\id JHN EAST-JHN Translation of EASTERN ARRERNTE JOHN, AuSIL-AAIG, FEB05. Typing: Rachel Bigg (August-08) \ide UTF-8 \h John \toc1 John \toc2 John \toc3 John \mt1 John \mt2 Ayeye nhenhe Jesus-akerte John-elarle intelhe-ileme \c 1 \s1 Jesus re Angkentye Akngerre aneme, rarle utnenge antheme \p \v 1 Urreke apmere ahelhe nhenhe anetyenhenge, Angkentye re aneke. Angkentye kwenhe Ngkarte Akngeyenge aneke. Ratherre aneke, Angkentye uthene Ngkarte Akngeye uthene rante-rante ratherre aneke. \v 2 Lyetenyenge akwele altyerrenge aneke, Angkentye kwenhe apurte Ngkarte Akngeyenge anetyarte. \v 3 Ngkarte Akngeyele ingkirreke anthurre Angkentyele mpwaretyeke. Ngkarte Akngeyele kwenhe anyentele ahelhe nhenhe renhe mpwaretyakenhe, ratherre-arle arne arrpe-anenhe mpwarerle-anerreke. \v 4 Arne ingkirreke anteme itethe lyete aneme Angkentye nhenge-ngentyele ware. Angkentye nhengele kwenhe arelhe anwernenhe itethe-iletyeke, anwerneke ingkirreke imerneke arratye-arle aneme Ngkarte Akngeye-akerte, nhenge Angkentyenge-arle artwe-arlke, arelhe-arlke, ampe-arlke ingkirreke anthurre alkngenthele anerlte-aneme. \v 5 Ure alkngenthe nhenge kwenhe pwarrtyeme ingwemerte renhe martemele anthurre. Ingwemertele uyarne alkngenthe ilwerneme. Alkngenthe nhenge re kwenhe alakenhe re akwete arrtyernerle-aneme nhenge ilwernelhetyakenhele. \p \v 6 Kele Ngkarte Akngeyele anteme artwe John arritnye yerneke. \v 7 Re apetyeke tyerrtye areyeke alkngenthe-akerte iletyeke nhenge tyerrtye ingkirrekele awetyeke renhe arratye itelaretyenhenge. \v 8 Artwe nhenge John kwenhe anetyakenhe nhenge alkngenthe-arteke-arle. Kele anteye-arle re-tetye apetyeke arelhe areye iletyeke alkngenthe-arteke-akerte-arle anemeke. \v 9 Nhenge John-elarle tyerrtye areyeke ilerle-aperlenge, kenhe alkngenthe arratye anthurre akenhe apmere ahelhe nhenhe-werne apetyetyeke-urletye-arle aneke. Re kwenhe nhenge tyerrtye ingkirrekeke imernetyenhe nhenge Ngkarte Akngeye itelaretyeke, nhenge alkngenthele-arle imerneme tyerrtye areyeke nhenge nthakenhe akaltye anetyeke iwenhe ikwere-arle ingwemertele aneme. \p \v 10 Nhenge Angkentye-arle ahelhe nhenhele aneke itanye, kele-anteyele Ngkarte Akngeyele arne ingkirreke anthurre Angkentyele mpwaretyeke itanye, tyerrtye arrpenheme kwenhe Angkentyeke apateke renhe itne ipmentye-iwemele. \v 11 Kele anteye-arle re ahelhe nhenhe mpwareke tyerrtye ikwerenhe areye-werne apetyetyeke, nhenge Jew areye, itne kwenhe ikwere akangkentye anetyakenhe aneke, itne anteme renhe alhule-iweke. \v 12-13 Tyerrtye arrpenheme kwenhe ikwere akangkeke renhe arratye itelareke. Alakenhe ikwerenge anteme Re itneke ileke itne-arle nhenge Ngkarte Akngeye-kenheke-artweye areye anetyeke. Itne ikwere-artweye irremele Angkentye-arle ware alakenhe renhe ilekenge. Itne kwenhe Ngkarte Akngeyeke-artweye irretyakenhe aneke itne-arle nhenge akweke inteke-ngentyele artwe ante arelhe-kenhele, kenhe Ngkarte Akngeye re-arrpele-arle itnenhe utnenge alkarle antherlenge. \p \v 14 Angkentye renhe-arle ileme, anwerneke-arle imerneme iwenhe-arteke Ngkarte Akngeye anerlenge, re ahelhe nhenhe-werne apetyeke tyerrtye-irremele, anwernenge anetyarte. Anwerne areke nthakenhakenhe-arle re mwerre anthurre aneke, Ngkarte Akngeye-arteke anerlenge. Re kwenhe akwetethe anwerneke atnerte akangkentye anetyarte nhenge anwerne-arle ikwere arne mpwaretyakenhe anekenge, re akwetethe arratye angketyarte anwerneke Ngkarte Akngeye-akerte ilemele. \p \v 15 Arlte anyentele nhenge John-ele kwenhe tyerrtye areyeke Jesus-akerte ilerle-apetyemele, rarle renhe areke. Kele imerte re arlkemele itneke, “The arrekantherre arrekwele ileme tyerrtye-arle kwenhe urreke apetyetyenhenge re kwenhe atyengenge atyeperre anthurre-ulkere, urreke ayenge-arle akweke intetyenhenge rarle anekeke. Artwe ikwerenge kwenhe ayenge angkerle-aneme!” \p \v 16 Re kwenhe anwernenhe mwantye-mwantye arntarnte-areme, Re kwenhe anwerneke ahentye anthurre anemenge. Akwetethe re kwenhe anwerneke atnerte akangkentye aneke nhenge anwerne-arle apeke arne ikwere mpwaretyakenhele. \v 17 Ngkarte Akngeyele atywerrenge Moses antheke nhenge anwerne-kenhe arrwekelenye areyeke. Nhenge iwenhe-arle Jesus Christ-ele anwerneke mpwareke kwenhe mwerre anthurre-ulkere aneke. Re anwerneke imerneke nthakenhe-arle Ngkarte Akngeye anwerneke akangkentye anemeke, re anwerneke ileke ayeye arratye Ikwere-akerte. \v 18 Tyerrtye angwenhele apeke re kwenhe Ngkarte aretyakenhe. Kenhe Alere Ikwerenhe Jesus-ele-ante ware Renhe areke, re akwetethe itwele Ngkartele-arlenge anerle-aneme. Re kwenhe tyerrtye areyeke akethe anthurre imerneke nhenge angwenhe Ngkarte-arle, Akngeye uthene Alere uthene-arle rante-rante anthurre anerle-anerrerlenge. \s1 Pharisee areyele John apayuthneme \r (Matthew 3:1-12; Mark 7:7-8; Luke 3:15-17) \p \v 19 Kele John-ele anteme tyerrtye areye kwatyeke akwernetyame itnenhe baptise-eme-ilemele apmere Bethany arritnyele, kwatye Ikngerre-ampinyele nhenge lhere Jordan arritnyele. Kenhe Jew akngerrepate areye Jerusalem-engentyele ikngweke kwertengerle tyatye-arenye Jew-kenhe areye-arlke, nhenge Levi-ke-artweye arrpenheme-arlke, itnenhe yerneke alhetyeke John apayuthnetyeke alakenhe, “Angwenhe-ame unte? Unte-ame renhe Akngeyele-arle alhilemele anwerneke yerneke?” \v 20 John akenhe angkirtneke arratye anthurre angkemele itneke, “Arrangkwe, ayenge kwenye. Ayenge-arle Christ anetyakenhele, Ngkarte Akngeyele-arle arrekantherre alhileke yernetyeke.” \v 21 Kele itne anteme renhe awethe apayuthneke, “Kele angwenhe-ame unte? Unte-ame Elijah?” \p Re kenhe angkirtneke, “Arrangkwe, Ayenge-arle artwe nhenge anetyakenhele.” \p Kele itne renhe apayuthneke, “Unte-ame artwe nhenge? Unte-ame artwe nhenge angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apentye akngerre aneme, Christ-nge arrekwele apetyemeke-arle?” \p Re angkirtneke, “Arrangkwe, ayenge kwenye.” \v 22 Itne awethe apayuthneke, “Angwenhe-ame unte? Anwerneke ilelhaye anwerne alpetyenhenge yanhe areyeke iletyeke anwernenhe-arle yernekeke areyeke, itne-arle itelarerlenge ahentye-aneme angwenhe-arle unte anemeke. Iwenhe-arle-ame unte-arrpe ilelheme?” \v 23 John anteme angkirtnerlenge, “Ayenge kwenhe aneme Isaiah-elarle, intelhe-ilekenge. Rarle nhenge ayeye Ngkarte-kenhe arrule anthurre ileke, intelhe-ilemele alakenhe, \q1 ‘Tyerrtye anyente kwenhe apmere ahurratye-arenye arlkerle-apeme tyerrtye areyeke ikwere-werne apetyerlenge-arle, alakenhe: \q2 “Ngkarte Anwerneke-artweyeke arratye-irreraye arrekwele nhenge re apetyemele re angkerlenge, arrantherre mwantyele awerrirretyeke.” ’ \m Alakenhe renhe Isaiah atyenge-akerte angkeke arrule anthurre.” \rq Isaiah 40:3.\rq* \p \v 24 Artwe areyele-arle Pharisee areye yernekenge \v 25 awethe renhe apayuthneke, “Kele nthakenhe-arle-ame unte tyerrtye areye kwatyeke akwerneme itnenhe baptise-eme-ilemele unte apeke Christ kwenye, Elijah kwenye, artwe nhenge angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apentye akngerre kwenye?” \v 26 John itneke angkirtneke “The kwenhe akwetethe tyerrtye areye kwatyeke akwernerle-anetyenhe, kele lyete anteme arrpenhe nhenge arrekantherrenge anerlenge arrantherre kwenhe ikwere akutne aneme. \v 27 Artwe nhenge re kwenhe atyengenge intertele apetyeme. Re atyengenge atyeperre anthurre-ulkere aneme. Ayenge mwerre anetyakenhenge, the uyarne arne nhenge irlweme ingke-kenhe ikwerenhe-ngentyele. Artwe mwerre anthurrele-arle-ante kwenhe arne renhe irlweme ikwerenge-ntyele.” \p \v 28 Nhenhe areye kwenhe aneke apmere Bethany arritnyele, nhenge kwatye urewe Jordan-ele nhenge Ikngerre-ampinyele, nthenhele-arle John-ele tyerrtye areye kwatyeke akwernetyamele. \s1 Alere Ngkarte-kenhe yepe-yepe akwerrke-arteke aneme \p \v 29 Arlte arrpenhele John-ele Jesus areke apetyerlenge ikwere-werne atheke, re tyerrtye areyeke angkeke, “Arerrirraye! Artwe yanhe apetyerlenge kwenhe yepe-yepe akwerrke-arteke aneme Ngkarte Akngeyele-arle yerneke. Artwe yanhe-arle apetyeke nhenge re-arrpe anthelhetyeke ilwetyeke yepe-yepe akwerrke-arteke nhenge tyerrtye akurne atningkeke. \v 30 Artwe yanhe-akerte kwenhe ayenge arrekwele angkeke-arle alakenhe, ‘Atyengenge intertele kwenhe artwe arrpenhe apetyeme nhenge atyengenge tyeperre anthurre-ulkere, arrekwele-arle nhenge ayenge intetyenhenge rarle kele anekenge.’ \v 31 Arrekwele kwenhe the itelaretyakenhe rarle nhenge Ngkarte Akngeyele-arle alhilekenge yernetyeke. Ayenge kwenhe apetyekele arrenhantherrenhe kwatyeke akwernemele baptise-eme-iletyeke nhenge arrantherre-arle apeke renhe itelaretyenhenge.” \p \v 32 John kwenhe akethele anthurre ilemele angkeke nhenge iwenhe-arle Akngeyele ikwere imerneke-akerte Jesus-akerte. Re angkeke, “The kwenhe areke Utnenge Ngkarte-kenhe nhenge rarle alkere-ngentyele kwenekerle apetyeke nhenge thipe urelyarre-arteke. Utnenge Jesus-enge anerle-aneke. \v 33 Arrekwele the renhe alhengke-aretyakenhe. Kenhe Ngkartele akenhe, nhenge-arle ayenge yernekele nhenge tyerrtye areye kwatyeke akwernetyeke, ayenge ileke, ‘Unte kwenhe aretyenhe Utnenge atyinhe kwenekerle apetyerlenge artweke-arleke arrernelherlenge yanhe ikwerele anerlenge. Renhe areke-arle iperre unte anteme itelareme rarle nhenge akwetethele Utnenge Akngerre arrernerle-anetyenhe tyerrtye areye-karleke itethe itnekenhe akngarte-iwetyeke.’ \v 34 Arratye anthurre kwenhe the areke nhenhe Jesus-eke irrerlenge, the arrenhantherrenhe ileme re kwenhe aneme Alere Ngkarte-kenhe.” \s1 Apententye akngerre urrpetye Jesus-nge apurte-irreme \p \v 35 Arlte arrpenhele John awethe anteye tnetyame apmere ikwerele anteye nhenge apententye akngerre atherre ikwerenhenge. \v 36 Angwerre-angwerrele anteme re areke Jesus alherlenge imerte re alakenhe angkemele, “Artwe yanhe araye, re kwenhe aneme yepe-yepe akwerrke-arteke, nhenge Ngkartele-arle yernekenge.” \v 37 Nhenge apententye akngerre John-kenhe atherrele aweke alakenhe angkerlenge, ratherre kwenhe Jesus apenterle-anerreke. \v 38 Jesus alkngarelhemele renhe-atherre areke apenterlenge re ikwere-atherre anteme angkeke, “Iwenhenge-arle-ame mpwele atyenge interteke-irreme?” \p Ratherre renhe apayuthneke, “Rabbi, ilerneke ilaye nthenhele-arle unte lyete aneme, ilerne kwenhe ngkwengenge angketyeke ahentye-aneme.” Ratherre akenhe angkerlenge “Rabbi” nhenge angkentye itnekenhele ileme “akaltyele-anthenhe-anthenhe.” \p \v 39 Re ikwere-atherre angkirtneke, “Atyengenge apetyaye, mpwele aretyenhenge nthenhele-arle ayenge anemeke!” \p Kele angwerre-angwerrele ratherre ikwerenge alheke areke anteme nthenhele-arle re anemenge. Ratherre kwenhe ikwerenge anetyenhenge arlte arrpenheke-atwetye. \v 40 Andrew, artwe Simon-Peter-eke atyeyikwele nhenge aweke John angkerlenge Jesus anteme re apenteke. \v 41 Nhenge Andrew-arle Jesus impemele alheke-iperrele, re iparrpe alheke apale unthetyeke kake ikwerenheke Simon-eke. Andrew-ele renhe aremele ikwere angkeke, “Ilerne kwenhe kele Messiah renhe arerne! (“Messiah” kwenhe Hebrew angkentye aneme, kenhe Greek angkentye akenhe aneme yanheke “Christ-arle.” Angkentye nhenhe atherrele angkentye itnekenhenge ileme “Ngkarte Anyente-arle alhilekele nhenge yernetyeke.”) ” \v 42 Kele re Simon anteme Jesus-werne akngeke. Nhenge Jesus-ele renhe areke re renhe arnterre anthurre areke. Kele re angkemele, “Unte kwenhe Simon. Akngeye ngkwinhe John-arle arritnye aneme. The ngenhe Cephas arritnye antheme.” Angkentye itnekenhe arritnye yanhe nhenge ileme “Apwerte,” nhenhe angkentye Greek areye arritnye nhenge alakenhe angkeme, “Peter.” \p \v 43 Arlte arrpenhele anteme Jesus itirreke alhetyeke ayerrere kwatye alaye Galilee arritnye-werne. Re apmere ikwere irrpetye-alhemele re unthetye-alheke artwe Philip arritnyeke nhenge re renhe areke ikwere re angkeke, “Ayenge apentaye!” \v 44 Philip apmere Bethsaida arritnyele anetyarte kwatye Galilee itwele. Andrew uthene Peter uthene apmere yanhe ikwere-arenye-arle aneke-arlke. \p \v 45 Philip imerte unthetyeke alheke artwe Nathanael arritnyeke re renhe aretye-alheke imerte ikwere angkemele, “Anwerne kwenhe artwe renhe arerne, unte itelareme artwe nhengeke Moses-ele-arlke nhenge yanhe areyele-arlke-arle angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apentye akngerre areyele-arlke arrule anthurre-arle pipe-ke intelhe-ileke. Re kwenhe Jesus, alere Joseph-kenhe nhenge Nazareth-arenye akenhe.” \p \v 46 Kele Nathanael-ele anteme aweke nhenhe renhe angkerlenge re renhe uyarne anthurre itelareke imerte angkemele, “Arrangkwe-arle! Nazareth kwenhe apmere akurne-akurne ware aneme; arne mwerreke arrangkwe apmere yanhe-arenye-arle.” \p Kenhe Philip akngirtnerlenge, “Arratye anthurre kwenhe, apetyaye aretyeke.” Ratherre anteme aretyeke alheke renhe. \p \v 47 Kele Jesus-ele anteme renhe-atherrenhe apetyerlenge areke, nhenge itweke-irrintyeke re Nathanael-akerte angkeke, “Artwe nhenhe kwenhe mwerre aneme, artwe arratye Israel-arenye, nhenge urrtyirremele angkentye akngerre kwenye.” \p \v 48 Nathanael anteme ikwere angkeke, “Nthakenhe-arle-ame unte akaltye aneme ayenge-arle alakenhe anemeke?” \p Jesus anteme angkirtnerlenge, “The kwenhe ngenhe arrekwele arerne, urreke nhenge-arle Philip-ele ngenhe ikngwetyenhenge, nhenge unte anetyame itirretyamele ulyele arne utyerrke kwenele.” \p \v 49 Aweke-arle-iperrele Nathanael angkerlenge, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye, arratye anthurre kwenhe unte Alere Ngkarte-kenhe aneme, nhenge Alartetye akngerre Israel-arenye areyeke kwenhe anwerne akarelhetyameke.” \p \v 50 Jesus ikwere angkirtneke, “Unte arne nhenge areye atyenge-akerte arratye itelareme the kwenhe ngenhe ilerlenge tharle ngenhe arekeke nhenge arne utyerrke kwenele anerle-anerlenge, kele anteye-arle unte anyente anetyame. Unte akenhe ayenge aretyenhe arne areye mpwarerlenge yanhe areyenge-arle mwerre akngerre-ulkere, unte anteme apateke anthurre! \v 51 Nhenhe awerrirraye the kwenhe ngenhe arratye ileme: Arlte ilengare apeke renhe kwenhe arrantherre aretyenhe alkere altywere-irrerlenge, arrantherre anteme utnenge alkere-arenye areye aretyenhe alkere-ngentyele atnarnpemenge atyenge-arlenge anetyenhenge, nhenge ikwere-arleke, Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke.” \c 2 \s1 Jesus-ele kwatye ngkwarle-werne akngarte-iweme \p \v 1 Ingwe atherre-arle uyerreke-iperrele tyerrtye areye akangkemele apurte-irrereke nhenge arlkwetyeke artwe uthene arelhe uthene-arle anewe akerrerlenge nhenge apmere Cana arritnyele alturle-ampinyele kwatye alaye Galilee ikwerenge. Kenhe Jesus uthene mikwe uthene itnekenge apurte-irrerle-anerreke. \v 2 Apententye akngerre ikwerenhe areye-arlke kwenhe yanhe ikwerele aneke-anteye arrpenhele-arle itnenhe ikngweke, itne anteme itnekenge anerrirretyamenge merne arlkwemele. \p \v 3 Nhenge tyerrtye areyele yanhe ikwerenge ngkwarle ingkirreke uyerrelhe-ilekenge, mikwe Jesus-kenhe angkeke ikwere, “Ngkwarle awetheke arrangkwe aneme; nthakenhe-ame-irreye?” \p \v 4 Kenhe Jesus akenhe ikwere angkerlenge, “Meyaye, ayenge iletyale anaye nhenge nthakenhakenhe ayenge irretyeke. Nhenhe kwenhe arlte atyinhe anetyakenhe nhenge the imernetyeke nhenge angwenhe-arle ayenge anemeke arne areye akwele ilyernpenyele mpwaretyeke.” \p \v 5 Renhe-arle aweke-iperrele mikwe Jesus-kenhe angkeke urrkapentye akngerre areyeke, “Aywerrkele mpwaraye nhenge iwenhe-arle re arrekantherre ileme!” \p \v 6 Apmere yanhe ikwerenge aneke tyampite akngerre six-pele arltwe aneke. Itne tyampite akngerre kwatye-akerte nhenhe areye atnyenetyarte alhewelhetyeke nhenge itne apekele Akngeye mwerrantye utyernemele tnaketyeke, Jew-arenye areyele-arle arratye mpwaretyarte-arteke. Tyampite nhenhe areye akngerre-apenhe litre 100-pele kwatye atnyenentye akngerre. \v 7 Jesus anteme urrkapentye akngerre areyeke angkeke, “Arrantherre kwatye akngetyaye tyampite arltwe yanhe areyeke theletyeke akngerre antetyeke.” Itne tyampite arltwe itneke ingkirrekeke kwatye theleke. \v 8 Jesus-ele anteme itnenhe ileke, “Kele, tyampite akweke anteme inaye kwatye arrpenheme athankwaye imerte akngemele anthetyeke alhemele alartetye arrekantherrenhe.” Itne kwatye athankwemele ikwere-werne akngeke. \v 9 Nhenge artwe alartetye-arle kwatye renhe arrkerneke nhenge kele-arle ngkwarle-werne akngarte-iwekenge, re akenhe akwele akutne-arle aneke nthenhe-ngentyele itne renhe inekeke. Kenhe, urrkapentye akngerre areyele akenhe akaltye aneke itne kwenhe arekenge nthakenhe-arle Jesus-ele mpwarerlenge. Ikwere-iperrele artwe alartetyele renhe arrkerneke re mwerre akngerre anthurre anekenge. Re anteme artweke antangkeke anewe akerremeke-arle. \v 10 Re ikwere angkeke, “Araye, unte kwenhe ngkwarle mwerre akngerre nhenhe antheme lyete-ante, kenhe tyerrtye arrpenhe areyele akenhe ngkwarle mwerre akngerreke-amparre anthetyarte. Urreke antheme nhenge ingkirrekele ngkwarle mwerre renhe arnterre antyweke, itne-arle ngkwarle akurne-ulkere antheke. Kenhe lyete unte ngkwarle mwerre ingkerne ante antheke.” \p \v 11 Yanhe kwenhe lyete-ante anthurre Jesus-elarle ilyernpenye mpwareke. Re kwenhe arne nhenhe renhe mpwareke apmere Cana arritnyeke, nhenge ahelhe Galilee-ke. Nhenge re arne nhenhe renhe mpwaremele, re imerneke rarle nhenge ngangkere akngerre anthurre-akerte aneke, yanhe-ngentyele apententye akngerre ikwerenhe areyele renhe arratye itelareme anthurre nhenge rarle Messiah anemeke Akngeyele-arle yerneke-arle. \p \v 12 Nhenhe ikwere-iperrele Jesus, mikwe-arlke, atyeyikwe areye-arlke, apententye akngerre areye-arlke apmere yanhe impemele alheke nhenge apmere Capernaum-werne alheke. Nhenge apmere yanheke irremele itne ikwerele arlte urrpetye ware aneke. \s1 Jesus-elarle tyerrtye areye tyatye akngerre Jew-kenhe-ngentyele aywepeme \r (Matthew 21:12-13; Mark 11:15-17; Luke 19:45-46) \p \v 13 Kele Jesus anteme itelareke pwentye Jew areye-kenhe nhenge “Passover” arritnye-arle itwe-irremenge. Kele re Jerusalem-werne alheke anteme nhenge apententye akngerre ikwerenhe areye-akerte. \f + \fr 2:13 \fr*\ft Aretyeke Exodus 12:43\ft*\f* \v 14 Nhenge itne apmereke irretye-alheke itne aretye-alheke arrekwelenge tyatye akngerre ikwerele artwe areyele yepe-yepe sell-eme-ilerlenge, pweleke areye-arlke, thipe apelkere areye-arlke. Arrpenhe areye table areyele anerlte-aneme, arelhe arrpenhe areyele apwerte ngkweltye Rome-arenye-akerte itnenhe anthetyeke, itne apwerte tyatye-arenye inirtnemele. \v 15 Kele Jesus anteme rope alyerneke whip mpwaremele nhenge yepe-yepe areye-arlke pweleke areye-arlke akethe-werne-atheke aywepeke. Kele re table areye nthenhele-arle itne mane antherrerlenge irtwakeke, nhenge apwerte ngkweltye itnekenhe apmere irnterre anthurre akerre-iwemele. \v 16 Re-anteme angkeke nhenge thipe apelkere areye-arle sell-eme-iletyame areyeke, “Thipe nhenhe areye akngaye. Nhenhe kwenhe apmere Akngeye atyinhe-kenhe. Iwenheke-arle-ame arrantherre alakenhe mpwareme nhenge amamare-arteke nhenge arne areye sell-eme-iletyeke?” \v 17 Apententye akngerre ikwerenhe areyele itelareke ayeye Ngkarte-kenhe nhenge intelhe-ileke-arle arrule anthurre alakenhe “Ayenge ahele anthurre irreme itneke apmere Ngkwinhe akurnelhe-ilemenge-arle, ayenge-arle ahentye anthurre anemenge tyerrtye areyeke apmere ngkwinheke ikirrentye anetyeke.” \rq Psalm 69:9.\rq* \p \v 18 Kele Jew akngerrepate areye akenhe ikwere angkirtneke, “Ngkartele-ame ngenhe ileke alakenhe renhe mpwaretyeke? Arne ilyernpenye anthurre mpwaraye kele nhenge anwerne aretyenhenge kele anwerne anteme itelareme Ngkarte-arle mwerre angkeke nhenge yanhe areye unte mpwaretyeke.” \p \v 19 Kenhe Jesus akenhe itneke angkirtnerlenge, “Arrantherre apeke apmere nhenhe ultakerlenge, the kwenhe-arle renhe awethe arteme uyerrelhe-ilemele ingwe atherre-iperrele.” \p \v 20 Jew akngerrepate areye anteme angkeke, “Kweye! Artwe areye kwenhe year forty-six-pelele urrkapeme nhenge apmere artetyeke Ngkarteke. Nthakenhe-arle-ame unte itirreme unte-arle awethe artetyenhenge akwele ingwe atherrenge? Unte uyarne alakenhe mpwareme.” \p \v 21 Nhenge Jesus-arle alakenhe angkeke apmere nhenge Ngkarte-kenhe-akerte, re kwenhe angketyame tyerrtye ikwerenhe-arrpe-akerte, nhenge urreke-arle re ilweke-iperrele Ngkartele renhe itethe akemelhe-iletyenhe nhenge ingwe atherre-iperrele. \v 22 Urreke anteme, nhenge rarle ilweke-iperrele awethe itethe-irrirtneke, apententye akngerre ikwerenhe areyele itelareke nhenge iwenhe-arle re angkeke-akerte alakenhe ikwerenge-ntyele anteme itne itelareke ayeye Ngkarte-kenhe nhenge Messiah-arle awethe itethe-irrirtnemeke, itne arratye itelareke Jesus-arle arratye anekenge. \s1 Jesus akaltye aneme tyerrtye ingkirrekeke \p \v 23 Jesus-arle Jerusalem anemele pwentye nhenge Passover-eke, atningke anthurre itirreke rarle akwele Messiah aneke itne kwenhe renhe areke arne mwerrantye areye renhe mpwarerlenge. \v 24 Re akenhe itelareke itne-arle ikwere akwetethe akangkwe-irretyakenhe. Re itelareke nthakenhe-arle itne itirremenge, re itelareke itne-arle lyete ware ikwere-ketyenge artepe untyeme-irretyenhenge. \v 25 Re kwenhe arrpenheke ahentye anetyakenhe ikwere iletyeke nthakenhe-arle arrpenhe areye itirretyameke, re kwenhe kele itelareke nthakenhe itne itirretyameke, ahentye anetyamele. \c 3 \s1 Ayeye Jesus uthene Nicodemus uthene-akerte \p \v 1 Artwe atyeperre anthurre aneke nhenge alartetye Jew areyeke Nicodemus arritnye, nhenge Pharisee-anteye-arle aneke. \v 2 Re ingwele anteme Jesus-werne alheke ikwere anteme angkeke, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye, anwerne kwenhe itelareme Ngkartele-arle ngenhe yerneke akaltyele-anthetyeke artwele-arle arne ilyernpenye anthurre nhenhe areye uyarne mpwarerlenge unte-ante mpwaremeke Ngkarte-kwenye. Ngkartele-ante ware kwenhe ikwere imerneme nhenge rarle itnenhe mpwaretyenhenge.” \p \v 3 Jesus akenhe ikwere alakenhe-arle angkirtnerlenge, “Nhenhe awaye: The kwenhe ngkwenge arratye nhenhe ileme, nhenge tyerrtye apeke awethe-arle akweke interlenge-ante, Ngkartele kwenhe renhe ikwere artweye-anteye-ileme, Alartetye ikwerenhe anetyeke.” \p \v 4 Nicodemus anteme angkeke, “Nthakenhe-arle-ame artwe akngerre awethe-anteye akweke intetyenhe? Re uyarne irrpirtneme atnerte mikweke-kenhe-werne atherre-ngare anteme intetyenhenge.” \p \v 5 Jesus anteme angkirtnerlenge, “Arrangkwe-arle, itirrentye ngkwinhe-arteke anetyakenhe. The kwenhe ngenhe arratye ileme, arrekwele kwenhe unte inteke mikwele renhe akweke atnyeneme. Kenhe nhenge unte awethe akweke intemele kele Ngkarte ngkwenge Alartetye anetyenhe unte-arle kwatyeke irrpekenge iperre-ante Rarle Utnenge Akngerre ngkwenge-arleke akwerneke. \v 6 Nhenge arrpenhe akweke intemele nhenge iwenhe-arle tyerrtye atherrele mpwarekenge, re anteme-arle nhenge tyerrtye-irreme. Kenhe nhenge arrpenhe-arle awethe-anteye akweke intetyenhe nhenge iwenhe-arle Utnenge Ngkarte-kenhele mpwarekenge, re anteme-arle nhenge utnenge alkarle-arle ineme. \v 7 Apatetyalaye nhenge nhenhe-arle the ngkwenge ilemeke arrantherre-arle awethe akweke intemeke utnenge alkarle atnyenemeke Ngkarte-ngentyele. \v 8 Arrantherre itelareme nhenge nthakenhe-arle rlkele wernemeke nhenge wernetyeke-arle ahentye anemele. Unte aywerre ikwerenhe aweme, kele unte akutne-arle nhenge nthenhe-ngentyele rlkele wernemeke nhenge nthenhe apekele alhemeke. Alakenhe-anteye-arle anwerne akutne aneme nhenge nthakenhele tyerrtye areye awethe akweke intemeke nhenge Utnenge Ngkarte-kenhele-arle mpwareme-ngentyele.” \p \v 9 Nicodemus-ele awethe-anteye apayuthneke, “Nthakenhe-arle-ame nhenhe anetyenhe? The uyarne anthurrele itelareme.” \p \v 10 Kenhe Jesus anteme angkirtneke, “Unte kwenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe nhenge akaperte altywere anthurre tyerrtye Israel-arenye areyenge ularre, kele ayenge anteme apateme unte-arle arne nhenhe areyeke akutne! \v 11 Mwantyele awerrirraye: The arrenhantherrenhe ileme arne areye-akerte tharle areke, arne nhenge areye-akerte arratye kwenhe anerlenge. Kenhe arrantherre akenhe akangkwe-irretyakenhe aneme iwenhe-arle ayenge angkemeke. \v 12 The kwenhe arrekantherre ileke arne areye-akerte apmere ahelhe nhenhele irrekenge, arrantherre akenhe ayenge uyarne itelareme. Kele nhenge the apeke arrenhantherrenhe arne areye-akerte ilemele nthakenhe-arle apmere alkere akertnenge irremenge, arrantherre ayenge uyarne anthurre-arle itelaretyenhe! \v 13 Ayenge-ante ware kwenhe alkere akertne-werne alheke-arle. Arrpenhe kwenhe alhetyakenhe apmere akertne nhakwe-werne. Ayenge-ante ware kwenhe nhenge apetyeke-arle alkere-akertne-ngentyele, arrantherre kwenhe itelaretyeke nhenge iwenhele tharle arrekantherre ilemeke. \v 14 Arrantherre itelareme nhenge Israel-arenye areye-arle arrule anthurre utepe-utepe untheke apmere ahurratye ikwerele nhenge Moses-elarle arne apmwe-arteke mpwareke nhenge arne akantye akertneke-arleke arrernetyeke. Alakenhe renhe re-artekele itne ayenge arrernetyenhe, Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, nhenge arne akertneke irlpare arrernetyeke imerte ayenge irrerlknge atwemele. \f + \fr 3:14 \fr*\ft Nhenge tyerrtye Israel-arenye areye-arle utepe-utepe-akelheke unthetyame apmere ahurratye ikwerele arrule anthurre itne akurne anthurre irreke. Kele Ngkartele anteme apmwe areye yerneke itnenhene uthnetyeke. Re anteme Moses-eke ileke arne apmwe-arteke mpwaretyeke nhenge metal-ngentyele arne akertneke-arleke arrernetyeke. Nhenge tyerrtye nhenge apmwele uthneke-arle-iperrele renhe akertne-atheke areme nhenge apmwe metal-ngentyele-arle mpwareke-werne kele re mwerre-arle irrirtneme ilwetyakenhe anteme aneme.\ft*\f* \v 15 Yanhe ikwerenge-ntyele anteme, tyerrtye ingkirrekele ayenge arratye itelareme imerte itethe akwete anemele alethe re, atyengenge anyente-irremele anteme.” \s1 Ngkartele Alere Ikwerenhe apmere ahelhe nhenhe-werne yerneke tyerrtye areye itethe atnyenetyeke \p \v 16 Ngkarte kwenhe tyerrtye ingkirrekeke apmere ahelhe nhenhe-arenye ahentye anthurre aneme Rarle Alere ikwerenhe anyente ware apmere ahelhe nhenhe-werne anwerneke yerneke, kele yanhe-ngentyele tyerrtye ingkirrekele-arle nhenge renhe arratye itelareme areye kwenhe ilwetyakenhe aneme Ngkarte-ngentyele akngakelheme akwete-ante. Kele-anteyele itne Ngkartenge itethe alethe akwete anetyeke. \v 17 Nhenge Ngkartele Alere ikwerenhe apmere ahelhe nhenhe-werne yerneke, Re kwenhe renhe tyerrtye areyeke arriletyeke yernetyakenhe nhenge arne akurne areyele itne-arle mpwarekenge. Kele anteyele re renhe yerneke-tetye nhenge re itnenhene itetheke mpwaretyeke. \p \v 18 Nhenge tyerrtye ingkirrekele Alere ikwerenhe arratye itelarerlenge, Ngkarte-arle angkeme nhenge itneke arriletyakenhele. Akngeye kwenhe kele angkeke rarle tyerrtye ingkirreke arrileke nhenge Alere ikwerenhe arratye itelaretyakenhenge, itne-arle kwenhe itelaretyakenhe anerlenge nhenge iwenhele Alere ikwerenhe anyentele itneke mpwareke. \v 19 Nhenge alkngenthe apmere ahelhe nhenhe-werne apetyeke anwerneke imernetyeke Ngkarte-arle arratye anemeke, kenhe tyerrtye areye akenhe ahentye-aneme anthurre arne akurne akwete mpwarerlte-anetyekele, itne itelaretyeke ahentye-anetyakenhele nhenge Ngkartele-arle arrileme tyerrtye areyele-arle arne akurne mpwaremeke, itne kwenhe ahentye aneme arne akurne-akwete mpwarerlte-anetyeke. \v 20 Tyerrtye areye nhengele arne akurne areye mpwarerlte-aneme kwenhe ahentye anthurre anetyakenhe yanheke nhenge alkngenthe-arteke-arle anemeke, nhenge Christ-arle anemeke, Itne arlengele aneme ikwere-ketye itne-arle atere-irremenge rarle imerneme-ketye arne akurne areye-arle itne mpwaremeke itnenhe ilperneme anteme. \v 21 Kenhe tyerrtye areye akenhe mpwaremele nhenge iwenhe-arle Akngeye angkeme arratye anerlenge, nhenge irrpelthe-irremele alkngenthe-werne apetyeme, nhenge tyerrtye areyele akethe aretyenhenge arne areyele itne-arle mpwarekeke. Nhenge arne yanhe areye itne-arle mpwareke imernemele itne-arle Akngeye aywerrkele aweke. \s1 Ayeye Jesus uthene John uthene-akerte. \p \v 22 Ikwere-iperrele anteme Jesus uthene apententye akngerre ikwerenhe uthene Jerusalem impemele alheke apurte nhenge apmere arrpe-anenhele untherlte-apeke nhenge apmere itwe areyele ahelhe Judea ikwerenge. Itne tyerrtye atningke kwatyeke akwernetyame baptise-eme-ilemele apmere yanhe-arenye areye. \v 23 Lyete anteme John-elarlke tyerrtye areye kwatyeke akwernetyame apmere arrpenhenge-arlke Aenon arritnyenge itwele yanhe ahelhe Salim arritnyenge, nhenge yanhe ikwerele-arle kwenhe kwatye pirnte atningke anerlenge. Tyerrtye atningke John ikwere-werne apetyetyame, re itnenhe kwatyeke akwernetyame. \v 24 Arne nhenhe areye-arle irreke nhenge urreke itne John jail-ke akwernetyenhenge. \p \v 25 Kele apententye akngerre John-kenhe arrpenheme nhenge ahele-anteme angkerreke artwe Jew anyenteke nhenge iwerre arratyele anetyeke-akerte, atywerrenge itnekenhenge ularre, nhenge itne kwatyele alhewelhetyarte. \f + \fr 3:25 \fr*\ft Nhenge Jew areyele akertne utyernetyeke-irremele itne kwatyeke-amparre-arle alhewelhetyarte, arne itnekenhe areye-arlke\ft*\f* \v 26 Apententye akngerre nhenge areye John ikwere-werne alheke angkemele, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye, unte itelareme artwe nhenge ngkwenge-arle aneke nhenge unte-arle tyerrtye areye kwatyeke akwernetyameke arrengakwe lhere Jordan-enge. Re kwenhe aneme nhenge unte-arle angkeke atyeperre-ulkere-arle akwele aneke ngkwengenge. Kele, lyete kwenhe re tyerrtye areye kwatyeke akwernetyame itnenhe baptise-eme-ilemele, kenhe tyerrtye atningke ikwere-werne alheme anwerneke apetyetyakenhe!” \p \v 27 John anteme itneke alakenhe angkirtneke, “Arrpenheme kwenhe atyenge-werne apetyeke. Kenhe arrpenheme akenhe Jesus-werne-arle alheme. Itne kwenhe apelkele ware alhetyakenhe. Tyerrtyele kwenhe atnyeneme nhenge iwenhele Ngkartele-ante ware renhe antheme, arrantherre kwenhe ingkerte-irretyale anetyeke tyerrtye areye-arle kwenhe Jesus-werne alherlenge. \v 28 Arrantherre kwenhe ayenge alakenhe angkerlenge aweke, ‘Ayenge kwenhe Messiah anetyakenhe, nhenge Ngkartele-arle alhilemele yerneke-arle. Kele Ngkartele akenhe ayenge ikwerenge alhetyeke arrekwele-arle nhenge the iwerre arratye nhenge mpwaretyeke ikwere.’ \p \v 29 “Awerrirraye, re kwenhe artwe anewe-arle akerretyenhe anemele, ayenge atyewe ikwerenhe-arteke aneme. Atyewe nhenge artwe-kenhe anewe-arle akerreme, kenhe akethele tneme ikwere akarelhemele apetyetyeke. Re kwenhe atnerte akangkeme anthurre nhenge artwe nhenge arraterlenge. Alakenhe anteye anteme aneme, ayenge atnerte akangkemele anthurre aneme nhenge iwenhe-arle arrantherre atyenge ilerlte-iwerneke. \v 30 Arrantherre kwenhe renhe akertne utyernetyeke, re kwenhe atyengenge tyeperre anthurre-ulkere, apententye akngerre ikwerenhe areye kwenhe atningke anthurre irretyenhe. Kenhe ayenge akenhe tyeperre anetyakenhele apententye akngerre atyinhe areye urrpetye-irretyenhe.” Alakenhe renhe John apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkeke. \p \v 31 Re alakenhe-arlke angkeke Jesus kwenhe alkerenge apetyeke. Re kwenhe arrpenhe ingkirrekenge tyeperre anthurre-ulkere. Kenhe artwe ahelhe nhenhe-arenye-arle akwetethe angkeme arne ahelhe nhenhe-arenye areye-akerte. Kenhe Jesus alkere akertnenye-nge apetyeke-arle, kele angkentye ikwerenhe areye arrpenhenge atyeperre anthurre ulkere. \v 32 Re tyerrtye areyeke ileme iwenhe-arle re areke awekele alkere akertnenge, kenhe tyerrtye urrpetyele ware-arle awerlenge nhenge iwenhele re angkemeke. \v 33 Kenhe tyerrtye areyele angkentye ikwerenhe aweke-iperrele renhe arratye itelaremele kwenhe akaltye anetyenhe iwenhe-arle Ngkarte-arle angkeme kwenhe arratye anthurre aneme. \v 34 Anwerne kwenhe itelareme nhenge renhe arratye-arle anemenge Jesus-arle, Ngkartele-arle yernekenge, nhenge angkerlenge angkentye Ngkarte-kenhe. Angkentye kwenhe arratye anthurre aneme, Utnenge Ngkarte-kenhe-arle Jesus-eke irrpenheke, Utnengele anteme Jesus ileme angkentye ikwere angketyeke. \v 35 Awerrirraye! Akngeye kwenhe Alere ikwerenhe atnerte ahentye anthurre aneme Re-anteme renhe arrerneke arne ingkirreke anthurreke alartetye anetyeke. \v 36 Nhenge tyerrtyele apeke Alere ikwerenhe arratye itelaremele kele re itethe alethe akwete-arle aneme anyente-irremele Ngkartenge. Kenhe tyerrtye apeke ikwere akangkwe-irretyakenhe aneme renhe ipmentye-iwemele kele re ikwerenge apurte-irretyakenhele aneme rarle ikwerenge akalkeke-akalke anthurre-arle aneme, Ngkarte anteme ikwerenge ahele-anteme-irrerle-aneme akwetethe. \c 4 \s1 Jesus-ele apayuthneme arelhe Samaria-arenye kwatyeke \p \v 1-2 Nhenhe ikwerele ureke tyerrtye atningke anthurrele Jesus apayuthneme nhenge itnenhe akwele kwatyeke akwernetyeke. Re-arrpe kwenhe alakenhe mpwaretyakenhe; apententye akngerre ikwerenhe areyele-tetye tyerrtye areye kwatyeke akwerneme. Nhenge Pharisee arrpenhemele-arle angkerlenge aweke apententye akngerre Jesus-kenhe atningke-irrekenge, kenhe John-kenhe areye-arle akweke irrekenge. Itne renhe anteye mwantye arerlpe-aretyeke. \v 3 Nhenge Jesus-ele awemele iwenhe-arle tyerrtye areye ikwere-akerte angkerrirrerlenge, re apmere Judea impemele alheke, re awethe alheke apententye akngerre ikwerenhe areye-akerte nhenge apmere Galilee-werne nhenge Pharisee areye-arle ikwere arlkarentye-irretyakenhe anetyeke. \v 4 Iwerre Galilee-werne atheke-arle aneke ahelhe Samaria-le angkwerre Ngkarte-arle ahentye-anerlenge Jesus-eke iwerre yanhe ikwerele alhetyeke. \v 5 Itne Samaria-le angkwerre alhemele itne anteme arratetye-alheke apmere Sychar arritnyenge. Apmere nhenhe kwenhe ahelhe iterele aneke nhenge Jacob-elarle arrule antheke alere ikwerenheke Joseph-eke. \v 6 Kele kwatye arnkwerrknge yanhe Jacob-kenhe anetyarte apmere yanhe ikwerele. Kenhe Jesus iwerrele-arle alhetyame nhenge arlte mpepeke-atwetye, ikwere-iperrele re apurrke-anteme-irreke re kwatye arnkwerrknge ikwere itwele anetye-alpeke. \v 7-8 Yanhe ikwerele re anekenge apententye akngerre ikwerenhe areye arrekwele tantyipe-werne alheke nhenge merne inetyeke. \p Arlte mpepele anteme arelhe apmere Samaria-le anentye akngerre apetyeke Jesus-arle anetyame-werne nhenge kwatye inetyeke kwatye arnkwerrknge-ngentyele. Jesus anteme ikwere angkeke, “Kwatye ayenge anthaye kwatye arnkwerrknge-ngentyele the antywetyeke.” \v 9 Kenhe arelhe re atnulkemele angkerlenge, “Iwenhenge-arle-ame unte ayenge kwatyeke apayuthneme? Unte kwenhe Jew aneme, ayenge Samaria-arenye.” Arelhe re kwenhe alakenhe angkeke Jew areye-arle kwenhe anyente-irretyakenhenge nhenge tyerrtye Samaria-arenye areyenge, itne apurtele antywemele anetyakenhe urele nhenge anemele arrangkwe. \p \v 10 Jesus anteme ikwere angkirtneke, “Awaye, unte itelaretyakenhe iwenhe-arle Ngkarte ahentye anekeke ngenhe anthetyeke. Unte atyenge akutne, nhenge the ngenhe apayuthneme antywetyeke. Unte apekele itelareme unte arratye ayenge apayuthnemere, the ngenhe anthemele kwatye nhenge tyerrtye areye itethe atnyenentye akngerre.” \p \v 11 Arelhe re apale itirreke nhenge rarle akwele kwatye arnkwerrknge-nge-arle angkemeke-athene. Arelhe re-anteme ikwere angkeke, “Unte kwenhe bucket nhenge rope ayernentye akngerre atnyenetyakenhe, kwatye arnkwerrknge yanhe akenhe iperte anthurre-arle. Kele nthenheke-arle-ame unte kwatye ineme nhenge tyerrtye areye itethe akwete atnyenentye akngerre? \v 12 Arrengatye Jacob-ele kwatye arnkwerrknge nhenhe tnyeke alere ikwerenhe areyeke arrenge ikwerenhe areyeke-arlke, atnunthe areyeke-arlke, kwatye nhenhe renhe itne antyweke. Arrenge impene anthurre nhenge kwatye ngentye nhenhe renhe anwerneke atnyeke. Unte-ame angkeme unte-arle akwele arrengatye Jacob-enge tyeperre anthurre-ulkere?” \p \v 13 Kenhe Jesus akenhe angkirtneke, “Ingkerrekele nhenge kwatye arnkwerrknge nhenhenge antyweme urreke-arle awethe angkethakwe-irretyenhe. \v 14 Kenhe nhenge yanhe areyele kwatye antyweme tharle itnenhe anthetyenhe, itne awethe angkethakwe-irretyakenhe anetyenhe. Kele-anteyele kwatye nhenge tharle itnenhe antheme nhenge kwatye pirnte-arteke-irretyenhenge itneke kwenenge, rarle itnenhe itethe alethe akwete atnyenetyenhenge.” \p \v 15 Arelhe re kwenhe uyarne itelareke Jesus-arle angketyame-akerte arne iwenhele apeke renhe apele utnenge ikwerenhe itethe alethe akwete atnyenetyeke. Kele re-anteme ikwere angkeke, “Kwatye yanhe-arteke renhe ayenge anthaye nhenge ayenge awethe angkethakwe-irretyakenhe anetyenhenge, ayenge nhenhe-werne awethe ampetyele apetye-alpetyakenhe anetyenhenge kwatye inetyeke!” \p \v 16 Jesus akenhe itelareke rarle uyarne itelarekeke, re-anteme ikwere angkeke, “Kele alhaye, anewe ngkwinhe inetyeke alhaye renhe nhenhe-werne akngetyaye!” \p \v 17 Kele arelhe re-anteme angkirtneke, “Ayenge aneweke-artweye kwenye anentye akngerre.” \p Jesus akenhe ikwere angkeke, “Unte kwenhe angkerne unte-arle aneweke-artweye kwenye anentye akngerre, angkentye yanhe arratye aneme. \v 18 Arratye kwenhe aneme-arlke unte-arle anewe five-pele atnyeneke-arle, anewe anyenteke-anyentele anteme itne ngenhe impemele alheke. Ante artwe nhenge unte-arle lyete interle-aneme anewe ngkwinhe anetyakenhe! Angkentye nhenge areye unte-arle atyenge angkerne kwenhe arratye aneme.” \p \v 19 Nhenge arelhele nhenhe renhe awemele re ikwere angkeke, “Ayekaye, kele the alhengke-areme, unte apeke kwenhe artwe nhenge angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apentye akngerre unte kwenhe akaltye aneme tyerrtye ingkirreke-akerte. \v 20 Arrengatye anwerne-kenhe areyele kwenhe Ngkarte akertne utyernetyarte apwerte nhenhe ikwerenge apmere Samaria-le, kenhe arrantherre Jew areye angkeme, ‘Anwerne kwenhe Ngkarte akertne utyernetyeke Jerusalem-ele-ante ware.’ Kele the ngenhe apayuthnetyeke, angwenhe-ante-angwenhe arratye anemeke?” \p \v 21 Jesus akenhe angkerlenge, “Arelhaye, Ayenge kwenhe ngkwenge anthurre angkeme unte kwenhe itelaretyeke iwenhe ayenge-arle angkemeke. Kele kwenhe arlte re itwe-anteme-irreme nhenge mwerre perre arrantherre apekele Ngkarte arrekantherrenhe Akngeye apwerte akngerre nhenhe ikwerenge apeke nhenge Jerusalem-ele apeke nthenhenge-arlke apeke renhe apmere. \v 22 Arrantherre nhenge Samaria-arenye kwenhe akutne aneme nhenge angwenhe-arle arrantherre akertne utyernemeke, Jew anwerne-ngentyele-arle kwenhe Ngkartele-arle anyente renhe yerneke nhengele tyerrtye areye itetheke mpwaretyenheke itnenhe arntarnte-aretyenhe akayake-ilemele arrilentye-ketyenge. \v 23 Kenhe, arlte kwenhe urreke anetyenhe, kele kwenhe aneme, nhenge yanhe areyele-arle Akngeye akertne utyernemele renhe arratye tnaketyenhe Utnenge Ikwerenhele itneke imerneme-arteke. Tyerrtye areyele-arle nhenge Akngeye akertne utyerneme alakenhe re-artekele, nhenhe areyeke rarle ahentye anthurre aneme. \v 24 Nhenge itelaretyeke nhenge iwenhe-artekele Ngkarte anemeke, kwenhe tyerrtyele itelaretyeke iwenhe-arle Utnenge Akngerre aneme-arteke, Utnenge kwenhe Ngkarte-arteke anerlenge. Alakenhe ikwerenge anteme nhenge arelhe areyele renhe akertne utyernemele kwenhe renhe arratye anthurre akertne utyernetyeke nhenge Utnenge Ikwerenhele itneke imernemele.” \p \v 25 Arelhe re ikwere angkeke, “Ayenge kwenhe akaltye aneme Messiah-arle apetyemeke. Messiah kwenhe Christ-anteye ileme, re kwenhe aneme ‘Rarle nhenge Ngkartele alhileke-arle-iperre yernetyeke.’ Nhenge re apetyemele, re kwenhe anwerneke iletyenhe arne ingkirreke nhenge anwerne akaltye anetyenhenge.” \p \v 26 Kenhe Jesus anteme angkeke, “Ayenge kwenhe aneme, unte-arle nhenge angkerle-anemeke, anyente renhe Ngkartele-arle alhileke yernetyeke.” \p \v 27 Nhenge Jesus-arle yanhe ikwerele anetyame arelhe ikwere angkemele apententye akngerre ikwerenhe areye tantyipe-ngentyele apetyalpeke, itne atnulkeke anthurre renhe aremele arelhenge angkerle-anerlenge. Itne itirreke-anteye nhenge arelhe apayuthnetyeke, “Iwenhenge-arle-ame unte Jesus-eke angkerle-aneme?” Itne itirreke-anteye-arlke Jesus apayuthnetyeke, “Iwenhe ikwerenge-arle-ame unte angkerle-aneme arelhe Samaria-arenyeke?” Itne akenhe itirreke-ante warele aneke nhenge angketyeke ikwere-atherre, itne nterte aneke angketye-arlke-akenhe. \p \v 28 Arelhele, nhenge kwatye inetyakenhele, arne tyampite ikwerenhe ingkerne impemele alheke apmere ikwere-werne alpeke tyerrtye apmere yanhe-arenye areyeke angketye-alpeke, \v 29 “Aretyeke apetyewarraye artwe nhakwe nhenge arratyele ayenge ilerne arne areye-akerte nhenge tharle mpwareke-akerte nhenge the perre renhe arrekwele aretyakenhe! Artwe nhenhe apeke Messiah aneye, arrantherre itelareme artwe nhenge Ngkartele-arle alhileke yernetyeke?” \v 30 Nhenge itne nhenhe awemele tyerrtye atningke apmere yanhe impemele alheke Jesus aretyeke alherlte-iweke. \p \v 31 Nhenge arelhe apmere yanhe ikwerele anerlenge apententye akngerre Jesus-kenhe areye-arle akwele ikwere ahentye aneke merne arlkwetyeke. \v 32 Kenhe Jesus itneke angkerlenge, “Kele kwenhe the merne atnyeneme arlkwetyeke, arrantherre kwenhe akutne aneme merne yanhe ikwere-akerte.” \p \v 33 Kenhe apententye akngerre ikwerenhe areye anteme angkerreke, “Arrpenhele apeke ikwere merne akngetyerne, anwerne-arlke aretyakenhele.” \p \v 34 Jesus akenhe angkerlenge, “Kele kwenhe ayenge atnerte ulthemele nhenge aywerrkele mpwareme iwenhe apeke renhe-arle Akngeye atyenge mpwaretyeke ahentye-anemenge, urrkapentye renhe uyerrelhe-ilemele rarle ayenge anthekenge, yanhe kwenhe merne atyinhe-arteke aneme. \v 35 Nhenge arrantherre-arle merne ntange ahelheke ngkerneke-iperre arrantherre nhenge akwete-akwete aweme tyerrtye areye angkerlenge, ‘Kele, lyete-ngentyele kwenhe anwerne akarelhetyeke nhenge atnyentye 4-peleke-atwetye merne mpenge-irretyeke, anwerne anteme renhe apurtelhe-ilemele ineme.’ Ayenge akenhe arrekantherre alakenhe angkeme, ‘Alknge alkngampaye arnterre anthurre aremele apmere arrpe-anenhe, tyerrtye atningke anthurre-arle kwenhe akarelherlenge awetyeke Angkentye Mwerre. Itirrewarraye nhenge nthakenhe-arle merne nhenge mpenge-irreme akarelhemele nhenge urrkapentye areyeke renhe apurtelhe-ilemele kutyetyeke. Alakenhe renhe-arteke akwele itne akarelheme nhenge yanhe areyeke angkentye-akerte-arle apetyetyenheke angkentye renhe anteme itneke iletyeke. \v 36 Tyerrtye anyentele nhenge ayeye ileme arrpenhe areyele akenhe awetyakenhele anerlenge ikwere arrkerenye-irremele. Urreke anteme nhenge arrpenhele ayeye ileme tyerrtye atningke anthurrele awemele imerte arratye itelaremele ayeye yanhe renhe, itelareke-arle-iperrele itne akwetethele anyente-irremele Ngkartenge. Kele yanhe atherre, tyerrtye nhenge arrekwele-arle angkeke, tyerrtye interte-arle angkeke kwenhe apurte akangkentye anerle-anerretyenhe. Itirraye nhenge nthakenhe-arle tyerrtye anyentele ntange ngkerneke. Itirre-anteme nhenge nthakenhe-arle ntange akintye-ngkeke mpenge-anteme-irreke, kenhe tyerrtye arrpenhe anteme apetyeke apurtelhe-iletyeke merne mpenge renhe. Itirraye nhenge nthakenhe-arle yanhe atherrele apwerte ngkweltye ikwere-atherrenhe ineke kele imerte akangkemele anemele merne akngerre-arle anerlenge. Alakenhe-artekele aneme.’ \v 37 Nhenge iwenhe-arle tyerrtye areye angkerlte-aneme kwenhe arratye aneme, ‘Artwe anyentele ntange areye ngkerneme, urreke ulkerele anteme arrpenhele merne mpenge areye anteme apurtelhe-ilemele ineke.’ \v 38 Arrenhantherrenhe kwenhe the yerneke apmere arrpenhe-werne nhenge unthetyeke merne mpenge areye apurtelhe-ilemele. Arrantherre kwenhe ahelhe tnyetyakenhe merne yanhe renhe kele-arle ngkerneke, arrpenhe areyele renhe ngkerneke. Kele arrantherre anteme merne mpenge areye apurtelhe-ileme arrpenhe areyele-arle ngkernekenge arrantherre anteme akangkeme-arle anemeke.” Alakenhe renhe Jesus kwenhe apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkeke. \p \v 39 Kenhe tyerrtye atningke Samaria-arenyele nhenge apmere yanhe ikwere-arle aneke areye arratye itelareke Jesus-arle anekenge nhenge Ngkartele-arle alhileke-arle yernetyeke apmere ahelhe nhenhe-werne urrkapentye ikwerenhe mpwaretyeke itne-arle kwenhe awerlenge iwenhele arelhe nhenge-arle ikwere-akerte angkeke, “Artwe yanhele kwenhe ayenge arratye ilerne nhenge arne ingkirrekele the nhenge mpwarekeke.” \v 40 Nhenge itne awemele atningke apmere Samaria-arenye apetyeke Jesus akwete anthurre apayuthnetyame, “Unte-ame anwernekenge aneme?” Jesus anteme itnekenge aneke nhenge arlte atherreke angkentye itneke angkeke. \v 41 Kenhe arrpenhe areyele renhe arratye itelareke-anteyele nhenge itne-arle angkentye nhenhe renhe aweke-iperrele. \v 42 Apmere yanhe-arenye areye arelhe yanheke angkeke, “Arrekwele kwenhe anwerne Jesus arratye itelareke iwenhe-arle unte angkerlenge. Kenhe lyete anteme anwerne arratye anthurre itelareme anwerne-arle kwenhe arerne aweke irlpe anwerne-kenhe-arrpele, anwerne akaltye aneme rarle apetyeke tyerrtye ingkirreke ahelhe nhenhe-arenye akayake-ilemele atnyenetyeke.” \s1 Jesus-ele angkwerre-iwemele alere alartetye government-kenhe \p \v 43-44 Jesus kwenhe arrekwele-anteye angkeke apententye akngerre ikwerenhe areyeke, “Galilee kwenhe apmere atyinhe, kenhe tyerrtye apmere-altye areyele kwenhe awetyakenhele nhenge tyerrtye arrpenhe apmere itnekenhe-ngentyele, ayenge-arteke, nhenge angkentye Ngkarte-kenhe ilerle-apemeke.” Kele, ingwe atherre-iperrele Jesus uthene apententye akngerre ikwerenhe areye uthenele apmere yanhe renhe impemele alheke apmere ikwerenhe-arrpe-werne alpeke Galilee-werne, Jesus itirreke nhenge tyerrtye areyele-arle akwele renhe awetyakenhe anetyenhe. \v 45 Nhenge itne apmere yanhe ikwere arratetye-alheke, tyerrtye Galilee-arenye areye akangkeke anthurre Jesus aretyeke itne-arle nhenge apmere Jerusalem-ele anekenge nhenge pwentye Passover-ele ureke, itne mwerrantye anthurre mpwarentye akngerre areke apmere yanhe ikwerenge. \p \v 46 Jesus anteme alheke apmere Cana-werne ahelhe Galilee-le. Apmere yanhe ikwerenge anteme re kwatye ngkwarle-werne akngarte-iweke-arle. Yanhe ikwerele aneke alartetye government-arenye apmere Capernaum-ele anetyarte alere ikwerenhe kwenhe rlkerte akngerre intetyame apmerele. \v 47 Artwe nhengele aweke Jesus-arle apetyekenge Judea-ngentyele apmere yanhe Cana-werne ahelhe Galilee-le, re anteme arnterre apayuthnetyeke Jesus apetyetyeke alere ikwerenhe angkwerre-iwetyeke. Re renhe apayuthneke, “Atyenge alhwarrpe-irraye! Alere atyinhe kwenhe rlkerte akngerre yanhe ikwerele ilwetyeke-urletye interle-aneme. Unte-ame apetyeme Capernaum-werne renhe angkwerre-iwetyeke?” \p \v 48 Jesus akenhe ikwere angkerlenge, “Arrantherre kwenhe ayenge arratye awetyakenhe nhenge ayenge angkerlenge, arrantherre ayenge warele itelareme nhenge arrantherre ayenge arekenge nhenge the arne mwerrantye akngerre ilyernpenye mpwarerlenge.” \p \v 49 Kenhe artwe re-anteme angkeke, “The kwenhe ngenhe arratye itelareme. Iparrpaye apmere atyinhe-werne apetyaye nhenge alere atyinhe ilweme-ketye!” \p \v 50 Kele Jesus anteme angkeke, “Kele kwenhe, apmere-werne-ante alpaye. Alere ngkwinhe kwenhe mwerre-anteye irrirtnetyenhe.” Artwe nhengele renhe arratye aweke apmere-werne anteme re alpeke. \p \v 51 Arlte arrpenhe nhenge re apmere itwele anteme alpetyame urrkapentye akngerre ikwerenhe areye arnekarnarele apetyemele, ikwere ileke, “Alere ngkwinhe kwenhe mwerre-anteme-irrerne.” \p \v 52 Re itnenhene apayuthneke, “Ilengare-ame re mwerre anteme-irreke?” \p Itne akenhe ikwere ilerlenge, “Apmwerrke angwerre-angwerre, arlte mpwepe-iperrele re irrernte-irreke rlkerte re-anteme uyerreke.” \p \v 53 Artwe nhengele aweke-iperrele re itirreke, “Yewe, arlte yanhe ikwerenge akwele Jesus atyenge angkeke, ‘Alere ngkwinhe kwenhe mwerre-irretyenhe.’” Re-arlke, ikwere-artweye areyele-arlke, urrkapentye akngerre ikwerenhe areyele-arlke Jesus arratye itelarerrirreke. \p \v 54 Yewe, nhenhe kwenhe atherrenge-anteme Jesus-ele arne mwerrentye akngerre mpwareke Galilee-werne apetyemele nhenge Judea-ngentyele. \c 5 \s1 Jesus-ele angkwerre-iweme artwe interle-arle-anemeke kwatye awenge itwele \p \v 1 Ikwere-iperrele anteme Jesus Galilee-ngentyele impemele Jerusalem-werne alheke nhenge yanhe ikwere-arle Jew areyele-arle arrawe-irrentye akngerre impene atnyenekele-werne. \v 2 Apmere Jerusalem yanhe ikwerenge aneke kwatye awenge nhenge kirte arriwe-arle intetyarte nhenge yepe-yepe areyeke. Tyerrtye areyele akwetethe akngetyetyarte yepe-yepe areye akethe-ngentyele kirte yanhe apmere kwene-werne. Kenhe tyerrtye areye-arle Aramaic angkentyele angketyarte kwatye awenge yanhe renhe iletyarte Bethesda. Kwatye yanhe ikwerele itwele-arle ilthe five-pele aneke. \v 3-4 Yanhe ikwerele aneke rlkerte atningke areye akwetethele itne ilthe ikwerele anetyarte, tyerrtye pwenge areye, inwerre areye, unthetye-arlke-akenhe areye, anathe areye-arlke. Itne yanhe ikwerele anerrirretyarte akarelhemele nhenge kwatyeke akngelhetyenheke. \f + \fr 5:3-4 \fr*\ft Artwe arrpenhele apeke intelhe-ileke verse four, ikwere-iperrele apurtelhe-ileke nhenge ayeye John-kenhenge alakenhe-arteke: \ft*\ft \+it Arlte arrpenhemele alkere-arenye Akngeye-kenhe kwene-werne-atheke apetyeme kwatye renhe akngernelhe-iletyeke. Nhenge rlkerte akngerre anthurre-akertele areye akenhe iparrpe anthurrele kwatye awenge nhenhe ikwere irrpetyarte nhenge kwatyele akngelhetyameke akwete nhenge rlkerte re uyerretyenhenge. Kenhe tyerrtye nhenge arrekwele-arle kwatyeke irrpeke re-ante-arle akenhe mwerre-irrerlenge. \+it*\ft*\f* \v 5 Yanhe ikwerele intetyame artwe nhenge arrule anthurre rlkerte-arle-irreke, re anathe aneke year 38-peleke-atwetye. \v 6 Nhenge Jesus-arle kwatye awenge ikwere-werne apetyeke artwe nhenhe renhe interle-anerlenge yanhe ikwerele areke, re iparrpe anthurre itelareke, artwe nhenge rarle alakenhe arrule akngerre aneke. Kele re-anteme artwe renhe apayuthneke, “Unte-ame mwerre-irretyeke ahentye aneme?” \p \v 7 Artwe anathe re akenhe angkirtneke, “Yewe, ayenge mwerre-irretyeke ahentye aneme nhenge arrpenhe kwenhe itwe anetyakenhe nhenge ayenge apeke kutye-aretyeke ayenge kwatye kweneke arrernetyeke nhenge akngelherlenge. Arrpenhe areye anteme irrpeme arrekwele, ayenge-awerne akenhe ingkerne akwete-arle anerlenge.” \p \v 8 Kele Jesus anteme ikwere angkeke, “Akeme-irraye! Antyame ngkwinhe kutyemele unthetyeke irraye!” \v 9 Kenhe re iparrpe anthurre anteme mwerre-irreke, akeme-irremele re antyame ikwerenhe kutyemele ineke, akangkemele untheke. \p Arlte nhenhenge-arle kwenhe Saturday aneke, arlte apurrkele. Ikwere-iperrele tyerrtye arrpenheme itirreke apale nhenge arne akngernetyeke nhenge arlte apurrkele, nhenge renhe-arle itne arekenge. Kele itne renhe Jew akngerrepate areye-werne akngeke. \v 10 Nhenge Jew akngerrepate areyele-arle areke artwe renhe untherle-aperlenge antyame ikwerenhe-akerte itne angkerrirreke, “Artwe-aye! Iwenhenge-arle-ame unte untherle-apeme antyame ngkwinhe-akerte? Arlte nhenhe kwenhe aneme arlte apurrkele ltyerretyeke. Atywerrenge anwerne Jew-kenhele ileme tyerrtye areyele kwenhe arne areye akngernetyale anetyeke arlte apurrkele. Kele iwenhenge-arle-ame unte akurne-ileme arlte tyeperre anthurre nhenhe?” \p \v 11 Re itneke angkirtneke, “Artwele ayenge-arle angkwerre-iwerne, artwe nhenge kwenhe atyenge angkerne alakenhe, ‘Antyame ngkwinhe kutyemele alhaye unthemele!’” \p \v 12 Kele itne renhe apayuthneke, “Angwenhe-arle-ame ngenhe ileke nhenge antyame ngkwinhe kutyetyeke unthemele?” \v 13 Kenhe artwe rlkerte re nhenge tyerrtye mwerre-arle-irreke apateke anthurre nhenge angwenhele-arle renhe angkwerre-iwekeke. Re renhe uye areke tyerrtye atningke anthurre-arle tnerrirrerlenge apmere yanhe ikwerele, Jesus kwenhe iparrpe-iparrpe aname-irretyame tyerrtye areyenge uyerrerle-alhemele. \p \v 14 Arlte angwerrele ikwerele Jesus awethe areke artwe nhenge tyatye Jew areye-kenhe kwenenge. Re artwe ikwere arritnye ikwerenhe ilelheke, ikwere angkemele, “Ayenge awaye! Unte kwenhe kele mwerre-irrerne! Arne akurne areye-ketye impaye unte akenhe rlkerte awethe irreketyenge, rlkerte perte-irrirtneketye arrekwelenge akurne anthurre-ulkere.” \p \v 15 Artwe yanhe re alhemele Jew akngerrepate areyeke angkeke, “Artwe Jesus arritnyele kwenhe ayenge angkwerre-iweke.” \p \v 16 Nhenge arritnye aweke-arle-iperrele Jew akngerrepate areye tyele-anteme angkerrirreke Jesus-akerte nhenge arne nhenhe areye renhe rarle arlte apurrkele mpwaretyamenge. Angkentye ulpertele ikwere-akerte angkeke-iperrele itne itirreke nhenge renhe irrerlknge atwetyeke. \v 17 Kenhe Jesus anteme angkeke itneke, “Akngeye atyinhe kwenhe akwetethe urrkapetyarte, arlte apurrkele anteye. Ayenge-arlke akwetethe urrkaperle-aneme.” \p \v 18 Alakenhe renhe angkemele kwenhe re Jew akngerrepate areye atnerte akngarte-iweke itne akngerre anthurre itirreke renhe irrerlknge atwetyeke. Itne kwenhe ahentye-aneke renhe irrerlknge atwetyeke rarle artwe nhenge arlte apurrkele angkwerre-iwekenge arlte yanhe renhe akurnelhe-ilekenge. Rarle angkeke-arlke Ngkarte-arle akwele Akngeye ikwerenhe anekenge. Alakenhe nhenge angkemele rarle Ngkarte-arteke-anteye akelheke, itne itirreke angwenhe apeke re alakenhe angkerlenge kwenhe irrerlknge atwetyeke. \p \v 19 Kenhe Jesus itneke alakenhe angkirtnerlenge, “Mwantyele awerrirraye: Ayenge kwenhe arrekantherre arratye angkeme. The uyarne arne mpwareme the-arrpe ngangkere atyinhe-arrpele. The kwenhe mpwareme arne nhenge areye-ante ware tharle areme Akngeye atyinhele mpwarerlenge. Arne iwenhe-iwenhe apeke renhe Akngeye atyinhele mpwareme, arne yanhe areye kwenhe the mpwareme. \v 20 Akngeye atyinhe kwenhe atyenge ahentye-aneme, Re atyenge arne ingkirreke imerneke nhenge Rarle mpwareme. Re kwenhe atyenge arne mwerre akngerre areye imernetyenhe Rarle atyenge ahentye aneme mpwaretyeke. Arne nhenge areye mwerre akngerre-ulkere arne nhenhe areyenge ularre arrantherre ayenge kele areke the mpwarerlenge. Arrantherre itnenhe aremele arrantherre apatemele anthurre anetyenhenge. \v 21 Itirrewarraye nhenge nthakenhe-arle Akngeye atyinhele ilweke-arle areye nhenge itethe-ilirtnetyeke. Yanhe renhe-arteke akwele, the ilweke-arle areye akemelhe-iletyeke, utnenge antheme tyerrtye areyeke ayenge kwenhe ahentye aneme, itne itethe alethe akwete anetyeke. \v 22 Awethe-anteye, Akngeye atyinhele-arle akngaketyakenhele nhenge angwenhe-arle mwerre anemeke nhenge angwenhe akurne-arle anemeke. Re-tetye atyenge ileke arelhe ingkirreke itirretyeke, itne akurne apeke, mwerre apeke. \v 23 Akngeye atyinhele kwenhe nhenhe mpwareke nhenge tyerrtye ingkirrekele ayenge arratye itelaretyenhenge, ayenge akertne utyernetyeke, nhenge nthakenhe-arle arrantherre Akngeye akertne utyerneme, alakenhe renhe akwele arrantherre ayenge akertne utyernetyeke. Kele arrantherre apeke ayenge ipmentye-iweme ayenge akertne utyernetyakenhe arrantherre ipmentye-iweme akertne utyernetyakenhele Akngeye atyinhe-arlke nhengele-arle ayenge apmere ahelhe nhenhe-werne yerneke. \p \v 24 “Ayenge mwantyele awerrirraye, ayenge kwenhe arrekantherre arratyentye angkeme. Nhenge angwenhele apeke angkentye atyinhe aweme mpwaremele nhenge iwenhele the ileme, arratye itelaremele renhe nhengele-arle ayenge yernekenge, kele re kwenhe itethe alethe akwete Ngkartenge apurte aneme. Tyerrtye nhenge re kwenhe court-enge tnetyakenhe anetyenhe Ngkartenge arrekwele, Ngkartele renhe ilpernetyakenhe renhe apmere akurne nhenge-werne yernetyakenhe anetyenhe arne akurne areye rarle mpwarekenge. Tyerrtyele nhenhe renhe arratye awemele re kwenhe arrangkwe anteme anetyenhe nhenge iwerre ilwetyeke-atheke-werne, Re kwenhe kele itethe atnyeneme nhenge alethe akwete rarle anetyenhe. \p \v 25 “Ayenge mwantyele awerrirraye, ayenge kwenhe arrekantherre arratyentye angkeme; Arlte yanhe re kwenhe angathe-anteme-irreme ante lyete anteme aneme tyerrtye nhenge areye-arle utnenge kwenhe urlerte-irrentye aneme Ngkarte-ketye. Itne ilweke-arle-arteke, kele-anteyele itne awetyenhe aywerrke akangkwe-irremele nhenge iwenhe apeke ikwere Alere Ngkarte-kenhe angkeke-iperre. Aweke-iperrele aywerrke-irremele itne itethe-irrirtnetyenhe. \v 26 Akngeye atyinhele kwenhe ngangkere atnyeneme nhenge ilweke-arle areye itethe-iletyeke. Re ayenge ngangkere antheme-arlke, the-arlke tyerrtye areye alethe akwete itethe-iletyeke. \v 27 Akngeye atyinhele kwenhe atyenge ileke tyerrtye areye akngaketyeke itnenhe court-enge arrernemele, itneke anteme itirremele ayenge kwenhe-arle Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke. \v 28-29 Apatemele anetyale nhenge arrantherre nhenhe renhe awemele. Arlte nhenge re kwenhe itwe-anteme-irreme nhenge ilweke-arle areyele nhenge ipertele-arle inteme areye kwenhe ayenge awetyenhe angkerlenge. Itne ayenge awemele itne arratetyenhe iperte itnekenhe-ngentyele. Nhenge yanhe areye mwerre-arle mpwareke-arle kwenhe akeme-irretyenhe Akngeyenge apurte alethe akwete anetyenhe. Kenhe yanhe areyele nhenge akurne-arle mpwareke akenhe akeme-irretyenhe nhenge the itnenhe apmere akurne nhenge-werne yernetyeke.” Alakenhe re kwenhe Jesus angketyame Jew akngerrepate areyeke. \s1 Nhenge areye Jesus-akerte-arle arratye angkeme-akerte \p \v 30 Awethe arntwarre-ulkere anteme Jesus itneke angkeke, “The kwenhe arne iwenhe apeke renhe mpwaretyakenhe nhenge ngangkere atyinhele. Kenhe the awemele-ante ware nhenge iwenhe-arle Akngeye atyinhele ayenge ileme. The kwenhe tyerrtye areye akngakeme itnenhe mwerrentye akalkelhe-ileme. Nhenhe kwenhe mwerrentye aneme, tharle kwenhe mpwaretyakenhe nhenge iwenhe apeke ikwere ayenge-arle ahentye-anemeke. The-tetye mpwaretyeke iwenhe apeke ikwere-ante ware Akngeye-arle atyenge ahentye-anemeke mpwaretyeke. \v 31 Nhenge ayenge-arrpe apeke atyenge-akerte ilelheme, tyerrtye areyele apeke ayenge arratye itelaretyakenhe aneme-ketyele iwenhe-arle ayenge angkeme kwenhe arratye aneme. \v 32 Kenhe arrpenhe akenhe aneme nhenge tyerrtye areye atyenge-akertele ilerle-apeme, Akngeyele kwenhe. The itelareme iwenhe-arle Re tyerrtye areyeke atyenge-akerte ileme kwenhe arratye aneme. \p \v 33 “Irlpangke, arrantherre kwenhe artwe arrpenheme yerneke nhenge John apayuthnetyeke atyenge-akerte, itne apetyemele apayuthneke re akenhe itneke atyenge-akerte arratyele ilerlenge. \v 34 Ayenge kwenhe ahentye-anetyakenhe tyerrtye areyele arrpenhe areyeke atyenge-akerte iletyeke. Kele kwenhe, the arrenhantherrenhe irlpangkelhe-ileme nhenge iwenhele John-ele tyerrtye areyeke atyenge-akerte ileke nhenge Ngkartele arrenhantherrenhe itetheke mpwaretyenhenge arrantherre-arle kwenhe renhe akngerre itelarekenge. \p \v 35 “Angkentye John-kenhe atyenge-akerte kwenhe alkngenthe-arteke-arle imparrkerlenge anthurre, arrantherre akwete ulkere-arle akangkemele anteme aneke iwenhe apeke renhe re angkerlenge awemele. Kele arrantherre anteme ikwere-ketyenge impelheke. \v 36 Kenhe kwenhe iwenhe apeke arrpenhe re aneme arrekantherre-arle ileme atyenge-akerte. Arrekantherre kwenhe akethe anthurre imernetyeke nhenge angwenhe-arle ayenge anemeke, re arrekantherre anteme imerneme ayeye atyinhe ayeye John-kenhenge impene anthurre-ulkere. Arne mwerrentye akngerre areye nhenge Akngeye atyinhele-arle atyenge ileke mpwaretyeke, itne kwenhe tyerrtye areyeke imerneme Akngeye atyinhele-arle ayenge yerneke. \v 37 Akngeye atyinhele-arlke, ayenge-arle yernekele, Re tyerrtye areyeke atyenge-akerte ileme. Arrantherre akenhe Ikwere akutnele aneme, arrantherre kwenhe renhe ahentye awetyakenhe nhenge ularreke-ularre aretyakenhe, arrangkwe aneme. \v 38 Arrantherre kwenhe angkentye ikwerenhe akapertele atnyenetyakenhe arrantherre-arle kwenhe ayenge arratye itelaretyakenhe anekenge nhenge-arle Akngeyele-arle arrekantherre-werne yerneke. \p \v 39 “Arrantherre kwenhe arrule anthurre-ngentyele mwantyele aretyarte angkentye Ngkarte-kenhe arrantherre-arle kwenhe itirremele, angkentye renhe kwene-aremele ware nhenge arrantherre akaltye-irretyeke nthakenhakenhe itethe alethe akwete anetyeke. Ayeye yanhe akenhe atyenge-akertele angkeme. \v 40 Arrantherre kwenhe atyenge-werne aywerrke apetyetyakenhe anetyenhe angkentye atyinhe nhenge arratye itelaremele anetyenhe arrantherre akwele itethe akwete-ante anetyenhenge. \p \v 41 “Arrantherre apeke itirreme ayenge-arle alakenhe angkemeke-athene nhenge tyerrtye areyele ayenge akertne utyernetyeke. Arrangkwe-arle akenhe, ayenge kwenhe ware angkemele. \v 42 The kwenhe arrenhantherrenhe itele-anthurre-areme, ayenge akaltye aneme arrantherre-arle Ngkarteke ahentye anetyakenhe aneme. \v 43 Ayenge kwenhe ware apetyeke the kwenhe Akngeye atyinhe aywerrkele awekenge nhenge ayenge-arle yerneke, arrantherre kwenhe ayenge ipmentyele impeke. Kele, nhenge artwe arrpenhe apeke apetyerlenge ikwere-arrpe angkerlenge arrantherre akenhe renhe aywerrkele-arle awerlenge. \p \v 44 “Yewe, arrantherre kwenhe akangkeme nhenge arrantherre akertne utyernerremele, arrantherre ahentye aneme nhenge tyerrtye areyele arrenhantherrenhe akertne utyernetyeke. Arrantherre akenhe uyarnele mpwareme arne nhenge areye Ngkartele re-arrpe arrenhantherrenhe akertne utyernetyenhenge. Alakenhe ikwerenge anteme arrantherre ayenge arratye awetyakenhe iwenhe-arle ayenge angkeme-akerte. \p \v 45 “Arrantherre apeke kwenhe apale itirreme tharle akwele arrenhantherrenhe ilperneme-ketye Akngeye atyinhe arrekwelenge. Arrangkwe-arle akenhe, Moses-ele kwenhe nhenge arrenhantherrenhe ilpernetyenhe Ngkartenge arrekwele. Arrantherre kwenhe apale itirreme Moses-arle akwele nhenge arrekantherre angketyenheke. Arrangkwe-arle, re kwenhe arrekantherre angketyakenhe anetyenhe. \p \v 46 “Moses-ele ayeye atyenge-akertele intelhe-ileke, arrantherre angkentye ikwerenhe arratye awerlenge, arrantherre kwenhe ayenge-arlke arratye awemere. \v 47 Arrantherre kwenhe arratye awetyakenhe iwenhe apeke renhe Moses-ele intelhe-ilekenge, nthakenhe-arle-ame arrantherre arratye awetyeke iwenhele ayenge angkeme? Arrangkwe, arrantherre uyarne renhe itelareme.” Nhenhe-arteke kwenhe Jesus itneke angkeke, nhenge Jew akngerrepate areyeke nhenge Jerusalem-arle anemeke. \c 6 \s1 Jesus-elarle tyerrtye atningke anthurre wanteme \r (Matthew 14:13-21; Mark 6:30-44; Luke 9:10-17) \p \v 1 Ikwere-iperrele Jesus uthene apententye akngerre ikwerenhe areye nhenge ikwerenge apetyeke areye-arle kwatye alaye akngerre-werne alheke. Alaye yanhe rarle arritnye atherre atnyeneke, Galilee ante Tiberias. Nhenge kwatye alaye itere ikwerele anteme irreke itne boat-eke antyerrirreke itere arrpenhe-werne tyaneke. \v 2 Tyerrtye atningke anthurrele anteme renhe apenteke kwatye itere ikwerele itne-arle arekenge arne mwerre anthurre ante ilyernpenye anthurre-arle re mpwarekenge, rlkerte areye anpemele angkwerre-iwemele. \v 3 Nhenge Jesus uthene atyewe ikwerenhe areye uthene kwatye alaye itere arrpenheke irreke, itne boat-engentyele atnarnpeke, imerte apwerte akwekenge antyemele nhenge akertne-antepe mpwepele anetye-alpeltiweke. \v 4 Ikwerenge akenhe aneke pwentye Jew-kenhe Passover arritnye nhenge arltele itwe-irreke. \v 5 Nhenge itne-arle yanhe ikwerele anetyame, Jesus-ele kwene-atheke areke, re-anteme areke tyerrtye atningke anthurre apetyerlenge ikwere-werne atheke. Itnenhe areke-iperrele re akngarte-iwelhemeke apententye akngerre anyente ikwerenhe-werne atheke nhenge Philip arritnye-werne ikwere angkeke, “Nthenhe-ngentyele-ame