\id GEN EA-Genesis 1-2:4 date 25-02-96 Broad-AAIB. Typing: Judi Harland \ide UTF-8 \h Genesis \toc1 Genesis \toc2 Genesis \toc3 Gen \mt1 Genesis \c 1 \s1 Ngkartele apmere ahelhe nhenhe uthene alkere uthene arrpmerneme \p \v 1 Lyetenyenge akwele, arne anetyakenhenge-urrke, Ngkartele apmere ahelhe nhenhe uthene alkere uthene arrpmerneke. \v 2 Urreke Ngkartele arne iwenhe-iwenhe apeke renhe arrpmernetyenhenge, apmere ahelhe nhenhe re arltwe anthurre anekenge, arneke arrangkwe anthurre aneke. Arrekwele anthurre re ingwemerte anthurre aneke. Ingwemertele apmere ahelhe nhenhe-arlke, kwatye-arlke arteke. Rlke akngerre anthurrele wernetyame angkulye akantyere ingwemerte anthurre areye utepe-utepe-irretyame kwatye artepele. \s1 Arlte arrekwele nhenhe-arle \p \v 3 Ngkarte anteme angkeke, “Alkngenthe pwarrtyaye!” Kenhe arratye alkngenthe iparrpe pwarrtyerlenge. \v 4-5 Re areke alkngenthe pwarrtyentye Rarle aknganeke-arle mwerre aneke. Kele imerte Re alkngenthe pwarrtyentye arritnye akemele “Arlte,” arlte-ngentyele ingwemerte akalkelhe-ilemele, kele imerte Re ingwemerte arritnye akemele “Ingwe.” Kele angwerre-angwerre-irreke, ingwemerte-irremele ingwemerte rarle aneke, ingweleme anteme irreke. Alakenhe arlte anyente arrwekele nhenhe re aneke. \s1 Arlte atherrame anteme \p \v 6 Kele imerte Ngkarte kwatyeke angkeke, “Kwatyaye akalke-irraye, atherrame mpwaremele itepele-ante atherre akenhe mpwelekenge mpepele kwatyeke arrangkwe anetyenhenge, kwatye awenge arrpenhe kwenele kwatye awenge arrpenhe akertnele.” \v 7 Kele yanhe-ngentyele alakenhe rarle ratherre irreke. Re arrkngerte arrerneke ikwere-atherre, ratherre urlerteke-urlerte anetyeke. Kwatye arrpenhe arrkngerte ikwerenge akertnenyele inteke, kenhe kwatye arrpenhe arrkngerte ikwerenge kwenele. \v 8 Ngkartele arrkngerte mpwepeke renhe “alkere” arritnye akeke. Kele angwerre-angwerre-irreke, ingwemerte-irremele ingwemerte rarle aneke, ingweleme anteme irreke. Kele imerte ingweleme-irreke arlte-irremele, arlte atherrame tnetye-alpeke. \s1 Arlte urrpetye anteme \p \v 9 Kele Ngkarte angkeke, “Kwatye ingkirreke kwenele-arle inteme ahelhe yanhenge akalke-irremele intaye ahelhe ararrtye irretyenhenge!” Kenhe alakenhe-arle irrerlenge Ngkarte-arle angkeke-arteke. \v 10 Ngkartele anteme apmere ararrtye yanhe renhe arraterlenge “ahelhe” atniweke, kenhe kwatye Rarle apurtelhe-ileke yanhe renhe Re “kwatye alaye” atniweke. Ngkartele areke iwenhe-arle Re aknganeke-arle mwerre aneke. \p \v 11 Yanhe iperre-ngentyele Ngkarte angkeke, “Ahelhe-ngentyele arne-arlke, merne-akerte-arlke, arne arrpenheke-arrpenhe areye-ngentyele annge ikwerenhe-arrpe-arle urlerteke-urlerte, name atherrke-arlke arrpenhe-arrpenhe lyapewarraye!” Alakenhe-arle irrerlenge Ngkarte-arle angkeke-arteke. \v 12 Ahelhe-ngentyele name atherrke-arlke, arne atningke areye, arrpenheme annge-akerte areye-arlke, arne atningke merne annge itnekenhe-arrpe-arle urlerteke-urlerte. Ngkartele areke iwenhe-arle Re aknganeke-arle mwerre aneke. \v 13 Kele angwerre-angwerre-irreke, ingweleme irremele arlte-irrintyemele arlte arrpenhe ikwerele. Arlte urrpetye anteme-arle. \s1 Arlte number 4 \p \v 14-15 Ngkarte Re imerte angkemele, “Alkngenthe atningke akertnenge arrataye, alkerele pwarrtyetyeke, itne-arle arlte ingwenge akalkelhe-iletyenhenge! Alkere akertnele akwete anaye ingkirrekele itelaretyeke ilengare itne unernte-werretyeke.” Alakenhe-arle irrerlenge Ngkarte angkeke-arteke. \v 16 Ngkartele alkngenthe akngerre atherrame arrpmerneke. Re arrpmerneke alkngenthe arrpenhenge akngerre-ulkere arltenge pwarrtyetyeke, arlennge-arle. Kele imerte re alkngenthe akweke-ulkere arrpmerneke ingwele anteme pwarrtyetyeke. Re kwerralye ingkirreke-arlke arrpmerneke. \v 17 Re alkngenthe atningke alkereke arrerneke, arlennge, atnyentye, kwerralye areye, ahelhe-werne-atheke itne pwarrtyerlte-anetyeke. \v 18 Re arlennge arrerneke arlteke akngerrepate anetyeke, atnyentye uthene kwerralye uthene arrerneke ingweke akngerrepate anetyeke. Alakenhe-arle Re alkngenthe atherrame alkereke arrerneke, arlte uthene ingwe uthene ikwere-atherrenge-arrpe akalke-akalke anerle-anerretyeke. Ngkartele areke iwenhe-arle Re aknganeke-arle mwerre aneke. \v 19 Kele angwerre-angwerre-irreke, ingweleme irremele arlte-irrintyemele arlte arrpenhe ikwerele. Arlte urrpetye arrpenhe nhenhele arlte awethe arrpenhe anteme aneke. \s1 Arlte number 5 \p \v 20 Kele imerte Ngkarte angkemele, “Ayenge ahentye-aneme kwatye alayeke akngerre-irraye irrpennge arrpe-anenhe-akerte-arlke iwenhe-iwenhe arrpenhe kwatye alaye-arenye areye-akerte-arlke. Ayenge ahentye-aneme thipeke iwenhe-iwenhe apeke arrantherre kele alkereke-irretyeke. Ayenge thipe arrekantherre ahentye-aneme atningke-irraye.” \v 21 Kele imerte Ngkartele irrpennge areye-arlke, kwatye-arenye akngerre-apenhe areye-arlke arrpmerneke, arrpenhe ingkirreke kwatyele anenhe-anenhe re arrpmerneke. Re thipe arrpe-anenhe anthurre arrpmerneke alkereke-irretyeke. Ngkartele areke iwenhe-arle Re aknganeke-arle mwerre aneke. \v 22 Ngkarte itneke mwerre angkemele, “Ayenge arrekantherre ahentye-aneme atningke anthurre akngerre-irraye, akweke areye atningke atnyenewarraye! Arrantherre kwatye alaye-arenye atningke-irraye kwatye mpwanke-irretyeke. Arrantherre thipe areye-arle atningke anthurre akngerre-irraye, alkere mpwanke-irraye.” \v 23 Kele angwerre-angwerre-irreke, ingweleme irremele arlte-irrintyemele arlte arrpenhe ikwerele. Arlte arrpenhe nhenhele number 5 anteme-arle. \s1 Arlte number 6 \p \v 24 Kele imerte Ngkarte angkeke, “Ayenge ahentye-aneme apmere arrpe-anenheke ahelheke itethe areye atningke-irretyeke. Kere arlkwentye akngerre areye-arlke, kere arlkwentye akngerre-kwenye areye-arlke, kere ingke-akerte areye-arlke, arrentye areye-arlke arne akweke nhenge ahelhele unthentye akngerre areye, arrpenhe nterte areye-arlke, arrpenhe ahe akngerre areye-arlke. Ingkirreke anthurre ayenge ahentye-aneme atningke-irretyeke.” Alakenhe-arle irrekenge Ngkarte-arle angkeke-arteke. \v 25 Kele Ngkartele ingkirreke anthurre aknganeke. Rarle kere iwenhe-iwenhe apeke ingke-akerte areye-arlke, arrentye arrpenheke-arrpenhe areye-arlke arne akweke nhenge ahelhele unthentye akngerre areye, arrpenhe nterte areye-arlke, arrpenhe ahe akngerre areye-arlke, re arrpmerneke. Ngkartele areke iwenhe-arle Re aknganeke-arle mwerre aneke. \p \v 26-27 Kele ikwerenge-ntyele Ngkarte angkemele, “Anwerne tyerrtye mpwarewarreye anwerne-arteke. Itne anteme-arle ingkirrekeke akngerrepate anetyenhenge itnenhe arntarnte-aremele: kwatye-arenye ingkirrekeke-arlke, thipe alkere-arenye ingkirrekeke-arlke, arrentye arrpenheke-arrpenhe areyeke-arlke arne akweke nhenge ahelhele unthentye akngerre areye-arlke, arrpenhe nterte areyeke-arlke, arrpenhe ahe akngerre areyeke-arlke, akngerre-arlke akweke areyeke-arlke ingkirreke anthurreke.” Kele Ngkartele tyerrtye areye aknganeke Re-arteke anthurre anetyeke, Re urreye uthene marle uthene aknganemele. \p \v 28 Kele imerte Ngkarte itneke mwerre angkemele, “Ayenge ahentye-aneme arrantherre ampe areye atnyenetyeke, ayenge ahentye-aneme ampe atningke anthurre atnyenetyeke itne-arle apmere arrpe-anenhe-werne anteke-irretyeke ahelhe nhenhe arrpe-anenhele. Ayenge ahentye-aneme arrantherre apmere ahelhe nhenheke akngerrepate anetyenhenge renhe arntarnte-aretyeke. Arrantherre ingkirrekeke akngerrepate anerrirretyenhe, kwatye-arenye ingkirrekeke-arlke, thipe ingkirrekeke-arlke, arrpenhe ahelhe-arenye ingkirrekeke-arlke, arne iwenhe-iwenhe ingkirrekeke apeke.” \v 29 Kele imerte Re angkemele, “Araye, The arrenhantherrenhe merne antheme arlkwetyeke, iwenhe-iwenhe renhe apeke, merne ntange-akerte areye, arne alhengkweltye merne-akerte, ingkirreke alakenhe renhe arlkwenhe-arlkwenhe-arle. \v 30 Kele The name atherrke ahelhe yanhe ikwere arrernemele kere alhengkweltye ahelhe-arenye ingkirrekeke, thipe alkere-arenye ingkirrekeke, arrpenhe iwenhe-iwenhe apeke ingkirrekeke atherrke arlkwenhe-arlkwenhe itneke.” Alakenhe-arle irrerlenge Ngkarte-arle angkeke-arteke. \p \v 31 Ngkartele areke iwenhe-arle Re mpwareke-arle mwerre anthurre aneke. Kele angwerre-angwerre-irreke, ingweleme irremele arlte-irrintyemele arlte arrpenhe ikwerele. Arlte nhenhele number 6 uyerreke. \c 2 \s1 Arlte number 7 \p \v 1 Alakenhe renhe-arle Ngkarte ingkirreke mpwarentye uyerreme. Re alkere, ahelhe, arrpenhe ingkirreke anthurre-arle mpwarentye uyerreme. \v 2 Arlte six-pele-iperre, kele Re ingkirreke mpwarentye uyerreke-arlenge. Arlte arrpenhele, arlte number 7, Re imerte arrernelheke ltyerremele. \v 3 Kele imerte Ngkartele arlte nhenhe renhe arrpenhe ulkere-arle mpwaremele, ikwerenhe-arrpe-arle. Re renhe arlte apurrke mpwareke tyerrtye areyele-arle Ngkarte itelarerrirretyeke. Alakenhe Re aknganeke Rarle ingkirrenyeke mpwarentye uyerreke-arlenge arlte 7-nge ltyerremele aneke. \p \v 4a Ayeye arrpenhe nhenhele ileme nthakenhe-arle Re alkere uthene ahelhe uthene aknganeke, arne arrpenhe ingkirreke anthurre re aknganeke. \p \v 4b-5 Ngkartele ahelhe uthene alkere uthene arrpmerneke. Ayeye nhenhe arne ingkirreke-akerte Rarle arrpmerneke. Kenhe apmere ahelhe akenhe arltwe ware-arle aneke, arne areye-arlke arne atherrke areye-arlke lyapetyakenhe ahelhenge Ngkartele-arle kwatye yernetyakenhe akwetenge ahelhele urntetyeke. Kenhe Re akenhe tyerrtye areye aknganetyakenhe akwete ahelhe renhe atyerte-iletyeke kartene mpwaretyenhenge. \v 6 Kwatye pintye ahelhe-ngentyele arrateke ahelhe terte mpwaremele. \s1 Ngkartele artwe arrekwelenye aknganeme \p \v 7 Kele imerte Ngkartele ahelhe ineke ahelhe yanhenge tyerrtye aknganeke. Ngkartele imerte alhe renhe pewe-ilemele renhe itethe-ilemele, kenhe tyerrtye re akenhe arratye-arle itethe-irrerlenge. \s1 Kartene Eden arritnye aneme-akerte \p \v 8 Yanhe ikwerenge-ntyele Ngkartele kartene arrpmerneke ikngerre-ampinyeke apmere Eden arritnye ikwere atniweke. Kele imerte Re tyerrtye nhenge kartene ikwere arrernemele. \v 9 Kele imerte Ngkartele arne mwerre arrpenheke-arrpenhe areye ahelhe-ngentyele arratelhe-ilemele arrerneke, arne merne mwerre-akerte areye-arle arlkwenhe-arlkwenhe-arle, arne arrpenheme akenhe mwerre aretyeke ware-arle. Kartene mpepe ikwerele Re arne impene atherre ngkernemele lyapelhe-ileke, arne anyentele itethele-antheme-arle, kenhe arne arrpenhe re akenhe tyerrtye areye akaltyele-antheme itne-arle itelarerrirretyenhenge arne iwenhe apeke mwerre areye, arne iwenhe apeke akurne areye. \p \v 10-14 Lhere apmere Eden-ele awenge alheme kartene yanhe anhemele arne ingkirrenyeke lyapelhe-ilemele. Kele imerte lhere akalke-irremele lhere four-peleke. Lhere arrekwele Pishon arritnye, awenge alheke apmere Havilah-ele. Apmere yanhele gold uthene apwerte mwerre akngerre arrpenhe areye uthene, ankere ikwemeye-arteke anthurre ntyentye aneke. Lhere arrpenhe Gihon arritnye, awenge alheke apmere Cush-ele. Lhere arrpenhe Tigris arritnye, awenge alheke apmere Assyria ikngerre