\id MRK EAMRKST-b.TXT Neil Broad Eastern Arrernte (AuSIL) (03-07-02)(typing Judi Harland - ) \ide UTF-8 \h Mark \toc1 Mark \toc2 Mark \toc3 Mark \mt1 Mark \mt2 Ayeye Jesus-akerte Mark-ele intelhe-ileke-arle \c 1 \s1 John-ele itnenhe kwatyeke akwerneke baptise-eme-ilemele \r (Matthew 3:1-11; Luke 3:2-16) \p \v 1 Angkentye mwerre nhenhe Jesus Christ-akerte, Alere Ngkarte-kenhe. \v 2 Arrule anthurre Ngkarte angkeke artwe nhengeke angkentye Ikwerenhe awemele ilerle-apentye akngerre Isaiah arritnyeke, re anteme intelhe-ileke alakenhe; \q1 “The angkentye ilenhe-ilenhe yernetyenhe ngkwengenge arrekwele. \q2 Re ngkwengenge arrekwele-arle alhetyenhe, tyerrtye itneke iletyeke ngkwenge akwetante mpwaretyeke unte-arle apetyetyeke. \q1 \v 3 Tyerrtye anyente kwenhe apmere ahurratyele tyerrtye areyeke arlkerle-aneme ikwere-werne-arle apetyekeke, alakenhe: \q1 ‘Ngkarte Anwerneke-artweyeke arratye urrke irreraye, nhenge re apetyemele ayeye mwerre angkerlenge, arrantherre renhe mwantyele awerrirretyeke.’” \rq Isaiah 40:3.\rq* \m Re intelhe-ileke Jesus-akerte. \v 4 John re ahurratyele anepaneme tyerrtye areye-ketyenge arlenge-ulkere, lhere Jordan itwele. Kenhe tyerrtye atningke ikwere-werne apetyerlenge itneke re iletyarte angkentye renhe. Re itnenhe kwatyeke akwernetyarte, baptise-eme-iletyeke. Alakenhe angketyarte, “Akurnenge utepe-irraye Ngkarte-werne-atheke. Kele imerte the arrenhantherrenhe kwatyeke akwernetyenhe baptise-eme-iletyeke. Kenhe Ngkartele anteme arrenhantherrenhe ilpernetyakenhe aneme akurne areye-arle arrantherre mpwarerlenge, Re arrekantherrenge ipeltye-irretyenhenge.” Alakenhe renhe-arle John-ele itneke iletyarte. \v 5 Yanhe areye ahelhe Judea-larle anepaneme, arrpenhe areye apmere Jerusalem-elarle anepaneme, itne alherlte-iweke John renhe angkerlenge awetyeke. Itne anteme ingkirreke akethe ilelheke arne akurne areye itne mpwaretyarte iperre. John-ele itnenhe kwatyeke akwernetyame baptise-eme-iletyeke. Kwatye nhenge lhere Jordan arritnyeke. \p \v 6 Nhenge mantere ikwerenhe akenhe alte kamule-kenhe-ngentyele-arle mpwareke, re ulte ikwerenheke ayernelheke irrtnye kere-kenhe. Re inteltye uthene ngkwarle urltampe uthene arlkwetyarte. \v 7 Re itnenhe ileke, “Atyenge intertele, tyerrtye anyente arrpenhe apetyeme atyengenge awethe irntwarre anthurre ulkere. Ayenge akenhe urrkapentye akngerre ikwerenhe-arteke ware-arle. Tharle ingke-kenhe ikwerenhe uyarne-arle ilyweme, ayenge-arle akweke-ulkere. \v 8 The arrenhantherrenhe kwatyeke akwerneke baptise-eme-iletyeke. Urreke re arrenhantherrenhe Utnenge Akngerrele baptise-eme-iletyenhe.” \s1 John-ele Jesus kwatyeke akwerneke baptise-eme-iletyeke \r (Matthew 3:13-17; 4:1-11; Luke 3:21-22; 4:1-13) \p \v 9 Nhenhe ikwerele-ureke Jesus apmere Nazareth-engentyele apetyeke apmere re nhenge ahelhe Galilee-le aneme. Re anteme alheke John ikwere-werne arlenge-werne tyerrtye areyele anemenge-ntyele. Re akenhe renhe kwatye Jordan-ekarle akwernerlenge, baptise-eme-ilemele. \v 10 Jesus-arle kwatye-ngentyele akeme-irrekenge alkere altywere-irreke re areke Utnenge Ngkarte-kenhe anteme atnarnperlenge thipe urelyarre-arteke imerte ikwere-arleke arrernelhemele. \v 11 Alkere-ngentyele anteme Ngkarte alakenhe angkeke, “Nhenhe-arle ampe impene atyinhe-arle, ayenge-arle ikwere ahentye anthurre-arle ayenge-arle ikwere akangkentye anthurre-arle aneme.” \v 12 Utnenge Akngerrele Jesus apmere ahurratye-werne iparrpe yerneke, apmere ikwere-werne nhenge tyerrtye-arlke anetyakenhe-werne. \v 13 Rarle yanhe ikwerele anekenge arrentye Satan-ele renhe uterneke akurne mpwaretyeke. Akngwelye artnwere areye-arlke arrpenhe ahe akngerre areye-arlke yanhe ikwerele aneke. Kenhe alkere-arenye utnenge areye apetyewarreke Jesus renhe arntarnte-aretyeke. Ingwe 40-anthurreke anteme re yanhe ikwerele inteke. \s1 Jesus arrpenhemeke antangkeme renhe apenterlte-apetyeke \r (Matthew 4:18-22; Luke 5:2-11; John 1:35-42) \p \v 14 Itne John jail-ke akwerneke-arle iperrele, Jesus apmere Galilee-werne alpeke. Re anteme angkentye mwerre ilerle-apeke Ngkarte-akerte. \v 15 Re anteme angkerle-apeke, “Akurne-arle mpwareke-iperre utepe-irraye akurne mpwaretyale, angathe-arle irremenge Ngkarte-arle tyerrtye areyeke alartetye anteme anetyenhe itnenhe lterrke akwete atnyenetyeke. Angkentye mwerreke akangkwe-irremele.” \p \v 16 Jesus nhenge kwatye alaye Galilee iterele alhepalhemele re areke arrwempenhenge atherre Simon uthene Andrew uthene. Ratherre-arle irrpennge areye arntirrkwetyame net-nge. \v 17 Jesus re anteme ikwere-atherre angkeke, “Apetye-alherraye, ayenge apenterle-anerraye, the mpwelenhe akaltyele-anthetyenhenge mpwele tyerrtye areyeke angketyeke, itne atyinhe apententye akngerre irretyenhenge.” \v 18 Angkentye anyente-ngare aweke-arle iperre, ratherre arne arntirrkwentye akngerre areye iparrpe imperle-alheke renhe apentenhemele. \p \v 19 Arlenge-werne irremele Jesus-ele areke alerikwe Zebedee-kenhe atherre James uthene John uthene anerle-anerrerlenge. Ratherre-arle anetyame boat kwenele net ayernemele ultake-arle-lhekenge. \v 20 Jesus-ele renhe-atherrenhe aremele ikwere-atherre iparrpe antangkeke. Ratherre akngeye ikwere-atherrenhe Zebedee impemele, re boat-ele anerlenge urrkapentye akngerre ikwerenhe areye-akerte, ratherre Jesus renhe apenteke. \s1 Ayeye artwe-akerte arrentye-arle ikwerele-arlenge aneme \r (Luke 4:31-37) \p \v 21 Jesus uthene apententye akngerre areye uthene alherlte-iweke apmere Capernaum-werne. Itne yanhe ikwerele akwete aneke Saturday-eke-atwetye, arlte apurrke akngerre Jew areye-kenhele, Jesus iparrpe alhemele tyatye Jew areye-kenhe-werne, itnenhe akaltyele-anthetyame. \v 22 Renhe angkerlenge awemele itne akngerre anthurre atnulkeke rarle nhenge akngerre anthurre itelarentye angkerlenge. Kenhe angkentye Moses-kenhe-akerte akaltyele-anthenhe-anthenhe areyele akenhe akaltyele-antheke iwenhe apeke renhe arrpenhe areyele-arle itnenhe akaltyele-anthekenge ware. \p \v 23 Kenhe Jesus-arle apmere yanhe ikwerele akaltyele-anthetyame akwete, kenhe artwe anyente arrentye-akerte ikwere-werne apetyeke. Arrentye Jesus-eke arnterre arlkeke, \v 24 “Jesus Nazareth-arenye-aye, anwernenhe impemele alhaye. Unte-ame anwernenhe irrerlknge atwetyeke apetyeke? The ngenhe itelareme. Unte apele Artwe Mwerre Akngerre Ngkartele-arle yernekeke!” \v 25 Kenhe Jesus-ele akenhe arrentye renhe ileke, “Awethe angketyalaye! Nterte-irraye! Artwe nhenhenge-ntyele arratintyaye!” \p \v 26 Arrentyele-arle akenhe artwe renhe arnterre akngernelhe-ileke. Arlkeke-arle iperre re artwe ikwerenge-ntyele arratemele impemele alheke. \v 27 Kenhe tyerrtye areye akenhe apatewarreke anthurre angkerremele imerte, “Nthakenhe-ame re angkeme? Iwenhenge-arle-ame re untherle-apemele angkentye arrpenhe ngangkerele ilerle-apeme? Nhenge re angkemele, arrentye areyele angkentye anyente-ante awemele, impeme.” \v 28 Apmere Galilee ampinyele itne ayeye Jesus-akerte antekelhe-iletyame. \s1 Jesus-ele angkwerre-iweke mwerikwe Simon-eke \r (Matthew 8:14-17; Luke 4:38-41) \p \v 29 Jesus ikwerenhe areye-akertele tyatye impemele alherlte-iweke apmere Simon uthene Andrew uthene-kenhe-werne. James uthene John uthene alheke anteye. \v 30 Mwerikwe Simon-kenhe rlkerte, urinpe anthurre intetyame. Itne Jesus-eke ikwere-akerte ilerrirreke re apetyemele arteke. \v 31 Nhenge arrernelhetyakenhe akwete re ikwere-werne alheke iltye ikwerenhe inemele renhe akertne-ileke. Re iparrpe mwerre-irreke akeme-irremele. Re anteme merne akngernemele anthetyame itnenhe. \p \v 32 Nhenge uterne irrperlenge anteme itne tyerrtye rlkerte areye, arrentye-akerte areye-arlke anteme Jesus-werne akngetyeke. \v 33 Nhenge tyerrtye atningke anthurre apmere arrpe-anenhe-ngentyele anteme apetyeke arriwele anteme itne tnerrirreke. \v 34 Jesus-ele tyerrtye itnenhe angkwerre-iwemele mpwareke tyerrtye rlkerte atningke-akerte. Re mwerre-ileke tyerrtye areye arrentye-akerte. Re angkemele arrentye areye itnekenge aywepemele arratelhe-ileke. Re ntertelhe-ileke arrentye areye itnenhe angketye-kwenye mpwaremele itne-arle akaltye anerlenge nhenge Jesus-arle aneke Ngkartele-arle alhileke. \s1 Jesus angkentye angkerle-apeme apmere Galilee ampinyele \r (Luke 4:42,43) \p \v 35 Jesus ingwe ikwerele inteke, re ingwe-athnele anthurre akeme-irreke. Apmere renhe impemele alheke tyerrtye areye-ketye, re angketyame Akngeye ikwerenheke. \v 36 Kenhe Simon atyewe ikwerenhe areyele-arlke aretyeke alheke Jesus-eke. \v 37 Itne renhe aremele angkeke, “Tyerrtye atningke anthurre kwenhe ngkwenge uyarne anthurre untheme.” \p \v 38 Jesus akenhe angkerlenge, “Arrangkwe, anwerne alhetyekaye apmere arrpenhe-werne. Yanhe ikwerenge anteme the itneke ayeye iletyeke ahentye-aneme. Alakenhe ikwerenge ayenge ahelhe nhenhe-werne apetyeke.” \v 39 Re anteme apmere Galilee ampinyele ikwere-werne alheke. Re angkentye renhe ilerle-apeke tyatye arrpe-anenhe Jew areye-kenhele. Re ayweperle-apeke arrentye areye-arlke. \s1 Jesus-ele artwe utyene irrkelhe-irrkelhe inentye akngerre-akerte anpeme renhe angkwerre-iwemele \r (Matthew 8:2-4; Luke 5:12-14) \p \v 40 Artwe anyente utyene irrkelhe-irrkelhe ilentye akngerre-akerte apetyeke, nhenge re Jesus renhe aremele amperele-arlenge tnemele renhe apayuthneke, “Jesus-aye, ayenge utyene nhenhe angkwerre-iwaye. The itelareme unte-arle ayenge angkwerre-iwemere, unte-arrpe apeke awelhemele.” \p \v 41 Jesus ikwere alhwarrpe awelhemele, iltye ikwerenhele renhe anpemele, ikwere angkirtneke, “The ngenhe angkwerre-iwetyeke ahentye-aneme.” \v 42 Kenhe iparrpe anthurrele utyene akngerre uyerrerlenge, yenpe urlkere-irremele. \v 43-44 Kele anteme Jesus-ele renhe alkngarre-ileke, “Arrpenhe areyeke ilelhetyale tharle ngenhe angkwerre-iweke. Angkentye akngerre Moses-kenhe alakenhe angkeme: Kenhe arrekwele kwertengerle tyatye-arenyeke imernelhetyeke alhaye ngenhe-arle angkwerre-iweke. Kele re ngenhe areke-arle-iperre ilemele yenpe ngkwinhe urlkere anteme, kele thipe akweke atherre inemele itetyeke yanhe atherre Ngkarte anthetyenhenge. Kele yanhe-iperrenge unte-arle mwerre-irrekenge-ntyele itne arerrirretyenhenge unte-arle mwerre irreke.” \p \v 45 Kenhe artwe re akenhe alhemele tyerrtye areyeke-arle ilerle-aperlenge. Jesus anteme uyarne anthurre akethele alheme tyerrtye atningke anthurre ikwere-werne apetyewarreketyenge. Re anteme apmere pwetye-werne alheke. Kenhe apmere arrpe-anenhe-ngentyele ikwere-werne akwete anthurre alherlte-iwerlenge. \c 2 \s1 Jesus-ele artwe inwerre angkwerre-iweme \r (Matthew 9:2-8; Luke 5:18-26) \p \v 1 Jesus apmere pwetyele anetyarte-arle iperrele, ikwerenge-ntyele anteme apmere Capernaum-werne alpeke. Tyerrtye areyele anteme awerrirreke rarle apetyalpekenge, rarle apmere ikwerenhele anteme anetye-alpeke. \v 2 Nhenhe renhe aweke-arle iperre, tyerrtye atningke apmere kwene-werne irrpeke arriwe-arlke renhe ilpeke. Apmere akethele-arlke tnerrirreke. Jesus-ele kwenenge itneke angkentye Ngkarte-kenhe iletyame. \v 3 Kenhe tyerrtye arrpenheme apmere ikwere-werne apetyeke artwe anathe Jesus-werne akngetyemele. Artwe four-pelele akenhe anathe renhe antyameke-arleke atheneke Jesus-werne akngetyeke. \v 4 Itne uyarne anthurre apmere kwene-werne irrpeme tyerrtye atningke-arle arriwele arrkngerte tnerrirrerlenge. Itne apmere utepe-akemele akertne-werne atheke antyeke anathe renhe apmere akertneke atheneke. Itne altywere mpwareke nthenhele-arle Jesus tnetyamenge akertneke. Antyame rope-le ayernemele nhenge itne anathe renhe kwene-iletyenhenge. \v 5 Kele Jesus-ele renhe-arle akngetyewarrekenge aremele itirreke, “Artwe nhenhe areye arratye itirreme tharle artwe anathe nhenhe mwerre-iletyenheke.” Re anteme artwe rlkerte ikwere angkeke, “Aye artwe-aye, atere-irretyalaye Ngkartele-arle ngenhe ilpernetyakenhe aneme unte-arle akurne mpwarekenge. Rarle ngkwenge ipeltye-irreke-arle.” \p \v 6 Kenhe angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe akenhe itirremele anetyame, \v 7 “Aye! Artwe nhenhele-arle Ngkarte angwareme, re-arrpe-arle Ngkarte akwele itirreme. Arrangkwe-arle! Kenhe Ngkarte anyentele-ante kwenhe tyerrtye areye-ngentyele akurne urrparetyeke, itnenhe ilpernetyakenhe anemele.” \p \v 8 Jesus-ele itelareke nthakenhe-arle itnekenhe itirrentye anekenge. Re anteme itneke angkeke, “Arrantherre akurnentye itirretyale anetyeke! \v 9-10 Arrantherre-arle ayenge areke-arle artwe nhenheke ayenge angkerlenge, kenhe arrantherre akenhe iwenhe apeke renhe aretyakenhe-arle aneke. Kele arrantherre apeke-arle atyenge apale itirreme ayenge-arle ware angkemeke-athene, kele arrantherre itirreme tharle uyarne alakenhe mpwaremeke-athene. Kele ayenge lyete angkeme artwe inwerre nhenheke renhe mwerre-iletyeke. Kele arrantherre anteme renhe aretyenhe, artwe inwerre nhenhe akeme-irrerlenge, kele anteme arrantherre itelaretyenhe nthakenhe-arle ayenge arrekwele angkeke, ayenge, Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, angwenhe apeke renhe Ngkartenge ipeltye-ileme.” Re anteme awethe angkeke artwe inwerre ikwere, \v 11 “Artwe-aye, akeme-irraye, antyame ngkwinhe inemele apmere-werne alpaye.” \p \v 12 Tyerrtye areyele arerlenge, artwe re akeme-irremele antyame ikwerenhe iparrpe kutyemele, apmere-werne alpeke. Kele tyerrtye atningkele angathele-arle tnemele areke itne apatewarreke Ngkarte anteme tnakemele angkeke alakenhe, “Anwerne alakenhe arrekwele aretyakenhe!” \s1 Jesus-ele Levi akngakeme \r (Matthew 9:9-13; Luke 5:27-32) \p \v 13 Jesus anteme kwatye alaye Galilee-werne alpeke. Tyerrtye atningke anthurre anteme ikwerenge apurte-irreke. Kwatye itere-ngentyele re anemele itnenhene akaltyele-anthetyame. \v 14 Akeme-irremele nhenge alherle-apemele re areke alere Alphaeus-kenhe Levi anerle-anerlenge, ikwerenhe arritnye arrpenhe-arle Matthew aneke. Rarle apwerte ngkweltye inetyame government-eke. Jesus anteme ikwere angkeke, “Ayenge apentaye.” Re akeme-irremele arne ikwerenhe areye impeke renhe apenterle-alhemele. \p \v 15 Jesus apententye akngerre ikwerenhe areye-akerte alheke apmere Levi-kenhe-werne. Yanhe ikwerenge anteme itne anemele merne arlkwetyame. Kenhe arrpenhe areyele-arlke mane-arle inerlte-anetyarteke arrpenhe areyele-arle akurne mpwaretyarteke itnekenge apurte-irremele merne arlkwerrirretyeke. Nhenhe areyele apurte-apurtele Jesus apentetyarte. \v 16 Angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe areye-arlke aneke, Pharisee areyele-arlke itnenhe areke merne arlkwerlenge Jesus-enge, itne apententye akngerre areye apayuthneke, “Aye! Iwenhenge-arle-ame akaltyele-anthenhe-anthenhe arrekantherrenhe apurtele arlkweme apwerte ngkweltye inentye akngerre areyenge tyerrtye akurne mpwarentye akngerre areyenge-arlke? Re itnekenge apurte-irretyale anetyeke, re kwenhe artwe mwerre areyenge anetyeke.” \p \v 17 Jesus anteme angkentye alengkiwentye angkeke, “Nhenhe awerrirraye! Tyerrtye mwerre areyele ngangkereke aretyeke arrangkwe! Rlkerte areyele-ante-arle renhe aretyeke alheme. Arrantherre apeke apale itirreme ayenge-arle apetyeke nhenge mwerre areye ikngwetyeke. Arrangkwe, ayenge-arle tyerrtye akurne areye ikngwetyeke apetyeke.” \s1 Itne Jesus akngerre anthurre apayuthneme \r (Matthew 9:14-17; Luke 5:33-38) \p \v 18 Arlte arrpenhele apententye akngerre John-kenhe areye-arlke Pharisee areye-arlke nhenge angayakwe aneke itne Ngkarteke angketyeke. Kenhe tyerrtye arrpenhemele akenhe apetyemele Jesus apayuthneke, “Apententye akngerre John-kenhe areye-arlke, Pharisee areyele-arlke merne arlkwentye akngerre kwenye anwerne Ngkarteke angketyenhenge. Iwenhenge-arle-ame apententye akngerre ngkwinhe areyele akwetethe merne arlkweme, arraretyakenhele-arlke?” \p \v 19 Jesus angkentye arrpenhe artemele angkeke, “Nhenge artwele anewe akeme, atyewe atningke anthurre apurte-irreme merne akangkentyele arlkweme. Itne angayakwe-arle anetyakenhe anetyenhe re itnekenge akwete anerlenge. \v 20 Kele yanhe-ngentyele arrpenhe areyele artwe renhe atyewe ikwerenhe areyenge arntwirrkemele akngeme. Kele alakenhe ikwerenge itne, irrare-irremenge-arle, merne arlkwetyakenhe-arle. Kenhe itne ayenge arntirrkwemele akngerlenge apententye akngerre atyinhe areyele merne arlkwetyakenhe-arle anetyenhe.” Alakenhe-arle Jesus angketyame ikwere-arrpe-akerte, re itelareke urreke-arle arrpenhe ikwere ahentye-anetyakenhe areyele renhe inemele raketyenhe imerte renhe irrerlknge atwemele. Kele atyewe ikwerenhe areye akenhe irrare-irremele merne arlkwetyakenhe-arle anerlenge. \p \v 21 Jesus-ele itneke ileke angkentye alengkiwentye mantere-akerte. “Arrantherre itelareme mantere tyerrtye-kenhe ingkweye-irremele altywere-akerte irrerlenge, artetyenhenge, re mantere akweke alkarle-ngentyele aketyakenhe ingkweye ikwere-arleke arrernetyeke, alterrelheketye alhewerlenge. Kele arrantherre apeke renhe alheweme, mantere akweke alkarle rarle arrerneke re akenhe akweke-arle-irrerlenge imerte alterrelhemele-arle, kele mantere altywere-akerte re akenhe altywere akngerre-arle-irrerlenge.” \p \v 22 Jesus-ele itneke ileke angkentye alengkiwentye arrpenhe, ngkwarle-kenhe ayakwethe-akerte. “Awethe anteme angkentye arrpenhe-ulkere nhenhe awerrirraye ngkwarle-kenhe yakwethe-akerte. Artwe arrpenhele mpwareme yakwethe kere yenpe-ngentyele ngkwarle lyetenye akwernemele atnyenetyeke. Kenhe re akenhe yakwethe angkweyeke ngkwarle lyetenye akwernetyeke arrangkwe-arle, re apeke ngkwarle lyetenye thelemele yakwethe rarle akurne-arle-irrerlenge, yakwethe angkweyenge, antyerrkenge-arlke, alterrelhemele, ngkwarle re altyiwelhemele ahelhe-werne-atheke-arle. Alakenhe-irreme-ketye anteme re ngkwarle lyetenye renhe yakwethe atyete-atyete mwerre lyetenyeke-arleke akwernetyeke kele yakwethe re mwerre alterrelhetyakenhe-arle aneme kele yakwethe uthene ngkwarle uthene kele mwerre-arle aneme.” Alakenhe-arle Jesus itneke angkeke itne-arle angkentye ikwerenhe angkentye Moses-kenhenge anyentelhe-ileme-ketye. \s1 Arrpenhe areyele ileme apententye akngerre areyele-arle urrkapentye mpwarewarreme Arlte Apurrke Akngerrele \r (Matthew 12:1-8; Luke 6:1-5) \p \v 23 Arlte Saturday-ele, arlte apurrke Jew areye-kenhe nhengele, Jesus apententye akngerre areye-akerte merne ulpe mpwarentye akngerre-arle amangkeme-mpele alheke. Kele apententye akngerre ikwerenhe areyele akenhe merne ulpe mpwarentye akngerre ntange areye akemele arlkwerlte-apetyame alherlte-apemele. \v 24 Kenhe Pharisee arrpenhemele itnenhe areke merne ulpe mpwarentye akngerre ntange areye inerlenge imerte itne Jesus-eke angkemele, “Aye, nhenhe araye! Arlte apurrkele apententye akngerre ngkwinhe areyele kwenhe merne ulpe mpwarentye akngerre ntange areye akemele arlkweme. Itne urrkapemele kwenhe angkentye anwerne-kenhe ultakeme. Kenhe angkentye anwerne-kenhe alakenhe-arle, arlte apurrkenge urrkapetyale anetyeke.” \p \v 25-26 Kele Jesus itneke angkirtnerlenge, “Arrantherre-ame aretyakenhe pipe-nge David-arle angayakwe-irremele alheke ilthe ameke-ameke Ngkarte-kenhe-werne imerte merne impene renhe arlkwemele imerte arrpenhe areye ikwerenge-arle aneke areye anthemele arlkwetyeke? Kele arratye-arle angkentye aneme kwertengerle tyatye-arenye areyele-ante merne renhe arlkwetyeke. Kele itne akenhe angkentyeke akangkwe-irretyakenhe-arle aneke imerte merne renhe arlkwemele, arrpenhele itnenhe iltetyakenhe-arle aneke itne-arle angayakwe anekenge. Alakenhe re aneke nhenge Abiathar-arle kwertengerle tyeperre tyatye-arenye aneke.” \p \v 27 Jesus itneke awethe angkeke, “Arrantherre apeke-arle apale itirreme nhenge Ngkartele nhenge arlte mwekenhe akngerre anyente mpwaremele rarle tyerrtye areyeke ahele angketyeke. Arrangkwe, rarle mpwareke mwekenhe nhenge anwerne-arle urrkapentye iperrele arrernelhemele ltyerremele anetyeke, mwerre awelhemele. \v 28 Yewe, arrantherre itelaretyeke ayenge, Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, alartetye anthurre, the kwenhe iletyenhe nthakenhe-irretyeke arlte apurrkenge.” Alakenhe-arle Jesus angkeke Pharisee areyeke. \c 3 \s1 Jesus-ele artwe iltye tharre-akerte angkwerre-iweme Arlte Apurrkele \r (Matthew 12:9-14; Luke 6:6-11) \p \v 1 Arlte apurrke Jew areye-kenhe arrpenhele Jesus awethe alheke tyatye itne-kenheke irrpemele. Arrernelhemele itne kweneke irrpenherlte-iweke. Yanheke anteme re areke artwe iltye tharre-arle-irreke tyerrtye areyenge. \v 2 Kele Pharisee areyele anemele aretyame Jesus nhenge itne renhe ilpernetyenhenge re apeke apale mpwarerlenge. Itne artwe iltye tharre renhe aremele alakenhe itirreke, “Re apeke-arle lyete renhe angkwerre-iwemele mwerre mpwaremele arlte apurrkele angkentye Moses-kenhe ultakemele.” \v 3 Jesus anteme artwe ikwere iltye atharre-akerteke angkeke, “Akemirre, nhenhe-werne apetyaye.” Artwe akeme-irremele apetyeke yanhe ikwerele re tneke, ingkirrekenge arrekwele. \v 4 Re anteme itnenhe apayuthneke, “Nthakenhe angkentye Moses-kenhe ileme? Anwerne apekele tyerrtye arrpenhe areye alpe-eme-iletyeke, arrpenhe renhe itetheke mpwaretyeke arlte apurrkele apeke? Ithwenge apeke. Alakenhe apeke ileme, anwerne apekele tyerrtye arrpenhe rlkerte-ilemele itnenhe uyerrelhe-ilerlenge.” \p Kenhe itne akenhe nterte-nterte anerrirrerlenge. \v 5 Jesus-ele itnenhe aremele re ahele awelheke. Re atnerte akngarte-anthurre-iwelheke itneke, itne-arle artwe renhe alpe-eme-iletyakenhe. Artwe ikwere