\id MAT ALY Alyawarr Bible Northern Edition 22 Aug 05 (Moore) \h Matthew \toc2 Matthew \toc1 Matthew-el ingkwernek pip-warl Angka Akngey-kenh \mt1 Matthew \mt2 Matthew-el ingkwernek pip-warl Angka Akngey-kenh \ip \it Matthew-el angka ingkwernek, arrwekeleny-kenh angka ayntenharl, rarl awek-penh, ingkerrenhel Jesus renh iterl-aretyek, Akngey-kenh inngarl, rernem ingkerrenh itethirretyek ikwerenh-angkwarr, ikwerenh-angkwarr apentetyek. Angka arrwekeleny Akngey-kenh ayntenharl, ra innganem irrek. Jew-rnem-tangkwel rernem itethirrek Jesus-wenyankel. Akngey ilkelheyel ahern-areny ingkerrenhek, renh-rnem itethiletyek. Alakenh-anyem ra Jesus renh thwenek ahern nhenh-warl, ingkerrenh itethiletyek.\it* \c 1 \s1 Jesus Christ-kenh \r (Luke 3:23-38) \p \v 1 Arrwekeleny Abraham anenh. Abraham-they Jesus-kenh-rnem anenh arrpemarl, atyetyart David-ek-atwety. Nhenh-rnem Jesus Christ-kenh, \li1 \v 2 Abraham Isaac-kenh aynikw anenh. Isaac Jacob-kenh aynikw anenh. Jacob Judah-kenh aynikw anenh, alerikw ingwer-rnem-then Jacob-kenh. \li1 \v 3 Judah Perez-kenh Zerah-kenh aynikw, Amikw ikwer-atherrenh Tamar. Perez Hezron-kenh aynikw, Hezron Ram-kenh aynikw. \li1 \v 4 Ram Amminadab-kenh aynikw, Amminadab Nahshon-kenh aynikw. Nahshon aynikw Salmon-kenh. \li1 \v 5 Salmon aynikw Boaz-kenh. Amikw ikwerenh Rahab. Boaz aynikw Obed-kenh. Amikw ikwerenh Ruth. Obed Jesse-kenh aynikw. \li1 \v 6 Jesse Atyetyart David-kenh aynikw. David aynikw Solomon-kenh, amikw ikwerenh artwa Uriah-itwek arrwekel itengirrek. \li1 \v 7 Solomon Rehoboam-kenh aynikw, Rehoboam Abijah-kenh aynikw, Abijah, Asa-kenh aynikw. \li1 \v 8 Asa Jehoshapat-kenh aynikw, Jehoshaphat Joram-kenh aynikw, Joram, Uzziah-kenh aynikw. \li1 \v 9 Uzziah Jotham-kenh aynikw anenh. Jotham Ahaz-kenh aynikw anenh. Ahaz Hezekiah-kenh aynikw anenh. \li1 \v 10 Hezekiah Manasseh-kenh aynikw anenh. Manasseh Amon-kenh aynikw anenh. Amon Josiah-kenh aynikw anenh. \li1 \v 11 Josiah Jeconiah-kenh aynikw anenh, Jeconiah-kenh ayteyikw-rnem-then. Rernem iteth anenharl-antey, ahelengkw-rnemel Israel-kenh-rnem apmer Babylon-warl atnwenheynek-kety. \p \v 12 Israel-kenh-rnem apmer Babylon-they alpek. Shealtiel aynikw ikwerenh Jeconiah. Shealtiel Zerubbabel-kenh aynikw anenh. \li1 \v 13 Zerubbabel Abiud-kenh aynikw anenh. Abiud Eliakim-kenh aynikw anenh. Eliakim Azor-kenh aynikw anenh. \li1 \v 14 Azor Zadok-kenh aynikw anenh. Zadok Akim-kenh aynikw anenh. Akim Eliud-kenh aynikw anenh. \li1 \v 15 Eliud Eleazar-kenh aynikw anenh. Eleazar Matthan-kenh aynikw anenh. Matthan Jacob-kenh aynikw anenh. \li1 \v 16 Jacob Joseph-kenh aynikw, Joseph Mary-kenh anewikw, Mary rey-antey Jesus renh ampa akely atnyenek. Renhey-antey itneweyel Christ-an. \p \v 17 Abraham-they David-ek-atwety, 14 anenhek. Atyetyart David-they 14-ek-atwety arrpemarl anenhel Babylonia-el anenh-rnemek-atwety. Babylonia-el anenh-penh 14-ek-atwety anenhek Christ-ek-atwety. \s1 Mary-el Jesus renh atnyeneyel \r (Luke 2:1-7) \p \v 18 Mary Joseph-itwek itengirrey-angenh-antey, amperr-arenyel-antey. Mary ra Joseph alhelekarl anenh. Joseph ra arrwekeleny Atyetyart David-kenh arrpemarl, arleng-alenty ikwerenh-rnem anenhey-alpek. Itnweng Rlwartel Mary renh ampa akely anthek. \v 19 Joseph ra artwa arraty anenh. Ra iterrenh ipmelhetyek, artwa ingwer-akert-arrpantey. \p \v 20 Ra altyerr arek-anem. Ingkart-kenh angel-el renh ilek, “Joseph-ay, alerikw David-kenh, Itnweng Rlwartel ampa akely Mary anthek. Mary renh anew ngkweng inay, itengirretyek. \fig |src="cn01634b.tif" size="col" ref="Matthew 1:20" \fig* \v 21 Alerl ampa ra atnyeneyenh. Renh itnewa Jesus. Itna alakenh-anyem aynteyel ingkerrenh itethileyenh apmwekety.” \p \v 22 Ingkart ra arrwekel ilek-angkwarr-antey, innganem ra alakenh ayntek, angkakert arrwekelenyel arrwekel ilek-angkwarr-antey, rap innganem ayntekan. \v 23 “Aleyak ra ampa akely atnyeneyenh. Renh itneweyel Immanuel. Itnan alakenh-anyem aynteyel. Akngey anwekantherr-itwek anem.” \p \v 24 Joseph ra akemirrek, ratherr itengirrek-anem, angel-el renh ilek-angkwarr-antey. \v 25 Ratherr iteng ayntey-angenh, awey ra aney-alentyan. Mary-el Jesus renh atnyenek-anem. Joseph-el awey renh itnewek Jesus. \c 2 \s1 Artwernem apetyeyel akngerrakw-they \p \v 1 Herod atyetyart anenh-antey arrwekelan Jesus atnyenek apmer Bethlehem-itwek, ahern Judea-ampeny-itwek. Artwa rernem ayerrer-they apetyek apmer Jerusalem-warl. Antyarrantarl artwel-rnem iterl-arenh apmer nthek-angkwarr ra born-irrek. Antyarr aremirrek ikwer-rnem-warl. Antyarrel ikwer-rnem-warl iylparrernek, antyarr-angkwarrant rernem iterl-arek, antyarr renh apentetyek, rarl ikwer-rnem iylparrerneman, rarl ikwerel born-irrekan. \fig |src="cn01629b.tif" size="col" ref="Matthew 2:1" \fig* \v 2 Rernem ayernek, “Nthenh ampa akely ra, Jew-rnem-kenh atyetyart ilkwa? Anwantherr antyarr ikwerenh arenhey-alpenh, renharl antyarrel iylparrernek. Anwantherr antyarr renh aremel apentek. Anwantherr apetyek, ikwer inkwerelhemel.” \p \v 3 Atyetyart Herod ra angka awek, rap arlkarirrek atyetyart ingwer Jew-rnem-kenh-kety. Jerusalem-areny ingwer-rnem arlkarirrek arrpemarl. Rernem aterirrenh atyetyart Herod-kety, ahelengkw-rnem ilanthekerr, renh-rnem atwetyek. \v 4 Herod-el-anem tyaty-areny atyetyart ilkwernem-then akarrilek, artwa Moses-kenh angka akalty-anthey-angker-rnem-then, renh-rnem ayernek, “Nthenharlap ran, artwa itethiley-angker nheng aynteyel. Nthenh-itwek ra aremirreyenhan, pip arrwekeleny Akngey-kenhel aynteyel-angkwarr-antey?” \p \v 5 Rernem renh ilek, “Bethlehem-itwek, ahern Judea-ampeny-itwek, angkakert arrwekelenyel angkarl arrwekel ingkwernek-angkwarr-antey, ra irrkngarl ayntek. \v 6 Akngey-kenh pip arrwekeleny alakenh aynteyel: ‘Judea-ampenyel Bethlehem-areny-rnem rernem atyetyart ilkwakert-anem aneyenh. Bethlehem-areny anyent ra atyetyart Israel-kenh-rnem arntarnt-areyenh.’” \p \v 7 Herod artwa tyak-rnemek anyelkel yangkelhek, renh-rnem ayernek, “Ilenger arrantherr antyarr arek?” \v 8 Ra renh-rnem ilanthek, “Bethlehem-warl alhenherr-arey, ampa ikwer nthwetyek. Arrantherr arenty-penh, arrantherr atyeng-warl apey-alpenherr-arey, ayenh-anem iletyek. Ayengan ikwer-warl alhetyek arrpemarl, ikwer inkwerelhetyek arrpemarl.” \p \v 9-10 Artwa tyak-rnem Herod ikwer awelhek. Rernem antyarr wethey areynenh arrpemarl, awankarl rernem arek ayerrer. Rernem antyarr renh arek-penh, rernem ikwer artewentyel inkwerelhek innga. Ra ikwer-rnem iylparrernek. Antyarr ra ampa akely ayntenh-itwek-anem arlanirrek. \p \v 11 Artwernem warl kwen-warl aylpenhek, amenheng-atherr arey-alhek. Rernem kwenirrey-alhek ampwethel alernelhemel. Rernem ikwer anthek ilek-ilek, apwert gold-then apernelhey-angker mwerr-angker inteyel-rnem-then. \p \v 12 Ikwer-penhan rernem altyerr arek. Rernem angkarl awek-penh, rernem ilek, “Arrantherr iwerr ingwer-angkwarr alpenherr-arey atyetyart Herod-kety.” Rernem iwerr ingwerel-anem ikwerety alpek. \s1 Rernem aterel anterreyel apmer Egypt-warl \p \v 13 Artwa tyak rernem alpek-penh, Ingkart-kenh angel Joseph ikwer aremirrek, Ra renh ilek, “Akemirra, ampa akely-then amikw-then akngeyna Egypt-warl. Herod-arl ikwer nthweyel-kety, renh atwetyek. Arrantherr ikwer-itwel anem, atha arrenhantherr iletyek-atwety.” \p \v 14 Ingwa ikwerel-antey Joseph-el anew ikwerenh-then ampa akely-then Egypt-warl akngeynek. \v 15 Rernem-anem aney-alpek. Herod ra ilwekarl-kety, Akngeyel renh-rnem ilanthek, rernem angkep alpetyek, Israel-warl. Akngey-kenh angka alakenh ayntek, angkakert arrwekelenyel ingkwernek-angkwarr-antey, “Atha alerey atyenh renh atwenhek, Egypt-they.” Angka arrwekeleny innganem ayntek. \s1 Ahelengkwel-rnem ampa akely-rnem ipmek atweyel \p \v 16 Herod ra iterl-arek-anem, artwa tyak arleng-areny rernemarl renh irrtywerl-ampernek, ra ahelirrek-anem. Ra ahelengkw-rnem thwenek, awey akely-rnem atwetyek. Awey aherrety atherrek-atwety anenh-rnem, ra ingkerrenh atwetyek, artwa tyak-rnem awek-penh, arlta ilengerarl Mary-el Jesus renh atnyenek, rernemarl antyarr arek-penh-angkwarr. \p \v 17 Angka innganem ayntek. Angkakert arrwekeleny Jeremiah ra arrwekel ilenh-angkwarr-antey, \v 18 “Apmer Ramah-itwek rernem artewentyel artnalhelirreyenh. Israel-kenh-rnem artneyenh ampa ikwerenh-rnemek, arternpirrey-angenh, rernemarl ingkerrenh ilwem.” \s1 Rernem alpeyel Egypt-they \p \v 19 Atyetyart Herod ra ilwek-penh, Ingkart-kenh angel ra altyerr-angkwarr aremirrek, Joseph ra Egypt-itwek anenharl-warl. \v 20 Angel angkek, “Akemirra, ampa akely-then amikw-then akngeyna apmer Israel-warl. Ahelengkw ingkerrenh kel ilwekarl-kety.” \p \v 21 Joseph ranem akemirrek, amenheng-atherr akngeynek apmer Israel-warl. \v 22 Herod-kenh alerikw Archelaus ranem atyetyart ahern Judea-ampeny-itwek anenh. Joseph ranem awek-penh, ranem aterirrek. Ra altyerr arek, Ingkartelarl renh ilanthek, ra Galilee-warl alpetyek. \v 23 Rernem Nazareth tawen-itwek aney-alpek. Akngey-kenh angkakert arrwekeleny-rnemel ingkwernek, “Renh-anem itneweyn ‘Nazareth-areny,’” Angka arraty innganem ayntek. \c 3 \s1 John-el ingwer-rnem akalty-antheyel \r (Mark 1:3-8; Luke 3:1-18; John 1:19-28) \p \v 1 Ingwer-inger, John Baptise-emeley-angker ra ingwer-rnem akalty-antherl-apenh ahern Judea-itwek, apmer arlpaw-itwek. \fig |src="cn01653b.tif" size="col" ref="Matthew 3:1" \fig* \v 2 “Angkepirrenherr-arey apmwekety Akngey-warl, arlta Atyetyart ikwerenh arrerirreyelarl-kety, ingkerrenhel anwantherr Akngey renhant-anem apentetyek.” \p \v 3 John rey-antey arlkeyel angkakert, Angkakert Isaiah-kenh pip arrwekel aynteyel: “Angkakert ra arlkeyel apmer arlpawel. Iwerr arraty-angkwarrant ingkerrenhel apenterl-ayntetyek!” \p \v 4 Arnkwan ikwerenh alta kamwerl-penh, pilt yenp-penh arertnelhenh. Ra intelty-rnem arlkwenh, ngkwarl arwengalker-then. \p \v 5 Ingkerrenh apmer Jordan-ampeny-they John-warl akarrirrek apmer Judea-areny-rnem-then, Jerusalem-areny-rnem-then. \v 6 Rernem ilelhek John-ek, rernemarl apmwakert anenh. John-el renh-rnem baptise-emelek Jordan ilpayek. \p \v 7 Pharisee-rnem-then Sadducee-rnem-then John ikwer-warl apetyek arrpemarl, renh-rnem baptise-emeletyek. John-el renh-rnem ilek, “Arrantherr apmwangkwarrant apenteyel. Kel ingwerentyel arrenhantherr ilek, arrantherr apmwekety angkepirretyek-arrpantey Akngey-warl! Akngey arrekantherr ahelirreyel-antey. \v 8 Arrantherr innga angkepirretyek apmwekety, ingkerrenhel arrenhantherr aretyek. \v 9 Arrantherr Abraham-kenh-rnem tnakelhey-angenh anetyek. Akngey ilkelheyel ingwerek-ingwer ikwerenh-rnem anetyek. Akngeyel Abraham renh arntarnt-arenh, rarl ikwer awelhenh. Ikwer awelheyel-rnem rernem ikwerenh-rnem innga aneyel. Akngey ra ampa akngerram-akngerrilem, rernem arraty-angkwarr apenterl-ayntetyek. Ran ilek-ilek mpwarem, artwernem apwert-penh mpwarey-angker. \v 10 Artwa apmwernem arwerl apmwarl arternemel, rwewarl iwem-apeny. Alakenh-apeny arrenhantherr iwekerr, arrantherr arraty-angkwarr apentey-angenh-they.” \p \v 11 “Atha arrwekel arrenhantherr kwatyelant baptise-emelem, arrantherr apmwekety ipmelhetyek. Artwa ingweran atyeng-they rlterrk inngan apetyem, ingkern-theyarl. Ayeng rlterrk-wenyarl, warrkenh apmwamwamarl, ran Atyetyart inngarl. Ra Itnweng Rlwart arrerney-angker. \v 12 Alakenh-anyem arlta ingkernel Akngeyel apmwangkwarrarl alheyel-rnem ingkerr-antey rwewarl iweyenh, irrarlkemel ampetyek, atherrk ilpatileyel-apeny.” \s1 John-el Jesus renh baptise-emeleyel \r (Mark 1:9-11; Luke 3:21-22; John 1:31-34) \p \v 13 Jesus Galilee-they anperl-alhek Jordan lher-warl, John-el renh baptise-emeletyek. \v 14 John arrkngert angkek, “Ilekek ngan atyeng-warl apetyek? Ntwa ayenh baptise-emeley-areny!” \p \v 15 Jesus-el renh ilek, “Kel aleyan alakenh aynteyel: arraty-angkwarr-antey marenyel-areth, Akngey-kenh angka aynteyel-angkwarr-antey.” John-anem ikwer awelhek. \p \v 16 John-el Jesus renh baptise-emelek-anem. Kwaty-they tyerrelhenhey-alpek-anem kwenpay-anem amentant atherrirrekarl ra arek. Itnweng Rlwart ikwer-warl apetyek irrwerl-they, thip pwelker-apeny. \v 17 Ingkerrenhel awek alker irrwerl-theyarl angkek, “Nhanyem alerey atyenh, ayengan ikwer inkwerelheyel.” \c 4 \s1 Arrentyel Jesus renh arrkerneyel \r (Mark 1:12-13; Luke 4:1-13) \p \v 1 Itnwengel-anem Jesus renh atnwenhek apmer arlpaw-ampeny-warl, arrentyel renh arrkernetyek. \v 2 Jesus ra amern arlkwey-angenh anenh, arlta 40-ek-atwety, angayakw. \v 3 Arrenty ra ikwer-warl apetyek, angkemel, “Akngey-kenh alerikw apek nga. Apwert nhernem akngartewa, amern irretyek, Akngey-kenh rlterrk-akertel.” \p \v 4 Jesus-el renh tyernek, “Akngey-kenh pipel aynteyel: ‘Ingwerenty nthakenh amernelant itethirrey-angenh. Rernem angka Akngey-kenh-angkwarrant itethirretyek.’” \p \v 5 Arrentyel Jesus renh atnwenhek Jerusalem-warl, tern ilkwewarl. Akngey-kenh apmer aknganenty-warl. Arrentyel Jesus renh tyaty ilkwa Jew-kenh irrwerl-warl atnwenhek, warl irrwerl-itwek rnkernek. \v 6 Arrentyel renh ilek, “Akngey-kenh alerikw apekap ngan? Kel irrwerl-they nhenh atnarnpa. Nthakenh nga atwelhey-angenh. Akngey-kenh pipel alakenh aynteyel: ‘Akngeyel angel-rnem thwenem, ngenh anterrkwetyek, atwelhekerr.’” \p \v 7 Jesus-el renh tyernek, “Akngey-kenh pipel alakenh aynteyel: ‘Nthakenh Ingkart Akngey arrkerney-angenh rlterrkek, rlterrk ilkwangkwarr.’” \p \v 8 Ikwer-penh Arrentyel Jesus renh atnwenhek apwert irrwerl inngewarl-anem. Arrenty-anem ikwer lwewarrernek apmer ingkerr tern ilkwernem, apmer ilek-ilek-akert, mwerr-angker-akert. \v 9 Arrentyel renh ilek, “Nga atyeng awelhemel kwenirrenty, atha ingkerrenh ngenh anthem.” \p \v 10 Jesus-el renh tyernek, “Arrenty, atyengety alhay! Akngey-kenh pipel aynteyel: ‘Akngey anyent ikwerant awelhetyek, Ingkart Akngey renhant apenterl-ayntetyek.’” \p \v 11 Arrentyel Jesus renh iwerl-alhek-anem. Angel irrwerl-areny ikwer-warl apetyek, renh arntarnt-aretyek. \s1 Jesus-el renh-rnem akalty-antheyel \r (Mark 1:14-15; Luke 4:14-15) \p \v 12 Artwa ahelengkw-rnemel John tyayl-warl akwernek. Jesus-el angka awek-penh, ra apmer Galilee-warl alhek. \v 13 Ra Nazareth-itwek aney-angenh, ra anper-antey alhek Capernaum tawen-warl, ikwer-itwel aney-alhek, apmer Zebulun-itwel, Napthali-itwel. \v 14 Akngeyel angka arrwekel arrernek-angkwarr-antey, kel arraty-anem ayntek, angkakert Isaiah-el ilenh-angkwarr-antey. \v 15 “Awelhenherr-arey, Zebulun-areny-rnem-then, Napthali-areny-rnem-then, Jordan-they intwarr-ampeny, Galilee ahern artwa alethang-angketyarr. \v 16 Arrantherr apatemel aneyel, ingwemerntel aneyel-apeny, Ingkart iterl-arey-angenh. Arrekantherr arrer-anem ilwetyekan. Lyenentyel arrekantherr arrtyerneyenh, arrantherr iwerr arraty-angkwarr apentetyek.” \sp \bd Anayntileyel: Lyenentyel arrtyerneyenh, iwerr arraty apentetyek. Alakenh-anyem Jesus lyenenty-apeny anwekantherr aneyel, anwantherr arraty apenterl-ayntetyek.\bd* \p \v 17 Jesus ranem renh-rnem akalty-anthenh, “Angkepirrenherr-arey apmwekety Akngey-warl-athek! Arlta ikwerenh arrer-anem ra Ingkart ingkerrenhek anetyek.” \s1 Jesus-el kwertengerl 4-pel rlwaneyel \r (Mark 1:16-20; Luke 5:1-11; John 1:35-42) \p \v 18 Jesus alhenh Galilee kwaty alay impalth-angkwarr. Ra awayenheng-atherr arek. Anyent Simon itnan ingweran Peter, ingweran Andrew-arl. Netting ratherr kwaty-warl iwenh, irrpeng anterrkwetyek. \v 19 Jesus-an angkek ikwer-atherr, “Apetyenherr-atherr atyeng-angkwarr, atha mpwelenh akalty-anthetyek, mpwel ingwer-rnem akalty-anthetyek Akngey-kenh angkek, rernem-anem apentetyek arrpemarl, irrpeng mentyarl.” \v 20 Ratherr ikwer-angkwarr antelherl-alhek netting iwerl-alhemel. \p \v 21 Jesus ra alhenharl-antey, ra James-then John-then arek, Zebedee-kenh alerikw-atherr. Ratherr rtnwa kwen-itwek, aynikw-itwek netting mpwarenh. Jesus-el renh-atherr ayernek arrpemarl, “Atyeng-angkwarr apetyenherr-atherr!” \v 22 Ratherr rtnwa renh iwerl-alhek, aynikw-then-antey, Jesus-angkwarr antelherl-alhek. \s1 Jesus-el akngerr akalty-antheyel, arntety-rnem-then mwerrileyel \r (Luke 6:17-19) \p \v 23 Jesus ran ahern ingkerrenh-angkwarr alhenh Galilee-ampeny. Jew-rnem akalty-anthenh, Jew-kenh tyaty akely-rnem-itwek, angka mwerr-angker ilerl-apenh. Akngey rant atyetyart ingkerrenhek aneyel. Ranem arntety-rnem mwerrilerl-apenh. \v 24 Rernem ahern Syria-ampenyel angka awek. Rernem arntety ilek-ilek-akert-rnem ikwer-warl akngetyek, arrenty-akert-rnem-then, arwengkw-rnem-then, nthakenh alhey-angenh-rnem-then. Jesus-el renh-rnem ingkerrenh mwerrilek. \p \v 25 Galilee-ampeny akngerr innga Jesus ikwer-warl akarrirrek, 10-pel tawen-areny-rnem-then, Jerusalem-areny-rnem-then, Judea-areny-rnem-then anyentirrek arrpemarl, Jordan ilpay intwarr-ampeny-they. \c 5 \s1 Akngeyel renh-rnem arntarnt-areyel \r (Luke 6:20-23) \p \v 1 Jesus-el akngerrarl arek-penh, ra apwert irrwerl-warl alhek kwertengerl ikwerenh-rnem-akert. \v 2 Ranem renh-rnem akalty-anthek. \p \v 3 “Rernemarl ikwer-warl angkepirretyek arrkernelheyel, Akngeyel renh-rnem arntarnt-arem. Rernem Akngey-kenh-rnem ingkerrenh anem. \p \v 4 Rernemarl amperrngirreyel, Akngeyel renh-rnem arntarnt-arem, arternpilemel. \p \v 5 Rernem iterl-arelheyel rernemarl ahern-areny-rnem arwa aneyel, rernem ahern-areny ingkerrenhek atyetyart aneyenh. \p \v 6 Akngeyel ingwer-rnem arntarnt-arem arrpemarl, rernemarl ikwer arraty-angkwarr awelheyel, arratyirretyek ikwerenh-angkwarr. Akngeyel ikwer-rnem iwerr mpwarem, itnweng mwerr-angker anthemel. \p \v 7 Ingwer-rnem mwerrant-arey arntarnt-arerreyel, Akngeyel renh-rnem arntarnt-areyel ingkerrenh-anteyarl arrpemarl. \p \v 8 Arraty-angkwarr aneyel-rnem, Akngey ikwer-rnem inkwerelhem. \p \v 9 Aylperrepwenty atyetyart ilkwernem aheketyarl arrkngert angkeyel-rnem, Akngeyel renh-rnem alerey antweyel. \p \v 10 Rernem arraty-angkwarr alhetyek arrkernelheyel. Ingwer-rnemel renh-rnem irrwerneyelarl, Akngeyel renh-rnem arntarnt-arem arrpemarl. \p \v 11 Arrantherr atyeng-angkwarr alhetyek arrkernelheyel-rnem, ingwer-rnemel arrenhantherr irrwerneyelarl, Akngeyel arrenhantherr arntarnt-areyel arrpemarl. \v 12 Irrkngerney anaynta! Akngeyel ngenh atnyen-aynteman, apmer aknganenty-itwek. Awank-akerrarl ingwerel-rnem Akngey-kenh angkakert-rnem irrwernek-apeny, aleyarl aynteyel arrpem.” \fig |src="cn01700b.tif" size="col" ref="Matthew 5:12" \fig* \s1 Angka thalt-akert, angka lyenenty-akert \r (Mark 9:49-50; Luke 14:34-35) \p \v 13 “Aker-warl thalt arrernem. Thalt-penh nthakenh apmwirrey-angenh, intengirrey-angenh, arleng-alenty mwerr ayntem. Thalt-weny aker anamerl intengirrem, ikweweny. Alakenh-anyem Akngey-kenh angka aynteyel. Akngey-kenh angkekety amentirrenty, rap aleth-antey apmwirreman, Akngey-kenh-angkwarr apentey-angenh. Ikwer-angkwarr akaltyirrenty, rernem arleng-alenty mwerr aneman. \p \v 14 Lyenentyel arrtyernem-apeny, iwerr aketh arem. Ahern-areny ingkerrenhel arrenhantherr aketh-antey arem arrpemarl, nthenh-angkwarr alheman. Warl-rnem apwert irrwerl-itwek artelhenharl. Ingwer-rnemel anaynt arem arleng-they. Ingwer-rnemel arrenhantherr anaynt arem arrpemarl, rernem arraty-angkwarr apenteyelan. \v 15 Lherrm ampenty, nthakenh ntwa tyampet-warl akwerney-angenh. Renh akethek-anem arrernetyek irrwerl-warl, ingkerrenhel anaynt aretyek. \v 16 Arrantherr arraty-angkwarr apententy, ingwer-rnemel arrenhantherr aketh arem arrpemarl, rernem Akngey-kenh-angkwarrant apentem arrpemarl, ikwer inkwerelhemel.” \s1 Moses-kenh angkakert \p \v 17 “Angka Moses-kenh aynteyel, angka arrwekeleny angkakert-rnemel pip-warl ingkwernek aynteyel arrpemarl. Atyeng arrantherr iterreyel, ayeng angka ingwer-akert apetyentyek-athen, angka Moses-kenh arrwekelenyek iylpelirrentyek-athen. Angka nthakenh iparelhey-angenh. Ayengan apetyek atha Akngey-kenh angka irrkaty renhey-antey arrekantherr iletyek, angka Akngey-kenh arlperrtyiletyek, ywerreyek-atwety. \v 18 Arraty innga atha arrenhantherr ileyel. Angka Akngey-kenh ywerrey-angenh, ahern-then alker-then ywerrey-alenty. \v 19 Angka Moses-kenh arrwekeleny-kety amentirrenty, ingwer-rnem apmwel-aretharl akalty-anthenty, arrantherr apmwelhileyel Akngey-kenh-angkwarr. Angka Akngey-kenh arraty apententy, ingwer-rnem arraty akalty-anthenty, arrantherr Akngey-angkwarr mwerrarl aneyenh. \v 20 Pharisee-kenh-rnem, artwa ilkwa Moses-kenh-rnem rernem apmwangkwarr apenteyel. Arrantherr arraty-angkwarr apenterl-ayntetyek. Arrangkwelan, angka Pharisee-kenh Moses-kenh apententy, arrantherr Akngey-kenh apmer-warl aylpey-angenh.” \s1 Ahel iltenty-akert \p \v 21 “Moses-kenh angka arrwekeleny angka alakenh ayntenh, ‘Ra ingwer ipmek atwenty, renh angkep atweyenh arrpemarl.’ \v 22 Athan arrenhantherr ileyel, ‘Ingwerentyel apek iltenty, arlta ingkernel Akngeyel renh ayerneyenh arrpemarl. Arrantherr ingwer-rnem apmwa antwenty, rwa aknganenty arrwekel ikwer mpwelheyel arlta ingkernel.’ \p \v 23-24 Ngethen ingwerenty-then ahel mpwelanth ilterrekarl-penh, nga ikwer-warl alhetyek-tangkwel, sorry antwelhetyek, tyaty-warl aylpey-angenh, Akngey renh tyenkerr anthey-alenty. Ahenp-antey alhey-angenh. Ikwer-penh-anem ntwa Akngey renh tyenkerr anthey-alpem-anem, mwerrant-atherr anetyek. Alakenh-anyem Akngey-angkwarran mwerrant-arey anetyek. \p \v 25 Arrkent arwa ilterrey-angenh. Angketangkwel arratyilerrey mwerr-angkwarr, ra ngenh court-warl akngekerr, court-arenyel ngenh tyayl-warl akwernekerr. \v 26 Fine ilkwa ntwa payemeley-angenh, nthakenh nga tyerrelhey-angenh.” \s1 Anew inetyek \p \v 27 “Akngey-kenh angka alakenh aynteyel: ‘Ingwer-kenh anewikw nthakenh ikngwey-angenh.’ \v 28 Athan arrenhantherr arraty ileyel, angka awerr innga. Nga arelh ingwerek ahenty anenty ikngwetyek-arrpantey, ngap apmwangkwarr iterreyelan. \v 29 Ntwa apek apmwangkwarr mpwareyel anngel. Ntwa apek annga atherr-akert apmwangkwarr mpwareyel-kety, mwerr ntwa annga anyent tyerrelhemel iwetyek, ngap Akngey-kenh apmer-warl aylpeman, annga anyent-akert. \v 30 Ntwa apek apmwangkwarr mpwareyel itepel. Ntwa apek itep atherr-akert apmwangkwarr mpwareyel-kety, mwerr ntwa itep anyent akelhem iwemer, mwerr-angkwarr Akngey-kenh apmer-warl aylpetyek.” \sp \bd Anayntileyel: Anwantherr arwa akelhey-angenh, impen-antey. Alakenh-anyem angka anayntileyel, Ingkart ra impen inngarl, anngethen iltyethen-angkwarran. Kel Jesus-el arwa renh-rnem ilek, rernem iterretyek, rernem apmwelhilekerr.\bd* \s1 Ratherr iwerretyek \p \v 31 “Angka arrwekeleny alakenh aynteyel: ‘Mwerr arelh ikwerenh iwem. Artwa pip-warl itna inkwernelhemel, arelh ikwerenh pip renh anthemel, arelh ra pip renh aremel, artwa renh iwey-alentyan.’ \v 32 Athan arrenhantherr arraty ileyel, angka atyenh awerr. Arelh ra artwa ingwer-angkwarr antelhenty, kel alakenh mwerr iwemarl. Arrangkwarl, arelh ngkwenh ntwa iwenty apmwel-areth, Akngey-angkwarr apmwa aynteyel.” \s1 Ingkart itnewemel irrtywerremel angkey-angenh \p \v 33 “Arrwekeleny-kenh aynteyel arrpemarl, ‘Ingkart itnewemel irrtywerremel ilelhey-angenh, Ingkartel arem.’ Arraty ntwa angkayntetyek. \v 34 Angka atyenhan awerr, atharl arrenhantherr ileyel. Alkenh itnewey-angenh, irrtywerremel ilelhey-angenh. \v 35 Ahern itnewey-angenh arrpemarl, ikwerenh arrpemarl. Jerusalem itnewey-angenh arrpemarl, apmer ilkwa atyetyart impen ikwerenh arrpemarl. \v 36 Irrtywerremel ilelhey-angenh, arratyant nga ilelhetyek. \v 37 Yaw apek, arrangkw apek, alakenh arraty innga nga ilelhetyek. Ingwer-angkwarr nga ilelhenty, arrenty-kenh-angkwarrarl.” \s1 Angkep atwey-angenh \r (Luke 6:29-30) \p \v 38 “Angka arrwekeleny aynteyel: ‘Ingwerentyel annga atwenty, ntwa renh annga angkep atweynetyek arrpemarl. Ingwerel ngenh arntek renh atwenty, renh arntek atwem arrpemarl.’ \v 39 Ayengan arrekantherr-warl angkem, ngenh apek arreyl anyent-ampeny atwenty, renh angkep atwey-angenh, aleth-antey atwerrerl-anekerr. Nga menty anthelhetyek ra ngenh arreyl ingwer-angkwarr-anemarl atwenty. \v 40 Ingwerentyel kwet ngkwenhek ayernenty, ntwa kwet renh alhewer anthem arnkwa ingwer-then anthem. Akngey-kenh-angkwarr alakenh aynteyel. \v 41 Ingwerentyel ngenh ilanthenty, ikwer-angkwarr alhetyek, nga ikwer-angkwarr alha anper-antey, ikwer awelhemel. Angath-antey alhey-angenh. \v 42 Ingwerentyel ngenh amernek ayernenty angayakwel, ntwa renh amern anthetyekan. Ampwal ilek-ilek renh anthetyek arrpemarl.” \s1 Ingwer-rnem arntarnt-aretyek, ikwer-rnem amperrngirretyek \p \v 43-44 “Ingwer-rnemel ileyel, ikwer-rnem-kenh arntarnt-arayntetyek. Angka atyenhan awerr, atharl arrenhantherr ileyel, alakenh aynteyel, ingkerrenh arntarnt-arayntetyek alethang-rnem-then arntarnt-arayntetyek. Ingwerentyel ngenh irrwernenty, ntwa Akngey ayernetyekan ikwer, renh arntarnt-aretyek. \v 45 Arrantherrap Akngey-kenh-rnem ingkerrenharl aneman, arrantherrap alakenh mwerrant-arey anetyek. Akngeyel ingkeny arrernek ingkerrenhek, apmwernemek-then mwerr-rnemek-then, ilek-ilek ra anthek, kwaty anthek, amern ingkerrenh lyapelhiletyek, aker-then anteril-ayntetyek atherrkeny. \v 46 Ahern-areny-kenh alakenh aynteyel, ngkwenh-rnemant arntarnt-arayntetyek apmelerreny. Apmwamwam man kapmentek iney-angker-rnem rernem arntarnt-arayntetyek arrpemarl, apmelerreny. Akngey-kenh ingwer-angkwarr aynteyel, ingkerrenh arntarnt-arayntetyek. Alakenh Akngeyel anwenhantherr angkep antheman. \v 47 Ingwer-rnem Akngey apentey-angenh-rnem rernem ikwer-rnemekant inkwerelheyel. Alakenh-apeny-weny anayntetyek mwerr-angkwarr. \v 48 Arrantherr mwerr innga anayntetyek, Akngey irrwerl-areny aneyel-apeny.” \c 6 \s1 Tnakelhey-angenh \p \v 1 “Mwerr-arrpantey tnakelhey-angenh, arraty-angkwarr nga anetyek, ingwer-rnemel arrenhantherr awekerr. Arrantherr tnakelhenty, Akngey irrwerl-arenyel arrenhantherr nthakenh arntarnt-arey-angenh. \p \v 2 Ntwa irrpern-rnem man anthenty, ingwer-rnem akarriley-angenh, rernem ngenh aretyek. Apmwangkwarr alheyel-rnem rernem alakenh tnakelheyel, tyaty akely kwenel iwerr impalthel, ingwer-rnemel renh-rnem aretyek, tnaketyek. Atha arrenhantherr arraty ileyel, Akngeyel renh-rnem anthey-angenh. \p \v 3 Ntwa irrepern-rnem arnkwa anthenty anyelkel-antey, tnakelhey-angenhel, ingkerrenhel ngenh arekerr, \v 4 Akngeyelant ngenh aremel, rap ngenh arntarnt-arem arrpemarl.” \s1 Alakenh Akngey-warl angkaynta \r (Luke 11:2-4) \p \v 5 “Ingwer-rnem alhem tyaty akely-rnem-warl, aketh-warl, Jew-rnem angkerreyel-warl. Akngerr akarrirrenty, rernem angkem Akngey-warl, ingwerel-rnem renh-rnem mwerr-arrpantey aretyek, tnaketyek. Rernem tnakelheyel. Akngey alakenh-kety arlkarirreyel. Kel ra renh-rnem arntarnt-arey-angenh. \p \v 6 Ament Akngey-warl angkenty mwerrarl. Akngey ilkelheyel, ngenh arntarnt-aremarl. \p \v 7 Arrantherr aleth-antey angkey-angenh, artwa ingwer-arenyel-rnem angka akngerrileyel-apeny ingkart ikwer-rnem-kenh-warl. \v 8 Aleth angkey-angenh, rernem angkeyel-apeny. Anyent-inger-antey angketyek, kel ra ngenh aweyelarl. \v 9 Arrantherr alakenh ayernem, ‘Akngey anwekantherrenh, ngarl irrwerl aneyel. Ingkerrenh akalty-antha, anwantherr ngenh arraty iterl-aretyek. \v 10 Apey-alha, ingkerrenhek ingkart anetyek. Ingkerrenh arratyila, ngkweng awelhetyek, irrwerl-areny ingkerrenh ngkweng awelheyel-apeny. \v 11 Anwenhantherr intem-antey amern antherl-aynta. \v 12 Apmwa anwekantherrety iwa, anwernantherr arratyilerretyek, mwerrant-arey anwernantherr anetyek. \v 13 Anwernantherr apmwewarl irrekerr atnyena. Arrenty anwernekantherr irrpelthirreyelarl-kety, anwernenhantherr arntarnt-ara.’” \p \v 14 Jesus-el renh-rnem ilek, “Arrantherr ingkerrenh mwerrant-arey-anem anetyek atwerrey-angenh, Akngeyan arrekantherr ingkerrenhek inkwerelhem, apmwa ingkerrenh-kety, arrekantherrety Akngeyel iwem. \v 15 Arrangkwelan, Akngeyel apmwa arrekantherrety iwey-angenh.” \s1 Rernem amern-kety ipmelhetyek \p \v 16 “Ingwer-inger amern-kety ipmelhem, amernekant aleth iterrey-angenh, Akngeyekant iterrerl-ayntetyek. Ingwer-rnem artwerrety anew-aneyel, irrepern antwelhemel. Akngey ikwer-rnem inkwerelhey-angenh, renh-rnem angkep anthey-angenh. \v 17 Alakenh amern-kety ipmelhenty, artwerrety aney-angenh. Inngerr lhewelhem apmelerreny-angkwarr. Irrepern antwelhey-angenh ingwer-rnemek. \v 18 Akngeyel kel aketh-antey areyel, arrenhantherr angkep anthem.” \s1 Ampwal akngerr ayerrpiley-angenh \r (Luke 12:32-34) \p \v 19 “Ampwal akngerr ayerrpiley-angenh ahern nhenh-itwek. Arrangkwarlap ikwer-angkwarran. Ampwal akngerr apwert man-then akarriley-angenh, ingwerentyel irrtyert-inekerr, interrkel arlkwekerr. \v 20 Arraty-angkwarr apenterl-ayntem. Rap arrernem ilek-ilek mwerr-angker arrekantherr irrwerl-itwek. Mwerr-angker ayntayntem intem-antey irrwerl-itwek, nthakenh ywerrey-angenh, arrangkw. Ingwerentyel irrtyert-iney-angenh, interrkel arlkwey-angenh, arrangkw. \v 21 Arrantherranap ampwal ikwer-rnemant iterreyel, arrantherr ampwal renh-rnemant apenteyel.” \s1 Angka lyenenty-akert \r (Luke 11:34-36) \p \v 22 “Annga mwerr-akertel ntwa iwerr arraty apenteyel-apeny, anaynt-apeny. \v 23 Aparrngelan iwerr arraty apentey-angenh arrangkwarl, aperrertirrerl-alpeyel. Aparrngel-apeny rernem apmwangkwarr apenteyel, atwemengkel-apeny. Rernem Akngey-kety amentirreyel.” \s1 Angka man-akert \r (Luke 12:22-31; 16:13) \p \v 24 “Arrantherr apwert man akngerrekant iterrerl-anenty, arrantherrap Akngey-kenh angkek-anem iylpelirrem-anem, Akngey-kenh angkan apentey-angenh, amentewarl-anem. Akngey-kenh angkan impenarl. Manek artewentyel iterrey-angenh, Akngey-kenh angkekant artewentyel iterr-ayntetyek. Nthakenh ntwa atherr-angkwarr apentey-angenh. \p \v 25 Alakenh iterrey-angenh, ‘Amern ilek atha arlkwetyek, ilek atha antywetyek, arnkwa ilek-warl ayeng aylpetyek?’ Iteth anayntetyekant nga iterr-ayntetyek, Akngey-kenh-angkwarr apenterl-ayntetyek. \v 26 Thip yanh-rnem arenh-arey. Thip nthakenh amentel amern lyapelhiley-angenh, amern warl-warl akwerney-angenh, awakelhey-angenh. Akngey irrwerl-areny rant thip-rnem wanteyel, arntarnt-areyel. Arrantherr Akngey-kenh impen thip-rnem-angkwarr. Anwenhantherr arntarnt-areyel arrpemarl. \p \v 27 Arrantherr artewentyel iterrerl-anenty, arrantherrap arwapeny ywerreman. \v 28-29 Arnkwekant iterrey-angenh. Solomon arnkwa mwerr-angker-warl aylpenh. Arnkwan ikwerenh ahern-areny-kenhant. Akngeyelant alpeyt mwerr-angker arrernek ahern nhewarl. Alpeyt arnkwernem-angkwarr mwerr-angker inngarl inngelheyel! Alpeyt yanh-rnem arenherr-arey! Anyentel-antey aneyel rernem arnkwel mwerr ilelhey-angenh. \v 30 Akngeyel atherrk lyapelhileyel. Atherrk arlenyirrem aherretyel, rernem antywer arrtyem. Akngeyel atherrk renharl arntarnt-areyel-apeny, ra anwenhantherr iwerl-alhey-angenh arrpemarl, arnkwa ilek-ilek anthemel arntarnt-arem mwerr-angkwarr. Arrantherr apal, Akngey renh tnakey-angenh, rarl anwenhantherr ingkerrenh arntarnt-arem. \p \v 31-32 Artewentyel iterrey-angenh, ‘Ilek anwantherr arlkwem, ilek anwantherr antywem, arnkwa ilek-warl anwantherr aylpeman?’ Ingkart apentey-angenh-rnem alakenh iterreyelan. Akngey alker-areny ra arrenhantherr areyel, ranem arrenhantherr ilek-ilek antheman, arntarnt-arem-then. \v 33 Arrantherr-anem ikwerenh-angkwarr apenterl-ayntetyek arraty-angkwarr, Akngeyel arrenhantherr atnyenem. \p \v 34 Ampwal ilek-ilek akngerr arrerney-angenh ingwer-ingerek. Ngant ikwerant iterretyek. Arlta arrpanenhel Akngeyel arenhantherr arntarnt-areyelan.” \c 7 \s1 Ingwer-rnem akngakey-angenh \r (Luke 6:37-38, 41-42) \p \v 1 “Arrantherr ingwer-rnem tyatyemiley-angenh, akngakey-angenh. Arrantherr renh-rnem apmwa antwey-angenh, Akngeyel ngenh arrpemarl ilekerr. \v 2 Nga mwerr-arrpantey ilelhenty, ngap irrtywerreyelarl. Alakenh Akngeyel ngenh akngakeyenh mwerr-rnem-they. \p \v 3 Artwa anyent annga arwerl-akert nthakenh arey-angenh. Mwerr-arrpantey irrtywerremel ilelheyel. Ra artwa ingwer annga ahern-angketyarr ileyel, ‘Annga ahern-akert irrarlkelha ntwa anaynt arey-alkenh!’ \v 4 Nthakenh ingwerek alakenh angkey-angenh, ‘Atha ahern akely irrarlketyek annga ngkweng-itwel.’ Arrangkw! Ra apek arrkay arem, annga arwerl ilkwakert. \v 5 Rarl alakenh angkem, rap irrtywerremarl. Ra arwerl anngethey-tangkwel tyerrelhem, mwerr-anem arey-kety. Rap ahern akely irrarlkem annga ingwer-itwek-anem.” \sp \bd Anayntileyel: Jesus-el angka ilenh, rernem iterretyek, tnakelhey-angenh. Artwa Moses-kenh-rnem rernem mwerr-arrpantey ilelhenh, ingwer-rnem apmwekety angkepiletyek-arrpantey ikwer-rnem-kenh-angkwarrant apenterl-ayntetyek.\bd* \p \v 6 “Nhanyem angka Akngey-kenh impen. Rant angkepiley-angker. Ahern-arenyelant-amperl nthakenh angkepiley-angenh. Apwert mwerr-angker impen, nthakenh pikepik anthey-angenh. Aker mwerr-angker arengk apmwa nthakenh anthey-angenh. Akngey-kenh angka impen arrpemarl apwert mwerr-angker impen-apeny.” \sp \bd Anayntileyel: Akngey-kenh angka impen, apwert mwerr-angker-apeny, aker impen mwerr-angker-apeny. Alakenh atnwenth pikepik anthey-angenh-apeny, arengk apmwa anthey-angenh-apeny, alakenh anwantherr Angka Akngey-kenh atnyenem, ingwer-angkwarrarl iterreyel-rnem anthey-angenh.\bd* \p \v 7-8 “Ntwa Akngey ayernenty, ranap ngenh anthemarl. Ntwa renh ayernenty, ranap ngkweng lwewarrernemarl. Ran iwerr ngkweng mpwareyel, ntwa ikwerenh-angkwarr apentetyek. Inngarlap ran! Akngey ranap ngkweng mpwaremarl, ngap aylpenhem-anem. \v 9 Alerengkwel ngenh amernek apek ayernem. Ntwa apwert ikwer anthey-angenh, arrangkw! Ntwa amernant anthem arlkwetyekan. \v 10 Alerengkwel ngenh aker irrpengek apek ayernem. Ntwa rtnwem ahelengkw ikwer anthey-angenharl, arrangkw! Ntwa aker irrpengant anthetyek arlkwetyekan. \v 11 Arrantherran apmwamwam aneyel, arrantherrap iterl-areyelarl, ilek-ilek mwerr-angker anthayntetyekan ampernemek. Akngey irrwerl-arenyan arrantherr-apeny-wenyarl, ilek-ilek anthey-angker. Ra mwerr-angkerarl arrekantherr anthem, arrantherr renh ayernentyan. Rant iterl-areyel. \v 12 Anwantherr ilkelheyel ingwer-rnemel anwenhantherr mwerr-angkwarr arntarnt-aretyek. Alakenh anwantherr mwerr-angkwarr renh-rnem-tangkwel arntarnt-aretyek. Akngey-kenh angka arrwekeleny aynteyel, Moses-kenh-angkwarr angkakert ingwer-rnem-angkwarr-then.” \s1 Iwerr atherr-akert \p \v 13 “Iwerr akely alpeyel Ingkart-kenh-angkwarr, nga arraty-angkwarr apentetyekan. Akngerr alpeyel iwerr ilkwangkwarr, apmwel-aretharl alheyel-rnem. Akngeyel renh-rnem ywerrelhileyenh. \v 14 Irrpetyap alheyel Ingkart-kenh-angkwarran. Rernem iteth intem-antey aneyenh.” \s1 Arwerl amern-akert \r (Luke 6:43-45) \p \v 15 “Mwantyel arntarnt-arelhetyek mwerranty arraty apentetyek artwa apmwernem-kety. Rernem irrtywerremel angkakert mwerr-arrpantey ilelheyel-kety, yep-yep-rnem anik mwerr aneyel-apeny. Artwa apmwernem ahelirreyel arengk artnwerel ahelirrem-apeny tnhwerremel. Rernem apmwangkwarr akalty-antheyel, ngenh apmwewarlilekerr. \v 16 Apmwarlap ran, arwerl arleny-apenyarl. Arwerl arleny-penh nthekwern amern iney-angenh. Apmwa nthekwern akey-angenh, amern arnwekety akey-angenh arwerl arleny-penh apmwarl. Amern akatyerr akey-angenh arwerl arntek-arntek-penh apmwarl.” \sp \bd Anayntileyel: Apmwangkwarr akwerrpel akalty-antheyel-rnem arwerl arleny-rnem-apeny. Angka mwerr akalty-anthey-angenh akwerrpel-rnem, amern apmwamwam-apeny.\bd* \p \v 17 Jesus-el angka ingwer-anem ikwer-rnem ilenh. “Arwerl ingweran amern mwerr-akertarl, arwerl apmwarenyan amern mentyarl. \v 18 Arwerl arleny-penh nthekwern amern akey-angenh. Amernek ywarn nthweyel. \v 19 Arwerl arlenyan apmwarl, rwewarl iwem arwerl renh. \p \v 20 Angkakert irrtywerrey-angker-rnem rernem arwerl arleny-apeny. \v 21 Apmwel-areth aneyel-rneman rernem arlkeyenh, ‘Ay, Ingkartay.’ Rernemap Akngey-kenh-warl aylpey-angenh. Arraty-angkwarr apenteyel-rnemant, Akngey ikwerenh-rnem aneyenh. \v 22 Arlta ingkernel ingwer-rnem arlkeyenh, ‘Ay, Ingkartay. Anwantherr angka ngkwenh ilerl-apenh arrpemarl, anwantherr arrenty-rnem irrentek, itna ngkwenh itnewemel, ilek-ilek mpwarek, rlterrk ngkwenh-akertel.’ \v 23 Athan renh-rnem ileyenh, ‘Alpenherr-arey atyengety, athan arrenhantherr iterl-arey-angenharl.’” \s1 Warl atherr-akert \r (Luke 6:47-49) \p \v 24 “Rernem apek angka atyenh awek-penh, rernem arraty-angkwarr apenteyel rlterrk-anem, artwa warl apwert irrwerl rlterrk-itwek artek-apeny. \v 25 Kwaty-anem rntwey-alhek, atnyerr ilkwanem alhek. Warl atakelhey-angenh arrangkw, ra anyentel-antey apwert rlterrk ikwerel cement-apeny-itwek artelhenh. \v 26 Artwa ingwerel angka atyenh arwa iylpelant awek atyeng awelhey-angenh. Ra anamerl ywerreyenh warl apmwamwam anamerl ywerrek-apeny. \v 27 Kwaty ilkwa rntwey-alhek. Atnyerr alhek, awerel rlterrk pwey-alhek, warl apmwamwam renh-anem atakenhek, kel. Warl rlterrk intem-antey aneyenh, warl apmwamwam arrangkwarl, angath-antey atakelheyel. Artwa akalty intem-antey aneyel, Akngey-kenh. Artwa arwengk angath-antey ywerreyenh, warl apmwamwaman angath-antey ywerremel atakelhek-apeny.” \p \v 28-29 Jesus rarl angka ilenh-penh, ingkerrenh-anem apatek, rarl renh-rnem rlterrk innga akalty-anthek Akngey-kenh-angkwarr, artwa Jew-kenh akalty-anthey-angker-rnemel rlterrkel akalty-anthey-angenh. \c 8 \s1 Jesus-el artwa tywen-angketyarr mwerrileyel \r (Mark 1:40-45; Luke 5:12-16) \p \v 1 Jesus apwert-they atwarrerl-alhek, akngerr ingwer-rnemel renh apentek. \v 2 Artwa tywen-angketyarr apetyek Jesus-warl. Tywen ywerrey-angenh intem-anteyarl anenh. Ra kwenirrenh Jesus-itwek, ampwethel alernelhemel. Ra angkek, “Nga rlterrk inngan, mwerriley-angker. Ntwa ayenh mwerriletyek tywen-rnem atyeng-they ywerrelhila, ayeng tywen-weny alyelk-anem anetyek.” \p \v 3 Jesus ranem renh arnep-arnek, angkemel, “Ayeng ilkelheyel, ngenh atha mwerriletyek.” Tywen-rnem arwapeny ywerrerl-alhek, mwerrirreyelpek. \v 4 Jesus ra arrkngert angkek, “Akater-anem aney-alpa! Ingwer-rnem-warl ilelhey-angenh anetyek, atharl ngenh tywen-angketyarr-penh mwerrilek. Atyetyart tyaty ilkwa Jew-rnem-kenh-arenyek nga anyentekant ilelhey-alpa, ra ngenh mwerr-anem aretyek. Ntwa aker tyenkerr Atyetyart antha! Moses-kenh angka aynteyel, aker Atyetyartek anthetyek, ingkerrenhel ngenh aretyek, ngarl mwerrirrek-anem, ntwarl aker tyenkerr Atyetyart anthek.” \s1 Jesus-el atyetyart Rome-areny-kenh warrkenh mwerrileyel \r (Luke 7:1-10; John 4:43-54) \p \v 5 Jesus apmer Capernaum-warl-anem alpek. Artwa ahelengkw atyetyart irlkentyek-artwey Rome-areny ikwer-warl apetyek, ayernetyek. \fig |src="cn01702b.tif" size="col" ref="Matthew 8:5" \fig* \v 6 “Ingkartay, warrkenh atyenh arlan aynteyel, akngelhey-angenhirrek, arlka ingkerr kwarnelheyel-kety.” \p \v 7 Jesus angkek, “Ayeng alhem ngkweng-angkwarr, renh mwerriletyek.” \p \v 8 Atyetyart irlkentyek-artwey ilelhek, “Ngan ilkwarl atyeng-angkwarr. Ayengan artwa apmwamwamarl. Ayeng nyerrirreyel ngkwengety, atha ngenh warl atyenh-warl atnwenheynekerr. Nga arntety ikwer angka, renh mwerriletyek. \v 9 Ayeng atyetyart arrpemarl ingwer-rnemek. Atha apek anyent ilanthem, rap awelhemarl. Atha anyent ingwerek arlkem, rap atyeng-warl apetyem. Atha warrkenh anyent ilanthenty, rap awelhemel warrkirremarl. Ngan atyetyart ilkwa innga, ingwer-rnem ngkweng awelhemarl.” \p \v 10 Artwa renh awek-penh Jesus ra apatek, rantarl renh-rnem ilek, “Artwa nhenhelant ayenh tnakeyel innga, ayengarl rlterrk ilkwakert, arleng-they mwerriley-angker. Ranap Jew-wenyarl, alethangarl. Nhareny-rneman arrangkwarl. \v 11 Akngerr akarrirreyenh apmer arrpanenh-they amern kwenty arlkwetyek arrwekeleny-rnem-itwek. Abraham-akerr, Isaac-akerr, Jacob-akerr, Rernem ingkerr anerl-aneyenh Akngey-itwel. Akngey-kenh-rneman ingkerrenh mwerr anayntem, inkwerelhemel amern kwenty arlkwerl-anemel. Jew-rnem alethang-rnem-then pweytirreyenh anerl-anemel arrpemarl. Akngeyelanap renh-rnem ingkerrenh arntarnt-arerl-aneyenh. \v 12 Jew-rnem Akngey-kenh arrwekel anenh-rnem arrangkwarl. Rernem ywarn iterremel arrangkeyenh, Akngeyarl ikwer-rnem-kety intwemelirreyenh-kety.” \p \v 13 Jesus-el atyetyart renh ilek, “Kel alpa, atha warrkenh ngkwenh mwerrilek, ntwarl ayenh tnakek.” Kel warrkenh ra mwerrirreyelpek. \s1 Jesus-el akngerr mwerrileyel \r (Mark 1:29-34; Luke 4:38-41) \p \v 14 Jesus-el awek, arelh ampwa Simon-kenh arntety rwenparl ayntenh. \v 15 Jesus alhek ikwer-warl, itep ikwerenh anterrkwek. Arelh ranem mwerrirrek. Ra akemirrek, amern-anem ra ampernek Jesus-ek. \p \v 16 Atwemengkel ingwer-rnemel atnwenhey-alhek arrenty-akert-rnem Jesus ikwer-warl. Ranem arrenty-rnem irrentek ikwer-rnem-they, Akngey-kenh angka rlterrk-akertel, arntety-rnem-then mwerrilek. \v 17 Alakenh angkakert Isaiah-el angka arrwekel ingkwernek, ra innganem irrek, “Ra arntety-rnem ingkerrenh mwerriley-angker.” Alakenh angka arraty innganem irrek. \s1 Rernem ilkelheyel Jesus-angkwarr apentetyek \r (Luke 9:57-62) \p \v 18 Jesus-el artwa akngerr arek. Ra angkek kwertengerl ikwerenh-rnemek, “Mpa, kwaty ilkwangkwarr anwantherr artarnpenhey intwarr-ampeny-warl.” \v 19 Artwa anyent atyetyart Moses-kenh rap angkek Jesus-ek, “Atha ngenh apentetyek, ingweram-angkwarr nga alhenty.” \p \v 20 Jesus-el renh tyernek, “Arengk artnwer rernem inteyelarl aynteyel. Thip-rnem atharlkwel aneyel, Artwa Impen Akngey-kenh ayeng apmer-weny arrangkwarl, ayeng arwarl apmer arrpanenh-warl alheyel.” \p \v 21 Kwertengerl anyent ikwer angkek, “Ingkartay! Akngey atyenh ilwetyek arrer-anem. Ayeng alpetyek, renh arntarnt-arey-alpetyek. Renh aytarenty-penh, ayeng apey-alpem arrpemarl, atha ngenh apenterl-ayntem arrpemarl.” \p \v 22 Jesus angkek ikwer, “Menty, ingwerel-rnem renh aytarey. Ayenhantarl apenterl-aynta, mwerr-ayteng.” \s1 Jesus-el kwaty awer-akert arternpileyel \r (Mark 4:35-41; Luke 8:22-25) \p \v 23 Nganerl-alhek rernem rtnwewarl-anem anperl-alhek. \v 24 Kwaty awer-akert apetyek rntwey-alhek rlterrk innga. Awer ilkwel renh-rnem akngelhew-akngenhilek. Kwatyan lherrparnpek-anem rtnwewarl, rtnwan aylperl-alhetyek-anek-anem. Jesus rtnwel ankwaynterl-apenh apal. \v 25 Kwertengerl ikwerenh-rnemel Jesus akwentelhilek. Rernemap renh ilek, “Ingkartay, kwatyel anwenhantherr ilwerl-athenekerr!” \p \v 26 Jesus-an angkek ikwer-rnem, “Ilek-ketyarl arrantherr aterirreyel, atyeng irrpelthirremel-apeny, atharl arrenhantherrenh arntarnt-areyelan?” Jesus artewentyel arlkek awerek, atnengkirretyek. Kwaty awer-akert atnengkirreyelpek, arwapeny. \v 27 Kwertengerl ikwerenhel-rnem Jesus renharl arek-penh, rernem ikwerety aterirrek, rarl kwaty awer-akert arternpilek rlterrkel. Rernemap ayernerrek, “Nthakenh awer-then kwaty-then ikwerant awelheyel.” \s1 Artwa atherr arrenty akngerr-akert \r (Mark 5:1-20; Luke 8:26-39) \p \v 28 Jesus rtnwel artarnpenhek Galilee kwaty ilkwangkwarr kwertengerl ikwerenh-rnem-akert, apmer Gadara-warl. Artwa arrenty-akert atherrel Jesus renh arlengek arnarek, apetyenharl. Ratherr kanper-antey anekirrey-ayntek Jesus-warl apmer awenng-angketyarr-they. Arrewaly-kenh awenng-angketyarrel ratherr anenh, nthakenh ikwer-atherr-warl alhey-angenh, ahelengkwek-atherrety. \v 29 Artwa ratherr arlkek, “Jesus, ngan Alerikw Akngey-kenh. Ntwa arraty ilay. Ilekek ngan apetyek? Aylernanthenh ntwa atwetyek? Arlta ingkernelant Akngeyel anwernenhantherr atweyenh!” \p \v 30 Apwertel atnwenth pikepik akngerr rtnenherrenh. \v 31 Arrenty-rnemel Jesus renh ilek, “Irrentey-angenh anwernenhantherr, apmer arleng-warl! Anwernenhantherr atnwenth yanh-rnem-warl thwena!” \v 32 Jesus-el kel renh-rnem irrentek, “Alpenherr-arey wenh!” Rernem kel tyerrelhek artwa ikwer-atherr-they, alhemel atnwenth-rnem-warl. Atnwenth rernem kel anterrerrek arrenty-akertan. Rernem arnkarr-they aytnek, kwaty alay kwen-warl. Rernem ilwek kwatyel kwen. \p \v 33 Artwa atnwenth arntarnt-arey-angker-rnem tawen-warl anterrerrek. Rernem iley-alhek tawen-areny-rnem, atnwenth-rnem kel ilwek kwaty ilkwa kwen, Jesus-elarl arrenty-rnem irrentek artwa ikwer-atherr-they. \v 34 Tawen-areny-rnem ingkerrenh rernem-anem alhek, rernem-anem Jesus renh aretyek. Rernem Jesus ikwerety aterirrek, itnweng rlterrk-akert-kety. Rernem angkenh, “Nga apmer ilenh-they alpetyek, apmer ingwer-warl-anem.” \c 9 \s1 Jesus-elan artwa lerrp mwerrileyel \r (Mark 2:1-12; Luke 5:17-26) \p \v 1 Jesus rtnwewarl nganek, kwaty-angkwarr artarnpenhek. Ra angkep-anem alpek apmer ikwerenh-warl, tawen Capernaum-warl. \v 2 Artwa ingwerel-rneman artwa lerrp anyent akngey-alhek pantyel, Jesus-warl. Jesus-el renh-rnem arek, rernemarl renh tnakek mwerriley-angker. Ra artwa lerrprenh ilek, “Apmwan atha ngkwengety iwem.” \p \v 3 Artwa Pharisee-rnem-then Moses-kenh akalty-anthey-angker-rnem-then rernem angkerrenh, “Ran nhenhey irrtywerremel ilelheyel Akngey-arrpantey. Akngeyelant apmwan iwem!” \p \v 4 Jesus-el iterl-arek artwa renh-rnem, rernemarl ikwer irrpelthirremel angkerrenh. Ra renh-rnem ilek, “Arrantherran apmwel-aretharl angkerreyel, atyeng irrpelthirremel! \v 5-6 Ayengan Akngey-kenh Artwa Impen. Akngeyel ayenh thwenek ahern nhenh-warl, rlterrk innga. Akngeyel ayenh rlterrkilek, artwa arntety mwerriletyek, apmwa ingkerrenh-they iwetyek, arrantherr ayenh iterl-aretyek. Atha akwentelhilemel thwenem, ra apmer-warl alpetyek panty inerl-alhemel.” Jesus angkek artwa arntetyek, “Akwentenhey-alpa, panty ngkwenh inerl-alhemel, apmer-warl-anem alpa!” \v 7 Artwa arntety-penh akwenterl-alhek, panty inerl-alhemel. Alpek-anem ra apmer-warl, mwerr-anem. \v 8 Akngerrel intwarek apatemel, arntety rarl apmer-warl alpek. Rernem Akngeyek-anem inkwerelhek, rarl ahern-areny-rnem rlterrkilek, ingkerrenh mwerril-ayntetyek. Rernemap angkerrenh-anem, “Ngay! Akngey inngarl yanhan!” \s1 Jesus-el artwa Matthew renh rlwaneyel \r (Mark 2:13-17; Luke 5:27-32) \p \v 9 Jesus ra alpenh, ran artwa arek, itnan Matthew. Ra man akwetyenh, kapment-warl anthayntetyek. Jesus-anem angkek ikwer, “Atyeng-angkwarr apetya!” Ra warrk ikwerenh-kety ipmelhek, Jesus-angkwarrant-anem antelhenhek. \p \v 10 Ikwer-penhan Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akertel amern arlkwek artwa apmwernem-itwek, man akwetyey-angker-rnem-itwek warl kwenek. \v 11 Pharisee ingwer-rnemel Jesus-kenh kwertengerl-rnem ayernek, “Ilekek ra amern arlkweyel man akwetyey-angker-rnem-itwek, apmwa ingwer yanh-rnem-itwek?” \fig |src="cn01694b.tif" size="col" ref="Matthew 9:11" \fig* \p \v 12 Jesus ra awek rernemarl angkerrenh. Ra renh-rnem ilek, “Ngangkerel arntety-rnemant arem, mwerr-rnem nthakenh arey-angenh. Ingwer-rnem rernem mwerr-arrpanteyarl iterl-arelheyel, atyeng-angkwarr-wenyarl. Ayengarl ran apmwa atha iwey-angkeran, arntety mwerriley-angkeran. \v 13 Angka Akngey-kenh-angkwarr akaltyirra! Atha mwerr-rnemant arntarnt-arey-angenh. ‘Angka ingweran aynteyel amern tyenkerr anthetyek. Nga ingwer-rnemek-tangkwel amperrngirra!’ Alakenh-anyem Akngey-kenh pipel aynteyel, anwantherr iterl-aretyek. Ayeng ilkelheyel ingwer-rnemek-then amentewarl alheyel-rnemek-then, Akngey-kenh angkek awelhey-angenh-rnemek, rernem atyeng-warl angkepirretyek.” \s1 Ingwerel-rnem Jesus renh ayerneyel \r (Mark 2:18-22; Luke 5:33-39) \p \v 14 John-kenh kwertengerl-rnem apetyek Jesus-warl. Rernem renh ilek, “Anwantherr Pharisee-rnem-then Akngeyekant iterreyel, amernek iterrey-angenh. Kwertengerl ngkwenh-rnem-alew? Amern-kety ipmelhek arrpemarl?” \p \v 15 Jesus ikwer-rnem angkek, “Artwa anyent itengirrem-angkwarr, ingkerrenhel ikwer-angkwarr amern kwenty arlkwetyek, inkwerelhemel. Alakenh-anyem, kwertengerl atyenh-rnem anyentirremel aylperrem, amern kwenty arlkwetyek, atyeng inkwerelhemel. Ayengarl alpeyenh-ketyant, rernem ipmelheyelpeyenh. \p \v 16 Arnkwa apmwamwamel-rnem nthakenh anwantherr atanthey-angenh arnkwa mwerr-warl, renh arnwarnetyek. Arnkwa apmwamwam altherrkirrey-angker arrpemarl. Anwantherr menty arnkwa apmwamwam iwey, arnkwa mwerran atnyenemel.” \p \v 17 Jesus-el renh-rnem ilek, “Anwantherr theley-angenh ngkwarl wayn lyerteny arranty apmwamwam-warl. Arranty apmwamwam altherrkirremarl. Arranty-they ngkwarl wayn thelelhekerr ingkerrenh-antey, rwenpirrentyan. Arranty ampwanemarl. Anwantherr ngkwarl wayn lyertenyan arranty mwerr-warl-anem theletyek. Arranty mwerr-itwek wayn mwerr aynteyel, thelelhey-angenh anetyek.” \sp \bd Anayntileyel: Alakenh-anyem Jesus-el renh-rnem akalty-anthek, “Arrantherr arranty apmwamwam iwem-apeny, arrantherr arnkwa apmwamwam iwem-apeny, arrantherr Pharisee-rnem-kenh angka iwenherr-arey, angka apmwa, atyengant-anem awelhenherr-arey.”