\id JHN AL Alyawarr Bible Northern Edition 30 Jan 09 (Moore). \h John \toc2 John \toc1 John Angka mwerr-angker John-elarl ingkwernek Jesus-penh \mt1 John \mt2 Angka mwerr-angker John-elarl ingkwernek Jesus-penh \ip \it John-el angka ingkwernek, arrwekeleny-kenh angka ayntenharl, rarl awek-penh, ingkerrenhel Jesus renh iterl-aretyek, Akngey-kenh inngarl, rernem ingkerrenh itethirretyek ikwerenh-angkwarr. Jesus ran Akngey-kenh angkarl.\it* \c 1 \s1 Angka mwerr itethiley-angker-penhan \p \v 1 Awank-akerr Akngeyant arrwekel anenh ahern-wenyankel. Akngey-kenh angkanem nhenh arrwekel ayntenh arrpemarl. \v 2 Angka nhenh Akngey-kenh arrwekelenyarl ayntenh. Irrkaty rey-antey ayntenhan, angka rarl Akngey anenh. \v 3 Ra arrwekel-antey anenh, ahern ingkerrenh arrpmerney-angenh-antey. Ingkerrenh ilek-ilek ra arrpmernek, angka ikwerenh-angkwarr. \v 4 Angka ikwerenh-angkwarr ra iterrek, ilek-ilek arrpmernetyek. Anwantherr itethirretyek ikwer-angkwarrant. Angka ikwerenh-angkwarr ahern-areny ingkerrenhel renh iterl-aretyek. \v 5 Lyenenty impen ra aleth arrtyerneyel, ra anwekantherr lwewarrerneyel. Jesus-el arrtyerneyel iwerr, anwantherr arraty-angkwarr apenterl-ayntetyek. Ingwerel-rnem Akngey iterl-arey-angenharl, rernem atwemengkel-apenyarl alheyelan. Lyenenty nthakenh ilwerney-angenh-then, intem-antey alherneyel. Lyenenty ywerreyangarl, intem-antey arrtyerneyel. Ingkerrenhek anyent ra lyenenty-akert anwekantherr ingkerrenhek anem. \p \v 6-7 Akngeyel artwa anyent thwenek angkakert, itnan ikwerenh John, ilerl-apayntetyek Akngey-kenh angka. Artwa ingkern-they apetyem lyenenty-apeny, rernem renh arraty tnakayntetyek. \v 8-9 John ra apetyek angkakert arrwekel, ingkerrenh akaltyiletyek, lyenenty-akertarl apetyeyenh ingkern-they. Lyenentyel iwerr arraty arrtyernem-apeny, artwa John ranem apetyeyenh, iwerr anwekantherr arratyiletyek. Ra ahern nhenh-itwek aremirrek, ingkerrenhel Ingkart iterl-aretyek tnakayntetyek, arraty-angkwarr apenterl-ayntetyek. \p \v 10 Akngeyel ahern nhenh arrwekel arrpmernek angka ikwerenh-angkwarr. Angka ikwerenh ra kel apetyek ahern nhenh-warl-anem. Ahern-areny-rnem apalarl anenh, iterl-arey-angenh. \v 11 Ra apetyek, ikwerenh-rnem-itwek anetyek. Rernem renh tnakey-angenharl. \v 12 Ingwerel-rnemantarl renh tnakek, ikwer inkwerelhek. Ra iwerr mpwarek ikwer-rnem, rernem Akngey-kenh-rnem anayntetyek. \v 13 Akngey-kenh aler innga rernem aneyel, rernem ikwerenh-angkwarrant anetyek, ahern-areny-kenh-angkwarr-weny. \p \v 14 Akngeyel angka ikwerenh thwenek, artwa ahern nhel arrernek ingkerrenhek, mwerr-angkwarr aneyek, arraty-angkwarr. Ra anwekantherr-itwel anenh. Anwenhantherr kel renh arek, Akngey-kenh rlterrk ilkwakert, Akngey-kenh Alerikw Impen. \p \v 15 John ra angka anwekantherr ilek, rarl Jesus arlka anngetherr arek. “Weth atha arrwekelarl arrekantherr ilek-angkwarr, rarl ingkern-they apetyeyenh rlterrk ilkwakert. Ra anyent-tangkwel arrwekel anenh, atyeng-wenyankel. Aleyan ra anyent-anem rlterrk ilkwakert. Ayengan arrangkwarl, arwa angkakertarl.” \p \v 16 Akngey anwekantherr inkwerelheyel aleth-antey anwenhantherr ra arntarnt-areyel. \v 17 Awank-akerr Ingkartel anwekantherr angka rlterrk awerr Moses-angkwarr. Ra Jesus-angkwarr lwewarrernelhek, rarl anwekantherr inkwerelheyel athamirremel. \v 18 Ingwerentyel Akngey arey-angenh. Alerikw anyentelant renh arek. Ra ikwer-itwek aneyel, Akngey rapeny arrpemarl, iwerr anyent-antey. Ra angka Akngey-kenh ingkerrenh akalty-anthetyek. \s1 John-el akngerr baptise-emileyel kwaty lher Jordan-itwek \r (Matthew 3:1-12; Mark 1:1-8; Luke 3:15-17) \p \v 19 John ra lher Jordan-itwel anenh. Atyetyart-rnem Jew-rnem-kenharl Jerusalem-itwek rernem tyaty-areny-then warrkenh-rnem-then John-warl thwenek, lher Jordan-warl, renh ayernetyek, angwenharl ran. \v 20 Ranem ilelhek, “Ayengan Christ inngeweny, renharl Akngeyel awank-akerr ilek, renh thwenetyek ahern nhenh-warl.” \p \v 21 Rernem renh ayernek arrpemarl, “Ngan ilekarl? Nganang angkakert Elijah-arl apey-alpek? Angkakert wethang ngan apey-alpek, Moses-elarl awank-akerr ilek?” \p Ra tyernek, “Arrangkw.” \p \v 22 Rernem ayernek arrpemarl, “Ngan ilekarl? Ingwer-rnemel anwenhantherr thwenekarl, ngenh ayernetyek, ngan ilekarl.” \p \v 23 John ra tyernek, “Angkakert Isaiah-el alakenh awank-akerr ingkwernek, ayengarl apmer arlpaw-itwek arlkeyenh, ‘Iwerr arratyiletyek Ingkartek.’” \p \v 24-28 Artwa Pharisee-rnem apetyek arrpemarl lher Jordan-warl, apmer Bethany-warl. Rernem renh ilek, “Ngan arrangkwarl, Christ-wenyarl, angkakert Elijah-wenyarl, angkakert ingwer-wenyarl. Angwenhel ngenh thwenek ingwer-rnem baptise-emiletyek?” \p John-el renh-rnem ilek, “Athan kwatyelant renh-rnem baptise-emiletyek. Aleyan arrekantherr-itwek ingwer aneyel, arrantherr renh iterl-arey-angenh. Ayengan arrwekel ikwer-they apetyek. Ayeng arrangkwarl, ra atyeng-angkwarr ilkwarl.” \s1 Jesus ra Akngey-kenh yep-yep akely-apeny \p \v 29 Arlta ingwerel John-el Jesus renh arnarek, rarl apetyenh. Ranem ingkerrenh ilek, “Arenherr-arey! Artwa nhenh Akngey-kenh yep-yep akely ra! Ingkerrenh-they apmwa iwey-angker.” \sp \bd Anayntileyel: Yep-yep akelyarlap ran. Ingkerrenh-they apmwa iwey-angker. Yep-yep inngarl rernem atwenh arrwekeleny-rnemel. Yep-yep akely arrpemarl. Irrwerl-areny-kenh. Arlkan menty anthelhek arrpemarl. Alakenh John-el renh antwenh.\bd* \p \v 30 “Weth atha arrwekel arrekantherr ilek, ‘Artwa ra atyeng-they ingkern apetyem, ra atyeng-they rlterrk inngarl. Ra arrwekel anenh apmelerr, atyeng-wenyankel.’ \v 31 Arrwekel atha renh iterl-arey-angenh-antey. Aleyan atha renh iterl-areyel-anem. Ayengan kwatyelant baptise-emiley-angkerarl, atha Jesus-kenh angkanem iletyek Israel-kenh ingkerrenhek.” \p \v 32-33 John-el renh-rnem ilek, “Akngey ra ayenh arrernek, ingwer-rnem baptise-emiletyek kwatyel. Ra ayenh ilek arrpemarl, ‘Ntwa artwa anyent areyenh Itnweng Rlwart ikwer-itwek arrernelheyenh, antelhemel. Itnweng ranem ikwer-warl antelhetyek aylpeyenh, ntwap renh iterl-areyenh Akngey-kenh Artwa Impen anyent Itnweng arrerney-angker. Itnweng Rlwart arrekantherr-warl-anem antelhetyek arrpemarl. \v 34 Athanem renh anngetherr arek, ayeng ikwer akaltyan, artwa Akngey-kenh alerikw rarl!’” \s1 Jesus-el Peter-atherr rlwaneyel, ratherr kwertengerl anetyek \p \v 35 Arlta ingwerelan John Bethany-itwek anenh-antey, kwaty lher itnan Jordan akngerrakw-ampenyel. Kwertengerl atherr ikwerenh anenh arrpemarl. \v 36 John-el Jesus intwarek, anper-anteyarl alhek. Ra angkek, “Arenherr-atherray, artwa Akngey-kenh yep-yep akely!” \p \v 37 Kwertengerl ratherr John awek-penh, ratherr Jesus ingkern-they apentenhek. \v 38 Jesus-el renh-atherr artepang arek, ratherrarl renh apentenh. Rap angkek, “Ya, ilekek?” \p Ratherr ayernek, “Akalty-anthenh-anthenhay, apmer nthenh-itwek ngan ayntem?” \p \v 39 Ra renh-atherr ilek, “Aretyek apetyenherr-atherr.” Ratherr-anem apmer ikwer-itwek aney-alhek atwerrpek-atwety. \v 40 Kwertengerl anyent Andrew, Simon Peter-kenh ayteyikw. \v 41 Andrew Simon Peter ikwer nthwenh. Renh arey-alhemel ra renh ilek, “Aray! Christ-arl aylern arek.” \v 42 Ranem Simon renh Jesus-warl atnwenhek. Simon arnterr aremel, Jesus-el renh ilek, “Itnan ngkwenh Simon-arl. Ngan John-kenh alerikwarl. Athanem ngenh Peter itneweyel.” \s1 Jesus-el Philip-atherr Nathanael-atherr rlwaneyel \p \v 43 Arlta ingwerelan Jesus Galilee-ampeny-warl alhek. Ra Philip arey-alhek. Jesus-el renh ilek, “Nga atyeng-angkwarr apetyay.” \p \v 44 Philip ra Bethsaida-areny anenh, Andrew-atherr Peter-atherr ratherr tawen ikwer-areny arrpemarl. \v 45 Philip-el Nathanael renh arey-alhek, ra renh ayernek-anem, “Artwa nhenh apetyey-alenty Moses-el angka arrwekel ingkwernek, angkakert ingwerel-rnem arrwekel ingkwernek arrpemarl, ikwer-wenyankel. Jesus apmer Nazareth-areny, Joseph-kenh alerikw.” \p \v 46 Nathanael-el renh ayernek, “Artwa mwerrang Nazareth-areny ran apetyek? Arrangkw apek.” \p Philip-el renh ilek, “Kel aretyek apetyay!” \p \v 47 Jesus-el Nathanael arnarenh rarl apetyenh ikwer-warl-athek, ra ingwer-rnemek angkek, “Artwa yanh Israel-areny iylpareth, apmwewenyarl!” \p \v 48 Nathanael-el renh ayernek, “Nthakenh ntwa ayenhan iterl-areyel?” \p Jesus-el renh ilek, “Atha ngenh arrwekel-antey arek awank-antey, Akngey-kenh arawerrng-akertel. Nga arwerl tywerrk lywenty-itwek anenh. Philip-el ngenh ikngwey-angenh-antey.” \fig |src="cn01665b.tif" size="col" ref="John 1:48" \fig* \p \v 49 Nathanael-el ilek, “Akalty-anthenh-anthenhay, nga Akngey-kenh alerikw, Israel-kenh atyetyart nga aneyel.” \p \v 50 Jesus-el renh ilek, “Atha ngenh arek tywerrk lywel anerl-anenty arrwekel. Ntwa ayenh tnakeyel ayeng Akngey-kenh rlterrk-akert? Kel mwerr. Ingwer-inger ntwa ayenh areyenh rlterrk ilkwakert-anemarl. \p \v 51 Atha ngenh arraty ileyel, ayeng Akngey-kenh Artwa Impen. Ingwer-inger arrantherr alkeran areyenh, alker altywerirrenty. Ikwer-they ntwa ayenh areyenh irrwerl-areny-rnem artarn-akemel angkepelarreng atwarrenhey-alhemel nganeynemel arrpemarl lat-angkwarr atyeng-warl.” \c 2 \s1 Jesus-el kwaty-penh wayn mpwareyel \p \v 1-2 Arlta atherr-penh Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akert alhek tawen Cana-warl, Galilee-ampeny-warl, artwethen arelh-then itengerrenty aytaretyek. Jesus-kenh amikw alhek arrpemarl. Akngerr akarrirrek amern kwenty arlkwetyek. Rernem ingkerrenhek yangkelek arrwekel-antey, amern akngerr arlkwetyek. \v 3 Kel wayn ywerrek, arrangkw-anem. Amikw Jesus-kenh ikwer-warl angkek. “Arrangkw. Wayn ingweran ntwa iney-angenh-anteyarl.” \p \v 4 Jesus ikwer-warl angkek, “Menty. Alerl-antey. Ingwer-ingerant arlta atyenhel, atha ilek-ilek mpwaretyek, rernem ayenh iterl-aretyek-anem.” \p \v 5 Amikwel warrkenh-rnem ilek, “Awelhenherr-arey ampa atyenhek, rarl arrenhantherrenh ilem.” \p \v 6 Ampwal apwert-penh kwatyek-arelh ilkwernem rtnenh 6 warl kwenel, ingkerrenh-antey iltya lhewelhetyek, amern arlkwey-alenty, angka Jew-rnem-kenharl arrwekel ayntenh-angkwarr. Kwatyek-arelh ilkwa 100 litres-ek-arelh. \v 7 Jesus angkek warrkenh-rnemek, “Kwaty inpenherr-arey ampwal-rnem-warl arriwek-atwety.” Warrkenh-rnemel kwaty inpek, ampwal-rnem-warl. \v 8 Jesus-el warrkenh-rnem ilek arrpemarl, “Kwaty akely tyampit-warl thelenherr-arey, atyetyart ikwer-warl akngemel.” Rernem Jesus ikwer awelhek. \v 9 Kwaty ra wayn-anem irrek, Jesus-angkwarr. Warrkenh-rnem rernem tyampit akely-warl thelek-penh, rernem waynek akaltyarl. Atyetyart ra kwaty akely-penh wayn-anemarl antywek, akwerrpel. Ikwer-penh atyetyart arlkek artwa anyent ikwer itengirrey-alenty ikwer. \v 10 Atyetyart apal angkek, “Wayn nhenhan mwerr-angkerarl. Wayn mwerr-angker nga awakelhek ingkernant ingkerrenhel antywetyekarl! Wayn apmwamwam antywey-angenh arrangkw. Wayn irrkweny antywey-angenh. Ingwer-rnemel wayn mwerr-tangkwel anthetyek, wayn akngerr rernem antywetyek. Rernem wayn mwerr ywerrelhilenty, anwantherr wayn apmwa renh anthetyek.” \p \v 11 Jesus-el kwaty-penh wayn mpwarek tawen Cana-itwek apmer Galilee-ek, rlterrk ilkwakertel, kwertengerl ikwerenh-rnemel renh aretyek. Rernem Jesus renh tnakek-anem rlterrk ilkwakert. \v 12 Arlta ikwer-penh Jesus tawen ilkwa Capernaum-warl alhek kwertengerl ikwerenh-rnem-akert. Amikw-then ayteyikw-rnem-then alhek ikwer-angkwarr. Rernem tawen Capernaum-itwek aney-alhek arlta irrpetyel. \s1 Jesus alheyel Jew-kenh tyaty ilkwewarl \r (Matthew 21:12-13; Mark 11:15-17; Luke 19:45-46) \p \v 13 Arlta impen arrer-anem tyenkerr Anperarl Alhek “Passover” rernem arlkwetyek, Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akert alhek Jerusalem-warl. \v 14 Rap Jew-rnem-kenh tyaty ilkwewarl aketh-ampeny-warl alhek Ra arey-alhek rernemarl pwelek-rnem yep-yep-rnem-then thip rwelyarr-rnem-then tharlemilenh. Ra arek artwernem man-angketyarr taypel-itwek anerl-anenty, man change akngerr-akert. \v 15 Jesus ra arek-penh, ra ikwer-rnem ahelirrek, rernemarl apmwel-areth Akngey-kenh warl-itwek tharlemilenh aker ilek-ilek. Whip ra mpwarek rwep-penh. Artwernem tyaty-they ra irrentek yep-yep-rnem-then pwelek-rnem-then, taypel-rnem akngartewemel, man-angketyarr. Man arlperrty iwek. \v 16 Artwa thip-akert-rnemek ra arlkek, “Thip-rnem arleng akngeynenherr-arey! Nhenhan Akngey atyenh-kenh warlarl. Arrantherr store-anem arrernek apmer nhenh-itwek apmer impen Akngey-kenh!” \v 17 Kwertengerl-rnemel awek-penh, rernem iterl-arek angka Akngey-kenh arrwekelenyarl ayntenh, “Ayeng arraty iterreyel warl ngkwenhek, warl menty artelh-aynteyek. Ayeng ahelirrek apmwel-aretharl-anem anew-anenh, angka Akngey-kenh iley-angker.” \p \v 18 Jew-rnem-kenh atyetyart-rnemel Jesus arek, rarl ingkerrenh irrentek tyaty ilkwethey, rernem apetyek renh ayernemel, “Akngeyelang ngenh ilanthek, ntwa ingkerrenh tyaty ilkwethey irrentetyek? Arrangkw apek.” Rernem alakenh renh ayernek, ikwer irrpeltherremel. \p \v 19-21 Jesus-el renh-rnem tyernek, “Arrantherr tyaty renh atakenty, atha angkep arrpemarl arteyenh ingwa atherr-penh.” Atyetyart-rnemel Jesus-kenh angka iterl-arey-angenh. Rernem apal angkerrenh tyatyekang angkerl-anentyek-athen. Ran ingwer-angkwarr angkek. Ran arraty ilelhey-angenh, ingwa atherr-penh ra itetherrenhey-alpeyenh, arlka mwerr-akert-anem. Atyetyart Jew-rnemel renh ilek, “Nthakenh ntwa warl renh angkep arteyenh arrpemarl ingwa atherr-penh? Warrkenh-rnem aherrety 46-ek-atwety warrkirrenh awank-akerr, tyaty nhenh artetyek!” \v 22 Ingkartel Jesus renh itethilek-penh, kwertengerl-rnemel rernem angka arrwekeleny Akngey-kenh renh iterl-arek-anem, “Wethip ra anwekantherr awank ilelhek wenh! Inngarlap ran ilelhek angkeparl itethirreyenh!” \s1 Jesus-el ingkerrenh iterl-areyel, rernemarl iterreyel \p \v 23 Jesus ra Jerusalem-itwek-antey anenh. Amern Anperarl Alhek “Passover” tyenkerr rernem arlkwenh. Akngerrel Jesus renh arek, rernem renh tnakek-anem rlterrk ilkwakert. Rernem angka arrwekeleny-they renh iterl-arek-anem. \v 24-25 Jesus-el arek, rernemarl renh apentenh. Rap iterremel ament angkek, “Rernemarl ayenh apenteyenh angath-antey, ikwer-penh rernem atyengety ipmelheyenh-anem.” Ra ikwer-rnem awelhey-angenh. Jesus-el arrwekel-antey renh-rnem iterl-arenh, rernemarl iterremel renh apentenh. \c 3 \s1 Jesus-el Nicodemus akalty-antheyel \p \v 1 Artwa anyent Pharisee itnan ikwerenh Nicodemus. Ra Jew-rnem-kenh council anenh, artwa ilkwa. \v 2 Ra Jesus-warl apetyek ingwel irrtyertel, ingwerel-rnem renh intwarekerr. Ra Jesus-warl angkek, “Ingkart inngarl ngan! Anwantherran ngenh iterl-areyel, ngenharl Akngeyel thwenek ahern nhenh-warl, ntwa ingkerrenh Akngey-kenh angka akalty-anthetyek. Ntwa ilek-ilek mwerr-angkwarr mpwareyel, alakenh-anyem anwantherran ngenh iterl-areyel, Akngeyelarl ngenh rlterrkileyel.” \fig |src="cn01670b.tif" size="col" ref="John 3:2" \fig* \p \v 3 Jesus-el renh tyernek, “Atha ngenh arraty innga ilem, Nga Akngey-kenh-angkwarr aylpenty, ngap irrngarl arrpemarl ayntem.” \p \v 4 Nicodemus-el apatemel ayernek, “Nthakenharl ayeng irrkngarl arrpemarl aynteyenh. Kel ayeng ilkwerrek!” \p \v 5 Jesus-el renh tyernek, “Atha ngenh arraty innga ilem, nga kwaty-angkwarr Itnweng-angkwarr itethirretyek, nga irrngarl arrpemarl ayntem, Akngey-kenh-angkwarr aylpenty. \v 6 Arlkan itethirrem arrwekel arwa ahern-areny-angkwarr, amikw-angkwarr, aynikw-angkwarr. Akngey-kenh ament arrpemarl, Itnweng-angkwarrant itethirrem. \v 7 Nga atyeng arraty awelhetyek, ywarn iterrey-angenh atharl ngenh ileyel-angkwarr innga. ‘Nga irrngarl ayntetyek arrpemarl.’ \v 8 Aweran arwa alhewer-angkwarr pweyel. Ntwa awer aweyel, ntwa iterl-arey-angenh nthenh-they ra apetyeyel. Renh iterl-arey-angenh arrpemarl nthenh-angkwarr ra pweyelan. Alakenh-anyem anwantherr iterl-arey-angenh, nthenh-angkwarr Itnweng Rlwart ikwer-warl apetyem, renh lyertenyilem, artwa-anem ra irrngarl ayntem-anem ampa akely-apeny Itnweng Rlwart-angkwarr.” \p \v 9 Nicodemus-el Jesus renh ayernek, “Nthakenharl alakenhan?” \p \v 10 Jesus-el renh ilek, “Ngan akalty-anthenh-anthenh inngan Israel-areny-rnem-kenharl. Ntwa angka nhayneman iterl-arey-areny! \v 11 Atha ngenh arraty innga ileyel. Anwantherr anngetherr arek arrpemarl. Atha iterl-areyel arraty angka irrwerl-areny-kenh-angkwarr, atyenhel-rnem iterl-areyel arrpemarl. Arrantherran anwekantherr awelhey-angenharl. \v 12 Atha angka ahern-areny-kenh ngkweng anayntilek. Atha angka ahern-areny-angkwarr anayntilem ngkweng, nga atyeng awelhey-angenharl. Nthakenhan ntwa iterl-areman, atharl angka irrwerl-areny-kenh anayntilem? \p \v 13 Ahern-areny apmer irrwerl-itwek aney-angenh. Artwa Impen Akngey-kenh rant akalty irrwerl-arenyek. Anyent ran irrwerl-they apetyekant. \v 14 Moses-elarl ampwal rtnwem-arrpantey irrwerlilek apmer arlpaw-itwek, alakenh-anyem artwernemel Artwa Impen Akngey-kenh irrwerlileyenh arrpemarl. \v 15 Ingwer-rnem ikwer awelhenty, rernem iteth intem-antey aneyenh. \p \v 16 Akngey ingkerrenhek artewentyel ilkelheyel ahern nhenh-areny-rnemek. Rarl alerikw anyentant ikwerenh arwa alhewer-antey thwenek ahern nhenh-warl. Ingwerentyel ikwerenh-angkwarr apententy, rap iteth intem aneyenh, ilwey-angenh. \v 17 Akngeyel alerikw ikwerenh thwenek ahern nhenh-warl, ra ahern-areny ingkerrenh itethiletyek, apmwernem akngakey-angenh. Akngey ilkelhek, ra ingkerrenh iteth atnyenetyek alerikw ikwerenh-angkwarr. \v 18 Rernem alerikw renh tnakenty, Akngeyel nthakenh renh-rnem ayerney-angenh, court-emiley-angenh. Ikwer awelhey-angenh-rnem rernem apmwangkwarr alheyel. Akngeyel renh-rnem ayerneyenh, rernemarl Akngey-kenh Alerikw Impen renh tnakey-angenh. \p \v 19-21 Alakenh-anyem ra aynteyel, apmwangkwarr aneyel-rnem lyenenty-kety arlkarirreyel. Rernem lyenenty-warl apetyey-angenh, ingkerrenhel renh-rnem arekerr. Akngeyel renh-rnem akngakeyenh, rernemarl apmwangkwarr apenteyel. Ahern nhareny-rnem apmwel-areth aneyel-rnem atwemengk-angkwarr anew-aneyel-rnem-warl, Lyenenty Akngey-kenh-akert ahern nhenh-warl apetyek. Ingwer-rnem arraty-angkwarr apenteyel-rnem rernem ilek-ilek mwerr-angker mpwarek Akngey-kenh-angkwarr. Rernem lyenenty-warl apetyem, ingwerel-rnem aketh arem, ilek-ilek mwerr-angkwarr rernem mpwarek.” \s1 John Baptise-emeley-angker ra Jesus-penh ileyel \p \v 22 Ingwer-inger Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akert apmer Judea-ampeny-warl alhek. Jesus apmer ikwer-itwek aleth-antey anenh kwertengerl ikwerenh-rnem-akert. Rernem ingkerrenh baptise-emilek. \v 23-24 Artwa ahelengkwel John Baptise-emeley-angker renh tyayl-warl akwerney-angenh-antey. John ra ingkerrenh baptise-emilek arrpemarl apmer Aenon-itwek, apmer Salim-they arrer-antey, kwaty-angketyarr-itwek. Akngerr John-warl apetyenh, ra renh-rnem baptise-emeletyek. \v 25 Jew anyent kwertengerl John-kenh-rnem-warl apetyek. Ra renh-rnem iltey-alhek, “Arrantherr iltya atherr lhewelhey-areny amern arlkwey-alenty. Moses-kenh angka aynteyel-angkwarr, iltya atherr lhewelhetyek!” \p \v 26 John-kenh kwertengerl-rnem ikwer-warl alhek, “Akalty-anthenh-anthenhay! Artwan weth ntwa iterl-areyel? Nga ikwer-itwel anenharl lher Jordan-itwek intwar-ampeny, ntwap ingkerrenh-anem ikwer akalty-anthek. Aley ra ingwer-rnem baptise-emileyel. Ingkerrenh ikwer-warl akarrirreyel!” \p \v 27 John-el renh-rnem ilek, “Akngeyelant renh rlterrkilem. Alakenhaym ra renh-rnem baptise-emilem, Akngey irrwerl-areny-kenh-angkwarr. \v 28 Arrantherr kel akalty, atharl arrenhantherr ilek, ‘Ayengan inngewenyarl, Christ-wenyarl. Akngeyel ayenh arrwekel-antey thwenek, artwa ingwer-rnem atha angka iletyek, rernem ikwer mpwelhetyek, ra apetyentyek.’ Alakenh-anyem atha arrekantherr arrwekel ilek. \v 29 Artwa anew ikwerenh-warl itengerrenty, rernem ikwerenh-rnem akarrirrem aytaretyek, inkwerelhemel. Ikwerenh-rnem artwa ikwer inkwerelhem, rarl itengerrekek. Alakenh-apeny ayeng Christ ikwer inkwerelheyel. \v 30 Innga, Akngey ra anyent renhant ingkerrenhek arrernek, ra atyetyart impen anetyek, atyeng-apeny-weny. Ayengan akely-awatyarl.” Rernem ikwerant-anem inkwerelhetyek. Alakenh John ikwer-rnem ilelhek. \s1 Ran alker-areny \p \v 31 John angkek arrpemarl, “Anyent ran irrwerl-they apetyekan, ra atyetyart ingkerrenhek aneyel. Ayengan ahern-areny arwarl. Atha angka ileyel arwa ahern nharenyarl. Anyent rarl alker-they apetyek, ran atyetyart ingkerrenhekarl ahern-areny-rnemek-then irrwerl-areny-rnemek-then. \v 32 Irrwerl-areny anyent ra Akngeyek akalty. Artwa ahern-areny-rnem ikwer awelhey-angenharl. \v 33 Ingwer-rnem angka ikwerenhek awelheyel. Rernem Akngey renh arraty iterl-areyel tnakemel-anem alakenh, ‘Akngey inngan’. \v 34 Irrwerl-areny anyent ran, Akngeyel renh thwenek, Itnweng Rlwart ikwer-warl arrernek. Alakenh-anyem-they alerikw ra Akngey-kenh angka innga ilerl-apeyel, Itnweng ikwerenh-akert. \p \v 35 Akngey ra alerikw ikwerenhek inkwerelheyel, ra alerikw ikwerenh ingkerrenh anthek, atyetyart anetyek ahern-areny-rnemek, irrwerl-areny-rnemek. \v 36 Rernem alerikw renh tnakenty, rernem intem-antey iteth aneyenh. Rernem ikwer irrpelthirrenty, rernem nthakenh iteth intem aney-angenh. Akngeyel renh-rnem ipmek atweyenh aleth-antey.” \c 4 \s1 Jesus arelh Samaria-areny-warl angkeyel \p \v 1 Ingwer-ingeran, akngerrelarl Jesus-angkwarr alhenh, rernem baptise inetyek Jesus-kenh-angkwarr. Pharisee-rnemel awek, irrpetyapelant John-angkwarr baptise inenh. \v 2 Jesus-el baptise-emiley-angenh renh-rnem. Kwertengerl ikwerenh-rnemelant renh-rnem baptise-emilenh. \v 3 Jesus-el awek-penh, Pharisee-rnemarl ikwer angkerrenh, ra Judea-ampeny-they alpek, apmer Galilee-ampeny-warl arrpemarl ikwer-rnem-kety. \v 4 Ra apmer Samaria-ampeny-angkwarr alpek. \v 5 Ra Samaria-ampeny-warl irrenhek, tawen anyent-warl itnan ikwerenh Sychar. Sychar-they arrer-antey apmer ran, arrwekeleny Jacob-elarl alerikw ikwerenh Joseph apmer antherlelpek. \v 6-8 Kwaty ngenty ikwer-itwek anenh. Apmer-areny-rnemel itnewek Kwaty Jacob-kenh. Jesus alhengkerrirrek-anem, ingkel ra arlengel alhenh. Kwaty ngenty-arrangarr irrkerel ra anenh. Ingkeny irrwerlel-antey. Kwertengerl ikwerenh-rnem arrwekel-antey alhek tawen-warl, amern payemeletyek. Arelh Samaria-areny kwaty iylpwert ikwer-warl apetyek, kwaty inpetyek. Jesus inkek ikwer, “Kwaty ayenh antha, atha antywetyek.” \p \v 9 Arelh apatemel angkek ikwer-warl, “Ngan Jew-arl, ayengan arelh Samaria-arenyarl. Nthakenh nga atyeng inkeyel, atha kwaty anthetyek, ntwa antywetyek?” Jew-rnem-kenh-angkwarr angka aynteyel, nthakenh amern arlkwey-angenh Samaria-areny-rnem-itwek. Rernem amern amenterrpant arlkwenh. Alakenh-they ra apatek, Jesus-elarl ikwer inkek, kwaty antywetyek. \fig |src="cn01674b.tif" size="col" ref="John 4:9" \fig* \p \v 10 Jesus-el renh tyernek, “Akngey ilkelheyel-angkwarr ament arrpemarl, arrantherr renh iterl-arey-angenh, ilek-ilek anthey-angker. Ntwa ayenh iterl-arey-angenh-antey. Nga atyeng inkenty, atha kwaty impen ngenh anthem, kwaty impen itethiley-angker innga.” \p \v 11 Arelh ranem ikwer-warl angkek, “Atyetyartay! Ngenty kwaty-itwel yanhan kwen innga. Ampwal ngkwenh arrangkwarl kwaty inpetyekan. Nthenh-itwek ntwa inpem, kwaty itethiley-angker? \v 12 Artwa arrwekeleny anwernekantherr Jacob ran ngenty angernek, ra kwaty antywenh ikwer-penh, alerikw-rnem-then atnwenth-rnem ingkerrenh anthwengilenh. Nganang ilkwa Jacob-angkwarran?” \p \v 13 Jesus-el renh tyernek, “Ingwerentyel ngenty nhenh-penh antywenty, rap angkep angkethakw irreynem. \v 14 Ingwerentyel kwaty impen antywenty, kwaty atharl anthem, rap anthweng intem-antey anem. Kwaty impen antywenty, nganem iteth intem-antey Akngey-kenh-angkwarr aneyenh.” \p \v 15 Arelh angkek, “Atyetyartay, kwaty antha, ayeng anthweng intem anayntetyek, ayeng angkepelarreng ngenty nhenh-warl apey-alperl-anekerr.” \p \v 16 Jesus-el arelh renh ilek, “Ntwang anewengkw ngkwenh ikngwerl-alpa.” \p \v 17 Ra tyernek, “Ayengan anewek arrangkwarl.” \p Jesus angkek ikwer-warl, “Nga arratyarl ilelheyel, anew-akert-weny. \v 18 Ngkwenh anewengkw 5-pel arrwekel anenh. Aley-anem nga artwa ingwer-itwel arwapeny aneyel. Ngarl atyeng ilelhek arratyarl.” \p \v 19 Arelh angkek, “Atyetyartay, atha ngenh iterl-areyel, ngan Ingkart-kenh angkakertarl. \v 20 Arrwekeleny-rnem apwert Gerizim nhenh-warl akarrirrenh Ingkartek kwenirretyek. Arrantherr Jew-rnem Jerusalem-warl alhetyek, Ingkartek kwenirremel inkwerelhetyek. Nthenh ra Ingkart-kenh apwert aknganenty innga anwantherr ikwer kwenirrey-alhetyek, arratyek-ayteng? Apwert Gerizim apek? Apwert Jerusalem-itwek apek?” \p \v 21 Jesus-el arelh renh tyernek, “Atyeng awelha. Ingwer-ingeran ingkerrenharl apmer arrpanenhel rernem Akngeyek kwenirreyenh arraty-angkwarr, apwert Gerizim-wenyant-anem Jerusalem-wenyant-anem. \v 22 Samaria-areny arrantherr arraty-angkwarr apentey-angenh. Alakenh-anyem anwernantherr Jew-rnemel iterl-areyel Ingkart-angkwarr arraty apenterl-ayntetyek. Anwernekantherrant Ingkartel arrwekel-antey angka arrernek, angka ikwerenh arlpimpiletyek, anwekantherr-angkwarr, Jew-rnem-angkwarr. \v 23 Aley-anem, ingkerrenhel renh tnakerl-ayntetyek inkwerelhemel innga itnweng ikwer anthelhetyek. Aleyan Akngey-kenh Itnwengel renh-rnem Akngey-kenh angka akalty-antheyel-antey, rernem renh arraty-angkwarr apenterl-ayntetyek, akalty anayntetyek iterl-aremel. Akngey arlkwenteyel, alakenh-anyem rernem inkwerelhetyek ikwer. \v 24 Akngeyarlap Itnwengan. Akngey apenteyel-rneman itnweng anthelhetyek, renh tnaketyek innga. Itnweng Rlwartel renh-rnem akalty-antheyel.” \p \v 25 Arelh angkek, “Atha Christ renh iterl-areyel, Akngeyel awank-akerr arrwekeleny-rnem ilek, renh thwenetyek ahern nhenh-warl. Ra apetyentyel ra anwekantherr ingkerrenh-anem anayntileyenh.” \p \v 26 Jesus-el renh ilek, “Ayengarl ran anyent angkeyel ngkweng-warl, Christ innga rey-antey ayeng.” \p \v 27 Kwertengerl ikwerenhel-rnem arey-alpek renh, rarl arelh ikwer-itwel angkenh-antey. Rap renh-rnem apatel-anthek. Rernem angkerrenh, “Ilek arelh ran Jesus ikwer-warl angkeyel?” Rernem Jesus renh ayerney-angenh arrangkw. \p \v 28 Arelh ra ampwal kwatyek-arelh iwerl-alhek, tawen-warl-anem alpek. Ra tawen-areny-rnem-warl angkek, \v 29 “Apetyenherr-arey, artwa nhak aretyek, ra ingkerrenh iterl-areyel, atharl mpwarek. Artwa ran Christ apek, Akngeyelarl arrwekeleny-rnem ilenh, renh thwenetyek ahern nhenh-warl?” \v 30 Rernem tawen-they anperlarr-alhenh. Rernem Jesus-warl-athek apetyenh, renh aretyek. \p \v 31 Kwertengerl-rnem angkek, “Akalty-anthenh-anthenhay, amern arlkway!” \p \v 32 Ra angkek ikwer-rnem-warl, “Atha amern impen atnyeneyel, arrantherr iterl-arey-angenharl.” \p \v 33 Kwertengerl-rnem ayernerrenh, “Ingwerentyel apek amern akngetyek ikwer.” \p \v 34 Jesus angkek, “Ayeng amernekant iterrey-angenh. Atha warrk renh ywerrelhiletyek Akngeyek, rarl ayenh warrk anthek. Alakenh-anyem ayeng Akngeyek warrkirreyel, ayeng rlterrk anayntetyek, amern akngerr atha arlkwenty-penh-apeny. \p \v 35 Ntang weyt arrantherr iwenty lyapelhiletyek. Ikwer-penh arrantherr ileyel, ‘Anantherr alkent 4-pel-penh amern weyt renh-rnem ampeng-anem akaltheyenh.’ Amern weyt mpwelheyel, anwantherr renh akalthetyekan. Arrantherr ingkerrenh-angkwarr arenherr-arey! Akngerr mpwelheyel. Akngerr mpwelheyel, renh-rnem Akngey-warl akarriletyek. \p \v 36-37 Amern weyt rernem lyapelhilek, artwa anyentel ntang weyt-rnem arlperrty iwek. Ntang weyt lyapek, amern-akert irremel, artwa ingwer apetyek, ra amern weyt ampeng-rnem akeynetyek-anem arlenyarl irrek. Ratherr atherr-antey inkwerelhek amern-rnemek. Angka arraty innga aynteyel: ‘Artwa anyentel ntang weyt iwerl-apenh, artwan anyent ingwerelan amern weyt akaltherl-apenh ingkern-theyarl.’” \sp \bd Anayntileyel: Ntang weyt Ingkart-kenh angkapeny. Alakenh-anyem artwa anyent ingwerelan angka Ingkart-kenh ilerl-apenh arlperrtyilemel, artwel ntang arlperrty iwek-apeny. Artwa anyent ingwerel ingkerrenh akarrilem. Ingkart-warl artwa akalthey-angker ra ntang akarrilek-apeny. Alakenh artwa atherr-antey inkwerelhem Akngeyek.\bd* \p \v 38 “Alakenh-anyem atha arrenhantherr ilantheyel, arrantherr ingkerrenh akarrilenhey-alpetyek Akngey-warl. Arrantherr warrk Ingkart-kenh ingkerrenh mpwarey-angenh, arrangkw. Arrantherr alyepelant warrkenh, arrantherr artwernem arwapeny ikngwek Ingkart-warl-athek. Ingwer-rnem arrwekel-antey artewentyel Ingkartek warrkirrenh. Rernem ingwer-rnemek Ingkart-kenh angka ilerl-apenh. Arrantherr warrk ywerrelhilekant.” \p \v 39 Samaria tawen ikwerel, arelh ikwer-rnem ilelhek, “Jesus-el angka atyeng ingkerrenh arraty-antey ilek, ayengarl arrwekel anenh-angkwarr-antey, anew akngerr-akert, mpweny-awarr.” Rernem angka awek-penh rernem Jesus-ant-anem apentenh. \v 40 Samaria-areny-rnem Jesus ikwer-warl apetyek. Rernem renh ayernek, ra apek apmer ikwer-rnem-kenh-itwek anetyek. Ra arlta atherr-inger anenh ikwer-rnem-itwek. \v 41 Ra renh-rnem Ingkart-kenh angka akalty-anthek. Samaria-areny-rnem ingwer-rnem akngerrel-anem Jesus renh apentek. \p \v 42 Rernem arelh ikwer-warl angkek. “Anwernantherr angka ngkweng-they iterl-arey-angenh. Anwernantherr renh iterl-areyel anngetherr-penhel, anwantherr ikwerenh-angkwarr apenteyel-anem. Anwernantherr iterl-areyel-anem, artwa nhenhan ahern-areny ingkerrenh itethiley-angker innga.” \s1 Jesus-el atyetyart ilkwekenh alerikw mwerrileyel \r (Matthew 8:5-13; Luke 7:1-10) \p \v 43-44 Jesus Samaria-areny-rnem-itwek anenh arlta atherr-inger. Ra kwertengerl ikwerenh-rnemek angkek, “Ingwer-rnemel ayenh tnakeyel, atyenh-rnemel ayenh tnakey-angenharl.” Ikwer-penh Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akert Galilee-ampeny-warl alhek. \v 45 Jesus Galilee-ampeny-itwek aremirrey-alhek, ingkerrenh ikwer inkwerelhek arnekirremel. Galilee-areny-rnemel arrwekel-antey rernem ikwer inkwerelhek, rernemarl renh arrwekel arek, rarl ilek-ilek mpwarenh rlterrk ilkwakertel, tyenkerr Anperarl Alhek “Passover” arlkwenh-angkwarr Jerusalem-itwek. \s1 Jesus-el awey arntety-penh mwerrileyel \p \v 46 Ikwer-penh Jesus Cana-warl alpek, tawen irrkaty-warl ra arrwekel kwaty-penh wayn-anem akngartewek. Tawen Capernaum-itwek atyetyart anyent anenh. Alerikw ikwerenh arntety innga rwenp ayntenh. \v 47 Atyetyart ra awek, Jesus Cana-itwek anenharl. Ra ikwer-warl alhek, renh ikngwetyek. Renh arey-alhek, ra renh artewentyel-antey ayernek, ra ikwer-angkwarr alhetyek, awey arntety renh mwerriletyek. “Apetya atyeng-angkwarr alerey atyenh mwerriletyek. Ra ilwekerr apek.” \p \v 48 Jesus artwa ikwer angkek, “Arrantherr ayenh arentyelant, atha ilek-ilek mpwarem rlterrk ilkwakertel, arrantherr ayenh tnakem. Arrangkwelan, arrantherr ayenh tnakey-angenharl!” \p \v 49 Artwa ra ikwer angkek arrpemarl, “Atyetyartay, kel mwerr! Atyeng-angkwarr apetya, alerey atyenh ilwekerr!” \p \v 50 Jesus ikwer-warl angkek, “Apmer ngkwenh-warl alpa, alerengkw ngkwenh mwerrirrem.” \p Artwa ra Jesus ikwer innga awelhek. Ra apmer-warl alpek. \p \v 51 Arlta ikwerel-antey, warrkenh artwekenh-rnem apetyek ikwer-warl angkakert. “Alerengkw ngkwenh mwerrirrek-anem!” \v 52 Atyetyart ra renh-rnem ayernek, “Ilenger-antey ra mwerrirrek?” \p Rernem renh tyernek, “Apmwerrkel-antey amern arlkwek-penh ra mwerrirrek.” \v 53 Atyetyart ra iterl-arek, Jesus-elarl renh ilek taym anyent ikwerel-antey, “Alerengkw ngkwenh mwerrirrem.” Ra Jesus-angkwarr apentenh-anem, ikwerenh-rnem rernem Jesus renh apentenh arrpemarl. \p \v 54 Jesus-arl Galilee-ampeny-itwek anenh-antey, ra atherr-inger arawerrng rlterrkel mpwarek. Arrwekel ra wayn mpwarek kwaty-penh. Ikwer-penhan ra atyetyart-kenh alerikw mwerrilek. \c 5 \s1 Jesus-el artwa lerrp mwerrileyel kwaty-itwek Bethzatha-itwek \p \v 1 Ingwer-inger Jesus ra Jerusalem-warl alhek, amern tyenkerr arlkwetyek Jew-rnem-kenh-angkwarr. \v 2 Jerusalem-itwek keyt itnan Yep-yep-kenh rtnenh, kwaty ilpay pwerlpirrey-angker rtnenh, itnan Bethzatha. Kwaty-they arrer, lywenty 5-pel artelhenh-arrangarr. \p \v 3 Akngerr lywenty ikwer-rnem-itwek anew-anenh, aparrng-rnem-then, lerrp-rnem-then, arntety ingwer-rnem-then. \sp \bd Anayntileyel: Rernemap iterrenh, Ingkart-kenh angel-el apek kwaty akngenhelh-akngenherl-alhenty-arrpantey. Kwaty rarl akngenheyelpem, rernemap arrkernelhem, kwaty-warl atnarnpetyek. Arrwekel retangkwel atnarnpem kwaty-warl rant mwerrirremarl.\bd* \p \v 5 Artwa ingweran, arntety anenh aherrety 38-ek-atwety. \v 6 Jesus-el arntety renh arek. Angka ra awek, rarl arleng-alenty lerrp anenh. Jesus-el renh ayernek, “Nga mwerrirretyek ilkelheyel apek?” \p \v 7 Artwa arntety ra tyernek, “Ingwerentyel ayenh kwaty-warl pwerlpewey-angenh. Ayeng kwaty ikwer-warl pwerlpirretyek-anek, ingwerenty-tangkwel arrwekel-antey kwaty ikwer-warl pwerlpirrek, atyengety arrngelemel.” \v 8 Jesus angkek ikwer-warl, “Akwenta! Panty inerl-alha apmer-warl alpemel-anem.” \v 9-10 Jesus ra angkek-angkwarr-antey, artwa ra mwerrirrenhey-alpek anamerl-antey, panty inerl-alhemel. Alpekant-anem apmer-warl. Arlta Saturday-el-antey Jesus-el artwa mwerrilek, arlta anyent impen ikwerel. Jew-rnem-kenh atyetyart-rnem rernemarl arek-penh, rernem artwa ikwer-warl alhek. Rernem artwa renh ilek, “Arlta lyertan Saturday-el impenarl! Angka anwekantherrenh aynteyel, nthakenh ntwa panty ngkwenh akngeyney-angenh arlta anyent impenel.” \p \v 11 Artwa arntety-penh angkek ikwer-rnem, “Artwa rey-antey ayenh mwerrilek, ra ayenh thwenek apmer-warl alpetyek, ‘Panty ngkwenh inerl-alhemel kel alpa apmer-warl wenh.’” \p \v 12 Rernem renh ayernek, “Artwa angwenhel ngenh ilekan, ‘Panty ngkwenh inerl-alhetyek, alpemel?’” \p \v 13 Jesus ra alpek-anem, artwa renh mwerrilek-penh ra ywerrenhek-anem artwa akngerr-ampeny-warl. Artwa ra iterl-arey-angenh Jesus renh, rarl renh mwerrilek, artwa akngerrarl rtnenherrenh-kety. Ra ilelhey-angenh ikwer-rnem. \p \v 14 Ikwer-penhan Jesus-el artwa renh arey-alhek tyaty ilkwitwek anerl-anenty. Ra angkek ikwer-warl, “Aley-anem nga mwerr. Apmwangkwarr alhey-angenh anaynta, arntety ilkwa arrpemarl irrekerr nga.” Kel artwa Jesus renh alhengk-arek-anem. \v 15 Artwa ra Jew-rnem-kenh artwamp-rnem iley-alpek, “Artwa ra ayenh mwerrilek, itnan ikwerenh Jesus.” \v 16 Arlta ltyerrey-angker impen ikwerel, Jesus-elarl renh mwerrilek, ingwer-rnem ikwer tyel-angkerrenh, renh ipmek atwetyek, “Angka anwekantherrenh-angkwarr apmwelhilek wenh!” \p \v 17 Jesus ra angkek ikwer-rnem, “Akngey atyenh warrkirreyel-apeny, ayengan aleth warrkirreyenh arrpemarl, nthakenh ipmelhey-angenh.” \v 18 Rernem artewentyel innga ikwer ahelirrek-anem, rarl arlta ltyerrey-angker impen-angkwarr warrkirrenh, rernem artewentyel innga ahelirrek, rarl Ingkart Akngey akem, “Anyent-antey wenh.” \s1 Ingkartel Jesus atyetyart ilkwa arrerneyel \p \v 19 Jesus angkek Jew-rnem-kenh atyetyart-rnem-warl, “Atha arrenhantherr arraty innga ileyel. Ayengan Akngey-kenh alerikwan. Nthakenh atha ilek-ilek mpwarey-angenh amentel. Ayengan ikwer-angkwarrant warrkirreyel, rarl warrkirreyel-apeny. Atha Akngey arem, ayeng irrkaty-angkwarr arrpemarl warrkirrem, rarl warrkirreyel-apeny. \v 20 Akngey atyeng ilkelheyel. Ayengan alerikw ikwerenh, ra atyeng lwewarrernem warrk ikwerenh. Ingwer-inger ra atyeng ilek-ilek mwerr-angker ilkwarl lwewarrerneyenh. Arrantherr ayenh aremel, arrantherr apateyenh. \v 21 Akngey ipmepenh itethiley-angker. Irrkaty-angkwarr arrpemarl, ingwer-rnem iteth anem atyeng-angkwarran Alerikw-angkwarr. Ingwer-rnem arwa alhewer atha renh-rnem itethilem, ayengarl arlkwenteyel-angkwarr-antey. \v 22 Akngeyel nthakenh ingwer-rnem ayerney-angenh, apmwangkwarrek apek mwerr-angkwarrek apek. Ra ayenh arrernek, arlta ingkernel atha ingwer-rnem ayernetyek, apmwangkwarr anentyek, mwerr-angkwarr anentyek. \v 23 Alakenh-they ingkerrenhel ayenh tnakeyenh, irrkaty-angkwarr Akngey rernem tnakeyel-apeny arrpemarl. Akngeyel ayenh ahern nhenh-warl thwenek. Ingwerenty atyeng irrpelthirrenty, ra Akngeyek irrpelthirrem arrpemarl.” \p \v 24 Jesus ikwer-rnem-warl angkek, “Atha arrenhantherr arraty innga ileyel. Akngey rarl ayenh thwenek ahern nhenh-warl. Ingwerentyel angka atyenh awemel, ayenh arraty tnaketyek, rap iteth intem aneman. Akngeyel renh tyatyemiley-angenh, nthakenh irrwarey-angenh. \v 25 Atha arrenhantherr arraty ileyel. Ingwer-rnem kel innga awelhetyek-anem, atha renh-rnem ileyel-angkwarr, ayengan Akngey-kenh alerikw inngarl. Ingwerenty atyeng awelhenty, ra intem-antey iteth aneman atyeng-angkwarr. \v 26 Akngeyan ingkerrenh itethiley-angker. Ra ayenh arrernek alerikw ikwerenh, atha ingwer-rnem itethiletyek arrpemarl. \v 27 Alakenh-anyem ra Artwa Impen ikwerenh ayenh atyetyart arrernek, atha atyenh-rnem akngaketyek, apmwernem-they. \v 28 Ayenharl awek-penh, arrantherr iterrey-angenh anenherr-arey, atharl arrenhantherr ilem. Ingwer-inger arrewaly-rnemel ayenh aweyenh, ayeng yangkelheyenh ikwer-rnem. \v 29 Ingkerrenh arrewaly-penh itethirrenhey-alpeyenh. Ingwer-rneman arraty-angkwarr anenh-rnem rernem iteth intem-antey aneyenh. Ingwer-rneman apmwangkwarr anenh-rnem, atha renh-rnem akngakeyenh. Ikwer-penh atha renh-rnem irrenteyenh-anem intem-antey.” \p \v 30 Jesus Jew-rnem-kenh atyetyart-rnem-warl angkek, “Akngeyel ayenh thwenek nhenh-warl. Ayeng nthakenh ament warrkirrey-angenh arrangkw. Ayeng ikwer awelhem, arraty-angkwarr. Atha ingkerrenh arraty-angkwarr tyatemiletyek, angka ikwerenh-angkwarrant, atha amentel tyatyemiley-angenh.” \s1 Irrpety angkakert-rnem Jesus-penh ileyel anwekantherr \p \v 31 “Alakenh-anyem ayeng angka atyeng-penh ament ilelhey-angenh. Anyentelant angka ilem, arrantherr ikwer awelhey-angenh. Moses-kenh-angkwarr alakenh aynteyel ament-kenh arrangkwarl. \v 32 Irrwerl-arenyel angka atyenh arraty ileyel arrpemarl, angka arraty innga, irrkaty rey-antey. \v 33 Arrantherr angkakert-rnem thwenek John Baptise-emeley-angker ikwer-warl, ayenh rernem iterl-aretyek. John-el ilek angka arraty innga, ayeng irrwerl-areny inngarl. \v 34 Alakenh arrantherr angka John-kenh iterl-aretyek arrantherr ayenh tnaketyek, Akngeyelarl arrenhantherr itethiletyek. John ra ahern-areny arwarl. Angka atyenh ament arrpemarl, irrwerl-areny-kenh. \p \v 35 John-el-tangkwel angka Ingkart-kenh ilerl-apenh, iwerr arraty-angkwarr apenterl-ayntetyek, lyenenty-akertel iwerr arraty apentem-apeny. Arrantherr ikwer alyep arwa awelhenh. \p \v 36 John-el arrekantherr arraty innga ilenh angka atyenh. Ayeng warrkirreyel Akngey-kenh rlterrk-akert. Arrantherr ayenh areyenh, arrantherrap Akngey renh iterl-areyenh, rarl ayenh thwenek ahern nhenh-warl. \v 37 Akngeyel arrekantherr ilek arrpemarl angka atyenh, angka arraty innga. Arrantherr Akngey renh awey-angenh, arrantherr renh anngetherr arey-angenh. \v 38 Arrantherr ayenh tnakey-angenharl, rarl ayenh thwenek ahern nhenh-warl. Arrantherr angka ikwerenh-angkwarr apentey-angenh arrangkw. \v 39 Arrantherr angka reytemilek Akngey-kenh pipel aynteyel, arrantherr Akngey-itwel iteth intem-antey anetyek. Angka atyenh anyent ra Akngey-kenh pipel aynteyel. \v 40 Ilekek arrantherr atyeng-angkwarr apentetyek ilkelhey-angenharl? Arrantherr atyeng-angkwarr apententy, arrantherr iteth intem anetyek.” \p \v 41 Jesus angkek arrpemarl, Jew-rnem-kenh atyetyart-rnemek, “Atha nthakenh ahern-areny-rnem akarriley-angenh, rernem ayenh tnaketyek arrangkw. \v 42 Atha arrenhantherr iterl-areyel, arrantherr Akngeyek ilkelhey-angenh. \v 43 Akngey atyenhel ayenh thwenek rlterrk ikwerenh-akert ahern nhenh-warl. Arrantherr ayenh tnakey-angenh, atyeng irrpeltherremel. Ingwerenty amenterrp apey-alhenty, Akngey-kenh rlterrk-wenyel, arrantherr ikwer inkwerelhem kanper-antey. \v 44 Arrantherr inkwerelherreyelant tnakerreyelant. Arrantherr Ingkartek inkwerelhey-angenharl tnakey-angenh-then. Arrantherr ilkelhey-angenh, ra arrenhantherr mwerr antwetyek. \v 45-47 Atha arrenhantherr nthakenh ayntarrp-iley-angenh Akngey-kenh-angkwarr. Moses-kenh-angkwarr arrantherr apmwangkwarr apenteyel, angka arrwekeleny-angkwarrant. Moses ran awank-akerr atyeng-penh pip-warl ingkwernek. Arrantherr angka arrwekel-antey inkwerelhemel awek-penh, arrantherr atyeng inkwerelhey-areny tnakemel. Arrantherr apmwangkwarr apenteyel, arrwekel Moses-el angka ingkwernek, arrantherr irrpeltherremel awelhey-angenharl. Nthakenh-anem arrantherr angka nhenhek awelheman, atharl ileyelek?” \c 6 \s1 Jesus-el artwa 5,000 wanteyel, arelh-rnem-then, ampernem-then \r (Matthew 14:13-21; Mark 6:30-44; Luke 9:10-17) \p \v 1 Ingwer-inger Jesus kwaty alay Galilee-angkwarr alhek, artempel ingwer-ampeny-warl rtnwel artarnpenhek. Kwaty alay itnan ingweran Tiberias. \v 2 Akngerrel Jesus renh arek, rarl akngerr mwerrilek, rernem renh apentenh-anem. \v 3 Jesus apwert irrwerl-warl nganenhek, kwertengerl ikwerenh-rnem-akert. Rernem aney-alhek apwert irrwerl ikwerel. \v 4 Arlta kel arrerirrek-anem, tyenkerr Anperarl Alhek “Passover” rernem arlkwetyek. \v 5 Jesus-el arnarek, akngerrarl ikwer-warl-athek apetyenh. Ra Philip ayernek, “Nthenh-itwek anwantherr amern ineman, artwa akngerr wantetyek?” \v 6 Jesus-el arrwekel-antey iterl-arenh, ra ingkerrenh wantetyek, ra Philip arwa ayernek, renh arrkernetyek. \p \v 7 Philip angkek ikwer, “Manan anwekantherrenh akelyarl amern payemeletyek anwantherr nthakenh ingkerrenh amernel wantey-angenh.” \p \v 8 Kwertengerl ingwer angkek Jesus-ek. Ra Andrew Simon Peter-kenh ayteyikw. \v 9 “Awey nhenhan amern akely ntang-penh 5-pel-akert, irrpeng akely atherr-then. Nthakenh akngerr wantey-angenh.” \p \v 10 Jesus-el kwertengerl-rnem ilek, “Ingwer-rnem ilenherr-arey, rernem ahernel anetyek.” Kel rernem arrernelhek-anem ahern-warl, ahern atherrk-angketyarrel. Artwa akngerr anew-anenh 5,000 ampernem-then arelh-rnem-then. \v 11 Jesus-el amern inek, rap Akngey-warl angkek, “Anwantherr inkwerelheyel amern nhenh-rnemek, ntwarl anthekek.” Jesus-el amern-rnem kwertengerl-rnemek anthek, rernem arlperrty antheynetyek. Ra kwertengerl ikwerenh-rnem anthek aker irrpeng-rnem-anem, rernem arlperrty antheynetyek. Alakenh Jesus-el amern akngerrilek, irrpeng-rnem-then. Ingkerrenh wantelhek-anem amern-rnem-then aker irrpeng-rnem-then. \p \v 12 Rernem amern arlkwek-penh, Jesus-el kwertengerl-rnem ilek, “Amern ampety ilenh-rnem aker-rnem-then akwetyenherr-arey arimpey-angenh.” \v 13 Rernem amern ampety akwetyeynek, rtnwa 12-warl arrerneynemel. Ampety akngerr-antey ayntenh ahernel, amern akely 5-penh. \p \v 14-15 Ingkerrenhel arek-penh, rernemap angkerrenh, “Nhenhey-antey ra, Moses-elarl awank-akerr weth arrwekeleny-rnem ilek, ‘Akngeyel artwa angkakert impen ahern nhenh-warl thwenem.’ Anwantherr renh antwerrkey, atyetyart ilkwa anwekantherr arrernetyek.” Jesus-el iterl-arenh, rernemarl ikwer angkerrenh. Jesus ament-anem apwert irrwerl-warl nganenhek, ikwer-rnem-kety. \s1 Jesus kwaty-angkwarr irrwerlel alheyel \r (Matthew 14:22-27; Mark 6:45-52) \p \v 16 Atwerrp-atwerrp Jesus-kenh kwertengerl-rnem kwaty alay Galilee-warl alhek. \v 17 Rernem rtnwewarl nganek, anperl-alhek Capernaum-warl-athek kwaty-angkwarr artarnpenhek. Kel ingwanem irrenhek. Jesus ra ikwer-rnem-warl apetyey-angenh-antey. Ra apwertel-antey anenh. \v 18 Alherrp ilkwel kwaty renh akngenhelhilek. \v 19 Kwertengerl-rnem artempel-they 5 kilometre-ek-atwety alhenh. Rernem artewentyel arwerl arlpenty-akert warrkirrenh, kwaty-angkwarr alyarnp alhetyek. Ikwer-they rernem artwa arnarek, kwaty irrwerl-angkwarr ingkel ikwer-rnem-warl apetyenharl, renh-rnem rlwatetyek. Rernem renh alhengk-areyangarl, ikwerety aterirrek. \v 20 Jesus ilelhek, “Atyengety aterirrey-angenh, ayengan Jesus-arl.” \v 21 Rernem iterrenh, renh rtnwewarl tywenetyek. Jesus ra rtnwewarl nganenhetyek irrek-anem. Rtnwa kel anamerl-antey artempel-warl irrenhek. \s1 Jesus ra ilelheyel ra amern itethiley-angker aneyel \p \v 22 Arlta ingwerel, artempel anthenayn-ampeny akngerrakw anenh-rnem, rernem rtnwa anyentant arek. Rernem iterl-arek Jesus ra nganey-angenh-antey kwertengerl ikwerenh-rnem-akert. \v 23 Rtnwa irrpety ingwer-rnem-anem Tiberias tawen-they apetyek aterterr-warl, rernem amern arlkwek-penh-warl, Jesus amernek inkwerelhemel angkek-penh-warl. \v 24 Rernem arek, Jesus-arl kwertengerl ikwerenh-rnem-akert alpek. Rernem rtnwewarl nganemel, Capernaum tawen-warl artarnpenhek, Jesus-ek nthwetyek. \p \v 25 Jesus renh arek-penh, rernem renh ayernek, “Ingkartay, ilenger nga apetyek?” \p \v 26 Jesus-el renh-rnem ilek, “Arrantherr atnerteng innganem, amernekant iterreyel, atyeng iterrey-angenh. \v 27 Amernek intem-antey iterrey-angenh, ahern-areny-rnem amernekant iterreyel-apeny. Amern ahern-arenyekant iterrey-angenh anayntetyek. Amern ahern-areny arwek amern apmwa, anamerl-antey apmwirrey-angker. Nthakenh itethirrey-angenh amern ahern-areny-angkwarr. Ingkart Akngeyel ayenh arrernek, arrenhantherr itethiletyek, amern anthetyek, itethiley-angker. Arrantherr atyeng-angkwarrant iterretyek.” \p \v 28 Rernem renh ayernek, “Nthakenh anwantherr irreman, Akngeyek awelh-ayntetyek?” \p \v 29 Jesus-el renh-rnem ilek, “Akngey-kenh-angkwarr alakenh aynteyel, arrantherr ayenh tnaketyek, rarl ayenh thwenek ahern nhewarl.” \p \v 30 Rernem renh ilek, “Mwerr-angker nga lwewarrernelha, ilek-ilek mpwara, anwantherr ngenh iterl-aretyek, Akngeyelarl ngenh thwenek ahern nhewarl. \v 31 Awank-akerr arrwekeleny-rnem alherlewenh apmer aherretyel. Akngeyel renh-rnem amern alker-arenyel wantenh Moses-angkwarr. Ntwa anwenhantherr amern antherl-aynta arlta arrpanenhel, amern alker-areny. Akngey-kenh pipel aynteyel, arrwekeleny-rnemel arlkwenh amern alker-areny.” \p \v 32 Jesus-el renh-rnem ilek arrpemarl, “Atha arrenhantherr arraty innga ilem, Moses-el arrwekeleny-rnem amern alker-areny anthey-angenh. Akngey atyenhelant amern anthey-angker.” \v 33 Jesus ranemarl ilelhek ikwer-rnem, “Akngeyel thwenek amern irrwerl-areny innga artwapeny. Akngeyelarl thwenek ahern nhewarl.” \p \v 34 Rernem angkek, “Amern intem-antey antherl-aynta!” \p \v 35 Jesus ilelhek, “Ayengarl ran amern arrenhantherr itethiley-angker. Atyeng-angkwarr arrantherr apententy, atha arrenhantherr itethiletyek angka atyenhel. Arrantherr atnerteng-apeny anayntetyek. Angka atyenhel atha arrenhantherr itethilem, atnerteng-anem-apeny, amernel itethilem-apeny, kwatyel itethilem-apeny. \v 36 Arrantherr ayenh anngetherr areyel, arrantherr ayenh tnakey-angenh. \v 37 Akngeyel akngerr atyeng-warl atnwenhem. Atha renh-rnem ayerrpilem, nthakenh renh-rnem irrentey-angenh. \p \v 38 Akngey atyenhel ayenh thwenek ahern nhewarl. Ayeng ikwer awelheyel. \v 39-40 Akngey atyenh ilkelheyel-angkwarr, atha renh-rnem ayerrpiletyek. Atha renh-rnem ipmepenh akwentelhileyenh arlta ingkernel. Akngey atyenh ilkelheyel-angkwarr, rernem alerikw ikwerenh ayenh tnaketyek. Rernem ayenh tnakenty, rernem intem iteth aneyenh. Arlta ingkernel atha renh-rnem ipmepenh akwentelhileyenh.” \p \v 41 Ra ikwer-rnem ilelhek, “Ayeng amern itethiley-angker, amern irrwerl-areny.” Ikwer-penh rernem renh ayntarrp-ilek irrpelthirremel. \p \v 42 Rernem angkerrenh, “Alerikw Joseph-kenh nhenhan! Anantherr aynikw-then amikw-then iterl-areyel, ahern-areny atherr. Ra irrtywerremel ilelheyel ra alker-they apetyenty-arrpantey!” \p \v 43 Jesus-el renh-rnem ilek, “Arrantherr atyeng irrpelthirrey-angenh! \v 44 Akngey rant ingkerrenh atnwenhey-alhem atyeng-warl! Akngey rantey ayenh thwenek ahern nhenh-warl. Rernem atyeng-angkwarr apententy, atha renh-rnem ipmepenh akemelhileyenh arlta ingkernel. \v 45 Awank-akerr, Akngey-kenh angkakert arrwekelenyel ilek, ‘Akngeyel ingkerrenh akalty-antheyenh.’ Alakenh-anyem rarl Akngeyek awelhem ikwer inkwerelhemel ra atyeng-angkwarr apentem. \v 46 Artwa ahern-arenyel nthakenh Akngey renh arey-angenh. Artwa rarl Akngey-they apetyek, rant Akngey arek. \v 47 Atha arrenhantherr arraty innga ilem, artwa anyentel ayenh tnakenty, atyeng irrpelthirrey-angenh, ra iteth intem-antey aneyenh. \v 48 Ayeng aneyel amern itethiley-angker, ingkerrenh itethileyel intem-antey. \v 49 Awank-akerr, apmer arlpaw-itwek arrwekelenyel-rnem amern alker-areny arlkwenh. Ikwer-penh rernem intem-antey itethirrey-angenh, amern-angkwarr, amern apmwirrey-angker. \v 50 Amern nhenh alker-theyarl apetyek. Amern renh arlkwenty, rernem nthakenh ilwey-angenh.” \p \v 51 Jesus ranem ilelhek, “Ayeng amern intem-antey itethiley-angker, ayeng alker-they apetyek. Amern nhenh arlkwenty, ra iteth intem anetyek. Amern nhenhan arlka atyenh. Ayeng arlka menty anthelhem, ahern-areny ingkerrenh itethiletyek.” \p \v 52 Jew-rnemel awek-penh rernem angkerrenh, “Nthakenh ra anwekantherr arlka anthelhetyek, anwantherr renh arlkwetyek?” \p \v 53 Jesus-el renh-rnem akalty-anthenh Jew-kenh tyaty akely-itwek, apmer Capernaum-itwek. “Aray, atha arrenhantherr arraty ileyel. Akngey-kenh Artwa Impen arlka arlkwey-angenh, arrkngethen antywey-angenh, arrantherr nthakenh iteth intem-antey aney-angenh. \v 54 Arlka atyenh arlkwenty, arrknga atyenh antywenty, rap iteth intemarl aneman. Arlta ingkernel atha renh ipmepenh akwentelhileyenh. \v 55 Arlka ayeng amern innga, arrknga ayeng antywey-angker inngan. \v 56 Arlka ayenh arlkwenty, arrknga ayenh antwenty, ayeng ikwer-itwek anem, ra atyeng-itwel anem arrpemarl. \v 57 Akngeyel ayenh thwenek, ran inngarl aneyel. Ran ayenh itethilek arrpemarl. Atha ingwer-rnem itethilem arrpemarl arlka ayenh arlkwenty. \v 58-59 Amern alker-they apetyek. Amern nhan arrwekelenyel-rnem arlkwek, rernem ilwekarl. Amern atharl anthem ra intem iteth aneyenh. Amern itethiley-angker ran. Akngeyel amern ikwer-rnem-warl thwenek, rernem arlkwetyek, amern apmwamwam.” \s1 Angka itethiley-angker-akert \p \v 60 Rernem awek-penh rernem ywarn iterrek. Kwertengerl ikwerenh-rnem angkerrenh, “Angka rlterrk innga, nthakenh akaltyirrey-angenh”. \p \v 61 Jesus-el renh-rnem iterl-arek, rernemarl angka rlterrk ikwer angkerrenh. Jesus rap angkek-anem ikwer-rnem, “Arrantherr angka atyenh-they ilterreyel, atyeng irrpeltherremel? \v 62 Ayeng artwa Akngey-kenh innga. Arrantherr ayenh areyenh, irrwerl-warl ayeng alpeyenh innga, arrantherr ayenh tnaketyek, ayengarl arraty angkeyel. \v 63 Itnwengelant ingkerrenh itethilem, ahern-arenyel nthakenh itethiley-angenh. Itnweng itethiley-angker. Angka atyenh-angkwarr, Itnweng irrkaty-they apetyek, itethiley-angker rantey. \v 64 Ingwer-rnemel ayenh tnakey-angenh.” Jesus-el iterl-arek arrwekel-antey ingwer-rnemarl ikwer awelhey-angenh. Jesus-el arrwekel iterl-arek artwa weth renh, rarl renh ahayiweyenh ahelengkw-rnem-warl. \v 65 Jesus angkek arrpemarl, “Alakenh-anyem atha arrenhantherr arrwekel ilek, arrantherr ament atyeng-warl apetyey-angenh arrangkw. Akngey atyenhel arrenhantherr atnwenheyelant.” \p \v 66 Ikwer-penh kwertengerl ingwer-rnem Jesus ikwerety intwemelirrek, renh apentey-angenh-anem. \v 67 Jesus-el kwertengerl 12-pel-anem ayernek, “Arrantherr-alew? Arrantherr atyengety intwemelirrem arrpemarl? Nthakenh arrantherr irrem?” \p \v 68 Simon Peter-el renh tyernek, “Ingkartay! Angwenh-warl anwantherr alheman? Angka ngkwenh arraty innga, ingkerrenh itethiley-angker. \v 69 Anantherr ngenhant iterl-areyel, nga Akngey-kenh Impen Innga aneyel.” \p \v 70 Jesus angkek, “Atha arrenhantherr 12-pel arrernek, arrantherr ayenh apenterl-ayntetyek. Artwa anyentel arrenty-angkwarr apenteyel.” \v 71 Ran angkek Judas ikwer, alerikw Simon Iscariot-kenh. Jesus-el kel renh arrernek, kwertengerl anetyek. Ingwer-inger ra Jesus renh ahayiweyenh ahelengkw-rnem-warl. \c 7 \s1 Jesus-kenh ayteyikw-rnemel renh apentey-angenh \p \v 1 Jesus ra apmer arrpanenh-warl alhenh ahern Galilee-ampenyel. Ra nthakenh Judea-el aney-angenh, Jew-kenh atyetyart-rnemarl ikwer angkerrenh-kety, rernem renh ipmek atwetyek. Alakenh-kety ra Galilee-el-antey anenh. \v 2 Arlta ra arrer-anem irrek ingkerrenh Jew-rnem anyentirretyek, rernem amern tyenkerr arlkwetyek, Judea-ampeny-itwek, tawen Jerusalem-itwek. Apmelerr-angkwarr rernem akarrirrenh tyenkerr arlkwetyek, itna Rtakw-angketyarr ikwer-itwek. \v 3 Jesus-kenh ayteyikw-rnem ikwer-warl angkek, “Ilek-kety nga Judea-ampeny-warl alhey-angenh? Nga Judea-ampeny-warl alhenty, ilek-ilek ntwa anngetherr ingkerrenh-itwek mpwarem, kwertengerl ngkwenhel-rnem anaynt aretyek-awaty, rernemap ngkweng inkwerelhem-anem ngenharl arek-penh, ilek-ilek ntwa mpwarek ikwer-rnem-itwek anngetherr. \v 4 Nthakenh anyelkel mpwarey-angenh ingkerrenhelap ngenh iterl-arayntetyek anaynt. Ahern nhareny ingkerrenhel ngenh tnaketyek ntwa ilek-ilek mpwarey-angker. Ntwa ingkerrenh-itwek anngetherr mpwaretyek!” \v 5 Alakenh rernem apal angkek. Rernem ikwer irrpelthirrenh apal. \sp \bd Anayntileyel: Rernem iterl-arey-angenh, Akngeyelarl ikwer arrernek arrwekel-antey.\bd* \p \v 6-8 Ikwer-penh Jesus-el renh-rnem tyernek, “Ayengan mpwelheyel, Akngey rant ayenh Jerusalem-warl thwenetyek. Ahern nhareny-rnem arrekantherrety arlkarirrey-angenharl, mwerrarl aneyel arrekantherr. Atyengety rernem arlkarirreyel, atharl renh-rnem ileyel, rernemarl apmwangkwarrant apenteyel. Menty arrantherr alhenherr-arey, tyenkerr arlkwetyek. Ayeng artenyarl mpwelheyel-kety.” \v 9 Alakenh ra arteny anenh Galilee-ampeny-itwek. Ayteyikwant-rnem alhek. \s1 Jesus Arlta Rtakw-angketyarr ikwer alheyel \p \v 10 Ingkern-they ra ingwer-rnemek ilelhey-angenh anyelkel-antey alhek Jerusalem-warl. \v 11 Atyetyart Jew-rnem-kenh angkerrenh Jesus renh antwerrketyek. Rernem ingwer-rnem ayernek, “Nthenh artwa Jesus wethan?” \p \v 12 Rernem angkerrenh ikwer. Ingwer-rnem angkerrenh “Jesus ra mwerrarl”. Ingwer-rneman tyel-angkerrenh, “Jesus ra irrtywaltharl”. \v 13 Rernem anyelkel arreytemel angkerrenh. Rernem atyetyart-rnem-kety aterirrek. \p \v 14 Arlta irrpety-penh kwentyarl rernem arlkwerrenh-angkwarr-antey, Jesus ra Jerusalem-warl aremirrey-alhek. Jesus-el renh-rnem Akngey-kenh angka akalty-anthek tyaty ilkwitwek. \v 15 Artwamp-rnemel awek-penh, rernem Jesus ikwer apatemel angkerrenh, “Akalty inngey yanhey! Nthakenh artwa yanhel ingkerrenh-angkwarr iterl-areyel? Ingwer-rnemel renh akalty-anthey-angenh, ra ament apek akaltyirrek!” \p \v 16 Jesus-el tyernek, “Angka atyenh-wenyarl nhanyem, atharl akalty-antheyel. Akngeyel ayenh thwenek, angka ikwerenh-akert. Angka atyenhel amenterrpel akalty-anthey-angenh. \v 17 Arrantherr Ingkart-kenh-angkwarr apententy, arrantherrap ayenh iterl-arem-anem, atharl angka Akngey-kenh angka akalty-antheyel, angka atyenh-weny. \v 18 Ingwerentyel angka amenterrpel akalty-anthenty, ra tnakelhem ingwer-rnemek. Atha anyent renh tnakeyel, rarl ayenh thwenek, arrantherr renh tnaketyek arrpemarl. Alakenh-anyem atha arraty ileyel, irrtywerremel iley-angenh. \v 19 Moses-el Akngey-kenh angka rlterrk arrernek arrekantherr arrwekel. Arrantherr apentey-angenharl! Arrantherr ayenh atwetyek angkerreyel, Moses-kenh-angkwarr arrantherr apmwelhileyel.” \p \v 20 Ingkerrenhel tyernek, “Ngan arwengkarl! Ilekek nga ilelheyel ngenh atwetyekan?” \p \v 21 Jesus-el renh-rnem tyernek, “Arrantherr ayenh arek, atharl artwa lerrp-penh mwerrilek arlta Saturday-el. Arrantherr aremel apateyelpek. Arrantherr angkerrenh, ‘Ran arntety mwerriley-angenh arlta nhel. \v 22-23 Arrantherr awey akely-rnem artwa mpwaretyek arlta 8-penh. Angka nhenhan Moses-kenh ayntey-angenharl, angka nhenh-rneman arrwekeleny-kenh aynteyel. Alakenh-they arrantherr arlta Kel mwerr. Mwerr atha arntety-rnem mwerrilem arlta Saturday-el arrpemarl Ingkart-kenh-angkwarr.’” \v 24 Jesus-el renh-rnem ilek, “Ingwer-rnem apentey-angenh. Arraty-angkwarrant ntwa apent-ayntetyek, Ingkart-kenh-angkwarrant.” \p \v 25 Ingwer-rnem Jerusalem-areny-rnem ayernerrenh, “Artwa nhenh rernem atwetyekarl arrkernelheyel? \v 26 Nhak renh arenherr-arey! rarl akngerrarl akalty-antheyel, ingkerrenhel renh awetyek! Ingwer-rnemel ahelirrey-angenharl, ikwer arrngert angkey-angenh. Atyetyart-rnemel apek renh iterl-areyel, ra artwa Christ, Akngeyelarl renh thwenek ahern nhenh-warl! \v 27 Nthakenharlap ran? Anwantherr renh iterl-areyel, ran Christ-wenyarl. Artwa nhenh anwantherr iterl-areyelarl. Ra Nazareth-arenyarl, anwantherr apmer ikwerenh iterl-areyel. Nthakenh Christ-kenh apmer iterl-arey-angenh ahern-arenyel.” Alakenh rernem angkerrenh Jesus ikwer. \p \v 28 Jesus-el tyaty ilkwitwek akalty-anthek-antey, ra artewentyel arlkek, “Arrantherr ayenh iterl-areyel nthek-arenyarl ayengan. Ayeng ament arwa apetyey-angenh. Ra ayenh thwenek angka ikwerenh arraty-akert. Arrantherranap renh iterl-arey-angenharl, rarl ayenh thwenek, ra arraty innga. \v 29 Athant renh iterl-areyel, rarl ayenh thwenek, ayengarl ikwer-they apetyek.” \p \v 30 Ingwer-rnemelan angwarenh, Jesus renh antwerrketyek. Akngeyel renh arntarnt-arenh-antey, nthakenh rernem ikwer-warl arrerirrey-angenh-antey antwerrketyek. Rernem renh antwerrkey-angenh, arlta ikwerenh arrerirrey-angenh-antey ra ilwetyek. \v 31 Akngerrel Jesus renh apentek-anem. Rernem angkerrenh, “Artwa nhenhel ilek-ilek-angkwarr mpwareyel arawerrng ilkwakertel. Artwa Christ nhenhey!” \p \v 32 Pharisee-el-rnem awek, rernemarl Jesus ikwer angkerrenh. Rernem ingkart priest, atyetyart-rnem-then anyentirrek. Atyetyartel-rnem iltyemwerney-rnem thwenek, Jesus antwerrketyek. \fig |src="cn01737b.tif" size="col" ref="John 7:32" \fig* \v 33 Jesus-el ahelengkw-rnem arnarek, rarl ingkerrenhek ilelhek, “Ayeng arrekantherr-itwek intem-antey nhel aney-angenh. Ayeng ikwer-warl angkep alpeyenh, rarl ayenh thwenek-warl. \v 34 Arrantherr atyeng nthweyenh, arrantherr nthakenh ayenh arey-angenh. Apmer ikwer-warl ayeng alpeyenh, ikwer-warl arrantherr ywarn-antey alheyenh. \p \v 35-36 Artwamp Jew-rnem apatemel ayernerrenh, “Apmer nthek-warlarl alpetyek ran ilelheyel anwekantherr? Apmer nthenh inpa ywerreyelarl? Apmer arleng-warl alpetyek, Jew-rnem akalty-anthetyek, apmer Greece-itwek anew-aneyel-rnem-warl?” \s1 Jesus-el angka ileyel, kwaty itethiley-angker-akert \p \v 37 Arlta 7-penh, arlta ingkern impen ikwerel rernem tyenkerr arlkwenh-antey, Jesus rtnerl-alhek atayel arlkemel, “Arrantherr angkethakw irrenty, atyeng-warl apetyenherr-arey! \v 38 Akngey-kenh angka alakenh aynteyel: arrantherr atyeng-angkwarr apententy, arrantherr itethirretyek, angkethakwel kwaty antywem-apeny. \v 39 Kwaty itethiley-angker-apeny Itnweng Rlwart ran, itethiley-angker arrpemarl ran.” Jesus-el Itnweng Rlwart thwenetyek renharl apenteyel-rnem-warl. Ranap Itnweng Rlwart ikwer-rnem-warl thweney-angenh-antey, arrangkw-antey. Jesus ra ipmepenh itethirrentyel, ra Itnweng Rlwart thweney-alpeyenh ikwer-rnem-warl. \s1 Ingwer-rnem ilterreyel Jesus ikwer-they \p \v 40 Ingwerel-rnem Jesus renh awek-penh, rernem angkerrenh, “Angkakert impen ingwer apek, Nhenhey-antey apetyek, Moses-elarl awank-akerr anwekantherr weth ilenh.” \p \v 41 Ingwer-rneman angkerrenh, “Ra Christ apek.” Ingwer-rneman angkerrenh, “Christ ra apmer ingwer-they apey-alheyenh Galilee apmer ikwerenh arrangkw. \v 42 Akngey-kenh angka alakenh aynteyel: ‘Christ ra atyetyart David-they apetyem. Christ ra ilkwerrey-areny David-kenh apmer-itwek Bethlehem-itwek.’ Bethlehem-itwek atyetyart David anenh awank-akerr.” \v 43 Alakenh rernem ilterrenh, ament-rnem. Ingwer-rnem Jesus-ek awelhenh, ingwer-rnem awelhey-angenh. \v 44 Ingwer-rnemel Jesus renh angwarenh, renh anterrkwetyek. Arrangkw-antey, rernem renh antwerrkey-angenh-antey. \s1 Atyetyart Jew-rnemel Jesus apentey-angenh \p \v 45 Ikwer-penhan iltyemwerney-rnem arrangkw-antey alpek-anem tyaty-areny ilkwernem-warl Pharisee-rnem-warl-then, anterrkwey-angenh-antey. Atyetyart-rnemel renh-rnem ayernek. “Arrantherr Jesus nhenh-warl akngetyey-angenh?” \p \v 46 Iltyemwerney rernem tyernek, “Nthakenh anwantherr renh antwerrkey-angenh, rarl arraty-angkwarr angkenh. Aleyant anwantherr awek! Artwa ingwerenty ikwer-apeny angkey-angenh.” \p \v 47 Pharisee-el-rnem renh-rnem ilek, “Ra arrenhantherr ilpertelhilek angka apmwewarl, ingwer-rnem ilpertelhilek-apeny! \v 48 Pharisee-rnem atyetyart-rnem-then anwernantherr ikwer awelhey-angenharl, renh tnakey-angenh, mentyaw!” \v 49 Apal rernem angkerrenh, “Renharl tnakeyel-rnem, rernem Akngey-kenh angka arrwekeleny apentey-angenh akwerrp. Rernem apmwelhileyel Akngey-kenh-angkwarr. Akngeyel renh-rnem ikwerety irrenteyenh.” \p \v 50 Nicodemus-el renh-rnem angarek. Artwa wethey arrwekel-antey alhek Jesus-warl ingwel. Ra atyetyart arrpemarl anenh. Ra angkek, \v 51 “Angka anwekantherrenh aynteyel. Ra ilelhem-tangkwel, anwantherr awetyek, renh atwey-alenty.” \p \v 52 Ikwer-they rernem tyernek, “Nicodemus-ay! Galilee-areny apek nga rapeny? Akngey-kenh pip reytemila, ntwa angka renh iterl-aretyek, ‘Angkakert Akngey-kenh Galilee-areny arrangkwarl, apmer ingwer-arenyarl!’” \p \v 53 [Ingkerrenh apmer-warl alpek. \c 8 \s1 Jesus arrngert angkeyel ikwer-rnem \p \v 1 Pharisee-rnem alpek apmer-warl. Jesus rap apwert Alip-warl alhek. \v 2 Ingwepenh Jesus ra Jerusalem-warl-anem alhek tyaty ilkwewarl-anem. Ingkerrenh ikwer-warl apetyek. Ranem arrernelhek, renh-rnem akalty-anthetyek. \p \v 3 Artwa Pharisee-rnem-then rernem arelh anyent akngetyek ikwer-warl, Moses-kenh angka akalty-anthey-angker-rnemel-then. Arelh renh ingwer-rnemel arek, artwa arelh ingwer-kenh ayntenh. Rernem renh ilek, artwa ingwer-itwelarl ayntenh. Arelh renh akngerr-itwek ampepek rnkernek. \v 4 Rernem Jesus renh ilek, “Akalty-anthenh-anthenhay! Arelh nhenh arek, artwa ingwer-itwelarl ayntenh, ingwer-kenh. Anwekantherrenh-angkwarr apmwelhilek, law anwekantherrenh akek!” Rernem arelh ikwer tyel-angkerrenh. \v 5-6 “Angka arrwekeleny Moses-kenh alakenh aynteyel, arelh apwertel wetyek. Nthakenharl ngan iterreyel?” Rernem Jesus renh ayntarrp-iletyek-arrpantey arrkernelhenh, ra apmwel-areth angkentyek Moses-kenh angkek. Alakenh rernem renh arrkernek. Jesus-el iylpelant awenh, renh-rnem tyerney-angenh. Kwenirremel, ra ahern-itwek ingkwernek iltyel. \v 7 Rernem aleth-antey Jesus renh irrtywerremel arlkarewenh. Rtnerl-alhemel Jesus ra angkek, “Anyentel apek arelh nhenh apwertel wetyek. Artwa alyelkelant, artwa apmwewenyelant wetyek!” \v 8 Jesus ra kwenirrek arrpemarl, ra ahern-warl ingkwernek. \v 9 Rernem Jesus awek-penh, rernem nyerrirremel alpek, arlperrtyirremel. Artwamp-rnem-tangkwel alpek. Ikwer-theyan arelh ampwernem alpek. Artwa werretyerr-rnem-anem alpek. Ikwer-they artwa anthety ingkern-they alpek arrpemarl. Ikwer-penhan Jesus-then arelh anyent rethenant-anem aneyelpek. \v 10 Jesus rtnerl-alhek, arelh renh ayernek, “Ntwa Jew-rnem-kenh angka akek. Ingwerentyel ngenh ayntarrp-iley-angenh-antey, tyatyemiley-angenh-antey.” \p \v 11 Arelh ra angkek, “Arrangkwaw, Ingkartay.” Jesus-el renh ilek, “Atha ngenh nthakenh tyatyemiley-angenharl, kel alpant-anem, apmwekety ipmelha.”] \s1 Jesus ra ilelheyel, “Ayeng lyenenty impen ingkerrenhek aneyel” \p \v 12 Ikwer-penh Jesus ikwer-rnem ilelhek, “Lyenenty impen arrtyerneyel-apeny, ayeng