet afumi, pakwaha otamba pagaha amom God nasapaꞌam magafeꞌma ipeꞌi, lifilafi aeꞌ aꞌi ekolasa ipaꞌ epes hipai siꞌi awata numaꞌitai towaꞌani nogagwi takolasagw gopasol gwagail bihinagof atatigufi. Owaꞌ owaꞌatin, ipaꞌ pandaiwaꞌ. \v 35 Ipaꞌ pemeꞌ! Deiꞌ ipat buꞌutai a wambel ipeꞌimbili atiasi wafita totawa dowaf. Aeꞌ aꞌipipa, ipaꞌ ina atiasi petolowe wapani ma anaf pigaꞌi, ‘Apaꞌ maꞌi God nofaloꞌma aman anamba nagafiꞌi agol Dembinaii ma nogasoꞌana banagami ananimi.’” \c 14 \s1 Jisas nandaꞌ anona aman alop pagalotawanai boꞌona \p \v 1 Anef nemaf esis Juda sagapoma nomaꞌwafi Jisas nafeꞌ naloma anona aman Farisi naꞌ gwaꞌaisi ipat ananitai. Eaꞌ esis sandaꞌana naep diꞌindiꞌana endilisi.\x * \xo 14:1 \xt Lu 11:37\x* \v 2 Anona aman lagufi boꞌwagah sagalotawana kwapeteꞌi nape Jisas nogohnaepinama.\x * \xo 14:2 \xt Lu 6:9\x* \v 3 Eaꞌ Jisas nati aman anamba, nahaliꞌ amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi maloma amom Farisi naꞌi, “Aꞌi afaꞌ ondaꞌ aman aowas nandaꞌanai boꞌona nemaf afamba magapoma nomaꞌwafi, aꞌa owaꞌ?” \p \v 4 Owaꞌ amom masopama malogof. Eaꞌ nofaꞌ aman anamba nandaꞌana boꞌona nasapaꞌana nafeꞌ.\x * \xo 14:4 \xt Mt 12:11; Lu 13:15\x* \p \v 5 Eaꞌ Jisas nahaliꞌam naꞌi, “Iꞌi anona aman ipeꞌinai awani ananini aꞌa anona bulmakau ananisi sogowala hul embelili nemaf afamba sagapoma nomaꞌwafi, aꞌi aman anamba ahama isimbai nefeꞌ nigiasi kwafalis nemaf afamba aꞌa owaꞌ? Endilisi, nefeꞌ nigagiasii.”\x * \xo 14:5 \xt Mt 22:46\x* \p \v 6 Eaꞌ amom ina laꞌifima mogogwa basef ifimba, owaꞌatin.\x * \xo 14:6 \xt Mt 23:6\x* \s1 Basef waminif atina lawag owaꞌ gil gogola saꞌutipia \p \v 7 Jisas nati esis safiꞌmai gwaꞌaisi isimba saꞌi sope siaifah buꞌwasi satawa sagaliꞌi boꞌwagoma atogini. Eaꞌ naꞌipasa basef waminif atin naꞌi,\x * \xo 14:7 \xt Pro 25:6-7\x* \v 8 “Iꞌi anona aman nogofalepama anis gwaꞌaisi luꞌwasi sondaꞌasa aman nogasoꞌ nemataꞌwi ma pegafeꞌ, ipaꞌ owaꞌi pefeꞌ petoma piliꞌ siaifah fasisi amom dembami atom magatomasia, owaꞌi. Naꞌamba aman anamba nofoꞌo nofalai anona aman agol luꞌwagilinai gikilaꞌ agol ineꞌigili. \v 9 Ama aman anamba nofalena nifiꞌi niꞌipina niꞌi, ‘Inaꞌ kwahomana sia inimba buꞌwani aman anaꞌe.’ Nondaꞌas naꞌamba, inaꞌ ambal aona aꞌowaꞌ. Eaꞌ nondaꞌena nefeꞌ nepe nigiꞌi endilisi alafugah. \v 10 Apaꞌ iꞌi anona aman nogofala inaꞌ nefeꞌ nelomana negaꞌ gwaꞌaisi, inaꞌ nefeꞌ nepe nigiꞌi alafugah endilisi. Inaꞌ nendaꞌas naꞌamba ma atiasi nofalena nigaꞌi, ‘Alipunai, inaꞌ nifiꞌi nepe niliꞌ boꞌogoma!’ Anen nondaꞌas naꞌamba, daoꞌ atiasi nefaꞌ agol luꞌwagili ma naep epes isimba hiasi saꞌ gwaꞌaisi sagalominai.\x * \xo 14:10 \xt Mt 23:12; Lu 18:14\x* \v 11 Deiꞌ main, epen mamahina negasaꞌma agol ananigili atigili, God nondaꞌan nisilaꞌ. Apaꞌ epen mamahina nendaꞌ agol ananigili gigisilaꞌi, anaf God nosaꞌma agola anin.” \s1 Basef waminif atina anona aman nofala anis epes sogafiꞌmai gwaꞌaisi \p \v 12 Eaꞌ Jisas naꞌipa aman anamba nagafeꞌma gwaꞌaisi isimbai nahaliꞌana naꞌi, “Iꞌi inaꞌ nendaꞌ anis gwaꞌaisi luꞌwasi aꞌa saꞌusi, inaꞌ owaꞌi nefala alipisi soloma sahin owan wambota ineꞌisi a inaꞌ wambel atembel hiahaom hiamisi, owaꞌi. Iꞌi nendaꞌas naꞌamba, anef esis sogofalena ma nefeꞌ neaꞌ gwaꞌaisi ifagw asasigwi, eaꞌ sogwamena gwaꞌaisi ineꞌisi. Owaꞌ.\x * \xo 14:12 \xt Diu 14:29\x* \v 13 Inaꞌ iꞌi nendaꞌ gwaꞌaisi luꞌwasi, nefala isimba awapisi kwahusa hiahaomi, boꞌwagah aogahisi naep pagasoꞌasi.\x * \xo 14:13 \xt Jo 5:29\x* \v 14 Epes isimba ina laꞌifisa sogogwamena gwaꞌaisi inaꞌ, owaꞌ. Iꞌi inaꞌ nendaꞌas naꞌamba, nendagala nepe andeandeꞌ. Eaꞌ anaf God nogwamena hiahawes isimba buꞌwasi ma nemaf afamba epes isimba sandaꞌ waf buꞌwafi sagagaꞌi sogosafel wapani.”\x * \xo 14:14 \xt Lu 13:29\x* \s1 Basef waminif atina gwaꞌaisi luꞌwasi \r (Mt 22:1-10) \p \v 15 Anona aman asasinai nagape laꞌafena esis saꞌ gwaꞌaisi sagalomanai nameꞌ basef ifimba, naꞌipa Jisas naꞌi, “Epen ami nepe negaꞌ gwaꞌaisi luꞌwasi anamba God nagalaꞌambemagomai, anin sowenondahan.” \p \v 16 Eaꞌ Jisas naꞌipana basef waminif atin naꞌi, “Anona aman naꞌi nondaꞌ anis gwaꞌaisi luꞌwasi. Eaꞌ nofalai epes hiasi safiꞌmai gwaꞌaisi isimba. \v 17 Nemaf dondoꞌafi endilisi ma gwaꞌaisi isimba fataga, eaꞌ nasapaꞌ anona nandaꞌ maola anini nafeꞌ naꞌipa epes isimba fowaꞌ nogofalasi. Eaꞌ naꞌipas naꞌi, ‘Ipaꞌ fiꞌi. Hiahaom hiami mandandombol mape eaꞌ.’ \p \v 18 “Owaꞌ epes isimba hiasi atona atin sosafel saꞌi basef saꞌi esis ina sofeꞌ, owaꞌ. Anona aman naꞌipana naꞌi, ‘Aeꞌ andaiwaꞌma egafoꞌo. Ataꞌ efeꞌ itipaꞌma aof aeꞌafi.’ \p \v 19 “Eaꞌ anona naꞌipana naꞌi, ‘Aeꞌ atala bulmakau ilifunamaima mondaꞌ maol mogawala itap, eaꞌ deiꞌ efeꞌ egwambam endondomam. Eaꞌ aeꞌ ina efoꞌo.’\x * \xo 14:19 \xt 1 Ko 7:33\x* \p \v 20 “Owaꞌ anona daiana naꞌi, ‘Deiꞌ atef aeꞌ asoꞌ nemataꞌw. Naꞌamba aeꞌ ina efoꞌo, owaꞌ.’ \p \v 21 “Aman anamba nandaꞌ maola anini notanima nafeꞌ naꞌipa dembinai ananinai ma isimba. Eaꞌ anen ahama ipati nembel wandafuna eaꞌ naꞌipa nandaꞌmana maol ananinii naꞌi, ‘Inaꞌ kwafalis foꞌo ufiawa hiawai luꞌuwama saoꞌwama ma taun inimba eaꞌ nefaꞌai isimba falafalafisi, lagof awagufi, alop awasipisi, naep pagasoꞌasi, boꞌwagah aogahisi inaꞌ neꞌwasi sifiꞌi suwisi nomon ipat aeꞌatai.’ \p \v 22 “Aꞌi owaꞌ main, aman anamba nandaꞌ maoli naꞌi, ‘Dembinai, aeꞌ aila basef ineꞌifi eaꞌ, apaꞌ owaꞌ ati ipat ina deiꞌ siꞌita, ataꞌ owaꞌ. Anis siaifah ataꞌ wafis sotawa dowaf. Ipat ina deiꞌ siꞌita, ataꞌ owaꞌ.’ \p \v 23 “Eaꞌ dembinai naꞌipana naꞌi, ‘Inaꞌ foꞌo ufiawa hiawai luꞌuwama nila indalelemb nefeꞌ aofah eaꞌ nehendeꞌai esis amam nematawa sifiꞌi suwisi nomon ipat aeꞌatai ma siꞌita. \v 24 Aeꞌ aꞌipina endilisi, epes isimba hiasi fowaꞌ aeꞌ egefalasi, esis owaꞌatin endilisi ma sogofaꞌ gwaꞌaisi aeꞌasia.’” \s1 Esis nomonas banagesa sogogawa andeandeꞌi isimba atis sila Jisas \r (Mt 10:37-38) \p \v 25 Miniꞌap laupi amam nematawa safiꞌi saloma Jisas, eaꞌ nandambema naꞌipas naꞌi,\x * \xo 14:25 \xt Lu 18:29\x* \v 26 “Epen ami nifiꞌmai aeꞌ, ma anin owaꞌ nesambala mamasan wauluꞌman batawis ananisi soloma sahin owan wambota ananisi, eaꞌ ambal ananili wapani, anin ina atiasi nepe banagen miniꞌap aeꞌapi nepe alipini aeꞌani, owaꞌ.\x * \xo 14:26 \xt Lu 9:23\x* \v 27 Aeꞌ efaꞌ akafimi andaꞌ maol Godi sehe egaꞌ lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai. Epen ami owaꞌ nendaꞌas naꞌamba atin siꞌi aeꞌ ma nigailima, epen inimba ina laꞌifin netaga alipini aeꞌani, owaꞌatin. \p \v 28 “Anin epen ipeꞌini iꞌi nendaꞌ anota ipat luꞌutai togalota ilif, anin nendaꞌas niꞌimama? Anin ataꞌ nope nomonas talambi niliꞌ ma negawa andeandeꞌ otamba ambamba ipatimbai. Atiasi otamba ananimbai bendahama ipat atamba hiꞌigalata aꞌa owaꞌ? \v 29 Apaꞌ iꞌi owaꞌatina nendaꞌ isimbai sogaliꞌa, ma niliꞌ nondaꞌ simen atina owaꞌ nondaꞌ ipat atamba hiꞌilataea. Atiasi epes hiasi sagatolotai siꞌi basef sondaꞌiꞌipama aman anamba sondaꞌ findiwana \v 30 siꞌias siꞌi, ‘Epen inimba nasefela ipat atamba, apaꞌ anin owaꞌ laꞌifin nimbifataea.’ \p \v 31 “Anif basef daif wapani ifimba. Iꞌi anona aman dembinai king niꞌi nofeꞌ nopaꞌ nogaloma anona king daiana, anen ataꞌ nope okom mondandaꞌmas andeandeꞌ. Soldia ananimi misiꞌah ilifunamaih dowaf, apaꞌ king anamba nagagiꞌi anen nifiꞌi noloma soldia ananimi misiꞌah 20-pelaih hiami. Eaꞌ king anamba nagaliꞌi naꞌi ataꞌ niliꞌ nogawa naꞌamba. Anen atiasi nopaꞌ nogaloma king anamba nagagiꞌi laꞌifinama nogaliꞌamonas aꞌa owaꞌ? \v 32 Anen nondaꞌas naꞌamba ma nogogawa anen ina laꞌifina, daoꞌ boumi ananimi ataꞌ mili laogon, aꞌ niliꞌ nosapaꞌ anom amam mofeꞌma anen mofalana mondaꞌipama basef miꞌi wandaf hapaifi. \v 33 Eaꞌ ipaꞌ naꞌamba atin. Ipaꞌ epen ami owaꞌatina negewaꞌ alafuga ma hiahawes ananisi ma negesambalisa, anin ina atiasi laꞌifina negape alipini miniꞌap aeꞌapi, owaꞌatin. \s1 Jisas naꞌi basef waminif atina sol owaꞌ usihilia \r (Mt 5:13; Mk 9:50) \p \v 34 “Ipaꞌ pegawa sol alol fasili. Apaꞌ iꞌi sol alamba aꞌ lumbula usihila aꞌ akal, owaꞌatin. Atiasi ipaꞌ pendaꞌal piꞌimama usihil wapani? Owaꞌatin. \v 35 Sol alamba ina andeandeꞌ boꞌola apaꞌ mondaꞌal aofah, aꞌa mokwahol logaloma omba bulmakaum, owaꞌatin. Apaꞌ melefatam mokwahom atin. Epen ami aligah hagalina nagameꞌ basefi, anin aꞌ nindailif.” \c 15 \s1 Basef waminif atina sipsip higilagalapi \r (Mt 18:12-14) \p \v 1 Epes hiasi saloma anom amam mandaꞌ waf awafi mogofaꞌ takisi saloma anis epes sandaꞌ waf awafii safiꞌi felefeleꞌma Jisas sameꞌ basefa ananifi.\x * \xo 15:1 \xt Lu 5:30\x* \v 2 Eaꞌ anom dembami Farisi maloma amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi mandaꞌ megahahama anen maꞌi, “Aman anamba nandaloma epes isimba sandaꞌ waf awafii nofalas alipisi nalomas nandaꞌ gwaꞌaisi.” \p \v 3 Owaꞌ Jisas nasoꞌama basef ifimba waminif atin naꞌipam naꞌi,\x * \xo 15:3 \xt Esi 34:11,16; Lu 19:10\x* \v 4 “Iꞌi anona aman ipeꞌinai numafi anop sipsip 100-pelaip ama anop atotop higililap, aman anamba ataꞌ nokwaha sipsip apamba 99-pelaip pulutu peaꞌ gwaꞌaisi anagon, anen ataꞌ nefeꞌ nolaꞌ nolaoma anona higilagalanai. Nolaomana nafeꞌ nafeꞌ natolona nasaꞌmana \v 5 nowandefana ikaf ananifi, sonahanamana nofaꞌana nafiꞌi. \v 6 Nafiꞌi nataga ipat ananitai, nofalai esis alipisi ananisi saloma esis anen wambel atembel sandakolas atogon. Eaꞌ naꞌipas naꞌi, ‘Ipaꞌ pendagala peloma aeꞌ! Anona sipsip aeꞌanai higilalana, owaꞌ aeꞌ afaꞌ elaomana itanima ifaꞌanai eaꞌ.’” \p \v 7 Deiꞌ Jisas naꞌipas naꞌi, “Aeꞌ aꞌipipa eaꞌ naꞌamba atina esis amam nematawa sagape heveni sandagala kwasakwasala ma epes isimba 99-pelais amboꞌwes, ina sandaꞌ waf awafi ma sotanima sogambema nelelemb, owaꞌ. Apaꞌ iꞌi anin epen nendaꞌ waf awafii niꞌi negambema nembel, atiasi esis sagape heveni sondagala aꞌowaꞌ ma anin. \s1 Basef waminif atina anin moni higilagalani \p \v 8 “Iꞌi anoꞌw nemataꞌw anin moni ilifunamain siliva anin atitin higiligalan, atiasi kondaꞌ maina kolaoman kogatilin? Akoꞌw kokata lam kombehagon ipat nomon kolaoman andeandeꞌ hiꞌilagon kofeꞌ kofeꞌ ma kogatilin. \v 9 Akoꞌw kwatilin eaꞌ, kofala esis alipisi wambel akwaꞌumbili sondakolasi eaꞌ kwiꞌipas kwiꞌi, ‘Ipaꞌ pendagala peloma aeꞌ! Anin moni aeꞌani higilalan, owaꞌ deiꞌ elaoman afeꞌ atilin itanima ifaꞌani eaꞌ.’ \v 10 Deiꞌ aeꞌ aꞌipipa eaꞌ naꞌamba atin siꞌi amom ensel Godi sonogahama anin epen nandaꞌ waf awafii nembema nembel negafeꞌma God.” \s1 Basef waminif atina nogamana higilagalanai nagakwaha ahamanai \p \v 11 Eaꞌ Jisas naꞌipam wapani naꞌi, “Anona aman nogaopana biam. \v 12 Aonama nafeꞌ naꞌipa ahamana ananinai naꞌi, ‘Ahame, aeꞌ okom mapoma otamba mais hiahawes afaꞌ ogafaꞌasi ma nemaf inaꞌ negagaꞌ. Deiꞌ aeꞌ aꞌi efaꞌ duꞌwanis aeꞌasi. Inaꞌ niwalis biafis newalogamafas afaꞌ biafa. Aeꞌ aꞌi inaꞌ neseꞌeas deiꞌ.’ \p Eaꞌ ahamam nawaloga hiahawes hiasi ananisi safeꞌma amom nogaopana biam.\x * \xo 15:12 \xt Pro 29:3\x* \p \v 13 “Eaꞌ aꞌi owaꞌ main, ina ataꞌ nogota laota aonama nakolasa hiahawes hiasi ananisi nafeꞌ napani anambel wambel lauguni eaꞌ nalalamona hiahaom hiami ananimi ma waf naninani aunai anen nagiꞌma okom ananimi maꞌiama nandaꞌami. Eaꞌ otamba ananimbai hiꞌalamba ma waf awafi. \v 14 Anen nandaꞌ otamba ananimbai ma hiꞌalamba, aꞌi owaꞌ main, nogota nolom luꞌunai nagahasatama nataga itap apamba hiagoma hiꞌalagon. Eaꞌ anen hiahawes akana nape wahifina. \v 15 Anen nafeꞌ nandaꞌ maola anona aman itap apambainai. Aman anamba nasapaꞌana nafeꞌ itap ananipi ma nugumafi bogof ananigufi.\x * \xo 15:15 \xt Pro 23:21\x* \v 16 Bogof afamba faꞌ saꞌutip lawahip, eaꞌ anen wapani naꞌi neaꞌ saꞌutip ipimba ma opaf ananifi. Anen ina anis sasoꞌana gwaꞌaisi, owaꞌ. \v 17 Aꞌi owaꞌ main, okom ananimi mogawa andeandeꞌ eaꞌ naꞌias naꞌi, ‘Amam hiami mandaꞌ maola ahame aeꞌanai amom gwaꞌaisi hiasi aꞌowaꞌ. Apaꞌ aeꞌ ape naꞌaꞌe ameꞌaga endilisi ma nolomagahe.\x * \xo 15:17 \xt Sam 51:4; Jer 3:12-13\x* \v 18 Hapaimi, aeꞌ atiasi esafel efeꞌma ahame aeꞌanai. Eaꞌ iꞌipana iꞌi, “Ahame, aeꞌ andaꞌ waf awafi ma God inaꞌ wapani. \v 19 Deiꞌ aeꞌ ina aman buꞌuwai ma inaꞌ negefala aeꞌ nogamena ineꞌiwai, owaꞌ. Inaꞌ nendaꞌe epe siꞌi anona nandaꞌmena maoli.”’ \p \v 20 “Eaꞌ nosafel nafeꞌma ahamana. \p Owaꞌ anen ataꞌ naili laogon ahamana natolona, nomonas saisailana nasagih nafeꞌ nahapila nogamana ananinai nombaloꞌana nasisiꞌ malogol ananigili. \v 21 Eaꞌ nogamana naꞌipana naꞌi, ‘Ahame, aeꞌ eaꞌ andaꞌ waf awafi ma God inaꞌ wapani. Aeꞌ ina ataꞌ aman buꞌuwai ma inaꞌ negefala aeꞌ nigaꞌi nogamena ineꞌiwai, owaꞌatin.’ \p \v 22 “Owaꞌ ahamana naꞌipa amom mandaꞌ maola anini naꞌi, ‘Ipaꞌ faꞌai lowaf fasifi laufi namifi aeꞌafi pefaꞌaf pifiꞌi ulal pewahoꞌmanaf anen. Eaꞌ pelamana anin ring faf ananifi, pelamana su boꞌwagah ananigahi. \v 23 Faꞌai bulmakau noganai anamba luꞌunai gigititiꞌi pehana ma apaꞌ meaꞌana mondagalamana.\x * \xo 15:23 \xt Ef 2:1,5, 5:14\x* \v 24 Deiꞌ main, nogame anamba aeꞌanai dolomana siꞌi nagagaꞌ eaꞌi, owaꞌ deiꞌ ambal lapaona wapani. Anen higilalana eaꞌ, apaꞌ deiꞌ owaꞌ matolona wapani.’ \p Eaꞌ esis sandagala. \p \v 25 “Apaꞌ nogamana ananinai dembinai naili aof. Ama main, anen nafiꞌi nataga felefeleꞌma ipat, owaꞌ nameꞌ amalemba sandaꞌ musik sagalemb. \p \v 26 “Eaꞌ nofala anona nandaꞌ maoli nahaliꞌana naꞌi, ‘Esis sandaꞌ main?’\x * \xo 15:26 \xt Lu 15:2\x* \p \v 27 “Eaꞌ anen nandaꞌ maoli naꞌipana naꞌi, ‘Owamena ineꞌinai notanima nafiꞌi, eaꞌ ahamena ineꞌinai nandagalamana, naꞌamba deiꞌ naha anona bulmakau luꞌunai. Deiꞌ main, anen notanimai ina ataꞌ nape aona, owaꞌ. Nape andeandeꞌ.’ \p \v 28 “Owaꞌ nogamana ananinai dembinai okom numbutim eaꞌ nandaiwaꞌma nogawis nomon. Eaꞌ ahamana nawisi andoꞌ naꞌipana dindina nogawis nomon, apaꞌ owaꞌ. \v 29 Anen nagwamana basef ahamana naꞌi, ‘Afagof hiagufi aeꞌ ahapila maol ineꞌini siꞌi agol ake andaꞌ maol dowafi. Aeꞌ ina esambala basef muꞌuli ineꞌini anef atetef, owaꞌ. Apaꞌ inaꞌ owaꞌ neseꞌe anin mae saꞌwini dowaf siꞌi meme nogani ma endagala eloma alipisi aeꞌasia, owaꞌatin. \v 30 Apaꞌ awani anamba ineꞌinai anen nalalamona hiahaom hiami ineꞌimi eaꞌ ma awo nematawa gembaiwai. Eaꞌ deiꞌ notanimai, inaꞌ okom mapomana deiꞌ nahamana bulmakau anamba anen.’ \p \v 31 “Eaꞌ ahamana naꞌipana naꞌi, ‘Nogame, dondol lifilafi afaꞌ biafa wagape atogini. Eaꞌ hiahawes aeꞌasi isimba ineꞌisi atis. \v 32 Apaꞌ deiꞌ afaꞌ ondagala, eaꞌ nelelemb afaꞌilimbi boꞌwalemb. Deiꞌ main, owamena anamba ineꞌinai fowaꞌ nafeꞌ lauguni siꞌi nagagaꞌi, owaꞌ deiꞌ nafiꞌi nataga ambal lapaona wapani. Anen higilagalanai, owaꞌ deiꞌ afaꞌ watolona wapani.’” \c 16 \s1 Basef waminif atina anona aman gawainai nugumafi maoli \p \v 1 Jisas naꞌipa alipumi ananimi naꞌi, “Anona aman hiahaom hiamunai naoꞌwa anona ananinai nugumafi maol ananinii nape. Eaꞌ anis safiꞌmai aman anamba hiahaom hiamunai sasapaga anen nandaꞌmana maoli ma basef saꞌi, ‘Nugumafi maol ineꞌinii anen nakwaha otamba hiambai ineꞌimbai bafeꞌ dowaf.’ \p \v 2 “Eaꞌ nofala aman anamba nugumafi maoli nafiꞌi naꞌipana naꞌi, ‘Deiꞌ maina basef ifimba aeꞌ agameꞌasefa ineꞌi? Inaꞌ nefeꞌ niamba hiahawes aeꞌasi sagape lagol ineꞌigili newalapas. Ina ataꞌ nepe nimafi maol aeꞌani wapani, aꞌowaꞌ.’ \p \v 3 “Eaꞌ nugumafi maoli nomonas salasafeꞌ ma nembel ananimbili naꞌi, ‘Aeꞌ atiasi ataꞌ endaꞌas iꞌimama? Dembinai naꞌi niliꞌamone ma epe igimafi maol deiꞌ. Aeꞌ ina laꞌifiwi ma egawala itap. Eaꞌ ambal aola indaila anis epesa gwaꞌaisi mais. \v 4 Owaꞌ aeꞌ nomonas sandandaꞌma anis hiahawes eaꞌ ma endaꞌasa atiasi epes sofaꞌe efeꞌ ifagw asasigwi ma nemaf afamba dembinai nigaliꞌamone ma maol inimba deiꞌ andaꞌani.’ \p \v 5 “Eaꞌ nofala amom hiami atona atin wialef figataomami mafiꞌmai anen. Anona aman naliꞌ nafiꞌmanai nahaliꞌana naꞌi, ‘Inaꞌ wialef maꞌulif fapoma dembinai aeꞌanai?’ \p \v 6 “Eaꞌ anen naꞌi, ‘Darep wel luꞌwapi 100-pelaip.’ \p Eaꞌ naꞌipana naꞌi, ‘Inaꞌ kwafalis nepe niti tiketa wiaf nendaꞌ amefa darep 50-pelaip atip fil.’ \p \v 7 Ama main, anona nataga nahaliꞌana naꞌi, ‘Wialef ineꞌimi maꞌufim?’ \p “Anen naꞌi, ‘Begah witigah 100-pelaigah.’ \p “Eaꞌ naꞌipana naꞌi, ‘Inaꞌ nefaꞌ tiket atamba wiaf ineꞌifi fagailatai eaꞌ nendaꞌ 80-pelaigah.’\x * \xo 16:7 \xt Ef 5:8; 1 Te 5:5\x* \p \v 8 “Eaꞌ aman dembinai nasaꞌma agola aman anamba aunai nugumafi maoli. Deiꞌ main, anen nandaꞌ waf gawaifi siꞌi aman nomonas sagapaunai. Epes ukup asasipi pagapagaila hiahawes mais sagape itap apaꞌii esis sandaꞌ maola waf gawaifi siꞌi epes nomonas sagapaisi sikilaꞌ epes sagape nogogalaꞌmai owaꞌ sogogawa andeandeꞌia.”\x * \xo 16:8 \xt Mt 6:20; Lu 14:14\x* \p \v 9 Eaꞌ Jisas naꞌi, “Aeꞌ aꞌipipa ma moni uga maim magaꞌoh itap apaꞌii, ipaꞌ pendaꞌ anis amam nematawa sotaga alipisi ipeꞌisi. Ama main, iꞌi nemaf esis sogahapila uga moniafi hiꞌigalaf, daoꞌ atiasi God niꞌi ahoꞌma nofaꞌepa pefeꞌ ifagw pegape andeandeꞌ lifilafiagwi.\x * \xo 16:9 \xt Lu 19:17-26\x* \v 10 Ami nimafi hiahawes saꞌwisi andeandeꞌ datima, anaf nimafi hiahawes luꞌwasi andeandeꞌ wapani. Apaꞌ epen ami nembasoꞌam, owaꞌ nendaꞌ maol andeandeꞌma hiahawes saꞌwisaꞌwisia, anaf anin ina nendaꞌ hiahawes luꞌwasi andeandeꞌ wapani, owaꞌatin. \v 11 Ipaꞌ iꞌi owaꞌ pimafi moni uga maim magape itap apaꞌea, anaf ami neseꞌepa hiahawes buꞌwasi endilisi pigimafias? Owaꞌatin endilisi. \v 12 Ipaꞌ iꞌi owaꞌ pimafi hiahawes anis epesia, ami neseꞌepa hiahawes ipeꞌisi atis pimafias? Owaꞌatin.\x * \xo 16:12 \xt Mt 6:24\x* \p \v 13 “Ina anin epen nandaꞌ maoli laꞌifin nihapila maol biafina amam dembami biam, owaꞌatin. Naꞌamba okom mila anona, anona aꞌ nesambalona. Eaꞌ naꞌamba atin ipaꞌ ina aꞌ laꞌifipa pepe lafela God noloma ugai moni wapani, owaꞌ.”\x * \xo 16:13 \xt Mt 23:14\x* \s1 Anif basef faꞌi muꞌuli Godi fowaꞌini faloma epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias \p \v 14 Ama amom Farisi magameꞌ basef ifimba hiafi Jisas nagaꞌiefi, amom mandaꞌmana waꞌap anen. Deiꞌ main, amom ukup pagapagaila moni atini.\x * \xo 16:14 \xt Mt 23:28; Lu 18:9-14; Pro 6:16-17\x* \v 15 Owaꞌ anen naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ pandaꞌ ipaꞌ patagama epes sandaꞌ waf usiꞌifi ma nogohnaep epesi. Apaꞌ God nogawa ukup ipeꞌimi nomon. Hiahaom epes sagasaꞌma agofami sagatalom otamba hiambaii, amamba falafumi atoma naep Godi.\x * \xo 16:15 \xt Mt 11:12-13\x* \v 16 Basef amom profet magawalipasafi basefa fagail muꞌuli God nagasoꞌ Mosesani ifimba amom mawalipasef atapif fape mafiꞌi metambel nogota Jon nagatagatai. Apaꞌ nogota atamba Joni tafiꞌi tataga deiꞌ basef fasifi ma epes sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias, ifimba fape fafeꞌ fataga walemb hiagoma. Eaꞌ epes hiasi hiꞌalas dindinapis sandaꞌ maol luꞌwani aꞌowaꞌ ma sofeꞌ sogawis nomona maol inimba Godi.\x * \xo 16:16 \xt Mt 5:18\x* \v 17 Anif basef duꞌwanifa amef saꞌusaꞌufi feloma anif basef bandafi fagail nomona buk muꞌuli Godi ina anaf fefeꞌ higililif lamonef hiꞌilif, owaꞌatin. Fepe atapif fikilaꞌ itapi otaga anaf higiligalasi. \s1 Jisas naꞌi basefa sagawala waf dasoꞌamaifi \r (Mt 5:31-35, 19:9; Mk 10:11-12) \p \v 18 “Aman ami nagakwaha wauluꞌmana ananiꞌwi ma nogasoꞌ anoꞌw daiaꞌw wapanii, anen nandaꞌ soꞌa waola nemataꞌw akwamba naliꞌ nagasoꞌakwi. Eaꞌ aman ami nasoꞌ anoꞌw nemataꞌw fowaꞌ anona aman nagaliꞌamonaꞌwi aman anamba nagiꞌ nagasoꞌakwi wapani nandaꞌ waf awafi soꞌa waola nemataꞌw akwamba. \s1 Anona aman hiahaom hiamunai naloma Lasarus \p \v 19 “Anona aman hiahaom hiamunai nape. Dondol anen nala siaogw fasifasigwi atogw a luwaguf buꞌwafi sagatalif otamba hiambaii. Eaꞌ nimaguf hiafi dondol nondofaꞌ gwaꞌaisi buꞌwasi atis nandape andeandeꞌ aꞌowaꞌ. \v 20 Apaꞌ felefeleꞌma ipat ananitai anona aman kwahunai nandailasa gwaꞌaisi moni maisi nape, agilinama Lasarus. Alop ananipi siꞌipa ilambeh.\x * \xo 16:20 \xt Mt 15:27\x* \v 21 Anis epes sofaꞌana safiꞌi naꞌoh felefeleꞌma ipat aman anambai. Anen naꞌi notatama gwaꞌaisi duꞌwaꞌwanisi sowa sagaꞌoh tebol lafelena aman anamba hiahaom hiamunai ma ataꞌ neaꞌas nogasoꞌ opaf. Eaꞌ anogw nombagw gwafiꞌi gwapaloꞌmana ilambeh ananimi afegah agwagugahi. \p \v 22 “Aꞌi owaꞌ main, aman anamba falafunai nagaꞌ, eaꞌ anom ensel mofaꞌana mafeꞌ mahaponana nape wambel buꞌwambili felefeleꞌma Abraham. Eaꞌ aman anamba hiahaom hiamunai anen wapani nagaꞌ, sawana. \v 23 Owaꞌ nafeꞌ wambel awambili hel nofaꞌ akef luꞌwami. Eaꞌ natologon nafeꞌ ilif, nati Abraham napani laogon aꞌowaꞌ, Lasarus nape nalomana. \v 24 Eaꞌ nofalana naꞌi, ‘Ahame Abraham, inaꞌ niti uwahipiwi nesapaꞌ Lasarus nufiꞌi nola faf ananifi duꞌwanif embel nupihiꞌmi afega aeꞌagai kwasakwasala. Aeꞌ ameꞌ akafimi awami endilisi ma nif ifiꞌi.’ \p \v 25 “Owaꞌ Abraham naꞌipana naꞌi, ‘Nogame, inaꞌ okom mondandaꞌma fowaꞌ ataꞌ nagape namina itap nefaꞌ hiahaom fasimi atom. Apaꞌ Lasarus nofaꞌ hiahaom hiami awami. Owaꞌ deiꞌ wambel ambaleꞌe nembel ananimbili bape fasimbil, apaꞌ inaꞌ nefaꞌ akafimi awami. \v 26 Eaꞌ anis maefah wapani sape. Laꞌafena apaꞌ maloma ipaꞌ God nandaꞌ anona kwambiwag luꞌunai. Naꞌamba epes sagape naꞌai ma saꞌi sotopaꞌ kwambiwag anamba sogafoꞌo ma ipaꞌ, esis ina laꞌifis. Eaꞌ epes sagapani naꞌambai, esis ina laꞌifisa sotopaꞌi kwambiwag sigafiꞌmai apaꞌ, owaꞌatin.’ \p \v 27 “Eaꞌ aman anamba naꞌi, ‘Ahame daoꞌ. Aeꞌ aꞌi inaꞌ nesapaꞌo Lasarus notanima nofoꞌo ipat ahame aeꞌanai. \v 28 Aeꞌ anom owape wanom biam mapani. Ama Lasarus niꞌipama banagafi amom. Naꞌamba amom wapani mufiꞌi wambel ambaleꞌe mofaꞌ akafimi luꞌwami.’ \p \v 29 “Owaꞌ Abraham naꞌipana naꞌi, ‘Owaꞌ. Owapena ineꞌimi mondameꞌago basefa Moses noloma amom profet fetopalopam. Amom mondameꞌago basef fafimba.’ \p \v 30 “Eaꞌ naꞌipana naꞌi, ‘Ahame Abraham, owaꞌatin. Ina atiasi momeꞌam, owaꞌ. Apaꞌ iꞌi anin epen nagagaꞌi nesafel wandofa negafeꞌma amom, daoꞌ bola memeꞌan mombema nelelemb.’\x * \xo 16:30 \xt Jo 11:44-48\x* \p \v 31 “Owaꞌ Abraham naꞌipana naꞌi, ‘Owaꞌatina mogameꞌ basefa Moses noloma amom profetia, eaꞌ atiasi anin epen nagagaꞌi nitanima negesafel wandof, amom ina atiasi mohapifa inimba wapani, owaꞌatin.’” \c 17 \s1 Waf awafi fagahambombaga hapif epesi \r (Mt 18:6-7,21-22; Mk 9:42) \p \v 1 Jisas naꞌipa alipumi ananimi naꞌi, “Endilisi hiahaom amamba mogogwambipai ma pendaꞌ waf awafii. Endilisi hiahaom amamba atiasi mogatagai, apaꞌ epes ami sondaꞌ hiahaom amamba awami mogatagai, aeꞌ ati esis uwahipis endilisi. Deiꞌ main, esis anaf semeꞌ akafimi nimanimi luꞌwami. \v 2 Iꞌi anis epes sofaꞌ epen inimba sondola otam luꞌunai nila biniꞌw ananiꞌwi sofaꞌan sofeꞌ solan negewala naoh mami luꞌwami ma afinai, anin ataꞌ nepe andeandeꞌ kwasakwasala. Apaꞌ owaꞌ owaꞌatin. Iꞌi epen inimba nendaꞌ anin saꞌuni negakwaha nigahapifa aeꞌa, epen inimba atiasi nepe awen aꞌowaꞌ nikilaꞌ negewala naoh afinai.\x * \xo 17:2 \xt Mt 18:15\x* \v 3 Ipaꞌ solawaipa andeandeꞌ. Iꞌi owamepa ipeꞌinai nondaꞌ waf awafi ma, piꞌipana basef dindinipa nogakwahef. Ama iꞌi anen nogambema nembela, ipaꞌ ukup peseꞌepa waf awafi ananifi. \v 4 Apaꞌ iꞌi anen nondaꞌmepa waf awafi ipaꞌ lifilafi nil 7-pelaifa nemaf atetef, ama anen netanima nifiꞌmai ipaꞌ ma nohotagw agwamba 7-pelaigw niꞌi, ‘Aeꞌ aꞌ ambema nembel’, eaꞌ daoꞌ ipaꞌ ukup aꞌ peseꞌepa waf awafi ananifi.”\x * \xo 17:4 \xt Mk 9:24\x* \s1 Waf apaꞌ mogohapifafi \p \v 5 Amom aposel Jisasi maꞌipa Dembinai amamunai maꞌi, “Inaꞌ nendaꞌ afaꞌ ohapifina banagefa ukilaꞌ waliꞌ wagahapifina.”\x * \xo 17:5 \xt Mt 17:20, 21:21\x* \p \v 6 Eaꞌ Dembinai naꞌipam naꞌi, “Iꞌi hapif ipeꞌini nendahama siꞌi nalelef saꞌwisaꞌwisi mastetilif lawag, daoꞌ atiasi ipaꞌ piꞌipa lawag gagumba saꞌutip pagailagai pigaꞌi, ‘Inaꞌ dagia neloma kofaga nefeꞌ newala naoh embel nomon,’ eaꞌ agog aꞌ gigiꞌma basef ipeꞌifi.” \s1 Waf epes sandaꞌ maoli sondaꞌafi \p \v 7 “Iꞌi anona aman ipeꞌinai nofaꞌ anona aman daiana nondaꞌ maola anen nowala itap aof aꞌa numafi sipsip, ama main notanimai nifiꞌi ipat, eaꞌ atiasi dembinai nugumafi anini niꞌipana niꞌi, ‘Inaꞌ fiꞌi kwafalis nepe neaꞌ waliꞌita’? Owaꞌatin. \v 8 Atiasi aꞌ niꞌipana niꞌi, ‘Inaꞌ nendondomba gwaꞌaisi aeꞌasi, newahoꞌ let, nendome gwaꞌaisi aeꞌ niliꞌ nefaꞌas nifiꞌi. Ma iliꞌ iaꞌasa main, inaꞌ nigiꞌ neaꞌ ineꞌisi.’ \p \v 9 “Eaꞌ atiasi anen aꞌ ninifela aman anamba nandaꞌmana maoli ma nogaila malogol ananigili? Owaꞌatin. \v 10 Eaꞌ ipaꞌ wapani naꞌamba atin. Iꞌi ipaꞌ pendaꞌ hiahawes hiasi hiꞌilas siꞌi God nagaꞌipipa, daoꞌ ipaꞌ piꞌi basef piꞌi, ‘Afaꞌ wandaꞌ maoli awasifai. Hiahawes afaꞌ wandaꞌasi, isimba maol afaꞌini atin.’”\x * \xo 17:10 \xt Lu 9:51-52; Lu 13:22\x* \s1 Amam ilifunamaim aowas aunai nandaꞌ alop amamipi pagambuꞌwi, Jisas nandaꞌam boꞌom \p \v 11 Eaꞌ Jisas naila ufiaꞌw nafeꞌ Jerusalem, nafeꞌ laꞌafena itap luꞌupa biafip Samariai Galili. \v 12 Anen nataga anambel wambel, owaꞌ amam ilifunamaim aowas aunai nandaꞌ alop amamipi pagamboꞌwi mafiꞌi ufiaꞌw ataꞌ malutuwi laogon,\x * \xo 17:12 \xt Lev 13:45-46\x* \v 13 mofalana mehip maꞌi, “Jisas, Dembinai, inaꞌ niꞌi uwahipigama afaꞌ!”\x * \xo 17:13 \xt Lev 14:2-3; Lu 5:14\x* \p \v 14 Eaꞌ Jisas natolom naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ foꞌo pihimbaꞌmam alop ipeꞌipi ma amom pris.” \p Eaꞌ amom ataꞌ mafeꞌ atin owaꞌ, alop amamipi pataga boꞌop. \p \v 15 Anona aman amamunai nati alop ananipi boꞌop, notanima nafeꞌ noga naꞌi mehip nafela agol Godi. \v 16 Eaꞌ nasisil nowafa notawa itap felefeleꞌma boꞌwagah Jisasi nanifelona. Anen ina Judainai, owaꞌ. Anen Samariainai. \p \v 17 Eaꞌ Jisas natolona naꞌi, “Aeꞌ aꞌi owaꞌ ipaꞌ ilifunamaipa ambeꞌepa atin. Deiꞌ 9-pelaim amuma? \v 18 Owaꞌ anom motanima mifiꞌi mefela agol Godia? Aman anamba anagon daiagininai, anen atotona.”\x * \xo 17:18 \xt Lu 7:50\x* \p \v 19 Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Inaꞌ safel foꞌo. Inaꞌ nahapifa aeꞌ, isimba atis deiꞌ nataga boꞌwena wapani.”\x * \xo 17:19 \xt Jo 3:3, 18:36\x* \s1 Nemaf afamba epes hiasi sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias atiasi fegataga \r (Mt 24:23-28,37-41) \p \v 20 Anom dembami Farisi mahaliꞌ Jisas maꞌi, “Nogota mamahotama nemaf afamba buꞌwafi fetaga ma apaꞌ mugawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafiapa?” \p Anen nagwamam basef amom naꞌi, “Amamba esis ina sotolom naep, owaꞌ.\x * \xo 17:20 \xt Mk 13:21\x* \v 21 Esis ina atiasi siꞌi, ‘Piti, amamba mape naꞌa, aꞌa mape gani, owaꞌatin. Pemeꞌ! Amamba mape opalef ipeꞌilifi nomon eaꞌ.” \p \v 22 Jisas naꞌipa alipumi ananimi naꞌi, “Anef nemaf dondoꞌafi fegataga, nelelemb ipeꞌilimbi belef endilisi piꞌi, ‘Apaꞌ maꞌi aman anamba notaga epen nogofaꞌ alop epesi ataꞌ nifiꞌi notaga ulala ataꞌ motolona kwasakwasala.’ Apaꞌ owaꞌ, owaꞌatin. Ipaꞌ ina petolowe, owaꞌ.\x * \xo 17:22 \xt Lu 21:8\x* \v 23 Eaꞌ atiasi anis epes siꞌipipa siꞌi, ‘Piti nani nape gani,’ anis siꞌi ‘Piti anen nape naꞌaꞌe.’ Apaꞌ ipaꞌ ina pemeꞌas pigiꞌmas, owaꞌ hapaisi.\x * \xo 17:23 \xt Lu 9:22\x* \v 24-26 Ipaꞌ pegawa peleꞌala ma otaga bendagala holagala nafeꞌagon hiꞌalagon. Eaꞌ aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, atiasi endaꞌam naꞌamba atina anaf aeꞌ egataga. Apaꞌ aeꞌ ataꞌ iliꞌ efaꞌ akafimi hiami ma epes nogota ataꞌisi deiꞌ sogowaꞌ alafugahai. Waf fowaꞌ sandaꞌafa nogota atamba Noa nagapautai, eaꞌ naꞌamba atin siꞌi anaf esis sondaꞌaf nemaf afamba felefeleꞌma ifiꞌi egataga itap apaꞌe. \v 27 Saꞌ gwaꞌaisi, saꞌ embel, amam nematawa sindikikilaꞌma sandasoꞌama atin safeꞌ safeꞌ sataga nemaf afamba Noa nafeꞌ nagawis galahoꞌw. Eaꞌ embel luꞌwami mataga maha esis amam nematawa hiasi afis hiꞌalas.\x * \xo 17:27 \xt Jen 18:20; Jen 19:25\x* \p \v 28 “Esis sandaꞌ waf naꞌamba atin siꞌi nogota atamba Lot nagapautai wapani. Saꞌ gwaꞌaisi, saꞌ embel satala hiahawes sasoꞌasas safeꞌma anis satalis, sawa hiahawes aofah, salaꞌ ifagw. \v 29 Owaꞌ Lot nakwaha Sodom nafeꞌ, ma nemaf afamba atef nif faloma otamba salfa fagandumi mowai heven siꞌi asaf fagalai eaꞌ mahambombaga amam nematawa hiasi sagaꞌ hiꞌalas. \p \v 30 “Eaꞌ anaf naꞌamba atina nemaf aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesii igatagaefi.\x * \xo 17:30 \xt Jen 19:17,26; Mt 24:17-18\x* \v 31 Nemaf afamba epen ami nagape ipat andoꞌi felefeleꞌi, ina ataꞌ netanima nuwis nefaꞌai hiahawes ananisi ipat nomon, owaꞌi. Eaꞌ naꞌamba atin epen nigaili aofi, ina ataꞌ netanima nefeꞌ ipat, owaꞌi. \p \v 32 “Ipaꞌ nomonas sondandaꞌma Lot wauluꞌmana.\x * \xo 17:32 \xt Lu 9:24\x* \v 33 Epen ami niꞌi nelaꞌambema ambal ananili siꞌil daoꞌ, ambal ananili anaf higililal. Apaꞌ ami iꞌi nelelama ambal ananili, anaf ambal ananili lope andeandeꞌ atapil lifilafi. \v 34 Endilisi aeꞌ aꞌipipa, nemaf afamba owamb amam biam moꞌoh ipat belita atotota, God nofaꞌ anona, anona nokwahona nope. \v 35 Anowa nematawa biawa ondaꞌ maola plaua ondaꞌ breti, atiasi God nofaꞌ anoꞌw, nokwaha anoꞌw kope. \v 36 [Amam biam mogail aofi, atiasi God nofaꞌ anona, nokwaha anona nope.]”\x * \xo 17:36 \xt Jop 39:30\x* \p \v 37 Alipumi ananimi mameꞌ basef ifimba maꞌi, “Dembinai, amamba anaf motaga ani?” \p Eaꞌ Jisas naꞌipam naꞌi, “Mamahagoma alop sagagaꞌi pogaꞌoma, eaꞌ naꞌamba atogon atiasi komemb mufiꞌi munduwaꞌanimama.” \c 18 \s1 Basef waminif atina nemataꞌw alifiꞌwi kogofala dembinai jas \p \v 1 Jisas nasoꞌam basef wamon atin alipumi ananimi ma nigihimbaꞌmam mondabeten nimaguf danda ma amom ina alaꞌuta toham ukup iwanip, owaꞌi.\x * \xo 18:1 \xt Ro 12:12; Kl 4:2; 1 Te 5:17\x* \v 2 Anen naꞌias naꞌi, “Anona dembinai jas nogonandona basefi, nape anin taun. Anen ina ombal bahana ma dembinai God, ina nomonas sapoma anis epes wapani, owaꞌ. \p \v 3 “Anoꞌw nemataꞌw waulunamaꞌw nagagaꞌaꞌwi kwape taun inimba. Dondol akoꞌw kwafiꞌmai jas anamba kwaꞌipana kwaꞌi, ‘Bousi aeꞌasi saꞌi sohambombaga aeꞌ. Inaꞌ ataꞌ netopalope ma kot.’ \p \v 4 “Jas anamba naliꞌ nandaiwaꞌma nogatopalopaꞌw. Aꞌi owaꞌ main, okom ananimi maꞌi, ‘Aeꞌ ina ombal bahema God a ukup epesi.\x * \xo 18:4 \xt Lu 11:7-8\x* \v 5 Apaꞌ nemataꞌw akwamba alifiꞌwi kwaseꞌe numaꞌumi aeꞌ. Eaꞌ hapaimi, ataꞌ etopalopago akoꞌw ulala kot. Naꞌamba kufiꞌi lifilafi kondaꞌ okom molowe.’” \p \v 6 Eaꞌ Dembinai naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ pemeꞌ basefa jas anamba aunai. \v 7 Epes isimba God nandandepas eaꞌ ananisii, esis salef sakokona lifilafi owamb alip. Deiꞌ God notopalopasa kot aꞌa owaꞌ? Ahoꞌ, nogatopalopasi. Anen ina niꞌipas fafifafi, owaꞌatin. \v 8 Aeꞌ aꞌipipa endilisi, atiasi nogatopalopas kwafalisi. Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi. Apaꞌ anaf aeꞌ igafiꞌi, nemaf afamba iti amam nematawa itapipai pihapifi, aꞌa owaꞌatin?” \s1 Basef waminif atina amam biam anona Farisi anona nogofaꞌ takisi \p \v 9 Anis epes ukup pandapoma esis atis saꞌi esis epes fasisi sandaꞌ waf buꞌwafi, eaꞌ saꞌi anis daias awasisi. Epes isimba Jisas nasoꞌasa basef waminif atin naꞌi, \v 10 “Anom amam biam maꞌi mofeꞌ mondabeten ipat luꞌunai Godi. Anona Farisi, anona aman aunai nogofaꞌ takisi.\x * \xo 18:10 \xt Lu 16:15\x* \v 11 Farisi anamba nalutu okom mandapoma anen atona nandabeten naꞌamba naꞌi, ‘Aeꞌ anifelina God, ama aeꞌ ina siꞌi anis epes daias awasisi. Esis sambasoꞌmas sogofaꞌ uga mais anis daiasi, sandaꞌ waf awafii, sagatopaꞌ muꞌuli ineꞌini ma sandaꞌ waf awafi soꞌa waulafi. Aeꞌ ina andaꞌam siꞌi esis, owaꞌatin. Aeꞌ anifelina ma aeꞌ ina siꞌi aman nanumba aunai nogofaꞌ takisi.\x * \xo 18:11 \xt Ais 58:2-3; Jen 14:20; Mt 23:23\x* \v 12 Wikifah hiagahi aeꞌ akwaha gwaꞌaisi nimaguf bifa andabeten. Eaꞌ hiahawes hiasi aeꞌ egefaꞌasi, awala duꞌwanis ilifunamaisa aseꞌenas inaꞌ.’”\x * \xo 18:12 \xt Sam 51:1; Mt 23:12\x* \p \v 13-14 “Apaꞌ aman anamba nogofaꞌ takisi nalutuwi laogon nandaiwaꞌma niniga negati heven, owaꞌ. Naha mafata ananitai atapita naꞌi, ‘O God, aeꞌ aman andaꞌ waf awafii, inaꞌ niti aeꞌ owahipiwi netopalope.’ \p Eaꞌ notanima nafeꞌ ipat ananitai. \p Aeꞌ aꞌipipa endilisi, aman anamba nogofaꞌ takisi naꞌias naꞌamba, anen boꞌona ma naep Godi. Apaꞌ aman anamba naliꞌ nandabetani, owaꞌ. Deiꞌ main, epen ami negasaꞌma agol ananigili atigili, atiasi God nondaꞌ agol ananigili gowala. Apaꞌ epen ami nendaꞌ agol gigisilaꞌi, bola God nosaꞌma agol ananigili luꞌwagol.” \s1 Jisas naꞌipasa basef fasifi fafeꞌma awasi isimba ataꞌ saꞌwisi \r (Mt 19:13-15; Mk 10:13-16) \p \v 15 Esis saoꞌwamanai anis awasi saꞌwisi sofaꞌas safiꞌmai Jisas, saꞌi anen nosa lagofa nofaloꞌmasa nondaꞌas sonogahas. Owaꞌ, alipumi ananimi mati isimba mandaiwaꞌma awasi isimba eaꞌ masopama esis sofaꞌas sogafiꞌmai anen. \v 16 Eaꞌ Jisas nofala awasi isimba safiꞌi felefeleꞌma anen eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ kwahowa awasi isimba sifiꞌmai aeꞌ. Owaꞌi piliꞌamasa. Deiꞌ main, esis amam nematawa sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias anaf sefeꞌ anen nagalaꞌambemagomai, esis sameꞌ basef ananifi sagailif siꞌi awasi isimba.\x * \xo 18:16 \xt Mt 18:3\x* \v 17 Aeꞌ aꞌipipa endilisi. Epen ami niꞌi ahoꞌma God nope Dembinai ma anina neseꞌana nembel God siꞌi awasi isimba sagaꞌi ahoꞌmana, isimba sandaꞌas naꞌambai atiasi sogawis anamba God nagalaꞌambemagomai. Iꞌi owaꞌ, owaꞌatin.”\x * \xo 18:17 \xt Lu 10:25\x* \s1 Aman hiahaom hiamunai \r (Mt 19:16-30; Mk 10:17-31) \p \v 18 Anona agilinai Judainai nahaliꞌ Jisas naꞌi, “Tisa buꞌwinai, aeꞌ atiasi endaꞌ maina egefaꞌ ambal namili egape andeandeꞌ lifilafi?” \p \v 19 Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Deiꞌ maina nagaꞌi aeꞌ buꞌuwai? God atona buꞌunai.\x * \xo 18:19 \xt Eks 20:12-16; Diu 5:17-20\x* \v 20 Inaꞌ negawa muꞌuli God nagasoꞌ Mosesani nagaꞌi, ‘Inaꞌ owaꞌi nendaꞌ waf awafi soꞌa waulafia, ina neha anis epes sogaꞌ nendaꞌ wal, owaꞌi, inaꞌ owaꞌi nembasoꞌma anis epes daiasa, inaꞌ nemeꞌ basef mamasinai nihapilif nilif eaꞌ nindimafias andeandeꞌ.” \p \v 21 Eaꞌ naꞌipana naꞌi, “Muꞌuli inimba hiani ahapilan ailan fowaꞌ ataꞌ saꞌowe afiꞌi afiꞌi ataga deiꞌ.” \p \v 22 Eaꞌ Jisas nameꞌ basef ifimba naꞌipana naꞌi, “Inaꞌ anef waf fasifi atetef owaꞌ ataꞌ nendaꞌafa. Inaꞌ foꞌo neseꞌasa hiahaom ineꞌimi hiꞌindalama anis daias sotalinama nefaꞌ moni inimba nendaꞌan nesoꞌ isimba kwahusi. Nendaꞌas naꞌamba ma anaf negefaꞌ hiahawes fasisi gani heven. Eaꞌ nifiꞌi nihapifi nila aeꞌ.” \p \v 23 Owaꞌ anen nameꞌ basef ifimba, nembel ananimbili nimanimbil aꞌowaꞌ. Anen agilinai hiahaom hiamunai. Naꞌamba deiꞌ anen nembel nimanimbil. \p \v 24 Eaꞌ Jisas natolona naꞌi, “Epes isimba ugai moni hianaisi, sandaꞌam dandaꞌ ahifim aꞌowaꞌ ma sogafeꞌ anamba God nagalaꞌambemagoma. Atona atin sefeꞌ. \v 25 Anin mafin luꞌunai kamel nogawis bolotaf nil sogosambala luwagufeli, anamba ila ina ahifim aꞌowaꞌ ma nogawis. Apaꞌ amam nematawa hiahaom hiamisi iꞌi sogafeꞌ anamba, sondaꞌam dandaꞌ ahifim aꞌowaꞌ ma sogafeꞌ. Maol inimba ahifim aꞌowaꞌ nikilaꞌ maol kamel nogawis bolotaf nili.” \p \v 26 Epes isimba sameꞌ naꞌamba saꞌi, “Iꞌi naꞌambaiai, anaf God nuwambilai epes mamahisa sotanimai sope andeandeꞌ lifilafi? Owaꞌatin.”\x * \xo 18:26 \xt Mk 14:36\x* \p \v 27 Jisas naꞌipas naꞌi, “Hiahaom epes owaꞌ laꞌifisa sondaꞌamia, amamba God atona banagonai ma nondaꞌam.” \p \v 28 Eaꞌ Pita naꞌipana naꞌi, “Nemeꞌ, afaꞌ eaꞌ wakwaha hiahaom afaꞌii hiami eaꞌ deiꞌ wafiꞌi wahapifa basef ineꞌifi wailina.” \p \v 29 Jisas naꞌipas naꞌi, “Aeꞌ aꞌipipa endilisi, ipaꞌ epen ami nekwaha ipat toloma akoꞌw awasi sahin owan ahasan mamasan ananisi, ma nendaꞌ maola epes hiasi sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias, \v 30 anef nemaf God nogwaman hiahaom hiami mikilaꞌ amamba naliꞌ nagalamonomi. Anaf owagama nogota buꞌutai togataga, epen inimba aꞌ nofaꞌ ambal namili ma negape andeandeꞌ lifilafi.”\x * \xo 18:30 \xt Lu 24:44\x* \s1 Jisas naꞌias wanifa nogaꞌ notanima nogosafel wapani \r (Mt 20:17-19; Mk 10:32-34) \p \v 31 Eaꞌ Jisas naoꞌwa alipumi ananimi 12-pelaim naꞌipam naꞌi, “Pemeꞌ, deiꞌ afaꞌ eaꞌ ondowasaꞌ Jerusalem. Ama basef ifimba hiafi amom profet fowaꞌ mandaꞌef fagail buki fagaꞌi aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi fetaga alihif fendawalap hiꞌigalef.