anteme re angkeke, “Iltye ngkwinhe aternelhaye!” Kenhe artwe re iltye ikwerenhe aternelheke, kenhe iltye re akenhe mwerre-arle-irrerlenge. \v 6 Pharisee areye, tyatye Jew-kenhe-nge impemele alheke, itne alhemele atyewe Herod-kenhe areyenge apurte-irreke itnekenge angkerretyamele Jesus akwele irrerlknge atwetyeke. \s1 Jesus-ele tyerrtye rlkerte areye angkwerre-iweme \r (Matthew 12:15,16; Luke 6:17-19) \p \v 7 Jesus apententye akngerre ikwerenhe areye-akerte arrpenhe areye-ngentyele impeke kwatye alaye Galilee-werne alheke. Kenhe tyerrtye atningkele akenhe apmere Galilee-arenye areyele-arlke, Judea-arenye areyele-arlke itnenhe apenteke, \v 8 Jerusalem-engentyele areye-arlke, Idumea-ngentyele yanhe-ngentyele areye itne apetyeke. Arrpenhe areye-arlke lhere Jordan-enge ikngerre-ampinye, arrpenhe areye yanhe ampinyele Tyre-arlke Sidon itwele-arlke, itne ingkirreke apetyeke Jesus aretyeke, itne-arle awerlenge rarle arne atningke mpwaretyamenge. \v 9 Ikwerenge anteme tyerrtye atningke anthurre tnerrirreke. Jesus-ele anteme apententye akngerre ikwerenhe areye ileke boat inetyeke re kwatye iterele tnetyeke tyerrtye areyele ankerte-atwetye-alheme-ketye. \v 10 Jesus-ele tyerrtye atningke anthurre anpemele angkwerre-iwetyame. Kenhe tyerrtye rlkerte arrpenhe ikwere-akertele ankerte-iwerremele tyerrtye areyenge renhe anpetyeke. \v 11 Kenhe tyerrtye arrentye areye-akertele akenhe, Jesus aremele ikwere itwenge akaperte kwene-irremele anerrirreke, arlketyame, “Unte kwenhe Alere Ngkarte-kenhe!” \p \v 12 Kenhe Jesus-ele itnenhe arnterre ileke alakenhe-arle angketyale. \s1 Jesus-ele apententye akngerre twelve pele akngakeme renhe apenterlte-apetyeke \r (Matthew 10:2-4; Luke 6:14-16) \p \v 13 Jesus apwerte akertneke antyemele re antangkeke artwe areyeke renhe-arle apenterlte-anetyeke. Itne anteme ikwere-werne apetyewarreke. \v 14 Re artwe twelve pele akngakeke angkentye ikwere-akerte-arle ilerlte-apetyekeke. Re itneke angkeke, “The arrenhantherrenhe akngakeke atyengenge untherlte-anetyeke. The arrenhantherrenhe yernetyeke untherlte-apetyeke ayeye atyenge-akerte ilerlte-apetyeke, \v 15 arrentye areye-arlke tyerrtye areye-ngentyele aywepemele-arlke.” \p \v 16 Re artwe nhenhe areye akngakeke: Simon, nhenhe renhe Jesus-elarle Peter arritnye antheke. \p \v 17 Alere Zebedee-kenhe atherre James uthene John uthene Jesus-ele renhe-atherrenhe Boanerges arritnye antheke. Re alakenhe angkeke re-atherre-arle iparrpe anthurre atheke-irrentye akngerre, kwatye akngerre angkentye angkerlenge-arteke. \v 18 Angwenhe-akweye Andrew, Philip, Bartholomew, Matthew, Thomas, alere Alphaeus-kenhe James, angwenhe-akweye-arlke Thaddaeus. Simon-arlke rarle alartetye Rome-arenye areyeke ilkelhetyakenhe nhenge. \v 19 Judas Iscariot-arlke rarle Jesus iltye anthetyenhe alartetye Jew areye-kenhe areye itne renhe arntwirrketyenhenge. \s1 Ayeye Jesus uthene Beelzebul uthene-akerte \r (Matthew 12:25-29; Luke 11:17-22) \p \v 20 Jesus apententye akngerre ikwerenhe areye-arlke anteme alpeke apmere nthenhele-arle itne anetyame-werne. Kenhe tyerrtye atningke anthurrele anteme renhe apenteke. Jesus atyewe ikwerenhe areye-arlke uyarne merne arlkweme arrpenhe atningke-arle itneke akwete anyente-irrerlenge. \v 21 Ikwerenheke-artweyele ikwere-akerte aweke-arle itne ikwere alheke renhe apmere-werne akngetyeke mwantyele arntarnte-aretyeke. Itne aweke tyerrtye areye angkerlenge nhenge akaperte ikwerenhe arerte-arerte-irreke akwele. \p \v 22 Kenhe angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe areye Jerusalem-engentyele apetyeke, itne-arle awerlenge Jesus-ele mpwaremenge. Itne angkerreke, “Ayekaye! Arrentye nhenge Beelzebul-ele ngangkere ikwerenhe renhe antheke, arrantherre itelareme arrentye alartetye nhenge arrentye arrpenhe areyeke, alakenhenge akwele re arrentye ayweperle-anetyeke tyerrtye areye-ngentyele.” \v 23 Kele Jesus anteme angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe areyeke antangkeke, itneke anteme angkentye artemele angkeke, “Uye anthurre kwenhe Arrentyele re-arrpe aywepelheme ikwerenge-ntyele. \v 24 Nhenhe awerrirraye! Tyerrtye apmere anyente-arenye areye apeke atwerrentye akngerre itne akenhe akweteke-ilemele atwerreme, ingkirreke uyerrelhe-iletyeke-atwetye. \v 25 Alakenhe anteye artweye-nhenge areye apeke warle anyente-arenye areyenge atwerrerlte-aneme imerte akweteke-ilemele atwerreme, ingkirreke uyerrelhe-iletyeke-atwetye. \v 26 Alakenhe-ante-arle Arrentyeke, re apeke arrentye ikwere akwerrke areye aywepetyeke aneke kele itne ikwere ahentye-anetyakenhe-arle aneme ikwere anetyakenhe, kele re iltyelaye irremele nterte anteme-arle aneme, alyepe-alyepe-irremere alartetye anetyakenhe anteme.” \p \v 27 Jesus-ele angkentye alengkiwentye arrpenhe ileke, “Arrpenhe-ame apmere artwe inwenge akngerre-kenhe-werne alheme arne ikwerenhe areye akwenpele anyelkngele inetyeke? Arrangkwe-arle. Re artwe inwenge akngerre renhe ayernetyekeke-amparre kele imerte re arne ikwerenhe areye inetyenhenge. \p \v 28 “Kele nhenhe-arle itelarerrirraye, arrantherre apeke-arle apure anerlte-aneme akurne atningke mpwarekenge Ngkarteke, Re arrenhantherrenhe atwetyakenhe-arle. Arrantherre apeke-arle apure-irreme arrantherre-arle renhe arrkentye-ilekenge, kele re arrenhantherrenhe atwetyakenhe-arle. \v 29 Kenhe arrantherre akenhe arrkentye-ilemele Ngkarte Utnengeke, ikwerenge ipeltye-irretyakenhe arrekantherrenge, re arrenhantherrenhe ilwetyeke-arle arrerneme.” \p \v 30 Jesus angkeke alakenhe itne-arle angketyamenge nhenge Jesus-arle arrentye-akerte akwele. \s1 Ayeye mikwe Jesus-kenhe uthene atyeyikwe uthene-akerte \r (Matthew 12:46-50; Luke 8:19-21) \p \v 31 Mikwe Jesus-kenhe uthene atyeyikwe areye uthene apetyewarremele tnerrirreke apmere akethele. Itne angkentye yerneke Jesus-eke itneke angketyeke apetyetyeke. \v 32 Ikwerenge akenhe Jesus angkerlenge nhenge ikwerenge-arle ilperre-irremele anetyame areyeke, “Jesus-aye, mangkwe-arlke atyeyangkwe areye-arlke akethele yanhe tnetyetalheme. Itne ngkwenge angkerrirretyeke ahentye-anerrirreme.” \p \v 33 Kenhe Jesus re itneke angkirtnerlenge, “The arrenhantherrenhe meye atyinhe uthene atyeye atyinhe areye uthene-akerte ileme. Arrantherre-ame itelareme angwenhe apeke tyerrtye areye the akeme meye atyinhe uthene atyeye atyinhe uthene?” \v 34 Apententye akngerre ikwerenhe areye-werne thilemele Jesus angkeke, “Nhenhele meye atyinhe uthene atyeye atyinhe areye uthene! \v 35 Angwenhele apeke aywerrkele aweme, iwenhe apeke renhe mpwaretyeke Ngkarte-arle ahentye-anerlenge, itne apele atyeyikwe areye, meye-arle atyinhe aneme.” \c 4 \s1 Ayeye merne ntange-akerte \r (Matthew 13:1-15; Luke 8:4-10) \p \v 1 Jesus anteme awethe alhemele itnenhe akaltyele-anthetyame kwatye alaye Galilee iterele. Tyerrtye atningke anthurre anteme ikwere-werne apetyeke renhe awerrirretyeke re akaltyele-antherlenge. Re akeme-irremele boat-eke antyeke-arle anteme anetyame angkemele. Kenhe tyerrtye areye akenhe kwatye iterele tnerrirrerlenge. \v 2 Re itnenhe angkentye alengkiwentye akngerre atningke akaltyele-anthetyame. \p \v 3 Itneke re angkeke, “Awerrirraye. Artwe nhenge alhemele merne ntange areye iwerle-apeke ahelheke-arleke. \v 4 Merne ntange areye iwemele, ntange arrpenheme akenhe iwerreke-arle atnyerlenge. Kenhe thipele anteme apetyemele itnenhe arlkweke. \v 5 Kenhe ntange arrpenhe areye akenhe ahelhe apwerte-apwerteke-arle atnyerlenge. Kenhe atherrke anteme iparrpe anthurre lyapeke iwenhe-akweyenge ahelhe akweke-arle yanhe anekenge. \v 6 Nhenge uterne arratemele arne itnenhe ampeke antyerrke-ilemele itne-arle artekerre ntarneke ware arrernerlenge. \v 7 Kenhe ntange arrpenhe areye akenhe atnyeke lyeke akngerre-arle lyapetyartenge. Lyeke akngerre lyapemele arrpenhe itnenhe ayelpayernemele akurne-ileke. Merne ntange lyapetyakenhe aneke. \v 8 Kenhe ntange arrpenhe areye akenhe ahelhe mwerreke atnyeke. Arne nhenhe areye lyapeke akngerre anthurre. Arrpenhemele merne akweke ware atnyeneke, arrpenhemele akngerre awerne atnyeneke, arrpenhe areyele akenhe akngerre anthurre-arle atnyeneke, ayeye alakenhe-arle aneke.” \p \v 9 Jesus itneke angkeke, “Yewe, angkentye nhenhe awerrirraye, arrantherre ingkirreke akwetethe itirremele nhenge itelarerrirretyeke.” \s1 Itne itelaretyakenhe angkentye alengkiwentye akngerre areye \p \v 10 Jesus anyente anetyame. Arrpenhemele angkentye ikwerenhe-arle aweke apetyeke apurte-irretyeke apententye akngerre twelve pele ikwerenhe areyenge. Itne Jesus apayuthneke nhenge arratye iletyeke angkentye alengkiwentye areyeke-akerte. \v 11 Itneke anteme re angkirtneke, “Ngkarte angketyenhe arrekantherre imernetyenhe angkentye rarle artemele angkeme, arrantherre itelarerrirretyeke, kenhe arrpenhe areyele itelarerrirretyakenhe-arle anetyenhe. Angkentye nhenge ikwere-akerte alartetye arrekantherre anetyenhenge-akerte. Arrpenhemele nhenge akwetethe awemele angkentye nhenhe-ante ware, nhenge angkentye akngerre anthurre re itneke imernetyakenhe.” \v 12 Jesus itneke angkeke, “Tharle angkentye tyerrtye areyeke ileme, akethe-iletyakenhe iwenhe renhe tharle itneke ileme, kele-arle itne areme-itanye nthakenhe-arle the mpwareme, kele itne akenhe itelaretyakenhe-arle nthakenhe-arle ileme. Kele itne akwetethe awerlte-aneme kele itne akenhe uyarne itelarerrirremele. Ngkarte-werne utepe-irretyakenhele itne anetyenhe nhenge Re apeke itnenhe mwerre-ilemele anetyeke.” \s1 Jesus angkemele ileke angkentye nhenge ntange areye-akerte \r (Matthew 13:18-23; Luke 8:11-15) \p \v 13 Jesus itneke angkeke, “Kele awerre, arrantherre-ame uyarne angkentye yanhe itelarerrirreme? Nthakenhe-arle-ame arrantherre itelarerrirretyenhe arrpenhe areye? \v 14 Awerrirraye. Artwe nhenge ntange areye-arle iwerle-apeme re arrpenhe-arteke nhenge angkentye Ngkarte-kenhe ilerle-apentye akngerre-arteke. \v 15 Tyerrtye arrpenheme aneme ntange-arteke nhenge iwerreke-arle atnyeke. Itne angkentye renhe aweke-arle iperre, yanhe ikwerenge Arrentye apetyemele itnenhe arerte-arerte-iletyenhe irlpe uthene akurrknge uthene itnekenhe apatelhe-ilemele, itne alkngwirretyenhenge angkentyeke. \v 16 Tyerrtye arrpenheme akenhe ntange ahelhe apwerte-apwerteke-arle atnyeke-arteke-arle. Itne angkentye renhe awemele iparrpele arnterre anthurre-arle akangkeme. \v 17 Kenhe itne angkentye renhe aweme akweke ware-arle. Kenhe ikwerenge-ntyele apeke itneke akurne akngerre-irretyenhe, arrpenhe apeke itneke ahentye-anetyakenhe itne-arle angkentye Ngkarte-kenheke akangkwe-irrerlenge, kenhe itne akenhe Ngkarteke iparrpe alkngwirrewarrerlenge, ikwere-ketye untyeme-irremele. \v 18 Tyerrtye arrpenheme areye ntange-arteke nhenge ahelhe lyeke akngerreke-arle atnyeke. Angkentye yanhe renhe awemele akangkwe-irremele akweke ware. \v 19 Kenhe itne imerte itirrewarremele arne iwenhe-iwenhe apeke ahelhe nhenhe-arenyeke, maneke tyenye anthurre-arle, arne arrpenhe areyeke ntyelhe akngerre-arle. Kele yanhe areyele angkentye Ngkarte-kenhe awerrirremele, kenhe itne akenhe angkentye renhe lterrke atnyenewarretyakenhe-arle, arrpenhe itnenhe akaltyele-anthetyakenhe Ngkarte-akerte. \v 20 Kenhe tyerrtye arrpenheme itne ahelhe ulpmerre yanhe areye-arteke, itne apele angkentye Ngkarte-kenhe awerrirremele, itne awemele renhe arratye itelarerrirremele anerrirreke. Kenhe yanhe iperrele itne anteme tyerrtye arrpenhe areye anteme Ngkarte-akerte akaltyele-antherrirreme. Arrpenhemele akweke ware mpwareme. Arrpenhemele akngerre-ulkere-arle mpwarerlenge. Arrpenhe areyele akenhe akngerre anthurrele mpwarerlenge. Tyerrtye atningke anthurre Ngkarteke akangkwe-irretyenhenge.” \s1 Ayeye alkngenthe-akerte \r (Luke 6:16-18) \p \v 21 Jesus-ele angkentye alengkiwentye akngerre arrpenhe ileke, “Nhenge tyerrtyele apmere kweneke-arle lamp alkngenthe-ilemele imerte urtne akwekele artetyakenhe anemele, kenhe re akenhe akertneke arrernemele ingkirrekele alkngenthe irrelenge aretyenhenge. \v 22 Alakenhe Ngkartele ileme arteke angkentye Rarle alengkiwentye atnyeneke. Tyerrtye atningkele anteme renhe awemele angkentye renhe itelaretyenhe. \v 23 Yewe, angkentye renhe awemele, arrantherre ingkirreke ikwere-akerte akwetethe itirretyeke nhenge itelaretyeke renhe.” \p \v 24-25 Itneke awethe re angkeke, “Arrantherre ingkirreke mwantye akangkwe-irraye iwenhe apeke ikwere arrantherre-arle awemeke. Arrantherre akwenpele ware awerlte-anemele kele anteme arrantherre itelaretyenhenge akweke ware. Angwenhele apeke Ngkarte-akerte akweke ware itelareme, re apeke awethe itelaretyeke, Ngkartele ikwere awethe imernetyenhe-arle. Kenhe angwenhe apeke-arle Ngkarte-akerteke akangkwe-irretyakenhe itne-arle iwenhe apeke renhe Ikwere-akerte aweke-arle, kele Ngkartele itnekenge rakeme-arle iwenhe apeke renhe itne atnyenerlenge, itne Ikwere-akerte alkngwirretyenhe.” \s1 Merne Ntange re-arrpe lyapeke-arle \p \v 26 Jesus awethe itneke angkeke, “Nhenge Ngkarte alartetye anerlenge alakenhe-arle anetyenhe. The arrekantherre angkentye alengkiwentye nhenhe ileme. Kenhe artwe anyentele akenhe ntange areye iwerle-apeke ahelheke-arleke. \v 27 Ingwele anteme-irreke re ankwe anteme inteke, kele arlte arrpenhele anteme re akeme-irremele arne arrpenhe areye anteme mpwaretyame. Arlte arrpe-anenhele re alakenhe renhe mpwaretyarte. Kele artwe re akenhe akutne aneke arne re nhenge nthakenhe lyaperle-anetyeke arne anteme irretyeke. \v 28 Nhenge arne re lyapeke re-arrpe, arlpelhe-arlke anteme arratemele. Kele merne-akerte anteme aneke. \v 29 Merne yanhe re anteme mpenge-irreme. Kele artwe areye anteme apetyemele, merne akemele apurtelhe-iletyenhe.” \s1 Ayeye annge akweke anyente-akerte \r (Matthew 13:31,32; Luke 13:18,19) \p \v 30 Jesus-ele anteme itneke ayeye arrpenhe ileke, “Nhenge Ngkarte alartetye anerlenge alakenhe-arle anetyenhe. \v 31 Nhenge artwele annge akweke anthurre akngeme ahelhe kweneke ngkernemele. Annge nhenhe apele arrpenhe areyenge akweke anthurre ulkere. \v 32 Annge-ngentyele anteme arne akwerrke arrateme. Arne akwerrke-ngentyele arne arlarte akngerre re anteme tneme, ngkwerne akngerre anthurre-akerte anteme aneme. Thipe arrpe-anenhe anteme apetyemele antywe mpwaremele aneme. Alakenhe-arle re aneme. Tyerrtye urrpetye ware-urrke Ngkarteke akangkwe-irretyenhe, kenhe urreke tyerrtye atningke anthurre ikwere akangkwe-irretyenhe.” \v 33 Jesus-ele anteme ileke ayeye areye yanhe-arteke. Rarle angkentye akngerre angketyakenhele aneke, arrpenhe areye uyarne itelareketye. \v 34 Re nhenge ilerle-aneme angkentye alengkiwentye tyerrtye areyeke. Kele re-arrpe anemele, re ileme renhe apententye akngerre areyeke nthakenhe-arle ayeye nhenhe areye angkeme. \s1 Jesus angkeke kwatye lyepe uthene rlke uthene arternpe-ilemele \r (Matthew 8:18,23-27; Luke 8:22-25) \p \v 35 Angwerre-angwerrele anteme Jesus angkeke nhenge apententye akngerre areyeke, “Mpe, boat-eke antyemele alhetyekeye ahelhe irntwarre-werne kwatye alayele arrengakwe-werne.” \v 36 Apententye akngerre areye boat-eke antyeke nthenhele-arle Jesus anetyame-werne. Itne arrpenhe areye impemele alheke. Kenhe arrpenheme boat arrpenhe areyeke-arlke antyeke itnekenge alheke. \v 37 Itne kwatye alayele talkwe alherlte-iwemele, rlke akngerrele wernerlenge impeltye-ngentyele. Kwatye alyepe boat ikwere-arleke irrpeke, itne akenhe atere-irrerirrerlenge boat-arle ingkwe anthurre kwatye kwene-werne irrpekenge. \v 38 Kenhe Jesus akenhe ankwe-arle inteke boat ingkernele rtunkele akaperte ikwerenheke arrernekele. Apententye akngerre areyele renhe akeme-ilemele angkerrirreke, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye! Iwenheke-ame unte akwenpe interle-aneme? Anwerne akenhe alhwekarle-irretyeke-uletye.” \p \v 39 Kenhe Jesus akenhe akeme-irremele rlkeke angkeke, “Apurrke-irraye!” Re kwatye arnmarre areyeke-arlke angkeke, “Arawelhe-iletyalaye!” Arratye apelaye, rlke apurrke-irreke, kwatye arnmarre akweke-irrerlenge. \v 40 Jesus anteme angkeke apententye akngerre areyeke, “Iwenheke-arle-ame arrantherre atere-irreme? Arrantherre itirretyakenhe tharle arrenhantherrenhe ulyeyele arntarnte-arerle-aneme.” \p \v 41 Nhenge itne utnenge-kwenye-irrerirremele, angkerreke, “Artwe iwenhe-arle-ame nhenhe re? Re rlke uthene kwatye arnmarre uthene akweke-irretyeke ileke, kenhe ratherre atnengke-irrerlenge-arle!” \c 5 \s1 Artwe arrentye areye-akerte inteye kwenele-arle anetyarte \r (Matthew 8:28-34; Luke 8:26-39) \p \v 1 Kele Jesus apententye akngerre ikwerenhe areye-arlke kwatye alayenge intwarreke-irremele itne alherlte-iweke apmere Gerasa itwe-werne. \v 2 Kele nhenge Jesus-ele boat-engentyele atnarnpetyamele artwe anyente areke inteyenge arraterlenge ilweke-arle areye arrernentye akngerrenge. Artwe re akenhe arrentye-akerte-arle aneke. \v 3 Artwe nhenge re anetyarte inteye kwenele nhenge tyerrtye ilweke-arle areye arrernentye akngerrenge. Kenhe tyerrtye areyele renhe arunthe-ngare ayernetyarte rarle ahele akngerre anekenge. Kenhe lyete-ulkere itne renhe uyarne ayerneme, uyarne-arle renhe chain-ele ayernemele anthurre. \v 4 Artwe re nhenge chain areye iltye uthene ingke uthenenge ngkweltye-iletyarte. Tyerrtye areyele renhe uyarne anthurre ayaketyarte. \v 5 Arlte arrpe-anenhele, ingwe arrpe-anenhele artwe yanhe re alhetyarte inteye-werne tyerrtye ilweke-arle areyele arrernentye akngerre-werne. Apwerte arrpe-anenhe ikwerele-arle re arlketyarte re-arrpe akelhemele apwerte arrirlpe areyele. \p \v 6 Arlenge-ntyele artwe nhengele Jesus aremele, ikwere-werne unteke kwene-irremele. \v 7-8 Arrantherre-ame itelareme? Jesus-ele ileke arrentye renhe impemele alhetyeke. Kenhe arrentye ikwere arlkeke, “Jesus, unte kwenhe Alere arratye anthurre Ngkarte-kenhe. Ayenge impaye. Ayenge ure akwete-ante ampeme-werne yernetyale.” \p \v 9 Jesus-ele renhe apayuthneke, “Iwenhe-ame ngkwinhe arritnye.” \p Artwe re angkirtnerlenge “Arritnye atyinhe apele, “Atningke anthurre.” Nhenge anwerne atningke anthurre nhenhe.” \p \v 10 Itne anteme Jesus arnterre apayuthnetyeke, itnenhe apmere yanhenge yernetye-kwenye. \p \v 11 Nhenhe ikwerele ureke pike-pike atningke anthurrele arlkwetyame apwerte iterele. \v 12 Arrentye areyele Jesus ileke, “Unte apeke artwe nhenhenge arratelhe-ilemele anwernenhe pike-pike itneke-werne yernaye anwerne tyerrtye itne-kenheke irrpetyeke.” \v 13 Kele Jesus itneke angkirtnerlenge, “Kele mwerre-arle, pike-pike itneke irrperrirraye.” \p Iparrpele arrentye itne artwe yanhe-ngentyele arratewarremele pike-pike itne areyeke irrperrirreke. Pike-pike 2000 pele ulkere aneke. Kele pike-pike itne apwerte kwene-werne unterlte-iweke apwerte arnkarre-werne, ingkirreke akertne-ngentyele atnyerrirremele kwatye kweneke, ingkirreke anthurre anteme itne alhekwarle-irrerirreke. \p \v 14 Kenhe tyerrtye yanhe areye pike-pike itnenhene arntarnte-arentye akngerrele arerrirreke nthakenhe-arle-irrerne, kele itne anteme-arle apmere-werne untherlte-iweke. Kenhe itne ingkirrekeke ilerrirreke nthakenhe Jesus-ele mpwareke-akerte, artwe-arle arrentye areye atnyeneke-akerte-arlke. Kenhe tyerrtye areyele akenhe awemele itne aretyeke apetyeke nthakenhe-arle-irrekenge. \v 15 Artwe nhenge anteme itne areke Jesus itwenge anerle-anerlenge, akurrknge mwerre anteme, mantereke irrperle-anemele. Itne renhe aremele atere-irrerirreke. \v 16 Nhenge areke-arle areyele arrwekele nthakenhe-arle-irrekenge, arrpenhe itneke ileke nthakenhe-arle artwe arrentye-akerte mwerre-irreke-akerte, nthakenhe-arle pike-pike areye uyerrekenge. \p \v 17 Itne Jesus anteme ileke apmere itnekenhe impemele alhetyeke. \p \v 18 Nhenge Jesus-ele boat-eke antyetyame alhetyenhenge, artwe nhenge arrentye areye atnyenetyartele renhe arnterre apayuthneke, “Ayenge apeke ngkwengenge alheye?” \p \v 19 Jesus akenhe ikwere angkirtnerlenge, “Arrangkwe, ngkwenge-artweye areye-werne alpaye. Itneke ilerle-apeme nthakenhe-arle Ngkartele ngenhe mwerre-ileke. Re kwenhe arratye anthurre ngkwenge mwantye-mwantye aneke.” \p \v 20 Re arratye anthurre anteme alheke apmere ten pele-werne tyerrtye yanhe areyeke ilerle-apemele nthakenhe-arle Jesus-ele renhe mwerre-ileke. Itne atnulkeke anthurre renhe awemele. \s1 Ayeye marle awenke Jairus-kenhe uthene arelhe ampwe rlkerte uthene-akerte \r (Matthew 9:18-26; Luke 8:41-56) \p \v 21 Jesus akenhe apententye akngerre ikwerenhe areye-arlke boat-eke antyemele kwatye alayele tyanemele alpeke. Itne alayenge anpere-irremele apmere arrpenheke arrernelhetye-alheke. Kenhe tyerrtye atningke anthurre apetyemele itnekenge apurte-irreke. \v 22 Kenhe artwe anyente akenhe Jairus arritnye nhenge tyerrtye areye-arle arntarnte-aretyarte apetyeke tyatye Jew areye-kenhe-werne. Jesus aremele re kwene-irremele artepe arrernelheke ingke ikwerenheke-arleke. \v 23 Re arnterre angkeke, “Aye, ampe marle atyinhe, rlkerte anthurre aneme, re ilwetyeke-urletye irreme. Ikwere-werne apetyaye renhe anpemele, itethe-iletyeke.” \p \v 24 Kenhe re akenhe awemele arteke ikwerenge re alheke. Kenhe tyerrtye atningke anthurrele renhe arrkngerte-ilemele itne-arrpele antarre-iwemele. \p \v 25 Kenhe arelhe rlkerte anyentele apenterle-apetyame. Rarle alhwe itnyetyarte akwetethenhe akwetethe arrule-arrule-ngentyele year 12-peleke-atwetye. \v 26 Rarle nhenge ngangkere arrpe-anenhe renhe apwerte mane anthetyarte, apwerte-ante uyerretyeke-atwetye. Kenhe itne