ampinyele. Lhere arrpenhe Euphrates arritnye aneke. \p \v 15 Kele imerte Ngkartele tyerrtye nhenge inemele apmere Eden ikwere arrerneke, kartene ikwere urrkaperle-anetyeke ahelhe atyerte-ilemele arne-arlke lyapelhe-iletyeke, renhe arntarnte-arerle-anetyeke. \v 16 Kenhe Ngkartele akenhe renhe alkngarre-ileke, “Arne atningke kartenele aneme, mwerre unte merne annge areye arne yanhe areye-ngentyele arlkwetyeke, kele unte arlkwe. \v 17 Kenhe arne anyente tnerlenge unte ikwerenge merne annge arlkwetyeke-kwenye-arle. Kenhe arne yanhele tyerrtye areye akaltyele-antheme itne-arle itelarerrirretyenhenge arne iwenhe apeke mwerre areye, arne iwenhe apeke akurne areye. Arne renhe impaye! Merne annge arne ikwerenge arlkwetyale! Unte apeke yanhe-ngentyele merne annge arlkwetyenhe, arlte yanhe ikwerele kele unte iparrpe anthurre ilweme-arle.” \p \v 18 Kele imerte Ngkarte awethe angkeke, “Artwe nhenhe anyente-arenye aneme, alakenhe mwerre anetyakenhe-arle. The kele ikwere atyewe mwerre aknganetyenhe, irlkwatherre ikwerenhe. Tyerrtye nhenhe ikwere arratye mwerre anetyenhenge.” \p \v 19 Urreke Re marle aknganetyenhenge, Ngkartele ahelhe-ngentyele kere areye arrpenhe ingkirreke aknganeke, thipe alkere-arenye ingkirreke-arlke Re aknganeke. Re imerte itnenhene artwe ikwere-werne akngetyeke imernemele re aretyeke, arritnye iwenhe renhe apeke itnenhene atniwetyenhenge. Kele arritnye iwenhe apeke artwe re itnenhene antheke, nhenhe kele arritnye itneke akwete-ante aneke. \v 20 Artwe re imerte kere arrpenheke-arrpenhe ingkirreke-arlke thipe alkere-arenye itnenhene-arlke arritnye antheke. \p Kenhe irlkwatherre artwe-kenhe anetyakenhe akwete. \v 21 Yanhe ikwerenge-ntyele Ngkartele artwe renhe ankwe-ileke, artwe re ankwe akngerre anteme interlenge. Re ankwe akngerre interlenge Ngkartele utyipme anyente ulte ikwerenhenge ineke, altywere renhe tyelkele martemele anteme. \v 22 Utyipme yanhenge, rarle artwe ikwerenge inemele, Ngkartele marle anteme aknganeke. Kele imerte Re arelhe artwe ikwere-werne akngeke renhe anthemele. \p \v 23 Kenhe artwele arelhe aremele, re angkeke, “Araye! Nhenhe-athewe irlkwatherre atyinhe anthurre re. Ngkartele utyipme atyinhe inemele, tyelke atyinhe uthene marle irlkwatherre atyenge aknganetyeke. Renhe kele arritnye “arelhe” aketyeke, rarle artwe-ngentyele-arle aknganekenge.” \v 24 Alakenhe ikwerenge artwele anyikwe uthene mikwe uthene imperle-alhemele arelhe anewe-aketyeke. Anewarte ratherre anyente-irremele, ratherre tyerrtye anyente-arteke. \p \v 25 Kenhe arlte yanhe ikwerele artwe uthene arelhe uthene tyerrtye akethe yenpe-ante anthurre anerle-anerreke, apure-irrerle-anerretyange. \c 3 \s1 Ayeye anewarte atherre-akerte Ngkarteke-arle akangkwe-irrerle-anerretyakenhe \p \v 1 Kenhe apmwe re akenhe arrpenhe ingkirrekenge ilyernpenye ulkere Ngkartele-arle mpwarekenge. Arlte anyentele apmwele arelhe renhe ularele apayuthnetye-alheke, “Nthakenhe-ame unte itirreme? Yanhe-ame arratye akwele Ngkartele-arle ileke, ‘Mpwele merne annge arne ingkirreke-ngentyele kartene nhenhenge arlkwetyale anetyeke?’” \p \v 2 Kenhe arelhe re akenhe apmwe ikwere angkirtneke, “Arrangkwe, yanhe arratye anetyakenhe! Ngkartele ilerneke ileke mwerre akwele merne annge ingkirreke kartene nhenhenge-ntyele arlkwerle-anerretyeke. \v 3 Kenhe arne anyente ware kartene mpwepele aneme, ikwerenge-ntyele kwenhe Ngkartele ilernenhe alkngarre-ileke, ‘Mpwele arne yanhenge arlkwetyale anetyeke, mpwele arne renhe anpetyale anetyeke. Mpwele apeke merne annge arne mpwepele yanhe-ngentyele arlkweme kele ilwerle-anerretyenhenge!’” \p \v 4 Kenhe apmwe re akenhe angkeke, “Arratye anetyakenhe! Mpwele apeke merne annge yanhe arlkwerle-anerremele kenhe mpwele ilwerle-anerretyeke arrangkwe-arle! \v 5 Ngkartele mpwele alakenhe mpwaretyeke-kwenye ileke Rarle itelaremele mpwele-arle merne annge ikwere iperre-ngentyele arlkwemenge, akaltye anthurre irretyenhele. Kele imerte mpwele Ngkarte-arteke anteme anerle-anerremele, mpwele-arle itelaretyenhenge arne iwenhe apeke mwerre areye, arne iwenhe apeke akurne areye. Kele mpwele apeke yanhe itelareme, mpwele Ngkarte-arrpe-arteke anerle-anerretyenhenge.” Alakenhe-arle apmwe ularele angkeke. \s1 Arelhe uthene artwe uthenele akurne mpwareme \p \v 6 Apmwe re angkeke-arle iperre arelhe re arne renhe arerle-anemele itirreke, “Arne nhenhe apeke mwerre anthurre merne annge nhenhe apeke mwerre arlkwetyeke anteye.” Re awethe itirremele, “Ayekaye, the apeke merne nhenhe arlkwemele, ayenge kele Ngkarte re-arteke antime irremere.” Kele imerte re alhemele merne annge renhe arne nhenge kartene mpwepenge inemele arlkwemele. Re imerte akweke apeke akngemele artwe anewikwe renhe anthetyeke. Kenhe artwe anewikwele akenhe merne renhe anteye arlkwerleke-arle. \v 7 Kele ratherre-arle arlkwerle-anerreke-arle iperre kele iparrpe anthurre akaltye anteme anerle-anerreke. Kele ratherre imerte arerrerle-aneke akaltye aneke ratherre-arle tyerrtye akethe yenpe-ante anthurre anteme anerle-anerremele. Iparrpe anthurre apure anteme irrerle-anerremele. Kele imerte utyerrke arlpelhe anteme ratherre inemele, arlpelhe anyenteke-ilemele alpele mpwarerle-anerreke ikwere-atherrenhe-arrpe tyerrtye akethe artelhetyeke. \s1 Artwe uthene arelhe uthene Ngkarteke anyente-irreme \p \v 8 Kele angwerre-angwerrele ratherre Ngkarte awerle-anerreke kartenele irrerntenge untherlenge. Kenhe ratherre Ngkarte-ketye alengke-iwelherle-anerreke, arne artnele. \v 9 Kenhe Ngkarte re akenhe artwe ikwere antangkeke, “Nthenhe-ame unte?” \p \v 10 Artwe re tyerneke, “The ngenhe kartenele untherlenge aweke, ayenge atere-irreke anteme, ayenge-arle tyerrtye akethe yenpe-ante aneke. Alakenhe ikwerenge ayenge ngkwengetye alengke-iwelheke anteme.” \p \v 11 Kenhe Ngkartele renhe apayuthneke, “Angwenhele-ame ngkwenge ileke unte-arle tyerrtye akethe yenpe-ante aneme? Unte-ame merne annge arne yanhe-ngentyele ineke renhe arlkweke? Unte-ame itelareme Tharle ngenhe ileke arne yanhe impetyeke, merne annge arne yanhe-ngentyele arlkwetyale?” \p \v 12 Kenhe artwe angkirtnerlenge, “Ngkarte-aye, arelhe nhenge unte-arle ayenge irlkwatherre atyenge antheke, re-thewe ayenge merne annge arne yanhe-ngentyele antheke arlkwetyeke, kele the arlkweke.” \p \v 13 Kenhe Ngkartele anteme arelhe apayuthneke, “Iwenhe-ame unte mpwareke?” \p Arelhe angkirtnerlenge, “Apmwe rarle atyenge urrtyirremele ilekenge. Alakenhe ikwerenge the merne annge arlkweke anteme.” \s1 Ngkartele apmwe renhe artimperre-iweme \p \v 14 Kele imerte Ngkartele apmwe ileke, “Unte marle yanheke akurne mpwarekenge, The ngenhe-ante artimperre-iweme, kenhe kere arrpenhe areye artimperre-iwetyakenhe. Kele arlte nhenhe-ngentyele-arle unte kele atnertele artnerre-akemele, ulpmernte arlkwerle-apetyeke. Kele alakenhe rarle ngkwenge anetyenhe akwetethenhe-akwetethe. \v 15 Kele arelhe yanhe uthene ampe ikwerenhe areye-arlke, itnekenge ingkirreke-arlke akwetethe-arle ngkwenge ahele uthnerrerlte-anetyenhe ilengareke-atwetye apeke. Kele lyete-ngentyele tyerrtye ingkirreke-arle apmwe areye-arlke akwetethe ahele uthnerrerle-anetyenhe. Tyerrtye areye akaperte ngenhe ulthetyenhe, kenhe unte akenhe renhe alkngerurrke-arle uthnetyenhe.” Alakenhe-arle Ngkartele apmwe renhe artimperre-iweke. \s1 Ngkartele arelhe renhe artimperre-iweme \p \v 16 Kele imerte arelhe renhe re ileke, “Kenhe arlte nhenhenge-ntyele The ngenhe rlkerte akngerre anthetyenhe unte ampe akweke atnyenetyenhenge. Unte anewe ngkwinheke alhirretyenhe, kenhe arrangkwe-arle, kenhe re akenhe ngkwenge akngerrepate anetyenhe.” Alakenhe-arle Ngkartele arelheke nhenge angkeke. \s1 Ngkartele artwe renhe artimperre-iweme \p \v 17-18 Kele imerte artwe renhe anteme Ngkartele ilemele, “The ngenhe ileke merne arne yanhe-ngentyele arlkwetyale anetyeke, arne nhenge kartene mpwepele tnerlenge. Kenhe unte akenhe Atyenge akangkwe-irretyakenhe anewangkweke-tetye akangkwe-irremele, merne annge yanhe arlkwemele. Alakenhe ikwerenge The ahelhe ingkirreke renhe artimperre-iweme, renhe akurne-ilemele ngkwenge-ketye. Ahelhe arrpe-anenhele arne akurne areye lyapeme, arne lyeke-akerte areye-arlke lyapemele. Kele lyete-ngentyele unte ilwetyeke-atwetye unte arnterre anthurre urrkapetyenhe merne lyapelhe-ilemele arlkwetyeke. Unte merne kartene nhengenge awethe arlkwetyeke anetyakenhe, merne arrpenhe pwetye-arenye ware-ante-arle unte arlkwetyenhe. \v 19 Lyete-ngentyele unte arnterre anthurre urrkapemele antyeye akngerrele anteme merne ngkwinhe lyapelhe-iletyeke ware. Kenhe unte apeke arnterre urrkapetyakenhe kele imerte unte angayakwe re anteme, atnerte ulthetyakenhe anteme anerle-anetyenhe. Unte warrke akwete mpwarerle-anemele ilwetyeke-atwetye, unte kele-arle ilweke iperre ahelhe anteme irretyenhe. The ngenhe ahelhe-ngentyele mpwareke unte ahelhe irrirtnetyenhe.” Kenhe alakenhe rarle Ngkarte artwe yanhe ikwere angkeke. \s1 Ngkartele Adam uthene Eve uthene kartene-ngentyele aywepeme \p \v 20 Yanhe ikwerenge-ntyele artwele arelhe anewikwe renhe “Eve” arritnye antheke, Eve ileme “itethe” re, tyerrtye ingkirreke anthurre ikwerenge-ntyele aneme lyete. \v 21 Kenhe Ngkartele Adam ikwere uthene, anewikwe utheneke mantere kere yenpe-ngentyele mpwareke, ratherre artelhetyeke. \p \v 22 Nhenhe ikwerenge-ntyele Ngkarte angkeke, “Araye, ratherre merne arne yanhe-ngentyele arlkwerle-anerreke-arle iperre anwerne-arteke anteme-irreke, kele ratherre re itelareme iwenhe apeke mwerre-akerte, iwenhe apeke akurne-akerte. Alakenhe ikweretye anwerne renhe-atherrenhe kartene nhenhe-ketye arratelhe-ilemele yernetyeke. Ratherre apeke merne arne yanhenge-arlke arlkweme, arne nhenge itethe anthemenge-arle, ratherre itethe akwete-ante anemere ilwetyakenhe-arle. Alakenhe irreketyenge, anwerne renhe-atherrenhe apmere nhenhenge arratelhe-ilemele aywepeme.” \v 23 Kele imerte Ngkartele renhe-atherrenhe apmere Eden kartene ikwerenge arratelhe-ilemele aywepeke, ratherre apmere arrpenhele ahelhe atyerte-ilemele merne-arlke lyapelhe-iletyeke, artwe-arle ahelhe ikwerenge mpwarekenge. \v 24 Renhe-atherrenhe aywepekarle-iperre, Ngkartele apmere Eden kartene ikwerenge ikngerre-ampinyeke arlpelhe-akerte alkere-arenye ikwerenhe areye ngkerneke, itne arne arrirlpe ure-akerte atnyenerlenge, kartene renhe akayake-iletyeke, tyerrtye areye apetyewarreketyenge arne yanhe-ngentyele inerrirreketye arne nhenge itethe-arle antheme. \c 4 \s1 Ayeye Cain uthene Abel uthene-akerte \p \v 1 Yanhe ikwerenge-ntyele, Eve Adam-nge inteke re anteme ampe-akerte irremele. Urreke re ampe urreye akweke atnyeneke, Cain arritnye atniwemele. Kenhe Eve angkeke, “Atyinhe ampe akweke urreye inteke Ngkarte Akngerre-arle atyengenge anekenge.” \v 2 Kele imerte, re awethe ampe-akerte-irremele. Kele ampe urreye arrpenhe atnyeneke Abel arritnye anteme re atniwemele, re atyikwe Cain-kenhe. \p Abel amangkemele akngerre-irremele, yepe-yepe arntarnte-aretyarte. Kenhe Cain amangkemele akngerre-irremele, re kartene mpwareke merne