\x * \xo 18:31 \xt Lu 9:22,44\x* \v 32 Atiasi amom mondaꞌe efeꞌma anis epes sogolalama Godi. Eaꞌ sondaꞌ waꞌap sondaꞌe findiwae sehe sondaꞌme waf awafi sisisiꞌwafe \v 33 a sopopagahowe sehe egaꞌ. Ama nimaguf bif hiꞌilif, ama anef fegafeꞌma wanifi, owaꞌ, aꞌ itanima esafel wapani.”\x * \xo 18:33 \xt Mk 9:32\x* \p \v 34 Apaꞌ amom alipumi ananimi ina mogawa basef ifimba, owaꞌ. Basef kofagefa fagaꞌias ataꞌ fandambahoꞌma amom, eaꞌ ina ukup pandandaꞌmas andeandeꞌma hiahawes Jisas naꞌi nondaꞌasi, owaꞌatin. \s1 Jisas natopalopa aman naep pagasoꞌanai amboꞌona \r (Mt 20:29-34; Mk 10:46-52) \p \v 35 Jisas nafeꞌ nataga felefeleꞌma anambel wambel Jeriko, eaꞌ anona aman naep pagasoꞌanai nape ufiaꞌw waꞌakw dawalegef nandailasa gwaꞌaisi moni mais. \v 36 Owaꞌ nameꞌ esis hiasi safiꞌi sikilaꞌana safeꞌ, nahaliꞌas naꞌi, “Esis sandaꞌ main notaga?” \p \v 37 Eaꞌ saꞌipana saꞌi, “Jisas Nasaretinai anamba deiꞌ nafiꞌi nikilaꞌena nafeꞌ.”\x * \xo 18:37 \xt Mt 15:22\x* \p \v 38 Eaꞌ nofalana naꞌi, “Jisas, inaꞌ Devit akunamana, niti aeꞌ owahipiwi!” \p \v 39 Epes isimba saliꞌ sagafiꞌi sinifalona naꞌamba saꞌi, “Inaꞌ sopama malogol!” \p Owaꞌ anen fala atin nape naꞌi, “Inaꞌ Devit akunamana, niti aeꞌ owahipiwi” \p \v 40 Eaꞌ Jisas nafiꞌi nalutu naꞌipas naꞌi, “Daꞌana nifiꞌmai aeꞌ.” \p Anen nafeꞌ felefeleꞌ, Jisas nahaliꞌana naꞌi, \v 41 “Inaꞌ naꞌi aeꞌ endaꞌmena main?” \p Eaꞌ naꞌipana naꞌi, “Dembinai, aeꞌ aꞌi iti andeandeꞌ wapani.”\x * \xo 18:41 \xt Lu 7:50\x* \p \v 42 Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Naep ineꞌipi piti. Inaꞌ nahapifa aeꞌ banagena. Isimba atis deiꞌ nataga boꞌwena wapani.” \p \v 43 Eaꞌ kwafalis atis naep apatiana andeandeꞌ, nagiꞌma Jisas nafeꞌ ufiaꞌw nasaꞌma agol Godi. Eaꞌ esis amam nematawa sati isimba sasaꞌma agol Godi wapani. \c 19 \s1 Basef Sakiusi \p \v 1 Jisas nafeꞌ nawis anambel wambel Jeriko, naꞌi nefeꞌ. \v 2 Owaꞌ anona aman hiahaom hiamunai nape, agol ananigili Sakius anen agilinai ma amam amamba mogofaꞌ takisi. \v 3 Anen naꞌi niti Jisasa nogogawana anen mamahonama. Owaꞌ amam nematawa wambelisi hiasi salutu siliꞌak. Sakius anen bandabandana, eaꞌ ina nati Jisas, owaꞌ. \v 4 Eaꞌ nasagih naliꞌ nafeꞌ nalota natoma anoga lawag fik ama niti Jisas nogafiꞌi. \p \v 5 Jisas nataga anamba nosaniga nati ilif naꞌipana naꞌi, “Sakius, deiꞌ aeꞌ efeꞌ epe ipat ineꞌitai. Inaꞌ silaꞌi kwafalis.” \p \v 6 Eaꞌ nisilaꞌi kwafalis nembel ananimbili sonahambel, nofaꞌ Jisas nafeꞌ ipat ananitai.\x * \xo 19:6 \xt Lu 15:2\x* \p \v 7 Eaꞌ esis amam nematawa sati isimba, ukup numbutip saꞌi basef wandafifi saꞌi, “Anen nafeꞌ nape ipat anona aman nandaꞌ waf awafii.”\x * \xo 19:7 \xt Eks 22:1; Nam 5:6-7\x* \p \v 8 Apaꞌ Sakius nosafel nalutu naꞌipa Dembinai naꞌi, “Dembinai, inaꞌ nemeꞌ. Deiꞌ aeꞌ aꞌi ewala hiahaom hiami aeꞌami laꞌafen dondoꞌ atin, eaꞌ eseꞌas duꞌwanim isimba kwahusi. Iꞌi aeꞌ embasoꞌma anin epena ekwalopa maefah ananimi, atiasi aeꞌ egwamana hiami bifibif.”\x * \xo 19:8 \xt Ap 16:31; Lu 13:16\x* \p \v 9 Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Deiꞌ God nowambilai amam nematawa sagape ipat ataꞌii nokwahomas waf awafi sotanimai eaꞌ. Deiꞌ main, aman anamba wapani nataga akunamana Abrahami.\x * \xo 19:9 \xt Lu 15:4; Jo 3:17; 1 Ti 1:15\x* \v 10 Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, aeꞌ afiꞌi ma elaoma epes higilagalasi iwambilas sokwaha waf awafi sogotanimai.”\x * \xo 19:10 \xt Mt 25:14-30\x* \s1 Basef waminif atina amom mandaꞌ maoli ilifunamaim mogofaꞌ monii \p \v 11 Esis sameꞌ basef ifimba, eaꞌ Jisas naꞌipas naꞌi anif basef waminif atin wapani. Deiꞌ main, anen nape felefeleꞌma Jerusalem, eaꞌ esis ukup pandandaꞌ paꞌi epes hiasi siti God deiꞌ atef notaga nope Dembinai nugumafias. Eaꞌ naꞌi basef ifimba waminif atin\x * \xo 19:11 \xt Mk 13:34\x* \v 12 naꞌi, “Anona aman dembinai naꞌi nefeꞌ anambel wambel lauguni ma esis sondaꞌana nogape king dembinai. Anef anen notanima nifiꞌi. \v 13 Eaꞌ nofalai anom amam ilifunamaim mandaꞌ maol ananinii, eaꞌ natambeꞌ moni 20 kina nandahama amom. Eaꞌ naꞌipam naꞌi, ‘Ipaꞌ pendaꞌ maol pembama moni inimba pefeꞌ petagama aeꞌ itanima igafiꞌi.’\x * \xo 19:13 \xt Jo 1:11\x* \p \v 14 “Apaꞌ owaꞌ esis wambel atembel aman anambai ukup aoma anen endilisi. Eaꞌ nafeꞌ sasapaꞌ anom amam magiꞌmana mafeꞌ maꞌi, ‘Apaꞌ mandaiwaꞌma inaꞌ negape king dembinai ma apaꞌ.’ \p \v 15 “Owaꞌ owaꞌatin. Esis sandaꞌana nataga nape king dembinai ama main, notanima nafiꞌi. Eaꞌ naꞌi, ‘Falai amom amamba mandaꞌ maoli fowaꞌ aeꞌ agasoꞌam monii. Aeꞌ aꞌi ataꞌ egawa moni wamani maꞌufin amom hiami atona atin mogofaꞌani.’ \p \v 16 “Eaꞌ nagaliꞌi nafiꞌi naꞌipana naꞌi, ‘Dembinai, aeꞌ andaꞌ maola 20 kina inimba ineꞌini embaman deiꞌ efaꞌai 200 kina wamani.’\x * \xo 19:16 \xt Lu 16:10\x* \p \v 17 “Eaꞌ dembinai naꞌipana naꞌi, ‘Inaꞌ nandaꞌ maol andeandeꞌ datimai. Inaꞌ eaꞌ nimafi moni inimba kwasalaꞌwin andeandeꞌ. Deiꞌ eaꞌ eseꞌena agol luꞌwagili inaꞌ ma nigimafi taun luꞌwagoma ilifunamaigin.’ \p \v 18 “Eaꞌ anona nagafeꞌma biami nafiꞌi naꞌipana naꞌi, ‘Dembinai, aeꞌ andaꞌ maola 20 kina iniꞌi deiꞌ eaꞌ itanima ifaꞌai 100 kina wapani.’ \p \v 19 “Eaꞌ dembinai naꞌipana naꞌi, ‘Aeꞌ endaꞌena nimafi taun wambel luꞌwambili wanifin biafin.’ \p \v 20 Eaꞌ anona nagagiꞌi nafiꞌi wapani naꞌipana naꞌi, ‘Dembinai, 20 kina ineꞌini iniꞌi. Aeꞌ ewaꞌan anip hankisip ambeꞌan naꞌoh. \v 21 Aeꞌ egawa inaꞌ aman dindinapinai. Anis maefah anis epes sambeꞌas sagaꞌihi, isimba inaꞌ nefaꞌas. Gwaꞌaisi anin epen daian nagawasi, isimba inaꞌ nagalaꞌasi. Naꞌamba aeꞌ ombal mahe ma inaꞌ. Eaꞌ deiꞌ ambahoꞌwa moni inimba naꞌomena.’ \p \v 22 “Owaꞌ dembinai naꞌipana naꞌi, ‘Inaꞌ nandaꞌ maoli, inaꞌ epen awinai nandaꞌ duꞌwanigai. Basef ineꞌifi atif fawalogena. Deiꞌ inaꞌ negawa aeꞌ aman dindinapiwai agalaꞌ gwaꞌaisi anona aman nagawasi. \v 23 Iꞌi inaꞌ negawa naꞌambaiai, deiꞌ nefaꞌan negambeꞌan benga aeꞌ itanima ifiꞌi efaꞌan negaloma anin wamani wapani.’ \p \v 24 “Eaꞌ naꞌipa esis sagalutu naꞌamba felefeleꞌi naꞌi, ‘Ipaꞌ dalombana 20 kina aman anamba peseꞌanan aman nanumba nogofaꞌ moni 200 kinai.’ \p \v 25 “Owaꞌ esis saꞌipana saꞌi, ‘Dembinai, anen nofaꞌ bitigwif ilifunamaif 200 kina eaꞌ.’\x * \xo 19:25 \xt Mt 13:12; Lu 8:18\x* \p \v 26 “Owaꞌ anen naꞌi, ‘Aeꞌ aꞌipipa, epes ami sogahapila hiahawesi isimba atiasi eseꞌas anis hiahawes wapani esis. Apaꞌ epen ami owaꞌ nigahapila hiahawesia, eaꞌ hiahawes saꞌwisaꞌwisi anin nagahapilasi, isimba atiasi endalombanas anin. \v 27 Owaꞌ isimba esis bousi aeꞌasi, sandaiwaꞌma aeꞌ egape dembiwai king asasiwai igimafias, ipaꞌ faꞌas fiꞌi naꞌa pehas sogaꞌ naep aeꞌapi.’” \s1 Jisas nafeꞌ nawis Jerusalem siꞌi anona dembinai king \r (Mt 21:1-11; Mk 11:1-11; Jo 12:12-19) \p \v 28 Jisas naꞌi basef ifimba eaꞌ naliꞌ nafeꞌ naila ufiaꞌw kwagafeꞌ Jerusalami nondowasaꞌ. \v 29 Eaꞌ nataga Betfagai Betani walemb ambalemba felefeleꞌma halafuta atamba Oliv eaꞌ nasapaꞌ alipumi ananimi biam maliꞌ mafeꞌ \v 30 naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ bipa pefeꞌ wambel bambalimba bagape gani waꞌili felefeleꞌma naꞌai. Pefeꞌ piwis apiti anona mafin donki ataꞌ saꞌunai esis sandolona nail. Ina deiꞌ anin epen natomana, ataꞌ owaꞌatin. Petagwahona pefaꞌana pifiꞌmai aeꞌ. \v 31 Iꞌi anin epen nihaliꞌipa nigaꞌi, ‘Deiꞌ pagatagwahona ma main?’ Eaꞌ pegwaman piꞌipan piꞌi, ‘Dembinai afaꞌinai naꞌipafa naꞌi nondaꞌ maola.’”\x * \xo 19:31 \xt Lu 22:13\x* \p \v 32 Jisas nasapaꞌ amom biam mafeꞌ mati hiahawes isimba naꞌamba atin siꞌi dokoꞌ nagaꞌipam. \v 33 Eaꞌ matagwaha mandofa donki anamba saꞌunai. Matagwahona atin owaꞌ, amom mugumafi donki anambai maꞌipam maꞌi, “Deiꞌ maina ipaꞌ pagatagwaha donki anamba?” \p \v 34 Amom maꞌipam maꞌi, “Dembinai naꞌi nondaꞌ anin maola.” \p \v 35 Eaꞌ amom mofaꞌ donki anamba mafiꞌmai Jisas mawamona sagegw amamugwi gwatoma ilifa donki anamba.\x * \xo 19:35 \xt 2 Kin 9:13\x* \v 36 Eaꞌ matopalopa Jisas nalota natoma donki anamba nafeꞌ, eaꞌ esis amam nematawa saꞌi sosaꞌma agol ananigili luꞌwagol. Eaꞌ deiꞌ sandombamana sagegw sasoꞌwiam ufiaꞌw sofaloꞌmaꞌw. \p \v 37 Anen nafiꞌi eaꞌ felefeleꞌ ma ufiaꞌw kogilianai halafuta Olivi. Alipisi ananisi hiasi eaꞌ sandagala, ukup papomai hiahaom amamba banagami fowaꞌ nandaꞌami. Eaꞌ lilililif saꞌoh mehip, sasaꞌma agol Godi luꞌwagol.\x * \xo 19:37 \xt Sam 118:26; Lu 2:14\x* \p \v 38 Saꞌias naꞌamba saꞌi, “Apaꞌ mosaꞌma agola God nagape ilifi luꞌwagol, mogogalaꞌi mapoma anen atona. Maꞌi anen nofaloꞌma inaꞌ dembinai king nagafiꞌi agol ananigilii neseꞌena banagami ma nendaꞌ maol ananini. Esis sagape heveni opalef awanelef.” \p \v 39 Owaꞌ anom dembami Farisi mape maloma epes hiasi maꞌipa Jisas maꞌi, “Dembinai Tisa, inaꞌ ninifala alipisi ineꞌisi ma ataꞌ sosopama malogof.” \p \v 40 Jisas nagwamam basef naꞌi, “Aeꞌ aꞌipipa endilisi, iꞌi esis sogasopama malogof, atiasi eaꞌ otamba atom magaꞌoh itapi mope miꞌi gigal mehip.”\x * \xo 19:40 \xt Jo 11:35\x* \s1 Jisas nalopa epes sagape Jerusalemi \p \v 41 Jisas nataga felefeleꞌ ma Jerusalem natologon nalopagon. Nalopa esis amam nematawa taun inimbaisi.\x * \xo 19:41 \xt Ais 6:9-10; Mt 13:14; Ro 11:8\x* \v 42 Eaꞌ naꞌi, “Iꞌi deiꞌ nemaf afaꞌe atef ipaꞌ pegawa basef kofagefa ma pegape opalef awanelefai, daoꞌ isimba atiasi andeandeꞌ. Apaꞌ owaꞌ, owaꞌatin. Basef ifimba ataꞌ fandambahoꞌ, deiꞌ ipaꞌ owaꞌ ataꞌ pegawefa. \v 43 Anafa anef nemaf fetaga, eaꞌ atiasi bousi ipeꞌisi sifiꞌi solaꞌ indalelemb sondaꞌ wandaf soganogama ipaꞌ. Eaꞌ siliꞌama ipaꞌ endilisi ma anamba hiagoma.\x * \xo 19:43 \xt Lu 21:6, 1:68\x* \v 44 Eaꞌ sehepa sohambombagepa endilisi, peloma awasi ipeꞌisi sagape nomona wambel ipeꞌimbili. Esis sohambombaga wambel awagon hiꞌilagon endilisi, eaꞌ ina atiasi otamba sagalaꞌ ifagwambai bendatomama atin atapimba bepe, owaꞌ. A sugulatam moꞌoh daindai. Deiꞌ main? Ipaꞌ owaꞌ pegawa nemaf deiꞌ God nogafiꞌafii ma nefaꞌepa pitanimai pegape andeandeꞌa.” \s1 Jisas naliꞌamona amam mandaꞌ bisnisi ipat Godi nomon \r (Mt 21:12-17; Mk 11:15-19; Jo 2:13-22) \p \v 45 Eaꞌ Jisas nosafel nawis ipat luꞌunai Godi eaꞌ naliꞌamona amom amamba mandaꞌ bisnisi mandaꞌ maola magatala hiahawes ipat anamba nomoni. \v 46 Anen naꞌipam naꞌi, “Basef fagape Baibeli, God naꞌi, ‘Ipat aeꞌanai nondapoma esis sifiꞌi sopaona sondabeten sogahaliꞌ aeꞌ.’ Apaꞌ owaꞌ, pandaꞌana nataga siꞌi sandambahoꞌ sandaꞌ wala.”\x * \xo 19:46 \xt Lu 21:37, 22:53; Jo 18:20\x* \p \v 47 Nimaguf hiafi Jisas nawalipasa basef ipat anamba nomon. Eaꞌ amom pris dembami maloma anom agufumi Judai maloma anom dembami magawalipasa muꞌuli Godi malaꞌ molaoma ufiaꞌwa mohana nogagaꞌ.\x * \xo 19:47 \xt Mt 21:46; Mk 14:1-2; Lu 20:19\x* \v 48 Owaꞌ esis amam nematawa hiasi dindinapis aꞌowaꞌ ma sagameꞌ basef ananifi. Naꞌamba amom ina mati anoꞌw ufiaꞌwa mogahana, owaꞌatin. \c 20 \s1 Esis sahaliꞌ Jisas saꞌi, ami nasoꞌana agol luꞌwagili \r (Mt 21:23-27; Mk 11:27-33) \p \v 1 Anef nemaf Jisas nape nasoꞌasa basef amam nematawa ipat luꞌunai Godi nomon, nawalapa basef buꞌwafi Godi. Owaꞌ amom pris dembami maloma anom dembami daiam magawalipasa muꞌuli Godi maloma agufumi amom Judai mafiꞌmai anen. \v 2 Eaꞌ mahaliꞌana maꞌi, “Inaꞌ niꞌipafa. Inaꞌ nandaꞌ maol inimba ma banagami amimi? Ami naꞌipina deiꞌ nape dembinai nandaꞌ maol inimba?” \p \v 3 Jisas nagwamama basef naꞌi, “Aeꞌ wapani aꞌi ihaliꞌipama anif basef, piꞌipif. \v 4 Maol Joni nagapisiꞌ amam nematawa embeli, God nagape heveni naꞌipana napisiꞌas aꞌa anin epen itapani naꞌipana?” \p \v 5 Owaꞌ amom mameꞌ basef ifimba mandaꞌipama maꞌi, “Afaꞌ iꞌi ugaꞌi, ‘God nagape heveni nagaꞌipa Jon nagapisiꞌasi’, naꞌamba atiasi anen aꞌ niꞌi, ‘Deiꞌ maina ipaꞌ owaꞌ pegahapifanaea?’ \v 6 Apaꞌ afaꞌ iꞌi ugaꞌi, ‘Anin epen nagape itapani nagaꞌipana’, naꞌamba esis amam nematawa hiasi aꞌ sohafa. Deiꞌ main, hiasi saꞌi Jon anona profet.” \p \v 7 Eaꞌ magwamana basef Jisas maꞌi, “Afaꞌ owaꞌ ogawama.” \p \v 8 Eaꞌ Jisas naꞌipam naꞌi, “Eaꞌ naꞌamba atin aeꞌ ina iꞌipipa ma ami naseꞌe banagami naꞌipi andaꞌ maol inimba aeꞌani, owaꞌ.”