\id 1TI 1TIM Anmatyerr, David Strickland February 2020 a:DP,PK,JH b:RM c:DS,DP e:AC f:DS g:KH,DS,AJ,DP,JH h:DP i:DS,SP \h 1 Timothy \toc2 1 Timothy \toc1 1 TIMOTHY \mt1 1 Timothy \ip Paul-el angketj nhenh artwang Timothy-warn lanthek. Timothy rang Paul-kenh rrkwapenh-apenh anek, rang ler kwerenh-arteh anek. Paul-el arrwekel-antey Timothy renh mer Ephesus-el imperl-alhek, werlampareny kwerel arntarnt-aretjeh. Paul rang ahentj-anek, mer Macedonia-warn alhetjeh. Kwereng rang alhek. Kelant Paul rang mer Macedonia-el anetjam-rlwer, rang iterl-arek, rang kwel angkep alpetjeh mer Ephesus-warn. Rang kwenh antarl-irrek, rrkwapentj angerr mpwaremel. Rang itja parrp petj-alpek Ephesus-warn. Lakenheng rang angketj nhenh pip-warn arrernek, Timothy renh ateng-iletjeh. Rang ahentj-anek, Timothy renh iletjeh, nthakenh rang artwang pal kaltj-anthenh-anthenh map arnpakemel iletjeh. Nthakenh rang werlampareny arratj kwet arntarnt-aretjeh, nthakenh-nthakenh rang arntarnt-arenh-arenh urraretjeh, ngkernetjeh-anngernt. \c 1 \p \v 1 Yeng Paul, angketj nhenh thang pip-warn arrernem, lanthetjeh-anngernt. Altjerr Jesu Christ thwen ratherr yengenh urraremel ngakek, kaltj-anthenh-anthenh tjeperr Jesu Christ-henh anetjeh. Altjerr kwenh nwern-henh Iteth-ilenh-ilenh anem. Nwern Jesu Christ kwer tjwempelhem, rang angkep petj-alpetjenh, nwernenh inerl-alpetjeh. \p \v 2 Timothy-ay, thang pip nhenh ngkweng-warn lanthem. Ntwang kwenh ler tjengenh-arteh anem, ilak renh nakemeng wart. \p Thang Altjerr Angey Ngkart Jesu Christ thwen ngkweng tjang-pawenhem, ratherr ngkweng kangkentj mernelhetjeh, ratherr ngwenh mantj arntarnt-aretjeh, ntwang ngwerleny kwet anetjenheng, ater-kweny. \s1 Paul-el Timothy renh ilek, // rang pal kaltj-anthenh-anthenh map // arnpaketjenheng \p \v 3 Thang ngwenh ilem, Ephesus \it town\it*-el antarl-irretjeh. Thang arrwekel ateng-ilekarl nheng. Yeng nheng mer Macedonia-warn alhetjeh anekarl, thang ngwenh nhenh arrwekel ilek, artwang Ephesus-areny rrpwetjel tjerrtj map pal kaltj-anthekarl. Ntwang inenh arnpaketjeh. \v 4 Inang kwenh tjerrtj map kweteth ilem angketj anengkerr-penh-arlk, angketj tjerrtj irrernngepat map-penh-arlk. Kwereng tjerrtj map werrem angketj nhenheng arrngel. Ntwang inenh lakenh arnpaketjeh, “Altjerr-henh angketjengant kaltj-irray!” Altjerr-henh angketjelant nakentj nwern-henh twer-ilem, nwern arratj rrkwapetjeh kwer. \p \v 5 Yeng ahentj, nakenh-nakenh inang ularrek-ularr nyerrkentj mernelhetjenheng. Nthakenh inang nyerrkentj mernelhetjeh? Inang iterrentj arratj anyenetjeh-amparr, inang kaltj-irretjeh-amparr mwerreh anetjeh thwen, inang Altjerr arratj naketjeh-amparr. Nakenh-nakenh ngwenh apek inang nyerrkentj mernelhem ularrek-ularr, inang mernelhem, inang arratj kaltj-irrekarl Altjerr-henh angketjeng ularr. Lakenhan ntwang tjerrtj inenh kaltj-anthetjeh. \v 6 Pal kaltj-anthenh-anthenh inang Altjerr-henh angketjeng ntjwem-irrek. Inang lhwerrkertemeh angkerl-apem. \v 7 Inang ahentj-anem, tjerrtj map Moses-henh mpwareng-areng kaltj-anthetjeh kwel. Inang Moses-henh mpwareng-areng kaltj-kweny kwet wart, itja. Inang kaltj-kwenh war angkerl-apem, apant-lkweremeh pal. \p \v 8 Tjerrtj arrpenh inang arratj kaltj-irrekarl Moses-henh mpwareng-arengek, inang mwerr mernelhem. Lakenh nwern inenh aremeng, nwern kaltjel wart alhengk-arem, mpwareng-areng rang tjeperr anthwerr anem, mwerr. \v 9 Nwern iterl-aretjeh, mpwareng-areng rang itja tjerrtj arratj mapehant anem. Mpwareng-areng rang tjerrtj anetj mapeh-arlk anem, inenhant arratj-iletjeh. Mpwareng-areng nhenh Ngkarteng ntjwem-irrekarl mapeh-arlk anem; Altjerreh kangkwerretj-kweny mapeh-arlk; kwet anetj mpwaremarl mapeh-arlk; Altjerreh pwer anenh-anenh mapeh-arlk; tjerrtj arlaltj atwenh-atwenh mapeh-arlk; merrentj mapeh-arlk lakenh; \v 10 tjerrtj anetj mpwarenh-arenh mapeh-arlk, inang marlel-ayeng anetj mpwarem apek, kwer mapel-ayeng apek; artwang ineh-arlk, inang artwang arrpenhel-ayeng apek anetj mpwarem; marl ineh-arlk, inang marl arrpwekel-ayeng apek anetj mpwarem; nheng tjerrtj inang tjerrtj arrpenh map antwerrkemel maneyeh \it sell\it*-em-iletjart mapeh-arlk; tjerrtj rrtjwerremarl mapeh-arlk; nheng tjerrtj \it court\it*-el rrtjwerremel angkenh mapeh-arlk. Tjerrtj anetj ngwenh apek inang kaltj-anthentj nwern-henheh akwen anemarl mapeh-arlk. \v 11 Ngwenh-henh angketj arratj anem? Altjerr-henhant angketj kwenh arratj anem, alker-arenyarl. Altjerrel yengenh ngkernek, angketj mwerr nhenh kaltj-anthetjeh. \s1 