atherrke lyapelhe-iletyarte arlkwetyeke. \v 3 Kele arlte arrpenhele anteme Cain-ele merne kartene ikwerenhe-ngentyele akngetyeke Ngkarte renhe anthetyeke. \v 4 Kenhe Abel re akenhe kere akngetyeke Ngkarte renhe anthetyeke, re yepe-yepe akweke mwerre akngerre akngetyemele, rarle atweke-arle itemele. Re tyelke itemele, antere mwerre-arlke Ngkarte anthetyeke. Kenhe Ngkarte Abel-kenheke ante-arle akangkeke. \v 5 Kenhe Ngkarte Cain-eke akangketyakenhe, merne ikwerenhe ikwele-aremele. Kele imerte Cain ahele anthurre irreke, inngerre arrpenhe anthurre irremele, alhwarrpe anthurre irremele. \p \v 6 Kenhe Ngkartele Cain apayuthneke, “Unte-ame iwenhenge ahele-irreke? Iwenhenge-ame unte ahele-irremele inngerre arrpenhe anthurre irrerle-alheke? \v 7 Unte apeke arratye mpwarerlenge, Ayenge ngkwenge akangketyenhe. Kenhe unte apeke arratye mwerre mpwaretyakenhe, kele imerte arelhaye akurne-irreketyenge! Unte ilelhetyeke arne akurne areye mpwaretyale, arne akurne nhenge areye unte mpwaretyeke ahentye-anemele. Kenhe unte apeke akurne akwete mpwarerle-anemele kele akurne ngkwenge irretyenhenge.” Alakenhe rarle Ngkarte Cain-eke angkeke. \p \v 8 Kenhe Cain atyeye ikwerenhe Abel-eke angkeke, “Mpe, ilerne apmere arne artne-werne alherretyekaye!” Kele imerte ratherre arnperle-alherremele. Apmere akethele anerle-anerremele, Cain re atyeyikwe-werne ularre-irreke, renhe irrerlknge atwemele. \p \v 9 Kele urreke, Ngkarte apetyemele Cain apayuthneke, “Nthenhe-ame atyeye ngkwinhe Abel?” \p Re apele angkirtnerlenge, “Yekwe! The atyeye atyinhe arntarnte-aretyakenhe. Yanhe-arle warrke atyinhe anetyakenhe. Tharle itelaretyakenhe re nthenhele-arle.” \p \v 10 Kenhe Ngkarte Cain-eke angkeke, “Iwenhenge-ame unte atyeye ngkwinheke akurne anthurre mpwareke? The alhwe atyeyangkwe-kenhe ahelheke-arleke areme. Alhwe ikwerenhe ahentye-arteke ahelhenge arlkerlenge Atyenge-werne. Alhwe yanhele Atyenge ilemele unte-arle atyeyangkwe irrerlknge atwekenge. \v 11 Kele lyete-ngentyele, The ngenhe artimperre-iweme. Unte atyeyangkwe irrerlknge atwerlenge, alhwe ikwerenhe ahelhele inteme. Alakenhe ikwerenge unte ahelhe atyete-ilemele tnyemele arne ngkernetyeke, itne uyarne lyapeme Tharle ahelhe akurnelhe-ileme ngkwenge-ketye. \v 12 Unte merne-akerte areye ngkwenge-arrpe lyapelhe-iletyeke arrangkwe anteme. Unte merne annge areye ahelheke ngkernetyenhe, kenhe itne akenhe merne-akerte irretyakenhe, arrangkwe. Unte atyengetye alhetyenhe, apmere arrpe-anenhe-werne anange-irreme, apmere ngkwinhe-kwenye anteme, ahelhe nhenhele-arle talkwe ware unthepe-arle-unthetyenhe.” \p \v 13 Kenhe Cain imerte Ngkarteke angkeke, “Nhenhe apele lterrke anthurre mpwaretyeke! Unte apeke piweme ayenge uyarne aneme. Atyenge-ame nthakenhe-irretyenhe? \v 14 Lyete unte ayenge ngkwengetye, apmere atyinhenge-arlke yerneme, Ngkwengele-arlenge anetyeke arrangkwe. The ahelhe uyarne atyete-ileme arne ngkernetyeke. Ayenge apmere-kwenye, ahelhele talkwe ware anteme untherle-anetyenhe ipenye-arteke. Kenhe angwenhele apeke ayenge aremele, re ayenge kele irrerlknge-ante ware atwetyenhe.” \p \v 15 Kenhe Ngkartele renhe ileke, “Arrangkweyaye! Artwe angwenhele apeke ngenhe irrerlknge atwemele, The ngkwenge artwe renhe-arlke, ikwere-artweye arrpenhe six-pele areye-arlke irrerlknge atwetyenhe.” Kenhe Ngkartele akenhe Cain-eke-arleke imperre uthneke, artwe arrpenhele renhe aremele irrerlknge atweketye. \p \v 16 Ikwerenge-ntyele Cain re akenhe Ngkarte-ngentyele imperle-alhemele apmere Eden-enge ikngerre-werne-atheke alheke apmere Nod ikwerele aneke. \s1 Ayeye Cain-eke-artweye areye-akerte \p \v 17 Cain anewikwenge inteke-arle iperre ratherre ampe urreye akweke atnyenemele Enoch arritnye. Cain-ele warle atningke arteke apmere akngerrele, apmere yanhe renhe “Enoch” atniweke, alerikwe arritnye-arteke. \v 18 Kenhe Enoch amangkemele akngerre-irremele, anewe akemele, ratherre ampe urreye atnyeneke Irad arritnye antheke. Kenhe Irad amangkemele akngerre-irremele, anewe akemele, ratherre ampe urreye atnyeneke Mehujael arritnye antheke. Kenhe Mehujael amangkemele akngerre-irremele, anewe akemele, ratherre ampe urreye atnyeneke Methushael arritnye antheke. Kenhe Methushael amangkemele akngerre-irremele, anewe akemele, ratherre ampe urreye atnyeneke Lamech arritnye antheke. \p \v 19 Kenhe Lamech amangkemele akngerre-irremele, anewe atherre akemele. Anewe arrekwelenye Adah arritnye aneke. Anewe arrpenhe ikwerenhe Zillah arritnye aneke. \v 20 Anewe arrekwelenye Lamech-kenhele ampe urreye akweke atnyeneke Jabal arritnye antheke. Re amangkemele akngerre-irremele, rarle tyerrtye arrekwelenye ilthe akngerrele aneke-arle, pweleke atningke-arlke atnyeneke. \v 21 Kenhe Adah re akenhe ampe urreye arrpenhe atnyeneke, atyeye Jabal-eke. Jubal arritnye ikwerenhe aneke. Re amangkemele akngerre-irremele, rarle tyerrtye arrekwelenyele lyre-le flute ngkelhe-ngkelhe-iletyarte. Kenhe anewe Lamech-kenhe arrpenhe Zillah-ele ampe urreye atnyeneke Tubal-Cain arritnye antheke. Tubal-Cain amangkemele akngerre-irremele, re tool areye iron-ngentyele-arlke bronze-ngentyele-arlke mpwaretyarte. Kenhe Zillah-ele akenhe ampe marle atnyeneke, \v 22 Naamah arritnye antheke. \p \v 23 Arlte anyente Lamech-ele anewe ikwerenhe atherreke angkeke, “Adah uthene Zillah uthene ayenge mwantye awerle-anerraye, anewe atherre atyinhe ayenge lyete nhenhe awerle-anerraye! Artwe apmerrkele ayenge atweke ayenge akurne mpwaremele, tharle renhe irrerlknge atweke anteme. \v 24 Kele artwele apeke ayenge irrerlknge atwemere tharle artwe apmerrke nhenge atwekenge, kenhe Ngkartele akenhe atyenge artwe renhe atwetyenhe, ikwere-artweye arrpenhe 76-pele areye-arlke atwetyenhele. Mpwele itelareme, Ngkarte-arle angkekenge, artwe angwenhele-arle apeke Cain irrerlknge atwemele, re Cain-eke artwe renhe-arlke, ikwere-artweye arrpenhe 6-pele areye-arlke, irrerlknge atwetyenhe. Ayenge akwele Cain-enge akngerre awethe-ulkere.” \s1 Adam uthene Eve uthenele ampe urreye arrpenhe atnyeneke \p \v 25 Adam uthene Eve uthenele ampe arrpenhe awethe atnyeneke. Ratherre ampe urreye anyente atnyeneke Seth arritnye antheke. Kenhe Eve akenhe angkeke, “Ngkartele ayenge ampe urreye arrpenhe antheke, tharle ampe arrpenhe atyenge Abel aparlpe-ilekenge, artwe nhenge Cain-ele irrerlknge atwekarlenge.” \v 26 Kenhe Seth akenhe amangkemele akngerre-irremele, anewe akemele, ratherre ampe urreye atnyeneke Enosh arritnye antheke. Nhenhe ikwerele-ureke tyerrtye areye Ngkarteke angketyeke-irreke. \c 5 \s1 Adam-eke-artweye areye-akerte \p \v 1 Ayeye nhenhe Adam-akerte, arritnye areye ampe ikwerenhe-akerte, ikwere-artweye arrpenhe ingkirreke-arlke-akerte. Lyetenyenge Ngkartele-arle nhenge tyerrtye areye mpwareke Re-arteke anetyeke. \v 2 Re urreye uthene marle uthene aknganeke, Re imerte ikwere-atherre arne mwerre areye mpwaremele, renhe-atherrenhe “tyerrtye areye” arritnye antheke. \p \v 3 Kenhe Adam re arrule akngerrele anekenge, year 130-pelenge re alere akweke atnyeneke Seth arritnye antheke. Seth amangkeke akngerre-irremele, anyikwe Adam-arteke re aneke. \v 4 Adam re year 800-pele awethe aneke. Kenhe Seth inteke-arle-iperre, Adam-ele ampe akweke arrpenhe atningke renhe anteme atnyeneke, marle uthene urreye uthene areye. \v 5 Re ampwe-irremele itethe akwete anerle-aneke, year 930-peleke-atwetye re ilweke anteme. \p \v 6 Kenhe Seth re akenhe itethe akwete anthurre anerle-aneke, year 105-pelenge re alere akweke atnyeneke Enosh arritnye antheke. \v 7 Kenhe Seth re akenhe itethe akwete anthurre anerle-aneke year 807-pele awethe, re akwete ampe akweke atningke anteme atnyeneke. \v 8 Kenhe re ampwe-irremele itethe akwete anerle-aneke, year 912-peleke-atwetye re ilweke anteme. \p \v 9 Kenhe Enosh re akenhe itethe akwete anthurre anerle-aneke, year 90-pelenge re alere akweke atnyeneke Kenan arritnye antheke. \v 10 Kenhe Enosh re akenhe itethe akwete anthurre anerle-aneke year 815-pele awethe, re akwete ampe akweke atningke anteme atnyeneke. \v 11 Kenhe Enosh ampwe-irremele itethe akwete anerle-aneke, year 905-peleke-atwetye re ilweke anteme. \p \v 12 Kenhe Kenan re akenhe itethe akwete anthurre anerle-aneke, year 70-pelenge re alere akweke atnyeneke Mahalalel arritnye antheke. \v 13 Kenhe Kenan re akenhe itethe akwete anthurre anerle-aneke year 840-pele awethe, re akwete ampe akweke atningke anteme atnyeneke. \v 14 Kenhe Kenan ampwe-irremele itethe akwete anerle-aneke, year 910-peleke-atwetye re ilweke anteme. \p \v 15 Kenhe Mahalalel re akenhe itethe akwete anthurre anerle-aneke, year 65-pelenge re alere akweke atnyeneke Jared arritnye antheke. \v 16 Kenhe Mahalalel re akenhe itethe akwete anthurre anerle-aneke year 830-pele awethe, re akwete ampe akweke atningke anteme atnyeneke. \v 17 Kenhe Mahalalel ampwe-irremele itethe akwete anerle-aneke, year 895-peleke-atwetye re ilweke anteme. \p \v 18 Kenhe Jared re akenhe itethe akwete anthurre anerle-aneke, year 162-pelenge re alere akweke atnyeneke Enoch arritnye antheke. \v 19 Kenhe Jared re akenhe itethe akwete anthurre anerle-aneke year 800-pele awethe, re akwete ampe akweke atningke anteme atnyeneke. \v 20 Kenhe Jared ampwe-irremele itethe akwete anerle-aneke, year 962-peleke-atwetye re ilweke anteme. \p \v 21 Kenhe Enoch re akenhe itethe akwete anthurre anerle-aneke, year 65-pelenge re alere akweke atnyeneke Methuselah arritnye antheke. \v 22-24 Kele Enoch itethe akwete anerle-aneke, year 300-pele awetheke-atwetye, Methuselah inteke-arle iperrenge. Enoch atyewe mwerre Ngkarteke akwetethe ikwerenge anerle-aneke. Enoch itethe akwete aneke year 365-peleke-atwetye, kele arlte anyentele Ngkartele apele renhe iparrpe alkere akertne-werne-atheke akngeke. Re ilwetyakenhe, kenhe tyerrtye areyele akenhe renhe uyarne arerrirreke. \p \v 25 Kenhe Methuselah re akenhe itethe akwete anthurre anerle-aneke, year 187-pelenge re alere akweke atnyeneke Lamech arritnye antheke. \v 26 Kenhe Methuselah re akenhe itethe akwete anthurre anerle-aneke year 782-pele awethe, re akwete ampe akweke atningke anteme atnyeneke. \v 27 Kenhe Methuselah ampwe-irremele itethe akwete anerle-aneke, year 969-peleke-atwetye re ilweke anteme. \p \v 28 Kenhe Lamech re akenhe itethe akwete anthurre anerle-aneke, year 182-pelenge re alere akweke atnyeneke. \v 29 Lamech alere ikwerenhe Noah arritnye atniweke. Re angkemele, “Ngkartele ahelhe nhenhe akurnelhe-ilekenge anwerne-arle arnterre anthurre urrkapewarreme merne arlkwerrirretyeke anwernenhe apurrkele-antherlenge. Kenhe Noah re akenhe anwernenhe mwantye-mwantye-iletyenhe anwerne-arle arnterre urrkapewarremenge.” \v 30 Kenhe Lamech re akenhe itethe akwete anthurre anerle-aneke year 595-pele awethe, re akwete ampe akweke atningke anteme atnyeneke. \v 31 Kenhe Lamech ampwe-irremele itethe akwete anerle-aneke, year 777-peleke-atwetye re ilweke anteme. \p \v 32 Kenhe artwe Noah rarle year 500-pele anekenge-ntyele, re alere urrpetye atnyeneke Shem, Ham, Japheth arritnye