\x * \xo 20:8 \xt Ais 5:1\x* \s1 Basef waminif atina epes awami mugumafi aof sagawa lawah waina \r (Mt 21:33-46; Mk 12:1-12) \p \v 9 Jisas naꞌipasa basef ifimba waminif atini esis amam nematawa naꞌi, “Anona aman nandaꞌ anof aof nagawa waina. Eaꞌ nakwahomam aof afamba anom amam maꞌi mondaꞌ maolafa bisnisi. Eaꞌ nafeꞌ napani nogota lautai anambel wambel lauguni.\x * \xo 20:9 \xt 2 Kro 36:15-16\x* \v 10 Ama nogota saꞌutip pagailatai, anen kofagonama aof afambai nasapaꞌ anona nandaꞌ maoli nafeꞌma amom mandaꞌ maol aof ananifii. Anen naꞌi amom mosoꞌana anip saꞌutip gwaꞌaipi ma aof afamba. Owaꞌ amom mahana maliꞌamonana notanima nafeꞌ dowaf. \v 11 Eaꞌ kofagonama aofi nasapaꞌ anona daiana nafeꞌ wapani ma amom, owaꞌ mahana wapani mandaꞌana aona matofana nafeꞌ dowaf. \v 12 Eaꞌ nasapaꞌ anona daiana nagafeꞌma wanifi. Owaꞌ amom mahana makwahona nawis naꞌoh andoꞌ. \p \v 13 “Eaꞌ anen kofagonama aofi naꞌi, ‘Aeꞌ ataꞌ endaꞌ main? Nogame aeꞌinai aman, aeꞌ okom magamagailanai, aꞌ esapaꞌana nofoꞌo. Atiasi memeꞌ malogol ananigili aꞌa owaꞌ?’ \p \v 14 “Eaꞌ amom mati nogamana nafiꞌi, mandaꞌipama atin maꞌi, ‘Aman anamba anaf nanumba owagama nogofaꞌ hiahaom hiami ahamanai. Awi, aꞌ ohana ma afaꞌ atofa ogofaꞌ aof afaꞌe.’ \p \v 15 Eaꞌ mahana makwahona mawisi aof andeꞌefa, mahana afuna. Eaꞌ atiasi kofagonama aof afambai nondaꞌ maina amom? \v 16 Atiasi nifiꞌi noham afum hiꞌilam, nosoꞌasa aof afamba fefeꞌma anis epes daias.” \p Esis sameꞌ basef ifimba saꞌi, “Waf afamba awafi endilisi. Afaꞌ wandaiwaꞌmafi.”\x * \xo 20:16 \xt Sam 118:22\x* \p \v 17 Owaꞌ Jisas natiti esis naꞌipas naꞌi, “Daoꞌ, eaꞌ naꞌamba atin siꞌi basef ifimba fagape Baibeli fagaꞌi, ‘Otam amamba amom mandaꞌ maoli magaliꞌamonami, deiꞌ aꞌ mataga luꞌum mombaloꞌ ipat atamba.’ \p Basef ifimba kofagefa faꞌi main?\x * \xo 20:17 \xt Ais 8:14-15\x* \v 18 Epes mamahisa kwahogalas sogowa otam anambai, atiasi a pepeꞌetas hiꞌilas. Apaꞌ iꞌi otam anamba nowa nogasaliꞌas, aꞌ loloweas siꞌi sopof atof.”\x * \xo 20:18 \xt Lu 19:47-48\x* \p \v 19 Eaꞌ amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi maloma amom pris dembami mameꞌ basef ifimba waminif atini Jisas nagaꞌiefi, maꞌi owaꞌ anen nondolaꞌwaifa amom. Eaꞌ deiꞌ atef maꞌi mohapila Jisas mowaꞌana. Apaꞌ owaꞌ, ombal bahama esis amam nematawa.\x * \xo 20:19 \xt Lu 11:54\x* \s1 Amom mahaliꞌ Jisasa esis sogasoꞌana takis Sisar gavman dembinai Romunai aꞌa owaꞌ? \r (Mt 22:15-22; Mk 12:13-17) \p \v 20 Eaꞌ mandaꞌana naep diꞌindiꞌana ma mombaloꞌana mogofaꞌana. Eaꞌ masoꞌam anemba otamba anom amam masapaꞌam mafiꞌi magatolonai. Amam amamba mandaꞌ uhuf mambasoꞌam maꞌi amom mandaꞌ waf endilisifii. Apaꞌ owaꞌ amom maꞌi mombaloꞌ Jisasa anif basef nagaꞌiefi ma mosoꞌ anen nogafeꞌma gavman dembinai ma nondaꞌ kotimana. \p \v 21 Eaꞌ mahaliꞌ Jisas maꞌi, “Tisa dembinai, apaꞌ mogawena basef ineꞌifi buꞌwafi atif nagaꞌipasef esis amam nematawai. Inaꞌ naꞌi basef atififa epes isimba hiasi agufisi saloma isimba agof akasi naꞌamba atin hiꞌalas. Inaꞌ naꞌipas basef faloma waf buꞌwasi Godi endilisi ma epes hiasi. \v 22 Muꞌuli apeꞌini naꞌias naꞌimama? Apaꞌ mogasoꞌana takis Sisar gavman dembinai esis Romi aꞌa owaꞌ?” \p \v 23 Apaꞌ Jisas nogawa eaꞌ ma basoꞌam amamunai. Eaꞌ naꞌipam naꞌi, \v 24 “Ipaꞌ pihimbaꞌme anin moni ma ataꞌ itilin. Ambal laloma agol isimba sagaili amisi?” \p Eaꞌ maꞌi, “Isimba gavman dembinai Sisari.” \p \v 25 Eaꞌ nagwamam naꞌipam naꞌi, “Daoꞌ, hiahawes dembinai Sisari, isimba peseꞌanas Sisar. Apaꞌ hiahawes Godi, peseꞌanas God.” \p \v 26 Eaꞌ amom ina laꞌifima mogombaloꞌana ma anif basefa naep esis amam nematawa hiasii, owaꞌatin. Amom nomonas sape salasafeꞌma basef ifimba nagaꞌipamafi, eaꞌ masopama malogof tol mape. \s1 Amom mandaꞌ uhuf mahaliꞌ Jisasa epes sagagaꞌi sogosafel wapani \r (Mt 22:23-33; Mk 12:18-27) \p \v 27 Anom anep miniꞌap Sadyusi mafiꞌmai Jisas. Amom miniꞌap apamba mahapila basef ifimba maꞌi sagagaꞌi ina atiasi sotanima sosafel wapani, owaꞌatin. \v 28 Eaꞌ mahaliꞌana maꞌi, “Dembinai tisa, fowaꞌ Moses nandaꞌ anif basef fail buki ma apaꞌ faꞌi, ‘Iꞌi anona aman nogaꞌ ma anen awasi akana, wauluꞌmana ataꞌ kope owamana ananinai aꞌ nosoꞌakwa nola anis awasi sogahaꞌofana.’ \v 29 Anaf nemaf anom wambota atotota 7-pelaim mape. Nagaliꞌi sahomam nasoꞌakw awani akaꞌw nagaꞌ nakwahoꞌw kwape. \v 30 Eaꞌ owamana nandatuꞌunai nafelaꞌw nasoꞌakw. \v 31 Eaꞌ owamana nandatuꞌunai wapani nandaꞌas naꞌamba atin, eaꞌ anona nandatuꞌumi nasoꞌakw mandaꞌas naꞌamba atin mafeꞌ matagama owagufunai akutainai. Amom amamba ambipim 7-pelaim ina mola anis awasi, owaꞌ mandagaꞌ atin. \v 32 Ama main, nemataꞌw wauluꞌmam kwagiꞌmam kwagiꞌ kwagaꞌ. \v 33 Eaꞌ anaf esis sagagaꞌi sogosafel wapani, nemataꞌw akwamba kope nemataꞌw amiꞌwi? Amom 7-pelaim aꞌ masoꞌakw kwape wauluꞌmam amamuꞌwi.” \p \v 34 Eaꞌ Jisas naꞌipam naꞌi, “Amam nematawa nogota ataꞌaisi deiꞌ sandasoꞌama. \v 35 Apaꞌ epes mamahisa God naꞌi andeandeꞌma sotanima sogosafel wapanima sogape namisi nemaf afamba, ina sondasoꞌama, aꞌ owaꞌatin.\x * \xo 20:35 \xt 1 Jo 3:1-2\x* \v 36 Esis ina sogaꞌ wapani, owaꞌ. A sope siꞌi amom ensel Godi. God nosaꞌmas sosafel wapani wandof. Eaꞌ asope awasi ananisi. \v 37 Basef ifimba ma esis sagagaꞌi sotanima sogosafel wapani, ifimba fowaꞌ Moses nihimbaꞌmepaef nif ileliwa wataga lawag saꞌugai fagandogai, faꞌi anen nofala Dembinai naꞌi God Abrahami, God Aisaki, a God Jekopi.\x * \xo 20:37 \xt Ro 14:8-9\x* \v 38 Apaꞌ God ina Dembinai ma epes isimba sagagaꞌii, owaꞌatin. Anen Dembinai ma epes isimba sagape namisii. Deiꞌ main, epes hiasi sape namisa naep Godi hiꞌalas.” \p \v 39-40 Jisas naꞌias naꞌamba, amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi ombel mahama mogahaliꞌana ma anif basef wapani. Eaꞌ anom magwamana basef maꞌi, “Dembinai Tisa, inaꞌ naꞌias andeandeꞌ.” \s1 Jisas nahaliꞌ amom Farisi ma Krais anen nogamana aminai \r (Mt 22:41-46; Mk 12:35-37) \p \v 41 Aꞌi owaꞌ main, Jisas naꞌipam naꞌi, “Amom maꞌi Krais, Devit akunamana God nasapaꞌana nagafiꞌii. Maꞌi Krais aman atona dowaf falafunai siꞌi epes sagape itapi. Deiꞌ maina amom magaꞌias naꞌamba ma Krais?\x * \xo 20:41 \xt Sam 110:1\x* \v 42 Buk akwamba Sami Devit nagaꞌi naꞌamba naꞌi, ‘Dembinai God naꞌipa Dembinai aeꞌanai naꞌi, “Inaꞌ nepe lagol kwahisigili aeꞌagili, \v 43 atapina nefeꞌ netagama anaf aeꞌ endaꞌ bousi ineꞌisi sogafeꞌ lafelena siꞌi sia boꞌwagah ineꞌigahi hogataoma.”’ \p \v 44 Devit fowaꞌ nofala Krais naꞌi anen Dembinai. Isimba atis Krais ina aman atona falafunai, owaꞌ. Anen Dembinai.” \s1 Jisas naꞌi waf awafi amom Tisa dembami magawalipasa muꞌuli Godii mandaꞌafi \r (Mt 23:1-36; Mk 12:38-40; Lu 11:37-54) \p \v 45 Amam nematawa hiasi ataꞌ sape sameꞌ basef ifimba atin, Jisas naꞌipa alipumi ananimi naꞌi, \v 46 “Ipaꞌ silisilawi pepoma amam amamba dembami magawalipasa muꞌuli Godi. Amom maꞌi mondawisa luwagwif fasifi atif mondafeꞌ, siꞌi dembami atom mandawisafi. Maꞌi anis epes daias sotolom sondalalamam sondaꞌmam nemaf buꞌwafi siganifelom anamba luꞌwagoma ma naep hiasi sandatama sagapoma ma sogasaꞌma agof amamugufi luꞌwagof. Eaꞌ amom ukup paꞌi siaifah isimba sotawa sagaliꞌi atis, dembami atom magapoma, nomon ifagw esis Juda hiasi sandakolasugwi aꞌa anamba hiasi sandakolas nimaguf ifimba sandaꞌ gwaꞌaimi luꞌwami. \v 47 Amam amamba magawis ifagw agwamba nematawa alifiwaii, mandaꞌ wala hiahawes awousi. Eaꞌ mandabeten launai atona dowadowafa esis sotolom sigaꞌi amom buꞌwami. Anaf God nowaloga epes hiasi. Anis epes daias owaꞌ sondaꞌ waf awafi naꞌambaia anaf sofaꞌ akafimi kwasakwasala, apaꞌ amom mofaꞌ nimanimi awami luꞌwami endilisi aꞌowaꞌ.” \c 21 \s1 Nemataꞌw alifiꞌwi kwandaꞌ ofa kwasoꞌ God \p \v 1 Jisas nape ipat luꞌunai Godi natologon tulif nati anis epes moni hianaisi sakwaha moni newala bokis moni nagalasi ma sogasoꞌ God. \v 2 Eaꞌ nati anoꞌw nemataꞌw alifiꞌwi kwala moni saꞌwini siꞌi 2 toea newala bokis isimba.\x * \xo 21:2 \xt 2 Ko 8:12\x* \v 3 Eaꞌ naꞌi, “Aeꞌ aꞌipipa endilisi, nemataꞌw akwamba alifiꞌwi kwaꞌwaha moni luꞌwani nikilaꞌ otamba hiambai esis amam nematawa hiasi sagalambai. \v 4 Epes isimba hiasi moni hianai naꞌomas sakwaha duꞌwanin atin newala bokis. Apaꞌ nemataꞌw akwamba moni akaꞌw endilisi kwaꞌwaha moni akoꞌwini hiꞌalan. Eaꞌ owaꞌ anin neꞌeha kogatala gwaꞌaisia, aꞌ owaꞌatin. Eaꞌ moni akoꞌwini biafin saꞌwini aꞌ nikilaꞌ moni hiani esis sagalani.” \s1 Jisas naꞌi atiasi ipat Godi luꞌunai aona hiꞌilana \p \v 5 Anom alipumi Jisasi maꞌi basefa ipat luꞌunai Godi maꞌi, “Esis sofaloꞌma ipat anamba otamba fasifasimi hiahaom fasimi esis amam nematawa sagasoꞌanam Godi.” \p Eaꞌ Jisas naꞌi,\x * \xo 21:5 \xt Lu 19:44\x* \v 6 “Hiahaom amamba deiꞌ pagatulumi, anef nemaf dondoꞌafi fegataga, ina atiasi anemba otamba bendatomama atin banagemba bepe, owaꞌatin. Asugulatam sowalom hiꞌilam mofeꞌ moꞌoh atona atin hiꞌilam.” \s1 Jisas naꞌi hiahaom nimanimi hiami anaf motaga \p \v 7 Eaꞌ mahaliꞌana maꞌi, “Dembinai Tisa, nemaf mamahefa amamba motaga? Ametal mamahina niliꞌ netaga ma afaꞌ ogogawa amamba felefeleꞌ mogataga?” \p \v 8 Jisas naꞌi, “Ipaꞌ sisilawe pendape. Naꞌamba anis epes sombasoꞌmepa. Epes hiasi atiasi sifiꞌi siꞌi agol aeꞌagili siꞌi, ‘Aeꞌ eaꞌ maꞌuwi.’ Eaꞌ anis siꞌi, ‘Deiꞌ nemaf eaꞌ fafiꞌi felefeleꞌ eaꞌ.’ Apaꞌ kwawiaꞌ, ipaꞌ ina pefeꞌ pila esis, owaꞌi. \v 9 Anef nemaf pemeꞌasa basefa wandaf luꞌwafi hiafi eaꞌ anis siꞌi sondaiwaꞌma amom gavman dembami mumafias sondaꞌ wandaf. Nemaf afamba ipaꞌ ina ombal mehepa, owaꞌi. Hiahaom amamba ataꞌ miliꞌ motaga, apaꞌ nemaf akutaifi ina fetaga kwafalis, ataꞌ owaꞌ.” \p \v 10 Eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Anis epes sagape anip itap daiapi sofela wandaf sopaꞌ soloma esis sagape anep itap daiapi. Anona aman dembinai king noꞌwa anis walemb hielimbi ananisi sopaꞌ soloma anona dembinai king daiana noꞌwa ananisi analemb walembi. \v 11 Anaf imauna luꞌwani aꞌ notaga itap hiagoma. Anagon daiagon nolom luꞌuna notagamas, eaꞌ aowas luꞌunai notaga walemb hiagoma. Esis atiasi siti gani ilif ametal luꞌunai nogatagama hiahaom mamimami mondaꞌ epes ombel mogahahas endilisii. \p \v 12 “Apaꞌ hiahaom amamba hiami ina aꞌ motaga ulal, ataꞌ owaꞌ. Esis asiliꞌ sombaloꞌ ipaꞌ pahapifi pagaila basef aeꞌafii. Eaꞌ sondaꞌepa kwapeteꞌepa sohambombagepa. Sondaꞌmepa kot nomon ifagw esis Juda sandakolasugwi sondaꞌepa pendaꞌ kalabus. Eaꞌ sofaꞌepa pefeꞌ sohaponepa pilutu nogohnaep amom king moloma gavman dembami. \v 13 Sondaꞌmepa waf afambai siꞌi anoꞌw ufiaꞌwa pewalapa basef buꞌwafi pigaꞌipasef.\x * \xo 21:13 \xt Lu 12:11-12\x* \v 14 Eaꞌ ipaꞌ pihapila nomonas ipeꞌisi sope banages, ama ipaꞌ ina ukup pepoma anif basef piꞌi pegagwamasef ulal, owaꞌi.\x * \xo 21:14 \xt Ap 6:10\x* \v 15 Deiꞌ main, atiasi aeꞌ atowe endaꞌ basef fepe malogof ipeꞌigufi eseꞌepa gawa fasini ma bousi isimba ipeꞌisi ina aꞌ laꞌifisa sogagwa basef ifimba aeꞌ igasiꞌipafi, owaꞌ.\x * \xo 21:15 \xt Mt 10:21-22\x* \v 16 Ahasepa mamasepa sahin owan ambeh esimbel atis ipeꞌisi soloma alipisi, esis wapani atiasi sowalapepa ma bousi ipeꞌisi. Eaꞌ asoha anipa pegaꞌ. \v 17 Atiasi epes hiasi walemb hiagoma nelelemb numbutima ipaꞌ kwapeteꞌ endilisi. Esis sati ipaꞌ pagaila basef aeꞌafii, naꞌamba deiꞌ sahepa.\x * \xo 21:17 \xt 1 Sml 14:45; Lu 12:7\x* \v 18 Apaꞌ ipaꞌ ina atiasi pegaꞌ, owaꞌatin. Ina anef awif atetef fagape balagah ipeꞌigahii higililif, owaꞌatin.\x * \xo 21:18 \xt Hi 10:36\x* \v 19 Ipaꞌ pepe banagepa ma anaf pegefaꞌ ambal namili.” \s1 Jisas naꞌi basefa Jerusalem anef aꞌ notaga awagon \p \v 20 “Nemaf afamba ipaꞌ pigati soldia hiami esis bousii sifiꞌi sogonauliꞌ Jerusalemafi, ipaꞌ aꞌ pegawa atiasi felefeleꞌma taun inimba luꞌwani negataga awen. \v 21 Nemaf afamba amam nematawa sogape itap luꞌwapi Judiai sofaꞌ sefeꞌ sondowasaꞌo halafutagw. Eaꞌ esis amam nematawa sagape nomona Jerusalemi sokwaha wambel ambalemba sofaꞌ sondafoꞌo laogon. Eaꞌ isimba sagape aofah wambel ambalembai, ina ataꞌ sofeꞌ suwis, owaꞌ.