anwerne merne inetyenhe pay-eme-ileme nhenge tyerrtye ingkirreke nhenhe arlkwetyeke?” \v 6 Re kwenhe Philip arrkernemele apayuthneke nhenge iwenhe-arle re itirretyenheke Jesus kwenhe kele akaltye aneke iwenhe-arle re mpwaretyenheke. \p \v 7 Philip akngirtneke, “Anwerne apekele apwerte ngkweltye akngerre atnyeneke anwerne merne akngerre inetyakenhele aneme nhenge yanhe-ngentyele arelhe ingkirrekele akweke ware arlkwetyenhenge. Anwerne kwenhe apwerte ngkweltye akngerre atnyenetyakenhe!” \p \v 8 Yanhe ikwerele apententye akngerre Jesus-kenhe arrpenhe itwele tnyetyame, atyeyikwe Simon-Peter-kenhe Andrew arritnye. Re angkeke, \v 9 “Nhenhe kwenhe urreye akweke anyente aneme nhenge merne tampe five-pele irrpennge mpenge atherre ware-akerte. Nthakenhe-arle-ame merne urrpetye irrpennge atherre nhenhe tyerrtye atningke nhenhe areye wantetyenhe nhenhe ikwere?” \p \v 10 Apmere re atherrke mwerre anthurre-akerte aneke. Kele Jesus anteme apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkeke ileke, “Tyerrtye ingkirreke anthurreke arrernelhetyeke ilaye.” Kele tyerrtye ingkirreke anthurre anteme arrernelheke atherrke ikwere-arleke. Yanhe ikwerele aneke artwe five thousand-pele anthurre nhenge arrernerle-alheke, arelhe areye-arlke, ampe areye-arlke. \v 11 Jesus anteme merne tampe uthene kere kwatye-arenye uthene akngemele Ngkarte akertne utyerneke. Kele re anteme merne renhe ultakeke, kere kwatye-arenye nhenge ngkweltye-ngkweltye-ilemele, re antheke apententye akngerre ikwerenhe areye. Itne untherlte-apemele merne uthene kere kwatye-arenye akweke ware anthirtnaneke tyerrtye apurte-arle anerrirreke itnenhe. Ingkirreke anthurrele arlkweke anhelke anteme awelheke. \v 12 Ingkerrekele-arle kele merne anthurre arlkweke-iperrele re apententye akngerre ikwerenhe areye angkeke, “Apurtelhe-ilaye merne ngkweltye ingkirreke ampenye areye. Merne impetyale anetyeke nhenge intetyeke.” \v 13 Kele itne anteme unthemele merne ampenye apurtelhe-ilemele kutyeke ante arrerneke nhenge tyampite areye-karleke. Itne tyampite akngerre 12-pele anteke nhenge merne ampenye areyele nhenge arelhele-arle impeke nhenge arlkwemele anhelkele itne irreke merne five-pele uthene irrpennge atherre uthene-ngentyele. \p \v 14 Nhenge tyerrtye areyele-arle areke Jesus nhenge arne mwerre akngerre nhenhe renhe mpwarerlenge ngangkere akngerre-akertele itne angkeke, “Tyerrtye nhenhe apeke kwenhe arratye angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apentye akngerre, Moses-elarle arrule anthurre ileke nhenge apmere ahelhe nhenhe-werne-arle apetyetyenhe.” \p \v 15 Kenhe Jesus akenhe itelareke iwenheke-arle itne ahentye aneke nhenge mpwaretyeke, kele anteyele itirremele, “Itne apeke ayenge arntwirrketyeke ayenge anteme alartetye itnekenhe arrernemele akwele.” Kele itne anteme renhe arntwirrkeketye renhe alartetye arrernetyeke, re iparrpe anthurre uyerremele alheke re-arrpe nhenge apwerte-werne-atheke. \s1 Jesus-arle kwatye akertnele alheme \r (Matthew 14:22-33; Mark 6:45-52) \p \v 16 Nhenge angwerre-angwerre-antemele-irreke, apententye akngerre Jesus-kenhe areye kwatye alaye Galilee-werne akerleke. \v 17 Nhenge ingwele-anteme-arle-irreke ante Jesus-arle apetye-alpetyakenhe akwete aneke apententye akngerre ikwerenhe anyente-irretyeke, itne boat-eke antyemele arnpenheke kwatye alayele tyanemele apmere Capernaum-werne-atheke. \v 18 Nhenge itne kwatyele tyanemele kele rlke akngerrele werneke nhenge kwatye ulpertelhe-ileme arnmarre akngerre anthurre mpwareke. \v 19 Apententye akngerre ikwerenhe areyele arne nhenge itnekenhe kwatyeke-arleke boat anamelhe-iletyeke. Itne arlenge alheke-iperrele, nhenge kilometre five-pele apeke six-peleke-atwetye apeke, itne areke Jesus itneke-werne-atheke apetyerlenge kwatye akertnele. Nhenge itne renhe aremele itne atere anthurre irreke. \v 20 Jesus akenhe angkerlenge, “Atere-irretyale anaye! Ayengeyaye!” \v 21 Itne angkentye ikwerenhe alhengke-aweke-iperrele itne akangkemele anthurre renhe boat-eke-arleke arrerneke. Nhenge re boat-eke antyemele arteke re iparrpe anthurre itere arrpenhe-werne irreke nhenge apmere Capernaum-werne itwe. \p \v 22 Ingweleme arrpenhele, kwatye nhenge itere arrpenhele, tyerrtye areye anteme apurte-irretyame kwatye itwe ikwerele, nhenge akarelhemele Jesus aretyeke. Itne kwenhe itelareke boat anyente-ante ware yanhele tnerlenge. Itne areke apententye akngerre Jesus-kenhe areyele boat nhengeke antyeke, itne akenhenge renhe ingkerne imperlte-alhemele. \v 23 Nhenge itne yanhe ikwerele anetyame itirremele boat atningke apmere Tiberias-ngentyele apetyeke yanhe ikwerele tnerrirrekenge. Apmere nhenge ikwerenge kwenhe Jesus-elarle merne antheke akertne-atheke utyernemele re itnenhe antheke itne anteme anhelke anetyeke. \v 24 Nhenge tyerrtye areyele Jesus-eke apententye akngerre ikwerenhe areyeke-arlke uyarne untheke itne boat areyeke antyemele alheke kwatyele tyanemele Capernaum-werne Jesus-eke aretyeke. \s1 Jesus merne aneme itethe-werne-atheke-arle \p \v 25 Nhenge itne itere arrpenhe-werne irretye-alheke itne apale untheke aretye-alheke Jesus nhenge tyatye kweneke renhe apayuthneke, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye! Ilengare-ame unte apmere nhenhe-werne apetyeke, nthakenhe unte apetyerne?” \p \v 26 Jesus anteme itneke angkirtneke, “Mwantyele nhenhe awerrirraye; Arrantherre kwenhe atyenge unthetyakenhe, arrantherre-arle itelaremenge nhenge ayenge-arle angwenhe anemeke, nhenge the arne mwerre ilenpenye mpwareke. Arrantherre atyenge untheme-tetye tharle arne mwerre ilenpenye mpwarerlenge, arrantherre-arle kwenhe merne akngerre atnyenekenge arlkwetyeke atnerte anhelke anteme aneke. \v 27 Merne yanhe akenhe ahelhe nhenhe-arenye-arle akweke ware kwenhe anthenge aneme, kele imerte akurne-irremele. Arrantherre kwenhe impetyeke merne apmere ahelhe nhenhe-arenyeke ahentye anerlte-anetyale. Kele arrantherre-tetye apeke merne arrpenheke ahentye-anetyeke, nhenge yanheke arrenhantherrenhe itethe alethe akwete anentye akngerreke nhenge apurte anetyenhenge Ngkartenge. Ayenge, Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, kwenhe arrenhantherrenhe merne yanhe anthetyenhe, Ngkarte Akngeye-arle kwenhe atyenge akangkerlenge anthurre, Re ayenge yerneke ngangkere ikwerenhe-akerte.” \p \v 28 Itne Jesus apayuthneke, “Kele, urrkapentye iwenhe anteme Akngeye ahentye aneme anwerne nhenge mpwaretyeke?” \p \v 29 Jesus anteme angkirtneke, “Akngeye kwenhe ahentye aneme arrantherre nhenhe mpwaretyeke; Re kwenhe ahentye aneme arrantherre arratye itelaretyeke nhenge ayenge-arle Rarle yernekele.” \p \v 30 Itne anteme ikwere angkeke, “Yewe, arne mwerre akngerre awethe mpwaraye yanhenge anwerne aretyeke arratye itelaretyenhenge unte apetyeke Ngkarte-ngentyele. Arne mwerre anthurre iwenhe-ame unte mpwaretyenhe? \v 31 Arrule anthurre arrengatye ante atyemeye anwerne-kenhe areyele merne nhenge renhe arlkweke, nhenge Ngkartele-arle itnenhe antheke nhenge arne mwerre anthurre-arle re mpwaretyarte apmere arrangkethe ikwerele. Arrpenhele arrule pwekeke intelhe-ileke alakenhe, ‘Re itnenhe merne alkere-ngentyele arlkwetyeke anthekenge.’” \rq Exodus 16:4.\rq* \p \v 32 Kenhe Jesus akenhe itneke alakenhe angkerlenge, “The kwenhe arrekantherre arratye ileme, arrantherre kwenhe apale itirreme Moses-elarle arrengangkwe ante atyemeye arrekantherrenhe areye anthekeke-athene merne nhenge alkere-ngentyele. Arrangkwe-arle akenhe, Akngeye atyinhele kwenhe itnenhe merne nhenge antheke. Re kwenhe arrenhantherrenhe merne arratye antheme alkere-ngentyele. \v 33 Ayenge kwenhe nhenge merne arratye-artekele aneme nhenge Akngeyenge-ntyele. Ayenge alkere-ngentyele akerleke. Re kwenhe ayenge yerneke tyerrtye areyele apeke ayenge arnterre itelaretyenhenge itethe alethe akwete anteme anetyeke.” \p \v 34 Itne kwenhe renhe uyarne itelareme nhenge iwenhele itnenhe re ileke, itne anteme ikwere angkeke, “Akngerrepataye, arlte arrpe-anenhele merne yanhe renhe anwernenhe antherle-anaye!” \p \v 35 Jesus akenhe itneke angkerlenge, “Merne-artekele kwenhe tyerrtye arrekantherrenhe itethe akwete atnyenetyeke, The kwenhe utnenge arrekantherrenhe itethe-iletyeke, itethe alethe akwete anetyeke. Nhenge yanhe areyele merne arlkweme kwatye antyweme apmere ahelhe nhenhe-ngentyele kwenhe urreke itne angayakwe ante angkethakwe anetyenhe. Kenhe yanhe areye atyenge-werne apetyeme utnenge nhenge atyenge-ngentyele inetyeke itne imerte akwetethe atnerte anhelke anerle-aneme, itne anetyenhe utnenge akangkentye-akerte alethe akwete anentye akngerre. \v 36 Arrantherre akenhe ayenge arratye itelaretyakenhele aneme nhenge arrantherre-arle ayenge aremeke ante areke arne areye tharle mpwareke nhenge ngangkere akngerre-akertele. \v 37 Kele, tyerrtye ingkirreke nhenge Akngeye atyinhele-arle ayenge antheme atyenge-werne apetyetyenhe, the itnenhe aywepetyakenhe, the kwenhe itnenhe akwetethe arntarnte-arerle-anetyenhe. \v 38 Ayenge kwenhe alkere akertne-ngentyele apetyeke nhenge urrkapentye ingkirreke mpwaretyeke Akngeye atyinhe-arle ahentye-anemeke. Rarle ayenge yerneke, ayenge-arrpe anteme itirretyakenhe nhenge the-arrpe arne areye mpwaretyakenhe, kele the mpwaretyeke nhenge iwenhele Re ilemeke ware. \v 39 Ngkarte ahentye-aneme the arntarnte-aretyeke mwantye arerle-anetyeke yanhe areye nhenge Rarle ayenge antheke. The kwenhe itnenhe aparlpe-iletyale anetyeke; kele nhenge arlte ingkernenge anteme the itnenhe ingkirreke itethe-ilirtnetyeke. \v 40 Akngeye atyinhe kwenhe arelhe ingkirrekeke ahentye-aneme nhenge ayenge-arle itelaremeke nhenge ayenge-arle Alere Ngkarte-kenhe anemeke ante atyenge akangkwe-irremele itethe akwete anteme Ikwerenge aneme. Urreke anteme the itnenhe akemelhe-iletyenhe nhenge irrerlknge intekenge nhenge arlte ingkernenge.” \p \v 41 Kenhe Jew akngerrepate areyele-arle akenhe nhenhe renhe awemele itne atnerte akngarte-iwelhemele ikwere-akerte angkerreke alakenhe-arle re angkekenge, “Ayenge kwenhe aneme merne arratye-arteke-arle nhenge alkere-ngentyele kwenekerle apetyeke.” \v 42 Itne anteme angkeke, “Arrangkwe, artwe nhenhe kwenhe Jesus, alere Joseph-kenhe. Anwerne kwenhe akaltye aneme akngeye uthene meye ikwerenhe utheneke nhenge atherre-anteye-kenhe arritnyeke. Re kwenhe alkere-ngentyele apetyetyakenhe, kele iwenhenge-arle-ame re angkerle-aneme, ‘Ayenge-arle alkere-ngentyele-arle apetyeke’? Re apeke kwenhe urrtyirreme!” \p \v 43 Jesus akenhe itneke angkirtneke, “Angkerretyale anerrirraye nhenge iwenhe-arle ayenge lyete angkerne-akerte! \v 44 Tyerrtye kwenhe re-arrpe itirretyakenhe atyenge-werne imerte apetyemele, nhenge yanhe areye ware kwenhele atyenge-werne Akngeye atyinhele-arle yerneke kwenhe ayenge arratye itelaretyenhe. The kwenhe itnenhe akemelhe-iletyenhe nhenge irrerlkngele inteke-iperre the itnenhe itethe awetheke mpwaretyenhe nhenge arlte ingkernenge. \v 45 Nhenge arrule anthurre arrpenhele-arle nhenge angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apentye akngerre nhenhe alakenhe intelhe-ileke, ‘Ngkartele kwenhe tyerrtye ingkirreke akaltyele-anthetyenhe.’ Kele, arelhe areyele anteme awetyenhe iwenhe-arle Akngeye atyinhele angketyenheke ikwerenge-ntyele anteme akaltye-irretyenhe imerte atyenge-werne apetyemele ayenge arratye itelaremele. \v 46 Ayenge kwenhe Akngeyenge-ntyele apetyeke, the anyentele ware kwenhe Akngeye atyinhe areke-arle. Arrpenhele apeke kwenhe renhe aretyakenhe. \p \v 47 “Nhenhe mwantyele awerrirraye; ingkirrekele-arle apeke ayenge arratye itelaremele kwenhe itethe alethe akwete nhenge anetyenhe Ngkartenge. \v 48 Nhenge merne-artekele tyerrtye arrekantherrenhe itethe akwete atnyenetyeke, the kwenhe nhenge utnenge arrekantherrenhe itethe-iletyeke, itethe alethe akwete anetyeke. \v 49 Arrule anthurre anteme arrantherre itelaretyenhe nhenge apmere arrangkethe-arle arrengangkwe areyele-arle merne manna nhenge renhe arlkweke. Nhenge arlkweke-arle-iperrele, itne-ame itethe alethe akwete aneke? Arrangkwe, itne ingkirreke anthurre-arle ilweke. \v 50 Kenhe merne nhenge ayenge-arle angkeme-akerte kwenhe rarle apetyeke kwenekerle alkere-ngentyele. Nhenge tyerrtye areyele apeke merne yanhe renhe arlkweme, utnenge itnekenhe ilwetyakenhe anetyenhe, kenhe itne Akngeyenge itethe alethe akwete anetyenhe. \v 51 Ayenge kwenhe merne nhenge alkere-ngentyele-arle apetyeke. Angwenhele merne arlkweme tharle itnenhe antheme, itne itethe alethe akwete anetyenhenge. Merne nhenge tharle itnenhe antheme kwenhe tyelke atyinhe, nhenge tharle mwantyele anthetyenhe tyerrtye ingkirreke anthurreke ahelhe nhenhele-arle aneme areyeke itne nhenge utnenge alkarle atnyenetyenhenge.” Nhenge Jesus-arle angkeke-arteke. \p \v 52 Nhenge itne renhe aweke angkerlenge alakenhe nhenhe Jew akngerrepate areye ahele anthurre awelheke itne ahele angkerreke. “Nthakenhe-arle-ame artwe nhenhele anwernenhe tyelke ikwerenhe-arrpe anthetyenhe arlkwetyeke?” \p \v 53 Jesus anteme itneke angkeke, “Nhenhe mwantyele awerrirraye; The kwenhe arrekantherre arratye ileme. Nhenge arrantherre apeke tyelke atyinhe arlkwetyakenhe, alhwe atyinhe antywetyakenhe arrantherre itethe anetyakenhele aneme. Arrantherre apeke ayenge arlkwetyakenhe aneme, nhenge Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, kele arrantherre itethe alethe akwete anetyakenhele aneme. \v 54 Nhenge tyelke atyinhele arlkweke-arle alhwe atyinhe antywemele tyerrtye kele itethe alethe akwete-arle aneme. Urreke anteme the renhe akemelhe-ileme ilweke-arle-iperre imerte alethe re anemele apurte Akngeyenge. \v 55 Ayenge kwenhe alakenhe angkeme tyelke uthene arratye anhelke-ilemele alhwe atyinhe uthene kwenhe atnerte antyernelheme anetyeke. \v 56 Nhenge yanhe areyele tyelke atyinhe arlkweme alhwe atyinhe antywemele kwenhe itethe alethe akwete atyengenge anetyenhe, ayenge itnekenge alethe akwete anteye anetyenhe. \p \v 57 “Akngeye atyinhe, itethe-arle aneme, ayenge yerneke, alakenhe ikwerenge anteme ayenge itethe akwete aneme. Alakenhe-anteye-arle aneme arelhe areyele nhenge tyelke atyinhe arlkwemele nhenge itethe akwete aneme nhenge iwenhele tharle itneke mpwaremenge. \v 58 Ayenge kwenhe merne aneme nhenge alkere-ngentyele apetyekele, nhenge merne yanhe-arteke anetyakenhele arrengangkwe uthene atyemeye arrekantherre-arle arrule arlkweke-arteke ikwere-iperre anteme itne ilweke. Ayenge akenhe arrpenhe-arle aneme, nhenge tyerrtyele apeke merne nhenhe arlkwerlenge kele re itethe alethe akwete-arle apurte Akngeyenge aneme.” \p \v 59 Jesus kwenhe alakenhe angkeke nhenge re akaltyele-anthetyame tyerrtye areye tyatye Jew areye-kenhenge nhenge apmere Capernaum-enge. \s1 Apententye akngerre Jesus-kenhe arrpenhemele renhe impemele alheke arne areye-arle re akaltyele-antherlenge \p \v 60 Nhenge Jesus-arle aweke-iperrele iwenhele-arle re akaltyele-anthetyamenge arelhe arrpenheme nhenge renhe apenteke areye angkeke, “Re kwenhe angkentye lterrke anthurre akaltyele-antheme. Nthakenhe-arle-ame anwerne itelareme ikwere akangkwe-irretyenhenge?” \p \v 61 Jesus-elarle itelareke itne-arle atnerte akngarte-iwelheme angkerretyameke itne-arle nhenge itirreke iwenhele re angkekenge kwenhe uyarne anthurre itne itelareke. Kele re-anteme itneke angkeke, “Wertaye? Nthakenhe arrantherre itirreme nhenge iwenhele ayenge angkerneke? Arrantherre apeke kwenhe itirreme atyenge-ngentyele untyeme-irretyeke. \v 62 Arrantherre apeke kwenhe ayenge aretyenhe, Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, alkere-werne alperlenge nhenge apmere ikwerenhe-arrpe-werne. Kele iwenhe anteme-arle arrantherre itirretyenhe? \v 63 Mwantyele awerrirraye. Tyerrtye kwenhe re-arrpe itethe-irretyakenhe. Utnenge Ngkarte-kenhele ware kwenhe-arle renhe itethelhe-iletyeke. Angkentye atyinhele arrenhantherrenhe utnenge antheme, arrantherre ingkirrekele Utnenge Ngkarte-kenhe kele atnyenemele. \v 64 Kenhe arrpenheme nhenge kwenhe angkentye atyinhe arratye itelaretyakenhe.” Jesus kwenhe alakenhe angkeke nhenge arrekwele-ngentyele rarle itnenhe akaltyele-antherlenge arrpenheme angkentye ikwerenheke akangkwe-irretyakenhe aneke. Re kwenhe itelareke-arlke nhenge angwenhele-arle renhe iltye anthetyenhenge. \v 65 Kele imerte re itneke angkeke, “Alakenhe ikwerenge akwele the arrenhantherrenhe arrekwele ileke tyerrtye areyele-arle atyenge-werne ware apetyetyakenhe. Tyerrtye areye kwenhe atyenge-werne apetyetyenhe ware nhenge Akngeyele-arle nhenge itnenhe ilkelheye ilemele.” \p \v 66 Nhenge arrpenhemele apententye akngerre Jesus-kenhe areye-arle nhenhe awemele itne anteme ikwere-ketyenge impelheke renhe apentetyakenhe aneke. \v 67 Jesus-ele anteme apententye akngerre 12-pele ikwerenhe areye apayuthneke, “Arrantherre-ame ayenge impemele-anteye alpeme?” \p \v 68 Simon-Peter akenhe angkerlenge, “Arrangkwe, Akngerrepataye, nhenge anwerne-arle apeke ngenhe imperlenge, arrpenheke arrangkwe unte-arteke aneme, anwerneke-arle apeke alhetyeke! Unte kwenhe angkentye atnyeneme nhenge tyerrtye areye itethe alethe akwete atnyeneme! \v 69 Anwerne angkentye nhenhe arratye itelareme, anwerne akaltye unte-ante kwenhe tyeperre anthurre aneme nhenge Ngkarte-ngentyele-arle apetyemeke.” \p \v 70 Jesus anteme angkeke, “Unte kwenhe angkeme nhenge unte-arle angkeme 12-pele ingkirrekeke-anteye tharle akngakeke. Kenhe anyentele akenhe mpwaretyenhe nhenge iwenhele Arrentye Satan ahentye-anemele nhenge re mpwaretyeke.” \v 71 Re kwenhe Judas-akerte angketyame nhenge alere Simon Iscariot-kenhe. Re kwenhe apententye akngerre Jesus-kenhe aneke, nhenge anyente 12-pelenge nhenge Jesus-elarle akngakeke. Kele urreke anteme re Jesus iltye anthetyenhe nhenge Jew akngerrepate areyeke. \c 7 \s1 Atyeyikwe Jesus-eke areyele renhe arratye itelarerrirretyakenhe \p \v 1 Nhenge arne yanhe areye aneke-iperrele, Jesus apmere arrpe-anenhe ikwerele untherle-apeke nhenge Galilee ampinyele. Re Judea ampinye-werne alhetyeke ahentye-anetyakenhe, rarle itelaremenge nhenge Jew akngerrepate areyele-arle renhe irrerlknge atwetyeke. \p \v 2 Kele arlte arrawe-irrentye akngerre Jew areye-kenhe arrpenhe anteme itwe-irreme, “Ilthele Aneme” akeme. \v 3 Atyeyikwe Jesus kenhe anteme ikwere angkeke, “Unte kwenhe impemele alhetyeke apmere Judea-werne alhetyeke, arne ilernpenye areye yanhe ikwerenge mpwaretyeke, nhenge yanhenge apententye akngerre ngkwinhe areyele itnenhene aretyenhenge! \v 4 Nhenge tyerrtye apeke ahentye-aneme awentye-awerle anthurre irreme, tyerrtye arrpenhemele renhe alhengke anthurre areme. Re anteme arne arrpe-anenhe nhenge ahelhe akethenge mpwarerlenge kele ingkirrekele anteme renhe aretyeke. Re kwenhe arne anyelknge-anyelkngele mpwaretyale anetyeke. Kele nhenge alakenhe anteyele arrantherre arne areye ahelhe akethenge mpwaretyeke nhenge tyerrtye areyele arrenhantherrenhe aretyenhenge arrenhantherrenhe alhengke-anthurre-areme, tyerrtye ingkirreke anthurre apmere ahelhe nhenhente-arlkentye.” \v 5 Itne kwenhe itelaretyakenhe aneke nhenge rarle Akngeyenge-ntyele apetyeke, alakenhe ikwerenge re-anteme itne alakenhe ikwere angkeke. \p \v 6 Kele Jesus anteme itneke angkirtneke, “Arlte lyete kwenhe arratye anetyakenhe nhenge ayenge alhetyeke. Kele arrantherre nhenge ilengare apeke alhetyekele aneme. \v 7 Tyerrtye ingkirreke nhengele ayenge arratye itelaretyakenhe aneme areye-arle arrekantherre ahentye-anetyakenhe-irreme. Kenhe itne akenhe ayenge kwenhe ilkelhetyakenhele tharle kwenhe akwetethe itnenhe ilerle-anemenge nhenge iwenhele itne-arle mpwarerlte-aneme kwenhe akurne aneme. \v 8 Arrantherre arrekwele alhaye arrawe-irrentye yanhe ikwere-werne. Ayenge-arle Jerusalem-werne alhetyakenhele aneme arrawe-irrentye ikwere-werne lyete kwenhe aneme, arlte arratye anetyakenhe nhenge ayenge alhetyeke.” \v 9 Nhenge rarle angkeke-iperrele re akweke ware aneke ingkerne apmere Galilee-le. Atyeyikwe areye-ante ware alheke. \s1 Jesus apmere Jerusalem-werne alheme arrawe-irrentyeke \p \v 10 Nhenge, atyeyikwe areye-arle alheke-iperrele arrawe-irrentye ikwere, re alheke-anteye. Re kwenhe akethele alhetyakenhe aneke, re kwenhe alengke-iwelhemele alheke nhenge tyerrtye areyele renhe uyarne alengke-aretyenhenge. \v 11 Kele arrawe-irrentye yanhe ikwerenge Jew akngerrepate areye ikwere aretyame nhenge itne renhe arntwirrketyeke. Itne tyerrtye areye apayuthnetyame, “Artwe nhenge-ame nthenhe?” \p \v 12 Tyerrtye areye yanhe ikwerele Jesus-akerte arretyelhe-ilerretyeme. Arrpenheme akenhe angketyame “Re kwenhe artwe mwerre aneme!” Kenhe arrpenhe areye akenhe angketyame-anteyele alakenhe, “Arrangkwe, re kwenhe urrtyirremele angkeme, re tyerrtye areye urrtyekelhe-ileme.” \v 13 Ikwere-akerte akethenge angketyakenhele aneke nhenge itne-arle atere-anteye-arle-irreke nhenge Jew akngerrepate areye-ketyenge. \p \v 14 Arrawe-irrentye nhenhe re-anteme nhenge arlte seven-peleke-atwetye. Nhenge mpwepe-ulkerenge ingwe atherre-arle iperre, Jesus tyatye Jew areye-kenheke irrpenheke tyerrtye areyeke angketyame itnenhe akaltyele-anthemele. \v 15 Nhenge Jew akngerrepate areyele-arle renhe aweke nhenge iwenhele re angketyame itne apatemele anthurre angkerreke, “Artwe nhenhele kwenhe school anwerne-kenheke irretyakenhe nhenge atywerrenge anwerne-kenheke akaltye-irretyeke, kele nthakenhe-arle-ame re akaperte altywere anthurre anetyeke nhenge ingkirreke anthurre itelaremele?” \p \v 16 Jesus anteme itneke angkirtneke, “Angkentye nhenhe tharle akaltyele-antheme kwenhe atyenge-ngentyele apetyetyakenhe, angkentye nhenhe re kwenhe Akngeyenge-ntyele apetyeme, nhenge Rarle ayenge yerneke. \v 17 Angwenhele apeke mpwareme iwenhele Akngeye ahentye-aneme, kele re itelaretyenhenge nhenge iwenhe-akertele the akaltyele-antheme-akerte. Re nhenge itelaretyenhenge Akngeyele apeke-arle aneme nhenge ayenge akaltyele-antheke, nhenge ayenge apeke ayenge-arrpe angkeme, ayenge apekele angkerle-aneme arne iwenhe apeke ikwere akaperte atyinhe-ngentyele ware. The apeke tyatye atweme, ithwenge apeke. \v 18 Ayenge apeke angkerlenge nhenge akaperte atyinhe-ngentyele ware arrpenhe areyele ayenge akertnele utyernetyeke. The kwenhe alakenhe mpwaretyakenhe. Kele-anteyele the-tetye arne areye nhenge mpwareme nhenge arrpenhe areyele akertne utyernetyenhenge Rarle ayenge yerneke. Ayenge angkentye akngerre angkentye iwenhele arratye aneme. Ayenge kwenhe urrtyirretyakenhe. \v 19 Atywerrenge yanhe-akerte itirrewarraye nhenge Moses-elarle arrenhantherrenhe antheke. Arrantherre kwenhe arne yanhe areye mpwaretyakenhe nhenge atywerrenge yanhele-arle ilemeke. Kele iwenhenge-arle-ame arrantherre ayenge irrerlknge atwetyeke ahentye-aneme, angkemele-arlke the akwele arne yanhe areye mpwaretyakenhele nhenge atywerrengele ilemeke?” \p \v 20 Kenhe arrpenheme akenhe angkirtneke, “Nhenhe angkemele kwenhe unte imerneme unte-arle arrentye atnyeneme! Anwerneke ilaye, angwenhe areyele-ame ngenhe irrerlknge atwetyeke ahentye aneme?” \p \v 21 Jesus akenhe itneke angkirtneke, “Tharle arne mwerre akngerre mpwarekenge nhenge tyerrtye angkwerre-iwemele nhenge Arlte Apurrkele, alakenhe ikwerenge anteme arrantherre ingkirreke apateme anthurre. \v 22-23 Arlte arrpenhele kwenhe arrantherre arne mpwarentye akngerre-anteye arlte yanhe ikwerele-anteye. Arrantherre itelareme nhenge Moses-elarle arrekwelenye arrekantherrenhe areye atywerrenge antheke, angkentye nhenge ampe urreye akweke-arle inteme-akerte, week anyente iperrele nhenge arrantherre renhe akngeme artwe-iletyeke. Arratye kwenhe aneme, atywerrenge nhenge Moses-engentyele anetyakenhe aneme, re akenhe Abraham uthene Jacob uthene-ngentyele arrekwelenye arrpenhe areye-ngentyele; nhenge urreke Moses-arle intetyenhenge kwenhe Akngeyele antheke atywerrenge nhenhe renhe itnenhe. Kenhe arlte arrpenhele nhenge ampe urreye akweke intemele arlte Saturday-ele, week anyente iperrele anteme arrantherre renhe akngeme arlte Saturday-ele nhenge renhe artwe-iletyeke, arlte apurrkele. Arrantherre akenhe ikwere ahele-irretyakenhele aneme rarle Saturday-ele mpwaremenge. Kele iwenhenge-arle-ame arrantherre atyenge ahele-irreme nhenge the artwe rlkerte angkwerre-iwerlenge nhenge Arlte Apurrkele? \v 24 Akngerre itirretyale anaye nhenge arne iwenheke apeke re arratye nhenge apale apekele anemeke nhenge iwenhe apeke renhe ware aremele! Arrekwele-arle, mwantye itirretyeke, nhenge iwenhele arratye mwerre anemeke itirrentye akngerre!” \s1 Arrpenheme itirreme Jesus anyente rarle aneme Akngeyele-arle yernekeke \p \v 25 Arrpenheme nhenge Jerusalem-arle anemeke-arle kwenhe uyarne itelareke, itne angkerreke, “Artwe nhenhe-ame aneme, alartetye areyele-arle akwetethe untherlte-aneme nhenge itne kwenhe ahentye-aneme nhenge renhe irrerlknge atwetyeke? \v 26 Araye, yanhe kwenhe re! Re kwenhe itnekenge arrekwele tnerle-aneme akethe anthurrele angkerle-aneme nhenge ingkirrekele awetyeke, kenhe lyete anteme itne akenhe akwenpele awerle-anenhe! Itne kwenhe renhe alkngetherre iletyakenhe. Itne apekele itirreme rarle Christ arratyele anemeke nhenge renhe Akngeyele-arle alhileke yernetyeke. \v 27 Artwe nhenhe apeke kwenhe Messiah anetyakenhe, anwerne-arle kwenhe itelaremenge re apmere nthenhe-arenye re apetyeke-ngentyele. Nhenge Messiah anthurre apetyerlenge tyerrtye areye kwenhe apale anetyenhe nhenge re nthenhe-arenye-arle.” Alakenhe renhe Jerusalem-arenye areye angkerreke. \p \v 28 Itne itelareke Jesus-arle Nazareth-arenye. Kele Jesus-arle tyerrtye areye akngerre tyatye akngerre kwenenge akaltyele-anthetyame tyatye re arnterre anthurre arlkeke, “Arrantherre-ame atyenge arratye akaltye, ayenge apeke nthenhe-arenye? Arrangkwe, arrantherre kwenhe akutne aneme. Ayenge kwenhe ware apetyetyakenhe. Kele, Akngeyele-arle kwenhe nhenge ayenge arratye yernekele, Re akwetethe arratye mwerre anerle-aneme. Arrantherre kwenhe ikwere akutne aneme. \v 29 Ayenge-ante ware kwenhe ikwere akaltye aneme, ayenge kwenhe ikwerenge-ntyele apetyekenge. Re kwenhe aneme nhenge ayenge-arle yerneke apmere ahelhe nhenhe-werne!” \p \v 30 Nhenge akngerrepate Jew-arenye areyele nhenhe renhe awemele, arrpenheme itirreke nhenge renhe arntwirrketyeke. Arrangkwele akenhe aneke tyerrtyele kwenhe iltye arrernetyakenhe aneke arlte kwenhe anetyakenhe aneke-arle nhenge renhe arrpenhe areyele irrerlknge atwetyeke. \v 31 Kenhe arrpenhemele kwenhe renhe arratye itelareke nhenge rarle Akngeyenge-ntyele apetyeke, itne angkerreke, “Nhenhe kwenhe Messiah re aneme, nhenge Akngeyele-arle alhileke yernetyeke, rarle ngangkere akngerre-akertele arne mwerre anthurre areye mpwaremenge. Arrpenhele kwenhe arne mwerre anthurre alakenhe areye uyarne mpwareme yanhe rarle mpwareke-arteke. Re kwenhe alhileke-arle aneme.” \s1 Jew Akngerrepate areye angkerreme Jesus arntwirrketyeke-akerte \p \v 32 Pharisee arrpenhemele anteme aweke tyerrtye areye arretyelhetyelhe-ilerrerlenge Jesus-akerte. Kele itne anteme kwertengerle tyeperre tyatye-arenye areyenge apurte-irrereke itnekenge angkemele. Itne anteme thultye arrpenheme yerneke Jesus arntwirrketyeke. \v 33 Nhenge Jesus-ele itnenhe anaremele, itneke angkeke, “Ayenge kwenhe arrekantherrenge awethe akweke-ulkere anetyenhe, kele ayenge alpetyenhe nhenge ikwere-werne ayenge yerneke-arle-werne. \v 34 Kele arrantherre anteme atyenge apale unthetyenhe, arrantherre atyenge arrangkwele aretyenhe. Arrantherre uyarne apetyetyenhe apmere ayenge-arle alheme-werne.” \p \v 35 Jew akngerrepate areyele uyarne itelareke nhenge iwenhele re angketyameke itne anteme angkerreke, “Nthenhe-werne-ame artwe nhenhe alhetyenhe nhenge anwerne akwele uyarne renhe aretyenhenge? Jew arrpenheme irrarnpe-irremele alheke Greek angkentye akngerre areyenge itne anetyeke alheke. Re apeke-ame apmere nhenhe impemele alhetyenhe itnekenge anemele-arlke itnenhe akaltyele-antheme? \v 36 Anwerne kwenhe uyarne nhenge itelareme iwenhele artwe nhenhe angkerle-anemeke. Nhenge re angkemele ‘Arrantherre atyenge unthemele, kenhe arrantherre atyenge uyaretyeke,’ re awethe angkeke, ‘Arrantherre uyarne apetyetyenhe apmere ayenge-arle alheme-werne, arrangkwe-arle.’ Nthakenhe-ame re angkerle-aneme?” Alakenhe renhe kwenhe Jew akngerrepate areye angkerretyame. \s1 Jesus-ele Utnenge Akngerre alhileme yernetyeke \p \v 37 Arlte ingkerne antemele aneke arrawe-irrentye ikwerele, nhenge arlte atyeperre anthurre-arle anekele, Jesus akeme-irremele tneke tyatye akngerre yanhe kwene ikwerenge arnterre anthurre re angkeke, “Nhenge angwenhe apeke rarle angkethakwe awelhemele, kwenhe atyenge-werne apetyetyeke antywetyeke. \v 38 Nhenge itne arrule anthurre intelhe-ileke pwekeke alakenhe, ‘Nhenge angwenhele apeke ayenge arratye itelareme, ikwerenge-ntyele kwatye untetyenhe. Utnenge ikwerenge-ntyele kwatye renhe itethe-werne akngetyerlenge, akwetethe untemele.’” \v 39 Nhenge Jesus-arle yanhe renhe angkeke, re kwenhe angketyame Utnenge Akngerre-akerte nhenge yanhe areyele-arle renhe arratye itelareme kele urreke inetyenhenge. Urreke anteme Utnenge Akngerre-arle itneke-ngentyele akwetethe untetyenhe nhenge kwatye pintye-arteke. Kenhe yanhe ikwerenge Utnenge Akngerre-arle apetyetyakenhe akwete-arle aneke, Jesus kwenhe ilwetyakenhe anerlenge, akeme-irremele alpeke Akngeye-werne, re kwenhe apmere ahelhe nhenhele anetyarte akwele. \s1 Tyerrtye areye itirretyame angkentye arrpe-anenhe angkerrirremele Jesus-akerte \p \v 40 Nhenge arelhe arrpenhemele-arle angkentye nhenhe renhe awerrirreke, itne angkerrirreke, “Nhenhe re apeke kwenhe artwe nhenge angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apentye akngerre, yanhe aneke nhenge Ngkartele-arle alhileke nhenge yernetyeke, urreke Messiah apetyetyenhenge! Re apeke kwenhe aneme nhenge anwerne akarelhetyarteke.” \v 41 Kenhe arrpenhe areye angkerlenge, “Arrangkwe, re apeke kwenhe Messiah aneme yanhe nhenge Akngeyele alhileke nhenge yernetyeke-arle!” Arrpenhe areye akenhe, itirreme Jesus-arle Galilee-arle akwele akweke inteke-arle angkerrirreme, “Arrangkwe, Messiah kwenhe ahelhe Galilee-ngentyele apetyetyakenhe! \v 42 Anwerne kwenhe nhenheke akaltye aneme tyerrtye angwenhele-arle apeke re kwenhe angkentye Ngkarte-kenhe intelhe-ileke nhenge Pweke-nge arrule anthurre alakenhe, ‘Messiah kwenhe Alartetye nhenge David-kenheke-artweye areye-ngentyele arratetyenhe, re Bethlehem-ele akweke intetyenhe nhenge King David-ele anetyartele!’” \p \v 43 Alakenhe re-anteme arelhe arrpe-anenhe angkeke, akalke-irreke nhenge iwenhe-arle itne itirretyameke Jesus-akerte. \v 44 Arrpenheme itirreke nhenge renhe arntwirrketyeke, itne akenhe renhe impeke arntwirrketyale anteme. \s1 Jew Akngerrepate areyele Jesus arratye itelaretyakenhe \p \v 45 Nhenge thultye areye, nhenge tyatye akngerre Jew areye-kenhe arntarnte-arentye akngerre areye-arle, anteme apetyalpeke kwertengerle tyeperre tyatye-arenye areye-werne, Pharisee areye-werne, itne akenhe Jesus arntwirrketyakenhe akwetele. Kele tyatye akngerrepate areye itneke angkeke, “Iwenhenge-ame arrantherre renhe arntwirrketyakenhe aneke nhenhe-werne akngetye-alpetyakenhele?” \p \v 46 Thultye itne anteme angkirtneke, “Anwerne renhe uyarne arntwirrkeme. Artwe nhengele kwenhe ayeye mwerre ilerle-aneme. Arne areye rarle angkerle-aneme kwenhe arrpenhe anthurre nhenge artwe arrpenhe ingkirreke apekele angkemenge-ularre.” \p \v 47 Kenhe Pharisee areyele itnenhe arnernkelhe-ileme angkemele, “Ayekaye, re-ame arrenhantherrenhe-arlke akngerne iwerre apalele-anteye? \v 48 Jew akngerrepate anwerne-arlke, Pharisee anwerne-arlke kwenhe itelaretyakenhe aneme rarle Ngkarte-ngentyele apetyeke. \v 49 Kenhe arrpenhemele nhenhe ikwerenge renhe itelarerrirreke. Itne kwenhe akutne anthurre aneme atywerrenge Moses-kenheke! Kele itne ure atetherre-werne alhetyenhe itne-arle renhe arratye awekenge.” \p \v 50 Pharisee anyentele akenhe yanhe ikwerenge itnekenge tnetyame, re kwenhe anekele arrekwele-arle ingwe ikwerele Jesus-werne alheke nhenge Nicodemus kwenhe. Re anteme Jew akngerrepate areyeke angkeke, \v 51 “Atywerrenge anwerne-kenhe alakenhe ileme, ‘Arrpenhe iparrpele ilpernetyale anetyeke, renhe imerrentye irrerlkngeke atwetyeke, urreke kwenhe arrantherre awetyenhenge iwenhele re ahentye aneke angketyeke.’” \p \v 52 Itne akenhe Nicodemus-eke anhernkeme angkemele, “Unte-ame Galilee-arenye anteye? Arnterre araye iwenhe-arle itne arrule anthurrele Pweke-nge intelhe-ileke akaltye-irretyeke nhenge angkentye ilentye akngerre Ngkarte-kenhe areyeke. Arrantherre aretyenhe artwe nhengele-arle angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apentye akngerre, anyente renhe-arle Ngkartele alhilemele yernetyeke, re apmere Galilee-arenye-arle apetyetyakenhe, re-arteke aneme!” \v 53 Itne ingkirreke anteme impemele apmere itnekenhe-werne alperlte-iweke. \c 8 \s1 Itne-arle arelhe akurne Jesus-werne akngetyeke renhe akwele arrkernetyeke \p \v 1 Nhenge arelhe ingkirreke-arle apmere-werne alperlte-iwekenge Jesus Apwerte Olive-akerte-werne alpeke. \v 2 Re yanhe ikwerele inteke arlte arrpenheke-atwetye, ingweleme anthurre anteme re tyatye Jew areye-kenhe-werne alpeke. Tyerrtye atningke apetyewarreke ikwerenge apurte-irremele aneke, Jesus anteme arrernelheke itnenhe angkentye akaltyele-anthemele. \v 3 Nhenge re itneke angketyamele, artwe arrpenheme, nhenge areyele atywerrenge Moses-kenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe uthene Pharisee arrpenheme uthenele arelhe anyente Jesus-werne akngetyeke. Itne kwenhe arelhe yanhe areke artwe arrpenhenge anyelknge-anyelknge interlenge anewe artwe arrpenhe-kenhenge-arle. Renhe-arle arntwirrkeke-iperrele itne renhe Jesus-werne akngetyeke renhe mpwepeke-arleke arrerneke tyerrtye ingkirrekeke-arleke. \v 4 Itne Jesus-eke angkeke, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye, anwerne kwenhe arelhe nhenhe arntwirrkerne nhenge rarle artwe arrpenhenge intetyame re akenhe anewe ikwerenhe anetyakenhele. \v 5 Moses-ele kwenhe atywerrenge ikwerenhenge intelhe-ilekenge anwerne-arle kwenhe arelhe nhenhe-arteke areye apwertele awetyeke renhe irrerlknge atwetyeke rarle kwenhe anyelknge-anyelknge artwe arrpenhenge interlenge, anewe arrpenhe-kenhenge-arle. Kele nthakenhe anteme unte angkeme? Anwerne-ame renhe irrerlknge atweme?” \p \v 6 Itne kwenhe Jesus apayuthnetyame alakenhe nhenge renhe arrkernemele ware nhenge yanhe-ngentyele itne renhe ilpernetyenhenge. Itne kwenhe itirreke, “Nhenge re apeke angkerlenge itne nhenge irrerlknge atwetyale anetyeke, alakenhe nhenge atywerrenge Moses-kenhe-arle ultakemere. Nhenge re apeke angkerlenge itne renhe irrerlknge atwetyeke, nhenge alakenhe atywerrenge Rome-arenye ultakemere.” \p Jesus akenhe artepe aneke ahelheke-arleke nhenge iltye ikwerenhele intelhe-ileke. \v 7 Yanhe ikwerele itne tnerrirreke renhe layakemele, Jesus anteme tnemele itneke angkeke, “Tyerrtye angwenhe apeke arrekantherrenge nhenge arne akurne apekele mpwaretyakenhele aneke re kwenhe arrekwele aneye apwerte inemele renhe wetyeke.” \v 8 Re awethe artepe aneke ahelheke-arleke intelhe-ileke. \v 9 Itne nhenge aweke-iperrele nhenge iwenhele re angkerlenge, nhenge renhe apayuthnetyamele areye anyenteke-anyente alherlte-iweke. Ampwe areyeke-amparre alheke, ingkernenye areye anteme. Kele Jesus uthene arelhe uthene ikwere-atherre-arrpe anteme yanhe ikwerele tnerle-anerretyeke iwerle-alheke. \v 10 Jesus anteme awethe-anteye akeme-irremele tneke arelhe re anyente-arenye tnerle-anerlenge areke. Re anteme ikwere angkeke, “Nthakenhe-ame artwe areye irreke nhenge ngenhe-arle ilpernetyame? Angwenhe-ame aneke nhenge angketyeke unte-arle akurne anemeke ngenhe irrerlkngeke-ante apwertele wetyeke? Arrangkwe-arle!” \p \v 11 Arelhe anteme angkirtnerlenge, “Arrpenheke arrangkwe kwenhe aneke ayenge imerrentye irrerlkngeke atwetyeke, itne ingkirreke anthurre alherlte-iwerne impemele.” \p Jesus anteme ikwere alakenhe angkeke, “Ayenge kwenhe angkeme-anteye the ante kwenhe ngenhe irrerlknge atwetyakenhe nhenge apwertele wemele. Kele apmere ngkwinhe-werne alpaye arne akurne awethe mpwaretyale anetyeke, mwerre anteme anetyeke iwerre arratyele-ante ware anetyeke.” \s1 Jesus kwenhe Alkngenthe aneme nhenge tyerrtye ingkirrekeke \p \v 12 Jesus awethe anteye tyerrtye areyeke angkeke, “Ayenge kwenhe alkngenthe aneme tyerrtye ingkirreke anthurreke. Nhenge alkngenthe-artekele itneke imerneme iwenhele nhenge ingwemertele anemeke, the kwenhe itneke imerneme nhenge iwenheke Akngeye-arle ahentye anemeke itne nhenge mpwaretyeke. Tyerrtye areye apententye akngerre atyinhe irreke-arle kwenhe akutne anetyakenhe anetyenhe nhenge iwenheke Akngeye ahentye anemeke itneke iwenhe apeke renhe mpwaretyeke, nhenge yanhe areyele aneme-arteke nhenge akutne-arle-irreke untherle-aneme apale ware ingwemertele kele-arle. Itne-tetye alkngenthe atyinhe atnyenetyenhe nhenge itneke imernemele nthakenhe apurte Akngeyenge itethe alethe akwete anetyeke.” \p \v 13 Nhenge renhe aweke-iperrele Pharisee areye angkirtneke, “Unte kwenhe ngkwenge-arrpe-akerte ware angkerle-aneme, arrpenhe anetyakenhe angketyeke unte apeke angkentye arratye angkerle-anemeke, kele anwerne ngenhe uyarne itelareme.” \p \v 14 Jesus anteme itnenhe ileke, “Arrangkwe, arrantherre kwenhe apale angkeme. Kele-anteyele ayenge anyente ware apeke-arle aneme nhenge arne nhenhe areye atyenge-akerte-arrpe angkeme, iwenhele ayenge angkeme kwenhe arratye aneme, the kwenhe itelareme apmere ayenge-arle apetyeme-ngentyele, the itelareme nhenge nthenhe-werne ayenge-arle alhemeke. Kenhe arrantherre akutne aneme nhenge nthenhe-ngentyele-arle ayenge apetyeke apeke nhenge nthenhe-werne ayenge alhemeke apeke. \v 15 Arrantherre kwenhe iwerre tyerrtyeke apenteme arrpenhe areye ilperneme arne akurnele mpwaremeke-arle. Ayenge kwenhe apmere ahelhe nhenhe-werne apetyetyakenhe itnenhe ilpernetyeke iwenhe apeke akurne renhe itne mpwaremeke. \v 16 The apeke tyerrtye areye ilpernetyeke, kele iwenhe apeke renhe ayenge-arle itirremele re arratye aneme, ayenge-ante ware kwenhe-arle itirretyakenhenge arne yanhe areyeke. Ayenge, Akngeye atyinhe-arle nhenge ayenge yernekeke kwenhe, ilerne apurte itirrentye anetyenhe. \v 17 Atywerrenge nhenge Akngeyele-arle Moses-eke antheke arrule anthurre kwenhe alakenhe ileme, ‘Nhenge artwe atherrele apeke, nhenge arne iwenhe apeke renhe areke ngkwenge-werne apetyemele ileke arratye-arle re anemeke, nhenge unte anteme renhe-atherrenhe aweme ayeye anyente renhe ilelherlenge, kele unte renhe itelareme anthurrele nhenge iwenhele ratherre angkeme. Nhenge ratherre apeke ayeye arrpenhe ngkwenge ileme kele unte renhe itelaretyakenhele aneme.’ \p \v 18 “Kele alakenhe anteyele, the arrekantherre angkentye atyenge-arrpe-akerte ileme, Akngeye atyinhele angkentye rante-rante arrekantherre ileme. Kele arrantherre kwenhe ilernenhe arratye itelaretyeke nhenge iwenhele ilerne ileme kwenhe angkentye arratye anthurre aneme.” \p \v 19 Itne anteme renhe apayuthnerrirreke, “Akngeye ngkwinhe-ame nthenhele?” \p Jesus akenhe angkirtneke, “Arrantherre kwenhe Akngeye atyinheke akutne aneme arrantherre atyenge-akerte akutne-anteye aneme. Arrantherre apeke atyenge akaltye aneme arrantherre apeke kwenhe akaltye-anteye aneme arratye nhenge angwenhele Akngeye atyinhe anemeke.” \v 20 Alakenhe nhenhe re-arteke kwenhe Jesus itneke angkeke nhenge tyatye akngerre Jew areye-kenhe kwenenge. Nhenge angketyamele re kwenhe tnetyame arne tyampite areye itwele nhenge tyerrtye areye-arle apetyemele apwerte ngkweltye Akngeyeke arrernetyarte. Kenhe Jew akngerrepate areyele yanhe ikwere renhe aremele kwenhe renhe arntwirrketyakenhe aneke arlte-arle kwenhe anetyakenhenge akwete aneke nhenge re ilwetyeke. \s1 Pharisee areyele akwetethe anthurre ipmentyele-iweke nhenge iwenhe-arle Jesus ikwere-akerte-arrpe ilelhetyameke \p \v 21 Jesus awethe itneke angkeke, “Urreke kwenhe ayenge alhetyenhe. Nhenge arrantherre ilwetyeke-urletyenge kwenhe arrantherre atyenge uye aretyenhe, arrantherre akenhe ilwetyenhe Akngeyele akurne arrekantherre-ngentyele urrparetye-kwenye-arle. Arrantherre uyarne apetyetyenhe apmere ayenge-arle alheme-werne, arrangkwe-arle.” \p \v 22 Nhenge Jew akngerrepate areyele-arle nhenhe renhe aweke, itne angkerreke, “Re-ame irrerlknge atwelhetyenhe? Alakenhe-ame re angkerne, ‘Nthenhe-werne ayenge alheme, arrantherre uyarne atyengenge apetyeme’?” \p \v 23 Jesus anteme awethe itneke angkeke, “Arrantherre kwenhe apmere ahelhe nhenhe-arenye, Ayenge akenhe apmere alkere akertnenye-ngentyele-arle apetyeme. Arrantherre apmere ahelhe nhenhe-arenye, ayenge akenhe alkere akertnenye-arenye. \v 24 Ayenge arrekantherre angkeme arrantherre-arle ilwetyenhe arrantherre-arle kwenhe akwetethe arne akurne areye mpwarerlte-anerlenge. Arrantherre apeke itelaretyakenhele aneme nhenge iwenhele ayenge atyenge-arrpe-akerte angkeme, kele arrantherre ilwemele Akngeyele-anteme akurne areye arrantherre mpwarerlenge arlkngetyakenhe aneme.” \p \v 25 Itne anteme renhe apayuthneke. “Angwenhe-ame unte?” \p Jesus akenhe itneke angkirtnerlenge, “Nhenge arlte the arrenhantherrenhe akaltyele-antheke-ngentyele ayenge kwenhe arrekantherre ilelhetyame nhenge angwenhele ayenge anemeke! \v 26 The kwenhe ngangkere atnyeneme nhenge arrekantherre-akerte akngerre angketyeke arrenhantherrenhe imerrentye irrerlkngeke atwetyeke arrantherre-arle arne akurne areye mpwaremenge. Kenhe kele-anteyele ayenge angkeme ware iwenhele-arle ayenge yernekeke nhenge ayenge angketyeke ileme. Iwenhe-arle Re ileme kwenhe angkentye arratye aneme, the tyerrtye ingkirreke ileme iwenhele the aweke ikwerenge-ntyele.” \p \v 27 Itne kwenhe renhe uyarne itelareme Jesus-arle itneke angketyame nhenge Akngeye ikwerenhe-akerte alkere akertnele aneme-akerte. \v 28 Kele Jesus anteme itneke angkeke, “Ayenge-arle kwenhe, Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, urreke anteme arrantherre ayenge arne arntalkwele-arlenge arlpere arrernerlenge nhenge ayenge irrerlknge atwetyeke, kele arrantherre anteme atyenge akaltye anteme aneme nhenge angwenhele ayenge anemeke. Arrantherre kwenhe awethe akaltye anetyenhe tharle arne mpwaretyakenhe nhenge the-arrpe kwenhele, nhenge akwenpele mpwaremele. Kele-anteye-arle ayenge ware angkeme iwenhele Akngeye atyinhele ayenge akaltyele-antheke nhenge angketyeke. \v 29 Re kwenhe aneme nhenge ayenge-arle yerneke, Re atyengenge akwetethe anerle-aneme. Re kwenhe ayenge ipmentye impetyakenhe the kwenhe akwetethe arne areye nhenge mpwarerle-aneme renhe atnerte akangketyeke mpwaremele.” \p \v 30 Nhenge alakenhe renhe re angkeke tyerrtye atningke anthurrele aweke renhe arratye itelarerrirreke. \s1 Ayeye Abraham uthene Jesus uthene-akerte \p \v 31 Jesus angkeke tyerrtye Jew yanhe areyeke nhenge renhe-arle arratye itelareke areyeke, “Nhenge arrantherre apekele angkentye atyinhe aywerrke awetyeke akwetethe mpwarerlte-anetyeke kele arrantherre apententye akngerre anthurrele atyinhe aneme. \v 32 Kele arrantherre anteme arnterre itelareme angkentye Ngkarte-kenhe-arle mwerre anemeke, arrantherre renhe arratye itelaremenge Re arrenhantherrenhe iwerre akurne-aketye akngeme arrenhantherrenhe arrerneme iwerre mwerrele anetyeke nhenge arrentye nhenge alartetye arrekantherre anetyakenhe anetyenhe.” \p \v 33 Kenhe Jew akngerrepate areye akenhe angkirtnerlenge, “Arrangkwe, anwerne-arle Abraham-eke akwerrke-ipenhele. Angwenhele-arle-ame anwernenhe iwerre akurnele akngeme? Arrpenhe kwenhe arrekwelenge nhenge anwerneke alartetye irretyakenhe aneke anwernenhe iwerre akurnele akngetyakenhe aneke, arrangkwe. Kele iwenhe ikwere-arle-ame unte apale angkerle-aneme, Ngkartele akwele anwernenhe iwerre akurnenge-ntyele akngetyenhe iwerre mwerreke arrernetyenhe?” \p \v 34 Jesus akenhe itneke angkeke, “Mwantyele awerrirraye nhenge iwenhe-arle the arrekantherre iletyenheke. Tyerrtye nhenge arne akurne akwetethe-arle mpwarerle-anemele kwenhe iwerre akurnele alheme re uyarne impeme iwerre akurne yanhe renhe. Iwerre akurne yanhe re kwenhe alartetye ikwerenhe aneme. \p \v 35 “Awerrirraye! Artwe-akerte uthene alere ikwerenhe utheneke itirraye. Alere yanhele nhenge akwetethe alere anentye akngerre ikwerenheke. Tyerrtye arrpenhe kwenhe, ipenye aneme, nhenge apetyemele urrkapetyeke, re nhenge akweke ware apeke anetyeke artwe yanhe ikwerenge imerte impemele anteme alheme. Kenhe alere artwe yanhe-kenhe re akenhe akwetethe akngeye ikwerenhenge apurte anerlenge. \v 36 Kenhe Alere Ngkarte-kenhele apeke arrenhantherrenhe iwerre akurnenge-ntyele akngemele imerte arrenhantherre iwerre mwerre arrernemele anteme, nhenge iwerre akurne yanhe impeke-arle iperrele, arrantherre anteme iwerre mwerrele alhetyenhe nhenge akangkentye anthurre anemele. \v 37 Ayenge kwenhe akaltye aneme arrantherre-arle akwerrke-ipenhe Abraham-eke anemeke. Arrantherre akenhe ahentye aneme ayenge irrerlknge atwetyeke arrantherre-arle kwenhe ayenge arratye itelaretyakenhenge anetyenhe nhenge iwenhe apeke renhe tharle arrenhantherrenhe akaltyele-anthekeke, arrantherre angkentye atyinhe akwenpele awerrirreme. \v 38 The kwenhe arrekantherre ileme iwenhele the areke nhenge ayenge-arle Akngeye atyinhenge anetyarte. Arrantherre akenhe mpwareme arne areye arrantherre-arle awemele akngeye arrekantherrenhe-ngentyele, arrentye Satan kwenhe.” \p \v 39 Itne ikwere angkeke, “Arrangkwe, Abraham anyente ware kwenhe akngeye anwerne-kenhe aneme.” \p Jesus akenhe angkirtneke, “Arrangkwe, Abraham kwenhe akngeye arrekantherrenhe anetyakenhe. Nhenge Abraham apekele akngeye arrekantherrenhe aneke, kele arrantherre mpwaremere anteyele arne mwerre areye nhenge rarle mpwareke-arteke. \v 40 Ayenge kwenhe arrekantherre angkentye Ngkarte-kenhe arratye angketyame, nhenge aweke-arle-iperrele Ikwerenge-ntyele. Alakenhenge ikwerenge anteme arrantherre ayenge irrerlknge atwetyeke ahentye-aneme. Kenhe Abraham akenhe itirretyakenhele aneke nhenge areye irrerlknge atwetyeke nhenge angkentye ilentye akngerre Ngkarte-kenhe areye-arle. \v 41 Arrantherre kwenhe mpwareme nhenge akngeye arrekantherrenhe-arle mpwareme-arteke.” \p Itne anteme angkeke, “Meye anwerne-kenhe areye kwenhe artwe arrpe-anenhenge interlte-apetyakenhe aneke. Anwerne kwenhe akngeye arrpenhe atnyenetyakenhe. Ngkarte kwenhe Akngeye arratye anwerne-kenhe aneme.” \p \v 42 Jesus akenhe itneke angkeke, “Arrangkwe, Ngkarte kwenhe Akngeye arrekantherrenhe anetyakenhe. Nhenge Ngkarte apekele Akngeye arrekantherrenhe aneke arrantherre kwenhe atyenge ahentye-aneme re, ayenge kwenhe-arle apmere ahelhe nhenhe-werne apetyeke Akngeye atyinhe-ngentyele ayenge anteme arrekantherre lyete anthurre angkeme. Ayenge kwenhe ware apetyetyakenhe, Akngeye-tetye atyinhele-arle ayenge yerneke. \v 43 The kwenhe arrekantherre iletyenhenge iwenhenge-arle arrantherre ayenge itelaretyakenhe aneme nhenge iwenhele ayenge angkemeke. Arrantherre kwenhe angkentye atyinhe ayene-irreme awetyeke, renhe mpwaretyakenhele. \v 44 Arrantherre kwenhe akngeye arrekantherrenhe aneme, arrentye Satan, arrantherre aywerrke mpwareme nhenge iwenhe apeke renhe rarle arrenhantherrenhe mpwaretyeke ahentye-aneme. Arlte nhenge-ngentyele Ngkartele-arle tyerrtye areye arrekwele mpwarekeke, arrentye Satan-ele kwenhe akwetethe-arle tyerrtye areye irrerlknge atwerle-aneme. Re kwenhe angkentye Ngkarte-kenhenge untyeme-irreke re ikwere ahentye anetyakenhenge. Re kwenhe akwetethe urrtyirrerle-aneme alakenhe re kwenhe anemenge. Re kwenhe urrtyalthe aneme, re akngeye urrtyalthe ingkirreke-kenhe. \v 45 Ayenge kwenhe angkentye Ngkarte-akerte arrekantherre arratye angkerle-aneme, arrantherre kwenhe nhenge renhe aweme imerte arrantherre ayenge arratye itelaretyakenhele anemele. \v 46 Arrantherre kwenhe uyarne angkeme the akwele arne akurne areye mpwaremeke, tharle arne akurne mpwaretyakenhenge. Ayenge kwenhe arratye ware angkerle-aneme. The kwenhe arrekantherre ingkirreke arratye ileme, kele iwenhenge-arle-ame arrantherre ayenge akwenpele awerlte-anenhe! \v 47 Yanhe areye Ngkarte-kenhe-arle anemeke kwenhe angkentye Ngkarte-kenhe aywerrkele awetyeke ahentye aneme. Kenhe arrantherre akenhe Ngkarte-kenhele anetyakenhe: alakenhe ikwerenge anteme arrantherre angkentye Ikwerenhe akwenpele awerlte-anenhe.” \s1 Itne Angkeme Jesus-arle akwele arrentye-akerte \p \v 48 Jew akngerrepate areye anteme Jesus-eke angkeke, “Anwerne kwenhe arratye ngkwenge-akerte angketyame. Unte kwenhe Jew arratye anetyakenhe unte kwenhe Samaria-arenye, unte arrentye-akerte.” \v 49 Jesus anteme angkeke, “Ayenge kwenhe arrentye-akerte anetyakenhe. Ayenge kwenhe angkeme nhenge arrantherre Akngeye atyinhe akertne utyernetyeke. Arrantherre kwenhe aywerrke awetyakenhe arrantherre ayenge ipmentye-iwemele. \v 50 Ayenge kwenhe ahentye-anetyakenhe nhenge tyerrtye areyele ayenge akertne utyernetyeke. Kenhe arrpenhe angkerlenge arrantherre-arle ayenge akertne utyernetyeke. Re kwenhe itelareme anteme nhenge ayenge arratye mwerre angkerle-anemele apeke nhenge arrantherre apeke-arle arratye mwerre angkerle-anemeke. \v 51 Kele nhenhe anteme mwantyele awerrirre: nhenge angwenhele apeke aywerrkele angkentye atyinhe aweme iwenhe apeke renhe mpwaremele re kwenhe ilwetyakenhe anetyenhe, rarle alethe akwete itethe anetyenhe!” \p \v 52 Kenhe itne ikwere anteme angkeke, “Alakenhe ikwerenge anteme anwerne akaltye unte-arle arratye arrentye atnyeneme. Abraham kwenhe arrule anthurre kele ilweke, ingkirrekele-arle angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apentye akngerre kwenhe ilweke-anteye. Kele nthakenhe-arle-ame unte alakenhe angkeme, ‘Nhenge tyerrtyele apeke aywerrkele angkentye atyinhe awerlenge mpwaremele iwenhele the ilemeke kwenhe ilwetyakenhele aneme nhenge itethe alethe akwete aneme’? \v 53 Unte-ame itirreme unte-arle Abraham-enge impene anthurre-ulkere? Re kwenhe ilweke, ingkirrekele-arle nhenge angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apentye akngerre areye kwenhe ilweke-anteye. Kele angwenhe-ame unte itirreme alakenhe angkerle-apetyeke? Arrangkwe, unte kwenhe artwe atyeperre anetyakenhe.” \p \v 54 Kenhe Jesus akenhe angkerlenge, “Ayenge apeke atyenge-arrpe tnakelheke, the apelkele-arle mpwareke. Anyente kwenhe aneme nhengele-arle ayenge akertne utyerneme, Akngeye atyinhele. Re athewe arrantherre-arle nhenge Ngkarte akeme. \v 55 Kele-arle arrantherre ikwere akutne aneme, kenhe ayenge-arle ikwere akaltye aneme, the anteme mpwareme nhenge iwenhele re ayenge ilemeke. Ayenge apeke angkeme ayenge-arle ikwere akaltye anetyakenhe akwele, ayenge urrtyirremere, arrantherre-arteke. Kenhe ayenge kwenhe ikwere akaltye aneme, the aywerrkele mpwareme nhenge iwenhele re ayenge ileme mpwaretyeke. \v 56 Arrengangkwe Abraham kwenhe akangkentye anthurre aneke nhenge rarle atyenge-akerte itirretyarte nhenge alkere-ngentyele apmere ahelhe nhenhe-werne apetyerlenge ante tharle mpwaretyenhe-akerte apmere ahelhe nhenhe ikwerele anemele. Nhenge re ayenge areke-arle-artekele apelaye nhenge iwenhe apeke renhe mpwarerlenge, atnerte akangkeke anthurre re.” \p \v 57 Jew akngerrepate areye anteme ikwere angkerrirreke, “Unte kwenhe artwe ampwe anetyakenhe! Unte anteme Abraham aretyakenhe, re kwenhe apmere arrule-anteye ilweke!” \p \v 58 Kenhe Jesus akenhe itneke angkerlenge, “Mwantyele awerrirraye nhenhe kwenhe ayenge-arle arrekantherre mwerrentye angkemenge. Urreke Abraham akweke intetyenhenge ayenge kwenhe Akngeye atyinhenge itethe apurte aneke. Ayenge kwenhe aneme ‘Nhenge Itethe Akwetethe Anerle-aneme.’” \p \v 59 Kele itne anteme apwerte areye kutyeke nhenge renhe irrerlknge wetyeke itne-arle kwenhe ikwere atnerte ahele anthurre awelheke nhenge iwenhele Jesus angketyame-akerte. Re akenhe itne-ketye alengke-iwelherlenge tyatye akngerre impemele anteme re alheke. \c 9 \s1 Jesus-ele angkwerre-iweme artwe-arle pwenge apele ampe akwekenge-ntyele \p \v 1 Ikwere-iperrele anteme, Jesus alhepalhemele re areke artwe pwenge yanhe ikwerele anerle-anerlenge. Artwe nhenhe re pwenge ampe akwekenge-ntyele. \v 2-3 Apententye akngerre Jesus-kenhe areyele renhe apayuthneke, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe-aye, nthakenhe-arle-ame artwe pwenge akwekenge-ntyele? Re-ame arne akurne areye mpwareke?” \p Jesus anteme angkirtneke, “Arrangkwe.” \p Kenhe itne awethe renhe apayuthneke, “Kele iwenhe-ngentyele anteme? Re-ame pwenge akwekenge-ntyele aneke akngeye uthene meye ikwerenhe uthenele arne akurne areye mpwaretyartenge akwele?” \p Jesus anteme angkirtneke, “Arrangkwe, re kwenhe akwetethe pwenge anetyarte nhenge tyerrtye areyele aretyeke Akngeyele nhenge ngangkere ikwerenhele mpwarerlenge renhe mwerre-iletyeke. \v 4 Nhenge arltele atyenge akwete intemenge nhenge ware apeke, the kwenhe urrkapentye renhe mpwaretyeke rarle ayenge yernekele ware nhenge ahentye anemeke, rlkerte areye angkwerre-iwetyeke. Arltele-arlke ingwe-irrintyerlenge re kwenhe tyerrtye areye nhenge urrkapetyakenhe aneme, ilwetyeke-ureke nhenge arlte ingkerne-ante antemele anwerneke kwenhe, anwerne uyarne mpwareme urrkapentye nhenge Akngeye-arle ahentye anemeke. \v 5 Nhenge ayenge-arle apmere ahelhe nhenhele anemele-arle kwenhe, ayenge alkngenthe nhenge anemele tyerrtye apmere ahelhe nhenhe-arenye areyeke aretyeke.” \p \v 6 Nhenge rarle angkentye angkeke-iperrele re amperele-arlenge tneke ahelheke-arleke pelhe-iwemele re iltye ikwerenhele ahelhe terte mpwareke. Re ahelhe terte renhe arrerneke artwe pwenge ikwerenhe alkngeke-arleke. \v 7 Kele re-anteme renhe ileke, “Alhe anteme alknge alhetyeke alhewelhaye kwatye iperte nhakwenge apmere Siloam arritnyenge.” Arritnye nhenhe kwenhe ileme “Yerneke-arle” angkentye itnekenhele. Kele re-anteme kwatye iperte ikwere-werne alheke alknge ikwerenhe alhewelheke iparrpe anthurre alknge ikwerenhe atherre-anteye alkngampeke. Re apetyalpemele arne ingkirreke anthurre aretyeke. \p \v 8 Nhenge apmere ikwerenhe itwe-arle anetyarte areye akenhe angkerreke, “Artwe nhenhe-ame anerle-aneme-arle apwerte ngkweltyeke inketyarte?” Arrpenhe areyele-arlke renhe aretyarte ankeye angkerlenge, itne angkentye anyente re-anteyele angkerrirreke. \p \v 9 Arrpenheme angkeke, “Yewe, rarle kwenhe yanhe aneme.” Arrpenhe areye akenhe angkerlenge, “Arrangkwe, re anetyakenhele yanhe. Artwe arrpenhe kwenhe yanhe aneme re-arteke anthurre.” \p Artwe rarle akenhe angkerlenge, “Yewe, ayenge kwenhe artwe re arratye aneme!” \p \v 10 Itne anteme renhe apayuthneke, “Kele, angwenhele-ame anteme alkngampelhe-ileke nhenge unte aretyenhenge?” \p \v 11 Re akenhe itneke angkirtnerlenge, “Artwe Jesus arritnye yanhele kwenhe ahelhe ate mpwareke, imerte alknge atyinheke-arleke anpemele ayenge ileke alhetyeke alknge atyinhe alhewelhetyeke kwatye ipertenge Siloam arritnyenge. Kele ayenge alhemele-ante alhewelheke alknge atyinhe anteme iparrpe anthurre alkngampeke. The areke anteme!” \p \v 12 Itne renhe apayuthneke “Artwe nhenge-ame nthenhe?” Re angkirtneke, “Yekwe, ayenge akutnele aneme.” \p \v 13 Kele itne anteme akngeke artwe renhe alknge pwengele aneke alkngamperlenge-arle, Pharisee areyeke imernetyeke. \v 14 Arlte ikwerenge anteme nhenge Jesus-elarle ahelhe ate mpwarekele artwe yanhe renhe angkwerre-iweke nhenge re aretyenhenge kwenhe arlte Saturday aneke, nhenge arlte apurrke itne-arle urrkapetyeke arrangkwe aneke. \v 15 Kenhe Pharisee areyele anteme renhe apayuthneke, “Nthakenhe-ame alknge ngkwinhe alkngampeke?” \p Re-anteme itnenhe ileke, “Artwe yanhele kwenhe ahelhe ate alknge atyinheke arrerneke, ayenge anteme alheke alhewelhemele ante iparrpe anthurre alknge atyinhe alkngampeke ante the areke anteme.” \p \v 16 Pharisee arrpenheme anteme angkeke, “Arrangkwe, artwe nhenge kwenhe Akngeyenge-ntyele apetyetyakenhe rarle kwenhe urrkapemenge arlte apurrkele. Re artwe pwenge nhenge angkwerre-iwemele, re arlte apurrke impene anwerne-kenhe akenge-ileke.” Kenhe arrpenhe areye angkerlenge, “Arrangkwe, artwe akurnele kwenhe arne mwerre anthurre alakenhe areye mpwaretye-kwenye.” Itne ahele angkerreke itne-arrpe nhenge arne nhenhe areye ikwere-akerte. \p \v 17 Awethe-anteye Pharisee areye artwe ikwere angkeke, “Unte ilelheme rarle akwele alknge ngkwinhe alkngampelhe-ileke. Anwerneke ilelhaye, nthakenhe-ame unte itirreme artwe yanhe ikwere?” \p Re akenhe angkirtnerlenge, “Ayenge kwenhe itirreme artwe yanhe re angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apentye akngerre anerlenge.” \p \v 18 Jew akngerrepate areyele renhe itelaretyakenhe akwete aneke artwe nhenge-arle alknge pwenge-iperre aneke-arle alknge ikwerenhe anteme alkngampekele. Kele itne anteme arrpenhe yerneke akngeye uthene meye ikwerenhe uthene akngetyeke itneke iletyeke. \v 19 Kenhe ratherre anteme apetyerlenge kele itne anteme renhe-atherre apayuthneke, “Artwe nhenhe-ame arratye anthurre alere mpwele-kenhe? Re-ame arratye alknge pwenge akwekenge-ntyele? Mpwele-ame akaltye aneme nhenge nthakenhe-arle artwe nhenhele-arle aremeke?” \p \v 20 Kenhe ratherre anteme angkirtnerlenge, “Ilerne kwenhe itelareme artwe nhenhe-arle alere ilerne-kenhe. Ilerne kwenhe itelareme artwe nhenhe-arle ilerne-kenhe pwenge akwekenge-ntyele. \v 21 Ilerne kwenhe akutne aneme nhenge nthakenhe-arle re lyete areme anteme. Ilerne kwenhe aretyakenhe aneme nhenge alknge ikwerenhe atherre antemele alkngampemeke. Ilerne akutne aneme artwe angwenhele-arle alknge ikwerenhe alkngampelhe-ileke. Renhe apayuthnaye. Re kwenhe artwe akngerre aneme, re kwenhe arrakerte-akerte aneme re angketyeke.” \p \v 22 Ratherre kwenhe alakenhe angkerle-anerreke ratherre-arle kwenhe atere awelhekenge Jew akngerrepate yanhe areye-ketye, itne apeke renhe-atherrenhe ipmentye-iweme-ketye. Arrpenhe areye akenhe angkerrirreke Jesus-arle kwenhe arratye aneme nhenge Akngeyele-arle alhileke, Messiah re. Kenhe Jew akngerrepate areyele-arle nhenhe renhe aweke itne angkerrirreke, “Alakenhe renhe angketyale, anwerne arrenhantherrenhe ipmentye-iweme-ketye, tyatye-ngentyele aywepeme-ketyenge.” \v 23 Kele alakenhe ikwerenge anteme akngeye uthene meye uthene atere ware angkeke, “Renhe apayuthnaye! Re kwenhe artwe akngerre anteme.” \p \v 24 Kele awethe-anteye itne artwe renhe ikngweke nhenge alknge pwenge-arle akwekenge-ntyele ikwere angkemele, “Unte lyete arratye mwerre angkaye Akngeyele-arle kwenhe awerlenge. Anwerne kwenhe akaltye aneme artwe nhenge ngenhe-arle angkwerre-iwekeke kwenhe artwe akurne aneme.” \p \v 25 Re akenhe angkirtneke, “Ayenge kwenhe ikwere akutne aneme nhenge re apekele artwe akurne anemeke, ithwenge apeke. Arne anyenteke ware kwenhe ayenge akaltye aneme ayenge-arle, arrekwele alknge pwenge anekeke, arlte lyete anteme the areme!” \p \v 26 Itne awethe angkeke, “Iwenhe-arle akenhe artwe yanhele ngkwenge mpwareke? Nthakenhe-arle-ame re alknge ngkwinhe alkngampelhe-iletyeke?” \p \v 27 Re-anteme itneke angkirtnerlenge, “The kwenhe arrekantherre kele ilerne, ante arrantherre ayenge awetyakenhe anerne. Iwenhenge-arle-ame arrantherre awethe awetyeke ahentye-aneme? Arrantherre-ame-inpe apententye akngerre ikwerenhe anetyeke ahentye-aneme?” \p \v 28 Itne ahele anthurre awelheke renhe alkngetherre ilerrirreke, “Unte anthurre kwenhe apententye akngerre ikwerenhe aneme. Anwerne akenhe apententye akngerre Moses-kenhe areye aneme, ikwerenhe anetyakenhe. \v 29 Anwerne kwenhe itelareme Akngeye-arle Moses-eke angkeke, anwerne akenhe artwe nhenheke akutnele aneme. Nthenhe-ngentyele-ame re apetyeke?” \p \v 30 Artwe nhenhe re apateke anthurre angkeke anteme, “Wertaye! Arrantherre-ame kwenhe artwe nhenheke akutne? Re kwenhe ayenge angkwerre-iweke ante alknge atyinhe alkngampelhe-ileke. Arrantherre kwenhe ilyernpenye anthurre akwele aneme lyete akenhe arrantherre ikwere akutnele akwele aneme! \v 31 Anwerne kwenhe akaltye aneme nhenge Akngeyele-arle awetyakenhe aneme nhenge yanhe areye arne akurnele mpwarerlte-anemeke. Re kwenhe arelhe areye-ante ware aweme nhenge renhe-arle aywerrkele awerlte-anemeke ante mpwarerlte-anemeke iwenhele re ilemeke ante renhe-arle akertne utyernemeke. \v 32 Arrule anthurre aneke arlte nhenge Akngeyele-arle apmere ahelhe nhenhe mpwarekeke: artwe angwenhele apeke re kwenhe alknge alkngampelhe-iletyakenhe tyerrtye angwenhe apeke rarle alknge pwenge akwekenge-ntyele ayenge-arteke. \v 33 Kele, artwe nhenhe apeke-arle Akngeyenge-ntyele apetyetyakenhe anekele kele re uyarne alkngampelhe-ileme. Arratye kwenhe artwe nhenhe Akngeyenge-ntyele apetyeke re anyentele ware kwenhe alknge atyinhe alkngampelhe-ilekenge.” \p \v 34 Ahele-irremele-anteme itne ikwere angkeke, “Arlte nhenge unte-arle ampe akwekenge-ntyele kwenhe unte akwetethe arne akurne mpwaretyarte ante unte amangkeke akurne anthurre. Kele lyete anteme, unte-ame itirreme unte-arle akwele anwernenhe akaltyele-anthetyeke? Arrangkwe, unte kwenhe artwe akurne aneme.” Itne renhe alhule-iweke ante renhe aywepeke angkemele nhenge re tyatye yanhe ikwere-werne apetye-alpetyale anetyeke. \p \v 35 Nhenge Jesus-elarle aweke tyerrtye areye angkerrirrerlenge itne-arle renhe aywepeke, re-anteme alhemele ante artwe renhe aretye-alheke. Re ikwere angkeke, “Unte-ame arratye itelareme Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke?” \p \v 36 Re angkirtneke, “Kele angwenhe-ame re? Atyenge ilaye, the anteme renhe arratye itelaretyenhenge.” \p \v 37 Jesus anteme angkeke, “Unte kwenhe kele renhe areke. Ayenge kwenhe aneme, nhenhe ayenge tnerle-aneme ngkwenge angkerle-aneme.” \p \v 38 Kele artwe nhenge re-anteme angkeke, “Akngerrepataye, the kwenhe ngenhe arratye itelareme.” Re-anteme amperele-arlenge tnemele Jesus akertne utyerneke tnakemele. \p \v 39 Jesus anteme angkeke, “Ayenge kwenhe apmere ahelhe nhenhe-werne kwene-akerle nhenge tyerrtye areye akngaketyeke. Arrpenheme kwenhe itirreme itne-arle akwele Akngeyeke akutne anemele kwenhe alknge itnekenhe alkngampetyenhe ante itne ayenge arratye itelaretyenhe. Kenhe arrpenhe areye akenhe itirretyenhe itne-arle akwele ayenge aremeke-athene ante renhe itelaretyeke itne kwenhe pwenge-arteke anetyenhe. Itne anteme renhe uyarne itelaretyenhe.” \p \v 40 Kenhe Pharisee arrpenheme itwele tnerrirretyame awerrirreke iwenhele Jesus angkeke, itne renhe apayuthneke, “Unte-ame angkeme anwerne akwele pwenge-arteke aneme, itelaretyakenhele anteye?” \p \v 41 Jesus anteme itneke angkeke, “Arrantherre apeke pwenge aneme akwele, arerte apeke akwele, arrantherre mwerre anemere. Kenhe arrantherre angkeme, ‘Anwerne apele aretyeke, itelaremele anteye.’ Alakenhe ikwerenge-ntyele Ngkartele arrenhantherrenhe ilpernetyenhenge.” \c 10 \s1 Ayeye yepe-yepe areye-arle arntarnte-areme akerte \p \v 1 Jesus awethe-anteye itneke angkeke, “Mwantyele ayenge awerrirraye arrekantherre angkerlenge. Tyerrtye angwenhe apeke nhenge yarte yepe-yepe-kenheke arriwenge irrpetyakenhe imerte antyintyemele-arle iterenge-tetye, re kwenhe artwe anyelkngalthe aneme, ante arrpenhe areye atweme. \v 2 Kenhe tyerrtye arriwengele irrpenheme, re kwenhe yepe-yepe arntarnte-arentye akngerre. \v 3 Artwe nhenge kirteke tneke yepe-yepe arntarnte-arentye akngerre akaltye anemele, re anteme kirte altywere-ilemele yepe-yepe arntarnte-arentye akngerre yepe-yepe yarte-ke akwernetyeke, itnenhe ingwele nhenge ingwelemeke-atwetye arntarnte-aretyeke. Ingweleme anteme kirte atnyenentye akngerrele kirte altywere-ilemele. Kele yepe-yepe arntarnte-arentye akngerrele yepe-yepe ikwerenhe areye-arrpe arlkemele nhenge arritnye atniwemele nhenge rarle itnenhe antheke, itne anteme angkentye ikwerenhe alhengke-awerlenge. Kele re-anteme itnenhe yarte-nge akethe-werne akngeme. \v 4 Nhenge re yepe-yepe ikwerenhe-arrpe areye akethe-werne akngeke-iperrele, re itnekenge arrekwelele anteme alheme. Yepe-yepe ikwerenhe areyele anteme renhe apenteme itne-arle kwenhe angkentye ikwerenhe alhengke-aweme ante itne aywerrke-irreme angkentye ikwerenheke. \v 5 Itne nhenge artwe ipenye apentetyakenhe. Itne ikwere-ketye atere-arle unterlte-iweme itne-arle angkentye ikwerenhe uyarne alhengke-awemenge.” \v 6 Jesus kwenhe ayeye nhenhe yepe-yepe areye-akerte itneke ileke nhenge itneke imernetyenhenge rarle Pharisee areye-ngentyele arrpenhe anthurre aneke, nhenge itne kwenhe tyerrtye areyeke urrtyirremele iletyame. Kenhe tyerrtye areyele kwenhe itelaretyakenhe aneke nhenge iwenhele re itneke angketyameke. \s1 Jesus angkeme, “Ayenge apele Yepe-yepe Arntarnte-arentye akngerre Mwerre anthurre Aneme” \p \v 7 Jesus awethe-anteye itneke angkeke, “Ayenge mwantyele awerrirraye nhenge iwenhele the arrekantherre ilemeke. Ayenge kwenhe arriwe-arteke aneme nhenge yepe-yepe areye kwene irrpetyeke ante akethe-werne alhetyeke yarte-ngentyele. \v 8 Arrpenhe areye kwenhe atyengenge arrekwele apetyeke, itne kwenhe tyerrtye areye nhenge anyelkngeke irrpintyeke areye-arle ante yepe-yepe areye atwetyeke ahentye anemele. Kenhe itnenhe aweke-arle-iperrele yepe-yepe areyele itnenhe akwenpele awerlte-anenhe itne kwenhe itneke ipenye-arteke aneme. \v 9 Ayenge kwenhe arriwe-arteke yepe-yepe areyeke. Yepe-yepe areye arriwele irrpemele itne intemele atere-kwenye. Urreke itne arrateme merne mwerre arlkwetyenhenge. Alakenhe-arteke Akngeyele akenhe arntarnte-aretyenhe akurne iwenhe apeke ikwere-ketyenge nhenge tyerrtye angwenhe apeke rarle Ikwere-werne apetyeme atyengenge. Ingkerreke-arle kwene irrpintyeme kwenhe akangkemele mwerre anthurre untherle-aneme ante akwetethe merne mwerre arlkwerle-anemele. \v 10 Kenhe anyelkngalthe nhenge akwetethe anyelkngeke irrpetyeke, irrerlknge atwetyeke, akethe ante arrernetyeke. Kenhe ayenge apetyeke nhenge arrenhantherrenhe utnenge anthetyekele nhenge arrantherre itethe alethe akwete anetyeke arratye atnerte akangkemele atyengenge apurte. \p \v 11 “Ayenge kwenhe yepe-yepe arntarnte-arentye akngerre mwerre anthurre-arteke aneme. Yepe-yepe arntarnte-arentye akngerre mwerre kwenhe arrkngente tnetyeke nhenge yepe-yepe areye arntarnte-aremele akurne-irreme-ketye. Kele alakenhe anteye-arle ayenge piwelhemere ilwetyeke nhenge arntarnte-aremele akurne-irreme-ketye atyinhe areyeke. \v 12 Kenhe artwe arrpenhe nhenge yepe-yepe arelheme kwenhe apwerte ngkweltyeke ware nhenge yepe-yepe arntarnte-arentye akngerre anetyakenhele, arrangkwe. Nhenge re aremele akngwelye artnwere apetyerlenge kele re untemele atere nhenge yepe-yepe areye impemele, re kwenhe yepe-yepe areyeke-artweye anetyakenhenge. Kele akngwelye artnwerele anteme uthneme ante itnenhe irrarnpelhe-ilemele. \v 13 Artwe nhenge re kwenhe atere unteme rarle apwerte ngkweltyeke ware urrkapemenge ante re ipmentye impeme yepe-yepe areye itneke alhwarrpe awelhetyakenhele. \v 14 Ayenge kwenhe yepe-yepe arntarnte-arentye mwerre-ulkere aneme. Nhenge yepe-yepe arntarnte-arentye akngerrele-arle yepe-yepe ikwerenhe areye itelareme, the kwenhe atyinhe areye-arle itelareme, ante itne ayenge itelareme. \v 15 Alakenhe-anteye aneme Akngeye atyinhele ayenge itelareme ante the Akngeye atyinhe itelareme. Ayenge utnenge atyinhe-arrpe anthelhetyeke-urletye ilwetyeke atyinhe areyeke-arle anemeke. \v 16 The yepe-yepe arrpenhe areye atnyeneme apmere nhenhe-arenye anetyakenhenge, itne kwenhe apmere arrpenhe-arenye areye. Ayenge itneke-arlke antangkeme-anteye ante itnenhe atyenge-werne akngetyeme apmere arrpe-anenhe-ngentyele. Itne angkentye atyinhe awetyenhe ante apetyetyenhe apmere nhenhe-arenye areyenge apurte-irremele. The-arrpe anteye itnenhe ingkirrekenge anyentelhe-iletyenhe itnenhe arntarnte-aretyenhe aharle anyente-arteke. \p \v 17 “Akngeye atyinhe kwenhe atyenge ahentye anthurre aneme kele-arle Ayenge utnenge atyinhe-arrpe anthelhetyeke-urletye anemenge arrpenhe areyele ayenge irrerlknge atwetyeke. Nhenge ayenge-arle ilweke-iperrele, ayenge-arle itethe-anteyele irrirtnetyenhe. \v 18 Arrangkwe anteyele ayenge uterneme ilwetyeke. Ayenge-tetye anthelheme nhenge arrpenhe areyele ayenge irrerlknge atwetyeke. Kenhe arrangkwe anteyele kwenhe ayenge irrerlknge atwetyeke ayenge angkemele-ante ware kwenhe mwerre aneme itneke renhe mpwaretyeke. Ayenge kwenhe kele utnenge atyinhe anthelhetyeke ante ayenge itethe-anteye irrintye-alpeme. Alakenhe renhe kwenhe Akngeye atyinhele ayenge ileke mpwaretyeke.” \p \v 19 Angkentye nhenhele aweke-iperrele Jesus-arle angkekenge, Jew areye akngakelherreke arnterre angkerreke ularreke-ularre. \v 20 Arrpenheme angkeke, “Re kwenhe arrentye-akerte re renhe mpwareke artwe arerte-arteke angketyeke. Kele iwenheke-ame anteme artwe yanhe-arteke awetyeke?” \p \v 21 Kenhe arrpenhe areye akenhe angkerlenge, “Artwe arrentye-akerte-ame angkentye alakenhe angkeme re ante alknge pwenge alkngampelhe-iletyeke-arlke? Arrangkwe-arle! Artwe arrentye-akerte kwenhe uyarne alakenhe angkeme.” \s1 Jew areyele Jesus ipmentye-iweme \p \v 22 Nhenhe ikwere-iperrele, nhenge alhwerrpele, Jew areye apurte-irreke arrawe-irrentye akngerreke apmere Jerusalem-enge tyatye akngerre kwenenge itnekenhe irlpangketyeke arrekwelenye areyele tyatye renhe mwerre-ilekenge. Nhenge arrule anthurre anekeke, apmere arrpenhe-arenye areyele-arle tyatye nhengeke irrpeke renhe akurne-ilekenge. \v 23 Tyatye akngerre Jew areye-kenhele aneke ilthe arlenge akngerre itepele-ante-atherrele, apmere nhenhe re “Ilthe Solomon-kenhe” arritnye aneke. Kenhe Jesus yanhe ikwerenge unthetyame. \v 24 Nhenge Jew akngerrepate areyele renhe areke itne renhe anyenteke-irremele ikwere angkerrirreke, “Unte kwenhe akwete anthurre alengkiwentye atnyeneme. Ilengare-ame unte anwerne akethe ilelhetyenhe ngkwenge-arrpe-akerte? Unte-ame arratye Christ re, artwe nhenge Akngeyele-arle anwernenhe arrule alhileke?” \p \v 25 Jesus akenhe itneke angkirtneke, “The kwenhe arrekantherre kele arrekwele ileke, arrantherre kenhe ayenge akwenpele awerlte-anenhe. Ngangkere akngerre-akertele kwenhe the arne arrpe-anenhe mpwareke nhenge Akngeye atyinhele-arle atyenge imerneke-arteke; nhenge arne yanhe areyele areke-ipenhele nhenge the mpwarerlenge arrantherre kwenhe ayenge arratye itelaretyakenhe-irreke. \v 26 Kenhe arrantherre atyenge akangkwe-irretyakenhele arrantherre-arle atyinhe anetyakenhenge, yepe-yepe-arteke nhenge yepe-yepe arntarnte-arentye akngerre-kenhe anemenge. \v 27 Nhenge yepe-yepe areyele-arteke aweme, aywerrkele akangkwe-irremele angkentye yepe-yepe arntarnte-arentye akngerre-kenheke, atyinhe areyele kwenhe ayenge aweme, atyenge aywerrkele akangkwe-irremele. The itnenhe itelareme, itne apententye akngerre atyinhe areye-irreke ayenge apenteme. \v 28 Nhenge yanhe areyele ayenge apenterlenge, the itethe-iletyenhe itne Akngeyenge anyente-irretyeke ikwerenge alethe akwete anetyenhenge. Itne ilwetyakenhe aneme. Arrpenheke arrangkwele itnenhe atyenge-ngentyele raketyeke. \v 29 Akngeye atyinhele kwenhe itnenhe atyenge antheke. Re kwenhe arrpenhe ingkirrekenge lterrke akngerre-ulkere, angwenhele apeke re itnenhe Akngeyenge-ntyele rakeme. \v 30 Akngeye atyinhe ilerne kwenhe rante-rante anerle-anerreme.” \p \v 31 Nhenge Jew akngerrepate areyele nhenhe awemele itne apwerte areye kutyeke nhenge renhe wetyeke irrerlknge atwetyeke. \v 32 Re akenhe itneke angkeke, “Arrantherre ayenge arekenge arne mwerre akngerre areye mpwareme Akngeye atyinhele ayenge ilekenge mpwaretyeke. Alakenhenge-ame arrantherre ayenge apwertele irrerlknge awetyeke?” \p \v 33 Jew akngerrepate areye anteme ikwere angkirtneke, “Arrangkwe, anwerne ngenhe apwertele irrerlknge atwetyeke ahentye anetyakenhe unte-arle arne mwerre akngerre areye mpwarerlenge. Anwerne ngenhe irrerlknge atwetyeke ahentye aneme unte-arle Ngkarte akelherlenge. Unte akenhe Ngkarte anetyakenhe, unte kwenhe artwe apmere ahelhe nhenhe-arenye ware aneme.” \p \v 34 Jesus anteme angkeke, “Arrangkwe, awerrirraye! Arrantherre itelareme nhenge iwenhele Ngkartele arrule anthurre ileke ayeye arrekantherrenge alakenhe, ‘Ayenge angkeke arrantherre-arle kwenhe ngkarte areye-arteke anemeke.’ \f + \fr 10:34 \fr*\ft Psalm 82:6\ft*\f* \v 35 Ngkarte angkeke, arrule anthurre iwenhe-arle pwekeke intelhe-ileke kwenhe akwete anthurre nhenhe aneme. Angwenhele apeke re uyarne akngarte-iweme. Yewe, Re kwenhe itnenhe ngkarte areye akeme. \v 36 Ayenge kwenhe aneme Akngeye atyinhele-arle akngakeke nhenge ikwerenhe anetyeke Re ayenge apmere ahelhe nhenhe-werne yerneke. Kele iwenhenge-ame anteme arrantherre alyarrke-alyarrke anthurre irreme atyenge-akerte nhenge tharle Ngkarte ilteke-arteke-apelaye? Arrangkwe, ayenge kwenhe mwerre anthurre angkeme nhenge ayenge angkemele ayenge-arle Alere-arle Ngkarte-kenhe anemeke. \v 37 Nhenge itirrentye atyinhenge-ularre akwele the arne areye mpwarekenge kele mwerre-anteyele aneme arrantherre kwenhe ayene-ilelheme, ayenge arratye itelaretyakenhe aneme. \v 38 The kwenhe awekele aneme ante the arne mwerre areye mpwareke Akngeye atyinhele-arle ayenge ileke mpwaretyeke. Kele areke-arle-iperrele nhenge iwenhele the mpwarekenge, arrantherre kwenhe arratye itelaretyeke nhenge arne iwenhe apeke renhe arne nhenhe areyele atyenge-akerte imernemele, arrantherre ayenge itelaretyakenhenge itanye nhenge iwenhele ayenge-arle angkemeke. Nhenge arrantherre yanhe renhe apeke mpwaremele, kele arrantherre ayenge awerle-anenhe itelaremele Akngeye atyinhe-arle atyengenge apurte aneme, ayenge Akngeye atyinhenge apurte aneme.” \p \v 39 Nhenge Jew akngerrepate areyele nhenhe renhe aweke itne awethe itwe-ulkere apetyeke, Jesus renhe apele arntwirrketyeke aneke. Re akenhe uyerrele-arle-iwerlenge tyerrtye areyeke-arleke, uyarne anteme itne renhe arntwirrketyeke untheke. \p \v 40 Jesus anteme ikngerre-werne alpeke nhenge lhere Jordan-enge itere arrpenhele anetye-alheke apmere nthenhele-arle John-elarle tyerrtye areye kwatyeke akwernetyame nhenge itnenhe baptise-eme ilemele, yanhe ikwerele Jesus aneke. \v 41 Tyerrtye atningke apetyeke renhe awetyeke. Itne kwenhe angketyame, “John-ele kwenhe arne mwerre akngerre alakenhe areye mpwaretyakenhe, artwe nhenhe akenhe arne mwerre akngerre atningke mpwareke! Angkentye ingkirreke John-arle artwe nhenhe-akerte angkeke kwenhe arratye aneme!” \v 42 Alakenhe ikwerenge anteme tyerrtye atningke nhenge yanhe ikwere-werne apetyewarreke-arle yanhenge arratye itelareke nhenge rarle Akngeyenge-ntyele apetyekenge. \c 11 \s1 Ayeye nhenge Lazarus Ilweme-akerte \p \v 1 Artwe Lazarus arritnye aneke re rlkerte anteme irreke-arle aneke. Re apmere Bethany arritnyele anetyarte, yanhele-arle yaye ikwere-atherrenhe Mary uthene Martha uthene anetyarte. \v 2 Mary-arle arelhe nhenge aneke re arne ntyentye mwerre akngerrele therleke ingke Jesus-kenheke-arleke, re imerte ingke arlkngemele alte ikwerenhele. Lazarus kwenhe rlkerte intetyame apmere ikwere-atherrenhenge. \v 3 Angkwerenhenge atherrele anteme tyerrtye arrpenhe yerneke Jesus-eke Lazarus-akerte iletye-alhetyeke. Re arratye alhemele aretye-alheke Jesus itere arrpenhele anerlenge kwatye urewe Jordan ikwerenge, ikwere angkeke, “Akngerrepataye, atyewe mwerre anthurre ngkwinhe kwenhe rlkerte anthurre inteme.” \p \v 4 Nhenge alakenhe-arle artwe re angkerlenge aweke-iperrele Jesus apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkeke, “Itirretyale anaye, re kwenhe rlkerte yanhe-iperrenge ilwetyakenhe anetyenhe. Alakenhe-arle irreke tyerrtye atningkele apeke itelaretyenhenge Akngeye-arle ngangkere lterrke akngerre-akerte anemenge, nhenge yanhe-ngentyele anteme tyerrtye areyele ayenge akertne utyernetyenhenge, Alere Akngeye-kenhe, alakenhenge nhenge iwenhe-arle the mpwaremenge.” \p \v 5 Itelaraye, Jesus-elarle Martha uthene Mary uthene atyeye ikwere-atherrenhe mwantyele arntarnte-aretyarte. \v 6 Rarle nhenge aweke-iperrele Lazarus-arle rlkerte anekenge re iparrpe alhetyakenhele aneke re akenhe apmere yanhe ikwerele aneke akwele ingwe atherre awetheke. \v 7 Kele, ingwe atherre iperre re apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkeke, “Mpe, alpetyeke antemaye apmere yanhe Judea-werne.” \p \v 8 Apententye akngerre ikwerenhe areye akenhe angkerlenge, “Arrangkwe, akaltyele-anthenhe-anthenhe, lyete ware kwenhe Jew akngerrepate areyele yanhenge ahentye-aneme ngenhe irrerlknge apwertele wemele atwetyeke. Kele iwenhenge-arle-ame unte ahentye-aneme ampetyele-anteye alpetyeke yanhe ikwere-werne?” \p \v 9 Kenhe Jesus angkirtneke, “Arrangkwe, kele mwerrele ayenge alhetyeke arlte lyete kwenye-arle ayenge ilwetyakenhe anemenge. Itirrewarraye nhenge uterne akertne-irrerlenge, arlte kwenhe arlenge-arlentye-ulkere aneme ante mwerre kwenhe aneme tyerrtye areyeke unthemele arne arrpe-anenhe mpwaretyeke. Tyerrtye areye-arle nhenge arltele untheme kwenhe tyelpelhe-ilelhetyakenhe aneme nhenge arne areye itne aretyakenhe, itne kwenhe arne areye alkngenthenge areme uterne-arle pwarrtyeme-iperrenge, arlkarentye itneke irretyakenhe. \v 10 Kenhe tyerrtye areye nhenge ingwele unthemele itne arne areye tyelpelhe-ilelheme, untherlenge ingweke alkngenthe-kwenye.” \v 11 Ikwere-iperrele anteme yanhe re angkeke itneke-werne, re angkeke “Atyewe anwerne-kenhe Lazarus kwenhe ankwe-irrerle-iweme ware. Kele yanhe ikwere-werne ayenge alheme the renhe akarrelhe-iletyenhenge.” \p \v 12 Apententye akngerre areye akenhe angkerlenge, “Akngerrepataye, re apekele ankwe intemenge re-arrpe mwerre-irreme.” \p \v 13 Kele nhenge Jesus-arle angkemele kwenhe re ankwe ware intemenge re angkentye arrpenhe-werne-atheke angkeme. Re kwenhe arratye angketyame Lazarus-arle kele ilweke. Kenhe apententye akngerre ikwerenhe areye akenhe itirretyame rarle akwele arratye ankwe intetyameke-athene. \v 14 Jesus anteme irlpe-werne ilemele angkeke itneke, “Arrangkwe, Lazarus kwenhe ankwe intetyakenhe, re kwenhe arratye ilweke. \v 15 Ayenge kwenhe arrekantherre ahentye aneme atyenge-akerte arratye awetyeke. Alakenhe ikwerenge anteme ayenge akangkeme ayenge-arle yanhele anetyakenhe aneke nhenge re uyerrekenge, ayenge kwenhe-arle arrekantherre ahentye aneme ayenge arratye anthurrele itelaretyeke ayenge-arle Akngeyenge-ntyele apetyeke. Lyete anteme anwerne ikwere-werne alherlte-iwetyeke mpe.” \p \v 16 Nhenge apententye akngerre anyente yanhe ikwerenge anteme itnekenge anetyame Thomas arritnye. Arritnye arrpenhe ikwerenhe aneke Didymus angkentye itnekenhenge ileme “rante-rante.” Re apententye akngerre arrpenhe areyeke angkeke, “Kele, anwerne alhetyekaye akaltyele-anthenhe-anthenhe anwerne-kenhenge ante anwerne ingkirreke ikwerenge ilwetyeke.” \s1 Yaye atherre Lazarus-kenhe Jesus-eke atnerte akangkentye anetyakenhe \p \v 17 Jesus anteme itneke-akerte Bethany-werne arnpenheke. Nhenge itne Bethany-werne itweke-irrenherlte-iweke, tyerrtye anyente apetyemele Jesus-eke ileke Lazarus-arle kele uyerreke-arle aneke ante renhe itne inteye kweneke kele arteke, atyalangkwe ikwerenhe yanhe ikwerele inteke ingwe four-peleke-atwetye. \v 18 Nhenge apmere Bethany nhenhe kwenhe apmere Jerusalem itwele aneke, \v 19 tyerrtye atningke kele apetyeke apmere yanhe-ngentyele Mary uthene Martha uthene mwantye-mwantye-iletyeke nhenge akunye atherre alhwarrpele anekenge. \p \v 20 Martha-le awemele tyerrtye angkerlenge nhenge Jesus-arle itwe-irremeke apetyeme re akeme-irremele alheke arnekarnare renhe aretyeke, kenhe Mary re akenhe apmere kwenele akwetele aneke. \v 21 Martha Jesus-eke arneke-arnare-irremele, re ikwere angkeke, “Akngerrepataye, unte apeke nhenhele anemele, atyeye atyinhe apeke ilwetyakenhenge, unte-arle renhe angkwerre-iwemere. \v 22 Kenhe the itelareme lyete-arlke re, unte apeke Akngeye apayuthneme, Re iwenhe apeke renhe ngangkere akngerre ikwerenhele mpwaretyenhenge.” \p \v 23 Jesus anteme angkeke, “Atyeye ngkwinhe kele ilweke itethe awethe irretyenhe akeme-irretyenhenge.” \p \v 24 Kenhe Martha angkeke, “Yewe, the itelareme rarle itethe awethe irretyenhe arlte ingkernenge, nhenge ilweke-arle ingkirreke akeme-irretyenhenge.” \p \v 25 Kenhe Jesus akenhe angkeke, “The kwenhe nhenge tyerrtye areye itethe-ilirtnetyeke ante nhenge itnenhe itethe alethe re itethe akwete anetyeke. Nhenge yanhe areyele-arle ayenge arratye itelarerlte-aneme, nhenge itne ilwemele-arlke, itne awethele itethe-irrirtneme anetyenhe. \v 26 Nhenge tyerrtye angwenhe-arle lyete itethe anemele ayenge arratye itelaremele aneme re ilwetyakenhenge aneme, re kwenhe Akngeyenge apurte anetyenhe ayenge-arteke. Unte-ame angkentye nhenhe aweme nhenge akaperte-werne-ilemele itelareme?” \p \v 27 Re angkirtnerlenge, “Yewe Alartetye, the kwenhe aweme. The kwenhe itelareme unte-arle Messiah aneme, Alere Ngkarte-kenhe. Unte kwenhe aneme Ngkartele-arle alhileke apmere ahelhe nhenhe-werne yernetyeke!” \s1 Jesus alhwarrpe anthurre awelheme artnemele Lazarus-eke \p \v 28 Ikwere-iperrele re alakenhe anteme angkeke, re apmere-werne alpemele ante atyeye ikwerenhe Mary-eke antangkeke, nterte ware ikwere angkeke, “Akaltyele-anthenhe-anthenhe re kwenhe apetyerne, re ahentye aneme ngkwenge angketyeke.” \v 29 Mary-ele nhenhe awemele re iparrpe akeme-irremele alheke Jesus aretyeke. \p \v 30 Jesus tantyipe akethele akwete aneke akwete tnetyame apmere nhenge Martha-arle ikwere arneke-arnare-irrekenge. \v 31 Jew areyele-arle Mary-akerte warle-nge aneme renhe mwantye-mwantye-iletyamele renhe areke iparrpe akeme-irremele alherlenge akethe-werne. Itne anteme renhe apentenheke, itirremele nhenge rarle akwele inteye-werne alhekeke-athene nhenge Lazarus-arle intetyame-werne, nhenge yanhe ikwerenge artnetyeke akwele. \p \v 32 Mary apmere ikwere irretye-alheke nhenge Jesus anetyamenge renhe aretye-alheke, re ingke ikwerenheke-arleke artepe anemele angkeke, “Akngerrepataye, unte apeke nhenhele aneke atyeye atyinhe apeke ilwetyakenhenge anemele.” \v 33 Nhenge Jesus-ele renhe areke artnerlenge, aremele imerte Jew areye-arle ikwerenge apetyeke-arle artnerlenge-anteye, re utnenge ikwerenhe alhwarrpe anthurre awelheke. \v 34 Kele re angkeke, “Nthenheke-arle-ame arrantherre renhe arterne?” \p Itne anteme ikwere ileke, “Akngerrepataye, aretyeke apetyaye.” \p \v 35 Jesus artneme anteme. \v 36 Nhenge tyerrtye areyele renhe areke artnerlenge itne angkerreke, “Araye, re kwenhe atyewe ikwerenheke ahentye anthurre aneme.” \p \v 37 Kenhe arrpenheme angkerlenge, “Artwe nhenhele kwenhe artwe pwenge alkngampelhe-ileke. Re kwenhe arrekwele apetyetyakenhe aneke renhe angkwerre-iweme, re nhenge ilwetyakenhenge anetyeke.” \p \v 38 Nhenge Jesus-elarle angkentye nhenhe areye awemele re awethe atnerte akurne anthurre awelheke. Inteye ikwere-werne itweke-irreke re aremele itne-arle apwerte athirnte akngerrele impakimpe-iwemele arriwele atheneke rarle nhenge altywere martetyenhenge. \v 39 Re-anteme angkeke, “Apwerte anamelhe-ilaye.” \p Kenhe Martha yaye akngerrepate artwe ilweke-arle akenhe angkerlenge, “Arrangkwe Akngerrepataye, alakenhe mpwaretyale anaye ntyentye akurne anthurre apeke aneketyenge. Atyalangke kwenhe inteye kwenele kele arlte urrpetyeke intetyame.” \p \v 40 Jesus akenhe angkerlenge, “Itelaraye? The kwenhe ngkwenge kele ileke unte apeke-arle ayenge arratye itelareme, unte aremere Akngeye nhengele arne iwenhe apeke renhe mpwarerlenge ngangkere akngerre ikwerenhele.” \s1 Jesus-ele Lazarus itethe-anteye-ilirtneme \p \v 41 Itne anteme apwerte athirnte akngerre renhe arriwe-ngentyele anamelhe-ileke. Jesus akertne-atheke aremele angkeke, “Akngeye atyinhe-aye, ayenge kwenhe akangkeme Unte ayenge awerlenge ayenge Ngkwenge nhenhe ikwere-akerte angkerlenge. \v 42 The kwenhe itelareme Unte-arle ayenge akwetethe awerle-anemeke. Lyete akenhe ayenge Ngkwenge aharlperre angkeme nhenge nhenhe areyele atyenge-arle anemele awetyenhenge ante arratye itelareme Unte-arle ayenge apmere ahelhe nhenhe-werne yernekeke.” \p \v 43 Nhenhe re angkeke-iperre re arnterre anthurre arlkeke, “Lazarus arratintyaye!” \v 44 Kele artwe ilweke-arle re apele arratintyeke! Mantere tyipe areye akwete aneke nhenge renhe-arle yerneke-iperre iltye uthene ingke utheneke, mantere tyipele inngerre ikwerenhe akwele arteke, re akenhe arrateke! Jesus anteme itneke angkeke, “Mantere tyipe yanhe areye ilywaye, re althekalthe-irretyeke!” \s1 Itne tyele angkerreme Jesus irrerlknge atwetyeke-akerte \r (Matthew 26:1-5; Mark 14:1-2; Luke 22:1-2) \p \v 45 Tyerrtye Judea-ngentyele apetyeke-arle areye Mary-nge anetyeke areke iwenhele Jesus-ele mpwarekenge atningkele anteme renhe arratye itelareke. \v 46 Kenhe arrpenhemele ikwere-ketye ayene-ilelheme renhe arratye awerle-anenhe, itne Pharisee areye-werne alpeke itneke ileke nthakenhe-arle-irrekenge. \v 47 Kele Pharisee areye uthene kwertengerle tyeperre tyatye-arenye areye uthene Jew akngerrepate areyeke antangkeke, itne angkerremele, “Nthakenhe-arle-ame anwerne irretyenhe artwe Jesus nhenheke? Re kwenhe ngangkere akngerrele arne areye ilyernpenyele mpwarerle-aneme, arelhe atningkele anteme renhe arratye itelaremenge. \v 48 Nhenge anwerne apeke renhe ayaketyakenhe aneme renhe impemele ware, kele imerte tyerrtye ingkirrekele renhe-arle arratye itelaretyenhenge, alartetye Rome-arenye areyele awetyenhe, thultye areye yernemele, thultye areye apetyemele tyatye akngerre anwerne-kenhe akethe ante arrernetyenhenge, anwernenhe irrerlknge atwetyenhe-arlke.” \p \v 49 Kenhe Caiaphas akenhe kwertengerle tyeperre tyatye-arenye-arle yanhe ikwerele anetyame itnekenge, re alakenhe angkeke, “Arrantherre kwenhe angkeme akutnenye anthurre-arteke. \v 50 Iwenhe-iperre-ame arrantherre uyarne itelareme? Arrantherre kwenhe alakenhe itirretyeke, mwerre kwenhe artwe anyente anwerne ingkirrekeke ilwetyeke. Kenhe alakenhe apeke anetyakenhe anemeke-arle itne apetyemele anwernenhe ingkirreke akethe ante arrernetyenhe.” \p \v 51 Re kwenhe alakenhe angketyakenhe aneke re kwenhe ikwere-arrpe itirrekenge. Akngeye-tetyele ikwere imerneke nhenge nthakenhe-arle irretyenhe rarle kwertengerle tyeperre tyatye-arenye anerlenge year yanhele kwenhe. Re-anteme arratye ileke nhenge re angkemele Jesus-arle tyerrtye Jew ingkirrekeke ilwetyenhenge. \v 52 Re angketyamenge Jesus-arle kwenhe ilwetyenhe itneke-kwenye ware, Re kwenhe ilweme tyerrtye ingkirrekeke Ngkarte-kenhe-arle aneme-arle apmere ahelhe nhenhele, itne ingkirreke anyente anetyenhenge atyewenhenge ingkirreke anetyenhenge. \p \v 53 Arlte yanhe ikwerenge-ntyele anteme Jew akngerrepate areye itne-arrpe tyele angkerreke nhenge nthakenhe-arle itne Jesus irrerlknge atwetyeke. \v 54 Jesus-ele nhenhe-akerte aweke-iperrele re akethele unthetyakenhe aneke apmere Jerusalem-ele, apmere arrpenhe itwele apeke, nhenge itne apeke renhe areme-ketye. Re-tetye apmere yanhe areye impemele alheke apmere Ephraim arritnye-werne, apmere tywerretyele arlenge-ulkere nhenge tyerrtye arrpenhemele areye-ketye. Yanhe ikwerele re aneke apententye akngerre ikwerenhe areye-akerte. \p \v 55 Arlte anteme aneke Jew areyeke arrawe-irrentye atnyenetyeke “Passover” arritnye nhenge arlte itwe antemele irrekenge. Arrantherre itelareme, arlte nhengeke itne-arle irlpangkeme nthakenhakenhe Akngeyele arrule anthurre itnenhe itethe-ileke Egypt-arenye areye-ketyenge. Arelhe apmere arrpe-anenhe-ngentyele Jerusalem-werne alherlte-iwetyarte. Urreke arrawe-irrentye anetyenhenge, itne arrekwele apurte-irrereke nhenge alhewelhetyeke, mantere itnekenhe-arlke atywerrenge itnekenhenge ularre arrawe-irrentyeke akwetante mpwaretyeke. \v 56-57 Kwertengerle tyeperre tyatye-arenye areye uthene Pharisee areye uthenele tyerrtye ingkirrekeke ileke nhenge itne apeke areme Jesus nthenhele-arle anemenge, tyerrtye yanhe rarle kwenhe apetyemele itneke iletyeke, nhenge itne renhe alhemele arntwirrketyenhenge. Tyerrtye areye kwenhe Jesus aretyeke ahentye anekenge, itne akenhe akutne aneke nhenge re apeke-arle arrawe-irrentye ikwere-werne apetyemeke. Nhenge itne tnetyamele tyatye akngerre akethe ikwerele itne apayuthnerretyame, “Nthakenhe-ame unte itirreme? Re apeke kwenhe arrawe-irrentye-werne apetyetyakenhe, re apeke kele-arle alherne ante re impentye impemele aneme arlengele.” \c 12 \s1 Mary-ele antere mwerre akngerre theleme ingke Jesus-kenheke-arleke \r (Matthew 26:6-13; Mark 14:3-9) \p \v 1 Urreke arlte six-pele nhenge arrawe-irrentye Passover anetyenhenge, Jesus apmere Bethany arritnye ikwere arratetye-alheke. Apmere yanhe ikwerenge akwele Jesus-ele Lazarus itethe-ilirtneke awethe nhenge rarle uyerreke-iperrele. \v 2 Nhenge apententye akngerre Jesus-kenhe areyele-arle renhe arerrirremele itne akangkeke anthurre. Angwerre-angwerre-anteme-irreke itne merne mwerre iterrirreke nhenge ikwerenge apurtele arlkwetyeke. Martha-le itnenhe merne anthetyame, Lazarus arrpenhe areye-arlke ikwerenge anerrirretyame apurte Jesus-nge. \v 3 Nhenhe ikwere-iperrele anteme, Mary akeme-irreke tyampite akngerre-ulkere antere mwerre ntyentye akngerre-akerte ineke, antere impene anthurre. Rarle antere nhenge Jesus ingkeke-arleke theleke. Kele imerte re alte ilywelhemele, re ingke ikwerenhe altele arlkngeke. Ntyentye akngerrele apmere renhe arteke. \p \v 4 Kenhe apententye akngerre Jesus-kenhe anyente nhenge Judas Iscariot arritnye yanhe ikwerenge apurte aneke itneke ingkirrekenge. Re kwenhe aneme nhenge Jesus-arle urreke iltye anthetyenhe nhenge arrpenhe areyele renhe irrerlknge atwerrirretyeke. Re-anteme ingkirrekeke aharlperre angkeme, \v 5 “Wertaye! Iwenhenge-arle-ame re antere mwerre ntyentye akngerre akngetyeke ipmentye altyelpe-altyiwetyeke? Re apeke sell-eme-ilemele, mane ngkweltye akngerre anthurrele inetyeke anemele, re-anteme tyerrtye alhengkeye areye anteme anthetyenhenge.” \v 6 Re kwenhe alakenhe angkeke rarle anyelkngalthe anekenge, re kwenhe angketyakenhe aneke nhenge rarle alhengkeye areye akwele arntarnte-aremeke. Re kwenhe aneke-arle nhenge yakwethe apwerte ngkweltye-akertele atnyenetyarte tyerrtye areyele-arle anthetyarte Jesus uthene apententye akngerre ikwerenhe areye uthene alpe-eme-ilemele. Judas-ele apwerte ngkweltye arrpenheme anyelkngele inetyarte tyerrtye areyele-arle anthetyarte. \p \v 7 Jesus kenhe angkerlenge, “Renhe imperrirraye. Nhenge re antere mwerre yanhe atyenge akaperteke-arleke thelemele, re apeke-arle itelaremenge ayenge-arle ingwenthe ware ilwetyenhe. Re yanhe mpwareke nhenge ayenge iperteke artetyeke-arteke akwele. \v 8 The arrenhantherrenhe irlpangkelhe-ileme, nhenge tyerrtye alhengkeye areye arrekantherrenge akwetethenhe anerlenge, arrantherre itnenhe arntarnte-aretyeke, nhenge arrantherre ahentye-anemele. Kenhe ayenge akenhe arrekantherrenge akwete anetyakenhele-arle.” \s1 Jew akngerrepate areye atyele angkerreme Jesus uthene Lazarus uthene irrerlknge atwetyeke akerte \p \v 9 Tyerrtye atningke areye awerrirreke arrpenhe areye angkerrirrerlenge Jesus-arle Bethany-ele anekenge. Itne anteme apmere ikwere-werne alherlte-iweke rarle yanhe ikwerele anekenge, itne alheke Lazarus-arlke aretyeke nhenge Jesus-elarle itethe-ilirtnekeke. \v 10 Kwertengerle tyeperre tyatye-arenye Jew-kenhe areye anteme angkerreke uternelhemele Lazarus, Jesus-arlke irrerlknge atwetyeke, \v 11 Jew atningke-arle kwenhe itneke-ngentyele untyeme-irrererlenge ante Jesus-werne akwetele itne alhetyemenge ante renhe ware arratye itelaremele nhenge nthakenhe-irrekenge-arle Lazarus-eke. \s1 Jesus apmere Jerusalem-eke irrpeme tangkeye-ke antyemele \r (Matthew 21:1-11; Mark 11:1-11; Luke 19:28-40) \p \v 12 Arlte arrpenhele anteme Jesus akeme-irremele alheke Jerusalem-werne. Yanhe ikwerenge aneke tyerrtye atningke anthurre Jerusalem-ele arrawe-irrentye Passover-eke. Nhenge itne awemele Jesus-arle apetyemeke, \v 13 itne ingkirreke arneke-arnare-irreke renhe aretyeke. Itne arlpelhe areye anthurre akerrirreke, tantyipe-ngentyele akethe-werne akngeke nhenge arlpelhe itneke-akertele Jesus-eke akwirremele renhe akertne utyernetyeke. Itne arnterre akangkemele angkerreke, “Anwerne Akngeye utyerneme tnakemele, artwe nhenhe arntarnte-araye Unte-arle yerneke. Akngeye-aye, Alartetye Israel-arenyeke akangkemele aneye!” \v 14 Nhenge Jesus-arle apmere Jerusalem-eke itwe anteme apetyetyame, re tangkeye akwerrke areke ikwere antyeke ikwerenge Jerusalem-werne alheke. Re nhenhe renhe mpwareke nhenge arrpenhele-arle ayeye Ngkarte-kenhe intelhe-ileke-arteke nhenge arrule anthurre alakenhe-arteke, \q1 \v 15 “Zion-arenye areyaye! Atere-irretyale anaye! \q1 Araye! Alartetye arrekantherrenhe apetyerlenge, \q2 Re apetyeme tangkeye akweke ulkereke antyerle-alhemele.” \rq Zechariah 9:9.\rq* \p \v 16 Arlte ikwerenge nhenge apententye akngerre ikwerenhe areyele arne nhenhe areye areke, itne apatemele aneke nhenge nthakenhe-arle irremeke. Kenhe ikwere-iperre-arle nhenge Akngeyele renhe alkere akertne-werne akngeke itne apeke nhenhe renhe akaperte-werne ileke. Itne itirrintyeke itelaremele, “Kelewe! Anwerne kele itelareme. Arrule anthurre nhenge ayeye ilentye akngerre Ngkarte-kenhele intelhe-ileke nthakenhe-arle-irretyeke-akerte, anwerne arratye areke arne yanhe areye irrerlenge.” \p \v 17-18 Yewe, tyerrtye atningke kwenhe apurte-irreremele alheke arneke-arnare-irremele alherlte-iweke Jesus-werne nhenge rarle tangkeye-akerte anintyemeke. Itne kwenhe alakenhe mpwareke nhenge itne-arle ayeye aweke-iperrenge Jesus arlkerlenge ante Lazarus renhe ikngwerlenge nhenge rarle ilweke-arle intetyamenge inteye kwenenge. Nhenge yanhe areye itwele-arle tnetyame areke Jesus-ele Lazarus itethe-ilirtnerlenge, yanhe areyele ingkirrekeke ayeye ileke. Kele itne alheke arnekarnare Jesus aretyeke. \v 19 Nhenge Pharisee areyele itnenhene areke alherlenge imerte angkerrirremele, “Araye nthakenhe-arle-irreme! Anwerne kwenhe renhe uyarne ayakeme. Tyerrtye ingkirrekele kwenhe renhe apentewarreme atyewe ikwerenhe irreremele.” \s1 Jesus ilelheme re ilwetyenhe-akerte \p \v 20 Tyerrtye Greek arrpenheme areye nhenge Jerusalem-werne apetyeke-arle arrawe-irrentye Passover-eke nhenge Akngeye akertne utyernetyeke. \v 21 Nhenge itne Jerusalem-ele anetyamele itne alhetyeke ahentye aneke Jesus aretyeke, kele itne alhemele apayuthneke apententye akngerre anyente ikwerenhe, Philip, “Artwe mwerre, anwerne Jesus aretyeke ahentye aneme.” Artwe nhenhe Philip kwenhe aneke apmere Bethsaida-arenye Kwatye Alaye Galilee itwele. \v 22 Philip anteme Andrew-eke alhemele angkeke, kele ratherre Jesus-eke alhemele ileke. \p \v 23 Jesus anteme ikwere-atherre angkeke, “Arlte kwenhe anetyenhe Akngeyele ingkirrekeke imernetyeke Alere alkere-arenye-arle ahelhe nhenhele-arle akweke intekeke mwerre akngerre-arle. \v 24 The kwenhe arrenhantherrenhe arratye ileme nhenge mwantyele awetyeke: Utnenge atyinhe annge-arteke. Nhenge angwenhele apeke annge ahelheke ngkernetyakenhe, re akngarte-iwelhetyakenhe. Re annge anyente-ante ware akwetele aneme. Kenhe annge-arle ahelhe kweneke ngkerneke-iperrele, kenhe ahelhe kwenenge annge ilwerlenge antime, ahelheke-arle intemele. Kele re awethe itethe-irreme lyapemele anteme annge arrpenhe atningke-irrerlenge. Alakenhe ikwerenge anteme ayenge ilwetyeke apententye akngerre atyinhe areye piwelheme ilwetyeke itne-arle ayenge apentemenge. \v 25 Arrpenhe nhenge-arle itetheke tyenye anthurre ilwetyenhe uyerremele anteme. Kenhe angwenhe apeke akenhe piwelheme ilwetyeke, utnenge ikwerenhe itethe alethe akwete anetyenhenge. \v 26 Yewe, tyerrtye apekele atyenge urrkapetyeke ahentye aneme re kwenhe ayenge aywerrkele awetyeke ante ayenge akwetethe apenterle-anetyeke. Kele, ikwere iperrele anteme re ilwerlenge re atyengenge akwetethe alethe re anetyenhe. Akngeye atyinhele anteme aremele renhe akertne utyerneme rarle arratye ante aywerrke anthurre atyenge urrkaperlenge.” \s1 Jesus ilelhetyame rarle ilwetyenhenge \p \v 27 Jesus awethe angkemele, “Lyete atnerte atyinhe akurne awelheme ayenge uyarne itirreme. Ayenge uyarne itirreme iwenhe ayenge angketyeke. Alakenhe apeke ayenge angkeme, ‘Akngeye Atyinhe-aye, ayenge arntarnte-araye nthakenhe apeke-arle irreme-ketyenge ayenge ilwetyakenhe anetyenhenge!’ Arrangkwe akenhele, ayenge kwenhe alakenhe angketyale anetyeke, alakenhenge re kwenhe ayenge apmere ahelhe nhenhe-werne apetyeke. \v 28 Akngeyaye, itneke imernelhaye Unte-arle arrpenhe ingkirrekenge arratye akngerre anthurre-ulkere-aye.” \p Akngeye anteme alkere-ngentyele angkeke, “Yewe the kwenhe kele itneke imerneke, the awethe itneke urreke imernetyenhe.” \v 29 Tyerrtye areye itwele-arle tneke-arle angkentye aweke angkerlenge alkere-ngentyele, arrpenheme angkerrirreke, “Alaye! Yanhe apekele kwatye angkulyele angkeme!” Kenhe arrpenhe areye angkerlenge, “Arrangkwe, alkere-arenye apeke kwenhe ikwere angkeme.” \p \v 30 Kenhe Jesus itneke angkeke, “Arrangkwe, angkentye yanhe arrantherre-arle awerne kwenhe Akngeye alkere-ngentyele angkerlenge, atyenge kwenye. Arrantherre-tetye awetyeke. \v 31 Lyete anteme aneme Akngeyele akngaketyeke tyerrtye ingkirreke apmere ahelhe nhenhele-arle aneme areye akalkelhe-iletyeke itneke-akerte itirretyeke. Re arrentye Satan akethe ante arrernetyenhe, renhe alethe akwete yernetyenhenge. \v 32 Itne ayenge akertne-antepe utyernemele ingkirrekele ayenge aretyeke ante yanhe ikwerenge the tyerrtye ingkirreke mpwaretyenhe atyenge-werne ilkelheme apetyetyeke.” \v 33 Nhenge Jesus-arle nhenhe re angkekenge, re kwenhe angketyame nhenge nthakenhe-arle re ilwetyenheke. \p \v 34 Tyerrtye areyele renhe aweke angkerlenge itne imerte ikwere angkemele, “Anwerne kwenhe kele akaltye aneme nhenge nthakenhe-arle atywerrenge anwerne-kenhele arrule anthurre intelhe-ilekeke alakenhe, ‘Messiah re kwenhe itethe alethe akwete anetyenhe.’ Kele iwenhenge-ame unte angkeme tyerrtye areyele-arle akwele akertne-antepe utyernemele tyerrtye nhenge-arle alkere-ngentyele apetyeke. Arrantherre-ame ileme nhenge Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, akertne-antepe utyerneke-arle iperre ilwetyeke? Angwenhe-ame Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke unte angkeme?” \p \v 35 Jesus anteme itneke angkeke, “Ayeye atyinhe kwenhe alkngenthe-arteke arrekantherre aneme, re pwarrtyeme akweke wareke nhenge ayenge arrekantherrenge akwete anemenge. Alkngenthe yanhe ikwerenge unthaye nhenge re akwete pwarrtyemenge nhenge arrantherre anteme tyelpelhe-ilelheme-ketye ingwemerte-irrerlenge. Arrantherre apeke untherlenge kele ingwemerte-irreme, arrantherre uyarne areme nthenhe-werne apekele arrantherre alhemeke. \v 36 Nhenge ayenge arrekantherre alkngenthe-arteke anemele ayenge arratye itelaraye. Kele arrantherre alkngenthenge akwetethe anetyenhenge.” Re arne nhenhe areye angkeke-iperre Jesus re-arrpe alhemele. \s1 Jew areyele Jesus akwete anthurre ipmentye-iweme \p \v 37 Kele Jesus-elarle arne mwerre anthurre areye arratye anteme mpwareke nhenge tyerrtye areyele-arle renhe aretyameke, arrpenheme atningkele ikwere-ketye untyeme-irrereke uyarne itelaremele nhenge rarle Akngeyenge-ntyele apetyerleke. \v 38 Alakenhe kwenhe Isaiah-ele, artwe nhenge angkentye Ngkarte-kenhe awemele ilerle-apentye akngerre, arrule anthurre alakenhe intelhe-ileke, \q1 “Akngerrepataye, angwenhele-ame anwernenhe arratye itelareke nhenge anwerne-arle ayeye yanhe renhe iletyameke? \q2 Arrangkwe anteyele renhe itelareke nhenge tharle itneke imernetyameke nthakenhe Unte-arle arne nhenge areye ngangkere akngerre ngkwinhele mpwaretyameke.” \rq Isaiah 53:1.\rq* \m \v 39 Alakenhe ikwerenge anteme itne uyarne itelareme. Isaiah-ele nthenheke apeke intelhe-ileke Akngeye-arle angkekenge, \q1 \v 40 “Akngeyele alknge itnekenhe marteke itne areme-ketyenge. \q1 Irlpe itnekenhe Re marteke nhenge itne itelareme-ketyenge irlpe altywerele. \q1 Akngeye alakenhe angkeke, \q2 ‘Itne arne akurne areye-ngentyele untyeme-irretyakenhe itne-arle nhenge mpwaretyamenge atyenge-werne utepe-irremele apetyalpetyenhe, \q2 nhenge the itnenhene angkwerre-iwetyeke.’” \rq Isaiah 6:10.\rq* \m \v 41 Isaiah-ele arne nhenhe areye intelhe-ileke Akngeyele-arle kele-arle ikwere imernerlenge Jesus-arle impene anthurre anetyenhenge, ilyernpenye anthurre anetyenhe. Aweke-arle-iperrele arne nhenhe areye Akngeyenge-ntyele, Isaiah-ele angkentye itnenhene intelhe-ileke. \p \v 42 Jew akngerrepate atningkele itelaretyakenhe aneke Jesus-arle Akngeyenge-ntyele apetyekeke, arrpenhemele akenhe renhe arratye itelareme. Itne akenhe tyerrtye arrpenheke iletyakenhe aneke nhenge itne-arle renhe arratye itelareke, itne-arle kwenhe atere-irrerekenge Pharisee areye-ketye itnenhe ayakeme-ketye nhenge itne alheme-ketye tyatye Jew areye-kenhe-werne nhenge Ngkarte akertne utyernetyeke. \v 43 Itne tyerrtye areyeke itnenhe akertne utyernetyeke ahentye aneme. Itne akenhe Ngkartele kwenhe itnenhe akertne utyernetyeke ahentye-aneme-tetye. \s1 Jesus-ele alkngarre-ileme yanhe areye nhengele-arle ayeye ikwerenhe alhule-iwetyameke \p \v 44 Jesus anteme arlkelhe-ileme, “Yanhe areyele-arle apeke ayenge arratye itelareme, arratye itelareme anteye Nhengele-arle ayenge yernekeke. \v 45 Nhenge itne ayenge aremele ante iwenhele the mpwareme, itne kwenhe areme-arlke Nhengele-arle ayenge yerneke. \v 46 Apmere ahelhe nhenhe-werne kwenhe ayenge apetyeke alkngenthe-arteke pwarrtyetyeke, nhenge tyerrtye areye ingwemertele anetyakenhe anetyenhenge, Akngeyeke akutne. Nhenge itne apeke ayenge arratye itelaremele itne alkngenthele-arle anentye akngerre Akngeye-akerte itelaretyenhenge. \v 47 Nhenge tyerrtyele apeke angkentye atyinhe akwenpele awerle-anenhe the renhe imerrentye irrerlkngeke atwetyakenhe, ayenge-arle kwenhe apetyetyakenhenge tyerrtye areye imerrentye irrerlkngeke atwetyeke ayenge kwenhe apmere ahelhe nhenhe-werne apetyeke tyerrtye areye itetheke mpwaretyeke itnenhe arntarnte-aretyeke atweme-ketye. \v 48 Kenhe angwenhele apeke ayenge ipmentye-iweme ante angkentye atyinhe itelaretyakenhe anetyenhe. Kele urreke, Akngeyele renhe imerrentye irrerlkngeke atwetyenhe rarle angkentye atyinhe akwenpele awerlenge. \v 49 Ayenge kwenhe ayenge-arrpe ware angketyakenhe. Akngeye atyinhele, Nhengele-arle ayenge yerneke, ayenge ileke arrekantherre angketyeke. \v 50 The itelareme angkentye ikwerenhele-arle tyerrtye areye itethe akwete atnyeneme. Nhenge arrantherre apeke angkentye ikwerenheke akangkwe-irremele arrantherre ikwerenge itethe alethe akwete apurte ikwerenge anetyenhenge. Alakenhe ikwerenge anteme ayenge arratye angkeme iwenhele Akngeye atyinhele ayenge ileme angketyeke.” \c 13 \s1 Jesus-ele apententye akngerre ikwerenhe areye ingke alheweme \p \v 1 Angwerre-angwerre-anteme-irreke nhenge urreke arrawe-irrentye Passover anteme anetyenhenge, Jesus-arle akaltye warele aneke arlte ikwere angathe-anteme-irreke nhenge rarle apmere ahelhe nhenhe impemele alhetyenhe Akngeye ikwerenhe-werne alkere akertne-werne alpetyeke. Re-anteme itirretyame apententye akngerre ikwerenhe areye-akerte. Re kwenhe akaltye aneke nhenge itne-arle apmere ahelhe nhenhele akwete anerlte-anetyenhe, re-anteme imerneke rarle itneke akwetethe ahentye anthurre anerle-anetyenhe nhenge rarle ilwetyenheke-atwetye. \p \v 2 Ingwe ikwerele Jesus apententye akngerre ikwerenhe areye-arlke apurte-irrereke merne arlkwerrirremele. Kele arrentye Satan-ele akenhe kele-arle angkeke Judas-eke akaperte-werne ilemele nhenge re renhe iltye anthetyeke nhenge apwerte ngkweltyeke tyerrtye areyeke ikwere ahentye anetyakenhe. Nhenge Judas akenhe nhenge alere Simon Iscariot-kenhe. \v 3 Jesus-ele kwenhe itelareke Akngeye ikwerenhele-arle ngangkere antheke arne iwenhe apeke renhe mpwaretyeke alartetye-arlke anetyeke. Re itelareke nhenge rarle Akngeyenge-ntyele apetyeke ante rarle nhenge Akngeye-werne alpetyenhenge. \v 4 Re anteme table-nge akeme-irreke nhenge re arlkwetyamele-iperrele. Re coat ikwerenhe ilyweke towel inemele re atnertele ayernelheke. \v 5 Nhenge kwatye arlketheke theleke-arle-iperrele, re apententye akngerre ikwerenhe areye anyenteke-anyente ingke alhewetyeke-irremele, towel ikwerele arlkngeke. \v 6 Re unthemele nhenge ingke alhewemele re Simon Peter-werne apetyeke, Simon Peter anteme ikwere angkerlenge, “Akngerrepataye, akengentyele ware unte-arle ingke atyinhe-arlke alhewetyeke!” \p \v 7 Jesus anteme angkirtneke, “Lyete kwenhe unte apateye aneme iwenhele re the ngenhe ingke ngkwinhe alhewemeke. Unte urreke-arle itelaretyenhe.” \p \v 8 Simon Peter anteme angkeke, “Arrangkwe, ingke atyinhe alhewetyakenhe-ileme!” \p Kenhe Jesus angkirtneke, “Kele the apeke ingke ngkwinhe alhewetyakenhe unte apententye akngerre atyinhe anetyakenhele aneme.” \v 9 Simon-Peter anteme angkeke, “Yewe Alartetye, ingke-ante ware alhewetyalaye, iltye-arlke akaperte atyinhe-arlke alhewaye.” \p \v 10 Jesus akenhe angkerlenge, “Nhenge tyerrtye apeke tyerrtye ingkirreke ikwerenhe alhewelheke kele re awethe alhewelhetyale anetyeke, re kwenhe kele tyerrtye alkarle anemenge. Re kwenhe ingke ware alhewelhetyeke nhenge iwerre urlpmernte-arle untheke-iperrele. Lyete anteme arrantherre mwerre aneme, kenhe anyente arrekantherrenge akurne aneme.” \v 11 Jesus kwenhe yanhe angkeke rarle akaltye aneke nhenge angwenhele renhe Jew akngerrepate iltye anthetyenheke nhenge itne renhe arntwirrketyenhenge. Alakenhe ikwerenge re angkeke, “Arrantherre akaltye aneme anyente kwenhe arrekantherrenge akenge aneme.” \p \v 12 Nhenge Jesus-elarle ingke alheweke-iperrele re mantere ikwerenheke irrpirtneke arrernelhemele. Re itneke angkeke, “Arrantherre-ame akaperte-werne ileme nhenge tharle lyete ware mpwarerneke nhenge ingke alhewemele? \v 13 Awerrirraye! Arrantherre ayenge alartetye akeme akaltyele-anthenhe-anthenhe-arlke. Arrantherre kwenhe arratye angkeme, ayenge kwenhe akaltyele-anthenhe-anthenhe-arlke, alartetye-arlke arrekantherrenhe. \v 14 Kele the apeke, akaltyele-anthenhe-anthenhe-arlke alartetye-arlke arrekantherrenhe-arle, nhenge ingke alheweke nhenge urrkapentye akngerrele-arteke kele arrantherre kwenhe alakenhe-anteye mpwaretyeke nhenge ingke alhewerremele. \v 15 Yanhe alakenhe anteme the arrekantherre imerneke nthakenhe-arle irretyeke the-arrpe mpwareme. Ayenge areke-arle iperre arrantherre ayenge angwaretyeke, urrkapentye akngerre-arteke anerle alartetye-arteke kwenye. \v 16 Ayenge kwenhe arrekantherre arratye angkeme, ayenge mwantyele awetyeke: urrkapentye akngerre kwenhe alartetye ikwerenhenge akngerre-ulkere anetyakenhe. Ayeye ilentye akngerre nhenge renhe-arle yernekenge akngerre-ulkere anetyakenhe aneme. \v 17 Yewe, kele arrantherre itelareme arne nhenhe areye ayenge arrekantherre angkerlenge kwenhe arratye, Akngeye atnerte akangkentye anteme anetyenhe arrantherre apeke itnenhe mpwarerlenge. \p \v 18 “Nhenge tharle arrekantherre ileke nhenge arrantherre ingkirreke mwerre anemeke. Arrantherre ingkirreke kwenye anyente-arle kwenhe arrekantherrenge akurne anerlenge. Ayenge kwenhe akaltye aneke iwenhe-arteke arrantherre ingkirreke anekenge nhenge tharle arrenhantherrenhe akngakeke. Kenhe iwenhe apeke arrpenhele pipe-ke intelhe-ileke arrule anthurre kwenhe arratye aneme. Alakenhe kwenhe re intelhe-ileke, ‘Artwe re kwenhe apententye akngerre aneke atyengenge apurtele arlkweke, re akenhe atyenge-ketye untyemurle-irreke imerte ayenge iltye antheke.’ \rq Psalm 41:9.\rq* \p \v 19 “The kwenhe arrenhantherrenhe arrekwele-arle ileme kele urreke re-anteme irretyenhenge, kele arrantherre kwenhe ayenge akwele itelarerlte-anetyeke Akngeyele-arle yernekenge. \v 20 Nhenhe mwantyele awerrirraye ayenge kwenhe arratye arrekantherre angkerlenge. The kwenhe ayeye ilentye akngerre areye yerneke angkentye atyinhe iletyeke. Kenhe angwenhele apeke akangkemele ikngweme itnenhe re ayenge-arlke akangkemele ikngweme. Re apeke ayenge ikngwemele re Akngeye atyinhe-arlke akangkeme-anteyele ikngweme Rarle nhenge ayenge yernekeke.” \s1 Jesus-ele Judas-akerte ileme akurne-irrerlenge-arle \r (Matthew 26:20-25; Mark 14:17-21; Luke 22:21-23) \p \v 21 Nhenge nhenhe re angkeke-iperrele Jesus atnerte akurne anthurre awelheke itneke imerte angkemele, “Awerrirraye. Anyentele ayenge iltye atnerte anthetyenhe arrpenhe areyele ayenge arntirrkwetyeke.” \p \v 22 Nhenge apententye akngerre ikwerenhe areyele nhenhe awemele inngerre itnekenhe akngarte-iwelheke itne alknge arerreke itne-arle uyarne itelareke. Itne itirrewarreke, “Angwenhe-akerte-ame re angkeme?” \v 23 Apententye akngerre anyente Jesus itwele anetyame, arrpenhe areyele ileme rarle akwele nhenge Jesus-arle ahentye anthurre anemeke. \v 24 Simon-Peter anteme angkeke ikwere, “Unte renhe apayuthnaye! Angwenhe-akerte-ame re angkeme?” \p \v 25 Kenhe artwe yanhe Jesus itwele aneke re ampeke anemele renhe apayuthneke, “Akngerrepataye, angwenhe-ame artwe nhenge re unte-arle angkeme-akerte?” \p \v 26 Kele Jesus angkirtneke, “Twelve pele nhenhele aneme, kenhe anyente nhenhele aneme, the merne tampe urtneke thweke-eme-iletyenhe renhe anthemele. Anyente yanhe rarle ayenge iltye anthetyenhe.” Re-anteme merne tampe inemele thweke-eme-ilemele Judas antheke, alere Simon Iscariot-kenhe. \v 27 Ikwerenge Judas iltye ikwerenhe akertne-irreke merne inemele kenhe arrentye Satan-ele ikwere irrperlenge. Jesus anteme Judas-eke angkeke, “Iparrpe alhaye iwenhe apeke renhe mpwaraye unte-arle itirreme mpwaretyeke.” \p \v 28 Kenhe arrpenhe areye-arle ikwerele anetyame uyarne itelareke iwenhenge-arle Jesus alakenhe angketyameke ikwere. \v 29 Arrpenheme itirrekeke-athene, “Re apekele Judas yerneke-arle merne awethe inetyeke, re kwenhe yakwethe apwerte ngkweltye-akerte anwerne-kenhe atnyenentye akngerre.” Kenhe arrpenhe areye itirrekeke-athene, “Re apeke renhe yerneke apwerte ngkweltye ipmentye anthetyeke tyerrtye alhengkeye areyeke.” \p \v 30 Judas-elarle merne ineke arteke Jesus-elarle renhe anthekenge, re iparrpe akeme-irremele akethe-werne alheke nthenhele-arle ingwele-anteme-irrekenge. \s1 Jesus-ele apententye akngerre ikwerenhe areye ileme itne-arle arntarnte-arerretyeke \p \v 31 Nhenge Judas alheke-iperrele Jesus angkeke apententye akngerre ikwerenhe areyeke “Lyete ayenge, Alere alkere-arenye apmere ahelhe nhenhele-arle akweke inteke, Akngeyele-anteme ayenge akangkentyele utyernetyenhe anthurre. Tyerrtye areyele Akngeye utyernetyenhe anthurre atyengenge-arle. Kele tyerrtye areyele ayenge utyernetyenhe anthurre Akngeyele-arlke. \v 32 Tyerrtye areyele aretyenhe nthakenhele nhenge Akngeye mwerre anthurre anemenge Rarle ayenge akangkentyele utyernerlenge anthurre. Akngeyele re-arrpe kwenhe tyerrtye areyeke imernetyenhe nthakenhe ayenge mwerre anthurre anemeke. Re lyete yanhe renhe mpwaretyenhe.” \p \v 33 Re itneke angkirtneke-anteye, “Ayenge kwenhe arrekantherre ahentye-aneme nhenge arrantherre-arle ampe atyinhe aneme-arteke, ayenge kwenhe arrekantherrenge akweke ware aneme. Arrantherre anteme atyenge apale unthetyenhe, arrantherre atyenge uyarne unthetyenhe ayenge-arle kwenhe apmere ahelhe nhenhele anetyakenhe anetyenhe. Tharle Jew akngerrepate areye ileke-arteke, the anteme arrekantherre lyete ileme, arrantherre uyarne apetyetyenhe apmere ayenge-arle alheme-werne, arrangkwe-arle. \v 34 Lyete anteme the angkentye alkarle ileme. Arrantherre akangkelhe-ilerretyeke. Arrantherre itelareme nthakenhe-arle tharle arrenhantherrenhe mwantyele akayake-ilemele arntarnte-aretyarte, alakenhe re kwenhe arrantherre mwantyele arntarnte-arerremele anerrirretyeke. \v 35 Arrantherre apeke mwantye arntarnte-arerremele alakenhe-arteke, nhenge ingkirrekele anteme arrenhantherrenhe aremele itelaretyenhenge nhenge arrantherre apententye akngerre atyinhe areye aneme.” \s1 Jesus-ele Peter-akerte ileme \r (Matthew 26:31-35; Mark 14:27-31; Luke 22:31-34) \p \v 36 Simon-Peter-ele anteme Jesus apayuthneke, “Akngerrepataye, nthenhe-werne alheme?” \p Jesus akenhe angkirtneke, “Apmere ayenge-arle alheme-werne, unte atyengenge uyarne apetyeme, urreke-arle unte yanhe ikwere-werne apetyetyenhe.” \v 37 Peter anteme angkeke, “Akngerrepataye, iwenhenge-arle-ame ayenge ngkwengenge alhetyakenhe-irretyeke arlte lyete? Ayenge kwenhe ngkwengenge ilwetyeke atyepe-atyepe!” \p \v 38 Jesus akenhe Peter-eke angkirtneke, “Unte angkeme unte-arle akwele atyengenge ilwetyeke atyepe-atyepe. Ayenge mwantyele awaye: Nhenge urreke tyweke-tyweke urreye arlketyenhenge ingwe-athnele, unte urrpetye-ngare angketyenhe unte-arle atyenge akutne aneme!” \c 14 \s1 Jesus-ele anwerneke iwerre arratye altywere-ileme Akngeye-werne-atheke \p \v 1 Jesus anteme apententye akngerre ikwerenhe areyeke awethe angkeke, “Atnerte atyenpe-anetyalaye. Arrantherre Akngeye arratye itelareme, kele anteme ayenge-arlke arratye itelarerlte-anaye. \v 2 Akngeye atyinhele apmere anemele kwenhe apmere atningke aneme nhenge anetyeke. Yanhe ikwere-werne anteme ayenge lyete alhetyenhe the apmere arrekantherre mpwaretyenhe nhenge urreke anetyenhenge. Ayenge kwenhe arrekantherre arratye angkeme. Ayenge kwenhe arrekantherre urrtyirretyakenhe. \v 3 Ayenge kwenhe apmere yanhe-werne arrekwele alheke arrekantherre apmere mpwaretyeke, Ayenge anteme apetyalpemele arrenhantherrenhe atyengenge akngirtnetyenhe nhenge arrantherre atyengenge apurte anetyenhenge. \v 4 Arrantherre kele akaltye aneme iwerre apmere ikwere-werne-atheke nhenge ayenge-arle alheme-werne.” \p \v 5 Thomas akenhe angkeke. “Akngerrepataye, anwerne kwenhe apmere yanheke akutne nhenge-werne unte alheme. Kele nthakenhe-arle-ame anwerne iwerre ikwere akaltye-irretyenhe?” \p \v 6 Jesus ikwere angkeke, “Ayenge kwenhe iwerre aneme nhenge Akngeye atyinhele aneme-werne. The kwenhe nhenge-arle tyerrtye areyeke imerneme Ngkarte-arle arratye anemeke Rarle tyerrtye ingkirrekeke utnenge anthemele. Arrantherre kwenhe Akngeye-werne uyarne alheme nhenge iwerre arrpenhele apentemele. Atyengenge-ante ware kwenhe arrantherre-arle arratye Akngeye-werne alhetyeke.” \v 7 Re angkeke-anteye itneke, “Arrantherre apeke atyenge akaltye anthurre aneme arrantherre Akngeye atyinheke akaltye-anteye-arle anemere. Kele lyete-ngentyele arrantherre Akngeye atyinheke akaltye aneme nhenge arrantherre renhe arrekwele areke-arteke-arle.” \p \v 8 Philip akenhe angkerlenge, “Akngerrepataye, unte anwerneke Akngeye imernetyeke apeke, Renhe areke-iperrele anwerne akangkemele anetyenhenge.” \p \v 9 Jesus akenhe angkeke, “Philip, unte-ame atyenge akutne akwete aneme? Ayenge kwenhe ngkwengenge arlte arlengenge-atwetye aneke, ante unte akutne akwete atyenge aneme nhenge angwenhele ayenge arratye anemeke. Yanhe areyele ayenge areke-arle kwenhe itne Akngeye atyinhe areke-arteke. Kele iwenhenge-arle-ame unte alakenhe atyenge angkeme, ‘Akngeye ngkwinhe anwerneke imernaye’? \v 10 Unte-ame uyarne anthurre itelareme? Akngeye atyinhe kwenhe atyengenge apurte aneme, ayenge Akngeye atyinhenge apurte aneme. Angkentye nhenge the arrekantherre ilerle-aneme atyengenge-ante ware apetyetyakenhele. Akngeye atyinhele, nhenge atyengenge akwetethe anerle-aneme, kwenhe ayenge ilerle-aneme nthakenhe akaltyele-anthetyeke ante arne ilyernpenye areye mpwaretyeke Rarle atyenge mpwaretyeke ahentye anemeke. \v 11 Kele, unte kwenhe ayenge arratye awetyeke nhenge iwenhele ayenge angkeme, nhenge Akngeye uthene ayenge uthene kwenhe anyente re aneme. Kele unte apeke yanhe akaperte-werne iletyakenhele nhenge iwenhenge ayenge angkemeke kele unte itirretyeke arne ilyernpenye areyeke tharle ngangkere akngerrele mpwaretyame, itnenhene areke-arle-iperre kwenhe unte ayenge arratye itelaretyeke. \v 12 Nhenhe mwantyele awaye: Angwenhele apeke ayenge arratye itelareme kwenhe arne ilyernpenye arrpenhe atningke mpwaretyenhe tharle mpwareme-arteke. Re mpwaretyenhe arne ilyernpenye anthurre atyengenge akngerre-ulkere ayenge-arle Akngeye atyinhe-werne alherlenge. \v 13 Iwenhe apeke renhe arrantherre ayenge apayuthneme mpwaretyeke arrantherre-arle atyinhe anemenge, the kwenhe mpwaretyenhenge, nhenge the arelhe ingkirrekeke imernetyenhenge nthakenhe-arle Akngeye atyinhe ilyernpenye anthurre anemenge. \v 14 Yewe, arne iwenhe apeke ingkirreke nhenge arrantherre-arle ayenge apayuthneme mpwaretyeke arrantherre kwenhe atyinhele anemenge, the kele-arle mpwareme.” \s1 Jesus-elarle alhileke Utnenge Akngerre yernetyeke \p \v 15 Awethe Jesus apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkeke, “Arrantherre apeke atyenge ahentye aneme arrantherre kwenhe ayenge aywerrkele awetyeke mpwaremele arne iwenhe apeke renhe nhenge the ilerlenge. \v 16 The anteme Akngeye apayuthnemele Re imerte arrekantherre-werne yernemele atyewe arrpenhe arrenhantherrenhe alpe-eme-iletyeke. Re apetyeme arrekantherrenge akwetethe apurte anerle-anetyenhe. \v 17 Re kwenhe Utnenge Akngerre, Re arrenhantherrenhe Akngeye-akerte arratyele akaltyele-anthetyenhe. Kenhe yanhe areyele Akngeye akwenpele awerlte-aneme, kwenhe itelaretyakenhe Rarle itnenhene alpe-eme-ileme, itne kwenhe akutne iwenhe apeke ikwere-akerte Rarle mpwareme ante angwenhele re anemeke. Arrantherre kwenhe akaltye aneme angwenhele re anemeke Rarle arrekantherrenge anerlenge, Re arrekantherre irrpemele alethe akwete anetyenhe. \v 18 Nhenge the arrenhantherre impemele alpeme, the kwenhe arrenhantherrenhe kutyentye-arteke anetyakenhe-iletyenhe. Ayenge kwenhe arrekantherre-werne apetye-alpeme. \v 19 Ayenge kwenhe lyete ware alhetyenhe anteme ante tyerrtye areyele ayenge akwenpele-arle awerle-anemeke, ayenge uyarne awethe aretyenhe. Kenhe arrantherre kenhe ayenge awethe aretyenhe. Ayenge kwenhe Akngeye atyinhenge alethe akwete apurte anerlenge, arrantherre-arlke kwenhe ikwerenge alethe akwete anetyenhe anteme. \v 20 Nhenge ayenge awethe itethe-irrirtnemele arrantherre kele itelaretyenhe nhenge ayenge-arle apurte Akngeye atyinhenge aneme, arrantherre akenhe apurte atyengenge aneme, ayenge arrekantherrenge apurte anetyenhe. \v 21 Tyerrtye areye-arle atyenge akngerre anthurre ahentye anemele kwenhe yanhe areye ayenge aywerrkele awerlte-aneme mpwareme iwenhe apeke renhe tharle nhenge itnenhe ileme mpwaretyeke. Akngeye atyinhe-arlke Re itneke ahentye anthurre aneme itne-arle atyenge ahentye-anerlenge. Ayenge-arlke re itneke ahentye anthurre aneme, the itneke imernetyenhe iwenhe-artekele ayenge arratye aneme.” \p \v 22 Judas arrpenhe akenhe, nhenge Iscariot arritnye kwenye-arle, ikwere angkeke, “Akngerrepataye, iwenhenge-arle-ame unte anwerneke-ante imerneme nhenge iwenhe-arteke-arle unte arratye anemeke, imernelhetyakenhe arrpenhe areyeke-arle nhenge Ngkarte-kenhe anetyakenhe?” \p \v 23 Jesus akenhe ikwere angkirtneke, “Yanhe areye atyenge-arle ahentye aneme kwenhe ayenge aywerrkele awetyenhe ante mpwareme iwenhe-arle the itnenhene ileme mpwaretyeke. Akngeye atyinhe-arlke itneke ahentye-anteye aneme. Tyerrtye yanhe areyenge kwenhe ilerne apetyetyenhe apurte anetyenhenge. \v 24 Kenhe yanhe areye atyenge ahentye anetyakenhe kwenhe ayenge awetyakenhe ante mpwaretyakenhe iwenhele the itnenhene mpwaretyeke ileme. Alakenhe ikwerenge anteme the itneke imernetyakenhe aneme iwenhe-arteke ayenge arratye anemeke. Angkentye nhenhe areye tharle ileme kwenhe arrakerte atyinhe-ngentyele ware anetyakenhe. Akngeye atyinhele kwenhe ayenge ileme angkentye nhenhe areye angketyeke. Re kwenhe ayenge yerneke-arle. \v 25 The kwenhe arrekantherre arne nhenhe renhe ingkirreke ileke nhenge ayenge-arle arrekantherrenge akwete anemenge. \v 26 Akngeye atyinhele kwenhe Utnenge Akngerre yernetyenhe, ayenge-tetye. Rarle kwenhe arrenhantherrenhe alpe-eme-iletyenhe, arrekantherrenge apurte anetyenhe, ayenge-arle alheke-iperrele. Re arrenhantherrenhe arne ingkirreke akaltyele-anthetyenhe arrantherre-arle itelaretyeke ahentye-aneme. Re kwenhe arrenhantherrenhe irlpangkelhe-iletyenhe nhenge arne iwenhe apeke renhe areye tharle arrekantherre ileke-akerte. \v 27 Yewe, the kwenhe arrenhantherrenhe impemele alhetyenhe, the kwenhe arrenhantherrenhe atnyenetyenhe, nhenge utnenge atnerre-ilemele. Itirremele anaye nhenge tharle akwetethe utnenge atnerre atnyeneme, alakenhe-arteke. Tyerrtye apmere ahelhe nhenhe-arenye areyele arrenhantherrenhe uyarne atnerre-ileme. The ware kwenhe arrenhantherrenhe atnerre-iletyeke nhenge arrantherre mwerre anetyenhenge. Kele atnerte akurne-irretyale anaye nhenge atere apeke-irretyale. \p \v 28 “Arrantherre kwenhe ayenge aweke arrekantherre angkerlenge, ‘Ayenge kwenhe alhetyenhe, urreke arrekantherre-werne apetye-alpetyenhenge.’ Kele iwenhenge-arle-ame arrantherre atnerte akurne awelheme nhenhe-akerte? Arrantherre atyenge ahentye-aneke-arle, arrantherre akangkemere-arle nhenge ayenge-arle Akngeye atyinhe-werne alpemeke Akngeye atyinhe kwenhe-arle atyenge-ngentyele akngerre anthurre-ulkere aneme. \v 29 The kwenhe arrenhantherrenhe ileme arne nhenhe areye kwenhe anentye akngerre arrwekele irretyenhenge, nhenge itne irrerlenge kele arrantherre itelaretyenhenge iwenhe-arle ayenge angkerlenge kwenhe arratye aneme. \v 30 Ayenge akwele awethe angketyale aneme, arrentye Satan-arle, apmere ahelhe nhenheke pwathe aneme-arle, rarle lyete apetyemenge. Re akenhe ahelhe nhenheke pwathe anetyakenhe-irreme, re ayenge iletyakenhe-irreme iwenhe renhe the mpwaretyeke. \p \v 31 “The kwenhe Akngeye atyinhe-ante aywerrke awerle-aneme ante iwenhe apeke mpwarerle-anemele Akngeye atyinhele-arle ayenge ileme mpwaretyeke-ante ware, alakenhenge ikwerenge anteme tyerrtye apanpele ahelhe nhenhe areyele itelaretyenhe ayenge-arle Ikwere ahentye anthurre anemenge.” \p Alakenhe-arle Jesus apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkeke re-anteme angkeke, “Yewe, alakenhe ante kwenhe aneme. Iparrpaye, anwerne akeme-irremele apmere nhenhe-ngentyele alhetyekeye.” \c 15 \s1 Jesus re arne kripethe-arteke aneme \p \v 1 Jesus awethe-anteye apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkeke nhenge nthakenhe-arle anetyeke Akngeye-arle ahentye aneme itne anetyeke, re itneke angkeke, “Ayenge kwenhe arne kripethe arratye anthurre-arteke aneme. Akngeye atyinhe kwenhe artwe-arteke nhenge-arle arne kripethe areye arntarnte-aremeke. Nhenge re garden renhe unthemele areme arne irrweltye aremele, re ultakemele iweme. Alakenhe-arteke re. \v 2 Yewe, ayenge kwenhe arne kripethe ngkwerne-arteke aneme, arrantherre akenhe walye areye-arteke aneme. Tyerrtyele-arteke nhenge-arle garden arntarnte-areme walye areye akerle-anemele merne kripethe-kwenye-arle, itne-arle akurne anerlenge, Akngeyele kwenhe tyerrtye areye iweme nhenge areyele akwele-arle ilelheme itne-arle atyinhe anemenge, itne akenhe mpwaretyakenhe iwenhe apeke ikwere Rarle ahentye anemele. Itne mwerre kwenye. Kenhe walye yanhe areye merne-akerte anerlenge, itne mwerre ante garden arntarnte-arentye akngerrele kwenhe itnenhe akeme urteke-ulkere ilemele nhenge yanhe-ngentyele itne merne awethe atningke-ulkere atnyenetyenhenge. Akngeye atyinhe kwenhe yanhe re-arteke aneme nhenge areyeke-arle itethe anerlte-anetyeke alakenhe-arteke re ahentye-aneme. \v 3 Arrantherre kwenhe kele walye-arteke aneme garden arntarnte-arentye akngerrele-arle akeme urteke-ulkere ilemele arrantherre-arle angkentye nhengeke akangkwe-irreke tharle arrekantherre ilekenge. Angkentye atyinhele kwenhe kele arrenhantherrenhe mwerre-ileke. \v 4 Atyengenge akwetethe apurte anerrirraye. Arrantherre apeke yanhe renhe mpwareme kele ayenge arrekantherrenge apurte akwetethe anetyenhenge. Walye nhenge ultakelheke kwenhe merne ikwemeye arratetyakenhe. Nhenge re arne ngkwerne apurte anerlenge-ante ware kwenhe rarle merne ikwemeye arratetyenhenge. Alakenhe-anteyele arrantherre iwerrele anetyakenhe-irreme Akngeye-arle arrekantherre ahentye anemenge arrantherre atyengenge apurte anetyakenhe apeke. \p \v 5 “Ayenge kwenhe arne ngkwerne-arteke aneme nhenge arne kripethe-arlenge, arrantherre walye areye-arteke arrateke-arle ante atyengenge apurte akwetethe aneme. Arrantherre apeke atyengenge apurte akwetethe aneme arrantherre akwete anthurre mpwarerlte-aneme arne ingkirreke Akngeye-arle ahentye-anemeke. Arrantherre apeke atyenge-ngentyele akngakelhemele arrantherre arne areye mpwaretyakenhe-irretyeke nhenge Rarle ahentye anemeke. \v 6 Kele angwenhe apeke apurte akwete atyengenge anetyakenhe kele imerte akngakelhemele anteme, kele Akngeyele renhe ipmentyele iweme. Tyerrtye yanhe re kwenhe walye-arteke aneme nhenge arrpenhele ultakeme iwemele imerte. Nhenge garden arntarnte-arentye-artekele walye antyerrke akemele iwemele-arteke. Kele imerte arrpenhele itnenhe kutyeme itnenhene ureke iweme ampetyeke. \v 7 Alakenhe-irreketye arrantherre atyengenge apurte akwetethe anetyeke, angkentye atyinhe aywerrkele awerlte-anetyeke. Arrantherre apeke alakenhe renhe mpwareme kele arrantherre Akngeye atyinhe apayuthnetyeke arrenhantherrenhe anthetyeke iwenhe apeke ikwere arrantherre-arle ahentye anemeke Re anteme arrenhantherrenhe anthetyenhenge. \v 8 Yewe, Akngeye kwenhe arrekantherre ahentye aneme akwete anthurre ingkirreke mpwarerlte-anetyeke Ikwere. Arrantherre alakenhe renhe mpwareme arrpenhe atningkele aremele angkeme, ‘Yewe, nhenhe areyele kwenhe Jesus apenterlte-aneme.’ Areke-arle-iperrele itne Akngeye akertne utyerneme tnakemele. \p \v 9 “Akngeye kwenhe atyenge atnerte ahentye anthurre aneme, alakenhe anteye ayenge arrekantherre ahentye anthurre aneme. Kele arrantherre nhenhe itelaretyeke, akwetethe atyengenge apurte anerlte-anetyeke nhenge the apeke akwetethe arntarnte-arerle-anetyenhenge. \v 10 Arrantherre apekele angkentye atyinhe aywerrke awetyeke iwenhe apeke renhe mpwaretyeke the ileme, the akwetethe arrenhantherrenhe akayake-ileme mwantyele arntarnte-arerle-anemele. Arrantherre akaltye aneme nhenge Akngeyele-arle ayenge mwantyele arntarnte-arerle-aneme, nhenge tharle aywerrkele mpwarerle-aneme iwenhele re ayenge ileme mpwaretyeke. Alakenhe. \v 11 Yewe the kwenhe arne nhenhe areye arrekantherre ilerne nhenge yanhe-ngentyele arrantherre akangketyeke anthurre ayenge akangkentye akwetethe anerle-aneme-arteke. \v 12 Yewe, the kwenhe arrenhantherrenhe arratye ileme akangkelhe-ilerretyeke. Arrantherre itelareme nhenge nthakenhe-arle tharle arrenhantherrenhe mwantyele arntarnte-areme akayake-ilemele, alakenhe re-artekele kwenhe arrantherre mwantye arntarnte-arerretyeke. \v 13 Tyerrtyele imerneme nhenge rarle arrpenheke arntarnte-aremele anthurre nhenge rarle apeke tyerrtye yanheke ilweme. Nhenge tyerrtye apeke arrpenheke ilwetyeke, kele yanhe renhe mwerre akngerre anthurre-arle, arne iwenhe apeke arrpenhe ikwerenge mwerre akngerre-ulkere. \v 14 Arrantherre apeke ayenge mwantyele aweme iwenhele ayenge angkemeke imerte mpwaremele kele arrantherre atyewe atyinhe anthurrele aneme. \v 15 The arrenhantherrenhe akwete iletyakenhe anetyenhe urrkapentye atyinhe areye nhenge urrkapentye areye-arle kwenhe apale aneme iwenhenge-arle nhenge pwathe itnekenhele ileme itne nhenge arne areye mpwaretyeke. The arrenhantherrenhe atyewe atyinhe areye ileme-tetye, tharle arrenhantherrenhe ingkirreke anthurre ilerlenge tharle Akngeye atyinhenge awemenge. \v 16 Arrantherre apekele itirreme arrantherre-arle ayenge akngakeke-kathene. Arrangkwe, tharle arrenhantherrenhe akngakeke the arrenhantherrenhe ileke arne ingkirreke mpwarerlte-anetyeke Ngkarte-arle ahentye-anemeke, arne nhenge areye arrantherre-arle Ikwere mpwareke itne akweteke-iletyenhenge. Arrantherre apeke arne iwenhe apeke ikwere Akngeye atyinhe arritnye atyinhele angkemele apayuthneme, Rarle arrenhantherrenhe renhe anthetyenhenge. Re mpwaretyenhe arrantherre-arle atyinhe anerrirrerlenge. \p \v 17 “Yewe, the arrenhantherrenhe awethe ileme akangkelhe-ilerraye, arntarnte-arerremele anthurre.” \s1 Jesus-ele itnenhe akaltyele-antheme nhenge yanhe areye-arle Ngkarteke atnerte ahentye anetyakenheke, kele itneke anteye \p \v 18 Jesus itneke angkeme, “Tyerrtye nhenge areye arne ahelhe nhenhe-arenye areyeke-ante ware itirrerlte-anemele arrekantherre ahentye anthurre anetyakenhe, kele alakenhe itirrewarraye, itne kwenhe atyenge arrwekele ahentye anthurre anetyakenhe. \v 19 Arrantherre kwenhe tyerrtye apmere ahelhe nhenhe-arenye areye-arteke anetyakenhe nhenge areye-arle arne apmere nhenhe-arenye areyeke ware itirrerlte-anemeke. Arrantherre apekele itne-arteke aneke kele itne arrekantherre ahentye-arle aneme arrenhantherrenhe arntarnte-areme apeke. The kwenhe arrenhantherrenhe akngakeke nhenge arrantherre-arle akngakelhemele anetyeke apmere ahelhe nhenhe-ngentyele. Alakenhe ikwerenge anteme tyerrtye areye, arne apmere ahelhe nhenhe-arenye areyeke ware akwetethe itirrerlte-anetyenhe-arle anemeke, arrekantherre atnerte ahentye-anetyakenhele. \v 20 Angkentye yanhe areye irlpangkaye tharle arrekantherre ilekenge: ‘Urrkapentye akngerre kwenhe alartetye ikwerenhenge impene-ulkere anetyakenhe.’ Nhenge tyerrtye ahe-akngerre yanhe areye atyenge ahele-ahele angkeme ayenge akurne mpwaremele itne arrekantherre ahele-ahele angkeme-arlke arrenhantherrenhe akurne mpwaremele-arlke, arrantherre-arle urrkapentye atyinhe mpwaremenge. Kenhe arrpenhe areyele ayenge mwantyele awemele aneme nhenge arne iwenhele the itnenhene akaltyele-antheme, alakenhe-arteke itne arrenhantherrenhe mwantyele awetyenhe nhenge arrantherre itnenhe akaltyele-anthemeke. \p \v 21 “Itne arrekantherre ahele-irretyenhe arrenhantherrenhe akurne mpwaretyenhe-arlke arrantherre-arle kwenhe atyinhe anemenge itne kwenhe Akngeye atyinheke akutne, nhenge ayenge yernekeke-arle. \v 22 Nhenge ayenge apeke apetyemele itneke angkentye Ngkarte-kenhe angketyakenhe aneke, kele itne atyenge, ayeye atyinheke-arlke akutne anthurre anemere, arrpenhele itnenhe uyarne ilperneme. Nhenge ayenge apetyemele the kwenhe ayeye Ngkarte-kenhe itneke ileke, itne ayenge akwenpele awerle-anenhe. Alakenhe ikwerenge anteme itne Ngkartenge arrekwele tnetyenhe re itnenhene ilpernetyenhe. \v 23 Tyerrtye areye-arle atyenge atnerte ahentye anetyakenheke kwenhe Akngeye atyinheke ahentye anetyakenhe-anteye. \v 24 Ayenge apeke apetyemele arne ilyernpenye areye mwerre areye-arlke mpwaretyakenhe aneke-arle tharle mpwareke, kele itne akwete anerlte-anemele akutne anthurre arne akurne areyeke itne-arle mpwarekenge. Kenhe ayenge kwenhe arratye apetyemele arne ilyernpenye areye mwerre areye-arlke itnekenge mpwaremele, arne nhenge areye arrpenhele arrekwele mpwaretyakenhe-arle. Kele areke-arle-iperrele iwenhele the mpwareke itne ayenge arratye itelaretyakenhele, itne atnerte ahentye anetyakenhe atyenge Akngeye atyinheke-arlke. \v 25 Nhenge alakenhe-arle irrerlenge angkentye nhenge tyerrtye angwenhele apeke re Bible-ke arrekwele intelhe-ileke kwenhe arratye aneke. Alakenhe kwenhe re angkeme, \q1 ‘Itne kwenhe atyenge ware ahentye kwenye aneme.’ \rq Psalm 35:19; 69:4.\rq* \p \v 26 “Urreke the arrpenhe arrekantherre yernetyenhe Akngeye atyinhe-ngentyele, arrenhantherrenhe atnerre-iletyeke. Re kwenhe Utnenge Akngerre Re arrenhantherrenhe akaltyele-anthetyenhe arne arratye areye Akngeye-akerte. Ayenge kwenhe Akngeye-werne alpemele kenhe re apetyetyenhenge tyerrtye areyeke iletyenhe atyenge-akerte. \v 27 Arrantherre-arlke atyenge-akerte iletyeke arrantherre-arle kwenhe atyengenge anekenge nhenge arlte arrekwele-ngentyele tharle arelhe areye anthetyeke-irreke tyerrtye areye arrantherre kwenhe atyengenge akwete aneme.” \c 16 \p \v 1 Jesus awethe itneke angkemele, “Yewe, the kwenhe arrekantherre ileme arne nhenhe areye, arrantherre-arle ayenge impene-impene apentetyeke ipmentyele anteme impetyakenhe anetyenhe. \v 2 Jew akngerrepate areye arrekantherre ahele-ahele angketyenhe ante arrenhantherrenhe tyatye-ngentyele yernetyenhe nhenge arrantherre itnekenge apurte-irretyakenhe-irretyeke nhenge itne Akngeye akertne utyernerlte-anemenge. Urreke anteme itne arrenhantherrenhe irrerlknge atwetyenhe alakenhe itirremeke-athene, ‘Akngeye kwenhe anwerneke akangketyenhe nhenge re anwernenhe aremele irrerlknge itnenhene atwerlenge.’ Itne kwenhe akenge aneme. \v 3 Itne kwenhe arne nhenhe areye arrekantherrenhe mpwaretyenhe itne kwenhe atyenge akutne aneme, Akngeye atyinheke-arlke. \v 4 The kwenhe arne nhenhe areye arrekantherre ileme nhenge itne irrerlenge arrantherre kwenhe itelaretyenhe tharle arrenhantherrenhe alkngarre-ilekeke. The kwenhe arne nhenhe areye arrekantherre iletyakenhe aneke nhenge arrantherre arrekwele atyengenge alhetyeke ayenge-arle arrekantherrenge anekenge, itne anteme ayenge arlkarentye-iletyame, arrenhantherrenhe kwenye.” \s1 Jesus-elarle itnenhe ileme iwenhe apeke renhe areye Utnenge Akngerrele-arle mpwaretyenhenge \p \v 5 Jesus itneke angkeke, “Lyete anteme ayenge Akngeye atyinhe-werne alhetyenhe ayenge yerneke-arle. Arrantherre akenhe ayenge apayuthnetyakenhe nthenhe-werne ayenge alhemeke. \v 6 Arrantherre alhwarrpe anthurre awelheme-tetye tharle arne nhenhe areye arrekantherre ilerlenge. \v 7 Ayenge kwenhe arrekantherre arratye angkeme! Mwerre kwenhe arrekantherre ayenge-arle alhemenge, ayenge-arle kwenhe alhetyakenhenge, Utnenge Akngerrele kwenhe, arrenhantherrenhe mwantye-mwantye-iletyenhe-arle arrekantherre arrkngerte angkemele, Re apetyetyakenhe. Ayenge akenhe alheke-arle, the renhe arrekantherre-werne yernetyenhe. \v 8 Utnenge nhenge apetyemele tyerrtye ingkirreke ahelhe nhenhe-arenye areyeke imernetyenhe itne-arle apale itirrerlte-aneme. Itne kwenhe apale itirreme arne iwenhe apeke akurne areye-akerte, apale itirremele nhenge mwerre anemeke akwele. Itne apale itirreme atyenge-akerte, itne atyenge atyele angkeme ayenge akwele angkentye akenge angkerle-anemeke-athene. Itne apale itirreme Akngeye-akerte. Itne itirreme Rarle tyerrtye areye akngaketyakenhe anemeke-athene, nhenge arelhe mwerre areye akurne areye-ngentyele. Utnenge Akngerre akenhe apetyemele Re apele apetyemele imernetyenhe itne-arle apale itirrerlenge. \p \v 9 “Re tyerrtye areye iletyenhe itne-arle apale itirremeke akenge mpwaremele itne-arle mwernte-irrerlenge ayenge awetyakenhele. \v 10 Re tyerrtye areye iletyenhe itne-arle apale itirremeke, itne-arle apatemenge iwenhe apeke renhe arratye anerlenge. Ayenge arratye atyinhe Akngeye-werne alpemenge, arrantherre ayenge awethe aretyakenhe aneme, arrantherre anteme itelaretyenhenge tharle mpwareke arne iwenhe apeke renhe arratye aneke-arle. \v 11 Re kwenhe tyerrtye areye iletyenhe itne-arle apale itirremeke, Akngeyele-arle akwele itnenhene akngaketyakenhe, mwerre nhenge akurnenge-ntyele. Akngeye kwenhe kele itirremele angkeke Rarle arrentye Satan imerrentye irrerlkngeke atwetyenhe, yanhe nhenge pwathe-arle aneme apmere ahelhe nhenheke. Nhenhele imerneme urreke-arle Re itnenhe-arlke imerrentye irrerlkngeke atwetyenhe. \p \v 12 “The kwenhe angkentye awethe atnyeneme nhenge arrekantherre iletyeke ahentye aneme, arrantherre akenhe lyete uyarne-arle itelareme. \v 13 Urreke anteme Utnenge Akngerre apetyemele arrenhantherrenhe arratye akaltyele-anthetyenhe nhenge arrantherre itelaretyenhenge ayeye areye Akngeye-akerte. Rarle ware angketyakenhele. Re arrekantherre arne nhenge areye iletyeke Rarle Akngeye ikwerenhe aweme angkerlenge. Re arrekantherre iletyenhe-arlke arne areye-akerte urreke-arle anetyenheke. \v 14 Re arrenhantherrenhe akaltyele-anthetyenhe angkentye areye rarle ayenge aweke angkerlenge, arrantherre itnenhe awemele arrantherre angkemele ayenge akertne utyernetyenhe. \v 15 Arne ingkirreke atyinhe Akngeyele-arle atnyeneme, the atnyeneme-arlke. Alakenhe ikwerenge anteme ayenge arrekantherre angkeke alakenhe, ‘Utnenge Akngerrele kwenhe arrenhantherrenhe akaltyele-anthetyenhe angkentye rarle ayenge aweke angkerlenge.’” \s1 Jesus-ele itnenhe ileme rarle alheke-arle iperre itne alhwarrpe-irretyenhenge, urreke akenhe itne akangkentye anetyenhe \p \v 16 Jesus anteme angkeke, “Lyete ware kwenhe the arrenhantherrenhe impemele alhetyenhe, arrantherre ayenge aretyakenhe anetyenhe awethe. Urreke anteme arrantherre ayenge awethe aretyenhe.” \p \v 17 Apententye akngerre arrpenheme ikwerenhe angkerreke, “Iwenhenge-ame re alakenhe angkeme, ‘Lyete ware arrantherre ayenge aretyakenhe anetyenhe awethe,’ ante ‘Urreke anteme arrantherre ayenge awethe aretyenhe’?” \v 18 Apententye akngerre ikwerenhe areye akwete anthurre angkerretyame, “Iwenhenge-ame re angkeme, ‘Alakenhenge ayenge kwenhe Akngeye atyinhe-werne alpeme’? Anwerne uyarne itelareme iwenhe apeke ikwere rarle angkemeke.” \p \v 19 Kenhe Jesus itelareke itne-arle apayuthnetyeke ahentye aneme nhenge re angkeke ikwere. Re itneke alakenhe anteme angkeke, “Ayenge arrekantherre kwenhe alakenhe angkerne, ‘Lyete ware arrantherre kwenhe ayenge awethe aretyakenhe anetyenhe. Ikwere-iperrele anteme arrantherre ayenge awethe aretyenhe.’ Nhenhe ikwere-ame arrantherre angkerrerne nhenge arrantherre itelaretyenhenge? \v 20 Nhenhe mwantyele awerrirraye: The kwenhe arrenhantherrenhe arratye ileme arrantherre-arle akaye artnetyenhe atyenge alhwarrpe-akerte anemele nhenge nthakenhe-arle irretyenheke atyenge, kenhe tyerrtye areye arne ahelhe nhenhe-arenyeke-ante warele itirrerlte-aneme-arle akangkemele anetyenhe. Arrantherre alhwarrpe anthurre awelhetyenhe, arrantherre akenhe akweke ware alhwarrpe-akerte aneme, kele arrantherre akngarte-iwelhetyenhe atnerte akangketyenhe anthurre ayenge aremele awethe. \v 21 Arrantherre itelareme nhenge arelhe-arle ampe akweke atnyenetyeke-uletye re uyarne anthurre itirremele, nthakenhe-arle-irremenge ikwerenge. Kenhe ampe akweke-arle inteke-iperrele akenhe, re rlkerte ikwere alkngwirremele aneme re kwenhe akangkeme anthurrenge ampe akweke ikwerenhe-arle intekenge. \v 22 Rarle alakenhe-anteyele arrekantherrenge anetyenhe. Ayenge nhenge ilwemele alheme urrekeke-atwetye, urreke ulkere-arle apetye-alpetyenhenge arrantherre alhwarrpe anetyenhe. Kenhe ikwere-iperrele the arrenhantherrenhe awethe aretyenhe. Kele antime arrantherre akangkentye anthurre anetyenhe, arrpenhele arrenhantherrenhe uyarne ayaketyenhe akangkentyele anetyeke ikwere. \p \v 23 “Alakenhe-arle irrerlenge, arrantherre ayenge iwenhe apeke ikwere-akerte apayuthnetyakenhe anetyenhe. Nhenhe mwantyele awerrirraye: Arrantherre apeke arne iwenhe apeke ikwere Akngeye atyinhe arritnye atyinhele angkemele apayuthneme, Rarle arrenhantherrenhe renhe anthetyenhenge. \v 24 Arrantherre kwenhe alakenhe arrekwele mpwaretyakenhe aneke. Lyete anteme arrantherre akwete anthurre renhe arne areyeke arritnye atyinhele apayuthnerlte-anetyeke. Yanhe renhe apeke arrantherre mpwarerlenge, arrantherre kele itnenhe inemele akangkemele anthurre anteme aneme.” \s1 Akangkentye akwetethe anerlte-anaye \p \v 25 Jesus itneke angkeke, “Yewe, arrekwele-ngentyele lyeteke-atwetye the arrekantherre ayeye alengke-iwentye iletyame. Kenhe urreke anteme the arrekantherre alakenhe-arteke iletyakenhe anetyenhe, ayeye alengke-iwentye angkemele. Kenhe urreke akenhe the ayeye arratye anthurrele iletyenhe atyinhe Akngeye-akerte nhenge arrantherre alhengke-awetyenhenge iparrpe anthurre. \v 26 Yanhe ikwerenge, arrantherre renhe arne areyeke apayuthnetyenhe arrantherre-arle kwenhe atyinhe anemenge. The kwenhe Akngeye atyinhe apayuthnetyakenhe anetyenhe nhenge mpwaretyeke iwenheke arrantherre-arle renhe apayuthnemeke. \v 27 Akngeye atyinhe kwenhe arrekantherre ahentye aneme arrantherre-arle kwenhe atyenge ahentye anerlenge ante arrantherre-arle itelaremenge Ayenge-arle Akngeyenge-ntyele apetyekeke. \v 28 Yewe, Ayenge kwenhe Akngeye atyinhe-ngentyele apetyeke apmere ahelhe nhenhe-werne. Lyete anteme the apmere ahelhe nhenhe impemele alheme Akngeye atyinhe-werne alpemele.” \p \v 29 Apententye akngerre ikwerenhe areyele nhenhe awemele itne angkeke, “Lyete ante angkentye akethe anthurre angkeme, unte ayeye alengke-iwentye angketyakenhe. \v 30 Lyete anteme anwerne itelareme unte-arle arne ingkirrekeke akaltye aneme. Arrpenhele kwenhe ngenhe uyarne apayuthneme arne iwenhe-akerte apeke renhe. Alakenhe ikwerenge anteme anwerne itelareme unte-arle Akngeyenge-ntyele apetyeke.” \p \v 31 Jesus anteme itneke angkeke, “Lyete anteme arrantherre angkeme arrantherre itelareme ayenge-arle Akngeyenge-ntyele apetyekeke. \v 32 Awerrirraye! Lyete ware kwenhe arrantherre ingkirreke alwirremele unterlte-iwetyenhe arrekantherrenhe-arrpe apmere-werne! Arrantherre ayenge impetyenhe, ayenge anyente-arenye anetyenhenge! Ayenge akenhe atyenge-arrpe anetyakenhe anetyenhe, Akngeye atyinhe-arle kwenhe atyengenge akwetethe anerle-aneme. \v 33 The kwenhe arne nhenhe areye arrekantherre ileke arrantherre utnenge atnerre anetyeke arrantherre-arle atyinhe anerlenge. Nhenge tyerrtye areye arne ahelhe nhenhe-arenye areyeke ware itirrerlte-aneme kwenhe arrekantherrenge atwerreme, atere-irretyale anaye, the kwenhe impeke-arle aneme. The kwenhe pwathe itnekenhe alyepe-alyepe mpwareke.” \c 17 \s1 Jesus Akngeyeke angkeme apententye akngerre ikwerenheke \p \v 1 Nhenge Jesus-arle arne ingkirreke apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkeke-iperrele re akertne-atheke anteme areke alkere-werne-atheke Akngeye ikwerenheke alakenhe angkeke, “Akngeyaye, arlte kwenhe apetyeke. Kele tyerrtye areyeke imernaye nthakenhe-arle ayenge atyeperre anthurre aneme yanhenge itne ayenge arratye itelaretyenhenge, Alere Ngkwinhe. The anteme itneke imernetyenhenge nhenge nthakenhe-arle Unte tyeperre anthurre aneme, nhenge itne Ngkwenge arratye itelaretyenhenge. \v 2 Yewe, unte ayenge alartetye anetyeke arrerneke tyerrtye ingkirrekeke. Unte arrpenheme ayenge antheke-arlke, the anteme yanhe areye ingkirreke mwantyele arntarnte-aretyenhe itne alethe akwete Ngkwengenge apurte anetyenhenge. \v 3 Akngeye-aye, Unte anyente-ante ware tyerrtye areyele-arle akertne utyernetyeke. Arrpenhe Unte-arteke anetyakenhe anthurre. Unte kwenhe ayenge apmere ahelhe nhenhe-werne yerneke-arle, ayenge apetyeke. Tyerrtye ingkirrekele ilernenhe itelareme itethe alethe akwete anetyenhenge. \v 4 Ayenge apmere ahelhe nhenhele anetyame the kwenhe tyerrtye ingkirrekeke imerneke nhenge nthakenhe Unte-arle tyeperre anthurre aneme, the kwenhe nhenhe mpwareke arne areye anthurrele mpwaremele Unte-arle ayenge ileke mpwaretyeke. \v 5 Akngeyaye itelareme, urreke ahelhe nhenhe anetyenhenge Unte ayenge-arlke kwenhe apurte anetyarte ngangkere akngerre-akerte. Alkere-arenye areyele ilernenhe akertne utyernetyame tnakemele. Itneke ilaye ilernenhe akertne utyernetyeke alakenhe-arteke.” \s1 Jesus-ele Akngeye apayuthnetyame apententye akngerre ikwerenhe areye arntarnte-aretyeke \p \v 6 Jesus itneke angkeke, “Apmere ahelhe nhenhenge the artwe nhenhe areye Ngkwenge-akerte akaltyele-antheke, yanhe areye Unte-arle ayenge anthekenge, itne akaperte altywere anthurre irreke Ngenhe arratye itelareke. Unte kwenhe itnenhene akngakeke tyerrtye apmere ahelhe nhenhe-arenye areye-ngentyele itne Ngkwinhe aneme. Unte anteme itnenhene ayenge antheke. Itne angkentye Ngkwinhe aweke aywerrkele mpwareke iwenhe apekele Unte angkeme itneke. \v 7 Lyete kwenhe itne arne ingkirrekeke akaltye aneme Unte-arle ayenge anthekeke, angkentye Ngkwinhe-arlke arne areyele the mpwarerle-aneme ilernpenye-arle kwenhe Ngkwenge-ngentyele apetyeme. \v 8 The kwenhe angkentye itnenhene akaltyele-antheke nhenge Unte-arle ayenge anthekeke, itne ayenge mwantyele aweke, mpwareke-arlke iwenhe apeke renhe-arle the ileke itnenhe mpwaremele anetyeke. Itne kwenhe akaltye anthurre aneme ayenge-arle apmere ahelhe nhenhe-werne apetyeke Ngkwenge-ngentyele, Unte-arle kwenhe ayenge yerneke. \p \v 9 “Yewe Akngeyaye, the kwenhe Ngenhe apayuthneme itnenhene atnyenetyeke. The kwenhe yanhe areyeke apayuthnetyakenhe nhenge itirrerlte-aneme arne areyeke apmere ahelhe nhenhe-arenyeke ware, nhenge Ngkwinhe areye anetyakenhe. The apayuthneme-tetye yanhe areyeke nhenge Unte-arle atyenge-werne akngetyeke-arle itne kwenhe Ngkwinhe anemenge. \v 10 Tyerrtye ingkirreke atyinhe-arle aneme areye kwenhe Ngkwinhe aneme, Ngkwinhe areye-arle aneme kwenhe atyinhe-anteye aneme. Nhenge tyerrtye areyele itnenhene aremele ayenge apenterlenge itne ayenge akertne utyerneme atyeperre anthurre ileme. \v 11 Lyete ware ayenge Ngkwenge-werne anteme alhetyenhe, ayenge ahelhe nhenhele akwete anetyakenhe anetyenhe. Itne akenhe apmere ahelhe nhenhele akwete anerlte-anetyenhe nhenge yanhe areyenge Ngkwinhe anetyakenhe areyenge. Akngeye atyinhe-aye, Unte mwerre anthurre aneme, itnenhene ngangkere Ngkwinhele arntarnte-araye, ngangkere Unte-arle ayenge anthekeke, itne apurte anetyenhenge nhenge ilerne apurte-irrerlenge-arteke. \v 12 Nhenge ayenge itnekenge anemele, the kwenhe itnenhene mwantyele ingkirreke ngangkere ngkwinhele arntarnte-areke nhenge itne aparlpe-irretyange. Anyente ware kwenhe akngakelhetyenhe aparlpe-irretyenhenge. Re kwenhe aneke aparlpe-irretyenhe ngkwengenge akngakelhentye alethe akwete re anetyenhe. Alakenhe-irremele nhenge ayeye ilentye akngerre Ngkarte-kenhe arrule anthurre intelhe-ileke pwekeke aneke. \p \v 13 “Lyete anteme ayenge ngkwenge-werne athekele alpetyeke. Ayenge kwenhe arne nhenhe areye angkeme nhenge ayenge apmere ahelhe nhenhele anemenge nhenge apententye akngerre atyinhe areye akangkemele anthurre anetyenhenge. \v 14 The kwenhe atyinhe areyeke ileke nhenge iwenhe-arle Unte atyenge ilekeke, yanhe ikwerenge anteme tyerrtye areye nhenge arne apmere nhenhe-arenye wareke itirrerlte-aneme kwenhe atnerte ahentye kwenye itneke aneke Nhenge yanhe areyele ayenge-arle apenterlte-anemele kwenhe awetyakenhe apentetyakenhele aneme angkentye apmere ahelhe nhenhe-arenye, ayenge alakenhe-anteye aneme itne-arteke-anteye. \v 15 The kwenhe Ngenhe apayuthnetyakenhe nhenge itnenhe apmere ahelhe nhenhe-ngentyele inetyeke. Tharle Ngenhe apayuthneme-tetye nhenge Unte itnenhe arntarnte-aretyeke mwantyele atnyenetyeke arrentye Satan-ketye. \v 16 Ayenge kwenhe apmere ahelhe nhenhe-arenye kwenye, nhenge apententye akngerre atyinhe areye arrpenhe areye-arteke anetyakenhe-arle nhengele angkentye apmere ahelhe nhenhe-arenye ware aweme. \v 17 Angkentye Ngkwinhe kwenhe arratye anthurre aneme. Kele itnenhe akngakelhe-ilaye itne Ngkwinhe-arrpe anetyenhenge anthurre. Itne imerte Ngkwenge aywerrkele urrkaperlte-anemele. \v 18 Yewe the kwenhe itnenhe yernetyenhe angkentye Ngkwinhe ilerle-apetyeke apmere ahelhe nhenhenge. Nhenge Unte ayenge yerneke-artekele angkentye Ngkwinhe ilerle-apetyeke apmere ahelhe nhenhe-werne. \v 19 Yewe, ayenge kwenhe tyerrtye atyinhe Ngkwenge anthelheme nhenge Ngkwenge urrkapetyeke ware, nhenge itne-arlke anthelhetyenhenge Ngkwenge-ante ware urrkaperle-anetyeke anteme.” \s1 Jesus Akngeyeke angkeme yanhe areyeke renhe-arle urreke arratye itelaretyenheke \p \v 20 Jesus Ikwere angkeke, “Akngeyaye, the kwenhe Ngenhe apayuthneme, eleven-pele nhenhe areyeke-ante ware kwenye. The kwenhe Ngenhe apayuthneme arrpenhe yanhe areyeke-arlke nhenge urreke-arle ayenge arratye itelaretyenheke iwenhe-arle apententye akngerre atyinhe areye atyenge-akerte angketyenhenge. \v 21 Akngeye atyinhe-aye, ayenge kwenhe ahentye aneme itneke ingkirrekeke apurte-irretyeke nhenge itne anyente-arteke anetyenhenge, nhenge ayenge-arle apurte aneme Ngkwengenge anyente-arteke. Unte atyengenge-arlenge aneme ayenge Ngkwengenge-arlenge aneme. Alakenhe. Tyerrtye yanhe areye anteme nhenge angkentye ahelhe nhenhe-arenye wareke itirrerlte-aneme areyele kwenhe itnenhe apurte anerlenge aretyenhe itne itelaretyenhe Unte-arle ayenge apmere ahelhe nhenhe-werne yerneke. \p \v 22 “Yewe, the kwenhe itneke imerneke Unte-arle ayenge arrerneke nhenge arratye ngangkere akngerre-akerte, lyete anteme atyengenge yanhe areye-arlke ngangkere akngerre atnyeneme nhenge itne apurte anetyenhenge anyente-arteke, nhenge ilerne-arle apurte aneme-arteke anyente re. \v 23 Ayenge kwenhe apurte aneme nhenge anyente-arteke re itnekenge, Unte atyenge anyente-arteke re aneme, itne-arlke anyente-arteke anetyenhenge. Nhenge ahelhe nhenhe-arenye areyele itelaretyenhe Unte-arle ayenge yerneke, Unte-arle itneke ahentye aneke nhenge Unte-arle atyenge ahentye aneke-artekele. \p \v 24 “Akngeye atyinhe-aye, Unte ayenge apententye akngerre nhenhe areye antheke, urreke ayenge itneke atyengenge alkere akertnele anetyeke ahentye aneme. Ayenge kwenhe itneke ahentye aneme nhenge aretyeke ayenge-arle akngerre anthurre anemeke. Ayenge kwenhe itneke aretyeke ahentye-aneme ngangkere akngerre Unte-arle ayenge anthekeke Unte-arle kwenhe atyenge ahentye-anemenge. Urreke Unte nhenge ahelhe nhenhe mpwaretyenhenge Unte ayenge ngangkere akngerre antheke. \p \v 25 “Akngeyaye, Unte kwenhe arratye anthurre aneme. Kenhe tyerrtye areye akenhe arne ahelhe nhenhe-arenye areyeke itirrerlte-aneme Ngkwenge akutne. The Ngenhe itelareme, apententye akngerre atyinhe areyele itelareme Unte-arle ayenge yernekeke. \v 26 The kwenhe itneke imerneke nhenge iwenhe-arteke Unte anemeke, the akwetethe itneke imernerle-anetyenhe iwenhe-arteke Unte anemeke. The alakenhe renhe mpwaretyenhe itne arrpenhe areye-arlke arntarnte-aretyeke nhenge Unte ayenge arntarnte-areke-arteke. Ayenge anteme itnekenge akwetethe anetyenhe.” \p Alakenhe rarle Jesus Akngeye ikwerenheke angkeke. \c 18 \s1 Itne Jesus arntwirrkeke nhenge re anetyame arne olive apurteke-arleke \r (Matthew 26:47-56; Mark 14:43-50; Luke 22:47-53) \p \v 1 Nhenge re angkentye nhenhe re angkeke-iperrele Akngeye ikwerenheke, Jesus impemele alheke apententye akngerre ikwerenhe areyenge. Itne apwerte atwatyele alheke lhere Kidron arritnye tyanenheke apmere olive akngerre-werne alhemele ikwerele aneke. \v 2 Kenhe Judas, artwe aneke-arle nhengele Jesus arrpenhe areye iltye anthetyenhe itne renhe irrerlknge atwetyeke, re kwenhe itnekenge apurte anetyakenhe aneke. Re kwenhe apmere yanhe ikwere akaltye aneke nthenhele-arle itne aneme Jesus-arle Judas-arlke apententye akngerre arrpenhe areye kwenhe akwetethe apurte-irretyartenge. \v 3 Nhenge Jerusalem-enge anteme kwertengerle tyeperre tyatye-arenye areyele, Pharisee areyele-arlke thultye areye ileke nhenge tyatye Jew areye-kenhe arntarnte-arentye-arle areye, thultye Rome-arenye arrpenheme-arlke irraweye anthurre alherlte-iwetyeke Judas-enge. Judas-ele anteme itnenhene akngeke arne olive apurte areye-arle tnetyame-werne re kwenhe itelarekenge nhenge Jesus-arle anetyameke. Itne irraweye anthurre alherlte-iweke ure alepe areye-akerte-arlke apmere yanhe ikwere-werne atheke. \v 4 Kele Jesus itelareke ingkirreke nthakenhe-arle-irretyenheke ikwere. Re anteme itneke-werne arneke-irremele angkeke, “Angwenheke-ame arrantherre untherlte-apeme?” \p \v 5 Itne angkeke, “Anwerne kwenhe untheme Jesus Nazareth-arenyeke.” \p Jesus akenhe itneke angkirtneke, “Yewe, Ayenge kwenhe.” \p Judas anteme thultye areyenge apurte tnetyame nhenge re Jesus itneke imernetyeke itne renhe arntwirrketyeke. \v 6 Nhenge Jesus itnenhene ileke “Ayenge kwenhe aneme arrantherre-arle untherlte-apeme,” itne iparrpe-anteye ikwere-ketye aname-irremele ahelheke-arleke atnyeke. \v 7 Jesus-ele awethe-anteye itnenhe apayuthneke, “Angwenheke-ame arrantherre untherlte-apeme?” \p Itne awethe angkirtneke, “Anwerne kwenhe Jesus Nazareth-arenyeke untheme.” \p \v 8 Jesus anteme angkeke, “The kwenhe arrenhantherrenhe kele ilerne. Ayenge kwenhe arritnye yanhe aneme. Arrantherre-arle atyenge apetyerlenge kele apententye akngerre atyinhe areye ipmentye impaye alhetyeke.” \v 9 Nhenge alakenhe re angkeke angkentye nhenge rarle angkeke-arle arratye irrekeke. Arrantherre itelareme rarle nhenge arrekwele-ulkere angkerle-iwerne, “Akngeyaye, the kwenhe itnenhe ingkirreke ngangkere Ngkwinhe-akertele arratye arntarnte-areke itne aparlpe-irretyakenhe.” \p \v 10 Kenhe Simon Peter-ele alyweke akngerre ikwerenhe tyerreke belt ikwerenhe-ngentyele, re irlpe akwe-arratye ultakeke urrkapentye akngerre anyente-kenhe, urrkapentye akngerre-arle kwertengerle tyeperre tyatye-arenyeke, Malchus arritnye anekenge. \v 11 Jesus akenhe Peter ikwere angkeke, “Alyweke ngkwinhe arrernirtnaye. Akngeye atyinhele kwenhe ayenge yerneke ilwetyeke nhenge rlkerte akngerre-akerte. Alakenhe ikwerenge anteme ayenge-arrpe itneke anthelheme.” \s1 Itne Jesus kwertengerle tyeperre tyatye-arenye Annas arritnye-werne akngeme \p \v 12 Artwe nhenge alartetye thultye-kenhe aneke-arle ileke thultye areye Jesus arntwirrketyeke. Kele itne alakenhe re mpwareke, thultye Jew areye-kenhele-arlke renhe arntwirrkeke. Itne iltye ikwerenhe ayerneke artepe ingkerne-werne-atheke ilemele. \v 13 Iparrpele itne arntwirrkemele itne renhe akngerlte-iweke artwe yanhe Annas arritnye-werne, nhenge ampatye-ampatye Caiaphas-kenhe-arle. Annas kwenhe kwertengerle tyeperre tyatye-arenye Jew areye-kenhe anetyarte, kenhe lyete akenhe Caiaphas re kwertengerle tyeperre tyatye-arenye aneme. \v 14 Caiaphas nhenge arrekwele-arle Jew akngerrepate areye ileke nhenge mwerre kwenhe aneme artwe anyente tyerrtye areyeke piwelhemele ilwetyeke nhenge tyerrtye Jew-arenye ingkirreke ilwerlte-aneme-ketye. \s1 Peter-arle angkeme rarle Jesus-eke akutne \r (Matthew 26:69-70; Mark 14:66-68; Luke 22:55-57) \p \v 15 Nhenge Simon-Peter apententye akngerre arrpenhele Jesus ingkernenge apetyeke. Kenhe apententye akngerre arrpenhele yarte kwertengerle tyeperre tyatye-arenye-kenheke irremele. Nhenhe mwerre, kwertengerle tyeperre tyatye-arenyele-arle apententye akngerre yanhe kele itelarerlenge. \v 16 Peter akenhe akwete-arle akethele tnetyame arriwe itwele rarle kwertengerle tyeperre tyatye-arenye yanheke akutne aneke. Apententye akngerre arrpenhe nhenge apetyalpeke marle arriwele arntarnte-arerlenge-arle apayuthneke nhenge Peter impetyeke nhenge yarte re kwene-werne irrpetyeke, re arratye Peter kwene irrpetyeke. \v 17 Peter-arle irrpenhekenge re renhe apayuthneke, “Unte-ame apententye akngerre arrpenhe artwe yanhe-kenhe itne lyete arntwirrkemele nhenhe-werne akngetyerne?” \p Peter akenhe angkerlenge, “Arrangkwe! Ayenge kwenye.” \p \v 18 Tyatye urrkapentye akngerre areyele, thultye tyatye-arenye areye-arlke ure akngerre nthileke urinpe-irremele tnerrirretyame ingwe ikwerele-arle kwenhe irrernte anthurre anerlenge. Peter itneke-werne apetyeke apurte itnekenge tneke urenge untyetye-ilelhemele. \s1 Anna-ele Jesus apayuthneme renhe awemele \r (Matthew 26:59-66; Mark 14:55-64; Luke 22:66-71) \p \v 19 Apmere kwene yanhe ikwerenge kwertengerle tyeperre tyatye-arenye Annas-ele Jesus arne arunthe anthurre-akerte apayuthnetyame apententye akngerre ikwerenhe areye-arlke-akerte ante iwenhele re tyerrtye areye akaltyele-antheke-akerte, “Artwe nthakentyele-ame ngenhe apenteme? Angwenhe-ame itne aneme? Iwenhe-arle-ame unte itnenhe akaltyele-antheme?” \p \v 20 Kenhe Jesus akenhe angkirtnerlenge, “Ayenge kwenhe ahelhe anteke akethele angkemele aneke tyerrtye areyeke, tyatye-nge, apmere arrpe-anenhenge. The itnenhe akaltyele-antheke tyatye Jew areye-kenhenge-arlke nhenge tyerrtye areye akwetethe apurte-irrerlte-anemenge. Ayenge anyelknge-anyelkngele angketyakenhele. \v 21 Kele iwenhenge-ame unte ayenge apayuthneme? Tyerrtye areyele ayenge awerlenge apayuthnaye. Itne itelarerlenge nthakenhe-arle the akaltyele-antheke!” \p \v 22 Kenhe Jesus alakenhe angkemele, thultye tyatye-arenye anyentele ikwere itwele anetyamenge renhe arrelyennge atweke. Re Jesus-eke angkeke, “Alakenhe angketyalaye. Artwe nhenhe kwertengerle tyeperre tyatye-arenye kwenhe!” \p \v 23 Kenhe Jesus ikwere angkirtneke, “Ayenge apeke-arle apale angkeke, kele ingkirrekeke ilaye iwenhe ayenge-arle angkekenge. Kenhe ayenge arratye ante ware angkekenge, iwenhenge arrantherre ayenge atwerne?” Kenhe thultye tyatye-arenye awethe angketyakenhe. \p \v 24 Ikwere-iperrele anteme itne Jesus iltye awethe ayerneke, Annas anteme renhe Caiaphas-werne yerneke, kwertengerle tyeperre tyatye-arenye-werne. \s1 Peter awethe-anteye angkeme rarle Jesus-eke akutne \r (Matthew 26:71-75; Mark 14:69-72; Luke 22:58-62) \p \v 25 Itelaraye, Peter-arle akwete akethele tnetyame urenge untyetye-ilelhemele. Kenhe arrpenhe areye ikwerenge aneke angkerrirreke, “Unte-arlke kwenhe apententye akngerre arrpenhe artwe nhengeke itne arntwirrkemele nhenhe-werne akngetyerne.” \p Peter akenhe angkerlenge, “Arrangkwe! Ayenge kwenye. Ayenge ikwere akutne.” \p \v 26 Kenhe urrkapentye akngerre kwertengerle tyeperre tyatye-arenye-kenhe yanhe ikwerenge tnetyame anteye ure itwele. Re kwenhe artwe irlpe akeke-arle-ke-artweye aneke nhenge Peter-elarle akeke. Re Peter alhengke-aremele renhe apayuthneke. “The kwenhe ngenhe areke artwe yanhenge apurte tnerlenge arne olive areyenge, arratye kwenhe the ngenhe arerneye?” \p \v 27 Awethe anteye Peter angkeke rarle nhenge Jesus-eke akutne. Nhenge alakenhe rarle angkeke arteke, kenhe tyweke-tyweke-arle iparrpe arlkerlenge. \s1 Pilate-le Jesus apayuthneme renhe awetyeke \r (Matthew 27:1-2,11-14; Mark 15:1-5; Luke 23:1-5) \p \v 28 Arlte arrpenhele nhenge ingweleme anthurre akngerrepate Jew areye-kenhe thultye tyatye-arenye areyele Jesus akngeke apmere Caiaphas-kenhe-ngentyele, apmere arrpenhe-werne-atheke alartetye government Rome-arenye apmere-werne, Pilate arritnye. Nhenge itne irretye-alhemele akethele tnetye-alheke akarelhemele, nhenge itne apeke-arle apmere Jew anetyakenhe areye-kenhe-werne irrpenherlenge kele itnenhe akurne-ilelhemere kele itne uyarne anteme merne arlkweme nhenge arrawe-irrentye Passover anerlenge. Nhenhe kwenhe angkentye Jew areye-kenhe aneme, alakenhe ikwerenge anteme Jew akngerrepate areye-arlke thultye tyatye-arenye areye-arlke akethele tneme akarelhemele Jesus-akerte. \p \v 29 Pilate anteme akethe-werne arratemele itnenhe apayuthneke, “Iwenhenge-ame arrantherre artwe nhenhe-werne akngetyenhe? Iwenhe renhe-arle akenhe re mpwareke?” \p \v 30 Itne akngirtneke, “Nhenge re apekele arne akurne mpwaretyakenhe aneke kele anwerne renhe akngetyetyakenhele aneme ngenhe iltye anthetyeke.” \p \v 31 Kenhe Pilate itneke angkeke, “Arrangkwe, arrantherre renhe akngerlte-iwaye renhe apayuthnemele. Ikwere-akerte itirrerlte-anaye nhenge nthakenhe apeke irretyeke angkentye arrekantherrenge ularre.” \p Kenhe itne akenhe angkerlenge, “Arrangkwe, anwerne uyarne alakenhe mpwareme Rome-arenye areyele-arle kwenhe anwernenhe ileke artwe akurne atwetyale. Kenhe arrantherre ware apeke angkeme nhenge mwerre apeke aneme kele anwerne tyerrtye irrerlknge atwetyenhenge.” \v 32 Nhenge itne alakenhe angkeke, itne imerneke iwenhe-arle Jesus arrekwele angkekenge irremere nhenge arratye irretyenhenge. Itelarerrirraye, rarle akethele angkeke rarle ilwetyenhenge nhenhe-arteke. \p \v 33 Kele Pilate anteme apmere kwene ikwerenhe-werne irrpirtneke thultye areye ileke Jesus ikwere-werne akngetyetyeke. Kele