itnekenhe antheke. \c 6 \s1 Ayeye tyerrtye areye akurne-irrerirreme-akerte \p \v 1 Kenhe tyerrtye areye atningke-ame-atningke-irreke apmere arrpe-anenhe-werne anteke-irremele. Ampe itnekenhe areyele-arlke ampe arrpenhe atningke atnyenewarreke, itne-arlke atningke-ame-atningke-irreke. Kenhe arrpenhemele marle mwerre akngerre atnyenewarreke. \v 2 Kenhe artwe arrpenheme ingkirrekele akeme “Alkere akertnenye-arenye areye.” Alkere-arenye areyele marle mwerre akngerre yanhe areye arerrirremele itneke alhirreke, itne imerte marle areye akngakemele nhenge areyeke itne-arle ahentye-anemele itnenhe anewe akemele. \v 3 Kenhe Ngkarte re akenhe aremele ingkirreke-arle irremenge Re angkeke, “Kwerrene renhe Tharle itnenhe antheke itneke-arleke akwete-ante anetyakenhe, iwenhenge-arle itne mpwarewarrerlenge. Kenhe itne akenhe tyerrtye ware. Kenhe lyete nhenhenge-ntyele tyerrtye areye year 120-peleke-atwetye ware itethe anetyenhe.” \p \v 4 Nhenhe ikwerele-ureke tyerrtye akngerre-apenhe, artwe areyele “Akertnenye-arenye areye” akeke, marle mwerre akngerre areyenge intemele, itne ampe areye atnyenemele Nephilim arritnye aneke. Ampe nhenhe areye amangkemele akngerre-irreke, lterrke atwentye akngerre areye aneke. Ayeye ahinpenyenge artwe nhenhe areye lterrke atwentye akngerre areye anerrirretyarte. \s1 Tyerrtye areyele akurne akwete mpwarewarretyarte \p \v 5 Nhenge Ngkartele itnenhene aremele arratye alhwarrpe anthurre irreke itne-arle akwetethe itirrewarrerlenge akurne mpwarewarretyeke anteme itne mwerre mpwaretyeke itirrewarretyakenhe anthurre. Ngkartele aretyeke tyerrtye areye-arle akurne anthurre anerrirremenge. \v 6 Ngkarte alhwarrpe-irreke itirremele, “Iwenheke-ame the tyerrtye nhenhe areye mpwareke apmere ahelhe nhenheke arrernemele anetyeke.” \v 7 Re imerte angkemele, “Ayenge arratye alhwarrpe anthurre anteme-arle Tharle itnenhene ingkirreke aknganeke-iperrenge. The tyerrtye ingkirreke atwetyenhe tharle mpwareke. The kere ingkirreke atwetyenhe apmere ahelhe nhenhele-arle anerrirremeke, kere ingkirreke, arrentye akweke areye, thipe ingkirreke alkere-arle unthentye akngerre areye-arlke. The nhenhe mpwaretyenhe tyerrtye yanhe areyele-arle ayenge alhwarrpele-antherlenge anthurre. Itne akurne akwete mpwarerlte-anemele.” \v 8 Kenhe artwe anyente akenhe Ngkartele mwantyele areke rarle mwerre-arle aneke. Artwe nhenhe re akenhe Noah arritnye aneke. Re arne akurne mpwaretyakenhe. Ngkarte ikwere akangkentye aneke. Kenhe Noah re akenhe atyewe mwerre Ngkarteke aneke. \s1 Ayeye Noah-akerte \p \v 9-13 Ayeye nhenhe Noah-akerte. Noah alere urrpetye atnyeneke, Shem, Ham, Japheth uthene. \p Tyerrtye ingkirreke apmere arrpe-anenhele akurne akwete mpwarerlte-anemele. Itne atwerreke, akurne itneke-arrpe mpwarewarretyarte, mwantye ulkere-irrerirretyakenhe. Kenhe Ngkartele itnenhe kwene aremele areke arne akurne anthurre itne-arle mpwarewarremenge. Itne akwetethe akurne anthurre mpwarerlte-anetyame. Ngkarte Noah-eke angkeke, “Araye, tyerrtye ingkirrekele arne akurne akwete mpwarerlte-aneme. Tharle tyerrtye ingkirrenyeke anthurre apmere ahelhe nhenhele uyerrelhe-iletyenhe.” \s1 Ngkartele Noah ileme arne boat akngerre anthurre-arteke mpwaretyeke \p \v 14 Ngkarte Noah-eke angkeke, “Ayenge ngkwenge ahentye-aneme arne boat akngerre-apenhe anthurre mpwaretyeke. Renhe mpwaretyeke arne lterrke mwerre-ngentyele, gopher arritnye akeke. Iperte akweke areye kwene ampinyeke, akethe-ampinyeke martemele anteye, arne ankerele-arteke artemele martemele kwatye irrpeketye. Arne boat akngerre-apenhe kwene ikwerele unte apmere akweke areye mpwaretyeke atningke kwenele anerre-arlke-irretyenhe tnerre-arlke-irretyenhe. \v 15 Renhe arteme akngerre anetyeke anteke anthurre, nhenhe-arteke: 150 metres arlpentye, 25 metres anteke, 13 metres akertne-atheke. \v 16 Boat akertneke anteme unte warle artepe akngerre anthurre artaye kwatye irrpeketye. Kele boat ake mpepe mpwaraye 45 centimeters akertnele aneme warle artepe arrpenhenge anetyeke. Kele boat kweneke unte apmere akweke areye artetyeke akertne-antepe kwene-antepe anetyeke arrpenhe kweneke, arrpenhe mpepeke, arrpenhe akertneke. Kele altywere anteke akngerre anyente artetyeke, ingkirrekele irrpintyewarretyeke.” \p \v 17 Ngkarte awethe angkeke, “Kenhe Tharle kwatye urewe akngerre anthurre ahelhe nhenhe-werne yernetyenhenge. Kwatye urewe nhenhele anteke-irretyenhe apmere ahelhe arrpe-anenhe anthurre artemele. Itethe areye ingkirreke anthurre uyerrelhe-iletyeke, ahelheke anentye akngerre areye, alkereke anentye akngerre areye-arlke, ingkirrenyeke akethe ante arrernetyenhe. Kwatye urewele itnenhene ingkirrenyeke atwetyenhe kele itne ingkirrenyeke ilwerrirretyenhe anteme. \v 18 Kele antime, Noah itirretyalaye! The apele ngenhe arntarnte-aretyeke alhilemele. Atere-irretyale. Unte-arlke, anewe ngkwinhe-arlke, alere ngkwinhe areye-arlke, anewe itnekenhe areye-arlke, arrantherre ingkirrenyeke boat ikwere antyetyeke itethe akwete anetyeke.” \p \v 19 Ngkartele Noah ileke, “Unte anteye kere ingkirreke arrpe-anenhe akngetyeke, urreye anyente marle anyente ikngale boat kwene ikwere akwernetyeke, itne-ante itethe anetyenhenge. \v 20 Kele thipe arrpenheke-arrpenhe itnekenge atherre ngkwenge-arlenge akngetyetyenhe, kere arrpenheke-arrpenhe itnekenge atherre antime, alhengkweltye artnerrentye arrpenheke-arrpenhe itnekenge atherre anteme, marle uthene urreye uthene alakenhe. Itne ingkirreke ngkwenge-werne apetyewarremele unte itnenhene itethe atnyenetyeke. \v 21 Unte merne arrpenheke-arrpenhe itnekenhe arrekantherrenhe-arrpe-arlke ingkirrekeke apurtelhe-iletyeke boat ikwerele atnyenemele, kwatye urewele-arle ahelhe arrpe-anenhe arterlenge, arrantherre ingkirrekele boat kwenele merne arlkwetyeke atnyenetyenhe.” \p \v 22 Kenhe Noah re akenhe ingkirreke anthurre mpwareke, Ngkartele-arle renhe ileke-arteke. \c 7 \s1 Ngkartele Noah akwetante mpwaretyeke ileme \p \v 1 Kenhe arne nhenge boat akngerre-apenhe mpwareke-arle-iperre Ngkartele Noah renhe ileke, “Kele boat ikwere antyemele alhaye, unte ngkwenge-artweye areye-akerte. Ngenhe anyente-ante-arle The areke arratye anerle-anerlenge, kenhe arrpenhe ingkirrekele akurne anthurre-arle mpwarerlte-aneme. \v 2 Kenhe kere arrpenhe ingkirreke-ngentyele inetyeke alhaye, kere arlkwenhe-arlkwenhe areye-ngentyele. Marle seven-pele uthene urreye seven-pele uthene inetyeke alhaye boat ikwere itnenhene akwernemele, seven-eke-seven. Kele imerte kere arrpenhe areye-ngentyele inetyeke alhaye, kere arlkwenhe-arlkwenhe-kwenye areye-ngentyele. Marle anyente-ante ware, urreye anyente-ante ware yanhe areye-ngentyele inetyeke alhaye kele boat ikwere itnenhene akwernemele, atherreke-atherre. \v 3 Kele rante-rante mpwaraye thipe areyeke. Kenhe thipe areye-arlke arrpenheke-arrpenhe areye-ngentyele inetyeke alhaye urreye seven-pele marle seven-pele anteme boat kwene ikwere akwernemele. Alakenhe rarle The arrpenheme itethe atnyenetyeke. Kwatye urewe akngerre iperrele nhenhe areyele, kere nhenhe areye-arlke, thipe nhenhe areye-arlke atningke-ame-atningke-irretyenhenge apmere ahelhe nhenhele. \v 4 Kele arlte seven-pele uyerrenherlenge, The kwatye akngerre yernetyenhe. Arlte 40-peleke ingwe 40-peleke akwete anthurre re kwatye urnterle-anetyeke. Alakenhe rarle The ingkirrenyeke anthurre akethe-iletyenhe Tharle mpwareke areye apmere ahelhe nhenheke, kwatye urewele.” \s1 Kwatye urewe akngerre apetyeme \p \v 5 Kele imerte Noah re akenhe ingkirreke aweke-arle-iperre re mpwaremele Ngkartele-arle renhe ileke. \p \v 6-16 Nhenhe ikwerele-ureke kwatye urewe akngerre-arle apmere ahelhe nhenhe-werne apetyetyenhenge, artwe Noah re ampwe anthurre irreke, re year 600-pele aneke. Kele Noah re-arlke, anewe ikwerenhe-arlke, alere urrpetye-arlke itnekenhe anewe areye-arlke, ingkirrenyeke boat kwene ikwere-werne irrperrirreke kwatye urewe akngerre-ketyenge. Kere arrpe-anenhe areye-arlke, arrentye areye-arlke, thipe arrpe-anenhe areye-arlke marle uthene urreye uthene atherreke-atherre, itne ingkirreke Noah ikwerenge apurte-irrerirreke boat ikwere intyeke, Ngkartele-arle ilekenge. Kele ingkirreke boat kweneke irrpenheke-arle iperre Ngkartele boat arriwe martemele. Kele arlte seven-pele uyerrenhekenge, kenhe kwatye akngerre urntetyeke tharte-irreke. Kenhe kwatye urewe akngerrele re akenhe apmere ahelhe nhenhe arterlenge, Ngkartele-arle renhe ileke-arteke. \p Kenhe Noah year 600-nge aneke boat-eke irrpemele kwatye urewe akngerre-ketyenge. Kenhe atnyentye anyente uyerrenheke arrpenhe akngerre-irrerlenge, arlte 17-pelenge iperre kwatye akngerre anthurre ahelhe nhenheke-arleke urnteke. Kwatye akngerre ahelhe-ngentyele-arlke arrateke apmere arrpe-anenhele anteke-irremele kele apmere ahelhe nhenhe renhe arteke. Kele kwatye re akwete urntepe-urntemele, arlte 40-pele, ingwe 40-peleke-atwetye. \p \v 17-20 Kenhe kwatye akwete urnterle-anemele akertne-ame-akertne-irremele arlte 40-peleke-atwetye, ingkirreke anthurre arteke, apmere ahelhe nhenhe-arlke, apwerte antherrtye areye-arlke artemele. Kwatye akertne-ame-akertne-irrerlenge boat akenhe akertne-irreke kwatye artepe inteme. Kwatye urewele apwerte akngerre ingkirreke arteke, kwatye re apele apwerte akertnenye akertnele aneme, metre 7-pele apwerte akertnenyenge. \p \v 21-23 Arratye apelaye itethe ingkirreke anthurre aheye angkenhe-angkenhe areye apmere ahelhe nhenhele anerrirreme-arle, kere ingkirreke-arlke, arrentye ingkirreke-arlke, thipe ingkirreke-arlke, iwenhe-iwenhe ingkirreke anthurre alhekwarle-irrerirreke. Tyerrtye ingkirreke anthurre-arlke apmere ahelhe nhenhele anerrirreke ilwerrirremele, Ngkartele-arle ilekenge-arteke. Re ingkirreke anthurre kwatye urewe akngerrele atweke. Kenhe Noah-ante arrpenhe areye-arlke ikwerenge aneke, itne-ante ware itethe akwete aneke, Ngkartele-arle itnenhe kwatye urewe-ketye itetheke mpwareke. \p \v 24 Kenhe kwatye urewe akngerre nhenge ahelhe nhenhele arrule ulkere-arle interle-aneke ingkirreke artemele arlte 150-peleke-atwetye, nhenge atnyentye 5-peleke-atwetye. \c 8 \s1 Kwatye urewe akngerre akweke-ame-akweke-irreke uyerremele anteme \p \v 1 Ngkarte Noah ikwere alkngwirretyakenhe, ikwere-artweye areyeke-arlke kere arrpenhe ingkirrekeke-arlke ikwerele-arlenge boat akngerrele anerlte-anerlenge, itneke akwete itirremele. Kele Re rlke akngerre anthurre anteme yerneke, apmere arrpe-anenhele wernetyeke. Kenhe kwatye re akenhe akweke-arle-irrirtnerlenge. \v 2 Ngkartele marteke kwatye ahelhe-ngentyele-arle aterle-anetyame, Re kwatye akertne-ngentyele ingkirrenyeke marteke awethe urntetyeke arrangkwe anteme-arle. \v 3 Kenhe kwatye urewe akngerre-arle ahelhe arrpe-anenhele intetyame, re imerte mwantye akweke-ame-akweke-irreke. Arlte 150-pele iperre kwatye urewe re kele akweke anteme-irreke. \v 4 Atnyentye seven-pele uyerrenheke, arlte 17-enge, boat akngerre re kele apwerte akngerre akertnenyeke arrernelheke, apwerte antherrtye nhenge Ararat arritnyeke-arleke. \v 5 Kwatye re