\x * \xo 21:21 \xt Diu 32:35; Jer 5:29, 46:10; Hos 9:7\x* \v 22 Deiꞌ main, nemaf afamba God aꞌ nogwamasa awami isimba sondaꞌ waf awafii siꞌi basef hiafi fagail buk Baibeli fendawalap alihif hiꞌigalef.\x * \xo 21:22 \xt 1 Ko 7:26\x* \v 23 Nematawa opafuwai waloma awamba awasi otaꞌasi ataꞌ sagaꞌ nomagof atogufi, aeꞌ aꞌi awo uwahipiwa endilisi ma nogota atamba ogameꞌ akafimi luꞌwami. Nimanimi amamba aꞌ luꞌum aꞌowaꞌ motaga itap apaꞌe ma nembel wandafunai Godi atiasi nogafeꞌma epes isimba.\x * \xo 21:23 \xt Esr 9:7; Sam 79:1; Ais 63:18; Ro 11:25; Re 11:2\x* \v 24 Anis, bainagw mohas sogaꞌ. Anis, bousi sondaꞌ kalabusimas sofaꞌas sefeꞌ sope itap apaꞌe hiagoma hiꞌilagon. Eaꞌ epes isimba sogolalama Godi aꞌ sotaga sofaꞌasa wambel ambalemba Jerusalem boꞌwagah asasigahi sumafiagon. Eaꞌ sope atapis sofeꞌ naꞌamba atina nemaf God nandandepafi ma nogota asasitai hiꞌigalata.\x * \xo 21:24 \xt Sam 46:2-3; Sam 65:7-8\x* \s1 Jisas naꞌi, “Iꞌi owaꞌ main, Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi aꞌ ifiꞌi.” \p \v 25 “Atiasi ametal hianai notagama awin alipini owambini neloma ondowa. Ama itap apaꞌe amam nematawa hiasi sagape anep itap luꞌupai bololas endilisi. Esis ombal mohas kwapeteꞌ ma naoh luꞌwami mohafel luꞌum mutuwi mondaꞌam lilatin eaꞌ sowa solopam. \v 26 Eaꞌ ondowa maim magape gani ilifi mondakotoꞌ bolatin fiꞌifeꞌ mope. Eaꞌ esis amam nematawa hiasi ombal mohas kwapeteꞌ sowa soꞌoh itap siꞌi sagagaꞌi. Esis ukup pepoma hiahaom amamba maꞌi mogataga itap apaꞌe.\x * \xo 21:26 \xt Dan 7:13; Mt 26:64; Re 1:7\x* \p \v 27 “Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi. Nogota atamba asiti aeꞌ iloma ilagw otaga ilif ifiꞌi iloma hiahaom mogogalaꞌi fasimi Godi moloma banagami ananimi.\x * \xo 21:27 \xt Ro 13:11\x* \v 28 Anef iꞌi hiahaom amamba mogataga, nemaf afamba ipaꞌ pilutu pesaniga pesaꞌma balagah ipeꞌigahi. Deiꞌ main, nemaf afamba felefeleꞌma fegataga God nogatagwahepa ma waf awafi ipeꞌifi nofaꞌepa pigatanimai.” \s1 Lawag fik gandaꞌas gondolaꞌwaifa apaꞌ mogogawa nimaguf nohotagwa hiahaom anaf mogataga \p \v 29 Jisas naꞌipasa basef waminif atin naꞌi, “Ipaꞌ piti lawag agamba fik goloma lawah hiagahi wapani. \v 30 Ipaꞌ piti ilaof nogonafa ma basowa, pegawa nogota atamba nelemb eaꞌ felefeleꞌma sogaof. \v 31 Eaꞌ naꞌamba atin, iꞌi ipaꞌ piti hiahaom amamba aeꞌ aliꞌ agaꞌipipami mogataga, ipaꞌ pegawa nemaf afamba God nope Dembinai nugumafi epes hiasi ananisi felefeleꞌma fegataga. \p \v 32 “Aeꞌ aꞌipipa endilisi, amam nematawa deiꞌ ataꞌ pagapani ina atiasi pegaꞌ ulal, ataꞌ owaꞌ, ipaꞌ eaꞌ piti hiahaom amamba hiami mogataga hiꞌigalam.\x * \xo 21:32 \xt Lu 16:17\x* \v 33 Otaga noloma itap hiagoma anaf aꞌ higililam hiꞌilam, apaꞌ basef aeꞌafi ina higililif, owaꞌatin endilisi. Fegape atapif lifilafii. Amom alipumi Jisasi solawaim andeandeꞌma mindihiꞌama waf hiafi awafi.\x * \xo 21:33 \xt Mt 24:48-50; Mk 4:19; Lu 17:27; 1 Te 5:3\x* \p \v 34 “Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi. Ipaꞌ solawaipa andeandeꞌma nemaf aeꞌ, igafiꞌafii. Naꞌamba pendaꞌ waf awafi pegalaga alop atopafi, peaꞌ embel banagami atom hiami aꞌ nomonas solasefeꞌ ma nimanimi mamimami itapami atom. Iꞌi waf afambai fisiꞌalipa hiꞌigalipa, atiasi nemaf afamba aeꞌ igafiꞌafii fetagamepa kwafalis atis siꞌi sakwaha wambawa sagaha mafis. \v 35 Nemaf afamba fegataga ma amam nematawa sagape itap hiagomai ganigani eaꞌ naꞌamba atin siꞌi wambawa ogofaꞌ mafis.\x * \xo 21:35 \xt Mk 13:33; Re 6:17\x* \v 36 Dondol ufilu wafilu silisilawi pendape ma ina pendaꞌ waf awafi afambai, owaꞌ. Pepe pendabeten lifilafi ma God nogaseꞌepa pepel pigalutu banagepama pindihiꞌama hiahaom amambai maꞌi mogatagamipai. Ama pigalutu banagepa ma aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi inifaꞌepa egawalogepa.”\x * \xo 21:36 \xt Lu 19:47\x* \p \v 37 Nimaguf hiafi dondol Jisas nape atapina nawalipa esis amam nematawa ipat luꞌunai Godi nomon, apaꞌ owamb aꞌ nafeꞌ naꞌihi halafuta atamba Oliv. \v 38 Eaꞌ amam nematawa hiasi sosafel kuhukuhumbita atota safiꞌmai anona sogameꞌ basef ananifi ipat luꞌunai Godi atapis dondol. \c 22 \s1 Judas nalaꞌ lap naloma agufumi Juda ma nigihimbaꞌmam Jisas \p \v 1 Felefeleꞌ ma nemaf sondaꞌ gwaꞌaisi luꞌwasi esis Juda sogaꞌ bret owaꞌ togatef luꞌutaia. Sofalaf saꞌi nemaf buꞌwafi Pasova felefeleꞌ ma fegataga.\x * \xo 22:1 \xt Lu 20:19\x* \v 2 Amom pris dembami maloma dembami amamba magawalipasa muꞌuli Godi ombal mahama esis amam nematawa. Eaꞌ maꞌi, “Atiasi afaꞌ oha Jisas wiꞌimama?”\x * \xo 22:2 \xt Jo 13:2,27\x* \p \v 3 Eaꞌ Satan nawis nembel Judasi Keriotinai. Anen amom 12-pelaim alipumi Jisasi. \v 4 Anen nafeꞌma anom pris dembami maloma anom plisman dembami mape ipat luꞌunai Godi. Amom amamba maꞌi basef mandameꞌmaefa Judas nolaoma ufiaꞌwa nosoꞌama Jisas nogafeꞌ lagof amamugufi. \v 5 Eaꞌ sonaham maꞌi basef mandameꞌmaefa mogasoꞌana anemba otamba Judas. \v 6 Eaꞌ anen naꞌi ahoꞌma basef amamifi, aꞌ nalaꞌ nolaoma anoꞌw ufiaꞌwa nigihimbaꞌmama Jisas amoma mogombaloꞌana. Anen nape ma anef nemaf kwahufi ma owaꞌ anis amam nematawa sope soglomanafia.\x * \xo 22:6 \xt Eks 12:1-27\x* \s1 Alipumi biam mandondomba gwaꞌaisi luꞌwasi Pasova \p \v 7 Nemaf afamba fataga esis Juda saꞌi sondaꞌ anis gwaꞌaisi luꞌwasi seaꞌ anota bret owaꞌ togatifia. Afamba saꞌi soha anom sipsip hiami nogami ma sondaꞌ gwaꞌaisi isimba Pasova. \v 8 Jisas nasapaꞌ Pitai Jon naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ bipa pefeꞌ pendondombamafa gwaꞌaisi isimba Pasova ma afaꞌ ogwaꞌas.” \p \v 9 Eaꞌ amom mahaliꞌana maꞌi, “Inaꞌ naꞌi afaꞌ ofeꞌ ondondomba ipat anima?” \p \v 10 Eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Pemeꞌ, ipaꞌ pefeꞌ piwis gani wambel luꞌwambili, atiasi piti anona aman nofaꞌ embel sospen luꞌunai nitilipa ufiaꞌw. Eaꞌ pigiꞌmana pefeꞌ piwis ipat atamba anen nefeꞌ nogawisatai. \v 11 Eaꞌ pihaliꞌ ahama ipat atambai piꞌi, ‘Dembinai afaꞌinai naꞌipafa naꞌi, ipat atamba esis sagaꞌohotai totawa ani? Anen naꞌi noꞌwa afaꞌ atofa alipufai ope ondaꞌ gwaꞌaisi isimba luꞌwasi Pasova.’ \v 12 Eaꞌ anen nihimbaꞌmepa rum amamba luꞌwami mape ilif, tebol siaifah saꞌoh atifis. Ipaꞌ pendondomba gwaꞌaisi rum amamba.”\x * \xo 22:12 \xt Lu 19:32\x* \p \v 13 Eaꞌ amom mafeꞌ mati hiahawes isimba naꞌamba atin siꞌi Jisas naliꞌ nagaꞌipamas eaꞌ mandondomba gwaꞌaisi isimba Pasova. \s1 Jisas nasoꞌama bret taloma embel wain alipumi ananimi maꞌas \p \v 14 Nogota atataga ma sogaꞌ gwaꞌaisi isimba luꞌwasi Pasova, Jisas naoꞌwa alipumi ananimi mafiꞌi mape, anen nafeꞌ nape felefeleꞌma tebol \p \v 15 naꞌipam naꞌi, “Aeꞌ aꞌi ataꞌ eaꞌ gwaꞌaisi isimba Pasova elomepa uliꞌ, ma bola efaꞌ akafimi luꞌwami.\x * \xo 22:15 \xt Lu 13:29\x* \v 16 Aeꞌ aꞌipipa endilisi, aeꞌ ina ataꞌ eaꞌ gwaꞌaisi isimba Pasova wapani, owaꞌ. Apaꞌ anef nemaf basefa gwaꞌaisi isimba Pasova kofagefa fetaga fendawalap alihif anamba God nagalaꞌambemagoma, daoꞌ eaꞌas wapani.” \v 17 Eaꞌ anen nasaꞌmai anop kap embel wain bagalapi nanifela God naꞌi, “Ipaꞌ saꞌma gwaꞌaisi isimba pendandamas. \v 18 Aeꞌ aꞌipipa, deiꞌ aꞌ anaf wapani aeꞌ ina atiasi iaꞌ embel wainimbel elomepa, owaꞌ. Ama anaf God nope Dembinai nugumafi epes hiasi soloma hiahaom hiami hiꞌigalam, daoꞌ aeꞌ aꞌ eaꞌ embel wain inimba wapani elomepa.”\x * \xo 22:18 \xt Lu 24:30\x* \p \v 19 Eaꞌ anen nafelai bret nanifela God nawalota nasoꞌam naꞌi, “Bret atamba alop aeꞌapi. [Aeꞌ aseꞌepata ma egatopalopepa. Pendaꞌas atapisa ukup pegapoma aeꞌ.” \p \v 20 Amom maꞌasa hiꞌalas, aꞌi owaꞌ main, eaꞌ nandaꞌas naꞌamba atina anop kap embel wainimbel bagalapi, naꞌi, “Wain embel ambalemba amamba esimbel aeꞌambeli bewaꞌ banaga basef God nagalaꞌ lapafi dambaifi. Esimbel ambalemba aeꞌ ekoloꞌwambela egatopalopepa.]\x * \xo 22:20 \xt Sam 41:9; Jo 13:21-22\x* \v 21 Apaꞌ ipaꞌ piti aman anamba naꞌi nogawalapa aeꞌ ma amom boumi aeꞌamii, nape naꞌ gwaꞌaisi nalome tebol iniꞌi. \v 22 Ahoꞌ, aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi, atiasi egaꞌ siꞌi ufiaꞌw fowaꞌ gani God nandandepaꞌwi. Apaꞌ aman anamba nogawalape ma amom boumii, aeꞌ ati uwahipina aꞌowaꞌ. Deiꞌ main, nimanimi akafimi luꞌwami aꞌ motagamana.” \p \v 23 Anen naꞌias naꞌamba, alipumi ananimi atom mandahahaliꞌma maꞌi, “Epen afaꞌini ami atiasi nendaꞌ waf afambai?”\x * \xo 22:23 \xt Lu 9:46\x* \s1 Alipumi Jisasi maꞌi basef mandahihianamaef maꞌi ami nepe niliꞌ ma amom? \p \v 24 Amom alipumi Jisasi maꞌi anif basef mafitapef maꞌi, “Ami nepe dambeni afaꞌini?”\x * \xo 22:24 \xt Mt 20:25-27; Mk 10:42-45\x* \p \v 25 Eaꞌ Jisas naꞌipam naꞌi, “Amom king dembami esis hiasi sagape anep itap luꞌupai, mape dembami asasimi mandaꞌas kwapeteꞌas. Amom banagami mumafi esis banagambel, eaꞌ maꞌi esis sofalam agof fasigufi siꞌi mandaꞌ waf fasifi mogatopalopasi.\x * \xo 22:25 \xt Mt 23:11; Mk 9:35\x* \v 26 Apaꞌ ipaꞌ ina pendaꞌas naꞌamba, owaꞌi. Aman ami niꞌi nogape aꞌ dembinai ma ipeꞌi, anen ataꞌ nope siꞌi amamba agof akami siꞌi isimba sandaꞌ maoli ma sogatopalopepa.\x * \xo 22:26 \xt Jo 13:12-15\x* \v 27 Epen ami dambeni nikilaꞌ anis daias? Epen natoma nagaꞌ gwaꞌaisi teboli aꞌa epen nandaꞌ gwaꞌaisi nefaꞌas nagafiꞌmanaii? Apaꞌ aeꞌ ape laꞌafena ipaꞌ siꞌi nandaꞌ maoli ma egatopalopepa. \v 28 Fowaꞌ hiahaom amamba magagwamba aeꞌi, nimaguf ifimba ipaꞌ pape pagalome, ipaꞌ ina pakwahowe, owaꞌatin.\x * \xo 22:28 \xt Lu 12:32\x* \v 29 Ahame aeꞌanai naseꞌe agol luꞌwagili naꞌipi ape dembiwai, eaꞌ naꞌamba atin aeꞌ eseꞌepa agof luꞌwagufi iꞌipipa pepe dembipai king.\x * \xo 22:29 \xt Mt 19:28\x* \v 30 Nemaf afamba ipaꞌ aꞌ pepe dembipai king peloma aeꞌ peaꞌ gwaꞌaisi embel pelome tebol aeꞌani anamba God nagalaꞌambemagoma. Eaꞌ pepe siaifah fasimi amom dembami kingi, pewawaloga misiꞌah 12-pelaih amam nematawa apeꞌisi Israel.”\x * \xo 22:30 \xt 2 Ko 2:11\x* \s1 Jisas naꞌipa esis naꞌamba naꞌi, “Atiasi Pita nondahaliꞌma aeꞌ niꞌi, ‘Aeꞌ ina egawa Jisas.’” \p \v 31 Eaꞌ Jisas naꞌi, “Saimon, Saimon, inaꞌ nemeꞌ. God naꞌi ahoꞌma Satan nogwamba ipaꞌ ma pendaꞌ waf awafi siꞌi sogogakisa rais ama buꞌwami mafeꞌ anagon awami magafeꞌ anagon daiagon.\x * \xo 22:31 \xt Jo 17:11,15,20; Sam 51:13\x* \v 32 Apaꞌ owaꞌ atin. Aeꞌ andabetena egatopalopena ma banagena nigahapifa aeꞌ atapina. Atiasi nembema nembel newaꞌ banaga owapena ineꞌimi.”\x * \xo 22:32 \xt Lu 22:54\x* \p \v 33 Owaꞌ Pita nagwamana naꞌipana naꞌi, “Dembinai, aeꞌ eaꞌ andaꞌas dumbulidombola elomena ogafeꞌ kalabus. Aeꞌ andaꞌas dumbulidombola egaꞌ egalomena wapani.” \p \v 34 Eaꞌ Jisas nagwamana basef naꞌi, “Pita, aeꞌ aꞌipina endilisi! Atiasi owamb ambaꞌe awata ataꞌ owaꞌ totaea, inaꞌ aꞌ nendahaliꞌmi niꞌias wanif niꞌi, ‘Aeꞌ owaꞌ egawa Jisasa.’”\x * \xo 22:34 \xt Lu 9:3, 10:4\x* \s1 Jisas naꞌipam basef ifimba ma hiahawes wanifis paos saloma brasbeli bainat \p \v 35 Eaꞌ Jisas naꞌipa amom naꞌi, “Fowaꞌ aeꞌ asapaꞌepa pandailagof pagafeꞌ, ipaꞌ ina pefaꞌ paos monisi saloma brasbeli su, owaꞌ. Pafeꞌ dowaf. Nemaf afamba anis hiahawes akepa aꞌa owaꞌ?” \p Amom magwas maꞌi, “Owaꞌatin.”\x * \xo 22:35 \xt Lu 22:49\x* \p \v 36 Eaꞌ Jisas naꞌipam naꞌamba naꞌi, “Apaꞌ deiꞌ aman ami paos monisi sagaꞌomanai anen aꞌ nofaꞌas. Eaꞌ brasbel wapani naꞌamba atin. Aman bainat akanai anen nosoꞌasa saket ananitai anis sotalota, notala anota bainat.\x * \xo 22:36 \xt Ais 53:12; Lu 22:52\x* \p \v 37 “Deiꞌ main, anif basefa aeꞌ felefeleꞌma fetaga fendawalap. Anif basef fagail Buk Baibeli fowaꞌ fagaꞌias naꞌamba faꞌi, ‘Esis nomonas sondandaꞌme siꞌi aeꞌ aman auwai atowe.’ \p Aeꞌ aꞌipipa endilisi! Basef ifimba felefeleꞌ fetaga endilisi ma nimanimi akafimi waf awafi atiasi mogataga ma aeꞌi.” \p \v 38 Eaꞌ alipumi ananimi maꞌi, “Dembinai, inaꞌ niti. Afaꞌ bainagw biagw agwaꞌe.” \p Eaꞌ nagwamam naꞌipam naꞌi, “Eaꞌ amamba.”