\id LUK ALY Alyawarr Bible Northern Edition 10 Dec 08 (Blackman AuSIL) \h Luke \toc2 Luke \toc1 Luke-an Rarl Angka Mwerr-angker Jesus-akert Ingkwernew \mt1 Luke \mt2 Luke-an rarl Angka Mwerr-angker Jesus-akert ingkwernew \c 1 \s1 Luke-elan pip-warl ingkwernew angka mwerr-angker nhanyeman, thwenew-anem artwa alkenh-warl Theophilus-warl \p \v 1 Ya, Theophilus, angka nhanyem ngkweng. \p Akngerrelan angka Jesus-akert ingkwernenh. Rap ilek-ilek mwerr-angker mpwarew, rarl anenhel ahern nhenh-itwew. \v 2 Ingwer-rnemelan renh arew, rarl iteth-tangkwel ahern nhenh-itwew anenh. Rernemap apmer arrpanenh-warl alhenh, angka ingwer-rnemew ilerl-apenh. \v 3 Rernem atyeng awank-antey ilew. Ayengan akaltyerrew mwanty, renh-rnem ayernemel. Ayengan ilkelhew arrpemarl artewentyel, angka nhenh Jesus-akert ngkweng ingkwerneyew. \v 4 Ntwa angka nhenh alyepel iterl-areyel. Nthakenh nga iterreyel? Arraty apek? Apmwel-ayeth apek nhenhey? Alakenh atha ngkweng ingkwerneyel, ntwa arraty-angkwarr iterl-areyew-awaty. \s1 Antyerlelan Zechariah ileyel, “Anewelengkw Elizabeth-el awey akely alerikw atnyeneyenh” \p \v 5 Awank-akerr Herod-an apmer ilkwa Judea-ampeny-itwew atyetyart alkenh anenh. Apmer ikwer-itwew artwa anyent anenh, itnan Zechariah. Zechariah ran Abijah-wenh-antey anew, ranap artwa rltwa tyaty ilkwa Jew-rnem-wenh-arenyarl. Akelty ikwerenh itnan Elizabeth, ranap Aaron-wenh-anteyarl anew. \p \v 6 Ratherrap Akngey-wenharl anenh, arraty-angkwarrarl. Aletharl ratherr angka Akngey-wenh rlterrkan arraty-angkwarr apentenh. Ratherrap Akngeyew awelhenh, rarl ikwer-atherr angkenhew. \v 7 Zechariah-then Elizabeth-then ampwatherr, ratherrap ampeweny-antey anenh, Elizabeth-el nthakenh ampa atnyeney-angenh, arrangkw. \p \v 8 Ingwer-ingweran Zechariah tyaty ilkwitwew Jerusalem-itwew warrkerrenh. Aherrety nhel ayntew ikwer-rnem-wenh-anem, warrkerreyew warl ikwer-itwew. Abijah-wenh-rneman rernemap artwa rltwernemarl. \v 9 Rernemap artwa anyent rlwanenh, tyaty ilkwewarl aylpeyew. Rap arrtyenh arwerl irrtywel mwerr-angker intey-angker Ingkartew. Arlta ikwerel-antey rernemap Zechariah-anem rlwanew. Rap kwen aylpenhew, arwerl irrtywel arrtyeyew. \fig |src="hk00260b.tif" size="col" ref="Luke 1:9" \fig* \v 10 Ingwer-rneman akethelarl akarrerrenh, Akngey-warl-athek angkaynteyew. \p \v 11 Zechariah-an kwenelarl rtnenh, Ingkart-wenh antyerl ikwer-itwel aremerrey-alhew-anem. Rap arrer-antey rtnenh apwert ilkwangkwarr, rwa rarl ampenh-angkwarr. \v 12 Zechariah rarl arew, antyerlarl rtney-alhew, rap ikwer-wety artewentyel innga atererrew. \v 13 Antyerlan ikwer angkew, “Zechariah, atererrey-angenh! Ntwa Akngey awey akelyew ayernenh, ran ngenh awenharl. Akelty ngkwenhel awey akely atnyeneyenh. Ntwap renh John itnewa. \v 14 Mpwelantharl renh atnyeneyenhel, rap mpwelenhanthenh irrngerney-anthem. Akngerran ikwer irrngerney irreyenh arrpemarl. \v 15 Ranap Inweng Akngey-wenh-akertarl, renharl atnyeneyenhan. Rarl ilkwerreyenhel, Ingkartel renh alkenh inngarlap ileyenhan, rap ngkwarl wayn nthekwern antywey-angenh, arrangkw. \v 16-17 Ingkart Akngeyel arawerrng ikwerenh antheyenh, rarl artwa angkakertew Elijah-ew awank-akerr anthew-apeny. Akngeyelap renh Inweng ikwerenh-akert Jew-rnem-warl thweneyenh. Ingwer-rnemelan aweyenh angkerl-anenty, rernemap Ingkart Akngey-warl angkeperrenhey-alpeyenh. Rap akwerrng arratyeleyenh. Amperneman aynaynewantherrenh-then awelherreyew. Ingwer-rneman Akngeyew awelhey-angenh-rnem, rap akwerrng arratyeleyenh, rernem arraty-anem aneyenhan. Alakenh-anyem alerengkw ngkwenh rap akngerr arratyeleyenh. Rernem Ingkartew mpwelheyenh, rarl ahern nhenh-warl apetyeyenh.” Alakenh-anyem antyerl Zechariah-ew angkew. \p \v 18 Zechariah-el antyerl ayernew, “Inngang angka ngkwenh arraty? Aylanthan ampwatherr-anem! Nthakenh aylanth awey akelyan atnyenem?” \p \v 19 Antyerlel renh tyernew, “Ayengan Gabriel. Ayeng Akngey-itwew rtneyel irrwerl-itwew. Ra ayenh thwenew, angka mwerr-angker ngkweng ileyew. Nganap atyeng awelhey-angenharl! \v 20 Ranap inngarl aynteyenh! Nhepenh-anyem nga angkey-angenh-anem, ngap akerter-anem arlengew-alenty aneyenh, ngarl atyeng irrpeltherrew. Alerengkwarl ngkwenh atnyeneyenhel, Akngeyelap ngenh angkiparreleyenh arrpemarl.” Alakenh-anyem antyerlan ikwer angkew. \p \v 21 Zechariah-an antyerlew tyaty ilkwitwew awelhenh, ingwer-rneman akethel-antey rtnenherrenh. Rernem ikwer mpwelhenh, aketh-warl tyerrelheyew. Rernemap iterrenh, “Nthakenh irrew, kwenan arleng-alenty ywerrew?” \v 22 Rarl kwen-they tyerrelhenhey-alpew, ranap nthakenh iley-angenharl, rarl antyerl arew. Rap akerter-theyant iltyerrenh, ikwer-rnem angkeyew-arrpantey. Rerneman iterl-arew-anem, rarl altyerr mwerr-angker warl kwen-itwew arew. \p \v 23 Zechariah rap tyaty ilkwitwew arlta 7-ew-atety anenh. Rarl warrk irrenh-penh, rap apmer-warl-anem alpew. \p \v 24 Ikwer-penhan akelty ikwerenh Elizabeth alerl-antey mpwelhenh. Rap warl kwen-itwew alkent 5-ew-atety anenh, rarl nyerrerrenh, ingwer-rnemel renh arewerr. \v 25 Rap angkenh ament-antey, “Ayengan ampeweny anenh. Akngerrel ayenh kwanthenh, rernemap ayenh nyerrel anthenh. Aleyan Akngeyel ampa atyeng anthew-anem. Kel-anem, ayeng aketh-warl tyerrelhem. Ayenharl akngerrel areyenh, rernem atyeng inkwerelheyenh, Akngeyelan ayenh arntarnt-arayntemarl!” \s1 Antyerl Gabriel-an Mary-ew angkeyel, “Ntwa awey akely atnyeneyenh” \p \v 26 Elizabeth warl ikwerenh-they tyerrelheweng-arey, Akngeyel antyerl Gabriel thwenew tawen anyent-warl, itnan Nazareth, apmer Galilee-ampeny-itwew. \v 27 Rap antyerl thwenew, kwey aleyak Mary-ew angkeyew. Mary-anap Joseph-ewant mpwelhenh, ranap artwitwewan ayntey-angenh, arrangkw-antey. Joseph ran atyetyart David-wenh-antey anew. \fig |src="cn01606b.tif" size="col" ref="Luke 1:27" \fig* \v 28 Antyerlan Mary-warl apetyew, rap ikwer angkew, “Ya, Mary! Ingkart ngkwengel-arleng aneyel, ngkweng inkwerelhemel!” \v 29 Mary-an apatew. “Ilek-athek wenh ra alakenh atyeng angkew?” \p \v 30 Antyerlan ikwer angkew, “Mary, Akngeyan ngkwengarl inkwerelheyel. Atererrey-angenh. \v 31 Ngap mpwelheyenh, awey akely atnyeneyew, ntwap renh Jesus-arl itneweyenhan. \v 32 Rarl ilkwerreyenhelan, atyetyartarlap ingkerrew ra aneyenhan. Ingkerrelanap renh Alerikw Akngey-wenh ileyenh. Ilkwarlap ra aneyenh, Akngey ilkwa irrwerl-areny-wenh Alerikw. Akngeyel renh rlwanew, atyetyart alkenh aneyew, David anenh-apeny, David-wenh-rnem-they. Awank-akerr ra atyetyart alkenh Israel-wenh-rnem-wenh anenh. \v 33 Ampengkw ngkwenhan atyetyart alkenh Israel-wenh-rnem-wenh intem-antey aneyenh.” \p \v 34 Mary-el antyerl ayernew, “Aleyak ayeng, akwerrp-antey. Nthakenh atha ampa akely atnyeneman?” \p \v 35 Antyerlan ikwer angkew, “Inweng Mwerr-angker irrwerl-arenyan ngkweng-warl apetyeyenh, rap ngenh kwenpayel-apeny arteyenh. Awey akely renh atnyenentyel, akngerrelanap renh Alerikw Akngey-wenh ileyenh. \v 36 Ntwa arelhampw Elizabeth iterl-areyel. Ingwer-rnem alakenh angkerrenh, ‘Elizabeth-el nthakenh ampa akely atnyeney-angenh, arrangkw!’ Ranap mpwelheyel-anemarl. Alkent irrpety-penhel ra awey akely atnyeneyenh. \v 37 Inngarlap ra! Akngeyel ilek-ilek anthey-angker!” Alakenh-anyem antyerl angkew Mary-ew. \p \v 38 Mary-an antyerlew angkew, “Inngarlap alakenhan, ngarl atyeng angkeyel. Ayengan Akngeyewant-anem aneyenh. Ayengan ikwer mpwelheyew, Ingkartel ampa akely atyeng antheyew-atety.” Antyerlan alpew-anem, Mary-an iwerlelpew-anem. \s1 Mary alheyel Elizabeth arerl-alpeyew \p \v 39 Ikwer-penhan ingwer-ingwer Mary-el apmer ikwerenh iwerl-alhew, Elizabeth arerl-alpeyew. Rap anamerl-antey apmer akely ikwer-warl alhew apwert ilkwangketyarr-warl, Judea-ampeny-itwew. \v 40 Rap Zechariah-wenh apmer-warl alhew, Elizabeth-ew arlkew-anem. Rap kwen aylpenhew, Elizabeth-anem atnyeney-alheyew. \v 41-44 Elizabeth-el Mary arlkewarl awew, rap artewentyel inkwerelhew. Elizabeth-an Inweng Mwerr-angker-akertel Mary-ew angkew, “Ngan inngan inkwerelhem arelh ingwer-rnem-angkwarr artewentyel. Ampengkw ngkwenh ilkwa aneyenh ampa ingwer-rnem-angkwarr. Ayengan arelhampwarl. Ilekew nga apetyew, ayenh areyew? Atha ngenh awew, ngarl atyeng arlkew, ayeng awelhemel artewentyel inkwerelhew. Akngeyel ngkweng ampa mwerr-angker inngarl antheyenh. Ran ngkweng artewentyel innga inkwerelheyel, ampa akelyewan inkwerelheyel arrpemarl. Ampengkw ngkwenhan atyetyart ilkwa aneyenh, ingwer-rnem-weny-apeny aney-angenharl. \v 45 Angka wethan, Ingkart-wenh antyerlelarl ngenh ilew, rarl innga wenh aynteyenh. Akngeyan ngkweng inkwerelheyel, ngarl ikwer awelhew, rarl innga ngkweng angkew.” Alakenh Elizabeth-an Mary-ew angkew. \s1 Mary-an Akngey-warl-athek aylelheyel \p \v 46-49 Mary rap alakenh Ingkartew aylelhenh-anem: \q1 “Yew! Akngeyan atyeng iterreyel, ilek-ilek atyeng mpwareyew. Ayengan kwey aleyakarl, Akngeyewant anem, akely-anteyarl ayeng. \q1 Atha renh nakem. Ayengan Akngey-warl-athek inkwerelheyel, rarl ayenh arntarnt-areyel. \q1 Nhepenh-anyem akngerran angkayntem, ‘Mary-ay! Akngeyel ilek-ilek ngkweng mpwarenh!’ Akngey mwerr-angker innga. \q1 \v 50 Akngeyel angka ikwerenh-warl awelheyel-rnem arntarnt-arem; arrwekel-penh-rnem-then, rlengkeny-rnem-then, ingkern-penh-rnem-then. \q1 \v 51 Ran rlterrk ikwerenh lwewarrernew. Ingwer-rneman mwerr-arrpantey ilelhenh-rnemarl, Akngeyelan renh-rnem arlperrtyelew, rap renh-rnem ikwer-wety intem-antey thwenew. \q1 \v 52 Ingwer-rneman atyetyart ilkwernem anenharl, renh-rnem arrangkwarl arrerneynew. \q1 Arrangkwarl anenh-rnem rerneman atyetyart ilkwernem ikwer-rnem-angkwarr aneyenh. \q1 \v 53 Ingwer-rneman angayakw amern-wenyarl anenh. Akngeyelan ikwer-rnem anthew, mwerr-angker arlkweyew. \q1 Ingwer-rneman akngerr-akertarl. Akngeyel ilek-ilek akngew, rap renh-rnem arrangkw-anemarl anthew. \q1 \v 54-55 Awank-akerr Akngey arrwekeleny-rnemew angkew, rarl ikwer-rnemel-arleng anayntem, ampernemel-arleng-then. \q1 Abraham-ew ra angkew, ran ikwer ilkelheyel ampernemew-then, rap aleth-antey arntarnt-arem. \q1 Inngarlap ran arntarnt-arenh iylpelerrey-angenharl. Iylpelerrey-angenh Israel-wenh-rnemew. \q1 Intem-antey ra arntarnt-arayntenh, renh-rnem atnyenerl-anemel.” \p Alakenh-anyem Mary-an Akngey-warl-athek aylelhenh. \p \v 56 Ikwer-penh Mary Elizabeth-wenh apmer-itwew alkent irrpetyew anew, rap angkep-anem apmer ikwerenh-warl Nazareth-warl alpew. \s1 John Baptise-emeley-angker renh irrngarl atnyeneyel \p \v 57 Mary-elan Elizabeth iwerlelpew, angkep-anem apmer ikwerenh-warl alpew. Elizabeth-elan awey akely-anem atnyenew. \p \v 58 Ingwer-rnem angkew Elizabeth-wenh-rnemew apmer ikwer-areny-rnemew-then alakenh, “Ingkart Elizabeth-ew iterrenh!” Rernemap ingkerrenh inkwerelhew. \v 59 Kel awey akely renh atnyenew, arlta 7-penh ingwer-rnem Zechariah-wenh apmer-warlarl alhew. Rerneman renh artweleyew Jew-rnem-wenh-angkwarr. Rernemap iterrenh, renh itneweyew Zechariah-apeny. \v 60 Elizabeth ranap ikwer-rnem arrngert angkew, “Mpwelhenh-arey! Zechariah itnewey-angenh. John-arl renh itneweyewan!” \p \v 61 Rernem ikwer angkew, “Ilekewarl ntwa John-an itnewem? Mpwelewanthenh-rneman itnan alakenh ayntey-angenh!” \v 62 Rernemap akerterant-anem iltyerrenh, angkeyew-arrpantey Zechariah-ew, awey-wenh aynikwew. Rernemap ayernew, “Ilek itna ntwa awey akelyewan arrernem?” \v 63 Zechariah itep iltyerrew, renh-rnem ayerneyew ampwal alyelkew ingkwerneyew-arelhew. Rap alakenh ingkwernew, “Itnan John.” Rernem ywarn iterrew. \fig |src="cn01604b.tif" size="col" ref="Luke 1:63" \fig* \p \v 64 Arntwapeny Zechariah-el itna ingkwernew, Akngeyelan renh angkiparrelew, Zechariah rap renhan nakew. \v 65 Ingwer-rnemarl rtnenherrenh-rnem atererrew, rernemarl Zechariah awew. Ywarn rernem iterrew, apatew-anem. Rernem alherlewew, angka ingwer-rnemew ilerl-apenh, apwert-angketyarr-itwewarl anenh-rnemew, Judea-ampeny-itwew. \v 66 Akngerrel angka ampa akely John-akert awew. Rernem iterl-arew, ra Ingkart-wenh Inweng Mwerr-angker-akert. Rernemap ayernerrew, “Ampa akely yanh ilkwerreyenhelan, nthakenharlap ra irreyenhan?” \s1 Zechariah-an Akngey-warl-athek aylelheyel \p \v 67 John-wenh aynikw Zechariah rarl alakenh-anyem Inweng Mwerr-angker-akert aylelhenh: \q1 \v 68 “Anantherran Israel-wenh-rnem, anantherr Ingkart nakem, Akngey anewantherrenh. \q1 Rap anewantherr-warl apey-alpew anaynteyew, anenhantherrenh arntarnt-araynteyew. Rap apmwa anewantherr-wety irrarlkeyew, anenhantherrenh angkep ikwer-warl-athek pweytelemel. \q1 \v 69 Ran atyetyart David-apeny thwenew, awank-akerrarl anenh-apeny, David-wenh-antey. Ran anenhantherrenh iteth atnyen-ayntem Akngeyew. \q1 \v 70-72 Alakenh-anyem angkakert Akngey-wenh-rnemel ilenh awank-akerran. \q1 Akngeyelan anenhantherrenh ingwer-rnem ilkelhey-angenh-wety iteth atnyen-ayntem, atwerreyelarl-wety-then. \q1 Ra anenhantherrenh ilew, rarl arntarnt-araynteyenh, iwerl-alhey-angenh, arrangkw. \q1 Ra anewantherr iterr-ayntem, rarl Abraham awank-akerr ilew-angkwarr. \q1 \v 73-75 Akngeyel Abraham ilew, \q1 ‘Atha arrenhantherrenh ingwer-rnem ilkelhey-angenh-wety iteth atnyen-ayntem, atwerreyelarl-wety-then.’ \q1 Ran anenhantherrenh iteth atnyen-ayntem, anantherran renh apent-aynteyew atererrey-angenhel, ikwer intem-antey arraty anaynteyew. \q1 Angka Akngey-wenh innganemarl ayntem! Anantherr inkwerelhem Akngey-warl-athek.” \p Alakenh-anyem Zechariah Akngey-warl-athek aylelhenh. \p \v 76-77 Rap awey akelyew John-ew-anem alakenh aylelhew: \q1 “Alereyay! Ngarl ilkwerreyenhan, ingwer-rnemel ngenh angkakert Akngey-wenh ilayntem. \q1 Akngeyan inngarl wenh irrwerl aneyel. \q1 Nga alheyenh, ingwer-rnem alakenh ileyew, ‘Ingkartan apey-alpeyenh rlengk-penh-antey!’ \q1 Nga alheyenh, ingwer-rnem apmwangkwarr aneyel-rnem alakenh ileyew, ‘Akngeyelan arrenhantherrenh irrarlkey-angker!’ \q1 Rap renh-rnem iteth atnyen-ayntem ikwer. \q1 \v 78-79 Akngeyan mwerr-angker aneyel, ingwer-rnemew ingkerrenhew athamerremel. \q1 Rlengkan anewantherr apmwarl aynteyel, atemwengkel-apeny aneyel. \q1 Anantherr apmwangkwarr aneyel, iterl-arey-angenh, arraty alheyewan. \q1 Anantherran ilwewerr atererreyel. Itwernel anewantherr iwerr lwewarrernem. \q1 Alakenh-anyem Akngeyan apmer mwerr-angker-they apetyeyenh. \q1 Rap anewantherr iwerr lwewarrernem, arraty anantherr anaynteyew. \q1 Ran alakenh-anyem anenhantherrenh alpemelem, rarl anewantherr artewentyel ilkelheyelarl.” \p Alakenh-anyem Zechariah-an alerewikwan aylelhenh. \p \v 80 John rap ilkwanemerrew, Inweng Akngey-wenhel renh rlterrkelew-anem. Ra ament-anem arlpaw-itwew anenh-tangkwel, angka Akngey-wenh ingwer-rnemew-anem ilerl-apenh. \c 2 \s1 Mary-el awey akely Jesus atnyeneyel \p \v 1-2 John Baptise-emeley-angker atnyeneweng-arey, atyetyart anenh itnan Quirinius, ranap atyetyart apmer Syria-itwew. Artwa ilkwa ingweran apmer Rome-itwew anenh, itnan Atyetyart Augustus, ranap atyetyart ilkwarl apmer arrpanenhew. Ra ikwerenh-rnem ilanthew, apmer renh-rnem atnyenew-warl alherleweyew, itna pip-warl ingkwernelheyew. Aleyant alakenh ikwerenh-rnem itna pip-warl ingkwernelh-ayntew. \p \v 3 Akngerr ingwerentyan apmer ikwer-rnem-wenh-warl alpew, renh-rnemarl atnyenew-ampeny-warl, itna pip-warl ingkwernelheyew. \v 4 Joseph tawen Nazareth-itwew anenheng-arey, Galilee-ampeny. Ran tawen Bethlehem-areny, Judea-ampeny. Apmer irrkaty-itwew atyetyart David-arl awank-akerr anenh-itwew, Joseph-anap David-wenh-anteyarl anew. Joseph-an Nazareth-they Bethlehem-warl alpew, itna pip-warl ingkwernelheyew. \p \v 5 Mary-an ikwerel-arleng alpew arrpemarl. Akely-penh Mary Joseph-ew anthew, ratherrap arrangkw-antey aynteyang-penh-weny-antey. Mary-anap Inweng Mwerr-angker-akert mpwelhenh-anem. \v 6-7 Ratherrarl Bethlehem-warl arrernelhew, ratherrap apmerew-arrpantey nthwenh, wak pwelek-wenhel-anem aylpemel aynteyew. Wak ikwer-itwew Mary-el awey akely atnyenew, rap renh ataperrelew pantyel. Rap athenew ampwal atherrkew-arelh-warl, pwelek-rnemarl wanteyelew-arelh-warl. \s1 Antyerlel yep-yepew-artey-rnem ileyel, Jesus-arl atnyenew \p \v 8 Ankwarengel artwa yep-yepew-artey-rnem Bethlehem arrerenty anenh. Rerneman apmelerrel-ayeth yep-yep-rnem arntarnt-arenh. \v 9 Antyerl Ingkart-wenhan aremerrey-alhew, rtney-alhew ikwer-rnem-itwew. Ranap rlterrk Ingkart-wenh-akert, rap ingkenyel-apeny arrtyernew. Yep-yepew-artey-rneman atererrew ikwer-wety. \v 10 Antyerl ikwer-rnem angkew, “Atererrey-angenh! Ayengan apetyew, angka mwerr-angker ileyew. Angka nhenhel arrenhantherrenh ingkerrenh irrngerney-antheyenh. \v 11 Tawen Bethlehem-itwew, atyetyart David-arl anenh-itwew, ampa akely ngwamp atnyenew. Ran apmwa irrarlkey-angker, itnan Christ. Renharl Akngeyel ilew, rarl ahern nhenh-warl thweneyew, ranap atyetyart ingkerrenhew aneyenh. Nhanyem ran, Akngeyarl angkew, ra ahern nhenh-warl thweneyew. \v 12 Atharl arrewantherr lwewarrernem, ampa akely renh areyew. Arrantherr alhenty Bethlehem-warl, ampa akely renh wak pwelek-wenh-itwew arey-alhenh-arey. Ra ataperrel aynteyel pantyel ampwal atherrkew-arelh-itwew, pwelek-rnemarl wanteyelew-arelh-itwew.” Alakenh-anyem antyerlan yep-yepew-artey-rnemew angkew. \p \v 13 Antyerlarl angkew-penh, antyerl akngerr-anem aremerrew irrwerl-they apmer ikwer-itwew, rernemap Akngey alakenh nakew: \q1 \v 14 “Arrantherr ingkerrenhel Akngey irrwerl-areny mwerr-angker ilenh-arey! Akngeyan inkwerelhem arrewantherr. Mwerr-angkwarr aneyel-rnem rernem arlka mwerr-anem aneyenh!” \p \v 15 Ikwer-penhan antyerl-rnem ywerrerl-alhew-anem, rernemap irrwerl-warl alpew-anem. Yep-yepew-artey-rnem angkerrew, “Mpa, alhey Bethlehem-warl, ampa nheng areyew, antyerlelarl anewantherr ilew.” \v 16 Rernem anperlarr-alhew anamerl-antey, wak pwelek-wenh ikwer nthweyew. Wak ikwer-itwew rernem aylpey-alhew, Mary-then Joseph-then arey-alhew ampa irrngarl akely-akert. Ran ayntenh ampwal atherrkew-arelh-itwew. \fig |src="cn01625b.tif" size="col" ref="Luke 2:16" \fig* \v 17 Rernem renh arew, rernemap aynikw-then amikw-then angka ilew, antyerlelarl ikwer-rnem iley-alhew. \v 18-20 Yep-yepew-artey-rnemel angka ikwer-atherr ilew-penh, Mary intem-antey angka ikwer iterreynenh. Rernemap alpew-anem wak pwelek-wenh ikwer-they yep-yep-rnem-warl. Rernemarl alperlewenhel, rernem inkwerelhemel aylelheynenh Akngeyew alakenh, “Inngarl nhenhan! Anantherr ampa akely arey-alhew, antyerlelarl anewantherr ilew-angkwarr!” Ingwer-rnemel renh-rnem awew, inkwerelhemelarl aylelheynenh Akngeyew, rernemap apatew. \s1 Joseph-el-then Mary-el-then ampa akely tyaty ilkwewarl akngeyneyel, renh itneweyew Jesus \p \v 21 Ampa akelyarl atnyenew-penh, arlta 7-penh, Joseph-then Mary-then Jerusalem-warl ikwer-akert alhew. Ratherr renh tyaty ilkwa Jew-rnem-wenh-warl akngeynew. Ratherrap renh Jew-rnem-wenh-angkwarr artweleyew, renh itnewemel Jesus, antyerlelarl Mary arrwekel-antey ilew. \p \v 22 Alkent anyent-penh Joseph-then Mary-then Jesus-akert angkep alpew Jerusalem-warl, tyaty ilkwa ikwer-warl arrpemarl, Moses-elarl akalty-anthenh-angkwarr. Ratherr Jesus tyaty ilkwewarl akngeynew, Akngey-warl renh antheyew Moses-wenh-angkwarr. \v 23 Moses-wenh-angkwarr alakenh aynteyel: “Awey arrwekeleny atnyenem, aynelikw-then amelikw-then renh Akngey-warl-tangkwel anthem.” \v 24 Angka rlterrk ikwer-angkwarr arrpemarl, “Ampa atnyenem, amelikwan pwelker atherr Akngeyew anthem.” Alakenh-warl Joseph-then Mary-then tyaty ilkwewarl alhew, pwelker atherr antheyew, artwa rltwernemel katy arrtyeyew Akngey-warl-athek. \p \v 25 Ikwereng-arey artwamp anyent Jerusalem-itwew anenh itnan Simeon. Ran mwerr-angker, ran angka rlterrk Akngey-wenh mwanty apentenh. Ran Akngeyew arternp mpwelhenh. Ra areyew, ikwerenh-rnem Israel-wenh-rnem renh-rnem tyarlewenty, ikwer-rnem-wenh-angkwarrarl anenh-wety. \v 26 Inweng Mwerr-angker ikwer awank angkew, “Ngarl itetharl aneyel-awaty, ntwap inngarl artwa renhan areyenh, Akngeyelarl thwenew.” \v 27 Arlta ikwerel-antey Joseph-then Mary-then Jesus-akert tyaty ilkwewarl alhew, Inweng Mwerr-angkerel artwamp Simeon ilew, tyaty ilkwewarl arrpemarl alheyew. \p \v 28 Simeon-el ampa akely Jesus arey-alhew, rap renh iney-alhew. Rap renh antwerrkew-anem, angkemel irrwerl-warl Akngey-warl-athek alakenh: \q1 \v 29 “Ingkart ngan ilkwarl! Angka awankarl ntwa atyeng ilew, rap inngarl aleyan ayntem! \q1 Aleman ayeng mwerr-anem, ayengan mpwelheyel-anem ilweyew-athath. \q1 \v 30-31 Atha awey akely arew-anem, ntwarl anewantherr-warl thwenew. \q1 Rarl ilkwerreyenhelan, ra apmwa akngerr-wety irrarlkeyenh. Alakenh ngarl arrwekel-antey iterrew, renh thweneyew ingkerrew. \q1 \v 32 Ra lyenenty-apeny, rarl alethangew-rnem iwerr lwewarrerneyenh ngkweng-warl-athek. \q1 Ingkerrelan ngkwenh-rnem Israel-wenh-rnem mwerr antweyenh.” \p Alakenh-anyem Simeon angkenh Akngey-warl-athek. \p \v 33 Aynikw-then amikw-then Jesus-wenh apateyelpew, ratherrarl awew, Simeon alakenh angkenh. \v 34 Artwamp ra angka mwerr-angkwarr angkew ikwer-atherr, rap Mary-ew-anem angkew, “Akngeyelan ampengkw ngkwenh thwenew, raw Israel-wenh-rnem ingkerrew angkeyew. Ingwer-rnem awelheyelarl-rnem Akngey-itwel aney-alpeyenh. Awelhey-angenh ingwer-rneman, ingwer-angkwarr rwelarl aney-alpeyenh. Ingwer-rnemel renh-rnem angka Akngey-wenh ilerl-aneyenh. Awelhey-angenh-rneman arlkarerreyenh, rernemap apmwel-ayeth angkerl-aneyenh intem. \v 35 Rernem irrtyertel apmwel-ayeth angkeyenh-rnem, iterrerl-anemel apmwel-ayeth rernem, kel ingwer-rnemelan iterl-areyenharl. Mary, ngethen arlkan apmwerrerl-alheyenh, ntwarl areyenh, ampengkw ngkwenh ilwenty.” Artwamp Simeon-elan alakenh-anyem Mary ilew. \p \v 36 Jerusalem-itwew arelhampw innga anenh, itnan Anna. Ranap angkakert, angka Akngey-wenh iley-angker. Ranap alerikw Phanuel-wenh, Asher-wenh-antey anew. Aleyakank ra itengerrew, rap anenh mpwernikw-akert aherrety 7-ew-atety, rap inpert-anem irrew ingwer-ingwer. \v 37 Rap inpert anenh, amperrel anenh aherrety 84-ew-atety. Arlta arrpanenh ra tyaty ilkwewarl alhenh, Akngey-warl-athek angkaynteyew. Itwernew-then ingwel-then ra angkaynteyew ikwer, rap amern arlkwey-angenh anenh, ra Akngeyew angkaynteyew-athath. \p \v 38 Simeon Mary-ew angkenheng-arey, Anna-an aylpenhew arrpemarl tyaty ilkwewarl. Ingwer-rneman anenh arrpemarl. Rernem artwa ikwer mpwelhenh, Akngeyelarl thweneyenh. Raw Jerusalem-areny-rnem tyarleweyenh, ikwer-rnem-wenh-angkwarrarl anenh-wety. Anna-el ampa akely arew, ra inkwerelhemel Akngey nakew, rap ingkerrew-anem ilew angka Jesus-akert. \p \v 39 Joseph-el-then Mary-el-then pwelker atherr Akngey-warl anthew-penh, ratherrap angkep alpew ampa akely-akert Nazareth-warl, Galilee-ampeny-warl. \v 40 Awey Jesus rap ilkwerreynenh-anem, Akngeyew akaltyerremel. Akngeyan ikwer inkwerelhew. \s1 Jesus apmerrk-anem tyaty ilkwitwew aneyel \p \v 41-42 Aherrety arrpanenhel Jew-rnem akarrerrem, kwenty arlkweyew. Rernemarl akarrerrem, amern ilperr-ilperr arlwarelheley-angenh arlkwew-arlkwem, aker yep-yep-then. Rernemap iylpangkem, antyerl Akngey-wenhelarl awey alkenh-rnem Egypt-areny-rnem-wenh atweynenh awank-akerr. Rap mentyarl arew awey alkenh-rnem Israel-wenh-rnem-wenh, renh-rnem ipmew atwey-angenh. Aynikw-then amikw-then Jesus-wenh apmelerr Jerusalem-warl alhenh. Jesus-an apmerrk-anem, 12-anem, ranap aleyant ikwer-atherrel-arleng alhew. \p \v 43 Arlta irrpetyap-penh rerneman ingkerrenh ipmelhew, Nazareth-areny-rnem alperlewew-anem. Jesus-an Jerusalem-itwew artenyarl anenh, aynelikw-then amelikw-then iterl-arey-angenh, apalel ratherr alpenh. \v 44 Ratherran iterrew, ra ikwerenh-rnemel-arleng alperl-anenty-arrpantey. Alpenh ratherr ingwel-anem irrew, ratherrap nthwenh-anem, ingwer-rnem ikwer ayernemel. \v 45 Arrangkw. Ratherrap ikwer ywarew, ingwepenh-antey ingwer-ingweran angkep arrpemarl Jerusalem-warl alpew, ikwer nthweyew. \v 46 Arlta atherr-penhelan ratherr renh arey-alhew-anem tyaty ilkwa Jew-rnem-wenh-itwew. Rarl artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnemel-arleng ampepel anenh. Jesus rap ikwer-rnem awelhenh, renh-rnem ayernemel-anem. \v 47 Rernemap apatew, rarl renh-rnem ametyew-arrernenh. \v 48 Aynelikw-then amelikw-then Jesus-wenhel arey-alhew, ratherrap apatew arrpemarl ikweran. Amikw ikwerenh ikwer angkew, “Ampay! Ilekewarl nga alakenh-anyeman iterrew? Aylernanthap ngkweng ywarn iterrew, apmer arrpanenhel ngkweng nthwenhan!” \p \v 49 Jesus-elan ayernew, “Ilekewarl mpwelanth atyeng nthwenh? Mpwelanthap iterl-aremer, Akngey atyenh-wenh apmerel ayeng anerl-aneyew!” \v 50 Ratherran iterl-arey-angenh-antey, rarl ikwer-atherr angkewan. \p \v 51 Jesus-an ilkwatherrel-arleng Nazareth-warl alpew-anem, rap intem-anem ikwer-atherr awelhenh. Amikwan angka ikwerenh-rnemew intem-antey iterreynenh. \v 52 Rap ilkwerrew, arraty-angkwarr-anem akalty-anem ra anenh. Akngeyan ikwer inkwerelhew, ingwer-rnem-then ikwer ilkelhew. \c 3 \s1 John Baptise-emeley-angkerel akngerr akalty-antheyel \r (Matthew 3:1-12; Mark 1:3-8; John 1:19-28) \p \v 1 Atyetyart akngerr apmer arrpanenhel anenh. Artwa alkenh anyent Rome-areny anenh, itnan Atyetyart Tiberius, apmer arrpanenhew-artey. Ran aherrety 15-ew-atety atyetyart alkenh apmelerr anenh. Artwa Rome-areny ingweran anenh, itnan Pontius Pilate, ranap atyetyartarl anenh Judea-ampeny-itwew. Artwa ingweran itna Herod, atyetyartan anenh Galilee-ampeny-itwew. Awayikw ikwerenhan itna Philip, atyetyartan anenh apmer atherrew-antey, Iturea-ampeny-itwew-then Traconitus-ampeny-itwew-then. Artwa ingweran itna Lysanius, atyetyartan anenh Abilene-ampeny-itwew. \v 2 Artwa Jew atherr anenh, Jerusalem-areny ratherran, itnan Annas-then Caiaphas-then. Ratherrap artwa rltwa anenh tyaty ilkwa Jew-rnem-wenh-itwew. \p Artwa nhenh-rnem atyetyartarl anenheng-arey, John-an apmer arlpaw-ampenyel anenh. Zechariah-wenh alerikwarlap ran. Akngeyel angka ikwerenh ikwer ilew-anem. \p \v 3 Kel John-el angka Akngey-wenh awew, rap ilpay Jordan-el-antey alhenh, rap angka ilerl-apenh akngerr ingwer-rnemew alakenh: \q1 “Arrantherran amperrngerrenh-arey, apmwethey angkeperrenhey-alpenh-arey! Arrantherr iterrenh-arey, arraty-angkwarr Akngey-warl-athek anaynteyew! Akngey rap apmwa ingkerr arrewantherrenh irrarlkem. Atharl arrenhantherrenh baptise-emelem kwaty-warl, ingwer-rnemel areyew, arrantherr apmwewety angkeperrenty!” \p Alakenh-anyem John-el ingkerrenh ilenh. \p \v 4 Nhenhan angka irrkaty-antey John-akert, Isaiah-el pip-warl ingkwernew awank-akerr. Ranap angkakert Akngey-wenh, rap alakenh ingkwernew: \q1 “Artwa anyent apmer arlpawel ament-areny arlkeyel-anem alakenh, ‘Arrantherr iwerr arratyelenh-arey, Ingkart anewantherrenh rarl apetyeyenhew! \q1 \v 5 Alakenh-apeny wenh! Atwaty-atwaty ingkerrenh ahernel artem! Apwert arrpanenh akalthemel ilperr-ilperrelemel! \q1 Iwerr amper-amper-rnem-then arratyelemel! Iwerr ikert-ikert-rnem-then alyelkelemel! \q1 \v 6 Ingkerrelan aley ingwer-ingwer areyenh-anem, rap apmwa akngerr-wety irrarlkeyenh.’” \p Alakenh-anyemarl Isaiah-elan pip-warl ingkwernew John-akert. \p \v 7 Akngerr akarrerrenh John-warl apmer arrpanenh-they, ra renh-rnem kwaty-warl baptise-emel-aynteyew. John rap ikwer-rnem angkew, “Arrantherr irrtywerl-amperney-angker-rnem! Arrantherr apmwel-ayeth apmwel-ayeth apek alakenh iterreyel: \q1 ‘Anantherran Akngey-wenh-angkwarr alheyel. Anantherran kwaty-warl baptise-emelenty, Akngeyelanap anenhantherrenh apmwa antwey-angenh.’ \p Arrangkwaw! Apmwel-ayetharl aneyel-rnem, Akngeyel renh-rnem ikwer-wety arleng irrentem. Arrantherran apmwel-ayeth anenty, Akngeyelan arrenhantherrenh-anem arleng irrentem intem-antey. \v 8 Apmwel-ayetharl alheyel-penh, arraty-angkwarr-anem alhaynteyew. Apmwewety angkeperrenhey-alpenh-arey, Akngeyel areyew, arrantherrarl aneyel arraty-angkwarr. Arrantherr alakenh angkeyel: \q1 ‘Anantherran Abraham-wenh-antey awank-akerr-penh. Akngeyel Abraham arntarnt-arenh, rap anenhantherrenh arleng ikwer-wety thweney-angenh, arrangkw.’ \p Arrantherr apmwel-ayeth iterreyel! Akngey ilkelhenty, ran Abraham-wenh-rnem apwert nhenh-rnem-they arnwarnewerr arrewantherr-wety. Rap arrenhantherrenh intem-antey irrentem. Nhan inngarl! \v 9 Rlengkan Akngey mpwelheyel, apmwernem rwewarl iweyew. Rernem arwerl amern apmwakert-apeny. Arwerl nhelkwer anantherr arternemarl, rwewarl iwemel. Alakenh arrewantherr irrewerr, arraty-angkwarr Akngeyew alhemer!” Alakenh-anyem John ikwer-rnemew angkew. \p \v 10 Rernemarl awewel, ayernew-anem, “Nthakenh irrem anantherr, arraty Akngeyew anaynteyew?” \p \v 11 John-el tyernew, “Arrantherr arnkwa atherr atnyeneyel, anyentan ingwerentyakew arnkwewenyew anthenh-arey. Arrantherr amernarl atnyeneyel, ingwerentyakew amern-wenyew antherreynemel.” \p \v 12 Artwernem apwert akarreley-angker-rnem apetyew John-warl. Rernemap apwert kapmentew akarrelenh. Rernem apetyew ikwer-warl, ra renh-rnem kwaty-warl baptise-emeleyew. Rernemap ayernew, “Nthakenh irrem anantherr, arraty Akngeyew anaynteyew?” \p \v 13 Ra tyernew, “Apwert akngerr akngey-angenh ingwer-rnem-wety. Apwert akngenherr-arey, kapmentelarl ilanthew-angkwarr.” \p \v 14 Artwa ahawarr-rnem-anem apetyew John-warl, rernemap ayernew, “Nthakenh irrem anantherr, arraty Akngeyew anaynteyew?” \p John-el tyernew, “Pwerep-anthey-angenh ingwer-rnem, rernem apwert antheyew. Ingwer-rnem iley-angenh, ikwer-rnemew nga irrtyertel angkem apek, rerneman apwert antheyneyew. Apwert akngerr angwarey-angenh. Arrantherr apwert-akert inkwerelhemel anerl-anemer, arrewantherrew-arteyelarl warrk-penh anthew-akert.” \p \v 15 Ingkerrel awew, John-arl angkenh, rernemap inkwerelhemel iterrenh-anem, “Artwa nhenh apek Akngeyelarl thwenew ahern nhenh-warl.” \p \v 16 John-an ingkerrew angkew, “Arrangkw. Ayengan artwa ingwerarl. Atha arwa baptise-emeley-angker kwaty-warlant. Rlengk-penh-antey ranem apetyeyel, ayeng-apeny-wenyarlap ran. Ayengan warrkenh akelyarl, ranem atyetyart ilkwarl. Atharl kwaty-warl arrenhantherrenh baptise-emeley-angker. Ranap arrenhantherrenh irrarlkey-angker Inweng Mwerr-angkerelarl, rwelarl apmwamwam irrarlkemel ampem-apeny. \p \v 17 Angka atha arrewantherr ileyew. Anantherran ingkerrenh ntang-apeny. Arrantherran iterl-areyel, arelhelarl ntang aympernem-apeny. Ra ntang mwerr-angker tyampet-warl arrerneynem, ingwer-ingwer arlkwaynteyew, irrnya ntang-penh rwewarlarl iweynemel. Alakenh-anyem artwa ran apetyeyenh, ranap mwerr-rnem-then apmwernem-then amentew-amenteleyenh. Ran mwerr-rnem aleth-antey atnyeneyenh, rap apmwerneman rwewarl iweyenh, aletharl ampeyel-warl.” \v 18 Alakenh-anyem John-elan ingkerrenh ilenh. Rap aleth-antey angka mwerr-angker Akngey-wenh ilenh, rernem Akngey-warl-athek angkeperrenhey-alpeyew. \p \v 19 John-elarl akalty-anthenheng-arey, artwa atyetyart Herod-an apmwel-ayeth anenh. Rap anentyikw ayteyikw-wenh rakew, itna Herodias. Ra ikwer amentew atnyeneyew. Ayteyikw ikwerenh itnan Philip. John-elan alakenh Herod iltew, “Ntwan apmwel-ayeth ayteyewengkw Philip-ew arnwarnew! Ilekewarl ntwa arelh ayteyengkw-wenhan rakew?” John-elan Herod iltenh, rarl aleth-antey apmwelhelenh. \p \v 20 Herod apmwelhelew arrpemarl. Rap artwa ahawarr ikwerenh-rnem ilanthew, John tyayl-warl akwerneyew. Rernemap renh akwernew, Herod-elarl ilew-angkwarr. \s1 John-el Jesus baptise-emeleyel kwaty-warl \r (Matthew 3:13-17; Mark 1:9-11) \p \v 21 John tyayl-warl akwerney-angenh-antey, rap akngerr intem kwaty-warl baptise-emelenh, Jesus-thenap ra baptise-emelew arrpemarl. Jesus kwaty-they tyerrelhey-ayntew, rap Aynewikw ikwerenhew angkenh. Anamerl-antey altywererrew alkeran, \v 22 Inweng Mwerr-angker-anem apetyew irrwerl-they thip-apeny. Pwelker-apenyarlap ran, rap Jesus-warl arrernelhew. Akngeyan angkew irrwerl-they, “Ngan anyentarl alerey atyenh. Ayeng ngkweng artewentyel ilkelheyel. Ntwa ayenh irrngerney ilem.” \fig |src="wa03810b.tif" size="col" ref="Luke 3:22" \fig* \s1 Jesus-wenh-rnem anenh awank-akerr \p \v 23 John-elarl renh kwaty-warl baptise-emelew-penh, Jesus rap alhenh, ingwer-rnem akalty-antherl-apenh. Ran 30-anemarl irrew. Akngerran iterrenh, ra Joseph-wenh alerikw-arrpantey. \li1 \v 24 Joseph-an alerikw Heli-wenh. Heli-an alerikw Matthat-wenh. Matthat-an alerikw Levi-wenh. Levi-an alerikw Melki-wenh. Melki-an alerikw Jannai-wenh. Jannai-an alerikw Joseph-wenh. \li1 \v 25 Joseph-an alerikw Mattathias-wenh. Mattathias-an alerikw Amos-wenh. Amos-an alerikw Nahum-wenh. Nahum-an alerikw Esli-wenh. Esli-an alerikw Naggai-wenh. \li1 \v 26 Naggai-an alerikw Maath-wenh. Maath-an alerikw Mattathias-wenh. Mattathias-an alerikw Semein-wenh. Semein-an alerikw Josech-wenh. Josech-an alerikw Joda-wenh. \li1 \v 27 Joda-an alerikw Joanan-wenh. Joanan-an alerikw Rhesa-wenh. Rhesa-an alerikw Zerubbabel-wenh. Zerubbabel-an alerikw Shealtiel-wenh. Shealtiel-an alerikw Neri-wenh. \li1 \v 28 Neri-an alerikw Melki-wenh. Melki-an alerikw Addi-wenh. Addi-an alerikw Cosam-wenh. Cosam-an alerikw Elmadam-wenh. Elmadam-an alerikw Er-wenh. \li1 \v 29 Er-an alerikw Joshua-wenh. Joshua-an alerikw Eliezer-wenh. Eliezer-an alerikw Jorim-wenh. Jorim-an alerikw Matthat-wenh. Matthat-an alerikw Levi-wenh. \li1 \v 30 Levi-an alerikw Simeon-wenh. Simeon-an alerikw Judah-wenh. Judah-an alerikw Joseph-wenh. Joseph-an alerikw Jonam-wenh. Jonam-an alerikw Eliakim-wenh. \li1 \v 31 Eliakim-an alerikw Melea-wenh. Melea-an alerikw Menna-wenh. Menna-an alerikw Mattatha-wenh. Mattatha-an alerikw Nathan-wenh. Nathan-an alerikw David-wenh. \li1 \v 32 David-an alerikw Jesse-wenh. Jesse-an alerikw Obed-wenh. Obed-an alerikw Boaz-wenh. Boaz-an alerikw Salmon-wenh. Salmon-an alerikw Nahshon-wenh. \li1 \v 33 Nahshon-an alerikw Amminadab-wenh. Amminadab-an alerikw Admin-wenh. Admin-an