akwete akweke-ame-akweke-irrirtneke atnyentye arrpenhe urrpetyeke-atwetye. Kele imerte, apwerte akertnenye areyele arratintyemele. \p \v 6-7 Arlte arrpenhe 40-pelenge akarelheke-arle-iperre, Noah-ele boat akngerre kwene-ngentyele window renhe altywere-ilemele, thipe angepe renhe anteme yerneke ahelhe ararrtye-irrerlenge aretyeke. Kenhe angepe re alheke alkereke-irrerle-anemele kwatye-arle uyerretyenheke akarelhemele. \p \v 8 Kenhe Noah re akenhe thipe arrpenhe nturrerte-arteke renhe yerneke, aretyeke ithwenge apeke kwatye ingkirreke kele uyerrekeke apeke, arrangkwe apeke. \v 9 Kenhe nturrerte re apele uyarne untheke arrernelhetyeke, kwatye-arle ahelhe arrpe-anenhele interlenge akwete. Thipe nturrerte-arteke imerte Noah ikwere-werne apetyalpeke. Noah-ele iltye akertne-ilemele nturrerte arrernelhetyeke, awethe boat akngerre kwene-werne irrpirtneke. \p \v 10 Re arlte 7-pele arrpenheke akarelheke-arle-iperre, re awethe thipe nturrerte-arteke yanhe renhe yerneke, ahelhe ararrtye-irrerlenge aretyeke. \v 11 Kenhe nturrerte alkereke-irremele alheke angwerre-angwerrele ikwere-werne apetyalpemele, olive irlpelhe atherrke akngetye-alpeke rarle inerne. Kenhe Noah-ele irlpelhe atherrke yanhe areke-arle-iperre re itelaremele kwatye uyerrerlenge-arle, ahelhe ararrtye arraterlenge. \v 12 Re arlte 7-pele awetheke akarelhekenge-ntyele re thipe nturrerte-arteke renhe awethe yerneke. Nturrerte-arteke re apele apetyalpetyakenhe anteme-arle aneke. \p \v 13 Kenhe Noah re year 601-pele anekenge-ntyele atnyentye akwerrke irrerlenge kwatye urewe ingkirreke-arle kele ahelhe nhenhele intemele uyerrekenge. Kele imerte re arne boat artepe renhe irlwemele re imerte akertnenge akwete aremele ahelhe lyete-ante re ararrtye-irrerlenge. \v 14 Kele atnyentye arrekwelenye uyerrenhekenge, Noah akarelheme atnyentye arrpenhe uyerrenhetyeke, kenhe ahelhe nhenhe ingkirreke akenhe ararrtye anteme. \p \v 15-16 Kenhe Ngkarte Noah ikwere-werne-atheke angkeke, “Kele boat akngerre-ngentyele atnarnpaye, unte anewe ngkwinhe-arlke, alere ngkwinhe areye-arlke, anewe itnekenhe areye-arlke. \v 17 Kere-arlke, arrpenhe itethe ingkirreke-arlke boat-enge arratelhe-ilaye, thipe areye-arlke, arrentye akweke areye-arlke. Kele itne boat akngerrenge-ntyele atnarnpewarreke-arle iperre itne ingkirreke awethe atningke-ame-atningke-irretyeke, akweke areye atnyenetyeke apmere ahelhe arrpe-anenhele anerrirretyenhenge.” \p \v 18 Kele Noah-ele renhe aweke-arle-iperre re boat akngerrenge atnarnpeke, anewe ikwerenhe-akerte, alere ikwerenhe areye-akerte itnekenhe anewe areye-akerte anteye. \v 19 Itethe arrpenhe ingkirreke boat akngerrenge atnarnpeke, kere ahe akngerre areye-arlke, arrpenheme atnure areye-arlke, thipe ingkirreke-arlke, arrentye akweke nhenge areye-arlke, marle uthene urreye uthene, itne aharlele atnarnpemele. \s1 Noah Ngkarteke akangkentye aneme \p \v 20 Noah-ele boat akngerrenge-ntyele atnarnpekenge re apwerte ilperre-ilperre akngerre ineke, renhe akertneke-arleke kere ampetyeke Ngkarteke, altar arritnye. Re kere arrpe-anenhenge anyente ineke, thipe arrpe-anenhenge anyente ineke, nhenhe areyenge Ngkarteke mwerre-arle anthetyeke. Noah-ele itnenhe atweke apwerte ilperre-ilperreke-arleke arrernemele, urele itemele, itnenhe itemele Ngkarteke anthetyeke. Alakenhe renhe Noah Ngkarteke akangkeme. \v 21 Kenhe Ngkartele ntyernemele kere unpe mwerre renhe iterlenge, Re akangkeke. Re itirreke, “The apmere ahelhe akurne-ileke kwatye urewe akngerre yernemele tyerrtye ingkirreke-arle akenge anerlte-anemenge. Kenhe The akenhe awethe apmere ahelhe nhenhe akurne-iletyakenhe anteme anetyenhe, The ingkirreke aheye angkenhe-angkenhe areye-arle awethe atwetyakenhe anteme anetyenhe. Kenhe tyerrtye areyele-arle arrule akwekenge-ntyele ilwetyeke-atwetye akurne-ante renhe mpwarerlte-anemele. Kenhe The akenhe apmere ahelhe nhenhe akethe ante arrernetyakenhe anteme anetyenhe tyerrtye areye akurne-iletyeke. \v 22 Apmere ahelhe nhenhe akwete anerlenge, arne ingkirreke akwetethe rante-rante anerlte-anetyenhe. Arlte uthene ingwe uthene akwetethe aneme, urinpe uthene alhwerrpe uthene akwetethe aneme, ahurratye uthene atherrkenye uthene akwetethe aneme. Kenhe tyerrtye areyele akwetethe arne annge areye ngkerneme, merne mpenge areye inemele.” Alakenhe renhe Ngkartele Noah-eke alhileke. \c 9 \s1 Ngkartele Noah-eke alhileme \p \v 1 Kenhe Ngkarte Noah-eke alere ikwerenhe areyeke-arlke mwerre aneke, itneke angkemele, “Ayenge arrekantherre ampe atningke atnyenetyeke ahentye-anemele, ikwere iperrenge ayenge ahentye-anemele ampe itnekenhe areyeke atningke-ame-atningke-irretyeke, arrantherre awethe akngerre-ilerretyeke apmere ahelhe arrpe-anenhele anteke-irrerirremele anerrirretyenhenge, arrekantherre-artweye-akerte. \v 2 The arrenhantherrenhe kere arrpe-anenheke akngerrepate arrerneme, thipe arrpe-anenheke, arrentye arrpe-anenheke, thipe alkereke irrenhe-irrenhe areye, kere kwatye-arenye ingkirrekeke-arlke. Itne arrekantherretye atere-irrerirretyenhe. \v 3 Arrwekele The arrenhantherrenhe merne-ante ware arlkwerrirretyeke antheke, kenhe lyete-ngentyele the arrenhantherrenhe merne-arlke kere-arlke antheme arlkwerrirretyeke. Kenhe lyete-ngentyele akenhe arrantherre kere arrpe-anenhe atwerrirremele arlkwerrirretyeke. \p \v 4 “Awerrirraye! Arrantherre kere atwerrirremele, urreke renhe arlkwerrirretyenhenge, arrantherre itnekenhe alhwe altyiwemele ahelheke. Kere alhwe-akerte akwete arlkwerrirretyale, alhwele-arle itnenhe itethe akwete atnyenerlenge. \v 5 Kenhe tyerrtye anyentele apeke arrpenhe irrerlknge atweme, kenhe The akenhe renhe atwerlenge. Alakenhe rarle, kere ahe akngerrele apeke tyerrtye uthnemele irrerlknge atweme, kenhe The akenhe kere renhe-arle atwerlenge. \v 6 Kenhe tyerrtye angwenhele apeke arrpenhe renhe ahe akngerrele irrerlknge atweme, kenhe tyerrtye arrpenhele renhe-arle irrerlknge atwerlenge. Kenhe The apele tyerrtye areye Ayenge-arrpe-arteke mpwareke. Alakenhe ikwerenge arrantherre atwerrirretyeke tyerrtye renhe-arle arrpenhe renhe atwerlenge. \v 7 Ayenge ahentye-aneme arrantherre ampe atningke awethe atnyenetyeke tyerrtye atningke apmere ahelhe arrpe-anenhele anteke-irrerirretyeke anerrirretyenhenge.” Alakenhe renhe-arle Ngkarte Noah-eke angkeke arrpenhe itneke-arlke. \p \v 8 Kele imerte Ngkarte Noah-eke alere ikwerenhe urrpetyeke-arlke awethe angkeke, \v 9 “Lyete the arrenhantherrenhe arratye alhilemele angkeme ngkwenge arrekantherre-artweye areyeke-arlke. \v 10 The arrenhantherrenhe alhileme, kere arrpe-anenheke-arlke, thipe arrpe-anenheke-arlke, arrentye arrpe-anenheke-arlke, kere kwatye-arenye areyeke-arlke, itethe ingkirrekeke-arle boat akngerrenge-ntyele arrekantherrenge arraterlenge. \v 11 Ayenge uternelheme, The awethe kwatye urewe akngerre yanhe-arteke yernetyakenhe ahelhe nhenhe artetyeke. Kele arrangkwe awethe anetyeke. The awethe kwatye urewe akngerre alakenhe-arteke yernetyakenhe itethe ingkirreke ahelhe nhenhele akethe ante arrernetyeke.” \p \v 12 Ngkartele itneke ileke, “Lyete The arne alkere akertneke arrernetyenhe arrenhantherrenhe irlpangkelhe-iletyeke The alhilentye akngerre Atyinhe atnyenetyeke, arrekantherre-artweye areyeke-arlke, itethe ingkirreke atningkeke-arlke. \v 13 The angkulyeke mpwelarre renhe akertne anthurreke arrernetyenhe, yanhe renhe arerrirremele arrenhantherrenhe irlpangkelhe-iletyeke alhilentye akngerre Atyinheke. \v 14 The alkere angkulyele artemele kenhe mpwelarre mpepenge arraterlenge, \v 15 The imerte itelaremele Ayenge-arle arrekantherrenhe uternelhemele, itethe ingkirrekeke-arlke kenhe kwatye urewe akngerrele apmere ahelhe nhenhe awethe artetyeke arrangkwe anteme, awethe arrenhantherrenhe akethe ante arrernetyeke, arrangkwe anteme. \v 16 Kele nhenge mpwelarre re akenhe angkulyenge arraterlenge The renhe aretyenhe irlpangkemele alhilentye akngerre yanheke. Alhilentye akngerre yanhe re akwete-ante anerle-anetyenhe, uyerretyeke arrangkwe anteme-arle.” \p \v 17 Ngkarte Noah-eke angkeke, “Impene anthurre nhenhe re. Mpwelarre arraterlenge re aheye angkenhe-angkenhe ingkirreke irlpangkelhe-iletyenhe, Ayenge-arle alhilentye akngerreke uternelhemele.” \s1 Ayeye alere urrpetye Noah-kenhe akerte \p \v 18 Artwe Noah ikwere-artweye areye-arlke boat akngerrenge-ntyele atnarnpewarreke. Alere ikwerenhe Shem, Ham, Japheth uthene arritnye. \v 19 Alere urrpetye nhenhe areye-ngentyele tyerrtye areye anteme atningke-ame-atninge-irreke apmere arrpe-anenhe-werne-atheke anteke-irremele anerrirretyeke. Tyerrtye ingkirreke alere urrpetyeke-artweye. \p \v 20 Kenhe Noah re akenhe nthakenhakenhe itelareme merne apeke lyapelhe-iletyeke. Kele imerte merne kripethe areye anteme ngkernemele kartene akngerre ikwere. \v 21 Merne kripethe mpenge-irrerlenge, renhe areye akeke ngkwarle mpwaremele. Ngkwarle antyweke-arle iperre akaperte arerte-irreke re mantere irlwelhe-ilemele tyerrtye akethe inteke apmere ikwerenhele. \v 22 Kenhe alere ikwerenhe Ham, Canaan-eke anyikwe, apmereke irrpemele anyikwe renhe areke tyerrtye akethe yanhele interlenge, re apmere-ngentyele arratemele kake ikwere-atherreke iletyeke alheke. \v 23 Kenhe Shem uthene Japheth uthene ratherre antyame inerle-anerreke renhe pwerlepe akertnele atnyenerle-anerremele. Kele ratherre apmereke irrpemele ampetyele akngerle-anerremele akngeye ikwere-atherrenhe antyameke athenemele. Ratherre renhe arerle-anerretyakenhe tyerrtye akethe interlenge. \p \v 24 Kenhe arlte arrpenhele Noah re akeme-irreke re akaltye-irremele alere ingkernenye Ham-ele tyerrtye akethe renhe arekenge, renhe apurele-anthemele. \v 25 Kenhe Noah re akenhe ikwere ahele-irreke alakenhe angkemele, “The Ngkarte apayuthnetyeke Canaan renhe, alere Ham-kenhe-arle, akurne mpwaretyenhenge! Kenhe lyete-ngentyele re kikwe areyeke akwetethe arnterre urrkapetyeke. \v 26 Kenhe the akenhe Ngkarte apayuthnetyenhe Shem arntarnte-aretyeke. The Ngkarte apayuthnetyenhe Canaan uternetyeke Shem-eke arnterre urrkapetyeke, mane-kwenyeke. \v 27 The Ngkarte apayuthnetyenhe apmere atningke Japheth anthetyeke. Kenhe Japheth uthene Shem uthenele apmere akngerre yanhe ratherre-arrpe akalkelhe-ilerretyeke. Kenhe Canaan re akenhe Japheth ikwere arnterre urrkapetyeke, Japheth-ele renhe akwete uternetyenhe anteme-arle.” \p \v 28 Kenhe kwatye akngerre yanhe uyerrekenge Noah re itethe akwete anerle-aneke year atningkeke-atwetye, year 350-pelenge awethe. \v 29 Kenhe re ampwe anthurre irremele re ilweke, year 950-peleke-atwetye re aneke-arle. \c 10 \s1 Ayeye tyerrtye areye-akerte Noah ikwerenge-ntyele-arle \p \v 1 Ayeye nhenhe alere Noah-kenhe urrpetye-akerte, Shem, Ham, Japheth uthene arritnye. Artwe urrpetye nhenhele anewe-akeke ampe atningke atnyeneke. \s1 Ayeye Japheth-eke-artweye areye-akerte \p \v 2 Kenhe Japheth re akenhe alere nhenhe areye atnyeneke: Gomer, Magog, Madai, Javan, Tubal, Meshech, Tiras uthene. Kenhe nhenhe areye-ngentyele tyerrtye arrpenhe areye atningke-ame-atningke-irreke. \p \v 3 Kenhe alere Japheth-kenhe Gomer arritnye aneke, re alere urrpetye atnyeneke Ashkenaz, Riphath, Togarmah arritnye antheke. \p \v 4 Kenhe alere Japheth-kenhe arrpenhe Javan arritnye aneke, alere nhenhe areye atnyeneke Elishah, Tarshish, Kittim, Rodanim uthene arritnye antheke. \v 5 Kenhe nhenhe areye-ngentyele arrpenhe areye atningke-ame-atningke-irreke, tyerrtye nhenhe areye Japheth-eke-artweye areye. Kenhe arrpenheme itne kwatye alaye akngerre itepele anerrirretyarte, kenhe arrpenheme apmere akweke areye kwatye mpepele anerrirretyarte. Itne anyenhengenhenge areye anteye ingkirreke anerrirretyarte, angkentye itnekenhe-arrpe angkemele anerrirretyarte. \s1 Ayeye Ham-eke-artweye areye-akerte \p \v 6 Kenhe Ham re akenhe alere nhenhe areye atnyeneke: Cush, Egypt, Put, Canaan uthene arritnye antheke. \p \v 7 Alere akngerrepate Ham-kenhele nhenhe areye atnyeneke: Seba, Havilah, Sabtah, Raamah, Sabteca uthene. Kenhe Raamah re akenhe alere atherre-akerte, Sheba uthene Dedan uthene arritnye antheke. \p \v 8 Kenhe Cush re akenhe alere atnyeneke Nimrod arritnye. Artwe nhenhe re akenhe ilyenpenye kere atwetyeke, rarle arrwekele anthurre. \v 9 Ngkartele renhe lterrke mpwareke rarle atwentye akngerre anetyeke, alakenhe ikwerenge tyerrtye ingkirreke akwete angkeme, “Re ilernpenye anthurre artwe Nimrod aneke-arteke.” \v 10 Artwe Nimrod nhenge apmere nhenhe areyeke akngerrepate aneke: Babylon, Erech, Accad, Calneh uthene. Apmere nhenhe areye apmere akngerre Shinar-ele aneke. \v 11 Kele imerte Nimrod re apmere yanhe ikwerenge-ntyele impemele re alheke, apmere arrpenhe Assyria-werne alheke. Yanhe ikwerele re apmere arrpenhe areye arteke Nineveh, Rehoboth-Ir, Calah uthene. \v 12 Re anteme apmere arrpenhe akngerre mpwareke Resen arritnye. Apmere nhenhe re Nineveh uthene Calah uthene mpwepele aneke. Tyerrtye atningke anthurre apetyewarremele apmere yanhele anerrirreke. \p \v 13 Kenhe alere Ham-kenhe arrpenhe Egypt arritnye aneke. Re amangkemele akngerre-irreke alere seven-pele atnyeneke: Ludim, Anamim, Lehabim, Naphtuhim, \v 14 Pathrusim, Casluhim, Caphtorim uthene. Urreke tyerrtye apmere Philistia-arenye areye artwe nhenge Caphtorim-eke-artweye areye. \p \v 15 Alere ingkernenye Ham-kenhe, Canaan arritnye aneke, amangkemele akngerre-irreke alere atherrame atnyeneke. Alere arrekwelenye Sidon arritnye aneke, arrpenhe akenhe Heth arritnye aneke. \v 16-19 Anyenhenge atningke Canaan-engentyele arrateke, artweye-nhenge areye arritnye alakenhe: Heth, Jebus, Amor, Girgash, Hiv, Ark, Sin, Arvad, Zemar, Hamath uthene. Artweye-nhenge nhenhe areye Canaan ikwerenge-ntyele atningke-ame-atningke-irremele, itne imerte apmere arrpenhe areye-werne anteke-irrerirremele. Arrpenheme ayerrere-werne atheke alherlte-iwemele apmere Sidon-eke-atwetye. Kenhe arrpenheme antekerre-werne atheke alherlte-iwemele apmere Gaza-eke-atwetye. Kenhe arrpenheme ikngerre-werne atheke alherlte-iwemele Sodom, Gomorrah, Admah, Zeboiim utheneke-atwetye, apmere yanhe Lasha itwele. \p \v 20 Nhenhe areye Ham-kenheke-artweye areye aneke, itne apmere yanhe areyele anyenhengenhenge anerrirretyarte. Kenhe itne akenhe arrpenhenge areye akalkeke-akalke anerrirretyarte angkentye itnekenhe-arrpe angkerrirremele. \s1 Ayeye Shem-eke-artweye areye-akerte \p \v 21 Kenhe Shem re akenhe kake Japheth-kenhe aneke, re-arlke akngeye aneke alere Eber-kenhe areyeke. \p \v 22 Artwe Shem nhenge re alere nhenhe areye atnyeneke: Elam, Asshur, Arpachshad, Lud, Aram uthene. Kele imerte nhenhe itneke-ngentyele arrpenhe areye anteme atningke-ame-atningke-irrerirreke. Kele imerte itnekenhe anyenhengenhenge yanhe ikwerele anerrirretyarte. \p \v 23 Artwe Aram nhenge re alere nhenhe areye atnyeneke: Uz, Hul, Gether, Mash uthene arritnye antheke. \p \v 24 Kenhe Shem-akenhe alere arrpenhe Arpachshad arritnye, re akenhe alere arritnye Shelah atnyeneke, kenhe Shelah re akenhe alere atnyeneke Eber arritnye-arle. \p \v 25 Kele imerte Eber re alere atherre-akerte, Peleg uthene Joktan uthene arritnye antheke. Kenhe Peleg arritnye ileme “akalke-irreme.” Nhenhe ikwerele-ureke, Peleg itethe anerlenge, tyerrtye apmere ahelhe nhenhele anerrirreke akalke-irremele apmere arrpe-anenhe-werne anteke-irreke. \p \v 26-29 Kenhe artwe Joktan re akenhe alere atningke atnyeneke, itnekenhe arritnye aneke: Almodad, Sheleph, Hazarmaveth, Jerah, Hadoram, Uzal, Diklah, Obal, Abimael, Sheba, Ophir, Havilah, Jobab uthene, yanhe areye kele. Nhenhe areye ingkirreke alere areye Joktan-kenhe. \p \v 30 Kenhe apmerele Shem ikwerenhe areye anerrirretyarte, alturle ampinye-ngentyele apmere Mesha arritnye-werne atheke, ikngerre-werne atheke apwerte antherrtyeke-atwetye, apmere Sephar arritnye ikwereke-atwetye. \p \v 31 Shem-eke-artweye areye apmere arrpenhe yanhe areyele anyenhengenhenge anerrirretyarte, apmere itnekenhe-arrpele anyente ikwerele. Kenhe itne akenhe arrpenhenge areye akalkeke-akalke anerrirretyarte angkentye itnekenhe-arrpe angkerrirremele. \p \v 32 Arritnye nhenhe areye anyenhengenhenge ingkirreke artwe Noah-engentyele, alerikwe areye-ngentyele. Kenhe kwatye akngerre uyerreke-arlenge-ntyele, Noah-eke-artweye, alerikweke artweye-arlke atningke-ame-atningke-irremele ingkernenye areye, itne apmere arrpe-anenhe-werne anteke-irrerirremele, ahelhe arrpe-anenhe-werne itne akalke-irrerirreke. Itnekenhe-arrpe anyenhengenhenge anerrirretyarte. \c 11 \s1 Tyerrtye Babylon-arenyele apmere arlpentye akngerre arterrirreme \p \v 1 Nhenhe ikwerele-ureke, arrekwelenye areye itne angkentye anyente ware angkerrirretyarte, itne ingkirreke angkentye rante-rante angkerretyarte. \v 2 Ikngerre ampinyele itne anerrirretyarte iperre, itne apmere yanhe impemele aname-irreke ahelhe akethe akngerre-werne apmere Shinar-ele, yanhe ikwerele anerrirreke. \v 3 Itne apmere yanhe ikwerele anerlte-anemele angkerreke, “Anwerne ahelhe urrkngele arne brick areye mpwarewarretyeke, ure akngerrele itemele itne lterrke-irretyenhenge. Kele imerte anwerne apmere arlpentye akngerre renhe mpwarewarremele.” Kele itne ahelhe urrknge-ngentyele brick areye mpwarewarreke, apwerte-kwenye-arle, itnenhe urele lterrke-ilemele. Itne imerte tar mpwaremele, itnenhe anyentelhe-iletyeke, kwentye-kwentye itnenhe artemele. \v 4 Itne anteme angkerreke, “Yewe, anwerne warle atningke arteye, anwerne apurte anteme anetyeke atningke anthurre-arle anwerne irremenge, anteke-irretyakenhe anerlte-anetyeke. Kele anwerne anteme warle arlpentye akngerre anthurre mpwepenge arteye alkere akertneke-atwetye. Kenhe arrpenhe areye akweke iperre areye apetyetyenhe apmere nhenhe arerrirremele itne itelarerrirretyenhe anwernenhe tnakewarretyenhenge.” \p \v 5-7 Kenhe Ngkarte re akenhe akertne-ngentyele atnarnpetyekerleke apmere akngerre areye-arlke warle arlpentye akngerre nhenge itne-arle artetyame renhe aretyeke. Re ikwere-arrpe angkeke, “Tyerrtye nhenhe areyele arne iwenhe apeke renhe mpwaretyeke, itne ingkirreke-arle angkentye anyente-ante angkemenge, itne ingkirreke-arle awerreme-arle. Itne apeke alakenhe renhe akwete mpwaremele, kele imerte itne iwenhe apeke ikwere ahentye-anemele itne mpwaretyeke, arrpenheke arrangkwele itnenhe arrkngerte-iletyeke. Mpe, anwerne itneke-werne-atheke atnarnpetyekerleye angkentye itnekenhe akalkelhe-iletyenhe itnenhe apatelhe-ilemele, itne anteme uye awerretyenhe.” \p \v 8-9 Alakenhe renhe-arle Ngkartele tyerrtye yanhe areye irrarnpelhe-ileke. Kele itne warle areye-arlke warle arlpentye akngerre-arlke artentye impelheke, itne-arle uye awerretyarte. Kenhe apmere yanhe re akenhe Babel arritnye-arle aneke tyerrtye areyele-arle uyarne awerretyartenge. Kele itne apmere arrpe-anenhele anteme aneme irrarnpeke-irrarnpe anthurre re anteme. \s1 Ayeye Shem-eke-artweye areye-akerte \p \v 10-11 Ayeye nhenhe Shem-eke-artweye areye-akerte. Shem itethe aneke year 100-peleke-atwetye, re anteme alere atnyeneke Arpachshad arritnye, rarle inteke year atherrame iperre kwatye urewe akngerre uyerrekenge-ntyele. Arpachshad akweke interlenge-arle iperre artwe Shem re akenhe year 500-pele awethe aneke, urreye areye marle areye-arlke arrpenhe atnyenemele. \p \v 12-13 Kenhe Arpachshad re akenhe year 35-pele aneke-arle iperre, alere Shelah arritnye atnyeneke anteme. Shelah inteke-arle iperre, Arpachshad year atningke anthurre awethe anekenge, 403-pele ingkirreke, urreye areye marle areye-arlke arrpenhe atnyeneke. \p \v 14-15 Kenhe Shelah re akenhe year 30-pele aneke-arle iperre, alere Eber arritnye atnyeneke anteme. Eber inteke-arle iperre, Shelah year atningke anthurre awethe anekenge, 403-pele ingkirreke, urreye areye marle areye-arlke arrpenhe atnyeneke. \p \v 16-17 Kenhe Eber re akenhe year 34-pele aneke-arle iperre, alere Peleg arritnye atnyeneke anteme. Peleg inteke-arle iperre, Eber year atningke anthurre awethe anekenge, 430-pele ingkirreke, urreye areye marle areye-arlke arrpenhe atnyeneke. \p \v 18-19 Kenhe Peleg re akenhe year 30-pele aneke-arle iperre, alere Reu arritnye atnyeneke anteme. Reu inteke-arle iperre, Peleg year atningke anthurre awethe anekenge, 209-pele ingkirreke, urreye areye marle areye-arlke arrpenhe atnyeneke. \p \v 20-21 Kenhe Reu re akenhe year 32-pele aneke-arle iperre, alere Serug arritnye atnyeneke anteme. Kele imerte Arpachshad year atningke anthurre awethe anekenge, 207-pele ingkirreke, urreye areye marle areye-arlke arrpenhe atnyeneke. \p \v 22-23 Kenhe Serug re akenhe year 30-pele aneke-arle iperre, alere Nahor arritnye atnyeneke anteme. Nahor inteke-arle iperre, Serug year atningke awethe anekenge, 200-pele ingkirreke, urreye areye marle areye-arlke arrpenhe atnyeneke. \p \v 24-25 Kenhe Nahor re akenhe year 29-pele aneke-arle iperre, alere Terah arritnye atnyeneke anteme. Terah inteke-arle iperre, Nahor year atningke awethe anekenge, 119-pele ingkirreke, urreye areye marle areye-arlke arrpenhe atnyeneke. \p \v 26 Kenhe Terah re akenhe year 70-pele aneke-arle iperre, re alere urrpetye atnyeneke. Itnekenhe arritnye aneke, Abram, Nahor, Haran uthene aneke. \s1 Ayeye Terah-eke-artweye areye-akerte \p \v 27-32 Ayeye nhenhe artwe Terah-eke-artweye areye-akerte. Terah-ele alere urrpetye atnyeneke, Abram, Nahor, Haran uthene arritnye. Kenhe Haran re akenhe alere Lot arritnye atnyeneke. Haran re ilweke anyikwe Terah itethe akwete anemenge. Haran apmere Ur-ele ilweke, apmere akngerrele Chaldea-arenye areyeke, apmere yanhe nhenge nthenhele-arle re inteke-arle. \p Haran re akenhe itethe akwete anemele re marle akweke atherre-akerte, Milcah uthene Iscah uthene. Kenhe Milcah re akenhe Nahor anewe akeke, Nahor kake Haran-kenhe aneke. Kenhe Abram-ele akenhe anewe akeke arelhe Sarai arritnye. Kenhe Sarai re akenhe ampe uyarne atnyenetyarte. Re uyarne atnerte-atnerte-irreme. \p Arlte anyentele Terah apmere Ur-ngentyele aname-irreke. Re alerikwe Abram, anewikwe Abram-kenhe Sarai, arrenge-arrenge ikwerenhe Lot arritnye apmere yanhe-ngentyele akngeke. Itne apmere arrpenhe