aneyel. Ingwerentyel atyeng-angkwarr apententy, ra iwerr renh iterl-arem-anem. Nthakenh ingwemerntel aney-angenh, aparrng-apeny. Ra iteth intem-antey anetyek Akngey-kenh-angkwarr.” \p \v 13 Artwa Pharisee-rnemel renh ilek, “Ngant anyent ilelherl-apeyel. Anwantherr angka ngkwenh iterl-arey-angenh. Angka arraty-weny.” Rernem tyel-angkerrenh ikwer. \p \v 14 Jesus-el renh-rnem ilek, “Athant iterl-areyel nthenh-they ayeng apetyekarl. Athant iterl-areyel arrpemarl nthek-angkwarr ayeng alpeyenh. Apmer arrantherr iterl-arey-angenh, ayengarl ikwer-warl alpeyenhan. Angka atyenh arraty inngan. \v 15-16 Arrantherr ayenh iterl-arey-angenh, arrantherr atyeng tyel-angkerreyelan, apmwamwam, ahern-areny-kenh-angkwarr apenteyel. Akngeyelant ingkerrenh akngakeyenh, warrk atyenh-weny. Akngeyel ayenh thwenek ahern nhenh-warl. Alakenh aylernak ingkerrenh akngaketyek arraty-angkwarr. \v 17-18 Alakenh-anyem angka Moses-kenh aynteyel; artwa atherrel angka anyent renhey-antey ilenty, kel court-areny-kenh arraty-angkwarr. Angka anyent-angkwarr ayeng ilelheyel. Akngeyel ayenh angka irrkaty ikwer-akert thwenek ahern nhenh-warl. Angka irrkatyant-atherr aynteyel, atherr-antey, lipwel-antey, arraty-angkwarr.” \p \v 19-20 Jesus tyaty ilkwitwek box arrerenty-itwek anenh, rernem apmelerr man ikwer-warl iweynenh. Ahelengkwel renh antwerrkey-angenh-antey, arlta ikwerenh arrerirrey-angenh-antey, ra ilwetyek. Ikwer-penh rernem Jesus ayernek, “Nthenhan ngkwenh akngeyan?” Jesus-el renh-rnem ilek, “Arrantherr ayenh apentey-angenh, akngey atyenh apentey-angenh. Arrantherr atyeng-angkwarr apententy arrantherrap Akngey-kenh-angkwarr apentem arrpemarl.” \s1 Jesus-el renh-rnem ileyel, “Ayeng alker-they apetyek” \p \v 21 Jesus-el Jew-rnem ilek arrpemarl, “Ingwer-inger ayeng alhem, apmer ingwer-warl. Arrantherr ywarn-antey alheyenh ikwer-warl. Arrantherr-anem atyeng ywarn-antey nthweyenh. Arrantherr apmwakert-antey ilweyenh.” \p \v 22 Rernem awek-penh Jew-rnem apatemel ayernerrek, “Ran nheng angkek nthakenh ikwer-angkwarr alhey-angenh. Ranang amentel atwelheyenh?” \p \v 23 Jesus-el renh-rnem ilek, “Arrantherr ahern-areny-rnem aneyel ayeng ahern-areny-wenyarl arrekantherr-warl apetyek. Ayeng irrwerl-arenyarl. \v 24 Atha arrenhantherr kel ilek, arrantherr apmwakert-antey ilweyenh. Arrantherr ayenh irrpelthirremel aweyel tnakey-angenhel, arrantherr apmwakert-antey ilweman.” \p \v 25 Ikwer-penh rernem Jesus ayernek, “Angwenharl ngan?” \p Jesus-el renh-rnem ilek, “Ayeng weth arrekantherr arrwekel-antey ilelhek. \v 26 Ayeng apetyek atha angka arraty ikwerenhant iletyek. Atha angka ingwer-rnem arrekantherr iley-angenh. Atha angka akngerr arrekantherr-penh ilem, arrantherrarl apmwangkwarr mpwarenh. Rarl ayenh thwenek angka iletyek, rant arraty inngan.” \p \v 27 Jesus ra ikwer-rnem angka Akngey-kenh ilenh. Rernem angka irrwerl-areny renh iterl-arey-angenh-antey, akwerrp-antey. \v 28 Jesus-el renh-rnem ilek arrpemarl, “Ingwer-inger arrantherr Akngey-kenh Artwa Impen ayenh irrwerl tywenelhenty areyenh arwerl-itwek. Ikwer-penh arrantherr iterl-areyenh-anem, ayeng Akngey-kenh Artwa Impen, weth ayeng arrwekel ilelhekarl-angkwarr. Arrantherr iterl-areyenh arrpemarl, atharl amentel apentey-angenh. Akngey atyenhel ayenh akalty-anthenh-angkwarrant athan apenteyel. \v 29 Akngeyel ayenh thwenek, ra atyeng-itwek aneyel. Ra nthakenh ayenh ipmey-angenh, ayengarl ikwer awelheyel.” \p \v 30 Rernem angka awek-penh, akngerrel Jesus renh tnakek, ikwerenh-angkwarr apentemel-anem. \s1 Jesus Abraham-then \p \v 31 Jesus-el Jew ingwer-rnem ilek, renharl apenteyel-rnem, “Arrantherr angka atyenh-angkwarr apententy, arrantherr kwertengerl atyenh-rnem innga aneyenh. \v 32 Arrantherr angka atyenhek arraty innga akaltyirrem. Ikwer-penh arrantherr mwerrant-arey anetyek, nthakenh angka apmwa ingwer-kenhel arrenhantherr ilpertiley-angenh. Atyetyart ingwer aney-angenh arrekantherr, arrangkw.” \p \v 33 Rernem renh ilek, “Ilekek nga angkeyelan alakenh? Atyetyart ingwer aney-angenh anwekantherr, arrangkw. Anwernantherran Abraham-kenh-rnem aneyel. Rant arrwekeleny anwernekantherrenh.” \p \v 34 Jesus-el renh-rnem ilek, “Atha arrenhantherr arraty innga ileyel, ingwerenty apek intwemelirrenty Akngey-kety, ra apmwangkwarr intem-antey aneyenh, ra artwa apmwamwam aneyel Akngey-kenh-angkwarr. \v 35 Apmer ingwer-areny warrk-warl arwarl apetyek, arwa warrkirretyek. Alharntentyant alpetyek. Alerikw ra intem-antey apmerek-artwey aneyenh. Ayeng Akngey-kenh alerikw anyent apmerek-artwey arrpemarl. \v 36 Arrenhantherr apmwekety itethilem, arrantherr apmwangkwarr apentey-angenh-anem intem-antey. \v 37 Atha arrenhantherr iterl-areyel, arrantherr Abraham-kenh-rnem. Kel mwerr. Arrantherr angka atyenh-kety arlkarirreyel. Alakenh-they arrantherr ayenh angwareyel, ayenh atwetyek. \v 38 Ayeng Akngey-itwek anenh, atha ingkerrenh anngetherr arek. Alakenh-they atha iletyek arrekantherr. Arrantherr apmwangkwarr apenteyel, arrenty-kenh, atyetyart arrekantherrenh-angkwarr.” \p \v 39 Rernem Jesus renh ilek, “Abraham-arl atyetyart anwernekantherrenh arrwekeleny.” \p Jesus-el renh-rnem ilek, “Abraham arraty-angkwarr anenh Akngey-kenh-angkwarr. Arrantherrarl Abraham-kenh-rnem aneyel, arrantherrarl arraty-angkwarr arrpemarl apentetyek. \v 40 Atha arrekantherr angka arraty ilek, atharl Akngey-kenh angka awek-penh. Arrantherr ayenh angwareyel, ipmek atwetyek. Abraham-kenh-angkwarr arrantherr Ingkart apentey-angenh arrangkw. \v 41 Arrantherr arrwekeleny arrekantherrenh-angkwarrant apenteyel, arrenty-areny-kenh-angkwarr.” \p Rernem Jesus ikwer ilelhek, “Anantherr akwetyenty-wenyarl, anantherran Ingkart Akngey-kenh-rnem inngarl, ament-warl alhey-angenh.” \p \v 42 Jesus-el renh-rnem ilek, “Akngey apek akngey arrekantherrenh, arrantherr atyeng inkwerelhetyek. Arrangkw, arrantherr atyeng inkwerelhey-angenh. Ayeng Akngey-they apetyek, rantey ayenh arrekantherr-warl thwenek, ayeng ament apetyey-angenh. \v 43 Arrantherr angka atyenh iylpelant aweyel. Arrantherr arlkarirremel angka atyenhek awelhey-angenh. \v 44 Arrenty ra atyetyart arrekantherrenh aneyel, arrantherr arrenty ikwer awelheyel. Arrenty rantey irrtywalth aneyel, ahelengkw atwey-angker inngarl. Ra ament ikwerenh-angkwarrant apenteyel. Ra arraty ingkerrenhek iley-angenh, ra Ingkart-kenh angka arraty-angkwarr apentey-angenh. Ran ingwer-rnem akalty-antheyel, irrtywerrerl-ayntetyek. Arrantherr irrtywalth ahern-areny-rnem ingkerrenhel renh awem. \p \v 45 Atha arrekantherr angka innga ilekarl-penh, arrantherr atyeng awelhey-angenharl irrpeltherremel! Arrantherr ayenh apentey-angenh. \v 46 Arrantherr ayenh apmwan antwey-angenh atyeng arrantherr arraty awelhetyek. Angka arraty atha ileyel. \v 47 Akngey-kenh angkek awelhenty, Akngey-kenh anemarl. Arrantherr Akngey-kenh angka awelhey-angenh, arrantherranap Akngey-kenh-wenyarl.” \s1 Jesus-el ileyel angka Abraham-akert \p \v 48 Jew ingwer-rnem Jesus-ek angkek, “Nganang Samaria-areny aneyel, artwa arrenty-akert.” Jew-rnem Samaria-areny-rnem-kety arlkarirrenh. \p \v 49 Jesus-el renh-rnem ilek, “Ayengan artwa arrenty-akert-wenyarl. Athan Akngey atyenhant tnakeyel. Arrantherr artwa apmwek-athen ayenh areyel. \v 50 Ayeng nthakenh tnakelhey-angenh. Akngeyelant ayenh areyel, rant ayenh mwerr antwem. Akngey ra arrekantherr inkwerelheyelarl, arrantherr ayenh tnaketyek. \v 51 Atha arrenhantherr arraty ileyel, ingwerenty angka atyenh-angkwarr apententy, ra nthakenh ilwey-angenh.” \p \v 52 Jew-rnemel renh ilek, “Anantherr kel akalty, ngan arrenty-akert inngarl aneyel! Abraham ilwek, Akngey-kenh angkakert-rnem ilwek arrpemarl. Ngan ilelheyel, angka ngkwenh-angkwarr apententy, nthakenh ilwey-angenh. \v 53 Nganang Abraham-angkwarr ilkwa? Abraham kel ilwek, angkakert-rnem-then ingkerrenh-antey ilwek arrpemarl. Angwenharl ngan ilelheyel?” \p \v 54 Jesus-el renh-rnem ilek, “Ayeng tnakelhey-angenh, arrangkw. Akngey rant ayenh tnakeyel. Arrantherr irrtywerremel ilelheyel Akngey-kenh-rnem-arrpantey. Arrangkwaw! \v 55 Arrantherr ikwer akwerrparl, ayengant ikwer akaltyarl. Arraty ayeng ilelheyel, irrtywerrey-angenh. Ayeng ikwer akalty innga, ayeng angka ikwerenhek awelheyel. \v 56 Arrwekeleny Abraham-el ayenh iterl-arenh arrwekel-antey ayeng apetyey-alenty ahern nhenh-warl. Ra atyeng inkwerelhek.” \p \v 57 Ikwer-penh Jew-rnemel Jesus tyernek, “Ngan artwamp-weny-antey! Nthakenh ntwa Abraham arek?” \p \v 58 Jesus-el renh-rnem ilek, “Atha arrenhantherr arraty innga ileyel. Abraham-wenyankel ayeng anenh.” \v 59 Rernem awek-penh, rernem apwert-anem inekan, Jesus-anem apwertel wetyek-anek. Jesus tyerrelhek warl ilkwethey irrtyertewelhemel. \c 9 \s1 Jesus-el artwa aparrng aretyek mpwareyel \p \v 1 Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akert alhenh, ra artwa aparrng arey-alhek. Ra aparrng anenh awey akelyank. \v 2 Kwertengerl-rnemel Jesus renh ayernek, “Akalty-anthenh-anthenhay! Ilek-penh artwa nhenh awey akelyank aparrngirrek? Amikw-then aynikw-then apek apmwangkwarr alhenh? Akngeyel renh aparrngilek alakenh-anyem apek?” \p \v 3 Jesus-el renh-rnem tyernek, “Menty! Artwa nhenh apmwangkwarr aney-angenh, amikw-then aynikw-then-antey, akelyank artwa aparrng anenh. Atha arrekantherr-itwek anngetherr mwerriletyek, arrantherr aretyek-awaty, ayeng rlterrk ilkwa Akngey-kenh-akert aneyel. Arrantherr rlwanty-anenherr-arey! \v 4-5 Ayeng ahern nhenhel Akngey-kenh lyenenty impen-antey, ahern-areny ingkerrenhek. Athanem ingkerrenh-angkwarr iwerr arraty ilerl-apayntetyek. Itwernel-awaty anwantherr warrkirr-ayntetyek Akngeyel ayenh thwenek ahern nhenh-warl, ayeng ikwer warrkirr-ayntetyek. Arlta atyenh arrerirreyel-kety ipmelhetyekan warrk-kety ingwel nthakenh warrk-kety ipmelhem-apeny.” \p \v 6 Ikwer-penhan ra ahern-warl apelh iwek, apelh atnthanem mpwarew, artwa aparrng renh-anem annga atherr apernek atnthel-anem. \fig |src="cn01739b.tif" size="col" ref="John 9:6" \fig* \v 7 Artwa ikwer-warl ra angkek, “Kwaty ngenty Siloam-warl alha, inngerr lhewelhetyek.” Artwa ra kwaty-warl alhek, inngerr-anem lhewelhek, irrarlkelhemel. Ra mwerranem arenh, annga rlketyek-anem. Kwaty Siloam alakenh aynteyel angka Aram-areny-kenhel, “Artwa renharl thwenek.” \p \v 8 Artwa aparrng-penh apmer-warl alpek. Ikwerenh-rnemel renh arek, apatemel-anem rarl annga rlkem-anem apey-alpek, ra aparrng-tangkwel ngkwelty manek aparelhenh. Rernem ayernerrenh, “Artwa wethang ran nhey nhenhan aparrng ngkweltyek aparelhenh iwerr impalthel anerl-anemel?” \p \v 9 Kel artwa ingwer-rnem angkerrenh, “Kel artwa rey-antey annga rlkeyel-anem!” Artwa ingwer-rneman angkerrenh, “Kel ra ikwer-apenyarl.” \p Artwa aparrng-penh ranem ilelhek, “Kel ayengarl weth iwerr impalthel arrekantherr ngkweltyek inkeyam-ayntenh, aparrng-tangkwel.” \p \v 10 Rernem artwa renh ayernek, “Nthakenharl ntwa areyel-anem? Ilekel annga mwerrilek?” \p \v 11 Ra renh-rnem arraty-anem ilelhek, “Artwa anyent itnan Jesus ra ayenh atnthel apelh-penhel annga atherr apernek, rap ayenh ilanthek kwaty Siloam-warl alhetyek, inngerr irrarlkelhetyek. Ikwer-penh atha annga rlkelhemel-anem arek.” \p \v 12 Rernem renh ayernek, “Nthenh-anem artwa ra, rarl ngenh mwerrilek?” \p Ra tyernek, “Inpa, rwengk.” \s1 Artwa aparrng-penh Pharisee-rnemel renh aleth-antey arlkarewerl-anemel ayerneyel \p \v 13-14 Artwa aparrng-penh renh Jesus-elarl mwerrilek atntha apelh-penhel arlta Saturday-el, ltyerrey-angker impen ikwerel. Alakenh-they rernem artwa renh Pharisee-rnem-warl atnwenhek, rernem renh ayernetyek, nthakenharl irrek. \v 15 Pharisee-el-rnem artwa renh ayernek, “Nthakenh ntwa mwerr-anem anngel-atherr areyel-anem?” \p Artwa aparrng-penh ra tyernek, “Jesus-el ayenh annga apernek atnthel apelh-penhel. Ikwer-penh ayeng kwaty Siloam-itwek inngerr lhewelhek. Ikwer-penhan atha annga rlkemel-anem arek.” \p \v 16 Rernem ilterrenh ikwer-they. Pharisee ingwer-rnem angkerrek-anem, “Artwa rarl artwa nhenh mwerrilekan arlta Saturday-el, ltyerrey-angker impen ikwerel. Alakenh apmwarl! Ra Ingkart-kenh angkakert-wenyarl!” Pharisee ingwer-rneman angkerrenh, “Artwa ra angkakert Akngey-kenh apek, mwerr-angkwarrarl.” \p \v 17 Pharisee-rnemel artwa renh ayernek arrpemarl, “Nthakenh ngan angkem, artwa rarl annga atherr ngenh mwerrilekek?” \p Artwa ra tyernek, “Artwa yanhan Akngey-kenh angkakertarl.” \p \v 18 Pharisee-rnem ikwer irrpeltherrenh, irrtywerrerl-anenty-arrpantey. Ra ikwer-rnem ilelhek arratyarl, rarl ampa akelyank aparrng anenh. Rernem amikw-then aynikw-then ikwer-atherr yangkelek, ratherr artwa ikwer-penh iletyek. \v 19 Ratherr apetyek. Pharisee-el-rnem renh-atherr ayernek-anem, “Nhenhang alerengkw mpwelekanthenh? Arratyang mpwelanth ileyel, akelyank-antey ra aparrng anenh? Alakenh mpwelanth ileyel, nthakenharlap ra areyel-anem?” \p \v 20 Ratherr tyernek, “Ya wenh, kel aylekanthenh. Arraty ra aparrng akelyank anenh.” \v 21-23 Jew-rnem atyetyart-rnemel angka arrwekel-antey arrernek, “Ingwerentyel Jesus renh Christ itnewenty, anwantherr renh irrentem tyaty anwekantherrenh-they. Iteng-atherr alakenh arlarl ilelhek, ratherrarl Jew atyetyart-rnem-kety aterirrenh. Lyertan aylanth iterl-arey-angenh, nthakenharl ra areyel-anem. Aylanth iterl-arey-angenh arrpemarl, angwenhelarl renh mwerrilek. Artwa ilkwa renhant ayernenherr-arey, ra kel arrekantherr ilelhetyek, ampa akely-wenyarl!” \p \v 24 Pharisee-el-rnem artwa renh ikngwerl-alpek arrpemarl, renh ayernetyek. Rernem ikwer-warl angkek, “Arraty inngant ilelha, Akngeyel ngenh arekerr. Anwantherr artwa renh iterl-areyel, rarl ngenh mwerrilek. Ra artwa apmwa!” \p \v 25 Artwa ra renh-rnem tyernek, “Atha artwa renh apmwa antwey-angenh. Arwa atha iterl-areyel, ayeng aparrng anenh awey akelyank, aleyan atha areyel-anem.” \p \v 26 Rernem artwa ayernek arrpemarl, “Nthakenharl ra ngenh mwerrilekan?” \p \v 27 Artwa ra tyernek arrpemarl, “Atha arrekantherr arrwekel-antey ilek, rarl ayenh mwerrilek. Arrantherr atyeng arrkent awelheyel? Arrantherr ilkelheyel, renh arrantherr apentetyek arrpemarl?” \p \v 28 Rernem renh iltek-anem, “Ntwarl ikwerenh-angkwarr apenteyel, anwantherr Moses-kenh-angkwarrant apenteyel? \v 29 Anwantherr Moses renh iterl-areyel, Akngeyelarl renh arrernek. Artwa yanh anwantherr iterl-arey-angenharl, apmer nthenh-areny?” \p \v 30 Ra ikwer-rnem-warl angkek arrpemarl, “Kel! Ranap anngetherr ayenh mwerrilekarl, aleyant atha annga rlkemel areyel-anem. Arrantherrap apmer ikwerenh renh iterl-arey-angenh, ran irrwerl-areny. \v 31 Anwantherr iterl-areyel artwa apmwel Ingkart renh ayernenty, ra ikwer nthakenh awelhey-angenh. Ingkart-kenh-angkwarrarl aneyel-rnemekant awelhem. \v 32 Awank-they alakenh ayntenh, artwa ahern-arenyel aparrng renh mwerriley-angenh. \v 33 Artwa yanhelan ayenh mwerrilekan, ran Ingkart-kenharl. Ahern-areny arrangkwarl. Innga, ran Ingkart-kenharl.” \p \v 34 Pharisee-rnem artwa aparrng-penh ikwer-warl angkek, “Nga apmwa anenh ampa akelyank. Ntwa anwenhantherr Ingkart-angkwarr akalty-anthey-angenh.” Rernem Jew-rnem-kenh tyaty akely-they renh irrentek-anem, “Ngan nhel aney-angenh wenh!” \s1 Pharisee-rnem artwa aparrng-apeny \p \v 35 Jesus-el awek, Pharisee-rnemelarl artwa renh irrentek tyaty akely-they. Jesus artwa ikwer nthwenh. Renh arey-alhek. Jesus-el renh ayernek, “Ntwa Artwa Impen Ingkart-kenh ayenh tnakeyel?” \p \v 36 Artwa ra ayernek, “Angwenharlap artwa ran, Ingkart-kenh Impenan? Atha renh innga tnaketyek arrpemarl inkwerelhemel.” \p \v 37 Jesus-el renh tyernek, “Ntwa kel anngetherr areyelarl! Ayeng rey-antey Artwa Impen Ingkart-kenh.” \p \v 38 Ra Jesus tyernek, “Ingkartay! Atha ngenh tnakeyel.” Ra ampwethel arrernelhek Jesus-itwek kwenirremel, inkwerelhemel. \p \v 39 Jesus angkek arrpemarl artwa ikwer-warl, “Ayeng apetyek ahern nhenh-warl, ingkerrenh atha arrkernetyek. Ingwer-rnem aparrng-apeny, ayenh iterl-arey-angenh. Atha renh-rnem annga mwerrilem-apeny. Atha renh-rnem akalty-anthem, rernem ayenh iterl-arem-anem. Mwerr-arrpantey tnakelheyel-rnem rernem apmwangkwarr aleth apenteyel amentel, artwa aparrngel iwerr apmwangkwarr apenteyel-apeny. Nthakenh atha renh-rnem mwerriley-angenh, akalty-anthey-angenh.” \sp \bd Anayntileyel: Rernem amentewarl apentenh artwa aparrngel apentenh-apeny. Rernem Jesus renh tnakey-angenh, iterl-arey-angenh. Alakenh Jesus-el renh-rnem ywarn arratyilenh, rernem ikwer awelhey-angenharl.\bd* \p \v 40 Pharisee-el-rnem renh awek. Rernem Jesus ikwer angkek, “Anwekantherr ngan angkeyel? Ntwa anwenhantherr aparrng antweyel, apmwangkwarr apenteyel-rnem?” \p \v 41 Jesus angkek, “Arrantherr aparrng-apeny aneyel. Arrantherr ilelheyel, arrantherr Ingkart-kenh-angkwarr apenteyel-arrpantey. Arrantherr apmwangkwarr-antey aleth apenteyel.” \c 10 \s1 Angka yep-yep-akert \p \v 1 Jesus angkek, “Artwa irrtyert-awarr-rnem rernem akwerterrparl atnarnpenh keyt-ketyan. Rernem arrkernelhenh yep-yep-rnemek artwa apmwernemey. \v 2-3 Artwa keytelarl rtnenh. Iwerran ra altywerilenhey-apeny yep-yep-rnemekan. Artwa ingwerek-anem. Artwa nhayman yep-yepek-artwey, renh-rnem akngenhan. Rap arlkenh yep-yep-rnem ikwer-rnemek. Ahenty renhant iterl-arenh. Yep-yepel-rnem ahentyan renhant iterl-arenh. Alhengk-awenhan arreynan renh, ‘Wethip arlkeyel wenh! Anwekantherrenh wenh!’ Itnan ingwerek-ingwer iterl-arenh yep-yep-rnem, rap arlkenharl ikwer-rnemek. Renh awerl-alhenharl rerneman. \p \v 4 Rap renh-rnem tyerrenh aketh-warl-anem. Arrwekelarl ran alhenh yep-yeparl arntarnt-arenh ran, rerneman ingkern-they apentenh. Yep-yepel-rnem renh awerl-alhenh. Alhengk-awenh renhantarl. \v 5 Ingwer-rnem rernem apentey-angenharl, iterl-arey-angenharl. Arreyn ingwer-lkwer, ingwerel-ayeth ingwer-lkwer rernem angkenharl. Renhant rerneman iterl-arenh, yep-yep renh-rnem arntarnt-arenhantarl. Ahentyan. Anterrenharl ingwer-rnem-ketyan arreyn ingwer-lkwer rernem awenharl yep-yepel-rnem, rernemap anterrenharl. Yep-yep-rnemey.” \p \v 6 Jesus-elap angkan ikwer-rnemek ilenh, rernemap iterl-arey-angenh, “Ilekek nhan Jesus-arl angkeyel wenh?” \s1 Jesus ilelheyel, “Ayengarlap ran yep-yep arntarnt-arey-angker” \p \v 7 Iwerr aynteyneyel alakenhan, yep-yep-rnemek. Jesus-an angkek, “Ayengarlart iwerran, iteth-kenh apmer-warl! Ingkerrenhel ayenh iterl-areyel. \v 8 Ingwer-rneman angkeyel irrtyert-awarr-rnem. Atyenh-rnem atyeng awelheyel, yep-yep-rnem awelheyel-apeny. \v 9 Ayengarlart iwerran. Athap itethilemarl ingkerr innga atyeng-angkwarr apetyeman rerneman iwerr-angkwarr. Apmer atyenh-warl apey-alpeman. Inkwerelheyek. Atyeng-angkwarrant inkwerelheyek mwerr-angkwarr. \fig |src="lb00014c.tif" size="col" ref="John 10:9" \fig* \p \v 10 Artwa anyelk-awarr apetyem, ra yep-yep-rnem anyelkel inetyek atwetyek-then. Alakenh-anyemant ra apetyem. Ayengan apetyek, atyenh-angkwarrarl apenteyel-rnem ingkerrenh itethiletyek, intem-antey rernem iteth anetyek.” \fig |src="lb00006c.tif" size="col" ref="John 10:10" \fig* \s1 Jesus ilelheyel, “Ayeng yep-yep arntarnt-arey-angker mwerr” \p \v 11 “Ayengarl yep-yep-rnem arntarnt-arey-angker aneyel-apeny. Anyelk-awarr apetyenty, yep-yep-rnem irrtyert inetyek, ra yep-yep arntarnt-arey-angker-tangkwel renh ipmek atwem. Yep-yep arntarnt-arey-angker ra katy ilwem yep-yep ikwerenh-rnemek, renh-rnem arntarnt-aretyek apmwekety itethiletyek. \v 12 Warrkenh ingwer-rnem rernem manekant warrkirreyel, rernem atyeng-apeny-wenyarl. Yep-yep-rneman ikwer-rnem-kenh-wenyarl. Artwa ra man-awarr arengk artnwer arnarenty, ra aterel ikwerety anterrem, yep-yep-rnem iwerl-alhemel. Arengk artnwerel yep-yep-rnem tnhwem. Yep-yep-rnem arlperrtyirremel anterrem arengk artnwer ikwerety. \v 13 Man-awarr rernem yep-yep-rnem innga arntarnt-arey-angenharl. Alakenh-kety rernem aterel anterrem arengk artnwerel tnhwekerr.” \p \v 14 “Ayengarl artwa yep-yep-rnem arntarnt-arey-angker aneyel-apeny. Atha yep-yep atyenh-rnem alhengk-aremarl, rernem atyeng akalty arrpemarl. \v 15 Irrkaty-angkwarr Akngeyelan ayenh alhengk-areyel arrpemarl. Ayeng ikwer akalty arrpemarl. Kel ayeng katy ilwetyek yep-yep atyenh-rnemek, renh-rnem arntarnt-aretyek apmwekety. \v 16 Yep-yep ingwer-rnem atyenh-rnem arrpemarl. Rernemap ingwer-areny-rnemarl. Atha renh-rnem akngetyem atyeng-angkwarr, rernem angka atyenh alhengk-awem-anem, ayeng ikwer-rnem arlkenty. Ikwer-penh atha ingkerrenh-antey renh-rnem anyentelhilem. \v 17 Alakenh-anyem Akngey atyeng artewentyel ilkelheyel, ayengarl arlka menty anthelhem, atyenh-rnemek katy ilwem. Ayeng ipmepenh itethirreyenh. \v 18 Kel menty ayeng arlka anthelhem, ayeng katy ilwetyek ingkerrenhek alhewer. Akngeyel ayenh rlterrkilek, ayeng kel arlka menty anthelhetyek. Ra ayenh rlterrkilem, ayeng angkep itethirretyek arrpemarl. Alakenh-anyem Akngeyel atyeng arrernek arrwekel.” \p \v 19 Jew-rnemel angka awek-penh, ingwer-rnem ikwer inkwerelhek, ingwer-rnemarl arrangkwarl, irrpeltherrenh. \v 20 Rernem angkerrenh Jesus ikwer, “Ra arrenty-kenh itnweng-akertarl. Ran nhenh arwengkarl angkeyel! Arrantherr ikwer awelhey-angenharl!” \p \v 21 Jew ingwer-rneman angkerrek, “Jesus apek arrenty-kenh rlterrk-akert, nthakenh ra mwerr apmwel-areth angkey-angenh! Nthakenharlap artwa aparrng-penh ra mwerrilek, arrenty-kenh rlterrk-akertarlan?” \s1 Jew-rnem-kenh atyetyart-rnemel Jesus renh apwertel wetyek arrkernelheyel \p \v 22 Alyangkwel rernem akarrirrenh Jerusalem-warl, tyenkerr Hanukkah arlkwetyek. Jesus anenh arrpemarl apmer ikwer-itwek. \v 23 Ingwer-inger Jesus ra aketh-ampenyel lywenty-itwek itnan Solomon-kenh lywenty, ikwer-itwek ra alhenh tyaty ilkwitwek. \v 24 Jew ingwer-rnem Jesus ikwer-warl akarrirrek, renh ayern-ayntetyek, “Nga arraty anwekantherr ilelhey-angenh-antey. Akngeyel apek ngenh Christ nhenh-warl thwenek, rarl awank-akerr ilek, ahern nhenh-warl thwenetyek. Nga arraty innga ilelha, anwantherr ngenh iterl-arayntetyek.” \p \v 25 Jesus-el tyernek renh-rnem, “Ayengan arrekantherr arrwekel-antey ilelhek, ayengan Christ-arl, Akngeyel arrwekeleny-rnem ilek, ayenh ahern nhenh-warl thweneyenh. Arrantherr atyeng awelhey-angenharl. Akngeyel ayenh thwenek, rlterrk ikwerenh-akertel ayeng warrkirr-ayntetyek. Arrantherr ayenh anngetherr areyel. Alakenh-anyem-they arrantherr ayenh iterl-arey-areny, ayeng Christ-arl, rarl ayenh thwenek. \v 26 Arrantherr ingkerrenh atyeng irrpeltherreyelarl. Arrantherr atyeng-angkwarr apentey-angenharl. Arrantherran yep-yep atyenh-wenyarl. \v 27 Yep-yep atyenh-rneman rernem angka atyenh alhengk-awemarl. Atha renh-rnem iterl-areyel arrpemarl. Rernem atyenh-angkwarr apenteyelarl. \v 28 Alakenh-anyem-they rernem iteth intem Akngey-itwek aneyenh. Nthakenh rernem ilwey-angenh. Ingwerel nthakenh renh-rnem akngakey-angenh atyeng-they. \v 29 Akngey atyenhel ayenh yep-yep-rnem-apeny anthek. Akngey ran ilkwa inngarl, rlterrk-awaty aneyel ingwer-rnem-angkwarr. Ingwer-rnemel nthakenh renh-rnem Akngey-they akngakey-angenh. \v 30 Akngey-then ayeng-then anyent-antey aneyel. Akngeyel renh-rnem ayerrpilem, atha renh-rnem ayerrpilem arrpemarl.” \p \v 31 Jew-rnem-kenh atyetyart-rnemel Jesus renh awek-penh, rernem apwert-rnem inenh, apwertel-anem Jesus renh wetyek-anek. \v 32 Jesus ra angkek ikwer-rnemek, “Atha mwerr-angkwarr mpwarek ingkerrenhek ahern nhenh-itwek. Alakenh-anyem Akngeyel ayenh rlterrkilek. Arrantherr ingkerrenhel ayenh arek, ayeng mwerr-angkwarr ingkart-angkwarr warrkirrenh. Ilekek arrantherr ayenh apwertel wetyek?” \p \v 33 Rernem Jesus ikwer irrpelthirrek, “Arrangkw. Nthakenh anwantherr ngenh atwey-angenh warrk ngkwenh-angkwarr. Ngan Ingkart-wenyarl. Ngan Akngey ilkwarrpantey irrtywerremel ilelheyel, anyent-angkwarr-arrpantey! Alakenh-they anwantherr ngenh apwertel wetyek!” \p \v 34-35 Jesus angkek ikwer-rnemek, “Akngey-kenh angka arrwekeleny aynteyel: ‘Arrantherr akngey-rnem atyeng-apeny anetyek.’ Akngey-kenh pip arrwekelenyel aynteyel, angka nhenh arraty innga aynteyel intem-antey. Pip-itwek Ingkart angkek ikwer-rnem-warl, ra renh-rnem akngey itnewek ikwer-apeny. \v 36 Akngeyel ayenh thwenek ahern nhenh-warl, ayenh arrernek impen ikwerenh. Ayeng antwelheyel Akngey-kenh Alerikw. Ilekek arrantherr ayenh apmwa antweyel? \v 37 Arrantherr ayenh tnaketyek atharl Akngey atyenh-kenh warrk mpwareyel. \v 38 Arrantherr apek atyeng irrpeltherreyel, ayenh tnakey-angenh, atharl ileyel-angkwarr. Kel athan warrk mwerr mpwareyel Akngeyel mpwareyel-apeny. Alakenh-anyem-they arrantherr ayenh tnakey-areny. Ikwer-penhan arrantherr iterl-arey-areny, Akngey-then ayeng-then anyent-anteyarl.” \p \v 39 Jew-rnem atyetyart-rnemel awek-penh, rernem renh antwerrketyek arrkernelhek, tyayl-warl akwernetyek-arrpantey. Ra ikwer-rnem-kety anterrek. \p \v 40 Ra anpenhek irrkaty-angkwarr-antey Jordan lher-angkwarr, John-elarl akngerr arrwekel kwatyel baptise-emilenh-angkwarr. Jesus ra apmer ikwer-itwek anenh. \v 41 Jesus ra ikwer-itwek anenharl-antey, akngerr ingwer-rnem ikwer-warl akarrirrek. Rernem angkerrenh, “John-el anenhantherrenh Akngey-kenh rlterrkel mwerriley-angenharl. John-el angka arraty ilenh Jesus ikwer.” \v 42 Apmer ikwerel akngerran antelhek-anem Jesus-angkwarr. \c 11 \s1 Lazarus ilweyel \p \v 1 Artwa itnan ikwerenh Lazarus ra arntety ayntenh. Lazarus ra tawen akely Bethany-areny, angkwerikw ikwerenh-atherr Mary-atherr Martha-atherr. \v 2 Mary rey-antey arrpemarl, rarl Jesus apernek anterel, ingkety atherr altel-anem iparek anter-penh. \v 3 Mary Martha-atherr angkwerenheng ratherr ingwerenty angka thwenek Jesus ikwer-warl, “Ingkartay! Artwa weth ngarl ikwer ilkelheyel, ra arntety aynteyel.” \p \v 4 Jesus-el angka awek-penh ra angkek, “Ra nthakenh aleth-antey ilwey-angenh arntety-penh. Awaretyel atha renh itethilem, ingkerrenhel Akngey iterl-aretyek, tnaketyek inkwerelhemel, Akngey-kenh alerikw-then rernem ayenh tnaketyek arrpemarl.” \p \v 5 Jesus ikwer-rnem artewentyel ilkelhenh Martha-ek Mary-ek-then Lazarus-ek-akerr. \v 6 Jesus apmer ikwerel arteny anenh-antey, arlta atherrel alhey-angenh. \v 7 Ikwer-penh ra kwertengerl ikwerenh-rnem-warl angkek-anem, “Apmer Judea-ampeny-warl anwantherr alpetyek.” \p \v 8 Kwertengerl-rnem apatemel angkek, “Akalty-anthenh-anthenhay! Lyert arwa Jew-rnemel ngenh apwertel ipmek wetyek-anek. Nga ikwer-rnem-warl angkep arrpemarl alpey-angenh!” \p \v 9 Jesus-el tyernek, “Awaretyel ayeng alhetyek, arlta ikwerel. Ranem angkanem ilek ikwer-rnem. Artwa ingwerenty itwernekarl apek alheyel, ra nthakenh aytney-angenh. Ra aketh areyel ingkenyelarl arrtyerneyel-angkwarr. \v 10 Atwemengkel apek alhem, rap aytnemarl, nthakenh arey-angenharl. Awaretyel ra alheyel itwernewarl. Awaretyel ayeng alhey arrpemarl.” \p \v 11 Ikwer-penh Jesus angkek, “Lazarus ra ankwaynteyel, awaretyel ayeng ikwer-warl alhey, renh akemelhiletyek.” \p \v 12 Kwertengerlel-rnem tyernek, “Ingkartay! Ra apek ankwaynteyel, ra amentel akemirreyenh.” \p \v 13 Jesus ra iterl-arek, Lazarus rarl kel ilwek, ipma ayntenh. Kwertengerl-rnem rernem iterrenh Lazarus ankwaynterl-anenty-arrpantey. \p \v 14 Jesus-el renh-rnem aketh-anem ilek, “Lazarus kel ilwek. \v 15 Mwerr ayeng ikwer-warl alhey-angenh-antey, arrantherr ayenh iterl-arayntetyek-anem. Mpa, kel anwantherr alhey ikwer-warl.” \p \v 16 Thomas, itna ingweran Atyew, ra kwertengerl ingwer-rnem-warl angkek, “Alhey anwantherr Jesus-angkwarr, anwantherrap ikwer-itwel ilwetyek.” \s1 Jesus angkwerenheng-atherrek amperrngirreyel \p \v 17 Jesus ra tawen Bethany-warl alhek. Apmer-arenyel-rnem ikwer iley-ayntek, artwa Lazarus-arl arrewaly kel awenngel ayntek arlta 4-pelel. \v 18 Bethany ra Jerusalem-they arrer-antey, 3 kilometre apek. \v 19 Jew akngerr akarrirrek Mary Martha ikwer-atherr-warl Jerusalem-they, renh-atherr arternpiletyek. \p \v 20 Martha-el awek, Jesus rarl apetyenh. Mary apmerel arteny anenh. Martha Jesus ikwer-warl arnekirrek, \v 21 rap angkek, “Ingkartay! Nga ngwangk-antey apey-alhemer, ayteyaty atyenh itetharl anemer! \v 22 Aleyan atha ngenhant tnakeyel, Akngey ntwa ayernenty, ra kel ngkweng awelhem.” \p \v 23 Jesus ikwer-warl angkek, “Ayteyengkw ngkwenh itethirreyenh arrpemarl.” \p \v 24 Martha-el renh tyernek, “Ayeng akalty, ra iteth akemirreyenh arlta ingkernel.” \p \v 25 Jesus ikwer-warl angkek, “Ayengarl ran ipmepenh itetheley-angkeran. Ingwerel ayenh tnakenty, ra intem-antey iteth aneyenh. \v 26 Ra ayenh tnakenty, ra intem-antey ilwey-angenh, iteth aneyenh. Ntwa ayenh tnakeyel?” \p \v 27 Martha angkek, “Ya Ingkartay! Atha ngenh tnakem, ngan Akngey-kenh alerikw Christ-arl, renhey-antey Akngeyel ra arrwekeleny-rnem ilek ahern-areny-rnem-warl thwenetyek, renh-rnem ingkerrenh itethiletyek.” \p \v 28 Alakenh-anyem angkek-penh ra Mary-warl angkey-alpek, “Akalty-anthey-angker kel ra apetyek, ra ngkweng-anem yangkelhek.” \p \v 29 Mary ra anamerl-antey akemirrerl-alhek, ikwer-warl alhek. \v 30 Jesus ra tawen-warl alhey-angenh-antey, ra akwerrel-antey anek. \v 31 Akngerr akarrirrek ikwer-atherr-warl arternpiletyek. Rernem Mary renh arek, rarl anamerl-antey warl-they tyerrelhenhek aketh-warl, awenng-warl alhenty-arrpantey. Rernem renh apentenh, \v 32 Mary Jesus-warl apetyek, ampwethel-atherr arrernelhemel. Ra renh ilek, “Ingkartay! Nga awank-antey nhenh-warl apey-alhemer, ayteyaty atyenh iteth-anteyarl anemer.” \p \v 33 Jesus-el arek, rarl artnenh, Jew ingwer-rnem artnenh arrpemarl. Ranem amperrngirrek ikwer-rnem. \sp \bd Anayntileyel: Ra artewentyel iterrek, rernemarl ikwer irrpelthirrenh, ipmepenh itethiley-angenh-arrpantey.\bd* \p \v 34 Ra renh-rnem ayernek, “Nthenh-warl arrantherr arrewaly renh irrtyert-akwernek?” Rernem renh ilek, “Ingkartay apetya, intwaretyek.” \p \v 35 Jesus-anem artnek. \v 36 Jew-rnem angkerrek, “Ran Lazarus-ek artewentyel ilkelhek.” \p \v 37 Ingwer-rnem alakenh angkerrenh, “Ra artwa aparrngantarl annga rlkelhilek awankan rlterrk ilkwakert, ran apetyey-angenh arrewaly yanh mwerriletyek!” \s1 Jesus-el Lazarus ipmepenh itethilemel akemelhileyel \p \v 38 Jesus aleth-antey amperrngirrenh. Ra intey-warl alhek intwaretyek. Intey-itwek rernem apwert ilkwa arriw arrngertewek Jesus-el arey-alhek. \v 39 Jesus-el renh-rnem ilek, “Apwert ilkwa yanh arnangelhilenherr-arey arriw-they.” \p Martha angkek, “Ingkartay! Arrewaly ayntek arlta 4-ek-atwety, aley-anem ra arrewaly inteng-anem inteyel.” \p \v 40 Jesus angkek, “Atha ngenh kel ilek, ntwa ayenh tnakenty, ntwap areyenh, Akngey rlterrk ilkwakert inngarl aneyel!” \p \v 41 Rernem apwert renh arnangelhilek intey-they. Jesus-arl alker-warl itnywenemel angkek, “Akngeyay! Ayeng ngkweng inkwerelheyel, ntwarl ayenh awek. \v 42 Ayeng kel akalty ntwa ayenh aleth aweyel, ayengarl angkeyel-anem, nhenh-rnem akalty anetyek, ntwarl ayenh thwenek.” \p \v 43 Ikwer-penhan Jesus artewentyel arlkek, “Lazarus-ay! Kel tyerrelha!” \p \v 44 Lazarus ranem tyerrelhek intey-they arrewaly-kenh arnkwakert-antey. Rernem arnkwa renh iltya ingkethey lheley-angenh-antey. Rag-el inngerr artelhenh-antey. Alakenh Jesus-el renh-rnem ilek, “Arnkwa ikwer-they lhelenherr-arey, ra apmer-warl alpey-akenh.” Akngerrel Jesus renh tnakenh, rernemarl renh arek, rarl Lazarus renh itethilek. \fig |src="cn01769b.tif" size="col" ref="John 11:44" \fig* \s1 Atyetyart-rnem angkerreyel, nthakenh Jesus renh ipmek atwetyek \p \v 45 Ingwer-rnem Mary-kenh apmer-warl alhek-rnem, rernem Jesus renh arek, ra Lazarus renh itethilek arrewaly-penh. Rernem Jesus renh-anem tnakemel apentek. \v 46 Ingwer-rnem alpek Jerusalem-warl. Rernem Pharisee-rnem iley-alpek, Jesus-elarl Lazarus renh itethilek. \v 47 Pharisee-rnem anyentirrek, rernem angkerretyek atyetyart ingwer-rnem-then. “Nthakenh anwantherr artwa renh ileman? Ra ilek-ilek mpwareyel rlterrk ilkwakertel. \v 48 Anantherr renh arternpiletyek rernem renh apentekerr, Rome-areny atyetyart-rnem anwekantherr ahelirrekerr. Rernem tyaty ilkwa atakekerr, anwenhantherr Israel-areny-rnem atwekerr arrpemarl.” \p \v 49 Council-rnem artwa anyent itnan Caiaphas-arl. Ra ingkart atyetyart anenh tyaty ilkwitwek. Ra ingwer-rnem-warl angkek, “Arrantherr arwengkarl, iterl-arey-angenh! \v 50 Anwantherr renh menty tyarlewenty atwey-angenh, Rome-arenyel-rnem anwenhantherr ingkerrenh-antey atwem. Anwantherr artwa anyent atwenty, Rome-arenyel-rnem anwenhantherr menty arem atwey-angenh. Alakenh-angkwarr ra katy ilwetyek ingkerrenhek.” \v 51 Caiaphas ra ament angkey-angenh, Ingkart-kenh-angkwarr arrwekel angkek arraty-angkwarr, Jesus ra Jew ingkerrenhek katy ilwem, rernem iteth anetyek. \v 52 Arraty innga Jesus ra Jew-rnemekant katy ilwey-angenh. Ra Ingkart-areny ingkerrenhek ilwek, apmer arrpanenh-areny-rnemek, renh-rnem anyentelhiletyek. \v 53 Ikwer-penhan Jew-kenh atyetyart-rnem iterrenh, nthakenh rernem Jesus renh ipmek atwetyek. \p \v 54 Jesus-el iterl-arek, Jew-rnemarl ikwer angkerrenh, renh atwetyek. Alakenh-they ra Judea-ampenyel alhey-angenh, ingkerrenhel renh arekerr. Ra Jew-rnem-kenh atyetyart-rnem-kety arlengkewelhek. Ra tawen akely-warl alhek arlengkewelhemel, itnan Ephraim, apmer arlpaw-they arrerentyel. Ra ikwer-itwek anenh kwertengerl ikwerenh-rnem-akert. \p \v 55 Jew-rnem Jerusalem-warl akarrirrenh apmer arrpanenh-they, Anperarl Alhek “Passover” tyenkerr arlkwetyek. Arlta arrerirrek arrpemarl. Rernem tyenkerr atyenhilek, akngerrel arlkwetyek. \v 56-57 Atyetyart ilkwernem rernem Jesus renh antwerrketyek-arrpantey arrkernelhenh Pharisee-rnem-then Jerusalem-itwek-antey. Rernem ingkerrenh ilek, “Arrantherr Jesus arenty, arrantherr anwekantherr iletyek.” Ikwer-penhan ingkerrenh Jesus ikwer nthwenh. Rernem tyaty ilkwitwek akarrirrek, rernem angkerrenh, “Jesus ra nthakenh apmer nheng-warl apetyey-angenh ngay?” \c 12 \s1 Mary-el anter mwerr-angker intey-angker Jesus ingkatherr aperneyel \r (Matthew 26:6-13; Mark 14:3-9) \p \v 1 Arlta 6-penh Anperarl Alhek “Passover” tyenkerr arrangkw-antey arlkwetyek-anek. Jesus tawen akely-warl alhek, itnan Bethany, apmer irrkaty ikwer-warl ra artwa Lazarus awank ipmepenh itethilek-warl. \v 2 Martha-el-then Mary-el-then amern ampernek ikwer, ra arlkwetyek apmer ikwer-itwek. Artwa Lazarus ikwer-itwek anenh arrpemarl. Angkwerikw Martha-el amern arlperrtyilemel anthek. \p \v 3 Mary-el anter mwerr-angker intey-angker inek, rarl arrwekel man akngerrel payemelek. Anter renh-anem mwerr-angker intey-angker Jesus ingkatherr-warl thelek, alta kapwert-penhel-anem irrarlkemel. Akngerrel anter renh internek mwerr-angker warl ikwer-itwek. \p \v 4 Kwertengerl anyent anenh arrpemarl, itnan ikwerenh Judas Iscariot-arl. Artwa irrkaty rey-antey rarl ahelengkw-rnem-warl Jesus renh ahayiweyenh, ipmek atwetyek. \v 5 Judas ra arek, Mary-elarl Jesus-kenh ingka atherr-warl anter thelenh, altel iparemel. Ra ingwer-rnem ilek, “Arelh yanhelan anter arimpek. Ra anter renh tharlemiley-angenharl 300 thilp ngkwelty inetyek, ra ngkwelty renh-rnem anthemel-anem man-weny-rnem angayakw-rnem-then.” \v 6 Judas ilkelhey-angenh man-weny-rnemek amern-weny-rnem-thenek, arrangkw. Judas-el ngkwelty-rnem akwetyenh kwertengerl ingwer-rnem-they. Ra man atnyenenh yakweth akelyel. Ra irrtyertel yakweth akely-they inenh. Anyelk-awarrarlap ran. \p \v 7 Jesus-el Judas renh ilek, “Renh Iltey-angenh! Mareny-angkwarr ra ayenh anterel apernek, ingwer-rnemel ayenh awenng-warl akwernetyek. \v 8 Man-weny anayntem intem-antey arrekantherr-itwel. Ayeng arrekantherr-itwel aney-angenh intem-antey ahern nhel. Arrantherr nthakenh ayenh arey-angenh ahern nhenh-itwek intem-antey. Lyert arrantherr atyengant iterretyek.” \s1 Atyetyart ilkwernem angkerreyel Lazarus ipmek atwetyek \p \v 9 Jew-rnemel awek, Jesus ra Bethany-itwek anenh, rernem alhek nthwetyek ikwer. Rernem alhek Lazarus renh aretyek arrpemarl, renharl arrewaly-penh Jesus-el itethilek. \v 10-11 Rernem Lazarus itetharl arek-penh, akngerr ingwer-rnem Jew-kenh-angkwarr-kety ipmelhek-anem, Jesus-angkwarrant rernem apentenh. Atyetyart ilkwernem alakenh-kety arlkarirrenh. Rernem anyentirremel angkerrek, Lazarus-then ipmek atwetyek. \s1 Jesus Jerusalem-warl apetyeyel \r (Matthew 21:1-11; Mark 11:1-11; Luke 19:28-40) \p \v 12 Jew-rnem akngerr akarrirrek arrwekel-antey Jerusalem-itwek, Anperarl Alhek “Passover” amern tyenkerr arlkwetyek. Rernem awek Jesus-arl apetyenh Jerusalem-warl. \v 13 Waly-rnem rernem akalthenh ikwer inkwerelhemel. Jerusalem-they rernem alhek, Jesus renh rlwatetyek, rarl apetyenh ikwer-rnem-warl-athek. Rernem arlkerl-apenh, “Akngey ikwer anwantherr inkwerelhey! Akngeyel anwenhantherr arrwekel ilek, renh anwekantherr-warl thwenetyek, ra atyetyart anwekantherrenh ingkerrenhek anetyek. Akngey ra inkwerelheyel ikwer. Akngeyel renh arntarnt-areyel. Israel-areny-kenh atyetyart ilkwa. Mwerr renh tnakeyel ingkerrenhel.” \p \v 14-15 Kel Jesus-el tangkey-anem arey-alhek. Ra tangkey ikwer-warl nganerl-alhek, iwerrel-antey alhenh. Angka nhenh irrkaty-antey Akngey-kenh pip arrwekeleny-itwek ayntenh-antey: “Jerusalem-areny-rnem arrantherr aterirrey-angenh anetyek! Atyetyart anwekantherrenh apetyeyel, tangkey-akert.” \v 16 Kwertengerl ikwerenh-rnem angka arrwekeleny ikwer iylpelirrekarlarl. Ingwer-ingeran Akngeyel Jesus renh itethilek-penh, ra apmer irrwerl-warl alpek-penh, rernem iterl-arek-anem, Akngey-kenh pip arrwekeleny angka arrwekel ayntenh-angkwarr-antey. \sp \bd Anayntileyel: Angka arrwekel ayntenh Zechariah 9.\bd* \p \v 17-18 Akngerr awank anenh apmer Bethany-itwek. Rernem Jesus anngetherr arek, Lazarus renharl itethilek. Lazarus ra intey-they tyerrelhek. Akngerr Jerusalem-warl alpek, rernem ingwer-rnem iley-alpek, renharl Jesus-el itethelek-penh. Alakenh-they akngerr akarrirrek, Jesus renh rlwatetyek. \v 19 Pharisee-rnemel akngerr arek. Rernem angkerrenh, “Nthakenh anwantherr irreman? Akngerrelarl Jesus renh apenteyel-angkwarran!” \p \v 20 Greece-areny-rnem ingwer-rnem Jerusalem-itwek arrwekel-antey akarrirrek arrpemarl, Anperarl Alhek “Passover” tyenkerr arlkwetyek, inkwerelhemel. \v 21 Kwertengerl anyent itnan ikwerenh Philip, ra Bethsaida-areny Galilee-ampeny. Ra anenh Jerusalem-itwek arrpemarl. Greece-areny-rnem Philip-warl alhek. Rernem angkek ikwer-warl, “Anantherr ilkelheyel, Jesus aretyek.” \v 22 Philip alhek Andrew-warl, renh iletyek. Ratherr atherr-antey alhek, Jesus renh iletyek. \p \v 23 Jesus ilelhek, “Arlta atyenh arrer-anem, Akngeyel ayenh rlterrkileyenh, ayeng atyetyart ingkerrenhek anetyek rlterrk ilkwakert, ingkerrenhel ayenh iterl-aretyek Artwa Impen Akngey-kenh. \v 24 Angka arraty innga ayeng ilelheyel arrekantherr, arrantherr ayenh iterl-aretyek. Artwa ingwerel ntang anyent ahern-warl iwem, amern lyapetyek. Ntang anyent ikwer-they akngerram-akngerrirreyenh. Ntang anyent ywerreyenh, ra intwenhey-alpeyenh. Ikwer-they ntang akngerram-akngerr-anem irrem.” \sp \bd Anayntileyel: Alakenh-anyem artwa anyent-they akngerram-akngerrirreyenh arrpemarl. Ra ilwek. Rernem renh akwernek ahern intey-warl, ntang akwernem-apeny. Ikwer-penh ra itethirrenhey-alpek, amern ntang intwenhey-alpek-apeny. Ingkart-kenh-angkwarr alakenh aynteyel. Akngerrel renh tnakeyel, rernem iteth-anem irrem intem-antey.\bd* \p \v 25 “Nga amentewarl alhenty, ngap intem-antey iteth aney-angenh. Ntwa Akngey-angkwarr apententy, nga intem-antey iteth aneyenh. \v 26 Ingwerenty atyeng warrkirretyek, ra ayenh arraty apenterl-ayntetyek. Warrkenh atyenh-rnem ingkerrenh alhayntem atyeng-angkwarr intem-antey. Rernem atyeng warrkirrenty, Akngeyel renh mwerr antwem.” \s1 Jesus ilelheyel kwertengerl ikwerenh-rnemek \p \v 27 Jesus kwertengerl ikwerenh-rnemek ilelhek, “Ayeng amperrngirreyel. Nthakenh ayeng angkey-angenh. Ingwer-rnemel ayenh irrwampenh-antheyenh, rernem ayenh atweyenh. Kel menty rernem ayenh atwey. Akngey atha ayerney-angenh, ayenh itethiletyek. Ayeng ahern nhenh-warl apetyek, ingkerrenhek katy ilwetyek. \v 28 Akngeyay! Arraty-angkwarr alakenhey, rernem ngenh iterl-arayntetyek, nga rlterrk ilkwakert aneyel.” \p Ingkart-anem irrwerl-they angkek, “Ayeng arrwekel-antey ingkerrenh-warl lwewarrernelhek. Aley-anem ayeng ikwer-rnem-warl lwewarrernelhem arrpemarl, ayeng rlterrk ilkwakert aneyel.” \v 29 Angka artewenty innga. Ingwer-rnemel awek, awely-awely angkenty-apeny. Ingwer-rnem angkerrenh angel Jesus-ek angkenty-arrpantey. \p \v 30 Jesus angkek ikwer-rnem-warl, “Arrantherr iterreyel ra atyeng-warl angkenty-arrpantey. Arrangkw. Ran arrekantherrant angkek, arrantherr renh iterl-aretyek, ra rlterrk innga aneyel. \v 31 Ingkartel ingkerrenh akngakeyenh, apmwa apek mwerr apek. Arrenty ra atyetyart ahern nhenh-itwek aneyel. Aley-anem Ingkartel renh irrenteyel. \v 32 Ingwerel-rnem ayenh tyweneyenh. Ayeng arwerl iylpeyl-atherrel tywenelheyenh. Ayeng ilweyenh. Athan apmwan ingkerrenh-they iweyenh. Atha atyenh-rnem ingkerrenh atyeng-warl akngetyeyenh. Ingkerrenhel ayenh tnakeyenh.” \v 33 Jesus-el angka ikwer-rnem anayntilek, nthakenharl ra ilweyenh. \p \v 34 Ingkerrenh Jesus-warl angkek, “Arrangkw. Akngey-kenh Artwa Impen renh rernem tywenemel atwey-angenh. Akngey-kenh pip alakenh aynteyel: ‘Christ ra aleth-antey iteth aneyenh.’ Angwenharlart ran, Akngey-kenh Artwa Impen?” \p \v 35-36 Jesus ikwer-rnem ilelhek, “Akngey-kenh lyenenty-akert arrwekantherr-itwek akely arwa anem ahern nhenh-itwek, arrer-anem ayeng alpeyenh. Arrantherr arraty-angkwarr apenterl-ayntetyek, atyeng-angkwarr lyententy-akertel iwerr arraty apenteyel-apeny.” \p \v 37 Jesus-el ilek-ilek mpwarenh ingkerrenh-itwek, rernem aretyek. Ingwer-rnem irrpeltherrenh, ikwer awelhey-angenh. \v 38 Angka nhenh awank-akerr angkakert Isaiah-el arrwekel ingkwernek. Angka arraty innganem irrek. Isaiah-kenh alakenh ayntenh: “Ingkartay! Angwenhel anenhantherr tnakem, angka ngkwenh anwantherr ileyel? Arrangkw. Ingkerrenhel tnakey-angenh-antey. Angwenhel arek, ntwa ilek-ilek-angkwarr mpwarek rlterrkel? Arrangkw. Rernem arey-angenh-antey.” \p \v 39-40 Isaiah-el angka ingweran ingkwernek awank-akerr: “Ingkartel renh-rnem mpwarek, rernem aparrng-apeny anayntetyek, Ingkart renh iterl-arey-angenh. Renh-rnem mpwarek arrpemarl, rernem angka Ingkart-kenh awey-angenh anetyek. Alakenh-anyem-they rernem Ingkart-kenh-angkwarr angkepirrey-angenh! Ra nthakenh renh-rnem mwerriley-angenh.” Alakenh Isaiah-el awank-akerr ingkwernenh. Alakenh-anyem-they Jew-kenh atyetyart-rnemel Jesus apentey-angenh. \v 41 Awank-akerr Ingkartel Isaiah ilek, Jesus ra arawerrng rlterrk-akert aneyenh. Alakenh-anyem Isaiah-el angka arrwekel ingkwernek Jesus-wenyankel. \p \v 42 Jew atyetyart ingwer-rnemel Jesus renh tnakenh. Rernem aterirrenh Pharisee-rnem-kety, ingwer-rnemek ilelhey-angenh. Rernem ilelhenty Pharisee-rnemel, renh-rnem iltem Jew-rnem-kenh tyaty ikwer-they irrentemel. \v 43 Atyetyart-rnem ilkelhenh ahern-areny-rnemel renh-rnem tnaketyek, Pharisee-el-rnemant. \s1 Jesus ahern nhenh-warl apetyek, ingkerrenh itethiletyek \p \v 44 Jesus artewentyel angkek, “Ingwerel apek ayenh arenty, ra Akngey-then-antey arem arrpemarl, rarl ayenh thwenek nhenh-warl. \v 45 Ingwerel ayenh tnakenty, ra Akngey-then-antey tnakem arrpemarl, rarl ayenh thwenek nhenh-warl. \v 46 Ayeng ahern nhenh-warl apetyek lyenenty impen ingkerrenhek anetyek. Ingwerentyel ayenh tnakenty, ra iterl-arem-anem, ra nthakenh ingwemerntel aney-angenh arrangkw. Ayeng lyenenty impen apetyek, ingkerrenh lyenenty ikwer-itwek anetyek, Akngey-then-anem iterl-arayntetyek. Lyenenty-akertel iwerr arraty apenteyel-apeny. \v 47 Ingwer-rnemel angka atyenh awem-penh rernemap ipmelhem-anem, atha nthakenh renh-rnem arrkerney-angenh, apmwan antwemel, arrangkw. Ayeng apetyek, ingkerrenh itethiletyek. \v 48 Ingwerenty menty angkem atyengety, angka atyenh-kety intwemelirrenty, arlta ingkernelant ra apmwelhileyel angka atyenh-angkwarr. \v 49 Atha amentel angka nhenh iley-angenh. Akngey rarl ayenh thwenek, atha ikwerenh-angkwarr ileyel, rarl ayenh ilanthek-angkwarr. \v 50 Arrantherr angka ikwerenh tnakenty, arrantherr iteth intem aneyenhan. Alakenh-they atha arrekantherr ileyel arraty-angkwarr Akngey rarl ayenh ilanthek-angkwarr-antey.” \c 13 \s1 Jesus-el kwertengerl ikwerenh-rnem ingkety lheweyel \p \v 1 Jew rernem ngwangkant akarrirreyel, rernem Anperarl Alhek “Passover” tyenkerr arlkwetyek. Jesus-el iterl-arek-anem, arlta ikwerenh arrer-anem, ra Akngey-warl alpetyek ahern nhenh-they. Jesus amperrngirrek ikwerenh-rnemek, renharl apentenh-rnemek ahern nhenh-areny-rnem. Ra ikwer-rnem ilkelhenh intem-antey ilwetyek-atwety. \p \v 2 Ingkeny aylpenhekel, Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-akert anyentirrek, amern arlkwetyek. Judas Iscariot kwertengerl anyent ra anenh arrpemarl ikwer-rnem-itwek, ra Simon-kenh alerikw. Arrenty ra Judas arrwekel-antey ilek, Judas ra Jesus renh ahayiwetyek ahelengkw-rnem-warl. \p \v 3 Jesus ra iterl-arelhek, Akngeyelarl renh rlterrkilek, ra ingkerrenhek atyetyart anetyek. Ra akalty arrpemarl, ra Akngey-they apetyek, ra Akngey-warl alpem arrpemarl. \v 4 Rernem amern arlkwenharl-antey, Jesus arnkwa arlpenty lhelek, ahern-warl arrernemel. Aneny ra arertnelhek rag-el. \v 5 Kwaty-anem ra inpek rtnwewarl. Anyentarl-anyentarl Jesus-el kwertengerl ikwerenh-rnem ingkety irrarlkeynek rag-el artwerretyilemel. \fig |src="cn01799b.tif" size="col" ref="John 13:5" \fig* \v 6 Jesus ra apetyek Peter-warl. Peter-el ayernek-anem, “Ingkartay! Ingka ayenh-then ntwa irrarlkey-angenh.” \p \v 7 Jesus-el renh tyernek, “Lyertan arrantherr iterl-arey-angenh, atharl arrenhantherrenh ingkety irrarlkeyneyel. Ingwer-ingerant arrantherr iterl-areyenhan.” \p \v 8 Peter ikwer arrngert angkek, “Ingka atyenh irrarlkey-angenh, menty!” \p Jesus ikwer-warl angkek, “Nga arlkarirrenty, atyenh-wenyarl nga!” \p \v 9 Peter ikwer-warl angkek, “Ingkartay! Ingka atyenh kwatyel irrarlka, akwatherr-then akapwert-then ingkerrenh-antey!” \p \v 10 Jesus angkek ikwer-warl, “Ingwer-rnem ingkerrenh irrarlkenty, rernemap alyelk ingkerrenh-anemarl, aternng-weny. Ahernel alhenty, rernem ingketyant aternng. Arrantherr alyelk, anyentant arrangkwarl alyelk-wenyarl.” \v 11 Jesus ra arrwekel-antey iterl-arenh, anyentelarl renh ahayiweyenh ahelengkw-rnem-warl. Alakenh-anyem ra angkek anyent ikwer. Anyent apmwa anenh ikwer-rnem-itwel. \p \v 12 Jesus ra renh-rnem ingka irrarlkek-penh, ra arnkwa arlpentyel-anem aylpek angkep arrpemarl. Ra arrernelhek arrpemarl, rap renh-rnem ayernek, “Ilekek atha arrenhantherr ingkety irrarlkek? \v 13-14 Arrantherr ayenh ‘Ingkart’ itneweyel, ‘Akalty-anthenh-anthenh-then.’ Alakenh-anyeman arraty-angkwarrarl. Innga ayeng Ingkart arrekantherrenh akalty-anthenh-anthenh-then. Arrantherr warrkenh atyenh-rnem. Atha arrenhantherr ingka lheweynek. Arrantherr irrkaty-angkwarr anetyek, ayeng aneyel-angkwarr-antey. Arrantherr-anemarl ingkern ingka lhewerr-ayntetyek. \v 15-16 Ayeng arrekantherr lwewarrernelhek, arrantherr arraty-angkwarr apentetyek. Arrantherr atyenh-angkwarr anayntetyek. Atha arrenhantherr arraty-angkwarr ileyel, warrkenh ingwerenty nthakenh atyetyart ikwerenh-angkwarr ilkwa aney-angenh. Artwamp-angkwarr akely-antey aneyel. Artwa ra ingwer thwenem angkakert. Angkakert ra atyetyart ikwerenh akely-anteyarl aneyel. Warrkenh nthakenh ilkwa arrpem ilelhey-angenh. \v 17 Arrantherr mwerr-angkwarr alakenh apententy, Akngeyel arrenhantherr arntarnt-areyenh inkwerelhemel. \p \v 18-19 Arrantherr alyelk aneyel mwerr-angkwarr. Anyentant alyelk-weny aneyel apmwa. Ingwer-inger artwa anyent ra atyengety intwemelirrenty arrantherr areyenh. Akngey-kenh angka aynteyel alakenh: ‘Artwa ikwer-angkwarr atha amern-then aker-then arlkwem, ra atyengety intwemelirrem-anem apmwangkwarr.’ Alakenh-anyem ayeng artwa ikwer-penh angkeyel arrwekel, arrantherr atyeng awelhetyek. Arrantherr renh areyenh atyengety intwemelirrenty, arrantherr angka atyenh iterl-areyenh, inngarl ayengan, Akngey-kenh alerikwan. \v 20 Atha arrenhantherr arraty innga ileyel. Atha arrenhantherr angka atyenh-akert thweneyel, arrantherr apmer arrpanenh-warl ilerl-apayntetyek. Ingwerenty arrekantherr awelhenty inkwerelhemel, ra atyeng-then-antey awelhem inkwerelhemel. Ra akngey atyenhek awelhem arrpemarl, rarl ayenh thwenek.” \s1 Jesus-el kwertengerl-rnem ileyel, Judas-elarl renh ahelengkw-rnem-warl ahayiweyenh \p \v 21 Jesus ra ilelhek-penh ra alpwelyirrek. Ra kwertengerl-rnem ilek, “Innga atha arraty arrenhantherrenh ileyel, kwertengerl anyentel ayenh ahayiweyenh ahelengkw-rnem-warl, rernem ayenh antwerrkemel atweyek.” \p \v 22 Kwertengerl rernem ywarn iterrek-anem. Rernem anngant-arey arerrek ywarn iterremel. \v 23 Kwertengerl anyent ingwer Jesus-itwek anenh. Jesus ra ikwer artewentyel ilkelhenh intem. \v 24 Peter-el iltyelant renh ilek, “Jesus ayerna, angwenhek ra angkeyelan.” \p \v 25 Ra Jesus renh ayernek, “Ingkartay! Angwenhel ngenh ahayiweyenh?” \p \v 26 Jesus-el tyernek, “Atha amern akely arlkwerrng-warl apelyilem, athap anyent renh anthem, artwa anyent renhey-antey irrkaty-antey rarl ayenh ahayiweyenh.” Jesus-el amern akely arlkwerrng apelyilek, renh Judas anthemel. Simon Iscariot-kenh alerikwarlap ran. \v 27-30 Judas-elan amern anamerl-antey inerl-alhek. Arrenty Satan ikwer-warl antelhek. \p Jesus angkek, “Judas, anamerl alha, nga ilkelheyel-angkwarr, ntwa mpwaretyek.” Judas-el man atnyenenh yakwethenp. Kwertengerl-rnem iterrek, Jesus-el Judas ilanthek, rang tyenkerr atyenhilentyek-athen amern payemeletyek. Ingwer-rnem iterrek, Jesus-elarl Judas thwenentyek-athen, man man-weny-rnem antheynetyek-arrpantey. \s1 Jesus-el kwertengerl-rnem ileyel, rernem mwerr-angkwarr anayntetyek \p \v 31 Judas alhek-penh Jesus-arl kwertengerl-rnemek angkek, “Ingwerel-rnem ayenh iterl-areyenh Akngey-kenh Artwa Impen, ayengarl rlterrk ilkwakert aneyel, Akngeyelarl ayenh rlterrkilek. Rernem iterl-areyenh Akngey rlterrk ilkwakert aneyel arrpemarl. Rernem ikwer inkwerelheyenh. \v 32 Arraty innga! Ayeng Akngey-kenh Artwa Impen. Akngey ra lwewarrernelheyel ingkerrenh-angkwarr, Artwa Impen ayeng rlterrk ilkwakert aneyel. Lyert ayeng lwewarrernelhem. \p \v 33 Atyenh-rnem, alerl ayeng alyep arrekantherr-itwek anem. Ikwer-penh arrantherr atyeng ywarn nthweyenh, arrantherrap nthakenh ayenh arey-angenh. Arrantherr iterl-areyel apek, atha Jew atyetyart-rnem arrwekel-antey ilek-penh? Atha ilek alakenh, ‘Ayeng apmer ingwer-warl alpem. Arrantherr ywarn apmer ikwer-warl alpeyenh.’ Aleyan atha angka irrkaty arrekantherr ileyel. Ayeng apmer ingwer-warl alpem. Arrantherr ikwer-warl alpey-angenh arrangkw. \v 34 Alakenh mwerr. Kel atha arrekantherr angka Akngey-kenh ingwer-anem arrernem alakenh. Arrantherr ingwer-rnem arntarnt-arayntetyek, atharl arrenhantherr arntarnt-areyel-apeny. \v 35 Arrantherr mwerrant-arey anetyek. Alakenh-angkwarr ingwer-rnemel arrenhantherr iterl-arem, arrantherrarl kwertengerl atyenh-rnem aneyel.” \s1 Jesus angkeyel Peter-warl, “Nga ilelheyenh, ntwa ayenh iterl-arey-angenh-arrpantey” \p \v 36 Simon Peter-el Jesus ayernek, “Ingkartay! Nthenh-warl ngan alheyenh?” \p Jesus-el renh tyernek, “Ayeng apmer ingwer-warl alpem. Nga ikwer-warl alerl alpeyenh, ingwer-ingerant-anem alpeyenh arrpemarl.” \p \v 37 Peter-el Jesus ayernek, “Ingkartay! Ilek-kety ayeng ngkweng-warl alpeyenh? Ingwer-rnemel ngenh atwekerr, atha ngenh arntarnt-arem. Kel rernem ayenh ipmek atwetyek, alakenh-anyem mwerrarl. Ayeng aterirrey-angenh, katy ngkweng ilwetyek ayeng arlka menty anthelhetyek.” \p \v 38 Jesus-el Peter renh ilek, “Nga katy atyeng ilwey-angenh. Atha ngenh arraty ileyel, ingwer-inger tywek-tywek irrwey ingwepenh arlkey-ayntekerrem-awaty, nga irrpety-inger ilelhetyek, ntwa ayenh iterl-arey-angenh akwerrp-arrpantey.” \c 14 \s1 Jesus-el iwerr mwerr mpwareyel Akngey-warl-athek, anwantherr apent-ayntetyek \p \v 1 Jesus kwertengerl-rnemek angkek, “Artewentyel iterrey-angenh anayntetyek. Akngey renh tnakay, ayenh tnakem arrpemarl. \v 2 Akngey atyenh-kenh apmer ilkwa. Irrtywerrey-angenh atha arraty innga arrenhantherr ileyel. Ayeng arrwekel alpem, apmer arrekantherr mpwaretyek. \v 3 Ayeng apey-alpeyenh, atha arrenhantherr ikngwerl-alpetyek apmer nhak-warl, arrantherr aney-alpetyek Akngey-kenh apmer-itwek. Arrantherr atyeng-itwek anetyek. \v 4 Arrantherr iwerr iterl-areyel, ayengarl ikwer-warl alpeyenh.” \p \v 5 Thomas angkek, “Ingkartay! Anwantherr iwerr ikwer akwerrparl. Nthakenh anwantherr iwerr ikwer-warl alpeyenh?” \p \v 6 Jesus ilelhek Thomas-ek, “Ayengarl iwerr anyentarl Akngey-warl-athek. Atha angka arraty ingkerrenhek iley-angker. Atha anyentelarl arrewaly-penhan itethilem. Nthakenh ingwerenty alpey-angenh Akngey-warl atyeng-wenyel. Atyeng-angkwarrant nga Akngey-warlan alpem. \v 7 Arrantherr ayenh iterl-arenty, arrantherr Akngey atyenh renh iterl-arem arrpemarl. Kel arrantherr ayenh arek-penh, arrantherr ikwer akalty.” \p \v 8 Philip angkek Jesus-ek, “Ingkartay! Anwantherr Akngey aretyek, anwantherr ikwer inkwerelhetyek.” \p \v 9 Jesus-el Philip renh ilek, “Ayeng arrekantherr-angkwarr alhenh, arrantherr ayenh iterl-arey-areny. Ingwerentyel ayenh arenty, ra Akngey arem arrpemarl. Kel arrantherr Akngey renh arek. \v 10 Nga atyeng irrpelthirreyel-antey. Ntwa ayenh tnakey-areny, Akngey atyeng-itwel aneyel, ayeng Akngey ikwer-itwel aneyel arrpemarl. Angka anyent-antey. Angka atyenh-weny ikwerenh-angkwarr Akngey warrkirreyel. \v 11 Arrantherr ayenh tnakey-areny. Akngey atyeng-itwel aneyel, ayeng ikwer-itwel aneyel arrpemarl. Kel arrantherr ayenh tnaketyekant, atharl angka ikwerenh ilerl-apenh, ayeng warrkirrenh ikwerenh-angkwarr, arrantherr arek. \v 12 Atha arrenhantherr arraty ileyel. Arrantherr atyeng-angkwarr apententy, arrantherr atyeng-apeny mpwareyenhan. Ayeng Akngey-kenh apmer-warl alpemarl-kety, arrantherr ilek-ilek mwerr-angker mpwareyenh. \v 13 Arrantherr ayenh ayernenty itna atyenh-angkwarr, ayeng arrekantherr awelhem, ilek-ilek arrekantherr mpwarem, Akngey-kenh-angkwarr. Alakenh-anyem ingkerrenhel Akngey renh iterl-areyenh, ra rlterrk ilkwakertarl aneyel. \v 14 Arrantherr ayenh ayernenty itna atyenh-angkwarr, atha alakenh mpwarem arrekantherr.” \s1 Jesus-el kwertengerl-rnem ileyel, ra Itnweng Rlwart thweneyenh \p \v 15 Jesus-el kwertengerl-rnem ilek, “Arrantherr atyeng artewentyel ilkelhenty, arrantherr angka atyenh-angkwarr apentem. \v 16-17 Atha Akngey ayernem, ra Itnweng Rlwart arrekantherr-warl thwenetyek, arrenhantherr akalty-anthayntetyek, ranem arrekantherr-itwek aleth-antey anayntetyek. Ahern-arenyel Itnweng renh iterl-arey-angenh. Arrantherr renh iterl-areyel, nthakenh ra arrenhantherr iwerl-alhey-angenh. Ra arrekantherr-itwel intem-antey aneyenh. \v 18 Ayeng Akngey-kenh apmer-warl alpenty, nthakenh atha arrenhantherr iwerl-alhey-angenh. Ayeng arrekantherr-warl apey-alpeyenh. \v 19 Ingwer-ingeran ahern-areny-rnemel ayenh arey-angenh, arrantherr ayenh areyenh iteth-antey anngetherr. Arrantherr iteth aneyenh atyeng-angkwarr. \v 20 Arrantherr ayenh iterl-areyenh, ayengarl Akngey-kenh-angkwarr aneyenh. Arrantherr iterl-areyenh ayeng arrekantherr-itwek aneyel arrpemarl. Arrantherr atyeng-itwek aneyel arrpemarl. \v 21 Ingwerenty angka atyenh-angkwarr apentem, atharl renh anthek. Akngey ikwer inkwerelheyel, ayeng ikwer inkwerelhem arrpemarl. Ayeng ikwer-warl aremirreyenh, ra ayenh iterl-arayntetyek.” \p \v 22 Judas ingwer, Judas Iscariot-weny, ra Jesus renh ayernek “Ingkartay! Ilek ngan alakenh angkek? Ilek nga lwewarrernelhem anwekantherrant? Ahern-areny ingwer-rnem-alew?” \p \v 23 Jesus angkek Judas-warl, “Ingwerenty ilkelhenty atyeng-angkwarr apenterl-ayntetyek, ra atyeng awelh-ayntem. Akngey atyenh ikwer ilkelh-ayntem arrpemarl. Aylak ikwer-warl apetyem arrpemarl, ikwer-itwek anetyek. \v 24 Ingwerenty atyeng-angkwarr-kety arlkarirrenty, angka atyenhek ra awelhey-angenh. Angka atyenh-wenyarl Akngey atyenh-kenh, rarl ayenh thwenek ahern nhenh-warl angka ikwerenh-akert.” \p \v 25 Jesus angkek kwertengerl-rnem-warl, “Atha arrenhantherr angka arrwekel-antey ilek ayeng alpey-alenty. \v 26 Ingwer-inger ayeng Akngey-kenh apmer-warl alpenty-penh, ra arrekantherr-warl Itnweng ikwerenh thweneyenh, ranem arrekantherr ilkwatherr anetyek arntarnt-aremel. Itnwengel arrenhantherr akalty-anthayntetyek angka ingkerrenh-angkwarr, arrenhantherr iylpangkelhil-ayntetyek, angka weth atharl arrekantherr ilek-angkwarr, ayengarl arrekantherr-itwel anenhel. \v 27 Arrantherr artewentyel iterrey-angenh anetyek. Aterirrey-angenh. Atha arrenhantherr irrngerney-anthem arrantherr mwerrant-arey anetyek. Ahern-areny-kenh-angkwarr arternpirrey-angenh arrangkw. \v 28 Arrantherr wetharl ayenh awek-penh, ayeng alpeyenh. Ikwer-penh ayeng apey-alpeyenh arrpemarl. Akngey ra atyeng-angkwarr ilkwa innga. Arrantherr atyeng inkwerelhey-areny, ayengarl Akngey atyenh-warl alpem. \v 29 Arrwekel weth atha arrekantherr ilek, arraty-angkwarr apent-ayntetyek-anem ayeng apey-alpey-alenty. \v 30 Ahern-areny atyetyart ra nhenh-warl apetyeyenh. Ran atyetyart atyenh-wenyarl. Alakenh-anyem-kety ayeng nthakenh arrpemarl angkey-angenh. \v 31 Ayeng Akngey atyenhek awelhem, ingkerrenh ahern nhenh-areny-rnemel iterl-aretyek, ayeng Akngey-kenharl.” \p Ikwer-penh Jesus kwertengerl-rnemek angkek, “Kel-antey. Mpa, alhey anwantherr.” \c 15 \s1 Amern grapes-akert \p \v 1 Jesus ilelhek, “Ayeng arwerl grapes rarl. Akngey atyenh ran amern grapes arntarnt-arey-angker-apeny. \v 2 Waly amern-akert-rnem mentyarl arem. Waly-rnem amern-weny-rneman ra akalthemel iwem, waly ingwer-rnem amern-akert-rnem irretyek. \v 3 Mwerr arrantherr arraty aneyel, angka atyenh-angkwarr ayntarrp-iley-angenh.” \sp \bd Anayntileyel: Anwantherr arratyirrem angka ikwerenh-angkwarr, alyelk-anem, waly mwerr-rnem aneyel-apeny.\bd* \p \v 4 “Atyeng-itwel ana, ayeng arrekantherr-itwel anem arrpemarl. Waly akenty ra arlenyirrem, arrangkwarl. Alperr amentirrenty, amern aney-angenh-anemarl. Arrantherr amentirrenty atyengety arrantherr arrangkwarl, atyeng-angkwarr apentey-angenhan. \v 5 Ayeng arwerl grapes-apeny, arrantherr waly-rnem-apeny. Atyeng-itwel arrantherr anenty, ayeng arrekantherr-itwel anem arrpemarl, arrantherr arraty-angkwarr aneman. Atyeng-angkwarr aney-angenh ayeng arrekantherr-itwel aney-angenh arrpemarl. \v 6 Ingwerenty atyengety amentirrenty, ra apmwirreyenh, alperrarl apmwa arlenyirrem-apeny arrangkw. Warrkenh-rnemel alperr arleny-rnem rwewarl iwem-apeny. \v 7 Arrantherr atyeng-angkwarr apententy, angka atyenh iterl-aremel awelhenty, ayeng arrekantherr awelh-ayntem arrpemarl, arrantherr atyeng ayernenty, athap arrenhantherr arntarnt-arayntem. \v 8 Arrantherr arraty-angkwarr apententy, ingkerrenhel Akngey renh iterl-arem tnakemel, ran rlterrk inngarl aneyel. \v 9 Ayeng arrekantherr ilkelheyel, Akngey atyeng ilkelheyel-apeny. Ayeng arrekantherr ilkelheyel, Akngey atyeng ilkelheyel-apeny. Atyengety intwemelirrey-angenh, intem-antey apenterl-ayntetyek. \v 10 Ra atyeng ilkelheyel, ayeng ikwer awelheyelarl. Ra nthakenh atyengety intwemelirrey-angenh. Ayeng innga arrekantherr ilkelheyel irrkaty-angkwarr-antey. Arrantherr atyeng awelhenty, ayeng arrekantherr-itwel anem, arrekantherrety intwemelirrey-angenh. \p \v 11 Atha arrenhantherr ilek, arrantherr irrngerney anayntetyek ayeng aneyel-apeny. Ayeng ilkelheyel, arrantherr irrngerney innga anayntetyek. \v 12 Nhenhan angka atha arrekantherr intem-antey arrernek: Ayengarl arrekantherr-itwel mwerr-angkwarr aneyel-apeny, arrantherr ingwer-rnem-then mwerrant-arey anayntetyek. \v 13 Alakenh-anyem artwa ra ikwerenh-rnemek artewentyel ilkelheyelarl, rap arlka menty anthelhem, ikwer-rnem katy ilwetyek, renh-rnem itethiletyek.” \sp \bd Anayntileyel: Jesus irrker-angkwarr arwa ilelhek.\bd* \p \v 14 “Arrantherr angka atyenh-angkwarr apententy aleth-antey, arrantherrap atyenh-rnemarl anem. \v 15 Lyertan atha arrenhantherr itnewem atyenh-rnem-anemarl. Aleyan arrantherrarl iterl-areyel angka atyenh-angkwarr, ayengan iterreyel-angkwarr. Arrantherran warrkenh-weny-anemarl. Atha arrekantherr angka ingkerrenh ilek, Akngey atyenhel ayenh ilek-apeny. Warrkenh-rnemel atyetyart-kenh angka ingkerrenh iterl-arey-angenharl, rarl iterreyel-angkwarr. \v 16 Arrantherr ayenh arrerney-angenh, atyetyart arrekantherr anetyek. Atharl arrenhantherr ayerrpilek, atyenh-rnem anetyek. Atha arrenhantherr ayerrpilek, arrantherr Akngey-angkwarr warrkirr-ayntetyek intem-antey. Arrantherr Akngey ayernenty atyeng-angkwarr, Akngeyel arrekantherr awelhemarl. \v 17 Atha arrekantherr ileyel arrpemarl, angka nhenh aynteyel-angkwarr: Arrantherr mwerr-angkwarr anayntetyek, artewentyel ilkelh-ayntetyek ingwer-rnemek.” \s1 Jesus ilelhek, ahern nhareny-rnem ikwer ilkelhey-angenh \p \v 18 Jesus kwertengerl-rnemek angkek arrpemarl, “Ingwer-rnem ahern nhareny-rnem arrekantherr ilkelhey-angenharl. Iterl-arayntenherr-arey, arrwekel-antey rernem atyengety arlkarirrenh-apeny. \v 19 Arrantherr ahern-areny-kenh-angkwarr apententy, ahern-areny rernem arrekantherr inkwerelhemarl. Arrangkw. Atha arrenhantherr ingkerrenh ayerrpilek atyenh-rnem-anem. Alakenh-they rernem arrekantherrety arlkarirreyel. Arrantherrap ikwer-rnem-kenh-wenyarl. \v 20 Iterl-arenherr-arey, atharl arrenhantherr arrwekel ilek. Artwa warrkenh anem, ranap atyetyart ikwerenh-angkwarr ilkwewenyarl arrangkw. Ahern-arenyel ayenh atwetyek arrkernelhem. Irrkaty-angkwarr rernem arrenhantherr atyenh-rnem atwetyek arrkernelhem arrpemarl. Ingwer-rnem angka atyenhek awelhek, atharl ikwer-rnem ilek. Irrkaty-angkwarr rernem arrekantherr awelhem, arrantherran angka ikwer-rnem ilenty. \p \v 21 Ahern-areny-rnem rernem apal anenh, Akngey renh iterl-arey-angenh, rarl ayenh thwenek ahern nhenh-warl. Arrantherran atyenh-rnemarl. Rernem arrekantherr irrpelthirrem arrpemarl, atyeng irrpelthirrenh-apeny, ikwer-rnemant awelhetyek. \v 22 Apalarl rernem anenh arrwekel. Ingkartel renh-rnem nthakenh ayntarrp-iley-angenh, arrangkw. Angka atyenh awek-penh rernem apmwangkwarr-antey aneyel. Ingkartel renh-rnem tyatyemilem. \p \v 23 Ingwerenty atyengety arlkarirrenty, rap Akngey-kety arlkarirreyel arrpemarl. \v 24 Atha ilek-ilek mpwarek, ingkerrenhel aretyek, Akngey rlterrk ilkwa. Rernem anngetherr arek. Ingkerrenhel ayenh arek, ayengarl ikwer-rnem-itwek warrkirrenh. Rernem atyeng ilkelhey-angenh-antey, Akngey atyenhek-then, rernem atyengety intwemelirrek. Rernem apmwelhilek Akngey-kenh-angkwarr. \v 25 Akngey-kenh angka alakenh arrwekel aynteyel: ‘Ingwer-rnem arwa atyengety arlkarirreyelarl apmwangkwarrarl.’” Angka innganem irrek. \p \v 26 Jesus-el kwertengerl ikwerenh-rnem ilek, “Atha arrekantherr-warl-anem Itnweng arrernem. Ra Itnweng Akngey-they apetyem, atyenh-angkwarr arrenhantherr akalty-anthetyek arraty-angkwarr. \fig |src="hk00072c.tif" size="col" ref="John 15:26" \fig* \v 27 Arrantherr ayenh aytarenhey-alpenh awank-they. Alakenh arrantherr ingwer-rnemek iley-areny angka atyenh.” \c 16 \p \v 1 Ikwer-penh Jesus angkek kwertengerl ikwerenh-rnemek, “Atha arrenhantherr ingkerrenh-angkwarr akalty-anthek, arrantherr atyengant awelh-ayntetyek, angkep intwemelirrey-angenh. \v 2 Ingwer-inger Jew-rnemel arrenhantherr tyaty akely-they irrenteyenh, innga. Ingwer-inger rernem arrenhantherr ipmek atweyenh, angka Akngey-kenh arraty-angkwarr-arrpantey. \v 3 Rernem Akngey iterl-arey-angenharl. Rernem ayenh iterl-arey-angenh arrpemarl. Alakenh-they rernem arrenhantherr ipmek atweyenh. \v 4 Aleyan atha arrekantherr ileyel arrwekel arrantherr angka nhanyem iylpangketyek, atharl arrenhantherr arrwekel ilek-angkwarr, atwekerr-awaty.” \p Ikwer-penh Jesus angkek kwertengerl ikwerenh-rnemek, “Awank-akerr atha angka arrekantherr iley-angenh-antey, ingwerel-rnem arrenhantherr atweyenh.” \s1 Itnweng Rlwart-penh \p \v 5 “Akngeyel ayenh thwenek ahern nhenh-warl. Ayeng Akngey-warl alpeyenh. Arrantherr ayenh ayerney-angenh, ‘Nthenh-angkwarr nga alpeyenh?’ \v 6 Arrantherr amperrngirremel ayenh awek, ayengarl arrekantherr ilelhek. \v 7 Atha arrenhantherr arraty ileyel, ayeng Akngey-warl alpenty, atha arrekantherr Itnweng thwenem ilkwatherr. Itnweng Rlwart apetyey-angenh-antey. Ayeng alpentyelant atha Itnweng Rlwart arrekantherr-warl thwenem. \p \v 8 Itnweng ra ahern-warl apetyeyenh, rap ingkerrenh akalty-antheyenh, rernem apmwekety angkepirretyek. Rantey arrpemarl ingkerrenh ileyenh, ayengarl arraty aneyel, rernem ingkerrenhel ayenh iterl-areyenh, ingwer-inger Akngeyel ahern-areny ingkerrenh atha akngakeyenh. \v 9 Alakenh-they Itnweng ra ayenharl tnakey-angenh-rnem ileyenh, Rernem atyeng-warl angkepirretyek. \v 10 Ayeng Akngey-warl alpemarl-kety ra arrenhantherr arraty innga akalty-antheyenh, ayengarl arraty innga. \v 11 Apmwangkwarr apenteyel-rnemel iterl-aretyek, ahern-areny atyetyart renh Akngeyel kel ywerrelhilek. \p \v 12 Angka ingwer-rnem aynteyel. Atha arrenhantherr nthakenh arraty iley-angenh, arrantherr ywarn iterreyel-kety. \v 13 Akngey-kenh Itnwengel arraty innga ileyel. Ingwer-ingeran Akngey-kenh Itnweng ra arrekantherr-warl apetyeyenh, ra angka ingkerrenh arraty innga arrekantherr ileyenh. Ra Akngey-kenh-angkwarrant ileyenh, arrantherr iterl-aretyek nthakenharl irreyenh. \v 14 Itnwengel ayenh tnakeyenh, ra angka atyenh irrkaty-antey arrekantherr ileyenh. Alakenh-they arrantherr ayenh iterl-areyenh, ayengarl rlterrk inngan. \v 15 Angka Akngey-kenh angka atyenh arrpemarl. Atha arrwekel arrenhantherr kel ilek, Itnwengel arrenhantherr akalty-antheyenh, angka atyenh renhey-antey.” \s1 Jesus-el kwertengerl-rnem ileyel, rernem irrngerney anetyek \p \v 16 Ikwer-penh Jesus-el kwertengerl-rnem ilek, “Arlta irrpety-penh ayeng ywerreyenh, arrantherr ayenh arey-angenh-anem. Ingwer-ingerant ayeng aremirreyenh, arrantherr ayenh areyenh-anem.” \v 17-18 Kwertengerl-rnem angkerrenh, “Nthakenh Jesus angkek, rarl ywerrerl-alheyenh, ingwer-ingerant aremirreyenh. Nthakenh ra ilelhek, ra Akngey-warl alpeyenh? Anwantherr apateyel.” \p \v 19 Jesus-el renh-rnem iterl-arek, rernemarl apatemel anenh, rernem renh ayernetyek. Jesus angkek, “Ayeng arrwekel-antey ilelhek, ‘Arlta irrpety-penh arrantherr ayenh arey-angenh-anem, ingwer-ingerant arrantherr ayenh areyenh-anem.’ Alakenh-they arrantherr apatemel angkerreyel apek? \v 20 Atha arrenhantherr arraty ileyel, arrantherr atyeng amperrngirreyenh artnemel, ahern-areny ingwer-rneman inkwerelheyelarl. Arrantherr amperrngirreyenh, ikwer-penh arrantherr inkwerelheyenh arrpemarl. \v 21 Ampa akely ikwerenh aney-alenty, amikw arntety amperrngirreyel. Ampa ikwerenh anekarl-they ra irrngerney-anem aneman. \v 22 Lyert arrantherr atyeng amperrngirreyel arrpemarl. Ingwer-inger atha arrenhantherr areyenh arrpemarl, arrantherr intem-antey atyeng inkwerelheyenh amperrngirrey-angenh-anem. \v 23 Ayeng nhethey alpenty, arrantherr ayenh ayerney-angenh. Atha arrenhantherr arraty innga ileyel. Arrantherr Akngey atyenh ayernenty, atyeng-angkwarr, ra arrenhantherr awemarl. \v 24 Arrantherr Akngey renh ayerney-angenh-antey atyeng-angkwarr. Lyertan arrantherr renh ayernetyek, rarl arrenhantherr kel awemarl, arrenhantherr anthemarl. Arrantherr inkwerelheyenh-anem.” \p \v 25 Ikwer-penh Jesus kwertengerl-rnemek ilelhek, “Atha angka ilek-ilek arrekantherr ilek anyelkel, arrekantherr arraty anayntiley-angenh. Ingwer-ingeran atha angka Akngey-kenh arrekantherr anayntileyenh, arrantherr arraty-anem Akngey-kenh-angkwarr akaltyirretyek. \v 26 Arlta ikwerel, Nthakenh atha anyentelant Akngey ayerney-angenh arrangkw. Arrantherr Akngey amentel renh ayernetyek, atyeng-angkwarr. \v 27 Arrantherr ayenh iterl-areyel, ayeng Akngey-kenh innga. Alakenh-anyem Akngey arrekantherr artewentyel ilkelheyel. \v 28 Ayeng Akngey-they apetyek ahern nhenh-warl. Aleyan ayeng Akngey atyenh-warl alpeyel ahern nhenh iwerl-alhemel-anem.” Alakenh-anyem Jesus angkek. \p \v 29 Kwertengerl-rnem ikwer angkek, “Nga anaynt-anem angkek, anyelk-weny. \v 30 Aley-anem anwantherr akalty. Ntwa ingkerrenh iterl-areyel, amentel irrwerl-areny-kenh-angkwarr, akwerrngelant atnyeneyel. Aleyan anwantherr ngenh iterl-areyel, ngarl inngan Akngey-they apetyek.” \p \v 31 Jesus-el renh-rnem tyernek, “Arrantherr atyeng arraty awelheyel? \v 32 Atyeng arrantherr awelhenherr-arey! Ingwer-inger arrantherr aterel anterremel alpeyenh apmer-warl, ayenh iwerl-alhemel. Kel mwerr, Akngey ilkwatherr atyeng-itwek aneyel, ayeng ament-weny. \v 33 Kel Atha arrenhantherr ilek, arrantherr arternp anayntetyek. Atyeng iterrey-angenh amperrngirrey-angenh. Artwa ahern-areny-rnemel arrenhantherr irrwerneyenh. Arrantherr ikwer-rnem-kety aterirrey-angenh. Kel atha ahern-areny-rnem arrwekel-antey antengilek.” \c 17 \s1 Jesus-el Akngey ayerneyel kwertengerl-rnemek \p \v 1 Jesus-el kwertengerl-rnem ilek-penh, ra alker-warl-athek itnywenek, ra Akngey-warl angkemel, “Akngeyay! Ayengan alerengkw ngkwenh. Arlta atyenh arrer-anem ayeng ilwetyek. Ayenh rlterrkila, ayeng rlterrk ilkwakert anetyek ngkweng-apeny, ingkerrenhel ngenh iterl-aretyek ngarl rlterrk innga aneyel. \v 2 Ntwa ayenh arrernek, ayeng Ingkart ahern-areny ingkerrenhek anetyek. Atha ingkerrenh itethiletyek ngkweng-angkwarr, ntwarl ayenh ilanthek-angkwarr. \v 3 Rernem iteth intem aneyek ngkweng-angkwarr, rernem ngenh iterl-aretyek, nga Akngey anyent innga aneyel, rernem ayenh iterl-aretyek arrpemarl, ntwarl ayenh thwenek ahern nhenh-warl. \v 4 Atha warrk ingkerrenh ywerrelhilek, ntwarl ayenh thwenek. Atha ingkerrenh akalty-anthek angka ngkwenh. Rernem akalty-anem, rernem ngenh iterl-areyel-anem, nga anyentarl rlterrk ilkwakert aneyel. \v 5 Akngeyay, ahern nhenh arrpmerney-angenh-antey, aylak atherr-antey anenh rlterrk ilkwakert. Ayenh rlterrkila arrpemarl, aylak atherr-antey arrpemarl anetyek rlterrk ilkwakert. \p \v 6 Ntwa kel ingwer-rnem rlwanek, rernem atyeng-angkwarr apentetyek, kwertengerl atyenh-rnem anayntetyek. Rernem ngkwenh-rnem anenh, ntwa renh-rnem atyeng-warl atnwenhek. Rernem ngkweng arraty awelheyel, angka ngkwenh-angkwarrant arraty apenteyel. \v 7 Rernem akalty-anem, ntwarl ayenh rlterrkilek. \v 8 Atha renh-rnem akalty-anthek, ntwarl ayenh ilanthek-angkwarr-antey. Rernem atyeng awelhek. Rernem atyeng akalty, ayengarl ngkweng-they apetyek. Rernem atyeng akalty arrpemarl, ntwarl ayenh thwenek ahern nhenh-warl. \v 9 Aleyan atha ngenh ayerney-angenh ahern-areny ingkerrenhek. Atyenh-rnemekant atha ayerneyel. Rernem ngkwenh-rnem, ntwap renh-rnem atyeng anthek. Alakenh-anyem atha ngenh ayerneyel ikwer-rnem. \v 10 Nhenh-rnem atha atnyeneyel, ngkwenh-rnemarl. Nhenh-rnem ntwarl atnyeneyel-rnem atyenh-rnem arrpemarl irrkaty-antey. Rernem angka atyenh ingwer-rnemek ilerl-apayntetyek, rernem ayenh iterl-aretyek, ayengarl rlterrk ilkwakert aneyel. \v 11 Atha ahern nhenh iwerl-alhem-anem, ngkweng-warl alpem-anem irrwerl-warl. Kwertengerl atyenh-rnemant-anem anayntem ahern nhenh-itwek. Ntwa itna ngkwenh atyeng anthek. Renh-rnem arntarnt-araynta apmwekety, rlterrk ngkwenhel rernem anyent-antey anayntetyek, aylakarl anyent-antey aneyel-apeny. \v 12 Atha renh-rnem arntarnt-arek, ngkweng-angkwarr. Ntwa ayenh rlterrk ilkwa anthek, atha renh-rnem arntarnt-aretyek. Atha renh-rnem arntarnt-arek, rernem ngkwengety angkep irrekerr. Artwa anyentant ngkwengety angkepirrek apmwangkwarr. Ra ipma intem-antey aynteyenh, angka ngkwenh arrwekel ayntenh-angkwarr. \p \v 13 Akngeyay! Lyert-antey ayeng alpetyek ngkweng-warl. Ayeng ngkweng-warl angkeyel ahern nhel, kwertengerl atyenh-rnemel ayenh awetyek, rernem atyeng inkwerelhetyek, irrngerney anetyek arrpemarl. \v 14 Atha renh-rnem akalty-anthek angka ngkwenh. Ingwer-rnem ahern nhenh-areny-rnem, apmwangkwarr apenteyel-rnem, rernem kwertengerl-rnem-kety arlkarirreyel. Ayeng ahern-arenyek awelhey-angenh, rernem ahern-arenyek awelhey-angenh arrpemarl, arrangkw. \p \v 15 Akngeyay, atha ngenh ayerneyel, rernem ahern nhenhel anayntetyek, ntwa renh-rnem arntarnt-aretyek arrenty-kety. \v 16 Atha ahern-areny-kenh-angkwarr apentey-angenh arrangkw. Rernem ahern-areny-angkwarr apentey-angenh arrpemarl. \v 17 Angka ngkwenh arraty inngarl. Kwertengerl-rnem rlterrkila, rernem ngkwengant arraty anayntetyek intem-antey. \v 18 Ntwa ayenh ahern nhenh-warl thwenek, alakenh-anyem atha nhenh-rnem thwenem, rernem angka mwerr ilerl-apayntetyek apmer arrpanenh-warl. \v 19 Ayeng arlka menty anthelhem ikwer-rnem, rernem ngkweng anthelhetyek arrpemarl, impen-angkwarr. \p \v 20 Akngey, atha kwertengerl atyenh-rnemek ayerneyel. Rernem angka atyenh ilerl-apayntetyek ingwer-rnem-warl. Ingwer-rnem arntarnt-araynta arrpemarl, rernem ngkweng-angkwarr apenterl-ayntetyek arrpemarl. \v 21 Akngey, atha ngenh ayerneyel, rernem anyent-angkwarr apenterl-ayntetyek ingkerr aylak anyent-antey aneyel-apeny. Ingkerrenhel renh-rnem awetyek, rernem ngenh iterl-aretyek, ntwarl ayenh thwenek ahern nhenh-warl. \v 22 Akngey, ntwa ayenh rlterrkilek. Alakenh-anyem atha renh-rnem rlterrkilem arrpemarl. Alakenh-anyem rernem anyent-angkwarr anetyek, mwerrant-arey, aylak anyent-angkwarr aneyel-apeny. \v 23 Akngey, ayeng ikwer-rnem-itwel intem-antey anem, nga atyeng-itwel intem-antey aneyel-apeny. Alakenh-anyem rernem anyent-antey aneyenh. Rernem ngenh iterl-aretyek, ntwarl ayenh thwenek, ahern nhenh-warl, ngarl ikwer-rnem ilkelheyel, atyeng ilkelheyel-apeny. \p \v 24 Ahern nhenh arrpmerney-angenh-antey, nga atyeng artewentyel ilkelhenh. Alakenh-anyem ntwa ayenh rlterrk anthek. Akngeyay, ntwa ayenh kwertengerl-rnem atyeng-warl atnwenhek. Ayeng ilkelheyel, rernem atyeng-itwek anetyek intem-antey, atyeng akalty irretyek, ayeng rlterrk ilkwakert, ngarl rlterrk aneyel-apeny. \v 25 Akngey, nga arraty inngarl. Ahern-areny ingwer-rnemelan ngenh iterl-arey-angenhan. Atha ngenh iterl-areyel. Kwertengerl-rnemel ngenh iterl-areyel arrpemarl, ntwarl ayenh thwenek ahern nhenh-warl. \v 26 Atha aleth-antey ilayntem angka ngkwenh, rernem ingwer-rnemek artewentyel ilkelhetyek, nga atyeng artewentyel ilkelheyel-apeny, ayeng anyent-antey ikwer-rnem-itwek anetyek.” \c 18 \s1 Iltyemwerney-rnemel tyaty-arenyel-rnem-then Jesus renh antwerrkeyel \r (Matthew 26:47-56; Mark 14:43-50; Luke 22:47-53) \p \v 1 Jesus-el Akngey ayernek-penh, ra kwertengerl ikwerenh-rnem-akert alhek. Lher Kidron-angkwarr artarnpenhek intwar-ampeny-warl. Rernem alhek arwerl alip-angketyarr-warl. \v 2 Judas, kwertengerl anyent. Ingwer-ingerant ra Jesus renh ahayiweyenh artwa ahelengkw-rnem-warl. Ra apmer renh iterl-arek, Jesus rernemamarl akarrirrenh kwertengerl ikwerenh-rnem-akert. \v 3-5 Judas apetyek artwa ahelengkw Rome-areny-rnem-akert, Jesus renh antwerrketyek. Tyaty-areny iltyemwerney-rnem apetyek arrpemarl, Pharisee-rnemel renh-rnem thwenek tyaty-areny ilkwernemel-then. Rernem lyenenty-rnem-then rwalep-rnem-then akngetyek, walth-rnem-then. Jesus-el renh-rnem arnarek, akngerr. Ra arrwekel-antey iterl-arek, rernem apetyetyek, atwekerr-awaty. Ra rtnerl-alhek ayernemel, “Artwa angwenhek arrantherr nthweyel?” \p Rernem tyernek, “Jesus Nazareth-arenyek anwantherr nthweyel.” \p Jesus ra ilelhek, “Ayengarlap ra.” Judas ra ikwer-rnem-itwek rtnenh. \v 6 Jesus ikwer-rnem ilelhek-penh, rernem arlengirreynek, ahern-warl aytnemel, ingkerr-antey. \p \v 7 Jesus-el ayernek arrpemarl, “Angwenhek arrantherr nthweyel?” \p Rernem renh tyernek, “Jesus Nazareth-arenyek.” \p \v 8 Jesus-el renh-rnem ilek, “Kel ayeng arrwekel-antey arrekantherr ilelhek. Arrantherr ayenh inngantey arey-alhek. Artwa nhenh-rnem tyarlewenherr-arey, anterrkwey-angenh.” \v 9 Ahelengkw-rnemek ra arrngert angkek. Alakenh angka innganem irrek. Ra Akngey-warl kel angkek arrwekel-antey, “Akngeyay! Ntwa kwertengerl-rnem ingkerrenh atyeng anthek, atha renh-rnem atnyen-ayntetyek iylpelerlewey-angenh. Kel atha renh-rnem atnyeneyel-antey.” \p \v 10 Simon Peter-el nayp arreylp-akertel iylpa arternek arraty-ampeny-angkwarr, tyaty-areny-kenh warrkenh itna ikwerenh Malchus. \fig |src="cn01813b.tif" size="col" ref="John 18:10" \fig* \p \v 11 Jesus-el Peter ilek, “Nayp menty arrerneyna pilt-warl! Akngeyel ayenh thwenek, ayeng irrwampemel ilwetyek. Nthakenh ayeng Akngey-kety intwemelirrey-angenh awelhey-angenh-then.” \s1 Rernem Jesus Annas-warl atnwenheyel \r (Matthew 26:57, 58; Mark 14:53, 54; Luke 22:54) \p \v 12 Ikwer-penhan irlkenty rernem Jesus renh antwerrkek arertnemel Jew-kenh iltyemwerney-rnemel-then. \v 13 Rernem renh akngek artwamp Annas-warl. Ran ahenterrikw Caiaphas-kenh anenh, Caiaphas tyaty-areny atyetyart ilkwa. \v 14 Caiaphas ran arrwekel-antey council-areny ingwer-rnem ilek, “Anwantherr artwa nhenh atwenty, Rome-arenyel-rnem anenhantherr menty arem. Anwantherr renh tyarlewenty, rernemap anwenhantherr ingkerrenh atwemarl. Alakenh-they anwantherr Jesus renh ipmek atwey-areny.” \s1 Peter ilelheyel, ra Jesus iterl-arey-angenh-arrpantey \r (Matthew 26:69-70; Mark 14:66-68; Luke 22:55-57) \p \v 15 Ahelengkw-rnemel Jesus akngeynek Annas-kenh apmer-warl. Peter-el-then kwertengerl ingwerel-then Jesus renh ingkern-they apentek. Atyetyart ilkwa tyaty-arenyel kwertengerl anyent weth iterl-arek. Rap renh mentyarl arek. Alakenh-they rant Jesus renh apentek, aylpenhek atyetyart-kenh yard-warl. \v 16 Peter aketh-itwek mpwelhenh keyt-itwel. Kwertengerl ingwerel renh arek. Kwertengerl ra yard-they tyerrelhemel alpek, ra arelh warrkenh ingwer-warl angkek, “Keyt altywerila, ra aylpenhetyek. Atha renh iterl-areyel, ran mwerrarl.” Ratherr atherr-antey keyt-angkwarr aylpenhek. \p \v 17 Arelh ra Peter renh ayernek, “Nga apek Jesus-kenh kwertengerlarl?” \p “Arrangkw.” Peter ilelhek, “Ayeng arlarl.” \p \v 18 Ingwel irrernt-anem ayntek. Ahelengkw-rnem-then warrkenh-rnem-then rernem arlterrngirrey-ayntek rwel. Peter alhek ikwer-rnem-warl, rwel arlterrngirretyek arrpemarl. \s1 Atyetyart Annas-el Jesus renh ayerneyel arrkernetyek \r (Matthew 26:59-66; Mark 14:55-56; Luke 22:66-71) \p \v 19 Atyetyart ilkwel Annas-el Jesus renh ayernek, “Angwenh kwertengerl ngkwenh-rnem? Ilek ntwa renh-rnem akalty-antheyel?” \p \v 20 Jesus-el renh tyernek, “Athan aketh-antey ingkerrenh akalty-anthek, ingkerrenhel ayenh awetyek, atha anyelkel akalty-anthey-angenh. Atha ingkerrenh akalty-anthek tyaty akely-rnem-itwek, tyaty ilkwitwek, rernemamarl anyentirrenh. \v 21 Ntwa ayenh ayerney-angenh. Ntwa ingwer-rnem ayerney-areny, rernemarl ayenh awek. Rernemarl angka atyenh awekarl, rernem akaltyarl. Renh-rnem ayerna, rernem ngenh iletyek.” \p \v 22 Jesus angkek-penh, warrkenh ingwerel renh arreyl atwek angkemel, “Nga alakenh angkey-angenh atyetyart tyaty-areny ilkwekarl!” \p \v 23 Jesus-el renh ilek, “Ilekek ntwa ayenh atwekarl, ayeng apmwel-areth angkenty-arrpantey? Ayeng apek apmwel-areth angkek, ayenh ilay!” \p \v 24 Warrkenh-rnemel Jesus renh arertnek. Annas-el renh Caiaphas atyetyart ilkwewarl thwenek. \s1 Peter ilelheyel arrpemarl, ra Jesus iterl-arey-angenharl \r (Matthew 26:71-75; Mark 14:69-72; Luke 22:58-62) \p \v 25 Peter ra rwitwek-antey arlterrngirrenh. Ingwerentyel renh ayernek, “Nganang kwertengerl Jesus-kenh?” \p Peter ra ilelhek, “Arrangkwaw!” \p \v 26 Atyetyart-kenh warrkenh ingwer rwitwek rtnenh, artwa weth-kenh, Peter-elarl arrwekel-antey iylpa nayp arlpenty arreylpel arternek. Ra Peter alhengk-aremel ilek, “Ay! atha ngenh weth arekarl ikwer-itwek, apmer arwerl-angketyarr ikwer-itwek.” \p \v 27 Peter ra irrtywerremel ilelhek, “Arrangkw! Ayengarl arlarl!” Tywek-tywek irrwey arlkek-anem. \s1 Pilate-el Jesus renh arrkerneyel \r (Matthew 27:1, 2, 11-14; Mark 15:1-5; Luke 23:1-5) \p \v 28 Ingwepenh ingkeny tyerrelheyangel, ahelengkwel-rnem Jesus renh akngek Atyetyart Pilate-warl. Atyetyart ilkwa Rome-areny anenh Judea-areny-rnem-kenh. Jew-rnem-kenh atyetyart ingwer-rnem warl akethel-antey mpwelhek, aylpenhey-angenh artwa ingwer-rnem-kety, rernem aker Anperarl Alhek “Passover” tyenkerr alhewer arlkwetyek, angka arrwekelenyel ayntenh-angkwarr. \sp \bd Anayntileyel: Jew-rnem-kenh angka arrwekeleny ayntenh, Jew-rnemelant amern “Passover” arlkwetyek amentel, ingwer-rnem pweytirrey-angenh, rernemant ament arlkwetyek.\bd* \p \v 29 Atyetyart Pilate ra aketh-warl tyerrelhek, ra renh-rnem ayernek, “Ilekek arrantherr artwa nhenhan atnwenhey-alhek?” \p \v 30 Rernem renh tyernek, “Artwa yanh apmwarl. Alakenh-anyem anwantherr renh atnwenhey-alhek ngkweng-warl.” \p \v 31 Pilate angkek ikwer-rnem, “Ayeng arlarl! Court arrekantherrenh-angkwarrant arrantherr tyatemiletyek renh.” \p Rernem ikwer-warl angkek, “Nthakenh anwernantherr renh tyatyemiley-angenh atwey-angenh, arrangkw. Rome-areny-rnem arrantherr arrngert angkek, nthakenh anwernantherr artwa apmwa renh tyatyemiley-angenh ipmek atwey-angenh. Arrantherrant renh tyatyemiletyek atwetyek!” \v 32 Alakenh-anyem angka innganem irrek. Jesus ra angka arrwekel-antey ilelhek, rernem renh arwerl iylpeyl-atherr-warl atanthey-alenty. \p \v 33 Pilate ra warl ikwer-warl aylpenhek. Ra ahelengkw-rnem ilanthek, Jesus renh kwen-warl atnwenhey-alhetyek. Ra Jesus ayernek, “Arraty inngang ngan atyetyart Jew-rnem-kenh?” \p \v 34 Jesus-el tyernek, “Ngang ament iterreyel, ayeng atyetyart Jew-rnem-kenh aneyel? Ingwerentyel apek ayenh ngkweng-warl ilek?” \p \v 35 Pilate angkek ikwer-warl, “Arwengk ngan! Ayengan Jew-wenyarl. Jew-rnem ngkwenh-rnem atyetyart tyaty-areny-rnem-then rernem ngenh atnwenhey-alhek atyeng-warl. Nthakenh ngan irrek? Ngang irrwernelhekarl ikwer-rnem-warl?” \p \v 36 Jesus-el renh tyernek, “Arrangkwarl ayengan Ayeng atyetyart ahern-areny-wenyarl. Kwertengerl atyenh-rnemel ingwer-rnem nthakenh atweyangarl atyeng-they.” \p \v 37 Pilate ikwer-warl angkek, “Nga ilelheyel nga atyetyart ilkwa?” \p Jesus-el tyernek, “Ngan arraty angkeyel, ayengan atyetyart ilkwarl. Ayeng ahern nhenh-warl apetyek, atha angka arraty iletyek ingkerrenhek. Ingwerenty atyeng awelhenty, rap angka arraty-angkwarrarl apenteman.” \p \v 38 Pilate-el Jesus ayernek, “Ilek-angkwarr angka arraty?” Pilate warl-they tyerrerl-alhek ingkerrenh rtnenherrenh-warl. Ra angkek ikwer-rnem-warl, “Atha artwa renh ilek-ilek-angkwarr ayernek. Ra apmweweny alyelk, nthakenh atha renh ayntarrp-iley-angenh. Ilekek atha renh atweman?” \s1 Pilatel ahelengkw-rnem ileyel, rernem Jesus renh atanthetyek arwerl iylpeyl-atherr-warl \r (Matthew 27:15-31; Mark 15:6-20; Luke 23:13-25) \p \v 39 “Anperarl Alhek ‘Passover’ tyenkerr arlkwenty-penhel arrantherr apmelerr ayenh ayernetyek arratyarl, atha artwa anyent tyayl-they tyarlewetyek. Artwa angwenharl athan tyarlewem tyayl-theyan? Jesus, atyetyart ilkwan Jew-rnem-kenharl tyarlewem?” \p \v 40 Rernem arlkek, “Ranem mentyarl. Anwantherr ilkelheyel, Barabbas tyarlewetyek tyayl-they!” Barabbas artwa ahelengkw apmwarl ra anenh, ahel ra atwerrenh Rome-areny-rnem-thenarl. \c 19 \p \v 1 Ikwer-penh Pilate irlkenty ikwerenh-rnemek angkek, “Jesus renh whip-el atwetyek!” \v 2 Rernem arwerl alekw-penh ampwal akapwertek-arelh mpwarek. Rernem alekw-penh arrernek Jesus ikwer-warl akapwert-warl. Arnkwa rnter-rnter arlpenty-warl-anem rernem Jesus renh akwernek atyetyart ilkwekenh-arrpantey. \v 3 Rernem ikwer-warl arrer-anem irrek, renh atwetyek. Rernem ikwer angkenh kwanthemel, “Nganem Jew-rnem-kenh atyetyartarl ilelhek!” Rernem renh arreyl atwek. \p \v 4 Ikwer-penh Pilate warl-they tyerrelhek arrpemarl Ran angkek ikwer-rnemek, “Atyeng awelhenherr-arey! Ayeng yangkelhem atyenh-rnemek, rernem Jesus renh atnwenhey-alhetyek nhenh-warl, arrantherr renh aytaretyek. Ilek-they arrantherr renh ipmek atweman? Ilenherr-arey atyeng, nthakenh ra apmwel-areth mpwarek. Artwa alyelk arla atha areyel.” \p \v 5 Jesus warl-they tyerrelhek, akapwert mwekart arreylp-angketyarr, arnkwa rnter-rnter-akert. Pilate Jew-rnem-kenh atyetyart-rnem-warl angkek, “Arenherr-arey! Ilenhey artwa ra!” \p \v 6 Tyaty ilkwa atyetyart-rnemel iltyemwerney-rnemel-then Jesus arek-penh, rernem arlkek, “Artwa