Paul rang Ngkart Jesu kwer kangkemel angkek, rang renh mantj arntarnt-arekarleng \p \v 12 Yeng kangkem Ngkart Jesu Christ-ek, nheng rang yengenh twer-ilek kwer rrkwapetjeh. Rang arrwekel kaltj anek, yeng irlpareth anetjenheng. Rang iterrentj tjengenh keth arek. Rarrp angkek, “Paul-el yengenh kangkwerremel awetjenh.” Lakenheng kwenh rang yengenh ngkernek, rrkwapenh-apenh kwerenh anetjeh. \v 13 Arrwekel yeng Ngkart Jesu kwer ahentj-kweny anetjart, lwerenh-penh thang renh arrampewetjart. Thang nakenh-nakenh inenh atwetjeh alwernetjart, ineh ngkwantj-irretjart. Yeng kwer akwen kwet anek, itja renh nakek. Ngkart rang tjeng lharrp-irremel mantj-mantj mernelhek, yeng palekalek anekarleng wart. \v 14 Ngkart tjeng kangkentj kwet mernelhek. Rang yengenh kaltj-anthek, renhemeh naketjeh, tjerrtj arrpenh mapeh nyerrketjeh thwen. \p \v 15 Timothy-ay, yeng ahentj-anem, ngkweng angketj arratj iletjeh. Tjerrtjel angketj renh arratj alhengk-aretjeh. Tjerrtj ahelh nhenh-areny anetj angerr anem. Lakenheng Ngkart Jesu ahelh nhenh-warn petjek, tjerrtj anetj inehenheng inetjeh, iteth ngampekarl anetjenheng. Arrwekel yeng tjerrtj anetj arrpenh mapeng anetj-lkwer anek. \v 16 Kwereng Altjerr tjeng-amparr lharrp-irrek, rang itja yengenh atwek, yeng anetj anthwerr mernelhekarleng-artany. Jesu Christ tjeng-warn angkek, thang renh naketjenheng, kwereng yeng iteth ngampekarl anetjenheng. Lakenh rang mantj-mantj tjeng mernelhek, tjerrtj ingkerrekel nhenh iterl-aretjeh. Kwereng tjerrtj ingkerneny map-arlk inang renh naketjenheng, inang iteth ngampekarl anetjenheng. \q1 \v 17 Altjerr renh nwern kwet naketjeh. \q1 Altjerr rang nyentant anem, \q2 rang \it king\it* anganentj ngampekarl anetjenh, \q2 rang ilwetj-kwenh anem. \q1 Nwern renh ywarn arem. \q1 Altjerr renh nwern kwetant kangkemel naketjeh, \q2 renh ilemel rang mwerr anthwerr anemeng, \q2 parrtj angerr-akert. \q1 Nhenh arratj anetjeh. \s1 Paul-el Timothy renh twer-ilemel ilek \p \v 18 Timothy-ay, ler tjengenhay, ntwang angketj tjengenh mantj awetjeh. Pal kaltj-anthenh-anthenh map anew-anewel ilang, inenh arratj-ilemel. Irlpangkang, Altjerr-henh angketj angenh-angenhel arrwekel ngwenh ilek, ntwang lakenh kwenh mpwaretjeh. Ntwang angketj kwerenheh kangkwerrem apek, ntwang pal kaltj-anthenh-anthenh inenh anew-anewel arratj-iletjeh, inang kwenh pal kaltj-anthemeng wart. Atwenh-atwenh map aray, inang anew-anew kwenh alhem atwerretjeh, lakenh-arteh ntwang anew-anewel inenh iletjeh. \v 19 Ntwang Altjerr renh kwet naketjeh. Iterleng-iterl mwerr kwet anyenetjeh, itja impetjeh. Altjerr kwer kangkwerretjehant, itja anetj mernelhetjeh. Artwang rrpwetj arrpenhel inang anetj-ilelhek, inang angketj arratjeh kaltj anekarleng-artany. Inang iterrentj atherr-akert anek, inang itja iterrentj arratjeh kangkwerrem, iterrentj anetj arrpenheh inang kangkwerrem. Lyet inang Altjerr renh itja weth arratj nakem, inang renh impek. \v 20 Nhenh artwang atherr anem, Hymenaeus Alexander thwen. Ratherr Ngkarteng ntjwem-irrek, Ngkart arrampewek. Artwang nhenh atherr thang arrentjek impek, rang renh-atherrenh atwetjenheng. Ratherr kaltj-irretjenheng, itja Altjerr arrampewetjeh. \c 2 \s1 Werlampareny pipek arraw-irremeng, // nthakenh-nthakenh inang Altjerr pawenhetjenh \p \v 1 Timothy-ay, yeng ahentj, arrantherrenh angketj tjeperr nhenh iletjeh-amparr. Arrantherr Altjerr renh tjang-pawenhetjeh tjerrtj ingkerrekeh. Arrantherr nakemel Altjerr-warn angketjeh, nheng lakenh mwerr mpwarekarl tjerrtj ingkerrekeh. Arrantherr lakenh-arteh tjerrtj ineh Altjerr renh tjang-pawenhetjeh: Altjerr rang tjerrtj ineh tangetjel anetjenheng, rang inenh wenh-wenh apek anthetjenheng, inenh twer-iletjeh. \v 2 Arrantherr Altjerr renh tjang-pawenhetjeh \it government\it* angerr mapeh-arlk, artwang angerrepat mapeh-arlk, aywang mapeh-arlk, merek-artwey mapeh-arlk, kwertengerl mapeh-arlk. Arrantherr Ngkart tjang-pawenhetjeh lakenh, rang ineh tangetjel anetjenheng, inang arratj mpwaretjenheng, nwern ngwerleny imampwerl-kweny anetjenheng, nwern Altjerreh arratj kwet iterremel anetjenheng, arrpenh mapeh arratj mernelhemel. \v 3-4 Nwern apek renh lakenh pawenhem, Altjerr rang kangkem. Rang Iteth-ilenh-ilenh nwern-henh anem wart. Rang ahentj, tjerrtj ingkerrek arnang anetjeng inetjenh, inang iteth ngampekarl anetjenheng. Rang ahentj, tjerrtj ingkerrek kaltj-anthentj arratjek kaltj anetjeh. \p \v 5 Kaltj-anthentj arratj rang lakenh anem tjerrtj ingkerrekeh. \q1 Altjerr nyent war anem. Altjerr