\id ROM EAST-Eastern Arrernte ROMANS (SIL-AAIG, Typing Judi Harland Oct05) \ide UTF-8 \h Romans \toc1 Romans \toc2 Romans \toc3 Rom \mt1 Romans \mt2 Pipe tyerrtye Rome-arenye areyeke \c 1 \p \v 1 Ayenge Paul, warrkene Jesus Christ-kenhe. The pipe nhenhe arrekantherre intelhe-ileme apmere Rome-le-arle anemeke. Ngkartele ayenge akngakeke nhenge ayeye ilantheke-arle anetyeke. Ayeye nhenhe Ikwerenge-ntyele. \v 2 Arrule anthurre, urreke Jesus ahelhe nhenhe-werne apetyetyenhenge, Ngkartele alhileke angkentye nhenhe renhe yernetyeke, nhenge angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apentye akngerre areyele renhe Bible-ke intelhe-ileke. \v 3-4 Angkentye nhenhele ileme Alere Ngkarte-kenhe-akerte, Jesus Christ alartetye anwerne-kenhe. Re kwenhe tyerrtye-irreke apmere ahelhe nhenhele anemele, nhenge David-ke akwerrke-iperre-ngentyele. Re ilweke-iperre Ngkartele, Utnenge Akngerrele renhe akemelhe-ilirtneke itethe anetyeke. Re Alere Ngkarte-kenhe aneme, Alartetye anwerne-kenhe. \v 5 Nhenge Jesus anyente re-anteye anemele-arle, ayenge mwantye-mwantye-ilemele, re ayenge akngakeke yernemele alhetyeke angkentye mwerre ikwerenhe-akerte ilerle-apetyeke nhenge apmere arrpe-anenhenge tyerrtye atningkele awetyeke renhe arratye itelaretyenhenge, aywerrkele mpwaremele iwenhe-arle re ileke. \v 6 Nhenge apententye akngerre Rome-arenye areye-arle, Ngkartele arrenhantherrenhe akngakeke Jesus Christ-kenhe atyewe-anteye anetyeke. \p \v 7 The kwenhe pipe nhenhe arrekantherre intelhe-ileme Rome-le-arle aneme areyeke. Ngkarte re kwenhe arrekantherre ahentye anthurre aneme, Re arrenhantherrenhe akngakeke atyewe ikwerenhe anthurre anetyeke. \p The Ngkarte anwerne-kenhe Akngeye apayuthneme Jesus Christ Alartetye anwerne-kenhe-arlke arrenhantherrenhe mwantyele arntarnte-aretyeke nhenge arrantherre atyenpe anetyenhenge. \s1 Paul itneke-werne alhetyeke ahentye-aneme \p \v 8 Ayenge alakenhe wareke-amparre angketyeke ahentye-aneme. Tyerrtye atningke anthurrele nhenge apmere arrpe-anenhele kwenhe aweke nhenge arrantherre-arle Jesus arratye itelaremenge. Alakenhe ikwerenge anteme ayenge arrekantherre akangkeme anthurre, Akngeye-arlke Jesus Christ-arlke the utyernemele tnakeme. \v 9-10 Ngkarte akaltye aneme, ayenge-arle Ikwere arrekantherre akwetethe angkerle-anemenge. The kwenhe Ngkarte-ante ware aywerrkele awerle-aneme akwetethe mpwarerle-aneme nhenge iwenhe-arle Re nhenge mpwaretyeke ilemeke. The angkentye mwerre Alere Ikwerenhe Jesus-akerte ileme apmere arrpe-anenhenge. Nhenge ayenge Ngkarteke angkemele the Renhe akwetethele-arle apayuthnerle-aneme nhenge ayenge arrekantherre-werne atheke yernetyeke nhenge alakenhe ikwere apeke-arle Re ahentye anemeke. Kele ayenge urreke apeke apetyetyenhe arrenhantherrenhe aretye-alheme. \v 11 Ye, ayenge ahentye anthurre aneme arrenhantherrenhe aretyeke apetyetyeke, arrenhantherrenhe lterrke-iletyeke ante atnerre-iletyeke arrantherre Ngkarte akwetethe apenterlte-anetyeke utepe-arlke-irretyakenhele. \v 12 Ayenge arrekantherre ahentye-anteyele-aneme ayenge atnerre-iletyeke-arlke. Nhenge arrantherre aremele nhenge tharle Ngkarte akngerre anthurre itelareme kele arrantherre-arlke Renhe akngerre anthurre itelaretyeke lterrke anteme-irremele. \p \v 13 Atyewe atyinhe areyaye, ayenge kwenhe arrekantherre akwetethe anthurre itirreke arrenhantherrenhe aretyeke alhetyeke, uyarne anteye, iwenhele apeke rarle ayenge ayakemenge. Nhenge ayenge apeke apmere arrekantherrenhe-werne apetyemele ayenge kwenhe angkentye mwerre angketyeke ahentye-aneme arrpenhe areyele-arlke Jesus arratye itelaretyenhenge. Arrantherre itelareme nhenge nthakenhe-arle the ayeye mwerre iletyame nhenge apmere arrpe-anenhenge. Alakenhe re. \v 14 Itelaraye Ngkartele kwenhe ayenge warrke nhenhe antheke mpwaretyeke, alakenhe ikwerenge the anteme tyerrtye ingkirrekeke iletyeke angkentye mwerre nhenhe renhe Jesus-akerte, nhenge areyeke angkentye Greek-ele angkeme, arrpenhe areyeke-arlke angkentye arrpenhe areye-arle angkemeke, nhenge, akaperte altywere nhenge yanhe areyeke ante irlpe artepele awentye akngerre nhenge yanhe areye-arlke. \v 15 Ye, ayenge kwenhe tyerrtye ingkirrekeke angketyeke ahentye anthurre aneme, nhenge arrantherre Rome-le-arle anemeke the angkentye mwerre-arle iletyeke ahentye aneme anteye. \s1 Arratye itelareke-iperre anwerne itethe akwete-ante anetyenhe \p \v 16 Ye, ayeye nhenhe Ngkartele-arle tyerrtye areye itethe atnyeneme-akerte nhenge atyeperre anthurre anemenge. Ayenge angkentye nhenhe tyerrtye ingkirrekeke atnerrele angkeme nhenge apure-arlke awelhetyakenhele, nhenge itne apeke ayeye nhenhe itelarerlenge Ngkartele itnenhe ingkirreke itetheke mpwaretyenhe, Jew areye, Jew anetyakenhe areye. \v 17 Angkentye mwerre nhenhele akwetethe imerneme nhenge tyerrtyele-arle apeke Jesus Christ renhe arratye itelareme, Ngkarte anteme ikwere-akerte angkeme, “Unte Atyengenge arratye aneme, unte anteme atyengenge akwete-ante anetyenhe.” Angkentye Ngkarte-kenhe alakenhe angkeme, \q1 “Nhenge tyerrtyele apeke Ngkarte arratye itelareme, Ikwerenge anteme arratye anetyenhe itethe akwete-ante Ikwerenge anetyenhenge.” \rq Habakkuk 2:4.\rq* \s1 Ngkarte ahele anthurre awelheme tyerrtye ingkirrekele-arle akurne mpwarerlte-anerlenge \p \v 18 Nhenge Ngkarte Re kwenhe ahele anthurre awelheme nhenge tyerrtye areye-arle artepe untyeme anerlenge ante nhenge akwete anthurrele arne akurne areye mpwarerlenge. Re kwenhe ahele anthurre awelheme itne-arle arne akurne areye mpwaremenge imerte itne angkentye arratye renhe ipmentye-arle impemele ante nhenge iwerre arratyele anetyeke itirretyakenhele. Alakenhe ikwerenge anteme urreke Ngkartele itnenhe arriletyenhe. \v 19 Tyerrtye ingkirreke kwenhe akaltye anthurre anetyeke iwenhe-arteke nhenge Ngkarte anemeke, Rarle itneke imernelhekenge. \v 20 Tyerrtye areyele akenhe Ngkarte alkngele uye areme. Kele mwerre, arrwekele-ngentyele-arle nhenge tyerrtye areyele-arle alkngele aretyartenge arne ingkirreke Ngkartele-arle mpwareke, areke-arle-iperrele anteme itne akaltye aneme Ngkarte-arle mwerre akngerre anthurre-ulkere nhenge iwenhe renhe-arle Re mpwareke-ngentyele. Alakenhe ikwerenge anteme tyerrtye areye angketyakenhe, “Anwerne kwenhe Ngkarteke akutne aneme.” \v 21 Nhenhe kwenhe arratye aneme. Nhenge Jew anetyakenhe areye-arle Ngkarte-akerte akaltye aneke, itne Ikwere-ketye artepe-untyeme-arle-irrereke. Itne renhe tnaketyakenhe aneke nhenge Ikwere mwerre angkirtnetyakenhe aneke nhenge iwenhe-arle Re mwerre itneke mpwarekenge. Alakenhe ikwerenge anteme itirrentye itnekenhe apateke anthurre anteme, itne uyarne anthurre itelareme iwenhe-arle Ngkarte ahentye-anemeke itne itelaretyeke. \v 22 Itne akenhe akwete anthurre itne-arrpe angkerreke, “Anwerne kwenhe akaperte altywere anthurre aneme, anwerne kwenhe arne ingkirrekeke akaltye aneme.” Kenhe itne akaperte altywere anetyakenhe-arle, itne-tetye akutne aneke ante itirrentye itnekenhe apateke. \v 23 Itne Ikwere-ketye artepe untyeme-irreke-arle, Re-ante kwenhe itethe akwete-ante aneme. Itne kwenhe Ngkarte-ante ware tnakerlte-anetyeke, itne akenhe arne arrpenhe renhe-arle mpwarerlte-anerlenge-tetye arnenge-arlke apwerte-ngentyele-arlke, nhenge areye artwe-arteke, thipe areye, atnwengke apeke nhenge apmwe, kelyewe-arlke apeke itne arne yanhe areye tnakeme. \p \v 24 Awerrirraye! Tyerrtye nhenhe areyele kwenhe akwetethe arne akurne mpwarerlte-aneme, alakenhe ikwerenge anteme Ngkartele itnenhe ipmentye alhetyeke arne akurne renhe-ante ware mpwarerlte-anetyeke nhenge itne-arrpe-arle mpwaretyeke ahentye-anemeke, itne akurne ware anerlte-aneme. Itne alhemele, apaleke-apaleke ware interlte-apeme. \v 25 Ngkartele itnenhe ipmentye impemele nhenhe renhe mpwaretyeke itne kwenhe Angkentye Arratye irlpe artepele-ante awekenge nhenge ayeye arratye anetyakenhe awetyeke-tetye. Ngkarte-ketye untyeme-arle-irreke itne imerte kwene-artepe anemele tnaketyeke arne areye apmere ahelhe nhenhe-arenye, arne nhenge areye Ngkartele-arle mpwareke. Anwerne kwenhe Ngkarte-ante ware tnakerlte-anetyeke. Ye, yanhe kwenhe arratye aneme. \v 26 Kele itne akwete anthurre arne akurne anthurre mpwarerlte-anetyarte. Ngkartele anteme itnenhe impeke itne-arle ahentye anthurre anekenge arne akurne mpwarerlte-anetyeke. Arelhe areye arrkerenye-irremele anewe itnekenhenge intetyeke, itne-tetye ahentye anthurre aneke arelhe arrpenhenge intetyeke. Kele arelhe-ante atherre apale-apale inerretyame apurte imerte intemele. \v 27 Alakenhe-anteye-arle artwe areye arrkerenye-irremele arelhenge intetyeke, itne-tetye ahentye anthurre anteme artwe arrpenhenge intetyeke. Kele anteye-arle artwe-ante atherre anteme apale-apale inerretyame apurte imerte interle-anerremele nhenge apure anetyakenhele. Alakenhe ikwerenge anteme Ngkartele itnenhe arrileme itne-arle tyerrtye itnekenge akurne-irretyeke. \p \v 28 Ngkartele anteme itnenhe ipmentye impeke itneke itirremele anetyeke itne-arle Ikwere-ketyenge impelhekenge, Ayeye Arratye Ikwerenhe ipmentyele-iwemele. Itne anteme akwetethe itirreme arne akurne areye mpwarerlte-anetyeke-akerte. \v 29-31 Itne kwenhe ahentye akwete aneme arne akurne arrpe-anenhe mpwarerlte-anetyeke. Arne nhenhe areye itne ahentye anthurre aneme mpwarerlte-anetyeke: \li1 – Itne angkeye akngerre, \li1 – akwetethe ingkerte-ingkerte-irremele arne areyeke arrpenhele-arle atnyenemeke. \li1 – Itne irrerlknge atwerreme, \li1 – akwetethe ahele-irremele, arlkarentye-irremele, \li1 – arrpenhe areyeke urrtyirremele ilerle-aneme, \li1 – itne arrpenhe areye piweme itneke akurne-irretyeke, \li1 – itne tyele angkerremele nhenge arretyelhetyelhe-ilerremele ayeye renhe, \li1 – itne Ngkarteke ahentye anthurre anetyakenhe, \li1 – itne ahele ware ilterremele, \li1 – itne arrpenhe areyeke tnakelherlte-anemele, \li1 – akwetethe itirrerlte-aneme nhenge nthakenhe arne akurne arrpe-anenhe mpwarerlte-anetyeke nhenge itne-arle akwetethe renhe mpwarerlte-anemeke. \li1 – Ampe nhenhe Jew anetyakenhe areyele akngeye uthene meye uthene ayene-ileme, \li1 – arne akurne anthurre mpwareme, arne arerte-arerte mpwareme, nhenge apure-arlke-irretyakenhele, \li1 – itne kwenhe mpwaretyakenhe nhenge itne-arle alhileme arrpenhe areye iwenhe apeke renhe mpwaretyeke, \li1 – itne arratye arerte-arerte anthurre aneme. \li1 – Itneke-artweye areyeke ahentye anetyakenhe, \li1 – itne akangkemele anetyakenhe tyerrtye arrpenhe areyeke-arlke. \m Itne akwetethe anthurre arne akurne nhenhe-ante mpwaretyeke ahentye aneme. \p \v 32 Itne kwenhe akaltye anemele iwenhe mwerreke Ngkartenge ularre. Itne akaltye aneme Ngkartele-arle irrerlknge atwetyenhe angwenhele apeke re arne akurne nhenhe areye mpwarerlenge. Kenhe itne akenhe iwerre akurnele apenterlte-aneme, akurne areye mpwarerlte-anemele. Itne arrpenhe areye akurne mpwarerlenge areme, itne itnenhe mwerre akwele akeme, itnenhe atnerre-ileme akurne akwete mpwarerlte-anetyeke. \c 2 \s1 Ngkartele tyerrtye ingkirreke akngaketyenhe itnenhe akalkelhe-ilemele \p \v 1 Awerrirraye, nhenge arrantherre arrpenhe areye aremele, arrantherre itnenhe ilperneme. Arrantherre angkeme itne-arle akwele arne akurne mpwareme. Arrantherre kwenhe arrekantherre-inpe itirretyeke, arrantherre kwenhe arne akurne-anteye mpwareme itne-arteke. Nhenge arrantherre itnenhe akurne-arle akemele, arrantherre arratye arrantherre-arrpe akurne akelheme, arrantherre akurne yanhe areye mpwaremele itne-arteke anteye. \v 2 Anwerne akaltye aneme Ngkartele-arle tyerrtye areye mwantyele areme itnenhe arrilemele nhenge arne akurne yanhe areye-arteke-arle mpwaremenge. \v 3 Kele, nthakenhe-arle-ame unte itirreme? Unte arrpenhe-arle akurne akeme, unte anteme renhe interte-akeme arne akurne-anteye mpwareme. Kele unte-ame itirreme Ngkartele-arle akwele ngenhe aremeke, kele ipmentye impeme? Arrangkwe, Ngkartele-arle mpwele atherre-anteye-arle atweme. \v 4 Alakenhe apeke unte itirreme, “Kele mwerre-anteyele nhenge tharle arne akurne areye mpwarerle-aneme Ngkarte-arle anwerneke akangkemele anthurre anerlenge anwernenhe mwantyele arntarnte-arerle-aneme anwernenhe arriletyakenhe aneme.” Ye, arratye kwenhe Ngkartele akwetethe mwerre mpwareme, Rarle akwetethele ngkwenge akarelherle-aneme nhenge unte impetyeke akurne yanhe areye mpwareme, ikwere-werne utepe-irrirtnetyeke. \v 5 Unte akenhe ikerlte anthurre aneme, Ikwere-werne utepe-irrirtnetyakenhe aneme. Alakenhe ikwerenge anteme arlte ingkernenge Ngkartele ngenhe ahele anthurre alkngetherre iletyenhe, arlte yanhe ikwerenge-arle Ngkartele akngaketyenhe tyerrtye ingkirreke anyenteke-anyente ante itnenhe mwantyele aretyenhe, itne apeke Renhe arratye apenteke, ithwenge apeke. \v 6 Ngkartele kwenhe ingkirreke mwantyele aretyenhe arrilemele yanhe areyele akurne mpwarekenge-arle, mwerre anetyeke yanhe areyeke mwerre mpwarerlenge. \v 7 Arrpenheme akwetethe mwerrentye mpwarerlte-aneke-arle itirremele Ngkarte itneke akangkemele aneme itethe akemelhe-iletyenhe. Arratye anteme Ngkartele itnenhe itetheke mpwaretyenhe itne Ikwerenge akwete-ante anetyenhenge. \v 8-9 Arrpenhe areye tnakelheme, itne arratye itelaretyakenhe iwenhe apeke renhe Ngkarte-arle angkeme arratye anerlenge, itne akwetethe iwerre akurne arrpenhele alhemele. Alakenhe ikwerenge anteme Ngkartele anteme akngerre anthurre atwetyenhe, Jew areyeke-amparre, Jew anetyakenhe areye-arlke. \v 10 Kele Ngkarte arrpenhe areyeke akangkemele anerle-anetyenhe, nhenge yanhe areyele-arle akwetethe mwerre mpwarerlte-anemenge, Re itnenhe akangkentye mpwaretyenhe atnerre-iletyeke. Ye, Ngkartele kwenhe alakenhe mpwaretyenhe Jew areyeke-amparre, Jew anetyakenhe areyeke-arlke. \v 11 Ngkartele kwenhe nhenhe mpwaretyenhe Rarle kwenhe itirretyakenhe aneme nhenge angwenhe apeke Jew aneme nhenge Jew apeke anetyakenhe. Re kwenhe Jew anwerneke akangkemele aneme nhenge anwerne mwerre mpwarerlenge, Re kwenhe Jew anetyakenhe areyeke akangkemele aneme nhenge itne mwerre areye mpwarerlenge. \p \v 12 Jew anetyakenhe yanhe areye kwenhe akutne aneme angkentye Moses-kenheke. Kenhe Ngkartele-arle itnenhe urreke mwantyele aretyenhe atwetyenhe itne-arle arne akurne arnterre mpwarekenge nhenge itne angkentye yanheke akutne anerlenge. Kele Jew areye anteme angkentye nhenhe ikwere akaltye aneme. Nhenge itne akurne mpwarerlenge Ngkartele itnenhene ingkirreke-arle mwantyele aretyenhe itnenhe atwetyenhe itne-arle angkentye Moses-kenhe ultakekenge. \v 13 Ngkarte kwenhe angketyakenhe nhenge tyerrtye areye-arle arratye anemeke itne-arle akaltye anerlenge angkentye Rarle Moses anthekeke, arrangkwe. Ngkarte akenhe angkeme tyerrtye areye arratye anemeke itne-arle angkentye yanhe nhenge akwetethe awerlte-anerlenge, ingkirreke aywerrkele mpwareme nhenge rarle ilemeke. \v 14 Kenhe Jew anetyakenhe arrpenhe areye akenhe angkentye Moses-kenheke akutne aneme. Awethe-ngare itne-arrpe arratye anetyeke, nhenge itne angkentye Ngkarte-kenheke akaltye anetyakenhe. \v 15 Kele yanhe areye angkentye Ngkarte-kenheke-arle akutne aneme, itne itelaremele nthakenhe arratye anetyeke Ngkartele-arle itneke imernekenge. Re-arteke Ngkartele angkentye Ikwerenhe utnengeke-arleke intelhe-ileke-arteke. Itne anteme angkentye renhe atnyeneme itneke kwenenge, itne akaltye aneme nhenge iwenhe-arle mwerre anemeke iwenhe-arle akurne anemeke. Nhenge itne akurnentye anemele itirreme, “Ayekaye, the apeke kwenhe akurne mpwareme.” Awethe anteme itne arratye anemele itirreme, “Ayekaye, ayenge apeke kwenhe arratye mwerre aneme.” \p \v 16 Nhenhe kwenhe aneme Angkentye Mwerre rante-rante nhenge tharle ilerle-apeme tyerrtye arrpe-anenheke. Arlte ingkernenge, Ngkarte Jesus Christ-eke angketyenhe nhenge rarle tyerrtye ingkirreke mwantyele aretyeke, nhenge itne apmere court-eke tneme-arteke. Re arne ingkirreke arratelhe-iletyenhe nhenge itne-arle itirretyarte akapertele, re arne anyelknge-anyelknge areye arratelhe-iletyenhe itne-arle mpwaretyartenge, mwerre apeke akurne apeke. \s1 Ayeye Jew areye-akerte, angkentye itnekenhe-akerte \p \v 17 Arrantherre Jew areye awerrirraye. Arrantherre tnakelheme nhenge angkemele Ngkartele-arle akwele arrenhantherrenhe itetheke mpwaretyenhe nhenge arrantherre-arle angkentye Moses-kenhe arratye itelaretyartenge. Arrantherre akwetethe arrpenhe areye iletyarte-arlke arrantherre akwele Ngkarte apentetyeke iwerre arratyele. \v 18 Arrantherre kwenhe akaltye aneme iwenhe apeke ikwere Ngkarte ahentye-anemeke, arrantherre akaltye aneme nhenge nthakenhe arratye anetyeke arrpenhe areyele-arle arrenhantherrenhe akaltyele-anthekenge angkentye Ngkarte-kenhe-akerte nhenge Rarle Moses antheke. \v 19 Tnakelhemele nhenge arrantherre Jew anetyakenhe areye akaltyele-anthemele. Arrantherre alakenhe itirreme, “Anwerne kwenhe akutne areye akaltyele-anthetyeke Ngkarte iwerre arratyele apentetyeke. Arrantherre akaltye aneme nhenge ure alkngenthe-arle ingwele pwarrtyerle-aneme nhenge iwerre arratye imernemele, yanhe alakenhe re-arteke anwerne itneke imernetyenhe iwerre Ngkarteke.” Nhenge arrantherre alakenhe itirremele arrantherre apale itirreme. \v 20 Arrantherre itirreme tyerrtye akutne areye akaltyele-anthetyeke, itnenhe arratye-iletyeke. Arrantherre itirreme, “Nhenge anwerne-arle angkentye Moses-kenhe atnyeneme, anwerne akenhe akaltye aneme ayeye Ngkarte-kenhe ingkirrekeke.” Arrantherre anteme Ngkarte atnerte akngarte-iweme arrantherre-arle angkentye yanhe ayene-ileme. \p \v 21 Arrantherre kwenhe akaltyele-antheme arrpenhe areye mwerrentye anetyeke, arrantherre-ame mwerrentye aneme? Arrantherre arrpenhe areye alkngarre-ileme nhenge anyelkngele inetyale, arrantherre-ame anyelkngele ineme? \v 22 Arrantherre tyerrtye arrpenhe areye alkngarre-ileme anewe arrpenhe areye-kenhenge intetyale, nhenge arrantherre-ame arrpenhenge anyelknge-anyelknge interlenge anewe ngkwinhe anetyakenhe-arle? Arrantherre awethe-anteye alakenhe angkeme, “Ayenge kwenhe apmere ameke-ameke itne-kenheke irrpetyakenhe kwene-irretyeke ngkarte urrtyirrentye itnekenhe tnakemele. Ayenge kwenhe itneke ahentye anthurre anetyakenhe.” Yanhe-arteke arrantherre angketyame, arrantherre kenhe apmere yanhe kweneke irrpemele imerte arne impene itnekenhe areye anyelkngele inemele. \v 23 Arrantherre tnakelheme nhenge angkentye renhe atnyenemeke Ngkartele-arle Moses antheke. Arrantherre-ame akenhe angkentye yanhe renhe awemele mpwaremele nhenge angkentye yanhe rarle angkemenge. Kenhe arrpenhe areyele akenhe arrenhantherrenhe aremele Ngkarte ayene-ilemenge, itne anteme Ngkarteke akengentye angkeme. \v 24 Arrpenhele Bible-ke intelhe-ileke arrule anthurre alakenhe, \q1 “Jew anetyakenhe areye kwenhe Ngkarteke akengentye angkeme arrantherre Jew areyele-arle arne akurne areye mpwarerlte-anemenge.” \rq Isaiah 52:5.