anteme re renhe apayuthneke, “Unte-ame arratye pwathe anthurre Jew areyeke?” \p \v 34 Jesus ikwere angkirtneke, “Unte-ame ayenge nhenhe apayuthneme nhenge unte-arrpe apeke-arle itirrekenge? Arrpenhele apeke ngkwenge atyenge-akerte ileke?” \p \v 35 Pilate angkirtneke, “Ayenge kwenhe Jew anetyakenhe ayenge akaltye anetyakenhe arne iwenhe-ante-iwenhele arrantherre mpwareme. Tyerrtye arrekantherrenhe areyele-arlke kwertengerle tyeperre tyatye-arenye arrekantherrenhe areyele kwenhe ngenhe atyenge-werne akngetyerne. Iwenhe akurne renhe-ame unte mpwareke?” \p \v 36 Jesus akenhe angkirtneke, “Ayenge kwenhe pwathe anetyakenhe tyerrtye apmere ahelhe nhenhele-arle anemeke. Ayenge apekele pwathe aneke apmere ahelhe nhenheke kele apententye akngerre atyinhe areyele atwemere nhenge ayenge renhe arntarnte-aremele nhenge Jew akngerrepate areyele ayenge arntwirrkeketye. Ayenge kwenhe pwathe apmere ahelhe nhenhe-arenye areye-arteke anetyakenhe.” \p \v 37 Kenhe Pilate kenhe angkerlenge, “Kele, unte-ame anteme angkeme unte-arle pwathe akwele aneme?” \p Jesus akenhe angkirtneke, “Unte angkeme ayenge-arle pwathe aneme akwele. Ayenge inteke pwathe anetyeke, ayenge apmere ahelhe nhenhe-werne apetyeke tyerrtye areyeke iletyeke angkentye arratye Akngeye-akerte. Ingkerreke ahentyele aneme awetyeke angkentye arratye awemele imerte mpwaremele iwenhe-arle ayenge angkeme.” \p \v 38 Kenhe Pilate akenhe angkerlenge, “Iwenhe-ame anteme angkentye arratye nhenhe aneme?” \s1 Pilate yewe angkeme itne-arle Jesus irrerlknge atwetyeke \r (Matthew 27:15-31; Mark 15:6-20; Luke 23:13-25) \p Kele re nhenhe angkeke-iperrele, Pilate re akethe-werne alpemele Jew akngerrepate itneke awethe angkeke, “The renhe apayuthnemele uyarne arerne rarle akurne mpwarekenge, nhenge the renhe imerrentye irrerlkngeke atwetyeke.” \p \v 39 Year arrpe-anenhele arrawe-irrentye iperre Passover anekenge, Pilate-larle akwetethe artwe anyente jail-ngentyele ipmentye aywepetyarte tyerrtye areye ahentye-anerlenge-arteke. Pilate-le itnenhe apayuthneke, “Arrantherre-ame atyenge ahentye aneme akngerrepate Jew areye-kenhe ipmentye aywepetyeke?” \p \v 40 Yanhe-ngentyele, Jew areye Pilate-ke akwete arlkeke, “Jesus kwenye! Barabbas kwenhe! Barabbas anyente-ante jail-nge irlwemele aywepetyekaye.” Nhenge Barabbas jail-nge aneke, rarle government Rome-arenyeke arlkarentye-iletyartenge. \c 19 \p \v 1 Pilate anteme thultye ikwerenhe areyeke angkeke, “Jesus akngaye renhe arne whip-akertele renhe irnterre atwetyeke!” Itne renhe akngeke whip-akertele irnterre atwerrirreke. \v 2 Itne irrkarlpe walye lyeke-lyeke-akerte-ngentyele mpwareke akaperte ikwerenheke-arleke arrerneke. Itne Jesus-nge mantere ilyweke-arle-iperre, itne mantere urrperle-urrperle ikwere-karleke arrerneke, mantere nhenge tyerrtye alartetye irrpentye akngerre-arteke. \v 3 Itne ikwerenge arrekwelele kwene-irremele, anhelhewarretyeke, ikwere anyurre-irremele renhe tnaketyame-arteke, angkemele, “Unte kwenhe mwerre anthurre akngerrepate Jew areyeke.” Itne renhe inngerre atweke iltye itnekenhele. \p \v 4 Pilate re akethe-werne alpemele Jew akngerrepate itneke awethe angkeke, “The renhe apayuthneke uyarne areme rarle akurne mpwarekenge, nhenge the renhe imerrentye irrerlkngeke atwetyeke.” \p \v 5 Jesus anteme akethe-werne itneke-werne apetyeke arne arrirlpe-akerte akaperte ikwerenheke-arleke mantere urrperle-urrperle-arle irrpeke-akerte. Pilate anteme itneke angkeke, “Arerrirraye! Artwe re kwenhe nhenhe!” \p \v 6 Nhenge kwertengerle tyeperre tyatye-arenye areye uthene thultye areye uthenele Jesus aremele itne arlkemele angkerreke, “Renhe nail-ele arne arntarlkweke-arleke irlpare arrernaye! Renhe nail-ele arne arntarlkweke-arleke irlpare arrernaye!” \p Pilate-le anteme aweke arlkerremele angkerlenge, “Arrangkwe, uyarne areme rarle akurne mpwarekenge, nhenge the renhe imerrentye irrerlkngeke atwetyeke.” Re imerte itneke angkeke, “Arrantherre kwenhe renhe akngerlte-iwaye renhe nail-ele arne arntarlkweke-arleke irlpare arrernetyeke!” \p \v 7 Kenhe Jew areye anteme ikwere angkeke, “Artwe yanhe angkeke rarle akwele Alere Ngkarte-kenhe. Atywerrenge anwerne-kenhenge ularre, ‘Nhenge tyerrtye apeke Ngkarte ilelheme kele arrpenhele renhe irrerlknge atwetyeke arratye.’” \p \v 8 Nhenge Pilate-le itne angkerlenge aweke, re atere anthurre awelheke. \v 9 Re awethe-anteye apmere kwene irrpirtnemele Jesus apayuthneke, “Apmere nthenhe-ngentyele unte apetyeke?” \p Jesus akenhe nterte ware tneke ikwere angketyakenhe aneke. \v 10 Pilate anteme angkeke, “Iwenhenge-ame unte atyenge angketyakenhe aneme? Unte kwenhe akaltye anetyeke ayenge-arle alartetye anemeke, the apeke ngenhe ipmentye impeme alhetyeke, nhenge ayenge apeke ahentye anemele the itnenhe ileme ngenhe arntarlkweke-arleke irrerlknge atwemele arlpere arrernetyeke.” \p \v 11 Kele Jesus anteme angkeke, “Ngangkere-ante unte atnyeneme nhenge Akngeyele-arle ngenhe antheke ware. Tyatye-arenye akngerrepatele kwenhe ngenhe ayenge iltyele antheke. Re kwenhe atyenge mpwareke nhenge iwenhele rarle ahentye aneme mpwaretyeke, unte akenhe mpwaretyakenhele. Unte kwenhe akurne mpwareke nhenge kenhe re akenhe arne akurne anthurre mpwareke, ngkwengenge akurne ulkere.” \p \v 12 Alakenhe ikwerenge, Pilate-le uyarne mpwaretyame Jesus ipmentye aywepetyeke. Kenhe awethe anteye-arle akenhe Jew akngerrepate areye arlkemele angkerlenge, “Unte-ame atyewe alartetye Rome-arenyeke aneme apeke? Iwenhenge-arle-ame unte artwe yanhe ipmentye aywepetyeke angkemele? Alartetye Rome-arenyele nhenhe ikwere-akerte awemele re ngkwenge ahele-arle-irretyenhenge artwe nhenhe Jesus kwenhe-arle angkerlenge rarle akwele alartetye aneme.” \p \v 13 Nhenge Pilate-le nhenhe renhe awemele re thultye areye ileke Jesus akethe-werne arratelhe-iletyeke. Kele itne renhe akethe-werne akngeke aketheke ngkerneke nhenge itne tyerrtye areyeke itirretyarte. Apmere yanhe ikwerele apwerte athirnte atningke tnerlenge, angkentye Aramaic-ele itne apmere yanhe renhe “Gabbatha” akeme. Pilate anteme arrernelheke chair akngerreke-arleke, nhenge alartetye arrernelhentye-arle itirretyeke arelhe akurne areye-akerte. \v 14 Arlte mpwepe-anteme-irreke, arlte ikwerenge akenhe Jew areyele arne areye mpwareme arrawe-irrentye Passover ikwere. Pilate anteme Jew akngerrepate areyeke angkeke, “Alartetye arrekantherrenhe arerrirraye!” \p \v 15 Itne akenhe awethe arlkemele angkerlenge, “Renhe akngerlte-iwaye! Renhe akngerlte-iwaye! Renhe nail-ele arne arntarlkweke-arleke irlpare arrernetyeke!” \p Itnenhe Pilate-le apayuthneke, “Nhenhe kwenhe alartetye arrekantherrenhe! The-ame ileye thultye atyinhe areyele renhe nail-ele arne arntarlkweke-arleke irlpare arrernetyeke?” \p Kwertengerle tyeperre tyatye-arenye areye akenhe angkirtneke “Arrangkwe! Alartetye anyente-ante ware anwerne-kenheke, Caesar-ante!” \p \v 16 Yanhe-ngentyele, Pilate-le Jesus iltye antheke thultye ikwerenhe areye. Re anteme thultye ikwerenhe areye ileke Jesus akngetyeke renhe nail-ele arne arntarlkweke-arleke irlpare arrernemele. \s1 Thultye areyele Jesus nail-ele arne arntarlkweke-arleke irlpare arrernewarreme \r (Matthew 27:32-44; Mark 15:21-32; Luke 23:26-43) \p \v 17 Jesus-ele arne arntarlkwe akngerneke artepenge apwerte Akaperte Ngkwerne-werne. Jew areyele apwerte nhenhe ileme “Golgotha.” \v 18 Apmere ikwere irretye-alhemele thultye itne mantere ikwerenhe ilyweke Jesus renhe nail-ele arntarlkweke-arleke arlpare arrerneke renhe ilwetyeke. Itne artwe arrpenhe atherre-arlke nail-ele arne arntarlkweke-arleke arrpenhe atherre-arle akertneke irlpare arrerneke ikwere itweke, anyente itepeke-ante-atherre. \v 19 Pilate-le anteme ileke arrpenhele arne arntarlkweke-arleke akapertenge akertnele intelhe-iletyeke renhe ilpernemele, \q2 “NHENHE Jesus Nazareth-arenye, Jew AREYEKE ALARTETYE.” Alakenhe ikwerenge-arle itne renhe nail-ele arne arntarlkweke-arleke irlpare arrerneke. \p \v 20 Jew atningkele anteme intelhe-ilentye renhe areke, apmere nhenhe-arle nthenhele itne Jesus arlpere arrerneke arne arntarlkweke-arleke kwenhe aneke apmere Jerusalem itweke itne-arle angkentye urrpetyele, Aramaic-ele, Latin-ele, Greek-elarlke intelhe-ilerlenge. \v 21 Nhenge kwertengerle tyeperre tyatye-arenye areyele nhenhe renhe aremele itne alheke Pilate-ke angkemele, “Unte kwenhe akngarte-iwetyeke yanhenge ‘Jew areyeke akngerrepate!’ Nhenhe-tetye intelhe-iletyeke, ‘Artwe nhenhe re ilelheme, ayenge Jew areyeke Akngerrepate.’” \p \v 22 Pilate akenhe akngirtneke, “Arrangkwe! Iwenhele the itnenhe ileke intelhe-iletyeke kwenhe itne-arle intelhe-ileke, the akngarte-iwetye-kwenye.” \p \v 23 Nhenge thultye four-pelele Jesus arntarlkweke-arleke irlpare arrerneke-arle, itne mantere ikwerenhe ineke itnenhe akalkelhe-ilemele. Itne kwenhe tyarte arlpentye ikwerenhe akalke-akalke atnyeneke. Arrpenhele renhe mantere anyente-ngentyele mpwareke, arrpenhele mantere renhe anyente-irretyakenhenge. \v 24 Thultye areye anteme angkerretyame, “Anwerne renhe alterretyale anetyekaye, arrkene-irretyeke-tetye nhenge angwenhele impetyenhenge tyarte arlpentye inetyeke.” Itne imerte arrkene-irreke nhenge aretyeke angwenhele apeke tyarte renhe impemele inetyenhenge. Nhenhe re kwenhe aneke arrpenhele-arle arrule anthurre pipe-ke intelhe-ileke-arle kwenhe arratye anthurre anteme anetyeke. Alakenhe kwenhe angkeme, \q1 “Itne kwenhe mantere arrpenhe atyinhe akalkelhe-ileke itneke-arrpe. \q1 Itne arrkene-irreke nhenge aretyenhenge angwenhele tyarte arlpentye atyinhe inetyenhenge.” \rq Psalm 22:18.\rq* \m Nhenge thultye areyele-arle alakenhe renhe mpwareke angkentye nhenge re arratye aneke. \s1 Jesus-ele John ileme meye ikwerenhe arntarnte-aretyeke \p \v 25 Arntarlkwe iterele tnetyame areye, nthenhele-arle thultye areyele Jesus akertne irlpare arrernekenge kwenhe, arelhe areye aneke. Yanhenge meye ikwerenhe aneke, atyeyikwe ikwerenhe, arelhe arrpenhe Mary arritnye nhenge anewe-arle Clopas-kenhe-arlke, Mary Magdala-arenye-arlke. \v 26 Nhenge apententye akngerre Jesus-arle ahentye aneke re kwenhe yanhe ikwerele-arlke tnetyame, Jesus meye itwele. Nhenge Jesus-ele renhe-atherrenhe areke re meye ikwerenheke angkeke, “Arelhaye, artwe nhenhe kwenhe alere ngkwinhe lyete aneme.” \p \v 27 Apententye akngerre ikwerenheke anteme re angkeke, “Arelhe nhenhe meye ngkwinhe.” Yanhe ikwerenge-ntyele anteme apententye akngerre nhenhele renhe apmere ikwerenhe-werne akngirtneke renhe arntarnte-aretyeke. \s1 Jesus ilweme \r (Matthew 27:45-46; Mark 15:33-41; Luke 23:44-49) \p \v 28 Kele Jesus akaperte altywerele itirreke, “Yewe, the kwenhe kele mpwareke arne ingkirreke anthurre Akngeye atyinhele-arle ayenge mpwaretyeke ileke.” Re anteme angkeke, “Ayenge kwenhe angkethakwe-irreme.” Re nhenge alakenhe renhe angkemele angkentye re nhenge arrpenhele intelhe-ileke arrule Bible-ke arratye irrekenge. \p \v 29 Yanhenge aneke ngkwarle irrkerteye, kenhe thultye-le anteme mantere akweke ineke arne arlpentyeke ayernemele ngkwarle irrkerteyeke irrpelhe-ilemele. Arne arlpentye nhenge arne hyssop arritnyenge, itne arne yanhe akertne-ileme arrakerteke-arleke arrerneke nhenge re akwele antywetyeke. \v 30 Nhenge Jesus-ele antyweke-iperrele ngkwarle renhe re angkeke, “Yewe the kwenhe kele arne ingkirreke mpwareke nhenge ayenge-arle apetyeke mpwaretyeke.” Re akaperte ikwerenhe kwene-irreke ante, imerte angkentye uyerremele ilwemele anteme. \s1 Thultye anyentele Jesus ulte irrtyartele nterneme \p \v 31 Arlte yanhe re kwenhe aneke nhenge itne arne ingkirreke akwete-ante mpwaretyeke arlte tyeperreke ltyerretyeke. Arlte arrpenhele aneke arlte tyeperre ltyerretyeke arlte nhenge re aneke arrawe-irrentye Passover-arle. Jew akngerrepate areye ahentye anetyakenhe aneke atyalangkwe urrpetye itnenhe impetyeke nhenge arlpare anerlte-anetyeke arne arntarlkwenge-arlenge arlte tyeperre yanhe ikwerele-ureke alakenhe-arle atywerrenge itnekenhe ultakerlenge. Itne anteme Pilate apayuthneke nhenge thultye ikwerenhe areye iletyeke nhenge alhetyeke ante artwe urrpetye ngkwerne ultaketyeke arne arntarlkwele-arlenge arlpere anekeke, itne iparrpe ilwetyenhenge. Nhenge arrpenhele anteme atyalangkwe itnenhe atnarnpelhe-iletyeke itnenhe iperteke artetyeke. \p \v 32 Ikwere-iperrele Pilate yewe angkerlenge, thultye areyele alhemele artwe atherre ngkwerne ultakeke nhenge irlpare-arle anetyame arne arntarlkwele-arlenge Jesus itwele. \v 33 Nhenge itne Jesus-werne apetyeke itne renhe areke rarle kele-arle ilweke-arle aneke. Itne anteme ngkwerne ultaketyakenhe aneke. \v 34 Kenhe thultye anyentele akenhe Jesus ulte irrtyartele nterneke, iparrpe anthurre alhwe ante kwatye thelelheke. \v 35 Artwe anyentele aremele ileke nhenhe ikwere-akerte arrantherre ingkirrekele awetyenhenge arratye anteme itelaretyenhenge. \v 36 Nhenge thultye areyele Jesus ngkwerne ultaketyakenhe anekenge, ayeye nhenge arrpenhele-arle Bible-ke arrule anthurre intelhe-ileke arratye anthurre anteme aneke. Re alakenhe intelhe-ileke, \q1 “Itne ngkwerne ikwerenhe ultaketye-kwenye.” \rq Psalm 34:20.\rq* \m \v 37 Kenhe tyerrtyele angkentye arrpenhe Bible-ke intelhe-ileke alakenhe, \q1 “Tyerrtye atningkele renhe aretyenhe nhenge itne-arle irrtyartele atanthekeke.” \rq Zechariah 12:10.\rq* \s1 Joseph uthene arrpenhe areye uthenele atyalangke Jesus-kenhe inteye kweneke atheneme \r (Matthew 27:57-61; Mark 15:42-47; Luke 23:50-56) \p \v 38 Arne nhenhe-arle aneke-iperrele artwe Joseph, apmere Arimathea-arenye, Pilate-werne alhemele renhe apayuthneke re apeke Jesus akenhe tyerrtye renhe atnarnpelhe-iletyeke arne arntarlkwe-ngentyele. Joseph kwenhe apententye akngerre Jesus-kenhe aneke, re kwenhe arrpenhe areyeke ilelhetyakenhe aneke rarle kwenhe atere-irrekenge Jew akngerrepate areye-ketye. Ikwere iperrele anteme Pilate ikwere yewe angkeke. Re-anteme arrpenhe areyenge alheke atyalangke Jesus-kenhe atnarnpelhe-iletyeke. \v 39 Artwe arrpenhe nhenge Nicodemus ikwerenge alheke. Re kwenhe aneke artwe arrekwele-arle Jesus aretyeke alheke ikwerenge ingwele angkeke. Nicodemus-ele arne mwerre ntyentye akngerre ineke atyalangke apernetyeke. Arne yanhe re aneke ulthentye akngerre nhenge kilo 35-pele. \v 40 Ratherre atyalangke ineke arne mwerre ntyentye akngerre renhe aperneke imerte mantere arlpentye akngerrele imarteye-iwemele. Nhenge Jew areyele kwenhe akwetethe alakenhe renhe mpwaretyarte urreke nhenge itne ilweke-arle areye iperteke artetyenhenge, ratherre anteme alakenhe-arteke mpwareke atyalangke ikwerenhe. \v 41 Apmere nhenge itwele itne Jesus arne arntarlkweke-arleke irlpare arrerneke arne apurte anekenge, arne nhenge areye itere ampinyele tneke inteye yanhenge aneke tyerrtyele-arle iperte lyete ware tnyeke. Arrpenhele kwenhe tyerrtye uyerreke-arle artetyakenhe aneke inteye yanhe ikwerenge arrekwele. \v 42 Arlte atyeperre nhenge Jew areye-kenhe ltyerretyeke ikwerenge anetyeke-urletye angwerrele uterne irrperlenge. Kele ratherre anteme atyalangke renhe ikwerele arrernetyeke ingwe-irreketye. Inteye re kwenhe itweke anerlenge, ratherre iparrpe inteye ikwere-werne alhemele atyalangke kweneke atheneke. \c 20 \s1 Itne inteye renhe areme apmere ingkinye anerlenge \r (Matthew 28:1-8; Luke 24:1-12) \p \v 1 Arlte Sunday ingweleme anthurre nhenge ingwemerte akwetele Mary Magdala-arenye akeme-irreke inteye-werne alhemele. Nhenge yanhe ikwere irremele re areke apwerte yanhe arrpenhe areyele-arle arrerneke inteye renhe martemele kwenhe arrangkwe aneke. Kenhe tyerrtye arrpenhele apeke re ankerte-iweke inteye renhe arriwe altywere impemele. \v 2 Nhenhe renhe aremele re impemele unteke apententye akngerre ikwerenhe atherreke ileke, Simon-Peter-eke arrpenhe nhenge Jesus-arle ahentye anthurre anetyarteke. Re ikwere-atherre angkeke, “Aretyeke apetyaye. Inteye kwenhe arriwe altywere aneme. Anwerne kwenhe renhe uyarne areke. Itne kwenhe atyalangke Alartetye-kenhe renhe alengke-iwemele anwerne akutne aneme nthenheke itne renhe arrerneke.” \p \v 3 Nhenge ratherre-arle iwenhe re angkerlenge aweke, ratherre akeme-irremele inteye-werne-atheke iparrpe unteke. \v 4 Apententye akngerre arrpenhe nhenge Peter-enge arrekwele unterle-iweke arrekwele inteye-werne alheke. \v 5 Ikwere irretye-alhemele re kwene-irremele kwene-werne areke. Re akenhe mantere-ante ware areke nhenge itne-arle atyalangke ikwerenhe imarte-iwekenge. Kwene-werne areke-arle re kwene-werne irrpenhetyakenhe aneke, akethele ware tneke. \v 6 Kele Simon-Peter ingkerne apetyemele inteye ikwere-werne kwene irrpenheke mantere areke yanhe ikwerele interlenge. \v 7 Re mantere renhe-arlke areke nhenge itne-arle Jesus akaperte ayernewarreke. Tyerrtyele kwenhe mwerrentye imartiweke renhe arlenge-ulkereke, akngakelhe-ilemele mantere arrpenhe areye-ketye. \v 8 Apententye akngerre arrpenhe, nhenge arrekwele-arle inteye-werne apetyeke, irrpenheke-anteye re-arrpe areke. Kele re arratye itelareke Jesus-arle itethe-irrirtnekeke nhenge uyerreke-arle-iperre. \v 9 Nhenge urreke nhenhe-arle irretyenhenge, ratherre itelaretyakenhe aneke ikwere-akerte tyerrtyele-arle Bible-ke arrule anthurre intelhe-ilekenge nhenge Jesus itethe-irrirtnetyenheke ilweke-arle iperre akeme-irretyenhenge. \v 10 Inteye ingkinye areke-iperrele ratherre apmere ikwere-atherrenhe-werne alpeke. \s1 Jesus-arle Mary Magdala-arenyeke arrateme \r (Matthew 28:9-10; Mark 16:9-11) \p \v 11 Mary anteme inteye akethele akwete anthurre artnemele tnetyame, artnetyamele re kwene-irremele inteye kwene-areke. \v 12 Nhenge re kwene-aremele, re areke alkere-arenye atherre nhenge mantere mperlkere anthurrele irrpeke-akerte. Ratherre anerle-anerretyame nthenhele-arle atyalangke intekenge. Anyente akaperte ikwerenhele anekele-arle, arrpenhe akenhe ingke ikwerenhele aneke-arle. \v 13 Mary aremele ratherre ikwere angkeke, “Arelhaye, iwenhe ikwerenge-ame unte artneme?” \p Re akenhe angkirtneke, “Ayenge kwenhe artneme itne-arle kwenhe atyalangke Alartetye-kenhe akngerlte-iweke, ayenge akutne aneme nthenhe-arle renhe arrernekenge!” \p \v 14 Alakenhe angkemele re akngarte-iwelhemele tneke, re artwe tnerlenge yanhe ikwerenge areke, re akenhe Jesus-arle aneke, re akenhe uyarne alhengke-areke rarle Jesus anekeke. \v 15 Jesus-ele anteme renhe apayuthneke, “Arelhaye, iwenhe ikwerenge-ame unte artnepartneme? Angwenheke-ame unte untherle-aneme?” \p Re itirreke artwe re garden kwenele-arle urrkapemeke-athene, re apayuthneke, “Unte apeke tyalangke akngeke atyenge ilaye nthenhe apeke-arle unte arrerneke? The anteme inetyeke alheme.” \p \v 16 Jesus anteme ikwere angkeke, “Mary!” \p Ikwere-werne atheke anteme ularre-irremele renhe alhengke-areke re imerte angkentye Aramaic-ele angkemele “Rabboni!” akaltyele-anthenhe-anthenhe-arle ileme. \p \v 17 Jesus anteme ikwere angkeke, “Ayenge arntwirrketyale anaye ayenge-arle kwenhe Akngeye atyinhe-werne alhetyakenhe akwete. Apententye akngerre atyinhe areye iletyeke alhaye, ayenge kwenhe lyete-ante Akngeye atyinhe-werne alpetyeke. Re kwenhe Akngeye arrekantherrenhe-arlke. Ayenge Ngkarte atyinhe-werne alpeme, Ngkarte arrekantherrenhe-arlke.” \p \v 18 Nhenhe renhe awemele Mary alhemele apententye akngerre ikwerenhe areyeke angkeke, “Awerrirraye! The kwenhe lyete Alartetye arerne itethe anthurre anerlenge.” Itnenhe ingkirreke re ileke Jesus-arle ikwere angkeke. \s1 Jesus apententye akngerre ikwerenhe areyeke arrateme \r (Matthew 28:16-20; Mark 16:14-18; Luke 24:36-49) \p \v 19 Ingwe yanhe ikwerenge-anteye aneke, Sunday-nge, nhenge apententye akngerre areye-arle apurte-irremele apmere anyentenge aneke itne yanhe ikwerele anerrirretyame nhenge arriwe martemele metyileme itne-arle atere-irrerekenge Jew akngerrepate areye-ketye. Nhenge itne arriwe arnterre marteke-arle aneke Jesus arrateke itneke-arleke irrpemele, itneke angkeke, “Akngeyele arrenhantherrenhe atnerre-ileye akangkemele anetyeke!” \v 20 Angkeke-iperrele anteme re iltye atherre uthene ulte uthene imernelheke nhenge itne aremele akangkeke anthurre aneke rarle yanhe ikwerenge itnekenge anekenge. \v 21 Awethe Jesus itneke angkeke, “Akngeyele arrenhantherrenhe atnerre-ileye akangkemele anetyeke! Ayenge-arle Akngeye atyinhele yerneke-arteke, lyete anteme the arrenhantherrenhe anteme yerneme nhenge ayeye atyinhe iletyeke.” \p \v 22 Re anteme itnenhe pewe-ilekente imerte angkemele, “The kwenhe arrenhantherrenhe Utnenge Akngerre antheme, Re utnenge arrekantherre akwerneye. \v 23 Arrantherre apeke arrpenheke alakenhe angkemele, ‘Akngeye kwenhe ngkwenge ipeltye-irremele akurne areye arlkngeke unte-arle mpwareke-iperrele.’ Kele Akngeye anteme ikwere ipeltye-irremele arratye. Kenhe arrantherre apeke arrpenheke apeke alakenhe angkeme, ‘Akngeye kwenhe ngkwengenge ipeltye-irretyakenhe arne akurne areye arlkngetyakenhe unte-arle mpwarekeke.’ Kele Akngeye akenhe ikwere ipeltye-irretyakenhele aneme.” \s1 Jesus Thomas-eke arrateme \p \v 24 Ingwe ikwerele anteye, anyente kwenhe Jesus-arle akwetethe apenterle-anetyarte, nhenge Thomas arritnye, arrpenhe areyele-arle iletyarte “Rante-Rante” akwele kwenhe itnekenge anetyakenhe aneke nhenge Jesus-arle arratekele. \v 25 Nhenge Thomas-arle apetyeke, apententye akngerre arrpenhe areyele ikwere ileke, “Anwerne kwenhe Alartetye arerne.” \p Thomas akenhe itneke angkerlenge “Arrangkwe, the kwenhe uyarne itelareme. Nhenge the apeke impatye nail-ipenhe iltye ikwerenhenge ante the iltye atyinhe nail-ipenhe ingkelthele ikwere-arleke, ante iltye atyinhe ulte ikwere-arleke nhenge irrtyartele renhe atanthekeke, kele the itelaretye-kwenye arrantherre-arle renhe arratye arerneke!” \p \v 26 Kele ingwe seven-pele iperre anteme aneke apententye akngerre areye awethe apurte-irrereke nhenge arriwe areye martemele metyileke. Thomas-arlke anteme itnekenge aneke. Arriwe akenhe martemele metyileke, Jesus awethe itneke arrateke itnekenge tnemele, angkentye anyente re anteye angkeke, “Akngeyele arrenhantherrenhe atnerre-ileye akangkemele anetyeke!” \v 27 Kele re anteme Thomas-eke iltye imerneke angkemele, “Iltye ngkwinhe nhenheke-arleke arrernaye! Aletye iltyenge araye! Iltye arratye-ilaye utyene atyinhe nhenge ulteke-arleke arrernemele! Unte kwenhe ayenge uyarne itelarerne itne ngkwenge ileke ayenge-arle itethe anemenge! Kele lyete anteme unte ayenge arratye itelaraye.” \p \v 28 Kele Thomas-ele renhe aremele arratye anthurre itelareke. “Yewe, unte kwenhe Alartetye atyinhe arratye aneme Ngkarte atyinhe-arlke!” \p \v 29 Kenhe Jesus ikwere angkeke, “Unte kwenhe ayenge arratye itelareke nhenge unte ayenge arekenge ware. Kenhe Akngeye kwenhe yanhe areyeke akangkeme ayenge arratye itelaremeke-arle nhenge itne akenhe ayenge aretyakenhe anemeke!” \s1 John ilelheme nhenge iwenhenge-arle re pweke nhenhe renhe intelhe-ilekeke \p \v 30 Jesus-ele arne mwerre akngerre areye renhe ilernpenye mpwaretyarte nhenge apententye akngerre ikwerenhe areye ikwerenge anerlenge; the akenhe itnenhe ingkirreke pweke nhenheke-arleke intelhe-iletyakenhe. \v 31 Kenhe ayeye nhenhe areye tharle intelhe-ileke-akerte, tharle itneke-akerte intelhe-ileke nhenge arrantherre arratye itelaretyenhenge Jesus kwenhe aneme Akngeyele-arle atyeperre anyente renhe akngakeke yernemele, Alere ikwerenhe. Kele nhenge arrantherre arratye itelareke-arle alethe akwete Ikwerenge anetyenhe. \c 21 \s1 Jesus apententye akngerre areyeke arrateme kwatye alaye iterenge \p \v 1 Arlte urrpetye-iperrele Jesus awethe arrateke apententye akngerre ikwerenhe arrpenhemeke kwatye alaye Tiberias itweke. Alakenhe re kwenhe aneke: \v 2 Apententye akngerre seven-pele kwenhe apurte-irreke apmere yanhe ikwerele, Simon-Peter, Thomas, arrpenhe areyele-arle iletyarte “Rante-Rante” akwele, Nathanael-arlke Cana-arenye, alere atherre Zebedee-kenhe-arlke, apententye akngerre arrpenhe atherre-arlke. \v 3 Angwerre-angwerrele anteme-irreke Simon-Peter itneke angkeke, “The kwenhe irrpennge areye apeke arntwirrketyeke alheme.” \p Itne angkeke, “Anwerne ngkwengenge alheme anteye.” Kele itne kwatye alaye ikwere-werne anteme alherlte-iweke boat-eke antyeke ante kwatye iperte akngerre-werne atheke alheke. Kenhe ingwe yanhe ikwerenge itne irrpennge-arlke arntwirrketyakenhe aneke, nhenge urreke uterne arratetyenhenge itne kwatye itere-werne atheke apetyalpeke. \p \v 4 Nhenge uterne lyete atheke arraterlenge Jesus kwatye alaye iterele tnetyame. Apententye akngerre areye akenhe arlengele akwete-arle anerrirretyame boat-ele renhe uyarne alhengke-areke. \v 5 Kele Jesus anteme itneke arlkeke, “Atyewe atyinhe areyaye! Arrantherre-ame irrpennge arntwirrkerne?” \p Itne akenhe akngirtnerlenge, “Arrangkwe, anwerne irrpennge inetyakenhe.” \p \v 6 Re itneke angkeke, “Net yanhe boat-enge akwe-arratye-atheke iwaye arrantherre anteme irrpennge akngerre ipmentye arntwirrkeme.” Itne anteme net renhe akwe-arratye-atheke iweke, arratye anthurre irrpennge atningke ipmentye-anenhe arntwirrkeke. Itne uyarne anthurre net renhe akertne-ilemele utyerneke itne-arle kwenhe irrpennge atningke anthurre arntwirrkeke. \v 7 Nhenge apententye akngerre Jesus-arle ahentye anthurre anerlenge angkeke Peter-eke, “Yanhe araye Alartetye tnerle-anerlenge.” Nhenge Peter-elarle nhenhe aweke-arteke, re tyarte ikwerenheke irrpirtneke ayernelheke ikwere-arrpe kwatyeke atnarnpemele iparrpe-iparrpe Jesus-werne alhetyeke. \v 8 Apententye akngerre arrpenhe areye ahelhe itere-werne apetyewarreke boat-enge net renhe tyarre-akngemele irrpennge atningke anthurre-akerte nhenge itne-arle arntwirrkeke. Ahelhe itere re kwenhe arlenge kwenye aneke, metre 100-pele ware kwenhe aneke. \v 9 Nhenge ahelhe itereke-irremele itne boat-enge atnarnpeke, ure aperrke amperle-anerlenge areke. Ure aperrkeke-arleke irrpennge urrpetye amperle-aneme yanhe ikwerenge merne tampe-arlke ure iterele interle-anerlenge. \p \v 10 Kele Jesus itneke angkeke, “Irrpennge arrpenheme akngetyaye arrantherre-arle arntwirrkernenge.” \v 11 Simon-Peter anteme alpemele boat-eke antyeke, irrpennge areye arunthe anthurre arntirrkwemele re tyarre-akngeke itnenhe ahelhe itere-werne. Irrpennge 153-pele anthurre. Irrpennge atningke anthurre akenhe, net re akenhe alterrelhetyakenhele aneke. \p \v 12 Jesus anteme itneke angkeke, “Merne perinpethe arlkwetyeke apetyaye!” Itne anteme apetyeke arrernelhemele, arrpenhe kwenhe atnerre awelhetyakenhe aneke nhenge renhe apayuthnetyeke, “Angwenhe-ame unte?” Itne kwenhe alengke anekenge re apeke Alartetye itnekenhe arratye anekeke. \v 13 Jesus-ele merne tampe ineke itnenhe antheke irrpennge-arlke itne anteme arlkweke. \p \v 14 Nhenge nhenhe kwenhe urrpetye-ngare anteme Jesus imernelheme apententye akngerre ikwerenhe areyeke Akngeyele-arle kwenhe renhe itethe-ilirtneke-arle nhenge re uyerreke-arle-iperre. \s1 Jesus Peter-eke angkeme \p \v 15 Ikwere-iperrele nhenge arlkweke-arle-iperre Jesus Simon-Peter apayuthneke, “Simon, alere John-kenhe, apententye akngerre nhenhe areye kwenhe atyenge ahentye anthurre aneme. Kenhe unte-ame atyenge ahentye aneme itnekenge awethe-ulkere?” \p Re akenhe angkirtneke, “Yewe, Akngerrepataye, unte nhenge itelareme ayenge-arle ngkwenge ahentye anthurre anemeke.” \p Jesus akenhe angkerlenge, “Apententye akngerre atyinhe areye arntarnte-araye, nhenge yepe-yepe arntarnte-arentye akngerrele-arteke yepe-yepe akwerrke ikwerenhe areye arntarnte-aremele itnenhe wantemele-arlke.” \p \v 16 Kele re awethe Simon apayuthneke, “Simon, alere John-kenhe, unte-ame atyenge ahentye anthurre aneme?” \p Re akenhe angkirtneke, “Yewe, Akngerrepataye, unte nhenge itelareme ayenge-arle ngkwenge ahentye anthurre anemeke.” \p Jesus akenhe akngirtnerlenge, “Apententye akngerre atyinhe areye arntarnte-araye, nhenge yepe-yepe arntarnte-arentye akngerrele-arteke yepe-yepe akwerrke ikwerenhe areye arntarnte-aremele.” \p \v 17 Re awethe Simon apayuthneke, “Simon, alere John-kenhe, unte-ame atyenge ahentye anthurre aneme?” \p Kenhe Peter re akenhe anteme alhwarrpe-irreke rarle urrpetye-ngarele apayuthnekenge. Re anteme Jesus-eke angkirtneke “Akngerrepataye unte arne ingkirrekeke akaltye anthurre aneme. Unte atyenge-arlke akaltye anthurre aneme, unte itelareme ayenge ngkwenge ahentye anthurre aneme.” \p Jesus anteme ikwere angkeke, “Apententye akngerre atyinhe areye arntarnte-araye, nhenge yepe-yepe arntarnte-arentye akngerrele-arteke yepe-yepe akwerrke ikwerenhe areye arntarnte-aremele. \v 18 Nhenhe mwantyele awaye ayenge-arle kwenhe ngkwenge anthurre angkerlenge. Itelaraye nhenge unte artwe akwerrke anerlenge unte nhenge akeme-irremele arne ngkwinhe areye mpwarelhetyarte alhetyenhenge, unte nhenge alheme nthenhe-werne re apeke unte-arle ahentye aneme. Kenhe urreke, nhenge unte ampwe-irremele unte iltye akertne-irretyenhe, arrpenhe areyele iltye ngkwinhe ayernetyenhe ngenhe anteme apmere-werne yerrele akngeme unte-arle alhetyeke ahentye anetyakenhe.” \v 19 Nhenge Jesus nhenhe re angkemele re kwenhe imernetyame nthakenhe-arle tyerrtye arrpenhe areyele urreke nhenge Peter arntirrkwetyenhenge, iltye ayernemele renhe yerrele akngetyenhe renhe irrerlknge atwetyeke. Urreke, itne aweke iperre Peter-arle alakenhe ilwerlenge, tyerrtye atningkele kwenhe Akngeye utyernetyeke tnakemele Peter-elarle Akngeye akwetethe atnerre anthurre itelaretyartenge Jesus apenterle-anemele. \p Kele Jesus anteme Peter-eke angkeke, “Ayenge apentaye.” \s1 Peter-elarle Jesus apayuthneme nthakenhe-arle irretyenheke John-eke \p \v 20 Arrantherre itelaraye, apententye akngerre nhenge Jesus-arle ahentye anthurre anemeke. Nhenhe kwenhe apententye akngerre rante-rante nhenge alernelheme itwe Jesus-nge-arlenge nhenge itne merne apurte arlkwetyamele Passover arrawe-irrentye tyeperrele-ureke ikwere angkemele, “Akngerrepataye, angwenhele-ame nhenge anwernenge-arle ngenhe iltye anthetyenhe arrpenhe areyele ngenhe irrerlknge atwetyeke?” Kele Peter anteme ingkerne alkngarelheke apententye akngerre nhenge ingkernele apetyelenge areke. \v 21 Kenhe Peter-ele renhe areke iperrele, Jesus apayuthneke, “Akngerrepataye, artwe nhenhe-arle-artaye? Nthakenhe-arle-irretyenhe ikwere?” \p \v 22 Jesus akenhe angkirtnerlenge, “Alakenhe apeke, ayenge apeke ahentye-aneme, the kele renhe itethe-arle atnyeneme nhenge re ayenge aretyenhenge ayenge urreke apetyalperlenge. Kenhe renhe aretyale anaye yanhe ikwere-akerte itirremele. Arrantherre ayenge-tetye apentetyeke.” \p \v 23 Kenhe apententye akngerre Jesus-kenhe ayeyele ayeye nhenhe awemele itne itirreke Jesus-arle angkekeke-athene, “Apententye akngerre nhenhe kwenhe ilwetye-kwenye anetyenhe.” Kenhe tyerrtye arrpenhe areyele ayeye arrpenhe ilerlte-apeke apententye akngerre arrpenhe areyeke. Jesus kwenhe angketyakenhe apententye akngerre arrpenhe nhenge-arle ilwetyakenhe anetyenheke. Re kwenhe alakenhe ware angkeke, “Alakenhe apeke, ayenge apeke ahentye aneme, the kwenhe renhe itethe atnyeneme nhenge re ayenge aretyenhenge ayenge urreke apetyalperlenge. Renhe aretyale anaye yanhe ikwere-akerte itirremele.” \s1 Jesus-elarle arne arrpenhe areye mpwareke \p \v 24 Nhenhe kwenhe apententye akngerre re anteye aneme nhenge areke-arle arne nhenhe areye nhenhenge intelhe-ilerlenge. Anwerne ingkirrekele itelareme rarle anwerneke arratye ilemenge arne nhenge areye rarle areke aweke-arlke. \p \v 25 Kenhe arrantherre itelareme Jesus-elarle arne arrpenhe atningke-arle mpwaretyarte. Nhenge tyerrtye areyele apeke ayeye ingkirreke-arle pweke atningkeke intelhe-ileme, kele pweke ingkirreke yanhe areyele ahelhe nhenhe anthurre artetyenhenge. Arrangkwe-arle akenhe, the kwenhe ayeye urrpetye ware intelhe-ileke. \p Kele, yanhe alakenhe ware.