arrpenh itja anem. \q1 Nwern itja Altjerr iterl-arek, \q2 nwern ntjwem kwet Altjerreng anek. \q1 Arrngert angkenh-angkenh nyentel war \q2 nwernenh Altjerreh peltj-ilek, \q2 rang artwang Jesu Christ anem. \q1 \v 6 Jesu Christ rang mpwerrk kwerenh mentj anthelhek, \q2 inang renh irrernng atwetjeh. \q1 Inang renh ntwerlk-warn tanthemel arrernewarrek. \q1 Lakenh Altjerrel Jesu Christ-el-ayeng \q2 tjerrtj nakenh-nakenh ingkerrek \q2 anetj inehenheng inek. \q1 Inang ilwehetjeng, rang-atwetj ilwek \q2 anetj inehenheng arrngel. \q1 Jesu Christ rang ilwekarl, \q2 Altjerrel tjerrtj ingkerrekeh keth mernek, \q3 rang ahentj-anekarl, \q3 inenh anetj inehenheng inetjenh, \q3 inang iteth ngampekarl anetjenheng. \p \v 7 Lakenheng Altjerrel yengenh urraremel ngakek, angketj ilenh-ilenh kwerenh anetjeh, urrpey alhetjeh tjerrtj lwereny map-warn. Rang yeng urrpey lanthek ineh angketj arratj kaltj-anthetjeh, inang Christ renh naketjenheng. Yeng nhenh arratj ilelhem, yeng itja rrtjwerrem! \s1 Paul-el artwang map marl map thwen ilek, // nthakenh-nthakenh inang arratj mernelhetjeh // pipel-ayeng \p \v 8 Werlampareny inang mer mapel pipeh arraw-irrem, yeng ahentj-anem, artwang inang arratj mernelhemel Altjerr-warn angketjeh. Inang iltjang kern-ilelhemel Altjerr-warn angketjeh, rrwampey awelhetj-kwenh anetjeh. \p \v 9-10 Yeng ahentj, marl inang kayak mernelhetjeh, mantj-mantj iterremel mpwarelhetjeh. Inang tjerrtj arrpenh mapeh tangetjel anetjeh, inenh arntarnt-aremel. Inang itja antheparr mpwarelhetjeh, mantarr amparrkey-arrkey-kweny. Inang mantarr arrkay-warn irrpetjehant. Inang arnang \it gold\it* amwerlt-kenh ahentj-kenh-arlk itja impetjehant. Nheng inang lakenh-arteh apek antheparr mpwarelhemeng, inang apek pip-warn alhem, artwang map ahentj-anehetjeng antheparr aremel, lakenh-hetj. Inang itja lakenh mernelhetjeh. Inang arratj mernelhetjeh, inang Altjerr renh nakemeng wart. \p \v 11 Kaltj-anthenh-anthenhel werlampareny Altjerr-henh angketj kaltj-anthem-rlwer, marl inang ntertel awemel kaltj-irretjeh. Inang kaltj-anthentj ingkerrekeh kangkwerretjeh. \v 12 Thang marl map arnpakem, inang werlampareny itja kaltj-anthetjeh, inang itja artwang mapeh apek twernk anetjeh. Inang Altjerr-henh angketj ntertel awetjeh. \v 13 Thang ngwenh ilem, wenheng yeng ahentj-anem, marl inenh ntertelh-iletjeh. Angketj nhenh awerrerrang kaltj-irremel. Altjerrel kwenh artwang Adam-ek-amparr mpwarek, kwerengant marl renhemeh mpwarek. \v 14 Arrentj rang marl renh rrtjwerremel ilek. Marl rek-amparr arrentjeh kangkwerrek, rek-amparr kwewaleny anetj-ilelhek. Lakenh kwereng wart thang marl map ntertelh-ilem, inang apek artwang kaltj-anthehetjeng, inang apek artwang mapeh twernk anehetjeng. \v 15 Marl map inehan kwer ngwerrm-irretjeh. Inang apek Altjerr renh kwet naketjeh, tjerrtj arrpenheh kwet nyerrkentj mernelhetjeh, Altjerrel marl inenh anetjeng inetjenh, inang iteth ngampekarl anetjenheng. \c 3 \s1 Angketj werl-ampareny-kenh // arntarnt-arenh-arenh-akert \p \v 1 Angketj arratj nhenh thang ilem: tjerrtj ngwenh apek arntarnt-arenh-arenh werlamparenyeh anetjeh ahentj-irremeng, kel mwerr, rang rrkwapentj mwerr anthwerreh ahentj-anem. \v 2 Nthakenh werlamparenyel arntarnt-arenh-arenh urraretjenh? Wenh-arteh arntarnt-arenh-arenh ngwenh apek rang anem? Nhenh itja mwerr anem, arrpenhel apek ilemeng, rang anetj-akert anem kwel. Arntarnt-arenh-arenh rang anew nyentant anyenetjeh. Rang itja alherrentj anetjeh kangkwerrem. Rang angketj anetj angketjal anetjeh. Rang angemang mwerr anetjeh. Alethang apek petjem, rang tjerrtj renh ngwetjeh mer kwerenh-warn, ankwang intetjeh apek. Rang kwenh kaltj, nthakenh tjerrtj map kaltj-anthetjeh-anngernt. \fig |src="GAT 1TI 3 2 circ men.tif" size="col" ref="3.2" \fig* \v 3 Rang ngkwarl angerr antjwetjal anetjeh. Rang itja atwenh-atwenh anetjeh, itja iltetjal anetjeh. Rang ngwerleny anetjeh, itja parrp ahang-irretjeh. Rang itja maneyeh-arlk alherretjeh. \v 4-5 Rang arlaltj kwerenh mapeh-amparr tjey arratjel tjey-angetjeh, inenh mantjel arntarnt-aremel. Rang ler kwerenh map kaltj-anthetjeh, arratj kwer kangkwerretjeh. Werlamparenyel renh arem, rang arlaltj kwerenh map arratj kaltj-antherleh. Iterl-arang, rang apek arlaltj kwerenh itja tjey arratjel tjey-angemeng, nthakenham rang Altjerr-henh werlampareny tjey arratjel tjey-angetjenh? Itja apek. Werlampareny kwer rang arratj rrkwapetjeh. \v 6 Artwang rang lyet-atheh war nakenh-nakenh anem, rang werlampareny-henh arntarnt-arenh-arenh