\rq* \p \v 25 Ye, ayenge kwenhe Jew arrekantherre angkeme, artwe-irreke-arle, nhenge arrantherre ampe akweke akwete aneke nhenge angkentye Abraham-kenhe-nge ularre. Alakenhe ikwerenge anteme arrantherre itirreme, “Anwerne kwenhe Ngkarte-kenhe areye aneme,” nhenhe re mwerre. Kenhe arrantherre apeke nhenge akwenpele ware aweme iwenhe apeke ikwere Ngkarte angkemeke nhenge arrantherre imerneme arrantherre-arle Ikwerenhe anetyakenhe aneme anthurre. Nhenge arrantherre ware-arle artwe-irreke. \v 26 Tyerrtye arrpenhe areyeke itirraye, Jew anetyakenhe areyeke. Nhenge tyerrtye nhenhe areye apeke arratye aneme angkentye yanhenge ularre, kele nhenge Ngkartele itnenhe arerlenge Re-anteme angkeme itne-arle Jew ikwerenhe areye-arteke aneme. \v 27 Arrantherre artwe Jew areyele kwenhe angkentye Moses-kenhe atnyeneme, angkentye yanhe arratye apentetyakenhe arrantherre Jew aneme-anteye-arle. Alakenhe ikwerenge anteme Jew anetyakenhe yanhe areyele arrenhantherrenhe akurne akeme, arrekantherre anyurre-irremele-arlke. \v 28 Kele, angwenhe-ame Jew arratye aneme? Angwenhe anteme Ngkarte-kenhe arratye aneme? Tyerrtye-ame Jew arratye aneme rarle artwe-irrekeke nhenge ampe akweke anemele iwerre Abraham-enge-ularre? Arrangkwe-arle, tyerrtye kwenhe Ngkarte-kenhe anetyakenhe aneme nhenge itne-arle artwe-irremenge ampe akweke akwete-arle. \v 29 Kenhe Jew arratye areye arratye anemele mpwarerlte-anemele iwenhe nhenge Ngkartele-arle ilemeke. Itne yanhe-arteke aneme, Utnenge Akngerrele itnenhe kwenele akngarte-iweke. Mwerre kwenhe nhenge arrpenhe areyele nhenhe areye tnaketyakenhe Ngkartele-arle itnenhe tnaketyenhenge. \c 3 \p \v 1 Jew arrantherre apeke alakenhe itirreme, “Iwenhe ikwerenge-arle anwerne alakenhe aneme Jew areye-arteke? Ware apeke-ame anwerne Jew areye artwe-irreke ampe akweke-anteye?” \v 2 Arrangkwe, Jew anwerne kwenhe atyeperre anthurre aneme anwerne-kenhe iwerre mwerre anthurre-arle. Ayenge kwenhe nhenhe angkeme Ngkartele-arle Jew anwernenhe angkentye ikwerenhe antheke anwerne renhe arratye atnyenetyenhenge. \v 3 Kenhe Jew arrpenhemele Ngkarte ayene-ileme, itne Renhe arratye itelaretyakenhe. Kele nhenhele uyarne akngarte-iweme iwenhe Ngkartele mpwareke. Re alhileke Rarle Abraham-eke-artweye areye arntarnte-aretyeke. \v 4 Ngkarte kwenhe akwetethe arratye angkerle-aneme, Re urrtyirretyakenhele aneme. Kenhe anwerne-tetye urrtyirremele angkerlte-aneme. Arrule anthurre David-ele Ngkarte-akerte alakenhe intelhe-ileke, \q1 “Nhenge Unte angkemele akenhe tyerrtye ingkirreke akenhe itirrerlenge, \q2 ‘Ngkarte kwenhe angkemele, Re arratye angkeme arne akurne areye tyerrtye areyele-arle mpwareme-akerte.’ \q1 Nhenge Unte tyerrtye areye court-eke arrernemele itneke itirrentye akngerre, Unte itneke arratye itirrentye akngerre.” \rq Psalm 51:4.\rq* \p \v 5 Alakenhe ikwerenge anteme tyerrtye arrpenhe areye apale itirreme alakenhe re: \pi1 “Mwerre kwenhe anwerne-arle arne akurne akwetethe mpwarerlte-anemeke nhenge tyerrtye arrpenhe areyele-arle anwernenhe arerlenge nhenge itne anteme itelareme nhenge Ngkarte-ante ware-arle mwerre anemeke, Re anwerne-arteke anetyakenhe aneme. Yanhe ikwerenge-ntyele anteme apeke Ngkarte anwerneke akangkemele anetyenhe anwernenhe arriletyakenhele anwerne-arle akurne mpwarekenge.” \m Ye, alakenhe re kwenhe tyerrtye arrpenheme itirreme. \v 6 Arrangkwe-arle! Nhenhe kwenhe apale itirrentye aneme. Ngkarte kwenhe akangkemele anetyakenhe aneme nhenge tyerrtye areyele akurne mpwaremenge. Nhenge Re apeke anwernenhe arriletyakenhele aneme, nhenge anwerne arne akurne mpwarerlenge kele Re arrpenheke arrangkwe uyarne arrileme. \p \v 7 Arrpenheme apeke itirreme: \pi1 “Atyenge mwerre urrtyirremele iletyeke nhenge tyerrtye ingkirreke itirretyenhenge Ngkarte-ante ware akwele arratye angkentye akngerre anemeke, itne anteme renhe tnaketyenhe. Alakenhe ikwerenge apeke akwele Ngkartele ayenge irrerlknge atwetyakenhe anetyenhe nhenge ayenge impemele ayenge-arle urrtyirremele angkerle-anemenge.” Itirrentye nhenhe akurne-arle. \v 8 Arrpenheme apeke atyenge akengentye angkeme. Ayenge aweke-arle iperrele arrantherre angkentye atyinhe akngarte-arle-iwerle-aneme alakenhe angkerrerlte-anemele, “Anwerne arne akurne mpwarerlte-akwete-aneye nhenge ingkirrekele Ngkarte tnaketyenhenge Re anyentele ware kwenhe arne mwerre areye mpwarerle-anemenge.” Kenhe ayenge akenhe alakenhe angketyakenhele aneke. Ngkarte anteme arrekantherre arratye ahele-irreme arrantherre-arle urrtyirremele angkerlte-anemenge, Re-anteme arratye anthurre arrenhantherrenhe arriletyenhe nhenge iwenhe-arle arrantherre mpwarekenge. \s1 Arrpenhe arratye anetyakenhe \p \v 9 Kele nthakenhe-arle-ame Jew anwerne itirreye? Ngkarte-ame Jew anwerneke-ante ware akangkeme, arrpenhe areyeke ahentye anetyakenhele? Arrangkwe anthurre-arle. The kwenhe arrenhantherrenhe kele alakenhe ileke, “Tyerrtye Jew areye, Jew anetyakenhe arrpenhe ingkirreke kwenhe akurne-anteye aneme, akwetethe iwerre akurnele alherlte-aneme. Angwenhele apeke re ayene-ilelhemele nhenge akurne mpwareme-ketye. Arrangkwe anthurre-arle.” \v 10 The itelareme nhenhe arratye aneme arrpenhele-arle kwenhe ayeye yanhe renhe-anteye arrule anthurre Bible-ke intelhe-ilekenge. Alakenhe kwenhe angkeme, \q1 “Tyerrtye ingkirreke kwenhe akurne aneme, arrangkwe apmere ahelhe nhenhele-arle aneme areye kwenhe mwerre aneme. \q2 \v 11 Arrpenhe akaperte altywere anetyakenhe. \q2 Arrpenhe Ngkarteke akaltye-irretyeke ahentye-anetyakenhe. \q1 \v 12 Tyerrtye ingkirreke kwenhe Ngkarte-ngentyele artepe untyeme-irreke Renhe ipmentye impeke, \q2 itne itirrerlte-aneme nhenge arne akurne-ante ware mpwarerlte-anetyeke. \q2 Arrpenhe arratye mwerre anetyakenhe, ingkirrekele arne akurne ware mpwarerlte-aneme.” \rq Psalm 14:1-3, 53:1-3.\rq* \p \v 13 Ayeye akweke arrpenhe aneme Bible-nge rante-rante ileme, \q1 “Angkentye nhenge tyerrtye areye-arle angkeme kwenhe akurne anthurre. Itne kwenhe ntyeme iperte irrerlknge-kenhe-arteke nhenge arrpenhele-arle altywere-ileke. \q1 Itne nhenge angkemele, itne urrtye akwetethe angkentye akngerre. \rq Psalm 5:9.\rq* \q1 Itne apale angkeme arrpenhe areye atwemele, apmwele-arteke tyerrtye uthneme, itnenhe irrerlknge atweme. \rq Psalm 140:3.\rq* \q2 \v 14 Itne-arle arrpenhe areye akwetethe artimperre-iweme, itneke akengentye angkerlte-anemele. \rq Psalm 10:7.\rq* \q1 \v 15 Itne iparrpe anthurre ahele-irreme, tyerrtye areye irrerlknge atwemele. \q2 \v 16 Apmere arrpe-anenhele untherle-apemele, itne arne akurne akwete mpwareme, tyerrtye areye atnerte akngarte-anthurre-iwemele. \q1 \v 17 Itne kwenhe akaltye anetyakenhe nhenge nthakenhe mwerrentye anetyeke nhenge tyerrtye arrpenhe areyenge. \rq Isaiah 59:7-8.\rq* \q2 \v 18 Nhenge itne Ngkarteke itirrerlenge itne Ikwerenge atere-arle-irretyakenhe, itne-tetye Ikwere anyurre-irreme.” \rq Psalm 36:1.\rq* \m Ye, arrpenhele kwenhe angkentye nhenhe areye pipe Bible-ke arrule anthurre intelhe-ileke. \p \v 19-20 Kenhe Ngkartele akenhe Jew areye angkentye antheke itne akaltye-irretyenhenge mwerrentye anetyeke. Alakenhe ikwerenge anteme arrpenhe areye uyarne angkeme rarle angkentye nhenheke akutne. Nhenge angwenhe apeke-arle itirreme rarle angkentye nhenhe akwele arratye apenteme, kele mwerre-arle aneme. Kenhe Ngkarte akenhe angketyakenhe tyerrtye arratye anerlenge rarle angkentye nhenhe renhe arratye apentemenge akwele. Angkentye Moses-kenhe itneke angkeme itne itelaretyeke itne-arle arne akurne mpwaremenge. Kenhe Ngkarte akenhe angkeke tyerrtye ingkirreke anthurrele-arle akurne mpwareke-arle. Angkentye yanhele kwenhe anwernenhe arratye-iletyakenhe, re anwerne ingkirrekeke imerneme anwerne-arle akurne mpwarekenge. \s1 Nthakenhe-ame Ngkarte angkeme tyerrtye areye-arle Ikwere arratye aneme Ikwerenhe areye irretyeke? \p \v 21 Ngkarte angketyakenhe anwerne arratye aneme anwerne-arle arratye mpwarerlenge iwenhe apeke renhe angkentye Moses-kenhele ilemenge. Ngkartele akenhe anwerneke iwerre arrpenhe imerneke-arle, iwerre yanhele anwerneke imerneke nthakenhe Re angketyenhenge anwerne-arle arratye aneme. Arrule anthurre Moses uthene arrpenhe areye uthenele nhenge angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apetyarte, iwerre arrpenhe nhenhe-akerte Bible-nge kele intelhe-ilekeke. \v 22 Iwerre arrpenhe nhenhe-arteke aneme; Ngkarte angkeme tyerrtye areye-arle Ikwere arratye anemenge itne-arle Jesus arratye itelaremenge ante iwenhe Re itneke mpwareke-arle. Ngkarte kwenhe angkeme tyerrtye ingkirreke arratye anemenge itne-arle Jesus arratye itelaremenge, Jew areye-arlke-arle Jew anetyakenhe areye-arlke-arle rante-rante anemenge. \v 23 Tyerrtye ingkirrekele kwenhe akurne mpwareke itne Ngkarte-ngentyele akngakelhemele. Alakenhe ikwerenge anteme arrpenhe areye uyarne arratye aneme Ngkarte-arteke. \v 24 Ngkartele anwernenhe mwantye-mwantye anthurre ileke. Re Jesus Christ yerneke, arne arntarlkweke-arlenge anwerneke ilwetyeke. Lyete anteme Ngkartele anwernenhe arratye akeme anwerne Ikwerenhe anemenge iwenhe renhe-arle Jesus-ele mpwarekenge. Jesus anwerneke piwelhemele ilweke Ngkartele anwernenhe irrerlknge atwetyakenhe anetyenhenge, Re anwernenhe ipmentye impetyenhenge itethe anetyeke. \v 25-26 Ngkartele Alere ikwerenhe yerneke anwerneke ilwetyeke anwerne-arle arne akurne mpwarekenge. Nhenge Jesus ilweke anwerne kwenye, alhwe ikwerenhe thelelheke Ngkarte-arle atnerte ulthetyenhenge, nhenge anwerne Jesus arratye itelareme, Ngkartele anteme akurne anwerne-kenhe areye urrparetyenhenge, anwerneke ahele-irretyakenhele anteme aneme. Nhenhe-ngentyele anteme anwerne itelaretyenhenge Ngkarte-arle akwetethe arratye aneme. Arrule-ngentyele, Ngkartele akwenpele ware aretyarte-arteke nhenge tyerrtye areyele-arle arne akurne areye mpwarerlte-anetyarte. Kenhe lyete Re Jesus yerneke anwerneke ilwetyeke. Renhe-arle itelareke-arle-iperrele anwerne mwerre anteme anetyenhe Ngkartenge ularre. Alakenhe anteme anwerne akaltye anthurre aneme Ngkarte-arle akwetethe arratye aneme. \p \v 27 Arrpenheme arrantherre apeke apale itirreme arrantherre-arle kwenhe tnakelhetyeke arrantherre-arle arratye anemenge Ngkartenge ularre. Arrangkwe-arle! Kenhe arrpenheme arrantherre apale itirreme arrantherre-arle akwele tnakelhetyeke arrantherre-arle angkentye Moses-kenhe arratye apentemenge. Arrangkwe-arle! Ngkarte kwenhe angkeme anwerne-arle arratye aneme anwerne-arle Jesus arratye itelarerlenge. \v 28 Anwerne kwenhe akaltye aneme Ngkarte-arle angkeme nhenge tyerrtye areye-arle arratye aneme itne-arle Jesus arratye itelaremenge ware. Re kwenhe angketyakenhe tyerrtye areye arratye-arle anemeke itne-arle awemele mpwarekenge nhenge iwenhele angkentye Moses-kenhele itnenhe mpwaretyeke ileme. \v 29 Alakenhe apeke kwenhe arrantherre apale itirreme, “Ngkarte kwenhe Jew areyeke-ante ware alartetye aneme.” Arrantherre akenhe apale itirreme, Ngkarte kwenhe alartetye aneme, Jew areyeke-ante kwenye, tyerrtye ingkirreke anthurreke. \v 30 Ngkarte anyente kwenhe aneme. Re Jew areyeke, Jew anetyakenhe areyeke-arlke alartetye. Nhenge anwerne Jew areyele Jesus arratye itelareme Re angkerlenge, “Atyengenge ularre arrantherre arratye aneme.” Nhenge arrantherre Jew anetyakenhe areyele Jesus arratye itelareme Re akenhe alakenhe-anteye arrekantherre angketyenhenge. \v 31 Kele Jesus-arle itelareke-iperrenge, anwerne-ame angkentye Moses-kenhe-ngentyele untyeme-irreye? Arrangkwe-arle, nhenge Jesus arratye itelareke-arle anwerne alakenhe itirreme, “Jesus arratye itelareke-arle, anwerne akaltye-irreke-arle angkentye Moses-kenhe arratye anemenge, anwerne anteme renhe apenteme mpwaremele iwenhe-arle re ilemenge.” \c 4 \s1 Anwerne Ngkarte arratye itelareye Abraham-ele-arteke \p \v 1 Ayenge arrekantherre ahentye aneme Abraham-eke itirretyeke rarle Jew ingkirrekeke atyemeye anemenge. Anwerne ingkirreke kwenhe ikwerenge-ntyele atningke-ame-atningke-irreke. \v 2-3 Arrantherre apeke itirreme Ngkarte-arle Abraham arratye angkekeke-athene rarle arne mwerre areye mpwarerlenge. Arrangkwe-arle. Ngkarte angkeke Abraham-arle arratye aneke rarle arratye itelarekenge. Alakenhe ikwerenge anteme Abraham uyarne tnakelheme. Nhenhe anteme Bible Abraham-akerte alakenhe angkeme, “Abraham-ele Ngkarte arratye anthurre itelareke. Alakenhe ikwerenge anteme Ngkartele renhe arratye akeme.” \rq Genesis 15:6.\rq* \m Alakenhe ikwerenge anteme, nhenge rarle Ngkarteke angkeke, Abraham-arle tnakelhetyakenhele aneke. \p \v 4 Artwe warrkeneke itirrewarraye alartetyeke warrke-irremele, nhenge warrke mpwareke-arle iperrele re apwerte ngkweltye inerle-apeme alartetye ikwerenhe-ngentyele, re itirremele, “Re kwenhe ayenge anthetyakenhe ware, re ayenge antheme-tetye ayenge-arle ikwere warrke-irrekenge.” \v 5 Alakenhe ikwerenge anteme arrantherre apeke apale itirreme alakenhe, “Ye, Ngkarte kwenhe angketyenhe ayenge-arle arratye anemenge the apeke arne areye mpwaremenge.” Arrangkwe-arle, Ngkarte kwenhe angketyakenhe tyerrtye areye apeke-arle arratye anemeke iwenhe-arle itne mpwaremenge. Re angkeme tyerrtye akurne areye kwenhe arratye aneme nhenge itne Renhe-ante ware arratye itelaremenge. Nhenge tyerrtye areyele Jesus-ante ware arratye itelarerlenge Re anteme alakenhe angkeme, “Kele arrantherre arratye aneme Atyengenge ularre.” \v 6 Arrule anthurre David-ele angkentye Bible-nge intelhe-ileke tyerrtye areye-akerte itne-arle akangkemele aneme, Ngkarte-arle angkeke itne-arle arratye anekenge, itne arne areye mpwaretyakenhe aneke Ngkarteke akangkemele anetyeke. David-ele nhenhe intelhe-ileke: \q1 \v 7-8 “Tyerrtye areyele arne akurne areye-arle mpwaretyame akangkemele, \q2 itne akangkemele aneme Ngkartele-arle akurne areye itnekenge urrparekenge, Re irlpangketyakenhe anetyenhe arne akurne-arle itne mpwarekeke.” \rq Psalm 31:1-2.\rq* \p \v 9 Nthakenhe-arle-aye? Jew areye-ante ware-ame akangkemele anetyenhe Ngkartele-arle akurne areye itneke-ngentyele urrparekenge? Arrangkwe, Re nhenhe mpwareke Jew areyeke, Jew anetyakenhe areyeke-arlke. Arrantherre itelareme angkentye Ngkarte-kenhe alakenhe angkeme, “Abraham-elarle Ngkarte arratye itelarerlenge Ngkarte ikwere angkeke, ‘Unte arratye aneme Atyengenge ularre.’” \rq Genesis 15:6.\rq* \m \v 10 Ilengare Ngkarte Abraham-eke alakenhe angkeke? Urreke Abraham artwe-irretyenhenge, Ngkarte angkeke rarle arratye anemeke, intertenge kwenye. \v 11 Ngkarte angkeke rarle arratye aneme rarle Renhe arratye itelarekenge, ingkerne anteme Abraham-arle artwe-irreke. Kele, re artwe-irreke imernetyeke, Ngkarte-arle angkeke re arratye anemeke rarle Renhe arratye itelaremenge ware. Kele lyete anteme tyerrtye areyele-arle Ngkarte arratye itelareme Abraham-arteke anemele. Ngkarte angkeme itne-arle arratye aneme-anteye itne-arle Renhe arratye itelarerlenge nhenge Abraham-ele-arteke. Alakenhe ikwerenge anteme anwerne Abraham akngeye anwerne ingkirrekeke akeme, Ngkarte arratye itelaremenge areye-arle. Arrantherre akaltye aneme Jew anetyakenhe atningkele Ngkarte arratye itelareme artwe-irretyakenhe-arlke, itne-inpe Abraham akngeye itnekenhe akeme. \v 12 Alakenhe-anteye-arle, anwerne Jew areyele apeke Ngkarte arratye itelarerlenge kele anwerne-inpe Abraham akngeye anwerne-kenhe akeme anwerne-arle Ngkarte arratye itelaremeke ware, Abraham-ele-arteke, artwe-irretye-kwenye-arle. Urreke re artwe-irretyenhenge Abraham-ele Ngkarte arratye itelaretyarte. \s1 Ngkartele anthetyenhe iwenhe-arle Re alhileke tyerrtye areyeke Renhe-arle itelaremeke \p \v 13 Itelareme nhenge Ngkartele-arle arrekwele Abraham alhileke alakenhe angkemele, “Unte-arlke ngkwenge-artweye areyele-arlke apmere ahelhe nhenhe ingkirreke inetyenhe, apmere arrpe-anenheke anteke-irremele.” Ngkartele-ame Abraham alakenhe alhileke rarle Renhe awerlenge angkentye Moses-kenhe apentemele? Arrangkwe, urreke Ngkartele Moses angkentye anthetyenhenge, Abraham-ele Renhe arratye itelaretyarte, alakenhe ikwerenge anteme Ngkartele renhe arratye akeke. Kele imerte Ngkartele renhe-arlke ikwere-artweye areye-arlke Rarle ahelhe nhenhe ingkirreke itnenhe alhilemele anthetyenhenge. \v 14 Itne inetyakenhe iwenhe-arle Ngkartele alhileke, itne-arle angkentye Moses-kenhe apentemenge. Itne ineke iwenhe-arle Ngkartele alhileke itne-arle Renhe arratye itelarekenge. Alakenhe ikwerenge anteme anwerne-arle Ngkarte itelaretyeke Rarle akwetethe mpwarerlenge iwenhe-arle Re alhilemele. \v 15 Angkentye Moses-kenhele tyerrtye areye akaltyele-anthetyarte nthakenhe-arle arratye anetyeke, kele Ngkarte ahele-anteme-irreme, nhenge tyerrtye areye angkentye Ikwerenhe-ketyenge untyeme-irrerlenge. Kenhe tyerrtye arrpenhe apeke ayeye nhenheke akutne-arle aneme, re ikwerenge uyarne artepe untyeme-irreme rarle ikwere akutne anekenge. \p \v 16 Tyerrtye areyele kwenhe inetyenhe iwenhe-arle Ngkartele itnenhe alhileme itne-arle renhe arratye anthurre itelaremenge, nhenge Abraham-ele-arteke. Yanhe-ngentyele anteme anwerne itelareme nhenge Ngkarte-arle mwerre anthurre akwete aneme Re-anteme anthetyeke ahentye-aneme nhenge iwenhe-arle Re alhileke yanhe areyeke nhenge Renhe arratye-arle itelaremeke. Re ahentye-anetyakenhe arne iwenhe apeke ikwere anwerne-ngentyele. Re anthetyeke ahentye-aneme iwenhe-arle Re alhileke-iperrele akwerrke-ipenhe Abraham-kenhe ingkirrekeke, Jew areyeke, Jew anetyakenhe areyeke, yanhe areye angkentye Moses-kenhe apenteme areyeke-arle, yanhe areye Ngkarte arratye-arle itelaremeke. \v 17 Bible-nge Ngkarte Abraham-eke alakenhe angkeke, “Unte akngeye anetyenhe tyerrtye atningke anthurreke, itne apmere arrpe-anenhe-werne anteke-irretyeke.” \rq Genesis 17:5b.