Canaan-werne alhetyeke-irreme. Kenhe urreke-arle apmere yanheke irretyenhenge itne apmere arrpenhe ikwere irretye-alheke Haran arritnyeke. Kele yanhe ikwerele itne akwete anteme anerrirretyarte. \p Kenhe Terah re akenhe ampwe-irremele year 205-pele aneke-arle iperre re ilweke apmere yanhe Haran ikwerele. \c 12 \s1 Ngkartele Abram ileme apmere ikwerenhe imperle-alhetyeke \p \v 1 Ngkartele Abram renhe ileke, “Apmere ngkwinhe imperle-alhaye, apmere akngeye ngkwinhe-kenhe inpe imperle-alhemele, ngkwenge-artweye areye-arlke imperle-alhaye, The apmere arrpenhe ngkwenge imernetyenhenge anetye-alhetyeke. \v 2 Yewe, The ngenhe ampe atningke anthurre anthetyenhe, ngkwenge-artweye atningke-ame-atningke-irretyenhenge. Arritnye ngkwinhe akngerre anteme irretyenhe, kenhe tyerrtye areyele apmere arrpe-anenhe-arenyele ngenhe tnakewarretyenhenge. The ngenhe arntarnte-aretyenhe ngkwenge akangkentye anemele. Kenhe unte akenhe arrpenhe areye arntarnte-aretyenhe itneke akangkentye anemele. \v 3 Kenhe tyerrtye areye apeke ngkwenge akangkemele aneme, ngenhe arntarnte-aremele, kele Ayenge itneke akangketyenhe itnenhe mwerre arntarnte-aretyenhenge. Kenhe itne apeke akurne ngkwenge mpwarewarretyenhe, kenhe Tharle itneke akurne mpwaretyenhenge. Kenhe ngkwengenge ayenge tyerrtye areyeke apmere arrpe-anenhele akangketyenhe, itnenhe arntarnte-aremele.” \p \v 4-5 Kele Abram akenhe YAHWEH-eke akangkwe-irreke. Apmere Haran ikwerenge-ntyele Abram imperle-alheke anewikwe Sarai-akerte-arlke alere atyeyikwe-kenhe Lot-arlke, urrkapentye akngerre ikwerenhe areye-akerte-arlke. Re ingkirreke ikwerenhe areye akngetyeke, kamule areye-arlke, nanikute areye-arlke, pweleke areye-arlke, tangkeye areye-arlke arne iwenhe-iwenhe areye-arlke, ingkirreke itne-arle apurtelhe-ilemele apmere Haran ikwerele-arle atnyenewarreke. Re itnenhe apmere arrpenhe Canaan arritnye-werne akngeke. Nhenge Abram year 175-pele aneke re apmere Haran imperle-alheke. \p \v 6 Kenhe itne alherlte-iwepiwemele apmere Canaan ikwere arratye irrperrirreke, kenhe tyerrtye atningke akenhe kele-arle anerlte-anetyame, Canaan-arenye areye. Kele itne alethe alherlte-iwemele akwete apmere Shechem-eke-irreke. Apmere nhenhe itwele-arle arne ameke-ameke akwele tneke, arne nhenge Moreh-kenhe. Abram apmere yanhe ikwerele ngkernelheke. \v 7 Kele imerte YAHWEH-ele arratemele Abram ikwere angkeke, “Apmere nhenhe apelaye Tharle ngenhe anthetyeke ngkwenge-artweyeke anetyenhenge.” Kenhe Abram re akenhe akangkeke anthurre, re imerte apwerte areye inemele aharle-iwemele akertneke-arleke kere itetyeke YAHWEH renhe tnaketyenhenge. \p \v 8 Yanhe ikwerenge-ntyele Abram ikwere-artweye areyenge impemele antekerre-werne atheke alheke apmere apwerte-apwerte-werne ikngerre ampinyele apmere Bethel-enge. Yanhe ikwere irremele itne apmere mpwepele mpwareke Bethel-enge ikngerre ampinyele, kenhe apmere arrpenhe Ai re akenhe alturle-ampinyele. Re awethe anteye-arle apwerte arrpenheme inemele aharle-iwemele YAHWEH renhe tnaketyenhenge. \v 9 Kele imerte Abram ikwerenhe areye-arlke apmere yanhe impemele antekerre-werne atheke apmere ahurratye Negev-werne alethe alhemele. \s1 Abram ikwere-artweye areye-arlke apmere Egypt-eke irrpeme \p \v 10 Kenhe apmere Canaan ikwerele ararrtye anthurre aneke, kwatye-arlke urntetyakenhe, tyerrtye areye merneke arrangkwe anteme anerrirreke. Kele Abram apmere yanhe imperle-alhemele antekerre-werne alheke apmere Egypt-werne-atheke yanhe ikwerele anetyeke. \v 11-12 Kenhe urreke apmere ikwere irrpetyenhenge re apmere arrpenhe akweke ikwere ngkernelheke Egypt itereke. Yanhe ikwerele re anewikwe Sarai ikwere angkeke, “Unte apele arelhe mwerre akngerre, kele Egypt-arenye areyele ngenhe aremele apeke itne itirretyenhe, ‘Ayekaye, arelhe nhenhe re mwerre akngerre,’ itne apeke ngkwenge alhirretyenhe. Kele imerte itne ayenge atwetyenhe, ngenhe kwenye. \v 13 Alakenhe irreketyenge, itneke ilaye, ‘Nhenhe apele kake atyinhe-arle.’ Unte apeke alakenhe angkerlenge, kele itne ayenge atwetye-kwenye-arle, ayenge mwerre anetyenhenge.” \p \v 14 Kele itne apmere Egypt-eke irrperreke, kenhe Egypt-arenye areye itne akenhe Sarai arratye arerrirremele angkerrirreke, “Ayekaye, arelhe nhenhe re arratye mwerre akngerre.” \v 15 Kenhe urrkapentye akngerre Pharaoh-kenhe areyele Sarai arerrirremele, itne akngerrepate itnekenhe iletyete-alheke arelhe mwerre akngerre nhenge-akerte. Kenhe re itneke ileke apmere ikwerenhe-werne renhe akngetyetyeke. Itne renhe inetyete-alheke apmere Pharaoh-kenhe-werne akngetyewarremele. \v 16 Pharaoh Abram-eke akangkentye aneke Sarai-iperre, kele imerte re renhe yepe-yepe areye, nanikute areye, pweleke areye, kamule areye, tangkeye areye-arlke antheke, urrkapentye akngerre arrpenheme-arlke. \p \v 17 Kenhe YAHWEH re akenhe Pharaoh-eke akangkentye anetyakenhe rarle Sarai Abram-engentyele rakerlenge. Kele imerte YAHWEH-ele Pharaoh rlkerte-ileke, arrpenhe areye-arlke ikwerenge-arle anerlte-anetyame, Re ingkirreke rlkerte-ileke anteye. \v 18-19 Kele Pharaoh Abram-eke antangkelheke. Re apetyerlenge arteke, Pharaoh ikwere angkeke, “Iwenheke-ame unte atyenge ularele urrtyirreke? Nthakenhe-arle-ame unte atyenge iletyakenhe arelhe nhenhe-arle anewe ngkwinhe aneme? Unte arelhe nhenhe ayenge apale antheke atyeye ngkwinhe akwele, kenhe re akenhe ngkwenge anewe-arle. Nhenheyaye, renhe iparrpe akngirtnemele alhaye.” \p \v 20 Ikwere iperrele, Pharaoh-ele urrkapentye ikwerenhe areye uterneke Abram uthene anewikwe uthene aywepetyeke. Kele imerte Abram uthene ikwere-artweye areye uthene impelheke, arne ingkirreke itnekenhe akngerlte-iwemele. \c 13 \s1 Abram uthene Lot uthene-kenhe areye akalke-irremele alheke akerte \p \v 1-2 Apmere Egypt-ngentyele, Abram itneke-akerte alpeke ayerrere-ikngerre apmere ahurratye Negev-werne. Re atnyeneke mane-arlke atningke, pweleke areye-arlke, kamule areye-arlke, merne akngerre-arlke, arne arrpenhe atningke-arlke. Kele Lot-eke-artweye areye inpe, ikwerenge apurte Negev-werne alherlte-iweke. \p \v 3-4 Yanhe-ngentyele, itne ayerrere anteme alheke, apmere arrpe-anenhele inteke. Itne alpeke apmere arrkatye ikwere-werne apmere Bethel uthene Ai uthene mpwepele Abram-arle aneke arrekwele, rarle apwerte areye kwentye-kwentye-ileke YAHWEH-eke, ameke-ameke ikwere. Yanhe anthurreke Abram-ele YAHWEH utyernemele tnakeke. \p \v 5 Alere atyeyikwe-ke Abram-kenhe Lot arritnye, re-inpe arne atningke atnyenetyarte, pweleke areye-arlke, yepe-yepe areye-arlke, urrkapentye akngerre atningke areye-arlke. Ratherre arne atningke anthurre atnyeneke. \v 6-7 Apmere ikwerele, arrekwele anetyarte tyerrtye Canaan-arenye areye, arrpenhe areye-arlke, Perizzite areye, yanhe ikwerele itne-arlke apmere-ampinye ikwerele. Atherrke akweke ware anetyarte pweleke areyeke, arrpenhe areyele-arlke arlkwetyeke, kwatye akweke ware-arlke aneke. Alakenhe ikwerenge anteme, urrkapentye akngerre Abram-kenhe areye ante urrkapentye akngerre Lot-kenhe areye ahele angkerreke atherrkeke-arlke kwatyeke-arlke arrangkwenge. Itne uyarne apurte anetyarte apmere anyente ikwerele, atherrke-arlke kwatye-arlke akweke warenge. Alakenhe ikwerenge itne ahele angkerretyeke-irreke. \p \v 8 Yanhenge anteme, Abram Lot-eke angkeke, “Anwerneke-artweye kwenhe anyente aneme, urrkapentye akngerre anwerne-kenhe ilterrerlenge ipmentyele aretyale. \v 9 Apmere ahelhe kwenhe akngerre aneme anwerne ingkirrekeke. Apmere nhakwe araye ikngerre, antekerre, alturle, ayerrere uthene. Apmere ngkwenge akngakaye. Unte apeke alturle-werne alheme, ayenge ikngerre-werne-arle alhetyenhe.” \p \v 10-13 Kele, Lot-ele apmere renhe areke. Re ahelhe akethe areke lhere anteke kwatye akngerre-akerte interlenge. Re areke arne akngerre atningke lhere iterele, lhere renhe-arle akenhe ileme Jordan, re antekerre-werne inteme apmere Zoar-werne-atheke. Apmere re mwerre akngerre nhenge Eden-arteke aneme nhenge YAHWEH-elarle mpwareke Adam uthene Eve utheneke, nhenge apmere arrpenhe Egypt-arlke-arteke. Kele Abram uthene Lot uthene akalke-irrerle-anerreke. Lot-ele apmere ahelhe akethe nhenge akngakeke lhere akngerre-akerte interlenge, antekerre-ikngerre-werne atheke aname-irreke apmere yanhele anetyeke, apmere nhenge Sodom itwele. Nhenhe renhe-arteke aneke, urreke Ngkartele apmere Sodom uthene Gomorrah uthene akethe ante arrernetyenhenge tyerrtye apmere yanhe atherre-arenye areye-arle akurne anthurre anerrirretyartenge. Kenhe Abram akenhe apmere Canaan-ele anetyarte. \p \v 14-15 Ikwerenge-ntyele, Lot-arle kele alhekenge, YAHWEH Abram-eke angkeke, “Irntwarre anthurre araye apmere ayerrere-atheke, antekerre-atheke, ikngerre-atheke, alturle-atheke. The ngenhe antheme apmere ahelhe nhenhe ngkwenge akwerrke areye uthene ngkwenge-artweye areye-arlke. Kele apmere rarle ngkwenge-arle, ngkwenge-artweye areyeke-arlke akwete-ante anetyeke. \v 16 Ngkwenge akwerrke areye atningke-irretyenhe yerre areye-arteke. Angwenhele ampe ngkwinhe areye alknge ikwerenhele anyente-ame-anyente aretyeke arrangkwe-arle, itne-arle atningke anthurre anerrirrerlenge. \v 17 Unthetyeke alhaye apmere arrpe-anenhele, irntwarre antekerre-atheke, alturle-atheke, ayerrere-atheke, ikngerre-atheke. The apele ngenhe, ngkwenge-artweye areye-arlke apmere nhenhe ingkirreke anthetyenhe.” \p \v 18 Kele, Abram alhetyeke-irreke alturle antekerre-atheke. Apmere arrpenhe atningkele re anetyarte. Re apetyeke apmere arrpenhe-werne apmere Hebron, yanhele anetyarte. Apmere Hebron ikwerele aneke arne ameke-ameke akngerre atningke. Arne nhenhe areye artwe Mamre-kenhe. Yanhe ikwere Abram-ele apwerte areye kwentye-kwentye-ileke YAHWEH-eke renhe utyernemele tnaketyeke. \c 14 \s1 Akngerrepate Kedorlaomer-ele artwe Lot arntwirrkeme \p \v 1 Nhenhe ikwerele-ureke artwe anyente re akenhe apmere Babylon-eke Akngerrepate-arle aneke, Amraphel arritnye aneke. Arioch Akngerrepate aneke apmere Ellasar-ekarle. Kedorlaomer apmere Elam-ekarle Akngerrepate aneke, Tidal apmere Goiim-ekarle Akngerrepate aneke. \v 2 Akngerrepate four-pele itne thultye areye itnekenhe-arlke apetyewarreke atwerrirretyeke Akngerrepate arrpenhe five-pele areyenge ante thultye itnekenhe areyenge. Arritnye itnekenhe aneke, Bera, Birsha, Shinab uthene Shemeber uthene-arlke. Kenhe Bera akenhe apmere Sodom-ekarle Akngerrepate aneke, kenhe Birsha akenhe apmere Gomorrah-ekarle Akngerrepate aneme, Shinab apmere Admah-ekarle Akngerrepate aneke, kele Shemeber akenhe apmere Zeboiim-ekarle Akngerrepate aneke. Artwe arrpenhe Bela-karle Akngerrepate aneke. Arritnye arrpenhe aneke apmere ikwere Zoar-arle. \p \v 3 Nhenge Akngerrepate four-pele thultye itnekenhe-akerte apetyewarremele Akngerrepate five-pele itnekenge atwerretyeke, Akngerrepate five-pele itne thultye itnekenhe areye-akerte apurte-irreke lhere Siddim-enge. (Lyete anwerne apmere nhenhe ileme, “Kwatye Alaye Apirnte.” Arrangkwe-arle kwatye kwene ikwerele aneme.) \v 4 Urreke alakenhe irretyenhenge, Akngerrepate Kedorlaomer kwenhe akngerrepate aneke