itja anetjeh, mpank-amparr. Rang weth-amparr arnterr kaltj-irretjeh. Arrantherr renh parrp ngkernehetj, arrwekel arrantherr aretjeh-amparr, rang tjwenelhehetj. Kwereng Altjerrel renh alharlkwehetjeng, rang nheng arrentj renh alharlkwekarl-arteh. \v 7 Tjerrtj arrpenh maparl apek akwen awetj-kwenyel map, inang angkem artwang nheng rang mwerr anemeng, lakenh mwerr. Itjeng apek, inang ingkern renh arrampewehetj, arrentjel renh antwerrkehetj. Artwang rang mwerr kwet anem, kaltj anthwerr anem arratj mernelhemel, kel mwerr, arrantherr renh ngkernetjehemeh, arntarnt-arenh-arenh anetjeh werlamparenyeh. \s1 Angketj werlampareny-kenh // rrkwapenh-apenh map-akert \p \v 8 Werlampareny arrpenhel inang artwang nyentam-nyent ineh urraretjeh, rrkwapenh-apenh werlamparenyeh anetjeh, nyent apek rrpwetj apek. Werlamparenyel artwang-amparr urraretjeh, ngwenh apek rrkwapenh-apenh anetjeh. Artwang nhenh rang irlpareth anetjeh, rang itja rrtjwerrenh-rrenh anetjeh, rang itja ngkwarl antjwenh-antjwenh anetjeh, rang itja maneyeh-arlk angerr alherretjeh. \v 9 Rang angketj mwerr renh arratj iterl-aretjeh, angketj mwerr nheng Altjerrel nwerneh mernek Jesu Christ-el-arleng. Rang nyerr-kweny kwet anetjeh, iterrentj arratj-akert, kweteth arratj mernelhetjeh. \v 10 Arrantherr renh itja parrp ngkernetjeh, rrkwapenh-apenh werlamparenyeh anetjeh. Arrantherr renh arrkernemel aretjeh-amparr, rang apek arratj mernelhemeng. Kwer-penh arrantherr renh ngkernetjehemeh, werlampareny-henh rrkwapenh-apenh anetjeh. \p \v 11 Werlamparenyeh inang marl renh urraretjeh, rrkwapenh-apenh werlamparenyeh anetjeh, nyent apek rrpwetj apek. Rang apek rrkwapenh-apenh arrpenh-henh anew anem. Marl rang irlpareth anetjeh, itja lhwerrkert angketjeh. Rang iterleng-iterl mwerr-akert anetjeh, rang kayak mernelhetjeh. Rang itja ngkwarl antjwenh-antjwenh anetjeh. Tjerrtj ingkerrekel arem, rang arratj mernelherleh, anew kwerenheh tangetjel anerleh. \fig |src="GAT 1 Tim 311.tif" size="col" ref="3.11" \fig* \p \v 12 Artwang ngwenh apek rang werlampareny-kenh rrkwapenh-apenh anem, rang anew nyent-akertant anetjeh. Rang ler arlaltj kwerenh map arratj arntarnt-aretjeh. \v 13 Rang apek rrkwapenh-apenh irlpareth anem, werlamparenyel renh naketjenheng. Rang twer-irremel anew-anewel Jesu Christ renh naketjenheng. Rang nyerr-kwenyel angketj mwerr arrpenh mapek iletjeh. \p \v 14-15 Timothy-ay, yeng ahentj-anem, ngkweng-warn ngwenth war yatjarr alhetjeh. Arrpenh mapel apek yengenh ayakehetjeng, thang pip nhenh ngkweng-warn arrwekel kwet tanthemel lanthem. Pip nhenhel-ayeng thang ngwenh ateng-ilemel ilem, nthakenh nakenh-nakenh map werlamparenyeng ularr mernelhetjeh. Werlampareny kwenh Altjerr-henh peltj map anem, inang Altjerr iteth renh nakem. Inang Altjerr-henh angketj arratj anyenemel arntarnt-arem. Arrpenhel apek angketj ulpert-ilehetj. \v 16 Altjerrel angketj tjeperr kwerenh lyetant keth-ilek. Ngkweyeng-ntjel rang angketj nhenh arltwentjekarl. Angketj lakenh rang intem: \q1 Christ rartek ahelh nhenhel ngwerrm-irrek, \q2 rang tjerrtj mpwerrk kwerenh mernelhek. \q1 Kwerrern Alngaltarel mernek, \q2 Christ rang kwenh arratj anemeng. \q1 Angel alker-areny mapel renh arek. \q1 Kwertengerl kwerenh mapel tjerrtj mapeh \q2 kwer-penh kaltj-antherl-apek mer mapel. \q1 Tjerrtj mapelemeh renh nakem ahelh apanpel. \q1 Altjerr Angeyel renh mer alker-warn angkep anginek, \q2 parrtj angerrel-ayeng anetjenheng. \c 4 \s1 Paul rang Timothy renh ateng-ilemel ilek, // rang angketj rrtjwerrentjeng arntarnt-arelhetjeh \p \v 1 Kwerrern Alngaltarel nwernenh keth anthwerr ilem: arltang ingkern arrwekel-arrwekel nakenh-nakenh arrpenh map Altjerr-henh angketjeng ampakelhetjenh. Inang itja weth Ngkart renh naketjenh. Inang angketj arrentj-kenh naketjenh. Inang kwerrern urrtjalth mapeh kangkwerretjenh. \v 2 Tjerrtj urrtjalth mapel arrentj-henh angketj renh kaltj-anthem, arrentjel iterrentj inehenh angart-wekarleng wart. Inang iterl-aretj-kwenyel kaltj-anthem. \v 3 Lakenhan inang tjerrtj inenh rrtjwerremel war ilem. Inang arnpakemel ilem lakenhan, “Marl mapay! Arrantherr arlwekerelant anerrerrang, anew inetj-kweny kwel alartetjeh! Artwang mapay! Arrantherr arnkentjelant anerrerrang, anew inetj-kweny kwel alartetjeh! Ker arrpenh apek anetj itja arlkwetjeh! Kenh mern ker arrpenh mapant arlkwerrerrang!” Nthakenharlam lakenhan, kwey? Altjerrel kwenh mern ker inenh arrmernekarl! Lakenheng tjerrtj nakenh-nakenh inang angketj arratj alhengk-aremarl, inang