\rq* \m Arratye kwenhe Ngkartele renhe arrerneke akngeye arrwekele-iperre anwerne-kenhe rarle Ngkarte arratye anthurre itelaretyartenge. Ngkartele kwenhe tyerrtye ilweke-arle itethe-ilirtnetyeke, Re arne iwenhe apeke renhe areye arrangkwe-ngentyele mpwaretyeke. \p \v 18 Yanhe kwenhe arratye-arle aneme! Arrantherre kwenhe ayeye Abraham-akerteke akaltye aneme. Re kwenhe anetyarte ampe kwenye, re ampwe-anthurre-irremele Ngkarte akwete arratye itelaremele. Re alkngwirretyakenhe akwete anetyarte nhenge Ngkartele-arle renhe alhileke ampe urreye akweke anthetyeke. Rarle akwete arratye itelaretyartenge, Abraham anwerne ingkirreke-kenhe akngeye irreke. Ikwere-artweye areye atningke-ame-atningke-irreke. Arrule anthurre Ngkarte ikwere alakenhe angkeke, “Ngkwenge-artweye areye atningke anthurre irretyenhe, yerre akweke-arteke kwenhe, uyarne akngakelhe-ileme.” \rq Genesis 15:5.\rq* \m \v 19-20 Abraham aneke atnyentye arlenge anthurreke, uterne akngerre-arlke nhenge year 100-eke-atwetye, re-anteme itirretyame, “Nhenge ayenge-arle ampwe anthurre anteme irreme, ilwetyeke-urletye anteme. Anewe atyinhe Sarah ampwe-anteye-irreke nhenge ampe kwenye akwete.” Alakenhe itirreke-arle re akwete anthurre Ngkarte arratye itelaremele alkngwirretyakenhele. Renhe arratye itelaremele re utnenge ikwerenhe lterrke anthurre irreke akwetethe anthurre re Ngkarte tnaketyarte nhenge iwenhe Re mpwaretyenheke. \v 21 Re kwenhe atnerrele akwetethe anthurre itirretyarte, “Arratye kwenhe Ngkartele alhileke-arle iperre Re mpwaremele.” \v 22 Ngkarte angkeke Abraham-arle arratye aneke rarle Renhe akwetethe arratye itelarekenge. \v 23-24 Angkentye yanhe-ame Abraham-eke-ante ware aneke? Arrangkwe, angkentye yanhe kwenhe anwerneke-arlke-anteye. Anwerne itelareme Ngkartele-arle Jesus akemelhe-ileke irrerlknge-arle inteke-iperrenge. Alakenhe ikwerenge anteme Ngkarte angkeme anwerne-arle arratye aneme. \v 25 Ngkartele kwenhe Jesus piweme anwerneke ilwetyeke, nhenge anwerne-arle arne akurne areye mpwarerlte-anemenge. Kenhe re ilweke-arle-iperrele Ngkartele renhe itethe-ileme akemelhe-ilirtneke, nhenge yanhe-ngentyele-arle anwerne Ikwere arratye anetyenhenge Ikwerenhe anteme anetyenhenge akwete. \c 5 \s1 Anwerne Ngkartenge arratye anerlte-aneme \p \v 1 Ye, anwerne-arle Jesus arratye itelaremenge Ngkarte kwenhe anwerneke angkeke, “Arrantherre kwenhe arratye aneme Atyengenge ularre.” Ngkartenge ipeltye-irreke iperre, anwerne akangkemele anthurre anerlte-aneme iwenhenge-arle Alartetye Jesus Christ-ele anwerneke mpwarekenge. \v 2 Jesus-ele anwernenhe Ngkarte-werne atheke akngeke, Ngkartele anwernenhe mwantye-mwantye-ileme anwerne-arle Christ arratye itelarekenge. Alakenhe ikwerenge anteme anwerne akangkemele akarelherlte-aneme alakenhe itirremele, “Arratye kwenhe Ngkartele anwernenhe apmere mwerre akngerre ikwerenhe-werne akngetyenhe anwernenhe arntarnte-aretyenhenge yanhe ikwerele.” \v 3 Anwerne akangkeme-anteye nhenge arrpenhe areye anwerneke ahele-irrerlenge atwemele-arlke anwerne-arle Jesus arratye itelaremenge. Nhenge arne akurne nhenhe areye anwerneke akurne-irrerlenge, anwerne itelaremele Jesus-arle anwerneke piwelhemele ilweke, anwerne lterrke-irreme renhe akwete arratye apentetyeke. \v 4 Anwerne akwetethele renhe apenteke-iperrele, anwerne lterrke anthurre anteme awelheme, tnyetyakenhe anteme aneme, nhenge Ngkartele anwernenhe areme Re arratye akangkemele anthurre aneme. Nhenge utnenge atnerre-arle irreke-arle, anwerne Ngkarteke mwantye akarelhemele Re anwernenhe apmere ikwerenhe-werne akngetyenhenge. \v 5 Ye, Ngkartele anwernenhe Utnenge Akngerre antheke. Utnenge Akngerre Re tyerrtye kwenenge anwerne-kenhe-nge, Re kwenhe anwerneke imerneme Ngkarte-arle anwerneke ahentye anthurre aneme. Alakenhe ikwerenge anteme anwerne akaltye aneme urreke-arle anwerne Ikwerenge akwete anetyenhe. Anwerne itelareme Rarle anwerneke alkngwirretyakenhe anwernenhe impetyakenhe anetyenhe. \p \v 6 Anwerne ingkirreke akurne akwete aneme, uyarne mwerre mpwarelhemele. Nhenhe ikwerele ureke Ngkarte anwerneke itirreke, Re Christ akngakeke renhe yernemele anwerneke ilwetyeke. \v 7 Angwenhe-ame ilwetyenhe tyerrtye arratye apeke anemele? Arrangkwe anthurre-arle. Re apeke-arle mwerre anthurre aneke-ante tyerrtye arrpenhe apeke itirreme ikwere anteme ilwetyeke. \v 8 Kenhe anwerne akurne akwete mpwarerlte-anerlenge Christ anwerneke piwelhemele ilweke. Alakenhenge anteme Ngkartele anwerneke imerneke Rarle anwerneke ahentye anthurre aneme. \v 9 Christ-arle anwerneke piwelhemele ilwekenge, Ngkartele anteme arne akurne urrpareke anwerne-arle mpwarekenge Re anteme angkeke anwerne-arle arratye aneme Ikwerenge ularre. Alakenhe ikwerenge anteme arlte ingkernenge Christ-arle anwerneke arrkngerte angkeme, Ngkartele anteme anwernenhe ure akngerre-werne yerneketye. \v 10 Nhenge anwerne Ngkarteke ahentye anthurre anetyakenhe anerlenge, Re anwernekenge ipeltye-irreke Alere Ikwerenhe-arle anwerneke ilwekenge. Ngkartenge ipeltye-irreke iperre anwerne Ikwerenge anyente-irremele. Re anwernenhe itethe-iletyenhe Jesus-nge. \v 11 Anwerne Ngkarteke arratye akangkemele anthurre aneme Rarle Jesus Christ Alartetye anwerne-kenhe yernekenge, ante Re akurne anwerne-kenhe urrpareke anwerne anteme Ikwerenge ipeltye-irretyeke. \s1 Adam uthene Jesus Christ uthene-akerte \p \v 12 The kwenhe arrekantherre iletyeke ahentye aneme artwe arrekwelenye nhenge Adam arritnye-akerte. Artwe nhenhe Adam-ele arne akurne anthurre mpwareke, rarle akurne mpwarekenge re ilweke. Lyete anteme artwe anyente yanhele-arle akurne mpwarerlenge tyerrtye ingkirrekele arne akurne anteme mpwarewarreme, alakenhe ikwerenge anteme anwerne ingkirreke ilweme. \v 13 Ye, urreke Ngkartele angkentye renhe Moses anthetyenhenge, tyerrtye ingkirrekele akwetethe arne akurne mpwaretyarte. Kenhe Ngkarte akenhe angketyakenhele aneke itne-arle arne akurne mpwarekenge, angkentyeke arrangkwe-arle itneke anekenge iletyeke itne-arle arne akurne mpwarekenge. \v 14 Anwerne akaltye aneme tyerrtye areye-arle apmere arrpe-anenhele akwetethe ilwemenge, itne-arle akwetethe arne akurne mpwarerlte-anemenge, Adam-ngentyele arlte yanheke-atwetye nhenge Ngkartele-arle Moses angkentye anthekeke-atwetyeke. Kele tyerrtye ingkirreke anteme ilwetyarte nhenge Adam-elarle mpwareke-ngentyele. Adam-ele Ngkarte ayene-ileme, merne annge arlkwemele Ngkartele-arle renhe arlkwetyale ilekenge. Kenhe arrpenhe areyele akurne-arteke mpwaretyakenhe itne akenhe arne akurne arrpenhe areye mpwaretyarte. \p Adam, Christ-nge arrwekele-arle aneke, re Re-arteke akweke ware aneme, rante-rante anetyakenhe. \v 15 Kele arne arrpenhe areye anteme aneke ratherre-arle mpwarerle-anerrekenge. Adam-ele Ngkarte ayene-ileke arne akurne anteme mpwaremele. Lyete anteme tyerrtye ingkirreke ilwerlte-aneme artwe anyentele-arle arne akurne mpwarekenge. Kenhe Ngkarte akenhe mwerre anthurre aneme Re arne mwerre akngerre-ulkere mpwareke anwernenhe Jesus anthemele. Arlte lyete anteme tyerrtye atningke akwete itethe-irrirtneme Rarle anwernenhe mwantye-mwantye-ilemele Jesus anthekenge. \v 16 Nhenge artwe anyente Adam-elarle akurne mpwareke, re tyerrtye ingkirreke anthurre akurne-iletyeke, kele Ngkartele tyerrtye ingkirreke imerrentye irrerlknge atwetyeke. Kenhe tyerrtye ingkirrekele-arle akenhe akurne akwete mpwaremenge Ngkarte anwerneke alhwarrpe-irreke Re-anteme Jesus antheke tyerrtye ingkirrekeke ilwetyeke. Lyete anteme Ngkarte angkeme yanhe areyele-arle Renhe arratye itelareme arratye anetyenhenge iwenhenge-arle Jesus-ele mpwarekenge. \v 17 Artwe anyente nhengele-arle arne akurne mpwareke alakenhe ikwerenge anteme tyerrtye ingkirreke ilwerlte-anemenge. Kenhe lyetenye anwerne ingkirreke itethe akwete anerlte-aneme iwenhenge-arle artwe arrpenhele, Jesus Christ-ele mpwarekenge. Ngkarte kwenhe anwerneke mwerre anthurre aneke, lyete anteme Re angkeme nhenge anwerne-arle arratye mwerre aneme iwenhenge-arle Jesus-ele anwerneke mpwarekenge. \p \v 18 Ye, Ngkartele kwenhe tyerrtye ingkirreke anthurre irrerlknge atwetyeke aneke itnenhe ingkirreke uyerrelhe-ilemele Adam-elarle kwenhe arne akurne anthurre mpwarekenge tyerrtye ingkirreke anteme re akurne-ileke. Kenhe Jesus-arle akenhe Ngkarteke akangkwe-irrerlenge anwerneke mwerre anthurre mpwaretyenhenge, Ngkartele kwenhe iwerre altywere-ileke tyerrtye areye Ikwere-werne akngetye-alpetyenhenge, kele urreke anwerne Ikwerenge akwete anetyenhenge. \v 19 Tyerrtye ingkirreke akurne-irreke Adam-arle Ngkarte-ketye untyemurle-irrekenge arne akurne mpwaremele. Kenhe Jesus-ele akenhe Ngkarte aweke-arle imerte mpwaremele nhenge renhe ilekenge, alakenhe ikwerenge anteme Ngkarte angkeme tyerrtye ingkirrekele-arle Jesus arratye itelaremeke arratye Ikwerenge ularre. \p \v 20 Ngkartele anteme angkentye Ikwerenhe Moses antheke nhenge tyerrtye areyele renhe awetyenhenge, itne itelaretyeke itne-arle arne akurne mpwaretyame. Nhenge itne angkentye Moses-kenhe awemele itne uyarne anthurre impemele arne akurne areye itne mpwaretyamele. Kenhe tyerrtye areyele akwetethe akurne awethe-ame-awethe mpwaretyarte Ngkartele akenhe akwete-arle itnenhe mwantye-mwantye-ileme Re-anteme itnenhe Ikwere-werne akngetye-alpetyenhe. \v 21 Ye, tyerrtye areye kwenhe akwete anthurre ilweme itne-arle akwete anthurre akurne mpwarerlte-anemenge. Kenhe lyete akenhe, Ngkarte mwantye angkeme anwerne-arle arratye aneme Jesus-arle anwerneke ilwerlenge. Re anwernenhe mwantyele arntarnte-arerle-aneme akwetethenhe. Alakenhe ikwerenge anteme anwerne itelareme anwerne-arle Ikwerenge akwete-ante anetyenhe. \c 6 \s1 Anwerne itethe aneme Christ-ngentyele ware \p \v 1 Arrpenhemele areke-arle-iperre iwenhe-arle the intelhe-ilekenge alakenhe apeke kwenhe apale itirreme, “Anwerne kwenhe arne akurne areye akwetethe mpwarerlte-aneye Ngkartele anwernenhe akwetethe mwantye-mwantye-iletyeke, anwernekenge ipeltye-irrerle-anemele.” \v 2 Arrangkwe-arle! Ngkarteke atyewe areye-irreke-arle, anwerne kwenhe akwetethe akurne areye mpwarerlte-anetyakenhe anetyeke. Anwerne Jesus arratye itelareke-ipenhele, Ngkartele imerte anwernenhe iwerre akurne-aketye akngemele iwerre mwerrele arrerneke Renhe apentetyenhenge. Itirrewarraye, nhenge tyerrtye ilwemele re akurne mpwarentye impelhemele. Alakenhe renhe anwerne akurne-ketye impelhetyeke. \v 3-4 Arrantherre ingkirreke akaltye aneme, nhenge anwerne Jesus arratye itelaremele kwatye kweneke irrpemele baptise-irretyeke, Ngkartele anwernenhe ingkirreke Christ-enge anyente-ileke. Nhenge anwerne kwatye kweneke irrpeke, anwerne-arle Christ-nge apurte ilweke-arle-arteke, anwerne-arle apurte ikwerenge ipertele arteke-anteye-arteke. Arrantherre itelareme nthakenhe-arle Ngkartele renhe Utnenge Akngerrele renhe itethe akemelhe-ilirtneke. Kele alakenhe-anteye-arle nhenge anwerne kwatye-ngentyele arratemele anwerne kwenhe ikwerenge apurte akeme-irreke, kele anwerne akngarte-iwelhemele akwetethe anteme arne mwerre areye mpwarerlte-anemele arratye anemele. \p \v 5 Ye, Christ-nge apurte-irreke-iperrele anwerne-arle kwenhe ikwerenge ilweke-anteye-arteke. Kenhe Ngkartele akenhe Jesus akemelhe-ileke itethe-ilirtnemele-arteke re irrerlknge-arle inteke-ipenhele, kele alakenhe-anteye-arle Re anwernenhe akemelhe-iletyenhe itethe-ilirtnemele nhenge irrerlknge-arle inteke-ipenhele. \v 6 Anwerne akaltye-anteye aneme, itirrentye anwerne-kenhe-arle akwetethe-arle akurne anetyarte, anwerne arne akurne areyeke itirretyartele, itnenhe mpwaretyeke. Kenhe nhenge Christ-arle akenhe arne arntarlkweke-arlenge ilwemele anwerne-anteye ikwerenge apurte ilweke-arteke. Alakenhe ikwerenge anteme anwerne ahentye-anetyakenhe arne akurne areye awethe mpwaretyeke. \v 7 Arrantherre itelareme, nhenge tyerrtye areye ilwemele itne arne akurne areye awethe mpwaretyakenhe-arle aneme. Alakenhe re-arteke, nhenge anwerne Jesus Christ-nge apurte ilwemele anwerne arne akurne areye awethe mpwaretyeke ahentye anetyakenhe. \p \v 8 Ye, anwerne Christ-nge apurte ilweke-arteke, yanhe ikwerenge-ntyele anteme anwerne itirremele, “Arratye kwenhe anwerne apurte ikwerenge ilweke-arle, anwerne itethe-anteye akeme-irrirtneme, ikwerenge anteme itethe aneme.” \v 9 Anwerne itelareme Ngkartele-arle Christ itethe-ilirtneke rarle irrerlknge inteke-ipenhele, kele lyete re itethe aneme. Re awethe ilwetyakenhe anetyenhe re akwete-ante itethe anetyenhe. \v 10 Nhenge Christ-arle ilwemele, re anyente-ngare ilweke tyerrtye ingkirrekeke. Re Satan ayaketyeke ilweke tyerrtye areye uterneketye akurne mpwareme-ketye. Kenhe lyete akenhe re itethe-arle-irreke aneme re akwetethe-arle Ngkarteke anerle-aneme. \v 11 Arrantherre-inpe kwenhe alakenhe itirretyeke, “Anwerne Christ-nge apurte ilweke, anwerne imerte arne akurne mpwarentye impelheke. Lyete kwenhe anwerne itethe-anteye-arle irrirtneke apurte Christ-nge anwerne Ngkarteke-ante ware anetyeke.” \p \v 12 Alakenhe ikwerenge anteme arrantherre arne akurne akwetethe mpwarerlte-anetyakenhe anetyeke. Itelaraye, arrantherre kwenhe ahelhe nhenhele arlte urtekeke ware aneme nhenge tyerrtye arrekantherrenhe uyerremele. Kele nhenge arrantherre arne akurne mpwaretyeke ahentye anemele, akwenpele awerlte-anaye, akurne yanhe areye mpwaretyale anaye. \v 13 Arrantherre apeke arne akurne mpwaretyeke ahentye aneme. Kele, arrantherre akurne-ketye mpwarentye impelhewarraye! Arne akurne areye iltyele anpetyale, arrakertele angkentye ulperte angketyale, arne akurne areye alkngele aretyale, akurne areye irlpele awetyale anaye. Arrantherre ilweke-arle iperre Ngkartele arrenhantherrenhe itethe-ilirtneke Jesus-arteke. Alakenhe ikwerenge anteme arrantherre Ngkarte anthelhetyeke Ikwere-ante ware arratye anetyeke. \v 14 Arrantherre awelhetyakenhe arne akurne mpwaretyeke arrantherre-arle kwenhe angkentye Moses-kenhe ipmentye impelheke. Angkentye angkweye yanhe kwenhe arrekantherre alartetye anetyakenhe. Lyete akenhe Ngkarte arrekantherre alartetye aneme, Re-ante ware arrekantherre mwerre anerle-aneme. Alakenhe ikwerenge anteme arrantherre arne akurne impelhetyeke, Ngkarteke mwerre anerlte-anetyeke. \s1 Anwerne warrkene Ngkarte-kenhe areye arratyentye anerlte-aneye \p \v 15 Arrantherre arrpenheme apeke alakenhe apale itirrerlte-aneme, “Mwerre akwele anwerne apeke arne akurne akwete mpwarerlte-anemele anwerne-arle angkentye Moses-kenhe ipmentye impelheke. Ngkarte anteme anwernenhe atnyeneme mwantyele arntarnte-aremele.” Arrangkwe-arle! Alakenhe itirretyale anaye. \v 16 Arrantherre itelareme, nhenge arrantherre kwenhe alartetyeke warrke-irreme arrantherre aywerrkele mpwaremele alartetyele-arle ileme. Alakenhe-anteye anteme arrantherre apeke arne akurne areye aywerrkele mpwareme arrentye Satan-ele-arle arrenhantherrenhe mpwaretyeke ileme, re anteme arrekantherre alartetye anetyenhenge. Re apeke arrekantherre alartetye aneme, arrantherre anteme ilwetyenhe Ngkarte-kwenye. Kenhe arrantherre-ingarle apeke Ngkarte awemele aywerrkele mpwaremele Rarle ileme, Re anteme arrekantherre alartetye anetyenhe, arrantherre arratye anetyenhenge. \v 17 Lyete kwenhe the Ngkarte tnakeme anthurre, arrantherre-arle Ikwere arratye anerlenge. Arrwekele-arle arrantherre akurne areye-ante ware mpwaretyeke ahentye aneme, iwerre arratyele anetyakenhe aneke. Kenhe nhenge arrpenheme areye akenhe arrekantherre Angkentye Mwerre Jesus-akerte angkemele, arrantherre akngarte-iwelheke, angkentye renhe awemele aywerrkele mpwaremele iwenhe itne arrenhantherrenhe akaltyele-antheke. \v 18 Kele Ngkartele arrenhantherrenhe iwerre akurne-ketye akngirtneke arrantherre-arle apentetyame, iwerre mwerrele arrerneke, arrantherre Ikwere warrke-irretyenhenge arratye anemele arne mwerre areye-ante ware mpwarerlte-anetyeke. Alakenhe ikwerenge anteme the Ngkarte arnterre tnakeme. \p \v 19 Ngkarte-kenhe areyaye, arrantherre kwenhe akweke ware itelareme. Alakenhe ikwerenge ayenge arrekantherre mwantye angkeme arrantherre arratye awetyeke. Arrantherre kwenhe akwetethe itirretyarte arne akurne areye mpwarerlte-anemele. Lyete akenhe, arrantherre kwenhe Ngkarteke arratye anetyeke iwenhe apeke renhe-ante ware mpwaremele Re arrenhantherrenhe ileme. \p \v 20 Urreke arrantherre Ngkarte-kenhe anetyenhenge, arrantherre kwenhe arne akurne areye akwetethe mpwaretyarte, arne akurne areyeke-ante ware mpwaretyeke itirretyarte. Arrantherre kwenhe arne arratye areyeke itirretyakenhe arrantherre-arle Ngkarteke akutne anekeke. \v 21 Nhenge arne akurne-arle mpwareke-iperrele arrantherre-ame akangkemele aneke? Arrangkwe, arrantherre anteme apure anthurre awelhemele nhenge arrantherre itirremele arne akurne areye mpwareke-akerte. Arrantherre apeke arne akurne akwete mpwareke akwele, arrantherre Ngkarte-kwenye akwete-arle ilwemere, Ikwerenge akwete-ante akalke-irremele aneme re. \v 22 Kele lyete anteme arrantherre-ingarle arne akurne areye mpwaretyeke ahentye-anetyakenhe Ngkartele-arle kwenhe arrenhantherrenhe iwerre akurne-ketye akngetye-alpeme utepelhe-ilerlenge arrantherre-arle apentetyamenge, arrenhantherrenhe iwerre arratye Ikwerenhele arrernemele Ikwere akwetethe warrke-irretyeke. Lyete anteme Ngkartele arrekantherre imerneme nthakenhe-arle Ikwere arratye anetyeke. Alakenhe ikwerenge anteme arrantherre itethe akwete-ante Ikwerenge anetyenhe. \v 23 Arrantherre-ame itelareme? Arrantherre itelareme, nhenge nthakenhe-arle tyerrtye apeke warrke-irremele re apwerte ngkweltye inemele. Angwenhele-arle arne akurne akwetethe mpwarerle-anemele ilwetyenhe. Re Ngkarte-ketye re akwete-ante akalke-irretyenhe. Kenhe Ngkarteke iwerre-arle arrpenhe aneme, Re Jesus Christ Alere Ikwerenhe anwernenhe antheme, anwerne Ikwere warrke-irretyakenhe aneme Renhe inetyeke. Nhenge anwerne Renhe arratye itelaremele anwerne Ngkartenge akwete-ante anetyenhenge. \c 7 \s1 Ayeye Ngkartele-arle Moses antheke anwernenhe uyarne mwerre atnyeneme \p \v 1 Atyewe Ngkarte-kenhe atyinhe areyaye! Arrantherre angkentye itelareme Ngkartele-arle Moses antheke. Nhenge tyerrtye apeke ilwemele rarle angkentye renhe uyarne apenteme. Nhenge tyerrtye itethe akwete aneme-ante ware kwenhe itne angkentye yanhe ikwere aywerrke-irreme renhe apentemele. \v 2 Awerrirraye, angkentye Moses-kenhele anwernenhe ileme nhenge arelhe kwenhe anewe ikwerenhenge akwetethe anetyeke re nhenge