akenhe renhe uyarne angkwerre-iwetyarte. Re rlkerte akurne anthurre ulkere-irreke. \v 27 Arelhe yanhe rarle Jesus-akerte aweke. Re anteme arrpenheke areyenge anyenteke-irremele apenterle-apeke ingkernenge. \v 28 Re itirrerle-apetyeme, “The nterte-ntertele ware mpwaremele mantere ikwerenhe anpemele, kele ayenge mwerre-arle-irreme.” Kele arratye, re mantere atnartenge ikwerenhe anpeke. \p \v 29 Nhenge mantere ikwerenhe anperlenge-arteke, rlkerte re akenhe uyerrerlenge. Re-arrpe awelheke nhenge rlkerte ikwerenhe-arle uyerreke. \v 30 Kenhe Jesus akenhe ularre-irreke tyerrtye itneke angkeke, “Angwenhele-ame mantere atyinhe apanerne?” Alakenhenge-arle angkeke, re awelheke re apele tyerrtye angwenhe apeke renhe angkwerre-iwerne. \p \v 31 Kenhe apententye akngerre areye akenhe angkerlenge, “Yekwe, tyerrtye areye ngkwengenge itweke-itweke-irreke. Anwerne akutne angwenhele apeke ngenhe anperne, tyerrtye atningkele apeke ngenhe anperlenge.” \p \v 32 Kenhe Jesus-ele akwete anthurre aretyame, “Angwenhele-ame ayenge anperne?” \v 33 Kenhe arelhe re akenhe itelareke rlkerte ikwerenhe uyerreke-arle. Re apetyemele arrewemele, apure tnentye awelhemele ikwere ilelheke, “The ngenhe anperne nhenge rlkerte atyinhe uyerretyenhenge. Kele iparrpe anthurre uyerrerlenge.” \v 34 Jesus-ele renhe mwantye-mwantye-ilemele angkeke, “Akunye-apenhe! The ngenhe angkwerre-iweke unte-arle ayenge arratye itelarekenge. Apmere-werne alpaye itirretyakenhenge, unte-arle kele mwerre aneme.” \p \v 35 Nhenge Jesus angkerle-anemele, ayeye ilentye akngerre yanhe ikwere irretye-alhekenge apmere Jairus-kenhe-ngentyele. Itne angkeke Jairus-eke, “Unte ingkerne-ante kwenhe; unte ngkwenge-artweye aparlpe-ileke. Akaltyele-anthenhe-anthenhe renhe imperle-alhaye, iparrpe apmere-werne alpaye.” \p \v 36 Kenhe Jesus-ele renhe akwenpele awemele Jairus-eke angkeke-tetye, “Arrangkwe, alhwarrpe awelhetyale, akwete itirraye unte-arle ayenge-ante arratye itelaraye renhe angkwerre-iwetyeke.” \v 37 Re antangkemele Peter-eke, James-eke, ikwere atyeyikwe John-eke-ante ware, itne ikwere-werne apetyewarrerlenge. \v 38 Itne apmere-werne artwe alhwarrpe-kenhe-arle alhemele, ikwere irremele. Itne aweke tyerrtye areye akayale artnerrirrerlenge. \v 39 Kenhe Jesus irrpenhemele itneke angkeke, “Iwenhenge-ame arrantherre arnterre artnerrirreme? Ampe nhenhe kwenhe ilwetyakenhe rarle ankwe ware interle-aneme.” \p \v 40 Nhenhe itne awemele itne atherreke Jesus ikwere, itne-arle itelareke marle renhe kele ilweke-arle. Kele itnenhe akethe-werne yerneke. Nhenge ikwere-artweye alhwarrpe atherreke antangkeke, apententye akngerre three pele-arlke itne alheke ampe ilweke-arle intetyame-werne. \v 41 Re ikwere-werne alhemele iltye ikwerenhe atnyenemele angkeke “Talitha, koum!” Angkentye yanhele ileme, “Marle awenkaye, akeme-irraye!” \v 42 Iparrpe re akeme-irreke, untheme-arle irretyeke anteme. Marle re year 12 pele aneke. Tyerrtye ingkirrekele aremele nthakenhe-arle irrerlenge itne atnulkeke anthurre. \v 43 Kenhe Jesus-ele ikwere-artweye alkngarre-ileke, “Mpwele awerle-anerraye arrpenheke iletyale nthakenhe-arle irrekenge.” Re renhe-atherrenhe ileke-arlke marle renhe merne anthetyeke. \c 6 \s1 Tyerrtye apmere Jesus-kenhe-arenye areyele renhe itelaretyakenhe \r (Matthew 13:54-58) \p \v 1 Jesus-ele apmere yanhe renhe impemele alheke apmere ikwerenhe-werne, apmere nhenge nthenhele-arle re amangkeke, apmere Nazareth-ele. Apententye akngerre areye-arlke ikwerenge alheke. \v 2 Itne anemele arlte uyerrenheke Saturday anteme-irreke. Alakenhenge arlte apurrke Jew areye-kenhe-arle anekenge, Jesus tyatye itne-kenheke irrpenheke. Itnenhe re akaltyele-anthetyame. Kenhe itne akenhe apatewarreke anthurre renhe awemele, itne angkerreke, “Aye! Angwenhele-ame renhe akaltyele-antheke angkentye ilernpenyele angketyeke? Nthakenhe-ame re ngangkere akngerre-akertele arne arrpenhe yanhe mpwarerle-apeme? \v 3 Re kwenhe artwe apmere artentye akngerre ware, meye ikwerenhe akenhe Mary-arle, kele ikwere atyeye areye akenhe James, Joseph, Judas, Simon uthene nhenhele aneme. Yaye akweke areye-arlke nhenhele aneme.” Alakenhe itne angkeke itne-arle itirrewarreme rarle arne yanhe areye-arle uyarne mpwaretyeke anekenge. Itne renhe ipmentye-iweke. \p \v 4 Kele Jesus-ele nhenhe awemele, angkeke, “Tyerrtye apmere arrpenhe-arenye areyele-arle akwetethe tnakewarreme tyerrtye angkentye Ngkarte-kenhe ilentye akngerre. Kele apmere ikwerenhe-arenye areyele-arlke akenhe ikwere akangkwe-irretye-kwenye-arle renhe tnakewarretyakenhe re angkerlenge itne renhe awetyakenhe-arle aneme.” \p \v 5 Kele apmere yanhe ikwerele Jesus-ele ngangkerele mpwaretyakenhe aneke tyerrtye atningke, itne-arle itirrewarrerlenge rarle uyarne mpwaretyeke anekenge. Kele re urrpetye-arrpe ware-arle anpemele angkwerre-iweke. \v 6a Re apateke itne-arle renhe itelaretyakenhenge. \s1 Jesus-ele apententye akngerre 12-pele ikwerenhe yerneme angkentye mwerre ilerlte-apetyeke \r (Matthew 10:1,9-14; Luke 9:1,3-5) \p \v 6b Yanhe-ngentyele Jesus alheke apmere akweke arrpe-anenhe-werne. Tyerrtye itnenhe re akaltyele-antheke. \v 7 Ikwerenge-ntyele re apententye akngerre twelve-pele ikngweke, ngangkere anthemele, itnenhe ileke alhetyeke arrentye areye tyerrtye areye-ngentyele aywepetyenhenge. Kele re itnenhe yernemele atherrenge-atherre. \v 8 Re itneke angkeke, “Arrantherre alethe alherlte-iwemele arne arunthe akngetyale. Arne atneme-ante akngetyeke nhenge arrantherre alherlte-iwemele. Merne akngetyale, yakwetheke arrangkwe, ngkweltyeke arrangkwe. \v 9 Mwerre kwenhe unte ingke-kenheke irrpetyeke, tyarte arrpenhe akngetyale urrekeke.” \v 10 Re alakenhe awethe angkeke. “Arrantherre apmere ikwere irretye-alhemele, tyerrtye angwenhele apeke arrenhantherrenhe areme arrekantherre ikngwemele apmere ikwerenheke irrpintyetyeke. Kele mwerre-arle, yanhe ikwerele anerlte-anaye, arrantherre apmere yanhenge alethe alhetyeke-atwetye. \v 11 Kenhe itne apeke arrenhantherrenhe apmere-werne ikngwetyakenhe, angkentye arrekantherrenheke-arlke akangkwe-irretyakenhe, kele arrantherre apmere renhe impemele alhaye, kenhe urreke arrantherre apmere ikwerenge alhetyenhenge ahelhe lernelhetyeke ingke-kenhe arrekantherrenhe-ngentyele. Itne aremele ahelhe lernerlenge kele itne itelareme-arle Ngkarte-arle itneke ahele-irreme.” \p \v 12 Kele itne alherlte-iwemele ilerlte-apeke tyerrtye areye arne akurnenge impelhemele utepe-irrirtnetyeke. \v 13 Itne arrentye areye tyerrtye-ngentyele aywepetyame. Itne anterele apernerlte-apemele tyerrtye rlkerte areye angkwerre-iwerlte-apeke. \s1 Itne John Baptist irrerlknge atweme \r (Matthew 14:1-12; Luke 9:7-9) \p \v 14 Nhenhe ikwerele ureke Herod-ele ayeye Jesus-akerte aweke tyerrtye areyele ilerlte-aperlenge apmere arrpe-anenhenge. Arrpenheme angkeke, “Artwe yanhe kwenhe John kwatyeke akwernentye akngerre! Renhe-arle atweke iperre re ilweke imerte itethe-irrintye-alpemele. Alakenhenge anteme re ilyernpenye arne arunthe mpwaretyeke.” \p \v 15 Kele arrpenhe areye akenhe angketyame Jesus-akerte, “Arrangkwe, re apeke Elijah, ahelhe-werne-arle apetyalpeke.” \p Arrpenhe areye akenhe alakenhe-arle angketyame, “Arrangkwe, angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilentye akngerre arrpenhe apeke-arle arrateke. Ilentye akngerre areye nhenge arrule anthurre-arle aneke.” \p \v 16 Artwe nhenge Herod-ele awemele re angkeke, “Arrangkwe, John yanhe re perre akwele, artwe nhenge tyerrtye areye kwatyeke akwernentye akngerre. Tharle ileke thultye-le renhe akaperte aketyeke. Re-anteme itethe-irrirtneke uyerreke-arle-iperre.” \v 17-18 Arrantherre itelareme, arrule ulkere Herod-ele arelhe Herodias anewe akeke, rarle atyeyikwe Herod-kenhe Philip-nge anewenhenge atherre akwete anerle-anerrerlenge. Kenhe John-ele arnterre iletyame Herod renhe, “Unte apale-apale mpwareme renhe anewe akemele.” Alakenhe ikwerenge anteme Herod-ele thultye ikwerenhe areye yerneke John arntwirrketyeke renhe jail-ke akwernetyeke. Arratye itne renhe arntwirrkeke jail-ke akwernemele. \p \v 19-20 Nhenge rarle jail-ele akwete anerlenge, Herodias ikwere ahentye-anetyakenhe aneke renhe irrerlknge atwetyeke irretyame. Kele re renhe uyarne atweke anewele-arle renhe akayake-ilekenge. Nhenge Herod-ele itelareke John-arle arratye aneke, alakenhe ikwerenge renhe akayake-ileke. Re jail kweneke irrpeke awetyeke John-ele ayeye ikwere ilerlenge. Rarle atherre-atherre anthurrele itirreke. Uyarne itelareke nthakenhe-irretyeke yanheke, rarle ahentye-anekenge renhe awetyeke. \p \v 21 Arrantherre itelareme anteye arlte akngerrele tnekenge nhenge tyerrtye ingkirrekele-arle itelarerrirreme Herod-arle akweke inteke, yanhe re. Kele itne merne akngerre mpwareke tyerrtye areyele apetyemele arlkwetyeke. Government-eke alartetye areye, alartetye thultye-kenhe areye-arlke, alartetye arrpenhe areye Galilee-arenye itne ingkirreke apetyewarremele merne arlkwerrirretyame. Nhenhe ikwerele-ureke akenhe Herodias-ele itelareke John tnyante atwetyeke. Re akwetethe itelaretyarte nthakenhe-akenhe John tnyante atwetyeke. \v 22 Ingkirrekele-arle akwete arlkwetyamenge, marle wenke Herodias-kenhe apetyetyame unterle-apemele. Nhenge Herod-kenhe areyele renhe aremele anthepe-irrerlenge, itne akangkeke anthurre. Kenhe Herod-ele anteme renhe apayuthneke, “Iwenheke-ame unte ahentye-aneme? The ngenhe antheme arne iwenhe apeke renhe unte ayenge apayuthnerlenge. \v 23 Unte apeke alartetye irretyeke tyerrtye arrpenhe areyeke. Kenhe ayenge alartetye anetyeke arrpenhe areyeke. Ayenge nhenhe ngkwenge angkeme Ngkartele ayenge arerlenge.” \p \v 24 Kenhe marle re akenhe akethe-werne alhemele mikwe apayuthnerlenge, “Meye, iwenheke-ame the apayuthneye?” \p Re akenhe angkirtnerlenge, “Apayuthnaye John akaperteke, nhenge tyerrtye areye kwatyeke akwernentye akngerre nhengeke.” \p \v 25 Kele, re unterle-alpeke Herod-werne, re ikwere angkeke, “Akaperte John Baptist-kenhe ultakaye atyenge-werne akngetyetyeke!” \p \v 26 Nhenge King Herod-ele renhe aweke-arle alakenhe angkerlenge, kele re alhwarrpe anthurrele awelherlenge John ikwere. Re uyarne anthurre itirreke, re marleke ayene-irretyakenhe rarle ikwere alhilekenge, arrpenhe areyenge arrekwele. \v 27 Kele re yerneke thultye anyente ikwerenhe sword akngerre-akerte. Thultye re jail kweneke irrpenheke akaperte John-kenhe ultaketyeke, \v 28 re akaperte ware bowl-eke arrernemele akngetye-alpeke. Nhenge bowl-ele akwete anerlenge re marle renhe antheke, re anteme akngeke meye ikwerenhe Herodias-werne. \v 29 Nhenge apententye akngerre John-kenhe areyele angkentye nhenhe renhe awerrirreke, itne apetyewarremele renhe ineke ikwerenhe atyalangke inteyeke athenemele. Itne anteme alhemele ileke Jesus-eke John-arle uyerreke-akerte. \s1 Jesus-ele tyerrtye atningke anthurre, 5,000 ingkirreke wantemele itnenhe anhelke mpwaremele \r (Matthew 14:13-21; Luke 9:10-17; John 6:5-13) \p \v 30 Ikwerenge-ntyele ayeye ilerlte-apentye akngerre areye apetyalpemele Jesus-nge apurte-irretye-alpeke. Itne renhe ileke itne-arle tyerrtye rlkerte areye anpemele angkwerre-iweke, arrentye areye aywepeke. \v 31 Kele Jesus apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkeke, “Mpe, anwerne alhetyekaye apmere nterte-werne akalke-irremele arrantherre nhenge arrernelhetyenhenge ltyerremele.” Alakenhe re angkeke arrpenhe atningke-arle akwete apetyerlenge arrpenhe areye akenhe alherlenge. Kenhe Jesus ikwerenhe areyele-arlke uyarne anthurre merne arlkweme, arrpenhe areye-arle akenhe akwete apetye-apetyerlenge. \v 32 Kele itne boat-eke antyemele, alherlte-iweke apmere nterte-werne tyerrtye areye-ketye irntwarre. \p \v 33 Kele tyerrtye areyele akenhe Jesus areke apententye akngerre ikwerenhe areye-akerte antyerlte-alherlenge boat-eke. Itne akaltye aneke apmere nthenhe-werne-arle itne alheme, itne kwatye iterele akwete unterlte-iweke arrwekele itne anetye-alhetyenhenge. Tyerrtye areye-arlke apmere arrpe-anenhe-ngentyele ingkele apenteke. Itne arrekwele alheke arrpenhe areyeke akarelhemele. \v 34 Nhenge Jesus apmere yanheke irremele boat-engentyele atnarnpemele, re areke tyerrtye atningke anthurre tnerrirrerlenge ikwerele, itne ikwere akarelheke. Re itneke alhwarrpe awelheke itne-arle yepe-yepe areye-arteke tnerrirrerlenge, arrpenheke arrangkwele itnenhe arntarnte-aretyeke. Kele re itnenhe arne atningke akaltyele-antheke. \v 35 Angwerre-angwerre-anteme-irreke, apententye akngerre ikwerenhe areye apetyemele ikwere angkeke, “Apmere nhenhe apmere arrpenhenge arlenge-ulkere, uterne kwenhe irrpeme. \v 36 Itnenhene apmere arrpenhe areye itweke-werne yernaye itne merne inetyeke alhetyenhenge.” \p \v 37 Jesus akenhe itneke angkerlenge, “Arrangkwe, arrantherre itnenhe merne anthaye!” \p Kenhe itne angkirtnerlenge. “Nthakenhe-arle-ame anwerne merne atningke anthurre inetyenhe itnenhe apeke atnerte ulthetyenhenge? Anwerne apeke apwerte mane atningke anthurre ahentyenge atnyenetyeke merne akngerreke inetyeke ingkirrekele arlkwetyeke.” \p \v 38 Kenhe re akenhe itneke angkeke, “Awerrirraye, merne tampe nthakentye-ame arrantherre atnyeneme?” \p Areke-arle iperre itne angkemele, “Akweke ware! Nhenhele merne tampe five-pele ware-arle irrpennge atherrame-arlke.” \p \v 39 Kele Jesus-ele apententye akngerre ikwerenhe areye ileke tyerrtye areye arrernelhetyeke mpwaretyeke atherrke-arleke urlerteke-urlerte anerrirretyeke. \v 40 Arratye itnenhe urlerteke-urlerte akalkelhe-ilekenge, ingkirreke anteme itne arrernelheke. Apurte arrpenheme atningke anthurre 100 pele arrawe-irreke. Kenhe apurte arrpenheme akenhe 50 pele arrawe-irreke. \v 41 Kele Jesus anteme merne 5 pele uthene irrpennge atherre ineke. Re alkere akertne-werne-atheke areke Ngkarte utyernemele tnakeke. “Akngeyaye, ayenge kwenhe lyete ngkwenge akangkemele angkeme merne nhenheke.” Kele re anteme merne renhe ultakeke, kere kwatye-arenye nhenge ngkweltye-ngkweltye-ilemele, re antheke apententye akngerre ikwerenhe areye. Itne untherlte-apemele merne uthene kere kwatye-arenye uthene akweke ware antherlte-apeke tyerrtye apurte-arle anerrirreke itnenhe. \v 42 Tyerrtye ingkirreke anthurrele arlkweke anhelke-irretyeke. \v 43 Ikwere iperrele apententye akngerre ikwerenhe areyele kutyerlte-apeke nhenge merne uthene irrpennge uthene impekele areye, 12 pele yakwethe akngerre areye-akertele. Yakwethe ikwerele ipmentye-ipmentye anthurre inteke. \v 44 Artwe areyele nhenge arlkweke atnerte-ante awelhetyeke 5,000 anthurrele. Arelhe-arlke ampe areyele-arlke merne uthene irrpennge uthene arlkweke. \s1 Jesus kwatye akertnele apetyeme \r (Matthew 14:22-32; John 6:15-21) \p \v 45 Jesus anteme apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkeke, “Arrantherre arrwekele alhaye boat-enge kwatye alayenge arrengakwe ampinye-werne alhaye, apmere nhenge Bethsaida-werne, tharle tyerrtye nhenhe areye apmere itnekenhe-werne yernirtneme.” Kele, apententye akngerre ikwerenhe areye anteme boat-eke antyemele alheke kwatye alayenge arrengakwe ampinye-werne-atheke. \v 46 Nhenge apententye akngerre areye arnpenheke-arle iperrele, Jesus apwerte akertneke antyeke re-arrpe angketyeke Ngkarteke. \v 47 Kenhe apententye akngerre ikwerenhe areye kwatye alayele alheke, ikwere ipenhe ingwele anteme irreke. Itne alherlte-iwemele kwatye mpwepele akwete. Kenhe Jesus akenhe apwerte akertnele re-arrpe aneke. \v 48 Re apententye akngerre ikwerenhe areye arlengeke areke mwantye anthurre alherlenge. Itne akngernelhe-ileke arne kwatyenge nhenge arrengkere akwele alhetyenhenge, itne uyarne anthurre arrengkere-irreke rlke akngerrele-arle wernekenge. Ingwele-ingwele anteme Jesus itneke arrateke kwatye artepele itneke-werne atheke ingke apetyemele. Rarle itnenhe ingkwe anperele irrenhetyeke-urletye. \v 49 Itne renhe areke anpere alherlenge itne itirreke rarle akwele lthane apetyemeke-athene kwatye artepenge. Itne arlkeke, “Ayekaye! Lthane-aketye alaye!” \v 50 Nhenge ingkirrekele aremele atere-irrereke. \p Jesus akenhe itneke angkerlenge, “Atere-irretyale anaye! Ayengeyaye! Atnerre anerrirraye!” \p \v 51 Re imerte boat-eke antyemele rlke akenhe atyenpe anteme-arle irrerlenge. Kenhe apententye akngerre ikwerenhe areye apateke anthurre. \v 52 Itne uyarne anthurre itelareke nthakenhe apeke Jesus-ele 5,000 atnerte ultheke merne akwekele ware. Kenhe Alere Ngkarte-kenhele-ante ware-arle alakenhe mpwareme. Kenhe itne akenhe uyarne akwetele itelarerrirreke nthakenhe-arle irrekenge. \s1 Apmere Gennesaret-ele Jesus-ele rlkerte areye angkwerre-iwetyame \r (Matthew 14:34-36) \p \v 53-54 Ikwerenge anteme itne kwatye alayenge arrengakwe ampinyeke-irreke apmere Gennesaret ikwerenge. Yanhenge, nhenge boat itnekenhe-arle ayerneke iperre renhe impemele, tyerrtye arunthe apetyewarrerlenge Jesus alhengke-areke. \v 55 Itne iparrpe angkentye antekelhe-ileke Jesus-arle apmere ikwerele anetye-alheke. Kenhe itne akenhe rlkerte areye antyameke-arleke atheneke ikwere-werne akngetyetyeke. Itne-arle apmere arrpe-anenhe ikwerenge akngetyetyame. Tyerrtye yanhe areyele aweke iperre rarle apmere arrpenhele aneke, itne anathe, rlkerte ntyamenge-arlke renhe itne akngetyetyame. \v 56 Kenhe Jesus apmere arrpe-anenhele untherle-anetyame. Nthenhele apeke-arle re anerlenge itne tyerrtye rlkerte areye akngetyetyame, apmere nthenhele-arle nhenge itne apurte-irretyarte. Itne rlkerte areye akngetyeke itnenhe athenetyeme ahelhe aketheke. Rlkerte areye Jesus-eke arnterre arlketyame, “Anwerne ahentye-aneme mantere akantye-ante ware ngkwinhe anpetyeke nhenge yanhe-arle anpeme-iperrele anwerne iparrpe mwerre-irretyenhenge!” Nhenge Jesus-ele mwerrelhe-ileke ingkirrekele-arle mantere ikwerenhe anpekenge. \c 7 \s1 Pharisee areye-arlke angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe areyele-arlke arrekwelenye areyeke iwerre apenterlte-anetyame \r (Matthew 15:1-9) \p \v 1 Ikwerenge Pharisee urrpetye-arlke angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe arrpenheme-arlke Jerusalem-engentyele apetyewarreke Jesus aretyeke. Itne renhe apenteke mwantyele aretyeke. \v 2 Itne areke apententye akngerre Jesus-kenhe areyele-arle pwethele ware arlkwerlenge, iltye-urrke alhewelhetyakenhele. Itne-arrpe alakenhe itirreke, “Ikwerenhe areye kwenhe iltye alhewelhetyakenhe, akngerrepate arrulenye anwerne-kenhele anwernenhe akaltyele-antheke-arteke, nhenge merne arlkwetyenhenge.” \p \v 3 Nhenge urreke Pharisee areye-arlke Jew arrpenhe areyele-arlke merne arlkwetyenhenge itne iltye alhewelhetyarte, nhenge arrekwelenyenge ularre. \v 4 Itne merne ineke iperre, itne apmere-werne akngirtneme renhe alhewemeke-amparre nhenge itne arlkwetyenhenge. Itne alheweme panikene-arlke, plate-arlke, arne arrpenhe areye-arlke arrekwelenye itnekenhe-arle-arteke. \p \v 5 Alakenhe ikwerenge itne Jesus apayuthneke, “Nthakenhe-arle-ame apententye akngerre ngkwinhe areyele apentetyakenhe akngerrepate arrulenye anwerne-kenhele-arle anwernenhe akaltyele-antheke? Itne akurne-arle mpwareme. Itne kwenhe iltye alhewelhetyakenhe, akngerrepate arrulenye anwerne-kenhele anwernenhe akaltyele-antheke-arteke, nhenge merne arlkwetyenhenge.” \p \v 6 Jesus anteme itneke angkeke, “Nhenge alakenhe-irreke arrantherre angkentye Ngkarte-kenhe untyeme-ileme. Angkentye arrekantherrenhe-arrpe arrantherre akaltyele-antheme. Yewe, arrantherre-arle ularele mwerre aneme akwele. Kenhe angkentye Ngkarte-kenhe-arle ileke, Isaiah-ele, arratye anthurre-arle arrule arrekantherre-akerte intelhe-ileke pipe-ke. \q1 ‘Tyerrtye nhenhe areyele ayenge tnakeme arrakerte itnekenhenge ware. \q2 Kenhe itne akenhe angkentye atyinheke akangkwe-irretyakenhele, atyenge ahentye-anerrirretyakenhe. \q1 \v 7 Itne urrtyirremele kwene-irremele ayenge tnakeme. \q2 Alakenhenge itne akaltyele-anthemele angkentye itnekenhe-arrpe. \q2 Itne urrtyirremele ileme angkentye atyinhe alakenhe re.’ \rq Isaiah 29:13.\rq* \m \v 8 “Iwenheke-ame arrantherre angkentye Ngkarte-kenhe awerrirretyakenhe, angkentye akngerrepate arrulenye arrekantherre areye-kenhe ware awerrirremele?” \p \v 9 Re anteme itneke angkeke, “Arrantherre ilernpenye anthurrele-ante angkentye Ngkarte-kenhe ipmentyele-iweme. Nhenge itirrewarremele angkentye arrekantherrenhe-arrpe itnenhe akaltyele-anthetyeke. \v 10 Kenhe Moses akenhe angkeke, ‘Arrantherre akngeye uthene meye utheneke akurne angkirtnetyale, renhe-atherrenhe aywerrke-irremele awetyeke. Alakenhe arrantherre apeke akurne angkerlenge akngeye uthene meye utheneke, renhe akenhe irrerlknge-arle atwerlenge.’ \v 11 Kenhe arrantherre akenhe renhe alakenhe-arle akaltyele-antherlenge, ‘Unte mangkwe uthene anyangkwe utheneke angketyeke, “The mpwelenhe alpe-eme-iletyeke arrangkwe-arle. Arne nhenge tharle mpwelenhe anthetyeke arntarnte-aretyeke, the Ngkarte anteme alhileke renhe anteme anthetyeke. Arne nhenhe-arle Corban.” ’ (Angkentye “Corban” ileme, arne iwenhe apeke renhe Ngkarte-arle antheke.) \v 12 Yewe, arrantherre akaltyele-antheme mwerre-arle alakenhe angketyeke, mwerre-arle meye uthene akngeye uthene alpe-eme-iletyakenhe. \v 13 Kenhe Ngkarte akenhe angkeke anwerne-arle aywerrkele awetyeke nhenge akangkwe-irretyeke akngeye uthene meye utheneke anwerne-kenhe. Kele arrantherre Ngkarteke untyeme-irremele, arrpenhe areyeke iletyenhenge itne-arle angkentye areyeke akangkwe-irretyeke arrekwelenye areye-arle angkekenge-ante ware.” \s1 Ikwerenge ularre tyerrtye angwenhe apeke re akurne areyeke itirremele mpwaretyenhenge \r (Matthew 15:10-20) \p \v 14 Jesus anteme tyerrtye areyeke antangkeke. Itne angathe-irremele apetyeke renhe awetyeke. Re anteme itneke alakenhe angkeke, “Ayenge awemele akaltye-irraye! \v 15 Iwenhe apeke renhe tyerrtyele-arle arrakerte ikwere-arleke akwerneme, renhe akurne-iletyeke arrangkwe Ngkartenge alkngetherre. Tyerrtye akurne-irreme Ngkartenge alkngetherre, rarle angkentye akenge areye angkemenge. \v 16 Yewe, aweke-arle ipenhele ayenge-arle angkerne, arrantherre akwete itirretyeke nhenhe ikwere nhenge arratye awetyenhenge.” \p \v 17 Ikwere-iperrele Jesus-ele itnenhene imperle-alhemele irrpenheke apmere kwene-werne. Apententye akngerre ikwerenhe areye apetyemele renhe apayuthneke, “Anwerneke ilaye angkentye nhenhe areye arratye-ilemele anwerne anteme itelarerrirretyenhenge.” \v 18 Jesus akenhe itneke angkerlenge, “Awerrirraye, arrantherre-ame itelaretyeke arrangkwe tyerrtye arrpenhe areyele-arteke? Arrantherre-ame uyarne akaltye-irreme? Arrantherre akurne-irretyakenhe Ngkartenge ularre, arrantherre-arle merne iwenhe apeke renhe arlkweke iperrenge. \v 19 Arrantherre itelarerrirretyeke nhenge tyerrtye areyele arlkwemele, merne re arrakerteke irrperlenge, re akurrkngeke irrpetyakenhe, kenhe merne nhenge anpere-irremele arratetyenhenge.” Kenhe Jesus akenhe angketyame mwerre-arle merne uthene kere uthene iwenhe apeke renhe arlkwetyeke. \p \v 20 Alakenhe awethe re angkeke, “Nhenge tyerrtyele akurne mpwareme rarle itirreke-iperre akurne mpwaretyeke re anteme akurne akwete aneme Ngkartenge ularre. \v 21 Nhenge tyerrtye akurnentye itirremele, alakenhenge anteme re arelhe arrpenhe areye mpwenye akngemele, arne arrpenhe-kenhe anyelkngele inemele, re tyerrtye arrpenhe atwemele, imerte arelhe arrpenhe anyelkngele intetyeke mpwareme. \v 22 Re apeke arne areye arrpenhe-kenhe aremele itneke ahentye-anemele. Re apeke urrtyirremele ilemele, arne akurne areye mpwaremele apure-irretyakenhele. Re apeke aremele alknge-uthnemele nhenge arrpenhele apeke arne mwerre mpwarerlenge. Re apeke arrpenheke tyele angkemele, akngerre itirreme. Nhenge re arerte-irremele akurne mpwareme. \v 23 Itirrentye ikwerenhele re akurne mpwarerle-aneme re akurne aneme Ngkartenge ularre.” \s1 Arelhe apmere arrpenhe-arenyele Jesus arratye aweme \r (Matthew 15:21-28) \p \v 24 Jesus-ele ikwerenge-ntyele impemele alheke apmere Tyre-ampinye-werne. Re apmere anyenteke irrpetye-alheke alengke-iwelhemele tyerrtye areye-ketye ikwere untheme-ketyenge. Re akenhe itnenhe uyarne ayakeke iletyale. \v 25-26 Kenhe arelhe anyentele aweke-arle iperrele nthenhele-arle Jesus anekenge, apetyeke apmere ikwere irrpenhemele kwene-irremele artepe aneke ingke ikwerenhele. Arelhe yanhe nhenge Jew anetyakenhe rarle Phoenicia-arenye apmere Syria-arenyele. Marle ikwerenhe aneke arrentye-akerte. Kele arelhele irnterre apayuthnetyame Jesus apetyetyeke arrentye ampikwe ikwerenhenge arratelhe-iletyeke aywepemele. \v 27 Kele Jesus renhe ayene-ilemele, angkentye artemele ikwere angkeke, “The merneke-amparre antherlenge ampe akweke areyeke, urreke akngwelye areyeke iwetyenhenge. Atyenge kwenhe mwerre anetyakenhe merne ampe areyenge rakemele akngwelye areye anthetyeke-arteke.” Kenhe Jesus-ele Jew areye akeme ampe areye, kenhe Jew anetyakenhe areye re akemele akngwelye areye. \p \v 28 Kenhe arelhe re akenhe ikwere angkirtnerlenge, angkentye arrpenhe alengkiwentye angkeke, “Yewe, arratye-arle alartetye, kele unte itelareme nhenge ampe areyele arlkwerlenge, merne ngkweltye-ngkweltye table-ngentyele atnyerlenge, kele akngwelyele arlkwerlenge anteme.” \p \v 29 Jesus imerte ikwere angkeme, “Arelhaye, unte kwenhe arratye angkeke. Unte-arle arratye itirreme tharle mpwaretyeke, kele ikwerenge anteme the mpwareme iwenheke unte-arle ahentye anemeke.” Kele arratye anthurre anteme ampe ikwerenhe iparrpe mwerre-irreke. \p \v 30 Re arratye alpemele aretye-alpeke apmerenge marle ikwerenhe ntyamenge interle-anerlenge arrentyele-arle impemele alhekenge. \s1 Jesus-ele artwe irlpe arerte angkwerre-iweme \r (Matthew 15:29-31) \p \v 31 Ikwere-ipenhele Jesus-ele apmere Tyre renhe impemele alheke apmere Sidon-enge anpere alheke. Re alheke apmere Ten Pele arritnyele Kwatye Alaye Galilee-werne-atheke. \v 32 Kenhe tyerrtye arrpenhe areyele akenhe akngetyeke artwe arerte anyente nhenge mwerre angketye-arlke-akenhe re. Itne arnterre apayuthneke Jesus-ele renhe anpetyeke angkwerre-iwemele. \v 33 Kenhe re akenhe ikwere antangkeke-arle iperre, renhe-arrpe akngemele. Kele imerte iltye ikwerenhe re irlpe kweneke-arleke arrerneke, iltye ikwerenheke-arleke pelhe-iweke iperre artwe renhe alenye anpeke. \v 34 Re imerte alkere-werne atheke arnaremele, atnerte antyeke rarle artwe ikwere-akerte arnterre itirremenge, re angkeke, “Ephaphatha,” angkentye yanhe ileme, “Altywere-irraye.” \p \v 35 Kenhe irlpe altywere-irreke, re mwerre anthurre anteme angketyame. \v 36 Jesus-ele itnenhe ileke arrpenhe areyeke iletyale. Nhenge itnenhe ayakemele itne akenhe ayeye apmere arrpe-anenhe anthurrele ilerlte-aperlenge. \v 37 Tyerrtye atningkele aweke-arle-iperrele itne apatewarreke anthurre angkerrirremele, “Ayekaye, re arratye anthurre arne mwerre anthurre mpwareme. Re irlpe metye areye altywere-ileke, nhenge re mpwareke tyerrtye angketye-arlke-akenhe areye angketyeke.” \c 8 \s1 Jesus-ele wantemele anhelke mpwareke tyerrtye atningke anthurre, 4,000 ingkirreke \r (Matthew 15:32-39) \p \v 1 Awethe-anteye tyerrtye areye apurte-irretyame nhenge itne Jesus awetyenhenge. Itne anerlte-anemele akwete merne itnekenhe uyerreke. Jesus apententye akngerre ikwerenhe areyeke antangkeke-arle-iperre, re itneke angkemele, \v 2 “Ayekaye, ayenge alhwarrpe awelheme tyerrtye nhenhe areyeke itne-arle atyengenge anerlenge arlte urrpetyenge merne itnekenhe uyerreke. \v 3 Tharle itnenhe uyarne yernekenge alhemele apeke itne angayakwe atnyeketyenge arrpenheme-arle apmere arlenge-ntyele apetyerlenge.” \p \v 4 Apententye akngerre ikwerenhe akenhe angkerlenge, “Anwerne apmere unpenyele anemele, nthenhe-ngentyele anteme anwerne merne inetyenhe atningke nhenhe areye wantetyeke?” \p \v 5 Jesus itneke angkirtneke, “Merne tampe nthakentye-arle-ame arrantherre atnyeneme.” \p Itne akenhe angkirtnerlenge, “Seven pele.” \p \v 6 Re ileke tyerrtye areye ahelheke arrernelhetyeke. Merne tampe seven-pele akngeke-iperrele, Ngkarteke atheke angkemele ultakeke anteme. Re antheke apententye akngerre ikwerenhe areye tyerrtye areye antherle-apetyeke. Itne akngernerlte-apemele antherlte-apeke itnenhe. \v 7 Itne irrpennge urrpetye-arlke atnyeneke. Jesus-ele ineke-arle iperre Ngkarteke angkeke. Re antheke apententye akngerre ikwerenhe areye tyerrtye areye antherlte-apetyeke. Arratye itne akngerlte-apemele itnenhe antherlte-apeke. \v 8-9 Tyerrtye 4,000 atningkele arlkwemele atnerte anhelke anteme awelheke. Apententye akngerre ikwerenhe areyele yakwethe seven-pele inemele, merne ipmentye-ipmentye areye kutyemele mpwanke-ileke itnenhe. Kele Jesus-ele anteme yerneke tyerrtye areye apmere-werne alpetyeke. \v 10 Apententye akngerre ikwerenhe areye ikwerenge boat-eke antyeke, kwatye alayenge arrengakwe-werne alheke Dalmanutha ampinye arritnye-werne. \s1 Itne Jesus uterneme ilyernpenyele mpwaretyeke \r (Matthew 16:1-4) \p \v 11 Kele Pharisee areye Jesus-werne apetyeke renhe uternetyeke arne ulyeyele mpwaretyeke, itneke imernetyeke Ngkartele-arle arratye renhe ngangkere antheke. \v 12 Kenhe Jesus-ele akenhe awemele re akurne anthurre awelheke angkemele, “Arrantherre ayenge akwete apayuthneme the ngangkerele mpwaretyeke. Kele arrangkwe, Ngkartele-arle iwenhe apeke renhe ngangkerele mpwaretyakenhe arrantherre-arle aretyenhenge ware akwele.” \s1 Merne arlware-ilentye akngerre Pharisee areye-kenhe \r (Matthew 16:5-12) \p \v 13 Ikwere ipenhe Jesus apententye akngerre ikwerenhe areye-arlke boat-eke antyemele kwatye alayenge arrengakwe-werne alheke. \v 14 Kenhe apententye akngerre areye akenhe alkngwirreke-arle merne tampe akngetyetyeke. Kenhe merne tampe anyente akenhe boat kwenele intetyame. \v 15 Jesus angkentye alengkiwentye akngerre angkerlenge, “Mwantye itirremele arelhewarretyeke arne nhenge merne arlware-ilentye akngerre Pharisee areye-kenhe-ketyenge, Herod areye-kenhe-ketyenge.” \p \v 16 Nhenge apententye akngerre areyele aweke alakenhe-arle itne angkerreke, “Nthakenhe-ame re angkeme? Re apeke-arle alakenhe angkeme anwerne-arle merne imperlte-alhekenge.” \p \v 17-18 Kenhe Jesus-ele awerlenge nthakenhe-arle itne angkeke imerte alakenhe itneke angkemele, “Iwenhenge-ame arrantherre angkerreme merne akngetyetyakenhenge? Arrantherre apeke-arle itirreme tharle arrenhantherrenhe uyarne wanteme. Arrantherre-ame ayenge ipmentyele-arle areme ayenge itele-arlke-aretyakenhele? Arrangkwe arrantherre apeke alkngwirreke. \v 19 Arrantherre apeke-arle alkngwirreke-arle tharle tyerrtye 5,000 wanteke merne 5 pele-ngentyele ware, kele itne arlkwemele atnerte anhelke-ilelhemele. Yakwethe nthakentye-arle-ame arrantherre kutyemele akngerre-ileke merne ngkweltye-ngkweltye areyele?” \p Itne akenhe angkirtnerlenge, “Anwerne twelve pele akngerre-ileke.” \p \v 20 Jesus angkeke, “Ikwere-ipenhele merne tampe seven-pele ultakeke iperre, the tyerrtye arrpenhe atningke anthurre antheke, tyerrtye 4,000. Yakwethe nthakentye-arle-ame arrantherre akngerre-ileke merne ngkweltye-ngkweltye areyele?” \p Itne akenhe angkirtnerlenge, “Anwerne seven-pele akngerre-ileke.” \p \v 21 Jesus itneke angkeke, “Awerrirraye, arrantherre-ame itelaretyakenhe akwete?” \s1 Jesus-ele tyerrtye alknge pwenge alkngampelhe-ileme \p \v 22 Ikwere-ipenhele Jesus apententye akngerre ikwerenhe areye-arlke apmere Bethsaida-werne apetyeke. Kenhe tyerrtye arrpenhe areyele akenhe artwe pwenge-arle ikwere-werne akngetyerlenge. Itne arnterre apayuthneke Jesus-ele renhe anpetyeke angkwerre-iwemele. \v 23 Kenhe renhe iltye inemele, apmere yanhe impemele renhe akethe-werne akngeke. Kele Jesus-ele artwe ikwere alkngeke-arleke pelhe-iweke iperrele, renhe anpeke, apayuthnemele, “Unte-ame arne iwenhe apeke renhe areme?” \p \v 24 Re angkirtnerlenge, “Yewe, the kwenhe tyerrtye areye arne-arteke untherlenge areme.” \p \v 25 Jesus-ele awethe alknge anpeke. Kenhe artwe rarle arnterre anthurre areke, alknge ikwerenhe mwerre-irreke. Re areke arne ingkirreke akethe anthurre irrerlenge. \v 26 Jesus-ele renhe ileke, “Apmere yanhe ikwere-werne alpetyale.” Re artwe nhenge apmere ikwerenhe-werne yerneke. \s1 Peter arratye angkeke iwenhe ikwere-akerte Ngkartele-arle alhilekeke Jesus-akerte \r (Matthew 16:13-20; Luke 9:18-21) \p \v 27 Ikwere-ipenhele Jesus uthene apententye akngerre areye uthene alheke ampinye-werne apmere itwele Caesarea Philippi arritnye, re anteme apententye akngerre itnenhe apayuthneke alakenhe, “Atyenge ilaye! Nthakenhe-ame tyerrtye arrpenhe areye atyenge-akerte angkerreme?” \p \v 28 Itne akenhe ikwere alakenhe-arle angkirtnerlenge, “Arrpenheme areye itirreme unte-arle akwele John nhenge tyerrtye areye-arle kwatyeke akwernetyarte, itethe-arle-irrintye-alpeke. Arrpenhe areye akenhe itirreme unte-arle Elijah-arle akwele itethe-arle-irrintye-alpeke. Arrpenhe areye akenhe itirreke unte-arle akwele artwe nhenge angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apentye akngerre.” \p \v 29 Kele Jesus itneke angkeke, “Kele angwenhe anteme arrantherre ayenge ileme?” \p Peter angkirtnerlenge, “Unte-arle Christ-arle, yanhe renhe-arle Ngkartele alhileke.” \p \v 30 Kele Jesus alakenhe itneke angkeke, “Tyerrtye arrpenhe areye atyenge-akerte iletyale, kele arrantherre itelareme ayenge-arle Christ aneme Ngkartele-arle alhileke!” \s1 Jesus ilelheme rarle ilwetyenhenge \r (Matthew 16:21-28; Luke 9:22-27) \p \v 31 Kele Jesus-ele anteme itnenhe akaltyele-anthetyame, angkemele, “Itne-arle ayenge atwetyenhe Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, itne ayenge kwarnetyenhe akngerre anthurre. Kenhe akngerrepate areyele-arlke, kwertengerle akngerrepate tyatye-arenye areyele-arlke, angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe areyele-arlke ayenge iltye anthetyenhe, arrpenhe areyele ayenge ilwetyeke-ante atwetyenhe. Ingwe atherre-iperrele itne ayenge irrerlknge atwekenge ayenge itethe-irrirtnetyenhe akeme-irremele.” \v 32 Rarle itneke akethe iletyame. Kenhe Peter Jesus-eke antangkeke renhe akngakelhe-ilemele. Ikwere ahele angkemele re angkeke, “Itne kwenhe ngenhe irrerlknge atwetyale anetyeke.” \v 33 Kenhe Jesus ikwere-werne ularre-irremele, ikwere-ipenhele aremele apententye akngerre ikwerenhe areye, re anteme ahele angkeke, “Arrentye-aye! Ayenge impemele alhaye. Unte-arle itirreme tyerrtye ahelhe-arenye-arteke-arle. Unte kwenhe Ngkarte-arteke itirretyakenhe.” \p \v 34 Jesus antangkeke tyerrtye areyeke-arlke apententye akngerre ikwerenhe areyeke-arlke itneke angkemele, “Angwenhele apeke-arle ayenge apenterle-anetyeke ahentye-aneme, re ikwere-arrpe alkngwirretyeke, atyenge-ante itirremele ayenge apenterle-anetyeke. Kenhe arrpenhe areyele apeke ngenhe atwerrirretyenhe arne arntarlkweke-arleke, unte-arle ayenge apenterlenge, kele mwerre-arle. Atere-irretyalaye ilweme-ketye, ayenge akwete apenterle-anaye! \v 35 Kenhe unte apeke-arle ahentye-aneme akwete itethe anetyeke, unte akenhe ilelherlenge unte-arle atyenge akutne akwele, arrpenhe areyele ngenhe atweketye, kele unte Ngkartenge itethe akwete-ante anetyakenhe-arle. Kenhe arrpenhe areyele apeke ngenhe atweme unte-arle ayenge apentemenge, angkentye mwerre atyinhe ilerle-apemenge anteye, kele unte Ngkartenge itethe akwete-ante-arle anetyenhe. \v 36-37 Nhenge tyerrtye akenhe ahentye-anemele arne ahelhe nhenhe-arenye atningke inetyeke, kele re apententye akngerre-irretyakenhe-arle, nthakenhe-arle anteme irreme re ilwerlenge? Kele, re ilwemele, aparnte-irretyenhe, Ngkartenge akwete-ante anetyeke arrangkwe. Anwerne arne areye Ngkarte uyarne antheme, ikwerenge itethe akwete-ante anetyenhenge. \v 38 Urreke rarle, ayenge Apmere Ngkarte-kenhe Alkere Akertne-ngentyele apetye-alpetyenhe, alkere-arenye Ngkarte-kenhe arunthe-akerte. Ayenge Ngkarte-ngentyele lterrke akngerre-akerte apetye-alpetyenhe. Ayenge, Alere alkere-arenye ahelhe nhenhele-arle inteke. Kenhe angwenhe apeke atyengetye apure-irremele, tyerrtye akurne areyenge arrwekele angkemele, rarle ayenge itelaretyakenhe akwele, kenhe ayenge anteme-arle apetye-alpemele ikwere-ketye apure-irretye-alpetyenhe angketye-alpemele tharle renhe itelaretyakenhe anteye-arle.” \c 9 \p \v 1 Jesus-ele akwete itneke ileme, “Mwantye awerrirraye! Arrpenheme-arle lyete nhenhele tnerrirremele ayenge arerrirretyenhe, apetyalperlenge Alartetye anetyeke tyerrtye ingkirreke Ngkarte-kenheke. Itne urreke ilwerrirretyenhenge nhenhe-urrke aretyenhe.” \s1 Jesus arrpenhe-irreme apwerte antherrtye akertnenge \r (Matthew 17:1-8; Luke 9:28-36) \p \v 2 Arlte six pele iperrele Jesus antangkeke Peter, James, John-ekarlke. Re itnenhe akngeke apwerte akertne anthurre-werne, itne-arrpe anetyeke. Itne aretyame, Jesus arrpenhe anthurre irrerlenge. \v 3 Mantere ikwerenhe mperlkere anthurre irreke. Kenhe angwenhele apeke re akenhe mantere alhewetyeke arrangkwe-arle mperlkere alakenhe-ante irretyeke-arteke. \v 4 Iparrpele, Elijah uthene Moses uthene arraterle-anerremele Jesus ikwere angkerle-anerreke. \v 5 Peter anteme Jesus-eke angkeke, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye, mwerre-ame anwerne ngkwengenge nhenhele aneme? Unte apeke-arle ahentye-anemenge, anwerne ilthe urrpetye artetyeke, ngkwenge anyente, Moses-eke anyente, arrpenhe Elijah-eke-arle? Mwerreye?” \v 6 Kenhe itne areke-arle-iperrele atere-irrereke. Alakenhenge Peter-ele itelaretyakenhe aneke nthakenhe-arle re angkeke. \p \v 7 Kenhe angkulye alernnge-alernngele itnenhene arteke. Angkulye-ngentyele angkerlenge itne aweke, “Nhenhe kwenhe alere atyeperre anyente atyinhe. Renhe akwetethe anthurre awerrrirraye.” \v 8 Nhenge areke-arle-ipenhele, itne areke Jesus re-arrpe anteme tnerle-anerlenge ikwerele, arrpenheke arrangkwe. \s1 Ayeye apwerte antherrtye akertne-ngentyele atnarnpeme akerte \r (Matthew 17:9-13; Luke 9:36b) \p \v 9 Itne apwerte kwenekerle-alhemele Jesus-ele itnenhe ileke, “Arrantherre iletyale anetyeke tyerrtye areyeke iwenhe-arle arrantherre nhenheke arekeke. Nhenge urreke ayenge, Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, itethe-arle-irreke irrerlkngele aneke akeme-irretyenhe. Ikwere iperre anteme arrpenhe areyeke iletyenhenge.” \p \v 10 Arratye itne nterte akwete aneke angketyakenhe. Itne anteme angkerretyame, “Iwenhe apeke rarle angkeme itethe-arle-irrirtnetyenhe re ilweke-arle-iperre re akeme-irrirtnetyenhenge?” \v 11 Apententye akngerre Jesus-kenhe areyele renhe apayuthneke, “Angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe areye angkeme Elijah-arle arrwekele apetyetyenhe. Itne-ame arratye angkeme? Itne awethe angkeme, artwe nhenge Ngkartele alhileke-arle akwele apetyeme intertele.” \p \v 12-13 Re itneke angkirtneke, “Yewe, Elijah anteme arrekwele apetyemele arne ingkirreke mpwaretyeke. The arrekantherre arratye ileme: Elijah kele apetyeke, kenhe itne akenhe renhe alengkaretyakenhe-arle anerlenge. Itne ikwere irrpelthe-irreke. Itne renhe atweke, alakenhe-arteke angkeme Pweke kwenenge nhenge itne-arle arrule intelhe-ileke. Alakenhe-arteke itne ayenge atwetyenhe, ayenge-arle Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke.” \s1 Jesus-ele ampe arrentye-akerte mwerre-ileme \r (Matthew 17:14-20; Luke 9:37-43a) \p \v 14-15 Nhenge apwertenge kwene-akerle apetyemele Jesus apententye akngerre ikwerenhe areye-arlke arratetye-alpeltiweke. Itne areke tyerrtye atningke tnerrirrerlenge. Kenhe itne Jesus areke-iperrele atnulkeke anthurre. Itne akangkemele anthurre unterlte-iweke ikwere-werne. Angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe areye-arlke tnerrirretyame, apententye akngerre nine-pele ikwerenhe areyeke ahele-ahele akerremele. \v 16 Jesus-ele apententye akngerre ikwerenhe areye apayuthneke, “Iwenhe ikwere-ame arrantherre ahele-ahele akerretyame?” \p \v 17 Artwe arrpenhe akenhe angkerlenge, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye, the kwenhe alere atyinhe ngkwenge-werne akngetyenhe. Re kwenhe arrentye-akerte ante angketye-arlke-akenhe. \v 18 Arrentyele renhe atnyenemele renhe rlkerte mpwareme. Arrentyele renhe ntewemele akenhe re atnyetye-alperlenge. Nhenge re artitye arrurrkemele, arrakerte urlkerrpe-urlkerrpe-irremele, yanhe ikwerele re lterrke-arle irreke anteme. Kenhe the akenhe apayuthneke apententye akngerre ngkwinhe areye arrentye aywepetyeke. Itne akenhe uyarne aywepewarrerlenge.” \p \v 19 Nhenge Jesus-ele nhenhe awemele re itneke angkeke, “Arratye, tyerrtye arrantherre-arle Ngkarteke akangkwe-irretyakenhe-arle arrantherre akwetethe-arle apale itirrentye akngerre. Arrantherre-ame ayenge akwete ulpertelhe-ileme arrantherre-arle itelarerrirretyakenhe? Ilengareke-atwetye ayenge arrekantherrenge anerle-anetyeke urreke anthurreke-atwetye apeke? Kele ampe urreye atyenge-werne akngetyaye!” \v 20 Kele itne renhe akngetyeke. \p Arrentyele Jesus renhe aremele arteke re ampe urreye renhe arntirrkwemele ntewemele, irrkarnpemele, re arrakerte urlkerrpe-urlkerrpe-irrerlenge. \p \v 21 Jesus-ele akngeye ikwerenhe apayuthneke, “Re-ame alakenhe akwetethe?” \p Kenhe re angkirtnerlenge, “Yewe, ampe akwekenge-ntyele kwenhe re alakenhe aneke. \v 22 Kenhe arrentyele renhe akwete-akwete ureke-arleke iwemele kwatyeke-arleke-arlke, irrerlknge atwetyeke. Ilerneke alhwarrpe-irraye, mwerre-ilemele. Kenhe unte apeke ilyernpenye mwerre mpwaretyeke, ithwenge apeke.” \p \v 23 Jesus angkirtnerlenge, “Iwenhenge-ame unte-arle ayenge alakenhe apayuthneme? Unte apeke itirreme Ngkartele-arle renhe mwerre mpwaretyeke, kenhe re akenhe ngkwenge mpwaretyenhenge-arle.” \p \v 24 Re angkeke, “Ayenge apele itirreme Ngkartele atyenge mwerre mpwaretyeke. Ayenge alpe-eme-ilaye the arratye itelaretyeke rarle arne ingkirreke anthurre arratye mpwaretyenhe.” \p \v 25 Kenhe Jesus-ele areke tyerrtye areye apurte-irremele itwe-irrintyerlenge, itne-arle arerrirretyeke nthakenhe-arle Jesus-ele mpwaretyenhe. Kele re arrentyeke angkeke, “Arrentye arerte-arerte-aye, ikwerenge arrataye, awethe apetyalpetyale!” \p \v 26 Kenhe arrentye akenhe arlkeke ampe renhe akngernelhe-ilemele, ampe renhe alknge ingwemerte-ilerlenge, re ahelheke-arleke atnyeke. Kele arrentye re renhe impemele anteme alheke. Kenhe tyerrtye areyele akenhe aremele angkeke, “Araye! Renhe ilweke-arle anteme.” \v 27 Kenhe Jesus-ele renhe iltyenge inemele renhe akemelhe-ilemele ngkerneke. \p \v 28 Ikwere-ipenhe Jesus alpeke apmere rarle aneke-werne. Jesus re-arrpe anerlenge, apententye akngerre areyele renhe apayuthneke, “Iwenhenge-arle-ame anwernele arrentye yanhe uyarne aywepeke?” \p \v 29 Re itneke angkirtnerlenge, “Ngkarte apayuthnemele-ante ware arrantherre aywepetyeke arrentye yanhe-arteke.” \s1 Jesus awethe ilelheke rarle ilwetyenhenge \r (Matthew 17:22-23; Luke 9:43b-45) \p \v 30 Ikwere-ipenhele Jesus-ele, apententye akngerre ikwerenhe areyele-arlke apmere renhe impemele alheke, apmere