kwenpel arlkwem mern ker wenh-wenh apek. Inang Altjerreh lakenh angkem-amparr, “Angeyay, nwern ngkweng kangkem, ntwarl mern ker nhenh nwerneh anthekarleng.” \v 4-5 Iterl-aray, Altjerrel ingkerreny mwerr arrmernekarl. Mern ker inang mwerr anem, Altjerrel inenh arrmernekarleng. Nwern Altjerr renh kangkentjel pawenhetjeh-amparr, rang mern ker nwerneh anthekarleng, kwereng nwern mern ker kwenpel arlkwetjenheng wart. \s1 Paul-el Timothy renh ilek, rang // kaltj-anthenh-anthenh arratj mernelhetjeh \p \v 6 Timothy-ay, ntwang werlampareny kaltj-anthentj tjengenh nhenheh irlpangkelh-ilang. Ntwang lakenh kaltj-anthenh-anthenh mwerr anthwerr mernelhetjeh. Ntwang mernelhem, ntwang Jesu Christ renh arratj nakentj-alhekarleng, ntwang mangketjam-rlwer. Ntwang nheng nwerneh kangkwerrek, nwern ngwenh kaltj-anthetjamarleh. \v 7 Ahelh-areny angketj anetj-anetj ingkerrek-arlk anengkerr-arlk thwen ntwang itja alwernetjeh, mentj impang. Tjeperr war anem, Altjerreng ularr arratj mernelhetjeh. Lakenh arrantherr athek-irretjeh, angerr-lkwer Ngkart-henh angketjeng kaltj-irretjeh, arratj kwet mernelhetjenheng. \v 8-9 Yeng ahentj-anem, angketj nhenh ngkweng iletjeh, angketj mwerr anthwerr. Nwern ingkerrek angketj nhenheh kangkwerretjeh. Tjerrtj arrpenh inang lakenh angkem, “Mpwerrk twer kwet anyenetjeh, nhenh kel tjeperr anem”. Lakenh kwenh mwerr. Kenh tjeperr anthwerr rang anem, kwerrern nwern-henh twer mpwaretjeh, nwern Altjerreng ularr arratj kwet mernelhetjeh. Altjerrel nwernenh kwart-wetjenh, ahelh nhenhel mer alkerel-arlk. \v 10 Nwern kweteth athek-irrem, kwerrern nwern-henh twer mpwaretjeh, nwern iteth ngampekarl anetjenheng. Nwern anew-anew tjwempelhem, iteth nhenh inetjeh. Iteth nheng Altjerrel alhelekarl, nwern renh nakemeng wart. Altjerr rang iteth anem. Rang ahentj, tjerrtj ingkerrek anetjeng arntarnt-aretjeh, inang ilwehetj. Rang kwenh nakenh-nakenh map anetjeng inem, inang iteth ngampekarl anetjenheng. \p \v 11 Werlampareny ngkwengenh kaltj-anthentj nhenh tjengenh kwet kaltj-anthang. Inenh ilang, angketj nhenheh kwet kangkwerretjeh. \v 12 Arrpenh mapel apek ngwenh ilemeng, “Nwern itja ngkweng kangkwerretjenh, ntwang war artwang kwek anemeng.” Lakenh apek inang ngwenh ilemeng, ntwang itja ineh kangkwerretjeh. Inang ngkweng arratj kangkwerretjeh. Tjerrtj ingkerrekeh arratj angkemel mernelhang. Tjerrtj ineh arratj nyerrkemel inenh arntarnt-arang. Tjey arratj iterl-arang. Arratj mernelhetjeh. Nakenh-nakenh arrpenh mapel ngwenh keth aretjenheng lakenh mpwarerleh, inang twer-irremel ingkentemel ngkweng alhetjenh. \fig |src="GAT 1TI 4v12 preaching.tif" size="col" ref="4.12" \fig* \v 13 Arrantherr \it town\it* Ephesus-el pipek arraw-irremeng, yeng ahentj, ntwang Altjerr-henh angketj ineheng anngetherr \it read\it*-em-iletjeh. Ntwang angketj inenh kaltj-anthang kweteth, yeng ngkweng-warn petjetjeh-atwetj. \v 14 Nhengeh irlpangkang, arrwekel nhengarl arntarnt-arenh-arenh mapel iltjang inehenh kapert ngkweng-arleh arrernek, inang Ngkart Jesu renh ngkweng tjang-pawenhekarleng wart. Inang Altjerr-henh angketj ngkweng ilek, Altjerrelemeh Kwerrern kwerenh ngkweng-warn weth irrpelh-ilek, ntwang inangkal anetjenheng. Lakenh ntwang rrkwapentj angerr mpwaretjeh-anngernt. Ntwang nhenheh itja angwerretjeh. \p \v 15 Mantj iterrang, tharl ngwenh ilekarleh. Arratj kangkwerrang. Kwer-penh werlamparenyel inang aretjenh, ntwang Christ renh anew-anewel nakemeng. \v 16 Awelhentj anetjeng arntarnt-arelhang, ntwang tjey anetj-warn irrehetj. Mantj arelhang, ntwang arratj anthwerr inenh kaltj-anthetjeh. Kwenpel kaltj-anthang. Kwereng Altjerrel ngwenh arnang anetjeng arntarnt-aretjenh. Tjerrtj inang ngkweng kangkwerrekarl, Altjerrel inenh arntarnt-aretjenh-antim. \c 5 \p \v 1 Artwang aywang angerrepatel apek anetj mpwarem, ntwang renh mantjel iletjeh. Ntwang angerrepat ineh-warn irlpwengerr-ngerr angketjeh, angey-arteh. Ntwang artwang kwerrk mapeh lakenh angketjeh, tjey-arteh apek kekw-arteh apek mernelhetjeh. \v 2 Ntwang arelh ampwang mapeh mantj mernelhetjeh, ntwarl matj ngkwengenheh mernelhem-arteh. Ntwang marl awenk mapel-arleng talkw angketjeh, ntwarl tjey ngkwengenh mapeh talkw angkem-arteh. \s1 Angketj marl inpert map-akert \p \v 3 Ntwang werlampareny inenh lakenh iletjeh marl inpert map. Marl inpert ineh peltj anetj-kwenh apek, inenh werlamparenyel arntarnt-aretjehant. Nhenh rrkwapentj werlampareny-kenh anem. \v 4 Inpert arrpenh ineharl peltj apek anemeng, peltjant-areyel inang arntarnt-arerretjeh. Peltj