itethe-arle anemenge. Kenhe artwe yanhe apeke ilwerlenge arelhe anteme warlekwerte-irremele, angkentye kwenhe arelhe yanheke mwerre angkeme artwe arrpenhe anewe-aketyeke. \v 3 Kele nhenge arelhe apeke alheme artwe arrpenhenge intemele nhenge anewe ikwerenhe itethe akwete, arrpenhe areye anteme alakenhe angketyenhenge, “Unte kwenhe mpwenyele alwirrelhe-ileke.” Nhenge artwe anewikwe ilwerlenge-ante kwenhe mwerre aneme arelhele nhenge artwe arrpenhe anewe-aketyeke. \v 4 Ye, atyewe Ngkarte-kenhe atyinhe areye, arrantherre kwenhe yanhe-arteke aneme. Arrantherre kwenhe tyerrtye Christ-kenhe. Arrantherre kwenhe Christ-nge apurte ilweke-arteke, angkentye Moses-kenhe impelhemele, Christ-kenhe anteme anemele. Ngkartele Jesus akemelhe-ileke rarle ilweke-arle-iperrenge, Re-anteme arrenhantherrenhe atnyeneme. Ye, Christ-ele kwenhe arrenhantherrenhe atnyeneme arrantherre warrke Ngkarte-kenhe mpwarerlte-anetyeke. \v 5 Urreke anwerne Ngkarte-kenhe atyewe irretyenhenge, anwerne kwenhe anwerneke-arrpe itirretyarte, anwerne akwetethe alhetyeke ahentye anetyarte arne akurne areye mpwaretyeke. Angkentye ingkweye nhenhe, re kwenhe anwernenhe ileke nhenge iwenhe apeke renhe mwerre-arle, akurne apeke-arle. Nhenge anwerne arne akurne yanhe areye mpwarerlte-anetyarte anwerne iwerre akurne apentetyamele irrerlknge intentye akngerre. \v 6 Kenhe lyete akenhe anwerne angkentye Moses-kenhe impelheke, anwerne-arle kwenhe Christ-nge ilweke-arle-arteke, anwerne anteme angkentye ingkweye yanhe renhe awethe apentetyakenhe. Angkentye Moses-kenhe arne chain-ele-arteke anwernenhe ayernentye akngerre aneke, anwernenhe akwete anthurre anteme uternetyarte nhenge arne akurne mpwaretyeke. Kenhe lyete anteme anwerne tyerrtye ilweke-arle areye-arteke anteme aneme, angkentye ingkweye yanhele anwernenhe uyarne uterneme. Kele lyete anteme anwerne Ngkarteke arnterre warrke-irreme Utnenge Akngerrele-arle kwenhe anwerneke imernerlenge nthakenhe anwerne Ikwere arratye warrke-irretyeke Renhe akwete apenterlte-anetyeke. \s1 Angkentye Moses-kenhele anwerneke imerneme anwerne-arle arne akurne mpwaremenge \p \v 7 Arrpenhe apeke alakenhe angkeme-ketye, “Angkentye Moses-kenhe kwenhe akurne, rarle anwernenhe arne akurne-akerte itirretyeke mpwareme.” Arrangkwe-arle! Aremele ware kwenhe angkentye Moses-kenhe anwerne-arle itelareme arne akurne areye-akerte nhenge anwerne-arle mpwareke-arle. Nhenge akutne apeke aneme, the apeke arne arrpenhe-kenhe areme ikwere ahentye-anteme anemele. The anteme apeke angkentye nhenhe renhe areme, “Nhenge tyerrtye angwenhele apeke arne arrpenhe areye atnyenemele, itnenhe aretyale anaye itneke ahentye anemele.” Kele anteme ayenge itirreme, “Ayekaye, the kwenhe arne akurne mpwarerne.” \v 8 Angkentye Moses-kenhe apeke-arle anetyakenhe aneke, arrpenhele ayenge-arle ilpernetyakenhe aneke angkentye ultakekenge ayenge-arle kwenhe angkentye ikwere akutne anekenge. Kenhe nhenge the angkentye yanhe awemele, re ayenge ayaketyakenhe aneke atnure-irreme-ketye, arrangkwe-arle. \v 9 Urreke ayenge angkentye Moses kenhe-akerte akaltye anetyenhenge, ayenge kwenhe ikwere-ketye akalkeke-akalke anetyarte nhenge ayenge mwerre-arteke akwele. Kele nhenge ayenge-arle angkentye Moses-kenheke akaltye-irremele ayenge itirremele, “Ayekaye, the kwenhe arne akurne areye mpwareke-arle.” Nhenge ayenge anteme uyarne itirreme nthakenhe-arle ayenge ikwere impelhetyeke. Re ayenge ilwetyeke-ante-werne atheke akngeme. \v 10 Kenhe Ngkartele akenhe Moses angkentye antheke anwerne renhe awetyenhenge itethe akwete anerlte-anetyeke. Kenhe nhenge tharle angkentye renhe awemele ayenge tyerrtye ilweke-arle-arteke irreke. \v 11 Ayenge kwenhe itirreme nhenge angkentye awemele ayenge-arle arratye akwele anetyeke. Kele aweke-arle-iperrele ayenge uyarne arratye anemele. Angkentyele-tetye arne akurne areye-ante ware imerneke tharle mpwarekenge, re ayenge ilwetyeke-werne atheke akngeme. \p \v 12 Arratye-arle, angkentye Ngkartele-arle Moses antheke atyeperre anthurre aneme, re anwernenhe akaltyele-antheme nthakenhe-arle Ngkarteke arratye anetyeke. \v 13 Arrantherre apeke itirreme angkentye Moses-kenhe alakenhe angkekeke-athene, “Paul-arle apeke akalke-akalke Ngkarte-ketye ilwetyenhe angkentye Moses-kenhenge ularre.” Arrangkwe-arle! Angkentye Moses-kenhe kwenhe mwerre aneme, the kwenhe arne akurne areye mpwaretyarte ayenge-arle arne akurne areye mpwaretyeke ahentye anekeke, alakenhe ikwerenge anteme ayenge tyerrtye ilweke-arle-arteke irreke. Angkentye Moses-kenhele atyenge imerneke tharle arne akurne areye mpwaretyarte. \s1 Akurne uthene mwerre uthene urtakwerte anwerne-kenhe kwenele aneme \p \v 14 Anwerne itelareme angkentye Ngkartele-arle Moses antheke Utnenge Ngkarte-kenhe-ngentyele. Kenhe ayenge akenhe tyerrtye ware-arle aneme, the arne akurne areye akwetethe mpwarerle-aneme uyarne itirremele nhenge nthakenhe the arne akurne areye impetyenhe. \v 15 Ayenge kwenhe uyarne itirreme, tharle arne mwerre areye mpwarerle-anetyeke ahentye-anemeke, the akenhe mpwaretyakenhe. Ayenge itirreme the arne akurne areye impetyeke, the-tetye akurne nhenhe areye awethe mpwareme anteme. \v 16 Kele-anteyele the arne akurne yanhe areye mpwarerle-aneme, the anteme arne yanhe areye mpwaretyakenhe nhenge ayenge-arle akaltye anemele arratye anerlenge. Nhenhe re kwenhe atyenge imerneme angkentye Moses-kenhe-arle mwerre akwete aneme. \v 17 Kele ayenge anteme itirreme, “The kwenhe mwerre mpwaretyeke ahentye-aneme, kenhe arne akurne yanhe areye akenhe atyenge kwenenge anerlenge akwete-arle. Itne ayenge uterneme akurne mpwaretyeke.” \v 18 Ayenge Ngkarteke arratye anetyeke ahentye aneme, the akenhe arne akurne akwete-arle mpwarerle-anemele. Alakenhe ikwerenge anteme the itelareme ayenge kwenele-arle akurne anthurre anemele, mwerre anetyakenhe. \v 19 Nhenge tharle arne mwerre areye mpwaretyeke ahentye-anemele, the akenhe itnenhe uyarne anthurre-arle mpwareme. Nhenge the arne akurne renhe areye mpwaretyeke ahentye anetyakenhele, tharle itnenhe akwete anthurre mpwarerle-anemele. \v 20 Arratye apelaye, the kwenhe arne mwerre areye uyarne mpwareme tharle mpwaretyeke ahentye aneme, the arne akurne areye-ante ware mpwarerle-aneme-tetye. The kwenhe arne akurne mpwaretyakenhe nhenge ayenge-arle ahentye anemenge-ante ware. Akurne yanhe kwenhe atyengenge kwenenge aneme, yanhele athewe ayenge akwetethe uternerle-aneme arne akurne areye mpwarerle-anetyeke. \p \v 21 Ye, alakenhe-arteke akwetethe kwenhe atyengenge irreme. Ayenge kwenhe arratye anetyeke ahentye-aneme, arne mwerre areye mpwaretyeke, the akenhe akwetethe-arle arne akurne areye mpwarerle-aneme-tetye. \v 22 Utnenge atyinhele ayenge Ngkarte-kenhe angkentyeke akangkeme anthurre. \v 23 The kwenhe angkentye yanhe uyarne arratye apenteme. Atyengenge kwenele akurne anthurre aneme. Nhenge the arne mwerre mpwaretyeke ahentye-aneme, akurne yanhele ayenge akurne mpwaretyeke uterneme. Akurne yanhe atyengenge kwenele aneme re ayenge ayernelhentye akngerre-arteke atnyeneme, nhenge the arne akurne akwete mpwarerle-aneme, ayenge anteme akurne-ketye uyarne impelhemele. \v 24-25 Ye, ayenge kwenhe akurne anthurre aneme, ayenge-apenhe! The kwenhe angkentye Ngkarte-kenhe apentetyeke ahentye anthurre aneme. Kenhe atyengenge kwenele akenhe akurne-anteye-arle aneme, akurne yanhele ayenge arne akurne mpwaretyeke uternerle-aneme, ayenge uyarne anthurre anteme impelheme arne akurne areye mpwareme-ketye. Kele angwenhele anteme ayenge akwetethe atnyeneme mwantye arntarnte-aretyenhenge ayenge Ngkartenge akalke-akalke ilweme-ketye? Kele lyete the anteme Ngkarte-ante ware tnakerle-aneme, Jesus Christ-ele-arle ayenge atnyenerlenge rarle ayenge mwantye arntarnte-aretyenhenge. \c 8 \s1 Anwerne mwerre anetyenhe Utnenge Akngerrele-arle anwernenhe atnyenemenge \p \v 1 Ye, Ngkarte kwenhe angkeme anwerne-arle Ikwerenge arratye aneme anwerne-arle Jesus Christ arratye itelaremenge ikwerenge anyente-irremenge. Alakenhe ikwerenge anteme Ngkarte anwernenhe irrerlknge atwetye-kwenye. \v 2 Urreke anwerne Ngkarte-kenhe areye irretyenhenge, anwerne arne akurne areye mpwarerlte-anetyarte iwerre akurnele alhemele irrerlknge iperte-werne atheke. Nhenge anwerne Jesus Christ-nge apurte-irremele Utnenge Akngerrele anwernenhe iwerre akurne yanhe ikwere-ketye akayake-ileke anwernenhe iwerre mwerreke arrerneke anwerne Jesus-nge apurte akwete alherlte-iwetyenhenge. \v 3 Anwerne itelareme angkentye Ngkartele-arle Moses antheke anwernenhe itetheke mpwaretyakenhenge, anwerne-arle uyarne mpwarerlenge iwenhe-arle re anwerneke ileme arratye anetyeke. Kenhe Ngkartele akenhe anwerne itetheke mpwareke Alere Ikwerenhe yernemele. Anwerne itelareme rarle tyerrtye-irreke, tyerrtye anwerne-arteke anteye-arle aneke. Re anteme anwerneke piwelhemele ilweke anwerne anteme arratye anthurre anetyenhenge arne akurne areye akwetethe mpwaretyakenhe anetyeke. \v 4 Ye, arlte lyete anteme anwerne awerlte-aneme iwenhe apeke renhe Utnenge Ngkarte-kenhe anwerneke angkeme. Anwerne arne akurne areye akwete mpwaretyakenhe, anwerne-arle mpwaretyartele. Alakenhe ikwerenge anteme anwerne arratye anetyeke ahentye-aneme angkentye Moses-kenhenge ularre. Lyete anwerne arne yanhe areye mpwareme Utnenge Ngkarte-kenhele-arle anwerneke mpwaretyeke ahentye aneme. \v 5 Tyerrtye arrpenhemele arne akurne arrpe-anenhe renhe-arle mpwarerlte-aneme itne-arle ahentye anemeke. Itne kwenhe Ngkarte awetyakenhe, itne-arle ware itirrerlte-aneme iwenhe apeke ikwere-arle itne mpwaretyeke ahentye aneme. Kenhe arrpenhe areyele akenhe Utnenge Akngerre aweme, itne kwenhe aywerrkele mpwarerlte-anemele rarle ileme, itne akwetethe itirrerlte-aneme arne yanhe areye-akerte Ngkartele-arle itneke ileme. \v 6 Angwenhe apeke akwete itirrerle-anemele arne akurne akwetethe mpwaretyeke rarle iwerre irrerlknge iperte-werne atheke alhemele. Kenhe angwenhele apeke akenhe Utnenge Ngkarte-kenhe mwantyele aweme, rarle iwerre mwerrele itethe-werne alhemele Ngkartenge mwerre akwete aneme-werne. \v 7 Tyerrtye areye akwetethe-arle itirrerlte-aneme arne akurne areye mpwarerlte-anetyeke, itne kwenhe Ngkarteke ahele-irremele-arteke. Itne angkentye Ngkarte-kenhe awetyakenhe aneme. Itne uyarne mpwareme nhenge iwenhe ikwere Rarle ahentye-aneme itne-arle renhe akwenpele ware awemenge. \v 8 Yanhe areye-arle alakenhe ikwere itirreme-arteke, itne uyarne Ngkarteke akangkemele aneme. \p \v 9 Nhenge Utnenge Akngerre arrekantherre-arlenge anemele, arrantherre arrekantherre-arrpe ware itirretyakenhe, ware mpwaremele anteme arrantherre-arle ahentye-anemele. Arrantherre kwenhe itelareme tyerrtye areye-arle Utnenge Christ-kenhe itnekele-arlenge-arle atnyenetyakenhenge, itne Jesus Christ-kenhe anetyakenhe. \v 10 Nhenge Christ arrekantherrele-arlenge anemele, kele utnenge arrekantherrenhe anteme itethe akwete-ante anerlte-aneme Ngkarte-arle kwenhe angkerlenge arrantherre-arle Ikwerenge arratye aneme. Kele mwerre-arle arrantherre-arle ilwetyenhe arrantherre-arle arne akurne areye mpwaretyarte. Tyerrtye-ante ware-arle arrangkwe-irretyenhe. Kenhe utnenge arrekantherrenhe akenhe itethe akwete-ante anetyenhenge. \v 11 Arratye-arle, Ngkartele Jesus itethe-ilirtneke rarle ilweke-iperrenge akeme-ilemele Utnenge Akngerrele. Utnenge Akngerre re-ante-arle arrekantherrele-arlenge anemele re arrenhantherrenhe itethe-ilirtnetyenhe arrenhantherrenhe akemelhe-ilirtnetyenhe irrerlkngele inteke-ipenhele. \p \v 12 Atyewe Jesus-kenhe areye, anwerne kwenhe itirretyeke arratye anetyeke, arne akurne iwenhe apeke renhe-arle mpwaretyale ahentye-anemeke. \v 13 Anwerne apeke arne akurne arrpe-anenhe akwete mpwarerlte-anetyeke ahentye aneme, kele anwerne anteme ilwetyenhenge Ngkarte-ketyenge akwete-ante akngakelhemele anteme aneme. Kenhe nhenge Utnenge Akngerrele anwernenhe akaltyele-anthemele, anwerne akurne mpwareme-ketye untyeme-arle-irremele, kele anwerne anteme itethe akwete-ante Ngkartenge apurte anetyenhenge. \v 14 Tyerrtye areyele-ante ware Utnenge Akngerre aweme mpwaremele Re ilemenge, itne kwenhe ampe Ngkarte-kenhe areye aneme. \v 15 Arrwekele kwenhe anwerne atere-irretyarte, Ngkartele anteme anwernenhe Utnenge Akngerre antheke. Utnenge Akngerrele kwenhe anwernenhe atnerre-ileme, atere-kwenye. Anwerne Utnenge Ngkarte-kenhe ineke nhenge Re anwernenhe ampe Ikwerenhe areye-arteke altye-ileme. Lyete anteme anwerne Renhe akeme, “Abba, Akngeye.” \v 16 Arratye apelaye, Utnenge Akngerre-arle utnenge anwerne-kenhe-nge anyente-irreme anwerne itelaretyeke anwerne-arle ampe Ngkarte-kenhe areye arratye anthurre aneme. \v 17 Anwerne-arle ampe uthene alere uthene Ngkarte-kenhe areye anerlenge, urreke anwerne, apurtele Christ-nge, arne mwerre anthurre areye inetyenhe Ngkartele-arle anwernenhe alhileke. Nhenge apmere ahelhe nhenhele anwerne anemele arne akurne areye anwerneke irretyenhe, Christ-eke irreke-arteke. Kele mwerre-arle, Ngkartele-arle kwenhe anwernenhe mwantye arntarnte-aretyenhenge apmere mwerre anthurre Ikwerenhele apurte Christ-nge anemele. \s1 Urreke, Ngkartele anwerneke arne mwerre anthurre areye imernetyenhe \p \v 18 Kele mwerre-arle tyerrtye areye anwerneke ahele-ahele angkeme anwernenhe atwemele-arlke, lyete anteme anwerne uyarne itirreme. Urreke Ngkartele anwernenhe tnaketyenhe apmere mwerre Ikwerenhele mwantyele arntarnte-aretyenhe, anwerne anteme alkngwirretyenhe anthurre arne akurne areyeke anwerneke-arle irretyarte apmere ahelhe nhenhele anerlte-anetyartele. \v 19 Arne ingkirreke anthurre Ngkartele-arle mpwareke, apmere ahelhe anteke nhenhe-arlke, apwerte areye-arlke, arne areye-arlke, kere areye-arlke, thipe areye-arlke, iwenhe-iwenhe arrpenhe areye-arlke, ingkirreke kwenhe atyepe-atyepele akarelheme Ngkarteke imernetyeke angwenhe apeke ampe Ikwerenhe uthene alere Ikwerenhe uthene areye arratye anemenge tyerrtye ingkirrekele itnenhe aretyenhenge. \v 20-21 Ngkarte arne areye ingkirrekeke akwete akarelhetyeke ahentye-aneme alakenhe renhe-arteke Rarle ilekeke arne areye ingkirreke anthurre apmere ahelhe nhenhe-arenye-arle apele ingkweye-irretyenhe akurne-irretyenhe Adam uthene Eve uthenele-arle akurne mpwarerle-anerrekenge. Alakenhe ikwerenge anteme, arne areye ingkirreke anthurre apmere ahelhe nhenhe-arenye-arle kwenhe uyarne mwerre akwete anerlte-aneme. Kenhe Ngkartele akenhe itelareke urreke-arle Re arne areye mwerre-ilirtnetyenhe awethe anteye. Arne ingkirreke Ngkartele-arle mpwareke kwenhe akngarte-iwelhetyenhe arratye mwerre anthurre irrirtnetyenhe. \v 22 Anwerne itelareme ingkirreke Ngkartele-arle mpwareke akwetethe tyerrtye rlkerte-arteke ampangkerle-anemenge. Arrantherre itelareme, nhenge arelhe ampe akweke atnyenetyeke akarelheme, re-anteme ampangkerle-aneme, alakenhe renhe-arteke arne ingkirreke Ngkartele-arle mpwarerlenge ampangkerlte-aneme Ngkarteke akarelhemele urreke nhenge mwerre anthurre ilirtnetyenhenge awethe. \v 23 Kenhe anwerne-inpe utnengele ampangkerlte-aneme anteye nhenge apmere ahelhe nhenhele anemele, Ngkarteke atyepe-atyepele akarelhemele Ikwere arelhewarremele. Kenhe Ngkartele kwenhe anwernenhe kele antheke Utnenge Akngerreke-amparre, lyete anteme anwerne Ngkarteke atyepe-atyepele akarelhemele anwernenhe altye-iletyeke ampe uthene alere uthene Ikwerenhe-arteke. Urreke, Re-anteme anwernenhe tyerrtye alkarle arrpenhe anthetyenhe. \v 24-25 Anwerne itelareme Ngkartele-arle anwernenhe itetheke mpwareke. Anwerne awethe itelareme urreke-arle Ngkartele anwernenhe tyerrtye arrpenhe anthetyenhe, Ikwerenge anetyeke akngirtnetyenhe. Anwerne kwenhe nhenheke akaltye-irreke nhenge anwerne-arle Ngkarte-kenhe areye irremele. Anwerne kwenhe tyerrtye arrpenhe yanhe areye aretyakenhe akwete. Kele mwerre-arle. Lyete kwenhe anwerne atyenpele akarelheme Ngkarteke anwernenhe tyerrtye arrpenhe areye anthetyeke Ikwerenge akngirtnemele anetyeke. \p \v 26 Arlte arrpenhemenge anwerne kwenhe apertape awelheme apatemele anthurre anemele. Kenhe Utnenge Akngerrele-arle akenhe anwerneke imerneme. Nhenge anwerne uyarne itirremele nthakenhe-arle Ngkarte apayuthnetyeke, kenhe Utnenge Akngerrele akenhe itelareme. Re anteme anwerneke itwe-irremele apetyetyeke apayuthnemele anwerneke, ampwangkemele angkentye angkemele anwerne uye itelarerlenge. \v 27 Ngkartele anteme aweme iwenhe-arle Utnenge Akngerre angkeme. Ngkartele kwenhe itelareme iwenhe-arle tyerrtye areye itirremenge, Re itelareme-anteye iwenhe-arle Utnenge Akngerrele apayuthnemeke nhenge Ngkarte-kenhe areyeke, ratherre-arle kwenhe itirrentye anyente. \p \v 28 Anwerne itelareme Ngkartele-arle arntarnte-areme yanhe areye Ikwere-arle ahentye-anemeke. Apmere ahelhe nhenhele-arle anemele arne arrpe-anenhe kwenhe anwerneke irreme, arrpenheme mwerre-arle, arrpenheme akurne-arle. Arne ingkirreke anwerneke irrerlenge Ngkartele akenhe itnenhe anwerneke mwerre-ileme. Re kwenhe anwernenhe akngakeke, anwerne itelareme iwenhe apeke-arle anwerneke irrerlenge, arne yanhe areyeke Rarle ahentye anemenge. \v 29 Urreke anwerne ampe akweke intetyenhenge, Ngkartele-arle anwernenhe arrwekele-anteye-arle akngakeke nhenge Alere ikwerenhe-arteke anetyeke. Re Alere Ikwerenhe akngakeke kake akngerre tyerrtye ingkirrekeke anetyeke. \v 30 Anwernenhe akngakeke-arle iperre Ikwerenhe areye anetyeke Ngkartele anteme anwernenhe ikngweke. Anwernenhe ikngweke-arle-iperrele Re-anteme anwerneke angkeke, “Arrantherre kwenhe Atyengenge ularre arratye aneme.” Re anwerneke akangkemele anthurre anetyenhe Ikwerenge akwete-ante atnyenetyenhenge. \s1 Ngkartele kwenhe anwernenhe akwetethe akayake-ileme \p \v 31 Ikwerenge-ntyele anwerne alakenhe itirretyeke, “Arratye kwenhe Ngkarte anwerneke alkwerte-arteke aneme, angwenhele-ame anwernenhe atweye? Arrangkwe-arle, arrpenhele anwernenhe atwetye-kwenye Rarle anwernenhe akayake-ilerlenge mwantyele atnyeneme.” \v 32 Ngkartele kwenhe ameke-aretyakenhe aneke Alere anyente anthurre-arle Ikwerenhe Ikwere-arrpe, Re renhe akwenpele antheke anwerneke ilwetyeke. Alakenhe ikwerenge anteme anwerne itelareme Rarle kwenhe anwernenhe arne arrpenhe atningke-arlke mwantyele anthetyenhe, ameke-aretye-kwenyele. \v 33 Anwerne itelareme, arrpenhele ilpernetyakenhe tyerrtye areye Ngkartele-arle akngakeke, Ngkartele-arle kwenhe kele angkekenge anwerne-arle arratye aneme Ikwerenge ularre. \v 34 Kele angwenhe-ame anteme anwerneke ahele-irremele irrerlknge atwetyenhe? Arrangkwe-arle! Arrpenhele anwernenhe uyarne irrerlknge atweme Christ-arle kele anwerneke ilwekenge. Ngkartele anteme renhe itethe-ilirtneke akemelhe-ilemele, re-anteme Ngkartenge akwe-arratyele aneme nhenge alartetye impene anthurre-arteke anwerneke angkemele. \v 35 Re kwenhe anwernenhe mwantyele arntarnte-areme anthurre. Arrpenhele anwernenhe Jesus-ngentyele uyarne akalkelhe-ileme. Kele mwerre-arle, arne akurne arrpenhe areye apeke anwerneke irreme. Kele mwerre-arle, anwerne rlkerte-irreme nhenge irrare-apeke-irremele. Kele mwerre-arle, anwerne apateke anthurre nthakenhe mpwaretyeke anwerne-arle kwenhe merne apeke nhenge mantere-arlke apeke atnyenetyakenhele. Kele mwerre-arle, arrpenhe areye anwerneke ahele angkemele anwernenhe atwemele-arlke, angkerreme-arlke nhenge anwernenhe atwetyeke, anwernenhe apeke tnyante atweme anthurre-arle. Kenhe arne akurne nhenhe areyele-arle anwernenhe Jesus-ngentyele uyarne akalkelhe-ileme rarle kwenhe anwernenhe akwetethe mwantyele arntarnte-arerle-anerlenge. \v 36 Arrantherre itelareme, nhenhe David-ele kwenhe arrule anthurrele pwekeke intelhe-ileke-arteke, re alakenhe-arle angkemele, \q1 “Itne kwenhe akwetethe angkerreme anwernenhe irrerlknge atwetyeke anwerne-arle Ngkwinhe areye anemenge. \q1 Itne anwernenhe mwantyele arerlte-aneme yepe-yepe areye-arteke itne-arle irrerlknge atwetyeke ahentye anemele kereke. \q2 Arrantherre itelareme nhenge nthakenhe-arle itne yepe-yepe areye apurtelhe-ilemele atnyeneme imerte irrerlknge anteme atwetyenhenge itnenhe arlkwemele anteme, alakenhe renhe.” \rq Psalm 44:22.