alerikw Arni-wenh. Arni-an alerikw Ram-wenh. Ram-an alerikw Hezron-wenh. Hezron-an alerikw Perez-wenh. Perez-an alerikw Judah-wenh. \li1 \v 34 Judah-an alerikw Jacob-wenh. Jacob-an alerikw Isaac-wenh. Isaac-an alerikw Abraham-wenh. Abraham-an alerikw Terah-wenh. Terah-an alerikw Nahor-wenh. \li1 \v 35 Nahor-an alerikw Serug-wenh. Serug-an alerikw Reu-wenh. Reu-an alerikw Peleg-wenh. Peleg-an alerikw Eber-wenh. Eber-an alerikw Shelar-wenh. \li1 \v 36 Shelar-an alerikw Cainan-wenh. Cainan-an alerikw Arphaxad-wenh. Arphaxad-an alerikw Shem-wenh. Shem-an alerikw Noah-wenh. Noah-an alerikw Lamech-wenh. \li1 \v 37 Lamech-an alerikw Methuselah-wenh. Methuselah-an alerikw Enoch-wenh. Enoch-an alerikw Jared-wenh. Jared-an alerikw Mahalalel-wenh. Mahalalel-an alerikw Kenan-wenh. \li1 \v 38 Kenan-an alerikw Enosh-wenh. Enosh-an alerikw Seth-wenh. Seth-an alerikw Adam-wenh. Adam-an artwa arrwekeleny, Akngeyelarl arnwarnew. \c 4 \s1 Arrenty ilkwelan Jesus arrkerneyel \r (Matthew 4:1-11; Mark 1:12-13) \p \v 1 Jesus Inweng Mwerr-angker-akert anperl-alhew ilpay Jordan-they. Inweng Mwerr-angkerel renh atnwenheynew apmer arlpaw-warl. \v 2 Apmer ikwer-itwew arrenty ilkwel renh arrkernenh inwek 40-ew-atety, renh Akngey-wety intwemeleleyew-arrpantey. Arlta arrpanenh amern-weny ra anenh, angayakw innganem irrew. \p \v 3 Arrenty ilkwa ra Jesus-warl alhew, rap ayernew, “Inngang ngan Alerikw Akngey-wenh? Ila apwert nhenh, amern irreyew, ntwa arlkweyew!” \p \v 4 Jesus-el tyernew, “Arrangkw wenh! Nthekwern atha arnwarney-angenh! Alakenh aynteyel pip Akngey-wenhel: \q1 ‘Nthekwern arrantherr iteth intem-antey aneyang, amernant arlkwemel.’” \p \v 5 Ikwer-penh arrenty ilkwel Jesus atnwenhew apwert irrwerl inngewarl, apmer arrpanenhap lwewarrernenh. Rap angkew ikwer, \v 6 “Akngeyel atyeng apmer arrpanenh-then ilek-ilek mwerr-angker-then anthew. Ayeng ilkelhenty, athap anthem ingkerrenh-antey ingwerentyakew. \v 7 Nga atyeng kwenerrenty, athap ngkweng ingkerrenh-antey anthem arrpemarl.” \p \v 8 Jesus-el tyernew, “Arrangkw wenh! Nthekwern ayeng ngkweng awelhey-angenh! Alakenh aynteyel pip Akngey-wenhel: \q1 ‘Arrantherr kwenerr-aynteyew Akngeyewant. Anyentew ikwerew awelh-aynteyew.’” \p \v 9 Arrenty ilkwel Jesus atnwenhew tawen Jerusalem-warl-anem. Rap renh irrwerl rnkernew tyaty ilkwa Jew-rnem-wenh-warl, irrwerl innga. Rap ayernew, “Inngang ngan Alerikw Akngey-wenh? Atnarnpa warl irrwerl nhenh-they ahern-warl! \v 10 Alakenh aynteyel pip Akngey-wenhel: \q1 ‘Antyerl-rnem ileyenh Akngeyelan, ngenh mwanty arntarnt-araynteyew. \v 11 Rernemap itep-they ngenh antwerrkenheyew, aytnewerran. Nthekwern ngenh atwey-angenh, arrangkw.’” \p \v 12 Jesus-el tyernew, “Arrangkw wenh! Nthekwern ayeng ngkweng awelhey-angenh! Alakenh aynteyel pip Akngey-wenhel arrpemarl: \q1 ‘Akngey arrkerney-angenh, ra apmwelheleyew-arrpantey.’” \p \v 13 Arrenty ilkwel rarl Jesus arrkernenh-penh, rap ywerrerl-alhew-anem. Rap ikwer mpwelhenh ingwer-ingwerewant-anem. \p \v 14-15 Jesus-an Inweng Mwerr-angker arawerrng-akert rap angkep alpew Galilee-warl. Rap tyaty Jew-rnem-wenh arrpanenh-warl alhenh, renh-rnem akalty-antherl-apaynteyew Akngeyew. Galilee-areny-rnem angkerrenh alakenh ikwer, “Ran mwerr-angkwarr anenhantherrenh akalty-antheyel.” \s1 Nazareth-areny-rnem Jesus-wety arlkarerreyel \r (Matthew 13:53-58; Mark 6:1-6) \p \v 16 Jesus alhew tawen Nazareth-warl, rarl ilkwerrew-warl. Saturday-el, arlta ltyerrey-angker Jew-rnem-wenh-angkwarr ikwerel, ra tyaty Jew-rnem-wenh ikwer-itwew aney-alhew. Ran apmelerr alhenh. Rap rtnerl-alhew, angka Akngey-wenh ingwer-rnemew reytemeleyew. \fig |src="cn01678b.tif" size="col" ref="Luke 4:16" \fig* \v 17 Artwa rltwa warlew-arteyel pip arlpenty anthew ikwer, ranap angkakert Isaiah-el awank-akerr ingkwernewarl. Ranap pip panty-apeny ataperreleyelarl. Jesus-el pip arlpimpelew, rap angka nhanyem arew-anem, rap ingwer-rnemew alakenh reytemelew-anem: \q1 \v 18 “Ayengan Inweng Mwerr-angker-akert-anem. Akngeyel ayenh rlwanew, angka mwerr-angker ikwer-akert irrepern-rnem-warl ilaynteyew, akwerrp-rnem-warl-then iterl-arey-angenh-rnem-warl. \q1 Ingwer-rnemew apmwelarl, renh-rnem rwepel-apeny arertnew. Akngeyel ayenh thwenew, renh-rnem ileyew, ra apmwa ikwer-rnem-wety irrarlkemarl. \q1 Ra ayenh thwenew aparrng-rnem-warl, rernem areyew-awaty. \q1 Ra ayenh thwenew, ingwer-rnem-then ileyew, Akngeyel renh-rnem arntarnt-aremarl, ingwer-rnemelarl apmwel-ayeth ikwer-rnem arnwarnem-wetyan. \q1 \v 19 Ra ayenh thwenew, ingkerrenh ileyew, ‘Akngeyan arrewantherr iterreyel, ra arrenhantherrenh akngey-alpeyew angkep ikwer-warl.’” \p \v 20 Jesus-el angka reytemelew-penh, rap pip ataperrelew, angkep antheynew artwa rltwa warlew-arteyew. Rap arrernelheynew-anem, ingwer-rnem akalty-antheyew. Rernemap renh atwew-arenh. \v 21 Rap angkew ikwer-rnemew, “Angka yanhan atyeng-akert, Isaiah-elarl ingkwernew. Angka atharl ngwamp reytemelenh, inngarlap ran rlengk ayntem.” \p \v 22 Rernemarl awewel, Jesus-arl alakenh angkew, rernemap apateyelpew. Nakew-anem renh ayernerremel rernem, “Nthekwern ra angkeyel alakenh? Ran alerikw Joseph-wenh, apmer nhenh-areny!” \v 23 Ra angkew ikwer-rnem, “Atha arrenhantherrenh iterl-areyel. Arrantherr ayenh ilem, ‘Jesus-ay! Ntwa mwerr-angker mwanty mpwara arawerrng-akertel apmer nhenh-itwew, ngarl ilkwerrew-itwew!’ Arrantherr awew, ingwer-rnemarl angkerrenh, atharl arntety-rnem mwerrelenh tawen Capernaum-itwew. Arrantherr ayenh ayernem apek, athan alakenh mpwarey-angker. Arrantherr apek ayenh alakenh kwanthem, ‘Ngangkeray! Ntwa ingwer-ampeny-areny-rnem mwerrelenh! Nhenh-areny-rnem-alew?’ \v 24 Kel awelhenh-arey atyeng! Apmer ingwer-areny-rnem angkakert Akngey-wenh awelhem, apmer ikwerenh-areny-rneman arrangkwarl. \p \v 25 Awelheyel arrantherr atyeng? Arrantherr angka Elijah-akert iterl-areyel. Ranap angkakert Akngey-wenh Israel-areny awank-akerr anenh. Akngeyelan kwaty thweneyangarl aherrety irrpetyelan. Amern-weny ayntenh, ingkerrenh-anem angayakwan apmer ikwer-itwew. Kel akelty inpert Jew-rneman akngerrarl anenh Israel-itwew. \v 26 Akngeyelanap Elijah thweneyangarl akelty inpert Jew ikwer-rnem-warlan, renh-rnem alpemeleyew, arrangkwarl. Ra renh thwenew akelty inpert Sidon-areny-warl, tawen Zarephath-areny-warl. \p \v 27 Arrantherr angka Elisha-akert iterl-areyel. Ranap angkakert Akngey-wenh Israel-itwew awank-akerr anenh arrpemarl. Apmer ikwer-itwew arntety Jew-rnem akngerr anenh tywen-angketyarr. Elisha-elan ikwerenh-rnem mwerreley-angenh, arrangkw. Ranap artwa alethang Naaman mwerrelew, apmer ingwer-areny Syria-areny.” Alakenh-anyem Jesus-el akalty-anthenh. \p \v 28 Kel ingkerrenharl warl ikwerel anew-anenh awelherremel, rerneman Jew-rnemarl. Jesus rernem awew, rarl alakenh angkenh, rernemap ahelerrew ikwer. \v 29 Rernemap rtnerlarr-alhew, renh antwerrkemel, atnwenheynemel aketh-warl arleng. Tawen Nazareth ranap apwert-itwew irrwerl. Rernemap renh akngeynew apwert impalth-warl, renh twetiweyew irrwerl-they, ra aytneyew kwenel-athek ilweyel. \v 30 Rernem nthekwern renh antwerrkey-angenh, arrangkw. Ran alanty-alperl-alhew ikwer-rnem-wety. \s1 Jesus-el arrenty irrenteyel artwa anyent-they \p \v 31 Ikwer-penh Jesus tawen Capernaum-warl alhew, Galilee-ampeny-warl. Ran apmer ikwer-itwew aney-alhew Saturday-ew-atety. Arlta ikwerel-antey, arlta ltyerrey-angker Jew-rnem-wenh-angkwarr ikwerel, rap aylpew tyaty Jew-rnem-wenh ikwer-warl. Rap angka Akngey-wenh akalty-anthenh. \v 32 Angka ikwerenhant rap ilenh, angka ingwer-rnem-wenh iley-angenh, arrangkw. Rernemap apatewarl ikwer. \v 33 Artwa arrenty-akert anenh warl ikwer-itwew. Rarl akalty-anthenheng-arey, arrenty alakenh arlkew, \v 34 “Ay! Ngan Jesus Nazareth-areny! Nthakenh ileyenh ntwan anenhantherrenh? Ngang irrwerl-they apetyew, anenhantherrenh irrenteyew? Atha ngenh iterl-areyel. Ngan artwa mwerrarl, Akngeyelarl thwenew. Ngan inngarl ikwerenh!” \p \v 35 Jesus-el arrenty iltew, “Nga akeleyt anaynta! Tyerrelha ikwer-they!” Arrentyelan artwa renh ilatwew athenemel, rap ikwer-they tyerrelhew-anem. Artwa renhanap akep-akalthey-angenh-antey, mwerr-antey. \p \v 36 Ingkerrelap arew, rernemap apatew angkerremel-anem, “Angka ilek-apeny ran angkeyel? Artwa nhenhel angka rlterrk ingwer-lkwer ileyel. Ran arrenty-rnem ileyel, rernemap iylparethelarl awem! Rernem tyerrelherl-alhem, alpem-anem!” \v 37 Apmer yanh-areny-rnemel angka ikwer-akert ileynenh ingwer-rnemew Galilee-areny-rnemew. \s1 Jesus-el akngerr ingwer-rnem mwerreleyel \r (Matthew 8:14-17; Mark 1:29-34) \p \v 38 Ikwer-penh Jesus warl ikwer-they anperl-alhew, apmer Simon-wenh-warl-anem alhew. Simon-ew apelty-rnemel renh ayernew, “Mwerikw Simon-wenh arntety aynteyel warl nhak-itwew, akapwert rwenp innga. Ntwa apek renh alpemelem?” \v 39 Ra rtney-alhew akelty arntety ikwer-itwel, rap angkew, “Ipmelha! Tyerrelha ikwer-they!” Arwapeny tyerrelherl-alhew arntety ran, rap ywerrerl-alhew-anem. Akelty rap akwentenhey-alpew, amern-anem ikwer-rnem anthew. \p \v 40 Arlta ikwerel-antey, itwernan aylperl-alhenhel, apmer ikwer-areny-rnemel arntety-rnem arrenty-akert-rnem-then akngetyenh Jesus-warl, ra mwerreleyew. Ra itep-anem arrernenh ikwer-rnem-warl, mwerrelemel. \v 41 Arrenty-rnem tyerrelhenh ingwer-rnem-they, arrenty rernemap ikwer arlkenh, “Ngan Alerikw Akngey-wenh!” Rernem iterl-arew, Akngeyelarl renh thwenew ahern nhenh-warl. Arrenty-rnem ilkelhew, angka ikwer-akert ingkerrenhew ileyew. Rap arrenty renh-rnem akeleytelew apatelhelemel, ilewerr ingwer-rnem-warl. \p \v 42 Ingwepenh ingwerelan itwernarl aherlkewel-anem. Rap akwenterl-alhew, apmer ingwer-warl-anem anperl-alhew, apmer akeleyt-ampeny-warl-anem. Ra ament-anem anaynteyew, Akngey-warl-athek angkaynteyew-anem. Arntety-penh-rneman ikwer nthwenh arrpemarl ingkernan. Rernem renh arey-alhew, ikwer angkemel, “Nga anemer anewantherrel-arleng.” \v 43 Ra tyernew, “Arrantherr iterreyel arrewantherrenharrp-angkwarr. Akngeyel ayenh thwenew, angka mwerr-angker Jew-rnem ingkerrew ileyew. Atha renh-rnem ileyew, Akngeyan Ingkart ingkerrew apmer arrpanenh-arenyew aneyel. Nthekwern ayeng anayntey-angenh arrewantherr-itwel apmer nhel. Ayeng alheyew apmer ingwer-rnem-warl-then. Kel ayeng alpeyel-anem.” \p \v 44 Ikwer-penh Jesus-an alhenh ingweram-angkwarr apmer Jew-rnem-wenh-itwew. Rap angka mwerr-angker Akngey-akert ilerl-apenh tyaty Jew-rnem-wenh arrpanenh-itwew. \c 5 \s1 Jesus-elan kwertengerl-rnem irrpety rlwaneyel \r (Matthew 4:18-22; Mark 1:16-19; John 1:35-42) \p \v 1 Ingwer-ingweran Jesus kwaty alay impalthel rtnenh Galilee-itwew. Akngerr akarrerrenh, angka Akngey-wenh awaynteyew. Arrerant-arey rernem ikwer-itwew rtnenherrew, arrer-they awaynteyew. \v 2 Rap rtnwa atherr arew, kwaty impalth-itwewarl rtnenh. Rtnwew-artey-rnem aylperr antwerrkey-angker-rnem, rernemarl netting rwep-penh aylperrew-arelh irrarlkenh. \v 3 Ra rtnwa anyent-warl nganerl-alhew, ranap Simon-wenharl. Rap Simon ilew, ra rtnwa renh arleng-awatyeleyew impalth-they. Rap rtnwa arleng-awatyelew. Jesus rap arrernelhew-anem, rap rtnwel anerl-anemel akngerr innga akalty-anthenh. \p \v 4 Rarl akalty-anthenh-penh, rap Simon-ew angkew, “Rtnwa nhenhel alherlewey kwaty intwer-warl-awaty. Ntwa ngkweng apelty-rnemel-then netting kwaty-warl atwarrelhelenh-arey, aylperr-rnem antwerrkeyew.” \p \v 5 Simon-an angkew, “Anantherr ankwakel ywarn-antey arrkernenh, aylperr-rnem antwerrkeyew-arrpantey. Arrangkw! Kel athap netting atwarrelhelem, aylperr-rnem antwerrkeyew, ntwarl ilanthew.” \v 6 Rernemap kwaty intwer-warl-awaty alherlewew, netting atwarrelhelew, aylperr akngerr innga antwerrkew-anem. Netting akelheyew-anew-anem aylperr akngerr-akert. \fig |src="cn01875b.tif" size="col" ref="Luke 5:6" \fig* \v 7 Ra akelhewerr, rernem rtnwa ingwer-akert-rnemew iltyerrew-anem, renh-rnem alpemeleyew. Ingwer-rnem apetyew, rernemaw ingkerrenh netting rtnwa atherr-warl ayteng-ineyew. Rtnwa atherran aylperl-alheyew-anew, aylperr akngerrelarl awerrelew. \p \v 8-10 Aylperr antwerrkey-angker-rnemel aylperr akngerr arew, rernemap apateyelpew-anem. Simon Peter-then ikwer apelty atherr-then, James-then John-then, rerneman apateyelpew arrpemarl. James-then John-then ratherr alerikw-atherr Zebedee-wenh. \p Simon Peter rap Jesus-ew kwenerrew-anem angkemel, “Atyetyart, alha arleng atyeng-wety! Ayengan artwa apmwa!” \p Jesus-an Simon Peter-ew angkew, “Atererrey-angenh. Ntwa aylperr akngerr inenh-apeny awank-they, nhepenh-anyem ntwa artwa akngerr-anem Akngey-warl akngey-alpeyenh.” \p \v 11 Ikwer-penhan rernem rtnwa atherrel impalth-warl alpew, arlwereng-warl iytarr-akngew, rnkernenhemel. Simon Peter-then James-then John-then rernem ingkerrenhel-antey iwerlelpew, Jesus-anem apentenhew. \s1 Jesus-el artwa tywen-angketyarr mwerreleyel \r (Matthew 8:1-4; Mark 1:40-44) \p \v 12 Ikwer-penh Jesus anenh apmer ingwerel. Apmer ikwer-itwew artwa anyent tywen-angketyarr anenh. Rarl renh arew, ra kwenerrew-anem ikwer ahern-warl angkemel, “Ingkartay! Atha iterl-areyel, ntwa arntety mwerreley-angker. Nga ilkelhenty, tywen-rnem mwerrela atyeng-itwew. Yenp alyelkela.” \p \v 13 Rarl amperrngerrew-anem ikwer, rap itep-anem ikwer-warl arrernew angkemel, “Ya wenh! Atha ngenh mwerreleyew!” Arwapeny tywen-rnem arrangkwerrenhew. \p \v 14 Rap renh ilew-anem, “Ingwer-rnem-warl ilelhey-angenh, tywen-rnemarl mwerrerrew! Alhetangkwel tyaty Jew-rnem-warl. Artwa rltwa tyatyew-artey ikwer ilelha. Arternp rtna, ra arlka ngenh areyew. Ra ngenh areyew, nga mwerr-anem tywen-weny-anem. Aker-anem ikwer antha, ra ngkweng katy arrtyeyew, Moses-elarl ilew-angkwarr. Alakenh-anyem akngerrel iterl-areyew, ngarl mwerr-anem irrew.” \p \v 15 Artwa ranap ingwer-rnemew ilelherl-apenh. Angka Jesus-akert arlpimperrew apmer arrpanenh-warl. Akngerr-anem akngerr-anem akarrerrenh ikwer-warl, angka ikwerenh aweyew, arntety-penh mwerrerreyew. \v 16 Akngerr-wetyan ra anperl-alhenh ament-antey apmer alkey-warl, Akngey-warl-athek angkaynteyew. \s1 Jesus-el artwa lerrp mwerreleyel Capernaum-itwew \r (Matthew 9:1-8; Mark 2:1-12) \p \v 17 Ingwer-ingwer Jesus anenh warl anyent-itwew kwen, akngerr akalty-anthenh. Artwa Pharisee-rnem artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnem-then rernem anenh. Ingwer-rnem Jerusalem-areny, ingwer-rnemarl apmer arrpanenh-areny, Galilee-ampeny-areny, Judea-ampeny-areny. Akngeyel renh rlterrkelenh, arntety akngerr mwerrel-aynteyew. \p \v 18 Artwa ingwer-rnem apetyew, artwa lerrp panty-akertel akngetyemel. Rernem kwen akngeyew, Jesus-ew arrerenty arrerneyew. \v 19 Ingwer-rneman rtnenherrenh arriwel-antey, nthakenh kwen aylpey-angenh, arrangkw. Rernemap iterrew, artwa lerrp ikwer-akert nganenheyew ladder-angkwarr warl irrwerl-warl. Warl renh irrwerl altywerelew-penh, rernemap artwa arntety renh pantyinp rwepel atwarrelhelew ampep-warl, Jesus-arl anenh-warl. \fig |src="lb00305c.tif" size="col" ref="Luke 5:19" \fig* \p \v 20 Jesus-el artwa lerrp arew ikwer apelty-rnem-then, rap iterrew, “Artwa nhenh-rnemel iterl-areyel, atha renh mwerreley-angker.” Rap angkew artwa lerrpew, “Athan apmwa ngkweng-wety irrarlkem. Atha ngenh atwey-angenh, ngarl apmwel-ayeth anenh-penhan.” \p \v 21 Artwa Pharisee-rnem artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnem-then rernem awew, Jesus-arl ikwer angkew. Rernemap iterrenh, “Nthekwern ra alakenh angkey-angenh! Ran Akngey-arrpantey iterreyel! Akngeyelant apmwa irrarlkey-angkeran, angkep pweyteleyewan!” \p \v 22 Kanper-antey Jesus-el iterl-arew, rernemarl iterrenh. Rap ayernew, “Ilekewarl arrantherr alakenh atyeng iterreyel? \v 23 Nthakenh ayeng irrem artwa lerrp nhenhew? Atha apek apmwa ikwer-wety irrarlkem. Atha apek ilanthem, ra rtnerl-alheyew. \v 24 Ayengan Artwa Inngarl Akngey-wenh, atha lwewarrerneyew, Akngeyelarl arawerrng atyeng anthew, apmwa ingkerrenh irrarlkeyew.” Jesus-an angkew artwa lerrpew, “Awelha atyeng. Rtnerl-alha, panty ngkwenh inerl-alha, apmer-warl-anem alpemel!” \p \v 25 Anamerl-antey artwa lerrp-penh rtnerl-alhew, panty ikwerenh inerl-alhew, apmer-warl-anem alpew. Rap aylelheynenh inkwerelhemel Akngeyew, apmer-warl alpenhel. \v 26 Ingkerrel renh intwarenh, rarl apmer-warl alpenh panty-akert. Rernemap apateyelpew, inkwerelhemel-anem angkerrenh, “Inngang wenh! Akngey rlterrk inngarl! Aleyant anantherr ngwampant alakenh arew!” \s1 Jesus-el artwa Levi rlwaneyel, renh apent-aynteyew \r (Matthew 9:9-13; Mark 2:13-17) \p \v 27 Jesus-el artwa lerrp mwerrelew-penh, rap warl ikwer-they alpew-anem. Ra warl apwert akarreleyew-arelh arey-alhew. Artwa anyent warrkerrenh warl ikwer-itwew itnan Levi. Itna ingweran Matthew, rap apwert-anem akarrelenh kapmentew. Apwert akarreley-angker-rnem akngerr irrtyert-awarr-rnem. Rernem apwert akngerr iney-angker atnyenemel, akelyant anthem kapmentewan. Jesus-el Levi arey-alhew, rap angkew, “Atyeng-angkwarr-anem apetya, ayenh apentemel!” \v 28 Levi rtnerl-alhew, warrk ikwerenh iwerlelpew, Jesus-anem apentenh. \p \v 29 Ikwer-penh Levi-el Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-then atnwenheynew warl ikwerenh-warl, kwenty arlkweyew. Apwert akarreley-angker-rnem arlkwemel anenh. Ingwerentyak-rnem-then anenh, angka Moses-wenharl apentey-angenh-rnem. \v 30 Artwa Pharisee-rnem artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnem-then rernem anenh arrpemarl. Rernemap kwertengerl-rnemew angkew, “Apwert akarreley-angker-rnem-itwel arrantherr arlkwemel aneyel, angka Moses-wenh apentey-angenh-rnem-then-itwelan! Ilekew arrantherr alakenhan?” \p \v 31 Jesus-el awew, rernemarl angkew, rap angkew, “Ngangker-rnemel nthekwern mwerr-rnem mwerreley-angenh, arrangkw. Arntetyant mwerreley-angker. \v 32 Nthakenh atha alakenh mwerr-rnem iley-angenh, anaynteyew arraty-angkwarr. Ayeng apetyew, atha apmwernemant ilaynteyew, Akngey-warl angkeperrenhey-alpeyew, ikwerewant anaynteyew.” \s1 Angka arrwekelenyew awelhey-angenh. Angka Jesus-wenhew awelh-aynteyew \r (Matthew 9:14-17; Mark 2:18-22) \p \v 33 Ingwer-rnemel Jesus ayernew, “Akngerr-inger kwertengerl John-wenh-rnem kwertengerl artwa Pharisee-rnem-wenh-then rernem amern arlkwey-angenh-anem arlengew-alenty anem, Akngey-warl-athek angkaynteyew. Alep arrantherr-alew? Ilekew ntwan kwertengerl ngkwenh-rnem-thenel intem amern arlkwem?” \p \v 34 Jesus-el angka ilew renh-rnem alakenh: “Arrantherr iterl-areyel, artwethen arelh-then arlwentherrem anewantherrenh-angkwarr. Artwa arlwentherreyew-athath, ikwer apelty-rnem apetyem apmer ikwerenh-warl, rernemap tyenkerr-anem arlkwem ingkerrenhel. Rernemap arlkweyel aleth-antey, rarl aneyel-awaty ikwer-rnemel-arleng. \v 35 Ikwer-penh artwa renh akngew-penh, rernemap amern arlkweyang irrem. Artwa rapeny ayeng ywerrerl-alheyenh kwertengerl-rnem-wety. Rernem amern arlkwey-angenh anem, Akngey-warl-athek angkaynteyew-anem.” \p \v 36 Jesus ikwer-rnem angkew, “Atha angka nhanyem ileyew arnkwa awankeny-akert, altherrk-akert. Nthakenh ntwa arnkwa ngwampeny-they akalthey-angenh, awankeny-warl wap arrerneyew, arrangkw. Arnkwa ngwampeny rap apmwamwam irrewerr. Nthekwern ntwa arnkwa ngwampeny awankeny-warl atanthey-angenh, ingwer-lkwerarlap aynteman.” \p \v 37 Jesus-el angka ingwer-anem ilew ampwal ngkwarl waynew-arelh-akert, ampwal yenp nanikwet-penh arranty-apeny-akert. Rap angkew, “Nthekwern anantherr ngkwarl wayn rlengkeny rlkwerrp-akert theley-angenh ampwal awankeny-warl, rap wangkemarl antyerlperremel. Artwa akwerrp alakenh irrem. Ngkwarl wayn thelelhem ampwal-they ahern-warl, ampwal ranap apmwerremarl. \v 38 Artwa akaltyel thelem ngkwarl wayn rlengkenyan ampwal rlengkeny-warl, arraty-angkwarr.” \sp \bd Anaynteleyel: Jesus-el angka ilenh, renh-rnem akalty-antheyew. Arnkwa awankeny yenp awankeny-then angka Akngey-wenh arrwekeleny-apeny, Moses-elarl akalty-anthenh-angkwarr. Jesus-wenh angkangkwarr aynteyel arnkwa rlengkeny yenp rlengkeny-then-apeny.\bd* \p \v 39 “Ngkwarl wayn antywenh-antywenh-rnem rernem ngkwarl awankeny arrkernem, arleng-alentyarl rtnenh-penh, rernemap angkem, ‘Ngkwarl nhanyem mwerrarl, ngkwarl rlengkeny-apeny-wenyarl!’ Rernemap ngkwarl rlengkenyan iylpelant irremel iwerlelpem.” \sp \bd Anaynteleyel: Jesus-el angka ilenh, renh-rnem akalty-antheyew. Ngkwarl wayn awankeny angka Akngey-wenh arrwekeleny-apeny. Jesus-wenh angkangkwarr aynteyel ngkwarl wayn rlengkeny-apeny. Akngerran awelhem angka Moses-wenhew, mwerr antwemel. Angka Jesus-wenhew rernem awelhem, rernemap mwerr-angker inngarl antwem.\bd* \c 6 \s1 Jesus-el arlta ltyerrey-angker ikwer akalty-antheyel, rernem iterl-areyew \r (Matthew 12:1-8; Mark 2:23-28) \p \v 1 Saturday anyentel, arlta ltyerrey-angker Jew-rnem-wenh-angkwarr ikwerel, Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akert apmer arlpaw-ampeny-angkwarr alhenh. Rernemap amern weyt-angketyarrel alhenh. Kwertengerl-rnemel amern weyt akeynenh irrnyewerl-apenh, arlkwemel arlkwemel. \v 2 Artwa Pharisee-rnemel arew renh-rnem, rernemap angkerrew, “Moses-wenh-angkwarr aynteyel, nthakenh anantherr warrkerrey-angenh arlta ltyerrey-angker nhenhelan. Anantherr ingkerrenh ltyerremer. Kwertengerl yanh-rnem apmwelheleyel, rernemap warrkerreyel, amern inaynteyew.” \p \v 3 Jesus angkew artwa Pharisee-rnemew, “Alhewerarl anantherr amernan inayntem, arlta anyent nhenhel ltyerreyew-arelhelan. Arrantherr angka Atyetyart David-akert iterl-areyel, rarl amern inerl-alpew kalikw Akngey-wenh-they. David ikwerenh-rnem-akert amern-weny angayakw anenh, \v 4 rap aylpew kalikw ikwer-warl, amern tyenkerr renh inerl-alpeyew. Moses-wenh-angkwarr aynteyel, artwa rltwa kalikw-areny-rnemelant amern tyenkerr arlkwemer. David-el arlkwew, artwa ikwerenh-rnemew anthemel alhewer-antey arrpemarl amernan. Rernem amern tyenkerr arlkwewan, Akngeyanap ahelerrey-angenharl ikwer-rnem. \v 5 Ayengarl nhayman angkeyel! Ayengan Artwa Inngarl Akngey-wenh, atyetyart ilkwarl David-angkwarran. Alhewerarl amern akarreleyew arlta ltyerrey-angker nhenhelan, atyengan mwerrarl alakenh!” \p \v 6 Arlta ingwerel ltyerrey-angkerel, Jesus aylpenhew tyaty Jew-rnem-wenh-warl. Rap aney-alhew, ingwer-rnem-anem akalty-anthenh. Artwa anyent akwa apmwa arlwerrelhewarl anenh. \v 7 Artwa Pharisee-rnemel artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnemel-then rernem artewentyel Jesus arenh. Rernem renh arenh, ra apek artwa akwa apmwa mwerrelentyew. Rernem alakenh iterrenh, “Jesus-el artwa mwerrelenty arlta ltyerrey-angker nhenhel, rap apmwelhelemarl. Ingwerenty mwerrelenty, rap warrkerremarl!” Rernem mpwelhenh arntarnt-arelhemel, ra apmwelhelentyew. \v 8 Ra iterl-arenh, rernemarl iterrenh. Rap angkew artwa akwa arlwerr-arlwerrew, “Rtnerl-alha, ingwer-rnemel ngenh areyew.” Artwa rap rtnerl-alhew-anem. \p \v 9 Jesus-el rtnenherrenharl-rnem ayernew, “Nthakenh arrantherr iterreyel? Nthakenh angka Moses-wenhelan ileyel? Nthakenh irrem arntetyewan arlta ltyerrey-angkerelan? Renh arntarnt-arem apek, mwerrelemel? Menty apek renh ipmem? Renh apek alpemelem? Atwem apek renh?” \v 10 Jesus-el renh-rnem arew-penh, rap angkew artwa ikweran, “Akwa arratyela!” Akwa rap arratyerreyelpew, mwerr-anem. \v 11 Rernem arew, Jesus-elarl artwa arntety mwerrelew, rernemap pwetherrew. Rernemap akarrerrew, alakenh angkerreyew, “Nthakenh anantherr arrngert angkem, Jesus-el ra alakenh arrpemarl mpwarewerr?” \s1 Jesus-el kwertengerl-rnem 12 rlwaneyel \r (Matthew 10:1-4; Mark 3:13-18) \p \v 12 Ingwer-ingwer Jesus apwert ilkwewarl nganeynenh, Akngeyew angkaynteyew, rap ankwakel ikwer angkenh. \v 13 Ingwepenhan ra arlkew renharl apenteyel-rnemew, rernemap ikwer-warl alhew apwert irrwerl-warl. Rap artwernem 12 rlwanew kwertengerl-rnem ikwer, rap angkew-anem, “Arrantherr angka mwerr-angker ilerl-apayntenh-arey.” \p \v 14 Artwa nhenh-rnem rlwanew Jesus-el: \li1 Simon, renh Peter itnewew; ayteyikw Peter-wenh Andrew; awayenheng-atherr James-then John-then; Philip; Bartholomew; \li1 \v 15 Matthew; Thomas; alerikw Alphaeus-wenh itnan James; Simon, kapment-wety apmelerr rarl arlkarerrenh; \li1 \v 16 alerikw James-wenh Judas; Judas Iscariot-akerr. \p Ingwer-ingweran Judas Iscariot-el Jesus artwa Jew alkenh-rnem-warl ahayiwemarl, rernem atwemel antwerrkeyew. \s1 Jesus-el akngerr mwerreleyel \r (Matthew 4:23-25) \p \v 17 Ikwer-penh Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akert atwarrenhey-alpew apwert irrwerl-they kwenel-athek ahern aterterr-warl. Apmer ikwer-arenyan akngerr akarrerrew arrpemarl. Ingwer-rneman Judea-ampeny-areny Jerusalem-areny-then anew-anenh. Ingwer-rneman kwaty alay impalth-areny, Tyre-areny Sidon-areny. Ingkerrenh-antey ikwer mpwelhenh. \v 18 Rernemap apetyew, ikwer awelheyew. Arntety-rnem-then apetyew, ra mwerreleyew. Ingwer-rneman arrenty-akert apetyew, rap arrenty-rnem irrentew. \v 19 Arawerrng rlterrk Akngey-wenh-akertel ra arntety-rnem mwerrelenh. Rernem arrerant-arey rtnenherrenh ikwer-itwew, ra renh-rnem arnep-arneyew. \s1 Akngey ntwap apententy, ngap inkwerelhemarl \r (Matthew 5:1-12) \p \v 20 Jesus-el kwertengerl ikwerenh-rnem arenh, rap angkew-anem ikwer-rnem, \q1 “Kel-anem arrantherran aleyan irrpetyapant apek atnyen-ayntem, Akngeyan arrewantherr inkwerelhemarl. Akngey-wenh-anem arrantherran. Ran Atyetyart arrewantherrenh, rap arrenhantherrenh arntarnt-areyenh. \q1 \v 21 Kel-anem arrantherran aleyan angayakw-anem apek, Akngeyan arrewantherr inkwerelhemarl. Rap amern-anem anthem, arrantherrap atnerteng-anem irreyenh. \q1 Kel-anem arrantherran aleyan alpwelyerremel-anem apek artnem, Akngeyan arrewantherr inkwerelhemarl. Ingwer-ingweran rap arrenhantherrenh irrngerney-antheyenh, arrantherrap atherreyenh-anem. \q1 \v 22 Ayeng Artwa Innga Akngey-wenh, arrantherr ayenh apenteyew. Ingwer-rneman arrewantherr ilkelhey-angenh irremarl, arrenhantherrenhap kwanthemarl, irrtywerremel ilem, irrentemel. Akngeyan arrewantherr inkwerelhemarl. \q1 \v 23 Awank-akerr akngerran arlkarerrenh angkakert Akngey-wenh-rnem-wety. Rlengkan arrantherr angkakert weth-rnem-apeny. Ingwer-ingwer arrantherr aney-alpem Akngey-itwel, rap arrewantherr ilek-ilek mwerr-angker antheyenhan. Arrantherrap ikwer iterr-ayntenh-arey inkwerelhemel.” \p Alakenh Jesus-an angkenh ikwer-rnem. \p \v 24 Ikwer-penh Jesus ingwer-rnemew-anem angkenh, rernemarl rtnenherrenhew awelherremel. \q1 “Kel-anem arrantherr aleyan ilek-ilek-anem apek atnyen-ayntem. Ingwer-ingweran ampwal-rnem arrewantherrenh apmwanem aynteyenh. \q1 \v 25 Kel-anem arrantherr aleyan amern akngerr-anem apek atnyen-ayntem. Ingwer-ingweran arrantherr angayakw-anem amern-weny-anem irreyenh. \q1 Kel-anem arrantherran atherreyel-anem apek. Ingwer-ingweran arrantherr alpwelyerremel-anem artneyenh. \q1 \v 26 Kel-anem ingwer-rneman mwerr-anem apek angkem arrewantherr. Awank-akerr arreng aynewantherrenhel alakenh ilenh angkakert-arrpantey-rnem-wety, irrtywerremel iley-angker-rnem-wety.” \s1 Ingwer-rnemew ilkelh-aynta, angkep atweyney-angenh \p \v 27 Jesus angkew ikwer-rnem, “Angka nhenh awenh-arey! Ingwer-rnem arrewantherrety arlkarerrenty, arrantherran mwerr-angkwarrel ikwer-rnem anaynteyew. \v 28 Ingwer-rnemel arrenhantherrenh apmwel-ayeth iltenty, apmwethen mpwarenty, arrantherrap Akngeyarl ayernenh-arey ikwer-rnem. \v 29 Ingwerel ngenh itepel atwenty arreyl ingwer-angkwarr, menty anthelha. Angkep atwey-angenh. Menty anthelha, arreyl ingwer-angkwarr-then ra ngenh atwey. Arnkwa ingwerel rakenty, menty ikwer antha. Arnkwa ingwer-then ikwer antha. \v 30 Ingwerel ayernenty, ntwap antharl. Ra apek inenty ayerney-angenhel, kel renh ayerney-angenh, angkep anthenhey-alpeyew. \v 31 Arrantherran inkwerelheyew, ingwerentyel mwerr arrewantherr arnwarnentyan. Kel alakenh arrantherran ingwer-rnemew arnwarneyew. \p \v 32-33 Arrantherr ingkerrew ilkelherl-anemer. Nthakenh arrantherr rlwaney-angenhan, arrewantherr ilkelhentyant ingwerenty, arrangkw. Apmwangkwarrarl aneyel-rneman alakenh-anyem. Rernem ingwer-rnemewant ilkelh-ayntem, rernemarl ikwer-rnem ilkelheyel-apeny. Ingwerentyakew rernem ilkelhey-angenh. Arrantherr apek rernem-apeny, apmwangkwarrarl aneyel-rnem-apeny. Akngeyelan nthakenh arrenhantherrenh mwerr-angker anthey-angenhan, arrantherr alakenh arnwarnenty-penh. \p \v 34 Arrantherr apwert arlentherl-anemer alhewer ingwer-rnemew-then. Nthakenh arrantherr rlwanentyant apwert anthey-angenh, ingwerentyew arrewantherr angkep anthentyewant, arrangkw. Apmwangkwarrarl aneyel-rnem alakenh-anyem. Rernem apwert arlenthem irrpetyapewant, apwert angkep anthey-angkerew-rnemant. Ingwerentyakan apwertew intywekeley-angker-rnemarl. Rernem iltyant-anem apek, apwert-weny, nthakenh angkep anthey-angenh. Arrantherran apek apmwangkwarrarl aneyel-rnem-apeny, apwert angkep anthey-angkerew-rnemant arlenthemarl. Akngeyel nthakenh arrenhantherrenh mwerr-angker anthey-angenhan, arrantherr alakenh arnwarnenty-penh. \p \v 35 Arrantherran athamerrerl-anemer ingwer-rnemew, arrewantherr ilkelheyangew-rneman, ikwer-rnem mwerr arnwarn-ayntemel. Akngey-wenh-angkwarr-apeny, rarl ingkerrenhew athamerreyel-apeny, mwerr-rnemew-then apmwernemew-then. Rap ingkerrenhew ilek-ilek mwerr-angker anthem. Alakenh-anyem arrantherr antherl-anemer ingwer-rnemew. Arralty-aney-angenh, rernem nthekwern angkep antheyney-angenharl. Akngeyan arrewantherr inkwerelhemarl. Arrantherr alakenh anenty, Akngey irrwerl-arenyelap arrenhantherrenh alerikw-rnem antwem. \v 36 Inngarlap! Ingwer-rnemew atham-atham anaynteyew, Akngey-apeny.” Alakenh-anyem Jesus-el akngerr akalty-antheynenh. \s1 Ingwer-rnemew tyel-angkey-angenh \r (Matthew 7:1-6) \p \v 37 Ikwer-penh Jesus angkew ikwer-rnem, “Ingwer-rnem apmwa antwey-angenh, Akngeyelap arrenhantherrenhan apmwa antwewerr arrpemarl. Ingwer-rnem ayntarrp-iley-angenh, Akngeyelap arrenhantherrenh ayntarrp-ilewerr arrpemarl. Ingwer-rnem arrewantherr apmwelhelem, menty-anem ipmenh-arey iylpelerremelant. \v 38 Arrantherr akelyant anthem ingwer-rnemew, Akngey ran akelyant anthem arrewantherrarl. Arrantherr akngerr anthem ingwer-rnemew, Akngey ran akngerr anthem arrewantherrarl. \p Arrantherr iterl-areyel, ntangarl anantherr akarrelem-apeny. Tyampet-warl arrerneynem-apeny arriwew-atety. Alakenh-anyem Akngeyel antheynem, lherrparnpeyew-atety. Arrantherr ingwer-rnemew athamerrerl-anenty, Akngeyan arrewantherrarl athamerrem arrpemarl, ilek-ilek-then antheynemel.” \p \v 39 Jesus-el angka akely irrpety-anem ilenh: “Artwa aparrngel nthekwern atnwenhey-angenh artwa aparrng ingwer itep-they, arrangkw. Ratherr atherr-anteyarl aytnewerr irrkewarl.” \sp \bd Anaynteleyel: Jesus-el angka ilenh, renh-rnem akalty-antheyew. Artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker rerneman artwa aparrng-apeny. Aparrngelan arrkay arem. Alakenh-anyem rernem mwanty awelhey-angenh angka Akngey-wenhew anaynt, arrangkw. Rernemap apmwangkwarrarl anenh. Nthakenh rernem alakenh angkey-angenh ingwer-rnemew, “Ngan apmwelhelew. Ngan anemer arraty ayeng-apeny.”\bd* \p \v 40 “Apmerrkel nthekwern iterl-arey-angenh, akwerrp-antey, artwapeny-wenyarl ra. Rarl ilkwerreyenhel, rap artwant artewentyelan akaltyerreyenh.” \sp \bd Anaynteleyel: Jesus-el angka ilenh, renh-rnem akalty-antheyew. Rerneman anemer, angka artwa Pharisee-rnem-wenhew awelhey-angenh, rernemarl akwerrp apmerrk-rnem-apeny. Rerneman angka Jesus-wenh ikwerant awelhemer, akaltyerremel.\bd* \p \v 41 “Ngarl iterreyel, nga mwerr-arrpantey, ngantey irrtywerreyelarl. Nthekwern ntwa ingwerentyak arratyeley-angenh, ntwarl angka Akngey-wenhew apmwel-ayeth akalty-anthem. Artwa aparrng-apenyarlap ngan, anngel arey-angenh. \v 42 Nthakenh ingwerew alakenh angkey-angenh, ‘Atyeng apeltyay, atha ahern akely irrarlkeyew annga ngkweng-itwew’. Arrangkw! Ntwan apek arrkay areyel, arwerl arlpentyelarl ilpeyel annga ngkwenhan! Ngarl alakenh angkeyel, ngap irrtywerreyelarl. Ntwap arwerl ina annga ngkwenh-they-tangkwel, ntwap mwerr-anem arem. Ntwap ahern akely irrarlka annga ingwerentyak ikwer-itwew-anem.” \sp \bd Anaynteleyel: Jesus-el angka ilenh, renh-rnem akalty-antheyew. Nthakenh rernem ingwer-rnem apmwa antwey-angenh. Artwa arraty aney-angenh ra arwerl arlpentyel annga ilperl-anenty-apeny. Nthakenh anaynt arey-angenh, ingwer-rnem-then arratyeley-angenh.