nhenh inang irlpangketjeh, inang kwenh inpert inenh kepenh kangkentjel arntarnt-aretjeh, inpert mapel inenh mangkelh-ilekarleng. Lakenh inang mernelhetjeh, inang nakenh-nakenh anemeng wart. Lakenh inang arratj mpwaremeng, Altjerr rang nhenhek arrken awelhetjenh. \v 5 Inpert arrpenh apek peltj-kwenh anem, inang kel nyent-arenyarl anem, Altjerr rant apek peltj ineh anem. Lakenheng inpert inang kweteth Altjerr renh pawenhem, rang inenh arntarnt-aretjeh. \v 6 Inpert arrpenh apek arrkenehant palenthwem, rang anetj mpwaretjeh iterremel, kwer mwerr anetj-kwenyarl Ngkarteng ularr, rang tjey anetjel kwet alhem, kwerrern kwerenh arrwetj-arteh nthwerl-apem. \v 7 Ntwang angketj nhenh werlamparenyeh iletjeh, inang arratj mernelhetjenheng. Arrpenh apek ineh-akert anetj angkehetjeng. \v 8 Arrpenh mapel peltj inehenh itja arratj arntarnt-arerl-anem, inang kel Ngkart-henh mpwareng-arengeng ampakelhek, inang itja nakenh-nakenh arratj anem. Inang kwenh tjerrtj nakenh-nakenh-kwenh mapeng anetj-lkwer anem. Tjerrtj nakenh-nakenh-kwenh mapel inang peltj inehenh arratj arntarnt-arem. \p \v 9-10 Arrantherr inpert nhenh map-henh arreny pip-warn arrernetjeh, nheng werlamparenyel inenh arntarnt-aretjenheng. Mpank arreny inehenh arrernetjeh-anngernt, arrantherr inenh aretjeh-amparr mantjel. Nheng inang apek arelh ampwang anthwerr anem, \fig |src="GT 1Timothy5_Widows.tif" size="col" ref="5.9-10" \fig*60 \it years\it*-warn-athekant angerrepat anthwerr. Nheng marl apek angerrepat anetj-kweny, arreny inehenh itja pipeh arrernetjeh, mpank. Rlkwemen ngwenhel apek anew nyent anyenekarl, rang itja mpweny arrpenhel-arleng alhekarl apek. Arrpenh mapel ilem, rang arrpenh mapek kangkentj kwet mernelhekarl. Rang kwer kwerenh arratj mangkelh-ilekarl. Alethang apek petjem, rang tjerrtj renh wantemel arntarnt-arem. Nakenh-nakenh arrpenh apek iltjelay-irrem, rang renh arntarnt-arem. Rang tjerrtj anketj-warn irrekarleh mantj-mantj mernelhekarl. Rang tjerrtj arrpenheh tangetjel kwet anekarl. Inpert nhenh mapant arreny inehenh pip-warn arrernetjehan, nheng werlamparenyel inenh arntarnt-aretjenheng. \p \v 11-12 Yeng ahentj-anem arrantherrenh angketj iletjeh inpert awenk map-akert. Inang inpert irrekarl-penh, inang lakenh apek ilelhetjenh, “Thang itja weth anew inetjenh, arlwekerel kwet yeng anetjenh, Ngkartekant kwet rrkwapetjenh.” Kelant inang apek ahentj-irrem, weth marrert irretjeh. Inang apek angwerrem, inang nheng Christ-eh alhelekarl, itja anew inetjenharl. Inang alhelentj inehenh mentj impemel anketj-warn irrem apek. Altjerr ahentj-kweny irrehetj, inang alhelentj inehenheh angwerrehetj. Lakenh-hetj arrantherr inehenh arreny itja pip-warn arrernetjeh, mpank-amparr, nheng werlamparenyel inenh arntarnt-aretjeh. \v 13 Inang lakenheh kaltj-irrehetj, ankey nthwerl-apehetj, angketj-akert warl arrpenh-warn alhenh-alhenh irrehetj, lhwerrkert angkerl-apehetj. \v 14 Lakenheng yeng ahentj, inpert awenk mapel anew inetjeh, anewartelemeh ratherr kwer apek mangkelh-iletjenheng. Inang apek anew inetj-kweny kwet anem arlwekerel apek anemeng, ingkern inang apek anetj mpwarehetj. Kenh tjerrtj ngwenh apek nwerneh ahentj-kweny anem mapel marl inenh arehetj, inang anetj mernelhemeng. Inang nwernenh arrampewehetjeng ingkern. \v 15 Inpert awenk rrpwetj arrpenh kel Ngkarteng ntjwem-irrek, arrentjek kangkwerretjeh. Lakenh-hetj thang inpert awenk map ateng-ilemel ilem. \p \v 16 Marl nyent nakenh-nakenh ngwenheh apek peltj kwerenh inpert apek anem, marl rang inpert renh arntarnt-aretjeh. Rang itja iterretjeh, werlamparenyel kwel inpert renh arntarnt-aretjeh. Marl rang apek peltj inpert kwerenh mantj arntarnt-arem, kwereng inpert arrpenh inenh werlamparenyelarl arntarnt-aretjeharlam. Kenh marl nakenh-nakenhel apek inpert peltj kwerenh imperl-alhem, werlamparenyel renh arntarnt-aretjeh, kwereng werlamparenyeh maney kwek apek anem, nthakenh inang inpertan ingkerrek arntarnt-aretjenh? Rrkwapentj angerr anem werlampareny-kenh, inang inpert map arntarnt-aretjeh, ineharl peltj itja anemeng. \s1 Angketj werlampareny-kenh // arntarnt-arenh-arenh map-akert \p \v 17 Timothy-ay, yeng ahentj, ngwenh weth arntarnt-arenh-arenh map-akert iletjeh. Werlampareny inang kangkentjel kwart-wetjeh arntarnt-arenh-arenh nyentam-nyent, maney anthemel, inang arntarnt-arenh-arenh mwerr rrkwapemeng ineh. Inang ineh arratj alhengk-aremel kangketjeh. Arntarnt-arenh-arenh map inang werlampareny kaltj-anthem apek, nhenh rrkwapentj tjeperr. Inenh werlamparenyel angerr-lkwer anthetjeh.