\rq* \m \v 37 Kele-anteye-arle arne akurne areye anwerneke irreme, anwerne atereke akutne-arle, anwerne-arle Jesus akwete arratye itelarerlte-aneme rarle anwerneke ilwekenge, re akwetethe anwernenhe arntarnte-arerle-anemele. Alakenhe ikwerenge anteme arne akurne nhenhe areyele anwernenhe Ngkarte-ngentyele uyarne akalkelhe-ileme. \v 38-39 Arratye apelaye, nhenge Christ-ele anwernenhe arntarnte-arerle-anemele arrpenhele anwernenhe Ngkarte-ngentyele uyarne akalkelhe-ileme Rarle anwerneke ahentye anthurre anerle-anemenge. Kele mwerre-arle anwerne apeke ilweme, anwerne apeke-arle itethe akwete anetyenhe. Christ-ele anwernenhe mwantyele arntarnte-areme. Arrangkwe anthurre-arle-irreke arrwekelenge, urreke anteye arrangkwe anthurre-arle irretyenhe-arle anwernenhe Ngkarte-ngentyele akalkelhe-iletyenhenge. Arrantherre itelareme, alartetye arrpenhe alkere-arenye areye, alkere-arenye areye, altyerre-ipenhe uthene arrentye uthene areye, nhenhe ingkirrekele kwenhe anwernenhe Ngkarte-ngentyele uyarne akalkelhe-ileme. Arrpenhe areye-arlke alkere akertnele aneme arne arrpenhe areye-arlke ahelhe kwenele-arle aneme anwernenhe Ngkarte-ngentyele uyarne akalkelhe-ileme. Arne ingkirreke anthurre Ngkartele-arle mpwareke, arne yanhe areyele anwernenhe Ngkarte-ngentyele uyarne akalkelhe-ileme. Ngkarte uthene Jesus Christ uthenele kwenhe anwernenhe akwetethe mwantyele arntarnte-arerle-anerretyenhe. \c 9 \s1 Ngkartele Jew areye akngakeme Ikwerenhe areye anerrirretyeke \p \v 1 Awerrirraye! Ayenge kwenhe arrekantherre arratye angkeme ayenge-arle Christ-nge anyente-irrekenge. Utnenge Akngerre utnenge atyengele-arlenge aneme re itelareme ayenge-arle arrekantherre urrtyirretyakenhe. \v 2 Ayenge utnengenge arrangkeme akwetethe alhwarrpe awelherle-aneme tyerrtye atyinhe areyeke-arrpe, tyerrtye Israel-arenye areyeke. \v 3 Ye, ayenge kwenhe arratye alhwarrpe anthurre awelheme Israel-arenye atyinhe areyeke itne-arle Jesus ipmentyele iweke-arlenge. Itneke alhwarrpe-irrekenge ayenge alakenhe itirreme, “Ayenge apeke Ngkarteke alakenhe angketyeke, ‘Ngkarte-aye, Unte apeke ayenge akngakeme-arteye Christ-ketye akalke-akalke anetyeke, itne anteme tyerrtye Ngkwinhe-irretyenhenge Christ arratye itelaremele.’” \v 4 Jew areye kwenhe akwerrke-ipenhe Jacob-eke aneme; Israel arritnye arrpenhe-arle. Ngkartele kwenhe itnenhe akngakeke itnenhe altye-ileke alere uthene ampe uthene Ikwerenhe areye anetyeke. Utnenge Akngerre Ikwerenhele re itneke akwetethe imernelhetyarte nhenge itne unthepunthetyarte apmere ahurratye ikwerele, re itnenhe alhileke Rarle akwele itnenhe arne areye anthurre anthetyenhe, itne renhe aywerrkele awetyenhenge. Re itnenhe angkentye Ikwerenhe antheke Apwerte Sinai-nge, itnenhe akaltyele-anthemele apurte-irretyeke. Re itneke imerneke nthakenhe-arle itne Renhe arratye utyernemele tnaketyeke. Re alhileke Rarle itnenhe arntarnte-aretyenhe. \v 5 Arrenge-arrenge itnekenhe arrule anetyarte-arle kwenhe Abraham, Isaac, Jacob-arlke nhenhe areye atningke-ame-atningke-irreke, itne Jew areye-anteme-irreke. Nhenheke-artweye areye-ngentyele anteme Christ-arle tyerrtye-irreke re itne-arteke aneke. Kenhe Jew areye itne akenhe renhe ipmentyele iweke ikwere-aketye untyeme-arle-irreremele. \p Ye, arratye kwenhe aneme, Ngkarte kwenhe arne ingkirrekeke alartetye impene aneme, kele anwerne akwetethe renhenhe tnakerlte-aneye. \p \v 6 Arrantherre apeke itirreme Ngkarte-arle urrtyirrekeke-athene nhenge Re angkemele Rarle akwele Israel-eke akwerrke ipenhe areye atnyenetyeke. Kenhe Ngkartele akenhe arratye alhileke-arle, re kwenhe urrtyirremele angketyakenhele. Arrpenheme ware, ingkirreke kwenye, akwerrke-ipenhe Jacob-eke areye-arle kwenhe Ngkarte-kenhe areye aneme, itne akwele ilelheme Israel-arenye areye. \v 7 Alakenhe-anteye-arle aneme, ingkirreke kwenye akwerrke-ipenhe Abraham-eke areye-arle Ngkarte-kenhe aneme. Arrpenheme-ante kwenhe Ngkarte-kenhe areye aneme. Ngkarte Abraham-eke alakenhe angkeke, “Akwerrke-ipenhe Isaac-eke areye kwenhe atyene atyinhe areye anetyenhe.” \v 8 Abraham-ele alere arrpenhe atnyeneke, arelhe nhenge Hagar-engentyele, Ishmael arritnye, akwerrke-ipenhe ikwere areye Ngkarte-kenhe areye anetyakenhe aneke. Kele akwerrke-iperre Isaac-eke areye warele Ngkarte-kenhe aneke-tetye. Sarah-ele ampe akweke atnyeneke Ngkartele-arle renhe alhileke-iperrele ware kwenhe. Re ampwe anthurre irreke nhenge re Isaac-arle atnyeneke iperre. \v 9 Nhenge Ngkartele-arle Abraham alakenhe alhileke, “Nhenge Ayenge apetye-alpemele alakentyele year arrpenhenge, Sarah-ele kele ampe urreye akweke anteme atnyenerlenge.” \p \v 10 Ampe urreye kwenhe Isaac aneke. Re Rebecca anewe akemele re ampe urreye rante-rante akweke atherre atnyeneke. Ngkartele anteme awethe imerneke angwenhe areye-arle atyene Ikwerenhe areye arratye aneke. \v 11-12 Itelaraye, urreke ampe akweke rante-rante-arle intetyenhenge Ngkarte Rebecca-ke angkeke, “Unte kwenhe lyete atnyeneme ampe urreye atherrame, ingkerne-iperre kwenhe alartetye anetyenhe, kake ikwerenge akngerre-ulkere anthurre anteme irretyenhenge.” Urreke urreye ratherre arne arrpenheme mpwarerle-anerretyenhenge, nhenge mwerre apeke, akurne apeke, Ngkartele kwenhe ingkernenye akngakeke alartetye anetyeke. Nhenge Ngkartele nhenhe mpwaremele Re imerneke Rarle akngakemele angwenhe apeke ikwere Re ahentye anemeke; Re kwenhe tyerrtye akngaketyakenhe aneke iwenhe apeke renhe-arle warele rarle mpwarekenge. \v 13 Alakenhe ikwerenge anteme arrule anthurre arrpenhele Bible-ke intelhe-ileke, “The Jacob akngakeke, The akenhe Esau-arle ipmentyele iwemele.” \rq Malachi 1:2-3.\rq* \p \v 14 Kele re kweye? Ngkartele-ame akurne mpwareke Rarle Esau ipmentyele iwekenge Jacob-ante akngakemele? Arrangkwe anthurre-arle! \v 15 Itelaraye, arrule anthurrele Ngkartele Moses-eke alakenhe angkeke, “Ayenge kwenhe atnerte alhwarrpe awelheme angwenhe apeke ikwere-arle ayenge ahentye anemeke. The kwenhe arrpenhe mwantye-mwantye-ileme ayenge-arle ahentye anemeke.” \rq Exodus 33:19.\rq* \p \v 16 Ngkartele kwenhe tyerrtye areye akngakeme itnenhe mwantye-mwantye-ilemele Rarle ahentye anemeke ware. Kenhe tyerrtyele kwenhe Ngkarte uyarne uterneme renhe akngaketyeke. \v 17 Arrule anthurre Moses-ele Bible-ke intelhe-ileke nthakenhe-arle Ngkartele Pharaoh ileke, “The kwenhe ngenhe arrerneke Egypt-eke alartetye anthurre anetyeke, The ngkwenge Utnenge Akngerre atyinhe imernetyeke, yanhe-ngentyele anteme tyerrtye areyele apmere arrpe-anenhe-ngentyele Atyenge-akerte awemele Ayenge utyernemele tnaketyeke.” \rq Exodus 9:16.\rq* \m \v 18 Yanhe-ngentyele anteme anwerne itelareme Ngkartele-arle arrpenheme akngakeme itnenhe mwantyele arntarnte-aremele. Anwerne itelareme-anteye Rarle arrpenhe areye Ikwere-ketye mwernte-ilemele, renhe aweketyenge. \p \v 19 Nhenhe aweke-arle-iperrele, arrpenhele apeke ayenge alakenhe apayuthneme-ketye, “Ngkartele apeke tyerrtye areye akngakeme Rarle ahentye-anemele, kele iwenhenge-arle-ame Re itnenhe ilpernemele nhenge itne arne akurne mpwaremenge? Itne mpwareme ware iwenhe apeke renhe-ante Rarle itnenhe mpwaretyeke uterneke.” \v 20-21 Ayenge anteme ikwere angkirtneme, “Arrangkwe, alakenhe angketyale. Unte kwenhe tyerrtye ware, iwenhenge-arle-ame unte alakenhe angkeme? Ngkartele kwenhe ngenhe mpwareke, unte akenhe Ngkarte tyenirtnetyale anetyeke. Tyerrtyele-ame Ngkartele mpwareke-arle renhe tyenirtneme angkemele, ‘Iwenhe ikwere-ame Unte ayenge alakenhe mpwareke?’” Arrangkwe anthurre-arle! Arrantherre itelareme nthakenhe-arle arelhele arne arrpenhe areye mpwareme arne anyente-ngentyele. Re apeke pmware anyente merne atnyenetyeke mpwareme, re imerte atneme mpwaremele. Re iwenhe apeke renhe mpwareme ahentye anemele arne anyente ikwerenge-ntyele. \p \v 22 Alakenhe-anteye-arle, Ngkartele tyerrtye areyeke mpwareme iwenhe apeke-arle Re mpwaretyeke ahentye aneme. Kele anwerne anteme Ngkarteke uyarne tyenirtneme. Re kwenhe ahele anthurre irreme tyerrtye areyele-arle arne akurne areye mpwaremenge, kele Re-anteme itnenhe Utnenge Akngerre Ikwerenhele arratye-ileme. Kenhe tyerrtye yanhe areyele-arle akenhe arne akurne mpwarerlte-aneme, nhenge irrerlknge atwetyeke. Kenhe Ngkartele areke iperre iwenhe-arle itne mpwaremenge itnenhe impeme. Re itnenhe iparrpe uyerrelhe-iletyakenhe. \v 23 Re kwenhe alakenhe mpwareke imernetyeke nthakenhe-arle Re mwantye-mwantye-ilentye aneme nhenge Re tyerrtye areye arntarnte-aremele. Re anwernenhe arrwekele akngakeke-iperrele kele anwerne mwerre anthurre Ikwerenge apurte akwete-ante anetyenhenge. \v 24 Re kwenhe anwernenhe akngakeke tyerrtye Ikwerenhe areye anetyeke, arrpenheme Jew areye-ngentyele, arrpenheme Jew anetyakenhe areye-ngentyele anteye. \v 25 Artwe nhenge angkentye Ngkarte-kenhe ilentye akngerre Hosea arritnye, re arrule anthurre intelhe-ileke iwenhe-arle Ngkarte angkekenge, \q1 “Tyerrtye arrpenheme yanhe areye-arle atyene atyinhe areye anetyakenhe, \q2 Ayenge yanhe areyeke alakenhe angkeme, ‘Arrantherre kwenhe lyete aneme atyene atyinhe areye anteme!’ \q1 Arrwekele kwenhe the itneke imernetyakenhe Ayenge-arle itneke ahentye aneme, \q2 lyete anteme ayenge itneke alakenhe angkeme, ‘Ayenge kwenhe arrekantherre ahentye anthurre aneme.’” \rq Hosea 2:1, 2:23.\rq* \m Hosea-le alakenhe-anteye intelhe-ileke: \q1 \v 26 “Apmere nthenhele-arle Ngkartele itneke arrwekele-ulkere angkeke kwenhe alakenhe, ‘Arrantherre kwenhe atyene atyinhe areye anetyakenhe.’ \q1 Apmere akwetethe ikwerenge anteme-anteye, Ngkarte awethe itneke angketyenhe, \q2 ‘Arrantherre kwenhe alere uthene ampe atyinhe areye anetyenhe.’” \rq Hosea 1:10.\rq* \m \v 27 Artwe Isaiah arritnye anteme alakenhe angkeke, \q1 “Tyerrtye Israel-arenye areye kwenhe atningke-ame-atningke anthurre irretyenhe, yerre areye-arteke anetyenhe, arratye atningke anthurre. \q1 Kenhe Ngkartele akenhe urrpetye ware itethe atnyenetyenhe. \q2 \v 28 Alakenhe ikwerenge anteme Re angkeke, Re kwenhe akwete-ante akarelhetyakenhe anetyenhe re kwenhe atningke itneke-ngentyele uyerrelhe-iletyenhe.” \rq Isaiah 10:22-23.\rq* \m \v 29 Arrule anthurre Isaiah alakenhe-anteye angkeke, \q1 “Ngkartele apeke Israel-arenye anwernenhe ingkirreke uyerrelhe-ileme-ketye Re apeke ahentye anemele, \q2 nhenge Rarle irrerlknge uyerrelhe-ileke-arteke tyerrtye Sodom-arenye areye-arlke Gomorrah-arenye areye-arlke ingkirreke.” \rq Isaiah 1:9.\rq* \s1 Tyerrtye Israel-arenye areye, Ayeye Mwerre-arlke-akerte \p \v 30 Awerrirraye, anwerne kwenhe arrekantherre ahentye anthurre aneme itelaretyeke. Tyerrtye Jew anetyakenhe areye kwenhe arrwekele ahentye-anetyakenhe iwerre Ngkarte-kenhe arratye apentetyeke, itne arratye anetyakenhe anerrirretyarte. Ikwere-iperrele anteme Ngkarte angkeke itne arratye anemenge, Re itnenhe Ikwerenhe atyewe akeme itne-arle Jesus arratye itelarekenge. \v 31 Kenhe Jew areye akenhe apale itirreke Ngkartele-arle itnenhe arratye aketyenhenge akwele itne-arle angkentye Moses-kenhe apentewarrerlenge. Yanhe arratye anetyakenhe-arle. Itne uyarne anthurre arrkernetyarte. \v 32 Itne kwenhe Ngkartenge uyarne arratye-ilelheme angkentye ware apentewarreke. Itne kwenhe Jesus arratye itelaretyeke akwele renhe apentetyenhenge. Itne-arle Jesus impentyele arekenge, re apwerte-arteke iwerrele inteme, itnenhe tyelpelhe-ilemele itne anteme itnyetyenhe. \v 33 Arrule anthurre Isaiah-ele Jesus-akerte intelhe-ileke itnenhe alkngarre-iletyeke: \q1 “Awerrirraye, The kwenhe artwe Jerusalem-eke arrernetyeke apwerte-arteke anetyeke iwerre-arle intemenge tyerrtye areye anteme tyelpelhe-ilemele. \q2 Apwerte nhengele tyerrtye areye tyelpelhe-ilerle-anetyenhe itnyetyeke. \q1 Kenhe tyerrtye areyele artwe nhenge arratye itelaremele apure kwenye tnetyenhe akangkemele anthurre Ngkartenge ularre \q2 Re-anteme itnenhe akwetethe arntarnte-arerle-anetyenhe.” \rq Isaiah 8:14, 28:16.\rq* \c 10 \p \v 1 Atyewe Jesus-kenhe areyaye! Ayenge kwenhe ahentye anthurre aneme atyenge-artweye Jew areyeke Jesus arratye itelaretyeke, alakenhe ikwerenge anteme the Ngkarte apayuthnerle-aneme Re itnenhe itetheke mpwaretyenhenge. \v 2 Ayenge kwenhe itneke-akerte arratye angkerle-aneme; The kwenhe itelareme itne-arle Ngkarteke ahentye-aneme. Kenhe itne akenhe itelaretyakenhe nhenge nthakenhe Renhe arratye apentetyeke. \v 3 Ngkarte kwenhe angkeke, “Tyerrtyele apeke Christ renhe arratye itelareke-arle-iperrenge ware rarle arratye tneme Atyengenge ularre.” Itne akenhe itirreme Ngkartele akwele itnenhe arratye akemeke-athene itnarle angkentye Moses-kenhe aywerrkele awekenge. \v 4 Nhenge Christ arratemele, angkentye Moses-kenhe uyerrekenge. Nhenge tyerrtye areyele Christ arratye itelareke-iperrenge ware itne anteme arratye anerrirretyenhenge Ngkartenge ularre. \s1 Ngkartele tyerrtye ingkirreke itetheke mpwaretyeke ahentye aneme \p \v 5 Arrule anthurrele Moses-ele alakenhe intelhe-ileke, “Tyerrtye angwenhele apeke aywerrkele aweme angkentye Moses-kenhe mpwaremele, kele rarle itethe akwete-ante anetyenhenge.” \rq Leviticus 18:5.\rq* \m \v 6 Angkentye arrpenhe athewe pweke-nge aneme re anteme angkeme nhenge tyerrtye areyele ware apeke Ngkarte arratye itelaremele itne arratye tnetyenhenge Ikwerenge ularre. Arratye itelareke-arle-iperre itne alakenhe angkemele, “Alkere akertne-werne antyetyale Christ ahelhe nhenhe-werne akngetye-alpetyeke. Arrangkwe, Christ kwenhe ahelhe nhenhe kwene-werne kele apetyeke-arle.” \v 7 Itne alakenhe-arlke angketyakenhe, “Angwenhe-ame nhenge apmere ahelhe nhenhe kwene-werne irrpenhemele Christ akngetye-alpetyenhe apmere ilweke-arle-iperrenge?” Arrangkwe-arle, Christ ilweke-arle iperre kele akeme-irreke. \v 8 Bible-nge Christ-akerte alakenhe angkeme, “Angkentye Ngkarte-kenhe kwenhe arratye arrekantherrele-arlenge aneme, arrantherre kwenhe ikwere-akerte angketyeke, ikwere-akerte itirretyeke-anteye.” \rq Deuteronomy 30:12-14.\rq* \m Angkentye yanhe-anteye, nhenge Christ arratye itelarentye-akerte-arle, ayeye nhenge rante-rante ayenge-arle akwetethe angkerle-aneme. \v 9 Ayenge kwenhe alakenhe angkeme, “Unte apeke arratye ilelheme Jesus-arle alartetye aneme, arratye itelaremele Ngkartele-arle renhe akemelhe-ileke ilweke-arle iperrenge, kele Ngkartele ngenhe itetheke mpwaretyenhenge.” \p \v 10 Nhenge anwerne arratye itelaremele kele Ngkarte anteme angkeme anwerne-arle arratye aneme Ikwerenge ularre. Nhenge anwerne arratye ilelhemele Jesus-arle Alartetye aneme, kele Ngkartele anteme anwernenhe itetheke mpwaretyenhenge. \v 11 Arrule anthurre Isaiah-ele pwekeke alakenhe intelhe-ileke, \q1 “Angwenhele apeke Renhe arratye itelareme apure-irretyakenhe anetyenhe, \q2 Ngkartele-arle renhe arratye itetheke mpwaretyenhenge.” \rq Isaiah 28:16.\rq* \m \v 12 Kele angkentye nhenhe tyerrtye ingkirrekeke, Jew areyeke, Jew anetyakenhe areyeke. Kenhe Ngkarte kwenhe ingkirrekeke alartetye aneme, nhenge anwerne Renhe apayuthnemele Re anwernenhe mwantyele arntarnte-aretyenhenge. \v 13 Nhenhe kwenhe Joel-ele arrule-arle pwekeke intelhe-ileke, \q1 “Tyerrtye ingkirrekele Ngkarte apayuthneme-arle itnenhe itetheke mpwaretyeke, Re kwenhe itnenhene itetheke mpwaretyenhenge.” \rq Joel 2:32.\rq* \p \v 14 Kenhe nthakenhe-arle-ame itne Renhe apayuthnetyenhe itnenhe itetheke mpwaretyeke itne apeke renhe arratye itelaretyakenhele? Kele nthakenhe-arle-ame itne Renhe arratye itelaretyeke itne apeke angkentye Jesus-akerte awetyakenhele anerrirrekenge? Kele nthakenhe-arle-ame itne angkentye yanhe awetyenhe anwerne apeke itneke iletyakenhenge? \v 15 Kele nthakenhe-arle-ame anwerne angkentye yanhe iletyenhe Ngkartele-arle apeke anwernenhe yernetye-kwenye? Arrule anthurre arrpenhele pwekeke alakenhe intelhe-ileke, \q1 “Nhenge itne apeke tyerrtye ipenye apetyerlenge aremele itneke Angkentye Mwerre iletyeke, kele itne akangkemele anthurre-arle anemele.” \rq Isaiah 52:7.\rq* \m \v 16 Kenhe Jew arrpenhemele Angkentye Mwerre aweke-arle-iperrele renhe irlpe artepele-arle awemele renhe arratye itelaretyakenhele. Arrule anthurre Isaiah-ele alakenhe intelhe-ileke, “Alartetye-aye, angwenhele-ame angkentye arratye itelareke anwerne-arle itneke ileke? Arrangkwe-arle, itne renhe arratye itelaretyakenhe.” \rq Isaiah 53:1.