\x * \xo 22:38 \xt Lu 21:37; Jo 18:1\x* \s1 Jisas nandabeten anagon lawah hogotaoma agiligima Getsemani \p \v 39 Eaꞌ Jisas nakwaha taun nawis andoꞌ aꞌ nafeꞌ halafuta Oliv, siꞌi dondol nandaꞌas. Eaꞌ alipumi ananimi magiꞌmana mafeꞌ. \v 40 Anen nataga naꞌamba naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ pendabetena hiahaom nogagwamba ipeꞌi ina aꞌ motagamepa, owaꞌ.” \p \v 41 Eaꞌ nakwaha amom nindisiꞌah nafoꞌo kwasakwasala, nogota bandata siꞌi aman nakwaha anom otam mafeꞌ mogatambela. Eaꞌ nindiwa nembawa notawa nandabeten naꞌi,\x * \xo 22:41 \xt Mt 6:10\x* \v 42 “Ahame, iꞌi inaꞌ nigaꞌi awima, daoꞌ nekwahome kap apamba. Apaꞌ owaꞌ, inaꞌ nindaila okom ineꞌimi atom, aeꞌ owaꞌ.” \v 43 [Eaꞌ anona ensel nafiꞌi heven nowaꞌ banagona. \v 44 Jisas nameꞌagama nimanimi akafimi eaꞌ aom endilisi, eaꞌ nandabeten banagambel aꞌowaꞌ, agwah mandona siꞌi esimbel magalo itap.] \p \v 45 Anen nandabeten eaꞌ nosafel nafeꞌma alipumi ananimi. Owaꞌ nati amom ukup iwanipi pandaꞌam maꞌoh atin. \v 46 Eaꞌ naꞌi, “Deiꞌ maina ipaꞌ pagaꞌoh? Ipaꞌ safel pendabeten. Naꞌamba hiahaom mogogwambipai aꞌ mifiꞌi motagamepa.” \s1 Judas naꞌipa amom boumi ma Jisas nagapoma, mafiꞌi mofaꞌana \p \v 47 Jisas ataꞌ naꞌi atin, owaꞌ amam miniꞌap launai aꞌ mafiꞌi. Aman anamba sofalana saꞌi Judas, anen alipunai amom 12-pelaim Jisasi, nafiꞌi naliꞌai amom. Anen nafiꞌi felefeleꞌma Jisasa nogasisiꞌ dalogw ananigwi. \v 48 Owaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Judas, aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi. Inaꞌ nasisiꞌi nihimbaꞌma amom boumi aeꞌami, aꞌa?”\x * \xo 22:48 \xt Lu 22:36\x* \p \v 49 Alipumi ananimi mape malomana mati amom boumi Jisasi maꞌi mohana eaꞌ mahaliꞌ Jisas maꞌi, “Dembinai, inaꞌ naꞌi afaꞌ oham bainagw?” \p \v 50 Owaꞌ anona amom alipumi ananimi naha anona aman nandaꞌmana maola pris dembinai nape nagaliꞌma pris hiamii eaꞌ natopaꞌ aliga kwahisigai peleꞌataga gowa. \p \v 51 Owaꞌ Jisas nataloga amom naꞌi, “Kwaha waf afambai, eaꞌ hapaifi.” \p Eaꞌ Jisas nasa lagol aliga aman anambai, gataga boꞌoga wapani.\x * \xo 22:51 \xt Lu 22:37; Jo 7:30, 8:20; Kl 1:13\x* \p \v 52 Eaꞌ Jisas naꞌipa agufumi maloma amom pris dembami maloma amom dembami mugumafi polisman hiamii ipat luꞌunai Godi, mafiꞌi maꞌi mogombaloꞌanai. Naꞌi, “Ipaꞌ pefaꞌi bainagwi belep pafiꞌi siꞌi paꞌi pegewaꞌ anona aman nandaꞌ wali aꞌa? \v 53 Nimaguf hiafi dondol aeꞌ ape alomepa ipat luꞌunai Godi awalapa basef buꞌwafi ma esis amam nematawa hiasi apaꞌ ipaꞌ owaꞌ Pembaleꞌea. Apaꞌ deiꞌ nogota ataꞌe aꞌ nemaf ipeꞌifi. Deiꞌ banagami owamb akuti aꞌ mikilaꞌ.”\x * \xo 22:53 \xt Sam 31:11; Lu 22:33\x* \s1 Pita nambasoꞌam nandahaliꞌ naꞌi, owaꞌ nogawa Jisasa \p \v 54 Jisas naꞌiasa eaꞌ amom mahapilana mofaꞌana mafeꞌ mawis ipat pris dembinaii. Apaꞌ Pita ina nalomam nafeꞌ atef, owaꞌ, nagigiꞌmam nafeꞌ nail laogon. \v 55 Esis sakata nif indalelemb ambalemba nomon ipat tagapoma mapomef. Eaꞌ Pita nape nalomam.\x * \xo 22:55 \xt Ap 4:13\x* \p \v 56 Anoꞌw nemataꞌw kwandaꞌ maoli kwati anen napoma nif. Eaꞌ kwatotolona kwaꞌi, “Aman anamba wapani anen nape nagaloma Jisasi.” \p \v 57 Apaꞌ Pita naꞌi, “Ahaeꞌ, aeꞌ owaꞌ.” Anen naꞌi, “Nemataꞌw, aeꞌ ina egawa anen, owaꞌ.” \p \v 58 Aꞌi owaꞌ nogota laota kwasala, anona aman nati Pita naꞌi, “Inaꞌ wapani inaꞌ aman miniꞌap amamipi.” \p Owaꞌ Pita naꞌi, “Ahaeꞌ, aeꞌ owaꞌ.” \p \v 59 Aꞌi nogota laota kwasakwasala tafeꞌ owaꞌ, anona aman daiana naꞌi banagambel naꞌi, “Endilisi atis, aman anamba wapani nape nagaloma anini. Deiꞌ main, anen wapani Galilinai atona.” \p \v 60 Owaꞌ Pita nagwamana basef naꞌi, “Ahaeꞌ, aeꞌ owaꞌ egawa basef ifimba ineꞌifia.” \p Anen ataꞌ naꞌias naꞌamba atin, owaꞌ awata aꞌ tata.\x * \xo 22:60 \xt Lu 22:34\x* \v 61 Eaꞌ Dembinai nandambema aꞌ natiti Pita, owaꞌ okom Pitai mandandaꞌ ma basef ifimba dokoꞌ Dembinai naꞌipanafi nagaꞌi, “Owamb ambaꞌe awata ataꞌ owaꞌ totaea, inaꞌ atiasi aꞌ nembasoꞌmas niꞌias wanif niꞌi, ‘Inaꞌ owaꞌ negawea.’” \v 62 Eaꞌ Pita nawisi nafeꞌ andoꞌ nalef mehip. \s1 Amom soldia maꞌi basef mandaꞌ Jisas findiwana mahana \p \v 63 Amom mugumafi Jisasi mandaꞌ anen findiwana mahana. \v 64 Amom mapeteꞌ anef lowaf mambahoꞌmana naep mahaliꞌana maꞌi, “Inaꞌ niꞌi basef profeti newalapa ami nagahinai.” \v 65 Eaꞌ mandaꞌ basef hiafi daif awafi wapani ma anen. \s1 Amom mandaꞌ kotimana ma amam dembami gavman Judai \p \v 66 Ama awin natafi amom agufumi dembami esis Judai maloma amom pris dembami maloma anom dembami magawalipasa muꞌuli Godi, amom hiami mondowaꞌanima mape. Eaꞌ mofaꞌ Jisas mafiꞌmai amom mahaliꞌana maꞌi,\x * \xo 22:66 \xt Jo 3:12, 8:45; Jo 10:24\x* \v 67 “Inaꞌ niꞌipafa. Inaꞌ Krais, God nandandepena nasapaꞌena nagafiꞌii aꞌa owaꞌ?” \p Eaꞌ nagwamam naꞌipam naꞌi, “Iꞌi aeꞌ igaꞌipipa, ina atiasi pihapifi. \v 68 Eaꞌ iꞌi igahaliꞌipa ma anif basef, ipaꞌ ina pegwa basef aeꞌafi, owaꞌ.\x * \xo 22:68 \xt Ap 7:56\x* \v 69 Eaꞌ deiꞌ aꞌ anaf gani owagama wapani aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi egape waꞌol lagol kwahisigili Godi banagagili.”\x * \xo 22:69 \xt Lu 4:3,9\x* \p \v 70 Eaꞌ amom hiami maꞌi, “Deiꞌ inaꞌ aꞌ God Nogamana aꞌamon?” \p Anen nagwamama basef naꞌi, “Ipaꞌ paꞌias eaꞌ maꞌwis.” \p \v 71 Eaꞌ amom maꞌi, “Afaꞌ waꞌi ataꞌ omeꞌ basef mamahifa wapani? Owaꞌ. Malogol ananigili atogol eaꞌ gaꞌi basef ifimba afaꞌ wameꞌef eaꞌ.” \c 23 \s1 Amom dembami mandaꞌmana basef Jisasa naep gavman dembinai Pailati \p \v 1 Eaꞌ amom dembami hiami mosafel mofaꞌ Jisas mafeꞌma dembinai gavman Pailat.\x * \xo 23:1 \xt Lu 20:25\x* \v 2 Eaꞌ maꞌi masapagana mandaꞌmana basef maꞌi, “Afaꞌ wati aman anamba nandaꞌ waf awafi nasaꞌma ukup epes hiasii ma sondaꞌ wandaf sogaloma gavman. Anen nandaiwaꞌma mogasoꞌana takis gavman dembinai Sisar eaꞌ naꞌipapa naꞌi anen atona anona dembinai king Krais.”\x * \xo 23:2 \xt 1 Ti 6:13\x* \p \v 3 Eaꞌ Pailat nahaliꞌana naꞌi, “Inaꞌ king dembinai Judai aꞌa owaꞌ?” \p Eaꞌ Jisas nagwamana basef naꞌi, “Basef ifimba inaꞌ nagaꞌiefi endilisifi.” \p \v 4 Eaꞌ Pailat naꞌipa amom pris dembami maloma esis amam nematawa hiasi naꞌi, “Aeꞌ ina ati anis maefah awasi, owaꞌ. Ina ati anef waf awafima aman anamba endaꞌmana anif basef, owaꞌ.” \p \v 5 Owaꞌ amom mandaꞌmana basef Jisasi maꞌipana banagambel maꞌi, “Anen nasoꞌasa basef esis amam nematawa hiasi sosafel banages saꞌi sondaꞌ wandafa ganimba walemb hielimbi Judia. Anen nandaꞌi maol gani itap luꞌupa Galili eaꞌ nafiꞌi nataga naꞌa.” \s1 Amom mofaꞌ Jisas nafeꞌma gavman dembinai Herot nandaꞌmana basef \p \v 6 Pailat nameꞌ basef ifimba sagaꞌifa anini ma nandaꞌ maol nagafeꞌagon hiꞌalagon anamba hiagoma itap apamba Galili eaꞌ nahaliꞌ amom naꞌi, “Aman anamba anen Galilinai aꞌa?” \p \v 7 Amom maꞌipana eaꞌ nogawa Jisas anen Galilinai gavman dembinai Herot nugumafiagoma. Eaꞌ Pailat nasapaꞌana nafeꞌma Herot. Nogota atamba Herot ataꞌ napani Jerusalem. \p \v 8 Herot nati Jisas asonahanamana aꞌowaꞌ. Anen nameꞌ basefa anen nogota lautai, eaꞌ naꞌi notolona. Anen nameꞌ basefa maol Jisas nandaꞌani eaꞌ naꞌi Jisas ataꞌ nondaꞌ anom banagami siꞌi God nandaꞌami ma ataꞌ notolom. \v 9 Eaꞌ Herot nahaliꞌanama hiahaom hiami. Apaꞌ Jisas ina nagwamana anif basef anen, owaꞌ. \v 10 Amom pris dembami maloma amom dembami magawalipasa muꞌuli Godi mafiꞌi malutu felefeleꞌ mandaꞌmana kot masapagana banagambel aꞌowaꞌ. \v 11 Eaꞌ Herot naoꞌwa amom soldia ananimi mandaꞌ Jisas findiwana ma basef awafi. Eaꞌ mofaꞌai anef lowaf fasifi mowahoꞌmanaf masapaꞌana notanima nafeꞌma Pailat. \v 12 Fowaꞌ Herot naloma Pailat mandaꞌ migimigahi, apaꞌ deiꞌ nemaf afamba aꞌ alipumi mandandomboma atogon. \s1 Gavman dembinai Pailat naꞌi noha Jisas lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai \p \v 13 Eaꞌ Pailat nofalai amom pris dembami maloma agufumi esis Judai maloma esis amam nematawa hiasi safiꞌi sandakolas. \v 14 Eaꞌ naꞌipas naꞌi, “Ipaꞌ faꞌai aman anamba paꞌi nasaꞌma ukup epes hiasii nahambombagasa sandaꞌ wandafi fiꞌmai aeꞌ. Dokoꞌ ahaliꞌana ma hiahawes isimba ma nogohnaep ipeꞌisi aꞌ pameꞌ. Aeꞌ ina ati anom maefah awami ma aman anamba ma hiahawes isimba ipaꞌ pandaꞌ basefasi, owaꞌ. \v 15 Dembinai gavman Herot wapani naꞌamba atin. Deiꞌ main, anen nasapaꞌana notanima nafiꞌmai apaꞌ. Ipaꞌ pegawa aman anamba ina nandaꞌ anin mae awani ma apaꞌ mohana nogagaꞌ, owaꞌatin. \v 16 Atiasi ehana atin ekwahona nefeꞌ wahifina.” \p \v 17 [Apaꞌ waf esis Judai fagape naꞌamba. Afagof danda nemaf afamba sandaꞌ gwaꞌaisi isimba luꞌwasi Pasova gavman dembinai Pailat natagwahowa anona nandaꞌ kalabusi nafeꞌ wahifina ma esis.] \p \v 18 Eaꞌ esis amam nematawa hiasi gigal saꞌoh naꞌamba saꞌi, “Ha aman anamba ma aꞌ nogaꞌ, eaꞌ tagwaha Barabas nifiꞌmai apaꞌ.” \p \v 19 Aman anamba Barabas anen napaꞌ nagaloma amom gavmani ma taun inimba luꞌwani eaꞌ naha epes hiasi sagaꞌ. Eaꞌ deiꞌ sandaꞌana nandaꞌ kalabus. \p \v 20 Pailat naꞌi nokwahowa Jisas nefeꞌ wahifina, eaꞌ nahaliꞌas wapani. \v 21 Owaꞌ, soga saꞌi mehip saꞌi, “Hana nogaꞌ, hana nogaꞌ lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai.” \p \v 22 Eaꞌ Pailat notambel nahaliꞌas wanif wapani naꞌi, “Deiꞌ nandaꞌ waf maif awafi? Aeꞌ ina ati anef waf awafi kofagefa fapoma aman anamba ma apaꞌ mohana nogagaꞌ, owaꞌatin. Aeꞌ iꞌipa amom soldia mopopagahana eaꞌ ekwahona nefeꞌ wahifina.”\x * \xo 23:22 \xt Lu 9:9\x* \p \v 23 Apaꞌ owaꞌ owaꞌatin, esis gigal saꞌoh mehip saꞌi anen nohana nondagaꞌ lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai. Eaꞌ basef asasifi fapaꞌaga basef Pailati. \v 24 Eaꞌ Pailat nasopama malogol ananigili naila nomonas asasisi. \v 25 Aman anamba nandaꞌ wandaf nagaloma gavmani naha anis sagagaꞌi, sandaꞌana nape nandaꞌ kalabus, Pailat nakwahona nafeꞌmas wahifina. Esis saꞌipa Pailat saꞌi anen notanima nokwahona kalabus nifiꞌmai esis wapani, eaꞌ nagiꞌma nomonas asasisi nakwahona nafeꞌmas wahifina nasoꞌasa Jisas nafeꞌma esisa amom soldia mofaꞌana mofeꞌ mogahana. \s1 Amom soldia mandola Jisas lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai \p \v 26 Amom soldia mofaꞌ Jisas mafeꞌ eaꞌ mati anona aman Saimon, anen anop nomopunai anep itap Sairininai, napani alup nafiꞌi naꞌi nofeꞌ nuwis wambel taun luꞌwagoma. Eaꞌ molaepana masasapaꞌana nowandefa lawag agamba usiꞌigai tiꞌwanaegai ikaf ananifi nofaꞌaga nigiꞌma Jisas nogafeꞌ. \p \v 27 Eaꞌ anis amam nematawa hiasi safeꞌ sagiꞌmana a anowa nematawa wapani wafeꞌ walef windiwagef waꞌi uwahipigai ma anen. \p \v 28 Owaꞌ Jisas nandambema naꞌipawa naꞌi, “Ipaꞌ nematawa Jerusalamipai, ipaꞌ ina pelopa aeꞌ, owaꞌ. Ipaꞌ pendalopa ipaꞌ peloma awasi ipeꞌisi, andeandeꞌ.\x * \xo 23:28 \xt Lu 21:23\x* \v 29 Deiꞌ main, anef nemaf fegataga anis epes eaꞌ siꞌi, ‘Awo nematawa owaꞌ ataꞌ ogola awasia, eaꞌ awamba owaꞌ ogasoꞌ nomambeha awasia, awamba atiasi ope andeandeꞌ sonohawa.’\x * \xo 23:29 \xt Hos 10:8; Re 6:16\x* \p \v 30 Nemaf afamba esis asiꞌipa halafutagw siꞌi, ‘Ipaꞌ piwai pipaiꞌapa peseꞌalepa!’ Eaꞌ esis siꞌipa damotagw siꞌi, ‘Ipaꞌ soꞌalepa.’\x * \xo 23:30 \xt 1 Pi 4:17\x* \v 31 Deiꞌ esis sandaꞌ waf awafi ma lawag namugai. Apaꞌ atiasi lawag agamba gogataga aliaga, gope giꞌimama? \p \v 32 Eaꞌ amom soldia mofaꞌ amam biam mandaꞌ waf awafii maꞌi moham mogaꞌ moloma Jisas. \v 33 Eaꞌ safeꞌ sataga anagon sofalagon sagaꞌi Pipitagol Balagaigil. Anamba amom soldia magandola Jisas lawag usiꞌigai tiꞌwanaegaima. Eaꞌ mandola anom biam mandaꞌ waf awafii mandaꞌ wali mandolam mail waꞌowaꞌol Jisas nail laꞌafen.\x * \xo 23:33 \xt Ais 53:12; Mt 5:44; Ap 7:60; Sam 22:18\x* \v 34 Eaꞌ Jisas naꞌipa God naꞌi, “Ahame, inaꞌ nekwahowa waf awafi amom mandaꞌmeaf aeꞌi, okom moseꞌenaf. Amom ina mogawa andeandeꞌ hiahaom amamba mandaꞌmeam aeꞌi, owaꞌ.” \p Eaꞌ mandaꞌ satu ma luwaguf maim ananimi ma ami nigikilaꞌi mofaꞌef mondondamef atona atin.\x * \xo 23:34 \xt Sam 22:7-8\x* \v 35 Eaꞌ esis amam nematawa salutu sape satolona sameꞌ amom agufumi esis Judai mandaꞌ salamalana mandaꞌiafana maꞌi, “Anen nandatopalopa anis daias. Apaꞌ endilisi anen Krais God nogosahoꞌanaiai, ataꞌ notopalopa anen atona nondatagwah nisilaꞌi.”