\bd* \s1 Kwey ilweyel, arelh arntety anyent \r (Mark 5:21-43; Luke 8:40-56) \p \v 18 Jesus angkenharl-antey, artwa Atyetyart ilkwa ranem apetyek, ampwethel arrernelhek kwenirremel, “Kwey alerey atyenh kel ilwek. Renh arnep-arna, ra angkep itethirretyek.” \p \v 19 Jesus ra rtnerl-alhek, ikwer-angkwarr antelhenhek, kwertengerl ikwerenh-rnem-akert. \v 20 Arelh anyent arntety inngan, aherrety 12-ek-atwety, arleng-alenty anenh. Arelh ra ingkern-they apetyek, arnkwanem Jesus-kenh arnep-arnek. \v 21 Ra ament-anem iterrek, “Atha arnkwa ikwerenh arnep-arnenty, ayengap mwerrarl irreman.” \p \v 22 Jesus ranem artepang arek arelh renh, ra ikwer angkek, “Nga mwerr-anem irrek, ntwarl ayenh tnakek.” Kel ikwerel-antey ra mwerrirrek. \p \v 23 Warl atyetyart-kenh-warl ra aylpenhek, ra arek ingwer-rnemarl artnalhelirrenh. \v 24 Ra angkek, “Arnangerrenherr-arey! Kwey ngkwenh ilwey-angenh, ankwarl ra aynteyel.” Ingkerrenh Jesus ikwer atherrenh irrpelthirremel. \v 25 Ingkerrenh aketh-warl irrentek-penh, Jesus ra aylpenhek, arrewaly rarl ayntenh-warl. Ranem akwethey rnkernek, rtnerl-alhetyek. Kwey ra akwentenhey-alpek-anem. \p \v 26 Ingkerrenhel ahern Judea-ampeny-they rernem angka awek-anem, Jesus-elarl renh itethilek. \s1 Jesus-el artwa aparrng atherr mwerrilek \p \v 27 Jesus apmer ikwer-they anperl-alhek, artwa aparrng atherrel Jesus renh apentenh ingkern-they. Ratherr arlkek, “Aylekanth amperrngirra! David-kenh alerikw!” \v 28 Jesus ranem warl kwen-warl aylpenhek. Artwa aparrng ratherr ikwer-warl apetyek, Jesus-el renh-atherr ayernek, “Mpwelanth ayenh tnakeyel, atha mpwelanth mwerriley-angker?” “Kel Ingkartay, aylernanth ngenh tnakeyel,” ratherr alakenh angkek. \p \v 29 Jesus-el annga renh-atherr arnek, angkemel, “Kel mpwelanth mwerrirrem-anem, ayenh tnakekarl-penh.” \v 30 Kel ratherr mwerrirrek-anem. Jesus ikwer-atherr arrkngert angkek, “Ingwer-rnemek ilelhey-angenh, atharl mpwelanth mwerrilek.” \v 31 Apmer arrpanenh-warl ratherr ilelherl-apenh, renh-atherrarl mwerrilek Jesus-el. \s1 Jesus ra artwa akerter angkey-angenh renh mwerrileyel \p \v 32 Jesus anperl-alhek kwertengerl ikwerenh-rnem-akert, ingwer-rnemel artwa arrenty-akert atnwenhek Jesus-warl. Arrentyel artwa arrwekel-antey renh angkey-angenh ilek. \v 33 Jesus-el arrenty renh irrentek, artwa ikwer-they. Artwa rap angkek-anem, mwerr-anem. Jesus renh arek-penh, ingkerrenh inkwerelhemel iterrek, “Aleyant anwantherr arek, Israel-ampenyek arey-angenh.” \p \v 34 Artwa Pharisee rernem angkerrenh, “Artwa yanh arrenty atyetyart-kenh rlterrk-akertel arrenty ingwer-rnem irrenteyel.” \p \v 35 Jesus ra apmer arrpanenh-warl akalty-antherl-apenh, Akngey-kenh-angkwarr apenterl-ayntetyek, Jew-kenh tyaty-itwek, arntety-rnem mwerrilerl-apenh. \v 36 Ra ingkerrenh arek, ra ikwer-rnem amperrngirrek, rernemarl ywarn iterrenh. Ingwerentyel renh-rnem akalty-anthey-angenh. Rernem apatemel anenh, atyetyartek arrangkw, yep-yep atyetyart-weny apatemel arlperrtyirrem-apeny. \v 37 Ra kwertengerl ikwerenh-rnem ilek, “Akngerr ingwer-rneman Akngey-kenh angka awey-angenh-antey. Angkakert apetyey-angenh-antey, renh-rnem akalty-anthetyek. \v 38 Ingkart Akngey ayernetyek, angkakert thwenetyek, angka mwerr-angker ilerl-apayntetyek, akwerrp-rnem-warl.” \c 10 \s1 Jesus-el kwertengerl ikwerenh-rnem rlwaneyel \r (Mark 3:13-19; Luke 6:12-16) \p \v 1 Jesus-el kwertengerl ikwerenh 12 akarrilek, ranem renh-rnem rlterrkilek, rernem-anem rlterrk ikwerenh-akertel arrenty-rnem irrenterl-apayntetyek, arntety ilek-ilek-akert-rnem mwerrilerl-apayntetyek. \p \v 2 Nhanyem itnernem ikwer-rnem, Simon, itnan ingweran Peter, awayikw ikwerenh Andrew, James-then John-then, Zebedee-kenh alerikw-atherr. \v 3 Philip-then Bartholomew-then, Thomas-then Matthew, man kapment-warl akwetyey-angker, James-then, Alphaeus-kenh alerikw, Thaddeus-then. \v 4 Ingweran itnan Simon Patriot. Judas Iscariot rarl Jesus renh ahelengkw-rnem-warl ahayiwenh. \s1 Jesus-el angkakert 12 thweneyel \r (Mark 6:7-13; Luke 9:1-6; 10:1-12) \p \v 5 Jesus-el angkakert 12 thwenek, Ranem renh-rnem ilek, “Jew-weny-rnem-warl alhey-angenh, Samaria-areny-rnem-warl alhey-angenh, \v 6 Israel-kenh-rnem-warlant alhenherr-arey, rerneman atyetyartek arrangkwarl, rernem apatemelarl aneyel-rnem-warl, yep-yep apatemel rtneyel-apeny. \v 7 Ilenherr-arey, arlta kel-anemarl arrerirreyel-kety, irrwerl-areny atyetyart ingkerrenhek anetyek. \v 8 Arntety-rnem mwerriletyek, arrewaly-rnem itethiletyek, tywen-rnem ywerrelhiletyek arntety-rnem-they, arrenty-rnem irrentetyek. Akngeyel ilek-ilek arrekantherr kel anthek. Arrantherr ngkweltyekant iterrey-angenh, arrantherr ingkerrenh ingwer-rnem mwerriletyek arwa. \v 9 Ngkwelty ilek-ilek akngeyney-angenh, thilp apek. \v 10 Yakweth akngey-angenh, arnkwernem akngey-angenh, ingkety aylpey-angker mentyarl, irrertety akngey-angenh. Ingwerentyel arrenhantherr anthem mwerr-angkwarr, warrk-penh. \p \v 11 Apmer ingwer-warl alhenty, warl anyentel-antey aney-alhetyek. \v 12 Warl ikwer-warl aylpentyel, Akngey ayerna, renh-rnem ingkerrenh arntarnt-aretyek. \v 13 Rernem ngkweng inkwerelhenty, nga ikwer-rnem-itwek mwerr aneman. Rernem ngkwengety arlkarirrenty, ikwer-rnem-kety amentirrem arrpemarl. \v 14 Tawen-areny-rnem ngkwengety arlkarirrenty, irrpelthirremel, ahern tertangkwelhila ingkety-theyan. Tawen-arenyel-rneman arem, rernem iterremarl, ‘Anwantherr arntetyirreyenh, Akngeyel anwenhantherr arntety ilkwa antheyenh, anwantherrarl ikwer inkwerelhey-angenh-they.’ Menty-anem yanh-rnem iwerl-alhem alpemelant-anem. \v 15 Arlta ingkernel Akngeyel arlkarirreyelarl-rnem ingkerrenh renh-rnem atwem, Sodom-areny-rnem-then Gomorrah-areny-rnem arrwekel atwek-apeny.” \s1 Ingwer-rnemel irrwerneyenh kwertengerl-rnem \r (Mark 13:9-13; Luke 21:7-19) \p \v 16 “Kel-anem alhenherr-arey, mwanty-antey. Arrantherran anik ahelengkw-weny, yep-yep-rnemarl anik aneyel-apeny. Ingwer-rnem ahelengkw arengk artnwer-apenyarl. Arrantherr mwanty-antey arnwarnelhemel mwerrant-arey aney-alhenherr-arey, ikwer-rnem-itwel ahelengkw-weny, thip rwelyarr anikarl aneyel-apeny. \v 17 Mwantyel arntarnt-arelhenherr-arey artwa apmwa ahelengkw-rnem-kety arrenhantherrenh atwekerr tyaty Jew-kenh akely-rnem-itwek. \v 18 Artwa apmwernemel arrenhantherr arrerneyenh angka ilkwewarl, atyetyart-rnem-warl angketyek. Arrantherr angka atyenh iletyek Jew-weny-rnemek nyerrirrey-angenh. \v 19 Atyetyart ilkwel arrenhantherr angka ilkwewarl arrernenty, arrantherr ilelhetyek ikwer-warl, aterirrey-angenh. Akngeyel arrenhantherr akwerrng rlterrkilem, arrantherr arraty angketyek. \v 20 Angka ngkwenh-weny. Akngey-kenh Itnwengel arrenhantherr akwerrng rlterrkilem, arrantherr arraty angketyek. \p \v 21 Artwel-rnem ayteyikw ikwer-rnem-kenh ahayiweyenh ahelengkw-rnemel atwetyek. Ingwer-rnemelan alerikw ikwer-rnem-kenh ahayiweyenh, ahelengkw-rnemel atwetyek. Ampel-rnem amey ikwer-rnem-kenh-then akngey ikwer-rnem-kenh-then ahayiweyenh, ahelengkw-rnemel atwetyek. \v 22 Akngerr arrekantherrety arlkarirreyenh ayenharl apenteyel-kety. Arrantherr atyeng-angkwarr apententy, atyengety amentirrey-angenh, arrantherr intem-antey iteth aneyenh. \v 23 Tawen-areny-rnem arrenhantherr atwetyek arrkernelhenty, tawen ingwer-warl alhenherr-arey. Akngey-kenh Artwa Anyent Impen ayeng apey-alheyenh arrer-anem. \p \v 24-25 Kwertengerl 12 lyertant akaltyirreyel, atyetyart-wenyarl, warrkenh atyenh-rnemarl. Ingwer-ingeran ra alyepel akalty-anemarl, ingwer-ingeran artewentyel akalty-anemarl. Rernem warrkirreyel, atyetyart alerl irreyenh. Ingwer-rnem atyeng irrpelthirrenh, rernem kwertengerl-rnemek irrpelthirreyenh arrpemarl, rernem atyeng warrkirrenharl-kety. Ingwer-rnemel apek ayenh Satan antwem, rernem arrenhantherr Satan antweyenh arrpemarl.” \sp \bd Anayntileyel: Jesus-el angka ikwer-rnem alakenh anayntilek, “Ingwer-rnem atyeng irrpelthirreyel, rernem kwertengerl atyenh-rnemek irrpelthirreyel, rernem atyeng warrkirreyelarl-kety.”\bd* \s1 Akngeyekant iterretyek \r (Luke 12:2-7) \p \v 26 “Ingwer-rnem-kety aterirrey-angenh. Ingkartel arem. Nthakenh anyelkel arlengkewelhey-angenh. Ingwer-ingerant arerl-arrernem-anem. \v 27 Atha arrenhantherr angka atyenh anyelkel-antey ileyel. Atha arreytemel arrenhantherr ileyel, ingwer-ingerant arrantherr alhewer arnkatyel iletyek. Ingwer-ingerant arrantherr angka atyenh aketh-antey alhewer iletyek, ingkerrenhel awetyek. \v 28 Ingwer-rnem-kety aterirrey-angenh. Rernem arlkant ngenh atwem, itnweng atwetyek arrangkwarl. Ahern-areny-kety aterirrey-angenh. Arrantherr Akngeyekant iterrerl-ayntetyek, rantarl arlkethen itnweng-then ywerrelhiley-angker. \v 29 Thip nyengk akely atherr tharlemiletyek man akelyek. Nyengk ahern-warl aytnenty, Akngeyel renh areyelarl. \v 30 Alta ingkerr akapwert-itwek nthakenh count-emiley-angenh, Akngey akalty arrpemarl. \v 31 Rarl thip nyengk-rnem arntarnt-areyel-apeny, rap arrenhantherr mwantyel arntarnt-arem arrpemarl.” \s1 Jesus-kenh angka alhewer ilayntetyek \r (Luke 12:8-9) \p \v 32 “Arrantherr ilelhenty ingwer-rnemek arrantherr atyenh-rnem aneyel, arlta ingkernel athap Akngey irrwerl-areny ilem, arrantherr kwertengerl atyenh-rnem aneyel. \v 33 Arrantherr atyengety arlkarirrenty, arlta ingkernel athap Akngey irrwerl-areny ilem, arrantherr atyenh-wenyarl.” \s1 Rernem amentirreyenh Ingkart-kety \r (Luke 12:49-53) \p \v 34 “Arrantherr atyeng iterreyel, ayeng apetyek ahern nhenh-warl, ingkerrenh arternpiletyek-arrpantey. Arrangkwarl! Akngerr ilterrerl-aneyenh arnerant-arey atyeng-they. \v 35 Rernem ilterrerl-aneyenh, aynenheng-rnem ilterrerl-aneyenh atyeng-they, amenheng-rnem atyeng-they ilterrerl-aneyenh arrpemarl, anherrenheng-rnem atyeng-they ilterrerl-aneyenh arrpemarl. \v 36 Ngkwenh-rnem ilterrerl-aneyenh atyeng-they arrpemarl. \p \v 37 Arrantherr atyeng inkwerelh-ayntetyek innga, ngkwenh-rnemant inkwerelhey-angenh. \v 38 Arrantherr arlka menty anthelhem, ayenhant arrantherr apenterl-ayntetyek. \v 39 Arrantherr amentewarl-anem alhenty, arrantherrap ywerrem-anem, intem iteth aney-angenh. Arrantherr arlka menty anthelhenty, arrantherrap Akngey-angkwarr iteth intem aneman.” \s1 Akngeyel renh-rnem angkep antheyenh \r (Mark 9:41) \p \v 40 “Ingwerenty ngkweng inkwerelhenty, rap atyeng inkwerelhem arrpemarl. Ingwerenty atyeng inkwerelhenty, rap Akngeyek inkwerelhem arrpemarl rarl ayenh thwenek angkakert. \v 41 Ingwerenty apek artwa angkakert ikwer inkwerelhenty, Akngeyel renh arntarnt-arem arrpemarl. Ingwerenty artwa arratyek inkwerelhenty, Akngeyel renh arntarnt-arem arrpemarl, artwa arraty arntarnt-arem-apeny. \v 42 Ingwerentyel ngenh apek kwaty irrernt anthenty, nga atyenh kwertengerlarl aneyel, Akngey ikwer inkwerelhem. Akngeyel renh mwantyel arntarnt-arem arrpemarl.” \c 11 \s1 Angka John Baptise-emeley-angker-akert \r (Luke 7:18-35) \p \v 1 Jesus-el kwertengerl ikwerenh 12 ilanthek-penh, ranem alpek tawen-areny-rnem akalty-anthayntetyek, angka ikwer-rnem anayntiletyek. \p \v 2 John Baptise-emeley-angker tyayl-itwek anenh. Ranem awek-penh, John-el kwertengerl ikwerenh-rnem thwenek Jesus-warl. \v 3 Rernem Jesus renh ayernek, “Ngang John-el arrwekel ilenhan? Ingwerentyek apek anwantherr mpwelhem?” \p \v 4 Jesus-el renh-rnem tyernek, “Alhenherr-arey, John iletyek, arrantherr anngetherr ayenh awek-penh, arek-penh. \v 5 Aparrng-penhel-rneman areyel-anem, lerrp-penh-rnem mwerr alheyel-anem, tywen-angketyarr-penh-rnem mwerrirrek, iylpel awey-angenh-rnem aweyel-anem, arrewaly-penh-rnem itethirrek-anem, akwerrp-rnemel angka mwerr-angker aweyel. \v 6 Akngeyel renh-rnem arntarnt-areyel, rernemarl ayenh tnakeyel.” \p \v 7 John-kenh kwertengerl-rnem alpek. Jesus-el-anem ingkerrenh angka John-akert ilek, “Ilek-apeny artwa arrantherr arekan apmer arlpaw-itwek? Atherrk arlpenty-apeny, artwa awerr-wenyarl. \v 8 Ilek-apeny artwa arrantherr arekan, arnkwa mwerr-angker-akert? Atyetyart ilkwekenh apmerelarl aneyel? \v 9 Ilek arrantherr arekan? Akngey-kenh angkakertan? Ran angkakert anyent impen inngarl! \v 10 Ranap irrkaty-antey, Akngey-kenh pipel aynteyelarl. Angkakert anyent impen rey-antey: ‘Atha angkakert thwenetyek arrwekel, iwerr mpwaretyek, rarl apetyemek.’ \v 11 John ranem ahern-areny ingkerrenh-angkwarr impen-antey Akngey-kenh. Akngey-kenh-angkwarr apenteyel-rnem, rernem John-angkwarr ilkwa innga anem. \p \v 12 Artwa ahelengkw akngerr-anem ilkelhenh, Akngey-itwek aney-alpetyek. Rernem angkakert-rnem ipmek atwek. \v 13 Angkakert Akngey-kenh-rnemel ingwer-rnem akalty-anthenh. Akngeyel Moses law anthek arrpemarl. Rernem akalty-anthenh, John Baptise-emeley-angker ra aremirreyek-atwety. \v 14 John ra aneyel, angkakert arrwekeleny Elijah anenh-apeny. Awank-akerr Akngeyel ilek, renh thwenetyek ahern nhenh-warl. Renhey-antey anwantherr iterl-areyel. \v 15 Arrantherr atyeng awelhenherr-arey!” \p \v 16-17 Jesus-el renh-rnem ilek, “Ampernem arlkalhelirreyel ampa ingwer-rnemek, ‘Ilek-ketyarl arrantherr arlkarirreyel arrkent alhewer ntwelhelirrey-angenh anwekantherr-itwek? Arlkarirreyelarl. Rernem amperrngirremel anwekantherr-itwek artney-angenharl.’ Ampernem arlkarirreyel artwa nhareny-rnemarl atyengety arlkarirreyel-apeny. \p \v 18 John ran artwa ipmeng, amern arlkwey-angenh, ngkwarl wayn antywey-angenh, arrangkw. Arrantherr ikwer angkerrenh arrenty-akertek-arrpantey! Arrantherr ikwerety arlkarirrenh. \v 19 Akngey-kenh Artwa Impen ayeng kel apetyek. Arrantherr ayenh ayntarrp-ileyel ankety-arrpantey, amern akngerr arlkwerl-anenty-arrpantey, ngkwarl wayn akngerr antywerl-anenty-arrpantey. Ayeng artwa apmwernem-itwel, arwa alhewer anem, ikwer-rnem-kety arlkarirrey-angenh. Ayeng alhewer anem man-awarr-rnem-itwek arrpemarl, ankety-rnem-itwek, man kapmentek akarrileyel-rnem-itwek. Akngey-kenh-angkwarr arratyarl aynteyel, alakenh-anyem atha apenteyel.” \s1 Ingwer-rnem Jesus ikwer awelhey-angenh \r (Luke 10:13-15) \p \v 20 Tawen arrpanenhel Jesus-el ilek-ilek mpwarek. Tawen-areny-rnem apmwekety angkepirrey-angenh-antey, apmwantey. Alakenh Jesus-el renh-rnem ilenh, \v 21 “Tawen Korazin-areny-rnem angkepirrey-angenhan. Akngeyel arrenhantherr artewentyel innga irrwampenh-antheyenh. Alakenh irrkaty arrpemarl aynteyenh ingwer-rnemekan tawen Bethsaida-arenyekan. Rernem ayenh anngetherr arek, atharl akngerr mwerrilenh, rernemap atyengety arlkarerrekarl. Tawen Tyre-areny-rnem-then tawen Sidon-areny-rnem-then. Rernem-alew? Rernemap nyerrirrem, apmwa ikwer-rnem-kety angkepirrem. Rernemap arnkwa apmwamwamel aylpem inmenthel-then apernelhemel. Arrantherr akwerrp, atyeng awelhey-angenh. \v 22 Arlta ingkernel, Akngeyel tawen Tyre-areny-rnem-then tawen Sidon-areny-rnem-then irrwampenh-antheyenh alyepelant. Rap tawen Korazin-areny-rnem-then tawen Bethsaida-areny-rnem-then irrwampenh-antheyenh artewentyel innga. \p \v 23-24 Tawen Capernaum-areny-rnem-alew? Rerneman apmwel-areth iterreyel alakenh, ‘Akngeyel anwernantherrenh irrwerl-warl akngeyneyenh, ikwer-itwel aney-alpetyek. Jesus-el ilek-ilek mwerr-angker mpwarenh arrekantherr-itwek.’ Alakenhap rernem iterreyelan. Rernem atyeng awelhey-angenh-anteyarl. Akngey rap renh-rnem atweyenh. Sodom-areny-rnem-alew? Akngeyel renh-rnem atwek, rernem renh arraty apentey-angenh-they. Alakenh-anyem ra arrenhantherr atwemarl.” \s1 Jesus-el renh-rnem arntarnt-arem \r (Luke 10:21-22) \p \v 25 Ikwer-penh Jesus angkek, “Akngeyay, ngan atyetyart ingkerrenhek, ahern-areny-rnemek, alker-areny-rnemek. Ayeng ngkweng inkwerelheyel, ntwarl angka ngkwenh anayntilek, akwerrp-rnemek, ingkerrenhel ngenh iterl-aretyek-awaty, arraty apenterl-ayntetyek. Akalty-arrpantey ingwer-rnem tnakelheyel, angka ngkwenh nthakenh iterl-arey-angenh. \v 26 Alakenh Akngeyay, ntwa anwekantherr arrernek arrwekel.” \p \v 27 Jesus kwertengerl ikwerenh-rnemek angkek arrpemarl, “Akngey atyenhel alakenh ayenh arrernek. Akngeyelant ayenh iterl-areyel innga. Atha anyentelant Akngey renh iterl-areyel innga. Atyeng-angkwarrant rernem Akngey renh iterl-aretyek. \p \v 28 Atha arrenhantherr mwantyel arratyilem, arrantherr ingwer-angkwarr iterreyel-kety. \v 29 Atyeng-angkwarr akaltyirra, atha arrenhantherr alpemiletyek. \v 30 Arrantherr ayenh apententy, mwerrarl arrekantherr aynteyel, awerr-wenyarl.” \c 12 \s1 Arlta impen ltyerrey-angker \r (Mark 2:23-28; Luke 6:1-5) \p \v 1 Arlta anyent impen Saturday-el, Jesus alhek kwertengerl ikwerenh-rnem-akert amern weyt-angketyarr-angkwarr. Kwertengerl ikwerenh-rnemel amern weyt inenhek, angayakwirrekerr. \v 2 Pharisee-el-rnem Jesus renh iltek, “Angka anwekantherrenh aynteyel, arlta nhelan nthakenh warrkirrey-angenh. Kwertengerl ngkwenhel-rnem amern weytarl inenhey-alhek Saturday-el, arlta anyent impenel. Apmwel-aretharl amern weytan inenhey-alhek, law anwekantherrenh rernem apmwilenhey-alhek.” \p \v 3 Jesus angkek artwa Pharisee-rnemek, “Mwerr amern anwantherr inenhey-alhek angayakwirrekerr. Arrantherrap iterl-aremer ingwer-rnemarl awank amern inek-apeny arrpemarl, David-kenhel-rnem. \v 4 Rernem Akngey-kenh warl impen-warl aylpek. Rernem amern tyenkerr impen akngek angayakwirrekerr. David-el renh-rnem ilek, ‘Amern inenhetyek angayakwirrekerr, arwa alhewer. Angka arrwekeleny aynteyel, tyaty-areny atyetyart-rnemelant amern impen arlkwetyek.’ \v 5 Atyetyart ilkwernem priest-rnem-then rernem alhewer warrkirreyel-antey, ipmelhey-angenh arlta Saturday-el. Alakenh mwerrarl. Ingwer-rnemel renh-rnem ayntarrp-iley-angenh. \v 6 Angka atyenhan impen inngarl, tyaty ilkwa arrangkwarl. \v 7 Nthakenh arrantherr kwertengerl atyenh-rnem ayntarrp-iley-angenh arrpemarl. Akngey-kenh angka alakenh aynteyel, irrepern-rnem amernel wantetyek, ipmelhey-angenh. Amern tyenkerr Akngeyek arrerney-angenh. \v 8 Ayengan Akngey-kenh Artwa Impen anyent, arlta ltyerrey-angker ikwer atyetyart. Atha anyentelant ilem, arlta ikwer, kwertengerl atyenh-rnem rernem arlkwetyek.” \s1 Jesus-el mwerrileyel artwa anyent akwarl arlwerrelhek, akngelhey-angenh \r (Mark 3:1-6; Luke 6:6-11) \p \v 9 Saturday-el, Jesus alhek warl kwen-warl Jew-kenh tyaty akely-warl. \v 10 Artwa anyent akwa arlwerrelhekarl akngelhey-angenh anenh warl kwenel. Pharisee-el-rnem Jesus renh arek, arrer-they, ra arntety renh mwerrilentyek. Artwa rernem angkerrenh, “Arlta Saturday-el rlengkan Jesus-el nthakenh arntety mwerriley-angenharl. Moses-kenh angka nhenh arrwekel aynteyel.” Jesus renh arek Pharisee-el-rnem, ra akengenty irrenty arlta anyent impen nhel. “Moses-kenh angka aynteyel, arlta Saturday-el nthakenh arntety mwerriley-angenh.” \p \v 11 Jesus-el artwa ilkwernem ilek, “Angka nhenhek iterrenh-arey arrantherr. Yep-yep apek aytnem irrkewarl, mwernelhemel. Ntwa renh angkep tyerrenhey-alpem itethilemel? Yep-yep itethilem-apeny arlta Saturday-elan, \v 12 Kel alakenh atha artwa arntety alhewer itethilem arrpemarl, arlta Saturday-elan.” \v 13 Artwa arntety renh ilek Jesus-el, “Akwa arratyirra!” Artwa ra akwa arratyirrek, mwerr-anem, akwa ingwer-apeny. \p \v 14 Pharisee-rnem rernem tyerrelhek tyaty-they. Rernem tyel-angkerrenh Jesus ikwer, rarl arntety renh mwerrilek, arlta anyent impen apmwilek Jesus-el. Rernem angkerrenh Jesus renh atwetyek. \s1 Isaiah-kenh angka innganem irreyel \p \v 15 Jesus-el awek, rernemarl ikwer mpwelhenh, ranem alpek apmer ingwer-warl. Akngerrel renh apentek. Ikwer-penhan, ra akngerr arntety-rnem mwerrilek. \v 16 Jesus-el renh-rnem artwerilek, “Arrantherr ingwer-rnem-warl iley-angenh. Arrantherr akater aney-alpenherr-arey. \v 17 Angka Akngey-kenh arraty innganem irrek. Angkakert Isaiah arrwekel ingkwernek, Akngey alakenh angkek, \v 18 ‘Aray, nhanyem artwa warrkenh atyenh, atharl renh rlwanek. Ayeng ikwer inkwerelheyel. Atha Itnweng atyenh arrernek ikwer-warl, ra angka arraty ilerl-apayntetyek Jew-weny-rnemek, rernem arraty-angkwarr apenterl-ayntetyek ingkerrenhel. \v 19 Ra ingwer-rnem-then iltey-angenh, ra artewentyel arlkey-angenh iwerr ampepel. \v 20 Ra ingwer-rnem pwerep-anthey-angenh, rernem mwerr-angkwarr aneyel. Ra ikwer-rnem-itwel aneyenh. \v 21 Apmer arleng-areny, Jew-weny-rnem rernem renh iterl-arayntetyek-awaty, rarl renh-rnem itethileyenh.’ Alakenh angkek Akngey.” \s1 Atyetyart Arrenty-rnem-kenh \r (Mark 3:20-30; Luke 11:14-23; 12:10) \p \v 22 Ingwer-rnemelan artwa aparrng anyent Jesus-warl atnwenhek. Artwa akerter arrenty-akert. Jesus-el renh mwerrilek. Artwa ranem mwerr angkek, mwerr-anem arek. \v 23 Rernem apatek, angkerrenh, “Nhanyem David-kenh innga!” \v 24 Pharisee-el-rnem awek-penh, rernem ikwer angkerrenh, “Artwa nhan arrenty-kenh rlterrk-akertel. Arrenty-kenh atyetyartel Jesus renh rlterrkilek, arrenty-rnem irrentetyek ingwer-rnem-they!” \p \v 25 Jesus-el renh-rnem iterl-arek, rernemarl angkerrenh. Rap angkek, “Arrenty-kenh rlterrk-akertel nthakenh atha irrentey-angenh ikwer-rnem-they. Ra ayenh rlterrkiley-angenh, ikwerenh-rnem irrenteyek. Akngey-kenh Itnweng-akertarl ayengan. Itnweng rlterrk-akertel atha arrenty-rnem ingkerrenh irrentetyek. \v 26 Atyetyart arrenty-kenhel nthakenh ikwerenh-rnem irrentey-angenh. \p \v 27 Arrantherr iterreyel, rarl ayenh rlterrkilerl-anenty-arrpantey, arrenty irrentetyek. Arrekantherrenh-rnem-alew, arrenty irrentey-angker ingwer-rnem-alew? Arrenty atyetyartel renh-rnem rlterrkiley-angenh, arrangkw! Arrantherr alakenh ayntarrp-ilenty, irrentey-angker ingwer-rnem arrekantherr ahelirrem. \v 28 Akngey-kenh Itnweng-akertelant atha arrenty-rneman irrentetyek. Akngey-kenh-angkwarr alakenh aynteyel, arrantherr iterl-aretyek. \v 29 Artwa rlterrkan aneyel warl ikwerenhel. Ingwerenty nthakenh aylpey-angenharl, arnkwa ikwerenh irrtyert-inetyek. Artwa rlterrk anyent ingwerarl apetyem warl ikwerenh-warl, renh anterrkwemel, arertnemel, arnkwa ikwerenh ingkerrenh akngeynemel. Atyetyart arrenty-kenhan artwa rlterrk-apeny. Ayeng anyent ran rlterrkan, arrenty-kenh atyetyart antengiletyek, arrenty ingwer-rnem irrentetyek. \p \v 30 Ingwerenty atyeng awelhey-angenh, rap atyengety amentirrekarl, rap apmwangkwarrarl anem ilpertel mpwareyel, ingwer-rnem Akngey-kety amentirrem arrpemarl. \v 31 Ra Akngey-warl angkepirrenty, Akngeyel kel apmwa ikwerety iwem. Ra Itnwengek irrpelthirrenty, Akngeyel apmwa ikwerety iwey-angenh. \v 32 Ra Akngey-kenh Artwa Impenek irrpelthirrenty, Akngeyel kel apmwan ikwerety iwem rarl ikwer-warl angkepirrem. Ra Itnweng Rlwartek irrpelthirrenty, Akngeyel apmwa ikwerety iwey-angenh, ahern nhel, apmwan ikwerety iwey-angenh intem-antey.” \s1 Amern arwerl-penh \r (Luke 6:43-45) \p \v 33 Jesus-el angka ingwer-anem ikwer-rnem ilenh. “Arwerl mwerran amern mwerr-akertarl, arwerl arleny arrangkw amern-wenyarl. Arrantherr ayenh iterl-arey-angenh arwerl arleny-apeny. \v 34 Arrantherr anyelk-awarr, rtnwem anyelkel alheyel-apeny. Mwerr-arrpantey arrantherr angkeyel. \v 35 Artwa mwerr, ra mwerr iterreyel. Ra mwerr angkeyel ingwer-rnemek. Artwa apmwa ra apmwangkwarr iterreyel. Ra apmwel-areth angkem ingwer-rnemek. Mwerran ra mwerr-antey ilelhem. Apmwan ra apmwantey ilelhem. \v 36 Atha arrenhantherr arraty ilem. Arlta ingkernel Akngeyel ingkerrenh ayerneyenh, nthakenharl rernem angkenhan, arraty-angkwarr apek, apmwangkwarr apek. \v 37 Mwerrarl angkenh-rnem, arrantherr Akngey-angkwarr arraty aneyenh. Apmwel-areth angkenh-rnem Akngeyel renh-rnem irrenteyenh.” \s1 Rernem Jesus renh arlkareweyel, ilek-ilek mpwarayntetyek \r (Mark 8:11-12; Luke 11:29-32) \p \v 38 Pharisee-el-rnem renh ayernek “Ilek-ilek-angkwarr mpwara, Akngey-kenh rlterrk-akertel, anwantherr ngenh iterl-aretyek, Akngey-kenh innga.” Moses-kenhel-rnem ayernek arrpemarl. \p \v 39-40 Jesus-el renh-rnem ilek, “Arrantherr angka ilek-ilek ayerneyel-kety menty-anem, yanh ipmenherr-arey. Arrantherran apmwarl! Arrantherran intemarl arlkareweyel, ‘Mwerr-angker mwanty mpwara Akngey-wenh rlterrk-akertel!’ Nthakenh atha alakenh-anyem mpwarey-angenh arrekantherr. Athan angka Jonah-akertant ilem. Ranap angkakert Akngey-kenh arrwekeleny. Arrantherr angka weth iterl-areyel. Aylperr ilkwel renh kwertnew, ingwa atherrel ra ayntenh aylperr-itwel kwen. Akngeyel aylperr iylarnek, Jonah renh iteth-antey rlkwethel iwenhey-alpetyek aketh-warl kwaty impalth-warl. Ikwer-penhan rap tawen ilkwewarl Nineveh-warl alhek-anem, ra apmer ikwer-areny-rnem iletyek, apmwekety angkepirretyek Akngey-warl-athek. Ayengan Artwa Impen Akngey-kenh, ayengap arrekantherr katy ilweyenh, awenng kwenel aynteyenh ingwa atherrel, Jonah-arl aylperr-itwel atnertel kwenel ayntek-apeny, ingwa atherrel. \v 41 Nineveh-areny-rnem Jonah-ek awelhek, rarl angka Akngey-kenh ilenhek. Rernemap nyerrirrek-anem, apmwekety angkepirrek. Akngeyel mentyarl renh-rnem arek, atwey-angenharl. Kel ayengan Atyetyart ilkwa inngarl Jonah-angkwarr. Arlta ingkernel, Akngeyel ingkerrenh-antey ayerneyenh, rernem arraty-angkwarr apententyek. Arlta ikwerel-antey, Nineveh-areny-rnemel arrenhantherrenh apmwa antweyenh, arrantherrarl atyeng awelhey-angenh-antey, apmwekety angkepirrey-angenh-antey. \v 42 Arrantherr angka iterl-areyel arelh atyetyart Sheba-areny-akert. Rap arleng alhek innga Solomon ikwer-warl, Akngey-kenh angka akalty-ayteng awetyek. Ayengan akalty inngarl Solomon-angkwarr. Arlta ingkernel, Akngeyel ingkerrenh-antey ayerneyenh-angkwarr, arelh ra arrenhantherr apmwa antweyenh arrpemarl, arrantherr atyeng awelhey-angenh-they.” \s1 Arrenty anyent angkep-antey apeyam-alpeyel \r (Luke 11:24-26) \p \v 43 Jesus angkek ikwer-rnem, “Arrenty-wenh-angkwarrarl alakenh-anyeman. Arrenty ra artwa anyentel-arleng-tangkwel anem, ingwerentyelap renh irrentem-anem ikwer-they. Ra artwa renh iwerl-alhem-anem, rap anpenhem-anem arlpaw-ampeny-warl-anem ywarn-antey nthwerl-ayntetyek, artwa ingwerek-anem, ikwer-itwel ltyerretyek. \v 44 Ran ament angkem, ‘Ayengan angkep artwa ikwer-warl alpem, ayengarl awank anenh-warl.’ Rap angkep alpem, artwa renh mwerr-anem arey-alpem, arlkan iylpwanem arrenty-weny-anem. \v 45 Artwa renh arem-penh, arrenty ra alpem, apmwa innga 7 ingwer-rneman ikngwerl-alpetyek, rernemap ingkerrenh artwa ikwer-warl aylpeyarr-alpetyek-anem. Artwa irrepern ra arrenty anyent-akert-tangkwel. Aleyan ra arrenty akngerr-akert-anem apmwa innganem. Angka atyenh apentey-angenh-they, alakenh apmwangkwarr apenteyel.” \s1 Jesus-kenh amikw-then ayteyikw-rnem-then \r (Mark 3:31-35; Luke 8:19-21) \p \v 46-47 Jesus-el akngerr ingwer-rnem akalty-anthenh. Amikw ikwerenh ayteyikw ikwerenh-rnem-then apetyek, renh aretyek. Rernemap akethel rtney-alhek, akngerrelarl arrngelek-kety. Ingwerentyel renh ilek, “Ntwa nhak-rnem awetyek alha! Amengkw ngkwenh ayteyengkw ngkwenh-rnem-then ngkweng mpwelheyel akethel.” \p \v 48 Ran angkek, “Kakey atyenhan angwenh-rnemarl? Amey atyenh angwenharl? Nhareny ingkerrenharl arrangkwarl, nhelarl aneyel-rneman. Arrantherr Akngeyek awelhenty, arrantherr atyenh arrpemarl. \v 49 Kwertengerl ilenh-rnemant atyenh inngerneman! \v 50 Angka Akngey-kenharl apenteyel-rnem atyenh ingkerrenh.” \fig |src="cn01753b.tif" size="col" ref="Matthew 12:50" \fig* \c 13 \s1 Jesus-el angka artwa ntang-akert ikwer-rnem ileyel \r (Mark 4:1-20; Luke 8:4-15) \p \v 1 Arlta anyent ikwerel-antey, Jesus warl-they tyerrelherl-alhek kwaty irrker-ampeny-warl. Ranem arrernelhey-alhek. \v 2 Akngerr innga akarrirrek apmer arrpanenh-they Jesus-warl, rap ilenh angka ikwer-rnem. Akngerrelarl tyetilek-kety ra rtnwewarl-anem nganek, kwatyelarl rtnwa rtnenh-warl. Ra rtnwethey-anem anemel-anem, angkan ikwer-rnem ilenh. Akngerr rtnenherremel awelhenh Jesus ikwer kwaty ilkwa impalthel. \v 3 Jesus-el angka akngerr ilenh. “Awelhenh-arey atyeng! Artwa anyentel ra ntang weyt iwerl-apenh, amern lyapetyek. \v 4 Artwa ra ntang weyt ingwerentyan iwerr arlertek-warl iwerl-apenh. Thip-rnemel apetyemel arlkwek ingkerrenh. \v 5 Artwa ra ntang weyt ingwerentyan ahern apwert-angketyarr-warl iwerl-apenh. Rernemap alyepel lyaperrek. Artekerr kwen-aylpey-angenh ahern apwert-angketyarrel. Nthakenh lyapey-angenh ahern apwert-angketyarrelan arrangkw. \v 6 Atherrk-rneman arlenyirrek-anem itwern-penh kwaty-wenyel. \v 7 Artwa ra ntang weyt ingwerentyan ahern arlkerl-angketyarr-warl iwerl-apenh. Arlkerl artekerrel amern weyt lyapey-angenhilek. Arlkerl-angketyarrelan lyapey-angenh amern weyt arrangkw. \v 8 Artwa ra ntang ingwerentyan ahern mwerr-warl iwerl-apenh. Amern weyt ahern mwerrelan mwerrarl lyapek. Ntang weyt anyent-they amern akngerr lyapek, ntang 30 apek. Ntang weyt anyent ingwer-they 60 apek, ntang weyt anyent ingwer-they 100 apek. Aparnp-anem irrenh. Arnkengeny-anem inpanem.” \fig |src="cn02064b.tif" size="col" ref="Matthew 13:8" \fig* \p \v 9 Jesus-el renh-rnem ilek, “Angka nhanyem mwerr atha arrekantherr ilem, arrantherrap iterl-arenherr-arey!” \p \v 10 Kwertengerl ikwerenh-rnem rernem renh ayernek, “Ilek ntwa angka anyelkelan ileyel anwekantherr. Angka ngkwenh anayntila anwekantherr!” \p \v 11 Jesus-el renh-rnem ilek, “Nhanyem atha angka arrekantherrant anayntilek, Akngey-kenh-angkwarr. Nthakenh atha angka ingkerr ingwer-rnemek anayntiley-angenharl. Nthakenh atyengan akngerr awelhey-angenharl. \v 12 Arrantherr Akngey-kenh angkek mwantyel awelhenty, inkwerelhemel, Akngeyel arrenhantherr intem-antey akaltyilem. Arrangkwelan, Akngeyel arrenhantherr akalty-anthey-angenh. \v 13 Atharl rernem angka anyelk-rnem awekarl-penhan, rernem ywarn iterrey-alpeyel. \v 14 Isaiah-el angka alakenh ingkwernek. Angka innganem ayntek, ‘Rernem ayenh awek-penh, rernem mwantyel awelhey-angenh-antey. Rernem ayenh arek-penh, rernem ayenh iterl-arey-angenh-antey, akwerrp.’ Angka innganem irrek. \v 15 ‘Rernem iylpel awelhey-angenh ingkerrenh. Rernem arey-angenh aparrng-apeny. Rernem atyeng mwantyel awelhenty, rernemap ingkerr Akngey-warl angkepirremarl.’ \p \v 16 Arrantherr annga mwerr-akertel anngetherr areyel, iylpa mwerr-akertel aweyel, \v 17 Angkakert arrwekeleny-rnem artwa arraty-rnem-then rernem ilkelhenh, ayenh aretyek, aley arrantherr ayenh anaynt areyel-apeny. Rernem ilkelhenh ayenh awetyek, aley arrantherr ayenh aketh aweyel-apeny. \p \v 18 Angka nhanyem awelhenherr-arey, atharl arrenhantherr ilem, angka ntang-akert. \p \v 19 Amern weytarl arlperrty iwem-apeny, angka nhanyem Akngey-kenh ingkerrenh-angkwarr arlperrtyirrem. Ingwer-rneman ntang weytarl iwerr arlertek-warl iwek-apenyarl. Rernem Akngey-kenh angkek awelhem-tangkwel, rernem Akngey-angkwarr-anem apenteyel. Arrentyel Akngey-kenh angka ilpertileyel. Rernem intwemelirreyel Akngey-kety, rernem intem-anem apmwel-areth aneyenh. \v 20-21 Ingwer-rnemel Akngey-kenh angka awemarl-penh, rernem mwerrarl apenteyel angath-antey. Rernem ntang weytarl apwert-angketyarrelan iwek-apenyarl. Artekerr-rnem aylpeyel angath-antey apwert-angketyarrelan. Rernem alakenh-anyemarl Akngey-kenh angka apenteyel angath-antey. Rernem ipmelhemant-anem, ahelengkwel-rnem atwekerr, apmwa mpwarekerr. \v 22 Ingwerentyan ntang weytarl arlkerl-angketyarr-warl iwek-apenyarl. Rernem Akngey-kenh angka iylpelant aweyel. Rernem apwert manek ampwal ingwerentyek-then iterrerl-anem apmwel-areth. Mwerrek iterrekerr, ikwerant iterreyel. Rernem anterrkweyel-apeny ilpertilemel, arlkerlel ntang weyt anterrkweyel-apeny. \v 23 Ingwerentyan ntang weytarl ahern mwerr-warl iwek-apenyarl. Rernem Akngey-kenh angka awemel, rernem inkwerelhem.” \s1 Atherrk apmwakert \p \v 24 Jesus-el angka ingwer-anem ilenh. “Akngeyan Ingkart ingkerrenhek aneyel, alakenh-apeny anem. Artwa atyetyart anyentelan ntang weyt iwerl-apenh, amern ament lyapetyek. \v 25 Ingwel ra ankwayntenh warrkenh ikwerenh-rnem-then. Artwa apmwel apetyek, antywer apmwernem iwerl-apenh weyt-angketyarr-warl. \p \v 26 Atherrk mwerr-rnem lyapek, atherrk apmwernem-then lyapek iyntwerel. \v 27 Warrkenh ikwerenhel-rnem renh ayernek, ‘Nthakenharl atherrk apmwa nhenh-rneman lyapek mwerr-itwelan?’ \p \v 28 Atyetyartel renh-rnem ilek, ‘Artwa apmwel atherrk apmwernem lyapelhiletyek.’ Warrkenh ikwerenh-rnem angkerrenh, atherrk apmwernem tyerreynetyek. Rernemap renh ayernek, ‘Atherrk apmwernem anwantherr tyerreyneyarl?’ \p \v 29 Ra angkek, ‘Menty, ipmenherr-arey, amern-rnem-then tyerrekerr. \v 30 Amern ntang ampengirrentyelant, atha warrkenh atyenh-rnem thwenem, renh-rnem ingkerrenh tyerretyek, apmwernem akngakemel, mwerr-rnem ingwer-ampeny-warl arrernemel, atherrk apmwa rwewarl iwetyek. Mwerr-angkwarr atherrk mwerr-rnem pweytiletyek, warl ilkwewarl akwerney-alenty.’” \s1 Angka arwerl-akert \r (Mark 4:30-32; Luke 13:18-19) \p \v 31-32 Jesus-el angka ingwer-anem ikwer-rnem ilenh, “Akngey-kenh-angkwarr alakenh aynteyel arrpemarl. Ntang ankwerrernarl lyapeyel-apeny ahernel. Ntang ankerr-penh lyapem arwerl ilkwa. Thip-rnem ikwer-warl arrernelhemarl. Ankerr anyent-apeny, Akngey-kenh anyent anenh.” \sp \bd Anayntileyel: Ntang arwerl akngerr aneyel-apeny, Akngey-kenh-rnem akngerr-anem aneyel. Rerneman arlperrtyirrem, ntang arwerl akngerr arlperrty aneyel-apeny. Alakenh-anyeman irrpetyapelant Akngey-kenh angkan apenteyel. Ikwer-penhan akngerrel-anem Akngey-kenh angka apenteyel. Rerneman arlperrtyirrem, ntang arwerlel arlperrty aneyel-apeny.\bd* \s1 Amern arlwariley-angker-akert \r (Luke 13:20-21) \p \v 33 Jesus-el renh-rnem angka ingwer-anem ilenh, “Amern arlety akely-penh amern ilkwerrem, arlwar rtnemel, arlwariley-angker-akert. Amern akngerr-anem ampernem. Alakenh-anyemarl yanhey, Akngey-kenh-angkwarr. Akngey-kenh-rnem akngerram-akngerr irreyenh arrpemarl, amern arlwariley-angker-akert-apeny. Alakenh-apeny Ingkart-kenh-rnem akngerram-akngerrirrem arrpemarl.” \s1 Angka anyelk-angkwarr akalty-antheyel \r (Mark 4:33-34) \p \v 34 Angka angath-antey renh-rnem akalty-anthenh, angka arrpanenh ikwer-rnem anayntiley-angenh. Angka anyelk-antey ayntenh, angka iley-angenh anaynt. \v 35 Akngey-kenh angkakert ra arrwekel ingkwernek-angkwarr-antey, kel arraty innga ayntek. Akngey-kenh angka alakenh aynteyel: “Atha angka anyelk ikwer-rnem iley. Arrwekeleny-rnemel angka anyelk-rnem awey-angenh-antey.” \s1 Jesus-el angka anayntileyel ikwer-rnem \p \v 36 Kwertengerl ikwerenh-rnem Jesus ikwer-warl apetyek, renh ayernetyek, “Angka weth atherrk apmwepenh anayntila, ntang weyt-they iyntwerelarl lyapek.” \p \v 37 Jesus-el angka ikwer-rnem anayntilek, “Akngey-kenh Artwa Anyent Impen, ayeng artwa ntang mwerr iwerl-apenh-apeny. \v 38 Apmer amern-angketyarrel atherrk akngerr, ahern nhelarl akngerr aneyel-apeny. Akngeyek awelheyelarl-rnem ntang mwerr-apeny. Arrenty-kenh-rnem, rernem atherrk apmwapeny. \v 39 Atherrk apmwa iwey-angkeran anayntileyel arrentyan. Warrkenh-rnem anayntileyel angel-rnem. \p \v 40 Atherrk apmwa rwewarl iwem-apeny, alakenh-anyem aynteyel arlta ingkernel. \v 41 Akngey-kenh Artwa Impen atha angel-rnem thweneyenh, apmwernem akngakeyenh ikwerenh-rnem-they. \v 42 Angel-rnemel ingkerrenh inem, apmwangkwarr alheyel-rnem-then akngakeyenh, rwa ilkwewarl iweman, ingkerrenh artewentyel arrangkeyenh-warl. \v 43 Akngey-kenh-rnem arrtyerneyenh ingkenyel-apeny, ikwerenh ingkerrenh. Angka nhanyem mwerr atha arrekantherr ilem, arrantherrap ingkerrenhel iterl-aretyek!” \s1 Angka ampwal impen-akert \p \v 44 “Artwa ingwerel ampwal man-angketyarr arerl-alpek, inkwerelhemel. Ranem man renh arlwarrernek. Ra arterl-alhek, ra ingwer-inger apey-alpetyek. Ra anyent ikwerant arrkernelhenh, renhant inetyek. Ra ilek-ilek ikwerenh tharlemilek, apmer man-angketyarr renh payemeley-alenty. Ampwal man-angketyarr impen, mwerr-angker Akngey-kenh-angkwarr alakenh arrpemarl, impen alakenh-anyem aynteyelan.” \s1 Angka apwert impen-akert \p \v 45 “Artwa anyent ingwer apwert pearl mwerr-angker ikwer nthwerl-apenh, impenek-antey. \v 46 Ra apwert mwerr-angker store-itwek arerl-alpek. Ra apwert arlwarrenherl-alpek, apmer ikwerenh-warl alpemel. Ra apwertekant arrkernelhenh. Artwa ranem ampwal ilek-ilek ikwerenh tharlemilek, apwert pearl mwerr-angker renh payemeley-alenty man ilkwel. Man ingkerrenh arimpek, apwert renhant payemeletyek. Akngey-kenh impeney-antey arrpemarl, apwert pearl-apeny.” \sp \bd Anayntileyel: anwantherr Akngey-kenh-angkwarr anetyek arrkernelheyel arrpemarl, artwa rarl arrkernelhenh-apeny. Anwantherr Akngeyek iterreyn-ayntetyek, impenekey-antey.\bd* \s1 Angka netting-akert angka irrpeng ingwerek-ingwer-akert \p \v 47 Jesus-el angka ingwer-anem ikwer-rnem ilenh, “Akngey-kenh-angkwarr alakenh aynteyel; artwernem rernem netting iwek kwaty-warl, irrpeng ingwerek-ingwer anterrkwetyek. \v 48 Rernem-anem netting renh kwaty irrkerr-ampeny-warl ayteng-akngeynek irrpeng-angketyarr. Ikwer-penhan rernem irrpeng renh-rnem akngakeyenh. Irrpeng mwerr-rnem rernem atnyeneyel. Irrpeng apmwernem rernem menty iwem. \v 49 Alakenh-apeny arlta ingkernel aynteyenh. Angel-rnem apetyeyenh, apmwa ingkerrenh akngaketyek, mwerr-rnem-they. \v 50 Renh-rnem-anem ingkerrenh rwa aknganenty ikwer-warl iweyenh, ikwer-itwek-anem rernem artewentyel innga arrangkeyenh.” \p \v 51 Jesus-el renh-rnem ayernek, “Arrantherr angka nhenh aweyel?” Rernem angkek, “Kel, anwantherr aweyel!” \p \v 52 Ikwer-penhan ra renh-rnem ilek, “Store-arenyel ampwal ilek-ilek tharlemileyel, awankeny-rnem-then lyerteny-rnem-then. Ingkart Akngey-kenh angka ingkerrenhek arraty akaltyirretyek, angka arrwekeleny-angkwarr akaltyirretyek angka lyerteny-angkwarr akaltyirretyek. Alakenh-anyem Akngey-kenh-angkwarr arraty apenteyel.” \s1 Nazareth-areny-rnem Jesus ikwer irrpelthirreyel \r (Mark 6:1-6; Luke 4:16-30) \p \v 53-54 Jesus tawen Nazareth, apmer ikwerenh-warl alpek. Ra warl kwen-warl aylpek, Jew-kenh tyaty akely-warl. Ra renh-rnem akalty-anthenh. Ingwer-rnem Jesus-ek inkwerelhek. Rernem angkerrenh, “Jesus rantarl ingkerrenh-angkwarr iterl-areyel, ran akalty innga. Ranap ngangker-akert inngarl nhenhey, arntety mwerriley-angkerarl.” Akngerr ingwer-rneman Jesus-ek irrpelthirremel angkerrenharl, \v 55 “Jesus ahern-areny-kenh alerikw! Ilek-ilek arwerl-penh arnwarney-angkeran-kenh! Ilenhan Mary-kenh ampikwarl! Ayteyikw-rneman ikwerenh apmer nhareny-rnemarl. Itnan ayteyikw-rnem ikwerenh, James, Joseph, Simon, Judas. \v 56 Arrempikw-rneman ikwerenh apmer nhareny-rnemarl. Ran anwantherr-apeny arrpemarl, Akngey-kenh inngewenyarl.” \p \v 57 Jesus angkek, “Apmer nhareny-rnemantarl atyeng irrpelthirremelan angkerreyel, ayeng angkakert Akngey-kenh inngewenyarl. Atyenh-rnem atyeng irrpelthirreyel arrpemarl.” \p \v 58 Apmer-areny-rnem ikwer irrpelthirrenharl-kety, Jesus-el renh-rnem mwerriley-angenh. \c 14 \s1 John Baptise-emeley-angker atweyel \r (Mark 6:14-29; Luke 9:7-9) \p \v 1 Herod, atyetyart Galilee-arenyel angka awek, Jesus-elarl arntety-rnem mwerrilenh, apmer arrpanenhek. \v 2 Herod ra ywarn iterrenh John Baptise-emeley-angker ikwer. Ra warrkenh-rnem ilek, “Rang angkep ipmepenh itethirrek, rang apmer arrpanenhek mwerrileyel?” \p \v 3-4 Herod-kenh awayikw anewikw ikwerenh arelh anyent itnan Herodias. Herod-el anew ikwerenh rakek. John-el renh ilek, “Ntwa nthakenharl awayengkwan anew ikwerenhan rakek? Apmwel-aretharl alakenhey! Awayengkw-anteyarl anew ikwerenh ntwa rakekan, arraty-wenyarl!” Arelh Herodias ra ahelirrek John ikwer. Herod-el artwa ahelengkw thwenek, John renh anterrkwetyek, tyayl-warl akwernetyek. \v 5 Herod aterirrek ingwer-rnem-kety, ingwer-rnemelarl John renh iterl-arek Akngey-kenh angkakert. Herod atherr-angkwarr iterrenh, mwerr-angkwarr, apmwangkwarr. \p \v 6 Atyetyart Herod-rnem-then Atyetyart ilkwa ingwer-rnem-then, apmer Galilee-areny-rnem akarrirrek, rernem amern kwenty ingkerrenhel arlkwetyek. Atyetyart ahelengkw-rnem-then rernem akarrirrek ingkerrenh amern ingkerrenhel arlkwetyek arrpemarl. Arelh Herodias-kenh ampikw rntwenh ikwer-rnem ingkerrenhek. Aleyak ikwer rernem inkwerelhek, rarl mwerr-angker Herod-kenh apmerel rntwenhek. \v 7 Herod-el kwey renh ilek, “Ilek-ilek akngerrek nga arlkwententy, atha ngenh anthem.” \p \v 8 Arelh Herodias ra iterrek, John renh atwetyek. Kwey ra amikw ikwerenh Herodias-warl alhek. Ra amikw renh ayernek, “Ilekekarl atha ayernem Atyetyart ilenhan?” Amelikw renh ilanthek, “Akapwert John Baptise-emeley-angker yanh ina, pmwar-warl arrernemel, ayenh anthemel!” Ikwer-penhan kwey rap Atyetyart Herod-warl alhek. Ra Atyetyart Herod renh ilek, “Akapwert John Baptise-emeley-angker arterna, pmwar-warl arrernemel, ayenh anthemel.” \p \v 9 Herod ra amperrngant-anem irrek John ikwer. Akngerrel renh awekarl-kety, ra nthakenh akengenty angkey-angenh. Nthakenh ra arrkngert angkey-angenh. \v 10-11 Herod-el ahelengkw thwenek tyayl-warl, John ahenty arternetyek. Ahelengkwel arreylpel akapwert arternek, akapwert renh pmwar-warl arrernemel, kwey renh anthek. Kwey ra amikw-warl akngeynek, John Baptise-emeley-angker akapwert. \p \v 12 John-kenh kwertengerl-rnemel angka awek, rarl ilwek. Rernem apetyek, ipma awenng-warl akwernetyek. Rernem renh akwernek. Rernem Jesus renh angka ilek. \v 13 Jesus ra angka John-akert awek-penh ra nganerl-alhek rtnwewarl, ra Galilee kwaty ilkwangkwarr artarnpenhek, apmer alther-warl, ampeny-warl, ra ament anayntetyek. Ingwer-rnem ingkern-they artenhirrek-anem ikwer-warl, ingkel alhemel tawen-they. \s1 Jesus-el 5,000 wanteyel \r (Mark 6:30-44; Luke 9:10-17; John 6:1-14) \p \v 14 Jesus-anem rtnwethey atwarrek, ra akngerr arek. Ra ikwer-rnem amperrngirrek, ingkerrenh arntety-rnem-then mwerrilek. \p \v 15 Atwerrp, kwertengerl ikwerenh-rnem Jesus-warl apetyek, ikwer angkek, “Amern-wenyarl nhanyeman, arrangkwarl. Yanh-rnem ingkerrenh-antey thwena tawen-rnem-warl, amern-tangkwel inerl-alpetyek. Atwerrpirrekerrem-awaty!” \p \v 16 Jesus angkek, “Arlkarel arrantherr wantenherr-arey.” \p \v 17 Rernem Jesus renh ilek, “Amern ampeng 5-pelant, aker irrpeng atherr-thenant.” \fig |src="cn01716b.tif" size="col" ref="Matthew 14:17" \fig* \p \v 18 Jesus-el renh-rnem ilek, “Atyeng-warl akngetyenherr-arey!” \v 19 Jesus-el renh-rnem ilek, rernem arrernelhetyek atherrk-warl. Amern irrpetyap aker irrpeng-atherr Jesus-el inek. Ra Ingkart Akngey-warl angkek inkwerelhemel, rarl amern anthek, aker irrpeng-then anthek. Jesus-el amern rlweth-akek. Ra kwertengerl ikwerenh-rnem anthek, rernem-anem antheynetyek ingwer-rnem. Jesus-el aker irrpeng rlweth-akek. Ra anthek kwertengerl ikwerenh-rnem rernem antheynetyek ingwer-rnem. \p \v 20 Rernem ingkerrenhel arlkwek-penh, rernem atnerteng-anem anek. Rernem akertang arlkwekarl-penh, rernem rtnwa amernek-arelh 12-pel-warl ampwerrk iweynek. \v 21 Artwa 5,000-el amern arlkwek, arelh-rnem-then, ampernem-then ingkerrenhel. \s1 Jesus ra ingkel irrwerlap-alheyel kwaty ampep-angkwarr, ahern-angkwarr-apeny \r (Mark 6:45-52; John 6:16-21) \p \v 22 Jesus-el kwertengerl ikwerenh-rnem ilanthek, rernem rtnwel kwaty anthenayn-ampeny-warl artarnpenhetyek arrwekel-antey, ra ingwer-rnem ilanthek rernem apmer-warl-anem alpetyek. \v 23 Rap apwert irrwerl-warl nganek, Akngeyek ament angketyek. Atwerrpirrek-anem, ra ament-areny anenh. \v 24 Rtnwa ranem kwaty ampep-itwek. Awer ilkwel rtnwa renh akngelhew-akngelhilek. \p \v 25 Ingwepenh ingkeny tyerrelhey-angenhel, ra ingkel irrwerlap-alhek kwaty ampep-angkwarr, ahernel-apeny. \v 26 Kwertengerl ikwerenhel-rnem renh arek, rernem aterirremel arlkenh, “Arrewaly yanhan.” Rernem aterirrek, arrewalyek-athen. \p \v 27 Jesus-el renh-rnem ilek, “Artewentyel aterirrey-angenh! Ayengarl nhan!” \v 28 Peter-el renh tyernek, “Ingkartay, ayenh ila, ayeng kwaty-angkwarr alhetyek ngkweng-warl!” \p \v 29 Ranem angkek, “Apetya”. Peter ranem rtnwethey atwarrelhilek, kwaty-angkwarr ingkel alhemel Jesus-warl. \v 30 Ranem aterirrek alherrp-kety, kwen-anem aylperl-alhetyek-anek. Ra arlkek, “Ingkartay, ayenh itethila!” \p \v 31 Jesus ra anamerl-antey iltya ikwerenh anterrkwek angkemel, “Ilek-kety ntwa ayenh tnakey-angenh!” \v 32 Ratherr rtnwewarl nganek, kwaty awer-akert arternp-anem irrek atnengk-anem. \v 33 Rernem renh tnakek, “Nga Akngey-kenh alerikw innga!” \s1 Jesus-el akngerr mwerrileyel apmer Gennesaret-itwek \r (Mark 6:53-56) \p \v 34 Rernem artarnpenhek intwarr-ampeny-warl, apmer Gennesaret-ampeny-warl. \v 35 Apmer ikwer-areny-rnemel renh arek-penh, rernem-anem ingwer-rnem ilek. Apmer arrpanenh-they arntety-rnem akngetyek ikwer-warl. \v 36 Rernem iterrenh, “Anwantherr arnkwa ikwerenh arnenty anwantherr mwerrirremarl.” Rernem arnkwa arnep-arnek-penh rernem mwerrirrek-anem, arntety-weny-anem. \c 15 \s1 Pharisee-rnemel angka arrwekeleny-angkwarr apenteyel \r (Mark 7:1-13) \p \v 1 Moses-kenh-rnem-then Pharisee-rnem-then Jesus-warl akarrirrek Jerusalem-they. \v 2 Rernem arek, kwertengerl Jesus-kenhel-rnem itep aternngel amern alhewerarl arlkwek, itep lhewelhey-angenhel. Jew-rnem itep lhewelhenh amern arlkwey-alenty. Rernem Jesus renh ilek, “Kwertengerl ngkwenhel-rnem nthakenharl itep lhewelhey-angenharlan amern arlkwey-alenty. Arrwekeleny-kenh apmer nhel aknganek amern arlkwey-alenty itep lhewelhetyek.” \p \v 3 Jesus-el renh-rnem tyernek, “Arrantherr Akngey-kenh angkekety intwemelirrek, ahern-areny-kenhant arrantherr apenteyel. \v 4 Atha ileyel Akngey-kenh angkel: ‘Arrantherr ameyek akngeyek awelhenherr-arey.’ Moses-kenh angka alakenh-anyemarl aynteyel arrwekelenyan: ‘Akngeyek ameyek apmwel-areth angkentyek, renh ipmek atwem.’ \v 5 Arrantherr apmwel-areth akalty-antheyel, Akngey-kenh-angkwarr-weny. Arrantherr man ikwerel amey-rnem-then akngey-rnem-then arntarnt-arey-angenh, man ilenh arrantherr ayerrpileyel. Arrantherr irrtywerremel ileyel man nhenhan Akngey-kenh-arrpantey. \v 6 Arrantherr Akngey-kenh angkekety ipmelhek, angka arrekantherrenh-angkwarrant akalty-antheyel. \v 7 Arrantherr irrtywerremel ilelheyel. Awank-akerr Isaiah-el Akngey-kenh angka pip-warl ingkwernek, arrantherran aneyel-apeny. \p \v 8 Akngey angkek ikwer-rnem, ‘Arrantherr irrtywerremel atyeng inkwerelheyel, atyeng-angkwarr apentey-angenh. \v 9 Arrantherr apenteyel arrekantherrenh-angkwarrant, ahern-areny-kenh-angkwarrant, Akngey-kenh-angkwarr-weny. Alakenh arrantherr ingwer-rnem apmwangkwarr akalty-antheyel.’” \s1 Alakenh Akngey-angkwarr apmwelhilem \r (Mark 7:14-23) \p \v 10 Jesus-el akngerr ingwer-rnem akarrilek. Ra renh-rnem ilek, “Atyeng arrantherr awelhetyek arternp. \v 11 Amern arrantherr arlkwetyek alhewer, nthakenharl arrantherr apmwelhiley-angenh Akngey-angkwarr, amern alhewer arlkwemel. Arrantherr apmwel-areth angkenty, arrantherr Akngey-angkwarr apmwelhilemarl.” \p \v 12 Kwertengerl ikwerenhel-rnem renh ilek, “Pharisee-rnem ngkweng ahelirrenh nga apmwel-areth angkenty-arrpantey.” \p \v 13 Jesus-el renh-rnem ilek, “Apmwangkwarrarl akalty-antherl-anentyan, Akngeyel renh iwemarl, arwerl apmwa iwem-apeny. Pharisee-rnem arwerl apmwapeny. \v 14 Artwa aparrngel nthakenh atnwenhey-angenh artwa aparrng ingwer. Ratherr atherr-anteyarl aytnekerr irrkewarl aparrngant-atherr.” \sp \bd Anayntileyel: Alakenh-anyem Jesus-el ikwer-rnem ilenh, Pharisee-rnem arwerl apmwapeny anenh, rernem artwa aparrng-apeny.\bd* \p \v 15 Peter-el renh ayernek, “Angka anyelk anwernekantherr anayntila, angka amern alhewer arlkwentyek.” \p \v 16 Jesus angkek, “Ntwa iterl-arey-angenh-antey, ywarn iterreyel! \v 17 Amern alakenh arlkwemer, nthakenh arleng-alenty ayntey-angenh, rap atnert-they ywerrem. \v 18 Apmwel-areth angkenty, arrakert-they angka apmwel-areth ikwerenh tyerrelheman. Alakenh apmwelhileyel Akngey-angkwarran. Amern-then aker-then arrangkwarl, nthakenh Akngey-angkwarr apmwelhiley-angenh. \v 19-20 Arrantherr apmwel-areth iterrenty, arrantherrap Akngey-kety amentirremarl, apmwelhilemarl. Arrantherr ingwerenty ipmek atwenty, ingwer-kenh arrkar irrtyertel ikngwenty, arrantherr irrtyertel inenty, arrantherr tyel-angkenty ingwer-rnemek, arrantherrap Akngey-kety apmwangkwarrarl aneman. Amern arlkwenty itep aterrng-akertel nthakenh Akngey-angkwarr apmwelhiley-angenh. Kel ntwa amern arlkwetyek alhewer.” \s1 Arelh Canaan-areny anyentel Jesus renh tnakeyel \r (Mark 7:24-30) \p \v 21 Jesus ra anperl-alhek apmer Tyre-warl, Sidon-warl. \v 22 Ikwer-penh arelh Jew-weny Caanan-areny-anem anterrey-alhenh Jesus ikwer-warl arlkemel, “Ingkartay, David-kenh, atyeng amperrngirra! Ampa atyenh arrenty-angketyarr!” \p \v 23 Jesus-el renh tyerney-angenh, arelh rarl aleth-antey ikwer arlkeynenh. Kwertengerl ikwerenh-rnem Jesus ikwer angkek, “Arelh yanh irrenta”. \p \v 24 Jesus ran angkek, “Akngeyel ayenh thwenek, atha Israel-kenh-rnemant arntarnt-arayntetyek, rernem aperrertirrekerr amentirrekerr yep-yep-rnem ingwer-rnemarl aperrertirrem-apeny atyetyart-wenyel.” \p \v 25 Arelh ranem arrer-apeny irrek. Rap kwenirrek-anem ikwer angkemel, “Ingkartay, atyeng amperrngirra!” \p \v 26 Jesus-el renh ilek, “Atha Jew-rnemant arntarnt-areyel, atyenh-rnemant. Anwantherr ampernem-tangkwel wantey. Ampel-rnem-tangkwel arlkwenty-penh arengk-rnemant-anem wantemel. Atha atyenh-rnem Jew-rnem-tangkwel arntarnt-areyel.” \p \v 27 Arelh angkek ikwer, “Arengkel-rnem arlkwetyek arrpemarl, arengk-kenh amernan rernem iwetyek arrpemarl. Jew-rnem rernem ingkerrenh atyenh-rnem-kety arlkarirreyel. Atyenh-rneman arengk-apenyarl aneyel, Jew-rnem-angkwarr. Atha ngenh iterl-areyel, ntwa ingkerrenh arntarnt-arey-angker. Atyeng-then amperrngirra!” \p \v 28 Jesus ran angkek, “Nga atyeng arternp awelhek, kel atha ngenh arntarnt-arem.” Kel anamerl-antey arrenty tyerrelhek kwey ikwerenh-they, kwey ikwerenh mwerr-anem irrek. \p \v 29 Jesus apmer ikwer-they alpek, ra kwaty Galilee impalth-angkwarr alhenh. Ra apwert ilkwewarl nganek, apwert-itwek anenh. \v 30 Akngerr ikwer-warl akarrirrek, Rernem arntety-rnem-then akngeynek ikwer-warl, lerrp-rnem-then aparrng-rnem-then akerter-rnem-then arntety ingwer-rnem-then. Jesus-el renh-rnem mwerrilek. \v 31 Ingkerrenh apateyelpek. Akerter-rnem mwerr-anem angkenh, lerrp-penh rernem mwerr-anem alhenh. Aparrng-penh-rnem arenh-anem. Rernem inkwerelhek Akngey Israel-kenhek, Jesus-elarl ingkerrenh mwerrilek, Akngey-kenh rlterrk-akertel. \s1 Jesus-el artwa 4,000 wanteyel, arelh-rnem-then ampernem-then \r (Mark 8:1-10) \p \v 32 Akngerr akarrirrek Jesus-warl. Amern ingkerrenh ywerrelhilek. Jesus irrepern angayakw-rnemek amperrngirrek. Jesus ilelhek kwertengerl ikwerenh-rnemek, “Ayeng irrepern angayakw-rnemek amperrngirreyel. Arlta irrpety-inger rernem anwekantherr-itwel anenh, angayakw. Nthakenh atha renh-rnem thweneyney-angenh, apmer arleng-warl alpetyek, rernem aytney-alpekerr angayakw angath-antey.” \p \v 33 Kwertengerl ikwerenh-rnemel renh ayernek, “Amernan anwantherr nthenh-itwel inem artwa arnkengeny wantetyek? Arrangkwarl nhenhan, aherretyarl! Atherrkeny-weny!” \p \v 34 Jesus-el renh-rnem ayernek, “Amern akngerrelang arrekantherrenhan?” Rernem renh tyernek, “Ya, amern ampeng 7-ant aynteyel, aker irrpeng irrpety.” \p \v 35 Jesus-el ingkerrenh ilek, “Arrantherr ingkerrenh anenherr-arey ahernel.” \v 36 Jesus-el amern 7 renh-rnem inek aker irrpeng-rnem-then. Ra Ingkart Akngey-warl angkek, inkwerelhemel, amern-then aker-then akngerr anthetyek. Jesus-el amern-then aker-then rlweth-akek, kwertengerl ikwerenh-rnem anthemel, rernem artwa ingwer-rnem antheynetyek ingkerrenh. \p \v 37 Jesus-el amern irrpety-penh irrpelthel akngerrilek, ingkerrenh wantetyek. Amern akngerr menty-anem irrek. Kwertengerl rernem ingkerrenh amern-rnem akwetyeynek, teram 7-warl ampwerrk iwemel ingkerrenh. Teram 7 amern akngerr-akert rtnenh. \p \v 38 Artwa 4,000 rernem atnerteng-anem anenh, arelh-rnem-then ampernem-then. \p \v 39 Jesus-el ingkerrenh thwenek, rernem apmer-warl alpetyek. Jesus rtnwewarl nganek. Rtnwa ikwerel rernem alhek apmer ingwer-ampeny-warl-anem, apmer Magadan-warl. \c 16 \s1 Rernem Jesus renh arlkareweyel \r (Mark 8:11-13; Luke 12:54-56) \p \v 1 Artwa Pharisee-rnem Sadducee-rnem-then Jesus-warl apetyek, ilerretyek. Rernem renh arrkernek, Akngey-kenh rlterrkek, ingwerek-ingwer-angkwarr mpwaretyek, mwerriletyek. \v 2 Ranem renh-rnem ilek, “Alker rnter-rnter irrenty atwerrpan ntwa arem, kel iterl-arem-anem ingwepenh alker akethirrem arrpemarl. \v 3 Kwenpayel artem, ingwepenh kwaty rntweyenh-anem. Arrantherr alhengk-areyel alker yanh, kwatyarl rntweyenh. Kwaty rntwey-alenty arrantherr arem, arrantherrap iterl-arem. Arrantherr aleyan iterl-arey-angenh, nthakenharl irreyenh.” \sp \bd Anayntileyel: Jesus-el ikwer-rnem ilek, “Ayeng Akngey-kenh Impen. Arrantherr atyeng awelhey-angenh, ayengarl Akngey-kenh innga. Atha ilek-ilek mpwarek, Akngey-kenh angka akalty-anthek. Arrantherr atyeng irrpelthirrenharl.”