\rq* \m \v 17 Arratye kwenhe, tyerrtye areyele Jesus arratye itelaretyenhe nhenge itne angkentye ikwere-akerte awemele iperre-ante. Itne angkentye aweme-ante arrpenhele itneke ileke-iperre. \p \v 18 Arrantherre apeke itirreme Jew areye akwele ayeye renhe awetyakenhe anekeke-athene. Arrangkwe-arle, itne kwenhe aweke-arle. The itelareme itne-arle aweke-arle arrpenhele-arle arrule anthurre pwekeke alakenhe intelhe-ilekenge, \q1 “Apmere arrpe-anenhe ahelhe nhenhele tyerrtye ingkirrekele kwenhe Angkentye Mwerre nhenhe awerrirreke, \q2 arrpenhe areyele-arle kwenhe itneke ilerlenge apmere arrpe-anenhenge.” \rq Psalm 19:4.\rq* \m \v 19 Arrantherre apeke itirreme Israel-arenyeke-artweye akwele angkentye nhenge uyarne itelareke. Arrangkwe-arle, itne kwenhe akethe anthurre itelareke imerte itne ikwere ayene-ilelhemele. Arrule anthurre Moses-ele Bible-ke intelhe-ileke Ngkarte Jew areye-akerte angkeke-arle, \q1 “Arrantherre itirreme tyerrtye apmere arrpenhe-arenye areye akwele akutne aneme apeke. \q2 Lyete anteme arrantherre itnenhe areme ingkerte-ingkerte-irremele Tharle kwenhe itnenhe akngaketyenhenge atyene atyinhe areye anetyeke. \q2 Arrantherre itnenhe aretyenhe ahele-anteme-irremele arrantherre-arle akwele atyene atyinhe-ante ware ahentye anerlenge tharle atnyeneme.” \rq Deuteronomy 32:21.\rq* \m \v 20 Urreke anteme Isaiah-ele nhenge atnerre anthurrele Israel-arenye areyeke ileke Ngkarte-arle angkeke, \q1 “Jew anetyakenhe areye kwenhe atyenge unthetyakenhe, itne kwenhe atyenge alkngwe anetyarte, \q2 kenhe ayenge anteme akenhe itneke-werne apetyeke. \q1 Ye, tyerrtye yanhe areyele kwenhe atyenge apayuthnetyakenhe-arle, \q2 Kele imerte Ayenge anteme itneke imernelheke.” \rq Isaiah 65:1.\rq* \m \v 21 Ngkarte alakenhe angkeke Israel-arenyeke akwerrke-ipenhe areye-akerte, \q1 “Arrule anthurre-ngentyele kwenhe The uyarne ikngwetyarte atyene atyinhe areye atyenge-werne apetyetyeke. \q1 Itne kwenhe Atyenge ikerlte anthurre akwete anerlte-aneme, \q2 itne aywerrkele awetyakenhe angkentye atyinhe areyeke.” \rq Isaiah 65:2.\rq* \c 11 \s1 Ngkartele kwenhe Israel-arenye areye mwantye-mwantye-akwete-ileme \p \v 1 Arrantherre apeke itirreme Ngkartele-arle akwele tyerrtye Israel-arenye areye akngakeke-arle-iperre imerte itneke artepe untyeme anteme irremele itne-ketye. Arrangkwe-arle! Arrantherre itelareme, ayenge-inpe Israel-arenyeke-artweye aneme, Abraham-engentyele. Benjamin kwenhe atyenge-artweye arrwekelenye aneke. \v 2 Awerrirraye, Ngkarte kwenhe impene anthurre Ikwerenhe areye-ngentyele artepe untyeme-irretyakenhe. Arratye kwenhe, Ngkartele Israel-arenye areye arrule anthurre akngakeke impene Ikwerenhe areye anetyenhenge, Re itnenhe ipmentye impetyakenhe, Re itnenhe akwetethe mwantyele arntarnte-aretyarte. Arrantherre itelareme arrpenhele Bible-ke intelhe-ileke Elijah-akerte. Re Ngkarteke arnterre angketyarte tyerrtye Israel-arenye areye-akerteke alakenhe, \v 3 “Ngkarte-aye, tyerrtye Israel-arenye areyele kwenhe apmere areye akurne-ileke nthenhele-arle itne apwerte lyernte-arrernetyarte Ngkwenge. Itne anteme irrerlknge atweke yanhe areye-arle angkentye Ngkwinhe ilerlte-apetyarte, ayenge anyente-ante ware anteme aneme. Lyete anteme itne ayenge akunye-werne irrerlknge atwetyenhe.” \v 4 Arrantherre itelareme Ngkarte-arle ikwere alakenhe angkirtneke, “Unte kwenhe anyente-arenye anetyakenhe, Tharle kwenhe arrpenhe areye-arlke atnyeneme-anteye tyerrtye arratye Atyinhe areye aneme-arle, artwe 7,000 anthurre. Itne kwenhe aneme-arle kwene-irretyakenhe urrtyirrentye ware Baal arritnyeke, itne renhe tnaketyakenhe.” \v 5 Lyete kwenhe alakenhe-anteye aneme. Ngkartele kwenhe tyerrtye Israel-arenye areye mwantye-mwantye-ileke, kele urrpetye ware anteme itnekenge atyene Ikwerenhe areye akwete aneme. \v 6 Ngkartele kwenhe itnenhe akngaketyakenhe itne-arle arne mwerre areye mpwaretyartenge. Arrangkwe-arle, Re itnenhe akngakeke Rarle kwenhe itnenhe mwantye-mwantye anthurre ilekeke, Re itnenhe akngaketyeke ahentye aneke. \p \v 7 Tyerrtye Israel-arenye areye kwenhe uyarne anthurre unthetyarte nthakenhe-arle itne Ngkarte-werne itwekelhe-ilelhetyeke Re-anteme itneke arratye aketyenhenge. Urrpetye ware-arle kwenhe Ngkartele-arle akngakeke, itne iwerre yanhe areke Ikwere-werne itwekelhe-iletyeke. Arrpenheme itnenhe Ngkartele irlpe itnekenhe marteke, itne akwetethe ikerlte anetyarte untyeme-irremele Ngkarte-ketyenge. \v 8 Kenhe arrpenhele akenhe arrule anthurre pwekeke alakenhe intelhe-ileke, “Ngkartele kwenhe itirrentye itnekenhe akngarte-iweke. Re alknge pwenge-ileke itne uyarne aretyenhenge. Re irlpe marteke itne uyarne itelaretyenhenge.” \rq Deuteronomy 29:4.\rq* \m \v 9 Kenhe David akenhe alakenhe-anteye angkeke, \q1 “Ngkarte-aye, itnenhe arlkarentye-ilaye iwenhe renhe-arle itne mpwarekenge, \q2 merne itnekenhe akurne anthurre-ilaye re anteme itnenhe arntwirrketyeke, nhenge itne apetyeme arlkwetyeke itne anteme atnulketyenhenge imerte ilwemele anteme. \q1 \v 10 Alknge itnekenhe pwenge-ilaye, itne anteme uyarne areme. \q2 Ulthentye akngerre artepeke arrernaye, itnenhe ulthetyenhenge anthurre.” \rq Psalm 69:22-23.\rq* \s1 Ngkartele Jew anetyakenhe areye itetheke mpwaretyenhe \p \v 11 Lyete kwenhe arrantherre apeke itirreme nhenge Jew areye tyelpelhe-ilelhemenge Ngkarte anteme ipmentyele iwemele, Rarle itne-ketye impelheke apeke. Arrangkwe-arle, nhenge Jew areye tyelpelhe-ilelhemele, Ngkartele angkentye Jesus-akerte Jew anetyakenhe areyeke imerneke, itne awetyeke, arratye itelaremele, Ngkartele anteme itnenhe itetheke mpwaretyeke. Alakenhe ikwerenge anteme nhenge Jew areyele aremele Ngkartele mpwarekenge, itne ingkerte-ingkerte-irremele imerte itirretyenhe, “Ayekaye! Anwerne anamele Ngkarte ipmentyele iweke. Anwerne kwenhe akngarte-iwelhetyeke Ikwere-werne atheke apetyalpetyenhenge, Re anwernenhe-inpe itetheke mpwaretyenhenge-anteye.” \v 12 Ye, Ngkartele kwenhe arrpenhe areye apmere arrpe-anenhe-arenye mwantye-mwantye-ileke-arle Jew areyele-arle kwenhe arne akurne mpwarerlenge nhenge itne-arle Jesus ipmentyele iwekenge. Kele awerrirraye, urreke kwenhe, nhenge Jew areye akngarte-iwelhirtnetyenhe Jesus arratye itelaretyenhe Ngkartele anteme aretyenhe anwerne ingkirreke mwantye-mwantye-anthurre-iletyenhenge, Jew areye, Jew anetyakenhe areye-arlke. \s1 Ngkartele arrpenhe areye-arlke itetheke mpwareme-anteye \p \v 13 Lyete ayenge Jew anetyakenhe arrekantherre angkeme. Ngkartele kwenhe ayenge arrekantherre-werne yerneke angkentye iletyenhenge, the anteme warrke nhenhe renhe akangkentyele mpwareme arrekantherrenge. \v 14 Nhenge the angkentye nhenhe renhe Jew anetyakenhe arrekantherre ilemele, ayenge kwenhe itirreme Jew atyene atyinhe areye-arle ingkerte-ingkerte-anteme-irreme, yanhe-ngentyele anteme arrpenhemele apeke Jesus arratye itelaretyenhenge, Ngkartele anteme itnenhe itetheke mpwaretyenhe. \v 15 Nhenge Jew areye-arle Ngkarte-ngentyele akngakelheke iperre, Re itnenhe ipmentyele iweke tyerrtye arrpenhe apmere arrpe-anenhe-arenye areye atyewe Ikwerenhe akemele. Nhenge Jew areye apeke akngarte-iwelhirtnerlenge Ngkarte-werne apetyalpemele, kele ingkirreke kwenhe akangkemele anthurre anetyenhe Ngkartele-arle kwenhe yanhe areye akngetye-alpetyenhe nhenge ilweke-arle-iperrele itethe-ilirtnetyenhe-arteke. \p \v 16 Ayeye nhenhe awerrirraye. Arrantherre itelareme, nhenge anwerne merne tampe ultakemele, akweke ware Ngkarteke-amparre anthemele, merne tampe mpwanke Ikwerenhe irretyenhenge anteme. Alakenhe anteme, arne artekerre apeke Ngkarte-kenhe aneme, kele walye areye akenhe Ikwerenhe aneme-anteye. Alakenhe ikwerenge anteme anwerne itelareme Ngkartele-arle arrekwelenye anwerne-kenhe Abraham atnyenetyarte-arteke renhe mwantyele arntarnte-aretyartele, Re kwenhe Jew anwernenhe ingkirreke akwete atnyenerle-aneme mwantyele arntarnte-arerle-anemele. \v 17 Ayeye arrpenhe nhenhe awerrirraye. Artwe garden-akerteke-artweye aneme-arle alakenhe mpwaremele: Nhenge arne mwerre anemele garden kwenenge, kele re apeke arne ngkwerne anyente akemele renhe imerte iwemele-arle. Re-anteme pwetye-werne alhemele arne ngkwerne akemele renhe akngetye-alpemele. Re imerte anyentelhe-ilemele arne mwerre yanhe ikwere-arleke ayernemele nhenge garden-ele tnemenge. Re akwete anemele anteme akngerre lyapeme. Kele alakenhe-anteye-arle Ngkarte Jew arrpenheme impelheke-arle, arrantherre Jew anetyakenhe areye akngetyeke apurtelhe-iletyeke. Arrantherre kwenhe Ngkarte arratye itelareme Abraham-ele-arteke. \v 18 Jew areye, Jesus ipmentyele iweke areye-arle walye-arteke nhenge kartene arntarnte-arentye akngerrele akeke imerte iwemele. Arrantherre kwenhe tnakelhetyale, Jew yanhe areyeke tyele angketyale anetyeke. Itirretyale arrantherre-arle akwele walye akeke-arle areyenge mwerre ulkere. Itelaraye, arrantherre kwenhe walye areye-arteke. Artekerrele ware kwenhe arne yanhe akwete itethe atnyenentye akngerre, walyele kwenye. \p \v 19 Arrantherre apeke angkeme-ketye, “Arrangkwe, Jew areye kwenhe walye yanhe areye-arteke aneme Ngkartele-arle akeke-arle iperre iweke. Kenhe anwerne akenhe walye areye-arteke nhenge Rarle arneke-arleke anyentelhe-ileme anteme. Re Jew areye anamelhe-ileke nhenge anwerne Ikwerenge apurte anetyenhenge.” \v 20 Kele, arrantherre kwenhe arratye itirreme. Kele awerrirraye, Ngkartele kwenhe Jew areye ipmentyele iweke itne Jesus arratye itelaretyakenhenge. Re-anteme arrenhantherrenhe ineke Ikwerenge anyentelhe-ilemele arrantherre-arle arratye itelarekenge. Kele tnakelhetyalaye; atere-irrerirraye Ngkarte kwenhe akngerre anthurre aneme. \v 21 Kele ipmentye-arle Jew areye-arle walye yanhe-arteke nhenge arne yanheke-arleke re-arrpe lyapeke. Arrangkwe-arle, Ngkartele kwenhe itnenhe impetyakenhe aneke, itnenhe atwetye-kwenye. Alakenhe-anteye-arle Re kwenhe itnenhe akeke-arteke imerte itnenhe iwemele itne-arle arratye itelaretyakenhenge. Re arrenhantherrenhe-inpe aketyenhe imerte iwemele nhenge arrantherre apeke-arle arratye itelaretyakenhe anekenge Renhe. \v 22 Nhenhe itelaraye: Ngkarte kwenhe arrpenheme mwantye-mwantye-ileme, arrpenhe areyeke re kwenhe nhenge ahele-irremele. Re kwenhe nhenge ahele-irreme Jew yanhe areyeke nhenge Renhe awetyakenhe ipmentyele iwemele anteme. Re kwenhe Jew anetyakenhe arrenhantherrenhe mwantye-mwantye-ileme arrantherre-arle Renhe arratye itelarekenge. Kenhe arrantherre akenhe Ikwere-ketyenge impelheke, kele Re arrenhantherrenhe aketyenhe-anteye imerte iwemele. \p \v 23 Nhenge Jew areye apeke utepe-irremele Ngkarte renhe awethe arratye itelaremele Re itnenhe akngirtneme-arle, arrekwele-arle anekele-arteke Re itnenhe mwantyele arntarnte-aretyarte, Re itnenhe anyentelhe-ilirtnetyenhe awethe mwantyele arntarnte-aretyenhenge. \v 24 Arrekwele-arle arrantherre Jew anetyakenhe areye Ngkarte-ketye akalke-akalke anerrirretyarte. Arrantherre kwenhe walye arneke-arleke areye-arteke pwetyele aneke. Kele nhenge arrantherre Ngkarte arratye itelareke-iperre, Re arrenhantherrenhe akngeke arne mwerre yanheke-arleke kartene-nge anyentelhe-ilemele. Kenhe arrekwele-arle, Jew areye Ngkarteke-artweye atyene areyeke-amparre, itne kwenhe walye areye-arteke aneme nhenge arne mwerrenge lyapeke-arteke nhenge kartene kwenenge. Ngkartele anteme arrenhantherrenhe Jew anetyakenhe areye kwenhe arne mwerre nhengeke-arleke anyentelhe-ileke. Urreke apeke, Jew areyele apeke Ngkarte awethe arratye itelaretyenhe, Re anteme itnenhe iparrpele anyentelhe-ilirtnetyenhenge Ikwere-artweye areyenge. \s1 Ngkartele tyerrtye ingkirreke mwantyele arntarnte-arerle-aneme \p \v 25 Atyewe atyinhe areye! Arrantherre apeke itirreme nhenge Ngkartele-arle akwele Jew areye akwetethe ipmentye iwemeke-athene. Arrantherre apeke alakenhe-arteke itirreme-ketye imerte akwele tnakelhentye-arle anemele, the arrekantherre angkentye nhenhe arratye-ileme Ngkartele-arle anyelknge-anyelknge-arle atnyeneke. Urreke Jew areye kwenhe Ikwere-werne utepe-irreme Renhe awetyenhenge. Ngkarte kwenhe akarelherle-aneme nhenge Jew anetyakenhe areyeke nhenge Renhe arratye itelaretyeke atningke-ame-atningke-irretyenhenge. Nhenge yanhe areye Rarle akngakeke Renhe arratye itelarerrirrekenge-iperre, kele Jew areye akngarte-iwelhirtnetyenhe ampetyele Ngkarte-werne-anteye apetye-alpetyenhe. \v 26 Ngkartele Israel-arenyeke akwerrke-ipenhe ingkirreke itetheke mpwaretyenhe. Arrule anthurre Isaiah-ele Bible-ke alakenhe intelhe-ileke, \q1 “Artwe nhenge, itetheke mpwaremele-arle apmere Zion arritnye-ngentyele apetyetyenhe. \q1 Re tyerrtye Jacob-kenhe areye utepelhe-iletyenhe, itne arne akurne impetyeke, Ngkarte-werne utepe-irrirtnetyeke. \q1 \v 27 Arrwekele Ngkartele itnenhe alakenhe alhileke, \q1 ‘Ayenge itneke mwerre anetyeke \q2 The arne akurne areye itnekenge urrparetyenhe.’” \rq Isaiah 59:20-21, 27:9.\rq* \m \v 28 Nhenge Jew areyele-arle Angkentye Mwerre Christ-akerte ipmentye iweke-iperre Ngkarte-ngentyele akngakelhemele, itne anetyarte nhenge Ngkarte-arle akwele itneke ahentye-anetyakenhe-arteke. Alakenhe ikwerenge anteme arrantherre Jew anetyakenhe areye Ikwere-werne apetyetyeke. Kenhe Jew areye kwenhe akwete akngakeke-arle Ikwerenhe areye aneme, Re itneke akwete ahentye-anerle-aneme nhenge iwenhe-arle Re alhilekeke Abraham-eke, Isaac-eke Jacob-eke-arlke. \v 29 Ngkartele kwenhe arne mwerre areye inirtnetyakenhe nhenge Rarle anthekeke. Re tyerrtye areyeke alkngwirretyakenhe Rarle nhenge akngakekeke. \v 30 Arrekwele aneke arrantherre Jew anetyakenhe areyele nhenge Ngkarte ipmentye-iweke. Lyete akenhe Ngkartele arrenhantherrenhe mwantyele akngakeke Israel-arenye areyele-arle Renhe ipmentye-iwerlenge. \v 31 Ye, Jew areye kwenhe Ngkarteke akwete ikerlte anthurre irreme Rarle arrenhantherrenhe mwantye-mwantye-ileke. Kenhe urreke, Ngkartele awethe-arle itnenhe mwantye-mwantye-iletyenhe itneke antangketyenhe imerte Ikwerenge anyentelhe-ilemele. \v 32 Tyerrtye ingkirrekele, Jew anetyakenhe areyele-arlke, Jew areyele-arlke Ngkarte ayene-ileme, Ikwere ikerlte anthurre irremele. Nhenge ikerlte-ikerlte anentye akngerre itne jail-ke ayernekarle-arteke. Kele Ngkartele itnenhe yanhe-arteke ipmentye-arle alhetyeke impeke nhenge urreke Re itnenhe ingkirreke mwantye-mwantye-iletyenhenge imerte ingkirreke anthurre itetheke mpwaremele. \s1 Anwerne akwetethe Ngkarte utyerneme tnakerlte-anetyeke \p \v 33 Anwerne Ngkarte tnakeye Re kwenhe anwerneke mwerre akngerre aneme. Re-ante ware kwenhe akaperte altywere anthurre aneme akwetethe arratye itirrerle-aneme. Anwerne kwenhe uyarne itelareme arne ingkirreke nhenge Rarle itirremele mpwareke. \v 34 Arrule anthurre Isaiah-ele Bible-ke alakenhe intelhe-ileke, \q1 “Angwenhe-ame akaltye aneme nthakenhe-arle Ngkarte itirreme? \q2 Arrangkwe, arrpenhele kwenhe uyarne itelareme. \q1 Angwenhele-ame Ngkarte nhenge akaltyele-antheme arne areye arratye mpwaretyeke? \q2 Arrangkwe akwete, anwerne kwenhe ingkirreke akutne aneme.” \rq Isaiah 40:13.\rq* \q1 \v 35 “Angwenhele-ame Ngkarte arne iwenhe apeke renhe antheke nhenge Rarle anthirtnetyenhenge? \q2 Arrangkwe, Re-ante ware kwenhe anwerneke arne areye antheme, ampetyele ahentye-anintye-alpentye akngerre kwenye anwerne-ngentyele.” \rq Job 41:11.\rq* \m \v 36 Ngkartele-ante ware kwenhe arne ingkirreke mpwareke, arne ingkirreke Ikwerenge-ntyele arrateme. Re arne ingkirreke Utnenge Ikwerenhele arratye akwete atnyenerle-aneme itne apeke renhe ampetyele tnakirtnetyenhenge-anteye. Kele anwerne akwetethe Renhe tnakerlte-aneye. Yanhe kwenhe arratye anthurre aneme. \c 12 \s1 Ngkarteke warrke-irretyeke-aye \p \v 1 Yanhenge anteme, atyewe Jesus-kenhe areye, Ngkarte kwenhe mwerre aneme nhenge Re anwernenhe mwantyele atnyeneme, alakenhe ikwerenge anteme the arrenhantherrenhe arnterre apayuthneme Ngkarteke anthelhetyeke. Arrantherre kwenhe Ngkarte awetyeke Re arrenhantherrenhe ilerlenge iwenhe apeke renhe Ikwere mpwaretyeke. Arrantherre kwenhe aywerrkele mpwaretyeke anteme nhenge Re arrenhantherrenhe aremele imerte akangkentye anemele. Nhenge anwerne alakenhe mpwaremele nhenge anwerne anteme Ngkarte utnengele tnakemele Renhe iwerre arratyele apenteme. \v 2 Kele angwaretyale yanhe areye-arle arne ahelhe nhenhe-arenye areyeke-ante itirrerlte-anemeke. Ngkartele anteme itirrentye arrekantherrenhe akngarte-iweme nhenge arrantherre-arle Ikwere arratye itirretyenhenge. Nhenhe-ngentyele anteme arrantherre Ngkarte-ngentyele akaltye-irretyenhe nhenge nthakenhe irretyeke Rarle ahentye-anemenge, alakenhe mwerre akngerre-arle. Nhenge Re aremele, akangkemele anthurre anetyenhe. \p \v 3 The itelareme Ngkartele-arle ayenge mwantye-mwantye anthurre ileke. Re ayenge akngakeke Utnenge Ikwerenhe anthemele nhenge angkentye mwerre Ikwere-akerte ilerle-apetyeke. Alakenhe ikwerenge anteme ayenge arrekantherre ingkirrekeke alakenhe angkeme. Renhe arratye itelareke-arle iperre itirretyale arrantherre-arle impene anthurre akwele aneme. Arrantherre arratye itirrewarraye, Ngkartele-arle arrenhantherrenhe ingkirreke Utnenge Ikwerenhe antherlenge, arrantherre Ikwere arratye warrke-irretyeke. \v 4 Anwerne ingkirreke anyente-irreme tyerrtye anyente-arteke, Ngkarteke arne arrpenheke-arrpenhe mpwaretyeke. Anwerne tyerrtye anyente-arteke, ingkirreke Ngkarteke warrke-irretyeke. Arrantherre itelareme, iltyele nhenge anpetyeke, ingkele untherle-anetyeke alheme, alkngele aretyeke, irlpele awetyeke. Anwerne ingkirrekele arrpenheke-arrpenhe mpwareme, anyente-arteke warrke-irremele. \v 5 Kele, alakenhe-arle atyewe Jesus-kenhe areye. Anwerne ingkirreke Christ-enge anyente-irreke tyerrtye anyente-arteke, kenhe anwerne akenhe anwerne arrpe-anenhele warrke arrpenhe mpwareme. \p \v 6 Ngkartele kwenhe anwernenhe mwantyele antheke arne tyeperre anthurre nhenge ikwere mpwaretyeke Re anwernenhe Utnenge Ikwerenhe antheke arne atyeperre yanhe mpwaretyenhenge. Ngkartele apeke ngenhe Utnenge Ikwerenhe antheke angkentye Ikwerenhe ilerle-apetyeke. Kele kwenhe arratye itelaretyeke nhenge Rarle ngenhe ileme akwete anthurre angkentye yanhe ilerle-apetyeke. \v 7 Re apeke ngenhe Utnenge Ikwerenhe antheke tyerrtye arrpenhe areye alpe-eme-iletyeke, kele unte kwenhe itnenhe alpe-eme-iletyeke anteme. Nhenge Re apeke Utnenge Ikwerenhe antheke akaltyele-anthetyeke, kele unte kwenhe itnenhe akaltyele-anthetyeke-anteme. \v 8 Re apeke ngenhe Utnenge Ikwerenhe antheke arrpenhe areye atnerre-iletyeke, kele unte kwenhe itnenhe atnerre-iletyeke anteme. Re apeke ngenhe Utnenge Ikwerenhe antheke anthetyeke, kele unte