\fig |src="HK00096B.TIF" size="col" ref="5.17" \fig* \v 18 Altjerr-henh angketj nhenh pipel-ayeng intem, “Pwelek-arlk rang rrkwapem, \it round\it*-irremel mern \it wheat\it* ingkel rlpwerrketjeh, rang \it wheat\it*-el rrkwapemeng, ntwang itja arrakert kwerenh martetjeh. Rang mentj arlkwey, rrkwapentj kwerenh-penh wart.” Lakenh-arteh. Angketj arrpenh pipel-arleng intem, “Artwang angerrel ngwenhel apek tjerrtj rrkwapenh-apenh kwerenh arratj kwet kwart-wetjeh rrkwapentj-penh.” Lakenh arntarnt-arenh-arenh ngwenhel apek inang rrkwapentj mwerr mpwarem werlamparenyek, werlamparenyel inenh tjenkerr kwart-wemel anthetjenh. \v 19 Tjerrtj nyentant ahentj apek arntarnt-arenh-arenh nheng arnpwetjeh, arrantherr itja kwer kangkwerretjeh. Tjerrtj atherr apek rrpwetj apek ahentj arntarnt-arenh-arenh renh arnpwetjeh, angketj nyent-akert, arrantherr kangkwerretjeh ineh. \v 20 Arntarnt-arenh-arenh nyent rang apek anetj kwet mernelhem, arrantherr kel werlamparenyeng anngetherr renh ilemel iltetjeh, tjerrtj ingkerrekel nhenh awemel inang itja lakenh-arteh mpwaretjenh. \p \v 21 Altjerreng ularr Jesu Christ-eng ularr angel alker-areny ngakekarl mapeng ularr, thang ngwenh nhenh ilem. Ntwang angketj tjengenh ingkerrekeh arratj kwet kangkwerremel anyenetjeh. Ntwang arratj kwet mernelhetjeh tjerrtj ingkerrekeh, peltj mapek apek, alethang mapek apek, tjerrtj mwerr mapek apek, tjerrtj anetj-anetj mapek apek. \p \v 22 Timothy-ay, ntwang apek ahentj-anem, tjerrtj nyent ngaketjeh werlamparenyel-ayeng rrkwapetjeh-anngernt, ntwang iltjang ngkwengenh tjerrtj kapert kwerenh-warn itja parrp arrernetjeh, renh ngkernetjeh-anngernt. Ntwang arrwek renh aretjeh-amparr. Rang apek anetj mernelhem, rang arrantherrenh-arlkemeh anetj mernelhetjeh arrtjelh-ilehetjeng. Ntwang anetjeng arntarnt-arelhang, mantjaw! \p \v 23 Ntwang anert kweteth irlkert-irremel anem kwatjant war antjwerl-anemel. Timothy, ntwang apek anert ngkwengenh anetj awelhemeng, kwatj kwek antjwang ngkwarl \it wine\it* kwek-akert, ntwang anert ngkwengenh mwerr awelhetjenheng, kelant. \p \v 24 Tjerrtj arrpenh map anetj mernelhem apek, tjerrtj arrpenhel renh keth arem. Tjerrtj arrpenh map anetj mernelhem, tjerrtj arrpenh mapel inenh aretj-kwenyarl. Kelant inang awemel arem. \v 25 Tjerrtj arrpenh map mwerr mernelhem apek, tjerrtj mapel inenh keth arem. Tjerrtj arrpenh map mwerr mernelhem apek, tjerrtj arrpenh mapel inenh aretj-kwenyarl. Kel arrpenh-ingar Altjerrel nhenh keth-iletjenh, arrpenh mapel awemel aretjenheng. \c 6 \s1 Angketj rrkwapenh-apenh map-akert \p \v 1 Timothy-ay, thang rrkwapenh-apenh map kaltj-anthem. Rrkwapenh-apenh mapay, arrantherr twernk arrehantherr-henheh itja tjel-angketjeh, angemang rrkwapetjehant, arratj iterremelant war rrkwapetjeh. Arrantherr apek lakenh mwerr mernelhem, tjerrtj akwen mapel nhenh-akert awemeng, inang itja Altjerr-henh arreny arrampewetjenhemeh. Inang Altjerr-henh angketj inenh itja arrampewetjenh, angketj nheng nwernarl arrwekel kwet werlampareny kaltj-anthekarl lwerenh-akert. \v 2 Twernk arrehantherr-henh rang apek nakenh-nakenh anemeng, arrantherr itja kwer arnkely-irretjeh. Arrantherr kwer irlpareth-atwetj rrkwapetjeh, twernk rang peltj anemeng wart. Lakenh Christ rang arrehantherr arrken awelhetjenh. Timothy, ntwang werlampareny ngkwengenh lakenh kaltj-anthang, inenh arratj-ilemel. \s1 Angketj tjerrtj ngwenh apek maneyek // angerr ahentj-anem-akert \p \v 3 Tjerrtj arrpenh mapel pal kaltj-anthemarleng, angketj arratjeh inang itja kangkwerrem, nheng Ngkart Jesu Christ-el nwernenh arratj kwet kaltj-anthekarleh. \v 4-5 Inang iterl-arelhem, inang kwel kaltj Altjerr-henh angketjeh, inang itja arratj iterl-arem, lakenh inenh nakepakel anthwerr mpwarem. Inartek nakelhem war. Inang pal iterrem. Inang ahentj-anem arrpenh mapel-ayeng ilterretjeh, angketj wenh-wenheh-penh angkerremel. Ilterrekarl-penh inang tjerrtj arrpenh mapeh arnkely-irrem, ularrek-ularr tjetjeny-ilerrem. Inang palekalek-ilelhem, angketj arratj Ngkart Jesu-akerteh angwerrekarl. Inang iterrem, werlampareny kaltj-anthekarl-penh, werlamparenyel inenh tjenkerr angerr kwart-wemel anthetjenharl kwel. Itja kwenh! \p \v 6 Tjerrtj ngwenhel apek Christ nakem, rang kaltj, rang alker-warn irrpetjenh. Rang athek-irrem, Altjerr-henh angketjeh kangkwerretjeh. Rang itja athek-irrem wenh-wenh apek ahelh-arenyek. Arrpenh map nwern apek maney-akert rnwanentj-akert anem, arrpenh map nwern apek maney-kweny