\x * \xo 23:35 \xt Sam 69:21\x* \p \v 36 Amom soldia wapani mandaꞌ salamalana mandaꞌiafana. Eaꞌ mafiꞌi felefeleꞌma anen maꞌi mosoꞌana anambel embel wainimbel numbutimbeli. \p \v 37 Eaꞌ maꞌipana maꞌi, “Iꞌi endilisi inaꞌ dembinai king Judaiai, daoꞌ inaꞌ ataꞌ netopalopa inaꞌ atina.” \p \v 38 Anif basef fagail lawag agamba ilifa balaga ananigaii fagaꞌias faꞌi, “AMAN ANAMBA DEMBINAI KING ESIS JUDAI.” \p \v 39 Eaꞌ anona aman nandaꞌ waf awafii nagail waꞌili naꞌi basef awafima Jisas naꞌi, “Inaꞌ Krais endilisiai, inaꞌ ataꞌ netopalopa inaꞌ niliꞌ eaꞌ netopalopafa wapani.” \p \v 40 Owaꞌ anona nagail waꞌili nagagaolana naꞌi, “Inaꞌ nefaꞌ akafimi naꞌamba atin siꞌi aman anamba. Inaꞌ owaꞌ ombal mohenama Goda? \v 41 Amom soldia maha afaꞌ ogaꞌ andeandeꞌ wandahama waf awafi afaꞌ wandaꞌafi. Apaꞌ aman anamba ina nandaꞌ waf awafi, owaꞌatin.”\x * \xo 23:41 \xt Mt 16:28\x* \p \v 42 Eaꞌ nandambema naꞌipa Jisas naꞌi, “Jisas, anaf inaꞌ negataga dembinai king, nemaf afamba inaꞌ okom mondandaꞌma aeꞌ.” \p \v 43 Eaꞌ Jisas naꞌipana naꞌi, “Aeꞌ aꞌipina endilisi, inaꞌ deiꞌ aꞌ nepe nelome wambel buꞌwambili Paradais.”\x * \xo 23:43 \xt Emo 8:9\x* \s1 Jisas nagaꞌ eaꞌ \p \v 44 Awin aꞌi owaꞌ nandasapaꞌ, akot luꞌunai aꞌ nataga dogw naofana itap hiagoma esis Judai nape nafeꞌ nafeꞌ nataga awin nandambema nagape gani 3 klok wambomota. Eaꞌ nataga negalaꞌ wapani.\x * \xo 23:44 \xt Eks 36:35\x* \v 45 Eaꞌ anona lowaf luꞌunai siꞌi utai nagail ipat Godi luꞌunai nomoni palalana hiꞌalana nandawal nataga biafina.\x * \xo 23:45 \xt Sam 31:5; Ap 7:59\x* \v 46 Eaꞌ Jisas galala mehip naꞌi, “Ahame aeꞌinai, aeꞌ aꞌ eseꞌenago ambal aeꞌali lofoꞌo lagol ineꞌigili.” \p Anen naꞌias naꞌambama eaꞌ, nagaꞌ dogw. \p \v 47 Eaꞌ kepten nugumafi amom soldiai nalutu nati hiahaom amamba eaꞌ nasaꞌma agol Godi naꞌi, “Endilisi atis, aman anamba buꞌunai.”\x * \xo 23:47 \xt Lu 18:13\x* \p \v 48 Eaꞌ amam nematawa isimba hiasi safiꞌi sandakolasa sagati hiahaom amamba magatagai, satolom eaꞌ saha mefetagw asasigwi sindihihimbaꞌ nomonas asasisi iwanis aꞌowaꞌ eaꞌ sotanima safeꞌ.\x * \xo 23:48 \xt Sam 38:11, 88:8; Lu 8:2-3\x* \v 49 Esis alipisi hiasi Jisasi saloma anowa nematawa wagafiꞌi itap luꞌupa Galilii wagiꞌma Jisas wafiꞌi, esis salutu laogon felefeleꞌ sati hiahaom amamba. \s1 Esis sasapaꞌ alop Jisasi nawis anona otam luꞌunai nagagali \p \v 50 Anona aman agilinama Josep anen Arimateainai itap luꞌupa Judia. Anen aman buꞌunai, kaunsel dembinai ma amom mugumafi esis Juda hiasii.\x * \xo 23:50 \xt Lu 2:25,38\x* \v 51 Anen ina naꞌi ahoꞌma amom dembami Juda moha Jisas nogagaꞌ, owaꞌatin. Anen nape nahafa nemaf buꞌwafi fegataga ma epes hiasi sogawis nomona maol Godi nope Dembinai nugumafias. \v 52 Aman anamba nafeꞌma Pailat nahaliꞌana ma nogofaꞌi alop Jisasi nogawana. \v 53 Eaꞌ nafeꞌ natagwaha alop Jisasi nisilaꞌi, nandaꞌ anef lowaf afitifi nopaloꞌana ma nombafana, nasapaꞌana nawis matmat atamba nalana nomon. Matmat atamba sagwasota tawis anona otam luꞌunai. Fowaꞌ esis ina deiꞌ sawa anin epenagon, ataꞌ owaꞌ atin. \v 54 Nemaf afamba saꞌi sogowandoꞌma hiahawesafi nemaf sagapoma nomaꞌwafi saꞌi sabat felefeleꞌma fegataga.\x * \xo 23:54 \xt Lu 23:49\x* \p \v 55 Nematawa awamba Galiliwai waloma Jisas wagafiꞌii, awo dokoꞌ wagiꞌma Josep waliꞌ wafeꞌ wati matmat atamba. Eaꞌ wati nomon naꞌamba Josep nagawa Jisasa.\x * \xo 23:55 \xt Eks 20:10; Diu 5:14\x* \v 56 Watolona eaꞌ otanima wafeꞌ ifagw awaugwi, wandondomba wel laloma hiahawes alogw fasigwi gwagasi ma bimb ofaꞌas ofeꞌ matmat ogandisa alop Jisasi. \p Nemaf afamba sabat fataga, wapoma nomaꞌw siꞌi muꞌuli Godi nagaꞌi. \c 24 \s1 Jisas aꞌ nosafel wapani \p \v 1 Ama main wafilu nemaf afamba sande fagaliꞌma wik agambai kuhumbita atota awo osafel wafeꞌ matmat. Agufuwama awamba. Maria Makdalaiꞌwi kwaloma anoꞌw awo agol atogol Maria maꞌmana Jemsi waloma Joana eaꞌ waloma anowa daiawa wapani. Eaꞌ ofaꞌ wel mais alogw fasigwi gwagasi awo waliꞌ wagandondombasi, ofaꞌas wafeꞌ matmat. \v 2 Eaꞌ watologon owaꞌ, wati otam anamba ina ataꞌ mape mowalo uta, owaꞌ. Anin epen aꞌ nafeꞌ nawisiꞌam mafeꞌ maꞌoh waꞌoh. \v 3 Eaꞌ wawis nomon apaꞌ awo ina wati Jisas, owaꞌatin.\x * \xo 24:3 \xt Ap 1:10\x* \v 4 Eaꞌ awo nomonas salasafeꞌ hiahiasa isimba. Owaꞌ kwafalis atis wati anom amam biam malutu felefeleꞌ luwaguf amamifi mogalaꞌ aꞌowaꞌ.\x * \xo 24:4 \xt Lu 2:9\x* \v 5 Eaꞌ awo ombal mahawa aꞌowaꞌ windiwa balagah wati itap. Owaꞌ amom maꞌipawa maꞌi, “Ipaꞌ pafiꞌi pelaoma aman anamba ambal lagapaunai ma naꞌa epes sagagaꞌi ma main? Anen ina ataꞌ nape naꞌa, owaꞌ. Aꞌ nosafel eaꞌ!\x * \xo 24:5 \xt Lu 9:22, 17:25\x* \v 6 Ipaꞌ ukup pendapoma basef ifimba fowaꞌ naliꞌ nagaꞌipipafi. Nemaf afamba ataꞌ nape nagalomepa ganimba itap apamba Galili naꞌipipa naꞌi, \p \v 7 ‘Aeꞌ ataga epen egefaꞌ alop epesi. Esis atiasi seseꞌe efeꞌma amom mandaꞌ waf awafii, mondele lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai. Ma nimaguf bif hiꞌilif, anef wapani aꞌ itanima esafel.’” \p \v 8 Eaꞌ awo ukup pandandaꞌma basef ifimba fowaꞌ nagaꞌiefi. \v 9 Eaꞌ wakwaha matmat otanima wafeꞌ waꞌipa amom alipumi ananimi 11-pelaim maloma anis alipisi hiasi ananisi wapani ma hiahawes isimba.\x * \xo 24:9 \xt Lu 8:2-3\x* \v 10 Nematawa awamba wanowa Maria Makdalaiꞌwi kwaloma Joanai anoꞌw Maria Jems maꞌmana. Awo wape waloma anowa daiawa waꞌipa amom aposel 11-pelaim. \v 11 Owaꞌ amom maꞌi awo wambasoꞌmam waꞌi basef gawa akafi, owaꞌ mohapifawaia. \p \v 12 Apaꞌ Pita nosafel nasagih nafeꞌ matmat nasisil nati nomon owaꞌ, nati luwaguf mogowaꞌanami atom maꞌoh. Eaꞌ notanima nafeꞌ ipat nomonas salasafeꞌma hiahawes isimba sagatagai. \s1 Anom amam biam mati Jisas ufiaꞌw kwagafeꞌ Emeusi \p \v 13 Nemaf afamba anom amam biam alipumi Jisasi mosafel aꞌ mafeꞌ anambel wambel saꞌumbili felefeleꞌ agilimbila Emeus. Ufiaꞌw akwamba kwaꞌwaha Jerusalem kwagafeꞌ Emeusi nohotagw 7-pelaigw, 14 kilomita. \v 14 Amom mafeꞌ eaꞌ manifa hiahawes isimba deiꞌ sagatagai.\x * \xo 24:14 \xt Mt 18:20\x* \v 15 Amom maꞌias mandahahaliꞌmas mafeꞌ, eaꞌ Jisas nataga felefeleꞌ nafeꞌ nalomam. \v 16 Apaꞌ naep amamipi walufip, ina mati Jisas mogawana, owaꞌatin. \p \v 17 Eaꞌ naꞌipam naꞌi, “Ipaꞌ bipa paꞌi main pafeꞌ?” \p Nahaliꞌam naꞌamba, ukup amamipi iwaiwanip malutu. \p \v 18 Eaꞌ anona amom biam Kliopas nagwamana basef naꞌi, “Epes hiasi sagape Jerusalami sati hiahaom amamba magataga nemaf afaꞌii sogawam. Apaꞌ inaꞌ atina owaꞌ negawaia.”\x * \xo 24:18 \xt Mt 21:11\x* \p \v 19 Anen naꞌias naꞌamba, Jisas nahaliꞌam naꞌi, “Main daꞌim?” \p Eaꞌ maꞌipana maꞌi, “Hiahaom amamba magatagama Jisas Nasaretinai. Anen dembinai profet nagaꞌipa esis amam nematawa basef fasifi banagafi. Anen banagonai ma nawalipasa basef ifimba nandaꞌ maol banagani ma naep Godi naloma epes wapani. \v 20 Eaꞌ amom pris dembami maloma agufumi dembami apeꞌimi masoꞌamana nafeꞌma amom gavman dembami. Eaꞌ amom gavman maꞌi basefa mohana nogagaꞌ. Eaꞌ mandolana lawag usiꞌigai tiꞌwanaegai.\x * \xo 24:20 \xt Lu 2:38, 19:11; Ap 1:6\x* \v 21 Apaꞌ fowaꞌ afaꞌ ukup paꞌi endilisi waꞌi, ‘Aman anamba nogatagwaha apaꞌ Israel mogape wahifipai.’ Ahoꞌ, eaꞌ anif basef wapani. Hiahaom amamba mataga eaꞌ nemaf deiꞌifi fagafeꞌ wanifi.\x * \xo 24:21 \xt Lu 24:1-11\x* \v 22 Deiꞌ anowa nematawa afaꞌiwai miniꞌap atep wandaꞌafa gogolalasofa kwapeteꞌ. Kuhimbita atota osafel wafeꞌ matmat, \v 23 apaꞌ awo ina wati Jisas, owaꞌatin. Eaꞌ otanima waꞌias waꞌi, ‘Afaꞌ wati anom ensel siꞌi waꞌoh wandandaꞌah watolom maꞌipafa maꞌi. “Anen nosafel nape namona.”’\x * \xo 24:23 \xt Jo 20:3-10\x* \p \v 24 “Eaꞌ anom amam afaꞌimi mafeꞌ matmat mati hiahawes naꞌamba atin siꞌi awo wagaꞌias. Apaꞌ anen ina matolona, owaꞌatin.” \p \v 25 Eaꞌ Jisas naꞌipam naꞌi, “O, ipaꞌ bipa nomonas akipai. Ukup ipeꞌimi eaꞌ maseꞌepa, ina pahapifa basef amom profeti kwafalis, owaꞌ.\x * \xo 24:25 \xt Lu 9:22, 24:44\x* \v 26 Krais anen ataꞌ niliꞌ nofaꞌ akafimi ma main, aꞌ nofaꞌ banagami mogogalaꞌi ananimi migiꞌ. Deiꞌ maina ipaꞌ owaꞌ pegegawaea?”\x * \xo 24:26 \xt Sam 22:1-21; Ais 53; Jo 13:31; Ap 3:13\x* \p \v 27 Eaꞌ naliꞌ nasefela basef hiafi Baibelifi amom profet maloma Moses mandaꞌafi nawalipamef. Naꞌipam basef ifimba hiafi fagaꞌi anini nawalipamef kofagefa hiꞌalef. \p \v 28 Amom mafeꞌ mataga felefeleꞌma wambel ambalemba maꞌi mogafeꞌma. Eaꞌ Jisas naꞌi ataꞌ nofeꞌ atin, \v 29 owaꞌ matalifana maꞌi, “Inaꞌ nepe nelomafa. Awin eaꞌ newala felefeleꞌma owamb.” \p Eaꞌ nawis nape nalomam.\x * \xo 24:29 \xt Lu 22:19\x* \p \v 30 Amom maꞌi meaꞌ gwaꞌaisi, anen nape nalomam nasaꞌma bret nanifela God nawalota nasoꞌamata. \v 31 Anen nandaꞌasa amom naꞌamba naep amamipi peleꞌatep deiꞌ eaꞌ mogawana. Eaꞌ nosafel nafeꞌ nakwaha amom dolomana. \p \v 32 Eaꞌ maꞌi, “Afaꞌ wagafiꞌi ufiaꞌw ukup afaꞌipi eaꞌ pehafel endilisi ma anen nawalapa basef fagape Baibel nagaꞌipafaef nogota atamba.” \p \v 33 Amom maꞌias naꞌamba owaꞌ, nogota atamba atota mosafel aꞌ motanima mafeꞌ Jerusalem. Eaꞌ mati alipumi 11-pelaim Jisasi maloma anis alipisi amamisi amamisi sandatama sape.\x * \xo 24:33 \xt 1 Ko 15:4-5\x* \v 34 Eaꞌ saꞌipa amom biam saꞌi, “Endilisi atis Dembinai aꞌ notanima nosafel! Saimon natolona eaꞌ.” \p \v 35 Eaꞌ amom biam maꞌipasa hiahawes dokoꞌ magatilis ufiaꞌwi. Maꞌipasas maꞌi, “Anen nalomafa wape nawala bret watolona eaꞌ ogawana.”\x * \xo 24:35 \xt 1 Ko 15:5\x* \s1 Esis alipisi Jisasi satolona \p \v 36 Esis ataꞌ saꞌi basef ifimba atin, owaꞌ Jisas aꞌ nalutu laꞌafena esis naꞌipas naꞌi, “Aeꞌ aꞌi opalef ipeꞌilifi fepe awanelef.”\x * \xo 24:36 \xt Mt 14:26\x* \p \v 37 Eaꞌ satolona sosafel gogolalasis kwapeteꞌ aꞌ ombal mahas. Esis saꞌi owaꞌ sati anona gamba. \p \v 38 Eaꞌ naꞌipas naꞌi, “Ipaꞌ gogolalasipa kwapeteꞌ ma main? Deiꞌ maina ukup ipeꞌipi palapagafeꞌ? \v 39 Ipaꞌ piti lagufi boꞌwagah aeꞌasi. Aeꞌ atowe eaꞌ maꞌuwi ape siꞌiwi. Ipaꞌ pesa lagofa aeꞌ pemeꞌe. Gambefah ina alopi bihitagof mapais siꞌi pagati magape alop aeꞌapii, owaꞌatin.” \p \v 40 Anen naꞌias naꞌamba ma eaꞌ, nihimbaꞌmasa lagof boꞌwagah ananisi.\x * \xo 24:40 \xt Jo 21:5\x* \p \v 41 Eaꞌ sonahasa anen. Apaꞌ esis gogolalasis kwapeteꞌ nomonas sape hiahawes, owaꞌ ataꞌ sohapifanaia. \p Eaꞌ nahaliꞌas naꞌi, “Ipaꞌ anis gwaꞌaisi aꞌa owaꞌ?” \p \v 42 Eaꞌ sasoꞌana anol aol duꞌwanil sagaofali. \v 43 Nandalombasal naꞌal ama nogohnaep asasisi.\x * \xo 24:43 \xt Lu 9:22\x* \p \v 44 Eaꞌ naꞌipas naꞌi, “Fowaꞌ aeꞌ ataꞌ ape agalomepa, aꞌipipa eaꞌ ma basef hiafi fagail buk Baibeli ma muꞌuli God nagasoꞌ Mosesani. Buk akwamba amom profeti faloma buk Sami, basef ifimba hiafi fagaꞌi aeꞌi. Basef ifimba hiafi deiꞌ fataga endilisi fandawalap hiꞌalef.”\x * \xo 24:44 \xt Lu 24:27\x* \p \v 45 Anen nihimbaꞌmas andeandeꞌma ukup asasipi ma sogogawa basef fagail Buk Baibeli. \p \v 46 Eaꞌ naꞌipas naꞌi, “Fowaꞌ amom mandaꞌ basef ifimba fagail buk Baibeli faꞌi Krais aꞌ nondameꞌ akafimi sohana nogaꞌ ma nimaguf bif hiꞌilif anef fegafeꞌma wanifi, daoꞌ notanima nosafel matmat wapani.\x * \xo 24:46 \xt 1 Ti 3:16\x* \v 47 Ama agol ananigili atiasi alipisi ananisi siliꞌ sowalapa basef Jerusalem eaꞌ siꞌipasef amam nematawa hiasi hiꞌilas sagape walemb hiagomai ma sembema nelelemba God nokwahomasa awami asasimi okom mogasoꞌanam.\x * \xo 24:47 \xt Jo 15:27; Ap 1:8\x* \v 48 Ipaꞌ apati hiahaom amamba magatagamai ma atiasi pigaꞌipa hiasi.\x * \xo 24:48 \xt Jo 14:16, 15:26; Jo 16:7; Ap 1:4\x* \v 49 Ipaꞌ peme! Anom hiahaom banagami fowaꞌ Ahame naꞌiam endilisi naꞌi nogasiꞌipami felefeleꞌ mifiꞌmipai. Ipaꞌ pendape atapipa taun inimba pefeꞌma petaga nemaf afamba banagami mugisilaꞌi heven ilifi mogafiꞌmai ipaꞌ.” \s1 God nofaꞌ Jisas nalota heven \p \v 50 Jisas naoꞌwa esis amam nematawa hiasi safeꞌ sataga felefeleꞌma Betani eaꞌ nasaꞌma lagof falota nofaloꞌmasa nogowaꞌ banagas. \v 51 Anen ataꞌ naꞌipasa atin, God aꞌ nagiana nakwaha esis nalota heven.\x * \xo 24:51 \xt Jo 14:28, 16:22\x* \v 52 Eaꞌ sanifelona sandaꞌ lotumana eaꞌ sandagala aꞌowaꞌ sotanima safeꞌ Jerusalem sandagala atapis sape. \v 53 Eaꞌ dondol sagape ipat luꞌunai Godi safela agol ananigili luꞌwagol endilisi. Eaꞌ maꞌuf.