\bd* \p \v 4 Jesus-el renh-rnem ilek, “Arrantherr angka ingwerek-ingwer ayerneyel-kety menty-anem ayenh ipmenherr-arey. Arrantherran apmwarl! Arrantherran ayenh intemarl arlkareweyel, ‘Mwerr-angker mwanty mpwara Akngey-kenh rlterrk-akertel!’ Atha alakenh-anyem mpwarey-angenh arrekantherr. Athan angka Jonah-akertant ilem arrekantherr.” \sp \bd Anayntileyel: Ranap angkakert arrwekeleny Akngey-kenh. Arrantherr angka weth iterl-areyel. Aylperr ilkwel renh kwertnek, ingwa atherrel ra ayntenh aylperr-itwel kwen. Aylperr ilkwel renh kwertnew, ingwa atherrel ra ayntenh aylperr-itwel kwen. Akngeyel aylperr iylarnek, Jonah renh iteth-antey rlkwethirrelhiletyek aketh-warl, kwaty impalth-warl. Ikwer-penhan rap tawen ilkwewarl Nineveh-warl alhek-anem, ra apmer ikwer-areny-rnem iletyek, apmwekety angkepirretyek Akngey-warl-athek. “Ayengan Artwa Impen Akngey-kenh, ayengap arrekantherr katy ilweyenh, awenng kwenel aynteyenh ingwa atherrel, Jonah-arl aylperr-itwel atnert kwenel ayntek-apeny, ingwa atherrel.” Matthew 12:39 aynteyel arrpemarl.\bd* \s1 Mwantyel arntarnt-arelhenherr-arey Pharisee-rnem-kety \r (Mark 8:14-21) \p \v 5 Kwertengerl ikwerenh-rnem kwaty ilkwangkwarr artarnpenhek. Rernem amern ampeng iwerl-alhek apmerek. \v 6 Jesus-el renh-rnem ilek, “Mwantyel arntarnt-arelhenherr-arey artwa Pharisee-rnem-kety, artwa Sadducee-rnem-kety. Ahelarl rernem arlwar rtneyel-kety, thwet-penh-apeny, apmwangkwarrarl rernem akalty-antheyel-kety.” \p \v 7 Kwertengerl ikwerenh-rnem apal angkerrenh Jesus-el renh-rnem ilerl-anentyek-athen, “Ra ahelirreyel anwekantherr, anwantherrarl amern iwerl-alhekek-arnterl.” \p \v 8 Jesus-el iterl-arek, rernemarl ikwer angkerrenh. Ra renh-rnem ilek, “Ilekekarl arrantherran amernek angkerreyel, arrantherr amern iwerl-alhek-penhan? Arrantherr ayenh tnakey-angenh, atha ingkerrenh amernel wantey-angker! \v 9 Ayenh arrantherr iterl-aremer, ayeng Akngey-kenh rlterrk-akert. Arrantherr ayenh iterl-aremer, atha artwa akngerr 5,000 wantek, amern 5-pelel. \v 10 Arrantherr ayenh iterl-aremer, atharl 4,000 amernel-then akerel-then wantekarl amern 7-pelel.” \p \v 11 Jesus-el renh-rnem ilek, “Mwantyel arntarnt-arelhenherr-arey Pharisee-rnem-kety, Sadducee-rnem-kety. Ayeng amernek angkey-angenh. Mwanty arnwarnelhemel yanh-rnem-kety, rernemarl apmwangkwarrarl akalty-antheyelarl-kety.” \sp \bd Anayntileyel: Alakenh-anyem Jesus-el renh-rnem ilek, rernem iterretyek. Ra renh-rnem ilek, rernem arntarnt-arelh-ayntetyek. Anterrkwetyek rernem arrkernelhenh, apmwangkwarr alhenh-rnem.\bd* \p \v 12 Kel rernem iterl-arek-anem, rarl artwa ingwer-rnemek angkenh, Pharisee-rnem-then Sadducee-rnem-then rernemarl apmwangkwarr akalty-anthenh. \s1 Peter-el Jesus renh Christ itneweyel \r (Mark 8:27-30; Luke 9:18-21) \p \v 13 Jesus ra apmer Caesarea Philippi-warl apetyek, ra kwertengerl ikwerenh-rnem ayernek, “Artwa angwenh Akngey-kenh Impenan rernem ileyel?” \p \v 14 Rernem angkek, “Ingwer-rnemel ileyel John Baptise-emeley-angker apek, Elijah apek, Jeremiah apek, Akngey-kenh angkakert ingwer-rnem apek.” \p \v 15 Ra renh-rnem ayernek, “Ilek arrantherr atyeng angkerreyel?” \p \v 16 Simon Peter-el renh ilek, “Nga Christ-arl, Akngey-kenh alerikwarl.” \p \v 17 Jesus-el renh ilek, “Simon, Jonah-kenh alerikw, Akngeyel ngenh arntarnt-areyel innga! Ahern-arenyel ngenh akalty-anthey-angenh. Akngey atyenh irrwerl-areny anyentelant ngenh akalty-anthekan, ntwa ayenh iterl-arayntetyek! \v 18 Peter rlterrkarl ngan. Apwert rlterrk-itwel warl artelhem-apeny, Peter rlterrk arrpemarl. Atyenh-rnemel rlterrk-angkwarr apenterl-ayntetyek ngkweng-angkwarrant. Arrentyel renh-rnem nthakenh ywerrelhiley-angenh.” Alakenh-anyem Jesus-el renh itnewek, itnan apwertarl, Peter renh. \v 19 “Atha ngenh mwerr-angkwarr arraty rnkerneyel, apmwa ingkerrenh-they iwetyek. Ntwa apmwa ingwer-they iwenty Akngey-kenh-angkwarr, kel. Akngeyel artwa renh areyel mwerr-anem, arraty-anem. Ntwa apek ingwer-they apmwa iwey-angenh, Akngeyel renh areyel arrangkwarl, apmwakert-anteyarl.” \p \v 20 Jesus-el kwertengerl ikwerenh-rnem artwerilek, “Atyeng angkerrey-angenh arrantherr anayntetyek, ayengarl Anyent Impenan, Akngeyel ayenh thwenek ahern nhenh-warl.” \s1 Jesus ilelheyel \r (Mark 8:3—9:1; Luke 9:22-27) \p \v 21 Ikwer-penhan Jesus-el renh-rnem akalty-anthek, “Arlta atyenhan arrer-anem. Alerl ayeng Jerusalem-warl alpetyek. Jew-kenh tyaty-areny Atyetyartel-rnem-then priest-rnemel-then ayenh anterrkweyenh, irrwampenh anthemel. Ahelengkwel-rnem ayenh ipmek atweyenh. Ingwa atherr-penh ayeng ipmepenh akemirreyenh arrpemarl.” \p \v 22 Peter-el renh ilek, “Akngeyel ngenh iwerl-alhey-angenh. Ahelengkwel-rnem ngenh atwey-angenh.” \p \v 23 Jesus-el renh ilek “Atyengety alhay Satan-ay! Ngarl iterreyel ahern-areny-kenh-angkwarr, Akngey-kenh-angkwarr-weny!” \p \v 24 Jesus-el kwertengerl ikwerenh-rnem ilek, “Arlka menty anthelhem atyeng-angkwarr apenterl-ayntetyek, amentewarl alhey-angenh. Ingwerenty apek iteth anetyek ilkelhenty, ra atyeng-angkwarr apenterl-ayntetyek, ikwer-rnem-angkwarr iterrey-angenh. \v 25 Nga amentewarl alhenty, ngap ilweman. Nga atyeng-angkwarr apententy, ngap iteth aneman. \v 26 Nga ahern-arenyekant iterrenty, ngap amentewarl irrem, ywerrem-anem. \p \v 27 Akngey-kenh Artwa Impen ranem apey-alpeyenh Akngey-kenh rlterrk ilkwakert, angel-rnem-akert. Ranem renh-rnem arntarnt-areyenh, rernemarl mwerr-angkwarr apentenh. \v 28 Ingwerel-rnem Akngey-kenh Artwa Impen areyenh-antey, ikwerenh-rnem-akert, rernem ilwey-alenty.” \c 17 \s1 Jesus apey-alheyel arlertek rlterrk ilkwakert \r (Mark 9:2-13; Luke 9:28-36) \p \v 1 Arlta 6-penh, Jesus-el renh-rnem atnwenhek apwert irrwerl ikwer-warl, amentewarl. Peter-then James-then awayikw ikwerenh John-then. \v 2 Kwertengerl ikwerenhel-rnem arek, inngerr renh arrtyernenty, ingkenyel arrtyernem-apeny, arnkwan arlter inngakertel. \v 3 Arrwekeleny-atherr, Moses-then Elijah-then Jesus-itwel aremirrek arrpemarl. Rernem angkerrenh. \p \v 4 Peter angkek Jesus ikwer, “Ingkartay, awethem ntwa anwernenhantherr atnwenhey-alhek nhewarl. Mwerr anwernantherr lywenty irrpety rnkerney, ingweran ngkwengarl, ingweran Moses-ekarl, ingweran Elijah-ekarl. Nga apek ilkelhentyekan.” \p \v 5 Peter rarl angkenh-antey, kwenpayel-anem renh-rnem artek ingkerrenh-antey. Rernem angkanem awek, irrwerl-theyarl angkek, “Nhenh alerey atyenh, ayeng ikwer inkwerelheyel, ikwer awelhenherr-arey!” \p \v 6 Rernem awek-penh, rernem ilperr iwelhek aterel. \fig |src="cn01728b.tif" size="col" ref="Matthew 17:6" \fig* \v 7 Jesus-el renh-rnem arnep-arnek, angkemel, “Akemirrenherr-arey, aterirrey-angenh!” \v 8 Rernem-anem itnywenenhey-alpek Jesus anyentant-anem rtnerl-anenty. \p \v 9 Rernem apwert-they atwarrenhey-alpenh, Jesus-el renh-rnem artwerilek, “Anyelk aney-alpenherr-arey, arrantherrarl ayenh aytarek-penh. Ingwer-rnem iley-angenh, Akngey-kenh Artwa Impen ayeng ipmepenh itethirrenty-penhelant ingwer-rnem iletyek.” \p \v 10 Kwertengerl ikwerenhel-rnem Jesus renh ilek, “Moses-kenh angka akalty-anthenh-anthenhel-rnem ileyel, ‘Elijah retangkwelarl apetyeyenh arrwekelan, Christ-ek-athath.’” \p \v 11-12 Jesus angkek, “Ya, arraty inngarl! Elijah kel arrwekel apetyek, ingkerrenh akaltyiletyek, rernem Akngey-angkwarr arratyirretyek. Rernem Elijah ikwer irrpelthirrenh. Alakenh-anyem rernem ayenh Artwa Anyent Impen Akngey-kenh irrpelthirremel atweyenh, ipmek-atwety. Akngey-kenh angka alakenh aynteyel.” \p \v 13 Kel rernem iterl-arek-anem, “John wethekarl nhan angkeyel anwekantherr!” \sp \bd Anayntileyel: Jesus-el angkanem Elijah-penh ilek, renh-rnem akalty-anthetyek. John anenh Elijah anenh-apeny, Akngey-kenh angkakert.\bd* \s1 Jesus-el awey arrenty-akert mwerrileyel \r (Mark 9:14-29; Luke 9:37-43) \p \v 14 Rernem apetyek, artwa akngerr akarrirrek-warl. Artwa anyent apmer ikwer-areny apetyek kwenirremel, Jesus ikwer-warl angkek, \v 15 “Ingkartay, atha awey arntety atyenh akngetyek ngkweng-warl, ntwa renh mwerriletyek. Awey ra arwengk-arwengk irreyel, rwewarl aytneyel, kwaty-warl-then. \v 16 Atha ywarn-antey ayernek kwertengerl ngkwenh-rnem, rernem awey atyenh mwerriletyek. Rernem arrangkwarl.” \p \v 17 Jesus angkek, “Akngerr-inger ayeng arrekantherr ywarn arrkernelhek, atha arrenhantherr akaltyileyek. Atyeng arrantherr arlkwentey-angenhel, iylpelantarl awenh. Nthakenh ayenhan arrantherr iterl-arey-angenh, ayengan arlertek ilkwakert? Awey ilenh atyeng-warl akngetya!” \v 18 Rernem akngetyek awey renh Jesus ikwer-warl. Jesus-el arrenty renh irrentek. Awey ra mwerrirrek-anem. \p \v 19 Kwertengerl ikwerenhel-rnem renh ayernek ament-itwek, “Jesus, nthakenh ngkwengantarl arrenty ilenhan awelhemel alpek, anwernantherr ywarnarl ikwer arrkernelhek, arrenty renh irrentetyek.” \p \v 20 Jesus-el ilek kwertengerl ikwerenh-rnem, “Arrantherr Akngey renh rlterrk tnakey-angenh. Arrantherrap Akngey renh tnakenty, arrantherr apwert renh ilenty akngelhetyek, kel ra akngelhem. Ntwa Akngey renh tnakentyelan ntwa ilek-ilek mpwarem.” \s1 Jesus ilelheyel, ingwer-ingerarl ra ilweyenh \r (Mark 9:30-32; Luke 9:43-45) \p \v 22-23 Rernem alhek, apmer Galilee-angkwarr. Jesus-el kwertengerl-rnem ilek, “Ahelengkwel-rnem ayenh artwa anyent impen Akngey-kenh anterrkwemel atweyenh. Ingwa atherr-penh, ayeng ipmepenh itethirremel akwenteyenh.” Rernem ikwer alpwelyirrek-anem amperrngirremel, rarl renh-rnem ilek. \s1 Tax maney payemeletyek \p \v 24 Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akert Capernaum tawen-warl apetyek. Man akwetyey-angker rernem Peter renh ayernek, “Atyetyart ngkwenhel man antheyel Jew-kenh tyaty ilkwareny-rnemek, arrangkw apek?” \p \v 25 “Yaw, ra man antheyel,” Peter-el renh-rnem ilek. Peter ra apmer-warl alpek. Jesus-el renh ayernek, “Atyetyart ahern-areny-rnemel angwenh-rnem-they man-rnem ineyel, alerikw-rnem-they apek, ingwer-rnem-they apek?” \p \v 26 Peter-el renh tyernek, “Ingwer-rnem-they.” Jesus-el renh ilek, “Alerikw-rneman arrangkwarl, man anthey-angenharl. \v 27 Mwerr alakenh anwantherr ikwer-rnem irrwernelhey-angenhan, ikwer-rnem awelhemel. Nga alhetyek irrpeng anterrkwetyek. Arrakert altywerilemel, ngkweltyan ikwer-itwek anetyek, man akwetyey-angker anthemel, man tyaty ilkwareny-rnem-warl anthetyek.” \c 18 \s1 Kwertengerl ikwerenh-rnem angkerreyel, Atyetyart ilkwa anetyek \r (Mark 9:33-37; Luke 9:46-48) \p \v 1 Kwertengerl 12 apetyek Jesus ikwer-warl renh ayernetyek, “Ngenharl apenteyel-rnem, kwertengerl angwenharl atyetyart ilkwan ingwer-rnem-they?” \p \v 2 Jesus arlkek ampa akely anyentek. Jesus ra ampa akely renh ampepek rnkernek. \v 3 Ra renh-rnem ilek, “Atha arrenhantherr ileyel. Ampernem-apeny arrantherr akarrirreyek Akngey-warl, ikwer awelhetyek, Akngey Atyetyart arrekantherrenh anem. Arrangkwelan, Akngey intwemelirrem arrekantherrety. \v 4 Ampa nhanyem atyetyart-arrpantey ilelhey-angenharl. Artwa anyent atyetyart-arrpantey tnakelhey-angenh, Akngeyel arrernem atyetyart ilkwa kwertengerl ingkerrenhek anetyek. \v 5 Ampa akely ikwer arrantherr inkwerelhenty, arrantherr atyeng inkwerelhem arrpemarl. Ampa akely arrantherr arntarnt-arem-apeny, arrantherr ayenhan arntarnt-aretyek arrpemarl.” \s1 Ingwerentyel renh-rnem arrkerneyel, rernem apmweletyek \r (Mark 9:42-48; Luke 17:1-2) \p \v 6 “Ingwerentyel kwertengerl atyenh-rnem arrkernenty, rernem apmweletyek, Akngeyel renh arntety ilkwa antheyenh. Ra irrwampenty awelhekerr, ingwerel nthakenh renh kwaty ampep-warl iwemer, apwert ilkwa ikwer-warl arrernenty itewarl. Artwa ingwerel atyenh-rnem apmwelenty, Akngeyel renh arntety ilkwa antheyenh. Atyenh-rnemarl apmweleyelarl-kety, artwa ikwer-warl apwert ilkwa itewarl arertnetyek renh kwaty-warl ikwerenp iwemel. Atyenh-rnem ra apmwelerl-anekerr renh iwetyek intem-antey kwaty kwen-warl. \v 7 Artwa anyentel ingwer-rnem rwewilenty, Akngeyel renh arntety antheman. \p \v 8 Artwa itepel apmwel-areth mpwareyel ingketyel apek. Artwa anyentel itep-atherr-akertel apmwel-areth mpwareyel-kety, mwerran itep anyent-angkwarr renh akalthemel iwemer, ra itep-atherr-akertan rwa ilkwel apmwakert aney-kety. Mwerr-ayteng ra anetyek Akngey-kenh apmer-itwek intem-antey itep anyent-akert. \v 9 Artwa anyentel annga atherr-akertel apmwel-areth mpwareyel-kety, mwerran annga renh tyerremer iwemel. Mwerr-ayteng ra anetyek Akngey-kenh apmer-itwek intem-antey annga anyent-akert. Annga atherr-akertel apmwel-areth mpwareyel-kety, rwa ilkwewarl alhetyek.” \sp \bd Anayntileyel: Anwantherr arwa akelhey-angenh, impen-antey. Alakenh-anyem angka anayntileyel, Ingkart ra impen inngarl, anngethen iltyethen-angkwarran. Kel Jesus-el arwa renh-rnem ilek, rernem iterretyek, rernem apmwelhilekerr. Kel Jesus-el arwa renh-rnem ilek, rernem iterretyek, rernem apmwelhilekerr.\bd* \s1 Angka yep-yep anyentarl akngerr-they aperrertirremel alheyel \r (Luke 15:3-7) \p \v 10 Jesus-el renh-rnem ilek, “Arrantherr Akngey-angkwarr apenteyel-rnem-kety arlkarirrey-angenharl. Itnweng ikwer-rnem-kenh Akngey-kenh apmer-itwek aneyel. \v 12 Artwa anyentel yep-yep akngerr 100 arntarnt-arenh. Yep-yep anyent amentirrek ikwer-rnem-they. Aperrertirrek. Artwa ra yep-yep ingwer-rnem iwerl-alhem, yep-yep anyent ikwer nthwetyek. Rap nthwem yep-yep anyent renh arey-alheyek-atwety. \v 13 Ra renh arey-alhem, rap ikwer inkwerelhem. Rap ilem, ‘Inngantey atha arey-alhek!’ \v 14 Akngey ilkelheyel ingkerrenhek, ingwer-rnemarl amentirreyel-rnemek-then rernem ikwer-warl ingkerrenh angkepirretyek.” \s1 Mwerr-angkwarr arratyilerretyek \r (Luke 17:3) \p \v 15 “Ingwerenty ngkweng apmwel-areth angkenty, mpwelanth-atherrap arratyilerretyek. Ra ngkweng awelhenty, mpwelanth mwerrant-atherr-anem anayntetyek. Ingkart-kenh-angkwarr alakenh aynteyel. \v 16 Ra apek ngkweng awelhey-angenh, ntwa ingwer-rnem ikngwetyek, ingkerrenh-angkwarr-anem arratyilerretyek, rernem ingkerrenhel awetyek, anngetherr. \v 17 Ingwer-rnemek awelhey-angenh arrangkw, tyaty-areny-rnemel renh arratyiletyek angkerremel. Tyaty-areny-rnem ingkerrenh alhetyek ikwer-warl, rernem ingkerrenhel awetyek, anngetherr aretyek. Ra apek tyaty-areny ingkerrenhek awelhey-angenh, menty-anem renh tyarlewetyek, ra apmwangkwarr menty alhetyek. \p \v 18 Nga mwerr angkenty, Akngey mwerr angkem arrpemarl. Nga arrkngert-angkenty, Akngey arrkngert angkem arrpemarl. Ntwa apmwa ingwer-they iwem Akngey-kenh-angkwarr, kel. Akngeyel renh areyel arraty. Ntwa apek ingwer-they apmwa iwey-angenh, Akngeyel renh areyel arrangkwarl, apmwakert-anteyarl. \p \v 19 Arrantherr angkerrenty, Akngey renh ayernenty, Akngey irrwerl-areny awelhem, rap arntarnt-areman. \v 20 Rernem akarrirrenty, itna atyenh-angkwarr, ayeng ikwer-rnem-itwek aneyel arrpemarl intem-antey.” \s1 Angka warrkenh awerr-akert \p \v 21 Peter Jesus-warl apetyek. Peter-el renh ayernek, “Arleng-alentyang anwantherr angkep atwerrey-angenh anetyek, mwerrant-arey anem, arratyilerretyek? Ra atwenty arrpemarl, anwantherr renh atwey-angenh arrpemarl. Angkep atwey-angenh ngay? 7-ingerant atwenty, anwantherr renh angkep atwey-angenh?” \p \v 22 Jesus-el renh tyernek, “7-inger-weny. Intem-antey atwerrey-angenh arrantherr anetyek, Akngey-kenh-angkwarr! \p \v 23 Akngey-kenh-angkwarr alakenh aynteyel; atyetyart ilkwel warrkenh-rnem akarrilem, angkerretyek, pwek iparetyek, man ilkwarl alheleyel. \v 24 Artwa ingwerel-anem renh alhelenh 50 million-arl. \v 25 Artwa ra arrangkw-antey anenh, pwek iparey-angenh-antey, ranem tharlemilek anewikw-then, alerikw-then ingkerrenh, apmer ikwerenh-then-antey, pwek renh iparetyek. \p \v 26 Artwa ra ampwethel alernelhemel, kwenirrek. Ra ilelhek, ‘Ayengan man-wenyarl, arrangkwarl. Alerl mpwelha, ingwer-ingerant atha ngenh man ingkerrenh antheynetyek, pwek iparetyek.’ \v 27 Atyetyart ra ikwer amperrngirrek, irrepernek, man-wenyek. Ranem renh ilek, ‘Kel, menty angkep anthey-angenh, pwek payemeley-angenh.’ \p \v 28 Artwa warrkenh ra alpek-anem, ra artwa ingwer-anem arey-alpek, rarl man thilp 100 alhelenh, man akely. Itethey anterrkwemel ra angkek, ‘Man ntwa ayenh angkep anthenhey-alpa!’ \p \v 29 Artwa ranem ampwethel alernelhemel kwenirrek, ‘Alerl mpwelha, atha ngenh angkep anthetyek.’ \v 30 Artwa warrkenh ra warrkenh ingwer tyayl-warl akwernek, man anthey-angenh-they. \p \v 31 Warrkenh ingwer-rneman ikwer amperrngirrek. Rernem-anem atyetyart renh ilek, ‘Artwa warrkenh ingweran tyayl-itwek aneyel.’ \v 32-33 Atyetyart rantey yangkelhek artwa arrwekelarl ikwer ilelhekek, apetyetyek. Ra angkek, ‘Ngan apmwangkwarrarl alheyel! Athan ngenh menty-anem tyarlewek, pwek iparey-angenh. Nga ingwer-rnemek amperrngirrey-angenh, ayengarl ngkweng amperrngirrek-apeny.’ \v 34 Atyetyart ranem ahelirrek. Ra warrkenh renh ahayiwek tyayl-areny-warl. Tyayl-arenyel renh tyayl-warl intem akwernek pwek ikwerenh ra ipareyek-atwety.” \p \v 35 Jesus angkek, “Akngey-kenh-angkwarr alakenh-anyem aynteyel arrpemarl. Nga awerr ingwer-rnemek aneyel, Akngey irrwerl-areny atyenh ngkweng awerr arrpemarl mpwelheyel, nthakenh ngenh arntarnt-arey-angenh.” \c 19 \s1 Arrkarenheng-atherr iwerretyek \r (Mark 10:1-12) \p \v 1 Jesus rarl ingkerrenh akalty-anthenh-penh, ra apmer Galilee-they alhek, apmer Judea-warl alhek, lher Jordan-they intwarr. \v 2 Akngerrel renh apentek. Ra arntety-rnem mwerrilek. \p \v 3 Artwa Pharisee-rnem ikwer-warl apetyek, renh arrkernetyek. Rernem renh ayernek, “Mwerrang artwel anew ikwerenh iwetyek?” Rernem iterrenh renh arrkernetyek, ra apmwel-areth angkentyek, rernem renh angka ilkwewarl arrernetyek. \p \v 4 Jesus-el renh-rnem ilek, “Arrantherr iterl-arey-areny, Akngeyelarl angka nhenh anwekantherr arrernek. Moses-kenh angkan alakenh aynteyel, atharl arrenhantherr ileyel. Akngeyel artwethen arelh-then arrernek, ahern nhenh-warl. \v 5 Artwa akely amek-arenty-iperr ra amikw-then aynikw-then ipmem-anem ra arnkentyel-anem aneyel itengerrey-alentyan. Ratherr intem iteng anetyek. \v 6 Akngeyel renh-atherr itengilemel anthek artwa renh. Nthakenh ratherr iwerreyang, intem-antey ratherr anetyek. Nthakenh ingwerel renh-atherr akngakey-angenh.” \p \v 7 Rernem renh ilek, “Alakenh Moses-kenh angka aynteyel: ‘Artwa pip-warl itna inkwernelhemel, arelh ikwerenh pip renh anthemel, arelh ikwerety ipmelhetyek.’” \p \v 8 Jesus angkek, “Akngey-kenh angka ayntenh arrwekel, nthakenh iparey-angenh. Moses-el angka arrernek ingkern-they, rernemarl amentewarl alhenh-kety. Alakenh-they Moses-el angka arrernek, ingkern-penhel-rnem apenterl-ayntetyek. \p \v 9 Arelh ngkwenh ntwa iwenty, ntwa arelh ingwer ikngwenty, ntwa Ingkart-angkwarr apmwelhilem. Arelhel arrkarikw ikwerenh iwenty, artwa ingwer-anemarl ikngwetyek, mwerr arelh renh iwem.” \p \v 10 Kwertengerl ikwerenhel-rnem Jesus renh ilek, “Alakenh aynteyel mwerr, anew-weny ament anetyek.” \p \v 11 Jesus-el renh-rnem ilek, “Ingwer-rnem alakenh anetyek, Akngeyel ikwer-rnem arrernek-angkwarr-antey. \v 12 Ingwer-rnem arrangkwarl. Rernem anew inetyek ywarn. Ingwer-rnem itengirrey-angenh, Akngeyek warrkirr-ayntetyek.” \s1 Jesus-el ampa akely-rnem atnyeneyel \r (Mark 10:13-16; Luke 18:15-17) \p \v 13 Akngerr Jesus-warl alhek, ampa ikwerenh-rnem-kenh-akert, ra akapwert renh-rnem arneyek. Jesus-kenh kwertengerl-rnemel ampa renh-rnem irrentek. \v 14 Jesus-el arek kwertengerl ikwerenh-rnem ampernemarl irrentek. Ra ahelirrek, angkemel, “Ampernem menty apetyey atyeng-warl! Alakenh ikwer-rnem arrkngert angkey-angenh! Ayeng arlkwenteyel ampernem ingkerrenh atyeng-warl apetyem. Akngey arlkwenteyel ra Ingkart ikwer-rnemek anetyek. Ampernem-apeny arrantherr akarrirrenty Akngey-warl, ikwer awelhetyek, Akngey Atyetyart arrekantherrenh aneyel.” \v 15 Jesus-el ampernem akapwert iltyel renh-rnem arnek. Jesus rap ayernek Akngey, ra ampa ingkerrenh atnyeneyek. Kel ra alhek-anem. \fig |src="cn01734b.tif" size="col" ref="Matthew 19:15" \fig* \s1 Artwa anyent man akngerr-akert \r (Mark 10:17-31; Luke 18:18-30) \p \v 16 Artwa anyent man akngerr-akert Jesus ikwer-warl anterrey-alhekarl. Ra arrernelhek kwenirremel, Jesus-itwel angkemel, “Akalty-anthenh-anthenhay. Nthakenh ayeng iteth intem anetyek?” \p \v 17-19 Jesus-el renh ilek, “Nthakenharl ntwa ayenh ayerneyel, mwerr-angkwarr apenterl-ayntetyek? Akngeyant anyent mwerr! Ntwa Moses-kenh angka renh iterl-areyelarl. Ntwa ingwerenty ipmek atwetyekarl arrangkwarl. Ingwer-kenh anewikw nthakenh ikngwey-angenh. Ampwal-rnem nthakenh irrtyertel iney-angenh. Ingwer-rnemek irrtywerremel iley-angenh, inngant ntwa iletyek. Akngeyek-then ameyek-then awelhetyek. Ingwer-rnem mwerranty arntarnt-arerl-ayntetyek, ngkwenh-rnem arntarnt-areyel-apeny. Alakenh apententy, nga iteth intem-antey aneyenh.” \p \v 20 Artwa ra Jesus renh ilek, “Ayengan law ilenh-angkwarr apentenh awey akelyankel. Angka ingwer apek aynteyel, apentetyek?” \fig |src="cn01773b.tif" size="col" ref="Matthew 19:20" \fig* \p \v 21 Jesus-el renh ilek, “Ampwal akngerr renh-rnem tharlemila man inemel, artwa ilenh-rnem, irrepern-rnem, man-weny-rnem ntwa man anthem. Ikwer-penhan Akngeyel-anem ngenh arntarnt-arem, ngenh atnyenem. Atyeng-angkwarrant-anem apetya!” \p \v 22 Artwa man-akert ra iterrek man-then ampwal-rnem-then ingkerrenh ra menty impen ayerrpiletyek. Artwa ra amperrngirrek, “Nthakenh-angkwarr ayeng iteth intem-antey aneyenh, man akngerr-akert, ampwal akngerr-akert?” \p \v 23 Jesus-el kwertengerl ikwerenh-rnem ilek, “Man-areny ilenh-rneman rernem Akngey-angkwarr anetyek arrangkwarl. Rernem manantarl apenteyel. \v 24 Kamwerlan neyl altywer akely-angkwarran nthakenh aylpenhey-angenh, arrangkwarl. Kamwerlan altywer akely-angkwarr aylpey-angenh-apeny, man akngerr-akert-rneman Akngey-kenh-angkwarr aylpey-angenh. Akngeyel nthakenh anyentiley-angenh ikwerenh-rnem-warl.” \p \v 25 Kwertengerl ikwerenh-rnem ywarn iterrek. Rernem renh ayernek, “Ilek-apeny-rnemant Akngey-kenh-angkwarr aylpem, Akngeyel ikwerenh-rnem-warl anyentiletyek?” \sp \bd Anayntileyel: Kwertengerl rernem iterrenh Akngeyelang man-areny-rnemekant inkwerelhentyek-athen, man akngerran man-areny renh-rnem anthentyek-athen.\bd* \p \v 26 Jesus angkek, “Akngey rantarl iterl-areyel ikwerenh-rnem-warl anyentiletyek, ahern-arenyel-rnem iterl-areyang arrangkw.” \p \v 27 Peter-el renh ilek, “Anwernantherr-alew? Kwertengerl anwernantherran ampwal-rnem menty-anem ipmek, ngenhant-anem apenteyel. Akngeyel anwernenhantherr pweytilem, ikwerenh-rnem-warl? Anwantherr inem arrpemarl?” \p \v 28 Jesus-el renh-rnem ilek, “Akngey-kenh Artwa Impen ayeng aney-alpeyenh chair mwerr-angker-itwel rlterrk ilkwakert. Kwertengerl arrantherr arrpemarl chair mwerr-angker 12-itwek aney-alpeyenh arrpemarl. Arrantherr Israel kenh-rnem 12 amentew-ament ayerneyenh.” \sp \bd Anayntileyel: Israel-kenh alerikw-rnem 12 anenh. Akngerr arlpimpirrek ikwer-rnem-they, rernem akngerram-akngerrirrek. Ingkern-penh-rnem akngerr innga anew-anenh.\bd* \p \v 29 “Artwa anyentarl alhenty, angka atyenh-akert ikwerenh-rnem iwerl-alhemel, angka Akngey-kenh ingwer-rnem ilerl-apayntetyek, Akngeyel renh aleth-antey arntarnt-arem. Artwa ra alhentyelan, ahern ikwerenharlap ra iwerl-alheman, ikwerenh-rnem-then, warl ikwerenh-then, ra iteth intem-antey aneyenh. Akngeyel renh antheyenh akngerr innga renh arntarnt-areyenh intem-antey. \v 30 Akngerr ilkelheyel Akngey-angkwarr apentetyek. Akngerr arrkernelheyel Atyetyart ilkwa anetyek, warrkenh iylpareth-rnem-they. Rernem arrangkwarl. Warrkenh iylpareth-rnem rernemant Atyetyart ilkwa aneyenh.” \c 20 \s1 Rernem warrkirreyel amern-angketyarr-itwek \p \v 1 Jesus-el angka anayntilek ikwer-rnem. “Akngey-kenh-angkwarr alakenh aynteyel. Ingwepenh atyetyart alhek tawen-warl, warrkenh-rnem ikngwerl-alpetyek, amern-angketyarr-itwek warrkirretyek. \v 2 Ra angkek, ‘Arrantherr atyeng warrkirrenty, atha arrenhantherr man ilkwa anthetyek.’ Rernem mwerr angkenh ikwer. Ranem renh-rnem arrwekel thwenek amern-angketyarr-warl. \v 3 9 o’clock ingwepenh-antey, ranem artwa ingwer-rnem arey-alhek, tawen-itwek apatemel rnterl-anenty. \v 4 Ranem angkek ikwer-rnem, ‘Arrantherr atyeng warrkirrenty, atha arrenhantherr payemelem.’ Rernem ikwer-angkwarr iylpareth antelhek. \v 5 Ra tawen ikwer-warl alhek arrpemarl, rap arey-alhek artwa ingwer-rnem-anemarl, rernem apatemel rnterl-anenty. Renh-rnem ra ayerney-alhek warrkek arrpemarl, ra renh-rnem man anthetyek. \v 6 Atwerrp-anem 5 o’clock ra alhek arrpemarl tawen ikwer-warl. Ra ingwer-rnem-anemarl arey-alhek rnterl-anenty. Ra renh-rnem ayernek, ‘Ilekek arrantherr rntenherreyel apatemel?’ \v 7 Rernem ikwer ilelhek, ‘Ingwerentyel anwenhantherr warrk anthey-angenh.’ Ranem renh-rnem ilek, ‘Arrantherr amern-angketyarr-itwek atyeng warrkirretyek.’ \v 8 Atwerrp-anem atyetyart yangkelhek, warrkenh anyentek, ra apetyetyek, ra ingwer-rnem ngkwelty antheynetyek warrk-penh. Ranem artwernem ilek, ‘Ingkernarl apetyek-rnem-tangkwel man antha!’ \p \v 9 Ra artwa ingkern-theyarl apetyek-rnem man ilkwa anthek. \v 10 Arrwekelarl warrkirrek-rnem, rernem-anem apetyek, man inetyek. Rernem iterrek, ‘Man ilkwa innga anwantherr ineyenh’, arrwekelarl warrkirrey-alhekel-rnem. \v 11 Rernem atyetyart ilkwa iltek, ‘Ntwa man ilkwan anthek ingkern-they apetyek-rnemantarl! \v 12 Artwa ingwer-rneman hour anyent warrkirrenh, ingkern-they apetyek-rneman, anwantherr itwern ilkwel aleth arlkarewelhenh. Ingkernarl apetyekel-rneman nthakenharl man ilkwa inek?’ \p \v 13 Atyetyart ranem artwa anyent tyernek, ‘Atha ngenh man ilkwa antheynek, weth atharl ngenh arrwekel ilek-angkwarr-antey. \v 14-15 Man ngkwenh inerl-alha, akngeynemel apmer-warl. Atha renh-rnem man ilkwa antheyel mwerr-angkwarr. Ilek-they ntwa alharlkwek artwa ingwer-rnem, atharl man akngerr anthek? Man ilkwarl atha alhewer payemelem!’” \p \v 16 Jesus angkek, “Akngey-kenh alakenh aynteyel, Akngeyel ingkerrenh arntarnt-arem arrpemarl, ingkernarl apetyek-rnem arntarnt-arem arrpemarl.” \s1 Jesus kwertengerl ikwerenh-rnemek ilelheyel \r (Mark 10:32-34; Luke 18:31-34) \p \v 17 Jesus alhek Jerusalem-warl. Kwertengerl ikwerenh-rnemel renh apentek. Akngerrelan renh-rnem apentek ingkern-theyarl. Ra ilelhek kwertengerl ikwerenh-rnemek, \v 18 “Awelhenherr-arey atyeng! Rlengk apmer Jerusalem-warl anwantherr alhem. Ayeng Akngey-kenh Artwa Impen. Anwantherrarl Jerusalem-el aney-alhem. Ahelengkw-rnemel ayenh anterrkweyenh ikwer-itwel. Ayenh rernem akngeyenh, atyetyart tyaty-areny ilkwernem-warl, atyetyart ilkwa Moses-kenh angka akalty-antheyel-rnem-warl. Rernem ayenh ahayiweyenh, ingwer-rnemel ayenh ipmek atwetyek. \v 19 Rernem ayenh ahayiweyenh, Jew-weny ahelengkw-rnem-warl, rernem ayenh ipmek atwetyek. Rernem ayenh irrwaremel, whip-el-tangkwel atweyenh, ayenh rernem ipmek atwey-alenty. Ayeng ipmepenh akemirreyenh ingwa atherr-penh.” \s1 James-then John-then ratherr Jesus renh ayerneyel \r (Mark 10:35-45) \p \v 20 Zebedee-kenh alerikw-atherr amikw ikwer-atherrenh apetyek Jesus-warl, kwenirremel. \v 21 Jesus-el renh ayernek, “Ilekay?” \p Arelh ra renh ilek, “Nga Atyetyart ilkwa aneyenh, Ntwa arraty ilay, ampa atyenh-atherr Atyetyart ilkwa arrpemarl ngkweng-itwel aneyenh?” \p \v 22 Jesus-el awayenheng ilek, “Mpwel atyeng mwerranty awelhenherr-atherr. Ahelengkw-rnemel ayenh artewentyel irrwampetyek atweyenh. Mpwel-alew? Mpwel arlka menty anthelhem arrpemarl, ayeng anthelhem-apeny?” \p Ratherr ilelhek Jesus ikwer-warl, “Ya, menty ahelengkw-rnemel aylernenh irrwampetyek atwey!” \p \v 23 Jesus-el renh-atherr ilek, “Rernem innga mpwelenh irrwampetyek atweyenh, ayenh irrpwampetyek atweyenh-apeny. Inpa, athan iterl-arey-angenharl, Akngeyelantarl iterl-areyel angwenharl Atyetyart ilkwa atyeng-apeny aneyenh, Akngey atyenhelant atyetyart ilkwa arrerneyenh.” \v 24 Kwertengerl 10 ingwer-rnem kwertengerl ikwer-atherrety arlkarirrek ratherrarl Atyetyart ilkwa anetyek arlkwentek, Jesus-apeny. \v 25-26 Kwertengerl ikwerenh-rnem Jesus ra ilek, “Atyetyart Jew-weny ilkwernem awerr aneyel-rnem-angkwarr, arrantherr apentey-angenh. Arrantherr mwerrant-arey anenherr-arey. Ingwer atyenh-rnem Atyetyart ilkwa anem, mwerr-angkwarr ingkerrenh arntarnt-aretyek. \v 27 Arrantherr arntarnt-arerretyek, warrkenh iylpareth awelheyel-apeny. Alakenh atha arrenhantherr atyetyart ilkwa arrernem. \v 28 Akngey-kenh Artwa Impen anyent ayeng kel apetyek ahern nhenh-warl, ingkerrenh mwerr-angkwarr arntarnt-aretyek iylparethel. Ayeng arlkan anthelhem ingkerrenhek.” \s1 Jesus-el artwa aparrng atherr mwerrileyel \r (Mark 10:46-52; Luke 18:35-43) \p \v 29 Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akert apmer Jericho-they alhek, akngerrel renh-rnem apentek. \v 30 Artwa aparrng atherr iwerr impalthel anenh. Ratherr awek ingwerentyelarl renh-atherr ilek, “Jesus apetyem nhangkwarr.” Ratherr arlkek Jesus ikwer, “Jesus, David-kenh, aylekanth amperrngirra!” \p \v 31 Akngerrel renh-atherr ilek, “Akater anenherr-atherr! Jesus renh arlkareweyang!” Ratherr artewentyel arlkek Jesus ikwer arrpemarl, “Artwa David-kenh! Aylernekanth amperrngirra!” \p \v 32 Jesus-el renh-atherr ayernek, “Nthakenh atha ilem?” \p \v 33 Artwa aparrng ratherr Jesus-warl angkek, “Ingkartay, annga mwerrila, aylernanth mwerr-anem aretyek!” \p \v 34 Jesus ikwer-atherr amperrngirrek, annga renh-atherr annga rlkerliletyek, ratherr arleng aretyek. Artwa aparrng ratherr kel mwerr arleng aremel-anem, Jesus-anem apentek. \c 21 \s1 Jesus alheyel tawen Jerusalem-warl \r (Mark 11:1-11; Luke 19:28-38; John 12:12-19) \p \v 1 Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akert apmer ingwer-warl alhew Jerusalem-they arrer-antey, apmer Bethphage-warl, apwert Alip-angketyarr-arrangarr. Jesus-el kwertengerl atherr thwenek, ratherr arrwekel alhetyek, \v 2 “Mpwelanthan alhenherr-atherr tawen-warl. Mpwelanthap tangkey atherr arey-alhenherr-atherr, tangkey amenheng-atherr. Rwep lhelenherr-atherr, atyeng-warl inenhey-alhemel. \v 3 Ingwerentyel mpwelhenh ayernenty, mpwelanth ilenherr-atherr, ‘Ingkart ikwer aylernanth akngeyneyel wenh tangkey nhan.’ Ra anthem-anem.” \p \v 4 Alakenh-anyem Akngey-kenh angka arraty ayntenh, angkakert arrwekelenyel ilenh-angkwarr-antey. \v 5 “Jerusalem-areny-rnem, atyetyart ilkwa rarl apetyeyenh, tangkey-akert. Ra tnakelhey-angenh, tangkey ateralth-akert.” \p \v 6 Ratherr anperl-alhek, Jesus-elarl ilanthek-angkwarr-antey. \v 7 Ratherr tangkey renh-atherr ayteng-akngeynek Jesus-warl. Ratherr arnkwa tangkey artep-atherr-warl arrernek. Jesus-anem tangkey ateralth-warl nganek. Alakenh-anyem Akngey-kenh angka arraty innganem irrek, angkakert arrwekelenyel ilenh-angkwarr-antey. \fig |src="cn01782b.tif" size="col" ref="Matthew 21:7" \fig* \p \v 8 Akngerr ingkerrenhel arnkwa ahern-warl panty iweynek, tangkey alhetyek ikwer-angkwarr Jesus-akert. Ingwerel-rnem alperrarl akek. Rernem ayatheweyneyek tangkey Jesus-akert ra alhetyek panty-angkwarr. Tangkey alhek panty-angkwarr Jesus-akert. \v 9 Artwa akngerrel Jesus renh apentek. Ingkerrenh ikwer inkwerelhek arrwekel-warl alhenh-rnem-then, ingkern-theyarl alhenh-rnem-then. Rernem Jesus-ek inkwerelhemel arlkek, “Anwantherr Atyetyart ilkwek inkwerelhey, David-kenh innga! Akngeyelarl renh thwenek anwekantherr-warl. Akngeyel renh arntarnt-areyel, ra Atyetyart ilkwa ingkerrenhek aneyel!” \p \v 10 Jesus alhek apmer Jerusalem-warl. Ingkerrenh ikwer inkwerelhek, ayernerremel, “Artwa angwenharlap ran nhenhey?” \p \v 11 Rernem angkerrenh, “Nhenhan Jesus-arl, angkakert Nazareth-areny ahern Galilee-areny.” \s1 Jesus Jew-rnem-kenh tyaty ilkwewarl alheyel \r (Mark 11:15-19; Luke 19:45-48; John 2:13-22) \p \v 12 Jew-rnem-kenh tyaty ilkwitwek weker-rnemel aker tharlemilenh, store-arrpantey. Ingwerel-rnem aker thiparl tharlemilenh. Jesus ra arek ingwerel-rnemarl aker tyenkerr tharlemilenh, ra ingkerrenh-antey renh-rnem irrentek, taypel-rnem iwemel, ampwal ngkweltyek-arelh-rnem-then. Jesus-el renh-rnem weker-rnem irrentek. \v 13 Ra renh-rnem ingkerrenh ilek, “Akngey-kenh angka alakenh aynteyel: ‘Ingkerrenh akarrirrerl-ayntetyek warl nhenh-warl, Akngeyek inkwerelhemel.’ Irrtyert-awarr-rnemantarl apmer nhenh-warlan arrantherr arrernek!” \p \v 14 Artwa aparrng-rnem-then artwa lerrp-rnem-then ikwer-warl apetyek Jew-kenh tyaty ilkwitwek. Ra renh-rnem mwerrilek. \v 15 Jew-rnem tyaty ilkwitwek ampernem arlkalhelirrenh, “Nhanyem David-kenh.” Artwa priest-rnem-then Moses-kenh akalty-anthey-angker-rnem-then rernem arek-penh rernem ahelirrek-anem. Rernem Jesus renh ilek, \p \v 16 “Ntwa apek yanh-rnem alhengk-aweyel, rernemarl arlkalhelirreyel?” Jesus-el renh-rnem ilek, “Angka Akngey-kenh arrwekeleny aynteyel: ‘Ampernemel ayenh tnakeyel arraty-angkwarr.’” \v 17 Ra renh-rnem iwerl-alhek-anem apmer Bethany-itwel aney-alpek. \s1 Jesus-el arwerl renh ileyel \r (Mark 11:12-14, 20-24) \p \v 18 Ingwepenh Jesus Bethany-they anperl-alhek apmer Jerusalem-warl, kwertengerl ikwerenh-rnem-akert. Ra angayakw-anem irrek ampepel. \v 19 Arleng-they, ra arwerl tywerrk arek. Ra alhek arrer-warl amernek aretyek. Amern aney-angenh arrangkw-antey ra arek, alperrant. Jesus-el arwerl renh ilek, “Arwerl nhepenh nthakenh ingwerentyel amern arlkwey-angenharl intem-antey!” Arwerl arleny-anem irrek. \p \v 20 Kwertengerl ikwerenhel-rnem renh awek, rarl alakenh angkenh, rernem apatek. \v 21 Jesus-el kwertengerl ikwerenh-rnem ilek, “Anwantherr Akngey tnakem, ikwer irrpelthirrey-angenh, arrantherr alakenh mpwarem. Arrantherr areyel apwert aleyarl altyweneyel? Arrantherr apwert ilenh ilenty, ra alpetyek kwaty ampep-warl, ra inngarl awelhemel kwaty ampep-warl arrernelhem. Apwert ilenhan arrekantherr awelhemel kwaty ampep-warl arrernelhem-apeny, Akngeyan arrekantherr awelhem, alakenh-anyem. \v 22 Akngeyan arrekantherr awelhem, alakenh-anyem, arrantherr renh tnakenty, renh ayernenty.” \s1 Atyetyart ilkwernemel Jesus renh ayerneyel \r (Mark 11:27-33; Luke 20:1-8) \p \v 23 Jew-rnem-kenh tyaty ilkwewarl aylpek. Ra renh-rnem akalty-anthenh. Atyetyart Jew-kenh tyaty-areny-rnem-then artwa ilkwernem-then ikwer-warl apetyek. Rernem renh ayernek, “Angwenhel ngenh atyetyart arrernek, ingkerrenh akalty-anthetyek.” \p \v 24 Jesus-el renh-rnem ilek, “Atha arrenhantherr anyent-inger arwa ayernem, arrantherr apek atyeng iletyek. Arrantherr atyeng ilenty, athap arrenhantherr ilem arrpemarl, angwenhelarl ayenhan thwenek. \v 25 Angwenhel John renh arrernek, ingkerrenh baptise-emeletyek, irrwerl-arenyel apek, ahern-arenyel apek?” \p Rernem angkerrenh, “Nthakenh anwantherr Jesus renh iley-angenh, Akngeyel John renharl thwenek ahern nhenh-warl, anwenhantherr Jesus-elarl arraty ilekerr, anwantherr John ikwer awelhey-angenharl, akengentyarl John ikwer irrpelthirrenh. \v 26 Nthakenharl anwantherr iley-angenh, atyetyart ahern-arenyelarl John anwekantherr-warl thwenek, ingwer-rnemarl anwekantherr ahelirrekerr, rerneman John iterl-areyel, rarl Akngey-kenh angkakert inngan aneyel. Rerneman John tnakeyelarl, rarl Akngey-kenh angkakert inngarrpantey.” \v 27 Rernem Jesus ikwer-warl angkek, “Inpa, iterl-arey-angenh, angwenhelarl John renh thwenek ahern nhewarl.” \p Jesus angkek ikwer-rnemek, “Arrantherr ayenh arraty tyerneyang-kety, nthakenh atha arrekantherr arraty iley-angenh arrpemarl, angwenhelarl ayenh thwenek ahern nhewarl.” \s1 Aler atherr-akert \p \v 28 “Atha angka arrekantherr iletyek. Artwamp-kenh alerikw-atherr anenh. Artwamp ra alerikw alkenh ilanthek, amern grapes-angketyarrel warrkirretyek. \v 29 Alerikwan menty-tangkwel angkek, ‘Arrangkw.’ Iterrerl-alpek. \p Ikwer-penh ra nyerrirrerl-alpek, rap angkep-anem alpek. Ra aynikwek awelhek, atherrk lyapelherl-ayntetyek. \p \v 30 Artwamp ra alerikw ingweran ilanthek-anem. Alerikwan angkek, ‘Ya, kel ayeng alhem!’ Ranap arrangkw alhey-angenharl.” \p \v 31 Jesus-el renh-rnem ayernek, “Alerikw nthenh-apenyarl aynewikw awelhekan?” Rernem renh ilek, “Alerikw wetharl renh-tangkwel ayernek, rant ikwer awelhekan.” Jesus-el-anem ikwer-rnem ilek, “Apmwernem ingkerrenh rernem Akngey-warl angkepirrenhey-alpeyenh nyerrirremel, man akarriley-angker-rnem-then arelh apmwangkwarrarl alheyel-rnem-then. Rernem Akngey-kenh-angkwarr aylpeyel, arrantherran arrangkwarl. \p \v 32 John Baptise-emeley-angker ra iwerr arraty arrekantherr iylparrernekarl, arraty-angkwarr apentetyek. Arrantherranap ikwer irrpelthirrenhan. Apmwangkwarr alhenh-rnem, man akarriley-angker-rnem-then arelh apmwernem-then ikwer awelhenharl, Akngey-warl angkepirremel. Arrantherran anngetherr arek arrpemarl, angkepirrey-angenharl, John ikwer awelhey-angenh.” \s1 Angka amern grapes-akert \r (Mark 12:1-12; Luke 20:9-19) \p \v 33 “Arrantherr atyeng awelhenherr-arey. Apmerek-artweyel amern grapes lyapelhilek, parrik apwert-penh artek, amern grapes lyapetyek parrikel kwen. Warl arlpenty ra artek, artwa anyent irrwerl anayntetyek, arntarnt-arelherl-anemel, ingwerenty irrtyert apetyekerr amern aketyek. Irrkanem kwen angernemel, amern grapes lthwayntetyek, akarr areyirretyek. Atyetyartel warrkenh-rnem arrernek amern grapes arntarnt-arayntetyek, ra apmer ingwer-warl alhey-kety. Kel ra apmer ingwer-warl alhek. \p \v 34 Amern ampengirrentyel, ra warrkenh-rnem thwenek, amern grapes ampeng awaketyek ikwer. \v 35 Ingwer-rnemel warrkenh anyent atwek, ingweran ipmek-antey atwek, ingwer apwertel wek. \v 36 Ra warrkenh ingwer-rnem thwenek, akngerr. Rernem renh-rnem atwek arrpemarl. \p \v 37 Ran angkek, ‘Alerey anyent atyenh atha renh thwenetyek, rernem apek ikwer awelhetyek.’ Atyetyartel alerikw ikwerenh anyentant-anem thwenek. \v 38 Atyetyart-kenh alerikw rernem arnarek, rernem angkerrenh, ‘Ingwer-ingeran ranem grapes-angketyarrek atyetyart aneyenh. Anwantherr renh atwey, anwekantherr grapes-angketyarr ayntey-alkenh.’ \v 39 Rernem renh anterrkwek, aketh-warl-anem iwemel ipmek atwek-anem renh.” \p \v 40 Jesus-el renh-rnem ayernek, “Nthakenharl arrantherr iterreyel, atyetyart ra apey-alpeyenhel, nthakenharl warrkenh-rnem irreyenh? \p \v 41 Atyetyart priest-rnem-then artwa ilkwernem-then rernem renh tyernek, ‘Ra renh-rnem ipmek atweyenh. Ranem warrkenh mwerr-rnem arrerneyenh, rernem grapes-angketyarr mwerr arntarnt-arayntetyek, amern grapes ikwerenh arraty ikwer awaketyek.’” \sp \bd Anayntileyel: Akngey-kenh angkakert-rnem warrkenh-rnem-apeny. Atyetyart-kenh alerikw Jesus-apeny. Akngeyel angkakert-rnem thwenek atyetyartel warrkenh-rnem thwenek-apeny. Ranem Jesus alerikw ikwerenh thwenek arrpemarl ahern nhenh-warl, atyetyartel alerikw ikwerenh thwenek-apeny. Pharisee-rnem apmer arntarnt-arey-angker-rnem-apeny.\bd* \p \v 42 Jesus-el renh-rnem ilek, “Arrantherr Akngey-kenh angka arrwekeleny iterl-arey-areny. Angka alakenh aynteyel: ‘Arwerl arlpenty ingwerel iwem apmwek-athen. Arwerl ran impen-antey, lywenty artetyek. Ingkartel renh arrernek anwekantherr.’ \v 43 Arrantherr ikwer impen anyentek awelhey-angenh, arrantherr amentewarl irrekerr ikwerenh-angkwarr-kety. Ingwer-rnemel renh tnakenty, ra renh-rnem arntarnt-aremarl.” \sp \bd Anayntileyel: Jesus angka nhenh-anem ikwer-rnem ilek, rernem arraty iterl-arayntetyek. Alakenh-anyem ilelhek ikwer-rnem, “Jew-rnemel ayenh iwerl-alhek, arwerl apmwapeny-arrpantey. Rernem ayenh ipmek atweyenh.” Jesus ran arwerl impen mwerr-angker weth-apeny, ingkerrenh ikwer inkwerelh-ayntetyek.\bd* \p \v 45 Atyetyart tyaty-areny-rnem-then Pharisee-rnem-then rernem awek-penh, rernem iterl-anem-arek, “Anwekantherrip nhenhey angkeyel wenh!” \v 46 Rernem iterrenh renh atwetyek-arrpantey. Rernem aterirrenh, ingwer-rnem-kety, rernemarl renh iterl-arenh angkakert Akngey-kenh. \c 22 \s1 Angka tyenkerr-akert \r (Luke 14:15-24) \p \v 1 Jesus-el angkanem ikwer-rnem ilek, renh-rnem akalty-anthek arrpemarl, \v 2 “Akngey-kenh-angkwarr alakenh aynteyel. Atyetyart anyent anenh. Akngerr akarrirrek, amern kwenty arlkwetyek, alerikw ikwerenh itengirrenty aytaretyek. \v 3 Warrkenh-rnem thwenek, ingwer-rnem ikngwerl-alpetyek. Rerneman arlkarirrek ikwerety. \v 4 Ra warrkenh ingwer-rnem thwenek, ‘Ingkerrenh ikngwerl-alpenherr-arey, amern kwenty arlkwetyek, aker pwelek anter-akngerr ilek-ilek, arlkwetyekant-anem.’ \p \v 5 Rernem ikwer awelhey-angenh. Ingwer-rnem amern weyt atherrk inetyek, ingwerenty amentewarl alherlewenh, ingwerenty amentewarl anew-anenh. Ingwer-rnem store-itwek warrkirrenh ampwal ilek-ilek mpwarenh. \v 6 Ingwer-rnemel warrkenh ingwer-rnem anterrkwemel atwek ipmek-antey. \p \v 7 Atyetyartel inngantey ingwer-rnem irlkentyilek, rernem apmwernem atwetyek, warl-rnem arrtyeynetyek. \v 8-9 Ra warrkenh ingwer-rnem thwenek, ingkerrenh ikngwerl-alpetyek, ‘Ingwer-rneman arrwekelarl ayernek-rneman arlkarirreyel amern kwenty ikwer-warl apetyey-angenh. Apmer arrpanenh-warl ingkerrenh ikngwerl-alpenherr-arey, ingkerrenh apetyeyek, kwenty arlkwetyek.’ \v 10 Rernem amperirrenhey-alpek akwerr-warl ikngwerl-alpek, artwa ingwerek-ingwer ikngwenhey-alpek warl ikwerenh-warl, amern arlkwetyek, artwa mwerr-rnem-then apmwernem-then ingkerr apey-alhek amern kwenty arlkwetyek. Akngerr innga akarrirrek, warl kwen arrkngelek-anem. \p \v 11 Akngerr akarrirrek, arnkwa mwerr-angkerel aylpemel. Atyetyart rap arey-alhek artwa ingweran arnkwa aterrng-akertarl, arnkwa mwerrek aylpey-angenh. \v 12 Atyetyart ranem ayernek, ‘Ilek-kety nga arnkwa mwerrelan aylpey-angenh?’ \v 13 Atyetyartel-anem artwernem ilanthek, artwa iltyatherr arertnetyek, ingkety-atherr-then aketh-warl-anem iwetyek, atwemengk-warl, artewentyel arrangkeyel-rnem-warl. \v 14 Akngey akngerrek yangkelhek, irrpety ingwer-rnemant-anem ra arrwekel-antey rlwaneynek, ikwerenh-rnem anayntetyek.” \sp \bd Anayntileyel: Ingkart Akngey ingkerrenhek arrkernelheyel, ikwer-angkwarr ingkerrenh anetyek. Ingkerrenhek, apmer arrpanenhel ingkerrenh aneyel-rnemek. Ra ingkerrenhek ilkelheyel, ikwer-angkwarr ingkerrenh anetyek. Ingwer-rnem arlkarirrenh kwenty ikwerenh arlkwekerr, aley-anyem ingwer-rnem Akngey-kenh angka awekerr arlkarirreyel-apeny. Alakenh angka nhanyem anayntileyel.\bd* \s1 Man kapmentek anthetyek \r (Mark 12:13-17; Luke 20:20-26) \p \v 15 Pharisee-rnem anyentirrek angkerretyek, rernem Jesus renh irrtywerl-ampernetyek, ra apmwel-areth angkenty renh awetyek. \v 16 Herod-el-rnem-then, Pharisee-rnem-then rernem artwernem thwenek, Jesus renh ayernetyek, “Ingkartay, anwantherr ngenh iterl-areyel. Ngan artwa arraty aneyel, ntwa Akngey-kenh angka arraty akalty-antheyel. Nga ahern-arenyek awelhey-angenh. \fig |src="cn01790b.tif" size="col" ref="Matthew 22:16" \fig* \v 17 Nthakenh nga iterreyel, anwernantherr kapment ilkwernem man antheynetyek, menty?” \p \v 18 Jesus ra iterl-arek, rernemarl irrtywerremel angkek ikwer-warl. Ra renh-rnem ilek, “Arrantherr ayenh arrkerneyel, ayeng arrekantherr akengenty angketyek.” \sp \bd Anayntileyel: Rernem arrkernelhenh ikwer, ra akengenty angkentyek. Ra akengenty angkenty, rernem renh ingwer-ingerant anterrkwetyek, renh ipmek atwetyek.\bd* \p \v 19 “Ngkwelty atyeng akngetyay, atha tax maney aretyek.” Rernem ngkwelty anyent renh anthek. \v 20 Jesus angkek, “Angwenharl inngerr-akertan nhenhan, itna angwenh-kenh-akert nhan?” \fig |src="hk00166c.tif" size="col" ref="Matthew 22:20" \fig* \p \v 21 Rernem ikwer ilek, “Caesar, atyetyart kapment ilkwarlap ran nhenhey!” \p Jesus-el renh-rnem ilek, “Man-areny-rnemelarl arrenhantherr manek ankem, arrantherr man renh-rnem anthenherr-arey, rernem-anem kapment man renh anthetyek. Akngey-kenh warrk-rnemel man ineynem, arrantherr ingkerrenhel arrernetyek arrpemarl, Akngey ikwer-anem rernem man renh arrernetyek.” \v 22 Jesus renh awemel, rernem apateyelpek, Jesus-el angka arraty ikwer-rnem ilekarl. Kel rernem alpek-anem. \s1 Rernem ipmepenh itethirreyenh \r (Mark 12:18-27; Luke 20:27-40) \p \v 23 Artwa Sadducee-rnem Jesus ikwer-warl apetyek, renh ayernetyek. Sadducee-rnem akalty-anthenh, arrewaly intem-antey ayntem, nthakenh ipmepenh akwentey-angenh. Rernem Jesus renh ayernek. \v 24 “Ingkartay, Moses-el angka anwekantherr arrernek, arelh inpertirrenty, ayteyikw ranemarl arelh ikwer-warl itengirretyek ikwer-atherrenh-anemarl, ampa ingwer-anem anetyek. \p \v 25-26 Anew ikwerenhek arelh anyent ran inpertirrek ampeweny-anteyarl, ra ayteyikw ikwerenh-itwel itengirrek arrpemarl. Arelh ra inpertirrek ayteyikw ingwerek-anemarl, ampeweny-antey arrpemarl. Ayteyikw-rnem 6 ilenh-rnem arelh anyent ikwer-itwel-antey, rernem ingkerrenh anyentarl-anyentarl itengirrek, arrewaly ingwer iylpelerlewenty, awayikw ingwer-itwel itengirremel, ra ampeweny arrangkw arrpemarl. Artwa anyent aytey aynek itengirrek, arelh ikwer-itwel-antey. Artwa ranem ilwek, ampeweny-antey, arelh anyent ikwerenh ampa ikwer-atherrenh aney-angenh-antey. \v 27 Arelh ranem ilwek. \v 28 Artwa rernem ipmepenh akemirrenty, artwa angwenharlap arelh ikwerenh inngan?” \p \v 29 Jesus-el renh-rnem ilek, “Arrantherr apmwel-areth akalty-antheyel Akngey-kenh angka arrantherr iterl-arey-angenh. Arrantherr Akngey iterl-arey-angenh-antey, Akngeyan rlterrk ilkwakertarl aneyel, ingkerrenh ipmepenh itethiletyek. \v 30 Rernem ingkerrenh itethirremel alpeyenh rernem aney-alpeyenh intem-antey, arelh-itwel itengirrey-angenh, irrwerl-areny-rnem-apeny. \v 31 Akngeyel arrwekel-antey renh-rnem ilek, rernem angkeparl itethirreyenh, ipmepenh. Arrantherr angka ilenh iterl-arey-areny, angka ilenhan Akngey-kenh pipel arraty inngarl aynteyel. Arwerl wethelarl lherrm ampenh-apeny. \v 32 Akngeyel Moses renh ilek, ‘Ayeng ngkwenhek-rnem ingkerrenhek Atyetyart aneyenh, Abraham-ek, Isaac-ek, Jacob-ek.’ Rernem iteth-antey aneyarr-alpek Akngey-kenh apmerel irrwerl, Abraham-akerr, Isaac-akerr, Jacob-akerr. Arrantherran ingwer-rnem apmwel-aretharl akalty-antheyel intem ilwenty-arrpantey. Rernem ipmepenh itethirremel ingkerrenh alpek Akngey-itwel aney-alpek, intem-antey. Alakenh-anyem, anwantherrarl ilwem, Akngeyel anenhantherrenh angkep arrpemarl itethilem, anwantherrap apmer ikwerenh-warl irrwerl alpem, ra arrenhantherr arntarnt-arayntetyek apmer ikwerenh-itwek intem-antey.” \p \v 33 Jesus-el renh-rnem apatel-anthek. \s1 Angka Akngey-kenh innga \r (Mark 12:28-34; Luke 10:25-28) \p \v 34 Pharisee-el-rnem awek-penh, rernem anyentirrek, angkerretyek. \v 35 Artwa anyent ingwerel Jew-kenh-angkwarran iterl-arenhan. Ranem Jesus ikwer arrkernelhek, ayernemel, \v 36 “Ingkartay, Moses-el angka akngerr anwekantherr arrernek. Nthenh-apenyarl angka rlterrk impen inngan, anwantherr renh apentetyek?” \p \v 37 Jesus-el renh tyernek, “‘Anyent renhant apentetyek, anyent ikwerant iterretyek’, \v 38 Angka nhanyem impen, arrwekeleny. \v 39 Akngey-kenh angka ingweran alakenhaym aynteyel: ‘Arrantherr ingwer-rnem arntarnt-arayntetyek, ikwer-rnem inkwerelh-ayntetyek, ampa arrekantherrenh-rnem arntarnt-areyel-apeny.’ \v 40 Angka ingwer-rnem arrangkwarl, Moses-kenh angka ingwer-rnem artwa angkakert ingwer-rnem-anem ingkern-they-anem aremirrek.” \s1 Artwa David-kenh \r (Mark 12:35-37; Luke 20:41-44) \p \v 41 Pharisee-rnem ikwer-itwek rtnenh-antey, Jesus-el renh-rnem ayernek, \v 42 “Nthakenh arrantherr iterl-areyel Christ itethiley-angker renhan. Angwenh-kenh ran?” \p “Ranem Atyetyart David-kenh,” rernem renh tyernek. \p \v 43 Jesus-el-anem renh-rnem tyernek, “Akngey-kenh itnwengel ikwer lwewarrernek. David-el Christ renh itnewek ‘Atyetyart atyenh’. \v 44 Akngeyel atyetyart atyenh renh ilek, ‘Atyeng-itwel ana! Arlkarirreyel-rnem, atha ngenh atyetyart arrernem ikwer-rnem.’ \v 45 Nthakenh atyetyart David-kenh? David-el renh atyetyart antweyel. Nthakenh arrantherr iterreyel.” \p \v 46 Ingwerentyel arraty renh tyerney-angenh-they, rernemap menty-anem ipmelhek, angka ingwerek ayerney-angenh-anem. \sp \bd Anayntileyel: David-they ingkern, ingkern-penh ranem apetyek.\bd* \c 23 \s1 Jesus-el Pharisee-rnem-then Moses-kenh angkakert-rnem akalty-antheyel \r (Mark 12:38-40; Luke 11:37-52; Luke 20:45-47) \p \v 1 Jesus-anem ingkerrenh-warl angkek kwertengerl ikwerenh-rnem-warl-then, \v 2 “Pharisee-rnem-then Moses-kenh-rnem-then akalty innga aneyel, angka Moses-kenh-angkwarran. \v 3 Rernem Moses-kenh angka arraty akalty-antherl-anenty, arrantherr ikwer-rnem awelh-ayntetyek, Pharisee-kenh-angkwarr apentey-angenh. Rernem ingwer-rnem akalty-anthem, rernem Akngey-kenh-angkwarr arraty apentey-angenh. \p \v 4 Rernem ingwer-rnem akalty-anthem, rernem renh-rnem aleth arntarnt-arey-angenh-anemarl. \v 5 Rernem tnakelheyel. Mwantyel arntarnt-arelhenherr-arey yanh-rnem-kety kwet arlpenty-akert-kety! Akngey-kenh pip-rnem rernem rlwewarl arertnelhem iyterlarr-apeny akwewarl-then, ingkerrenhel renh-rnem arayntetyek. \v 6 Warl ikwer-warl rernem anyentirrem, angkerr-ayntetyek. Rernem arrwekel-warl arrernelheyel arrkngelemel ingwer-rnem-kety, rernemant tnakelhetyek. Ingkerrenhel inkwerelhemel amern arlkwetyek, rernemant arrwekel-warl arrernelhetyek arrkngelemel ingwer-rnem-kety, rernemant tnakelhetyek. \v 7 Akngerr akarrirrenty-warl, akngerrel renh-rnem tnakelh-ayntetyek, ingkart ilkwarrpantey. \p \v 8 Arrekantherr akalty-anthey-angker anyentant. Akngey anyent irrwerl-areny rant ingkerrenhek aneyel. Ingkerrenh arrantherr aneyel, awayenheng-apeny, angkwerenheng-apeny. \v 9 Ingkart ahern-areny ntwa tnakey-angenh, Akngey-arrpantey. Akngey alker-arenyekant anwantherr awelhetyek. \v 10 Nthakenh ingkart rltwa tnakelhey-angenh. Artwa itethiley-angker rant atyetyart arrekantherrenh aneyel. \v 11 Ingwerenty apek atyetyart ilkwa anenty, rap warrkenh ingwer-rnemek. \v 12 Artwa anyent ilkwarrpantey ilelhenty, Akngeyel renh areyel arrangkwarl. Artwa ra apmwamwam ilelhenty, Akngeyel renh areyel mwerrarl. \p \v 13 Yaw-yaw! Pharisee-rnem-then angka Moses-kenh akalty-anthey-angker-rnem-then! Akngeyelan arrenhantherr artewentyel innga irrwampenh-antheyenh! Arrantherr angka Akngey-kenh arraty akalty-anthey-angenh, akngerr ingwer-rnem akaltyirretyek, ikwerenh-angkwarr anayntetyek. Arrangkwaw! Rerneman angka ikwerenh iterl-arey-angenh, arrantherr-apeny! Rernem irrtywerremel angkeyel Akngey-warl-athek arleng-alenty. Akngeyelarl ingkerrenh court-emileyenh, rap renh-rnem irrwampenh-antheyenh, irrtywalth renh-rnem. Ingwer-rneman ra alyepel irrwampenh-antheyenh. \p \v 15 Artwa Pharisee-rnemay, Moses-kenh-rnem-then arrantherr apmwangkwarr akaltyileyel. Arrantherr apmer arleng-warl alheyel, artwa anyent angkepiletyek, renh Ingkart-angkwarr akaltyiletyek. Arraty-wenyarl arrantherr apmwangkwarr akalty-antheyelarl, apmwangkwarr apenterl-ayntetyek, arrantherr apenteyel-apeny! \p \v 16-17 Rernem irrtywerremel ilelheyel tyaty ilkwangkwarr. Alakenh ingwer-rnem irrtywerremel ilelheyel, ‘Gold innga aynteyel-apeny tyaty ilkwitwel, arraty ayeng angkeyel wenh.’ Tyaty ilkwa impen, gold-an arrangkwarl. \p \v 18 Apwert ilperr-ilperr impen ikwer tyenkerr ampernetyek. Ingwer-rnemel irrtywerremel ilelheyel alakenh, ‘Apwert ilperr-ilperr tyaty ilkwitwek innga aynteyel-apeny, innga atha ileyel.’ \v 19-20 Ingwer-rnem alakenh irrtywerremel ilelheyel, ‘Gold tyaty ilkwel innga aynteyel-apeny, arraty innga atha ileyel.’ Ingwer-rnem alakenh angkeyel, ‘Tyaty ilkwa alakenh aynteyel-apeny, innga arraty atha ileyel.’ \v 21 Akngey-kenh warl ilkwa nhel anwantherr iterretyek, arraty apentetyek Akngey-kenh-angkwarr. Inngant nga ilelhetyek, irrtywerremel ilelhey-angenh. \v 22 Ingwer-rnem irrtywerremel ilelheyel alakenh, ‘Alkenhel arem’. Arrkent iley-angenh, arrantherr iterretyek Akngey anyent ikwer. Anwantherr iterretyek ra irrwerl-itwel anwekantherr mpwelheyel, irrtywerremel ilelhey-angenh. \p \v 23 Artwa Pharisee-rnemay! Akngeyelan arrenhantherrenh artewentyel irrwampenh-antheyenh! Arrantherrarl amern atherrk akep-akalthem, akely anthem Akngeyekan, Moses-elarl akalty-anthenh-angkwarr. Angkan ikwerenh arrangkwarl. Angka akely nhan, arrangkwarl. Arrantherr arratyilerrey-angenh, ingwer-rnem arntarnt-arey-angenh, arrantherr Akngey-angkwarr arraty apentey-angenh. Arrantherr angka apenterl-anem angka ingkerr! \v 24 Arrantherr angka anyent impen ikweretyan iylpelirrekarl. Arrantherr angka apmwel-aretharl apenteyel, angka mwerr-angkwarr apentey-angenh. \p \v 25 Arrantherr Pharisee-rnem apmwel-areth iterreyel. Arrantherr mwerr-arrpantey inngelheyel, kwenan apmwarl. Arrantherr apmwernemarl rnter-rnem. \v 26 Arrantherr artwa aparrng-apeny. Arrantherr apmwekety angkepirretyek Ingkart-warl. Ikwer-penh arrantherr Akngey-angkwarr arraty aneman. \p \v 27-28 Arrantherr iterl-arelheyel arraty-angkwarr-arrpanteyarl. Arrantherr arlka kwenan apmwakert-anteyarl! Warl mwerrarl intelheyel-arrpantey ntwa arem, warl apmwarl kwenan. Arrantherr apmwakert-antey aneyel, warl mwerr-arrpantey intelheyel-apeny. \p \v 29 Akngeyelan arrenhantherrenh inngarl artewentyel irrwampenh-antheyenh! Awank-akerr artwa angkakert Akngey-kenh-rnem rernem akwernek awenng-warl. Arrantherr awenng-rnem ayterlkwel aperneyel mwerr-angker ilemel, angkakert-rnem iylpangk-ayntetyek. \v 30-31 Arrwekelenyel-rnem angkakert-rnem atwenh. Rernemap awelhey-angenh angka Akngey-kenhek, arrangkw. Alakenh-anyem arrantherr awelhey-angenh arrpemarl. \v 32 Arrantherran irrtywerremel ilelheyel arraty-angkwarr-arrpantey, rernemarl angkakert-rnem atwenh-apeny. \v 33 Arrantherr Ingkart-kety amentirrek. Rwa ilkwa arrwekel arrekantherr mpwelheyel. \p \v 34 Arrwekel-antey Akngey angkek, ‘Atha angkakert-rnem artwa akalty ingwer-rnem-then arrekantherr Jew-rnem-warl thwenetyek. Arrantherrarl ingwer-rnem ipmek atwem, ingwer-rnem arwerl iylpeyl-atherr-warl arrernem, ingwer-rnem whip-el atwem Jew-rnem-kenh tyaty akely-rnem-itwek, ingwer-rnem arntety anthemarl apmer arrpanenhel.’ \v 35-36 Awank-akerr Cain-el ayteyikw Abel-tangkwel atwek. Ingwer-rnemel-anem atwenh angkakert Akngey-kenh-rnem. Artwa anyent Zechariah Barachiah-kenh alerikw rernem atwek arrpemarl, rarl rtnenh tyaty ilkwa Jew-rnem-kenh kwen-itwel, ampwal rwek-arelh arrerenty. Yaw-yaw, atha arrenhantherrenh arraty ileyel. Akngeyan ahelirreyel arrekantherr. Arrwekeleny-rnemel angkakert Akngey-kenh-rnem awank-akerr atwenh-they, Akngeyel arrenhantherr atweyenh arrpemarl.” \s1 Jesus amperrngirreyel tawen Jerusalem-areny-rnemek \r (Luke 13:34-35) \p \v 37 Jesus-an amperrngirreyelpek Jerusalem-areny-rnemek. “Ayengan ikwer-rnem amperrngirreyel Jerusalem-areny-rnemek! Rernem Akngey-kenh angkakert-rnem atwek, Akngeyelarl ikwer-rnem thwenek. Rernem apwertel wemel, ipmew-antey atwek renh-rnem. Ayenganap ilkelhenh, renh-rnem ingkerrenh-antey arntarnt-arayntetyek. Ayengan ilkelhenh, renh-rnem ingkerrenh akarriletyek, tywek-tywekelarl akely-rnem akarrilem-apeny, aympelhel artemel. Alakenh-anyem. Arrangkwarl! Rernem ingkerrenhel ayenh artepelant arek! \v 38 Alakenh-anyem Akngeyelan apmer Jerusalem arntarnt-arey-angenh. Apmer yanhan ampeny arrangkw aynteyenh, alkey-anem. Tyaty ilkwa renhanap atep-atakeyenh ahernel-anem arlperrty-anem ayntey-ayntey-alheyenh. \v 39 Rernem ayenh arey-angenh arleng-alenty apmer yanh-itwek. Ingwer-inger ayeng angkep apetyeyenh. Rernemap ayenh areyenh-anem, alakenh-anem angkemel, ‘Artwa nhanyem mwerr-angker! Akngeyelan renh thwenek rlterrk-akertel!’” Angka nhanyeman Jesus-elan ilenh Jerusalem-areny-rnem-akert. \c 24 \s1 Ingwerel-rnem tyaty ilkwa atakeyenh \r (Mark 13:1-2; Luke 21:5-6) \p \v 1 Jesus ra tyaty ilkwa iwerl-alhek-penh, kwertengerl ikwerenh-rnem apetyek ikwer-warl angkemel, “Warl nhenh-rnem ara!” \p \v 2 Jesus angkek, “Ingwer-ingeran ingwerel-rnem atakem-anem, tyaty ilkwa yanh akwarrkirreyenh.” \s1 Rernem atwerreyenh \r (Mark 13:3-13; Luke 21:7-19) \p \v 3 Rernem apwert alip-angketyarr irrwerl-warl nganek. Rernem ament rtnenherrenhel, rernem renh ayernek-anem, “Ilengerarl ingwerel-rnem tyaty ilkwa ilenh atakeyenh, akwarrkirretyek? Nthakenh anwantherr arlta ingkern iterl-areyenh? Ngarl apey-alpey-alpeyenhan ilekel anwernenhantherr ileyenhan?” \p \v 4 Jesus-el renh-rnem tyernek, “Mwantyel arntarnt-arelhenherr-arey, \v 5 Ingwer-rnemarl apetyem-kety rernem irrtywerremel ilelheyenh-kety ayeng-arrpantey, ‘Ayeng Akngeyel wetharl awank-akerr alhelek, ayeng nhanyem-anem apetyek arrekantherr-warl.’ \v 6 Apmer arrpanenh atwerrerl-anenty arrantherr awerl-aneyenh. Aterirrey-angenh arrantherr anetyek. Apmer aparnpan rernem ahel atwerreyenh ahern-then alker-then ywerrey-alenty. \v 7 Apmer ingwer-areny-rnem-then ahel atwerrerl-aneyenh. Angayakwel ilwenherreyenh, ahern akngelheyenh. \v 8 Alakenh-anyem aynteyenh ingweleman, ahern-then alker-then ywerrey-alenty. \p \v 9 Arrantherr atyeng-angkwarr apenteyel-kety rernem arrenhantherr tyayl-warl akwerneyenh, ingkerrenhel ngenh atweyenh. Ingwer-rnem arrekantherrety arlkarirreyenh, arrantherrarl atyeng-angkwarr apenteyenh. \v 10 Ingwer-rnem intwemelirreyenh, ingwer-rnem ahelengkw-rnem-warl ahayiweyenh tnhwerant-arey aneyenh. \v 11 Irrtywerrey-angker akngerr apetyeyenh Akngey-kenh angkakert-arrpantey, irrtywerremel ilerl-aynteyek. \v 12 Akngerrel apmwangkwarr apenteyenh, ipmelhemel-anem mwerrant-arey arnanekerr. \v 13 Arrantherr atyeng-angkwarr apenterl-anenty arlta ingkernek-atwety, Akngeyel arrenhantherr itethileman. \v 14 Angka atyenh arlpimpirreyenh apmer arrpanenh-warl, angka ilpertel-warl rernem ingkerrenhel awek-penh, arlta ra arrer-anemarl.” \s1 Artwa ahelengkw apmer Jerusalem-itwek aneyenh \r (Mark 13:14-23; Luke 21:20-24) \p \v 15 “Arlta ikwerel, ahelengkw Jew-kenh tyaty ilkwitwek aneyenh. Akngey-kenh pip angka arrwekeleny-akert Akngey-kenh angka aynteyel, Akngey-kenh angkakert Daniel-elarl ingkwernek. Arrantherrarl awem, tyaty ilkwa ikwerelarl Atyetyart ilkwa ra aneyenh, \v 16 arrantherr Judea-areny-rneman alhetyek, apwert-warlarl. \v 17 Arnkwek iterrey-angenh, arrantherr arwa apwert-warl anpenheyekant. \v 18 Awangk alhentyel, kwetek angkep alpey-angenh, menty ra ayntey. \v 19 Ayeng amperrngirreyel arelh-rnemek, rernem ampa akely irrepern atnyeneyel-kety.” \p \v 20 Jesus angkek, “Akngey rantarl arlta anyent iterl-areyelan, anwantherr iterl-arey-angenharl. Arrantherr Akngey renh ayerney aherrety arrernetyek, irrerntel arrenhantherr atwekerr. Renh ayerney arrpemarl, arlta arrernetyek, arrantherr alhewerarl alhayntetyek, ltyerrey-angker-wenyel. \v 21 Arlta anyent ikwerel, artwa ingkerrenh arntetyirreyenh, alakenh awank-akerr anwantherr arntetyirrey-angenh. Anwantherr ingkern arntetyirrey-angenh alakenh. \v 22 Arrer-anem anwantherr mpwelhem. Arlta irrpetyap-penh Akngeyel ikwerenh-rnem ingkerrenh arntarnt-areyenh. \v 23 Akngerr arrekantherr-warl apetyem, arrenhantherr irrtywerremel iletyek, Akngeyel renh-rnem thwenenty-arrpantey ahern nhewarl, Christ-apeny. Rernem alakenh ingkerrenh-warl ilelhem. Arrantherr iylpelant renh-rnem awetyek, arrenhantherr ilpertileyekarl ilenhan arrkernelheyel. \v 24 Rernem apetyem, Christ-arrpantey Akngey-kenh angkakert-arrpantey, angka ilek-ilek-akert rernem arrekantherr arrkernelhetyek, arrantherr ikwer-rnem-kenh-angkwarr apentetyek. \v 25 Mwantyel arntarnt-arelhenherr-arey ikwer-rnem-kety, arrenhantherr ilpertilekerr, atharl arrenhantherr arrwekel ileyel-angkwarr.” \s1 Jesus ra apey-alpeyenh \r (Mark 13:24-27; Luke 21:25-28) \p \v 26 “Ingwer-rnemel alakenh ileyel, ‘Christ ra apmer arlpawelarl aremirrek.’ Ingwer-rnemel ileyel, ‘Christ ra warl kwenel irrtyertewelheyel ingwer-rnem-kety.’ Ikwer-rnem awelhey-angenh. \v 27 Ingkerrenhel Artwa Impen renh areyenh arrpemarl, anaynt, ahern-arenyel awely-awely areyel-apeny. \v 28 Thip-rnem akarrirreyel ipmitwel, thip inkwel. Anwantherr anaynt areyenh arrpemarl, rarl apey-alpeyenhek.” \sp \bd Anayntileyel: Jesus-el renh-rnem angkanem ilenh, rernem ikwer arntarnt-arelhetyek. Thip-rnem akerek arntarnt-arelheyel-apeny, anwantherr Jesus ikwerant arrpemarl arntarnt-arelheyel.\bd* \p \v 29 “Ingkeny-then, alkent-then, antyarr-then rernem ingkerrenh akngelheyenh, ayeng Anyent Impen aremirrey-alenty. Ingkeny-then alkent-then ywerreyenh. Antyarr ingkerrenh irrwerl-they aytneyenh. \p \v 30 Arlta anyent ikwerel, ingkerrenhel ayenh arnareyenh, Artwa Impen anyent Akngey-kenh irrwerl-they apetyenty, rlterrk ilkwakert. Rernem artneyenh ingkerr. \v 31 Terampet angkelh-angkelhileyenh. Ikwer-theyan, atha alker-areny-rnem thwenem, rernem alhetyek, apmer arrpanenh-warl, Akngey-kenh-rnem ingkerrenh akarrilenhey-alpetyek.” \s1 Anwantherr iterl-arey-angenh, ilenger Jesus ra apey-alpeyenh \r (Mark 13:28-31; Luke 21:29-33) \p \v 32-33 “Arrantherr iterrenherr-arey, arepampeyel akarley ampengirrentyel ngkweng ileyel aherrety ampep-anem. Akarleyel ileyel-apeny aherrety ampep arrer-anem, ingkeny-then alkent-then ratherr arrenhantherr ileyenh, ayeng alerl apey-alpeyenh arrekantherr-warl ahern nhewarl. Ayeng apey-alpeyenh ahern nhewarl antyarr-then aytnenty, ahern-then alker-then akngelhenty. \v 34 Itetharl aneyel-rnem ingwer-rnemel rernem iterl-aremel areyenh arrpemarl. \v 35 Innga atha arrenhantherr ileyel. Ahern-then alker-then ywerreyenh. Angka atyenh intem-antey aynteyenh.” \s1 Jesus-el renh-rnem ileyel, rernem ikwer mpwelhetyek \r (Mark 13:32-37; Luke 17:27-30, 34-36) \p \v 36 “Nthakenh ingwerentyel arlta iterl-arey-angenh, ilenger ayeng apey-alpeyenh ahern nhewarl. Alker-arenyel-rnem-then iterl-arey-angenh. Akngey anyent rant iterl-areyel, ilenger ayeng apey-alpeyenh ahern nhewarl. \p \v 37 Rap irrkaty-angkwarr aynteyenh Noah-arl anenh-angkwarr-antey. \v 38 Rernem apatemel anenh, ikwer-rnem-kenh-angkwarrant anenh, amernant arlkwerrenh, ngkwarlant antywerrenh, itengirrenh apmelerreny-angkwarr, Akngey iterl-arey-angenh. Noah-el rtnwa ilkwa arnwarnenh. \v 39 Akngeyel kwaty ilkwa thwenek. Noah-an aylpenhek ikwerenh-rnem-akert rtnwewarl kwen. Kwaty atnyerr ilkwa ra ingwer-rnem ilwerl-athenek. Akngey-kenh Artwa Impen anyent apey-alpey-alenty, alakenh aynteyenh. \p \v 40 Artwa atherr amern-angketyarrel warrkirrerl-anenty, angel-rnemel anyentant inerl-alheyenh, ingweran iwerl-alheyenharl. \v 41 Arelh atherr apek anerl-aneyenh, ntang atherl-anemel, angel-rnemelan anyentant inerl-alheyenh, ingweran iwerl-alheyenharl. \v 42 Mwantyel arntarnt-arelhenherr-arey! Arrantherr iterl-arey-angenh, ilenger Ingkart arrekantherrenh apey-alpeyenh. \v 43 Apmerek-artweyel nthakenh iterl-arey-angenh, anyelk-awarr ra apey-alheman. Ra arntarnt-arelhem, irrtyert-awarr ra anyelkel inekerr. \v 44 Arrantherr iterl-arey-angenh, ilenger Artwa Impen ayeng apey-alpeyenh. Akngey-kenh arlta impen anwantherr iterl-arey-angenh inpa aneyenh. Atyek-antey arntarnt-arerl-ayntenherr-arey!” \s1 Mwanty arntarnt-arelh-ayntetyek, Jesus-arl angkep apetyeyenh \r (Luke 12:35-48) \p \v 45 “Artwa ilkwa anyent anem warrkenh akngerrew-artey. Atwerrpan ra angkem ikwerenh-rnemek, ‘Ayengarl alhem-kety, arrantherran warl atyenh akarerl-ayntenherr-arey! Mpwelherl-anemel, ayengant apey-alpetyek-atety, arntarnt-arelhemel.’ Akngerr apmer ikwerel akarrirrem, amern akngerr inkwerelhemel amern kwenty arlkwerrem. Ingwa ikwerel-antey artwa ilkwa ra alpem warl ikwerenh-warl. Warrkenh ikwerenh-rnem atyek-antey anem, arntarnt-arelhem ikwer lyenenty-akert. Artwa ilkwan inkwerelhem, warrkenh ikwerenh-rnemarl atyek-antey ikwer mpwelhemek, rarl ilanthek-angkwarr. Ra renh-rnem ilem arrernelhetyek, rap amentel-antey amern-anem ampernem, rernem arlkwetyek. \v 46 Artwa ilkwa alhem-tangkwel. Rarl apey-alpemel, warrkenh renh arey-alpem, mwerrarl warrkirrerl-anenty. Ra inkwerelhem, rap angkem warrkenhek, ‘Nga artwa mwerrarl atyeng warrkirreyel. \v 47 Ngan atyetyart aneyenh warlek, pwelek-rnemek, ilek-ilek atyenh ingkerrenhek.’ \p \v 48 Warrkenh ingweran arraty warrkirrey-angenh. Ra iterrem, ‘Atyetyart atyenh apey-alpey-angenh-antey, ywerreyel-antey.’ \v 49 Warrkenh apmwa ra warrkenh ingwer-rnem atwem. Ran aynterlant-anem, amernant akngerrarl arlkwemel, ngkwarl-then antywem, terangk irretyek-atwety. \v 50 Warrkenh apmwa apal ayntem, atnaraty, atyetyartarl apey-alpeyenhek. Ingwer-ingerant atyetyart apey-alpek anyelkel. \v 51 Atyetyartel warrkenh apmwa artewentyel atwem, irrentemel artwa apmwernem-warl, atyetyart ikwer awelhey-angenh-rnem-warl-anem.” Alakenh-anyem Jesus ikwer-rnem angkenh. \c 25 \s1 Angka kwey aleyak 10-pel-akert \p \v 1 Jesus-el renh-rnem ilek, “Angka atha iletyek, Akngey-kenh-angkwarr alakenh aynteyel. Artwa ra aleyak anyent-itwek itengirrey-alenty, aleyak 10 rernem alherlewek artwa anyent rlwatetyek lyenenty-akertel. \v 2 Aleyak 5-pel ingwer-rneman akwerrparl. 5-pel ingwer-rneman akaltyarl. \v 3 Aleyak 5-pel akwerrpel-rnem anter akelyarl akngek, rernem lyenenty lyerrtyiletyek. \v 4 5-pel akalty-rnem rernem anter ilkwarl akngek, anter ywerrekerr, lyenenty lyerrtyiletyek. \p \v 5 Rernem ingkerrenh mpwelhenh arleng-alenty. Renh-rnem ankwel atwek, rernem ankwanem ayntek. \v 6 Ampepenyelan ingweran arlkek, ‘Artwa yanhey ra apetyeyel-anem! Mpa anwantherr arnekirrey ikwer-warl!’ \p \v 7 Aleyak-rnem akwentenhey-alpek, ingkerrenhel lyenenty-anem lyerrtyilek. \v 8 5-pel ingwer-rnem akwerrpel-rnem anterek-anem ayernenh aleyak ingwer-rnem, ‘Anter ingweran anthenherr-arey, lyenenty ywerrekarl-kety!’ \p \v 9 5-pel ingwer-rnemel tyernek, ‘Arrangkw. Arrantherr store-warl alhenherr-arey anter ament payemeletyek!’ \p \v 10 5-pel ingwer-rnem akwerrp-rnem alhek anter inetyek, artwa ra aremirrek ingkernarl, rernemarl store-warl alhek-kety. 5-pel aleyak akalty-rnem mpwelhenh, kel rernem aylpenhek warl ikwer-warl artwa ikwer-angkwarr, amern kwenty rernem arlkwetyek, artwa ra itengirrey-alenty. Ingwerentyel arriw martek-anem. \p \v 11 Ikwer-penhan aleyak akwerrp-rnem apey-alpek-anem warl ikwer-warl arrpemarl. Rernem arlkek, ‘Ingkartay! Warl altywerilay! Warl altywerilay! Anwernantherr aylpenhetyek arrpemarl!’ \p \v 12 Artwa angkek, ‘Atha arrenhantherr arraty ilem, atha arrenhantherr iterl-arey-angenh.’” \p \v 13 Jesus-el angkanem anayntilek, “Alakenh-anyem aynteyel, ayeng apey-alpeyenh arrpemarl. Arrantherr mwanty arntarnt-arelhetyek, arrantherr iterl-arey-angenharl, ilenger ayeng apey-alpeyenhan.” \s1 Angka warrkenh 3-pel-akert \r (Luke 19:11-27) \p \v 14 “Akngey-kenh-angkwarr alakenh aynteyel, artwa anyentel artwa warrkenh irrpety arrernerl-alhek, rernem apmer arntarnt-arerl-ayntetyek. \v 15 Kel ra renh-rnem iterl-arek. Artwa ra arrwekel anthek artwa anyent man 5,000-anem. Artwa ingweran anthek 2,000, artwa ingweran 1,000. Artwa atyetyart alethel-anem ikwer-penhan anperl-alhek. \p \v 16 Atyetyart ra alhek-kety Artwa anyent ingwer 5,000-akertel, ra 5,000 ingwer-anem mpwarek. \v 17 Artwa 2,000-arl anthek, 2,000 ingwer-anem mpwarek, irrkaty-angkwarr arrpemarl. \v 18 Artwa anyent ingwer 1,000 anthekarl, ra irrka angernek, irrkewarl irrtyert akwernetyek arlengkewemel. \p \v 19 Ingwer-ingeran atyetyart angkep-anem apetyek apmer ikwerenh-warl. Ranem renh-rnem anyentel-anyentel manek ayerneynek. \v 20 Artwa 5,000-arl anthek ran ilelhek, ‘Atha 5,000 ingwer-anem ngkweng mpwarek.’ \p \v 21 Atyetyart ranem angkek, ‘Ntwa mwerr-angkwarr mpwarek wenh! Ayeng ngkweng inkwerelheyel. Apetyay atyeng-angkwarr apmer mwerr-angkerel anetyek.’ \p \v 22 Warrkenh ingwer 2,000-arl anthek, ranemarl ilelhek, ‘Atha 2,000 ingwer-anem ngkweng mpwarek.’ \p \v 23 Atyetyart ranem angkek, ‘Ntwa mwerr-angkwarr mpwarek, ayeng ngkweng inkwerelheyel. Apetyay, atyeng-angkwarr apmer mwerr-angkerel anetyek.’ \p \v 24 Warrkenh ingweran 1,000-akertel atyetyart ikwer ilelhek, ‘Ayengan arrangkwarl. Atyetyartay, ngan artwa awerrarl. Ntwa arwa alhewer man iney-angkeran ingkerrenh-they. \v 25 Ayeng aterirrek, man ingkerrenh irrkewarl akwernek, arlengkewemel. Nhanyem man ngkwenh ingkerrenh-antey.’ \p \v 26 Atyetyart ranem renh ilek, ‘Ngan warrkenh apmwarl, alhengkerrarl. Ntwa ayenh iterl-areyel, atha ingkerrenh akarriley-angker, amern atha lyapelhey-angenh-itwek. \v 27 Ntwa man bank-warl arrerney-areny areyilemel. \p \v 28 Man ngkwenh antha artwa 5,000-akert-warl. \v 29 Arraty-angkwarr apenteyel-rnem Akngeyel renh-rnem arntarnt-areyenh. Apmwangkwarr alheyel-rnem, Akngey ikwer-rnem-kety ipmelheyenh. \v 30 Warrkenh apmwa akwerr-ampeny-warl irrenteyenh, atayel arrangkeyel-rnem-warl.’” \sp \bd Anayntileyel: Warrkenh mwerr atyetyart ikwer awelhenh-apeny, anwantherr Ingkart Akngeyek awelh-ayntetyek. Ingkart Akngeyel anwenhantherr arrernek, ikwer warrkirr-ayntetyek. Anwantherr ikwer awelhenty, ra anwenhantherr anthem arrpemarl.\bd* \s1 Angka yep-yep-akert nanikwet-akert-then \p \v 31 Jesus-el renh-rnem ilek, “Ayeng Artwa Impen Akngey-kenh. Ayeng apey-alpeyenh rlterrk ilkwakert angel-rnem-then. \v 32 Ahern-areny-rnem ingkerrenh rernem anyentirreyenh atyeng-warl. Atha ingkerrenh akngakeyenh artwa anyentelarl yep-yep-rnem-then nanikwet-rnem-then akngakeyenh-apeny. \v 33 Yep-yep-rnem atha akngakeyenh arraty-ampeny-warl. Nanikwet-rnem atha akngakeyenh ayleng-ampeny-warl. \p \v 34 Athanem arraty-ampeny-rnem ileyenh, ‘Apetyenherr-arey, Akngey atyenh arrekantherr inkwerelheyel. Apmer nhenh atha arrekantherr arrwekel-antey mpwarek, ahern nhenh arrpmerney-angenh-antey. \v 35 Ayeng angayakwirrek, arrantherr amern anthek arlkwetyek. Ayeng angkethakwirrek, arrantherr ayenh kwaty antywetyek anthek. Ayeng alethangank, arrantherr ayenh arntarnt-arenh. \v 36 Ayeng arnkwek arrangkw anenharl, arrantherr ayenh arnkwa anthek. Ayeng arntetyirrek, arrantherr ayenh arntarnt-arenh. Ayeng tyayl-itwek anenharl, arrantherr atyeng-warl apetyek rwanng aretyek weth-lkwer ilkwatherr.’ \p \v 37 Mwerrel-rnem renh tyernek, ‘Ingkartay! Ilenger ngenh anwernantherr angayakw arek, amern-anem anthemel? Ilenger ngenh anwernantherr angkethakw arek, kwaty-anem antywetyek anthek? \v 38 Ilenger ngenh alethang anwernantherr arek, warl-warl-anem atnwenheynek? Ilenger ngenh anwernantherr arnkwek arrangkw arek, arnkwanem ngkweng anthemel? \v 39 Ilenger ngenh arntety anwernantherr arek, tyayl-itwek-then ngenh arek?’ \p \v 40 Atha tyerneyenh, ‘Atha arrenhantherr arraty ilem, arrantherr alakenh-anyem irrepern-rnem arntarnt-arek, rernem atyenh-rnem ingkerr.’ \p \v 41 Ikwer-penhan ra ayleng-ampeny-rnemek ilek, ‘Arrantherr apmwernem alhenherr-arey atyengety! Alhenherr-arey rwa aknganenty-warl aletharl ampeyel-warl. Atha rwa mpwarekarl, renh-rnem arrtyetyek arrenty-kenh-rnem-then. Rwa nthakenh ilwernelhey-angenh. \v 42 Ayeng angayakwirrek, arrantherr ayenh amern arlkwetyek anthey-angenh. Ayeng angkethakwirrek, arrantherr ayenh kwaty antywetyek anthey-angenh. \v 43 Ayeng alethang anek, arrantherr atyengety intwemelant irrek. Ayeng arnkwek arrangkw anenharl, arrantherr ayenh arnkwa anthey-angenh. Ayeng arntetyirrek, ayenh arntety arntarnt-arey-angenh. Ayeng tyayl-itwek anek, arrantherr ilkwatherr apetyey-angenh atyeng-warl.’ \p \v 44 Apmwel-rnem renh tyerneyenh, ‘Ingkartay! Anwernantherr ngenh angayakw arey-angenh? Anwernantherr angkethakw arey-angenh? Anwernantherr ngenh alethang anwernantherr arey-angenh? Anwernantherr ngenh arnkwek arrangkw arey-angenh? Ilenger ngenh arntety anwernantherr arek, tyayl-itwek-then, ngenh arntarnt-arey-angenh?’ \p \v 45 Atha tyerneyenh, ‘Atha arrenhantherrenh arraty ilem, arrantherr apek artwa apmwamwam atyenh-rnemek alakenh-anyem arntarnt-arey-angenh, rernem atyenh-rnem ingkerr.’ \p \v 46 Apmwerneman alheyenh apmer rwa aknganentyarl aleth ampeyel-warlarl. Mwerr-rneman apmer mwerr-warl alheyenh, rernem intem-antey iteth aneyenh ikwer-itwek.” \c 26 \s1 Rernem angkerreyel Jesus renh anterrkwetyek, atwetyek \r (Mark 14:1-2; Luke 22:1-2) \p \v 1 Jesus-el renh-rnem akalty-anthek. Ikwer-penh ra kwertengerl ikwerenh-rnem ilek, \v 2 “Arlta atherr-inger aynteyel tyenkerr-anem arlkwey-alenty. Ahelengkwel-rnem ayenh Akngey-kenh Artwa Impen artwa ingwer-rnem-warl ahayiweyenh, rernem arwerl iylpeyl-atherr-warl atanthetyek.” \p \v 3 Moses-kenh-rnem-then, tyaty-areny ilkwernem-then Atyetyart Jew-rnem-kenh-then, rernem akarrirrek, atyetyart ilkwa tyaty-areny Caiaphas-kenh apmer-warl. \v 4 Rernem angkerrenh, Jesus renh anterrkwemel, renh ipmek atwetyek irrtyertel, \v 5 “Alerl-antey ra anayntey, akngerrel anwenhantherr atwekerr, ahelirremel ikwer-they.” \s1 Jesus apmer Bethany-itwel \r (Mark 14:3-9; Luke 7:36-50; John 12:1-8) \p \v 6 Jesus apmer Bethany-itwel anenh. Ra amern arlkwenh Simon-kenh warlel, kwertengerl ikwerenh-rnem-akertel. Simon-arl anenh awank tywen-akert apmer ikwerenhel, ra mwerr-anem aleyan. \v 7 Arelh anyentel anter mwerr-angker thelek, akapwert Jesus renh apernemel, arelh rarl anter renh payemelek man akngerrel. \v 8 Kwertengerl-rnemel renh arek, rarl Jesus akapwert anterel apernek. Rernem angkerrenh, “Ilek ra anter mwerran arimpeyel? \v 9 Ilek-ketyarl ra anwenhantherr anthey-angenh? Anwantherr tharlemiletyek, man akngerr inetyek, man-weny-rnem, irrepern-rnem anthemel.” \p \v 10 Jesus-el renh-rnem iterl-arek, rernemarl tyel-angkerrenh. Jesus-el renh-rnem ilek, “Arrantherr ahelirreyang ikwer, mwerr-angkwarr ayenh anterel apernek. \v 11 Mwerr-angkwarr arrantherr man-weny-rnem arntarnt-arem. Aleth man-weny-rnem anayntem arrekantherr-itwel. Ayeng nthakenh aleth aney-angenh ahern nhel. Lyert arrantherr atyeng iterretyek. \v 12 Mareny-angkwarr arelh ra anterel apernek, ingwer-rnemel ayenh awenng-warl akwernetyek.” Jew-rnemel apmelerr arrewaly anterel apernenh awenng-warl akwerney-alenty. \v 13 “Atyenh-rnem apmer arrpanenh-warl alhentyel, angka atyenh ilayntetyek, rernem ingwer-rnem ileyenh, arelh anyentelarl ayenh anterel akapwert apernek mareny-angkwarr.” \s1 Judas Atyetyart-rnem-warl alheyel \r (Mark 14:10-11; Luke 22:3-6) \p \v 14 Kwertengerl anyent, Judas, apmer Iscariot-areny alhek Atyetyart ilkwa tyaty-areny-rnem-warl Jesus renh ahayiwetyek, rernem Jesus renh anterrkwetyek, rernem renh ipmek atwetyek. \v 15 “Atha arrekantherr Jesus iylparrernenhenty, arrantherr renh anterrkwetyek, man ilek-apeny arrantherr ayenh antheman?” Rernem Judas renh man 30 payemelek. \v 16 Judas ra ament-anem iterrek nthakenh-angkwarr ra Jesus renh ahayiwenh ahelengkw-rnem-warl. \s1 Jesus-el tyenkerr arlkweyel kwertengerl ikwerenh-rnem-akert \r (Mark 14:12-16; Luke 22:7-23; John 13:21-30) \p \v 17 Arlta impen anyent ikwerel, Jew-rnem akarrirrek amern tyenkerr arlkwetyek. Jesus-kenh kwertengerl-rnem apetyek. Rernem renh ayernek, “Nthenh-warl anwantherr akarrirrem, anwantherr tyenkerr atyenhiletyek?” \p \v 18 Jesus angkek, “Alhenherr-arey, artwa anyent renh iley-alhenherr-arey, ‘Ingkartel anwernantherrenh thwenek, arlta ikwerenh arrerirrek, ranem tyenkerr arlkwetyek kwertengerl ikwerenh-rnem-akertel, warl ngkwenh-itwek.’” \v 19 Rernem kel tyenkerrek atyenhilek arrwekel, Jesus-elarl renh-rnem ilek-angkwarr. \p \v 20 Ingwel, Jesus kel alhek kwertengerl ikwerenh-rnem-akert amern tyenkerr arlkwetyek. \v 21 Rernem amern arlkwenharl, Ra kwertengerl 12 ikwerenh-rnem ilek, “Artwa anyentel ayenh ahayiweyenh artwa ahelengkw-rnem-warl, rernem ayenh ipmek atwetyek.” \p \v 22 Kwertengerl ikwerenh-rnem amperrngirrek Jesus ikwer. Anyentel-anyentel rernem renh ayernek, “Ayeng-alew, Ingkartay?” \p \v 23 Jesus-el renh-rnem ilek arrpemarl, “Artwa anyentel atyeng-itwek amern arlkweyel, rarlap ayenh ahayiwem artwa ahelengkw-rnem-warl. \v 24 Angka Akngey-kenh alakenh aynteyel: ‘Akngey-kenh Artwa Anyent Impen ra ilwem.’ Artwa anyentel ayenh ahayiwem artwa ahelengkw-rnem-warl, ayenh atwetyek. Ikwer-penh rap irrkngerney-weny-anemarl aneyenh. Akngeyel renh atwem. Artwa ilenh rarl apmwangkwarr alkenhirrek.” \p \v 25 Judas-el renh ayernek, “Ayeng-alew, Ingkartay?” Jesus-el renh tyernek, “Ngarl arraty ilelhek-angkwarr-antey!” \p \v 26 Rernem amern arlkwerrenharl-antey, Jesus-el amern inek, Akngeyek angkemel inkwerelhemel, rarl amern renh anthek. Ikwer-they, Jesus-el amern renh rlweth-akek. Ra kwertengerl ikwerenh-rnem anthek, angkemel, “Ina, arlkwa. Nhenhan arlka atyenharlap ran.” \p \v 27 Tyampet wayn-akert inek-penh, ra Akngey angkek inkwerelhemel, rarl wayn renh anthek. Ikwer-penhan ra renh-rnem anthek antywetyek. \fig |src="cn01803b.tif" size="col" ref="Matthew 26:27" \fig* \v 28 Jesus angkek, “Nhenhan arrknga atyenharlap ran. Arrknga thelelhentyel ayeng ilwem, ingkerrenh-they apmwa irrarlkeyek. Akngeyel arrenhantherr alhelek, apmwa arrekantherrety iweyek, arrenhantherr anyentelhiletyek ikwerenh-rnem-warl. \v 29 Anyent-inger-antey atha wayn nhenhan antywetyek ahern nhenh-itwek. Ingwer-ingerant, atha ngkwarl wayn lyerteny antywem, Akngey atyenh-kenh apmer-itwekant.” \v 30 Rernemap aylelherrek-anem, Ingkart Akngey-warl-athek, inkwerelhemel. Rernem warl ikwer-they Apwert Alip-angketyarr-warl alhek. \s1 Peter ilelheyel \r (Mark 14:27-31; Luke 22:31-34; John 13:36-38) \p \v 31 Jesus angkek, “Ingwel lyert arrantherr alhem, arlperrtyirremel, yep-yep-rnem arlperrtyirremel anterrem, weth-apeny. Akngey-kenh angka arrwekeleny alakenh aynteyel: ‘Yep-yep arntarnt-arey-angker atwenty, yep-yep-rnemarl ingkerrenh arlperrtyirremel anterrem.’ \p \v 32 Akngeyel ayenh itethilenty-penhant, ayeng apmer Galilee-warl alhem arrwekel.” \p \v 33 Peter ilelhek, “Kwertengerl ingwerel-rnem ngenh menty iwerl-alhenty, athan nthakenh ngenh iwerl-alhey-angenh.” \p \v 34 Jesus-el Peter renh ilek, “Atha ngenh arraty ileyel, tywek-tywek irrwey ingwepenh arlkey-ayntekerrem-awaty, nga ilelhetyek irrpety-inger ntwa ayenh iterl-arey-angenh akwerrp.” \p \v 35 Peter-el Jesus renh ilek, “Menty! Ayeng alakenh ilelhey-angenh ikwer-rnem-warl. Atha ngenh iwerl-alhey-angenh, aylenhanth-atherr-antey ahelengkw-rnemel atwetyek.” Kwertengerl ingwer-rnem ilelhek arrpemarl, renh-rnem ingkerrenh atwetyek ahelengkw-rnemel. \s1 Jesus Akngey-warl angkeyel \r (Mark 14:32-42; Luke 22:39-46; John 12:27) \p \v 36 Jesus apmer ingwer-warl alhek kwertengerl ikwerenh-rnem-akert, apmer Gethsemane. Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem ilek, “Nhel arrantherr anayntenherr-arey, ayeng alhey-kety Akngey-warl angketyek.” \p \v 37-38 Jesus-el artwa irrpety atnwenhek, Peter-akerr, artwa ingwer atherr-then, Zebedee-kenh alerikw-atherr, renh-rnemant ra atnwenhek. Jesus ilelhek, “Ayengarl artewentyel iterremel ilwetyek-anem irreyel-kety. Arrantherr atyek anayntenherr-arey.” \p \v 39 Jesus ilperr-ayntek Ingkart Akngey-warl angkemel, “Akngeyay, ayeng ilkelheyel artwa ahelengkw ilenh-rnem ntwa atyengety anterrkwetyek, ayenh atwekerr. Ntwa atyengety renh-rnem anterrkwa, nga arlkwententyarlan.” Ikwer-penhan, Jesus angkek arrpemarl, “Akngey, ngarl rlterrk inngan, mwerr ayenh menty rernem arntety ilkwa anthey, ayenh ipmek atwey, ngarl arlkwenteyel-angkwarr. Ayeng ngkweng awelheyel.” \p \v 40 Jesus apey-alpek kwertengerl ikwerenh-rnem-warl. Ra renh-rnem arey-alpek ankwantey aynterl-anenty. Ra Simon Peter renh ilek, “Ilekekarl arrantherr ankwantey aynteyel, ngwang ywerrey-angenh ayeng anamerl-antey arrekantherr-warl apey-alpek. \v 41 Arrantherr atyeng atyek arntarnt-arelherl-anemer. Arrenhantherr ingwerentyel arrkernem, arrantherr apmwangkwarr apentetyek. Arrantherr Akngey renh ayernetyek kwenirremel, arrantherr apmwangkwarr apentekerr. Arrantherr ahern-areny arwarl, arraty-angkwarr apenterl-ayntetyek-arrpantey.” \p \v 42 Jesus alhek Ingkart Akngey-warl angketyek irrkaty-angkwarr arrpemarl. Ra angkek, “Akngey, mwerr ayenh menty rernem arntety ilkwa anthey awaretyel, ngarl arlkwenteyel-angkwarr. Ayeng ngkweng awelheyel.” \p \v 43 Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-warl apey-alpek. Ra arey-alpek renh-rnem ankwantey aynterl-anenty arrpemarl. Rernem atyek-anem aney-angenh, renh-rnem ankwel intem-antey itnatwenh. Jesus-el renh-rnem akwentelhilek, rernem akater-anem ingkerrenh anenh, nyerrirremel. \v 44 Jesus alhek Akngey-warl angketyek arrpemarl, angka irrkaty arrpemarl. \p \v 45 Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-warl apey-alpek, ra arey-alhek renh-rnem ankwantey aynterl-anenty arrpemarl. Jesus-el renh-rnem ilek, “Arrantherr ankwantey arrpem intem aynteyel. Kel arrantherr ankwayntek. Artwa ahelengkw-rnemel Akngey-kenh Artwa Anyent Impen ayenh rlengk anterrkweyenh, artwa apmwernem-warl ahayiwemel. \v 46 Ingkerrenh akwentenherr-arey, anwantherr alhetyek. Artwa ilenhel-anyem ayenh ahayiweyenh, artwa ahelengkw-rnem-warl, ayenh rernem anterrkwetyek.” \s1 Ahelengkwel-rnem Jesus renh anterrkweyel \r (Mark 14:43-50; Luke 22:47-53; John 18:3-12) \p \v 47 Judas apetyek ikwer-warl. Ra ahelengkw-rnem ikngwerl-alpek Jesus ikwer-warl. Atyetyart ilkwernem-then Atyetyart Jew-kenh tyaty-areny-rnem-then, rernem ahelengkw renh-rnem thwenek. Ahelengkw-rnem nayp arlpenty-akert apetyek, walth-then-akert. \v 48 Judas-elarl renh-rnem ilek arrwekel, rernem iterl-aretyek, “Athan artwa weth renh arrwantyem, arrantherraw renh anterrkwenherr-areyarl.” Ahelengkw-rnemel Jesus renh alhengk-arek, Judas-elarl arrwekel ilek-penh. \p \v 49 Judas Jesus ikwer-warl apetyek angkemel, “Atyetyartay!” Judas-el Jesus renh anterrkwemel arrwantyek. Jew-rnemel artwa ingkerrenh rlwatirremel, rernem arrwantyirremel apmelerr-angkwarr. \fig |src="cn01812b.tif" size="col" ref="Matthew 26:49" \fig* \p \v 50 Jesus angkek ikwer, “Ilekek nga apetyek?” Kel ahelengkw-rnemel renh anterrkwek, Judas-elarl arrwantyek-warl. \v 51 Kwertengerl anyent Jesus-kenhel nayp arlpentyel atyetyart ilkwa ikwerenh warrkenh renh iylpa rlweth-arternek. \p \v 52 Jesus-el renh ilek, “Nayp arlpenty yanh arrerneyna, ingwerentyel ikwer-anterl angkep atwekerr nayp arlpenty-akertel. \v 53 Ayeng arlkwententyarlan, atha Akngey renh ayernem, ra angel akngerr thwenetyek atyeng-warl, ayenh itethiletyek. \v 54 Kel, mentyarl. Akngey-kenh angka nhenhan inngarl aynteyel, arrwekelelarl ra atyeng arrernek.” \p \v 55 Jesus-el renh-rnem ilek, “Ilekekarl arrantherr apetyek irrtyertelan, ayenh arrantherr anterrkwetyekan? Nayp arlpenty-rnem-thenan, walth-rnem-thenan arrantherr akngetyek, ayenh atwetyek, ayeng apmwa atwey-angker-arrpantey! Akngerr-inger atha arrenhantherr akalty-anthenh angka Akngey-kenh, ilerl-anemel, Jew-rnem-kenh tyaty ilkwitwek. Arrantherr ayenh anterrkwemer ikwer-antey artwa akngerrel arenty-angkwarr. Arraty-wenyarl alakenh arrantherr ayenh anterrkwek. \v 56 Kel mwerr ayenh arrantherr anterrkwemer, alakenh Akngey-kenh angka pipel aynteyel-angkwarr, angkakert arrwekeleny-rnemel ingkwernek-angkwarr, alakenh-anyem innganem atyeng mpwelheyel arrwekel.” Kwertengerl ikwerenh-rnem kel aterel anterrerrek. \s1 Atyetyart ilkwernemel Jesus renh arrkerneyel \r (Mark 14:53-65; Luke 22:54-55, 63-71; John 18:13-14, 19-24) \p \v 57 Ahelengkwel-rnem Jesus renh akngek Caiaphas-kenh warl-warl atyetyart ilkwewarl. Atyetyart ilkwernem-then Moses-kenh-rnem-then ikwer-warl akarrirrek. \p \v 58 Peter-el renh-rnem apentek, arleng-theyarl. Peter arrernelhek atyetyart-kenh yard-warl, ahelengkw-rnem-itwek. Ra akarenh, nthakenh rernem Jesus renh ileyenh. \p \v 59 Atyetyart ilkwernem mpwelhenh, ingwer ayernetyek, Jesus renh ayntarrp-iletyek, rernem renh ipmek atwetyek. \v 60 Rernem apatek nthakenharl rernem Jesus renh atweyenh. Ingwer-rnemel ywarn-anteyarl Jesus renh ayntarrp-ilenh. Artwa ingwer atherr apetyek, renh ayntarrp-iletyek. \v 61 Ratherr ilenh irrtywerremel, “Jesus ilenh angkek, tyaty ilkwa Jew-rnem-kenh ataketyek, tyaty ingwer-anemarl artey-alkenh arlta irrpety-inger-penh.” \p \v 62 Tyaty-areny atyetyart ilkwel Jesus renh ayernek, “Ntwa anwenhantherr tyerney-angenh-antey. Nthakenh rernem ngkweng angkerreyel? Ntwa anwernekantherr arraty ilay!” \v 63 Jesus akater anek, tyerney-angenh. Atyetyart ilkwel ayernek arrpemarl, “Akenhel arem, nga arraty-antey atyeng ilelha! Ngenhang Christ Akngeyel anwernenhantherr ilek, ngenh thwenetyek anwernekantherr-warl, ahern nhewarl, Akngey-kenh alerikw?” \v 64 Jesus ikwer ilelhek, “Ya, arrantherr areyenh, ayeng iteth alpenty Ingkart Akngey-warl intem ayeng aney-alpeyenh ikwer-itwel. Ayeng Atyetyart ilkwa aneyenh intem-antey, Akngey-apeny. Arrantherr ayenh areyenh, Ingkart Akngey-kenh apmer-they kwenpay-angkwarr apey-alpenty.” \p \v 65 Artwa atyetyartel arnkwa ikwerenh ilterrek angkemel, “Nhenhey apmwel-areth angkeyel Akngeyek. Ran nhenhey Atyetyart Akngey-apeny-arrpanteyarl ilelheyel! Arrantherr renh awek rarl angkek Akngeyek. \v 66 Nthakenh arrantherr iterreyel, nthakenh rarl apmwel-areth Akngeyek angkek?” \p Rernem angkerrenh, “Arratyarl anwantherr renh ipmek atwem.” \v 67 Artwa ingwer-rnemelan apelharl iwek, renh atwek. Ahelengkw-rnemel renh annga rag-el artek aparrng ilemel, renh atwemel. \v 68 Artwa ahelengkw-rnemel renh ayernek, “Ngan akaltyarl, Akngey-kenh Impen. Angwenhel ngenh atweyel?” \s1 Peter irrtywerremel ilelheyel \r (Mark 14:66-72; Luke 22:54-62; John 18:15-18, 25-27) \p \v 69 Peter-an akethel anenh. Kwey warrkenh Atyetyart tyaty-areny-kenhel Peter renh alhengk-arek ayernemel, “Ngan alhenhap Jesus Galilee-areny-angkwarr. Atha ngenh weth arekan, ngay?” \p \v 70 Peter ilelhek irrtywerremel, “Inpa, atha iterl-areyangarl renh.” \v 71 Peter anperl-alhek keyt-warl. Kwey warrkenh ingwerel Peter renh arek arrpemarl. Ra ilek artwa ingwer-rnem-warl-anem, “Nhanyemarl ran Jesus Nazareth-areny-angkwarrarl alhenhan, atharl renh alhengk-arekan.” \p \v 72 Peter irrtywerremel ilelhek arrpemarl, “Akenhel arem, arrangkw, atha iterl-arey-angenh renh.” \p \v 73 Artwa ingwer-rnemel Peter renh ilek, “Inngarl nga alhenh Jesus-angkwarr apmer Galilee-ampeny. Galilee-areny-apeny nga angkeyelan.” \p \v 74 Peter irrtywerremel ilelhek arrpemarl, “Ingkartel arem, arraty inngay ayeng angkem. Ayeng akwerrp, atha renh iterl-arey-angenh.” Peter-el renh tywek-tywek irrwey awek rarl ingwepenh arlkey-ayntek. \v 75 Peter ra iterl-arek, renharl Jesus-el arrwekel ilek-angkwarr, “Tywek-tywek irrwey ingwepenh arlkey-ayntekerr-awaty nga irrtywerremel irrpety-inger ilelhem.” Kel Peter alpek. Rap artewentyel artnenh-anem. \c 27 \s1 Pilate-el Jesus renh ayernemel arrkerneyel \r (Mark 15:1; Luke 22:66; 23:1-2; John 18:28-32) \p \v 1 Ingwepenh Atyetyart tyaty-areny-rnem-then, atyetyart apmer-areny-rnem-then, rernem akarrirrek angkerretyek, Jesus renh atwetyek. \v 2 Rernem-anem renh arertnemel, Atyetyart Pilate-warl atnwenhek. \s1 Judas ilweyel \r (Acts 1:18-19) \p \v 3 Judas-el kel ahelengkw-rnem-warl Jesus renh ahayiwek. Ranem ywarn iterrek amperrngirremel. Rap angkepirrek tyaty-areny atyetyart ilkwernem-warl, Jew-rnem-kenh atyetyart-rnem-warl alhek-anem. Ra ngkwelty-rnem atyetyart tyaty-areny-rnem angkep antheynetyek-arrpantey. \v 4 Ranem angkek nyerrirremel, “Ayeng-anem Akngey-angkwarr apmwelhilek, artwa mwerr innga atha ahayiwek ahelengkw-rnem-warl. Artwa alyelk ra apmwel-areth mpwarey-angenh.” \p Rernem renh ilek, “Ntwap renh ahayiwek anwekantherr-warl. Anantherr arlarl.” \p \v 5 Judas ran ngkwelty-rnem tyaty ilkwa kwen-warl iwek-penh, ranem ament ipmek aynterrarrewelhek. \fig |src="cn01832b.tif" size="col" ref="Matthew 27:5" \fig* \p \v 6 Tyaty-areny atyetyart ilkwernemel ngkwelty renh akwetyemel, angkerrenh, “Artwa atwetyekarl anthekarl. Nthakenh ngkwelty nhenh angkep akwerney-angenh tyaty-warl.” \v 7 Rernem angkerrek-anem, apmer aterterr renh ingwer-itwek payemeletyek. Rernem iterrenh, awenng angernetyek, alethang arrewaly akwernetyek. Artwa ahern-penh mpwarey-angker anyent ra apmer tharlemilek ikwer-rnem. \v 8 Alakenh-they aley rernem “Apmer Arrkngangketyarr” itneweyel-antey. \v 9 Jeremiah-kenh pip alakenh arraty innganem aynteyel, rarl arrwekel ilenh-angkwarr-antey: “Ngkwelty 30-el payemeletyek, man rernem Israel-kenh artwa anyentek payemeletyek. \v 10 Rernem aterterr renh-anem payemelek, atnthepenh arnwarney-angker-kenh, Akngeyel renh-rnem ilanthek-angkwarr-antey.” \s1 Pilate-el Jesus renh ayerneyel \r (Mark 15:2-5; Luke 23:1-7; John 18:33-38) \p \v 11 Rernem Jesus renh atnwenhek Atyetyart Pilate ikwer-warl. Pilate-el Jesus renh ayernek, “Nganang Atyetyart ilkwa Jew-rnem-kenh, ngay?” \p “Ya, alakenh nga angkeyel.” Jesus-el renh tyernek. \p \v 12 Tyaty-areny atyetyart ilkwel-rnem Jesus renh ayntarrp-ilek, ra irrtywerremel ilelhenty-arrpantey. Jesus akater-anem rtnenh, tyerney-angenh. \p \v 13 Pilate-el Jesus renh ayernek arrpemarl, “Ngenharl rernem ayntarrp-ileyel, nthakenh ngan angkem?” \v 14 Jesus akater-anem rtnenh, tyerney-angenh. Atyetyart ra ikwer apatek-anem, rarl akater-anem rtnenhek. \s1 Pilate-el Jesus renh ipmelheyel, Barabbas renh tyayl-they tyarleweyel \r (Mark 15:6-15; Luke 23:13-26; John 18:39-40; 19:6-16) \p \v 15 Aherrety arrpanenhel, amern tyenkerr arlkwenh apmelerr-angkwarr, Pilate-el artwa anyent tyayl-they tyarlewenh. \v 16 Artwa Barabbas artwa apmwa innga tyayl-itwek anenh. \v 17 Rernem ingkerrenh akarrirrek, Pilate-el renh-rnem ayernek, “Angwenh athan tyarlewem tyayl-theyan? Barabbas apek? Jesus apek, rernem renh itneweyel Christ, Akngeyelarl arrwekel ilek, renh thwenetyek ahern nhenh-warl ingkerrenh itethiletyek.” \v 18 Pilate-arl akalty, atyetyart-rnem Jesus-kety arlkarirrenh. \p \v 19 Pilate-el renh tyatyemilenh-angkwarr-antey, Pilate-kenh anewikwel angka thwenek ikwer-warl, “Artwa alyelk yanh ipmay! Ayeng artwa yanhek ilkelhey-angenh, renh atwetyek, altyerr apmwa atha arek-penh.” \p \v 20 Tyaty-areny atyetyart ingwer-rnem-then rernem renh-rnem ingkerrenh ilek, “Arrantherr Pilate ilenherr-arey, ra artwa Barabbas tyayl-they tyarlewetyek, Jesus-ant atwetyek.” \v 21 Pilate-el renh-rnem ayernek arrpemarl, “Artwa nthenh-apeny atha tyarleweman?” \p Rernem arlkek, “Barabbas renhant tyarlewa!” \p \v 22 Pilate-el renh-rnem ayernek arrpemarl, “Nthakenh atha Jesus renh ilem? Rernem renh Christ antweyel Akngeyelarl thwenek?” \p Rernem arlkek artewentyel, “Renh arwerl iylpeyl-atherr-warl atanthenherr-arey, renh atwetyek!” \p \v 23 Pilate-el renh-rnem ayernek, “Ilekek atwetyek? Ran arlarl.” \p Rernem artewentyel innga arlkek, “Renh arwerl iylpeyl-atherr-warl atanthenherr-arey, renh atwetyek!” \p \v 24 Atyetyart Pilate ra arek, ingkerrenh ahelirrenhant-anem. Kwatyel iltyatherr lhewelhek, anngetherr ikwer-rnem-itwek, “Arrantherrant ilkelheyel renh atwetyek. Ayeng arlarl!” \p \v 25 Rernem renh ilek, “Kel menty anwenhantherr ayntarrp-ilem ingkerrenhel, renh ipmek atwenty-penh, ingkern-penh-rnem-then ayntarrp-ilem arrpemarl.” \p \v 26 Pilate-el Barabbas renh tyarlewek, tyayl kwen-they. Pilate-el ahelengkw-rnem ilek, rernem Jesus renh whip-el atwayntetyek arwerl iylpeyl-atherr-warl atanthetyek. \s1 Rernem Jesus renh arrkentelhilemel ileyel \r (Mark 15:16-20; Luke 23:11; John 19:2-3) \p \v 27 Ahelengkwel-rnem Jesus renh atnwenhek warl ilkwa rlterrk-warl, warl Atyetyart ilkwa Rome-areny-kenh-warl. Ahelengkw ingwer-rnem ikwer-rnem-warl akarrirrek. \v 28 Rernem arnkwa lhelek, ikwer-they, kwet arlpenty rnter-rnter-warl-anem renh akwernek. \v 29 Rernem mwekart-apeny mpwarek, arreylp-angketyarr atyetyartek-arrpantey, Jesus akapwert-warl arrernemel, arwerl iltya arraty-warl arrernemel. Rernem renh arrkentelhilemel ilek kwenirremel, “Nganap Atyetyart ilkwa Jew-rnem-kenh.” \v 30 Rernem apelh ikwer-warl iwek, akapwert-anem renh arwerlel atwemel. \p \v 31 Rernem irrpelthirremel kwanthenh-penh, rernem kwet lhelek, arnkwa ikwerenh-warl-anem akwernemel. Rernem renh atnwenhek, rernem renh atanthetyek, arwerl iylpeyl-atherr-warl. \s1 Ahelengkw-rnemel Jesus arwerl iylpeyl-atherr-warl atantheyel \r (Mark 15:21-32; Luke 23:26-43; John 19:17-18) \p \v 32 Artwa anyent, itnan Simon apmer Cyrene-areny. Ahelengkw-rnemel arwerl iylpeyl-atherr-anem arrernek Simon ikwer-warl, ra arwerl renh aylpwer-akngeyn-ayntetyek. Simon-el arwerl iylpeyl-atherr iytarr-akngeynenh. \p \v 33 Ahelengkw-rnemel Jesus renh apwert ilkwewarl atnwenhek, apwert itnan Golgotha, apwert ngkwern akarnng-apeny. \v 34 Ahelengkw-rnemel arwerl mwerr-angker alperr-penh ngkwarl wayn-warl thelek, Jesus renh anthemel, ra irrwampenty awelhekerr, renh arlelpiletyek, renh atanthenty arwerl iylpeyl-atherrek. Rap arrkernek-anem. Jesus-el ngkwarl menty arek, antywey-angenh. \v 35 Ahelengkwel-rnem arnkwa ikwerenh lhelek, ahern-warl iwemel. Rernem Jesus renh arwerl iylpeyl-atherr-warl atanthek. Ahelengkwel-rnem arrkenirrek arnkwa Jesus-kenhek, antengiletyek. \v 36 Kel rernem renh arenh-anem, arrernelhemel. \v 37 Ahelengkw-rnemel pip arrernek arwerl iylpeyl-atherr-warl angka ikwer-rnem-kenh-akert, “Nhanyem Atyetyart Jew-rnem-kenh.” \sp \bd Anayntileyel: Ahelengkw-rnemel pip ingkwernek, ra akengenty angkenty-arrpantey. Irrtywerremel renh tyatyemilek, ra angkenty-arrpantey. Angka arrwekeleny Rome-kenh apmelerr ayntenh-angkwarr, pip alakenh arrernetyek.\bd* \p \v 38 Artwa apmwatherr rernem arrernek Jesus-angkwarr ilwetyek. Artwa apmwatherr rernem rnkernek, akwerrant-atherr, Jesus ampepekilemel. \p \v 39 Akngerr angkepelarreng alhenh, Jesus ikwer irrpelthirrerl-anemel, \v 40 Rernem arlkek, “Weth ntwa anwernenhantherr ilek, ntwarl tyaty ilkwa Jew-rnem-kenh atakenty-penhel, ntwa tyaty ilkwa ingwer-anemarl artetyek akwel. Ngan arlertek ilkwakert akwel. Nga ament-anem itethelhila! Atwarra arwerl iylpeyl-atherr-they!” \p \v 41 Atyetyart ilkwa tyaty-areny-rnem-then atyetyart ingwer-rnem-then Moses-kenh-rnem-then, rernem ikwer irrpelthirrenh. Rernem arrkent ikwer angkerrenh, \v 42 “Ran artwa ingkerrenh arntety-penh itethiley-angker, ranem ament-anem itethelhiley! Ra ament itethelhilenty, anwantherr ingkerrenhelarlap iterl-areman, rap Atyetyart ilkwa Jew-rnem-kenharl aneman. \v 43 Ra Akngey tnakeyel. Ra ilelhek, ra Akngey-kenh alerikw akwel. Akngeyelant renh itethilemer.” \v 44 Artwa apmwa weth atherrel Jesus renh arrkentelhilenh arrpemarl. \s1 Jesus ilweyel \r (Mark 15:33-41; Luke 23:44-49; John 19:28-30) \p \v 45 Ingkeny arlta ampepel ingwerrerl-alhek, atwerrpek-atwety. \v 46 Jesus-el Akngey renh ayernek, “Akngey atyenh, Akngey atyenh, ilek-kety ntwa ayenh menty arek?” \p \v 47 Ingwer-rnem Jesus-arrangarr rtnenherrenh. Rernem Jesus renh awenh, angkemel, “Jesus ra arlkeyel Elijah ikwer. Elijah Akngey-kenh angkakert arrwekeleny ran.” \v 48 Artwa anyentel ngkwarl wayn-warl antywer renh apelyilek, Jesus renh arwerl arlpenty-they antywetyek. \v 49 Ingwer-rnem angkerrenh, “Anwantherr mpwelhey Elijah ikwer-warl apetyetyek, renh arwerl iylpeyl-atherr-they tyarlewenty anwantherr aretyek.” \v 50 Kel Jesus arlkek, ilwemel. \p \v 51 Rag arlpenty Jew-kenh tyaty ilkwitwek ilterrelhek, irrwerl-they, kwenek-atwety. Ahern akngenherl-akngenhelhilek. Apwert-rnem akelhemel ngkweltyirremel. \v 52 Awenng-rnem altywerirrek, arrewaly-rnem itethirrek, Ingkart-angkwarr apenteyel-rnemarl. \v 53 Rernem awenng-they akemirrek. Ra itethirrek-penh, rernem Jerusalem-warl alhek. Rernem aremirrek, akngerr ingwer-rnemek, \p \v 54 Atyetyart ahelengkw-rnem-kenh ahelengkw-rnem-then rernem arek. Rernem ahern akngelhenh-akngelhenhek awelhek. Rernem aterirrek angkerrenh, “Jesus ranap Akngey-kenh Alerikw inngarl ilenhey.” \p \v 55 Arelh akngerr rernem akarrirrek apmer Galilee-they, renh arntarnt-aretyek, Jesus arwerl iylpeyl-atherrek ilwey-alenty. Rernem Galilee-they apetyek. Rernem arleng-they arntarnt-arelhenh. \v 56 Mary Magdala-areny, Mary ingwer-then, James-then Joseph-then, ikwer-atherrenh amikw, ingwer, James-then John-kenh amikw, rernem ikwer-rnem-itwel rtnenh. James-then John-then Zebedee-kenh alerikw-atherr anenh. \s1 Rernem Jesus renh awenng intey-warl akwerneyel \r (Mark 15:42-47; Luke 23:50-56; John 19:38-42) \p \v 57 Atwerrp, artwa man-angketyarr apetyek itnan Joseph, artwa mwerr Ingkart-areny apmer ingwer-areny itnan Arimathea. \v 58 Joseph-el Pilate renh ayernek, arrewalyek. Pilate-el ingwer ilek, ra arrewaly renh arwerl iylpeyl-atherr-they atwarrelhiletyek, Joseph renh anthetyek. \p \v 59 Arnkwa mwerrel-anem ataperrelek. \v 60 Joseph-kenhel-rnem arrewaly renh intey awenng-warl akwernek. Intey awenng renh ilkwilek awank-akerr, arrewaly-anem intey-warl akwerney-alenty, apwert ilkwa arriw-itwek arrkngertiwemel. Kel ra alpek-anem. \fig |src="cn01847b.tif" size="col" ref="Matthew 27:60" \fig* \v 61 Mary Magdala-areny-then, Mary ingwer-then ratherr intey akarelhilenh. \p \v 62 Ingwepenh arlta ltyerrey-angker ikwerel, tyaty-areny atyetyart ilkwernem-then artwa Pharisee-rnem-then Pilate-warl akarrirrek. \v 63 Rernem ikwer angkek, “Jesus ra irrtywerremel ikwer-rnem ilelhenty-arrpantey, ingwa atherr-penh ipmepenh itethirremel apey-alpetyek-arrpantey. \v 64 Artwernem irrpety thwenay, arriw ilenh akarerl-ayntetyek arlta irrpetyek-atwety, kwertengerl ikwerenh-rnemel ipma renh tyerremel akngekerr, ingwer-rnem-anem ilekerr, itethirrenty-arrpantey.” \p \v 65 Pilate-el renh-rnem ilek, “Ahelengkw-rnem atnwenha, rernem awenng renh akarerl-ayntetyek.” \v 66 Atyetyart rernem apwert renh mwantyel akentek rlterrk, ahelengkw renh-rnem-anem rnkernek, awenng renh akarerl-ayntetyek. \c 28 \s1 Jesus ipmepenh itethirreyel \r (Mark 16:1-8; Luke 24:1-12; John 20:1-10) \p \v 1 Arlta ltyerrey-angker Ingkeny tyerrelhey-alentyel, Mary Magdala-areny Mary ingwer-then alhek, intey renh aretyek. \p \v 2 Ikwer-penh ahern akngelhekarl ratherr awek, Ingkart-kenh angel ikwer-atherr-warl apetyek irrwerl-they. Ranem apwert renh atwepert-iwek, ranem apwert ikwer-itwek anenh. \v 3 Angel ranem lyenentyel-apeny arrtyernek, arnkwan ikwerenh arlter innga. \v 4 Ahelengkw-rnem aterirremel ahern-warl aytnek, ipmapeny-anem ayntenh. \p \v 5 Angel angkek ikwer-atherr, “Aterirrey-angenh anenherr-atherr! Atha mpwelanth iterl-areyel. Mpwelanth Jesus-ek nthweyel, arwerl ilpeyl-atherr-warl atanthekek. \fig |src="cn01851b.tif" size="col" ref="Matthew 28:5" \fig* \v 6 Ra nhenh aney-angenh-anem. Akngeyel renh itethilek, weth rarl ingkerrenhek arrwekel ilelhek-angkwarr. Apetyenherr-atherr, intey renh aretyek, rarl ayntenh. \v 7 Alhenherr-atherr, kwertengerl ikwerenh-rnem iletyek, rarl ipmepenh itethirrek. Ra Galilee-warl alhek arrwekel, arrantherr alhetyek renh arey-alhetyek. Alakenh-anyem ayeng angkakert apetyek, mpwelenhanth atha ilek.” \s1 Jesus aremirrek kwertengerl ikwerenh-rnem-warl \r (Luke 24:36-49; John 20:19-31) \p \v 8 Ratherr aterirremel-antey anterrek inkwerelhemel, kwertengerl-rnem iletyek. \v 9 Jesus-el renh-atherr rlwatek, ratherr-anem kwenirremel arrernelhek ingkety atherr anterrkwek, ikwer inkwerelhek. \v 10 Jesus angkek, “Aterirrey-angenh, kwertengerl atyenh-rnem ilenherr-arey, rernem ayenh Galilee ikwer-itwek arey-alhetyek.” \v 11 Ratherr alhenharl-antey ahelengkw-rnem tern ilkwewarl alhek. Rernem tyaty-areny atyetyart-rnemek angka ilek. \p \v 12 Atyetyart tyaty-areny-rnem-then rernem angkerrenh, ahelengkw-rnem payemeletyek rernem menty akater anayntetyek, ingwer-rnemek angka Jesus-akert iley-angenh, rarl itethirrek. Atyetyart ingwer-rnem angkerrenh arrpemarl. \v 13 “Ingwer-rnem ilayntenherr-arey, kwertengerl weth-rnemelarl arrewaly tyerremel irrtyert akngek, awenng-they. Anwantherr arnkwa ayntenharl-antey. \v 14 Pilate ra angka awenty, mwerrarl anwantherr renh ilem, nthakenh arrenhantherr ayntarrp-ileyangarl.” \v 15 Rernem ahelengkw-rnem man payemelek. Rernem-anem akater anenh. Apmer Judea-areny-rnem rernem arraty iterl-arey-angenh-antey. \s1 Jesus alker-warl alpeyel \r (Mark 16:19-20; Luke 24:50-53; John 20:19-23; Acts 1:6-11) \p \v 16 Kwertengerl 11-pel alhek Galilee-warl, apwert ilkwewarl, Jesus-el kel renh-rnem ilek arrwekel, renh rlwatetyek. \v 17 Rernem renh arek, ikwer inkwerelhemel. Ingwer-rnem arrangkwarl, ikwer irrpelthirrenh. \p \v 18 Jesus ikwer-rnem-warl apetyek angkemel, “Akngeyel ayenh arrernek, alker-areny-rnemek, ahern-areny-rnemek, Ingkart ingkerrenhek anetyek. \v 19 Apmer arrpanenh-warl alhenherr-arey, ingkerrenh akalty-anthetyek, rernem kwertengerl atyeng-anem anayntetyek. Baptise-emelenherr-arey renh-rnem itna Akngeyek, Alerek, Itnweng Rlwartek angkemel. \v 20 Akalty-anthenherr-arey renh-rnem, angka atyenh ingkerrenh ywerreyek-atwety. Ayeng arrekantherr-itwek aneyenh, ahern nhenh ywerreyek-atwety.”