anem. Kel mwerr. Mwerr anay, arrken war, ntwang maney kwek apek anyenemeng. \v 7 Tjerrtj inang nheng kwer kwek ngwerrm-irrek ahelh nhenhel, rnwanentj-kweny. Kwereng inang itja rnwanentj inehenh angetjenh, nheng inang ilwetjenharl. \v 8 Lakenheng nwern apek mern-akert anem, rnwanentj-akert anem, nwern kel kwer-akert kwenp anetjeh, itja weth arlweletjeh rnwanentj angerr apek maney angerr apek. \v 9 Tjerrtj ngwenh apek inang maney angerreh athek-irrem, arrentjel inenh antwerrkemel angetjenh. Lakenh-arteh anetjenh. Arrentjel-artek inenh arrkernem, kwereng inang awelhentj anetj inehenheh kangkwerrem. Kwereng inang anetjemeh mernelhem. Kwereng Altjerrel inenh atwetjenhemeh. \fig |src="GAT 1 Tim 6 9.tif" size="col" ref="6.9" \fig* \v 10 Tjerrtj ngwenh apek maneyeh-arlk angerr ahentj-anem, inang arwengkemeh irrem, inang rrtjwerrem atwerrem-arlk. Inang anetj-ilelhem. Inang kel Altjerreng ntjwem alhem. Arrpenh-ingar ineh-warn imampwerl angerr petjetjenh. \s1 Paul-el Timothy renh ilem, irlpareth anetjeh \p \v 11 Timothy-ay, ntwang yengenh mantjel awang. Anetj yanh map-arteh mpwaretjal anang. Athek-irrang, Ngkart-henh tjey arratjel kwet alhetjeh. Ngkart Jesu renh arratj iterl-aremel nakang, kwereng ntjwem-irretjal anang. Itja parrk-irretjeh. Ntwang tjerrtj arrpenh ineh nyerrkang, ineh mantj-mantj mernelhemel. \v 12 Ntwang Jesu Christ nakem. Lakenheng arrentjel-arlk alherrentj anetjel-arlk ngwenh arrkernehetj. Lakenheng ntwang athek-irretjeh, kweteth Altjerreng ularr arratj anetjeh. Itja Altjerr renh impetjeh. Lakenh ntwang apek mernelhem, ntwang iteth ngampekarl anetjenh. Lakenheh Altjerrel ngwenh urraremel inek, kwerel-ayel kwet anetjeh. Irlpangkay, nheng ntwang werlamparenyek alngetherr ilelhekarleng, ntwang Altjerr renh nakemeng. \v 13-14 Lakenh thang ngwenh pawenhem, ntwang yengenh alheletjeh, kaltj-anthentj ingkerrek tjengenheh ntwang arratj kangkwerretjeh, angketj nhenh tharl pip nhenh-warn tanthemarl. Ntwang Altjerreng ularr alhelang, Jesu Christ-eng ularr thwen. Altjerr rang kwenh ingkerrek iteth anthem. Jesu Christ rang alngetherr ilelhek, nheng rang irnetjam twernk angerr Rome-areny Pontius Pilate-eng ularr. Lakenheng ntwang kangkwerremel anetjeh, Ngkart Jesu Christ rang petj-alpetjeh-atwetj. \v 15 Altjerr rarrp arrwekel iterrek, rang Jesu Christ renh ahelh nhenh-warn angkep lanthetj-alpetjenharl. \q1 Altjerr nhenh rang twernk angerr nyentant anem, \q2 kangkentj anthwerr. \q1 Rang ingkerrekeh-artwey anem, \q2 rang \it king\it* ingkerrekeh \it King\it* anem, \q2 rang twernk ingkerrekeh Twernk anem. \q1 \v 16 Altjerr rang itja ilwetjenh. \q1 Rang parrtj-akert anem. \q2 Parrtj kwer-warn tjerrtj ywarn itwek-irrem. \q1 Renh tjerrtjel itja arek, \q2 inang renh ywarn arem. \q1 Rang Ngkart anem ngampekarl kwet. \q2 Alker-areny Ngkart rang anem, twer angerr-akert. \q1 Lakenheng tjerrtj mapel renh naketjehant. \q2 Arratjant anetjeh. \s1 Paul-el tjerrtj maney angerr-akert map ilek, // nthakenh inang mernelhetjeh \p \v 17 Timothy-ay, nakenh-nakenh arrpenh map ngwenh apek maney angerr-akert anem, ntwang inenh ateng-ilemel ilang, inang tjwenelhetjal anetjeh maney angerr-akert. Inang iterl-aretjeh, maneyel rnwanentj inehenhel-arlk itja inenh mwerr mpwaretjenh. Maney rnwanentj inang ahelh nhenhek war anem. Inang Altjerr kwerant tjwempelhetjeh, rang inenh kwart-wetjenheng. Rang nwernenh mern-arlk angerr mantarr-arlk angerr anthemel kwart-wem, nwern arrken anetjenheng wart. \v 18 Inenh ilang, inang tjerrtj arrpenh mapeh tangetjel anetjeh. Inang ineh kangkentj mernelhetjeh, angayel inenh mernel wantetjeh, inang apek mern-kweny anemeng, rnwanentj apek anthetjeh maney apek. \v 19 Lakenh-arteh inang apek mwerr mernelhemeng tjerrtj arrpenh mapek, ilwekarl-penhel inang Ngkart kwerel-ayeng iteth ngampekarl anetjenharl, Altjerrel inenh kweteth kwart-wetjenh. \s1 Paul-el Timothy renh ingkern-ingaremeh ilek \p \v 20 Timothy-ay, angketj ingkerrek tharl ngwenh kaltj-anthekarl-akert, inenh mantjel anyenang. Pal kaltj-anthenh-anthenh inang rrtjwerremel ilelhem, inang kaltj kwel. Ineh kangkwerretjal anang. Angketj anetj ingkerrek mentj impang. \v 21 Rrpwetj arrpenh angketj rrtjwerrentj inehenheh kangkwerrekarl-penh, inang Ngkart kwereng ntjwem-irrek. \p Thang Ngkart renh tjang-pawenhem arrehantherr, rang arrantherrenh mantjel kwet arntarnt-aretjeh, rang kangkentj arrehantherr mernelhetjeh. \p Angketj nhenhemeh thang pip-warn ingkerrek arrernekarl, arrantherr \it read\it*-irretjeh.