kwenhe mwantye-mwantyele antherle-anetyeke anteme. Re apeke Utnenge Ikwerenhe antheke arrpenhe areyeke alartetye anetyeke itnenhe mwantyele arntarnte-aremele, kele unte kwenhe itnenhe arntarnte-aretyeke anteme. Re apeke ngenhe Utnenge Ikwerenhe antheke arrpenhe areye mwantye-mwantye-iletyeke itneke mwerre anetyeke, kele unte kwenhe itnenhe mwantye-mwantye-iletyeke anteme. \s1 Paul-ele atyewe Jesus-kenhe areyeke ileme nthakenhe-arle Ngkarteke arratye anetyeke \p \v 9 Arrantherre kwenhe tyerrtye areyeke ahentye anetyeke. Urrtyirremele iletyalaye, itnenhe mwantye-mwantye anthurre ileme-tetye. Akurne ingkirrekenge impelhaye, arne mwerre areye-ante ware mpwarerlte-anetyeke ahentye-anaye. \v 10 Arrantherre akwetethe arntarnte-arerretyeke anaye arrantherre ingkirreke-arle kwenhe Christ-kenhe anemenge. Akengentye angkerretyale anaye, mwerrentye ware angkerremele anaye, arrpenhe areyeke itirremele itne-arle ngkwengenge arntwarre-ulkere. \v 11 Jesus-eke arnterre warrke-irretyeke apurrke-irretyakenhe-arle. Ikwere ahentye anerlte-anaye nhenge akwetethe renhe iwerre arratye apentemele. \v 12 Akangkemele anaye arrantherre-arle itelaremenge Ngkartele-arle arrenhantherrenhe apmere mwerre akngerre Ikwerenhe-werne akngetyenhe. Nhenge arne akurne apeke arrekantherre irrerlenge, arrpenhe areye apeke-arle arrekantherre ahele-irreme nhenge arrenhantherrenhe atweme-arlke apeke, ahele-irretyale anaye nhenge Ngkarteke akwetethe angkerlte-anetyeke nhenge ipmentye impetyale. \v 13 Atyewe Jesus-kenhe arrpenhe apeke arne iwenhe apeke ikwere ahentye anerlenge, renhe alpe-eme-ilaye renhe anthemele nhenge iwenhe-arle unte atnyeneme. Unte apeke ipenye aremele apmere-kwenye untherle-aperlenge renhe ikngwaye apmere ngkwinhe-werne akngirtnemele. \p \v 14 Nhenge arrpenhele apeke ngkwenge arne akurne mpwarerlenge iperre, ikwere ahele-irretyale anaye Ngkarte ikwere apayuthneme-tetye, Re anteme ikwere mwerre anetyenhenge. Ngkarte apayuthnetyale renhe arriletyeke. \v 15 Nhenge arrpenhe areye akangkemele anerlenge, arrantherre kwenhe nhenge apurte itnekenge akangkemele-anteye anetyeke. Nhenge arrpenhe areye artnerlenge, arrantherre kwenhe itnekenge artnerremele anetyeke. \v 16 Nhenge tyerrtye ingkirrekenge ipeltye-irremele akangkemele anetyeke. Tnakelhetyale, itirremele arrantherre-arle akwele arrpenhe areyenge ilyernpenye-ulkere. Itirretyale anaye nhenge arrantherre-arle akwele ingkirrekeke akaltye aneme. \p \v 17 Nhenge arrpenhele apeke ngkwenge arne akurne mpwarerlenge, unte kwenhe itirretyale anetyeke nhenge arne akurne ikwere mpwarirtnetyeke. Kele-anteye-arle mwerre mpwaretyeke-tetye, nhenge arrpenhe areyele ngenhe aremele, kele itne itelaretyenhenge iwenhe-arle unte mwerre mpwarekenge, itne anteme akangkemele anthurre anerrirretyenhenge. \v 18 Arrantherre kwenhe arrpenhe ingkirrekenge ipeltye-irretyeke arrkernerlte-aneme, itnekenge mwerre anetyeke. \v 19 Atyewe areye-aye! Nhenge arrpenhele apeke ngkwenge arne akurne mpwarerlenge, arninketyale, kele ipmentye imperle-alhaye nhenge Ngkartele-ante ware renhe arriletyenhenge. Itelareme, nhenge arrule anthurre-arle Ngkarte Bible-nge alakenhe angkeke, \q1 “Nhenge tyerrtyele apeke arne akurne ngkwenge mpwarerlenge, The anyentele kwenhe renhe arriletyenhe, \q2 The-ante ware kwenhe renhe arriletyeke.” \rq Deuteronomy 32:35.\rq* \m \v 20 Alakenhe-anteye kwenhe nhenhe angkeme, \q1 “Tyerrtye apeke-arle ngkwenge ahentye anthurre anetyakenhe angayakwe anemele, \q2 renhe merne anthetyeke. \q1 Re apeke angkethakwe aneme, \q2 renhe kwatye antywetyeke anthaye. \q1 Unte apeke, nhenge ntertele ware-arteke renhe kwatye antywetyeke antheme, re-anteme itirrentye ikwerenhe akngarte-iwelheme apure imerte awelhemele.” \rq Proverbs 25:21-22.\rq* \m \v 21 Tyerrtye arrpenhele apeke arne akurne ngkwenge mpwarerlenge. Kele arninketyale, mwerre mpwarirtnaye-tetye. Nhenge apure-arle-irreke-iperrele re-anteme ngkwenge ipeltye-irretyenhenge. \c 13 \s1 Alartetye arrekantherrenhe aywerrkele awetyeke \p \v 1 Ye, Ngkarte ingkirreke anthurreke alartetye aneme. Kenhe alartetye government-kenhe areye alartetye aneme Ngkartele-arle itnenhe arrernekenge. Kele nhenge alartetye government-kenhe areye angkerlenge, nhenge ingkirrekele kwenhe aywerrkele awetyeke mpwaremele itne-arle angkekenge. \v 2 Kele nhenge arrpenheme alartetyeke ayene-ilelhemele, re kwenhe Ngkarteke ayene-ilelheme Rarle itnenhe arrernekenge-arle alartetye anetyeke. Nhenge tyerrtye anteme apeke alartetyeke ayene-ilelheme, ikwere-arrpe arlkarentye-irremele. \v 3 Yanhe kwenhe arratye-arle, nhenge yanhe areyele arne mwerre mpwareme-arle alartetye-ketye atere-irretyakenhele, kenhe yanhe areyele-ante-arle arne akurne areye mpwareme. Nhenge arrantherre apeke alartetye areye-ketye atere-irretyakenhe anetyeke ahentye aneme, kele arne mwerre areye-ante ware mpwarerlte-anaye, itne anteme arrenhantherrenhe tnaketyenhenge. \v 4 Arratye-arle, Ngkartele-arle itnenhe alartetye anetyeke arrerneke, itne warrke Ikwerenhe mpwareme. Warrke itnekenhe aneme ngenhe mwerrentye arntarnte-aretyeke. Kenhe unte apeke akenhe arne akurne nhenge mpwaremele unte kwenhe itne-ketye atere-irreme, alartetye yanhe areyele-arle kwenhe ngenhe atwetyenhenge unte-arle arne akurne mpwarekenge. Alartetye yanhe areye Ngkarteke warrke-irreme. Ngkartele itnenhe atwetyeke yerneke yanhe areyele-arle arne akurne mpwaremenge. \v 5 Kele nhenge alartetye government-kenhe areye angkerlenge arrantherre kwenhe aywerrkele awetyeke imerte mpwaremele itne arrenhantherrenhe ilerlenge, Ngkarte arrekantherre ahele-irreketye arrantherre-arle kele itelarerlenge nthakenhe-arle mwerre anetyeke. \p \v 6 Alakenhe ikwerenge anteme arrantherre government-eke apwerte ngkweltye tax antheme nhenge itne arrenhantherrenhe ileme iperre. Alartetye government-kenhe yanhe areye kwenhe Ngkarteke warrke-irreme itne arrenhantherrenhe arratyentye arntarnte-aretyeke. \v 7 Kele nhenge alartetye areyele tax ngkweltyeke apayuthnerlenge, arrantherre kwenhe itnenhe iparrpe anthetyeke. Nhenge alartetye arrpenhele arrenhantherrenhe ngkweltyeke tax-eke apayuthnerlenge renhe anthaye ayene-ilelhetyale. Itneke tyele angketyale, itnenhe aywerrkele aweme-tetye, itne kwenhe alartetye arrekantherrenhe aneme. \v 8 Nhenge arrpenhele apeke re ngenhe apwerte ngkweltye ware antherlenge, alkngwirretyale anaye nhenge renhe anthirtnetyeke. \s1 Arntarnte-arerremele anerrirraye \p Arrantherre kwenhe akwetethe nhenge arntarnte-arerretyeke. Arrantherre-arle kwenhe nhenhe-arteke anerlte-anemenge arrantherre arratye apenterlte-anetyenhenge angkentye nhenge Ngkartele-arle Moses antheke. \v 9 Angkentye nhenhe areye, arne yanhe areye nhenge Ngkartele-arle anwernenhe ileke mpwaretyale, alakenhe kwenhe aneme, “Mpwenyele alwirrelhe-iletyale anaye. Arrpenhe itethe-kwenyeke atwetyale anaye. Arne arrpenhe areye-kenhe anyelkngele inetyale anaye. Nhenge unte apeke arne tyerrtye arrpenhe-kenhe aremele renhe aretyalaye ikwerenheke ahentye anetyale.” \rq Exodus 20:13-15,17.\rq* \m Angkentye nhenhe areye, angkentye arrpenhe areye-arlke, ingkirreke nhenge Ngkarte angkeke-arle, itne ingkirreke anyente-irrerlenge, anyente-arle alakenhe angkeme, \q1 “Unte kwenhe arrpenhe areyeke tyenye anetyeke, unte-arrpe tyenye aneme-arteke.” \rq Leviticus 19:18.\rq* \m \v 10 Nhenge unte tyerrtye areyeke ahentye anemele, itnenhe mwantye-mwantye-ilemele, unte itnenhe piwetyakenhe itneke akurne irretyeke. Ye, unte apeke itnenhe mwantye-mwantye-ileme-arteke unte angkentye ingkirreke arratye atnyeneme Ngkartele-arle Moses antheke. \s1 Christ-arle ilengare apetye-alpetyenhe-akerte \p \v 11 Kele arrpenhe areyeke akwete ahentye anerlte-anaye the arrekantherre ileke-arteke, arlte-arle itwe-irrerlenge nhenge Alartetye Jesus-arle apetyalpetyenhe re anwernenhe mwantyele akngirtnetyenhele. Arlte yanhe ikwerenge re apetyalperlenge, rarle itwe-ame-itwe-ame-irreme anwerne renhe arratye itelarekenge iperre. \v 12 Nhenhe-arteke, ingwele uyerreke atheke-arteke, akethe-akethe-irreme anteme, aherlkintyeme, unte ankwenge-ntyele akarre-irremele. Yanhe-arteke, arlte nhenge Jesus apetyalperlenge itwe-ame-itwe-ame-irreme. Anwerne kwenhe yanhe areye angwaretyale anetyeke ingwemertele anerlte-anemeke-arle areye, arrantherre itelareme yanhe areyele nhenge akwetethe-arle arne akurne mpwarerlte-anemeke. Anwerne arne akurne areye impetyeke imerte akwetethe akarelhemele, artwe irraweye anthurre-arteke Satan-ketye ilpelhetyeke. \v 13 Arrpenhe areye nhenge ingwemertele anerlte-aneme kwenhe akwetethe arne akurne areye-ante ware mpwarerlte-anemele. Kenhe anwerne akenhe alakenhe-arteke anetye-kwenye. Anwerne arratye anetyeke-tetye alkngenthele-arlenge arlte mpwepeke-arteke. Anwerne kwenhe ngkwarle akngerre antywetyale, atwerrirremele anteme. Arrpenhe mpwenyele alwirrelhe-iletyale, ingkerte-ingkerte-irretyale aneye atwerretyenhenge anteme. \v 14 Anwerne kwenhe Alartetye Jesus-arteke anetyeke, arne akurne areye-ketyenge untyeme-irremele. Kenhe anwerne akurne mpwaretyeke ayene-ilelhetyeke, akurne ikwere-ketyenge untyeme-irretyeke, renhe impemele. \c 14 \s1 Tyele angketyale anaye atyewe arrpenhe Jesus-kenheke \p \v 1 Nhenge atyewe Jesus-kenhe arrpenhemele uyarne akwete itelareme nthakenhe arratye anetyeke. Nhenhe areye kwenhe utnenge lterrke-kwenye aneme. Kele, nhenge arrantherre apeke tyerrtye areye nhenhe-arteke arerlenge, itneke ahele angkerretyale anaye, akutne akwele itnenhe aketyalaye. \v 2 Yanhe areye utnenge lterrke-kwenye merne atherrke-ante ware arlkweme. Kenhe arrpenhe areye akenhe itirreme nhenge mwerre-arle akwele aneme merne iwenhe apeke renhe ingkirreke, kere-arlke arlkwetyeke, kere nhenge iteke-arle ngkarte urrtyirrentye anthentye akngerre. \v 3 Unte apeke merne atherrke-arlke kere-arlke arlkweme, kele atyewe Jesus-kenheke akengentye angketyale merne atherrke-ante warele arlkwerle-anemenge. Atyewe Jesus-kenhe yanhe areyeke anteme ahele-ahele angketyale kere-arlke arlkwerlte-anemenge, Ngkartele-arle kwenhe mpwelenhe akngakerlenge, mpwelenhe mwantyele arntarnte-aremenge. \v 4 Mwerre anetyakenhe warrkene arrpenhe-kenheke ahele angketyeke! Alartetye ikwerenhele areke-arle-iperre, ikwere ahele angketyenhenge rarle apeke arne akurne mpwarekenge nhenge renhe tnakemele rarle apeke arne mwerre mpwarekenge. Ngkarte anteme ingkirreke anthurre Ikwerenhe areyeke alartetye. Re itneke mwerre angkeme itnenhe atnyenemele itne akwetethe arne mwerre mpwarerlte-anetyenhenge. \p \v 5 Atyewe Jesus-kenhe arrpenheme itirreme arlte anyente-arle kwenhe ameke-ameke anemenge, re nhenge Ngkarte-ante ware tnaketyeke. Kenhe arrpenhe areye akenhe itirreme arlte arrpe-anenhe akwele rante-rante anemenge. Kele arrpenhe areye angwaretyale ware, anwerne kwenhe anwerneke itirretyeke-tetye. \v 6 Tyerrtye yanhe areye itirreme-arle, arlte anyente-arle kwenhe arlte arrpenhenge atyeperre-ulkere, alakenhe itirremele itne-arle Alartetye Jesus tnaketyeke ahentye anemeke. Arrpenheme angkeme Ngkarte-arle mwerre aneme Rarle itnenhe merne atherrke areye, kere-arlke arlkwetyeke anthekenge, urreke itne renhe areye arlkwetyenhenge, itne Renhe tnakeke. Kenhe arrpenhe areye akenhe, kere arlkwetyakenhe areye-arle, itne angkeme Ngkarte-arle mwerre aneme Rarle itnenhe merne atherrke-ante anthekenge, urreke itne renhe areye arlkwetyenhenge, itne Renhe tnakeke. \p \v 7-8 Jesus Christ kwenhe aneme alartetye anwerne-kenhe. Anwerneke anteme itirretyakenhe anwerneke-arrpe ware anemele. Kele mwerre-arle anwerne apeke ilwetyeke. Kele mwerre-arle anwerne itethe akwete anetyeke. Alartetye Jesus-ele kwenhe anwernenhe akwete atnyeneme, anwerne anteme arne ingkirreke ikwere mpwarerlte-anetyeke. \v 9 Ayenge alakenhe angkeme arrantherre-arle itelarerlenge Christ-arle ilweke-iperrele itethe-irrirtneke akeme-irremele tyerrtye ingkirrekeke alartetye anthurre anetyeke, itethe areyeke-arlke ilweke-arle areyeke-arlke. \v 10 Kele iwenhenge-arle-ame unte atyewe Ngkarte-kenhe arrpenheke akengentye angkeme rarle nthakenhe-irrerlenge ikwerenhenge ularre? Kenhe iwenhenge-arle-ame unte atyewe Ngkarte-kenhe arrpenhe ilperneme unte akwele ikwerenge tyeperre-ulkere aneme-arteke? Urreke anteme Ngkartele anwernenhe ingkirreke Ikwerenge arrwekele ngkernetyenhe anwernenhe akngakelhe-iletyenhe. \v 11 Arrule anthurre kwenhe Ngkarte Bible-nge alakenhe angkeke, “Nhenge kwenhe ayenge arratye angkeme: Urreke, tyerrtye ingkirreke anthurre Atyenge arrekwele kwene-irretyenhe, itne angketyenhe Ayenge tyerrtye ingkirrekeke Alartetye Anthurre.” \rq Isaiah 45:23.\rq* \m \v 12 Urreke anteme Ngkartele anwernenhe anyenteke-anyente Ikwerenge arrekwele ngkernetyeke anwernenhe apayuthnetyenhe, “Iwenhenge-arle-ame unte arne areye alakenhe-arteke mpwareme?” Re apeke anwerneke mwerre angkeme, ithwenge apeke. \s1 Arlkarentye-irretyale anaye arrpenhe areyeke \p \v 13 Anwerne kwenhe arrpenhe areyeke akengentye angketyale anetyeke Ngkarte anyente-arle ingkirrekeke itirrerlenge itnenhe akngaketyenhenge. Kele-anteye-arle anwerne alakenhe itirreye, “The arne iwenhe apeke renhe mpwaretyakenhe atyewe Jesus-kenhe arrpenhe tyelpelhe-iletyeke re itnyetyeke anteme.” Anwerne ahentye anetyakenhe arrpenheke Ngkarte impelhetyeke apentemele iwenhenge-arle anwerne mpwaremenge. \v 14 Nhenge Christ-enge apurte aneme, the itelareme merne arrpe-anenhe kere-arlke kwenhe mwerre arlkwetyeke. Kenhe tyerrtye arrpenhe apeke itirreme kere-arle akwele, iteke-arle ngkarte urrtyirrentye anthentye akngerre, arrwengkelthe ikwere aneme, kele kere yanhe-arle ikwere arrwengkelthele aneme anthurre. \v 15 Nhenge unte apeke kere yanhe arlkwerlenge ikwerenge arrwekele, nhenge re ngenhe aremele, re atnerte akngarte-iwelhetyenhenge. Unte apeke renhe tyelpelhe-ileketye re itnyetyeke anteme Ngkarte-ketye untyeme-irremere. Alakenhe ikwerenge anteme unte ikwere akangkemele itirretyeke imerte kere yanhe arlkwetyale anetyeke ikwerenge alkngetherre, Christ-arle kwenhe ikwere-inpe ilwerlenge. \v 16 Mwerre kwenhe arrekantherre itirretyeke kere yanhe-arle mwerre renhe arlkwetyeke. Kenhe arrantherre apeke atyewe Jesus-kenhe arrpenhenge alkngetherre kere yanhe arlkweme, re kere arlkwetyakenhe-arle, arrantherre apeke renhe tyelpelhe-ileketye. Kele imerte arrpenhe areye Christ-eke akengentye angkemere arrantherre-arle kere yanhe arlkwerlenge. Kele alakenhe irreketye, arrantherre kwenhe kere iteke-arle ngkarte urrtyirrentye anthentye akngerre arlkwetyale anetyeke. \v 17 Ngkarte kwenhe Alartetye anwerne-kenhe. Anwerne kwenhe akwetethe itirretyale anetyeke iwenhe apeke arlkwetyeke antywetyeke-arlke. Anwerne kwenhe akwetethe itirrerlte-anetyeke-tetye nhenge Ngkarteke arratye anetyeke renhe akangkentye mpwaretyeke, mwerre anetyeke, arrpenhe areyenge atnerte mwerre anetyeke. Kele Utnenge Akngerrele-arle kwenhe anwernenhe akangkentye mpwaretyeke nhenge Rarle anwernenhe akaltyele-antherlenge nthakenhe alakenhe akwetethe anetyeke. \v 18 Kele Ngkarte kwenhe akangkemele aneme nhenge Re anwernenhe aremele Christ akwetethe apenterlte-anerlenge iwerre arratye yanhe ikwerenge. Kele imerte tyerrtye arrpenhe areyele anwernenhe arerlenge itne-arle anwerneke akangkeme-anteyele. \p \v 19 Anwerne atyewe Jesus-kenhe areye kwenhe akwetethe itirrerlte-anetyeke nthakenhe-arle mwerre apurte anerlte-anetyeke. Anwerne akwetethe atnerre-ilerretyeke Christ apenterlte-anetyeke. \v 20 Akurne-iletyale anaye nhenge iwenhe renhe-arle nhenge Ngkartele arrekwele mpwareke-arle yanhe areyeke nhenge Renhe-arle arratye itelarekeke nhenge ahele angkerremenge iwenhe-arle anwerne-arle arlkweme-akerte. Ngkarte kwenhe angkeme merne ingkirreke-arlke kere-arlke mwerre arlkwetyeke aneme. Kenhe iwenhe apeke renhe arlkwetyale anetyeke atyewe Jesus-kenhe arrpenhenge alkngetherre renhe tyelpelhe-ileketye Ngkartele-arle renhe-arlke akngakerlenge. \v 21 Ye, mwerre kwenhe aneme anwerne-arle kere arlkwetyakenhe aneme ngkwarle-arlke antywetyakenhe nhenge iwenhe apeke renhe mpwaretyakenhe-arlke atyewe Jesus-kenhe tyelpelhe-ileketye re-anteme itnyeketyenge. \v 22 Unte apeke, Ngkarte arratye itelaremele, alakenhe itirraye, “Kere ingkirreke-arlke merne atherrke ingkirreke-arlke kwenhe atyenge mwerre aneme arlkwetyeke.” Kenhe unte apeke alakenhe itirremele ayeye nhenhe antekelhe-iletyale, unte-arrpe atnyenaye, nhenge Ngkartele-ante-arle itelareme ngkwenge-akerte aretyenhe. Unte apeke akwenpele arlkweme iwenhe apeke ikwere ahentye aneme, itirretyakenhe unte-arle akurne mpwarekeke, Rarle ngkwenge akangketyenhenge. \v 23 Kenhe unte apeke nhenge itirrentye atherre alakenhe itirreme, “Atyenge apeke kwenhe mwerre aneme iwenhe arrpenheme arlkwetyeke. Arrangkwe apeke, the apeke impetyeke.” Kele imerte unte apeke renhe arlkwetyeke. Kele Ngkarte anteme ngkwenge atnerte akurne anthurre awelheme unte-arle iwerre atherreke itirremenge, unte akenhe kele arlkweke anteme. Unte iwenhe apeke mpwareme unte-arle itelareme akurne, unte anteme Ngkarteke akurne mpwareme. \c 15 \s1 Unte arrpenhe areye akangketyeke mpwaretyeke unte-arrpe mpwarelhetyale \p \v 1-2 Anwerne apeke Christ arrule akngerre-arle apenterlte-aneke nhenge anwerne anteme atyewe Jesus-kenhe arrpenhe areye alpe-eme-iletyeke nhenge uyarne-arle itelarerlte-aneme iwenhe apeke renhe mpwaretyeke. Itneke akengentye angketyale anaye. Anwerne mpwaretyeke arrkernemele itne akangkemele anetyeke itne-arle akwete akaltye-irrerlenge. Anwerne iwenhe apeke renhe mpwaretyale anetyeke anwerne akangketyeke. Anwerne apeke itnenhe akangketyeke mpwareme, anwerne imerte itnenhe atnerre-ilemele Jesus akwetethe iwerre arratyele apentetyeke. \v 3 Christ-ele perre iwenhe apeke renhe mpwaretyakenhe re akangkemele anetyeke. Re kwenhe mpwaretyarte iwenhe apeke renhe nhenge Ngkarteke akangkentye akngerre anetyeke, re irlpe-artepele awetyarte nhenge tyerrtye arrpenhe areye-arle ikwere akengentye angketyartenge. Itelareme, nhenge iwenhe apeke arrpenhele Bible-ke arrule anthurre-arle alakenhe intelhe-ileke, \q1 “Akngeye, arrpenhe areye Ngkwenge akengentye angkeme nhenge iltemele, atyenge-inpe akengentye angkemele.” \rq Psalm 69:9.