renh atwetyek! Arwerl iylpeyl-atherr-warl renh tywenetyek!” \p Pilate angkek ikwer-rnem, “Menty! Arrantherrant renh arwerl iylpeyl-atherr-warl aylpar-arrernenherr-arey! Atha renh arrwekel-antey arrkernemel ayernek, ilek-ilek-angkwarr. Ran apmwangkwarr mpwarey-angenh, arlarl ra.” \p \v 7 Rernem Pilate renh ilek, “Artwa nhenhan ilelhek Akngey-kenh alerikw-arrpantey. Alakenh-they renh atwetyek, angka arrwekeleny anwekantherrenh aynteyel-angkwarr!” \p \v 8 Pilate ra aterirrek, rarl awek-penh. \v 9 Pilate-el Jesus warl kwen-warl atnwenheynek. Pilate-el renh ayernek, “Nthenh-areny ngan?” Jesus-el tyerney-angenh arrangkw, akater anenh. \v 10 Pilate-el renh ilek arrpemarl, “Atyeng-warl ilelha, ayengan atyetyart ilkwarl. Atha ingwer-rnem ilanthetyek ngenh tyarlewetyek. Arrangkw, nga atyeng-warl ilelhey-angenh, ngenh arwerl ilpeyl-atherr-warl atanthem.” \p \v 11 Jesus angkek ikwer-warl, “Akngeyelant ngenh arrernek atyetyart ilkwa ahern-areny-kenh. Alakenh-angkwarr ntwa ayenh atwetyek alhewer. Artwa ingwerel ayenh ahayiwek ngkweng-warl, ra apmwangkwarr innga apenteyel.” \p \v 12 Pilate ilkelhek, Jesus renh tyarlewetyek, atwey-angenharl. Ra Jew atyetyart-rnem ayernek tyarlewetyek. Rernem arlkenh, “Artwa ra atyetyart ilkwarrpantey ilelhenh. Rome-areny atyetyart ilkwa Caesar anyent-antey anwekantherrenh, ingkerrenh-kenh! Ntwa artwa yanh tyarlewenty, atyetyart ilkwa Rome-areny ngkweng ahelirrem!” \p \v 13 Pilate-el awek-penh, ra Jesus atnwenhek aketh-warl. Pilate chair ilkwewarl arrernelhek. Hebrew angkel apmer alakenh aynteyel Gabbatha. \v 14 Arlta anyent ayntenh Anperarl Alhek “Passover” tyenkerr arlkwey-alenty. Arlta ampepel-antey Jew-rnem akarrirrenh. Pilate angkek ikwer-rnem, “Nhenh arenherr-arey, atyetyart ilkwa arrekantherrenh.” \p \v 15 Rernem ikwer arlkalhelirrek, “Aknga renh! Aknga renh! Arwerl iylpeyl-atherr-warl atantha!” Pilate-el renh-rnem ayernek arrpemarl, “Atha atyetyart arrekantherrenh atwem, arwerl iylpeyl-atherr-warl atanthemel?” Jew-rnem-kenh atyetyart-rnemel renh tyernek, “Rome-areny atyetyart ilkwa anwekantherrenh anyentant. Ingwerenty arrangkw.” \v 16 Ikwer-penhan Pilate-el Jesus-an ahayiwek irlkenty-rnem-warl, rernem arwerl iylpeyl-atherr-warl renh atanthetyek. \s1 Irlkenty rernem Jesus renh arwerl iylpeyl-atherr-warl aylpar-arrerneyel \r (Matthew 27:32-44; Mark 15:21-32; Luke 23:26-43) \p \v 17 Irlkentyel rernem Jesus renh Pilate-kenh warl-they akngek. Arwerl iylpeyl-atherr rernem Jesus anpeth-warl tywenek, ra akngeynerl-ayntetyek. Rernem Jesus renh atnwenhek apwert-warl, itnan “Akapwert Ngkwern Akarnng”. Jew-rnemel apmer itnewek Golgotha. \fig |src="cn01833b.tif" size="col" ref="John 19:17" \fig* \v 18 Irlkenty rernem Jesus renh arwerl iylpeyl-atherr-itwek atanthek naylel, ra ilwetyek. Artwa ingwer atherr arwerl iylpeyl-atherr-warl atanthek arrpemarl naylel. Irrkerant-atherr-itwek Jesus ampep-itwekarl. \v 19-20 Pilate-el irlkenty ilanthek, pip arwerl iylpeyl-atherr irrwerl-ampeny-warl tywenetyek. Rernem angka irrpety-angkwarr ingkwernek, Jew-rnem-kenh-angkwarr, Rome-areny-rnem-kenh-angkwarr, Greece-areny-rnem-kenh-angkwarr. Angka nhanyem aynteyel pipel, “Nhanyem Jesus Nazareth-areny, Jew-rnem-kenh atyetyart ilkwa.” Jesus ra arwerl iylpeyl-atherr-itwek aylpar-anenh, Jerusalem-arrangarr aketh-ampeny. Ingwer-rnem angkepelarreng arwerl iylpeyl-atherr-angkwarr alhenh, rernem pip renh irrwerl-ampeny-itwek reytemilerl-apenh. \p \v 21 Atyetyart ilkwa tyaty-areny rernem pip renh arek arwerl-itwek, rernem angkey-alhek Pilate ikwer-warl, “‘Atyetyart Jew-rnem-kenh’ ingkwerney-angenh. Alakenh ingkwernetyek, ‘Jesus Jew-rnem-kenh atyetyart ilkwarrpantey ilelhenh!’” \p \v 22 Pilate-el renh-rnem ilek, “Menty! Kel rernem arraty ingkwernek. Nthakenh ingwer-angkwarr arrerney-angenh.” \p \v 23 Irlkenty 4-pelel arnkwa ikwerenh lhelek. Rernem arnkwernem 4-pel-angkwarr arlwarey-arlwarey arrernek. Arnkwa arlpenty mwerr-angker rernem ikwer-they lhelek arrpemarl. \v 24 Irlkenty-rnem angkerrek, “Arnkwa anyentek anwantherr arrkenirretyek, arnkwa renh antengiletyek. Anyentel renh antengiletyek anyent-antey, arnkwa ilterrey-angenh.” Apwert akely-rnem iwemel rernem arrkenirrenh arnkwa renh antengiletyek. Angka arrwekel alakenh ayntenh Akngey-kenh pip-itwek: “Rernem arrkenirreyel arnkwa atyenh-rnemek, arnkwa atyenh arlperrtyileyel.” Angka arraty innganem irrek-anem. \p \v 25 Irlkenty-rnem arrkenirrenh Jesus-kenh arnkwek. Arelh 4-pel rtnenh arwerl iylpeyl-atherr-itwek, Mary Jesus-kenh amikw, arnkwerey Mary-kenh, arelh ingweran Mary arrpemarl, Clopas-itwek itengerrekarl, ingwer Mary Magdala-areny-anem. \v 26 Jesus-el amikw ikwerenh arek, kwertengerl anyent-then, irrkaty rantey ra ikwer aleth artewentyel ilkelhenh. Jesus angkek amikw ikwerenh-warl, “Artwa yanh ntwa ampaty akem.” \v 27 Jesus angkek kwertengerl ikwer, “Ntwa arelh yanh amey akem.” Ikwer-penh kwertengerl ra Jesus-kenh amikw atnwenheynek warl ikwerenh-warl, renh arntarnt-arey-alpetyek. \s1 Jesus ra arwerl iylpeyl-atherrel ilweyel \r (Matthew 27:45-56; Mark 15:33-41; Luke 23:44-49) \p \v 28 Jesus akalty-anem, rarl Ingkart-kenh warrk ingkerrenh ywerrelhilek-anem. Ikwer-penh ra ilelhek, “Ayeng angkethakw.” Angka arrwekel pip-itwek ayntenh. Angka arraty innganem irrek. \v 29 Artwa anyentel renh awek-penh, ra rag akely-anem inek. Wayn arrngeynp-warl ra rag renh pwerlpewek apelyilemel. Rag renh ra arwerl akert-ampeny-warl arertnek. Jesus arrakert-warl ra arwerl arlpenty irrwerlilek, ra antywelp-antywetyek angkethakwel. \v 30 Jesus-el wayn akely rag-el arrkernek. Rap angkek, “Atha warrk atyenh ywerrelhilek.” Akapwert kwenirreynek, ilwemel-anem. \s1 Irlkentyel Jesus renh ngkerraly-ampeny atantheyel \p \v 31 Jesus ra ilwek arlta Friday-el. Jew-rnem tyenkerr Anperarl Alhek “Passover” ikwer mpwelhenh-antey, amern kwenty arlkwey-angenh-antey. Jesus-then artwa ingwer-atherr-then arwerl iylpeyl-atherr-itwek aylpar-anenh-antey. Jew-rnem-kenh atyetyart-rnem angkerrenh, rernem ingkeny aylpenhekerr-awaty atwarrelhiletyek arwerl iylpeyl-atherr-they ingwemernt irrekerr-awaty. Rernem alhek Pilate renh ayernetyek. Rernem ikwer angkey-alhek, “Artwa ahelengkw-rnem ilantha, ‘Ngkwern arlaw atherr aketyek, aynterarrirretyek rernem anamerl ilwem-anem. Artwa irlkentyel renh-rnem atwarrelhiley-areny ingkeny aylpenhekerr-awaty.’” Pilate-el renh-rnem ilanthek, arwerl ilkwel ngkwern arlaw atherr atweynetyek akalthemel. \v 32 Arrwekel rernem artwa anyent-kenh ngkwern arlaw atherr akek, ikwer-penh artwa ingwer-ampenyek-anem ngkwern arlaw atherr akek arrpemarl. \v 33 Rernem Jesus-warl apetyek, rernemap renh arey-alhek, ra kel ilwekarl. Rernem ngkwern akey-angenh-antey. \v 34 Artwa ahelengkw anyentel Jesus ngkerraly irrtyartel atanthek. Arrkngethen kwaty-then ikwer-they thelelhek. \v 35 Atha anngetherr renh arek, irrtyartelarl renh atanthek. Atha arrekantherr arraty ileyel, arrantherr ikwer awelh-ayntetyek. \v 36-37 Pip arrwekelenyel alakenh-anyem aynteyel: “Ngkwern akelhey-angenh arrangkw. Ingwer-rnemel renh atantheyenh.” Alakenh angka arraty innganem irrek. \s1 Rernem Jesus renh arrewaly inteyek akwerneyel \r (Matthew 27:57-61; Mark 15:42-47; Luke 23:50-56) \p \v 38 Artwa anyent Joseph Arimathea-areny anenh Jerusalem-itwek, ran Jesus-kenh-angkwarr apentenh. Ra anyelk aterirrenh Jew-rnem atyetyart-rnem-kety. Alakenh-they ra ingwer-rnemek ilelhey-angenh, rarl Jesus-kenh-angkwarr apentenh. Arlta ikwerel-antey Joseph ra alhek, Pilate ayernetyek, Jesus arrewaly inetyek, renh akngeynetyek, intey-warl akwernetyek. Pilate angkek, “Kel mwerr.” Joseph-el Jesus renh arrewaly arwerl iylpeyl-atherr-they atwarrelhilemel akngek. \v 39 Artwa ingweran Joseph-angkwarr alhek arrpemarl, itnan Nicodemus. Nicodemus anyent rethen Jesus-then ratherr angkerrenh ingwel arrwekel-antey. Nicodemus-el anter mwerr-angker akngerr interney-angker akngetyek, Jesus arrewaly apernetyek intey-warl akwerney-alenty. \v 40 Artwa rernem arrewaly anterel apernek, ataperrelemel rag-warl. Jew-rnem-kenh arrwekeleny alakenh ayntenh, rernem arrewaly arertnenh, awenng-warl akwerney-alenty. \v 41 Jesus ra ilwek apmer arwerl-angketyarr-ampenyel. Intey lyerteny arrer-antey ayntek, rernemarl kel angernek arrwekel apwert irrker-itwek. Arrewaly ingwer-rnem akwerney-angenh-antey. \v 42 Arlta Saturday arrer-anem Jew-rnem akarrirrek, amern tyenkerr renh arlkwetyek. Artwa atherrel Jesus renh arrewaly intey-warl anamerl-antey akwernek. \c 20 \s1 Jesus itethirreyel ipmepenh \r (Matthew 28:1-10; Mark 16:1-8; Luke 24:1-12) \p \v 1 Arlta Sunday-el ingwepenh atwemengkel-antey Mary Magdala-areny intey-warl alhek. Ra apwert ilkwa arek, intey arriw apwert ilkwa altywerilekarl. \v 2 Ikwer-penh ra apmer irrkaty-warl anterreynek, Peter-then John-then anenh-warl. Jesus John-ek artewenty ilkelhenh. Ra renh-atherr ilek, “Ay! Ingwerentyel Ingkart arrewaly akngek intey ikwer-they! Nthek-warl rlengkan rernem akwernek?” \p \v 3 Peter-then kwertengerl John-then anterrek intey-warl. \v 4 Peter-kety-awaty John arrwekel-antey anterrek intey ikwer-warl. \v 5 Ra intey ayternek, Jesus arrewaly aynterl-anentyek-arrpantey. Arrangkw. Ra rag-rnemant-anem arek, intey-warl aylpenhey-angenh-antey. \v 6 Peter ra intey-warl aylpenhek-anem, rag-rnemant arrpemarl arey-alhek. \v 7 Ra rag ingwer arey-alhek, Jesus renh akapwert ataperrelek-penh, rap ament-anem irrker-ampenyel ayntenh. \v 8 John intey-warl aylpenhek arrpemarl. Ra rag-rnemant arek arrpemarl. Ra arek-penh ra Jesus renh tnakek-anem, rarl ipmepenh itethirrek. \v 9 Kwertengerl atherr akwerrp-antey anenh, Akngey-kenh angka iterl-arey-angenh-antey, Akngey-kenh angka arrwekeleny arrwekel-antey alakenh ayntenh, Jesus ra angkep itethirreyenh ipmepenh. \v 10 Ratherr kwertengerl ingwer-rnem-warl-anem alpek angka ikwer-rnem iley-alpetyek. \s1 Jesus aremirreyel Mary Magdala-arenyek \r (Mark 16:9-11) \p \v 11 Mary Magdala-areny intey aketh-ampeny-itwek artnenh-antey, ra kwenirremel intey ayternek. \v 12 Ra angel atherr-anem arek, arrewalyarl ayntenh-itwel, arnkwa arlter-akert atherr anerl-anenty, ingwer akapwertarl ayntenh-angkwarrarl anenh, ingweran rlterrarl ayntenh-angkwarrarl anenh. \v 13 Angel ratherr Mary renh ayernek, “Ilekek nga artneyel?” \p Ra tyernek, “Ingwerel-rnem Ingkart atyenh arrewaly akngek. Atha iterl-arey-angenh, ayeng akwerrp-antey nthenh-warl rernem renh akwernek.” \v 14-15 Ikwer-penh Mary-el artepang arenhey-alpek, Jesus-anem arek rtnerl-anenty. Ranap alhengk-arey-angenh-antey. Ra renh ywemek. Jesus-el renh ayernek, “Ilekek nga artneyel? Angwenhek nga nthweyel?” \p Ra renh tyernek, “Ayeng Ingkartek artneyel. Nthek-warl ntwa arrewaly renh akwernek? Atyeng ila, atha renh inerl-alpetyek.” \p \v 16 Jesus ikwer angkek arrpemarl, “Mary-ay!” \p Mary-el Jesus alhengk-arek-anem. Ra angkek, “Akalty-anthenh-anthenhay!” \p \v 17 Jesus angkek Mary-warl, “Ayenh anterrkwey-angenh. Ingwer-inger ayeng Akngey-warl alpem. Ingkart Akngey anwekantherrenh-warl. Ntwa kwertengerl ingwer-rnem ila.” \p \v 18 Ikwer-they Mary Magdala-areny ra kwertengerl-rnem iley-alpek, “Atha Ingkart arek!” Ra angka kwertengerl-rnem ilek arrpemarl, Jesus-el arrwekel ikwer ilek-angkwarr. \s1 Jesus kwertengerl ikwerenh-rnemek aremirreyel \r (Matthew 28:16-20; Mark 16:14-18; Luke 24:36-49) \p \v 19 Sunday-el atwerrp kwertengerl-rnem warl kwen-itwek anenh. Rernem aterirrenh Jew-rnem-kenh atyetyart-rnem-kety. Rernem arriw martek, ingwer-rnem aylpenhey-alhekerr. Jesus ranem ikwer-rnem-warl aremirrek. Ra angkek, “Arternp anenherr-arey, aterirrey-angenh.” \v 20 Ranem ilelhek, “Itep-then ingkety-then ayenh arenherr-arey, wetharl arrantherr ingkerrenhel aytarek nayl arreylpelarl atanthek.” Nayl arreylp-penh ingkerneyel-antey ingkety-atherr, itep-atherr-then. Ra ngkerraly irrker-ampeny lwewarrernelhek arrpemarl, renharl irrtyartel atanthek-penh ahelengkw-rnemel. Ra ingkernenh-antey arrpemarl. Kwertengerl-rnemel renh iterl-arek-anem, Jesus innga rantey nhenhan. Rernem Ingkart ikwer inkwerelhek. \p \v 21 Jesus angkek ikwer-rnem-warl, “Arternp anenherr-arey, aterirrey-angenh. Akngeyel ayenh ahern nhenh-warl thwenek, ayeng ikwer warrkirr-ayntetyek. Athanem arrenhantherr irrkaty-angkwarr apmer arrpanenh-warl thweneyel, arrantherr atyeng-anem warrkirr-ayntetyek arrpemarl.” \v 22 Ranem renh-rnem pewilek, angkemel, “Kel arrantherr Itnweng Rlwart-akert-anem! \v 23 Arrantherr Akngey renhant ayernenty, ra apmwa ingkerrenh-they iweman. Arrantherr Akngey ayerney-angenh apmwa ikwer-rnem-they iwetyek, rernemap apmwakert-anteyarl aneyelan.” \s1 Jesus Thomas-warl aremirreyel \p \v 24 Thomas ikwer-rnem-itwel aney-angenh-antey, akwerrp-antey, Jesus iteth ipmepenh aretyek. \v 25 Kwertengerl ingwer-rnem Thomas ikwer ilelhek, “Anwantherr Jesus renh itetharl arek, rarl itethirremel anwernekantherr-warl aremirrek.” \p Thomas-an ikwer-rnem irrpelthirrenh. Ra angkek ikwer-rnem-warl, “Arrangkw inngeweny. Nayl-penh itep amperl-aretyek, Irrtyart-penh ngkerraly irrker-ampeny-then arnep-arnetyek. Arenty-penh atha arraty-anem iterl-arem. Reyip nhey!” \p \v 26 Sunday ingwerel kwertengerl-rnem warl kwen-itwek anew-anenh. Rernem arriw martek, ingwer-rnem ikwer-rnem-warl aylpekerr. Thomas ra ikwer-rnem-itwek anenh arrpemarl. Jesus ra warl kwen-itwek ampep ikwer-rnem-itwek aremirrek. Rap angkek ikwer-rnem-warl, “Arternp anenherr-arey, aterirrey-angenh.” \v 27 Ikwer-penh ra Thomas ikwer-warl angkek, “Itep atherr ara, nayl-penh. Iltyel arna! Ngkerraly irrker-ampeny irrtyart-penh. Irrpelthirrey-angenh ana, ayenh tnakemel!” \p \v 28 Thomas ikwer-warl angkek, “Ngan Ingkart atyenh irrwerl-areny.” \p \v 29 Jesus angkek ikwer-warl, “Ntwa anngetherr ayenh arek, ntwa ayenh tnakeyel-anem, ntwarl ayenh arek-penhant. Alakenh-anyem mwerrarl. Ingwerentyel apek ayenh arey-angenh-penh, rap ayenh tnakem-antey, ra Ingkart-angkwarran mwerr inngarl. Ingkartel renh irrngerney-anthem! Ingwer-ingerant akngerr alakenh tnakem, mwerr-angkwarr alakenhey.” \s1 Ilekek John-el angka nhenh pip-warl ingkwernek? \p \v 30 Jesus ra kwertengerl-rnem-akert ahern nhenhel anenh-antey, ra ilek-ilek-angkwarr mpwarenh, Akngey-kenh arawerrng rlterrk-akertel. Pip nhenh-itwek atha ingkerrenh ingkwerney-angenh-antey, ilek-ilekarl Jesus-el mpwarek arawerrng rlterrkel. \v 31 Atha angka ingkwernek Jesus-penh, arrantherr renh iterl-aretyek, ra Christ aneyel, awank-akerr renh Akngeyel alhelek, ahern nhenh-warl thwenetyek, Akngey-kenh alerikw. Atha arrekantherr angka nhenh-penh ingkwernek, arrantherr ikwerenh-angkwarr apenterl-ayntetyek, iteth intem-antey anayntetyek Akngey-kenh-angkwarr. \c 21 \s1 Jesus kwertengerl-rnem-warl aremirreyel kwaty alay Galilee-itwek \p \v 1 Jesus kwertengerl ikwerenh-rnem-warl aremirrek, kwaty alay Galilee-itwek. Kwaty alay Tiberias itnan ingweran. \v 2 Kwertengerl ingwer-rnem kel ayerrer alhek Jerusalem-they Galilee-ampeny-angkwarr. Simon Peter, Thomas, Nathanael Cana-areny Zebedee-kenh alerikw atherr James, John-then, kwertengerl ingwer atherr-then. \v 3 Simon Peter ikwer-rnem-warl angkek, “Anwantherr awangk alhey, irrpeng inayntetyek netting-el.” \p Ingwer-rnem ikwer angkek, “Anwantherr ngkweng-angkwarr alhem arrpemarl, irrpeng-rnem inayntetyek.” Kel rernem kwaty alay irrker-warl alhek, rtnwewarl nganerl-alhek. Ingwel aleth-antey ywarn arrkernelhenh, irrpeng inetyek-arrpantey, arrangkw. \p \v 4 Ingwepenh ingkeny tyerrelhey-alenty, Jesus ra kwaty impalth-itwek rtnenh. Kwertengerl-rnemel Jesus arek rtnerl-anenty, rernemarl renh alhengk-arey-angenh-antey. \v 5 Jesus ra kwertengerl-rnemek arlkek. Ra renh-rnem ayernek, “Arrantherr apek irrpeng inek?” \p Rernem ilelhek, “Arrangkw-antey.” \p \v 6 Jesus ra angkek ikwer-rnem-warl, “Netting kwaty-warl rtnwa-they arraty-ampeny-warl iwenherr-arey! Arrantherrap irrpeng akngerr ineman!” Netting rernem arraty-ampeny-warl rtnwethey iwek. Rernem irrpeng arnkengeny antwerrkek netting-el. Rernem nthakenh netting renh iytarr-iney-angenh rtnwewarl aker arnkengeny-akert. \p \v 7 Ikwer-penhan kwertengerl anyentan, Jesus ikwer artewentyel ilkelhenharl, ra Peter-warl angkek, “Yanhan Ingkartarl!” Peter-el awek-penh, ra arnkwewarl aylpenhek-anem, rarl arrwekel lhelek-penh irrpeng anterrkwetyek warrkirretyek iney-alenty. Peter ra kwaty-warl atnarnpenhek. \v 8 Kwertengerl ingwer-rneman kwaty impalth-warl-athek rtnwel alpenh. Rernem impalth-they arrer-anem. Rernem netting awerr irrpeng-angketyarr renh iytarr-akngeynenh. \fig |src="cn01877b.tif" size="col" ref="John 21:8" \fig* \p \v 9 Rernem irrker-warl irrek, rtnwethey atwarrek-anem. Rernem rwanem arek ampenharl. Aker irrpeng aperrkel ampernenh, amern ayntenh arrpemarl. \v 10 Jesus ra angkek, “Irrpeng-rnem atyeng-warl akngetyenherr-arey.” \v 11 Peter rtnwewarl nganeynek, rernem netting irrpeng-angketyarr iytarr-akngenh impalth-warl. Irrpeng 153 netting-itwek ayntenh. Netting ra akelhey-angenh-antey irrpeng akngerr-akert. \p \v 12 Jesus ra angkek ikwer-rnem-warl, “Apetyenherr-arey, amern-then aker-then arlkwetyek.” Rernem renh alhengk-arek, ra Ingkart. Rernem nyerrirrek, ayerney-angenh-antey. “Nganang Jesus inngarl?” \v 13 Jesus ra amern inek, renh-rnem anthek. Irrpeng-rnem irrkaty-angkwarr ra renh-rnem antheynek. \v 14 Kel arrwekel ra atherr-inger ikwer-rnem-warl aremirrek. Jesus ra aremirrek kwertengerl-rnem-warl arrpemarl, ra ipmepenh itethirrek-penh. \s1 Jesus-el Peter ayerneyel irrpety-inger, “Mwerrang nga atyeng artewenty ilkelheyel?” \p \v 15 Kwertengerl-rnemel amern-then aker-then arlkwek-penh, Jesus-atherr Peter-atherr ament irrek. Jesus-el renh ayernek, “Simon-ay! John-kenh alerikway! Ngalew? Nganang atyeng artewenty ilkelheyel ingwer-rnem-angkwarr?” \p Peter-el renh tyernek, “Ya, Ingkartay! Ntwarlap ayenh iterl-areyelarl, ayeng ngkweng artewenty ilkelheyelarl!” \p Jesus-el renh ilek, “Yep-yep atyenh-rnem wantaynta.” Ra alakenh anyelk-antey angkek. \v 16 Jesus-el renh ayernek arrpemarl, “Simon-ay! John-kenh alerikway! Nganang atyeng artewenty ilkelheyel?” \p Peter-el renh tyernek, “Ya, Ingkartay! Ntwa ayenh iterl-areyel, ayeng ngkweng ilkelheyelarl.” \p Jesus angkek ikwer-warl, “Yep-yep atyenh-rnem arntarnt-arerl-aynta!” \sp \bd Anayntileyel: Yep-yep-rnem-apeny rernem aneyel, Akngey-kenh angka wantayntetyek, angka ikwerenh ilerl-anem Akngey-kenh, ilayntetyek, rernemap Akngey-kenh angkek akaltyirretyek.\bd* \p \v 17 Jesus-el renh ayernek arrpemarl, “Simon-ay! John-kenh alerikway! Nganang atyeng artewenty ilkelheyel?” Jesus-el renh irrpety-inger ayernek-penh, Peter artwerrety-anem anenh. \p Ra Jesus-warl angkek, “Ingkartay! Ntwan ingkerrenh iterl-areyel. Ntwa ayenh kel iterl-areyel, ayeng ngkweng ilkelheyelarl.” \p Jesus angkek ikwer-warl, “Yep-yep atyenh-rnem arntarnt-arerl-aynta! \v 18 Atha ngenh arraty ileyel, awey akelyank nga arnkwel aylpenh, alhewer nga apmer ilek-ilek-warl alhenh, ngarl ilkelhenh-angkwarr. Ingwer-inger nga amperirrenty ingwer-rnemel ngenh anterrkweyenh, akwa atherr arertneyenh. Rernem ngenh apmer ingwer-warl akngeyenh, apmer nga ilkelhey-angenh-warl. \v 19 Atyeng-angkwarr aleth apenterl-aynta angkepirrey-angenh.” Jesus-el Peter renh ilek arrwekel-antey anwantherr iterl-aretyek, Peter ra arwerl iylpeyl-atherrel ilwetyek arrpemarl. Peter ra Ingkartek awelhetyek, ingwer-rnemel Ingkart renh tnaketyek. Jesus-el Peter renh ilek, “Atyeng-angkwarr apenterl-aynta!” \s1 Jesus ra Peter-warl angkeyel kwertengerl ingwer-penh \p \v 20 Ikwer-penh Peter ra artepang arek, kwertengerl ingwer apetyenh, Jesus rarl ikwer artewenty ilkelhenh. Kwertengerl irrkaty-antey Jesus ikwer-itwek anenh, Anperarl Alhek “Passover” tyenkerr arlkwenh-itwek, ra ilwey-alenty-itwek. Ra Jesus renh ayernek, “Angwenhel ngenh ahayiweyenh ahelengkw-rnem-warl?” \v 21 Peter-el arnarek, rarl apetyenh, rap Jesus-warl angkek, “Ingkartay! Artwa yanh-alew?” \p \v 22 Jesus-el renh tyernek, “Ra apek iteth aneyenh, ayeng ahern nhenh-warl apey-alpetyek-atwety. Nhenhek iterrey-angenh. Atyengety intwemelirrey-angenh. Atyeng-angkwarr aleth-antey apenterl-aynta!” \v 23 Arraty innga. Ikwer-penh-antey kwertengerl-rnem apmwel-areth iterrenh, rarl iteth aleth anenty-arrpantey ilwey-angenh. Jesus ra alakenh angkey-angenh. Alakenh-anyem ra angkek Peter-warl, “Ra iteth anem apek, ayeng ahern nhenh-warl apey-alpeyek-atwety. Ikwer iterrey-angenh.” \s1 Nhenh Jesus-penh angka ywerreyel, John-el renh ingkwernek \p \v 24 Kwertengerl nhanyem rey-antey ilenh angka arrenhantherr Jesus-penh, Jesus ra warrk ikwerenh ingkerrenh ywerrelhilek. Artwa rey-antey arrpemarl angka nhanyem arraty innga pip-warl ingkwernek. Anwantherr renh iterl-areyel, ra arraty innga ilenh. \v 25 Jesus-el ilek-ilek mpwarek ahern nhenh-itwek. Nthakenh ingwerentyel ingkerrenh alakenh pip-warl ingkwerney-angenh, arrangkw. Angka ilek-ilek akngerr, nthakenh ingwerentyel ilek-ilek ingkwerney-angenh.