\bd* \s1 Angka arwerl amern mwerr-akert \r (Matthew 7:15-20) \p \v 43 Jesus-el angka ingwer-anem ikwer-rnem ilenh. “Arwerl mwerran amern mwerr-akertarl, arwerl ingweran paytey-angketyarrarl amern apmwakertarl. \v 44 Anantherr amern iterl-aremarl arwerl arrpanenh-itwew. Amern tywerrk nthekwern arlketyerr-angketyarrel aney-angenh, arrangkw. Amern arnwekety nthekwern alatyeytel aney-angenh, arrangkw. \p \v 45 Alakenh nga iterrerl-aynteyew akwerrngan. Kel alakenhaym nga angkeman. Nga mwerr-angkwarr aneyel, ngap mwerr iterreyel akwerrngan, ngap angka mwerrarl angkem arrakertan intem. Nga apek apmwa, ngap apmwel-ayeth iterreyel akwerrngan, ngap apmwel-ayetharl angkeyel arrakertan intem.” \s1 Angka artwa warl arnwarney-angker atherr-akert \r (Matthew 7:24-29) \p \v 46 Jesus angkew ikwer-rnem, “Ilekewarl arrantherr ayenh antweyel ‘Ingkart’? Arrantherr atyeng awelhey-angenh. Arrantherr aney-angenh, ayengarl angkeyel-angkwarr, arrangkw. \v 47 Ilek-apeny artwa ran, rarl atyeng awelhem? Ran arraty anem Akngeyew, ayengarl angkeyel-angkwarr. Rap ikwer-itwel aney-alpem intem. \v 48 Ran artwa anyent-apeny, rarl warl arnwarneyew-apeny. Ran apmer ahern rlterrk alalewew. Warlarl arnwarnew-penh, rlterrk innga rtnewan. Kwaty apangw ilkwa rntwey-alhew, atnyerr-anem apetyew warl ikwer-warl, ranap nthekwern atakelhey-angenharl. \p \v 49 Atha ileyew angka ingwer-anem, artwa ingwer-akert-anem. Ran warl arnwarneyew arrpemarl. Ran apmer ahern rlterrk alalewey-angenh, arrangkw. Ran warl arlwereng-warl arnwarnew, ilpay impalth-warl. Kwaty apangw ilkwa rntwey-alhew, atnyerr-anem apetyew warl ikwer-warl, warlap atakenhew-anem. Arrantherr angka atyenh awenty, arrewantherrenharrp-angkwarr alhem, arrantherranap artwa nhenh-apenyarl. Arrantherr nthekwern Akngey-itwel aney-alpey-angenh intem, arrangkw.” \c 7 \s1 Jesus-el artwa warrkenh ahawarr alkenh-wenh mwerreleyel \r (Matthew 8:5-13; John 4:43-54) \p \v 1 Ikwer-penh Jesus akngerrew angkenh-penh, rap angkep alpew tawen Capernaum-warl. \v 2 Artwa ahawarr alkenh apmer ikwer-itwew anenh. Ran atyetyart ahawarr-rnem 100-ew, ranap atyetyart alkenh Rome-arenyew warrkerrenh. Ran artwa warrkenh anyent atnyenew, rarl ikwer ilkelhenh. Warrkenh ranap arntetyarl, kelepenh ilweyew-anenh. \v 3 Artwa ahawarr alkenhel awew, Jesus-elarl akngerr mwerrelenh. Rap artwa Jew alkenh-rnem thwenew Jesus-warl, renh ayerneyew, artwa warrkenh renh mwerreleyew. \v 4-5 Artwa rernem Jesus-warl alhew, rernemap angkew ikwer, “Atyetyartay! Apetya anewantherrel-arleng, artwa arntety nhak mwerreleyew. Artwa ahawarr alkenh-wenh warrkenharlap ran. Artwa ahawarr ran mwerr-angker. Ranap atham-atham anewantherr Jew-rnemew, rarl apwert anthew anewantherr, warl akarrerreyew-arelh arteyew. Alakenh-anyem nga apetyemer, artwa warrkenh ikwerenh mwerreleyew.” \v 6 Jesus angkew, “Kel ayeng alhem.” Ra anperl-alhew ikwer-rnemel-arleng. Artwa anyent anterrew, artwa ahawarr alkenh ileyew, Jesus-arl apetyenh. \p Artwa ahawarr alkenhel awew, Jesus-arl arrer-anem apetyenh, rap nyerrerrew. Rap ikwer apelty-rnem ikwer-warl thwenew, renh ileyew apetyey-angenh. Rernemap renh ampep-itwew arey-alhew, angkanem ilew ikwer, artwa ahawarr alkenharl angkew-angkwarr: “Ngan alkenharl atyeng-angkwarr. Ayengan artwa mwerr-wenyarl. Ayeng nyerrerreyel, ngenh nthakenh atha rlwatey-angenh, arrangkw. Warl atyenh-warl apetyey-angenh. \v 7-8 Atha ngenh nthakenh iley-angenh, nhenh-warl apetyeyew. Atha iterl-areyel, nga Akngeyew warrkerreyel. Ntwa awemarl, rarl ilantheman. Alakenh-anyem ayeng warrkerrem atyetyart alkenh Rome-arenyew. Ayeng atyetyart ahawarr-rnem 100-ew. Atha anyent ilanthem alakenh, ‘Yanh-angkwarr!’, rap alhem. Atha anyent ingwer ayernem, ‘Apetya!’, rap apetyemarl. Atha anyent ingwer ilanthem, ‘Warrkerra!’, rap warrkerremarl. Ngan ayeng-apenyarl. Ngarl angkem-apeny, rap anamerl irrem. Arwa angka, warrkenh atyenh rap anamerl-antey mwerrerremarl.” \p \v 9 Jesus-el awew, rap apateyelpew. Ra angkew ingwer-rnemew rtnenherrenharl-rnemew, “Aleyant atha awew alakenhan! Atha inngarl arrenhantherr ileyel. Artwa ahawarr weth ranap alethangarl, rap atyeng rlterrk iterreyel. Atha artwa Jew renh arey-angenh-antey, rarl atyeng aley rlterrk iterrenharl.” \v 10 Artwa ahawarrew apelty-rnem rernemap warl-warl alperlewew-anem angkep. Rernemap aremerrey-alpew warl-itwew, warrkenh mwerr-anem arey-alpew, arntety-weny-anem. \s1 Jesus-el akelty inpert-wenh ampikw itetheleyel ipmepenh \p \v 11 Ikwer-penh Jesus anperl-alhew Capernaum-they tawen akely-warl Nain-warl. Kwertengerl ikwerenh-rnem akngerr ingwer-rnem-then alherlewenh ikwerel-arleng. \v 12 Rerneman apmer ikwer-warl arrer-anem alherlewenh, akngerr-anem rernem arey-alhew. Ikwer-areny-rnem apmer ikwer-they artnemel alherlewenh, artwa ipma ampwal ilperr-ilperrel-ayeth akngeynenh. Artwa akelyarlap ran, rarl ilwewan. Amewikw-wenh ranap anyentarl. Akelty irrepern ran inpert, artnemel alhenh. \v 13 Jesus-el renh arew, amperrngerrew-anem ikwer, rap angkew, “Artney-angenh.” \v 14 Ra alhew, ampwal ilperr-ilperr-anem arnew. Artwernem ampwalarl akngeynenh-rnem rtneyelpew. Rap angkew artwa ipmew, “Awelha atyeng! Akwenta!” \v 15 Anamerl-antey artwa ipmepenh akwentenhey-alpew, rap angkenh-anem. Artwa rap rtnenh-anem. Jesus-el renh atnwenhew amikw ikwerenh-warl. \p \v 16 Ingkerrel arew, artwa ipmepenh rtnerl-alhewarl, rernemap atererrew apateyelpemel. Rernem inkwerelhemel angkew alakenh Akngeyew, “Jesus ran angkakert Akngey-wenh! Akngey rlengkan apetyew, anenhantherrenh arntarnt-areyew!” \v 17 Angka Jesus-akert rap arlpimperrew apmer arrpanenh-warl Judea-ampeny-warl, apmer ingwer-rnem-warl-then. \s1 Angka Jesus-then John Baptise-emeley-angker-akert \r (Matthew 11:1-19) \p \v 18-21 Jesus angka Akngey-wenh ilerl-apenh-antey. Arntety-rnem akngerr ikwer-warl apetyenh, rap renh-rnem mwerrelerl-apenh. Rap aparrng-rnem-then mwerrelenh, rernem areyew. Ingwer-rnem arrenty-akert apetyenh ikwer-warl, rap arrenty-rnem irrentenh ikwer-rnem-they. \p Ikwerel-antey ra alakenh warrkerrerl-apenh, John Baptise-emeley-angker tyaylel-antey anenh. Kwertengerl-rnemel John-wenhel John arerlenty-akngenh tyayl-itwew, rernemap angka Jesus-akert iley-alhenh. John-el ayernew, “Nhenhang ran, Akngeyelarl ilew, rarl ahern nhenh-warl thweneyenh? Atha iterl-areyew.” Rap kwertengerl atherr thwenew Jesus-warl, renh ayerneyew. Ratherr ikwer-warl alhew ayernew-anem, “Ngang ran, Akngeyelarl rlwanew, ahern nhenh-warl thweneyew? Arrangkw apek. Ingwerentyakew-antey apek mpwelh-ayntem alerl-antey? Rwengk.” \p \v 22 Ra renh-atherr tyernew, “Alpenh-atherr mpwelanth John-warl, ayenh iley-alpenh-atherr. Ilenh-atherr ilek-ilek, mpwelanth arew. Ilenh-atherr ilek-ilek, mpwelanth awew. Aparrng-penh-rnemel areyel, lerrp-penh-rnem alheyel-anemarl. Tywen-angketyarr-penh-rnem alyelk-anem, arwengk-penh-rnemel aweyel-anemarl. Ipmepenh-rneman iteth-anem, apwert-weny-rnemel angka mwerr-angkerant-anemarl aweyel. \v 23 Mpwelanth atherr-angkwarr iterrey-angenh atyeng, Akngeyanap mpwelewanth inkwerelhemarl.” \p \v 24 Kwertengerl John-wenh atherr angkep alpew, ikwer ileyew. Jesus ingwer-rnemew angkew rtnenherrenharl-rnemew, “Arrantherr atyeng awelhenh-arey! Arrantherr John iterl-areyel. Renh tyayl-warl akwerneyew-athath, ra anenh apmer arlpaw-ampenyel-tangkwel. Ilekewarl arrantherr John-ew nthwenh? Arrantherr apek iterrenh ikwer, ra irrwerlap-aynterl-anenty-arrpantey? Arrangkw! John-an alakenh-wenyarl. \v 25 Artwa ilek-apenyew arrantherr nthwenh? Artwa arnkwa rlengkeny-akertew arrantherr nthwenh? Arrangkw! Arnkwa rlengkenyarl aylpeyel-rnem rerneman atyetyart-rnem, warl ilkwernemelarl aneyel-rnem. John-an alakenh-wenyarl. \v 26 Kel ilenh-arey ayenh. Artwa ilek-apenyew arrantherr nthwenh? Arrantherr apek angkakert Akngey-wenhew nthwenh? Ya wenh! John renh thwenew Akngeyel angka ikwerenh-akert. Ran angkakert ingwer-rnem-apeny-weny. \p \v 27 Awank-akerr Akngeyel angkakert ikwerenh Malachi ilew, rarl John ahern nhenh-warl-tangkwel thweneyew, Jesus renh thweneyew-athath. Akngey alakenh Jesus-ew angkew, \q1 ‘Atha artwa thweneyenh ikwer-rnem-warl, akwerrng renh-rnem arratyeleyew, rernem ngkweng awelheyew-awaty. Alakenh ra iwerr arratyeleyenh.’ \p \v 28 Awelhenh-arey atyeng! John angkakert ingwer-rnem-angkwarr ilkwarl, rernemarl anenh apmer nhenh-itwew awank-akerr. Aleyan Akngey-wenh-rnemarl John-angkwarr ilkwa. Ingkern-penh-rnem-then John-angkwarr ilkwa arrpemarl, rernemarl arrer-they ayenh iterl-areyel.” \p \v 29 Akngerrelan John awenh. Apwert akarreley-angker-rnem kapmentew rernem awenh arrpemarl. Ra ingkerrenh kwaty-warl baptise-emelenh, rernemap iylparethel awelhenh, rernemap angkenh, “Akngey-wenh-angkwarr mwerrarl!” \v 30 Akngey ilkelhenh, artwa Pharisee-rnem artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnem-then rernem arraty ikwer anaynteyew. Rernem John-ew awelhey-angenh, arrangkw. John-el nthekwern renh-rnem kwaty-warl baptise-emeley-angenh. Rerneman ilkelhey-angenh irrenh angka Akngey-wenh-wety, Akngey rarl John ilew. \p \v 31 Jesus ikwer-rnem angkew, “Alep arrantherr-alew? Arrantherr nthekwern inkwerelhey-angenh! \v 32 Arrantherr ampernem-apeny, amentant atherrelerremel arrkenterrem. Ingwer-rnemel arlkem alakenh ingwer-rnemew, \q1 ‘Arrantherr rntwey-angenh, anantherrarl aylelherrenhew inkwerelhemel! \q1 Arrantherr artney-angenh, anantherrarl aylelherrenhew alpwelyerremel!’ \p Ampernem-apenyarlap arrantherran! \v 33 Ingwer-rnem-apeny-wenyarl John. Ran amern arlkwey-angenh, ngkwarl wayn antywey-angenh, arrangkw. Irrkalty antemarn-thenant arlkwenh. Arrantherr renh arew-penh, arrantherrap apmwel-ayeth angkew, ‘Ra arrenty-akert!’ \v 34 Ayengan Artwa Inngarl Akngey-wenh. Athan apmelerrel arlkweyel, antyweyel ingwer-rnemel-apeny. Arrantherr apmwel-ayeth ileyel, ‘Jesus amern akngerr arlkweyel, ngkwarl-then antyweyel! Ikwer apelty-rnem apwert akarreley-angker-rnem angka Moses-wenh apentey-angenh-rnem-then!’ Arrantherr atyeng alakenh tyel-angkeyel. \v 35 Awelhenh-arey atyeng! Arrantherran John-wenh-angkwarr ilkelhey-angenh anenh. Atyenh-angkwarran ilkelhey-angenh arrpemarl arrantherr! Akngeyelan arraty-angkwarr mpwarew, rarl aylanthenh thwenew. Rernem aylanthenharl apenteyel-rnem, rernemap arraty-angkwarr anem. Alakenh-anyem ingkerrel arem, Akngeyelarl arraty-angkwarr aylanthenh thwenew.” \s1 Angka Jesus-akert arelh apmwethen-akert \r (Matthew 26:6-13; Mark 14:3-9; John 12:1-8) \p \v 36 Artwa Pharisee anyent anenh itnan Simon, rap angkew Jesus-ew, “Nga apetyem apek warl atyenh-warl, amern arlkweyew.” Jesus alhew warl ikwerenh-warl, ratherrap amern arlkwenh ilperr-ayntemel. \p \v 37 Tawen ikwer-itwew arelh apmwa anenh. Ra awew, Jesus-el amern arlkwenh warl Simon-wenh-itwew. Ra apwert akngerr anthew, pweterl akely anter-akert ineyew, mwerr-angkerarl intenh-akert. \v 38 Ra kwen-anem aylpenhew warl ikwer-warl anter-akert, Jesus ingkety-angkwarr ingkern-they rtney-alhew artnemel. Rap altyweneyelpew arrngwelty thelelhemel ingkety ikwer-itwew. Ingkety ra iparenh alta arlpentyel arrwantyemel, anter thelemel. \fig |src="cn01778b.tif" size="col" ref="Luke 7:38" \fig* \p \v 39 Simon-el arelh arew, rarl mpwarenh, ra iterrew, “Inngarl artwa nhenh angkakert Akngey-wenh? Renh iterl-aremer ra! Arelh apmwel renh arnep-arneyel!” \p \v 40 Jesus-el iterl-arew, rarl iterrenh, rap angkew, “Simon, atha ngkweng angka ileyew.” \p Rap tyernew, “Ya, ila atyeng.” \p \v 41 Jesus ikwer angkew, “Artwa atyetyartel apwert arlenthew artwa atherrew. Rap 10,000 tala anthew ingwerewan 1,000 tala ingwerewan. \v 42 Ikwer-penh ingwer-ingwer arrangkw-anem anem ratherr apwert-weny-anem. Ratherr ywarn-anem iterrew, apwert angkep antheyneyew atyetyart-warl. Artwa atyetyart rap ahelerrey-angenh ikwer-atherr, arrangkw. Rap angkem, ‘Mwerr, menty’, rap renh-atherr tyarlewew.” \p Angka Jesus-el ilew-penh, rap ayernew, “Simon, nthakenh nga iterreyel? Artwa nthenh-apeny inngan artwa atyetyart ikwer ilkelhem?” \p \v 43 Simon-el tyernew, “Artwa weth apek, ikwerarl atyetyartel 10,000 tala anthew, rarl apwert akngerr alhewer-antey anthew.” \p Jesus angkew, “Mwerr, arraty nga angkew!” \p \v 44 Jesus-el artepang areynew, arelh-anem arew, rap Simon-ew angkew, “Arelh nhenh ntwa areyel, rtneyelarl? Ayeng apetyew warl ngkwenh-warl, ntwa atyeng kwaty anthey-angenharl anewantherrenh-angkwarran, ingkety iparelheyew. Arelh nhenhelarlap ingkety arrngwelty ikwerenhel-anem irrarlkenh, alta arlpentyel-then iparenhan. \v 45 Ayeng apetyew warl ngkwenh-warl, ntwa ayenh arreyl arrwantyey-angenharl anewantherrenh-angkwarran. Arelh nhenhelarlap ingketyan arrwantyey-alhenhan. \v 46 Ayeng apetyew warl ngkwenh-warl, ntwa atyeng anter mwerr-angker anthey-angenharl anewantherrenh-angkwarran, inngerr apernelheyew altethen. Arelh nhenhelarlap anter mwerr-angker intey-angkerel ingkety aperney-alhenhan. \p \v 47 Ingwer-rnem ament iterreyel, rernem apmwelhelem alyepelant. Akngeyel apmwa irrarlkem ikwer-rnem-wety, rernem Akngeyew alyepant ilkelhenty. Ingwer-rneman arelh nhenh-apenyarl. Rernem iterl-arelhem apmwa innga. Akngeyel apmwa irrarlkem ikwer-rnem-wety, renh-rnem angkep ikwer-warl-athek pweytelenhey-alpemel. Rernem Akngeyew artewentyel ilkelheman, intem iterrerl-anemel ikwerewant. Arraty atha ileyel! Akngeyel apmwa irrarlkew arelh nhenh-wety, renh angkep ikwer-warl-athek pweytelenhey-alpew-anem alhewer-antey. Alakenh-anyem arelh ra atyeng inngan ilkelheyel.” \p \v 48 Jesus angkew arelh ikwer, “Irrepern, nga apmwel-ayeth anenh. Atha apmwa ingkerr irrarlkew ngkweng-wety, ngenh Akngey ikwer-warl-athek pweytelenhey-alpew-anem alhewer-antey.” \p \v 49 Ingwer-rnemel awew, rernem angkerrew, “Ra nthekwern alakenh angkey-angenh! Akngeyant alakenh angkey-angker!” \p \v 50 Jesus angkew arelh ikwer, “Ngarl atyeng iterrew, Akngeyelap apmwa ngkweng-wety irrarlkew. Arlka mwerr-anem aney-alpa.” \c 8 \s1 Angka arelh-rnem-akert, Jesus-arl alpemelenh \p \v 1 Ikwer-penh Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akert alhenh, angka mwerr-angker ilerl-apenh apmer arrpanenh-itwew. Ra akngerr ingwer-rnem ilerl-apenh, Akngeyan atyetyartarl aneyenh ingwer-rnemew, rernemarl ikwer iterreyel-rnemewan. \p \v 2 Arelh-rnem irrpetyap alherlewenh ikwerel-arleng. Ingwer-rnem arntety-tangkwel anenh, rap awank renh-rnem mwerrelew. Ingwer-rneman arrenty-akertarl anenh, rap awank arrenty-rnem ikwer-rnem-they irrentew. Arelh ingweran itnan Mary Magdala-areny. Jesus-el awank arrenty-rnem 7 irrentew ikwer-they. \v 3 Arelh ingweran itnan Joanna. Mpwernikwan ikwerenh itnan Cuza, artwa ilkwa anenh atyetyart Herod-wenh apmerel. Arelh ingweran itnan Susanna, arelh ingwer-rnem-akerr. Arelh nhenh-rnem Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-thenel-arleng alherlewenh, rernemap renh-rnem arntarnt-arerl-apenh, amern-then apwert-then antherl-apenh. \s1 Angka artwa ntang-akert \r (Matthew 13:1-23; Mark 4:1-9) \p \v 4 Ingwer-ingwer akngerr innga akarrerrew Jesus-warl apmer arrpanenh-they, ranap angka nhanyem ikwer-rnem ilenh. \p \v 5 “Artwa amern lyapelheley-angkeran anenh, rap amern weyt lyapelhelenh. Rap alhew yakweth ntang-akertinp, ntang arlperrty iwaynteyew. Rarl alhenhel, ntang-rneman ra iwerl-apenh. Ntang ingwer-rneman ra iwew iwerr arlertek-warlarl. Akngerrelan ntang-rnem lthwerl-apenh. Thip-rnem arrernelhenh, ntang-anem arlkweynenh. \v 6 Ntang ingwer-rneman ra iwew ahern apwert-angketyarr-warlarl, rernemap alyepelant lyaperrew. Artekerran nthakenh lyapey-angenh ahern apwert-angketyarrelan, arrangkw. Atherrk-rneman itwern-penh rtwewenyel arlenyerrew-anem. \v 7 Ntang ingwer-rneman ra iwew ahern arlkerl-angketyarr-warlarl. Arlkerl-rnemelap atherrk akely-rnem ilperteleynew, rernem nthakenh lyapey-angenh, apmwerrew-anem. \v 8 Ntang ingwer-rneman ra iwew ahern itwelh-itwelh-warlarl. Atherrk-rnem rernemap mwerrarl lyapew ntang-penh. Atherrk-rnemarl ampeng-anem irrew, amern akngerr inngap ayntewan, rernem arlkwaynteyewan. Ntang anyent-they ntang akngerr lyapew, 100 innga.” \p Jesus-elarl angka ilew-penh, rap atayel ingkerrew angkew, “Iylpel mwanty-antey awenh-arey!” \s1 Jesus-el angka artwa ntang-akert renh anaynteleyel \r (Matthew 13:10-23; Mark 4:10-20) \p \v 9 Ikwer-penhan kwertengerl-rnem Jesus-wenh apetyew ikwer-warl ayerneyew, “Anantherran angka ntang-akert iterl-arey-angenh. Anenhantherr akalty-antha, anantherr iterl-araynteyew.” \p \v 10 Jesus-el angka renh anayntelew ikwer-rnem. “Akngey rarl Atyetyart aneyel ikwerenh-rnemew. Atha arrenhantherrenhant alakenh akalty-anthem. Ingwer yanh-rneman atha nthakenh akalty-anthey-angenharl, athap angka nhelkwer-rnem ikwer-rnem ilemarl. Ayengarl ikwer-rnem angkem, \q1 ‘Rernem ayenh anngelant arem, rernemap ayenh iterl-arey-angenharl, arrangkw. Rerneman ayenh iylpelant awem, awelhey-angenh, akwerrp-antey.’” \p \v 11 Jesus angkew ikwer-rnem, “Alakenhaymarlap angka nhenhey aynteyel. Angka Akngey-wenh ranap ntang-apeny. Angka rap ingweram-angkwarr arlperrtyerrem. \v 12 Ntang ingwer-rneman artwa wethel ra iwew iwerr arlertek-warlarl. Akngerr iwerr nhenh-apenyarl. Rernem angka Akngey-wenhew awelhem-tangkwel, rernemap Akngey arrkernem. Arrenty ilkwan apetyem, rap angka mwerr-angker ilpertelem, thipelarl ntang arlkwem-apeny. Rerneman ipmelhem-anem, Akngey apentey-angenh, Akngeyelarl nthakenh renh-rnem intem-antey antwerrkey-angenh, arrangkw. \p \v 13 Ntang ingwer-rneman ra iwew ahern apwert-angketyarr-warl. Artekerr-rneman nthakenh aylpey-angenh ahern apwert-angketyarr-warl, arrangkw. Alakenh-anyem akngerrelan angka Akngey-wenh awem, inkwerelhem-anem Akngey-angkwarr, arwa angath-antey. Apmwa ayntentyelan, rernem ipmelhem, angka Akngey-wenh apentey-angenh, arrangkw. Rernem iylpelerrem, angka Akngey-wenh iwerlelpem. \p \v 14 Ingwer-rneman ahern arlkerl-angketyarr-apeny. Rernem angka Akngey-wenh awem-tangkwel, apwertel-then ampwal-rnemel-then renh-rnem ilpertelem-anem. Rerneman ament-antey arralty-anem, ilek-ilek mwerr-angkerew iterrem, arrkentel-arlengant anaynteyew. Alakenh-anyem ilek-ilek ingwer-rnemel akwerrng ilpertelem-anem, arlkerl-rnemelarl atherrk-rnem lyapey-angenhelem-apeny. Angka ranap nthakenh renh-rnem rlterrkeley-angenh, arrangkw. Rernemap arraty aney-angenh Akngeyewan. \p \v 15 Ingwer-rneman ahern itwelh-itwelh-apenyarl. Rernem angka Akngey-wenh intem-antey antwerrkem. Arraty-angkwarr-anem rernem anem. Apmwarl ayntemeng-arey, rernem angka Akngey-wenh apentem intem-antey. Alakenh-anyemap rernem mwerr-angker warrkerrem Akngeyewan, ntang akngerrarl ahern itwelh-itwelhelan lyapeynem-apeny.” \s1 Angka lyenenty-akert \p \v 16 Jesus-el angka ingwer-anem ilenh. “Kwenyel anantherr lyenenty arrtyem. Anantherr nthakenh arlengarrel artey-angenh, nthakenh pantyel artey-angenh, arrangkw. Anantherr irrwerl tywenem, ingwerentyel anaynt arenhey-alhem warl-itwew, rernemap aylpenhey-alhemarl. \v 17 Kel angka Akngey-wenh alakenh-anyem. Atha akngerr akalty-anthem angka nhelkwerel, rerneman arraty iterl-arey-angenharl. Ingwer-ingwer Akngeyelan angka ikwerenh anaynt ileyenh. Angkan ikwerenh irrtyertel ayntey-angenh, akngerrelan iterl-areyenh-anem.” \sp \bd Anaynteleyel: Jesus-el angka ilenh, renh-rnem akalty-antheyew. Rarl ahern nhenh-itwew anenh-antey, irrpetyapelant angka ikwerenh awenh. Ingwer-ingweran akngerrel-anem angka anaynt ikwerenh aweyenh apmer arrpanenh-they.\bd* \p \v 18 “Kel arrantherran atyeng mwanty awelh-ayntenh-arey! Akngey arrantherr awem iylparethel, rap arrenhantherrenh akalty-anthem, ilek-ilek iterl-areyew. Arrantherr ikwer awelhey-angenh, rap arrenhantherrenh akwerrngarl ilpertelem. Arrantherrap angkan ikwerenh iylpelerlewem-anem.” Alakenh Jesus angkew ikwer-rnem. \s1 Jesus-wenh amikw-then ayteyikw-rnem-then \r (Matthew 12:46-50; Mark 3:31-35) \p \v 19 Ingwer-ingwer Jesus anenh warl anyent-itwew, akngerr ingwer-rnem akalty-anthenh. Amikw ikwerenh ayteyikw ikwerenh-rnem-then apetyew, renh areyew. Rernemap arleng-antey rtney-alhew, akngerrel arrngelew-wety. \v 20 Ingwerentyel renh ilew, “Amengkw ngkwenh ayteyengkw ngkwenh-rnem-then mpwelheyel ngkweng akethel, ngenh areyew.” \v 21 Ran alakenh tyernew, “Angka Akngey-wenharl awelheyel-rnem rernemarl amey atyenh ayteyaty-rnem-thenan. Rernemarl atyenh-rnem inngan.” \s1 Jesus-el kwaty rwarr-akert arternpeleyel \r (Matthew 8:23-27; Mark 4:35-41) \p \v 22 Ingwer-ingweran Jesus angkew kwertengerl ikwerenh-rnemew, “Mpa! Alhey anantherr kwaty alay anthenayn-ampeny-warl.” Rernemap nganerlarr-alhew rtnwewarl, anperlarr-alhew-anem. \p \v 23 Rerneman kwaty alay-angkwarr artarnpeynenh, ran ankwanem irrenhew. Kwaty rwarr-akert-anem rntwey-alhew rlterrk innga, renh-rnem akngenherl-akngenhelhelew. Kwatyan lherrparnpew-anem rtnwewarl, aylperl-alheyew-anew-anem, aterelerrey inngap ayntewarl. \p \v 24 Jesus-anem rernem atyekelew, “Ingkart akwentay! Kwatyel anenhantherrenh ilwerl-athenewerr!” \p Rap akwentenhey-alpew, atayel innga angkew rwarrew-then kwatyew-then. Ingkerrap arternperreyelpew. \v 25 Ran angkew ikwer-rnem, “Ater-anemarl arrantherr irreyel? Ilekew atyeng awelhey-angenh? Arrantherr ayenh iterl-aremer! Nthakenharl athan arrenhantherrenh iwerl-alhey-angenh!” \p Rernem apatemel atererrew, rernemap angkerrew, “Pwertay! Artwa ilek-apenyarlap nhenhan? Rwarrel-then kwatyel-then renh awem!” \s1 Artwa arrenty akngerr-akert \r (Matthew 8:28-34; Mark 5:1-20) \p \v 26 Ikwer-penh Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akert alhew rtnwa ikwerel kwaty alay anthenayn-ampeny-warl. Rernemap kwaty alay-angkwarr artarnpenhew apmer Galilee-they, aremerrey-alhew tawen Gerasa ikwer-itwew-anem. \v 27 Rernem rtnwethey atwarrew, kwaty impalthel-anem rtnenh. Artwa arwengkan apmer ikwer-areny Jesus-warl arnekerrey-ayntew. Ranap arrenty-akert, arnkwewenyarl intem alhenh, apmer ikwerenh-rnem-itwel aney-angenh, arrangkw. Rap intey-angketyarrel anenh, ipmernemarl akwernenh-itwew. \v 28-29 Apmer ikwer-areny-rnemel renh arertnenh tyeynel itep-atherr ingkety-atherr-then. Arrentyarl angkep ikwer-warl aylpeyam-alpenh rlterrkelenh, rap tyeyn-rnem akalthenh, arleng-anem anterremel. Arrentyel rwew-alhenh, ra arleng ament alhaynteyew. \p Jesus-elan renh arew, rap arrenty-anem iltew, “Arrenty apmway! Tyerrelha ikwer-they!” Artwa ra arlkenty iwew atayel, rap kwenerrey-alhew, Jesus-arl rtnenh-itwew. “Jesus-ay! Nga Alerikw Akngey-wenh! Nthakenh ileyew ntwa ayenh? Ayengan irrepern apmwa. Ayenh irrwampenh-anthey-angenh!” \p \v 30 Jesus-el ayernew, “Itnan ilek nga?” \p Arrenty akngerran ikwer-itwew anenh. Ra tyernew, “Itna ayeng ‘Akngerr’.” \v 31 Arrenty-rnemel renh ayernenh akngerr-inger, “Irrentey-angenh anenhantherr arrenty apmwernem antwerrkeyel-warl, aleth-antey tyarlewey-angenh-warl!” \p \v 32 Pikepik akngerran arlkwew-arlkwenh arrer-antey apwertel. Arrenty rernem ayernew, “Irrenta anenhantherr pikepik yanh-rnem-warl!” Ra renh-rnem irrentew, rernemarl ayernew-angkwarr-antey. \v 33 Rernem artwethey tyerrelhew, anamerl-antey aylpew pikepik-rnem-warl. Pikepik-rnemap arwengkerrew, anterrew arlperrty-anem. Rernem anterrew kwenel-athek, kwaty alay-warl aylpew, ilwenherrew-anem. \p \v 34 Pikepikew-artey-rnemel arew, rernemap tawen Gerasa-warl anterrew, apmer akely-rnem-warl-then. Rernem ingkerrenh ilew, “Pikepik-rnem arwengk-arwengk kwaty-warl aylpewaw!” Rernemap apmer akely-areny-rnem-then ilew. \v 35 Akngerrel angka awew, rernem anterrerrew areyew, nthakenh irrenhan. Rernemap Jesus arey-alhew, artwa arwengk-penh ikwer-itwew mwerr-anem arnkwakert anenh. Akwerrng arraty-anem anenh, arrenty-weny-anem. Rernemap Jesus-wetyan atererrew. \v 36 Ingwer-rnemel rernemarl arewel, rernemap ingkerrew ilew, artwarl arrenty-akert-penh mwerrerrew. \v 37 Tawen Gerasa-areny-rnem artewentyel atererrew, rernemap Jesus ilew, “Nga alpemer apmer nhenh-they apmer ingwer-warl.” \p Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akert nganerl-alhew rtnwewarl, rernemap anperl-alheyew-alenty alerl-antey rtnenherrenh. \v 38 Artwa arwengk-penh ra angkew ikwer, “Atyetyartay! Mwerrang ayeng alpem ngkweng-angkwarr?” Ra tyernew, \v 39 “Nthekwern ntwa ayenh apentey-angenh. Ngkwenh-rnem-warl alpa. Iley-alpa, Akngeyarl ngkweng amperrngerrew, rarl ngenh mwerrelew.” Ra kwertengerl ikwerenh-rnem-akert anperl-alhew, artwa ran alpew apmer ikwerenh-warl. Rap akngerr ilerl-apenh alakenh, “Jesus-el arwengk-penh ayenh mwerrelew!” \s1 Jairus-wenh kwey alerikw arelh arntety-then-akert \r (Matthew 9:18-25; Mark 5:21-43) \p \v 40 Ikwer-penh Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akert apey-alpew kwaty alay Galilee anthenayn-ampeny-they. Akngerrel renh arnarenh, rernemap ikwer arnekerrey-ayntew kwaty alay impalth-itwew. \v 41-42 Artwa anyent itnan Jairus anenh, artwa rltwarlap ran tyaty Jew-rnem-wenh-itwew. Anyentant ikwerenh kwey alerikwan, ranap 12-arl. Arntety inngap ra ayntenh, ilweyew-anemel. Jairus rap apetyew, ampwethel arrernelhew, Jesus-arl rtnenh-itwew. Rap ayernew artnemel, “Mwerrang apetyem apmer atyenh-warl?” Jesus rap alhew Jairus-el-arleng. Ingwer-rnemel renh-atherr apenteynenh, tyet inngitwew ingkerrenh-antey alperlewenh. \p \v 43 Arelh anyent ingwerarl alpenh ikwer-rnemel-arleng, ranap arelh-rnem-wenh arntety-akertarl aherrety 12-ew-atety. Ngangker-rnemew ra apwert akngerr antheynenh, apwertanap ywerrew-anem. Ngangker-rnemel nthekwern renh mwerreley-angenh, arrangkw. Rap arntety intem-antey anenh. \v 44 Rap Jesus-warl apetyew ingkern-angkwarr, arnkwa Jesus-wenh arnerlewew. Anamerl-antey arntety ywerrenhew. \p \v 45 Jesus-el renh-rnem ayernew, “Angwenhel ayenh arnerlewew?” Rernem ingkerrenh angkew, “Rwengk!” Peter ikwer angkew, “Ingkartay, akngerr nhenhan tyetel alperleweyel!” \p \v 46 Jesus angkew, “Innga wenh! Ingwerentyel ayenh arnew! Atha iterl-areyel, arawerrngarl tyerrelherl-alhew atyeng-they!” \p \v 47 Arelh rarl arnewan alakenh iterrenh, “Pwertay! Ayeng iterrew anyelkel arneyew-arrpantey. Jesus-el ran ayenh iterl-areyelarl. Ayeng nthakenh irrtyert aylpey-angenh.” Rap atererrew, kwenerrey-alhew arrewemel, Jesus-arl rtnenh-itwew. Ingwer-rnemel renh arenh, rap angkew ikwer-rnem, “Ayeng wenh! Ayeng arntety aherrety 12-ew-atety anenh. Atharl arnkwa Jesus-wenh arnerlewew, anamerl-antey-anem ayeng mwerrerrenhew.” \v 48 Jesus ikwer athamerrew artewentyel, rap angkew, “Arelhampway! Nga mwerrerrew, ngarl atyeng rlterrk iterrew. Apmer-warl alpanem, nyerrerrey-angenh alhewer-anem.” \p \v 49 Jesus angkenh-antey arelh ikwerel-arleng, artwanem apetyew angkakert Jairus-wenh apmer-they. Jairus ran rtnenh-antey Jesus-el-arleng. Artwa ra angkew Jairus-ew, “Arrangkw wenh! Alerengkw ngkwenh atnengkanerrew. Arrangkwel-anem Ingkart akngetyey-angenh, menty-anem.” \p \v 50 Jesus-el awew, rap angkew Jairus-ew, “Artewenty iterrey-angenh. Nga atyeng awelhenty, alerengkw ngkwenh mwerrerrem.” \p \v 51 Rernemarl ingkerrenh arternp-antey alperlewenh, rernemap aremerrey-alhew Jairus-wenh apmerel-anem. Jesus arrngert angkew ingwer-rnemewan, kwen aylpenhewerran. Rap ilew, irrpetyapant aylpenheyew ikwerel-arleng; Peter, awayenheng-atherr James-then John-then, kwey-wenh aynikw-then amikw-then-akerr. \v 52 Ingwer-rnem kwen arrwekel-antey aylpew, rernemap artnalhelerrenh kwey ipma ikwer. Ra ikwer-rnem angkew, “Artnalhelerrey-angenhaw! Kwey nhenhan ilwey-angenh, ankwarl aynteyel!” \p \v 53 Ingkerrel awew, rarl angkew, rernemap irrpeltherremel atherrew ikwer, rernemarl iterl-arew, kwey rarl ipma ayntenh. \v 54 Ra kwey itep-they antwerrkew, angkew-anem, “Kwey akwenta!” \v 55-56 Anamerl-antey rwarr ikwer-warl apey-alpew, kwey rap iteth-anem akwentenhey-alpew. Aynelikw-then amelikw-then arew, ratherrap apateyelpew. Jesus ikwer-atherr angkew, “Amern anthenh-atherr ikwer. Ingwerentyak iley-angenh, atharl kwey renh itethelew ipmepenh.” \c 9 \s1 Jesus-el kwertengerl-rnem 12 thweneyel apmer arrpanenh-warl \r (Matthew 10:1-16; Mark 6:7-13) \p \v 1 Ikwer-penh Jesus-el kwertengerl ikwerenh-rnem 12 akarrelew ikwer-warl. Renh-rnem ra rlterrkeleyew, rernem arrenty-rnem irrent-aynteyew, arntety-rnem-then mwerrel-aynteyew. \v 2 Rap renh-rnem ilew, “Arrantherr apmer arrpanenh-warl alhayntenh-arey. Ingwer-rnem ilerl-apayntenh-arey, Akngeyan atyetyart ilkwa ingkerrenhew apmer arrpanenh-arenyew. Arntety-rnem-then mwerrelerl-apayntenh-arey. \v 3 Ilengem akngeyney-angenh; irrertety-weny, yakweth-weny, amern-weny, apwert-weny, arnkwa ingwer-weny, arrangkw. Arwa alhenh-arey. \v 4 Arrantherr apmer ingwerel aremerrey-alhem, ingwerentyel apek ilem warl ikwerenhel aneyew. Kel mwerr, anenh-arey ikwerel-arleng, akalty-anthenty-penhant alperl-alhemel. \v 5 Arrantherrarl apmer ingwerel aremerrey-alhem, ingwerentyel iley-angenh apek, warl ikwerenhel aneyew. Irrentewerr apek apmer yanh-areny-rnemel, awelhey-angenh apek arrewantherr. Menty aney, alpemelant ikwer-rnem-wety. Pwet atherr lhelenh-arey, ahern apmer yanh-wety irrarlkemel anewantherrenh-angkwarr. Alakenh-anyem rernem iterl-areyew, Akngeyan ahelerreyel ikwer-rnem.” Alakenh Jesus-el renh-rnem ilanthew. \p \v 6 Kel kwertengerl-rnem anperlarr-alhew, rernemap apmer arrpanenh-warl alhenh, angka mwerr-angker Akngey-wenh ilerl-apenh, arntety-rnem-then mwerrelerl-apenh. \s1 Atyetyart Herod-el Jesus iterl-arey-angenh \r (Matthew 14:1-11; Mark 6:14-29) \p \v 7-9 Angka Jesus-akert ingweram-angkwarr arlpimperrew. Ingwer-rnem angkerrenh, ran John Baptise-emeley-angker apek, itetherrenty-arrpantey ipmepenh. Renharlap Herod-el awank ipmew atwew. Ingwer-rneman angkerrenh, ran Elijah apek, angkakert Akngey-wenh awank anenharl-arrpantey. Ingwer-rneman angkerrenh, ran angkakert Akngey-wenh ingwer arrwekeleny apek, itetherrenty-arrpantey ipmepenh. Herod-el angka Jesus-akert awew, rap ilpertelelhemel iterrew, “Atha artwa atyenh-rnem ilanthew, John akapwert akeyew. Artwa angwenh ran nhenhey, alakenh arnwarnerl-apeyel? Atha renh rlwateyew.” \s1 Jesus-el artwernem 5,000 wanteyel \r (Matthew 14:13-21; Mark 6:30-44; John 6:1-16) \p \v 10 Angka mwerr-angker Akngey-wenh ilerl-apenh-penh, kwertengerl Jesus-wenh-rnem apey-alpew ikwer-warl. Rernem ilelhey-alpew ikwer, rernemarl mpwarerl-apenh. Ra renh-rnem atnwenheynew akngerr-wety tawen ingwer-warl Bethsaida-warl. \v 11 Akngerrel awew, rarl alpew apmer ikwer-warl, rernemap renh apenteynew. Ra renh-rnem arnarew apetyenharl, rap arnekerrey-ayntew ikwer-rnem. Ra ikwer-rnem angka ilew, Akngey atyetyart ingkerrew anem. Arntety-rnem-then ra mwerrelenh arrpemarl. \p \v 12 Jesus warrkerrenh-antey ingkeny aylpeyew-atety. Kwertengerl-rnem 12 angkew ikwer, “Anantherr apmer arlpaw-itwew aneyel amern-weny. Ntwa renh-rnem apmer ikwer-rnem-wenh-warl thwenemer, rernem amern ineyew, ankwethen aynteyew.” \p \v 13-14 Ra tyernew, “Arrantherran anthenh-arey amern ikwer-rnem!” \p Artwernem 5,000 anew-anenh, arelh-rnem-then ampernem-akert; akngerr inngey. Kwertengerl-rnem angkew Jesus-ew, “Anantherr amern akelyant atnyeneyel, amern rtamp-rnem 5, aker aylperr atherr-then. Anantherr nthakenh alhey-angenh, amern akngerrew ineyew.” \p Ra kwertengerl ikwerenh-rnemew angkew, “Ilenh-arey renh-rnem, rernem arlwarey-arlwarey arrernelheyew, ingwer-rnem 50, ingwer-rnem 50 arrpemarl.” \v 15 Kwertengerl-rnemel renh-rnem ilew, rernem arrernelheyneyew alakenh. \v 16 Ra inew amern rtamp-rnem aker aylperr atherr-then, irrwerl-warl-athek aremel, “Akngeyay, anantherr inkwerelhem, ntwarl amern-then aker-then anthew anewantherr.” Rap rlweth-akeynew amern-then aker-then akelyarl-akely, antheynemel kwertengerl-rnemew-anem. Rernem antheynenheng-arey, amern-then aker-then akngerrerrew. Rernem antherl-apenh, akngerrel arlkweyew. \v 17 Ingkerrel atnerteng irreyew-atety arlkwew. Rernemarl arlkwew-penh, kwertengerl-rnemel amern ampeny-ampeny akwetyerl-apenh, rtnwernem 12-warl arrernerl-apenh arriwew-atety. \s1 Peter-el ileyel arraty-angkwarr angka Jesus-akert \r (Matthew 16:13-20; Mark 8:27-30) \p \v 18 Ingwer-ingwer Jesus ament alhew, Akngey-warl-athek angkaynteyew. Kwertengerl ikwerenh-rnem ikwerel-arleng aneyarr-alhew. Rap renh-rnem ayernew, “Ilek ingwer-rnemelan ayenh ilem?” \p \v 19 Rernem tyernew, “Ingwerentyelan ngenh ileyel John Baptise-emeley-angker-arrpantey. Ingwerentyel ngenh ileyel Elijah-arrpantey. Ingwerentyelan ngenh ileyel angkakert Akngey-wenh-arrpantey, awank-akerrarl anenh, ipmepenh itetherrenty-arrpantey.” \p \v 20 Jesus angkew, “Arrantherr-alew? Ilekarl arrantherr ayenh ileyel?” \p Peter-el tyernew, “Ngan artwa renh, Akngeyarl awank-akerr angkew, ra ahern nhenh-warl thweneyew.” \p \v 21 Jesus arrngert angkew ikwer-rnem alakenh, “Innga wenh! Arrantherrap ingwerentyak iley-angenh, Akngeyelarl ayenh thwenew ahern nhenh-warl.” \s1 Jesus ilelheyel \r (Matthew 16:21-28; Mark 8:31—9:1) \p \v 22 “Ayengan Artwa Inngarl Akngey-wenh. Ingwer-ingwer apmwel-ayeth-anem atyeng aynteyenh. Arlka ayeng irrwampeyenh, ayengap apmwa awelheyenh. Akngerr atyeng-wety arlkarerreyenh; atyetyart-rnem Jew-rnem-wenh, artwa rltwernem tyaty ilkwareny-rnem-then, artwa angka Moses-wenhew akalty anthey-angker-rnem-akerr. Ingwer-rnemel ayenh atweyenh ipmewarl. Ingwa atherr-penhan ayeng angkeparl itetherreyenh ipmepenh.” Alakenh-anyem ra ilelhew kwertengerl ikwerenh-rnemew. \p \v 23 Jesus angkew akngerrew, ikwerel-arlengarl anenh-rnemew, “Ingwerenty ayenharl apenteyew, ra nthakenh ikwerenharrp-angkwarr alhey-angenh, arrangkw. Ingwer-rnemel renh irrwampenh-anthem, ayenh apententy. Ran ipmelhey-angenh, ayenh apent-aynteyew intem-anteyarl. \v 24 Ra iterreyel apek ament, mwanty iteth-antey arntarnt-arelh-aynteyew. Alakenhan apmwel-ayetharl iterreyel. Rap atnengkanerrem arrpemarl, nthakenh Akngey-itwel intem-antey aney-alpey-angenh, arrangkw. Alakenh apek ingweran iterreyel, ‘Ayeng apek ilwenty, atharl Jesus apenteyel, kel mwerrarl.’ Rap Akngey-itwel intem-antey aney-alpem. \p \v 25 Ingwerentyel apek ilek-ilek mwerr-angker inaynteyew ikwer. Apwert-then ra inaynteyew, amern-then inaynteyew, arnkwethen akngerr inaynteyew. Ampwal yanh-rnem-akert ra nthekwern Akngey-itwel aney-alpey-angenh, arrangkw! Ra ayenh apentey-angenh, rap ilwemarl, nthekwern Akngey-itwel aney-alpey-angenh, arrangkw. \v 26 Ayengan Artwa Inngarl Akngey-wenh. Ingwer-ingweran ayeng apey-alpeyenh irrwerl-they antyerl akngerr-akert. Anantherrap arrtyernenhey-alpeyenh itwernel-apeny, rlterrk Akngey-wenh-akertel. \p Arrantherr apek nyerrerrem, ayenh apentewerr angka atyenh-wety-then, ayengap arrantherr-wety nyerrerrem arrpemarl. \v 27 Ayengan arraty angkeyel arrewantherr. Ingwerenty apmer nhelarl rlengk anew-aneyel-rnem, rernem Akngey anngel areyenh. Rernem ilweyew-alenty, rernem areyenh, Akngeyarl atyetyart ilkwa aneyenh ingkerrew.” \s1 Jesus amparrkeyel apwert irrwerl-itwew \r (Matthew 17:1-13; Mark 9:2-13) \p \v 28 Wik anyent-penh Jesus alhew apwert irrwerl-warl, Akngey-warl-athek angkaynteyew-anem. Rap kwertengerl-rnem irrpety atnwenhew, Peter awayenheng-atherr James-then John-then. \v 29 Jesus-arl angkenh Akngeyew, inngerran ingwer-lkwererrew, arnkwa arlter innga irrew, amparrkew-anem. \v 30 Arwapeny artwa atherr-anem ikwerel-arleng rtneyelpew, angkey-alhew ikwer, ratherranap Moses-then Elijah-then. \fig |src="cn01728b.tif" size="col" ref="Luke 9:30" \fig* \v 31 Rernemap ingkerrenh amparrkenh. Artwa ratherr angkew Jesus-ew, “Rlengk-anteyap nga ilwey-alhem Jerusalem-itwew, Akngeyelarl awank ilew-angkwarr.” \p \v 32 Jesus-arl angkenh artwa ingwer-atherrew, Peter artwa ikwer apelty atherr-then ankwa apelp ayntenh. Rernem ankwethey akwentenhey-alpew, rernemap arew, Jesus artwa ingwer-atherr-then ingkerrenh rernem amparrkenh. \v 33 Artwa ingwer-atherr alpeyew-alenty rtnenh, Peter angkew, “Ingkartay! Mwerr anantherr mpwelhenh-antey! Anantherr lywenty-rnem irrpety mpwareyew; ngkwengarl anyentan, ingweran Moses-ewarl, ingweran Elijah-ewarl!” Ran iterl-arey-angenh, ranap apmwel-ayeth angkenh. Ra iterrenh, artwa atherrang anenty-arrpantey ahern nhenh-itwew alerl. \p \v 34 Peter angkenh-antey, kwenpayel-anem renh-rnem ingkerrenh artew, kwertengerl-rneman atererrew. \v 35 Rernemap awew, Akngey rarl angkew kwenpay-they alakenh-anyem, “Nhanyem Alerey atyenh-antey, atharl awank ilew, renh thweneyew ahern-warl. Awelhenh-arey ikwer, rarl angkeyelewan arrewantherr!” \p \v 36 Akngey angkenh-penh, rap ywerrerl-alhew, kwertengerl-rnemel arew, Jesus-arl ament-anem rtnenh. Rernemap iterl-arew, mwerr-angker rernem arew. Rernem ingwer-rnemew iley-angenh-antey. Ingwer-ingwerantap rernem ilerl-arrernew ingwer-rnemewan. \s1 Jesus-el arrenty irrenteyel awey anyent-they \r (Matthew 17:14-23; Mark 9:14-29) \p \v 37 Ingwepenh ingwerel Jesus kwertengerl-rnem irrpety-akert atwarreynenh apwert irrwerl-they. Ingwer-rnemel arew, rernemarl atwarrenhey-alpenh, akngerr innga ikwer-rnem arnekerrew. \v 38 Artwa anyentan arlkew, “Atyetyartay! Amperrngerra alerey atyenh anyentew! Akngemang atha renh ngkweng-warl, raw mwerrerreyew? \v 39 Arrentyan aylpem ikwer-warl angkepelarreng, awey rap arlkenty iwem. Arrewelheleyam-alpem renh angkepelarreng, iwem renh ahern-warl-then. Iylkerretyan thelelhem arrakert-they. Arrenty ran antelhem ikwer-itwel intem-antey. Rap angkep apeyam-aylpem ikwer-warl, renh irrwampenh-anthem intem-antey, awey rap ilweyew irrem. \v 40 Atha kwertengerl ngkwenh-rnem ayernew, arrenty irrenteyew ikwer-they. Rernemap arrangkwarl, irrentey-angenharl.” \p \v 41 Jesus angkew ikwer-rnemew ingkerrew, “Arrantherran atyeng awelhey-angenh arrangkw-antey! Arrantherran apmwel-ayetharl iterreyel. Ayengan arlkarewelheyel, arrenhantherrenh akalty-antheyel angkepelarreng! Ayeng nthakenh arrewantherrel-arleng aney-angenh arleng-alenty!” Rap artwa ikwer angkew, “Akngetya alerengkw ngkwenh atyeng-warl.” \p \v 42 Aynelikw awey renh akngetyenh, arrentyel renh ilatwew ahern-warl arrewelhelemel. Jesus-el arrenty irrentew awey ikwer-they, renhap atnwenhew-anem aynikw-warl. \v 43 Ingwer-rnemarl rtnenherrenh, rernemap apatew. Rernem angkew, “Inngangay! Akngeyel arnwarnem arawerrng-akertel!” \s1 Jesus ilelheyel, ingwer-ingwerarl ra ilweyenh \r (Matthew 17:22-23; Mark 9:30-32) \p Ingkerrenh angkerrenh-antey, Jesus nakenh. Rap angkew kwertengerl ikwerenh-rnemew, \v 44 “Awelhenh-arey arternp atyeng! Ayengan Artwa Inngarl Akngey-wenh. Ingwerentyel ayenh ahayiweyenh artwa apmwernem-warl, rernem ayenh atweyew ipmew-antey.” \v 45 Kwertengerl-rnemel nthakenh iterl-arey-angenh, rarl ilelhenh ikwer-rnem. Akngey ikwer-rnem arrngert angkew, rernem iterl-arewerr. Rernem apatenh, renh ayerneyew, angka ikwer-rnem anaynteleyew. \s1 Angwenh artwa ilkwan anem? \r (Matthew 18:1-5; Mark 9:33-37) \p \v 46 Ikwer-penh kwertengerl-rnem angkerrenh, rernemap ilterrenh alakenh, “Angwenharlap ilkwa inngan anewantherr-they?” \v 47 Jesus-el nthakenh renh-rnem awey-angenh. Kel ra renh-rnem iterl-arenhan, rernemarl alakenh iterrenhan. Ra ilew, ampa akely apetyeyew, rtneyew ikwerel-arleng. \v 48 Ra angkew kwertengerl-rnemew, “Nga ampew mwerr anem, ngap atyeng mwerr anem arrpemarl. Ngan atyeng mwerr anem, ngap Akngeyewarl mwerr anem arrpemarl. Akngey ranap ayenharl thwenew. Ngarl akely antwelhem, ngap ilkwarl Akngey-angkwarr.” Alakenh Jesus angkenh ikwer-rnem. \s1 Artwa ingwerelan arrenty-rnem irrenteyel \r (Mark 9:38-41) \p \v 49 John-an angkew, “Ingkartay! Anwernantherr arew, artwa anyentel arrenty-rnem irrentenharl, itna ngkwenhel itnewemel. Anwernantherr renh iltew, anewantherr-areny-wenyarlap ran.” \p \v 50 Jesus angkew, “Arrngert angkey-angenh. Ran anewantherr tyel-angkey-angenh, ranap anewantherr-apeny.” \s1 Samaria-areny-rnem arlkarerreyel Jesus-wety \p \v 51 Kel Jesus-el iterl-arenh, rarl Jerusalem-itwew ilweyenh, irrwerl-anem alpeyenh angkep. Ra iterrew, Jerusalem-warl alheyew-antey, rap anperl-alhew-anem. \v 52 Galilee-they ra alheyew akwerterrp-antey Samaria-ampeny-angkwarr Judea-warl. Rap angkakert-rnem thwenew arrwekel Samaria-warl, apmer ikwer-rnem alaleweyew. \v 53 Apmer ikwer-areny-rnemel awew, Jesus-arl alpenh Jerusalem-warl, rernemap angkew, “Arrangkw! Nthakenh ra nhel ayntey-angenh! Jew-rneman arrantherran apmer arrewantherrenhel ayntemer!” \v 54 Angkakert-rnem angkep alpew, Jesus ileyew, Samaria-areny-rnemarl angkew. James-then John-thenel awew, ratherrap ahelerrew angkew-anem, “Ingkartay! Ayla ayernem Akngey, rwa thweneyew irrwerl-they, renh-rnem ilwerl-atheneyew?” \p \v 55 Ra arrngert angkew. \v 56 Rernem anper-antey apmer ikwer-angkwarr alhew, apmer ingwerel-anem ayntey-alhew. \s1 Jesus apenteyewan rlterrkarl \r (Matthew 8:18-22) \p \v 57 Rernem iwerrel-antey alperlewenh Jerusalem-warl, artwa anyent rernem arey-alhew. Artwa rap angkew Jesus-ew, “Atha ngenh apenteyew, ingweram-angkwarr nga alhenty.” \p \v 58 Jesus-el tyernew, “Arengk artnwer inteyel ayntem ntywetyarl. Thip akerrkan atharlkwel ayntem ntywetyarl. Artwa Innga Akngey-wenh athan apmer atnyeney-angenhan.” \p \v 59 Jesus angkew artwa ingwerew, “Apenta ayenh!” \p Artwel tyernew, “Ingkartay! Akngey atyenh ilweyew-aneyel. Ayeng angkep alpeyew, renh arntarnt-arey-alpeyew. Renh akwernenty-penh, atha ngenh apenteyenh-anem.” \p \v 60 Jesus angkew ikwer, “Inweng Akngey-wenh atnyeney-angenh-rnem menty rernem akwernerl-ayntey. Nga alhemer, ingwer-rnemarl ilerl-apaynteyew, Akngeyan ikwer-rnem atyetyart anaynteyew, renh-rnem arntarnt-araynteyew.” \p \v 61 Artwa ingweran angkew arrpemarl, “Ingkartay! Atha ngenh apenteyew. Ayeng-tangkwel apmer-warl alpeyew arrwekel, atyenh-rnem atha iley-alpeyew, ayengan alpeyel ngkwengel-arleng.” \p \v 62 Jesus-el tyernew, “Arrangkw. Ntwa ayenh apententy, nthekwern nga angkeperrey-angenh. Ngan iterreyel angkeperreyew, nthekwern ntwa angka Akngey-wenh iley-angenh, rarl atyetyart ingkerrew aneyel, arrangkw.” \c 10 \s1 Jesus-el kwertengerl-rnem 72 thweneyel apmer arrpanenh-warl \p \v 1 Ikwer-penh Jesus-el rlwanew 72 ingwer-rnem-anem. Ra renh-rnem atherrarl-atherrarl thweneyew, rap angkew ikwer-rnem, “Apmer ingkerr-warl alhayntenh-arey, ingwer-rnem ilerl-apayntenh-arey, ayengan ingkern-theyarl alheyenh. \v 2 Akngerr ingwer-rnem aneyel apmer arrpanenhel. Rernem mpwelheyel, angka mwerr-angker Akngey-wenh awaynteyew. Athanap warrkenh-rnem irrpetyapant atnyeneyel, ingwer-rnem akalty-anthaynteyewan. Arrantherr ayernemer alakenh, ‘Akngeyay, ntwa warrkenh ingwer-rnem rlwana, akngerr ingwer-rnem awelheyew ngkweng.’ \v 3 Kel-anem alhenh-arey. Mwanty-antey alhenh-arey, rlterrk inngarl arrewantherr aynteyenh-wety! Arrantherran anik, yep-yep-apenyarl. Ingwer-rneman ahelengkw, artnwer-apenyarl. \v 4 Ampwal-rnem akngeyney-angenh; yakweth-weny, apwert-weny, pwet anyentant. Arrantherr ingwer iwerr-itwew rlwatenty, aleth angkey-angenh, kel anperl-alhemel arrpemarl. \p \v 5 Arrantherr apmer anyent-itwew aremerrey-alhem, warl anyent-warl-tangkwel alhenh-arey. Arrantherr aylpenheyew-alenty warl ikwer-warl, angkenh-arey artwa warlew-artey ikwer alakenh, ‘Akngeyel ngenh arnep-arnem ngkwenh-rnem-then, mwanty arntarnt-arem intem-antey.’ \v 6 Artwa yanh apekan ahelengkw, Akngeyelap renh arnep-arney-angenh. Artwa ahelengkw-weny apek ra, Akngeyelap renh arnep-arnem ikwerenh-rnem-then. \v 7 Arrantherr warl ikwer-itwewant anenh-arey, warl ingwerel ayntey-angenh. Amern-then aker-then arlkwenh-arey, warl ikwer-areny-rnemelarl antheman. Kwaty-then antywenh-arey, rernemarl antheman. Rernem arntarnt-arem arrenhantherrenh, pay-apeny anthemel, arrantherrarl atyeng warrkerreyelan. \p \v 8 Arrantherr apek anperl-alhenty apmer ingwer-warl. Apmer ikwer-areny-rnem inkwerelhemel arnekerrem apek arrewantherr. Warl ikwer-rnem-wenh-warl apek arrenhantherrenh atnwenheynem, anthemel amern ilek-ilek. Kel arrantherrap inkwerelhemel arlkwenh-arey ikwer-rnem-itwew. \v 9 Mwerrelenh-arey arntety-rnem apmer ikwer-areny. Renh-rnem ilenh-arey, arltarl arrer-anem irreyel-wety, Akngeyarl ingkerrenhew atyetyart aneyenh, arntarnt-areyenh renh-rnem. \v 10 Arrantherr alhenty apmer ingwer-warl apek. Apmer yanh-areny-rnem arlkarerrem arrewantherr-wety, rernemap awelhey-angenh arrewantherr. Kel ampererremel alhenh-arey apmer ikwer-angkwarr, alakenh angkemel, \v 11 ‘Arenh-arey nhanyeman! Anantherr arrewantherrety pwet-they ahern nhenh-areny lertnem. Awelhenh-arey! Arltan arrer-anemerreyel, Akngeyarl ingkerrenhew atyetyart aneyenh, renh-rnem arntarnt-areyenh. Arrantherranap Akngey-wetyan arlkarerreyelarl!’ Alakenh-anyem arrantherr ilerl-apemer apmer ikwer-itwew. \v 12 Arlta anyentel, ingkerrenh-antey ywerreyelpeyenhel, Akngeyelan akarrelenhey-alpeyenh apmer arrpanenh-areny-rnem ikwer-warl. Ra renh-rnem ayerneyew, nthakenh rernem anenharl. Rap apmwerneman irrwampenh-antheyenh, mwerr-rnemantarl ra arntarnt-areyenhan. \p Arrantherr apek iterl-areyel angka tawen Sodom-akert? Awank-akerr Akngeyel irrwampenh-anthew ingkerrenh apmer ikwer-itwew, rernemarl apmwel-ayeth anenh. Ran ikwer-rnemew ahelerrew. Kel arlta anyentel, ingkerrenharl ywerreyelpeyenhel, ra irrwampenh-antheyenh alyepel Sodom-areny-rnem. Ingwer-rnem arrewantherr awelhey-angenh-rnem, Akngey rap artewentyel renh-rnem irrwampenh-antheyenh.” Alakenh-anyem Jesus angkew artwernem 72 ikwer-rnem. \s1 Jesus-el ilteyel ikwer awelhey-angenh-rnem \r (Matthew 11:20-24) \p \v 13 Jesus angkew ingkerrew, “Tawen Korazin-areny-rnem Akngeyel renh-rnem irrwampenh-antheyenh artewentyel innga. Rernem atyeng awelheyangan. Alakenh irrkaty arrpemarl aynteyenh ingwer-rnemewan tawen Bethsaida-arenyewan. Rernem ayenh arew, atharl akngerr mwerrelenh, rernemap atyeng-wety arlkarerrewarl. Ayeng tawen Tyre-warl tawen Sidon-warl-then alheyew-anew, mwerrelerl-aneyew-anew renh-rnem, rernem atyeng awelhemerarl. Rernemap nyerrerrem, apmwa ikwer-rnem-wenh-wety angkeperrem. Rernemap arnkwa apmwamwamel rernem aylpem anewantherrenh-angkwarr, inmenthel-then apernelhemel. Alakenh-anyem ingwer-rnemel renh-rnem areyew, rernemarl apmwewety angkeperrew. \v 14 Arlta anyentel, ingkerrenh ywerreyelpeyenhel, Akngeyel tawen Tyre-areny-rnem-then tawen Sidon-areny-rnem-then irrwampenh-antheyenh alyepelant. Rap tawen Korazin-areny-rnem-then tawen Bethsaida-areny-rnem-then irrwampenh-antheyenh artewentyel innga. \v 15 Tawen Capernaum-areny-rnem-alew? Rerneman apmwel-ayeth iterreyel alakenh, ‘Akngeyel anwernantherrenh irrwerl akngeyneyenh, ikwer-itwel aney-alpeyew. Jesus anenh apmer anwernewantherrenh-itwew, rap ilek-ilek mwerr-angker mpwarenh.’ Alakenhap rernem iterreyelan. Rernem atyeng awelhey-angenh-anteyarl. Akngey rap renh-rnem arleng ikwer-wety iweyenhan.” \p \v 16 Jesus angkew artwernem 72 ikwer-rnem, “Ingwerenty arrewantherr awelhem, rap atyengan awelhem arrpemarl. Ingwerenty arrewantherrety arlkarerrem, atyeng-wety ra arlkarerrem arrpemarl. Ingwerenty atyeng-wetyan arlkarerrem, rap Akngey-wetyan arlkarerrem arrpemarl. Akngey rarlap ayenh thwenew ahern nhenh-warl.” Alakenh-anyem Jesus-an angkew artwa 72 ikwer-rnemewan. Rernemap anperl-alhew apmer arrpanenh-warl-anem. \s1 Kwertengerl-rnem 72 angkep alpeyel Jesus-warl \p \v 17 Ikwer-penh ingwer-ingwer artwa 72 weth-rnem, Jesus-elarl thwenew-rnem, rernem inkwerelhemel apey-alpew Jesus-warl. Rernemap ilelhew, “Ingkartay! Innga wenh! Anwernantherr arrenty-rnem ilterl-apenh, itna ngkwenh itnewemel, rernemap awelhew anwernewantherr! Anwernantherr irrentew arntety-rnem-they, rernemap ywerrerl-alhew!” \p \v 18 Jesus ikwer-rnem angkew, “Atha arew, arrenty alkenh Satan-wenh arawerrng akelyarl-akelyarl irrenhey-alpenh. Ran rlterrk-weny-anem. \v 19 Arrantherr atyeng awelhenh-arey! Atha arrewantherr rlterrk anthem, athap arrenhantherrenh arntarnt-arayntem. Arrantherr rtnwem ahelengkw-rnem lthwerl-apayntem arnperrk-rnem-then, arrantherrap alethel alhayntem arntety-weny. Arrantherrap Satan-angkwarr-anem rlterrkarl. Nthekwern ra irrwampenh-anthey-angenh, arntety-then anthey-angenh, arrangkw. \v 20 Arrantherrap inkwerelhemel angkeyel, ‘Innga wenh! Arrenty-rnem anwernenhantherr iylparethel aweyel!’ Mwerr-angkwarr arrantherr inkwerelhemel angkem, ‘Akngeyel anenhantherr iterl-areyel, rarl anenhantherr itna ingkwernew pip ikwerenh-warl.’” \p \v 21 Jesus-arl angkenh artwernem 72 ikwer-rnem, Inweng Mwerr-angkerel renh irrngerney-anthew. Ra angkew alakenh Aynikw ikwerenhew, “Akngeyay, ngan atyetyart alkenh ingkerrew ahern nhenhew-then alkerew-then. Atha ngenh nakem. Ntwa angka ngkwenh ilew akwerrp-rnem-warl. Ntwa angka ngkwenh iley-angenharl akalty-rnem-warl. Ya, Akngey, ntwa alakenh arnwarnew, ngarl ilkelhew-angkwarr.” Alakenh Jesus angkew Aynikw ikwerenhew. \p \v 22 Jesus artwernem 72 ikwer-rnem angkew arrpemarl, “Akngeyel ilek-ilek ikwerenh atyeng anthew. Ayengan Alerikw ikwerenh. Rant anyentel ayenh iterl-arem innga. Athant anyentel renh iterl-arem innga arrpemarl. Atha rlwanew-rnemel rernemarl Akngeyan iterl-arem arrpemarl, atharl renh lwewarrernem ikwer-rnem.” \p \v 23 Jesus-el artepang arenhey-alpew, ra angkew kwertengerl-rnem 12 ikwer-rnemant, “Arrantherr inkwerelheyel-anem, aleyan arrantherrarl anngel areyel ilek-ilek mwerr-angker-rnem. Aleyant Akngeyel lwewarrernew alakenh. \v 24 Angkakert Akngey-wenh arrwekeleny-rnemel Atyetyart ilkwernemel-then rernem ilek-ilek mwerr-angker areyew, aley arrantherrarl areyel-apeny. Rernem aweyew, aley arrantherrarl aweyel-apeny. Arrangkw. Alakenh-anyem atha arrenhantherrenh ilem inkwerelhenty.” \s1 Artwa atham-atham Samaria-areny \r (Matthew 22:34-40; Mark 12:28-34) \p \v 25 Artwa akalty anyent anenh, ranap angka Moses-wenhew akalty-anthey-angkerarl. Rap Jesus arrkerneyew rtnerl-alhew. “Atyetyartay! Nthakenh irrem ayeng, Akngey-itwel intem-antey aney-alpeyewan?” \p \v 26 Jesus-el tyernew, “Ntwa kel angka Moses-wenh iterl-areyel. Ilek angka nhenhelan aynteyel?” \p \v 27 Artwa akalty angkew, “Alakenh angka Moses-wenhel aynteyel: ‘Artewentyel ilkelh-aynta Akngeyewan, ikwer anthelhemel, ikwerant iterremel, ikwer warrkerremel.’ Alakenh-then ra aynteyel: ‘Ngarl arntarnt-arelhem-apeny mwanty, ntwap ingwer-rnem arntarnt-araynta arrpemarl.’” \p \v 28 Jesus-an angkew ikwer, “Arraty nga angkeyel. Nga alakenh irrenty, ngap alpem Akngey-itwel, aney-alpeyew intem-antey.” \p \v 29 Artwa akalty ra ilkelhew, Jesus-el renh nakeyew, rap ayernew, “Angwenharlap atha arntarnt-areman?” \p \v 30 Jesus-el angkanem ilew artwa ikwer. “Artwa Jew anyent anenh Jerusalem-itwew. Rap iterrew, alheyew tawen ingwer-warl Jericho-warl, rap anperl-alhew-anem. Artwa irrtyert-awarr-rnem irrtyert-aylpew arrwekel iwerrel, rernemap renh apetyenharl arnarew. Rernemap renh antwerrkemel apwert rakew. Renhap arnkwa lhelemel atwew, iwerlelpemel ahern-itwew ayntaynteyew, rap kelepenh ilweyew-anew. \p \v 31 Ikwer-penh artwa rltwa tyaty Jew-rnem-wenh-areny alhew iwerr irrkaty ikwerel. Ra arenhew, artwarl ayntenh, rap anper-antey alhew ikwer-angkwarr. \p \v 32 Artwa warrkenh tyaty Jew-rnem-wenh-areny iwerr ikwerel arrpemarl alhenh, ranap Levi-wenh-antey. Arrer innga arntety ikwer-angkwarr alhew, rap iterrew, ‘Ayeng arlarl.’ Arenhemel anper-antey ra alhewan. \p \v 33 Artwa ingwer-anem tangkey-akert alhenh iwerr ikwerel arrpemarl, ranap Samaria-arenyarl. Ra arey-alhew, artwa arntetyarl ayntenh, rap amperrngerrew ikwer. \v 34 Rap alhew ikwer-warl, ngkwarl wayn thelew artwa tywen-rnem-warl, anterel apernemel arertnew-anem. Rap artwa renh tangkey-warl tywenerl-alhew, akngeynew warl anyent-warl-anem. Rap renh athenew panty-warl, ankwakel-anem renh arntarnt-arenh. \fig |src="cn01749b.tif" size="col" ref="Luke 10:34" \fig* \p \v 35 Ingwepenhan artwa Samaria-areny ra apwert-anem anthew artwa apmerew-arteyew. Rap angkew, ‘Ayengarl alpeyel-wety-anem, atha ngkweng apwert nhanyem anthem. Ntwa artwa arntety nhanyem arntarnt-araynta. Ingwer-ingwer ayeng apey-alpentyan, athap ngenh apwert anthem, artwa ran arternp mwerrerr-aynteyew.’” \p \v 36 Jesus-elarl angka ilenh-penh, ra artwa akalty-anem ayernew, “Nthakenh ngan iterreyel angka nhenhew? Artwa nthenh-apenyel arntarnt-arenh artwa arntety mwantyel?” \p \v 37 Artwa akaltyan angkew, “Artwa wethaw Samaria-areny, renharl alpemelew!” \p Jesus-an angkew ikwer, “Ya, arraty. Anantherr iterl-areyel, Jew-rnem ilkelhey-angenh Samaria-areny-rnemewan. Artwa Samaria-areny ranap arntarnt-arenh artwa Jew ikwer. Alakenh-anyem nga alhemer, ingwer-rnemew mpwareyew mwerr-angker. Ngkwenh-rnemewant iterrey-angenh. Jew-rnemewant iterrey-angenh. Ntwa mwerr mpwaraynta ilkelhey-angenh-rnemew-then.” \s1 Angkwerenheng-atherr Martha-then Mary-then \p \v 38 Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akert iwerrel-antey alhenh Jerusalem-warl, rernemap aremerrey-alhew apmer ingwerel. Arelh itna Martha anenh apmer ikwer-itwel, rap renh-rnem ilew, amern arlkweyew apmer ikwerenh-itwew. \v 39 Rernem kwen aylpenhew warl ikwer-warl, aney-alhew-anem. Martha-wenh ayteyikw Mary anenh Jesus-itwel. Jesus-el renh akalty-anthenh. Mary ran awelhenh ikwer. \v 40 Martha warrkerrenh artewenty innga, amern akngerr ampernemel. Rap alhengkerrerrew, rap alhew, Jesus ayerneyew, “Ingkartay, ayek ntwan areyel? Mary-el ayenh iwerl-alhew. Ayengant ament warrkerreyel. Ntwa renh ilemer, ayenh alpemeleyew!” \fig |src="cn01751b.tif" size="col" ref="Luke 10:40" \fig* \p \v 41 Rap renh tyernew athamerremel, “Martha-ay! Ilekew nga ahelerreyel Mary-ewan? Ilekew nga arralty-aneyel, amern akngerr ampern-aynteyewan? \v 42 Mwerr-angkwarr iterra, Mary-arl iterreyel-angkwarr. Nthakenh ayeng ikwer arrngert angkey-angenh.” \c 11 \s1 Jesus-el kwertengerl ikwerenh-rnem akalty-antheyel, Akngeyew angkaynteyew \r (Matthew 6:5-15) \p \v 1 Arlta ingwer-ingwerelan Jesus anenh, Aynikw ikwerenhew-anem angkemel. Rarl angkenh-penh, kwertengerl anyent apetyew ikwer-warl, angkey-alhew ikwer, “Ingkartay! Akalty-antha anenhantherr, arraty angkaynteyew Akngeyew, John-elarl kwertengerl ikwerenh-rnem akalty-anthenh-apeny. Ntwa apek akalty-anthem anenhantherr alakenh?” \p \v 2 Jesus-an angkew ikwer-rnem, “Alakenh angkayntenh-arey: \q1 ‘Akngeyay, ingkerrelarl ngenh iterl-aremer, nakemel angkerl-anemer. \q1 Ngan Atyetyart ingkerrew. Anantherr ingkerrenh ngkweng awelhem. \q1 \v 3 Intem anthaynta amern-then aker-then anewantherr arlta arrpanenhel. \q1 \v 4 Ingwer-rnemel apmwel-ayeth anewantherr mpwarenty, menty-anem anantherr renh-rnem ipmemel tyarlewem iylpelerremel. \q1 Anantherr apmwelhelenty, anantherr ngenh ayerneyew, apmwa irrarlkeyew anewantherr-wety. Anenhantherr awakelhey-angenh, angkep atweyewan. \q1 Intem arntarnt-araynta anenhantherr, arrkernewerr anenhantherr ingwerentyel, apmwel-ayeth anaynteyew.’ \p Alakenh angkeman arrantherr Akngeyewan.” \p \v 5 Jesus-an angkew ikwer-rnem, “Nhanyem atha arrewantherr angka ilem. Nga apek alhem ampepenyel warl ngkwenh-rnem-wenh-warl, amernew aparelheyew. Ntwa apek ayernem alakenh, ‘Apmarleyay! Amern atyeng antha, \v 6 atyenharl apetyewew arleng-they. Ayengan apateyel, nthakenh atha ilem. Ayengan arrangkw, ilekel atha wantey-angenh.’ \p \v 7 Warl ikwer-arenyan kwen-they-antey apek angkem, ‘Atyekeley-angenh! Ipma anenhantherr! Ayengan atyenh-rnem-akert aynteyel, arriwan atha akentew-anem. Nthakenh akwentey-angenh, amern ngenh antheyew, arrangkw.’ \v 8 Ra apek alakenh ngkweng angkem aynterl-anemel, arrangkw nthakenh ngenh anthey-angenh. Nga apek iterrem ngkwenh-wenyarl. Ntwa renh ayernem alhewer-antey, rap akwentenhey-alpemarl. Rap amern-anem nyerrerremel ngkweng anthem, ingwer-rnemel renh awewerr, rarl iylpelant aweyel. \p \v 9 Arternp awelhenh-arey arrantherr! Ntwa ayerna Akngey, ranap ngkweng anthemarl. Nga nthwa, ranap ngkweng lwewarrernemarl. Ntwa arriw rltar-atwa, ranap ngkweng altywerelemarl. \v 10 Inngarlap ran! Ntwa Akngey ayernenty, ranap nthakenh iylpelant awey-angenharl. Nga nthwenty, ranap nthakenh irrtyert-aylpey-angenharl. Ntwa arriw rltar-atwenty, Akngey ranap ngkweng altywerelemarl, ngap aylpenhem-anem. \p \v 11 Alerengkwel ngenh aker aylperrew apek ayernem. Ntwa rtnwem ahelengkw ikwer anthey-angenharl, arrangkw! Ntwa aylperrant anthem arlkweyewan. \v 12 Ampengkwel ngenh aker kwartew apek ayernem. Ntwa atneth-akert ikwer anthey-angenh, arrangkw! \p \v 13 Arrantherran apmwangkwarr aneyel, arrantherrap iterl-areyelarl, ilek-ilek mwerr-angker anthaynteyewan ampa arrewantherrenhewan. Akngey irrwerl-arenyan arrantherr-apeny-wenyarl. Ra mwerr-angker inngarl anthem. Ra arrantherr-apeny-wenyarl. Ra anthem Inweng Mwerr-angkerarl arrewantherr, arrantherr renh ayernentyan.” \s1 Angka arrenty ilkwakert \r (Matthew 12:22-32; Mark 3:20-30) \p \v 14 Arlta ingwerelan Jesus-el artwa arrenty-akert arey-alhew. Arrentyel artwa renh angkey-angenhelenh. Jesus-el arrenty irrentew ikwer-they, artwa rap angkenh-anem. Akngerrelan apatemel arew. \v 15 Ingwer-rneman angkerrenh, “Atyetyart arrenty-rnem-wenhel Jesus yanhan rlterrkelew, ra arrenty-rnem irrent-aynteyew.” \p \v 16 Ingwer-rneman iterrew, Jesus arrkerneyew, rernemap ayernew, “Mwerr-angker mwanty mpwaraynta arawerrng-akertel! Alakenh anantherr areyew, Akngeyelanang inngarl ngenh thwenew.” \p \v 17 Jesus-elan kanper-antey iterl-arew, rernemarl iterrenh, rap angkanem ikwer-rnem ilew. “Artwa ilkwa apek atyetyart anem apmer anyentew. Akngerr apmer ikwer-areny-rnem apek amentew-amenterrem, intem-antey rernem atwerrerl-anenty. Nthakenh rerneman anyent-antey aney-angenh, rernemap ingkerrenh arlperrty alhem. Apmer ikwer-rnem-wenh-itwew irrpetyapant-anem aneyelpem. Artwa ilkwa ran atyetyart irrpetyapew-anem anem. \p Akngerr-rneman altyernem-then atwerrem apek intem. Nthakenh rerneman anyent-antey aney-angenh, rernemap ingkerrenh arlperrty alhem. Apmer ikwer-rnem-wenh-itwew irrpetyapant-anem aneyelpem. \p \v 18 Arrantherran iterreyel, atyetyart arrenty-rnem-wenhel ayenh rlterrkelerl-anenty-arrpantey. Arrangkwarl yanhey! Ran atyetyart atyeng aney-angenharl. Ran atyetyart arrenty-rnemewantarl aneyel. Nthekwern ra arrenty-rnem irrentey-angenh, ra atyetyart arrenty-rnem irrpetyapew aneyelpewerr. Nthekwern atyetyart arrenty-rnem-wenhel ikwerenh-rnem irrentey-angenh, arrangkw. \v 19 Arrantherr iterreyel, rarl ayenh rlterrkelerl-anenty-arrpantey, arrenty-rnem irrent-aynteyew. Iterrenh-arey arrpemarl arrantherr! Arrewantherrenh-rnem-alew, rernemarl arrenty-rnem irrentey-angker arrpemarl? Arrenty Satan-elang renh-rnem rlterrkeley-angenh, arrangkw! Nga alakenh angkenty, rernemap ngkweng ahelerrem, rernemarl ilem, ‘Rlterrk Akngey-wenhelant arrenty irrentey-angker.’ \v 20 Akngey atyetyart ilkwanem ingkerrew anem. Arawerrng ikwerenh-akertel athan arrenty-rnem irrentey-angker inngarl. Anngel arrantherr aley areyel.” \p \v 21 Jesus-el angka ingwer-anem ilenh, arawerrng Akngey-wenhan rlterrk Satan-wenh-angkwarr. “Artwa rlterrk ilkwel warl ikwerenh arntarnt-arem. Rarl alakenh arntarnt-arem, ilek-ilek ikwerenh mwanty ayntem warl kwenel. Ingwerentyakel nthakenh irrtyert-iney-angenh. \v 22 Artwa ingwer rlterrk innga ikwer-angkwarr apetyenty, renhap athenemel atwem. Rap inem ilek-ilek warlelarl aynteyel-rnem, rap arlperrtyelemel anthem ikwerenh-rnemew-anem.” \sp \bd Anaynteleyel: Jesus-el angka nhenh ilenh, renh-rnem akalty-antheyew. Arrenty alkenh artwa arrwekeleny-apeny. Jesus-an artwa rlterrk ingwer-apenyarl, ranap rlterrk inngarl. Ranap arrenty-rnem arrpwernemel irrenteyel Akngey-wenh arawerrng ilkwakertel.\bd* \p \v 23 Jesus angkew, “Ingwerenty atyeng ilkelhey-angenh, atyenh-wenyarl ra. Ran ingwer-rnem atyeng-warl akngetyey-angenh, ranap renh-rnem atyeng-wety thweneyelarl arleng.” \s1 Arrenty anyent angkep-antey apeyam-alpeyel \r (Matthew 12:43-45) \p \v 24 Jesus angkew ikwer-rnem, “Arrenty-wenh-angkwarrarl alakenh-anyeman. Ra artwa anyentel-arleng-tangkwel anem, ingwerentyelap renh irrentem-anem ikwer-they. Ra artwa renh iwerl-alhem-anem, rap alhem-anem, arlpaw-ampeny-warl-anem ywarn-antey nthwem, artwa ingwerew arternperreyew. Ran ament angkem, ‘Ayengan angkep artwa ikwer-warl alpem, ayengarl awank anenh-warl.’ \v 25 Rap angkep alpem, artwa renh mwerr-anem arey-alpem. Ranap arrenty atnyeney-angenh-anem. Inweng Akngey-wenh rap atnyeney-angenh arrpemarl, rarl warl aternng-weny arey-alpem-apeny, iylpwanem. \v 26 Arrenty rarl arem-penh, ra alpem, apmwa innga 7 ingwer-rneman ingwerl-alpeyew, rernemap ingkerrenh artwa ikwer-warl aylpey-alpem-anem. Artwa irrepern ra arrenty anyent-tangkwel atnyenenh. Aleyan ra anem apmwa innganem, arrenty akngerr-akert. Angka atyenhew awelhemer apenterl-anemel, alakenh ikwer apmwa ayntewerr arrpemarl.” \p \v 27 Jesus-arl angkenh-antey, arelh anyent arlkew, “Amengkw rarl ngenh alkenhelew ra inkwerelheyel!” \p \v 28 Jesus-el tyernew, “Arrangkwarl. Ingwer-rnem angka Akngey-wenhewarl awelheyel-rnem, rernemarl inkwerelheyel inngan.” \s1 Ingwer-rnemel areyew, Jesus-elarl mwerr-angker rlterrk-akertel mpwareyel \r (Mark 8:11-12; Matthew 12:29-32) \p \v 29 Akngerr-anem akngerr-anem akarrerrenh Jesus-warl, rap angkew ikwer-rnem. “Arrantherran apmwarl! Arrantherran intemarl ayerneyel, ‘Mwerr-angker mwanty mpwara Akngey-wenh arawerrng-akertel!’ Nthakenh atha alakenh-anyem mpwarey-angenh arrewantherr. Athan angka Jonah-akertant ilem. Ranap angkakert Akngey-wenh awank-akerrarl anenh. \v 30 Arrantherr angka weth iterl-areyel. Aylperr ilkwel renh kwertnew, ingwa atherrel ra ayntenh aylperr-itwel kwen. Akngeyel aylperr iylarnew, Jonah renh iteth-antey rlkwethel iwenhey-alpeyew aketh-warl kwaty impalth-warl. Ikwer-penhan rap tawen ilkwewarl Nineveh-warl alhew-anem, ra apmer ikwer-areny-rnem ileyew, apmwewety angkeperreyew Akngey-warl-athek. Ayengan Artwa Inngarl Akngey-wenh, ayengap arrewantherr katy ilweyenh, awenngel ingwa atherrel aynteyenh, Jonah-arl aylperr-itwel ingwa atherrew ayntew-apeny. Ayengap angkep itetherreyenhan ipmepenh, arrantherraw Akngey-warl-athek angkeperreyew. \p \v 31-32 Nineveh-areny-rnem Jonah-ew awelhew, rarl angka Akngey-wenh ilenhew. Rernemap nyerrerrew-anem, apmwewetyan angkeperrew. Akngeyel apmwa irrarlkew ikwer-rnem-wety, rap ikwer-rnem awakelhey-angenharl, angkep renh-rnem atweyewan, arrangkwarl. Kel ayengan ilkwa inngarl Jonah-angkwarr. Arlta anyentel, Akngeyel ingkerrenh-antey rnkerneyenh, renh-rnem ayernemel, iylpareth rernem awelhenty. Arlta ikwerel-antey, Nineveh-areny-rnemel arrenhantherrenh apmwa antweyenh, arrantherr atyeng awelhey-angenharl, apmwewety angkeperrey-angenh. \p Arrantherr angka iterl-areyel arelh atyetyart Sheba-areny-akert. Ra awew, atyetyart Solomon akalty innga. Rap alhew antekerr-they arleng innga, Solomon renh aweyew, akalty innga angkenh. Ayengan akalty inngarl Solomon-angkwarr. Arlta anyentel, Akngeyel ingkerrenh-antey rnkerneyenh, renh-rnem ayernemel, iylpareth rernem awelhenty. Arlta ikwerel-antey, arelh atyetyart Sheba-arenyel arrenhantherrenh apmwa antweyenh, arrantherr atyeng awelhey-angenharl, apmwewety angkeperrey-angenh.” \s1 Lyenentyel anaynteyew \p \v 33 Jesus-el angka ingwer-anem ilenh. “Kwenyel anantherr lyenenty arrtyem. Anantherr nthakenh arlengarrel artey-angenh, nthakenh pantyel artey-angenh, arrangkw. Anantherr irrwerl tywenem, ingwerentyel anaynt arenhey-alhem warl-itwew, rernemap aylpenhey-alhemarl. \v 34 Alakenh-anyem anngelan iwerr anewantherr lwewarrernem, anantherrap anaynt-anem arem. Anngel mwerr arem, mwerran anantherr anem lyenentyel-apeny. Annga apmwa, anantherr anem atemwengkel-apeny. \v 35 Mwanty anaynta, lyenenty ngkwenh ilwewerr, aparrngerrewerr nga! \v 36 Nga intem anem lyenenty Akngey-wenhel, renh apentemel, ntwa renh iterl-arem inngarl. Nthakenh ngenh atemwengkel artey-angenh. Nthakenh ngan apal aney-angenh, iylpelant renh awey-angenh.” \s1 Jesus-el artwa Pharisee-rnem ilteyel \r (Matthew 23:1-39; Mark 12:38-40) \p \v 37 Ikwer-penh Jesus-elarl akalty-anthenh-penh, artwa Pharisee anyentel renh ilew, amern arlkweyew warl ikwerenh-itwew. Jesus alhew ikwerel-arleng, amern arlkweyew. \v 38 Artwa Pharisee-el renh arew, rap apatew. Rap iterrew, “Ay! Artwa nhenh iltya atherr irrarlkelhey-angenh Moses-wenh-angkwarr, amern arlkweyew-alentyan.” \p \v 39 Jesus ikwer angkew, “Arrantherr Pharisee-rnem tyampet aketh-ampeny aleth irrarlkeyel. Arrantherr apmwel-ayeth iterreyel. Aketh-ampeny arrantherr mwerr-arrpantey, kwenan apmwarl. Arrantherr apmwernemarl rnter-then. \v 40 Arrantherr arraty iterrey-angenharl. Akngeyelan arrenhantherrenh arnwarnew, iterl-areyel arrenhantherrenh kanper. \v 41 Arrantherr arraty anemer. Amern-rnem akngerr arrantherr atnyeneyel. Kel ingwer-rnem anthenherr-arey arrangkwarl aneyel-rnem. Alakenh Akngeyan inkwerelheyenharl arrewantherr, rap inngarl arrenhantherrenh apmwewety irrarlkeyenhan. \p \v 42 Arrantherr artwa Pharisee-rnemay! Akngeyelan arrenhantherrenh artewentyel irrwampenh-antheyenh! Arrantherrarl lyapelheleyel-apeny amern atherrk akely-rnem akep-akalthemel, akelyarl-akely anthem Akngeyewan, Moses-elarl akalty-anthenh-angkwarr. Mwerr-angker. Ingwer-rnem-alew? Arrantherr mwerr ingwer-rnemew arnwarney-angenh, arrangkw. Arrantherr Akngeyew artewentyel ilkelhey-angenh, arrangkw. Arrantherr artewentyel ilkelhemer Akngeyew ingwer-rnemew-then. Alakenh-anyem arrantherr Moses-angkwarr apentemer. \p \v 43 Arrantherr artwa Pharisee-rnemay! Akngeyelan arrenhantherrenh artewentyel irrwampenh-antheyenh! Arrantherr alhenty tyaty Jew-rnem-wenh-warl, arrwekel intem aney-alhem, ingwer-rnemel arrenhantherrenh araynteyew-awaty. Arrantherr inkwerelhem, ingwer-rnemarl arrewantherr kwenerrey-alhem, atyetyart ilkwa antwem. \p \v 44 Arrantherr artwa Pharisee-rnemay! Akngeyelan arrenhantherrenh artewentyel irrwampenh-antheyenh! Ingwer-rnemel arrenhantherrenh arem, rernemap iterrem, arrantherran mwerr-arrpantey. Arrantherran anenty apmwel-ayeth, ingwer-rnemel apentem, rernemap apmwel-ayeth arrpemarl irrem. Akngeyan arrewantherr awakelheyenh, rap atweyenh arrpemarl!” Alakenh-anyem Jesus angkew artwa Pharisee-rnemew. \s1 Jesus-el artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnem ilteyel \r (Matthew 23:1-36; Mark 12:38-40) \p \v 45 Artwa akalty anyent awelhenh, ranap artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angkerarl. Rap angkew Jesus-ew, “Atyetyartay! Ntwarl artwa Pharisee-rnem alakenh iltem, ntwap anwernantherrenhan iltem arrpemarl!” \p \v 46 Jesus-el tyernew, “Yew-yew! Arrantherr angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnemay! Akngeyelan arrenhantherrenh artewentyel irrwampenh-antheyenh arrpemarl! Arrantherr akalty-anthem arrewantherrenh-angkwarr. Arrantherr akngerr pwerep-anthem, angka ingkerr Moses-wenhew awelheyew. Alakenh ingwerentyel artwa pwerep-anthem, ilengem awerr akngaynteyew-apeny. Pwerep-antheyel arrantherr alakenh wenh, arrantherranap renh-rnem alpemeley-angenh, arrangkw. \p \v 47 Akngeyelan arrenhantherrenh inngarl artewentyel irrwampenh-antheyenh! Angkakert Akngey-wenh arrwekeleny-rnem awenng-rnem-itwew aynteyneyel. Arrantherr awenng-rnem inngelhelemel intem aperneyel. Arreng arrewantherrenh-rnemel angkakert-rnem atwenharl awank-akerr. Rernemap awelhey-angenh angka Akngey-wenhew, arrangkw. \v 48 Arrantherranap awenng-rnem inngelhelemel intem aperneyel! Arrantherran alakenh mpwarem, arrantherrap apmwel-ayeth ileyel, arreng arrewantherrenh-rnem arraty anenty-arrpantey, rernemarl angkakert-rnem atwenh awank-akerr. \v 49 Arrwekel-antey Akngeyel iterl-arenh alakenh. Rap angkew, ‘Atha angkakert-rnem ingwer-rnem-then Jew-rnem-warl thweneyew. Rernemarl ingwer-rnem atwem ipmew, ingwer-rneman alhengkerr anthemantarl.’ \v 50-51 Cain-el ayteyikw Abel-tangkwel atwew. Ingwer-rnemel-anem atwenh angkakert Akngey-wenh-rnem. Artwa anyent Zechariah rernem atwew arrpemarl, rarl rtnenh tyaty ilkwa Jew-rnem-wenhel kwen, ampwal rwew-arelh arrerenty. Yew-yew, atha arrenhantherrenh arraty ileyel. Akngeyan ahelerreyel arrewantherr. Ra arrenhantherrenh ayntarrp-ileyenh, arreng arrewantherrenh-rnemelarl angkakert Akngey-wenh-rnem atwenh awank-they. \p \v 52 Yew-yew! Arrantherr angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnemay! Akngeyelan arrenhantherrenh inngarl artewentyel irrwampenh-antheyenh! Arrantherr angka Akngey-wenh arraty akalty-anthemer, akngerr ingwer-rnem akaltyerreyew, ikwerenh-angkwarr anaynteyew. Arrangkwaw! Rerneman angka ikwerenh iterl-arey-angenh, arrantherr-apeny!” \p \v 53 Ikwer-penh Jesus anperl-alhew apmer ikwer-they. Artwa Pharisee-rnem-then artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnem-then rernem renh apenteynenh intem. Rernem ahel ikwer angkerrenh, renhap intem ayerneynenh. \v 54 Rernemap ikwer arrkernelhenh, ra apek apmwel-ayeth angkentyew, rernem ayntarrp-ileyew renharl. \c 12 \s1 Mwanty angkaynteyew, Akngeyelarl aweyel-wety \p \v 1 Akngerr-anem akngerr-anem akarrerrenh Jesus-warl, interrenty rtnenherrenh ankertewerrenhanap. Rap kwertengerl ikwerenh-rnemew-tangkwel angkenh. “Mwanty anayntenh-arey, artwa Pharisee-rnem-apeny irrewerr. Rernem aney-angenh, rernemarl angkem-angkwarr. \v 2 Rernem nthakenh irrtyertel apmwel-ayeth mpwarey-angenh, Akngeyelarl arem-wety. Ra arem, rap apmwan anayntelenhey-alpem angkeparl, akngerrel iterl-areyewan. Arrantherran nthakenh irrtyertel apmwel-ayeth mpwarey-angenh arrpemarl. \v 3 Kel mwanty angkayntenh-arey. Arrantherr apek ingwerew irrtyertel ingwel angkem. Ingwerentyakel awemarl, rap ingwepenh akngerrew iley-ayntem. Arrantherr apek warl kwen-itwew arreytemel angkem. Ingwerentyakel awemarl, rap atayel angka arrewantherrenh ilem, akngerrel aweyew.” \s1 Ingwer-rnem-wety atererrey-angenh, Akngey-wetyant atererreyew \r (Matthew 10:26-31) \p \v 4 Jesus angkew kwertengerl ikwerenh-rnemew, “Arrantherr atyeng apelty-rnem, athan arrenhantherrenh arraty ileyel. Atererrey-angenh artwa ahelengkw-rnem-wety. Rerneman arrenhantherrenh ipmew atwey-angker. Ipmew atwenty-penhan rernem nthakenh arrenhantherrenh irrwampenh-anthey-angenh-anem, arrangkw-anemarl. \v 5 Arrantherr Akngey anyent-wetyant atererremer. Ilkelhentyelan rap arrenhantherrenh-tangkwel atwewerr, rap iwewerr rwa ilkwewarl-anem, aletharl ampeyel-warl. Ikwer-wety arrantherr atererremeran. \v 6 Nyengk yanh-rnemew iterrenh-arey. Anantherran iterrem, nyengkew-rnem apmwewathen. Akngeyanap ikwer-rnem athamerrem, iylpelerlewey-angenh renh-rnem. \v 7 Arrewantherr Akngeyan athamerrem inngarl. Arrantherr akngerr innga alperr-apeny. Ranap kanper ingkerrenh anyentarl-anyentarl iterl-arem. Rarl thip-rnem arntarnt-arem-apeny, rap arrenhantherrenh mwanty inngarl arntarnt-arem.” \s1 Angka Jesus-akert ilaynteyew alhewer \r (Matthew 10:32-33) \p \v 8 Jesus kwertengerl ikwerenh-rnemew angkew, “Ayengan Artwa Inngarl Akngey-wenh. Ayengan arraty arrewantherr angkeyel. Arrantherr ingwer-rnem ilenty, alhewer angkemel, ‘Athan Jesus apenteyel’, ayeng arrewantherr inkwerelhemarl. Athap ilem antyerl Akngey-wenh-rnem, ‘Inngarl rernem ayenh apenteyel!’ \v 9 Arrantherr apek ingwer-rnem ilem, ‘Athan Jesus-arl iterl-arey-angenh’, ayengap arrewantherr-wety intwemelerremarl. Athap ilem antyerl Akngey-wenh-rnem, ‘Renh-rnem atha iterl-arey-angenhaw!’ \v 10 Arrantherr apek atyeng apmwel-ayeth angkem, Artwa Akngey-wenh Innga ikwer. Arrantherrap Akngey-warl alakenh angkem, ‘Akngeyay! Apmwa atyeng-wety irrarlka.’ Rap apmwa renh irrarlkem arrewantherr-wety. Rap arrewantherr awakelhey-angenharl, arrenhantherrenh angkep atweyewan, arrangkwarl. Arrantherr apek apmwel-ayeth angkem Inweng Mwerr-angker Akngey-wenh ikwer. Akngeyelanap nthakenh apmwa renh irrarlkey-angenharl arrewantherr-wety, arrangkwarl. Arrantherrap apmwa ikwer-akert-antey anayntem intem-antey. \p \v 11 Arrantherr ayenh apententy, mwanty ingwer-rnemel arrenhantherrenh antwerrkewerran, tyaty Jew-rnem-wenh-warl akngewerr-anem. Rernem arrenhantherrenh court-warl apek akngewerr-anem. Artwa rltwernemel-then atyetyart ingwer-rnemel-then rernemap arrenhantherrenh arrkernem, ayern-ayntem-anem intem. Atererrey-angenh, rernemarl ayernem-wetyan. \v 12 Inweng Mwerr-angker Akngey-wenh ra akalty-anthem, angkeyew arraty, rernem ayernentyan.” \s1 Angka artwakert ampwal akngerr akarreley-angker \p \v 13 Akngerr ingwer-rnem anenh-antey, Jesus-ew awelherrenh. Artwa anyentan angkew ikwer, “Atyetyartay! Awayaty atyenhel-then ayla akngey aylewenh iylpelerlewew. Awayaty atyenhel akngew akngey-wenh ilek-ilek ingkerrenh. Ntwa renh ilemer, ampwal-rnem arlperrtyeleyew atyengarl ingwerentyan.” \p \v 14 Jesus-el tyernew, “Ayengan arla, mpwel-wenharl yanhan! Nthakenh atha iley-angenh. Mpwelarrp arlperrtyelenh-atherr!” \v 15 Rap ingkerrew-anem angkew, “Arternp anemel awelhenherr-arey. Anketyerrerl-aney-angenh! Nthakenh arrantherr ampwal akngerrew inkwerelhey-angenh. Nthakenh ilek-ilekel arrenhantherrenh akngey-angenh Akngey-warl, arrangkw.” \p \v 16 Jesus-el angkanem ilenh ikwer-rnem. “Artwa anyent anenh ampwal akngerr-akert. Ra apmer akngerrew-artey anem, rap amern akngerr lyapelhelenhan. \v 17 Warlan amern akwerneyew-arelh ingkerrenh arrngelew. Rap nthakenh amern lyerteny-rneman akwerney-angenh, ingwer-ingwer arlkwaynteyewan. Rap ywarn-anem iterrew. \v 18 Rarl ament iterrenh-penh, ra angkew, ‘Alakenh atha mpwarey. Atha warl akely-rnem atakey, ilkwernem-anem arteyneyew. Alakenhan mwerrarl, atha amern ingkerrenh akwerneyew ampwal-rnem-then. \v 19 Kel ilek-ilek atha atnyeneyel-anem, ayeng ltyerreyew-anem, warrkerrey-angenh-anem. Atha inkwerelhemel amern-then arlkwaynteyew, ngkwarl-then antywaynteyew.’ \p \v 20 Akngeyel ranap renh arew, angkew-anem ikwer, ‘Ngan apmwel-ayeth iterreyel! Rlengkan ingwel nga ilwem! Amern yanh-rnem-alew, ngkwengarl ntwa amentew akarrelenh? Rernemap ingwer-rnemewant-anem aynteman.’” \p \v 21 Jesus-el angka ilenh-penh, rap angkew ikwer-rnem, “Alakenh-anyem irrem artwa anketyewan, ampwal mwerr-angker-rnemarl akarreleyel amentew, ingwer-rnem anthey-angenh. Ran Akngeyew iterrey-angenh. Ra iterreyel, rant ilek-ilek atnyenerl-anenty-arrpantey, Akngey-angkwarran arrangkwarl.” \s1 Arralty-aney-angenh \r (Matthew 6:25-34) \p \v 22 Ikwer-penh Jesus angkew kwertengerl ikwerenh-rnemew, “Nthakenh arrantherr intem artewenty iterrey-angenh amernew-then arnkwew-then. Akngeyel arrenhantherrenh arntarnt-aremarl. \v 23 Mwerrarlap amern-then arnkwethen atnyeneyew. Iteth aneyew mwerr inngarl. \v 24 Angerl yanh-rnem arenh-arey. Rernem-alew? Rernem irrngwa ilkanthey-angenharl, amern atherrkeny lyapeyewan, arrangkw. Amern ampengerrenty, rernemap akalthemel iney-angenh, arrangkw. Rernem amern warl-warl-anem akwerney-angenh, ingwer-ingwer-anem arlkwaynteyew. Arrangkwarl! Akngey rant renh-rnem wantem, rarl ikwer-rnem athamerreman. Arrewantherranap ran athamerrem inngarl, nthakenh iwerl-alhey-angenh! \v 25-26 Arrantherr ilkelheyel, arleng-alenty anaynteyew, ampwerreyew-atety. Nthakenh arrantherr iterrey-angenh, arleng-alenty anaynteyew, arrangkw. Arleng-alenty apek arrantherr anem, arrangkw apek. Alakenh artewenty iterrey-angenh, amern akngerr ineyew, arrantherr arlkwaynteyew. \p \v 27 Arnkwewan artewenty iterrey-angenh arrpemarl. Alpeyt yanh-rnem arenh-arey. Rernem-alew? Rernem warrkerrey-angenh. Arnkwethen atanthey-angenh, rernem aylpeyew, arrangkw. Mwerr-angkerarl rernem rtnew-rtnem. Atyetyart Solomon, awank-akerrarl anenh, arnkwa mwerr-angker arlkeny-arlkenyelarl ra aylpenh. Arnkwa Solomon-wenh mwerr-angker, alpeyt-rnemanap mwerr-angker inngarl! \v 28 Akngeyel arnwarnew ilek-ilek alpeyt-rnem atherrk-rnem-then. Aherretyel rernem arlenyerrem, anantherrap arrtyem-anem. Ra ingkerr arntarnt-arem, arrewantherr Akngey artewenty athamerrem, nthakenh iwerl-alhey-angenh! Artewenty iterrey-angenh, arnkwa akngerrel aylpaynteyew. Arrantherran Akngeyewan awelh-aynteyew. Irrtywerremel renh apentey-angenh! \p \v 29 Kel iterrey-angenh alakenh, ‘Amern-then aker-then-alew? Kwaty-then teylip-then-alew?’ Alakenh artewenty iterrey-angenh! \v 30 Ingwer-rnem Akngey iterl-arey-angenh-rnemel rernem alakenh intem iterrem. Akngey irrwerl-arenyel arrenhantherrenh iterl-aremarl, nthakenh iwerl-alhey-angenh. Ra iterl-arem, arrantherrarl amern-weny arnkweweny-thenan aneyelan, rarlap antheman arrewantherr. \v 31 Akngeyan atyetyart ilkwa ingkerrew, rap arrenhantherrenh arntarnt-areyel. Ikwerew ament arrantherr iterrenty, rap anthem amern-then arnkwethen ampwal ingwer-rnem-thenan arrewantherr.” \s1 Ilek-ilek mwerr-angker Akngey-itwel irrwerl \r (Matthew 6:19-21) \p \v 32 Jesus angkew kwertengerl 12 ikwer-rnem, “Arrantherran irrpetyap. Atererrey-angenh. Arrantherr yep-yep-rnem-apeny, Akngeyan yep-yepew-artey-apenyarl. Rap arrenhantherrenh ayerrpelew, ikwer-itwel aney-alpeyew. \v 33 Ampwal-rnem arrantherrarl akarrelenh-rnem ahern nhenh-itwew, arrangkwarlap ikwer-angkwarran. Ampwal-rnem akngerr apwert-then akarrelenty, ingwerentyel irrtyert-inewerr apek, interrkel arlkwewerr apek. Ampwal-rnem tharlemelenh-arey, apwert-anem ingwer-rnemew anthemel arrangkwarl aneyel-rnemew. Arrantherrap alakenh-anyem Akngey-warl anthem. Rap arrernem arrewantherr ilek-ilek mwerr-angker irrwerl-itwew. Mwerr-angker ayntayntem intem-antey irrwerl-itwew, nthakenh ywerrey-angenh, arrangkw. Ingwerentyel irrtyert-iney-angenh, interrkel arlkwey-angenh, arrangkw. \v 34 Arrantherr iterl-arenty, Akngeyel ilek-ilek mwerr-angker arrewantherr irrwerl-itwew atnyeneyel, arrantherrap intem iterrem Akngeyew. Arrantherr ilek-ilekant atnyenem ahern nhenh-itwew, arrantherranap iterrem ampwal ikwer-rnemewant.” \s1 Mwanty arntarnt-arelh-aynteyew, Jesus-arl angkep apetyeyenh-wety \r (Matthew 24:45-51) \p \v 35-37 Jesus angkew ikwer-rnem, “Mwanty arntarnt-arelh-ayntenh-arey atyeng, ayengarl angkep apey-alheyenh ahern nhenh-warl. Angka nhew awelhenh-arey. \p Artwa ilkwa anyent anenh warrkenh akngerrew-artey. Atwerrpan ra angkew ikwerenh-rnemew, ‘Ayengarl alhem-wety atyeng apelty areyew, arrantherran warl atyenh arntarnt-arayntenh-arey. Mpwelherl-anemel, ayengant apey-alpeyew-atety, arntarnt-arelhemel atyeng.’ Rap anperl-alhew ikwer apelty-wenh apmer-warl-anem. Akngerr apmer ikwerel akarrerrenh, amern akngerr inkwerelhemel kwenty arlkwerrenh. \p Ingwa ikwerel-antey artwa ilkwa ra alpew warl ikwerenh-warl. Warrkenh ikwerenh-rnem atyek-antey anenh, arntarnt-arelhenh ikwer lyenenty-akert. Rarl arlkey-alpew, rerneman arriw ikwer altywerelew. Artwa ilkwan inkwerelhew, warrkenh ikwerenh-rnemarl atyek-antey ikwer mpwelhemew, rarl ilanthew-angkwarr. Ra renh-rnem ilew arrernelheyew, rap amentel-antey amern-anem ampernew, rernem arlkweyew. \p \v 38 Mwerrang awelheyelay? Artwa ilkwa ingwer apek apey-alpew ampepenyel ingwel, aherrk-aherrkel apek. Warrkenh ikwerenh-rnem atyek-antey mpwelhenh ikwer, rernemap inkwerelhey-ayntem, artwa ilkwa ran inkwerelhew arrpemarl ikwer-rnem.” \p \v 39 Jesus-elan angka ingwer-anem ikwer-rnem ilenh. “Irrtyert-awarr alhew anyelkel-antey warl anyent-warl. Rap warlew-artey iley-angenh-antey, warlew-artey ra ikwer atyek-anteyarl arntarnt-arelherl-anewerr, alwernemel renh irrentewerrarl. Rap kwen aylpenhew, ilek-ilek-anem inew. \v 40 Ayengan Artwa Inngarl Akngey-wenh. Arrantherr atyeng arntarnt-arelheyewan, arrantherrarl iterl-arey-angenh, ayengarl angkep apey-alheyenhan. Arrantherr apal anerl-anewerr, ayengan arwapeny apey-alheyenh, aremerrey-alheyenh.” Alakenh-anyem Jesus ilelhenh kwertengerl ikwerenh-rnemew. \p \v 41 Peter-el Jesus ayernew, “Ingkartay, 12 anwernantherrant iterrem angka nhenhew? Ingkerrenh-antey apek iterrem angka ikwer?” \p \v 42 Jesus-elan tyernew alakenh: “Atha angka arrenhantherrenh artwa akalty-akert ileyew, rarl arraty intem Akngeyew anem. Artwa ilkwel artwa nhelkwer-anyem arew. Rap renh arrernew, atyetyart ampepel aneyew, rarl warrkenh ingwer-rnem arntarnt-araynteyew, amern antherl-aynteyew. \v 43 Artwa ilkwa alhew-tangkwel. Rarl apey-alpewel, warrkenh renh arey-alpew, mwerrarl warrkerrenh artewentyel. \v 44 Ra inkwerelhew, rap angkew warrkenhew, ‘Nga mwerr-angker innga warrkerrew. Nhepenh-anyem nga warlewant atyetyart aney-angenh. Ngan atyetyart aneyenh ilek-ilekew; warlew, pwelek-rnemew, atherrkew, ilek-ilek ingkerrenh atyenhew.’ \p \v 45 Warrkenh ingweran arraty warrkerrey-angenh apek. Ra iterrew, ‘Atyengew-artey apey-alpey-angenh-antey, intem apek alhew.’ Ran iltemel atwenh warrkenh ingwer-rnem, artwernem-then arelh-rnem-akerr. Ran aynterlant-anenh, amernant akngerrarl arlkwemel, ngkwarl-then antywenh, terangkerreyew-atety. \v 46 Rap apal ayntem, ikwerew-arteyarl apey-alpewel. Artwa ikwerew-arteyel renh artewentyel atwew, irrentemel ingwer-rnemarl anenh-warl, Akngey apentey-angenh-rnem-warl-anem.” Alakenh-anyem Jesus ikwer-rnem angkenh. \p \v 47 Jesus-el angka warrkenh-akert anayntelew. “Mwerr arrantherr aweyel angka nhenhan? Warrkenhel iterl-areyel arraty-angkwarr, ikwerew-arteyelarl renh ilanthew-angkwarr, rap alakenh irremer. Ra apmwelhelenty, ikwerew-arteyel renh artewentyel irrwampenh-anthem. \v 48 Ikwerew-arteyel renh mwanty iley-angenh apek, alakenh ileyew. Warrkenh ra apmwelhelenty, ikwerew-arteyel renh alyepelant irrwampenh-anthem. Kel alakenhaym Akngeyelan anthem warrk akely ingwerenty anyentew. Akngey ilkelhem, ikwer arraty warrkerreyew. Rap renh ayerney-angenh warrk ingwerewan. Akngeyel apek warrk ilkwarl ingwerentyak anyentew anthem-anem. Akngey ilkelhem, ra ikwer arraty warrkerreyew arrpemarl. Nthekwern ra alakenh angkey-angenh, ‘Warrk nhayman ilkwarl, nthekwern atha arnwarney-angenh.’” \s1 Altyernem amentew-amenterreyenh Jesus-they \r (Matthew 10:34-39) \p \v 49 Jesus-elan kwertengerl ikwerenh-rnem akalty-anthenh-antey, rap ikwer-rnem angkew, “Ayeng apetyew ahern nhenh-warl, angka Akngey-wenh ilaynteyew. Ingwer-rnemelan iylparethel awey-angenh. Akngeyel renh-rnem rwewarl iweyenh, aletharl ampeyel-warl. Ayengan iterreyel, ‘Akngey alakenh anamerl irremer!’ \v 50 Ingwer-rnemel-tangkwel ayenh atweyenh, artewentyel irrwampenh-anthemel. Akngeyel ilew awank-akerr, alakenharl irreyenh. Ayengan artewenty iterreyel-anem mpwelheyel, ayenh rernem ywerrelhelemel ipmew atweyew-atety. \v 51 Arrantherr apmwel-ayeth iterreyel alakenh, ‘Jesus-ang apetyew ahern nhenh-warl, ingwer-rnem ileyew, akeleyt anaynteyew?’ Arrangkwarl! Akngerr ilterrerl-aneyenh arnerant-arey atyeng-they. \v 52 Ingwer-rnem altyernem anerl-aneyenh warl anyentel. Ingwer-rnemel ayenh apenteyenh, ingwer-rnemelan arrangkw apek. \v 53 Rernemap ingkerrenh ilterrerl-aneyenh, akeleyt aney-angenh, arrangkw. Aynenheng-rnem ilterrerl-aneyenh. Amenheng-rnem ilterrerl-aneyenh arrpemarl. Anherrenheng-rnem ilterrerl-aneyenh arrpemarl. Alakenhaym akngerran ilterrerl-aneyenh atyeng-they.” \s1 Mwanty iterremel arraty anaynteyew \r (Matthew 16:1-3; Mark 8:11-13) \p \v 54 Jesus angkew akngerrarl rtnenherrenhew, “Arrantherrarl akwerrkel-akwerrkel arem, alker-itwewarl artenhey-alpem, arrantherrap alakenh angkem, ‘Ya, rlengkan kwatyarl rntwem.’ Raw inngarl rntweman. \v 55 Arepal pwenty, arrantherr alakenh angkem, ‘Ya, aherrety-anem irrenhey-alpeyenh alerl-antey.’ Rap inngarl aherrety irreman. \v 56 Arrantherran arraty iterrey-angenh! Arrantherr arem akwerrkel-akwerrkel-then arepal-then, arrantherrap arem, nthakenh irreyenh. Arratyip! Arrantherr iterl-aremer, ran aynteyenh, ayengarl angkeyel-angkwarr. Rlengkan arrantherr anngel ilek-ilek areyel. Arrantherrap iterl-arey-angenh, nthakenh irreyenh arrwekel. \p \v 57 Arrantherr iterl-aremer, arraty aneyew. Kel arrantherr arraty anayntenh-arey! \v 58 Athan angka ilem, arraty-angkwarr aneyew-arelh. Mwanty innga iterrenh-arey! Ntwa apek ingwerenty iltenh. Ra apek artewenty ahelerrew ngkweng, ngenh court-emeleyew apek. Nga angkemer ikwer-warl, arternp ikwer awelhemel. Ra apek ngkweng angkem, ‘Menty-anem iylpelerrey’. Alakenhaym mwerrant-atherr-anem mpwelanth pweyterremarl. Ngetangkwel apek ikwer-warl ilelhey-angenh, ra ngenh inngarl court-emelewerr. Artwa court-ew-arteyel ngenh ilem, apwert akngerr ikwer antheyew. Ra ngenh ahayiwem-anem iltyemwerney-warl, akwernem-anem iltyemwerneyel ngenh. \v 59 Ngenhap arlengew-alenty tyayl-itwew atnyenem, ntwa apwert antheyew-atety, artwa court-ew-arteyelarl ilanthew-angkwarr.” Alakenh-anyem Jesus-el akngerr akalty-anthenh. \c 13 \s1 Angkeperrenhey-alpa apmwethey, ilwewerr-anem nga \p \v 1 Jesus-el akngerran akalty-anthenh-antey, ingwer-rneman apetyew ikwer-warl angka apmwakert. Rernemap ikwer-warl angkey-alhew, “Anantherran ngwampant apetyew Jerusalem-they. Nhakan akngerr Galilee-areny-rnem aylpew tyaty ilkwewarl Jew-rnem-wenh-warl, Akngeyew kwenerr-aynteyew. Atnwenth-rnem-then rernem Akngeyew atwew arrtyemel. Rernemarl alakenh irrenhewarl, Atyetyart Pilate-wenh ahawarr-rnem rernem alhew, aylpenhew-anem tyaty ilkwewarl. Rernemap Galilee-areny-rnem ingkerrenh atwey-alhew ipmew-antey!” \p \v 2 Jesus-el awew, rap ayernew, “Nthakenharl arrantherran iterreyel? Ilek-wety akngerr Galilee-areny-rnem ilwew? Rerneman irrwernelhew, apmwel-ayetharl apek anenh? Akngeyelap apek renh-rnem irrwampenh-antheyew? Ingwer-rnem Galilee-arenyan mwerr-angkwarr apek anenh? \v 3 Awelhenh-arey atyeng arrantherr! Arrantherr nyerrerremel apmwewety angkeperremer Akngey-warl, arrantherran ilwewerr arrpemarl. \v 4 Arrantherr apek angka awew, artwa 18 weth-rnem tawen Siloam-areny-akert? Warl arlpenty ilkwa atakelhew, aytnemel ikwer-rnem-warl, lthwew-anem renh-rnem ipmew-antey. Rernem-alew? Arrantherr apek iterreyel, Siloam-areny-rneman apmwel-ayetharl anenh? Akngeyan ikwer-rnem iterrey-angenh apek, renh-rnem arntarnt-arey-angenh, ingkerrenh-anemarl ilwew? Arrangkw, alakenh-weny. Rerneman apmwelhelew, arrantherr-apeny. \v 5 Arrantherr apmwewety angkeperremer Akngey-warl, arrantherrap ilwewerr arrpemarl.” \s1 Angka arwerl amern-weny-akert \p \v 6 Jesus-el renh-rnem akalty-antheyew, Akngeyan akngerrew mpwelheyel, rernem angkeperrenhey-alpeyew apmwethey, ra renh-rnem irrwampenh-anthewerr. Rap ilenh-anem angka ikwer-rnem. “Artwa ilkwelan katen atnyenenh, rap arwerl tywerrk-apeny lyapelhelenh katen ikwer-itwew. Rap arerlenty-akngenh amern anentyew arwerl ikwer-itwew ywarn-antey. \v 7 Rap angkew warrkenh ikwerenhew, ‘Aherrety irrpetyew-anem atha arenh arwerl nhenh amern anentyew. Arrangkwarl! Arwerl nhenhelan ahern arrngelem arrangkwew. Arterney-anem, arwerl ingwerant-anem lyapelheley-alkenh.’ \v 8 Artwa warrkenh angkew, ‘Artwa ilkway, aherrety anyentew-anem alerl mpwelhey. Alerl atha angerney ahern itwelhelemel, atna pwelek-wenh-anem arrernemel. \v 9 Aherrety anyent-penhel mwerr-anem apek lyapem. Kel mwerr. Amern aney-angenhan, athap arternemarl.’” \p Alakenh-anyem Jesus-elan ilenh ikwer-rnem. \s1 Jesus-elan arelh arntety mwerreleyel arlta ikwerel ltyerrey-angker Jew-rnem-wenhel \p \v 10 Ikwer-penh, Saturday-el, arlta ikwerel ltyerrey-angkerel, Jesus aylpenhew tyaty ilkwewarl Jew-rnem-wenh-warl. Rap akngerr innga akalty-anthenh. \v 11 Arelh arntety anyent anenh. Ran artep apmwa alhenh, nthekwern arratyerrey-angenh, arrangkw. Arrenty anyentel renh arntetyelew awank-akerr, aherrety 18-el. \v 12 Jesus-el renh arew, rap arlkew-anem, ra apetyeyew. Rap angkew, “Irrepern ngan arelhampw! Atha arrenty ngkweng-wety irrentem.” \v 13 Rap arelh arnew itepel, rap anamerl-antey arratyerrenhey-alpew-anem. Arelh rap artewentyel inkwerelhew, Akngey nakemel. \p \v 14 Artwa rltwa tyatyew-arteyel arew, ra ahelerrew Jesus-ew. Rap ingkerrenh iltew alakenh, “Arlta 6-ant warrkerreyew-arelh. Rlengkan Saturday-el, arlta ltyerrey-angker. Saturday-el anantherr Akngey-warl-athek angkem. Arlta ingwer-rnemel arrantherr apetyemer mwerrel-aynteyewan.” \p \v 15 Jesus-el alakenh tyernew, “Arrantherr artwa rltwernem apmwel-ayeth iterreyel, Akngey apenterl-anenty-arrpantey arraty! Arlta arrpanenhel arrantherr atnwenth-rnem tyarlewem, kwaty antywaynteyew, atherrk-then arlkwaynteyew. Nthakenh arrantherr angkethakw iwerl-alhey-angenh, rtnaynteyew parrikel kwen. Saturday-el arrantherran alakenh-anyem iwerl-alhey-angenh arrpemarl. \v 16 Arrantherranap atnwenthew ilek-ilekew amperrngerrem. Alakenh ayengan amperrngerrew arrpemarl arelhampw nhenhew, atha Saturday-el mwerrelemel.” \p \v 17 Artwa rltwernemel awew, rernemap apatew, Jesus-elarl nyerrel-anthew. Ingwer-rneman inkwerelhewarl, Jesus-elarl ilek-ilek mwerr-angker mpwarenhew arawerrng rlterrk-akertel. \s1 Alakenh Akngey-wenh-rnem akngerrerrem \r (Matthew 13:31-32; Mark 4:30-32) \p \v 18 Ingwer-ingwer Jesus-elan akngerr akalty-anthenh angka Akngey-akertew, rarl atyetyart aneyenh ingkerrenhew. Rap ayernew, “Nthakenharlap Akngey-wenh-rneman akngerrerrem? Ilek-apenyarlap rerneman? \v 19 Rernemanap arwerl akely-apenyarl. Thip anyent arrernelhem, atharlkw arwerl ikwer-itwew mpwareyew. Arwerlarl ilkwerrem-warl thip akngerr-anem akarrerrem, atharlkw arwerl ikwer-itwew mpwareyew. Alakenh-anyem akngerr-anem akarrerrem Akngey-warl.” \r (Matthew 12:33) \p \v 20 Jesus-elap renh-rnem ayernew arrpemarl, “Nthakenharlap Akngey-wenh-rnem akngerrerrem? Ilek-apenyarlap rerneman? \v 21 Arelhel apek amern rtamp akely atherr-tangkwel ampernem. Rap amperneyneyel akngerrerreyew-atety, ingkerrenhel arlkweyew. Alakenh-anyem Akngey-wenh-rneman irrpetyap-tangkwel, ikwer-they akngerr-anem akngerr-anem irrem.” \fig |src="lb00136c.tif" size="col" ref="Luke 13:21" \fig* \s1 Angka arriw tyet-akert \p \v 22 Jesus alhenh-antey Jerusalem-warl. Rap apmer arrpanenh-warl alhenh, akalty-antherl-apenh akngerr. \v 23 Ingwerelan renh ayernew, “Atyetyartay! Akngeyel irrpetyap apekant akngeyneyenh, ikwer-itwel aney-alpeyew, akngerr-weny apek arrangkw?” \p Jesus-el angkanem ikwer-rnem ilenh. \v 24 “Arrantherran arraty anemer. Mwanty atyeng iterrenh-arey, irrwerl Akngey-itwel aney-alpeyew. Ranap arriw tyet-angkwarr aylperl-anenty-apeny. Akngerran akethelarl rtnerl-aneyenh warl-itwew. Rernemap twetiwerrerl-aneyenh, kwen aylpeyew-anem. \v 25 Warlew-arteyelarl arriw akenteyenh, ingwerenty nthakenh kwen aylpenhey-angenh, arrangkw. Arrantherr Akngey-warl-athek arraty aney-angenh-rnem, arrantherrap akethel rtnayntem. Arrantherrap arriwan rltar-atwerl-aneyenh ywarn-antey, ayernerl-aneyenh alakenh-anyem, ‘Atyetyartay! Arriw anewantherr altywerela!’ \p Warlew-arteyelan tyerneyenh, ‘Arrangkwaw! Athan arrenhantherrenh iterl-arey-angenh! Nthek-arenyarl arrantherran?’ \p \v 26 Arrantherrap angkeyenh, ‘Iterl-areyelanap ntwa anenhantherr! Anantherrarlap anenh, amern arlkwenh ingkerrel-antey! Ntwa apmer anewantherrenh-itwew akalty-anthenh!’ \p \v 27 Ranap tyerneyenh arrpemarl, ‘Rwengk, athan arrenhantherrenh iterl-arey-angenh, ayenh apentey-angenharl! Atha apmer arrewantherrenh iterl-arey-angenh! Arrantherr irrtywerremel ayenh apentenh, apmwel-ayeth anemel! Alpenh-arey atyeng-wety!’ \p \v 28 Ikwer-penhan arrantherr areyenh Abraham, Isaac, Jacob, angkakert Akngey-wenh-rnem-akert. Rernem ingkerr anerl-aneyenh Akngey-itwel. Nthakenh arrantherran ikwer-rnemel-arleng aney-alpey-angenh, arrangkw. Arrantherr ahelerremel artnerl-aneyenh, Akngeyarl arrewantherr-wety intwemelerreyenh. \v 29 Akngey-wenh-rneman anew-anerl-aneyenh, inkwerelhemel amern kwenty arlkwerl-anemel. Jew-rnem alethang-rnem-then pweyterreyenh anerl-anemel arrpemarl. Rerneman akngerrakw-areny, altwerl-areny, ayerrer-areny, antekerr-areny-akerr. Akngeyelanap renh-rnem ingkerrenh arntarnt-arerl-aneyenh. \v 30 Akngeyan ilkelhew, Jew-rnem-tangkwel ikwer iterreyew rlterrk. Rernemap ampep-they ipmelhew. Aleyan ingwer-rnemant-anem iterrem ikwer rlterrk. Rernem-tangkwel Akngey-itwel aney-alpeyenh.” \p \v 31 Jesus-arl angkenhewarl, artwa Pharisee-rnem apetyew ikwer-warl angkey-alhew, “Artwa atyetyart apmer Galilee nhenh-areny, artwa Herod, ra ilanthew, ngenh ipmew-antey atweyew! Ngan alpeyew apmer nhenh-wety!” \p \v 32 Ra tyernew, “Herod ra atyetyart apmwa. Ayengan atererrey-angenh ikwer-wety. Arrantherr iley-alpenh-arey renh, athan arrenty-rnem irrent-ayntem alerl-antey, arntety-rnem-then mwerrel-ayntem. Ayengan warrkerr-ayntem, warrk atyenh atha ywerrelheleyew-atety. \v 33 Ayengap anperl-alheyenh Jerusalem-warl-anem. Arlta irrpetyel ayeng alpayntem iwerr ikwerel-antey apmer ikwer-warl. Akngeyelan ayenh ilew, apmer ikwer-warl alpeyew. Herod-el nthakenh ayenh ipmew atwey-angenh apmer nhenh-itwew Galilee-itwew, arrangkw. Jerusalem-itwewant ayenh ipmew atweyenhan, angkakert-rnem atwew-apeny ikwer-itwew. Rernemap ingkerr ilwew Jerusalem-itwew.” \s1 Jesus amperrngerreyel tawen Jerusalem-areny-rnemew \p \v 34 Jesus-an amperrngerreyelpew Jerusalem-areny-rnemew. “Ayengan ikwer-rnem amperrngerreyel Jerusalem-areny-rnemew! Rernem atwew Akngey-wenh angkakert-rnem, Akngeyelarl ikwer-rnem thwenew. Rernem apwertel wemel, ipmew-antey atwew renh-rnem. Ayenganap ilkelhew, renh-rnem ingkerrenh-antey arntarnt-araynteyew. Ayengan ilkelhew, renh-rnem ingkerrenh akarreleyew, tywek-tywekelarl akely-rnem akarrelem-apeny, aympelhel artemel. Alakenh-anyem. Arrangkwarl! Rernemanap ayenh ingkerrenhel artepelant arew! \v 35 Alakenh-anyem Akngeyelan apmer ikwer-rnem-wenh Jerusalem arntarnt-arey-angenh. Apmer yanhan alkey-anem aynteyenh. Tyaty ilkwa renhanap atep-atakeyenh, ahernel-anem ayntey-alheyenh. Rernem nthakenh ayenh arey-angenh arleng-alenty apmer yanh-itwew. Ingwer-ingwer ayeng angkep apetyeyenh. Rernemap ayenh areyenh-anem, alakenh-anem angkemel, ‘Artwa nhanyem mwerr-angker! Akngeyelan renh thwenew arawerrng rlterrk-akertel!’” Angka nhanyeman Jesus-elan ilenh Jerusalem-areny-rnem-akert. \c 14 \s1 Jesus-el arntety ingwer-anem mwerreleyel arlta ltyerrey-angker ikwerel \p \v 1 Saturday anyentel, arlta ltyerrey-angker ikwerel Jew-rnem-wenh-angkwarrel, Jesus alhew artwa Pharisee alkenh-wenh apmer-warl, amern arlkweyew. Artwa Pharisee ingwer-rnem artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnem-then rernem akarrerrew arrpemarl apmer ikwer-warl, amern arlkweyew. Rernemap mwanty-antey Jesus arntarnt-arenh. Rernem alakenh iterrenh, “Angka Moses-wenh ra apentey-angenh apek, arntety ingwerenty mwerrelem Saturday-el.” \p \v 2 Artwa anyent anenharl arntety ilkwakert. Akwatherr-then arlaw-atherr-then ingkerrenh wangkew. Rap rtnerl-alhemel Jesus-warl alhew. \v 3 Jesus-elan artwa ilkwernem-anem ayernew, “Nthakenh arrantherr iterreyel? Ilek Moses-wenh-angkwarran aynteyel? Mwerrarlang artwa arntety mwerreleyewan arlta ltyerrey-angkerel? Arrangkw-part?” \v 4 Artwa ilkwerneman akeleyterrew, arrangkw tyerney-angenh. Jesus-elan artwa arntety arnew, renh mwerrelew. Rap artwa arntety-penh thwenew, mwerr-anem alpeyew apmer ikwerenh-warl. \p \v 5 Artwa ran alpew-wety, Jesus-el ayernerl-arrernew artwa ilkwernem, “Angka nhenhew iterrenh-arey arrantherr. Alerengkw ngkwenh apek aytnenty-alhem irrka intwer-warl Saturday-el. Ngap ikwer amperrngerrem, renhap tyerrem-anem. Pwelek ngkwenh apek aytnem. Ngap ikwer amperrngerrem, renhap tyerrem arrpemarl. Kel alakenh ayeng arntetyew amperrngerrew, athap mwerrelem Saturday-elan.” \v 6 Artwa ilkwa rerneman akeleyterrew, arrangkw tyerney-angenh, apatemel anew-anenh. \s1 Ilkwa aneyew arrkernelhey-angenh \p \v 7 Kel akngerr anew-anenh artwa Pharisee alkenh-wenh apmerel. Jesus-el arew, rernemarl ilkelhew ingkerrenh, arrwekel aneyew artwa alkenh-itwel, amern arlkweyew. Jesus-elan renh-rnem arew, rap angkanem ikwer-rnem ilew, rernem iterl-areyew. \p \v 8 “Arrantherr iterl-areyel, artwethen arelh-then itengerrem anewantherrenh-angkwarr. Akngerran akarrerrem apmer anyent-warl, inkwerelhemel amern kwenty arlkwemel ikwer-atherr-itwel. Apmer ikwerew-arteyel apek ngenh ilem, ntwa amern arlkweyew arrpemarl. Pwertay mwanty! Arrwekel aney-angenh artwa ilkwel-arleng. Arrwekel-antey apek ra artwa ingwer-tangkwelarl ilew, ilkwa ngkweng-angkwarrarl. \v 9 Artwa apmerew-arteyel ngenh ilem, arnangerreyew artwa ilkwa ingwer-wety. Ngap aney-alpem ingkern-ampenyelarl. Akngerrelap ngenh arem. Kel ngap artewenty inngey nyerrerrem-anem, ngay? \v 10 Ngarl apmer ikwerel aney-alhem, mwanty-tangkwel iterra. Ingkern-ampenyel-tangkwel aney-alhemer. Apmerew-arteyel ngenh arem, rap ngenh ilem, arrwekel-ampenyel aneyew ikwer-itwel. Akngerrelap ngenh arem, rernemap ngenh iterl-arem ilkwarl. \v 11 Kel alakenh-anyem aynteyel: nga ilkwa aneyew arrkernelhem, ingwer-rnemelap ngenh akelyarl ilem. Nga apek akely-antey inkwerelhemel anem, ingwer-rnemelap ngenh ilkwarl ilem.” \p \v 12 Artwa alkenh Pharisee ikwer Jesus angkew-anem. “Ingwer-ingwer apek nga iterrem alakenh, ‘Atha apek ingwer-rnem ilem, apmer atyenh-warl apetyeyew, amern-then aker-then arlkweyew.’ Ngkwenh-rnemant ntwa iley-angenh. Ngkweng apelty-rnemant ntwa iley-angenh. Ingwer-rnem apwert akngerr-akert ntwa iley-angenh. Arrangkw! Ingwer-ingwer rernem ngenh ilewerr, amern arlkweyew ikwer-rnem-itwew-anem. \v 13 Ntwa amern akngerr ampernenty, ngap alakenh irremer. Apwert-weny-rnem-then lerrp-rnem-then aparrng-rnem-then ntwa ilemer, amern ngkweng-itwew arlkweyew. \v 14 Yanh-lkwer-rnemel nthakenh antheyney-angenh angkep. Akngeyelanap ngenh arntarnt-arem, irrngerney-anthemel ngenh. Ingwer-ingweran ra antheynem angkep ngkweng. Arlta ikwerel, rarl itethelem arraty-angkwarr aneyel-rnem, rap inngarl antheynem ngkweng angkep.” \s1 Akngey ilkelheyel akngerrew ikwer-itwel arlkwemel aneyarr-alpeyew \r (Matthew 22:1-14) \p \v 15 Akngerr ingwer-rnem anew-anenh-antey artwa Pharisee alkenh-wenh apmer-itwew, amern arlkwemel Jesus-ew awelhenh. Rerneman apmwel-ayeth iterrenh alakenh, “Arrangkwarl aneyel-rnem rernem nthakenh aney-alpey-angenh Akngey-itwel, arrangkw.” Artwa anyentan ikwer angkew, “Anantherr inkwerelhem, Akngey-itwel aney-alpeyew amern arlkwemel. Rap arntarnt-arayntem anenhantherrenh.” \p \v 16 Jesus-an angkew, “Atha angka ileyew artwa ilkwakert. Artwa rap amern akngerr inew aker-then, rap iterrew, ‘Athap akngerr ilem, apetyeyew apmer atyenh-warl, amern inkwerelhemel arlkweyew.’ Rap ikwer-rnem yangkelhew, amern arlkweyew ikwer-itwew. Rernem apetyeyew, warrkenh ikwerenh-rnemel amern-then aker-then ampernentyewarlant. \v 17 Ikwerenh-rnemel ampernew-penh, rap warrkenh anyentan ikwerenh thwenew, ingwer-rnem ingwerl-alpeyew. ‘Apetyenh-arey arrantherr! Artwa ilkwa atyengew-arteyarl mpwelheyel amern kwenty-akert!’ \p \v 18 Rernemanap anyentarl-anyentarl arlkarerrew, apetyewerr amern arlkweyew. Artwa anyentan angkew, ‘Ngwampan atha katen payemelew, athap rlengk areyew. Angkep alpa, ilerl-alpeyew artwa ngkwengew-artey, nthakenh atha ikwer-itwew arlkwey-angenharl.’ \v 19 Artwa ingwer-anem angkew, ‘Ngwampan atha pwelek-rnem 10 payemelew. Atha renh-rnem arrkernemel warrkemeleyew. Angkep alpa, iley-alpeyew artwa ngkwengew-artey, nthakenh atha ikwer-itwew arlkwey-angenharl.’ \v 20 Artwa ingwer-anemarl angkew, ‘Ngwampan ayeng itengerrew. Ayengan aneyew apmer-itwew akelty atyenh-akert.’ \p \v 21 Artwa warrkenh alpem, artwa ikwerew-artey iley-alpeyew, rernemarl arlkarerrew. Artwa ilkwa ra nyerr-anem irrew, rap ahelerremel angkew, ‘Anamerl alha tawen-warl! Alha irrepern ileng-rnemew, iwerrel aneyelew-rnem nthweyew. Apwert-wenyew-rnem-then nthwa. Lerrpew-rnem-then aparrngew-rnem-then nthwa. Renh-rnem akngey-alpa apmer atyenh-warl, amern arlkweyew!’ \p \v 22 Warrkenh rap alhew, ikwer-rnem nthweyew. Rap renh-rnem arey-alhew, atnwenhew-anem artwa ilkwewenh apmer-warl. Rap angkey-alpew, ‘Nhanteyaw! Atha akngey-alpew, ntwarl ilanthew-penh. Warl nhenhanap arrngeley-angenh-antey. Akngerr inngarl akarrerreyenh-wety.’ \p \v 23 Artwa ilkwelan warrkenh ikwerenh thwenew arrpemarl. ‘Anamerl alha tawen aketh-ampeny-warl, ingwer-rnem irrkerel anew-aneyelew-rnem nthweyew. Rerneman apetyeyew arrpemarl apmer atyenh-warl. Warl atyenh akngerrel arrngelenheyew!’ \v 24 Rap angkew-anem akngerrew warl ikwer-itwew, ‘Awelhenh-arey atyeng! Ingwer-rneman atha ilew arrwekel-antey ywarn. Rernem ayenh nyerrel anthew. Rernemap nthakenh amern atyenh arlkwey-angenharl, arrangkw!’” \p Jesus-elan angka nhenh ilenh, artwa ilkwel-rnemarl angka Akngey-wenh inwerlewenh. Nthakenh rernem ikwer-itwel aney-alpey-angenh. \s1 Jesus anantherr apentemer mwanty iterremel \p \v 25 Jesus-an alhenh-antey tawen Jerusalem-warl. Akngerrelan renh apenteynenh. Rap artepang arew, angkew-anem ikwer-rnem, \v 26 “Ingwerenty athamerrem ikwerenh-rnemewant. Aynewikw-then amewikw-then ra ilkelhem. Ra ilkelhem akeltyew-then alerikwew-rnem-then, awayikwew-then angkwerikwew-then. Rant mwantyelelhem arrpemarl. Kel ra kwertengerl atyenh aneyew apek, rap atyeng athamerremer artewentyel. Ra atyeng artewentyel ilkelheyew, ikwerenh-rnemewan alyepel. Ran ayenh apenteyew, ikwer amenterrpewant iterrey-angenh. \v 27 Ra apek kwertengerl atyenh aneyew, rap ayenh intem apent-aynteyew, ipmelhey-angenh. Ingwer-rnemel apek renh irrwampenh-anthewerr, rarl ayenhan apenteyel. Intem aneyew ra, ipmelhey-angenh. \p \v 28 Angka nhenhew awelhenh-arey arrantherr. Artwa anyent ilkelhew, warl arteyew. Rap iterrew-tangkwel, ‘Apwert akngerr antheyew, warl arteyewan. Ya, apwert akngerr atha atnyeneyel.’ Rap warl mwerr-angker-anem artew. \v 29 Artwa ingwer-anemarl ilkelhew, warl arteyew. Ranap mwanty-tangkwel iterrey-angenh, arrangkw. Rap warl ilkwarrpantey arteyew, apwert ikwerenh angath-antey ywerrew. Akngerrelan renh arew, warl ikwerenh ywerrelheley-angenh-antey, rernemap artwa renh atherrelhelenh, \v 30 ‘Ran mwanty-tangkwel iterrey-angenh! Aleyan ra apwert-weny warl-weny-then-anem!’ \p \v 31 Angka ingwerew-anem awelhenh-arey arrantherr. Artwa ilkwa atherr apmer ilkwew-artey atherr anenh. Anyentel artwa ahawarr-rnem 10,000 atnyenew, ingwerelan 20,000-arl atnyenew. Ingwer-ingweran ratherr ilterrenhan. Artwa ilkwa arrwekeleny iterrew mwanty, ‘Ran artwa ahawarr akngerrarl atnyeneyel atyenh-rnem-angkwarr. Nthakenh atha atyenh-rnem ilanthey-angenh, ingwer-rnem atweyew, arrangkw. Rernem atyenh-rneman atwewerrarl! \v 32 Angkakert-rnem-tangkwel atha thwenemer arleng-they-antey, akeleyt-antey artwa ilkwa ikwer angkerl-alpeyew. Anyenterremer aylanth atwerrey-angenh.’ Alakenh-anyem ra mwanty-tangkwel iterrew. Angkakert-rnem alhew artwa ilkwa ingwer-warl, rernemap ikwer angkerl-alpew akeleytelemel.” \v 33 Jesus-an angkew-anem ingkerrew, “Artwa warl artey-angker ra apwert-tangkwel arew, mwanty iterremel. Artwa ilkwa wethan iterrew artwa ikwerenh-rnem ahawarr-rnemew-tangkwel mwanty. Ingwerenty ayenh apenteyew, rap alakenh-tangkwel iterreyew mwanty, ra angkeperrewerr atyeng-wety. Ra iterremer, ‘Ingwer-rnemel ayenh irrwernewerr.’ Rap atyeng-tangkwel iterremer. Ikwerenh-rnemewan ra alyepel iterremer. Ampwal-rneman ra iwerlelpemer, ayenhant-anem apenterl-anemer.” \s1 Thalt mwerr-angker-apeny aneyew \r (Matthew 5:13-16; Mark 9:49-50) \p \v 34-35 Jesus-el angka ingwer-anem ilew thalt-akert. “Anantherr thalt rlker-anthem-apeny aker-warl, anantherrap angkem, ‘Mwerr-angkerarl alakenhan.’ Thalt ra apek menty aynterl-anem, rap apmwerrem-anem ikweweny-anem. Nthakenh anantherr mwerreley-angenh, arrangkw. Anantherrap iwem rapety-warl. Mwanty iterrenh-arey angka nhenhew, arraty-angkwarran anemel. Thalt-weny aker anantherr nthakenh arlkwey-angenh, ikweweny wethey. Irrkaty arrpemarl Inweng Mwerr-angker-weny nthakenh anantherr Akngey-angkwarr aney-angenh, arrangkw.” \c 15 \s1 Yep-yep anyentarl aperrerterrew-akert \r (Matthew 18:10-14) \p \v 1 Artwernem apwert kapmentew akarreley-angker-rnem angka Moses-wenh apentey-angenh-rnem-then rernem akarrerrew, Jesus-ew awelh-aynteyew. \fig |src="lb00001c.tif" size="col" ref="Luke 15:1" \fig* \v 2 Artwa Pharisee-rnem artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnem-then rernem tyel-angkenh Jesus-ew alakenh, “Artwa nhenhan apmwarl! Inkwerelhemel artwa apmwernem-itwew anerl-apeyel, amern-then arlkwerl-apeyel!” \p \v 3 Jesus-el awew, rernemarl angkerrenh, rap angkanem ilenh. \v 4 “Artwa yep-yepew-artey anyent anenh, yep-yep-rnem 100 rarl atnyenenh. Yep-yep anyent ament alhew, rap aperrerterrew-anem. Artwa yep-yepew-arteyel 99 ingwer-rnem iwerl-alhew, atherrk arlkwaynteyew. Rap alhew, yep-yep anyent ikwer nthweyew. Rap nthwenh nthwenh arey-alheyew-atety. \v 5 Renharl arey-alhewel rap artewentyel inkwerelhewan, nthek-warl tywenerl-alhemel akngey-alpew-anem apmer-warl. \v 6 Rarl apmer-warl aremerrey-alpew, rap arlkey-alpew ikwer apelty-rnemew, ‘Apetyenh-arey arrantherr! Anantherr ingkerrenh inkwerelheyew. Yep-yep nhanyem atha inerl-alpew aperrertarl irrew-penh!’ \v 7 Ingwerenty Akngey iterl-arey-angenh ra nyerrerremel ikwer-warl angkeperrenty, irrwerlel aneyel-rnem inkwerelhem, yep-yepew-artey inkwerelhew-apeny yep-yep ikwerenhew. Ingwer-rneman kel-anteyarl arraty ikwer aneyel.” \s1 Ngkwelty anyentarl ywerrew-akert \p \v 8 Jesus-el angka ingwer-anem ilenh. “Arelh anyent anenh ngkwelty-rnem 10-akert. Ngkwelty-rnem gold-penh, nthakenh anthey-angenh, nthakenh iwey-angenh, arrangkw. Rerneman impenarl ikwerenh, ra atnyenenh mwanty-antey. Ngkwelty anyentan aytnew, ywerrew-anem. Arelhel lyenenty-anem arrtyew, warl ikwerenh irrarlkemel arternp. Rap nthwenh nthwenh arey-alheyew-atety. \v 9 Renharl arey-alhewel rap artewentyel inkwerelhewan. Rap ikwer apelty-rnemew arlkew, ‘Apetyenh-arey arrantherr! Anantherr ingkerrenh inkwerelheyew. Ngkwelty impen nhanyem atha arey-alhew ywerrewarl-penh!’ \v 10 Ingwerenty Akngey iterl-arey-angenh ra nyerrerremel ikwer-warl angkeperrenty, irrwerlel aneyel-rnem inkwerelhem, arelh inkwerelhew-apeny ngkwelty ikwerenhew.” \s1 Artwamp alerikw atherr-akert \p \v 11 Jesus-el angka ingwer-anem ilenh. “Artwamp anyent alerikw atherr-akert. \v 12 Akelyelan aynikw ayernew, ‘Akngeyay! Ingwer-ingweran ntwa akalkelhelem ampwal-rnem apwert-rnem-then aylernew, anewantherrenh-angkwarr. Rlengk-antey aylernew ntwa alakenh-anyem akalkelem!’ Artwampel rap akalkelhelew-anem alerikwew-atherr. \p \v 13 Ikwer-penh ingwer-ingwer alerikw akelyel akarrelew ilek-ilek apwert-rnem-then. Rap apmer ikwerenh iwerlelpew, apmer ingwer-warl-anem alpew arleng intem. Apmer ikwer-itwew ra arrkentel-arlengant anenh, apwert-akerr arimpemel apmwel-ayeth. \v 14 Apwertan ikwerenh ingkerr ywerrew. Apatemel-anem ra aneyelpew. \p Apmer ikwer-itwew kwaty rntwey-angenh, arrangkw. Aynterrk ayntenh, amern-weny-then ayntenh. Akngerran angayakw anenh. Artwa akely ran angayakw arrpemarl anenh. Ywarn ra iterrenh, amern ineyew arlkweyewan. \v 15 Rap artwa ilkwa apmer ikwer-areny warrkew-anem ayernew. Artwa ilkwel renh thwenew, pikepik ikwerenh-rnem arntarnt-araynteyew. Rap pikepik-rnem wantenh. \v 16 Angwenhel renh amern anthey-angenh, arrangkw. Rap angayakw-antey anenh, amern apmwa pikepik-rnem-wenh angwarenh. \p \v 17 Ran iterrenh, ‘Ayengan angayakw-anem inngey, ayengarl apmwelhelew. Artwa warrkenh akngey atyenh-wenh-rnem rernemap amern akngerr arlkwem atnertengerreyew-atety. Ayenganap angayakwarl ilweyel! \v 18 Atha apmer nhenh iwerlelpemer, akngey atyenh-wenh apmer-warl alpemel. Ayengap ikwer angkey-alpemer, “Akngeyay, ayeng-antey apmwelhelew ngkweng. Iylpelant atha ngenh awenh, Akngey irrwerl-areny-then. \v 19 Ayenh alerey antwey-angenh. Ayengan nyerrerreyel. Warrkenh-anem ayenh arrerna ngkweng.” Alakenh-anyem ayeng akngey atyenh-warl angkeyew.’ Rap akwenterl-alhew, anperl-alhew-anem aynikw-wenh apmer-warl-anem. \p \v 20 Rap arrer-anem alpenh aynikw-wenh apmer-warl. Artwampan intemey arntarnt-arelhenh ikwer, rap renh arnarew-anem arleng-itwew. Rap alerikw ikwerenhew amperrngerrew. Ra anterrew, atnyenew-anem arrwantyemel. \p \v 21 Alerikw ikwerenh angkew, ‘Akngeyay, ayeng-antey apmwelhelew ngkweng. Iylpelant atha ngenh awenh, Akngey irrwerl-areny-then. Ayenh alerey antwey-angenh.’ \fig |src="cn01761b.tif" size="col" ref="Luke 15:21" \fig* \p \v 22 Aynelikwanap renh akeleytelew, arlkemel artwa warrkenh ikwerenh-rnemew, ‘Apetyenh-arey arrantherr! Anamerl alhenh-arey, arnkwa mwerr ineyew, alerey atyenh aylpeyew! Iltyew-arelh-then pwet atherr-then ikwer akngetyey, ra aylpeyew! \v 23 Aker kapey-kapey anterant ikwer atwey, anantherr amperneyew! Rlengk anantherr kwenty arlkwem! \v 24 Ayengan iterrenh ilwentyew-athen ikwer. Ran iteth-antey! Ayeng iterrenh, ra aperrerterrenty-arrpantey, raw mwerr aney-alpew!’ Kel warrkenh-rnemel aker kapey-kapey atwew, rernemap anamerl-antey ampernew. Akngerran akarrerrew, inkwerelhemel arlkwew-arlkweyew. \p \v 25 Artwamp-wenh alerikw alkenhan warrkerrenh apal-antey katen-itwew. Warrk-penh ra apey-alpew apmer-warl-anem. Ra arrer-anem apmer-warl alpenh, rap aweynenh, akngerrarl inkwerelhemel aylelherrenh. Rap akngerr-anem arew, rntwenharl warl kwenel. \v 26 Rap itep-anem iltyerrew warrkenh anyentew, ‘Ilekay? Nthakenh irreyelay?’ \v 27 Warrkenhel tyernew, ‘Ayteyengkw ngkwenh apey-alpew. Aynengkw ngkwenh inkwerelhew innga, rarl mwerr-antey apey-alpew. Ra ilanthew, aker kapey-kapey anterant ikwer atweyew, anantherr inkwerelhemel arlkweyew ingkerrel.’ \p \v 28 Alerikw alkenhanap ahelerrew, rarl awewel. Ran warl kwen aylpey-angenh, arrangkw. Ra akethel-antey ahelerremel rtnenh. Aynikw ikwerenh tyerrelhew warl kwen-they, rap ikwer angkew arternp-antey. ‘Ilek-wetyarl ntwa arleng-they-antey arey-alpew? Apetyaw, arlkweyew anewantherr-itwew.’ \v 29 Alerikw alkenhan ikwerenh ahelerrenh-antey. ‘Arrangkw wenh! Arleng-alenty ayeng ngkweng warrkerrenh, iylpareth-then awelhenh ngkweng. Ntwanap atyeng aker kapey-kapey anthey-angenharl, atyenh-rnem-akertel atha arlkweyewan! Nanikwet akely apek atyeng anthey-angenh, arrangkw! \v 30 Alerengkw akely-alew ngkwenh? Ra apwertarl ngkwenh akngew, rap arimpew arelh apmwernem-akertel, iltyant-anem apmer-warlan apey-alpew! Ntwan iltey-angenh, arrangkw! Ntwan ilanthew artwa warrkenh-rnem, aker kapey-kapey anterant atweyew, inkwerelhemel arlkweyew akngerrel!’ \p \v 31 Aynikwan alerikw alkenhew angkew, ‘Alereyay, awelha atyeng. Aylakan itengant-atherr anenharl. Ilek-ilek ingkerr aylewakenhan. \v 32 Mwerrarl alakenh-anyeman, ingkerrelarl inkwerelhemel arlkweman, ayteyengkw ngkwenharl aney-alpew. Ayengan iterrenh ilwentyew-athen ikwer. Ran iteth-antey aney-alpew. Ayengan iterrenh, ra aperrerterrenty-arrpantey, raw mwerr-antey aney-alpew!’” \sp \bd Anaynteleyel: Jesus-el angka nhenh ilenh, renh-rnem akalty-antheyew, Akngeyarl athamerrem ingkerrew. Akngey artwamp-apeny. Ingwerenty angkeperrem ikwer-warl, arraty aneyew, rap inkwerelhem. Artwamp-wenh alerikw alkenhan ahelerrew, artwa ilkwa weth-rnem-apenyarl, artwa Pharisee-rnem-then artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnem-apeny. Rerneman ahelerrew Akngeyew, apmwel-ayetharl aneyel-rnemew athamerrenh.\bd* \c 16 \s1 Artwa warrkenh tyak-akert \p \v 1 Jesus-el angka ilenh kwertengerl ikwerenh-rnemew. “Artwa ilkwa anyent anenh, apwert-then ampwal-rnem-then mwerr-angker atnyenenh. Ra warrkenh anyent arrernew, ilek-ilek ingkerrenh arntarnt-araynteyew. Ingwer-ingwer ingwer-rnem artwa ilkwa ikwer angkew, ‘Artwa warrkenh ngkwenh yanh irrtyert-awarr! Rap apwertan ngkwenh apmwel-ayeth arimpeyel.’ \v 2 Rap arlkew artwa warrkenh ikwerenhew, apetyeyew ikwer-warl. ‘Ingwer-rnemelan ngenh ileyel irrtyert-awarr. Ntwan nheng apwert atyenh apmwel-ayeth arimpeyel. Nthakenh ntwan ilew? Pip weth inerl-alpa, ntwarl ingkwernew-akert ilek-ilek apwert-then ikwer-warl. Arlta irrpetyap-penh atha ngenh thwenem nhenh-they.’ \p \v 3 Warrkenhan iterrew, ‘Atyengew-arteyel ayenh thweneyenh. Warrk-weny-anem ayeng angayakw anerl-aneyenh. Arlka apmwa ayengan thapel, nthakenh atha angerney-angenh, amern atherrk rnkerneyew. Nthakenh ayeng ingwer-rnemew aparelhey-angenh, nyerrel. Nthakenh-anem ayengan irreyenh? \v 4 Ya, alakenh atha ilem. Ayengan anyenterrem ingwer-rnem-warl. Ayeng warrk-they ipmelhem, rernem ayenh ilem, aney-alpeyew apmer ikwer-rnem-wenh-itwew, ayenh arntarnt-araynteyew.’ \p \v 5 Arrwekel-antey artwa ilkwelan arlenthew anter-then ntang-then ingwer-rnemew. Artwa warrkenhel renh-rnem ilew, apetyeyew ikwer-warl. Rap artwa anyent ayernew, ‘Ilek artwa atyengew-arteyel ngkweng arlenthew?’ \v 6 Artwa ran tyernew, ‘Teram-rnem 100 anter-akert-rnem.’ Artwa warrkenh angkew, ‘Anamerl pip weth ineyew alha, artwa atyengew-arteyelarl thwenew. 100-an ipara. 50-anem ingkwerna ikwer-warl.’ \p \v 7 Rap artwa ingwer-anem ayernew, ‘Ilek artwa atyengew-arteyel ngkweng arlenthew?’ Artwa ran tyernew, ‘Yakweth-rnem 1,000 ntang-akert-rnem.’ Artwa warrkenh angkew, ‘Anamerl pip weth ineyew alha, artwa atyengew-arteyelarl thwenew. 1,000-an ipara. 800-anem ingkwerna ikwer-warl.’ \p \v 8 Kel artwa ilkwel awew, artwa warrkenh ikwerenhelarl anyelkel arrernew. Rap renh nakew, ‘Ngan tyak inngarl. Nga iterrew mwanty-tangkwel. Ingwer-rnemel ngenh ayernem, aney-alpeyew apmer ikwer-rnem-wenh-itwew, ngenh arntarnt-araynteyew.’” \p Jesus-elan angka nhenhan anayntelew kwertengerl ikwerenh-rnemew. “Akngerran iterrem ilek-ilek ahern-arenyewant artwa warrkenh rapeny. Rernemant ament arntarnt-arerr-aynteyew. Rerneman tyakarl Akngey-wenh-rnem-angkwarr. \v 9 Arternp awelhenh-arey arrantherr! Arrantherr anyenterremer artwa ingwer-rnem-warl artwa warrkenh rapeny. Ilek-ilek apwert-then anthenh-arey ingwer-rnemew, rernem arrewantherr ilkelhem. Arrantherrarl ilek-ilek apwert-then atnyeney-angenh anem, Akngeyelanap arrenhantherrenh ayernem, alpeyew aney-alpeyew ikwer-itwel intem-antey. \p \v 10 Artwa anyentel apekan ampwal akely-akely ayntengeny katy arntarnt-arem. Ra apek arraty-angkwarr arntarnt-arem, renhap arrernem atyetyart ilek-ilek akngerrew-anem. Ampwal akely-akely ayntengeny ra apek apmwel-ayeth arimpenty, ampwal akngerrewanap nthakenharl renh atyetyartan arrerney-angenh, arrangkw. \v 11 Arrantherr apek ahern-areny arraty arntarnt-arey-angenh, nthakenh Akngeyel irrwerl-theyan arrenhantherrenh anthey-angenharl. Arrantherr nthakenh arraty-angkwarr arntarnt-arey-angenh. \v 12 Ilek-ilek ayntengeny arrantherr mwanty arntarnt-arey-angenh, Akngeyel nthekwern ilek-ilek anthey-angenh, arrewantherran ament atnyen-aynteyew, arrangkw. \p \v 13 Arrantherr iterrerl-anenty apwert akngerr inaynteyew, nthakenhanap Akngey-angkwarr arraty aney-angenh, arrangkw. Anantherr anemer Akngeyewant, apwert akngerrew iterrey-angenh.” Alakenh Jesus-el kwertengerl ikwerenh-rnem ilenh. \s1 Jesus-el artwa Pharisee-rnem akalty-antheyel \p \v 14 Artwa Pharisee-rnem Jesus-ew awelhenh. Rerneman ankety-rnem apwertew, rernemap irrpeltherrenharl atherrenh ikwer. Rerneman alakenh apmwel-ayeth iterrenh, “Jesus apmwel-ayeth angkeyel. Mwerrarl anewantherr apwert akngerr atnyeneyewan. Akngeyan anewantherr inkwerelheyel, rarl apwertan anthem anewantherr arratyarl aneyelew.” \v 15 Rap angkew ikwer-rnem, “Artwa Pharisee-rnem irrtywerremel arrantherran Akngey ikwer mwerr-arrpantey aneyel. Arrantherr inkwerelhem, ingwer-rnemel arrenhantherrenh araynteyew mwerr-arrpantey. Akngeyelanap arrenhantherrenh iterl-areyel, arrantherran akwerrng iterreyel apmwel-ayeth, apwertewant iterreyel. Ran arrenhantherrenh areyelarl, ranap arrewantherr inkwerelhey-angenh. \p \v 16 Awank-akerr Akngeyel anthew angka rlterrk ikwerenh Moses-warl. Angkakert-rnem Akngey-wenh-rnemel angka ikwerenh pip-warl ingkwernenh, akalty-anthenh ingwer-rneman akngerr. Rernem alakenh arleng-alenty irrenh, John Baptise-emeley-angker aremerreyew-atety. John aylanthan angka mwerr-angker nharl ilenh, ‘Akngeyan ilkelheyel, ikwerenh-rnem ingkerrenh aneyew, alpeyew aney-alpeyew ikwer-itwel intem-antey.’ Aleyan akngerr-anem ilkelheyel Akngeyew, alpeyew aney-alpeyew ikwer-itwel. \v 17 Mwanty awelhenh-arey! Angka atyenhewan arrantherr awelhemer. Angka Moses-wenhew arrantherr awelhemer arrpemarl. Angka Moses-wenhan aley aynteyel-antey anewantherr. Nthakenh angka ikwerenh akely apek iparey-angenh, arrangkw. Arrwekelan alker-then ahern nhenh-then-tangkwel ywerreyelpeyenh, angka rlterrk Moses-wenh ywerreyew-alenty. \p \v 18 Angka Moses-wenh aynteyel arrpemarl alakenh-anyem. Artwel nthakenh arelh ikwerenh iwey-angenh, alhemel arelh ingwer-itwel, aney-alhem. Alakenhan apmwel-ayetharl. Artwa ingwerel nthakenh arelh irrkaty iney-angenh, ran iteng-areny-antey. Alakenhan apmwel-ayeth arrpemarl.” \s1 Artwa anyent apwert akngerr-akert artwa irrepern Lazarus-akert \p \v 19 Jesus-el angka ingwer-anem ilenh. “Artwa ilkwan anenh apwert akngerr-akert, warl mwerr-angker ilkwitwew anenh. Ra arnkwa mwerr-angkerel aylpenh, rantarl arlkwenh amern mwerr-angker. \v 20 Artwa irrepern innga anenh itnan Lazarus, tywen-angketyarrarlap ran. Arlta arrpanenh ikwerenh-rnemel irrwerlap-akngenh warl mwerr-angker-warl, arriw aketh-warl renh athenhey-alhenh, aparelh-aynteyew. \v 21 Rap arenh, artwa ilkwelarl amern mwerr-angker arlkwenh. Ra amern ampeny-ampenyarl arlkwenh, artwa ilkwelarl iwenh. Arengk akngerr apmer ikwer-itwew akarrerrenh, rernemap tywen-rnem arrwantyenh artwa irrepern ikwer-itwew. \p \v 22 Ingwer-ingweran Lazarus atnengkanerrew-anem. Antyerl-rnemel renh akngeynew irrwerl, aney-alpeyew Abraham-itwel-anem. Ikwer-itwew amern mwerr-angker akngerr ra arlkwenh. \p Kel artwa apwert akngerr-akert ra atnengkanerrew arrpemarl. Ikwerenh-rnemel renh akwernew awenng-warl, \v 23 rap aney-alpew, rwa intemarl ampeyelel. Rap pwarrkerrenh artewentyel innga. Arleng-they ra arew, Abraham-then Lazarus-then anenh. \v 24 Rap iterrew, ‘Abraham-an akngey aylewakenh wethey anenh awank-akerr’. Rap arlkew, ‘Abraham-ay! Amperrngerra atyeng! Lazarus ila, iltya pwerlp-arrerneyew kwaty-warl. Renh thwena, aleny arneyew, ayenh arlkarleleyew! Ayeng ampeyel rwa nhenhel, artewentyel pwarrkerremel!’ \p \v 25 Abraham-el tyernew, ‘Ngan iylpelerrew arrer-antey? Alakenh-anyem aynteyel. Ngarl iteth-antey anenh ahern-itwew, ntwap ilek-ilek mwerr-angker atnyenenh akngerr. Lazarus-arl iteth-antey anenh ahern-itwew, rap arrangkwarl atnyenenh, tywenant akngerr arlkitwew. Aleyan ran inkwerelhemel-anem aneyel atyeng-itwel, ngan pwarrkerreyel artewentyel inngarl. \v 26 Alakenh-anyem aynteyel arrpemarl. Ampepelan irrka ilkwa intwer arrngert aynteyel. Anantherr nthakenh ngkweng-warl alhey-angenh nhethey. Ngan nthakenh apetyey-angenharl anewantherr-warl yanh-they, arrangkw.’ \p \v 27 Rap arlkew rwethey, ‘Kelew. Ayteyaty-rnem 5 atyenh-rnem-alew? \v 28 Rerneman ingkerrenharl aneyel apmer akngey atyenh-wenhel. Lazarus thwena, renh-rnem ileyew, rernem arraty anaynteyew. Ayengan ikwer-rnem amperrngerreyel, nhenh-warl rernem apetyewerr intemarl ampeyel-warl.’ \p \v 29 Abraham-el tyernew, ‘Angkarlap ayteyelengkw-rnem iterl-areyel, Akngeyelarl Moses-ew anthew. Angka ingwer-rneman rernem iterl-areyel, angkakert Akngey-wenh-rnemelarl ingkwernew. Rernemap awelhemer ikwer-rnemew.’ \p \v 30 Rap arlkew arrpemarl, ‘Abraham-ay! Alakenh-weny! Lazarus alhemer angkep, angkanem ikwer-rnem ileyew. Rernemap inngarl awemer, Lazarus-el ilentyan, rernemap nyerrerremel angkeperrenhey-alpem Akngey-warl.’ \p \v 31 Abraham-el tyernew arrpemarl, ‘Arrangkw, Lazarus atha thweney-angenh. Ayteyengkw ngkwenh-rnemel awenh Moses-wenh angka, angkakert Akngey-wenh-rnem-then. Rerneman awelhey-angenh ikwer-rnem, rernemap ingwerew awelhey-angenh arrpemarl.’” \p Alakenh-anyem Jesus-el artwa Pharisee-rnem ilenh. \c 17 \s1 Ingwer-rnem arrkerney-angenh, apmwangkwarr alhaynteyew \p \v 1 Jesus angkew ikwerenh-rnemew, “Ingwer-rnemelan arrenhantherrenh arrkernem intem-antey, apmwangkwarr alhaynteyew. Akngeyelan renh-rnem artewentyel irrwampenh-antheyenh. \v 2 Artwa ingwerel arrkerney-angker renh antwerrkemer, ahenty-they arertnemer rwepel apwert ilkwewarl, kwaty alay-warl iwemel. Ra alakenh apek irrey-angenh, Akngeyan ahelerrem inngey arrkerney-angker ikwer. \v 3 Kel mwanty anayntenh-arey, arrantherr ingwer-rnem arrkernewerr, apmwangkwarr alhaynteyew. \p Ingwer ayenharl apenteyel apmwelhelenty ngkweng-angkwarr, ntwa renh ilemer, ra ipmelheyew. Ra nyerrerremel ngkweng angkem, ‘Ya wenh, ayeng apmwelhelew ngkweng-warl. Atha ngkweng apmwa mpwarey-angenh arrpemarl.’ Kel ntwa renh ipmemel arrpemarl, rarl apmwelhelew-penh. Nga anyenterreyew-anem ikwerel-arleng. \v 4 Kel arlta anyent ikwerel rap intem arrpemarl apmwa mpwarayntem ngkweng. Rap angkepelarreng-anem nyerrerremel angkeyam-alpayntem ngkweng. Kel ntwap mentyarl renh intem awayntem iylpelerremel ipmemel. Nga angkemer ikwer alakenh, ‘Mwerr-anem ayeng ahelerrey-angenh ngkweng. Mwerrant-atherr-anem anaynteyew aylanth.’” \p \v 5 Kwertengerl Jesus-wenh-rnem angkew ikwer, “Rlterrk anewantherr. Anenhantherrenh akalty-antha, ingwer-rnem apmwepenh ipmemel tyarlew-aynteyew.” \p \v 6 Rap angkew ikwer-rnem, “Arrantherr angkem, ‘Rlterrk anewantherr.’ Kel arrantherran apek alyep iterrentyan irrpeltherrey-angenh, arrantherrap arwerl yanhew angkem alakenh, ‘Arwerlay! Tyerrelha ahern-they! Kwaty alayel-anem ampepel rtney-alha!’ Rap ngenh inngarl iylparethel awem.” Alakenh-anyem Jesus angkenh kwertengerl ikwerenh-rnemew. \s1 Warrkenh mwerr-angker anaynteyew \p \v 7 Jesus-el angka ilenh ikwer-rnem artwa warrkenh-akert. “Artwa warrkenhel apek katenel angernem atyetyart ikwerew-arteyew. Yep-yep apek ra arntarnt-arem atyetyart-wenh. Ingkeny aylperl-alhem, rap apey-alpem atyetyart ikwerew-artey-wenh apmer-warl. Ikwerew-artey ikwer angkey-angenh alakenh, ‘Apetya, aneyew nhel, amern nhenh arlkweyew.’ Arrangkw, alakenh-weny. \v 8 Ikwerew-artey ikwer angkem alakenh, ‘Amperna amern-then aker-then atyeng. Akngetyanem atyeng-warl. Kwaty atyeng thela, atha antyweyew. Atharl ywerrelhelem, amperna amern ngkwengant-anem.’ \v 9 Warrkenh rarl awelhem, atyetyart ikwerew-arteyelarl ilanthem, rap renh nakey-angenh, arrangkw. Ran warrkerrem iylparetharl. \v 10 Alakenh-anyem warrkenh rapeny arrantherran warrkerreyel Akngeyew. Arrantherran awelhew-penh Akngeyew, arrenhantherrenh ilanthew-angkwarr, nthakenh alakenh iterrey-angenh, ‘Akngeyel anenhantherrenh nakemer, anantherrarl ikwer mwerr-angkerarl warrkerrenh.’ Arrangkw. Arrantherran alakenh iterremer, ‘Anantherran arwa warrkenh Akngey-wenh-rnem. Akngey rarl ileyel-angkwarr, anantherr apmelerr-angkwarr warrkerreyel.’” \s1 Jesus-el artwernem 10 tywen-angketyarr mwerreleyel \p \v 11 Jesus-an alhenh-antey iwerrel Jerusalem-warl kwertengerl ikwerenh-rnem-akert. Jesus alhew akwerterrp-antey Jerusalem-warl apmer Galilee-they apmer Samaria-angkwarr antekerr-antey. \v 12 Rernemap arrer-anem apmer akely-warl alhenh, artwernem 10-anem arnareynenh, Jesus-warl apetyenharl. Rernem tywen-angketyarr, nthekwern arrer alhey-angenh, arntety anthelp-anthewerr. \v 13 Rernemap arleng-antey rtney-alhew, arlkemel artewentyel, “Jesus-ay! Atyetyartay! Amperrngerra anewantherr!” \p \v 14 Rarl renh-rnem arey-alhew-penh, rap angkew, “Arrantherr tyaty-warl alhenh-arey. Lwewarrernelhenh-arey artwa rltwa tyatyew-artey ikwer, ra arrenhantherrenh areyew mwerr-anem.” Rernemap anperl-alhew. Rernemarl alperlewenh-angkwarr-antey, arntetyan arlkethey ywerrenhew ikwer-rnem-they. \p \v 15-16 Artwa anyentan Samaria-areny ikwer-rnem-itwel alhenh, ingwer-rneman Jew-rnemarl. Artwa Samaria-areny arelhew, arlkarl alyelkerrenh, rap angkep alpew Jesus-warl, atayel nakemel Akngey. Rap kwenerrey-alpew, Jesus-arl rtnenh-itwew, “Jesus, ntwan ayenh mwerrelew! Mwerr-angker inngarl ngan Akngey!” \p \v 17 Jesus angkew kwertengerl ikwerenh-rnemew, “Artwernem 10 mwerrerrew, ngay? Artwernem 9 weth-rnem-alew? \v 18 Anyent nhanyemant angkep iterrewan, inkwerelhemel angkeyew Akngeyew. Alethangarlap ran, apmer Samaria-areny!” \v 19 Rap artwa arntety-penhew angkew, “Rtnerl-alha alpemel-anem. Ntwan iterl-arew, athan ngenh mwerreley-angker arawerrng Akngey-wenh-akertel, ngap mwerrerrew.” \s1 Alakenh aynteyenh, Akngeyarl atyetyart ingkerrew aneyenh \p \v 20 Artwa Pharisee-rnem apetyew, Jesus ayerneyew, “Ilenger Akngeyan atyetyart aneyenh ingkerrew?” Jesus-el tyernew, “Arrantherr Pharisee-rnem ywarn arntarnt-arelheyenh areyew, Akngey atyetyart ingkerrew aneyenh. Nthakenh ingwerentyak angkey-angenh, ‘Arenherr-arey arrantherr! Akngeyan apetyew, atyetyart nhenh-areny-rnemew aneyew!’ \v 21 Nthakenh ingwerentyak angkey-angenharl, ‘Arenherr-arey arrantherr! Akngeyan apetyew, atyetyart yanh-areny-rnemew aneyew!’ Alakenh-wenyarlap ran. Akngeyan kel atyetyart aneyel ikwerenh-rnemew, rernemarl rlterrk iterreyel ikwer. Arrantherr nthakenh renh arey-angenh anngel, arrangkw.” \p \v 22 Kwertengerl ikwerenh-rnemew-anem ra angkew, “Ayengan Artwa Inngarl Akngey-wenh, aneyelarl arrewantherr-itwel aley. Ingwer-ingwer arrantherr alakenh angkerreyenh, ‘Aleyan anewantherr arlertek innga. Jesus anamerl-antey apey-alpemer!’ Ywarn-antey arrantherr arntarnt-arelherl-aneyenh, ayeng apey-alpentyew. \v 23 Ayeng apey-alpeyew-alenty, ingwer-rneman irrtywerremel angkeyenh arrewantherr, ‘Jesus-an nhak! Alhey anantherr ikwer-warl!’ Ingwer-rnemarl irrtywerremel angkeyenh arrewantherr, ‘Jesus-an nhenh! Apetyenh-arey arrantherr!’ Iylpareth awelhey-angenh ikwer-rnem. \v 24 Ayengarl apey-alpeyenh, ingkerrenhel iterl-areyenh. Ayengan arwapeny aremerreyelpeyenh, awely-awely rtneyel-apeny alkerel. Alakenh-anyem apmer arrpanenh-they ingkerrel ayenh areyenh. \v 25 Kel aleyan ayeng aneyel-antey ahern nhenh-itwew. Ingwer-rnemel ayenh atweyenh-tangkwel, pwarrk ilkwa anthemel ikwerew-alenty. Akngerr-anem rlengk aneyel ahern nhenh-itwew rernem arlkarerreyenh atyeng-wety. \p \v 26 Ayengan Artwa Inngarl Akngey-wenh. Ayengarl apey-alpeyenheng-areyan, apal akngerran arnernkey anerl-aneyenh, Akngey iterl-arey-angenh. Rap alakenh aynteyenh awank-akerr-apeny, Noah-arl iteth anenheng-arey. Kwaty ilkwa apetyeyew-alenty, apal akngerran arnernkey anew-anenh, Akngey iterl-arey-angenh. \v 27 Rernem ikwer-rnem-wenh-angkwarr anenh; amernant arlkwerrenh, kwaty antywerrenh, itengerrenh apmelerr-angkwarr, Akngey iterl-arey-angenh. Rernem alakenh anenheng-arey-antey, Noah-el rtnwa ilkwa mpwarenh. Akngeyel kwaty ilkwanem thwenew, Noah-an aylpenhew ikwerenh-rnem-akert rtnwewarl kwen. Kwaty atnyerr ilkwa ra ingwer-rnem ilwerl-athenew. \p \v 28 Rap alakenh aynteyenh awank-akerr-apeny. Ingweran Lot-arl iteth anenheng-arey. Ra apmer Sodom-they anterrey-alpeyew-alenty, apal akngerran arnernkey anew-anenh, Akngey iterl-arey-angenh. Rernem ikwer-rnem-wenh-angkwarr anenh; amernant arlkwerrenh, kwaty antywerrenh, ilek-ilek payemelerrenh, ilek-ilek tharlemelerrenh, amern lyapelhelerrenh, warl-rnem arterrenh apmelerr-angkwarr, Akngey iterl-arey-angenh. \v 29 Lot rarl apmer Sodom-they anterrew ikwerenh-rnem-akert, Akngeyel thwenew rwa ilkwa lherrm ikwakeng irrwerl-they. Ra Sodom-areny-rnem ingkerrenh ilwerl-athenew. \p \v 30 Yew-yew, ayengan Artwa Inngarl Akngey-wenh. Ayengarl ahern nhenh-warl apey-alpeyenh, apal akngerr ingwer-rneman arnernkey anerl-aneyenh awank-akerr-apeny, Akngey iterl-arey-angenh. \v 31 Arlta ikwerel-antey, artwa anyentan rtnerl-aneyenh akethel-antey warl ikwerenh-itwew. Rap anamerl-antey anterremer atyeng-warl, ilek-ilek mwerr-angker ikwerenhew iterrey-angenh, arrangkw. Arlta ikwerel-antey, artwa ingwerel-anem katen angernerl-aneyenh, amern lyapelheleyew. Rap anamerl-antey anterremer atyeng-warl, ilek-ilek mwerr-angker ikwerenhew iterrey-angenh, arrangkw. \v 32 Arrantherr iterl-areyel angka weth Lot-akert, wetharl anterrew tawen Sodom-they. Akelty ikwerenhew iterrenh-arey. Akngeyelarl tawen renh arrtyew, akelty rap artepang arew, ‘Ayengan angkep alpeyew, ilek-ilek mwerr-angker inerleweyew.’ Rap anamerl-antey apwert-anem irrew. \v 33 Akngerran iterrey-angenh Akngeyew, apwertew ilek-ilekew-then iterrem. Alakenhan apmwel-ayetharl iterreyel. Rernemap ahaperrem arrpemarl, nthakenh Akngey-itwel intem-antey aney-alpey-angenh, arrangkw. Ingwer-rneman iterreyel alakenh apek, ‘Ayeng arraty aneyew Jesus-ew. Ampwal akngerr apek atha atnyenem, arrangkw apek. Mwerrarlap alakenhan.’ \p \v 34 Ingwel apek ayeng apey-alpeyenh. Atherr apek aynterl-aneyenh pantyel warl kwen-itwew. Antyerl-rnemelan anyentant inerl-alheyenh, ingweran iwerlelpeyenharl. \v 35 Atherr apek anerl-aneyenh, ntang atherl-anemel. Antyerl-rnemelan anyentant inerl-alheyenh, ingweran iwerlelpeyenharl. \v 36 [Atherrel apek katen mpwarerl-aneyenh. Antyerl-rnemelan anyentant inerl-alheyenh, ingweran iwerlelpeyenharl.”] \fig |src="lb00098c.tif" size="col" ref="Luke 17:36" \fig* \p \v 37 Kwertengerl-rnemel renh ayernew-anem, “Apmer nthenh-itwewarlap ran alakenh aynteyenh?” \p Jesus-el tyernew, “Arlta ikwerel ingkerrenhel iterl-areyenh. Aker ipma ayntem artnel wethey, irrety-rnem anamerl-antey akarrerrenhey-alhem ikwer. Alakenh-anyem ingkerrenh atyeng-warl akarrerreyenh, ayengarl apey-alpeyenh.” \c 18 \s1 Angka arelh inpert-akert \p \v 1 Jesus angkew kwertengerl ikwerenh-rnemew, “Akngeyew angkayntenh-arey arlta arrpanenh, ipmelhey-angenh. Angka nhenhew awelhenh-arey. \v 2 Tawen anyent-itwew artwa anyent ahelengkw anenh court-ew-artey, artwa irrngerney-wenyarlap ran. Ranap nyerr-wenyarl. Akngey-angkwarr ra awelhey-angenh. Ingwer-rneman ra ilterl-arrernenh. \v 3 Tawen irrkaty ikwer-itwew arelh inpert anenh. Ra angkepelarreng alpenh court ikwer-warl, arlkey-alhenh artwa court-ew-artey ikwer, ‘Artwa ilkway! Amperrngerra atyeng! Artwa ahelengkw yanhelan ayenh court-emeleyel, arwa arrangkwew! Renh artwerela! Renharl inngan court-emelemer!’ \p \v 4 Ran renh iylpelant awenh arleng-alenty, arelh inpertelanap intemarl renh ayerneynenh. Ingwer-ingwer ra iterrew ament, ‘Ingwer-rnemelan ayenh ileyel ahelengkw. Ayenhan rernem ileyel nyerr-weny, ayengan Akngeyew awelhey-angenh, atharl ingwer-rnem iltem. Inngarl alakenh-anyem. \v 5 Arelh inpert ranap apetyeyel angkepelarreng, ayenh alhengkerr anthaynteyew. Artwa renhan atha ilanthem, ipmelheyew renh court-emeley-angenh.’ Alakenh-anyem artwa court-ew-artey ahelengkw iterrenh.” \p \v 6 Jesus-an angkew, “Artwa court-ew-artey ikwer iterrenh-arey! \v 7 Arleng-alenty ra arelh inpert iylpelant awenh. Arleng-alenty ra renh alpemeley-angenh, arrangkw. Akngeyanap alakenh-wenyarl! Ran awemarl, ikwerenh-rnemarl ikwer angkem. Rernemap ipantey apek ayern-ayntem, renh-rnem arntarnt-araynteyew. \v 8 Ra awemarl, rap renh-rnem iylparetharl alpemelem. Nhenhew iterrenh-arey! Ayengan Artwa Inngarl Akngey-wenh, ingwer-ingweran ayeng apey-alpeyenh. Arlta ikwerel-antey ayengarl apey-alpeyenhelan, atha arey-alpeyenh, irrpetyapantarl atyeng iterrerl-aneyenh.” \s1 Artwa atherr Akngey-warl-athek angkeyel \p \v 9 Akngerr ingwer-rnem Jesus-ew awelhenh. Rerneman anyentarl-anyentarl apmwel-ayeth iterrenh alakenh, “Ayengant arraty aneyel. Ingwer-rneman apmwel-ayetharl.” Jesus-el iterl-arenh, rernemarl iterrenh, rap angkanem ikwer-rnem ilenh. \v 10 “Artwa atherr alhew tyaty ilkwa Jew-rnem-wenh-warl, Akngey-warl-athek angkaynteyew. Artwa ingweran Pharisee-arl, ingweran apwert akarreley-angker kapmentewarl. \v 11 Artwa Pharisee-an ament-warl arleng-apenyarl rtnenh. Rap nakelhemel angkew, ‘Akngeyay, ayeng ngkweng inkwerelheyel. Ayengan arratyarl aneyel, ingwer-rnem-apeny-wenyarl. Athan irrtyert-iney-angenhan. Ayengan anyelk-awarr-weny. Arelh artwa ingwer-wenh atha irrtyertel iney-angenh. Ayengan apmwewenyarl, apwert akarreley-angker yanh-apeny-wenyarl. \v 12 Monday arrpanenh Thursday arrpanenh atha arlkwey-angenh amern-then aker-then, angkayntey-alkenh ngkweng. Ampwal atyenh-rnem apwert-then atha akalkel-ayntey-alkenh; alyepelarl ngkwengan, Moses-elarl akalty-anthenh-angkwarr.’ Alakenh-anyem artwa Pharisee angkew Akngeyew. \p \v 13 Artwa apwert akarreley-angker ranap nyerrerremel arleng innga rtnenh. Ran ilkelhew, angkeperreyew Akngey-warl-athek. Rap kwenerremel alakenh angkew, ‘Akngeyay, amperrngerra atyeng! Ayengan apmwa innga!’” \p \v 14 Jesus ikwer-rnem angkew, “Artwa apwert akarreley-angker arratyerreynew Akngey-angkwarran, rarl angkew, ‘Ayengan apmwarl!’ Akngeyel renh irrarlkew, apmwangkwarrel alhenh-penh, rap ikwer inkwerelhew. Artwa Pharisee-an arrangkwarl, arratyerrey-angenh Akngey-angkwarr, ra nakelhewarl. Akngeyan ikwer inkwerelhey-angenh, arrangkw. Kel nthakenh nga nakelhey-angenh, mwerr antwelhey-angenh, Akngeyelan ngenh apmwa antwewerr. Nga angkem, ‘Ayengan apmwa!’, Akngeyelan apmwa ngkweng-they irrarlkemarl, mwerr antwemel.” \s1 Ampernem-apeny anaynteyew \r (Matthew 19:13-15; Mark 10:13-16) \p \v 15 Akngerr ilkelhew, ampernem akngetyeyew Jesus-warl, raw renh-rnem itepel arnep-arneyew, Akngey ayernemel ikwer-rnem. Kwertengerl ikwerenh-rnemel arew, rernemap renh-rnem irrentew. \v 16 Jesus-anap athamerrew ampa ikwer-rnem, rap angkew, “Ampernem menty apetyey atyeng-warl, arrngert angkey-angenh ikwer-rnem. Akngey-wenh-rneman ampa nhernem-apenyarl. \v 17 Mwanty awelhenh-arey arrantherr! Ampernemelarl ilkwernem awem, rernemap iterrem alakenh, ‘Innga wenh! Irrtywerremel iley-angenh.’ Alakenh-anyem arrantherr angka atyenh awemer. Apmwel-ayeth iterrey-angenh, ayeng irrtywerrerl-anentyew-arrpantey. Arrantherr atyeng awelhenty, arrantherrap intemarl Akngey-itwel aney-alpem.” \s1 Artwa apwert akngerr-akert \r (Matthew 19:16-30; Mark 10:17-31) \p \v 18 Artwa rltwa tyaty Jew-rnem-wenh-areny ra angkew Jesus-ew, “Ngan akalty-anthey-angker mwerrarl. Ila ayenh, nthakenharl ayengan irrem, ayeng aney-alpeyew Akngey-itwel intem-antey?” \p \v 19 Jesus-el tyernew, “Ilekewarl ntwa ayenhan mwerr antweyel? Akngey rant anyent mwerr aneyel. \v 20 Angka weth Moses-wenh ntwa iterl-areyel. Ran alakenh aynteyel: ‘Anew ingwerentyak-wenh-itwel ayntey-angenh, ipmew atwey-angenh ingwerentyak, ayntengeny irrtyert-iney-angenh, court-itwew ilerl-aney-angenh ingwerentyak irrtywerremel, awelh-aynta aynewengkw-then amewengkw-then iylpareth.’” \p \v 21 Artwa rltwan angkew, “Akely-they athan angka nhenh-rnem ingkerrenh awew iylparethel. Aleyan atha iylparethel awelheyel-antey.” \p \v 22 Jesus-el renh awew, rap angkew-anem, “Kel mwerr. Angka anyentant-anem ingweran aynteyel, nga awelheyew. Ilek-ilek ngkwenh ntwa tharlemelemer. Ntwa apwert inem-penh, ntwa irrepern-rnem angayakw amern-weny-rnemew antha. Ntwap ayenh apenta iltyantel-anem. Akngeyelan ngenh mwerr-angkwarr arntarnt-areman, ngarl alpemel aney-alpeyew ikwer-itwel.” \v 23 Artwa rltwelarl awew alakenh, rap arlka apmwerreyelpew, ran apwert akngerrarl atnyenew ilek-ilek-then. \p \v 24 Jesus-el arew, rarl apmwerreyelpew, rap ingkerrenhew-anem angkew, “Ingwerenty apwert akngerrarl atnyeneyel ilek-ilek-then, rerneman arraty iterrey-angenharl Akngeyew. Rernem alakenh iterrem, ‘Athan atnyenem ilek-ilek-then apwert-then. Akngeyew ayeng iterrey-angenh.’ Irrpetyapelant renh inngan atyetyart antweyenh. \v 25 Tangkey ampwal-akert nthakenh aylpey-angenh arriw tyet-angkwarr, arrangkw. Alakenh-anyem rlterrk apwert akngerr-akert-rnemew aynteyel, Akngey-angkwarr alheyewan.” \p \v 26 Akngerrel awew, rarl alakenh angkew. Rernemap apmwel-ayeth iterrenh alakenh: “Apwert akngerrarl ilek-ilek-then atnyeneyel-rnem, Akngeyel ikwer-rnem anthem. Ra renh-rnem anthem alakenh, rarl inkwerelhem ikwer-rnem. Innga ampwal akngerr-akert-rnem Akngey-wenh-rneman.” Apmwel-ayeth alakenh iterremel rernem angkerrenh, “Akngeyel ingwer-rnem ampwal akngerr-akert-rnem iwerlelpem, ilek-apenyarlap ikwerenh-rneman?” \p \v 27 Jesus-el tyernew, “Ntwa amentel nthakenh mpwarey-angenh alakenh, arrangkw. Akngeyelant ngenh iteth atnyenem, ikwer-itwel intem aney-alpeyew.” \p \v 28 Peter angkew ikwer, “Anantherr-alew? Anantherran ngenh apenteyel. Warrk-then warl-then altyernem-then iwerlelpew ingkerrenh.” \p \v 29 Rap angkew ikwer-rnem, “Mwanty awelhenh-arey arrantherr! Ingwerenty apek apmer ikwerenh iwerlelpem, ikwerenh-rnem anteng apmer-itwew, raw Akngeyew warrkerrey-alkenh. \v 30 Ingwer-ingwer Akngeyel renh anthem ilek-ilek mwerr-angker. Rap aney-alpem Akngey-itwel intem-antey.” \s1 Jesus ilelheyel, ingwer-ingwerarl ra ilweyenh \r (Matthew 20:17-19; Mark 10:32-34) \p \v 31 Jesus-el kwertengerl ikwerenh-rnem akarrelew, rap angkew, “Awelhenh-arey arrantherr! Awank-akerr angkakert Akngey-wenh-rnemel angka atyeng-akert ingkwernew, angka Artwa Innga Akngey-wenh ikwer-akert. Ingwer-ingwer aynteyenh, rernem ingkwernew-angkwarr. Arrantherr kel iterl-areyel, anantherrarl alheyel Jerusalem-warl. \v 32 Apmer yanh-itwew artwa Jew ilkwernemel ayenh antwerrkeyenh, ayenhap ahayiweyenh artwa ahelengkw-rnemew-anem, artwa Rome-areny ikwer-rnem. Rernemap ayenh kwantheyenh, apelh-then atyeng-warl iweyenh, ayenh atweyenh whip-el artewenty. Ayengap arwerl iylpeyl-atherrel ilweyenh-anem. \v 33 Ingwa atherr-penh ayeng angkep itetherrenhey-alpeyenh ipmepenh.” \p \v 34 Kwertengerl-rneman apatemel iterrenh-antey alakenh, “Jesus-an atyetyart anewantherrenh, nthakenh ilwey-angenh, arrangkw.” \s1 Jesus-el artwa aparrng mwerreleyel \r (Matthew 20:29-34; Mark 10:46-52) \p \v 35 Jesus alpenh ikwerenh-rnem-akert tawen Jericho-warl. Apmeran arrer-anem irrew. Iwerr-ampenyel artwa aparrng anenh, rap apwertew ayerneyam-ayntenh. \v 36 Rarl awenh, akngerrarl alpenh anper, rap arlkew-anem, “Ay! Nthakenh irreyel arrantherran?” \p \v 37 Rernem renh tyernew ilelhemel, “Anantherran alpeyel Jerusalem-warl Jesus Nazareth-areny-angkwarr.” \p \v 38 Rarl alakenh awew, artwa aparrng rap arlkew, “Jesus-ay! Ngan Atyetyart David-wenh-rnem-they! Amperrngerra atyeng!” \p \v 39 Arrwekelarl alpenh-rnemel renh iltew, “Akeleyterra!” Ran arlkenh-antey ikwer irrkaty-angkwarr, “Jesus-ay! Ngan Atyetyart David-wenh-rnem-they! Amperrngerra atyeng!” \p \v 40 Jesus rtneyelpew, rarl renh awewel. Rap ilanthew, “Akwethey atnwenheyew renh, akngetyeyew atyeng-warl.” Rernem renh akngetyew Jesus-warl. Ra renh ayernew, \v 41 “Ilekay? Nthakenh ilem atha ngenh?” \p Ran tyernew, “Atyetyart, ayengan ilkelheyel, atha areyew.” \p \v 42 Jesus-an angkew ikwer, “Annga altywerela! Aranem ntwa! Ntwa iterl-arew, atha ngenh mwerreley-angker, ntwap mwerr-anem areyel aleyan.” \v 43 Inngarlap ran arew anngel aleyant anaynt. Rap Jesus apenteynenh, alpenh Akngey nakemel. Ingkerrenhel renh arew aparrng-weny-anem, rernemap inkwerelhemel Akngey nakeynenh. \c 19 \s1 Artwa apwert akarreley-angker Zacchaeus \p \v 1 Jesus ikwerenh-rnem-akert alhew Jerusalem-warl, tawen akely-angkwarr Jericho-angkwarr rwaylpenhew. \v 2 Tawen ikwer-itwew artwa apwert akarreley-angker anenh itnan Zacchaeus. Ran atyetyart anenh artwa ingwer-rnem kapmentew apwertarl akarrelenh-rnemew. Apwert akngerr-akertarlap ran. \v 3 Ranap artwa akarteng akelyarl, rap ywarn-antey arrkernelhenh, Jesus areyew. Akngerr akarrerrenh arrer innga, Jesus arenh. Rerneman ilpenh ikwer-wety. \v 4 Zacchaeus iterrew, ra anterreyew arrwekel iwerr irrkaty-angkwarr. Rap nganew arwerl-warl, ra areyew-awaty Jesus arrwekel-they, ran anper-alhenty. \fig |src="cn01776c.tif" size="col" ref="Luke 19:4" \fig* \p \v 5 Jesus arwerl-warl apetyew, rap itnywenew Zacchaeus, “Zacchaeus-ay! Anamerl atwarrenhey-alha! Rlengkan ayeng alheyew apmer ngkwenh-warl, aney-alheyenh ngkweng-itwel.” \v 6 Rap anamerl-antey atwarrenhey-alpew, Jesus-anem ikwerenh-rnem-akert atnwenhew apmer ikwerenh-warl. \v 7 Akngerrel intwarew, Jesus-arl alhew apmer Zacchaeus-wenh-warl. Rernemap angkerrew, “Pwertay! Nhak Jesus alhew artwa apmwewenh apmer-warl, aney-alheyew ikwer-itwel!” \p \v 8 Ikwer-penh, rernemarl anemel arlkwenheng-arey, rtnerl-alhew-anem Zacchaeus angkemelan, “Ingkartay! Atha apwert ilek-ilek-then akalkeleyew. Apwert ingweran antheyew irrepern-rnemew amern-weny-rnemew, ingweran atyengarl ayntem. Ayengan apwert akarreley-angker kapmentew. Atha inenh irrtyertel arrpemarl ingwer-rnem-they. Athan apwert ilkwewant ayernenh, athap akert-they atyeng inenh. Atha angkep antheynem ingwerentyan alakenh: 100 tala atha inenh ingwer-they, athap antheynem 400 arrpemarl, mwerrant-atherr aneyew ikwer-penhan. Alakenh atha ingkerr-warl angkep antheynem. Athap angkep antheyneyew-anem akngerr-rnemew rlengkan.” \p \v 9 Jesus angkew ikwer, “Akngeyelan apmwa ngkweng-wety irrarlkem, ngkwenh-rnem-wety-then. Ngan Abraham-wenh-antey, alakenh-anyem anantherr-apeny. Ngan iterreyel Akngeyew, Abraham-arl iterrenh-apeny. \v 10 Akngerr apmwel-ayeth aneyel, aperrerterremel. Ayengan Artwa Inngarl Akngey-wenh, ayengap apetyew, nthweyew ikwer-rnem. Ayengap apetyew, apmwernem irrarlkeyew.” \s1 Angka warrkenh-rnem 10-akert \r (Matthew 25:14-30) \p \v 11 Tawen Jericho Jerusalem arrerenty. Akngerr-anem anenh apmer ikwer-itwew, awelherrenh Jesus-ew. Rernem iterrenh apmwel-ayeth alakenh-anyem, “Jesus alpenty tawen Jerusalem-warl, Akngeyan aremerrem-anem. Rap Jesus atyetyart ilkwanem arrerneyenh ingkerrew.” \v 12 Jesus-el iterl-arenh, rernem iterrenh alakenh, rap angkanem ilew ikwer-rnem. \p “Apmer anyent-itwew artwa ilkwa anenh. Ingwer-ingweran atyetyart ilkwa apmer arleng-areny ra ikwer yangkelhew, alheyew ikwer-warl. Ra ilkelhew, renh atyetyart arrerneyew apmer ikwerenhew. \v 13 Ra anperl-alheyew-athath, ra arlkew warrkenh-rnem 10 ikwerenh-rnemew, apetyeyew ikwer-warl. Rap renh-rnem antheynew 1,000 tala amentew-ament, rap angkew, ‘Ayengarl alhem-wety apmer nhenh-they, arrantherrap payemel-ayntenh-arey ilek-ilek 1,000 tala nhenh-rnemel. Inayntenh-arey tharlemelemel ilek-ilek. Alakenh-angkwarr apwert atyenh akngerrelem, ayeng apey-alpeyew-atety.’ Rarl angkew-penh, rap anperl-alhew arleng-anem. \p \v 14 Akngerr apmer ikwer-areny-rnem ikwer-wety arlkarerrenh. Rernemap angka ingkern-they thwenew atyetyart ilkwewarl: ‘Nthakenh ntwa arrerney-angenh artwa ilkwa weth atyetyart anewantherr. Anantherran arlkarerreyel ikwer-wety.’ \v 15 Atyetyart ilkwa awelhey-angenh ikwer-rnem. Ran arrernew artwa ilkwa weth renh, atyetyart ikwerenh-rnemew aneyew apmer ikwer-itwew. Rap apey-alpew-anem apmer ikwerenh-warl. \p Rarl apey-alpew, rap artwa warrkenh anyent thwenew, warrkenh weth-rnem 10 ingweyew. Rap renh-rnem ayernew, ‘Apwert atyenh arrantherr akngerrelew?’ \p \v 16 Warrkenh anyent angkew, ‘Atyetyartay, ntwa 1,000 tala ayenh anthew. Nhenh atha atnyeneyel-antey. Athap aleyan atnyeneyel 10,000-anem.’ \p \v 17 Artwa ilkwa angkew, ‘Ngan artewentyel warrkerrew, atha ngenh ilanthew-angkwarr. Ntwa apwert akely-akely mwerrarl atyeng akngerrelew. Atha ngenh atyetyart arrernem tawen 10 ikwer-rnem.’ \p \v 18 Warrkenh ingwer-anem angkew, ‘Atyetyartay, ntwa 1,000 tala ayenh anthew. Nhenh atha atnyeneyel-antey. Athap aleyan atnyeneyel 5,000-anem.’ \p \v 19 Artwa ilkwa ra angkew, ‘Mwerr-angkeray! Atha ngenh atyetyart arrernem tawen 5 ikwer-rnem.’ \p \v 20 Warrkenh ingwer-anem angkew, ‘Atyetyartay, ntwa 1,000 tala ayenh anthew. Atha rag-el ataperrelew, irrtyert-akwernew. \v 21 Artwa arlertekarl ngan! Ntwa pwerep-anthem ingwer-rnem, warrkerr-aynteyew ngkweng, ngenh-then anthaynteyew. Ayengan ngkweng-wety atererreyel. Apwert ngkwenh atha aytnelhelewerr, ywerrewerr-anem. Ntwa ayenh ayernewerr, angkep anthenhey-alpeyew.’ \p \v 22 Artwa ilkwa ikwer ahelerrew. ‘Ngan artwa warrkenh apmwarl! Arraty nga angkeyel: atha pwerep-anthem ingwer-rnem, warrkerr-aynteyew atyeng, ayenh-then anthaynteyew. \v 23 Alakenh-wetyap ntwa anthemer apwertan atyenh artwa bank-arenyew. Rarl apwert inenty, rap apwert akely ngkwenh-warl pweytelem, angkep anthenhey-alpeyew-athath. Ntwanap apwert atyenh rag-el ataperrelew!’ \v 24 Rap angkew ingwer-rnemew, arrerarl rtnenherrenh-rnemew, ‘Apwert rakenh-arey artwa apmwa yanh-they, anthemel artwa warrkenh arrwekelenyew 10,000 talakertew.’ \p \v 25 Rernem angkew, ‘Atyetyartay, kelarl ran atnyeneyel 10,000! Ingwerew anthemer!’ \p \v 26 Ra tyernew, ‘Ingwerentyan apek mwerr atyeng warrkerrem, athap anthem ilek-ilek akngerr ikwer. Ingwerel apek warrk ipmerl-alhem. Kel athap rakem ikwer-they, ingwer-anem anthemel. Ran arrangkw-anem aneyelpeyenh.’ \p \v 27 Rap angkew, ‘Ingwer ileng-rnem-alew atyeng-wety arlkarerreyel-rnem? Arrantherr renh-rnem iterl-areyelarl. Rernem artwa atyetyart ilkwa ilew, ayenh arrernewerr atyetyart apmer nhenhew. Ingwer-rnem atyeng-wety ilkelhey-angenh irreyel-rnem, atyetyart arrernewerr, renh-rnem anamerl akngetyenh-arey nhewarl. Atha areyew, arrantherr renh-rnem ipmew atwenty.’” \sp \bd Anaynteleyel: Jesus-el angka nhenh ilenh, renh-rnem akalty-antheyew. Ra Jerusalem-warl alhey-angenh, atyetyart aneyew, arrangkwarl. Ranem Aynikw ikwerenh-warl-tangkwel alpem, ra renh atyetyart irrwerl-itwew arrerneyew, angka nhenh-apeny atyetyart-akert. Ingwer-ingwer Alerikw Akngey-wenh ra atyetyart ilkwanemarl apetyeyenh angkep ahern nhenh-warl. Ran apetyeyenharl, ayerneyenh ikwerenh-rnem, nthakenh rernem warrkerrenh-anem ikwer. Angka nhenh-itwew aynteyel-apeny, atyetyartel ayernenh ikwerenh-rnem. Alakenh. Jesus-arl alpew Aynikw ikwerenh-warl, Jew-rnem alakenh iterrenh, “Jesus-an nthakenh atyetyart aney-angenh anewantherr.” Rernem angka ikwerenhew awelhey-angenh. Ranap mwerrarl aneyenh ikwerenh-rnemew, ikwerarl mwerr-angker warrkerrenhew.\bd* \s1 Jesus alheyel tawen Jerusalem-warl \r (Matthew 21:1-11; Mark 11:1-11; John 12:12-19) \p \v 28 Ikwer-penh Jesus-arl alakenh angkenh-penh, ra tawen Jerusalem-warl-anem anperl-alhew. Arrwekelarl ran alpenh, ingwer-rnemelan apenteynenh. \v 29 Rap arrer-anem alpenh tawen atherr-warl, Bethphage-then Bethany-then. Apmer ratherr apwert impalth-itwew, apwert itnan Alip-itwew. Ra kwertengerl atherr ilew, \v 30 “Alhenh-atherr apmer angath-ampeny-warl. Mpwelanthap tangkey akely-anem arey-alhem, rwepelarl arertnew. Akelyarlap ran. Ingwerenty ikwer-warl nganey-angenh-antey, arrangkw. Rwep lhelemel akngey-alpenh-atherr atyeng-warl. \v 31 Ingwerentyel ayernenty, ‘Ilekewarl mpwelanth rwep lheleyel, tangkey irrtyert-akngeyew?’, alakenh ilenh-atherr, ‘Ingkartel akngeyew-tangkwel.’” \p \v 32 Ratherrap apmer ikwer-warl alhew, tangkey-anem arey-alhew, Jesus-elarl ilew-angkwarr-antey. \v 33 Ratherr rwep lhelenh, tangkeyew-artey-rnemel ayernew, “Ilekewarl mpwelanth rwep lheleyel, tangkey irrtyert-akngeyew?” \p \v 34 Ratherr tyernew, “Ingkartel akngeyew-tangkwel.” \v 35 Ratherrap tangkey atnwenheynew Jesus-warl, arnkwanem arrernew tangkey artep-warl. Jesus nganerl-alhew, alpenh-anem tangkey-akert. \v 36 Akngerrel renh arnarew, tangkey-akertel alpenh, rernemap arnkwernem arrerneynenh iwerr-warl arrwekel, Jew-rnem-wenh-angkwarr. Rap irrwerleng arnkwernemel-arleng alpenh tangkey-akert. \p \v 37 Apwert Alip-they Jesus-el arew, Jerusalem arrer-anem. Rarl atwarreynenh kwenel-athek tangkey-akert, akngerrelan renh apenteynenh. Rernem kel-antey arew, Jesus-elarl arntety-rnem akngerr mwerrelenh apmer arrpanenh-itwew. Rernemap inkwerelhemel arlkalhelerrenh alakenh: \fig |src="cn01784b.tif" size="col" ref="Luke 19:37" \fig* \q1 \v 38 “Akngey nakey, rarl thwenew artwa nhenh anewantherr arawerrng ikwerenh-akertel! Renh mwerr antwem, rarl anenhantherrenh arntarnt-areyel! Irrwerl-areny-rnemel renh nakemer arrpemarl, rernemarl aley mwerrant-arey-anem aneyel!” \p \v 39 Artwa Pharisee-rnem rtnenherrenh arrpemarl ikwer-rnemel-arleng, rernemap angkew Jesus-ew, “Atyetyartay, ilta ngkwenh-rnem akeleytelemel! Nthakenh rernem ngenh alakenh nakey-angenh!” \p \v 40 Ra tyernew, “Rernemarl akeleyt anenty, apwert nhernem iwerrelarl aynteyel-rnem arlkewerr arrpemarl. Rernemarl katy Akngey nakewerr!” \s1 Jesus artneyel Jerusalem-areny-rnemew \p \v 41 Jesus arrer-anem alpenh tawen Jerusalem-warl. Rarl arew apmer renh, rap artnenh-anem apmer ikwer-areny-rnemew. \v 42 Rap angkew, “Ayengan amperrngerreyel ikwer-rnem! Rernem apal aneyel, angka Akngey-wenh iterl-arey-angenh. Ayengan ilkelhew, angkep rernem pweyterrenhey-alpeyew Akngey-warl-athek anyenterremel. Rernemanap ayenh iylpelantarl awenh. \v 43 Irrepern-rnem rerneman! Alethang ahelengkw-rnem akngerr akarrerreyenh apmer nhenh-warl Jerusalem-warl, renh-rnem atweyew ingkerrenh. Rernemap ampereleyenh, iwerr-anem ikwer-rnem-wety arrngeleyenh. \v 44 Ipmew-antey renh-rnem atweyenh ampernem-then. Alethang-rnemelap ingkerrenh-antey apmer nhenh-itwew ywerrelheleyenh, warl-rnem atep-atakeyenh. Apmeran peleyn-apeny-anem aynteyenh. Akngeyel ayenh thwenew, renh-rnem arntarnt-areyew. Rernemanap atyeng awelhey-angenh, arrangkw.” Alakenh-anyem Jesus-el amperrngerremel ilew Jerusalem-areny-rnem-akert. \s1 Jesus aylpenheyel tyaty ilkwewarl Jerusalem-itwew \r (Matthew 21:12-17; Mark 11:15-19; John 2:13-22) \p \v 45 Ikwer-penh Jesus aylpenhew tyaty ilkwewarl Jew-rnem-wenh-warl Jerusalem-itwew. Warl ilkwa ikwer-itwew ra arew, akngerrelarl ilek-ilek tharlemelenh apwertew. Rap renh-rnem ahelerremel irrentew aketh-warl. \v 46 Rap renh-rnem iltew alakenh: “Nthakenh arrantherr aker tharlemeley-angenh nhenh-itwew. Ingwerentyam arrewantherr irrtyert-awarr, warl ingwerenty-wenh-itwewarl irrtyert-inenh. Nthakenh irrtyert-aylpey-angenh nhenh-itwew, iltyemwerneyelarl antwerrkey-angenh, arrangkw. Warl nhenhan Akngey-wenh. Angka ikwerenh alakenh aynteyel: \q1 ‘Warl ilkwa nhenhan atyenharl, ingwer-rnem arleng-they apety-aynteyew, ayenh nakemel ikwer-warl aylpaynteyew.’” \p \v 47 Renh-rnem irrentew-penh, Jesus-an aylpenhenh tyaty ilkwewarl arlta arrpanenh, rap akngerr-anem akalty-anthenh ikwer-itwew. Artwa rltwernem Jew-rnem-wenh tyaty ilkwareny-rnem, artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnem, artwamp-rnem-then rernem renh mwantyel-antey arntarnt-arenh. Rernem renh ipmew-antey atweyew. \v 48 Akngerr ingwer-rneman inkwerelhemel akarrerrenh ikwer-warl, ikwer awelheyew. Artwa ilkwernemel renh menty-antey amek-arew akngerr-itwew. Rernem arrkernelhenh, renh antwerrkeyew-arrpantey. \c 20 \s1 Artwa ilkwernemel Jesus ayerneyel ywarn-antey \r (Matthew 21:23-27; Mark 11:27-33) \p \v 1 Arlta ingwerel Jesus aylpenhew tyaty ilkwewarl Jew-rnem-wenh-warl, rap angka mwerr-angker ilenh akngerrew. Artwa rltwernem Jew-rnem-wenh tyaty ilkwareny-rnem, artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnem, artwamp-rnem-then rernem renh ayernew, \v 2 “Angwenhel ngenh thwenew, tyaty ilkwitwew akalty-antheyew? Atyetyart nthenh-apenyel ngenh thwenew, ingwer-rnem tharlemeley-angker-rnem tyaty ilkwethey irrent-aynteyew?” \p \v 3 Ra ikwer-rnem angkew, “Alerlay! Athetangkwel arrenhantherrenh ayerneyew. \v 4 John Baptise-emeley-angkerel akngerr kwaty-warl baptise-emelenh. Atyetyart nthenh-apenyel John thwenew? Akngeyel apek? Artwa ingwerel apek? Ayenh ilenherr-arey!” \p \v 5 Rernem arreyterrenh alakenh: “Nthakenh anantherr angkem? Nthakenh anantherr iley-angenh, ‘Akngeyel wenh John thwenew.’ Ra anenhantherrenh ayernewerr, ‘Kel ilek-wety arrantherr ikwer awelhey-angenh?’ \v 6 Nthakenh anantherr iley-angenh, ‘Artwa ingwerel renh thwenew.’ Ingwer-rnemel awewerr apmer nhenh-areny-rnemel, atwewerr-anem anenhantherrenh apwertel ipmew-antey. Rernem iterreyel, John Akngey-wenh angkakertarl anenh.” \p \v 7 Rernemap tyernew alakenh: “Anantherr iterl-arey-angenh, angwenhelarl John thwenew.” \p \v 8 Jesus ikwer-rnem angkew, “Arrantherr tyerney-angenh. Kel atha arrenhantherrenh iley-angenh, angwenhelarl ayenh thwenew, alakenh irreyew.” \s1 Angka artwa katenew-artey-akert \r (Matthew 21:33-46; Mark 12:1-12) \p \v 9 Jesus-el angka ingwer-anem ilenh. “Artwa ilkwel katen atnyenenh. Ra ilkelhew, amern grapes lyapelheleyew. Antywer-tangkwel ra akethelew, rap rnkerneynew arwerl grapes akely-akely-rnem-anem. Rap artwa ingwer-rnem arrernew, arwerl-rnem arntarnt-araynteyew, rarl aney-alpew-wety apmer ingwer-itwew intem-antey. \v 10 Arwerl-rnem ilkwerrew, amern ampeng-akert-anem. Artwa ilkwa rap warrkenh ikwerenh thwenew katen ikwer-warl. Rap ilanthew, ‘Katen ikwer-warl alha, grapes atyeng akngey-alpa.’ Artwa katen arntarnt-aremel-rnem renh arnarew. Rernemap antwerrkemel atwey-ayntew, renh irrentemel arrangkw-antey. Rap artwa ikwerew-artey iley-alpew. \p \v 11 Artwa ilkwel warrkenh ingwer-anem thwenew. Rernemap antwerrkemel atwey-ayntew, irrentemel renh arrangkw-antey arrpemarl. Warrkenh ra artwa ikwerew-artey iley-alpew. \fig |src="wa03899b.tif" size="col" ref="Luke 20:11" \fig* \v 12 Artwa ilkwa ra warrkenh ingwer-anem thwenew. Rernemap renh atwey-ayntew arrpemarl, parrik-angkwarr iwemel aketh-warl. Rap akwenterl-alhew, alpew-anem artwa ikwerew-artey iley-alpeyew. \p \v 13 Artwa ilkwa ra iterrew, ‘Nthakenh irrem ayeng? Alerey atyenh-anem atha thweney. Rernem mentyarl renh arey-ayntem, ran alerey atyenharl, ayengarl ikwer artewenty ilkelhem.’ \p \v 14 Artwa katen arntarnt-aremel-rnem artwa alerikw renhan alhengk-aremel arnarew. ‘Nhak arenh-arey! Alerikw ikwerenh-anemarl apetyeyel! Aynikw ikwerenh ahaperrenty, rant-anem katenew-artey aneyenh. Atwey renh anantherr ipmew-antey, katen anewantherrenharl aynteyenh.’ \v 15 Rernemap renh atwey-ayntew, ipmanem iwemel parrik-angkwarr.” \p Jesus-an angkew akngerrew awelhenh-rnemew, “Nthakenh irrem artwa ilkwa raw? \v 16 Rap alakenh apek irrem. Ra alhem katen ikwer-warl, atwem-anem artwa renh-rnem ingkerr ipmew-antey. Rap artwa ingwer-rnem-anem arrernem, katen arntarnt-araynteyew.” \sp \bd Anaynteleyel: Jesus-el angka ilenh akngerrew atyetyartew-rnem-then, renh-rnem akalty-antheyew. Akngeyan atyetyart katenew-artey-apeny. Jew-rnemew-arteyarl ran. Jew-rnemelan katen arntarnt-areyel-apeny. Akngeyelan angkakert-rnem thwenenh ikwer-rnem-warl. Rerneman awelhey-angenh, atwey-ayntenh renh-rnem. Rap Alerikw ikwerenh-anem thwenew ikwer-rnem-warl. Irrkaty rerneman Alerikw atwew ipmew.\bd* \p Artwa ilkwernemelarl Jesus awew apateyelpemel. Rernemap angkew, “Alakenh angkey-angenh!” Angka rernem awew-penh, artwa ilkwernem-then ingwer-rnem-then angkew Jesus-ew, “Artwa katenew-artey nthakenh ingwer-rnem atwey-angenh. Ran amperrngerremer ikwer-rnem, atwey-angenh menty.” \p \v 17 Jesus-el renh-rnem aremel angkanem ilew, artwa ilkwernemel aweyew. “Alakenhan aynteyel. Awelhenh-arey arrantherr! \q1 ‘Artwernem iterrew, lywenty mpwareyew. Irrkernem-anem angernew, arwerl-rnem 4-anem rnkernew. Arwerl arlpenty rlterrk atherr-anem arrernew ltweper. Rernemap arew arrpemarl, arwerl ingwer angkeparl iweynew apmwarrpantey. Arwerl ranap impen inngarl, nthakenh iwey-angenh, lywenty rlterrk antwerrkey-angker.’” \p \v 18 Jesus angkew arrpemarl ikwer-rnem, “Ingwerentyel angka atyenh awey-angenh, Akngeyelan renh court-emeleyenh. Thwenem renh rwa ilkwewarl, aletharl ampeyel-warl.” \s1 Angka apwertarl antheyel-akert atyetyart ilkwa Rome-areny ikwer \r (Matthew 22:15-22; Mark 12:13-17) \p \v 19 Artwa rltwernem Jew-rnem-wenh tyaty ilkwareny-rnem artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnem-then rernem angka awew, Jesus-elarl ilenh. Rernemap ahelerremel iterrenh, “Angka weth artwa katen arntarnt-arenh-rnem-akert ran anenhantherrenh-apenyarl ileyel. Jesus-el apmwa antweyel anenhantherrenh artwa renh-rnem-apeny. Antwerrkey anantherr renh!” Akngerrarl anenh-wety, rernem ywarn iterrew, renh antwerrkeyew. \v 20 Rernemap mpwelhenh, renh arrkernemel antwerrkeyew. Rernem iterrenh alakenh, “Anantherr renh antwerrkem, renhap artwa kapment-areny ikwer-warl atnwenheyew, renh court-emeleyew. Rap artwa ahelengkw-rnem ilanthem, renh ipmew atweyew.” \p Ikwer-penhan atyetyart ilkwernem Jew-rnem-wenh rernem warrkenh-rnem thwenew Jesus-warl. Rernemarl alpenhel, rernem alakenh iterreynenh, “Anantherr angka ikwerenh awem-penh, ilemel court-angkwarr, Jesus rernem ipmew atweyew.” \v 21 Jesus rernem alakenh irrtyertel ayernew, “Atyetyartay, nga arraty-angkwarr angkeyel ingkerrew. Ntwan akalty-antheyel Akngey-wenh-angkwarran arratyan. Alhewerarl irrkaty-angkwarr ntwa ileyel ingkerrew, artwa ilkwetyilkw-then ingwer-rnem-then. \v 22 Ila anenhantherrenh, nthakenh nga iterreyel? Jew-rnem anantherran apwert anthemang atyetyart ilkwa Rome-areny ikwer, rarl anenhantherrenh ilantheyel-angkwarr? Arrangkw apek?” \p \v 23 Jesus-el iterl-arew, rernem irrtyertelarl ayernenh, rap iterrenh, “Yanh-rnemel ayenh ayerneyel irrtywerremel. Rernem ayenh aweyew, apmwel-ayeth angkentyew. Rernem iterreyel, angka atyenh apmwarl, pip kapment-wenh apentey-angenh. Rernem iterrem, ayengarl alakenh angkem, ‘Kapmentew apwert anthey-angenh. Arrantherr apwert Akngeyewant arrernem.’” Alakenharl iterrenh-penh, rap angkew ikwer-rnem, \v 24 “Apwert anyent atyeng akngetyenh-arey, atha areyew.” Rernemap akngetyew, anthew-anem. “Arrantherr ayenh ilenh-arey, inngerr angwenh-wenh? Itna ilek?” \fig |src="hk00166c.tif" size="col" ref="Luke 20:24" \fig* \p \v 25 Rernem tyernew, “Atyetyart ilkwa Rome-areny.” \p “Kelap. Ingkerr ilek-ilek atyetyart Rome-areny-wenh arrantherr ikwerarl anthemer. Ingkerr ilek-ilek Akngey-wenhan arrantherr ikwer anthemer.” \p \v 26 Angka awew-penh, warrkenh-rnem angkerrew, “Nhenhan arraty angkeyel. Ran anenhantherrenh ilemer, apwert kapmentew anthewerr. Ranap alakenh angkey-angenh. Nthakenharlap anantherr ileyenh court-angkwarr renh?” Rernemap akeleyt-anem rtnenherrenh, angkerrey-angenh. \s1 Ipmepenh angkep itetherrey-angker-akert \r (Matthew 22:23-33; Mark 12:18-27) \p \v 27 Ikwer-penh artwa ilkwa ingwer-rnem apetyew Jesus-warl, renh ayerneyew, itnan Sadducee-rnem. Rernem apmwel-ayeth iterrenh alakenh: “Ingwerenty nthakenh ipmepenh itetherrey-angenh. Ipma intemarl ayntem.” \v 28 Rernem angkew ikwer, “Atyetyartay, awank-akerr Moses-el angka rlterrk nhenh ingkwernenh anewantherr: \q1 ‘Iteng anem ampeweny apek. Artwa ra ahaperrenty, ayteyikw ikwerenhel-anem amarl inpert inem, ampa aneyew. Ratherr iterremer alakenh, “Ampa nhenh awayikw-wenh-apeny.” ’ \p \v 29 Awelha angka nhenhew. Awayenheng-rnem 7 anenh. Artwa arrwekeleny-tangkwel itengerrew, rap ahaperrenhew, ampa ikwer-atherr aney-angenh-antey. Arelh ikwerenh inpert-anemarl. \v 30 Ayteyikwel-anem arelh renh inew, rap ahaperrenhew, ampa ikwer-atherr aney-angenh-antey. \v 31 Ayteyikw ingwerel-anem arelh renh inew, rap ahaperrenhew arrpemarl, ampa ikwer-atherr aney-angenh-antey. Ikwerel-antey awayenheng-rnemel arelh anyent renh ineynenh. Anyentarl-anyentarlap rernem ahaperreynew ampeweny-antey. \v 32 Arelh inpert rant-anem iteth anenh intem. Ingwer-ingweran ranem ahaperrew. \v 33 Kel anantherr ngenh ayerneyew angka nhenhew. Akngerran iterrem, anantherr itetherrem ipmethey. Kel ingwer-ingwer ingkerrenh angkep itetherrenty ipmepenh, nthek-apenyarlap mpwernikw inngan ikwerenh aneyenh? Artwernem 7-ew ra inperterrew.” \p \v 34 Jesus angkew artwa Sadducee ikwer-rnem, “Aleyan ahern nhenh-itwew apmelerrel-ayeth artwethen arelh-then itengerrem. \v 35-36 Ingwer-ingwer Akngey-wenh-rnem ahaperreyenh, ipmepenhanap rernem itetherrem angkep arrpemarl. Rernemap antyerl-apeny-anem aney-alpeyenh, nthakenh itengerrey-angenh, arrangkw-anem. Nthakenh ahaperrey-angenh arrpemarl. Akngey-wenh ampernem-anem rerneman aneyenh, ikwerel-arleng intem-antey aney-alpeyenh. \v 37 Inngarl aynteyel, akngerran angkep itetherreyenh ipmethey, alpeyenh aney-alpeyenh Akngey-itwel. Arrantherr angka Akngey-wenh iterl-areyel. Arrantherrap iterl-aremer angka weth Moses-akert, rarl arew, rwarl ampenh arwerl-itwew. Reytemarl ilem-penh arrantherr mwanty iterl-aremer. Akngeyan angkew Moses-ew alakenh, ‘Ayengan Abraham-ew-artey aneyel, Isaac-ew-artey, Jacob-ew-artey.’ \v 38 Rernemanap iteth-anteyarl aneyel! Akngey atyetyart aney-angenh ipmernemewan. Ran atyetyart aneyel iteth-rnemewant. Ikwerenh-angkwarran anantherr ingkerrenh iteth intemarl anem ipmepenh.” \p \v 39 Artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnem rernem awelhenh-antey. Rernemap angkew, “Arraty-angkwarr nga angkeyel!” \v 40 Ikwer-penh-antey artwa ilkwernem ater-anemarl irrenh, renh ayernewerr. \s1 Artwa Christ ra atyetyart ingwer-lkwer David-angkwarran \r (Matthew 22:41-45; Mark 12:35-37) \p \v 41 Jesus angkew ikwer-rnem, “Artwa Christ-alew? Akngeyel ilew, renharl ahern nhenh-warl thweneyew. Akngerran apmwel-ayethan angkem alakenh, ‘Artwa Christ ran atyetyart ahern nhareny-rnemewant, Atyetyart David-apeny. Christ ranap David-wenh-antey.’ Ilekewarl rerneman apmwel-ayeth alakenharl angkeyel? Rernem iterl-aremer, Christ ranap Akngey-areny. Ran David-angkwarr ilkwarl. \v 42 Awank-akerr David-el aylelhenty nhenh ingkwernew pip Psalms-ewan: \q1 ‘Akngey angkew atyetyart atyenh-warl Christ-warl: \q1 “Ngan ana arrerenty atyengel-arleng arraty-angkwarrarl. \q1 \v 43 Ingwer-rnem ngkweng-wety artewenty arlkarerreyel-rnem atha atweyenh, renh-rnem ngkweng-wety irrentemel.” ’ \p \v 44 Atyetyart David-el artwa Christ itnewew ‘Atyetyart atyenh’. Christ ranap ilkwarl Atyetyart David-angkwarr. Ranap Akngey-areny.” \s1 Tangkey-angenh \r (Matthew 23:1-7; Mark 12:38-40) \p \v 45 Akngerran anenh apmer ikwer-itwew, awelherrenh Jesus-ew. Rap angkew kwertengerl 12 ikwerenh-rnemew, \v 46 “Mwanty anenherr-arey arrantherr! Artwa yanh-rnem iwarrerney-angenh, rerneman angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker. Irrtywalth rernem. Rernem aylpem arnkwa mwerr-angker arlpentyel, ingwer-rnemel renh-rnem nakemel araynteyew-awaty. Rerneman inkwerelhem, ingwer-rnemarl ikwer-rnem kwenerrey-alhem, atyetyart ilkwa antwemel. Rernem aylpenty tyaty Jew-rnem-wenh-warl, arrwekel-antey aney-alhem, ingwer-rnemel renh-rnem araynteyew-awaty. Akngerrarl akarrerremeng-arey, amern inkwerelhemel kwenty arlkweyew, rernem arrwekel-antey aney-alhem, ingwer-rnemel renh-rnem araynteyew-awaty. \v 47 Rernem arelh inpert-rnemew apmwel-ayeth mpwarem, ilek-ilek rakemel warl ikwer-rnem-wenh-they. Rernem irrtywerremel angkeyel Akngey-warl-athek arleng-alenty. Akngeyelarl ingkerrenh court-emeleyenh, rap renh-rnem irrwampenh-antheyenh, irrtywalth renh-rnem. Ingwer-rneman ra alyepel irrwampenh-antheyenh.” \c 21 \s1 Akelty inpertelan apwert impen-antey arrerneyel \p \v 1 Jesus anenh-antey tyaty ilkwa Jew-rnem-wenh-itwew, arrerenty ampwal apwertew-arelh ikwer-itwew. Ra arenh, apwert akngerr-akert-rnemel apwert arrernenh Akngeyew ampwal ikwer-warl. \v 2 Akelty inpert apetyew, ngkwelty akely atherrant arrernew. Rarl arrernew-penh, apwert-weny-anem ra aneyelpew. \fig |src="cn01794b.tif" size="col" ref="Luke 21:2" \fig* \v 3-4 Jesus-el arew, rap arlkew kwertengerl ikwerenh-rnemew, apetyeyew ikwer-warl. “Awelhenh-arey atyeng! Akngeyan inkwerelhem innga arelh nhenhew, apwertarl impen-antey ikwerenh ingkerr arrernew. Akngey ingwer-rnemew inkwerelhey-angenh. Apwert akngerr-antey rernem atnyeneyel. Ya, Akngeyan inkwerelheyel innga arelh nhenhew.” \s1 Jew-rnem-wenh tyaty ilkwan atep-atakeyenh \r (Matthew 24:1-2; Mark 13:1-2) \p \v 5 Ikwer-penh rernem tyerrelhew tyaty ilkwethey aketh-warl. Kwertengerl-rnem angkew, “Tyaty ilkwa nhanyem mwanty-antey artew apwert alyelk mwerr-angker-akert. Ilek-ilek mwerr-angker-then kwen, akngerrelarl Akngeyew arrernew.” \v 6 Jesus-el awew, rap angkew, “Arrantherran areyel tyaty ilkwa nhenh. Ingwer-ingweran apwert nhenh-rnem rtney-angenh-anem irreyenh. Alethang-rnemelan apwert-rnem atep-atakeyenh, arlperrty iwemel.” \s1 Ingwer-rnemel irrwerneyenh Akngey-wenh-rnem \r (Matthew 24:3-14; Mark 13:9-13) \p \v 7 Rernem angkew, “Atyetyartay, ilengerarl tyatyan inngan atep-atakeyenh? Nthakenh-tangkwel irreyenh, alakenh irreyew-alenty? Anantherr iterl-areyew.” \v 8 Jesus angkew, “Mwanty anenherr-arey, ingwerentyakel arrenhantherrenh irrtywerl-ampernewerr. Ingwerenty angkewerr, ‘Ayeng nhanyem, Akngeyarl angkew, ra thwenem ahern nhenh-warl!’ Ingweran angkewerr, ‘Arlta arrer-anemerreyel! Jesus apey-alpeyenh-anem!’ Arrantherrarl awem, rernemarl alakenh angkem, awelhey-angenh arrantherr ikwer-rnem. \v 9 Arrantherr awem, angkarl arlpimperrem, apmer arrpanenh-itwew atwerreyel, atererremel aney-angenh. Arrantherr alakenh iterremer, ‘Ahern-then alker-then rlengk-antey ywerreyelpey-angenh. Ingwer-ingwerant apek ywerreyelpeyenh.’” \p \v 10 Rap angkew arrpemarl ikwer-rnem, “Ya innga! Ahern-then alker-then ywerreyelpeyew-alenty, akngerran atwerreyenh apmer arrpanenhel arlperrty. Akngerr apmer ingwer-they alheyenh, atwerr-aynteyew apmer ingwer-itwew. \v 11 Ahernan arrewemel iltewelheyenh apmer arrpanenh-itwew. Akngerran aneyenh amern-weny angayakw, ywarn iterremel apatemel anerl-aneyenh apmer arrpanenh-itwew. Ingwer-rneman arntety ilkwel atwerl-aneyenh apmer arrpanenh-itwew. Akngerrel ilek-ilek arerl-aneyenh alker-itwew, atererremelap anerl-aneyenh. \p \v 12 Alakenh aynteyew-alenty apmwa, Akngey apentey-angenh-rnemelan arrenhantherrenh irrwernerl-aneyenh. Rerneman arrenhantherrenh antwerrkeyenh, court-emel-aynteyew tyaty Jew-rnem-wenh-itwew. Rernemap arrenhantherrenh tyayl-warl akwerneyenh, rnkernemel arrwekel rtnaynteyew artwa ilkwernem-itwew. Apmer arrpanenh-itwew rernem alakenh mpwarayntem, arrantherrarl ayenh apenteyel. \v 13 Rernem arrewantherr alakenh mpwarem, arrantherran angka atyeng-akert ilemer alhewer, atererrey-angenhel. \v 14 Iterrey-angenh alakenh, ‘Nthakenh ayeng angkem ikwer-rnem?’ \v 15 Athan arrenhantherrenh akalty-anthem, arrantherr angkeyew arraty-angkwarr Akngey apentey-angenh ikwer-rnem. Rernemap ywarn iterrem, ‘Nthakenh anantherr renh-rnem ayntarrp-ilem?’ \v 16-17 Tywekererreyenh arrewantherrety ingwer-rneman, ayenharl arrantherr apenteyel-rnem-wety. Arrewantherrenh-rnem-then arrewantherr ahelerreyenh, akwetyemel ayernerl-aneyenh court-emelemel. Ingwerentyaman arrewantherr ipmewarl atweyenh. \v 18 Akngeyelanap arrenhantherrenh arntarnt-arayntemarl intem-antey, iteth atnyen-ayntemel. \v 19 Arrantherr ikwer rlterrk anentyan, angkeperrey-angenh, arrantherrap aney-alpem intemarl ikwer-itwel.” \s1 Tawen Jerusalem-arl atep-atakeyenh \r (Matthew 24:15-25; Mark 13:14-23) \p \v 20 Jesus angkew kwertengerl ikwerenh-rnemew, “Ingwer-ingweran arrantherr areyenh artwa ahawarr-rnem, alperrel-apeny ampereleyenh apmer nhenh Jerusalem. Arlta ikwerelap arrantherr iylpangkeyenh, ‘Ya, apetyew-anem rernem nhanyem, anenhantherrenh ingkerr atweyew ipmew, warl-then atep-atakemel.’ \v 21 Arrantherr Judea-areny-rnem irrtyert-anterremer, apwert irrwerlel aney-alheyew. Arrantherran tawen-areny-rnem irrtyert-anterremer arrpemarl. Arrantherr arlengarl anew-aneyel-rnem, angkep alpey-angenh Jerusalem-warl. \v 22 Awank-akerr angkakert Akngey-wenh-rnemel ilew, Akngeyelarl irrwampenh-antheyenh Jerusalem-areny-rnem. Arlta ikwerel inngarl aynteyenh, rernemarl ingkwernew-angkwarr. \v 23 Rlterrkarlap aynteyenh arelh arntety-rnemewan, ampangketyarr-rnemew-then. Nthakenh anterrey-angenh, irrepern-rnem! Ya, Akngeyelan irrwampenh-antheyenh ingkerrenhew Israel-wenh-rnem. \v 24 Artwa ahawarr-rnemel akngerr atweyenh Jerusalem-areny nayp arlpentyel. Ingwer-rnem rernem arertnentyan akngeyneyenh apmer ingwer-rnem-warl. Arlengew-alenty alethang-rnem aneyenh atyetyart tawen Jerusalem-ew ikwer-itwew. Ingwer-ingwerantap Akngeyelan renh-rnem irrenteyenh.” \s1 Jesus rarl angkep apetyeyenh \r (Matthew 24:26-31; Mark 13:24-27) \p \v 25-26 Jesus-el akalty-anthenh-antey kwertengerl ikwerenh-rnem. “Ikwerel-antey ingkeny, alkent, antyarr-then ingwer-lkwererreyenh, akngelherreyenh arrewemel. Akngerran iterreyenh, ‘Nthakenh-anem irreyel ahern nhenhan?’ Rernemap aytnerl-aneyenh aterel. Kwaty alayan akngelheyenh, arwerlk angkeyenh artewenty innga. Akngerrelap aweyenh, rernemap aterenyengel irreyenh, apatemel ywarn iterremel. \v 27 Ikwerel-antey ayenhap arnareyenh, Artwa Inngarl Akngey-wenh. Ayengap kwenpay-angkwarr aremerreyenh, amparrkeyenh arawerrng rlterrk-akertarl. \v 28 Kwertengerl atyenh-rnem arrantherr arem apmwa ayntenty, atererrey-angenh. Arrantherr inkwerelhemer, ayengap arwapeny apetyem-anem, arrenhantherrenh mwanty arntarnt-areyew, inerleweyew.” \s1 Angka aherrety-akert \r (Matthew 24:32-35; Mark 13:28-31) \p \v 29 Jesus-el angka ingwer-anem ilenh ikwer-rnem. “Arwerl ampweth-ampwethew iterrenh-arey. \v 30 Alpeytan lyapenhey-alpem, arrantherr iterrem, ‘Ya, aherrety-anem irrenhey-alpeyenh.’ \v 31 Alakenh-anyeman arrantherr iterreyenh, arrantherrarl arenty, ahern-then alker-then ingwer-lkwererrenty: ‘Ya, apetyeyenh-anem Jesus. Ra atyetyart-anem aneyew ikwerenh-rnemew arntarnt-aremel.’ \p \v 32 Atha arrenhantherrenh arraty ileyel. Rlengkarl iteth aneyel-rnem apmer nhel rernem alakenh areyenh Jerusalem-itwew, rernemarl iteth aneyelel-antey. \v 33 Ahern-then alker-thenarl ywerreyelpeyenh. Angka atyenhanap intemarl aynterl-aneyenh, ywerrey-angenh.” \s1 Mwanty anaynteyew, Jesus-arl arwapeny apetyeyenh-wety \r (Matthew 24:36-51) \p \v 34 “Mwanty-antey anayntenh-arey arrantherr! Anngangelhey-angenh amernel, ngkwarlel, apwertel-akerr ilpertelemel. Apmwangkwarr apek arrantherr anerl-anewerr arlta ikwerel, ayengarl arwapeny apetyeyenh-wety. \v 35 Ingkerrenh apmer arrpanenh-itwew apateyelpeyenh, ayengarl arwapeny apetyeyenh. \v 36 Ya, arrantherrap intem atyeng arntarnt-arelh-ayntenh-arey mwanty. Akngey-then ayern-ayntenh-arey, arrenhantherrenh rlterrkel-aynteyew, apmwa ayntenty-angkwarr. Renh ayernemel, arrenhantherrenh rlterrkel-aynteyew, arrantherr ilelh-aynteyew nyerr-weny. Akngey-wenh Artwa Inngel atha court-emeleyenh ingkerrenh-antey anyentarl-anyentarl.” \p Alakenh-anyem Jesus-el renh-rnem akalty-anthenh, rernemarl alakenh-tangkwel ayernew, “Nthakenh-tangkwel irreyenh, nga apey-alpeyew-alenty?” \p \v 37 Arlta arrpanenh Jesus-el akngerr akalty-anthenh Jew-rnem-wenh tyaty ilkwitwew. Atwerrp-atwerrp ra akalty-anthenharl-penh, rap alpenh kwertengerl ikwerenh-rnem-akert, ankwaynt-aynteyew Apwert Alip-itwew. \v 38 Aherlkamenhey-alhenh akngerran akarrerrenh ikwer-warl tyaty ilkwitwew, angka ikwerenh awaynteyew. \c 22 \s1 Artwa ilkwernem iterreyel, Jesus atweyew ipmew \r (Matthew 26:1-5; Mark 14:1-2) \p \v 1 Tawen Jerusalem-itwew akngerr mpwelhenh tyenkerr ikwer apmelerrew. Jew-rnemarl akarrerrem, amern ilperr-ilperr arlwarelheley-angenh arlkwew-arlkwem, aker yep-yep-then. Rernemap iylpangkem, antyerl Akngey-wenhelarl awey alkenh-rnem Egypt-areny-rnem-wenh ipmew-antey atweynenh awank-akerr. Rap mentyarl arew awey alkenh-rnem Israel-rnem-wenh, renh-rnem ipmew atwey-angenh. \v 2 Artwa rltwernem Jew-rnem-wenh tyaty ilkwareny-rnem artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnem-then rernem angkerrenh alakenh: “Nthakenh Jesus-an anantherr irrtyertel antwerrkem, renh atweyew?” Akngerr-wety rernem ywarn iterrenh apatemel, ingwer-rnem ikwer-rnem ahelerrewerr. \p \v 3 Arrenty alkenhelan Satan-el Judas Iscariot arrkernew-anem. Kwertengerl ikwerenh-anteyarlap ran, Jesus-elarl ayerrpelew arrwekel-antey. \v 4 Rap irrtyertel-antey alhew artwa rltwa tyaty ilkwareny-rnem-warl, iltyemwerney tyaty ilkwareny-warl-then. Rap angkew, “Ayengan iterreyel, Jesus arrewantherr ahayiweyew. Nthakenharlap atha ileman?” \v 5 Rernemap inkwerelhemel awew, angkew-anem ikwer, “Anantherran apwert akngerr ngkweng anthem.” \v 6 Judas-an angkew, “Yew-yew.” Ran intem alakenh iterrerl-apenh, “Ilengerarl atha renh-rnem ilanthem, Jesus antwerrkeyew? Irrpetyapantarl ikwer-itwel aneyeleng-arey apek?” \s1 Kwertengerl atherrel amern tyenkerr apmelerr-angkwarr amperneyel Jesus-ew \r (Matthew 26:17-19; Mark 14:12-16; John 13:21-30) \p \v 7 Arlta ingwerelan rernem amern ilperr-ilperr arlkew-arlkwenh Jew-rnem-wenh-angkwarr. Ingkerrel yep-yep akely ahenty akemel atwew. Rernemap ampernew, arlkweyew-anem. \v 8 Jesus angkew Peter-ew-then John-ew-then, “Alhenh-atherr, amern tyenkerr-rnem ineyew. Amern-rnem ampernenh-atherr arrernemel, anantherr kwenty arlkwew-arlkweyew.” \p \v 9 Ratherrap ayernew, “Nthek-ampeny-warl aylernanth amern-rnem ampernem?” \p \v 10 Ra tyernew, “Alhenh-atherr Jerusalem-warl. Mpwelanthap renh arenheyenh, artwa anyentarl apetyeyenh ampwal kwatyew-arelh-akert. Renhap apentenh-atherr warl anyent-angkwarr, aylpenhemel ikwer-angkwarr. \v 11 Angkey-alhenh-atherr alakenh warlew-artey ikwer, ‘Ingkartel thwenew. Nthenh-itwewarlap anantherr tyenkerran arlkweyenh?’ \v 12 Artwa rap atnwenhem irrwerl, room taypel ilkwangketyarr-warl. Ikwer-itwew amern tyenkerr-rnem ampernenh-atherr arrernemel, anantherr arlkwew-arlkweyew.” \p \v 13 Ratherrap anperl-alhew, inngarl arewan, Jesus rarl ilew-angkwarr arrwekel-antey. Amern tyenkerr-rnem arrernew-penh, ratherrap alpew Jesus-warl angkep-antey. \s1 Jesus-el tyenkerr arlkweyel kwertengerl ikwerenh-rnem-akertel \r (Matthew 26:17-30; Mark 14:17-26; John 13:21-30) \p \v 14 Ingkenyarl aylpenhewel, Jesus alhew kwertengerl ikwerenh-rnem-akert apmer ikwer-warl. Rernemap arrernelhew, tyenkerr-anem arlkwew-arlkweyew. \fig |src="lb00320c.tif" size="col" ref="Luke 22:14" \fig* \v 15 Rap angkew ikwer-rnem, “Ayengan ilkelhew-antey, tyenkerr nhenh arlkweyew arrewantherr-akert. Anantherrarl arlkwem-penh, ingwer-rnemelan ayenh irrwampenh-antheyenh artewenty, ipmew-antey ayenh atweyenh. \v 16 Ingkerr atyeng awelhenh-arey! Tyenkerr nhelkwer atha arlkwey-angenh arrpemarl alakenh. Ingwer-ingwerant, ayengarl ilwenty-penh, Akngeyan ikwerenh-rnemew atyetyart aneyenh, athap arlkweyenh arrpemarl alakenh.” \p \v 17 Rap inew irrkwa ngkwarl wayn-akert, inkwerelhemel Akngey-anem nakew ngkwarl ikwer-akertel. Rap angkew-anem ikwer-rnem, “Ya, ngkwarl nhenhan inenh-arey. Antherreynemel antywenh-arey akelyarl-akely. \v 18 Ngkwarl wayn nhenh atha antywey-angenh arrpemarl ahern nhenh-itwew alakenh. Ingwer-ingwerant, Akngeyan ikwerenh-rnemew atyetyart aneyenh, athap antywem arrpemarl alakenh.” \p \v 19 Amern-anem ra inew, rap inkwerelhemel Akngey-anem nakew amern ikwer-akertel. Akaltheynemel akelyarl-akely ikwer-rnem antheynew angkemel, “Arlka atyenh nhenhan. Ingwer-rnemelarl arlka atyenh-anem artewenty arleny-arrerneyenh whip-el. Ayengan katy ilweyenh arrewantherr. Alakenhaym arrantherr amern arlkwerl-anem, atyeng iylpangkemel.” \p \v 20 Rernem tyenkerr arlkwew-penh, Jesus-el inew arrpemarl irrkwa ngkwarl wayn-akert, antheynemel angkemel-antey, “Arrnga thelemel katy ilweyenh ayeng arrewantherr, apmwa irrarlkenheyew. Akngeyel arretengelew, rarl anyent-anem arrenhantherrenh pweytelem ikwer-warl. Atharl arrnga thelem alakenh, Akngey arrewantherr angkem ingwer-rnemew-then, rarl apmwa irrarlkem arrewantherr ingkerrenh-they.” \p \v 21 Rap angkew ikwer-rnem, “Anyentan arrewantherr-they alherlenty-akngeyenh artwa ilkwernem-warl irrtyertel-antey. Amernarl arlkwem-penh, rap ingwer-rnem-anem ileyenh, ayenh antwerrkeyew. \v 22 Artwa Inngarl Akngey-wenh ayengan ilwem, Akngey-wenh pipel aynteyel-angkwarr. Artwa irrtyert-awarr renhanap Akngeyel artewentyel irrwampenh-antheyenh.” \p \v 23 Kwertengerl-rnemel awew alakenh, rernemap angkerrew, “Artwa nthek-apenyarlap ran?” \s1 Kwertengerl-rnem ilelheyel atyetyart ilkwa \p \v 24 Rernemarl anew-anenh-antey, kwertengerl-rnem alakenh angkerrenh anyentarl-anyentarl, “Ayengan atyetyart Jesus-they, arrantherr ingwer-rneman arrangkwarl!” \v 25 Jesus angkew ikwer-rnem, “Atyetyart ahern nhenh-areny-rnem ahelengkwarl. Rernem akngerr pwerep-anthem, awelheyew ikwer-rnem. Rernem angkem, ‘Mwerr-angkerant-arey anantherr anem apmer nhenh-itwew, ayengarl atyetyart ilkwarl.’ \v 26 Atyetyart ahelengkw yanh-rnem-apeny aney-angenh. Anyentarl arrewantherr-they atyetyartan aneyew. Warrkenh-apeny nga anemer anyentant, 11 yanh-rnemew warrkerreyew. Ntwan arntarnt-aremer 11 yanh-rnem. \v 27 Atyetyart ilkwa artwa ilek-apenyarlap ran? Weth ran taypelel anem, amernarl arlkwem, artwa warrkenhelarl ikwer akngetyem. Ayengarlap atyetyart ahelengkw weth-rnem-apeny-weny. Athap arrenhantherrenh arntarnt-arem. \p \v 28 Arrantherran ayenh iwerl-alhey-angenh, rlterrkarl atyeng ayntewengarl, ingwer-rneman atyeng-wety intwemelerrewarl. \v 29 Akngey atyenhel ayenh atyetyart arrernew ingkerr ikwerenh-rnemew. Alakenh-anyem ingwer-ingwer atharl arrenhantherrenh arrerneyenh atyetyart-rnem. \v 30 Ayengan aney-alpem atyetyart irrwerl-itwew, kwertengerl-rnem arrantherr atyeng-itwel aney-alpem. Anantherrap inkwerelhemel kwenty arlkwerrem. Arrantherr chair amparrkentyel anem, Jew-rnem arntarnt-aremel ingkerrenh.” \s1 Jesus-el Peter ileyel, “Ngan ilelheyenh, ntwan ayenh iterl-arey-angenh” \r (Matthew 26:31-35; Mark 14:27-31; John 13:36-38) \p \v 31 Jesus angkew Simon Peter ikwer, “Simon, awelha atyeng. Arrenty alkenhel Satan-el Akngey alakenh ayernew, ‘Mwerrang atha kwertengerl-rnem arrkernem artewentyel?’ Akngeyan angkew, ‘Kel mwerr.’ Ingwerentyaman arrantherr iylpareth-antey ikwer awelhem, apmwangkwarrarl angkeyelewan. \v 32 Athan ngkweng Akngey ayernew, Simon-ay, ngenh rlterrkeleyew. Atha iterl-areyel, ngarl atyeng-wety amenterrenheyenh. Ngarl atyeng-warl angkeperrenhey-alpeyenh, ntwap ingwer-rneman rlterrkel-aynta.” \p \v 33 Ra tyernew, “Arrangkwarl! Ngenh akwernem tyayl-warl, ayeng ngkweng-angkwarr alhem arrpemarl. Ngenh ipmew atwem, ayenhanap rernem atweyew arrpemarl.” \p \v 34 Jesus angkew, “Ileyel atha ngenh arraty. Tywek-tywek arlkeyew-alenty rlengk atemwengkel-antey, irrpety-inger nga ilelheyenh, ntwan ayenh iterl-arey-angenh.” \p \v 35 Kwertengerl 12 ikwer-rnem-anem ra angkew, “Arrantherr iterl-areyel, atharl weth thwenew arrenhantherrenh, angka mwerr-angker ilerl-apaynteyew. Iltyantarlap arrantherr alhew; apwert-weny, yakweth-weny, pwet anyentant. Ayek ingwer-rnemelan arntarnt-arew arrenhantherrenh?” \p Rernem tyernew, “Ya, ingwer-rnemel anenhantherrenh arntarnt-arew inngarl.” \p \v 36 Rap angkew, “Aleyan ingwer-lkwer-anem. Ingwer-rnemelan arrenhantherrenh arntarnt-arey-angenh. Aleyan arrewantherr mwerr-anemarl apwert-then yakweth-then akngeyew. Ingwerentyel nayp arlpenty atnyeney-angenh apek. Ra kwet ikwerenh anthemer apwertew. Apwert ikwerel ra nayp arlpenty-anem inemer. \v 37 Akngey-wenh pipelan alakenhan aynteyel: ‘Rernem angkeyenh, atharl angka Moses-wenh apentey-angenh.’ Ya, angka yanhan atyeng-akert. Rlengkan rernem atyeng-akert alakenh-anyem ilem, Akngey-wenh pipelarl aynteyel-angkwarr.” \p \v 38 Kwertengerl-rnem angkew, “Ingkartay, nhenh araw! Kelarl anantherran nayp arlpenty atherr atnyeneyel.” \p Ra angkew, “Kel-antey. Alakenh angkey-angenh, menty. Arwa angkeyel.” \s1 Jesus-an aynewikw ikwerenh angkeyel Apwert Alip-itwew \r (Matthew 26:36-46; Mark 14:32-42; John 12:27) \p \v 39 Ikwer-penhan Jesus warl ikwer-they anperl-alhew kwertengerl ikwerenh-rnem-akert, angkep alpew apmelerrel-ayeth Apwert Alip-warl. \v 40 Rernemarl apwertel aney-alhew, rap angkew ikwer-rnem, “Akngey-anem arrantherr ayernenh-arey rlterrkeleyew. Arrentyel arrenhantherrenh arrkernewerr, angkeperreyew atyeng-wety.” \p \v 41 Kwertengerl-rnem arrernelhew ingkerrenh-antey, Jesus-an arleng-awatyelew. Rap kwenerremel-anem angkenh alakenh-anyem, \v 42 “Akngey atyenh, ayeng ilkelheyel, ntwa artwereleyew ahelengkw yanh-rnem. Ayenh irrwampenh-anthewerr, ipmew-antey atwemel! Ngarl ilkelhenty, rernem ayenh atwem, kel mwerrarl. Ayeng ngkweng awelhemarl. Ngkwenh-angkwarr mwerr.” \v 43 Antyerl-anem irrwerl-they anamerl-antey aremerrenhey-alhew, rlterrkeleyew renh. \v 44 Jesus-an arlka apmwerrenhew. Rap Akngey angkepelarreng ayernenh rlterrkel-antey irrkaty-angkwarr. Rlterrkel ayernenh-angkwarr, intyey-anem ikwer-they taltyaytnenh kwaty-apeny. \p \v 45 Akngey-warl angkenh-penh, ra rtnerl-alhew, alpemel-anem ikwer-rnem-warl. Rap renh-rnem arey-alpew, ankwarl ayntenh-anem. Rernemarl amperrngerremel anew-anenh, ankwel-anem renh-rnem atwew. \v 46 Rap atyekelemel ayernew, “Ay! Ilekewarl arrantherran ankwan aynteyel? Akwentenh-arey! Akngey ayern-ayntenh-arey artewenty, arrentyel arrenhantherrenh ilpertelewerr.” \s1 Artwa ahawarr-rnemel Jesus antwerrkeyel \r (Matthew 26:47-56; Mark 14:43-50; John 18:3-12) \p \v 47 Jesus-an angkenh-angkwarr, kwertengerl Judas-anem aremerrey-alhew akngerr ingwer-rnem-akert. Rap alhew, Jesus-ew arrwantyeyew-arrpantey. \v 48 Jesus-el ayernew, “Inngang ntwan ayenh arrwantyeyel? Arrangkw. Alakenhan ntwa ayenh artwa ahawarr-rnem-warl lwewarrerneyew, antwerrkeyew.” \p \v 49 Kwertengerl ingwer-rnemel arew, artwa ahawarr-rnem arrererrenhey-alhew, antwerrkeyew-anem. Rernem ayernew, “Ingkartay, mwerrang anantherr renh-rnem atanthem nayp arlpenty atherrel?” \v 50 Kwertengerl anyentelan nayp-anem tyerrenhew, rap artwa anyent-wenh iylpa akenhew arraty-angkwarr. Artwa warrkenharlap ran tyaty ilkwa Jew-rnem-wenh-areny artwa rltwewenh. \p \v 51 Jesus-el renh-rnem artwerelew, “Ipmelhenh-arey arrantherr!” Rap iylpa inew, arnemel mwerrelew-anem. \p \v 52 Artwa rltwernem tyaty ilkwareny-rnem, iltyemwerney tyaty ikwer-areny-rnem, artwamp-rnem-then rernem ingkerrenh rtnenherrenh. Rernem mpwelherrenh, renh antwerrkeyew. Rap angkew ikwer-rnem, “Ilekew arrantherr apetyew nayp arlpenty-rnem-akert arwerl-then-akert? Athan ingwerenty ipmew atwey-angenh! \v 53 Arlta arrpanenhel atha akngerr akalty-anthenh tyaty ilkwitwew. Arrantherran ayenh antwerrkemer ikwer-itwew. Nthakenh arrantherran ayenh antwerrkey-angenh ikwer-itwew, ayengarl apmwel-ayeth aney-angenh, arrangkw. Arrantherrap ayenh mentyarl arew. Kel-anem aleyan arrantherr ayenh antwerrkem. Arrentyel arrenhantherrenh ilanthew, ayenh antwerrkeyew, awank-akerr Akngeyan angkew-angkwarr.” \s1 Peter-an angkeyel, “Jesus atha iterl-arey-angenh” \r (Matthew 26:57-68; Mark 14:53-72; John 18:13-14, 19-24) \p \v 54 Rernemap Jesus antwerrkew, warl Caiaphas-wenh-warl-anem atnwenhew. Artwa Caiaphas ranap tyaty ilkwa Jew-rnem-wenhew-artey. Rernemarl renh akngeynenh, Peter-elan irrker-they apenteynenh. \v 55 Warl ikwer-itwew aketh-itwew, artwa ahawarr-rnemel rwa arrtyew atheperrel. Peter-an alhew, aney-alhew ikwer-rnem-itwel, rwel-anem arlterrngerrey-alhew. \v 56 Kwey warrkenh anyentel alhengk-aremel angkew ingwer-rnemew, “Artwa nhenhan Jesus-ew apelty arrpemarl.” \p \v 57 Ra irrtywerremel angkew, “Rwengk, atha renh iterl-arey-angenh.” \p \v 58 Ikwer-penh-antey ingwerel-anem alhengk-arew, “Ngan kwertengerl Jesus-wenh arrpemarl.” \p Peter-el tyernew, “Rwengk, ayeng-weny!” \p \v 59 Ingwer-ingweran ingwerel-anem renh alhengk-arew. “Ya, artwa nhanyem inngarl alhenh ikwerel-arleng. Ran angkeyel apmer Galilee-areny-rnem-apeny. Ranap ikwer-areny arrpemarl, Jesus-apeny.” \p \v 60 Ran tyernew, “Arrangkw! Atha iterl-arey-angenh, ngarl angkeyel-angkwarr!” Rarl angkenh-angkwarr, tywek-tywekan arlkew-anem. \v 61 Kwen-they Jesus-elan renh artepang arew. Peter-el iterl-arew, rarl arrwekel-antey ilew, “Tywek-tywek arlkeyew-alenty rlengk atemwengkel-antey, irrpety-inger nga ilelheyenh, ntwan ayenh iterl-arey-angenh.” \v 62 Rap akwenterl-alhew, tyerrelhenhey-alhew aketh-warl-anem keyt-angkwarr. Ra artewentyel artnenh-anem, rarl arrwekel-antey angkew-penh, ra renh iterl-arey-angenh. \s1 Jesus-arl kwanthemel atweyel \p \v 63 Artwa ahawarr-rnemel Jesus antwerrkenh, rernemap arrkentelhelemel renh atwenh. \v 64 Rag-el annga atherran renh artew ayernemel, “Ntwarl arraty-antey iterl-areyel. Ilelha anewantherr. Angwenhel ngenh atwewan?” \v 65 Rernem alakenhan ayernemel-antey kwanthenh renh akwetyemel. \s1 Jesus renh court-warl atwenheyneyel, artwa ilkwernemel renh ayerneyew \r (Matthew 27:1-2; Mark 15:1) \p \v 66 Itwern tyerrelhewel, artwa ilkwerneman akarrerrew angkerreyew. Atyetyart Jew-rnem-wenh-rnem, artwa rltwa tyaty ilkwareny-rnem, artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnem-then rernem ingkerr akarrerrew. Artwa ahawarr-rnemel Jesus renh rnkernew arrwekel-angkwarr. \v 67 Artwa ilkwernemel renh ilew, “Arraty ilelheyew! Nganang artwa Christ, Akngeyelarl ilew, rarl ahern nhenh-warl thweneyew?” \p Ra tyernew, “Ayengan angkenty alakenh, arrantherrap irrpeltharl irrem. \v 68 Atha arrenhantherrenh ilenty, angkakert Akngey-wenh-rnemel ilenh, arrantherran awelhey-angenharl. Ya, ayengan Artwa Inngarl Akngey-wenh. \v 69 Rlengk-antey ayeng alpeyenh, Akngey-itwel aney-alpeyew. Akngey ran arawerrng ilkwakertarl. Ayengan aney-alpeyenh ikwer-itwel, aylakap-atherr-anem aneyenh atyetyart alkenh-atherr.” \p \v 70 Rernem awew, ayernew-anem, “Kelew, innga wenh nga Alerikw Akngey-wenh, ngay?” \p Ra tyernew, “Inngarlap arrantherr alakenh angkeyel.” \p \v 71 “Kel anantherr awew! Ilekewarl anantherr nthwem ingwer-warl, apmwa renh antweyew? Rantey ament ilelheyel, ran Akngey-wenh Alerikwarl!” \c 23 \s1 Jesus renh atnwenheyel atyetyart Pilate-warl \r (Matthew 27:11-14; Mark 15:1-5; John 18:33-38) \p \v 1 Artwa ilkwernem rtnerl-alhew-anem, Jesus rernem atnwenhew artwa ilkwa Rome-areny-warl Pilate-warl. \v 2 Rernemap renh rnkernew arrwekel Pilate-itwew, ayntarrp-ilew-anem alakenh, “Artwa nhel-anyemel Jew-rnem anenhantherrenh akalty-anthenh apmwel-ayeth! Ran arrkernelhew, anenhantherrenh artwereleyew-arrpantey, apwert anthewerr artwa ilkwa Rome-areny ikwer! Ran ilelheyel Alerikw Akngey-wenh. Ranap Moses-wenh-angkwarr apentey-angenharl, rarl alakenh angkeyel. Ran Akngey-wenh-wenyarl, artwa anantherr-apeny. Ranap ilelheyel artwa Christ, Akngeyelarl ilew, rarl ahern nhenh-warl thweneyew, atyetyart Jew-rnemew-artey aneyew!” \p \v 3 Pilate-elan ayernew, “Inngang ngan atyetyart Jew-rnemew-artey?” \p Jesus-el tyernew, “Arratyan nga angkeyel.” \p \v 4 Pilate angkew artwa ilkwernemew ingwer-rnemew-then, “Ywarn-antey atha renh ayerneyel. Ranap apmwelheley-angenh! Nthakenh atha renh atwey-angenh arrangkwewan. Atha renh tyarlewemer.” \p \v 5 Rernemanap ahelerremel arlkew, “Arrangkw wenh! Ran alhenh apmer arrpanenh-warl, Jew-rnem akalty-antherl-apenh, kapmentew awelhey-angenh anaynteyew. Apmer Galilee-angkwarr-tangkwel ra alhenh. Aleyan ra apetyew apmer nhenh-warl Jerusalem-warl-anem, irrwerneyew.” \p \v 6 Pilate-el awew, rap ayernew, “Artwa nhenhan Galilee-areny, ngay?” \p \v 7 Rernemap angkew, “Ya, Galilee-arenyarlap ran!” \p Pilate rap iterrew, renh thweneyew atyetyart Galilee-areny-warl Herod-warl. Ikwerel-antey, rernemarl Jesus ayernenh-angkwarr, Herod-an anenh tawen ikwer-itwew, rarl arwa apetyew. Pilate-then ilkelhey-angenhant-atherr anenh. \s1 Atyetyart Herod-el Jesus ayerneyel \p \v 8 Rernemap Jesus atnwenhew artwa Herod-warl, atyetyart Galilee-areny-warl. Herod-an inkwerelhew, renh areyew, rarl angka awew, Jesus-elan ilek-ilek mpwarey-angker. Anngetherr-anem ra renh areyew, mpwarenty rlterrk ilkwakertel. \v 9 Akngerr-inger ra Jesus-an ayernenh. Ranap akeleytarl rtnenh, tyerney-angenh. \v 10 Artwa rltwa tyaty ilkwareny-rnem artwa angka Moses-wenhew akalty-anthey-angker-rnem-then rernem awelhenh arrpemarl arrer-they, ahelerremelarl renh ayntarrp-ilerrenh. \p \v 11 Herod-el artwa ahawarr ikwerenh-rnem-akertel renh arrkentelhelenh. Rernemap arnkwa atyetyart-wenh mwerr-angkerel renh akwernew, angkep thwenemel artwa ilkwa ingwer weth-warl Pilate-warl-anem. \v 12 Arlta ikwerel-antey Pilate-then Herod-then mwerrant-atherr-anem aneyelpew. \s1 Atyetyart Pilate-el ilantheyel, Jesus atweyew ipmew \r (Matthew 27:15-26; Mark 15:6-16; John 18:39-40; 19:6-16) \p \v 13 Kel Jesus angkep thweneynew atyetyart Pilate-warl-anem. Akngerr-anem Pilate-el ilew, akarrerreyew ikwer-warl. Artwa rltwa tyaty ilkwareny-rnem, atyetyart Jew-rnem-wenh-then ingkerrenh-antey akarrerrew. \v 14-15 Rap angkew ikwer-rnem, “Arrantherran artwa nhenh atyeng-warl akngetyew. Arrantherrap renh ayntarrp-ilenh, irrwernelhewarl. Athan renh ywarn-antey ayernenh, anngetherr arrewantherr-itwew. Renh thwenew Herod-warl-anem. Ran ayernenh arrpemarl ywarn-antey, rap renh thwenew angkep arrpemarl. Herod-atherr aylanthan iterreyel, ran apmwewenyarl. Atha nthakenh atyenh-rnem iley-angenh, renh ipmew atweyew, arrangkw.” \v 16 Pilate-an iterrenh, “Atyetyart Jew yanh-rnem inkwerelhem apek, ayengarl alakenh angkentyew, ‘Atha artwa ahawarr-rnem ilanthem, renh whip-el atweyewant, tyarlewemel-anem.’” Rap alakenh angkew, “Atha atyenh-rnem ilanthem, rernem atweyew artepant whip-el, renh tyarlewemel-anem.” \p \v 17-19 Ikwerel-antey rernem Jesus court-emelenh, artwa anyent anenh tyayl-itwew itnan Barabbas. Awank-akerr artwernem atwerrenh Jerusalem-itwew. Ra nheng artwa anyent ipmew atwew, renhap tyayl-warl-anem akwernew. Ingkerrenh arlkalhelerrenh, “Jesus yanh atwey! Barabbas-an tyarlewa anewantherr!” [Apmer ikwer-areny-rnemelarl tyenkerr weth arlkwenh, Pilate-el tyerrenh artwa anyent tyayl-they. Ra apmelerrel-ayeth alakenh irrenh.] \p \v 20 Pilate-an ilkelhew, Jesus tyarleweyew. Ywarn-antey ra ayernenh arrpemarl. \v 21 Rerneman arlkalhelerrenh, “Arwerl iylpeyl-atherr-warl atantha! Arwerl iylpeyl-atherr-warl atantha!” \p \v 22 Pilate angkew ikwer-rnem, “Arrangkw wenh! Ranap apmwelheley-angenh! Atha nthakenh atyenh-rnem iley-angenh, renh arrangkwew ipmew atweyew. Atha renh-rnem ilanthem, rernem atweyew artepant whip-el, renh tyarlewemel-anem.” \p \v 23 Arlkalhelerrenh-antey atayel, “Arwerl iylpeyl-atherr-warl atantha!” Pilate rap awelhew iylpareth-antey. \v 24 Ra renh-rnem akeleyteleyew-arrpantey, rap angkew, “Kelew!” \v 25 Rap artwa renh Barabbas tyarlewew-anem tyayl-they, rernemarl arlkalhelerrenh-angkwarr. Rap Jesus ahayiwew artwa ahawarr-rnemew, arwerl iylpeyl-atherr-warl atantheyew. \s1 Jesus-arl atantheyel arwerl iylpeyl-atherr-warl \r (Matthew 27:32-44; Mark 15:16-32; John 19:2-3) \p \v 26 Ikwer-penh artwa ahawarr-rnemel Jesus atnwenhew atyetyart Pilate-wenh warl-they. Rernemap artwa anyent-anem rlwatew, Jerusalem-warlarl apetyenh apmer ingwer-they. Simon-arlap ran, apmer Cyrene-areny. Rernemap renh antwerrkew, ilanthemel arwerl katy akngeyew Jesus-ew. Jesus arrwekelarl alhenh, Simon-el ingkern-theyarl apenteynenh arwerl-akertel. \v 27 Akngerr ingwer-rnemel Jesus apentenh. Arelh-rnem artnalhelerrenh artewentyel ikwer. \v 28 Rap artepang aremel angkew ikwer-rnem, “Arelh Jerusalem-areny-rnemay! Atyeng artney-angenh arrantherr! Amenheng nhenh-areny-rnemew artnenh-arey! \v 29-31 Ya, pwarrk antheyenh rernem ayenh artewenty innga. Ingwer-ingwer arrewantherr Jerusalem-areny-rnemew apmwernemel pwarrk ilkwa innga antheyenh. Arrantherrap angkeyenh, ‘Arelh ampeweny-rneman inkwerelheyel. Arelh ampernem-akertan amperrngerreyel-anem, apmwernemelarl ampa ikwer-rnem-wenh atwew.’ \p Arlta ikwerel arrantherr apwert ilkwernem-warl anterreyenh. Arrantherrap rtneyenh apwert impalth-itwew, angkemel Akngeyew, ‘Artwa ahawarr-rnemelan ipmew atwewerr, apwert nhenh-rneman ntwa arrewelhela, anewantherr-warl aytneyew, anenhantherrenh ipmew lthweyew!’” \p \v 32 Artwa ahawarr-rnemel atnwenheynenh artwa ingwer atherr-then, artwa ratherran irrwernelhewarl. Rerneman ilkelhew, artwa irrpety renh-rnem atweyew. \v 33 Renh-rnem rernem atnwenheynew apwert anyent-warl itnan Akarnng. Apwert ikwer-itwew Jesus-itwew rernem arnkwan lhelp-lhelew. Atanthew-anem arwerl iylpeyl-atherr-warl, rnkernemel Jesus-enp-antey. Artwa apmwa atherr-then rnkernew akwerrant-atherr, renh ampepewelemel. \v 34 Jesus itnywenemel angkew, “Akngeyay, akwerrparl rernem. Rernem iterl-arey-angenh, apmwel-ayeth mpwareyel. Apmwa irrarlka ikwer-rnem-wety.” Artwa ahawarr-rnemap ntwelhelerrenh, ampwal iwemel namp-akert, Jesus-wenh arnkwa antengeleyew. \fig |src="cn01841b.tif" size="col" ref="Luke 23:34" \fig* \p \v 35 Akngerr rtnenherrenh-antey, Jesus arntarnt-arenh, aynterarrerrenharl arwerl-itwew. Artwa Jew alkenh-rnemelan renh arrkentelhelenh irrpeltherremel alakenh, “Ra ingwer-rneman itethelew ipmepenh. Rap ament itethelhelemer ipmewety. Inngang ran artwa Christ, Akngeyelarl arretengelew anewantherr, ra ahern nhewarl thweneyew? Rap atwarremer arwerl yanh-they!” \p \v 36 Artwa ahawarr-rnemel renh arrkentelhelenh arrpemarl alakenh, “Ngkwarl tyekert antywa anewantherr-itwel! \v 37 Inngang ngan atyetyart Jew-rnemew-artey? Anantherr iterl-areyew! Atwarra arwerl yanh-they!” \p \v 38 Arwerl tyeylp arrernew arwerl iylpeyl-atherr ikwer-warl. Tyeylp ikwer-warl alakenh-anyem ingkwernew, “Artwa nhanyem atyetyart Jew-rnem-wenh.” \v 39 Artwa apmwa anyentelan Jesus ra arrkentelhelenh arrpemarl. “Nheng nga artwa Christ. Atwarra arwerl-they, atwarrelhelemel aylernenhanth-then!” \p \v 40 Artwa apmwa ingwerelan renh iltew. “Ipmelha, atherrelerl-aney-angenh! Nga atererremer Akngey-wety! Anantherr ilweyew-anem arwerl nhenh-rnemel! \v 41 Kelarl aylewanthan mwerrarl ilweyew alakenh, apmwel-ayetharl mpwarew-penh. Artwa nhenhan apmwelheley-angenh, arrangkw.” \v 42 Jesus aremel ra angkew, “Iterra atyeng, ngarl rlengk-antey alpem irrwerl, atyetyart alkenh aney-alpeyew.” \p \v 43 Ra tyernew, “Atha ngenh arraty ileyel. Rlengk-antey aylanth alpem, aney-alpeyew apmer mwerr-angker-itwew irrwerl.” \s1 Jesus-arl ilweyel \r (Matthew 27:45-56; Mark 15:33-41; John 19:28-30) \p \v 44 Arlta ikwerel-antey arlta ampepel atemwengkerreyelpew. Nthakenh ingkeny arey-angenh. Apmer arrpanenh-itwew atemwengkerrew arlta ampep-they atwerrpew-atety. \v 45 Ingkeny arrtyerneyelpew-anem angkeparl. Rag ilkwa aynterarrerrenh tyaty ilkwitwew. Atemwengkerrewel, rap ilterrelhew ament-antey ampep-angkwarr irrwerl-they kwenel-athek. \v 46 Jesus arlkew, “Akngey atyenhay! Ayeng ilweyel-anem! Inweng atyenh arntarnt-ara!” Ra alakenh angkew-penh, rap ilwew-anem. \p \v 47 Atyetyart artwa ahawarr-rnem-wenhel arenh arrer-they. Rap Akngey nakew alakenh angkemel, “Inngarl artwa nhenhan mwerr. Ran apmwelheley-angenh, arrangkw.” \v 48 Akngerr akarrerrew. Rernem aytareyew, artwernem irrpety arwerl-warl aynterarrewew, artwa apmwa atherr Jesus-anem. Rernemap amperrngerrew, alpew-anem apmer-warl, artewentyel artnemel. \v 49 Jesus-ew apelty-rnem ikwerenh-rnem-then rerneman arleng-they arenh. Arelh Galilee-areny-rnemel arenh arleng-they arrpemarl, rernemarl apetyew Jesus-el-arleng apmer ikwer-they. \s1 Jesus renh akwerneyel intey-warl \r (Matthew 27:57-66; Mark 15:42-47; John 19:38-42) \p \v 50-51 Kel artwa Joseph-an rtnenh arwerl-itwew arrerenty, ranap apmer Arimathea-areny Judea-ampeny-areny. Ran arratyarl anenh, Akngeyew mpwelhemel, rarl atyetyart ingkerrenhew aneyenh. Artwa Jew ilkwarlap ran. Arrwekel-antey artwa ilkwernem angkerrenh, Jesus renh atweyew. Joseph-elan ywarn-antey arrkernelhenh, artwereleyew-arrpantey. \v 52 Jesus-arl ilwew-penh, rap atyetyart Pilate ayerney-alhew, “Menty atha renh akngeyney, akwerneyew?” Pilate-el tyernew, “Ya, akngeyna.” \v 53 Rap ikwerenh-rnem-akertel arwerl-they atwarrelhelew, arnkwa arlterel-anem ataperrelew, akwernemel awenng-warl. Awennganap intey-penh, ingwerentyelarl akalthew apwert impalth-they. Intey ra arrangkwarl ayntenh, ingwerenty akwerney-angenh-antey. \v 54 Friday atwerrp-atwerrp-anem. Joseph-wenh-rnemel renh anamerl-antey akwernew, ingkeny aylpenhewerr. Friday atwerrpan alakenh warrkenh Jew-rneman iterrem, “Warrk anantherr ipmelhem-anem. Nthakenh anantherr Saturday-el warrkerrey-angenh arlta ltyerrey-angker-wety.” \p \v 55 Friday ikwerel arelh weth-rnem, Jesus-el-arlengarl apetyew Galilee-they, Joseph-anem rernem apentew. Rernemap intey-warl alhew, Jesus-arl akwernew-warl, areyew. \v 56 Rernem arew-penh, apmer-warl-anem alperlewew, anter mpwareyew mwerr-angker intenh-akert. Anter ipma aperneyew-arelh Jew-rnem-wenh-angkwarr. Saturday-el rernem ltyerrew apmer ikwer-rnem-wenh-itwew, Moses-elarl akalty-anthenh-angkwarr. \c 24 \s1 Jesus-arl angkep itetherreyel ipmepenh \r (Matthew 28:1-10; Mark 16:1-11; John 20:1-10) \p \v 1 Ingwepenh-antey Sunday-el, arelh-rnem angkep alpew intey-warl anter mwerr-angker intenh-akert, rernemarl arrwekel-antey mpwarewenp. Mary Magdala-areny, Joanna, Mary ingwer-anem (James-wenh amikw), arelh ingwer-rneman, rernemarl alhenh ingkerrenh. \v 2 Intey-itwew rernem arey-alhew, apwertarl arnangelew arriw-they. \v 3 Rernem kwen aylpenhew areyew, Jesus ipma ayntentyew. Rernemap ywarew ikwer, arrangkwarl. \v 4 Rernemarl apatemel ayernerrenh, artwa atherr arwapeny aremerreyelpew, rtnenh-anem ikwer-rnem-itwel. Arnkwa ikwer-atherrenh amparrkenh. \v 5 Rernem atererremel kwenerrew-anem. Ratherr angkew ikwer-rnem, “Ilekew arrantherr artwa itethewan nthweyel ipmewenh-itwew-anem? \v 6 Ran nhenhel aney-angenh, arrangkw! Ran itetherrenhey-alpew, alhew-anem. Arrantherrarlap iterl-areyel, wetharl arrwekel arrewantherrel-arleng anenh apmer Galilee-itwew. Angka nhenh ra ilenh arrewantherr: \q1 \v 7 ‘Ayengan Artwa Inngarl Akngey-wenh. Artwa apmwernemew ayenh ahayiweyenh. Rernem ayenh atweyenh ipmew-antey, tywenemel arwerl iylpeyl-atherr-warl. Ingwa atherr-penh ayeng itetherreyenh arrpemarl ipmepenh.’” \p \v 8 Arelh-rnemel angka renh iterl-arew-anem. \p \v 9-10 Rernemap intey-they alpew-anem, angka iley-alpew kwertengerl-rnem 11-ew ingwer-rnemew-then. \v 11 Kwertengerl-rnemanap awelhey-angenh. Rerneman iterrew, irrtywerremel ilerl-anenty-arrpantey. \v 12 Peter-anap rtnerl-alhew-anem, anterremel intey-warl. Rantey anngetherr amentel areyew. Rarl intey-itwew aremerrey-alhew, rap ayterney-alhew kwen. Arrangkw. Arnkwa arlterant ra arew, ipma ataperreleyew-arelh. Apatemel-anem ra apmer-warl alpew. \fig |src="lb00329c.tif" size="col" ref="Luke 24:12" \fig* \s1 Artwa atherr alheyel tawen Emmaus-warl \r (Mark 16:12-13) \p \v 13 Arlta ikwerel artwa atherr alhenh tawen akely-warl Emmaus-warl, Jerusalem-they arrerenty. Ratherrap Jesus apentenh. \v 14 Alpenharl ratherr angkerreynenh Jesus-ew, ipma anaynt ayntey-angenh intey-itwew. \v 15 Ratherrarl angkeynenh-antey, Jesus rantey-anem anteng-they alpenh ikwer-atherr-warl, rap alpenh-anem ikwer-atherrel-arleng. \v 16 Ratherran renh alhengk-arey-angenh, arrangkw. Ingwerew-athen arenh. \p \v 17 Rap renh-atherr ayernenh, “Nthakenh mpwelanth angkerrenh?” \p Ratherr rtneyelpew, amperrngerremel ayternenh. \v 18 Artwa anyent itnan Cleopas ra angkew, “Ingkerrelan iterl-areyel, Jerusalem-itwewarl apmwa ayntew. Ntwan anyentelant iterl-arey-angenh?” \p \v 19 Rap ayernew, “Apmwa ilek-apenyarlap ran?” \p Ratherrap tyernew, “Artwa weth Jesus Nazareth-areny, ranap angkakert Akngey-wenharl. Arawerrng rlterrkel ra arntety-rnem mwerrelenh, angkethen akalty-anthenh Akngey-wenh arraty-angkwarr. Akngerran ikwer inkwerelhenh. Akngeyan ikwer inkwerelhenh arrpemarl. \v 20 Artwa rltwa tyaty-areny-rnem ikwer-wety arlkarerrenh atyetyart ingwer-rnem-then. Rernemap renh artwa ahawarr-rnem-warl ahayiwew atweyew, arwerl iylpeyl-atherr-warl-anem atantheyew. \v 21 Anantherranap renh apalelarl apentenh. Anantherr iterl-aremer, Akngeyelarl anewantherr thwenew Israel-wenh-rnemew. Anantherr iterrenh, rarl anewantherr atyetyart ilkwa anem-arrpantey, Rome-areny-rnem irrentemel. Alakenh ayntey-angenh, arrangkwarl. Ingwa atherrel-anem ra ipma ayntenh. \v 22-23 Ngwampan anantherr apateyelpew. Ingkeny aremerrey-angenh-antey, arelh-rnem alhew intey ikwer-warl, apey-alpemel angkakert-anem. Rernemarl kwen aylperl-alpew-penh intey-itwew, rernemap angka iley-alpew, ‘Ywarn-antey anantherr nthwenh Jesus ikwer. Antyerl atherr aremerrey-ayntew, angkew-anem, “Jesus-an angkep itetherrew ipmepenh!” ’ \v 24 Artwernem-anem alhew intey-warl. Rernemap arey-alhew, arelh-rnemelarl ilenh-angkwarr-antey. Renhanap rernem arey-angenh, arrangkw.” \p \v 25 Jesus angkew ikwer-atherr, “Mpwelanthan arwengk apek, arraty iterrey-angenh? Mpwelanthan irrpeltherreyel angka artwa Christ-akert, awankarl angkakert Akngey-wenh-rnemel ingkwernenh! \v 26 Mwerrarl artwa renh irrwampenh-antheyewan, ingkerrew katy ilweyew. Ingwa atherrel rarl ayntem-penh, rap angkeparl itetherreyenh ipmepenh, Akngey-itwel-anem aney-alpemel arawerrng ilkwakertel.” \p \v 27 Rap renh-atherr akalty-anthenh arraty-angkwarr, anaynt-then ilenh angka irrkaty ikwer-akert. Angka renh Moses-el angkakert Akngey-wenh-rnemel-then ingkwernew Akngey-wenh pip-warl. \p \v 28 Rernemap aremerrey-alhew tawen ikwer-itwew Emmaus-itwew. Jesus-an alhenh-antey. Ingwer-atherran ilkelhew, aynteyew apmer ikwer-itwew. \v 29 Ratherrap angkew, “Ingkeny aylpeyneyel-anem, atemwengk-anem. Apetya aylewanthel-arleng.” Rap aylpew warl anyent-warl, ikwer-atherrel-arleng anaynteyew. \v 30 Rernem arrernelhew, amern-anem arlkweyew. Amern inemel ra Akngey nakew. Akalthemel ra tyeylp atherr anthew ikwer-atherr. \fig |src="cn1862b.tif" size="col" ref="Luke 24:30" \fig* \v 31 Anamerl-antey ratherr renh alhengk-arew, “Nhenh Jesus-an!” Ranap arwapenyarl ywerrerl-alhew. \v 32 Ratherrap angkew, “Mwerr-angker innga, rarl aylewanthel-arleng alhenh iwerrel, angka Akngey-wenh ilenh anayntelemel. Arlkan aylanth mwerrerreylpew.” \p \v 33 Ratherrap akwenterl-alhew, anamerl-antey angkep alpew Jerusalem-warl. Arey-alpew-anem kwertengerl-rnem 11 ingwer-rnem-then, apmer ikwerel-antey anew-anenh. \v 34 Rerneman ikwer-atherr iley-ayntew, “Innga! Jesus inngarl iteth! Ran aremerrew Simon-ew!” \v 35 Ratherr-anem ilelhew, “Aylantharl iwerrel alhenh Emmaus-warl, Jesus-an pweyterrenh aylewanth-itwew. Angka Akngey-wenh ra akalty-anthenh, aylanthap renh alhengk-arey-angenh, arrangkw. Anantherrarl irrpety arrernelhew, rap amern-anem akew. Rarl amern akew-angkwarr, aylanth renh alhengk-arew, rap ywerrerl-alhew-anem.” \s1 Jesus-arl aremerreyel kwertengerl ikwerenh-rnemew \r (Matthew 28:8-10; John 20:19-23) \p \v 36 Ratherrarl angkenh-antey, Jesus rantey aremerrew, rtnenh-anem ikwer-rnem-itwew. Ra angkew, “Atererrey-angenh arrantherr.” \p \v 37 Rerneman apatemel atererrew, iterremel inweng ikwerenh-wety-arrpantey. \v 38 Rap angkew ikwer-rnem, “Ilek-wety arrantherr atyeng-wety atererreyel irrpeltherremel? \v 39 Nhenh ayengarl innga! Itep-then ingkety-then arenh-arey. Ayenh arnenh-arey, arrantherr iterl-araynteyew. Arlkan nhanyem atyenh irrkaty-antey!” \p \v 40 Rap lwewarrernelhew-anem itep-atherr ingkety-atherr. \v 41 Rernemap inkwerelhew apatemel, ywarn iterremel. Rap ayernew-anem, “Amern-then aker-then atnyeneyel apek?” \v 42 Rernemap renh anthew aker aylperr, arrwekel-anteyarl ampernew. \v 43 Rap aylperr inew, arlkwemel anngetherr ikwer-rnem-itwew. \p \v 44 Rap angkew ikwer-rnem, “Arrantherrap ayenh anngel-anem arem, ayengarl itetherrew angkep ipmepenh. Aleyan inngarl ayntem, atharl ilenh arrwekel-antey, anantherrarl ingkerr anenheng-arey. Moses-el-then angkakert Akngey-wenh-rnemel-then rernem angkethen aylelhenty-then atyeng-akert ingkwernew awank-akerr. Rernem ilenh, ayengarl angkep itetherreyenh ipmethey. Aleyanap innganem.” \p \v 45 Rap angka Akngey-wenh ilenh, anayntelemel ikwer-rnem, rernemaw mwanty awelheyew. \v 46 “Alakenh aynteyelan pip Akngey-wenhel. Akngeyel arretengelew, ayenh Jesus Christ thweneyew. Ra angkew, rernemarl ayenh ipmew atweyenh, pwarrk anthemel artewenty. Rap angkew, ingwa atherr-penharl ayeng itetherreyenh arrpemarl ipmepenh. \v 47 Ra angkew arrpemarl, rarl ikwerenh-rnem thweneyenh apmer arrpanenh-warl, angka mwerr-angker ilerl-apaynteyew. Alakenh aynteyelan arrpemarl: Jerusalem-warl-tangkwel rernem alheyenh. Akngerr-anem ilaynteyenh, apmwewety ipmelheyew, nyerrerremel angkeperrenhey-alpeyew Akngey-warl-athek. Akngeyel apmwa ikwer-rnem-wety irrarlkemel, ikwer-rnem awakelhey-angenh. \v 48 Ya, arrantherr ayenh arew anngel, arrantherrap angka atyeng-akert ilerl-apayntem, ayengarl ilwew, itetherrenhey-alpew-anem angkep. \p \v 49 Awank-akerr Akngeyel arretengelew, ra antheyenh Inweng Mwerr-angker ikwerenh-rnemew. Athap thweney-alpeyenh arrewantherr. Apmer nhenh iwerl-alhey-angenh. Mpwelhenh-arey, Inweng Mwerr-angker Akngeyel arrewantherr antheyew, arrenhantherrenh rlterrkeleyew.” Alakenh-anyem Jesus ilelhenh kwertengerl ikwerenh-rnemew. \s1 Jesus irrwerl alpeyel Aynikw ikwerenh-warl \r (Mark 16:19-20; Acts 1:6-11) \p \v 50 Ikwer-penh Jesus-el kwertengerl ikwerenh-rnem atnwenhew Jerusalem-they apmer akely Bethany-ew-atety. Ikwer-itwew ra itep-atherr irrwerlerrew, Akngey-anem ayernemel, renh-rnem arntarnt-araynteyew. \v 51 Rarl alakenh ayernenh-penh, rap renh-rnem iwerlelpew-anem. Akngeyel renh irrwerl akngeynew, ikwer-itwel aney-alpeyew. \v 52 Jesus-anem rernem kwenerremel nakew. Akwenterl-alhemel rernem inkwerelhemel-anem alpew Jerusalem-warl. \v 53 Arlta arrpanenhel rernem aylpenh-anem tyaty ilkwewarl Jew-rnem-wenh-warl, Akngey nakaynteyew.