\rq* \p \v 4 Nhenge angkentye Bible-ke arrule intelhe-ileke-arle kwenhe anwernenhe akaltyele-antheme. Nhenge itnenhe read-eme-ilekenge kwenhe anwerne anteme kwenele atnerre-irretyenhenge itirremele anteme, “Ngkartele apele anwernenhe mwerre akwete arntarnte-arerle-anetyenhe, Re mpwaretyenhe iwenhe apeke renhe alhileke-arle.” \v 5 Ngkartele kwenhe anwernenhe atnerre-ileme anwerne Renhe akwetethe apenterlte-anetyenhenge. The anteme Renhe arrekantherre apayuthneme nhenge Re apeke arrenhantherrenhe ingkirreke akaltyele-antherle-anetyenhenge. Arrantherre anteme apurte-irretyenhenge nhenge itirrentye anyente-akerte, mwerre nhenge anetyeke arrpenhe areyenge nhenge arrantherre Christ apenterlte-anemenge. \v 6 Kele arrantherre ingkirreke anthurre, nhenge ahentye anyente-artekele, Ngkarte tnaketyeke, Akngeye apele Alartetye anwerne-kenhe Jesus Christ-arle aneme. \s1 Ayeye Mwerre Jesus-akerte Jew areyeke-arlke, Jew anetyakenhe areyeke-arlke \p \v 7 Christ-ele arrenhantherrenhe ikwerenhe atyewe akeke-arle, arrenhantherrenhe ikwerenge apurtelhe-ileke. Alakenhe ikwerenge anteme arrantherre kwenhe akangkemele aketyeke atyewe Jesus-kenhe arrpenhe areye atyewe arrekantherrenhe-anteye itnekenge apurte-irremele. Kenhe tyerrtye arrpenhe areyele anteme arrenhantherrenhe aretyenhe imerte Ngkarte utyernemele tnaketyenhenge. \v 8 Christ kwenhe Jew anwerneke warrke-irretyeke apetyeke ante nhenge anwerneke imernetyeke Ngkartele-arle ingkirreke anthurre mpwareme Rarle alhileke-iperrele arrekwelenye anwerne-kenhe areyeke nhenge Christ-arle yernetyenhe-akerte. \v 9 Christ ahelhe nhenhe-werne apetyeke nhenge Jew anetyakenhe areyeke-inpe warrke-irretyeke itne-inpe Ngkarte arratye itelaretyenhenge-anteye renhe-arle tnakerlte-anemeke alakenhe nhenhe-arteke, “Unte kwenhe arratye mwerre akngerre aneme.” Kenhe Bible-nge akenhe nhenhe alakenhe angkeme, \q1 “Nhenge Jew anetyakenhe areyenge anemele kwenhe the Ngenhe tnakerle-anetyenhe. \q2 Ayenge Ngkwenge alyelherle-anetyenhe Ngenhe tnaketyeke.” \rq Psalm 18:49.\rq* \m \v 10 Bible-nge alakenhe-anteye angkeme Jew anetyakenhe areyeke, \q1 “Apetyewarraye tyerrtye Ngkarte-kenhe areyenge apurte-irretyeke, Jew areyenge-arle, nhenge akangkemele anerrirraye.” \rq Deuteronomy 32:43.\rq* \m \v 11 Ante awethe-anteye re alakenhe angkeme, \q1 “Arrantherre Jew anetyakenhe areye, Ngkarte tnakerlte-anaye! \q2 Alyelhentye alyelhewarraye Renhe utyernemele tnaketyeke, arrantherre apmere ahelhe nhenhe-arenye areye-arle.” \rq Psalm 117:1.\rq* \m \v 12 Angkentye arrpenhe nhenge artwe Isaiah-elarle intelhe-ileke alakenhe angkeme, \q1 “Artwe anyente kwenhe Jesse-ke akwerrke-iperre-ngentyele arratetyenhe. \q1 Re Jew anetyakenhe areyeke apmere arrpe-anenhe-ngentyele alartetye anetyenhe. \q2 Kele itne renhe arratye itelaretyenhe anthurre, Rarle itnenhe itetheke mpwaretyenhenge itnenhe akwetethe atnyenemele.” \rq Isaiah 11:10.\rq* \m \v 13 Ye, anwerne-arle ikwere atnerrele akarelheme Ngkartele-arle kwenhe mpwaretyenhenge nhenge iwenhe-arle Re alhileke mpwaretyeke. The Ngkarte apayuthneme arrenhantherrenhe akangkentye mpwaretyeke, atnerre-iletyeke arrantherre-arle Renhe arratye itelarekenge. Arrantherre anteme atnerre anthurre anteme awelhemele, akangkemele akarelhemele arne ingkirrekeke Ngkartele-arle alhileke-arle mpwaretyeke Utnenge Akngerrele arrenhantherrenhe arnterre atnyenerlenge. \s1 Angkentye Paul-kenhe areye tyerrtye arrpenhe areyeke \p \v 14 Ye, atyewe atyinhe areyaye, the kwenhe itelareme arrantherre-arle arratye aneme, arrpenhe areyeke-arlke mwerre anerlte-anemeke. Arrantherre akaltye anthurre aneme angkentye Ngkarte-kenheke iwerre Ikwerenheke-akerte-arlke. Arrantherre akwele arratye akaltyele-antherreme. \v 15 Kenhe utnenge atnerrele the angkentye arrpenhe areye intelhe-ileke arrantherre alkngwirretyakenhe anetyenhenge nhenge ikwere-akerte akwetethe itirrerlte-anetyenhenge. Ngkartele kwenhe ayenge mwantye-mwantye-anthurre-ileke Re ayenge warrke mwerre anthurre mpwaretyeke antheke. \v 16 Re ayenge akngakeke nhenge ayenge-arle Jesus Christ-eke warrke-irretyeke Jew anetyakenhe areyenge apmere arrpe-anenhele aneme. Kele lyete anteme the ayeye mwerre nhenge Ngkarte-ngentyele ilerle-apeme Jew anetyakenhe areye Ikwere-werne utepe-irretyeke Renhe apentetyenhenge. Re-anteme itnenhe atnyenetyenhe Utnenge Akngerrele itnenhe arratye-ilerlenge Ikwerenge ularre. Kele anteme Ngkarte itneke akangkemele anetyenhe. \p \v 17 Ye, ayenge kwenhe akangkeme anthurre nhenge warrke nhenhe-arle Ngkarteke mpwaremeke Jesus Christ-arle atyengenge apurte anemenge. \v 18-19 Ayenge kwenhe tnakelhetyakenhe nhenge warrke nhenhe renhe-arle the mpwaremeke. The kwenhe Ngkarte tnakeme Christ-ele-arle warrke nhenhe mpwarerlenge atyengele-arlenge. Re kwenhe Jew anetyakenhe areye akngarte-iweke nhenge itne Ngkarte aywerrkele awetyeke ante mpwaremele Rarle ileke. Utnenge Akngerrele ayenge arratyentye akaltyele-antheke nthakenhe arne mwerre akngerre ilyernpenye mpwaretyeke, nhenge tyerrtye areyele itnenhe aremele itne anteme Ngkarte arratye itelaretyenhenge. Ye, ayenge kwenhe angkentye mwerre Jesus-akerte ilerle-apemele apmere arrpe-anenhenge Jerusalem-engentyele Illyricum-werne-atheke. \v 20 Nhenge arrule anthurrenge kwenhe the iletyeke ahentye-aneke yanhe areye nhenge angkentye Jesus-kenheke akutne-arle anemenge, itne kwenhe renhe awetyakenhe anekenge. Ayenge alhetyeke ahentye anetyakenhe angkentye nhenge ilerle-apemele nhenge apmere ikwerele nthenhele-arle nhenge ayeye ilenhe-ilenhe-arle arrpenhe areyele kele ileke-arle. \v 21 Arrule anthurre Isaiah-ele kwenhe Bible-ke alakenhe intelhe-ileke, \q1 “Tyerrtye atningkele kwenhe nhenge arrekwele angkentye Ikwere-akerte awetyakenhe anerrirreke, \q2 itne kwenhe awetyenhe. \q1 Ye, ikwere akutnele aneke-arle-iperre itne-arle kwenhe awetyenhe Ngkartele anteme irlpe itnekenhe altywere-iletyenhe nhenge itne itelaremele renhe awetyenhenge.” \rq Isaiah 52:15.\rq* \s1 Paul-arle angkeme Rome-werne alhetyeke-akerte \p \v 22 Ye, ayenge kwenhe untherle-apetyame angkentye nhenge ilerle-apetyemele tyerrtye areyeke nhenge Ikwere-akerte-arle akutne anemenge ante ayenge uyarne anthurre alheme arrantherre ingkirrekenge anyente-irretyeke. \v 23 Lyete ulkere, nhenge arlenge-arlentyele warrke-irreke-arle iperre, the warrke nhenge renhe uyerrelhe-ileke apmere nhenhe areyenge. Lyete anteme kele ayenge arrulenge arrpenhenge anteme arrekantherre-werne alheme ayenge-arle kwenhe akwetethe itirrerle-anemeke, year arrpe-anenhele, nhenge arrekantherre-werne alhetyeke-akerte. \v 24 Lyete anteme ayenge Spain-werne alhetyenhele ante yanhe ikwere-werne-atheke alhemele ayenge apmere Rome-ke-amparre arratetye-alhetyenhe ante ayenge arrekantherrenge akweke ware anetyeke ahentye-aneme. Ayenge yanhe ikwerele anemele ayenge arrekantherrenhenge akweke ware anetyeke ahentye aneme, arrantherre anteme apeke ayenge iwenhe apeke renhe anthetyenhenge nhenge yanhe-ngentyele ayenge anpere-irrenhetyeke Spain-werne. \p \v 25 Arrekwele kwenhe ayenge Jerusalem-werne atheke alhetyeke aneke, the kwenhe apwerte ngkweltye akngeme atyewe Ngkarte-kenhe areyeke apmere yanhenge itnenhe anthetyenhe. \v 26 Atyewe Ngkarte-kenhe areye kwenhe anyente-irreme apmere Macedonia-nge, Achaia-nge. Itne-arrpe itirreke nhenge apwerte ngkweltye inetyeke apurtelhe-ilemele, the renhe akngetyeke anthetyeke tyerrtye alhengkeye areyeke apmere yanhe Jerusalem-enge-arle anemeke. Apmere yanhe ikwerele atyewe Ngkarte-kenhe arrpenheme kwenhe arneke arrangkwe aneme, arrangkwe anthurre atnyenemele, akunye-apenhe areye angayakwe anthurre aneme. \v 27 Itne-arrpe ware kwenhe apwerte ngkweltye apurtelhe-ilemele inetyeke nhenge alhengkeye areyeke anthetyeke yanhe ikwerele-arle anemeke. Kele mwerre itne itnenhe anthirtnetyeke Angkentye Mwerre nhenge Jesus-akerte-arle kwenhe arrwekele arrateke Jew areye-ngentyele apmere Jerusalem-ele anerlte-aneme areyenge-arle Jew anetyakenhe areyeke, itne anteme renhe arratye itelaremele akangkemele aneke. \v 28 Kele lyete anteme the apwerte ngkweltye nhenhe Jerusalem-werne akngeme itneke antheke-arle-iperrele ayenge anteme apmere Spain-werne alhetyenhe the anteme arrenhantherrenhe aretyenhe anpere-irrenhemele. \v 29 Nhenge ayenge arrekantherrenge anyente-irretye-alhemele kele Christ-ele kwenhe anwernenhe ingkirreke atnerte akangkentye anthurre-arle akwete atnyeneme. \p \v 30 Atyewe areyaye, the kwenhe arrenhantherrenhe ingkirreke apayuthneme atyengenge apurte-irretyeke nhenge Ngkarteke atyenge arnterre angketyeke. Alakenhe mpwarewarraye anwerne ingkirreke-arle Alartetye Jesus Christ anwerne-kenhe anemenge, anwerne arntarnte-arerreme Utnenge Akngerrele-arle anwernekenge-arleke. \v 31 Kele Ngkarte apayuthneme ayenge akayake-iletyeke mwantyele arntarnte-aretyeke nhenge ayenge apmere nhenge Judea-werne alherlenge, Judea-arenye areye Ngkarte arratye itelaretyakenhe areye-arle atyenge arlkarentye-irreketye. Ngkarte apayuthneme-anteye, nhenge atyewe Jesus-kenhe areyeke Jerusalem-elarle anemeke, nhenge itne akangkemele anetyeke apwerte ngkweltye inemele the kwenhe itnenhe anthetyeke akngeme. \v 32 Ngkarteke angkeme nhenge ayenge apetyetyenhenge akangkemele anthurre arrekantherrenge anyente-irretyenhenge nhenge Rarle ayenge yerneke-artekele. Nhenge ayenge arrekantherrenge apurte-irremele kele anwerne ingkirreke atnerre-ilerretyenhenge. \v 33 Ngkartele anteme, nhenge utnenge anwerne-kenhe atnerre atnyeneme-arle, arrekantherre ingkirrekenge anerle-anetyeke. Ye, kele mwerre-arle. \c 16 \s1 Paul-arle itneke ilelheke nhenge rarle akwetethe itneke itirrerle-anemele \p \v 1 Ye, atyewe anwerne-kenhe arelhe nhenge Phoebe arritnye, re kwenhe arrekantherre-werne-atheke arnekarnare alheme. Re kwenhe akwetethe atyewe Ngkarte-kenhe areye arntarnte-arerle-aneme apmere yanhe Cenchreae-le. \v 2 Nhenge re apetyerlenge arrantherre kwenhe ikwere akangkemele antangketyeke renhe mwerrentye arntarnte-aremele rarle kwenhe atyewe alartetye Jesus Christ anwerne-kenhe anerlenge. Atyewe Ngkarte-kenhe alakenhe mpwarerlte-aneme akangkentye anthurrele. Nhenge re apeke-arle arne iwenhe apeke ikwere ahentye aneme kele renhe alpe-eme-ilaye nhenge ikwere anthemele rarle kwenhe atyewe Jesus-kenhe areye akwetethe alpe-eme-ilekenge ayenge-arlke. \p \v 3 Nhenge arrantherre apeke tyerrtye nhenge Priscilla arritnye aremele artwe Aquila-arlke renhe-atherrenhe ilaye ayenge-arle ikwere-atherre itirrerle-aneme-anteye. Ratherre atyengenge apurte mpwarerle-anerreke Jesus Christ-eke. \v 4 Arrekwele kwenhe ratherre ayenge irrpelthele ameke-aretyarte nhenge irrerlknge inteketye, ratherre apeke-arle ilwetyeke-anteye-arle anetyeke aneke. The kwenhe akwetethe Ngkarte tnakemele nhenge yanhe atherreke. Jew anetyakenhe atningke, nhenge Ngkarte-kenhe atyewe areye-arle-irreke nhenge anyente-irreme-arle apmere arrpenhe areyenge, itne-arlke kwenhe atnerte akangkeme-anteye ikwere-atherreke. \v 5 Kele tyerrtye yanhe areye ilaye nhenge apurte-irremele areye-arle Priscilla uthene anewe ikwerenhe uthenenge apmerele, ayenge-arle itneke itirrerle-aneme-anteyele aneme. \p Atyewe mwerre akngerre atyinhe Epaenetus ilaye ayenge-arle ikwere itirrerle-aneme-anteye-arle. Urreke arrpenhe Asia-arenye areyele Jesus arratye itelaretyenhenge, re renhe arratye itelareke. \p \v 6 Mary-arlke ilaye ayenge-arle ikwere itirrerle-aneme-anteye-arle arelhe yanhele-arle kwenhe arrekantherre warrke arnterre mpwarekenge. \p \v 7 Atyewe atyinhe yanhe atherre ilaye, Andronicus uthene Junia uthene, nhenge ayenge-arle ikwere-atherre itirrerle-aneme-anteye-arle. Ratherre Jew atherre ayenge-arteke, ratherre kwenhe atyengenge apurte aneke jail-nge. Tyerrtye atningke kwenhe ikwere-atherre akaltye aneme nhenge renhe-atherrenhe Ngkartele-arle yernekenge ratherre nhenge ayeye Jesus-akerte ilerle-apetyeke. Ratherre Jesus-eke atyewe-irrerle-anerreke. Ratherreke-amparre Jesus-eke atyewe-irrerle-anerreke atyengenge arrekwele. \p \v 8 Artwe nhenge ilaye Ampliatus arritnye ayenge-arle ikwere itirrerle-anteye-arle aneme. Ayenge kwenhe ikwere ahentye anthurre aneme rarle atyewe anemeke Jesus Alartetyeke. \p \v 9 Urbanus ilaye ayenge-arle ikwere itirrerle-aneme-anteye. Re anwernekenge apurte warrke-irretyarte Jesus Christ-eke. \p Stachys alakenhe-anteye ilaye nhenge ayenge-arle ikwere itirrerle-aneme-anteye. Re kwenhe atyewe mwerre anthurre atyinhe-anteye aneme. \p \v 10 Apelles-arlke ilaye ayenge-arle ikwere itirrerle-aneme anteye. Artwe yanhe kwenhe akwetethe Christ iwerre arratyele apenterle-aneme. \p Artwe nhenge Aristobulus ilaye ikwere-artweye areye-arlke ayenge-arle itneke itirrerle-anemele. \p \v 11 Atyenge-artweye Herodion-arlke ilaye, re-inpe kwenhe Jew aneme, ayenge-arle ikwere itirrerle-aneme anteye. \p Ayenge-arle Narcissus-eke itirreme, ikwere-artweye arrpenhe areyeke-arlke rarle ikwere-artweye arrpenheme-arle kwenhe atyewe Jesus-kenhe areye-anteye aneme. Itneke ilaye ayenge-arle itneke-arlke itirrerle-aneme-anteye. \p \v 12 Tryphaena uthene Tryphosa uthene ilaye ayenge-arle ikwere-atherre itirrerle-aneme-anteye-arle. Arelhe yanhe atherre kwenhe akwetethe arnterre warrke-irrerle-anerreme Jesus Alartetyeke. \p Arelhe nhenge Persis ilaye ayenge-arle ikwere itirrerle-anteye-arle aneme. Re kwenhe arratye atyewe mwerre anthurre aneme re arnterre anthurre warrke-irreme Jesus Alartetyeke. \p \v 13 Rufus ileme-anteye ayenge-arle ikwere itirrerle-anteye-arle aneme. Re kwenhe tyeperre anthurre aneme akwetethe Jesus iwerre arratyele apenterle-aneme. Meye ikwerenhe ilaye alakenhe renhe-anteye re kwenhe ayenge arntarnte-arerlenge meyele-arteke. \p \v 14 Nhenge Asyncritus, Phlegon, Hermes, Patrobas, Hermas-arlke ilaye ayenge-arle itneke itirrerle-aneme-anteye, atyewe arrpenhe Jesus-kenhe areye-arlke itnekenge apurte-arle-irreme. \v 15 Alakenhe-anteye ilaye Philologus-eke, Julia-ke, Nereus uthene yaye ikwerenhe utheneke, Olympas-eke atyewe arrpenhe Jesus-kenhe areyeke-arlke nhenge apurte-arle-irreke itnekenge. Itnenhe ilaye ayenge-arle itneke itirrerle-aneme anteye. \p \v 16 Nhenge arrantherre apeke atyewe arrpenhe Jesus-kenhe aremele ikwere akangkemele anaye, Ngkarte apayuthnemele renhe mwantye-mwantye-iletyenhenge. Atyewe Jesus-kenhe areye nhenge apmere arrpe-anenhenge kwenhe arrekantherre itirrerlte-aneme arrekantherre akangkemele aneme. \s1 Paul-elarle pipe nhenhe renhe uyerrelhe-ileme rarle intelhe-ilemele \p \v 17 Atyewe Jesus-kenhe areyaye, the arrenhantherrenhe nhenhe ileme: irrirnke-irraye. Kenhe arrpenhe areye, akengentye-arle angkeme, nhenge itne-arle akaperte altywere aneme akwele, arrenhantherrenhe akngakelhe-ileme-ketye arrantherre-arle kwenhe arratye mwerre apentewarrerlenge ante itne arrenhantherrenhe iwerre apale akaltyele-anthetyeke arrkernemele, arrenhantherrenhe tyelpelhe-ileme-ketye arrantherre-arle Jesus apentemenge. Alakenhe ikwerenge anteme the arrenhantherrenhe lterrke alkngarre-ileme itneke-ketye akngakelhe-iletyeke. \v 18 Tyerrtye nhenhe areye-arteke Jesus Alartetyeke mpwaretyakenhe. Nhenge itne-arrpe itirrentye aneme-tetye, nhenge iwenhe apeke renhe mpwareme itne-arle ahentye anemeke ware. Angkemele imerte nhenge itne mwerre akwele, itne kwenhe akutne areyeke urrtyirrewarreme, itne urrtye akwetethe angkentye akngerre. \v 19 Ingkerrekele itelareme arrantherre-arle Angkentye Mwerre Jesus-akerte aywerrkele awerrirremenge ante mpwaretyeke re ilemeke, alakenhe ikwerenge anteme ayenge arrekantherre akangkemele anthurre. Ayenge kwenhe arrekantherre ahentye aneme akwetethe mwantyele awetyeke, arne mwerre areye-ante ware mpwaretyeke, akurne areyeke akutne akwete anerlte-anaye. \v 20 Kele Ngkartele anteme-arle utnenge anwerne-kenhe-arle atnerre mwerre atnyeneme, kele anthurre Re arrentye Satan arterte-ilemele ingke arrekantherrenhe kwenele re arrenhantherrenhe uyarne anthurre akurne-ilemenge. The Jesus Alartetye anwerne-kenhe apayuthneme arrenhantherrenhe mwantyele arntarnte-aretyeke. \p \v 21 Artwe nhenge Timothy kwenhe atyengenge apurte warrke-irreme. Re-arlke, artwe Jew nhenge areye-arlke Lucius, Jason, Sosipater uthene arrekantherre akangkeme itirremele. \p \v 22 Ayenge Tertius, tharle pipe nhenhe intelhe-ileme, Paul angkemenge. Ayenge, nhenge atyewe-arle Jesus-kenhe aneme, arrekantherre itirrerle-aneme-anteye nhenge atyewe Jesus-kenhe areye anteyeke. \p \v 23-24 Artwe nhenge Gaius-inpe kwenhe arrekantherre akwetethe akangkemele itirrerle-aneme. Ayenge kwenhe apmere ikwerenhele anerle-aneme. Atyewe Jesus-kenhe atningke kwenhe anyente-irretyeke apetyemele nhenhele. Erastus-inpe kwenhe arrekantherre akwetethe itirrerle-aneme. Re kwenhe aneme nhenge apwerte ngkweltye-arle arntarnte-arerle-aneme apmere nhenheke. Atyewe anwerne-kenhe Quartus re-inpe kwenhe arrekantherre akwetethe itirrerle-aneme. \f + \fr 16:23-24 \fr*\ft Artwe arrpenhele akwele verse 24 intelhe-ileke, urreke anteme renhe apurtelhe-ileme nhenhe angkentye Paul-kenhe-nge alakenhe: \ft*\ft \+it The Jesus Christ Alartetye anwerne-kenhe apayuthneme arrenhantherrenhe mwantyele arntarnte-aretyeke. Ye, yanhe kwenhe mwerre-arle. \+it*\ft*\f* \s1 Pipe nhenhe-arle uyerrelhe-ileke-iperrele, Paul-ele Ngkarte tnakemele \p \v 25 Anwerne kwenhe akwetethe Ngkarte tnakerlte-anetyeke, Re kwenhe arrenhantherrenhe arratye anthurre lterrke atnyenerlenge nhenge akwetethe Jesus Christ iwerre arratyele apenterlte-anetyenhenge apurrke-arlke-irretyakenhe. Angkentye Mwerre Jesus-akerte alakenhe angkerle-aneme, angkentye nhenge tharle arrekantherre ilerle-anemele. Arrule anthurre-ngentyele Ngkartele kwenhe angkentye nhenhe akwetethe alengkiwentye atnyenetyarte. \v 26 Kenhe yanhe areyele akenhe angkentye Ngkarte-kenhe ilerlte-apetyarte renhe intelhe-ileke. Kenhe lyete akenhe, Ngkartele anteme renhe arratelhe-ileke. Ngkarte-arle itethe akwete-ante aneme. Anwerne mpwareme iwenhe-arle Ngkartele anwerne mpwaretyeke uterneke, anwerne angkentye nhenhe ilerlte-apeme tyerrtye ingkirrekeke apmere arrpe-anenhele, itne awetyenhenge aywerrkele mpwaremele Re ilemenge. \v 27 Ye, anwerne akwetethe Ngkarte-ante ware tnakerlte-aneye Rarle anyente kwenhe arne ingkirrekeke akaltye anerlenge. Ye, anwerne akwetethe Akngeye utyernemele tnakewarreye Jesus Christ-ele-arle anwernenhe atnyenerlenge. \p Kele, yanhe alakenhe ware.