Galilee-werne. Jesus ahentye-anemele alengke-iwelhemele anetyeke arrpenhe areye apatetyenhenge nthenhele-arle re anekeke. \v 31 Re apententye akngerre ikwerenhe areye iletyame, “Ayenge, Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, urreke artwe anyentele ayenge artwe akurne areyeke imernetyenhe, ayenge itnenhe iltye anthemele, itne imerte ayenge inemele akngerlte-iwemele ayenge atwetyeke. Kele ingwe atherre iperre ayenge itethe-irrirtnetyenhe ilweke-arle iperre imerte akeme-irremele.” \p \v 32 Kenhe itne uyarne anthurre itelareke, “Iwenhe-ame re angkeme?” Kenhe itne atere-irrerirreke renhe ayeye ikwere-akerte apayuthnetyeke. \s1 Anwerne tnakelhetyale anetyeke \r (Matthew 18:1-5; Luke 9:46-48) \p \v 33 Ikwere-iperre itne alhemele apmere Capernaum-eke irretye-alheke, apmere ikwerele itne anetye-alheke. Jesus-ele apententye akngerre ikwerenhe areye apayuthneke, “Iwenhe ikwere-ame arrantherre angkerreke apetyewarremele?” \v 34 Kenhe itne nterte anthurre anteme-irremele anerrirreke. Alakenhenge itne ahele-ahele akerretyame nhenge angwenhe apeke ikwere-akerte arrpenhe areyenge akngerre ulkere. \v 35 Kenhe Jesus akenhe arrernelheke itneke antangkemele apententye akngerre 12 pele ikwerenhe areyeke angkemele, “Unte apeke arrpenhe areyenge akngerre ulkere anetyeke, alartetye-arteke, unte kwenhe arrpenhe areyenge akweke-ulkere anetyeke. Arrpenhe ingkirrekeke urrkaperle-anetyeke.” \v 36 Re imerte ampe akweke anyenteke antangkeke angathe-irretyeke. Re anteme itneke angkeke, \v 37 “Kele angwenhele apeke ampe akweke alakenhe nhenhe atyewe akemele rarle atyinhe anteye-arle, the renhe atyewe akeme-anteye, Ngkartele-arlke, rarle ayenge yernekenge.” \s1 Artwe arrpenhele arrentye areye aywepetyame \r (Luke 9:49-50) \p \v 38 John angkeke, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye, anwerne areke artwe anyentele arrentye ayweperle-anerlenge arritnye ngkwinhe atniwemele. Anwerne renhe ayakeke rarle anwerne-kenhe anetyakenhenge.” \p \v 39 Jesus itneke angkeke, “Ayaketyale anaye. Angwenhele apeke re mwerre mpwareme arritnye atyinhe atniwemele, atyenge angkentye akurne angketyakenhele aneme. \v 40 Angwenhe areye nhenge anwerneke tyele angketyakenhe-arle, anwernenhe ayaketyakenhe, itne atyewe anwerne-kenhe-arle aneme. \v 41 Arrantherre ingkirrekele nhenhe itelaraye. Angwenhele apeke ngenhe kwatye antheme unte antywetyeke nhenge unte-arle ayenge apentemenge. Kele, urreke akenhe Ngkartele renhe arne mwerre akngerre anthetyenhenge.” \s1 Uternetyale Apententye akngerre akurne mpwaretyeke \r (Matthew 18:6-9; Luke 17:1-2) \p \v 42 Jesus itneke akwete angkeke, “Kele arrantherre apeke apententye akngerre atyinhe anyente akurne mpwaretyeke ileme, ampe akweke nhenhe-arteke apeke, Ngkartele arrenhantherrenhe akenge-arle-ileme. Arrpenhele apeke apwerte akngerre iteke ayernemere ngenhe kwatye iperteke iwemele, kenhe tyerrtye areye itirrewarremere arne akenge-arle ngkwenge irrekenge. Kenhe Ngkartele akenhe ngenhe akenge awethe ulkere mpwarerlenge, apwerte nhenge ayerneke-artekenge, unte apeke-arle arrpenhe renhe, ampe akweke nhenhe-arteke, akurne mpwaretyeke ilekenge. \v 43-44 Kele, unte apeke iltye ngkwinhele akurne mpwareme. Kele, unte iltye anyente ultakemele iwetyeke unte akwete akurne mpwareme-ketyenge. Kele mwerre-arle unte iltye anyente atnyeneme, kele unte itethe akwete anetyenhenge Ngkartenge. Kele akurne anthurre unte-arle iltye atherrele apeke akurne mpwarerle-aneme, Ngkartele-arle ngenhe apmere akurne ikwere-arle iwerlenge, ure akngerreke-arleke, akwete-ante-arle amperle-aneme. \v 45-46 Kele, unte apeke ingke ngkwinhele akurne mpwareme. Kele, unte ingke anyente ultakemele iwetyeke unte akwete akurne mpwareme-ketyenge. Kele mwerre-arle unte ingke anyente apeke atnyeneme, kele unte itethe akwete anetyenhenge Ngkartenge. Kele akurne anthurre unte-arle ingke atherrele apeke akurne mpwarerle-aneme, Ngkartele-arle ngenhe apmere akurne ikwere-arle iwerlenge, ure akngerreke-arleke. \v 47 Unte apeke alknge ngkwinhele aremele akurne mpwareme. Kele unte alknge ngkwinhe tyerremele iwetyeke unte akurne awethe mpwarerle-aneme-ketye. Kele mwerre-arle unte apeke alknge mwerre anyente aneme itethe akwete anetyeke Ngkartenge. Kele unte akurne akwete mpwarerle-aneme alknge atherre-akertele Ngkartele-arle ngenhe iwerlenge apmere akurne ikwere-werne, ure akngerreke-arleke.” \v 48 Apmere yanhe ikwerele mpwerele tyerrtye areye akwetethe arlkwerlte-aneme, ure uyerretyakenhe akwete amperle-anerlenge. \p \v 49 Jesus itneke awethe angkeke, “Tyerrtye ngkwenge akengentye angkerlenge ngenhe apeke atwemele, ayenge apenterle-anaye, kele Ngkarte ngkwenge akangkentye anetyenhe. Ngkartele tyerrtye ingkirreke lterrke atnyenetyenhe, urele, apirntele-arlke.” \p \v 50 Jesus alakenhe-arlke angkeke, “Tyerrtye areyele apirnte-arteke lerneme merneke-arleke kereke-arleke nhenge mwerre anetyenhenge arlkwetyeke. Apirnte apeke intemele akurne-irremere, arrpenheke arrangkwele uyarne mwerre mpwaretyenhenge awethe. \p “Alakenhe re-arteke, arrantherre apirnte-arteke anetyeke, lterrke mwerre anerlte-anaye, mwerre angkerraye apententye akngerre arrpenheke unte nhenge aremele, akwetethe anthurre mwerre anetyenhenge.” \c 10 \s1 Anewarte atherre akwete anthurre anetyeke \r (Matthew 19:1-12) \p \v 1 Ikwere-ipenhele Jesus-ele apmere Capernaum imperle-alheke antekerre apmere Judea arritnye-werne alhemele. Re aneke ikngerre-ampinyele kwatye lhere Jordan-enge. Yanhe ikwerele tyerrtye atningke anthurre apetyewarremele tnerrirreke ikwerenge. Kenhe re itnenhe akaltyele-anthetyame nhenge rarle akwetethe akaltyele-antheme-arteke apmere arrpe-anenhe ikwerele. \p \v 2 Artwe Pharisee urrpetye apetyeke Jesus renhe ularele apayuthneke, “Anwerneke ilaye! Mwerre-ame artwe anewe ikwerenhenge akalke-irreme arelhe renhe mikwe anyikwe-werne yernirtnemele?” \p \v 3 Re itneke angkirtneke, “Iwenhe-ame Moses angkeke?” \p \v 4 Itne angkeke, “Moses alakenhe angkeke, ‘Nhenge artwe apeke ahentye-anemele anewe ikwerenhenge akalke-irretyeke, re apeke intelhe-iletyeke pipe-ke-arleke renhe anthetyeke imerte renhe yernirtnemele.’” \p \v 5-6 Jesus itneke angkirtnerlenge, “Nhenge Ngkartele urreye uthene marle uthene arrwekele aknganeke, ratherre anewe akerretyeke akwetethe anerle-anerretyeke. Kenhe arrantherre-arle angkentye Ngkarte-kenhe impeme, iwenhe apeke renhe akwenpele mpwarewarreme. Alakenhe ikwerenge-ntyele Moses-ele arrenhantherre angkentye antheke artwele anewe ikwerenhe kele impetyeke. \v 7 Angkentye Moses-kenhe alakenhe angkeme, ‘Kenhe artwele anyikwe uthene mikwe uthene imperle-alhemele arelhe anewe akemele, ratherre anyente-irretyeke.’ \v 8-9 Yewe, ratherre atherre-arle aneke tyerrtye anyente anteme irreke, alakenhenge anteme artwe re arelhe ikwerenhe yernetyale re ikwerenge akwete anetyeke, Ngkartele-arle artwe renhe anyentelhe-ilekenge arelhe anewe ikwerenheke-arleke.” \p \v 10 Itne alpeke apmere-werne nthenhele-arle itne anetyame-werne. Yanhe ikwerenge anteme apententye akngerre ikwerenhe areyele renhe apayuthneke, “Nthakenhe-ame unte akethe-nge angketyame?” \v 11 Re itneke angkirtnerlenge, “Artwe angwenhe apeke anewe ikwerenhenge akalke-irremele renhe yernirtnemele re anteme arelhe arrpenhe anewe akemele, rarle mpwenye ikngwemele. Re arne akenge anthurre ikwere mpwareme. \v 12 Kenhe arelhe angwenhe apeke anewe ikwerenhenge akalke-irremele re anteme artwe arrpenhe anewe akemele, rarle mpwenye ikngwemele, akurne anthurre rarle.” \s1 Jesus ampe akweke areyeke antangkeme \r (Matthew 19:13-15; Luke 18:15-17) \p \v 13 Urreke re, tyerrtye arrpenhemele ampe akweke itnekenhe Jesus-werne akngetyewarreke, re itnenhene anpetyeke. Kenhe apententye akngerre Jesus-kenhe areye itneke ahele-irremele angkerrirreke. \v 14 Kenhe Jesus-ele areke-arle iperre ahele-irreke, apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkemele, “Nhenge arrantherre aremele ampe akweke areye atyenge-werne apetyerlenge itnenhe ayaketyale anaye! The arrenhantherrenhe ileme angwenhe apeke ampe akweke nhenhe areye-arteke, Ngkartele itnenhe atyewe Ikwerenhe aketyenhe arntarnte-aremele alartetye itnekenhele-arteke.” \v 15 Nhenhe itelaraye. The arrenhantherrenhe arratye anthurre ileme, arrantherre apeke Ngkarte arratye itelaretyakenhe ampe nhenhe areyele-arle arratye itelarerrirreme-arteke, kele arrantherre Ngkarte renhe arratye apentewarretyakenhe. Rarle Alartetye arrekantherrenhe kwenye-arle. \v 16 Ampe areye kwaketye inemele re akaperte anpetyamele, Ngkarte apayuthnemele itnenhe arntarnte-aretyeke. \s1 Artwe apmerrke mane atningke-akerte arne-arlke atningke-akerte \r (Matthew 19:16-30; Luke 18:18-30) \p \v 17 Jesus anteme ingkwe alhetyeke aneke, kele artwe anyente akenhe untemele ikwere artepe aneke angkemele, “Yewe, Akaltyele-anthenhe-anthenhe mwerre-aye! Arne iwenhe-ame mwerre the mpwaretyeke Ngkarteke anyente-irremele ikwerenge akwete-ante anetyenhenge?” \p \v 18 Kenhe Jesus akenhe angkerlenge, “Iwenheke-ame unte ayenge mwerre akeme? Tyerrtye arrpenhe mwerre anetyakenhe, kenhe Ngkarte-ante mwerre. \v 19 Unte apeke ahentye-aneme itethe akwete-ante anetyeke, kele antime unte-arle akwetethe angkentye akngerre Moses-kenhe apenterle-anetyeke. ‘Tyerrtye arrpenhe renhe irrerlknge atwetyale! Intetyale anewe tyerrtye arrpenhe-kenhenge, impetyeke akwete. Anyelkngele inetyale! Ularele apwerte ngkweltye inetyale anetyeke! Arrpenheke akurne ilpernetyale! Meye uthene akngeye uthene akwetethe awerle-anetyeke ikwere-atherre ahele-irretyale!’” \p \v 20 Artwe awethe angkeke, “Akngerrepataye, ampe akwekenge-ntyele kwenhe the awemele angkentye yanhe renhe mpwaretyarte.” \p \v 21 Kenhe Jesus-ele renhe aremele, alhwarrpe awelheke ikwere angkemele, “Arne anyente kwenhe unte-arle mpwaretyakenhe. Unte alhetyeke arne ingkirreke ngkwinhe maneke anthetyeke, kele mane anthemele mane anetyakenhe areyeke imerte apetyemele ayenge apentetyeke, yanhe-ngentyele anteme, unte ineme arne mwerre anthurre alkere akertne-ngentyele.” \v 22 Nhenge artwele awemele, re inngerre ikwerenhe akngarte-iwelheke. Re irrare-irremele imerte alpemele rarle mane-arlke mantere-arlke atningke atnyenekenge, re akenhe ikwere-arrpe atnyenetyeke-arle ahentye-aneke. \p \v 23 Nhenge Jesus-ele areke artwe re alherlenge, re ularre-irremele apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkeke, “The arrekantherre arratye ileme, tyerrtye mane-arlke mantere-arlke atningke-akerte areye arrpernkeme Ngkarte renhe apayuthnetyeke alartetye irretyenhenge itnenhe arntarnte-aretyenhenge.” \p \v 24 Apententye akngerre ikwerenhe areye apatewarreke nhenge itne awemele nhenhe renhe. Kenhe Jesus itneke awethe angkeke, “Yewe atyewe areye, awerrirraye. Tyerrtye ingkirreke arrpernkeme Ngkarte renhe apayuthnetyeke alartetye irretyeke itnenhe arntarnte-aretyenhenge. \v 25 Ayenge awerrirraye! Arrantherre itelareme alhwenge yerre-kenhe-arle altywere akweke anthurre-akerte, kamule apeke-ame altywere ikwerenge irrpenhemere? Arrangkwe. Alakenhe akwele angwenhe apeke mane atningke-akerte, arrpernkeme Ngkarte renhe apayuthnetyeke alartetye irretyeke itnenhe arntarnte-aretyenhenge.” \p \v 26 Kele apententye akngerrele awekenge anteme, apatemele anthurre itne Jesus apayuthneke, “Kele, tyerrtye iwenhe-arteke anteme Ngkartele itethe akwete-ante atnyenetyenhe?” \p \v 27 Kele Jesus-ele itnenhe arratye aremele angkeke, “The arrenhantherrenhe ileme, tyerrtye-arle arntarnte-arelhetyeke arrangkwe-arle, kele Ngkartele-ante-arle renhe arntarnte-areme.” \v 28 Kele Peter angkerlenge, “Awaye, unte itelareme anwerne kwenhe arne areye impemele apetyeke ngenhe apentetyenhenge.” \p \v 29 Jesus angkirtnerlenge, “Kele angwenhele apeke ayenge apentetyenhenge, re apeke-arle apmere impekenge, kake akngerre uthene yaye akngerre uthene-arlke, mikwe uthene anyikwe uthene-arlke, ampe-arlke, kartene ikwerenhe-arlke, rarle ayeye mwerre ilerle-apemenge. \v 30 Kele alakenhenge Ngkartele renhe antheme awethe ulkere rarle arrekwele atnyenekenge, apmere awethe, akngeye uthene meye uthene awethe, kake akngerre-arlke atyeye areye awethe, kartene arrpenhe awethe-arlke. Renhe kwarnetyenhe-arlke nhenge tyerrtye areyele renhe ingkertele atwerrirrerlenge ahentye-anetyakenhele. Urreke anteme re Ngkartenge aneme akwete-ante apurte anteme. \v 31 Arrantherre itelareme tyerrtye arrpenhe areye atyeperre anthurre anteme, kele arrpenhe areye akenhe anetyakenhe-arle. Kele tyerrtye atyeperre-arle aneke itne akweke anteme-arle irreme, kele tyerrtye atyeperre anetyakenhe itne anteme-arle atyeperre anthurre irretyenhe.” Alakenhe-arle Jesus angkeke apententye akngerre ikwerenhe areyeke. \s1 Jesus awethe ilelheme rarle ilwetyenhenge \r (Matthew 20:17-19; Luke 18:31-34) \p \v 32 Jesus, apententye akngerre ikwerenhe areye-akerte iwerrele alhetyame Jerusalem-werne-atheke. Jesus nhenge arrwekele alherlenge apententye akngerre ikwerenhe areye apateke anthurre nhenge itne aremele. Kenhe tyerrtye arrpenhe areye akenhe atere awelhemele, intertele apenterlte-apeke. Apententye akngerre ikwerenhe areyele uyarne anthurre itelareke iwenhenge-arle itne alherlte-iweke Jerusalem-werne. Kele Jesus apententye akngerre ikwerenhe areyeke antangkeke-iperre, itnenhe akngakelhe-ilemele, re itneke ilelhetyame nthakenhe-arle ikwere irretyenhe Jerusalem-enge. Re angketyame, \v 33 “Ayenge awerrirraye! Anwerne apmere Jerusalem-werne-atheke alheme. Yanhe ikwerele, tyerrtye arrpenhe apeke atyengenge artepe untyeme-irretyenhe, ayenge, Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, iltye anthetyenhe kwertengerle akngerrepate tyatye-arenye areyeke, angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe areyeke-arlke. Kenhe itne ayenge imerrentye irrerlkngeke atwetyenhenge. Kele imerte itne ayenge iltye anthemele Jew anetyakenhe areyeke. \v 34 Kele imerte itne atyenge anhelhemele, atyenge-arleke pelhe-iwemele, itne anteme ayenge arne apere arletye akwerrke-arteke atwetyenhe. Kele itne ayenge irrerlknge atwetyenhe. Kenhe ingwe atherre iperre, ayenge itethe-irrintye-alpetyenhe akeme-irremele.” \s1 James uthene John uthenele Jesus apayuthneke arne iwenheke apeke ikwere \r (Matthew 20:20-28) \p \v 35 Alerikwe Zebedee-kenhe atherre James uthene John uthene apetyeke Jesus-eke angkemele, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye, ilerne ahentye-aneme unte mpwaretyeke iwenhe apeke-arle ilerne ngenhe apayuthneme mpwaretyeke.” \v 36 Kenhe Jesus ikwere-atherre angkerlenge, “Iwenheke-ame mpwele atyenge ahentye-aneme, mpweleke mpwaretyeke?” \p \v 37 Kenhe ratherre akenhe angkirtnerlenge, “Urreke, unte alartetye anerlenge tyerrtye ingkirreke anthurreke, ilerne alartetye ngkwenge itwele anetyeke, ngkwenge itweke arrernelhetyeke anyente akwe-arratyeke, arrpenhe akwe-alyengeke.” \p \v 38 Kenhe Jesus ikwere-atherre angkeke, “Akutne-akutne-arle ware kwenhe mpwele ayenge apayuthneke. Mwerre-ame alakenhe itne mpwelenhe rlkerteke atweme, irrerlknge atwetyeke, nhenge itne-arle ayenge irrerlknge atwetyeke-arteke?” \p \v 39 Ratherre ikwere angkirtnerlenge, “Yewe, kele mwerre-arle.” \p Jesus akenhe ikwere-atherre angkerlenge, “Mpwelenhe kwenhe arratye kwarnetyenhe anthurre. Mpwele ayenge-arteke ilwetyenhe. \v 40 The kwenhe akngaketyakenhe angwenhe-arle atyenge akwe-arratyeke akwe-alyengeke anetyeke. Ngkartele-ante kwenhe akngakentye akngerre itnenhe.” \p \v 41 Nhenge apententye akngerre arrpenhe ten-pelele ikwere-atherre-akerte awemele, itne ahele-irreke atyeyenhengeke, James uthene John utheneke. \v 42 Kele Jesus-ele itnenhe ingkirreke anyentelhe-ileke iperre, angkemele, “Arrantherre itelareme nthakenhe-arle alartetye Jew kwenye areyele tyerrtye ingkirreke uterneme mpwaretyeke. Itne itnenhe uterneme arne arrpe-anenhe mpwaretyeke itne ahentye-anerlenge. \v 43 Kenhe arrantherre akenhe itnenhe interte-aketyalaye! Kenhe angwenhe re apeke arrekantherrenge alartetye anetyeke, re arrpenhe itnekenge ingkerneke arrernelhetyeke, urrkapentye akngerre-arteke anetyeke, arrpenhe ingkirrekeke urrkaperle-anetyeke. \v 44 Kenhe angwenhe apeke arrekantherrenge arrekwele anetyeke, re arrpenhe areyeke mpwaretyeke. \v 45 Alakenhe apeke arrantherre apale itirreme, ayenge-arle, Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, apetyeke nhenge arrpenhe areye akwele atyenge urrkapetyeke. Arrangkwe-arle! Ayenge-arle apetyeke tyerrtye areyeke urrkapetyeke, ingkirrekeke ilwetyeke, Ngkarte atnerte ulthetyenhenge.” \s1 Jesus-ele Bartimaeus alkngampetyeke mpwareme \r (Matthew 20:29-34; Luke 18:35-43) \p \v 46 Jesus apententye akngerre areye-akerte anteme apetyeke apmere Jericho-werne. Kenhe tyerrtye atningke anthurrele anteme itnenhe apenteke. Itne-arle apmere impemele alhetyeke anekenge, itne artwe alknge pwengenge anpere-irreke iwerre iterele anerle-anerlenge apwerte ngkweltyeke apayuthnerle-anemele. Artwe yanhe re aneke alere Timeaus-kenhe, Bartimaeus arritnye aneke. \v 47 Re angkerrerlenge aweke nhenge Jesus Nazareth-arenye-arle apetyeme, re arlkemele angkeke, “Jesus-aye, David-eke-artweye, atyenge apeke alhwarrpe awelhaye ayenge mwerre-ilemele mpwaraye.” \p \v 48 Tyerrtye areye ikwere angkeke, “Nterte-irraye.” \p Kenhe re akenhe awethe anteyele arnterre anthurre arlkerlenge, angkemele, “David-eke-artweye, atyenge apeke alhwarrpe awelhaye ayenge mwerre-ilemele mpwaraye.” \p \v 49 Kele Jesus ngkernelhemele itneke angkeke, “Artwe yanhe ilaye nhenhe-werne apetyetyeke.” \p Kele itne ikwere antangkeke angkemele, “Akangkemele akeme-irraye, Re ngkwenge arlkeme.” \p \v 50 Kenhe re tyarte ikwerenhe iweke-iperre akeme-irremele apetyeke. \v 51 Jesus-ele renhe apayuthneke, “Iwenheke-ame unte ahentye-aneme the ngkwenge mpwaretyeke?” \p Kenhe re angkirtnerlenge, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye, alknge altywere-ilaye the aretyeke anteme.” \p \v 52 Jesus angkeke, “Yewe, apmere-werne alpaye. Alknge ngkwinhe kele mwerre-irrerne unte-arle itirrekenge tharle ngenhe angkwerre-iwetyeke.” \p Re alkngampemele iparrpe anthurre areke, Jesus apentemele iwerrele alheke. \c 11 \s1 Jesus tangkeye artepele apmere Jerusalem-eke irreme \r (Matthew 21:1-11; Luke 19:29-44; John 12:12-19) \p \v 1 Jesus apententye akngerre ikwerenhe areye-akerte apetyemele, itne itwe-irretye-alheke apmere Jerusalem-eke, itne apmere nhenge Apwerte Arne Olive areye-akerte arritnyeke-irremele. Apmere ikwere-ntyele itne apmere Bethphage uthene apmere Bethany uthene areke. Jesus-ele apententye akngerre ikwerenhe atherre yerneke arrwekele alhetyeke. \v 2 Re ikwere-atherre angkeke, “Apmere nhakwe-werne alherraye, yanheke irremele mpwele arerle-anerretyenhe tangkeye akwerrke ayerneke-arle tnerle-anerlenge. Arrpenhe ikwere antyetyakenhe aneke. Tangkeye irlwaye, atyenge-werne akngetyetyeke. \v 3 Kenhe tyerrtye angwenhele apeke mpwelenhe apayuthneme, ‘Iwenheke-ame mpwele tangkeye yanhe akngerle-anerreme?’ Alakenhe ilerle-anerraye, ‘Ngkarte Anwerneke-artweye-arle ikwere ahentye-anemeke. Re iparrpe anthirtnetyenhenge.’” \p \v 4 Ratherre alhemele areke tangkeye renhe ayerneke-arle tnerle-anerlenge apmere arriweke ratherre irlwetyame. \v 5 Kenhe arrpenhe areye tnerlte-anemele arerlte-anetyame itne apayuthneke, “Iwenhenge-ame mpwele irlwerle-anerreme?” \v 6 Ratherre angkirtnerlenge, “Ngkarte Anwerneke-artweye-arle ikwere ahentye-anemenge. Re ngkwenge-werne iparrpe yernirtnetyenhenge.” Kenhe itne aweke-arle iperre itne yewe angkeke. \p \v 7 Ratherre tangkeye renhe Jesus-werne akngetye-alperreke. Mantere ikwere-atherrenhe ilywelhe-ilemele tangkeye ikwere artepeke-arleke arrernerle-anerreke. Jesus tangkeye-ke-arleke antyerle-alheke. \v 8 Tyerrtye arrpenhe atningkele-arlke mantere itnekenhe ilywelhe-ilerrirremele antekelhe-ilemele iwerreke, arrpenhe areyele walye areye akemele iwerreke antekelhe-ilemele, Jesus ikwere akertnele alhetyenhenge. Alakenhe re itne itirreke rarle impene anthurre anekenge. \v 9 Arrpenhe nhenge arrwekele-arle alherlte-iwetyame, ingkernele alhetyame areye-arlke arlkerlte-apetyame, “Yewe, Ngkarte, artwe nhenhe arntarnte-araye Unte-arle yerneke. Yewe, Akngeye anyente kwenhe mwerre anthurre! \v 10 Re kwenhe alartetye anetyeke anwernenhe arntarnte-aretyeke arrwekelenyele David-ele-arteke. Yewe, Akngeye, Unte anyente kwenhe mwerre anthurre.” \p \v 11 Nhenge Jesus Jerusalem-eke-arteke irremele re alheke tyatye akngerre Jew areye-kenhe-werne, ikwere irrpeke-arle-iperre re arerle-apetyame. Kele angwerrele anteme irrekenge, re ikngweke apententye akngerre ikwerenhe areye, itne alherlte-iweke apmere Bethany-werne. \s1 Ayeye arne utyerrke-arle antyerrke-irreme-akerte \r (Matthew 21:18-19) \p \v 12 Ingwe ikwerele intemele, arlte arrpenhele anteme, itne akeme-irremele alperlte-iweke Bethany-ngentyele apmere Jerusalem-werne-atheke. Itne alherlte-iwerlenge Jesus angayakwe anteme-irreke. \v 13 Re arlenge-ngentyele areke arne utyerrke iwerre iterele. Re alheke merne ntangeke arrangkwe areme arlkwetyeke, arlpelhe-ante ikwerele. Alakenhenge nhenge arlte kwenye-arle anekenge merne itne lyapetyeke. \v 14 Jesus ntange aretyakenhenge re arne ikwere angkeke, “Arrpenhele ntange arlkwetyakenhe ngkwengenge awethe!” \p Kenhe apententye akngerre areyele renhe aweke angkerlenge. \s1 Jesus tyatye akngerreke irrpeme tyerrtye areye aywepemele \r (Matthew 21:12-16; Luke 19:45-48) \p \v 15 Itne Jerusalem-eke irremele, Jesus yarte tyatye Jew-kenheke irrpenheke imerte aremele tyerrtye areyele arne arrpe-anenhe areye sell-eme-ilerlenge arrpenhe areyeke. Kele re table areye irrarnpe-iweke nthenhele-arle itne arne iwenhe apeke renhe antherrerlte-anetyame, chair itnekenhe-arlke nthenhele-arle itne thipe mperlkere-arlke-arle sell-eme-iletyame. \v 16 Re tyerrtye areye iltemele itnenhe ileke arne itnekenhe akngetyale tyatye kwene-werne sell-eme-iletyeke. \v 17 Re anteme itneke angkeke, “Iwenhe-arle-ame pipe-nge intelhe-ileke? Re akwete-arle tneme. Ngkarte alakenhe angkeke, ‘Tyatye atyinhe, atyinhe akwete anetyeke, tyerrtye areye atyenge angkerlte-anetyeke, ayenge utyernemele tnakewarretyeke.’ \rq Isaiah 56:7.\rq* \m Kenhe arrantherre akenhe maneke ntyelhe akngerre-arle tyatye nhenheke irrperreke kele, mane inemele tyerrtye arrpenhe areye-ngentyele. Apmere nhenhe arrantherre akenge-ileme apmere anyelkngalthe areye-kenhe-arteke mpwaremele.” \rq Jeremiah 7:11.\rq* \p \v 18 Kenhe kwertengerle akngerrepate tyatye-arenye Jew areye-kenhe areyele, angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe areyele-arlke awemele nhenge Jesus angkerlenge, itne ahele anthurre awelheke, alakenhe itirremele, “Nthakenhe-ame anwerne renhe irrerlknge atweye?” Itne tyerrtye areye-ketyenge atere awelhemele, kele impeke. Itne renhe impeke tyerrtye areye-arle apatewarrekenge anthurre renhe awerrirremele nhenge mwerre anthurre akaltyele-antherlenge. \p \v 19 Angwerre-angwerrele Jesus apententye akngerre ikwerenhe areye-arlke Jerusalem impemele alperlte-iweke Bethany-werne. \s1 Arne Utyerrke nhenge-arle antyerrke-irreke-akerte \r (Matthew 21:20-22) \p \v 20 Jesus, apententye akngerre areye-arlke inteke arlte arrpenheke. Ingweleme itne akeme-irremele Jerusalem-werne atheke alpeke. Itne iwerre ikwerele apetyewarremele arerrirreke nhenge arne utyerrke antyerrke-arle irreke. \v 21 Kenhe Peter-ele itelareke-arle iperre nthakenhe-arle Jesus angkeke, re ikwere angkeke, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye, arne utyerrke yanhe nhenge unte-arle artimperre-iweke re apele antyerrke anteme-irrerlenge.” \p \v 22 Kenhe Jesus itneke angkeke, “Apatewarretyale Ngkartele-arle mpwarekenge iwenhe-arle the renhe apayuthneke! Arrantherre itelarerrirretyeke Rarle mpwaretyenhenge ingkirreke anthurre arrantherre-arle renhe apayuthneme.” \v 23 Re itneke angkirtnerlenge, “Ayenge arratye angkeme, arrantherre apeke itirreme arratye-arle anetyenhe, arrantherre apwerte akngerre yanheke angketyeke, ‘Akeme-irraye, unte-arrpe kwatye alayeke iwelhaye!’ Apwerte yanhele arrenhantherrenhe awetyenhe, re akeme-irremele kwatye alaye kwene-werne iwelhetyenhenge. \v 24 Kele arrantherre apeke itirreme Ngkartele-arle arrenhantherrenhe iwenhe apeke renhe arratye anthetyenheke, kele arrantherre Renhe apayuthnetyeke nhenge arne ikwere, kenhe Re arrenhantherrenhe antheme-arle. \v 25-26 Nhenge arrantherre tnerlenge Ngkarteke angkemele, arrantherre arrpenhe ilpernetyakenhe anaye re apeke-arle arrekantherre akurne mpwarekenge. Kele Ngkarte alkere-arenye arrenhantherrenhe ilpernetyakenhe anteye-arle aneme arrantherre apeke-arle akurne mpwarekenge.” \s1 Angwenhele-ame Jesus arrerneke alartetye-arteke angketyeke? \r (Matthew 21:23-27; Luke 20:1-8) \p \v 27 Jesus apententye akngerre ikwerenhe areye-arlke apmere Jerusalem-eke irreke awethe, Jesus tyatye akngerre Jew areye-kenheke irrpenhemele ware unthetyame. Kenhe kwertengerle akngerrepate tyatye-arenye areyele, akaltyele-anthenhe-anthenhe areye-arlke, apmereke-artweye areye-arlke, artwe ampwe arrpenhe areye-arlke ikwere-werne alhemele renhe apayuthneke, \v 28 “Alartetye angwenhe anthurrele-ame ngenhe ileke tyerrtye areye aywepetyeke ilthe nhenhenge-ntyele arne arrpe-anenhe areye sell-eme-ilerlenge? Anwerneke ilaye!” \p \v 29 Kenhe Jesus akenhe itneke angkirtnerlenge, “Awerrirraye, the arrenhantherrenhe apayuthneme, nhenge arrantherre apeke atyenge arratye atyernerlenge, kele the arrekantherre ileme-arle angwenhele-arle ayenge ileke mpwaretyeke. \v 30 Angwenhele-ame John kwatyeke akwernentye akngerre ileke tyerrtye areye kwatyeke akwernetyeke baptise-eme-ilemele? Ngkartele apeke, artwe arrpenhele apeke? Atyenge ilerrirraye.” \p \v 31 Kenhe itne Jesus renhe awerrirremele angkerlenge, itne-arrpe angkerreke, “Anwerne ikwere angkerrirretyakenhe Ngkartele-arle John ileke, tyerrtye itnenhene kwatyeke akwernetyeke, re anwernenhe apayuthneme-ketye, ‘Iwenhenge-arle anteme arrantherre John-eke akangkwe-irretyakenhe aneke?’ \v 32 Kenhe anwerne ikwere alakenhe angkerrirretyakenhe, ‘Artwe arrpenhele-arle renhe ileke tyerrtye itnenhene kwatyeke akwernetyeke,’ arrpenhe itne apeke anwerneke ahele-irreme-ketye apwertele atwerrirremele itne-arle itirrewarremenge John-arle angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apentye akngerrenge. Kele nthakenhe-ame anwerne angkerrirreye?” \v 33 Alakenhe ikwerenge-ntyele itne Jesus ikwere angkirtnewarreke, “Anwerne akutne. Angwenhele apeke-arle John ileke tyerrtye itnenhene kwatyeke akwernetyeke.” \p Kenhe Jesus re akenhe itneke angkirtnerlenge, “Arrantherre ayenge tyernewarretyakenhe, kenhe the akenhe arrekantherre iletyakenhe angwenhele-arle ayenge alartetye anetyeke arrerneke, arne nhenge areye mpwaremele.” \c 12 \s1 Artwe akurne areyele apmere akweke merne kripethe-akerte arntarnte-areme alartetye itne-kenheke \r (Matthew 21:33-46; Luke 20:9-19) \p \v 1 Jesus-ele angkentye arrpenhe artemele angkeke, “Apmere arrpenhele, apmereke-artweye anyentele arne kripethe areye kele ngkerneke. Re arrkngerte ngkerneke itepe arrpe-anenhele, iperte atnyetyeke nhenge kripethe itnenhe ingkele arterte-iletyeke ngkwarle mpwaremele. Re apmere arlpentye akngerre arteke nhenge re akertne-ngentyele arerle-anetyenhenge tyerrtye areyele-arle merne anyelkngele ineketye. Urreke re apmere arrpenhe-werne alhetyenhenge, re merne ngkernentye akngerre ikwerenhe artwe arrpenhe itnenhene antherle-alheke ikwere arntarnte-aretyeke. Kele imerte re apmere ikwerenhe-ngentyele impemele apmere arrpenhe ikwere-werne alheke urrekeke-atwetye anetyeke. \v 2 Kenhe urreke kripethe yanhe areye amangkemele mpenge-irrerlenge, artwe apmere yanheke-artweye re urrkapentye anyente ikwerenhe yanhe ikwere-werne yernirtneke. Alartetyele anteme urrkapentye renhe yerneke kripethe akngetye-alpetyeke akwele, akalkelhe-ilekenge ikwerenhe akwele. \v 3 Kenhe mpwarentye akngerre areyele renhe arntwirrkewarremele atwerrirreke imerte yernirtnemele iltye-ante. \v 4 Kele apmereke-artweyele urrkapentye akngerrele arrpenhe anteme yerneke. Kenhe garden arntarnte-arentye akngerre itne akenhe akaperte atweke, iltemele renhe yernirtneke. \v 5 Kenhe apmereke-artweyele arrpenhe anteme yerneke. Kenhe itne renhe atwemele, irrerlknge atweke renhe. Re akwetethe yernetyame arrpenhe areye-arlke, mpwarentye akngerre areyele itnenhe alakenhe akwete mpwaretyame. Arrpenheme itne atwetyame warele. Kenhe arrpenheme akenhe itne atwetyame irrerlkngeke-antele. \v 6 Kele imerte, artwe kripethe ngkernentye akngerre yanheke-artweye re-arrpe angkeke, ‘Iwenhe-ame the mpwaretyenhe? Alere atyinhe anyente-arle, re impene anthurre atyenge the apeke renhe yernemere-artaye, itne apeke renhe awerrirretyenhenge atwerrirretyakenhele.’ Kele renhe yerneke. \v 7 Kenhe mpwarentye akngerre areyele akenhe renhe arnarewarremele itneke-werne-atheke apetyerlenge, itne-arrpe angkerreke, ‘Yanhe araye, alere apmereke-artweye-kenhe nhenhe-werne apetyerlenge. Anwerne renhe irrerlknge atwerrirreye, kele anwerne imerte ahelhe nhenhe ikwerenge rakewarremele!’ \v 8 Kele itne renhe arntirrkwewarremele tnyante atwerrirreke, renhe apmere merne ngkernentye akngerrenge-ntyele aketheke iwerrirremele.” \p \v 9 Ikwere iperrele Jesus-ele itnenhene apayuthneke, “Iwenhe-ame artwe apmere yanheke-artweyele mpwaretyenhe urrkapentye akngerre areyeke rarle apmere ikwerenhe-werne apetyalpemele? Nhenge re apetyalpemele akurne anthurre yanhe areye irrerlknge atwetyenhe. Ikwere iperrele re mpwarentye akngerre arrpenhe itnenhene kripethe ngkernentye akngerre renhe anthetyenhe itne arntarnte-aretyeke.” \v 10 Kenhe Jesus re akenhe itnenhene aremele angkeke, “Mwantye itirrewarraye Payepule ikwerele atyenge-akerte-arle angkentye angkeme: \q1 ‘Kenhe apwerte renhe-arle urrkapentye akngerre itne akethe-werne iwerrirreke, \q2 kenhe arrpenhe areyele akenhe Apwerte nhenge apmere anthurreke arrerneke, \q2 apwerte nhenge arrpenhe ingkirrekenge mwerre akngerre anthurre ulkere! \q1 \v 11 Ngkartele apwerte renhe akngakemele yanhe ikwere arrerneke.’ \rq Psalm 118:22-23.\rq* \m “Alakenhe itne Payepule-nge intelhe-ileke. Kele anwerne ingkirrekele areme apwerte nhenge yanhe ikwerele tnerle-anerlenge arratye mwerre akngerre anthurre.” \p \v 12 Kenhe Jew alartetye areyele akenhe awerrirreke angkentye-arle Jesus-ele ilerlenge artentye akngerre-akerte, itne itelarerrirreke itne-akerte-arle angkeke, itnenhe ilpernemele. Itne renhe arntwirrkewarretyeke. Kenhe itne atere awelhemele renhe impeke nhenge tyerrtye areye itneke ahele-irreme-ketye. \s1 Mane apeke anthetyeke apmere Rome-arenye alartetye, arrangkwe apeke? \r (Matthew 22:15-22; Luke 20:20-26) \p \v 13 Jew akngerrepate areye anyente-irremele angkerretyame, Jesus renhe ularele apayuthnetyeke, urrtyirremele, rarle apale angkemere. Itne itirrewarretyame, re apeke apale angkerlenge itne renhe arntwirrkewarretyeke imerte Rome-arenye alartetye iltye anthetyenhenge. \v 14 Itne alhemele ikwere angkeke, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye, anwerne itelareme unte tyerrtye ingkirrekeke akwetethe arratye angkentye akngerre. Unte tyerrtye akngerre areyeke-arlke akwenpe anthurre angkemele. Unte-arle angkentye arratye Ngkarte ikwere-akerte itneke ileme. Kele arratye mwerre rarle. Nthakenhe-ame unte itirreme? Kele mwerre-ame anwerne tax mane artwe alartetye Caesar anthetyeke? Nthakenhe-ame anwerne irreye?” \p \v 15 Kele Jesus-ele itelareke itne-arle renhe ularele ware apayuthnetyeke aneke re imerte itneke alakenhe-arle angkemele, “Arrantherre kwenhe tyerrtye urrtyirremele ware-arle anerlte-aneme mwerre akwele. Iwenheke-ame arrantherre ayenge urrtyirremele apayuthneme? Atyenge-werne mane ngkweltye anyente akngetyaye, arrantherre-arle Caesar renhe anthentye akngerre, the renhe aretyeke.” \p \v 16 Itne arratye akngetyemele renhe antheke. Mane ngkweltye areke-arle iperre, Jesus-ele itnenhe apayuthneke, “Inngerre-arlke arritnye-arlke angwenhe-kenhe-ame ngkweltye ikwerele aneme?” \p Kenhe itne ikwere angkirtnerlenge, “Artwe nhenge Caeser.” \p \v 17 Awethe Jesus itneke angkeke, “Arne Caesar-kenhe areye renhe anthirtnewarraye. Kenhe iwenhe apeke renhe Ngkarte-kenhe, Renhe anthirtnewarre.” \p Kenhe itne Jesus renhe awerrirreke angkerlenge itne apatewarremele nthakenhe-irretyeke itirrewarreke. \s1 Ayeye nhenge Ngkarte-akerte nthakenhe-arle re nhenge tyerrtye areye ilweke-arle-iperrenge itethe-ilirtneme \r (Matthew 22:23-33; Luke 20:27-40) \p \v 18 Tyerrtye arrpenheme Sadducee areye-arle akeme, itne Jesus-werne apetyewarreke. Nhenhe areye angkerrirretyarte Ngkartele-arle akwele tyerrtye ilweke-arle-ngentyele areye itethe-ilirtnetyeke arrangkwe. Itne Jesus renhe apayuthnerrirreke, \v 19 “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye, arrule artwe Moses-ele pipe-ke intelhe-ileke anewenhenge angwenhe apeke ikwere-atherre-akerte. Kele imerte artwe anewikwe re apeke ampeke arrangkwe akwete-arle ilweke, kenhe atyeyikwe re anteme-arle warlekwerte renhe anewe akemele, anewenhenge atherre-arle ampe atnyenetyeke kikweke. \v 20 Kenhe lyete anwerne angkentye kenhenge-nhenge seven pele-akerte ngkwenge ileme. Kenhe artwe atyeyenhenge areye itne amangkemele akngerre-irrerirremele, meye anyentenge uthene akngeye anyentenge uthene itnekenhe. Kenhe kake akngerrele nhenge re anewe akeke ampeke arrangkwe akwete-arle ilweke. \v 21-22 Kenhe atyeyikwe re anteme-arle arelhe warlekwerte renhe anewe akeke, kele imerte re anteme-arle ampeke arrangkwe ilwemele. Kele anyenteke-anyentele atyeyikwe yanhe areyele arelhe warlekwerte yanhe renhe anewe akeke. Kele imerte itne anyenteke-anyente anteme ilwerrirremele, ampeke arrangkwe akwete. Kele ikwerenge-ntyele, arelhe yanhe re anteme-arle ilwemele. \v 23 Kenhe urreke re akenhe, Ngkarte re itnenhene itethe-ilintye-alpetyenhe, kenhe anewe angwenhe-kenhe-arle-ame re anetyenhe? Anwerneke ilaye.” \p \v 24 Jesus itneke angkirtnerlenge, “Arrangkwe, arrantherre untyeme itirreme, akutne iwenhele arrule intelhe-ileke-akerte Payepule-nge. Arrantherre akutne Ngkarteke nhenge arne iwenhe apeke-arle Re ngangkerele mpwaremeke. \v 25 Kenhe tyerrtye areye akenhe itne ilweke-arle iperre itne itethe-irrirtneke, anewe akerretyakenhe anetyenhe. Itne utnenge alkere-arenye areye-arteke alkerele anetyenhe, anewe akerrentye akngerre kwenye. \v 26-27 Arrantherre ayenge apayuthnerrirreke Ngkartele apeke tyerrtye areye itethe-ilirtneme-akerte ilweke-arle-iperre. Arrantherre-ame angkentye nhenge itelarerrirreme Ngkarte-arle Moses-eke angkekeke, arrule anthurrenge Abraham, Isaac, Jacob-arlke ilwekenge? Ngkarte ikwere angketyame arrule anthurre iperre Abraham, Isaac, Jacob-arlke-arle ilwekenge. Re alakenhe angkeke ‘Ayenge Ngkarte, Abraham, Jacob, Isaac-elarle utyernemele tnakewarremeke akwete.’ Kenhe ilweke-arle areyele akenhe Ngkarte utyernemele tnaketyakenhe-arle. Kenhe itethe areyele-ante ware Ngkarte utyernemele tnakewarreme akwete. Abraham, Isaac, Jacob itne ilweke arrule anthurrenge, urreke Moses intetyenhenge, kenhe Ngkarte angkerlenge itne-arle renhe utyernemele tnakewarreme akwete-arle! Itne lyete itethe-arle aneme, ilweke-arle kwenye. Arrantherre apale anthurre itirrewarreke.” \s1 Iwenhe-ame angkentye Ngkarte-kenhe arrpenhe areyenge atyeperre ulkere? \r (Matthew 22:34-40; Luke 10:25-28) \p \v 28 Artwe anyente, angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe yanhe ikwerele tnetyame. Re aweke Jesus angkerlenge angkentye arratye anthurre Sadducee areyeke. Re anteme apetyemele Jesus apayuthneke, “Ngkartele anwernenhe angkentye atningke akaltyele-antheke, iwenhe-ame angkentye anyente akngerre-ulkere?” \p \v 29 Kenhe Jesus anteme angkirtneke, “Angkentye nhenhe arrpenhenge arrekwele aneme, angkentye nhenhe arrpenhe areyenge impene-ulkere: ‘Israel-arenye areye, awerrirraye. Ngkarte-ante kwenhe Alartetye aneme anwerneke renhe-ante ware utyernemele tnakewarraye. \v 30 Unte Ngkarteke-ante ware ahentye-anetyeke atyepe-atyepe. Ikwerenge untyeme-irretyeke arrangkwe. Ikwere-ante ware urrkaperle-anetyeke atyepe-atyepe!’ \v 31 Angkentye arrpenhe akngerre akenhe aneme-arle alakenhe: ‘Arrpenhe areyeke ahentye-anetyeke, ngkwenge-arrpe ahentye-aneme-arteke.’ Alakenhe-arle. Angkentye yanhe atherre arrpenhe areyenge akngerre anthurre-ulkere.” \p \v 32 Nhenge angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhele renhe awemele re angkeke, “Yewe Akaltyele-anthenhe-anthenhe, unte kwenhe arratye anthurre angkerne. Ngkarte kwenhe anyente, ngkarte arrpenheke arrangkwe-arle. \v 33 Anwerne Ngkarte Ikwere-ante ware akangkentye anetyeke. Ikwerenge untyeme-irretyeke arrangkwe-arle. Ikwere-ante ware urrkaperle-anetyeke atyepe-atyepe. Arrpenhe areyeke ahentye-anetyeke, ngkwenge-arrpe-arle unte ahentye-aneme-arteke. Alakenhe re. Anwerne yepe-yepe irrerlknge atwemele itnenhe Ngkarteke itemele. Kenhe angkentye yanhe atherre nhenhenge impene ulkere.” \p \v 34 Kenhe Jesus-ele aweke-arle-iperre re akangkeke alakenhenge artwe-arle mwerre anthurre angkerlenge. Re angkeke, “Unte kwenhe kele-arle Ngkarte ngkwenge alartetye anetyeke.” \p Kele imerte itne nterte anthurre irrerirreke anteme. Itne atere-irrerirremele renhe awethe apayuthnerrirreketye. \s1 Christ re apele Ngkartele-arle alhileke \r (Matthew 22:41-46; Luke 20:41-44) \p \v 35 Jesus-ele akaltyele-anthemele tyerrtye areye tyatye akngerre Jew areye-kenhe kwenenge, re itnenhe apayuthneke, “Nthakenhe-arle-ame angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe areye angkeme Christ rarle akwele, artwe yanhe nhenge Ngkartele alhilekenge, David-eke-artweye-ngentyele aneme? \v 36 Arrantherre itelareme, David-elarle pipe-ke intelhe-ileke ikwere-akerte alakenhe: \q1 ‘Ngkarte Alartetye re Alartetye atyinheke angkeke, \q2 “Unte atyenge itweke arrernelhaye atyengenge alartetye anetyeke, \q2 tharle tyerrtye yanhe areye ngkwenge ahentye-kwenye areye ingke ngkwinheke kwene-iletyenhenge, \q1 kele itne ngkwenge akangkwe-irretyenhenge.” ’ \rq Psalm 110:1.\rq* \m \v 37a “Arrantherre apeke itelarerrirreme? Anwerne itelareme artwe arrwekele-arle aneme, re akwetethe ingkernenge akngerre-ulkere. David angkeke artwe nhenge Ngkartele-arle alhileke, alartetye ikwerenhe aneme. Nthakenhe-arle-ame artwe re urreke-arle apetyetyenhe David-engentyele uthene anetyenhe? Re David-engentyele apetyeke, re ikwere alartetye antime aneke. Artwe nhenge Ngkartele-arle alhileke David-enge awethe arntwarre-ulkere. Nthakenhe-arle-ame alakenhe?” \s1 Jesus-ele tyerrtye areyeke alkngarre-ileme Pharisee areye uthene angkentye Moses-kenhe ilentye akngerre areye uthene-akerte \r (Matthew 23:1-39; Luke 20:45-47) \p \v 37b Tyerrtye atningkele Jesus akangkentyele awerrirrerlenge itnenhe akaltyele-antheke. \v 38 Re itneke angkeke, “Arelhewarraye! Angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe areye angwaretyale! Itne mantere arlpentyeke irrpemele untherlte-aperlenge tnakelhemele, itnenhe akwele tyerrtye areyele aretyenhenge. Nhenge itne alhemele merne uthene kere uthene inetyeke, itne arnterre anthurre-arle akangkemele tyerrtye arrpenhe areye itneke akaperte kwene-irrerlenge itnenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe-arlke akerlenge. \v 39 Kele itne imerte tyatye itne-kenheke apurte-irremele, apurtele apeke merne akngerre arlkwemele, itne chair impene anthurre areye-arle akngakeme, chair nhenge areye tyerrtye akngerre areyeke, tyerrtye areyele aretyenhenge itnenhe akwele tnaketyenhenge. \v 40 Itne apmere warlekwerte-kenhe areyeke irrpeme arne areye itnekenhe anyelkngele inerlte-anemele. Kele imerte itne mwerre akwele tyatye-ke irrpemele Ngkarteke akwete anthurre angketyeke. Kele mwerre anetyakenhe-arle alakenhe, akurne-arle alakenhe! Ngkartele-arle itnenhe arerle-aneme alakenhe mpwarerlenge, kele re itneke arne akenge anthurre mpwaretyenhe!” \s1 Arelhe warlekwertele apwerte ngkweltye ikwerenhe antheme, ngkweltye akngerre-arteke akwele \r (Luke 21:1-4) \p \v 41 Jesus tyatye akngerre Jew areye-kenheke irrpenheke re anetyame arne ngkweltye arrernentye akngerre itwele. Re aretyame tyerrtye areyele apwerte mane akngetyemele arne nhenge kweneke akwernemele. Kenhe apwerte ngkweltye akngerre-akertele itne akwernetyame ngkweltye akngerre. \v 42 Kenhe arelhe warlekwerte anteme irrpintyeke merneke arrangkwe. Re ngkweltye akweke atherrame ware akngetyemele kweneke akwerneke. \v 43 Kenhe Jesus re apententye akngerre ikwerenhe areyeke antangkeke itnenhe ilemele, “Nhenhe itelarerrirraye, arelhe yanhele rarle merne atnyenetyakenhe, re kweneke akwerneke apwerte ngkweltye nhenge akngerre-arteke, arrpenhe ingkirrekenge awethe ulkere. \v 44 Tyerrtye arrpenhe areyele apwerte ngkweltye arunthe-akertele, ngkweltye ampenye-ampenye akweke ware itne tyampite-ke iwerrirreke, kenhe arelhe alhengkeye re akenhe apwerte ngkweltye akweke ware atnyeneke, apwerte akweke renhe re ingkirreke antheke, mane rarle ahentye-aneme renhe-arle itetheke atnyenetyenhe utyakenge renhe.” \c 13 \s1 Jesus apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkeme, “Tyatye Jew-kenhe ngkweltye-irremele atakelhetyenhe” \r (Matthew 24:1-2; Luke 21:5-6) \p \v 1 Kenhe Jesus tyatye Jew areye-kenhe ikwerenge-ntyele arratemele, apententye akngerre ikwerenhe anyente apetyemele ikwere angkeke, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye, Tyatye mwerre akngerre yanhe araye, apwerte areye-arlke.” \v 2 Kenhe Jesus re akenhe ikwere angkirtnerlenge, “Yewe, apmere akngerre nhenhe areye itne-arle arteke apwerte akngerre areye-ngentyele, itne alakenhe anerrirretyakenhe-arle anetyenhe, arrangkwe anthurre-arle. Urreke rarle, tyerrtye arrpenhemele itnenhene ahelhe-werne-atheke atakemele ankerte-iwerrirretyenhe.” \s1 Jesus-ele apententye akngerre ikwerenhe areyeke ileme akurne-arle itneke irretyenhe \p \v 3 Jesus Apwerte Arne Olive areye-akerte re-arrpe anemele aretyame tyatye akngerre Jew areye-kenhe renhe. Kenhe Peter, James, John, Andrew uthene apetyemele renhe nterte-ntertele apayuthnerrirreke, \v 4 “Anwerneke ilaye, ilengare-ame tyatye nhakwe renhe itne ultaketyenhe? Nthakenheke-amparre-arle irretyenhe nhenge anwerne akaltye anetyenhenge arne nhenhe areye-arle irretyeke anerlenge?” \p \v 5 Kenhe Jesus itneke angkirtnerlenge, “Arrantherre tyerrtye arrpenhe areye-ketye, arntarnte-arelhewarraye, itne arrekantherre urrtyirreme-ketye, itne apeke arrenhantherrenhe utepelhe-ilerrirreme-ketye atyengenge. \v 6 Urreke, atningke arrpenhe areye akenhe apetyewarremele, arrekantherre alakenhe apale angkerrirretyenhe, ‘Ayenge Messiah, nhenge Ngkartele-arle arrekantherre alhileke yernetyeke!’ Atningkele-arle aweke-iperrele itnenhe apentewarretyenhe. \v 7 Atere-irretyale anaye nhenge arrantherre awemele thultye areye atwerrerlenge apmere arrpe-anenhele. Yanhe areyeke-amparre irretyenhe, kenhe yanhe ikwerele ahelhe-arlke alkere-arlke uyerretyeke arrangkwe-arle. \v 8 Kenhe urreke ahelhe nhenhe uyerretyenhenge, tyerrtye apmere arrpe-anenhe-ngentyele-arle ahele uthnerremele atwerretyenhe, tyerrtye ingkirreke itne ahele uthnerretyenhe. Ikwerenge-ntyele ahelhe anteke nhenhe arrewetyenhe, apmere arrpe-anenhele merneke-arlke arrangkwe anetyenhe. Alakenhe-urrke-arle irretyenhe. Kenhe arne yanhe areyeke-amperre-arle irretyenhe, itne kwarnetyenhe anthurre, arelhe-arle tyarlkwe-irreme-arteke.” \p \v 9 Jesus itneke akwete angkeke, “Yewe arelhewarraye, itne-arle arrenhantherrenhe arntwirrketyenhe court-eke arrernetyenhenge. Itne arrenhantherrenhe atwetyenhe, tyatye Jew areye-kenhe kwene arrpe-anenhenge. Alakenhe-arlke itne arrenhantherrenhe akngetyenhe ngkernetyeke alartetye areyenge arrwekele arrantherre-arle ayenge apentemenge. Kenhe arrantherre anteme Ayeye Mwerre itneke akwenpele iletyenhe. \v 10 Urreke ahelhe uthene alkere uthene uyerretyenhenge, tyerrtye areyele ayeye mwerre atyenge-akerte renhe apmere arrpe-anenhele ilerlte-apetyenhe. \v 11 Itne apeke arrenhantherrenhe arntirrkwerlenge arrenhantherrenhe court-werne akngetyeke atere-irretyale anaye, akwenpe. Arrantherre apateketye nthakenhe alartetyeke angketyeke. Arnterre itirretyale nthakenhe angketyeke, Ngkartele-arle arrenhantherrenhe angkentye anthetyenhenge nthakenhe angketyeke. Utnenge ikwerenhele-arle arrekantherre imernetyenhe nthakenhe angketyeke arratye. Arrantherre-arle itirrentye arrekantherrenhenge angketyeke arrangkwe-arle, kele arrantherre-arle angketyenhe rarle arrenhantherrenhe ileme-arteke-arle. \v 12-13 Yewe, tyerrtye areye arrekantherre ahentye-anetyakenhe anetyenhe arrantherre-arle atyinhe anemenge. Artwe ayenge apentetyakenhele re kake ikwerenhe iltye anthetyenhe akurne areye rarle ayenge apentemenge itne anteme renhe atwetyenhenge. Alakenhe anteye akngeyele mpwaretyenhe ampe ikwerenhe areyeke ayenge-arle itne apentemenge. Ampele apeke mikwe uthene anyikwe uthene ahe akngerre areye iltye anthetyenhe renhe-atherrenhe atwetyeke ratherre-arle atyinhe anemenge. Kele arrantherre apeke ayenge akwetethe apenterlte-anemele ilwetyeke-atwetye kele Ngkartele arrenhantherrenhe mwantyele-arle arntarnte-aretyenhe, akayake-ilemele arrantherre anteme akwete-ante Ikwerenge anerlte-anetyeke.” \s1 Apmere Jerusalem-ele ahe akngerre anthurre irretyenhe \p \v 14 Kenhe Jesus awethe apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkeke, “Urreke, arrantherre arne akurne anthurre arerrirretyenhe Tyatye nhenhe kwene ikwerele. Alakenhe ikwerenge Ngkartele tyatye renhe impetyenhe-arle, renhe arntarnte-aretyakenhe. Angwenhele apeke angkentye nhenhe read-eme-ileme, mwantye itirraye! Kenhe arrantherre apmere Judea ikwerele apeke aneme arne akenge alakenhe areye irrerlenge aremele, apwerte-werne iparrpe alherlte-iwaye! \v 15 Yanhe ikwerele-ureke tyerrtye anyente apeke-arle ulyentyele apmere itwele aneme re akenhe apmereke irrpetye-alpetyeke arrangkwe-arle, arne ikwerenhe areye inetyeke re urreke alwirretyenhenge. \v 16 Alakenhe apeke arrantherre apmere akethele urrkapemele, alpetyale anaye apmere-werne mantere arrekantherrenhe inetyeke, impemele-ante alhaye. \v 17 Kenhe arelhe atnerte-atnerte areyeke akurne anthurre-arle anetyenhe, arelhe ampe arethape-akerteke-arlke. \v 18 Ngkarte apayuthnaye nhenge akurne yanhe areye alhwerrpele anetyale. \v 19 Yewe, akurne akngerre anthurre kwenhe anetyenhe, arrekwele-ngentyele nhenge Ngkartele-arle ahelhe nhenhe mpwarekenge akurne arrpe-anenhe akwetethe irrepirreme. Kenhe tyerrtye areyele arne akurne nhenhe-arteke-irrerlenge arrwekele aretyakenhe aneke. Alakenhe-arteke itne awethe anetyakenhe anetyenhe. \v 20 Ngkarte kele angkeke akurne nhenge areye alakenhe-irremele, urteke ware anetyeke kele uyerremele. Re alakenhe mpwaretyeke itirreke ingkirreke ilweketyenge. Re itirretyame Rarle arrwekele akngakeke areyeke. Alakenhenge Re angkeke akurne nhenge areye anerlenge iparrpe uyerretyenhenge. \p \v 21 “Kenhe arrpenhe apeke arrekantherre angketyenhe, ‘Apetyewarraye aretyeke, nhenhe kwenhe Ngkartele-arle alhileke nhenhe-werne yernetyeke.’ Renhe irlpe artepele awetyeke! Angwenhe apeke re alakenhe angkeme, ‘Yanhe kwenhe re.’ Renhe irlpe artepele awetyeke! \v 22-23 Kenhe arrpenhe areye akenhe urrtyirremele ware angketyenhe alakenhe, ‘Ayenge kwenhe Ngkartele-arle alhileke re.’ Kenhe arrpenhe areye akenhe urrtyirremele ware angketyenhe, ‘Ayenge kwenhe angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apentye akngerre.’ Itne arne impene ngangkerele mpwaretyenhe tyerrtye itneke urrtyirretyeke, arrekantherre-arlke, nhenge tyerrtye areye Ngkartele-arle kele akngakeke. Kenhe itne arrekantherre uyarne urrtyirretyenhe tharle arrekantherre nhenhe areye-akerte arrekwele ware ilekenge.” \s1 Jesus angkeme rarle apetye-alpeme-akerte \r (Matthew 24:29-31; Luke 21:25-28) \p \v 24 Jesus itneke awethe angkeke, “Akurne yanhe areye-arle irreke iperre, uterne ingwemerte-irretyenhe, atnyentye pwarrtyetyakenhe anetyenhe. \v 25 Kwerralye areye alkere-ngentyele atnyerrirretyenhe, Ngkartele altyerre-iperre alkere akertne-arenye areye lernetyenhe. \v 26 Ayenge, Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, angkulyenge arratemele, apetyetyenhe pwarrtyemele. Nhenge ayenge nhenhe-werne ngangkere akngerre-akerte apetyetyenhe. \v 27 The utnenge alkere-arenye atyinhe areye yernetyenhe ikngerre-werne, antekerre-werne, alturle-werne, ayerrere-werne. Itne alhetyenhe apurtelhe-iletyeke tyerrtye Ngkartele-arle akngakeke areye, imerte akngetye-alpemele Ikwere-werne.” \s1 Jesus arne arrutnenge-akerte angkeme \r (Matthew 24:32-35; Luke 21:29-33) \p \v 28 Jesus anteme angkeke, “Arne arrutnengeke itirrewarretyeke. Arrantherre itelareme uternenge arlpelhe areye atnyentye akngerre uyerrerlenge imerte. Ikwere-ipenhele, nhenge arlpelhe arrpenhe areye arraterlenge arrantherre itelareme alhwerrpe itwe-irrerlenge. \v 29 Kele alakenhe rarle anetyenhe, arrantherre yanhe areye arerrirretyenhe alkerele anerlenge, arrantherre itelarerrirretyenhe ayenge itwe anteme-irreme apetyalpetyeke. \p \v 30 “Itelarerrirraye arrantherre ingkirrekele. Kenhe nhenge tyerrtye arrpenheme lyete itethe akwete anerlte-aneme itelaraye, urreke itne ilwerrirretyenhenge, itne akurne anthurre ingkirreke arerrirretyenhe. \v 31 Kenhe ahelhe-arlke alkere-arlke uyerretyenhe-arle, kenhe angkentye atyinhe areye akenhe uyerretyakenhe akwete-arle anetyenhe.” \s1 Tyerrtye ingkirreke akutne ilengare-arle Jesus apetyalpetyenheke \r (Matthew 24:36; Luke 17:26-30,34-36) \p \v 32 Jesus-ele apententye akngerre ikwerenhe areyeke alakenhe ileke, “Ingkirrenyeke akutne aneme ilengare-arle ayenge apetye-alpetyenheke, Utnenge alkere-arenye areye-arlke akutne aneme. Ayenge-arlke, Alerikwe, the-arlke itelaretyakenhe. Ngkarte-ante kwenhe akaltye aneme. \v 33 Alakenhe, arrantherre arelhewarretyeke akwetethe atyenge, apetyalpetyeke-atwetye, arrantherre akutne ilengare-arle ayenge apetyalpetyenheke. \v 34 Urreke alartetye alethe alhetyenhenge, re urrkapentye akngerre ikwerenhe areye ileme apmerele anemele urrkaperlte-anetyeke. Re nhenge artwe arrerneme arriwele tnemele arelhetyeke. \v 35 Alakenhe-anteye akwete arelherlte-anetyeke arrantherre akaltye anetyakenhenge ilengare-arle ayenge apetyalpetyenhe. Ayenge apeke apetyetyenhe arlennge irrperlenge-ante ingwe mpwepele apeke. Ayenge apeke apetyetyenhe tyweke-tyweke arlkerlenge, aherrke apeke arraterlenge. \v 36 Akwete anthurre arelhewarraye nthakenhe apeke irreketyenge arrantherre nhenge apale anemele atnulkeme-ketye. \v 37 Yewe, arrantherre ingkirreke arelhewarremele anerrirraye nthakenhe-ketye apeke.” Alakenhe Jesus-ele itneke arratye ileke nhenge apententye akngerre ikwerenhe areyele awetyenhenge. \c 14 \s1 Alartetye areye anyelknge-anyelknge angkerreme Jesus atwetyeke \r (Matthew 26:1-5; John 12:2-8) \p \v 1 Urreke, arlte atherre iperre tyerrtye ingkirreke anyente-irretyenhe arrawe-irrentye akngerre atnyenetyenhe Passover arritnyeke aneke, arrawe-irrentye akngerre arrpenhe-arlke Merne Ilperre-ilperre arritnye aneke. \f + \fr 14:1 \fr*\ft Exodus 12:21 ff. Arlte yanhe ikwerele itne apurte-irrerirretyarte merne ilperre-ilperre arlkwetyeke kere yepe-yepe akwerrke-arlke atwemele, itne irlpangketyeke nthakenhe-irrekeke apmere Egypt-nge arrule anthurre.\ft*\f* Arlte yanhe ikwerele, kwertengerle akngerrepate tyatye-arenye areye, angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe areye-arlke angkerretyame nthakenhe Jesus anyelknge-anyelknge arntwirrketyeke renhe irrerlknge atwetyeke. \v 2 Itne angketyame, “Anwerne akarelheye urrekeke-atwetye, Passover arrawe-irrentye akngerre nhenge kele uyerretyeke. Anwerne apeke lyete mpwarerlenge arrawe-irrentye akngerrele-ureke, tyerrtye nhenhe-werne-arle apetyewarreke areye anwerneke ahele-irremere, ahele-ahele akemele. Itne-arle itirremenge renhe-arle akwele Ngkartele alhilekenge yernetyeke.” \s1 Arelhe anyentele antere mwerre akngerre theleme Jesus akaperteke-arleke \r (Matthew 26:6-13; John 12:2-8) \p \v 3 Jesus, apententye akngerre ikwerenhe areye anerrirreke apmere Bethany-ele, itne apmere Simon-kenheke irrpetye-alheke. Artwe yanhe utyene irrkelhe-irrkelhe-ilentye akngerre-akerte aneme. Jesus table-le anetyamele arlkweme, arelhe anyente anteme irrpintyeke. Re kwene-werne akngeke tyampite antere mwerre ntyentye akngerre-akerte, antere impene anthurre. Rarle tyampite apekeke-arle iperre antere nhenge theleke Jesus akaperteke-arleke. \v 4 Kenhe tyerrtye arrpenhe areyele renhe aremele itne ahele-irrerreke, itne angkerreke, “Iwenhenge-arle-ame re antere mwerre ntyentye akngerre akngetyeke ipmentye altyelpe-altyiwetyeke? \v 5 Re apeke-arle sell-eme-ileke, re mane ngkweltye akngerre anthurre inemere, re-anteme tyerrtye alhengkeye areye anteme anthetyenhenge.” \p \v 6 Kenhe Jesus-ele itelareme nthakenhe itne angkerrerlenge, itneke angkeke, “Iwenhe ikwere-ame arrantherre ikwere akengentye angkerrirreme? Renhe imperrirraye. Re kwenhe atyenge mwerre anthurre mpwarerne. \v 7 The arrenhantherrenhe irlpangkelhe-ileme, nhenge tyerrtye alhengkeye areye arrekantherrenge akwetethe anerlenge, arrantherre itnenhe arntarnte-aretyeke, nhenge arrantherre apeke ahentye-anemele. Kenhe ayenge akenhe arrekantherrenge akwete anetyakenhe-arle. Alakenhe ikwerenge mwerre-arle re atyenge mpwareke re imerneme re atyenge ahentye anthurre aneme. \v 8 Nhenge re antere mwerre yanhe atyenge akaperteke-arleke thelemele, re apeke-arle itelaremenge ayenge-arle ingwenthe ware ilwetyenhe. Re impene alakenhe mpwareke, tyerrtye atyinhe iperteke artetyenhenge-arteke akwele. \v 9 Arrantherre ingkirrekele itelarerrirraye, tyerrtye arrpenhe areyele angkentye mwerre ilerremele ahelhe anteke nhenhele itne alakenhe-arlke itelaremele arelhe nhenhe ikwere-akerte angketyenhe.” \s1 Judas yewe angkeme rarle Jesus iltye anthetyenheke \r (Matthew 26:14-16; Luke 22:3-6) \p \v 10 Yanhe ikwerenge Judas Iscariot, re akenhe apententye akngerre anyente, kwertengerle akngerrepate tyatye-arenye areye-werne alheke, Jesus iltye anthetyeke. \v 11 Kenhe itne akenhe awemele-arteke itne akangkeke. Itne renhe apwerte ngkweltye anthetyeke alhileke. Kenhe Judas re imerte arelheke ilengare Jesus itnenhe iltye anthetyeke itne-arle renhe arntwirrkewarretyenhenge. \s1 Jesus-ele merne Passover arlkweke apententye akngerre ikwerenhe areyenge \r (Matthew 26:17-19; Luke 22:7-13) \p \v 12 Arlte arrekwele arrawe-irrentye akngerre Passover-enge, nhenge merne tampe ilperre-ilperre arlkwetyenhenge, itne kere yepe-yepe akwerrke atweke arlkwetyeke, yanhenge apententye akngerre areyele Jesus apayuthnerrirreke, “Nthenhe-werne-ame unte anwernenhe yernetyenhe merne-arlke kere-arlke ngkwenge itetyeke Passover-eke irlpangkemele?” \p \v 13 Kele Jesus-ele apententye akngerre ikwerenhe atherrame yerneke, “Mpwele alherraye apmere Jerusalem-werne alhemele, mpwele arerle-anerremele artwe kwatye-akerte pwerlepe ikwerenheke-arleke arratintyerlenge, apmere-werne renhe apentaye. \v 14 Apmereke-artweye yanheke angkaye, ‘Yewe, Akaltyele-anthenhe-anthenhele kwenhe ayenge yerneke. Room nthenhele-ame anwerne merne arlkwetyenhe, arrawe-irrentye akngerre Passover itelaretyenhenge?’ \v 15 Re mpweleke imernetyenhenge room akngerre akertnele nhenge rarle mpwareke. Mpwele merne uthene kere uthene itetyeke, yanheke impetyeke.” \p \v 16 Kenhe apententye akngerre atherrame alhemele areke artwe kwatye-akerte arratintyerlenge. Ratherre renhe apenteke nthenhe-werne re irrpenheke apmere apayuthneke apmereke-artweye renhe, “Room nthenhele-ame anwerne merne arlkwetyenhe anwerne itelaretyenhenge Passover?” Kenhe re imerneke apmere akertne-ipenhe. Yanhe ikwerele ratherre merne ilperre-ilperre renhe iteke kere-arlke imerte ingwele arlkwetyeke arrernemele. Ratherre anteme Jesus-werne alpeke. \p \v 17 Uterne-arle irrpeke-iperre, Jesus, apententye akngerre twelve-pele ikwerenhe areye-akerte alheke, apmereke irrpemele arrernelhemele merne arlkwetyeke. \v 18 Itne-arle anemele arlkwetyamenge Jesus angkeke, “Awerrirraye. Anyentele ayenge iltye atnerte anthetyenhe, anyente anwernekenge-arle nhenhele arlkweme, arrpenhe areyele ayenge arntirrkwetyeke.” \p \v 19 Itne aweke-arle-iperrele itne atnerte akurne anthurre awelheke. Itne anyenteke-anyente ikwere angkeke, “The kweye?” \p \v 20 Kenhe Jesus itneke angkirtneke, “Twelve pele nhenhele aneme, kenhe anyente nhenhele aneme, ilerne apurtele merne tampe urtneke akwernemele arlkwetyenhe. Anyente yanhele-arle ayenge iltye anthetyenhe. \v 21 Yewe, ayenge, Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, ilwetyenhe, alakenhe re arrule aneke intelhe-ileke-arle Bible-le inteme. Kenhe ayenge alhwarrpe awelheme artwe nhenheke ayenge-arle iltye anthetyenheke. Ikwere akurne anthurre anetyenhe rarle ayenge iltye anthemenge. Artwe yanhe apeke-arle intetyakenhe aneke kele mwerre ulkere-arle anemere.” \s1 Jesus-ele merne atyeperre renhe itnekenge arlkweme \r (Matthew 26:26-29; Luke 22:17-20) \p \v 22 Nhenge itne-arle arlkwetyamenge, Jesus-ele merne tampe ilperre-ilperre renhe ineke, imerte Ngkarte tnakemele. Ngkarte-arle utyernemele tnakeke iperre, re tampe ultakirtnanemele, apententye akngerre areye antheke. Re anteme itneke angkeke, “Inemele arlkwaye, nhenhe-arle tyerrtye atyinhe-arle.” \p \v 23 Re imerte tyampite ngkwarle-akerte anteme akertne-ilemele Ngkarte tnakemele. Ngkarte-arle utyernemele tnakeke iperre ngkwarleke, re apententye akngerre ikwerenhe areye antheke, ingkirrekele antywerrirretyeke. \v 24 Jesus anteme itneke angkeke, “Nhenhe alhwe atyinhe tyerrtye areyeke-arle thelelhetyenhe. Nhenge ayenge ilwerlenge alhwe atyinhe thelelhetyenhe, Ngkartele akenhe alhileke tyerrtye areyenge ipeltye-irretyeke, itnenhe atwetyakenhe anetyenhenge itne-arle akurne mpwarekenge. \v 25 The arrekantherre arratye ileme, ahelhe nhenhele the awethe ngkwarle antywetyeke arrangkwe-arle. Kele urreke Akngeye atyinhele tyerrtye areye apurtelhe-ilemele itnenhe alartetyele-arteke arntarnte-aretyenhe, yanhenge anteme-arle the arrekantherrenge ngkwarle awethe antywetyenhe ngkwarle arrpenhe anteme.” Alakenhe-arle Jesus itneke angkeke. \p \v 26 Kele itne-arle arlkweke iperre antyweke-arlke-arle iperre anyente-ngare alyelheke iperre-arlke, itne arratemele alheke apmere renhe iwerlte-alhemele alheke “Apwerte Arne Olive areye-akerte” arritnye akertne-werne. \s1 Jesus-ele Peter-akerte ileme \r (Matthew 26:31-35; Luke 22:31-38; John 13:33—14:31) \p \v 27 Jesus itneke angkeke, “Ingwe nhenhele arrantherre ingkirrekele ayenge impemele unterlte-iwetyenhe. Nhenge Bible-nge arrule anthurre intelhe-ileke angkentye akngerre anthurre alakenhe, \q1 ‘Ngkartele irrerlknge atwetyenhe yepe-yepe arntarnte-arentye akngerre nhenge. \q2 Yepe-yepe areye irrarnpe-irremele unterlte-unterlte-iwetyenhe.’ \rq Zechariah 13:7.\rq* \m \v 28 “Irrerlkngele inteme-iperre Ngkartele ayenge itethe-ilirtnetyenhe. Ayenge arrwekele alhetyenhe Galilee-werne. Kenhe arrantherre urreke apentetyenhe apurte-irretyenhe atyengenge.” \p \v 29 Kenhe Peter akenhe angkeke, “Arrangkwe! Nhenhe areyele apeke-arle ngenhe impemele alhetyenhe, kenhe the ngenhe impetyakenhe-arle anetyenhe.” \p \v 30 Kenhe Jesus ikwere angkeke, “Peter ayenge awaye. Lyete ingwele, urreke tyweke-tyweke urreye arlketyenhenge atherre-ngare, unte angketyenhe urrpetye-ngare unte-arle atyenge akutne aneme.” \p \v 31 Re aweke-arle iperre Jesus alakenhe angkerlenge, Peter arnterre angkeke, “Arrangkwe, the iletyakenhe urrtyirremele alakenhe, itne apeke ayenge apetyemele atwetyeke ngenhe-arteke, yanhe ikwerele ayenge angketyakenhe ayenge-arle ngkwenge akutne.” \p Apententye akngerre ikwerenhe areye ingkirreke anthurre alakenhe re-anteye angkerrirreke. \s1 Jesus Ngkarteke angkeme apmere garden Gethsemane arritnyenge \r (Matthew 26:36-46; Luke 22:40-46; John 18:1) \p \v 32 Kele itne imerte apmere Gethsemane ikwere-werne irremele, Jesus apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkeke, “Nhenhele anerrirraye urrekeke ayenge nhakwe-urrke-arle alhemenge Ngkarteke angketyeke.” \v 33 Kele re apententye akngerre urrpetyeke antangkeke, Peter-eke, James uthene John utheneke itne ikwerenge akngeke. Kele re irntwarre ulkere anteme alheke ikwerenge alhwarrpe-irremele, arrakele-akele anthurre anteme irreke. \v 34 Kele re anteme angkeke apententye akngerre urrpetye itneke, “Ayenge arrakele-akele anthurre anteme irreke, iwenhe apeke rarle utnenge ultherlenge-arteke, kele ayenge ilwetyeke anteme aneke-arteke. Nhenhele akwete anerrirraye, atyengenge akarre anemele!” \p \v 35-36 Kele-arle re angkeke iperre re akeme-irremele alheke irntwarre ulkere apmere arrpenhe-werne. Re anteme inngerre ahelhe-werne-atheke intemele angkeke Ngkarteke alhwarrpe akngerre-akerte imerte alakenhe angkemele, “Abba, Akngeye atyinhe-aye! Unte atyenge ileke, ayenge-arle ilwetyeke, ayenge uye anthurre itirretyeke mpwaremele. Unte apeke-ame angkentye yanhe akngarte-iweme ayenge rlkerte awelhetyakenhe anetyenhe? Kenhe arrangkwe, iwenhe apeke ikwere unte-arle ahentye-aneme mpware, iwenhe apeke ikwere ayenge-arle ahentye-aneme mpwaretyale!” \p \v 37 Kele Jesus akeme-irremele alpeke apententye akngerre urrpetye itne-arle aneke-werne. Re itnenhe ankwe-interlenge aretye-alpeke. Re Peter-eke angkeke, “Simon-aye, unte-ame ankwe inteme?” Kele, re renhe akemelhe-ilemele alakenhe ikwere angkeke, “Simon, unte-ame akarre anetyakenhe atyengenge akweke ware apeke?” \v 38 Re itneke awethe angkeke, “Arelhewarraye, Ngkarteke angketyeke rarle arrenhantherrenhe atnyenetyeke, arrentye Satan arrenhantherrenhe uterne-ketye ayenge imperlte-alhetyeke. Arrantherre iwenhe-arle the ileme mpwaretyeke ahentye-aneme, arrantherre akenhe arewampe-arle aneme.” \p \v 39 Kele re awethe alheke Akngeye ikwerenheke angkentye anyente re-anteye angketyeke. \v 40 Kele rarle Ngkarteke angkeke iperre re alpemele itnenhe areke ankwe interlte-anerlenge alknge itnekenhe akenhe arratye apurrke anthurre anteme aneke. Re itneke angkeke, “Arrantherre-ame awethe ankwe interne?” Kenhe itne apatemele anteme aneke. \p \v 41-42 Re itnenhe awethe impemele alpeke Akngeyeke angketyeke. Kele-arle Ngkarteke angkeke iperre re apetyalpemele itneke angkeke, “Arrantherre-ame ankwe akwete inteme? Kele-arle arrantherre inteke ltyerremele. Akeme-irremele araye. Judas-ele itnenhe nhenhe-werne akngetyame, tyerrtye atyenge-arle ahele-irreke itne, kele re anteme ayenge, Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, imerte iltye atnerte anthemele. Artwe akurne yanhe areyele anteme ayenge arntwirrkemele ayenge akngerlte-iwetyenhe. Iparrpe akeme-irraye anwerne itneke ineke-anare alhetyenhenge.” \s1 Itne Jesus arntwirrkeme \r (Matthew 26:47-56; Luke 22:47-53; John 18:2-12a) \p \v 43-44 Nhenge Jesus-arle apententye akngerre ikwerenhe areyeke angketyamenge, Judas artwe arrpenhe atningke-akerte apetyeke. Apententye akngerre Judas rarle akenhe ileke kwertengerle akngerrepate tyatye-arenye areyeke nthenheke Jesus aretye-alhetyeke, re itneke angkeke, “Unte ayenge aremele the renhe arrelyennge arrwantyerlenge, renhe akwele arrantherre arntwirrketyeke.” Kele kwertengerle tyatye-arenye akngerrepate areye, angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe areye-arlke, tyatye alartetye arrpenhe areyele-arlke renhe yernirtneke arrpenhe atningke-akerte nayepe uthene arne kwetere-arlke-arteke-akerte Jesus renhe arntirrkwetyeke. \p \v 45 Kele Judas irrpenheke apmere Gethsemane ikwere-werne, re Jesus areke imerte ikwere alakenhe angkemele, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye.” Re imerte Jesus arrelyennge arrwantyemele. \v 46 Kenhe itne areke Judas-ele renhe arrwantyerlenge, itne Jesus arntwirrkewarreke, lterrke anthurre arntwirrkemele. \v 47 Kenhe artwe yanhe ikwerele-arle tnetyame nayepe akngerre ikwerenhe tyerreke belt ikwerenhe-ngentyele, re irlpe ultakeke urrkapentye akngerre anyente-kenhe, kwertengerle tyeperre tyatye-arenye Caiaphas-eke-arle warrke-irretyarte. \v 48 Jesus awethe itneke angkeke, “Ayenge anyelkngalthe anetyakenhe! Iwenheke-ame arrantherre nhenhe-werne apetyewarreke akwetere-akerte irrtyarte-arlke-akerte ayenge arntirrkwewarretyeke? Ayenge-ame arlkarentye akngerre? \v 49 Arlte arrpe-anenhele rarle ayenge arrekantherrenge Tyatye Akngerre ikwerele anetyarte akwetethenhe-akwetethe, arrenhantherrenhe akaltyele-anthetyarte, kenhe iwenhenge-arle-ame arrantherre yanhe ikwere anteye ayenge arntirrkwewarretyakenheke? Kenhe arrule anthurre iwenhe-arle itne Bible-nge intelhe-ileke atyenge-akerte arratye-arle irreke.” \p \v 50 Ikwerenge apententye akngerre Jesus-kenhe areye atere-irremele unterlte-iweke. \p \v 51 Kenhe artwe apmerrke anyentele Jesus apentetyame, mantere arrarele-arle artelheke. Kenhe itne renhe arntwirrketyeke aneke, \v 52 re mantere tyekelhe-ilemele unteke. Itne mantere ware atnyeneke. \s1 Itne Jesus court Jew areye-kenhe-werne akngeme \r (Matthew 26:57-68; Luke 22:54b-55,63-65) \p \v 53 Thultye areyele Jesus renhe akngetyeke apmere Caiaphas-kenhe-werne, artwe nhenge kwertengerle tyeperre tyatye-arenye. Apmere ikwerele kwertengerle tyatye-arenye, alartetye arrpenhe areye-arlke, angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe areye-arlke apurte-irremele anerrirreke. \v 54 Kenhe Peter-ele renhe apenterle-apeke arlengenge-ulkere. Re irrpenheke yarte kwene-werne apmere ikwerenge. Re thultye areyenge apurte-irremele anetyame, urenge arrtyenelhemele anetyame, akarelhemele aretyeke nthakenhe-arle-irretyenheke. \v 55-56 Kenhe kwertengerle akngerrepate tyatye-arenye areye-arlke, akngerrepate Jew-kenhe areye-arlke anetyame kwenele. Itne aretyame tyerrtye angwenhe apeke-arle apetyetyenheke iletyeke nthakenhe-arle Jesus irreke-akerte nhenge itne renhe irrerlknge atwetyenhenge. Tyerrtye atningke apetyetyame Jesus-akerte urrtyirremele iletyeke. Akngerrepate areyele awetyakenhe aneke atherrele angkentye anyente ilerlenge. \p \v 57 Kele artwe arrpenheme tnerrirremele urrtyirremele ware ileke, \v 58 “Anwerne aweke artwe nhenhe re akwele alakenhe angkerlenge. ‘The tyatye nhenhe ulyeyele ataketyeke, renhe awethe artetyenhe ingwe atherre-iperrele. Tyerrtye areyele tyatye nhenhe arteke, kenhe tyatye arrpenhe akenhe tyerrtye areyele artetyakenhe-arle.’ Re-ante akwele artetyenhenge.” \v 59 Artwe yanhe areyele-arlke arratye iletyakenhe aneke. \p \v 60 Kenhe kwertengerle tyeperre tyatye-arenye akeme-irremele Jesus-eke angkeke, “Unte-ame aweme nthakenhe-arle artwe nhenhe areye angkerne? Arrkngente-iwelhaye! Itne-arle arratye angkeke apeke urrtyirremele apeke?” \p \v 61 Kenhe Jesus akenhe nterte akwete tnetyame. Kenhe kwertengerle tyeperre tyatye-arenyele anteme renhe alakenhe apayuthneke, “Ngkarte-arle akwete-ante aneme! Re aweme anwerne angkerrirrerlenge. Arratye ilaye! Unte-ame Christ, Alere Ngkarte-kenhe?” \p \v 62 Jesus angkirtnerlenge, “Yewe, ayenge kwenhe. Kenhe the akenhe arrekantherre ileme. Urreke arrantherre ayenge aretyenhe, Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, Ngkarte akwe-arratyele alartetye anerlenge. Arrantherre ayenge aretyenhe apetyalperlenge angkulye artepenyele.” \p \v 63-64 Nhenge kwertengerle tyeperre tyatye-arenyele angkentye nhenhe awemele re ahele anthurre irreke imerte mantere ikwerenhe alterremele re angkeke akngerrepate Jew areye-kenhe arrpenhe areyeke, “Araye! Artwe nhenhele-arle Ngkarte-arle angwareme. Iwenheke-ame anwerne artwe arrpenheke untheye ikwere-akerte angketyeke court-enge? Kele lyete ware anwerne awerne Ngkarte-arle akwele re. Kenhe re artwe ware-arle aneme. Kele nthakenhe anteme arrantherre ingkirreke itirreme?” \p Kele itne angkirtnerlenge, “Artwe nhenhele atywerrenge anwerne-kenhe ultakeke! Kele renhe yernetyekaye itne renhe atwerrirretyeke?” \p \v 65 Kenhe arrpenhe areyele Jesus-ekarleke pelhe-iwerreke, renhe alknge manterele ayernemele, inngerre-arlke atwemele ikwere angkerrirreke, “Unte akwele Christ aneme! Kele anwerneke ilaye, angwenhele-ame ngenhe atwerne?” Kele itne renhe thultye areye iltye antheke, itne-arlke-arle imerte renhe atwemele. \s1 Peter ilelheme rarle Jesus-eke akutne \r (Matthew 26:69-75; Luke 22:56-62) \p \v 66 Kenhe Peter yarte kwenele anetyame. Marle anyente kwertengerle tyeperre tyatye-arenyeke-arle urrkapetyarte apetyeke. \v 67 Peter urele arrtyernelhemele anetyame, marle nhengele inngerre ikwerenhe aremele re angkeke, “Unte-arlke Jesus ikwerele-arlenge aneke, artwe nhenge Nazareth-arenye!” \p \v 68 Kenhe Peter re akenhe marle yanhe ikwere ularele-arle angkirtnerlenge, “Ayenge akutne iwenhe-arle unte angkemeke.” Re imerte akeme-irremele, arriwele-werne-atheke alhemele. \f + \fr 14:68 \fr*\ft Intelhe-ilentye akngerre arrpenhele ileme “re aweke tyweke-tyweke arlkerlenge”\ft*\f* \p \v 69 Kenhe marle re renhe-arle awethe areke iperrele, tyerrtye areyeke angkeke, “Ayenge awerrirraye, artwe yanhe arriwe itwele tnerle-anerlenge araye, re kwenhe apententye akngerre artwe nhenge-kenhe.” \p \v 70 Peter re ularele akwete angkirtneke. \p Kenhe arrpenhe areye apurte-arle tnetyame Peter renhe areke, ikwere angkemele, “Arratye apelaye! Unte-arle Galilee-arenye-arteke angkentye anthurre-arle, unte apmere yanhe-arenye antime Jesus-arteke. Unte apententye akngerre ikwerenhe arratye rarle!” \p \v 71 Kenhe Peter itneke awethe ularele angkirtneke, “Ayenge akutne artwe angwenheke-arle arrantherre angkeme. Ayenge kwenhe arrekantherre arratye ilelheme. Ayenge apeke urrtyirreme, kele Ngkartele ayenge artimperre-iwetyeke-arle!” \p \v 72 Rarle angketyamenge ikwerele-anteye, tyweke-tyweke urreye awethe arlkeke. Kenhe iparrpe Peter-ele itelareke iwenhe-arle Jesus-ele ikwere arrekwele ileke, “Urreke tyweke-tyweke arlketyenhenge, unte angketyenhe urrpetye-ngare unte-arle atyenge akutne aneme.” Kenhe Peter re akenhe akethe-werne alhemele arnterre anthurre artneke. \c 15 \s1 Akngerrepate Jew areye-kenhe areyele Jesus apmere Pilate-kenhe-werne akngeme \r (Matthew 27:1-2,11-14; Luke 22:66—23:1-7) \p \v 1 Ingweleme anthurre kwertengerle akngerrepate tyatye-arenye areye, angkentye akngerreke akaltyele-anthenhe-anthenhe areye-arlke, alartetye Jew areye-kenhe areye-arlke apurte-irrerirremele angkerretyame nthakenhe-akenhe itne Jesus renhe atwerrirretyenhe. Itne-arle akwete anthurre angkerretyamenge, itne yewe angkerreke Jesus renhe Pilate-werne akngetyeke, re nhenge apmere Rome-arenye alartetye aneke. Ayerneke-arle iperrele, itne renhe akngetyemele Pilate iltye antheke. \v 2 Kenhe Pilate-le Jesus apayuthneke, “Unte-ame Alartetye anthurre tyerrtye Jew areyeke?” \p Jesus ikwere angkirtnerlenge, “Unte-arle alakenhe angkerne.” \p \v 3 Kwertengerle akngerrepate tyatye-arenye yanhe areyele-arlke Jesus renhe ilperneke, angkemele rarle akwele arne arrpenhe akurne areye mpwareke. \v 4 Alakenhe ikwerenge anteme Pilate-le renhe awethe apayuthneke, “Iwenhenge-ame unte nterte akwete yanhe tnerle-aneme, angketyakenhe? Unte kwenhe aweme nthakenhe-arle itne angkerrerne, arne areye unte-arle akwele mpwareke-akerte.” \p \v 5 Kenhe Jesus akenhe nterte anthurre akwete-arle tnetyame. Nhenge Pilate-le aremele apateke anthurre. \s1 Pilate-le thultye areye ileme Jesus irrerlknge atwetyeke \r (Matthew 27:15-31; John 18:39—19:16a) \p \v 6 Year arrpe-anenhele arrawe-irrentye Passover anerlenge, artwe Pilate-le akwetethe jail-ngentyele ipmentye aywepetyarte artwe anyente tyerrtye areye-arle ahentye-aneme. \v 7 Ikwerele ureke artwe anyente Barabbas jail-le aneke. Re artwe areye-akertele thultye arrpenheme irrerlknge atweke, nhenge itne Rome-arenye government areyenge atwerrerlenge. Tyerrtye ingkirrekele itelarerrirreke rarle akurne anthurre aneme. \v 8 Arlte ikwerele, tyerrtye atningke anthurre arriwe-werne apetyewarremele apmere Pilate-kenhe akethele tnerrirremele renhe layekeke artwe anyente jail-nge irlwemele aywepetyeke, alakenhe-arteke rarle mpwaretyartenge, Passover arrawe-irrentye akngerrele-ureke. \v 9 Kenhe Pilate-le itnenhe layekeke, “The-ame Alartetye Jew areye-kenhe irlwemele aywepeye?” \v 10 Pilate-le itelareke kwertengerle akngerrepate tyatye-arenye Jew areye-arle Jesus-eke ahentye anthurre anetyakenhenge, alakenhenge athewe itne renhe apmere ikwerenhe-arrpe-werne akngetyewarreke. \p \v 11 Yanhe-ngentyele, kwertengerle akngerrepate tyatye-arenye areye uthene akngerrepate arrpenhe uthenele atningke arrpenhe areye uterneke Pilate apayuthnetyeke Barabbas anyente-ante jail-nge irlwemele aywepetyeke. \v 12 Kele Pilate-le itnenhe awethe apayuthneke, “Kele, nthakenhe anteme the ileye artwe nhenhe arrantherre-arle Alartetye Jew areye-kenhe akeme?” \p \v 13 Ingkirreke akenhe alakenhe-arle arlkerlenge, “Renhe nail-ele arne arntarlkweke-arleke irlpare arrernaye!” \p \v 14 Kele Pilate itneke alakenhe-arle angkerlenge, “Kele nthakenhe anteme re akurne mpwareke?” \p Nhenge itne renhe awerlenge, itne arnterre anthurre arlkemele angkeke, “Renhe nail-ele arne arntarlkweke-arleke irlpare arrernaye!” \p \v 15 Nhenge Pilate-le aweke tyerrtye areye alakenhe arlkerrirrerlenge, re Barabbas jail-ngentyele tyarrelhe-ileke imerte tyerrtye areye iltye anthirtnemele. Yanhe-ngentyele, Pilate-le Jesus iltye antheke thultye ikwerenhe areye. Re anteme thultye ikwerenhe areye ileke Jesus whip-ele atwetyeke imerte nail-ele arne arntarlkweke-arleke irlpare arrernemele. \s1 Thultye areye Jesus-eke anyurre-irreme \p \v 16 Thultye areyele Jesus akngeke arrernetyeke yarte-ke apmere Pilate-kenheke. Thultye tyerrtye arrpenhe areyeke arlkeke iperre, itne apurte-irreke ingkirreke apmere yanhe ikwerele. \v 17 Itne Jesus-nge mantere ilyweke-arle-iperre, itne mantere athetheke ikwere-karleke arrerneke. Itne irrkarlpe walye lyeke-lyeke-akerte-ngentyele mpwareke akaperte ikwerenheke-arleke arrerneke. \v 18-19 Itne arne akwe-arratyeke arrerneke, arne nhenge alartetye-arteke atnyenentye akngerre, ikwerenge arrekwelele kwene-irremele, anhelhewarretyeke, ikwere anyurre-irremele renhe tnaketyame-arteke, angkemele, “Unte kwenhe alartetye mwerre anthurre Jew areyeke.” Arne ineke-iperrele itne akwete anthurre akaperte ikwerenhe atwetyame, ikwere-karleke pelhe-iwetyame. \v 20 Itne renhe urrtyirremele tnaketyame. Itne ikwere anhelhewarreke akwete. Kele itne mantere athetheke ikwerenge inirtneke, imerte mantere ikwerenhe-arrpe arrernirtnemele ikwere-arleke. Itne renhe akngeke apmere-werne nthenhele-arle renhe nail-ele arne arntarlkweke-arleke irlpare arrernetyeke. \s1 Thultye areyele Jesus nail-ele arne arntarlkweke-arleke irlpare arrernewarreme \r (Matthew 27:32-44; Luke 23:26-41; John 19:16b-27) \p \v 21 Jesus arne arntarlkwe renhe-arle re-arrpe akweke ware akngetyeke iperre, thultye areyele arerrirreke artwe anyente Simon arne-artne-ngentyele apetyerlenge. Re apmere Cyrene-arenye, akngeye Alexander uthene Rufus uthene-kenhe. Itne renhe-arle uternewarreke arne arntarlkweke ulthentye nhenge akngernerle-apetyeke. \v 22 Kenhe itne apwerte Golgotha yanheke irreke, renhe “Akaperte Ngkwerne” ileme. \v 23 Yanhe ikwerenge, itne ngkwarle-arlke kwatye irrkerteye-arlke anyentelhe-ilemele, Jesus antheke. Kenhe re akenhe arrkerneke-arle, ayenelhe-ileke antywetyale. \v 24 Kele thultye areyele renhe nail-ele arne arntarlkweke-arleke akertnelhe-ileke irlpare arrernemele. Yanhenge anteme itne mantere ikwerenheke arrkene-irrereke, angwenhele apeke mantere ikwerenhe impetyeke. \v 25 Kenhe uternele akertne anthurrele anteme-irreke itne Jesus arne arntarlkweke-arleke irlpare-arrerneke. \v 26 Akapertenge akertnele itne intelhe-ileke renhe ilpernemele, “JEW AREYEKE ALARTETYE.” Alakenhe ikwerenge-arle itne renhe nail-ele arne arntarlkweke-arleke irlpare arrerneke. \v 27-28 Itne artwe anyelkngalthe atherre-arlke nail-ele arne arntarlkweke-arleke arrpenhe atherre-arle akertneke irlpare arrerneke ikwere itweke, anyente itepeke-ante-atherre. \p \v 29 Tyerrtye areye anpere alhemele, ikwere atherremele-arlke anyurre-irreke. “Unte kwenhe angkeke tyatye akngerre anwerne-kenhe ataketyeke. Unte angkeke arlte atherre iperrele akwele artirtnetyeke! \v 30 Itetheke mpwarelhaye, arne arntarlkwe-ngentyele atnarnpaye!” \p \v 31 Kwertengerle akngerrepate tyatye-arenye areye-arlke, angkentye Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe areye-arlke ikwere-akerte rante-rante angkeke. Itne alakenhe tyele angkerrirreke, “Nhenhele tyerrtye arrpenhe areye itetheke mpwareke, kenhe re-arrpe itetheke mpwarelhetyakenhe-arle. \v 32 Re akwele Israel-arenye areyeke alartetye akelheme. Re apeke arne arntarlkwe yanhe-ngentyele atnarnperlenge kele anwerne renhe aremele arratye itelaremere rarle arratye ileke, ikwere akangkwe-irrerirretyenhenge.” \p Kele artwe anyelkngalthe atherre ikwere itwele-arle irlpare aneme ratherre ikwere anhelherle-anerreke anteye. \s1 Jesus arne arntarlkwenge ilweme \r (Matthew 27:45-56; Luke 23:50-56; John 19:38-42) \p \v 33 Kenhe arlte yanhe ikwerele, arlte mpepele uterne ingwemerte-irreke. Ingwemerte akwete aneke angwerre-angwerreke-atwetye. Kenhe tyerrtye ingkirrekele alernnge arerrirretyakenhe aneke. \v 34 Kele uternele anteme pwarrtyeke awethe Jesus arnterre anthurre arlkeke arne arntarlkwe-ngentyele, “Eloi, Eloi, lama Sabachtani!” Alakenhe-arle re angkeke, “Ngkarte, Ngkarte! Iwenhenge-ame unte ayenge anyente-kenheke impeke?” \p \v 35 Kenhe tyerrtye areyele renhe awemele angkerreke, “Renhe awaye, Elijah-eke arlkerlenge renhe arntarnte-aretyeke apetyetyeke.” \v 36 Kenhe artwe anyente akenhe arrekwele untemele mantere akweke ineke imerte ngkwarle irrkerteyeke irrpelhe-ilemele. Arneke-arle ayerneke iperrele, re akertne arntwirrkeke Jesus-ele antywetyeke. \p Kenhe arrpenhe anteme angkeke, “Urrekaye, aretyekaye Elijah apeke-arle apetyemeke renhe atnarnpelhe-iletyeke.” \p \v 37 Kele Jesus arnterre arlkeke imerte angkentye uyerremele ilwemele anteme. \p \v 38 Rarle ilwekenge antyame-arteke-arle anetyarte tyatye akngerre ikwerele irlpare aneme alterrelheke mpwepenge akertne-ngentyele kwene-atheke kele apmere ameke-ameke renhe anteme akethelhe-anthurre-ileke. \v 39 Kenhe alartetye thultye areye-kenhe Jesus-enge arrekwele-arle tnetyame areke nthakenhe-arle Jesus ilwerne, re angkeke, “Ayekaye! Artwe nhenhe kwenhe Alere Ngkarte-kenhe arratye-arle aneke.” \p \v 40 Arelhe areye akenhe yanhe ikwerele tnerrirretyame arerlte-anemele arlenge-ngentyele. Mary Magdala-arenye, Mary mikwe artwe apmerrke James uthene, Joses utheneke, Salome-arlke, arrpenhe atningke-arlke. \v 41 Itne Jesus-nge apetyewarreke apmere Galilee-ngentyele apmere Jerusalem-werne. Arelhe nhenge areye Jesus-akerte alhetyarte re nhenge Galilee-le anekenge merne mpenge-ilemele ikwere. Arelhe arrpenhe areyele Jesus apenteke Jerusalem-werne-atheke. Itne tnetyame yanhe ikwerele arerlte-anemele. \s1 Itne atyalangke Jesus-kenhe inteye kweneke arrernewarreme \r (Matthew 27:57-61; Luke 23:50-56a; John 19:38-42) \p \v 42-43 Arlte Friday-ele, itne Jesus irlpare-arrerneke arne arntarlkweke-arleke. Arlte yanhe ikwerele itne akwetethe urrkapewarretyarte nhenge Saturday-arle, arlte apurrke anthurre-arle anetyartenge itne urrkapetyakenhe anetyarte. Angwerrele anteme, artwe Joseph arritnye apmere Arimathea-arenye yanhe ikwere irreke. Artwe yanhe alartetye Jew areye-kenhe, re apententye akngerre Jesus-kenhe-arlke aneke. Artwe nhenhe Pilate-werne irrpelthe alhemele renhe apayuthneke atyalangke Jesus-kenheke. \v 44 Kenhe Pilate atnulkeke re awerlenge Jesus-arle iparrpe anthurre ilweke. Rarle alartetye thultye areye-kenhe-arle ikngweke-iperrele, renhe apayuthneke, “Re-ame arratye ilweke?” \p \v 45 Kenhe re angkirtnerlenge, “Yewe.” Aweke-arle-iperre, re Joseph ileke tyerrtye atyalangke inemele akngetyeke. \v 46 Kenhe re mantere mperlkere areye ineke-iperrele, re akngeke arne arntarlkwe-werne. Re atyalangke Jesus-kenhe mantere alkarlele imarteye-iwemele, inteye-werne akngemele, kwene ikwere atheneke. Inteye nhenge urrkapentye akngerre areyele arrekwele tnyeke tyerrtye arrpenheke. Kele imerte Joseph-ele ankerte-iwemele apwerte akngerrele arriwe martemele arrerneke, yanhe-ngentyele alheke anteme. \v 47 Kenhe Mary Magdala-arenye uthene Mary mikwe Joses-kenhe uthenele inteye mwantyele arelherle-anerreke arrpenhe ampinyenge anerle-anerremele. \c 16 \s1 Ngkartele Jesus ilwekarle-ngentyele itethe-ilirtneme \r (Matthew 28:1-8; Luke 24:1-8) \p \v 1-2 Arlte Saturday aneke arlte apurrke Jew areye-kenhe-arle, itne urrkapetyakenhe aneke ingwele anteme-irreke urrkapetye-kwenye akwete. Itne ankwe inteke arlte arrpenhe anteme-irreke. Kele Mary Magdala-arenye, Salome, Mary, mikwe James-kenhe-arlke, uterne akertne-irretyakenhe-nge akwete alherlte-iweke, atyalangke Jesus-kenhe antere ntyentyele apernewarretyeke, inteye kwene-werne irrpenherlte-iweke. \v 3-4 Itne alherlte-iwemele angkeke, “Angwenhele-ame apwerte athirnte akngerre-apenhe renhe ankerte-iwetyenhe nhenge arriwele ilpeme inteye renhe anwerne-ketyenge?” Itne uyarne anthurre itirreke apwerte nhenge-arle akngerre anthurre anekenge. Ikwere-irretye-alhemele itne areke arrpenhele apwerte athirnte akngerre-apenhe renhe ankerte-iwekenge itere-werne, yanhe ikwerele tnetyame. \v 5 Inteye-werne irrpenheke-arle iperre, itne arerrirreke artwe mantere mperlkere-akerte akwe-arratyele anerle-anerlenge. Itne renhe areke-arle-iperre atere-irrerirremele. \p \v 6 Utnenge alkere-arenye anteme arelhe urrpetyeke angkeke, “Atere-irrerirretyalaye! The itelareme arrantherre-arle Jesus-eke apale untheme, nhenge itne renhe nail-ele arne arntarlkweke-arleke irlpare arrerneke. Ikwere nhenhe arrangkwe! Rarle itethe-irrirtneke akeme-irremele. Itelaraye, re arrekantherre arrekwele ileke, ilwekarle iperrele, rarle itethe-irremele akeme-irretyenhe. Aretyeke apetyewarraye nthenhele-arle re inteke.” Itne arratye irrpenhemele areke imerte angkemele, “Arratye! Nhenhe-arle arrangkwe-arle!” \v 7 Utnenge alkere-arenye re anteme itneke alakenhe angkeke, “Iparrpe alperlte-iwaye apententye akngerre ikwerenhe areyeke iletyeke alakenhe, ‘Rarle ilweke iperre itethe akeme-irreke. Re Galilee-werne alheme arrekantherrenge arrekwele, kele arrantherre renhe yanheke-arle aretye-alhetyenhe, rarle arrekantherre ileke-arteke.’ Alakenhe itneke iletyeke alherlte-iwaye!” \p \v 8 Itne arrewemele inteye-ngentyele arratintyeke, apatemele unterlte-iweke. Arrpenheke iletyakenhe aneke atere-arle itne awelhekenge. \s3 Ayeye arrpenhe Jesus-arle arrateme-akerte tyerrtye areyeke irrerlknge-arle aneke-iperrele \f + \fr 16:9 \fr*\ft Ayeye arrpenhe nhenhe Jesus-arle itethe-irrirtneke-akerte. Artwe arrpenhele-arle ayeye nhenhe ileke, Mark-ele kwenye.\ft*\f* \s1 Jesus Mary Magdala-arenyeke arrateme \p \v 9a Kenhe Jesus ilweke-arle iperre itethe akeme-irreke ingwele-athnele arlte Sunday-nge, re Mary Magdala-arenyeke-amparre arrateke. Nhenge arelhe yanhele akenhe atnyenetyarte arrentye seven-pele akurne. Kenhe Jesus-ele arrentye ikwerenge-ntyele aywepeke re mwerre-irreke. \v 10a Mary Magdala-arenyele aretye-alheke apententye akngerre Jesus-kenhe areye akayale artnerlenge, re itneke angkeke, \v 11 “The kwenhe artwe Jesus renhe arerne itethe-arle-irreke akeme-irrerlenge.” Kenhe itne ikwere akangkwe-irretyakenhe-arle rarle akwele urrtyirreke-arlenge. \s1 Jesus apententye akngerre ikwerenhe atherreke arrateke \p \v 12 Arlte arrpenhele, Jesus arrateke anteyeke apententye akngerre ikwerenhe atherreke ratherre-arle apmere arrpenhe-werne alherretyamenge. \v 13 Kenhe renhe arerle-anerreke-arle-iperre ratherre alperreke, iletye-alpeke arrpenhe areyeke rarle ikwere-atherre arrateke. Kenhe itne akenhe itirreke ratherre-arle urrtyirrekeke-athene. \s1 Jesus apententye akngerre eleven-pele ikwerenhe areyeke arrateme \p \v 14 Kenhe urreke Jesus arrateke apententye akngerre eleven-peleke, merne arlkwerlte-anerlenge. Re itneke ahele-irreke itne-arle itirretyakenhenge rarle itneke arratye ilekenge. Kenhe itne ipmentye awemele aneke nthakenhe-arle tyerrtye areye ikwere-akerte angkerlenge, nhenge tyerrtye areyele-arle renhe areke itethe-irrirtnerlenge. \v 15 Kenhe re apententye akngerre areyeke angkeke, “Kele alherlte-iwaye apmere arrpe-anenhe-werne, tyerrtye ingkirrekeke Ayeye Mwerre ilerlte-apemele. \v 16 Angwenhele apeke ayenge apentetyeke itirremele, renhe kwatyeke akwernaye baptise-eme-iletyeke. Kenhe Ngkartele renhe itetheke mpwaretyenhenge. Kenhe arrpenhele apeke ayenge ipmentyele-iwetyeke itirreme, Ngkartele renhe ilwetyeke mpwareme. \v 17 Tyerrtye nhenge areyele ayenge apentetyeke itirremele, itne arne mwerre areye ilyernpenye mpwaretyenhe. Itne arrentye areye aywepetyenhe arritnye atyinhe atniwemele. Itne angkentye arrpenhe areye angketyenhe-anteye. \v 18 Itne apeke ularele-kwenye apmwe arrengkwelthe-akerte kutyetyenhe, kwatye akurne apeke ularele-kwenye antywetyenhe arne arrengkwelthe-akerte, itne ilwetyakenhe anetyenhe. Itne rlkerte areye anpetyenhe, Ngkartele itnenhe angkwerre-iwetyenhenge.” \s1 Jesus alkere akertne-werne alheme \p \v 19 Kenhe Jesus Alartetye-arle itneke angkeke iperre, Ngkartele anteme renhe alkere akertne-werne akngirtneke. Re Ngkartenge akwe-arratyele arrernelheke. \p \v 20 Kenhe apententye akngerre ikwerenhe areye alhemele angkentye mwerre ilerlte-apeke. Itne arne mwerre atningke ilyernpenye mpwareke, Ngkarte-arle itnekenge alhekenge ulyeyele mpwaretyeke. Kenhe tyerrtye areyele aremele itne itelaremele angkeke, “Yewe, tyerrtye nhenhe areyele ayeye arratye anthurre ileme.”