Akngerrepate five-pele arrpenhe itneke year 12-peleke-atwetye. Year arrpenhele anteme itne ikwere urrkapetyakenhe anteme aneke. Itne renhe atwetyeke angkerreke. \v 5 Alakenhenge year arrpenhele anteme, Akngerrepate Kedorlaomer-ele ileke Akngerrepate Amraphel, Arioch, Tidal uthene artwe thultye itnekenhe apurtelhe-iletyeke Akngerrepate arrpenhe itnekenge atwerretyeke. Akngerrepate four-pele itne akenhe alheke thultye itnekenhe-akerte apmere Ashteroth-karnaim arritnye-werne tyerrtye Rephaite areyenge atwerretyeke. Thultye areye Akngerrepate Kedorlaomer-kenhele tyerrtye Rephaite areye atweke. Kele itne alheke apmere Ham-werne tyerrtye Zuzite areye-arle aneke-werne itnenhene atwetyeke. Yanhe-ngentyele, itne apmere Shaveh Kiriathaim-werne alheke tyerrtye Emite areye atwetyeke. \v 6 Kele anteme, thultye Kedorlaomer-kenhe areye alheke apwerte antherrtye apmere Edom-werne apmere El Paran arritnye-werne. Apmere arerrke akngerre itwele. Thultye akngerrepate Kedorlaomer-kenhe areyele tyerrtye Horite areye atwetyeke. \v 7 Yanhe-ngentyele, thultye Kedorlaomer-kenhe areye alheke apwerte antherrtye-ngentyele apmere En Mishpat-werne. Arritnye arrpenhe aneme nhenheke Kadesh-arle. Thultye akngerrepate Kedorlaomer-kenhe areyele tyerrtye Amalekite areye uthene Amorite areye uthene atwetyeke. Tyerrtye Amorite areye anetyarte apmere Hazazon-Tamar-ele. \p \v 8 Akngerrepate five-pele itne Sodom-arenye, Gomorrah-arenye, Admah-arenye, Zeboiim-arenye uthene Bela-arenye-arlke itne awerrirreke Akngerrepate Kedorlaomer-arle apetyeme Akngerrepate urrpetye arrpenhe areye-arlke-akerte itnenhe atwetyeke. Arratye anteme, itne alheke lhere Siddim arritnye-werne atwerretyeke. \v 9 Apmere yanhenge, itne akngerre atwerreke Akngerrepate areye Kedorlaomer-enge, Tidal-enge, Amraphel-enge, Arioch-enge uthene thultye areye itnekenhenge. Thultye apurte four-pele itne atwerreke thultye apurte five-pele itnekenge. \v 10 Lhere akngerre Siddim itwele aneke ahelhe urrknge akngerre aneke. Angwenhe apeke-arle akertnele untheke, kele re iperte urrknge ikwere atnyemele ilwemele-arle. Atwerrentyele-ureke, Akngerrepate Sodom-arenye uthene Gomorrah-arenye uthene thultye ikwere-atherrenhe areye-arlke atere unterlte-iweke. Itne ahelhe urrknge ikwere atnyeke, ingkirreke-ante itne ilweke, yanheke-ante. Akngerrepate urrpetye arrpenhe itne thultye itnekenhe-arlke atere unteke apwerte antherrtye akertne-werne ilweme-ketyenge. \p \v 11 Kele yanhenge Akngerrepate Kedorlaomer thultye ikwerenhe areye-akerte alheke Sodom-werne Gomorrah-werne-arlke itne anyelkngele ineke arne ingkirreke tyerrtye yanhe-arenye areye-ngenytele. Itne merne-arlke ingkirreke anyelkngele ineke. \v 12 Yanhenge arrekwele aneke, Lot-arle anetyarte apmere Sodom-ele. Re akenhe alere kikweke Abram-kenhe aneke. Kele thultye Kedorlaomer-kenhe areyele Lot akngerlte-iweke jail-werne. Itne arne ingkirreke Lot-kenhe areye-arlke anyelkngele ineke. Kele imerte itne apmere itnekenhe-werne alpemele. \v 13 Kenhe artwe anyente akenhe Sodom-engentyele alwirreke. Re alheke Abram-eke iletyeke re akenhe Hebrew-arle aneke Kedorlaomer-elarle Lot akngeke arne ikwerenhe areye-arlke. Ikwerenge anteme, Abram apmere Hebron-ele aneme, arne akngerre anyente itwele aneke, arne nhenge Mamre-kenhe Amorite-arle aneke. Mamre re akenhe kake akngerrepate aneke Eshkol uthene Aner atherreke-arle. Arrwekele akenhe, itne Abram-eke angkeke tyerrtye areye apeke renhe atwetyeke apetyerlenge, itne renhe arntarnte-arerle-anemele anetyeke. \s1 Abram-ele Lot akngirtneme thultye Kedorloamer-kenhe areye-ketye \p \v 14-15 Nhenge Abram-ele aweke-arle iperre Akngerrepate areyele alerikweke ayernerlenge rakeke, re artwe atwerrentye akngerre ikwerenhe areye apurtelhe-ileke Mamre uthene kake ikwerenhe atherre uthene itnekenhe thultye areye-arlke itne atwirtnetyeke itnenhene. Kele, itne irraweye alheke ayerrere-werne, apmere Dan arritnye-werne. Dan itwele aneke, Kedorlaomer thultye ikwerenhe areye-akerte angathele inteke. Abram uthene thultye 318 ikwerenhe areye, itne aperteke ingwe mpwepele, ingke akantyele alhemele atweke itepe arrpe-anenhe-ngentyele. Itne kwene-akerle untemele arnterre arlkemele anthurre. Kele thultye Abram-kenhe areyele thultye Kedorlaomer-kenhe areye irnterre anthurre atweke. Thultye Abram-kenhe areyele itnenhe urrpetye atweke. Arrpenhe areyele itnenhe aterele-anthemele alwerneke apmere Damascus-enge anpere-irrenhemele ayerrere-werne-atheke. Yanhe-ngentyele itne itnenhe alwerneke apmere arrpenhe Hobah-werne. \v 16 Yanhe-ngentyele atwerreke-arle ipenhe Abram-ele Lot inirtneke ampe ikwerenhe areye-arlke arelhe-arlke arne areye-arlke pweleke areye-arlke ingkirreke. Re antekerre akngirtneke apmere akngerre Sodom ikwere-werne. \s1 Melchizedek mwerre angkeme Abram-eke \p \v 17 Apmere Sodom ikwerele, Akngerrepate arrpenhele aweke ayeye Abram-akerte, re renhe aretyeke apetyeke. Mpwepenge ratherre anyente-irreke apwerte atwatye Shaveh arritnye aneke. Tyerrtye areye apmere yanhe ileme, “Apwerte Atwatye Akngerrepate-kenhe.” \p \v 18 Akngerrepate arrpenhe apetyeke Salem-engentyele Melchizedek arritnye aneke. Re akenhe Akngerrepate anetyarte tyerrtye Salem-arenye areyeke. Re akenhe kwertengerle aneke urrkapentye akngerre Ngkarte-kenhe. Re Abram-eke arratetye-alheke, re renhe mpwepeke renhe aremele. Re Abram merne uthene ngkwarle akweke uthene antheke, imerte ikwere akangkemele. \v 19 Re anteme angkeke Abram-eke, \q1 “Ayenge Ngkarteke angkeme ngkwenge, Ikwere re kwenhe akngerre anthurre aneme akertnele. \q1 Ngkarte re akwele aknganeke alkere-arlke ahelhe nhenhe-arlke. \q2 Unte kwenhe akangkentye anthurre anerle-anetyenhe Ikwerenge-ntyele ware. \q1 \v 20 Kele unte-arle renhe mwerre akeme nhenge Rarle ngenhe ameke-arerlenge itethe atnyenemele atwerrekerlenge ureke.” \m Alakenhe-arle re Abram-eke angkeke. Kele ikwerenge anteme, arne Abram-elarle ineke King four-pele nhenge areye-ngentyele, re yakwethe ten-peleke-arlenge arrerneke, ten-pele ikwerenge-ntyele re Melchizedek anyente antheke ikwere akangkemele. \p \v 21 Yanhe-ngentyele, Akngerrepate Sodom-arenye anteme Abram-eke angkeke, “Tyerrtye atyinhe areye ayenge anthintye-alpaye, Kedorlaomer-arle akngeke areye atwerreke-arlele ureke nhengenge. Arne itnekenhe mane-arlke, kele ngkwenge anteme atnyenaye.” \p \v 22 Abram ikwere alakenhe angkirtneke, “Arrangkwe, tharle arne yanhe areye inetyeke arrangkwe-arle. Nhenhe anthurrenge, YAHWEH-ele ayenge angkerlenge aweme, YAHWEH-elarle arne ingkirreke arrerneke nhenheke arrule, the ngkwenge arratye ileme YAHWEH-eke arratye alhilemele: \v 23 The kwenhe arne ngkwinhe areye inetyeke arrangkwe-arle, string anyenteke apeke ingke-kenhe anyenteke apeke, arrangkwe-ante. Tharle arne yanhe areye arrangkwe-arle akngetyeke unte apeke ayeye ilerle-apeketyenge arrpenhe areyeke unte-arle ayenge arne areye antheke. Ayenge-arle alakenheke ahentye-anetyakenhe-arle. \v 24 Thultye atyinhe areyele kele-arle merne arlkweke. Nhenhe areyeke merne akweke anthaye. Kele imerte merne-arlke arne arrpenhe-arlke anthemele arrpenhe nhenhe areye Mamre uthene Eschol uthene Aner-kenhe-arlke, nhenge itne anteme arne yanhe areye-akerte apmere itnekenhe-werne alpetyenhenge.” Kele, arne itneke-akerte merne-arlke-akerte itne akalke-irremele alperlte-iweke. \c 15 \s1 YAHWEH-ele Abram arratye akeme \p \v 1 Yanhe iperre, akngerre-arle atwerreke iperre, Abram-ele altyerre areke, altyerre ikwerenge re areke YAHWEH apetyerlenge imerte ikwere angkemele, “Abram, atere-irretyale! Ayenge kwenhe ngkwenge alkwerte-arteke, alkwertele-arle ilpelhentye akngerre, tharle ngenhe arntarnte-aremele itnenhe arrkngente-iweme, The imerte ngenhe arne mwerre anthurre anthemele.” \p \v 2 Kenhe Abram-ele renhe apayuthneke, “Yewe, YAHWEH, kele mwerre-arle unte apeke ayenge arne mwerre nhenhe anthemele, kele lyete ayenge aneme ampe urreyeke arrangkwe. Angwenheke anteme the arne atyinhe areye anthetyenhe ayenge ilwemele, tyerrtye arrpenhe-ame the anthetyenhe? Ayenge apeke alereke-arlke arrangkwe ilwemele, urrkapentye akngerre atyinhele-arle arne areye ineme atyenge-ngentyele. Nhenhe Eleazar arritnye aneme, apmere Damascus-arenye. \v 3 Unte kwenhe ayenge alere anthetyakenhe. Ayenge ilweme alereke arrangkwe akwete, nhenge Eleazar, urrkapentye akngerre atyinhe arrpenhe areyeke akngerrepate-arle anemeke, rarle arne atyinhe areye ingkirreke ineme.” \p \v 4 YAHWEH anteme Abram-eke angkeke, “Arrangkwe, alakenhe-arle arratye kwenye-arle. Eleazar yanhele-arle arne ngkwinhe areye inetyeke arrangkwe-arle. Unte-arle alere ngkwinhe anyente-arle atnyenetyenhe. Rarle kwenhe arne ngkwinhe ingkirrenyeke inetyenhe.” \p \v 5 Yanhe-ngentyele, YAHWEH-ele anteme Abram kwene-ngentyele akethe-werne tyerreke ilthe-ngentyele. Re Abram-eke angkeke, “Akertne nhakwe araye kwerralye akertne nhakwe areye, nthakentye-ame unte areme? Alakenhe akwele ngkwenge akwerrke areye anetyenhe, kwerralye areye-arteke.” \p \v 6 Kele, Abram YAHWEH-eke akangkwe-irreke re angkekenge. Rarle arratye itelareke iwenhe YAHWEH-ele ikwere alhileke-arle altyerrenge rarle akwerrke atningke anthurre atnyenetyenhenge. Yanhenge anteme, YAHWEH-ele Abram arratye akeke rarle ikwere akangkwe-irrekenge, Re ikwere anteme angkeke, “Unte apele atyenge arratye aneme.” \p \v 7 Ikwere iperre, YAHWEH ikwere angkeke, “Ayenge-arle YAHWEH. The akwele ngenhe yerrele akngeme apmere Ur-enge apmere akngerre Babylon-engentyele. Tharle ngenhe apmere nhenhe-werne akngetyeke. The ngenhe apmere nhenhe antheme unte apmere nhenhele akwete-ante anerle-anetyeke.” \p \v 8 Abram-ele renhe apayuthneke, “Kele YAHWEH, the kwenhe arratye itelaretyakenhe iwenhe unte-arle angkeme atyenge apmere nhenhe-akerte. Nthakenhe-ame the itelareme apmere atyinhe nhenhe?” \p \v 9 YAHWEH Abram-eke angkirtnerlenge, “Kele mwerre, Tharle ngkwenge imerneme angkentye arratye atyinhe. Pweleke marle anyente inemele akngetyaye, nanikute anyente-arlke, yepe-yepe urreye anyente uthene, year urrpetye aneke areye. Itnenhe nhenhe-werne akngetyaye. Thipe atherre-arlke akngetyaye, urelyarre anyente, uthene apelkere anyente uthene.” \p \v 10 Kele, Abram-ele inetye-alheke imerte akngetyemele YAHWEH-werne. Yanhe-ngentyele, re pweleke ahentye akeke, nanikute uthene yepe-yepe-arlke. Pwelekeke-amparre re akiltye-ileke mpepenge tyarrpemileme, nanikute uthene yepe-yepe uthene-arlke re akiltye-ileke mpwepenge. Thipe atherre, re mpankwe akwete-arle impeke, mpwepenge aketyakenhe-arle. Yanhe-ngentyele, re akalke-ileke itnenhe akerte arratye atherrame arrerneke. \v 11 Abram-ele anemele aretyame kere itnenhene irretyele ineme-ketyenge. Itne kwene-irremele ineme-ketyenge. Alakenhe-irreme-ketyenge, re kere itnenhe aretyame, kele re aywepeke irretye itnenhe. \p \v 12 Kele uterne-arle irrpekenge, re apurrke-irremele ankwe anteme inteke. Rarle ankwenge ingwele anthurre anteme-irreke. Yanhe-ngentyele re atere anthurre irreke iwenhenge apeke. \v 13 YAHWEH anteme ikwere angkeke, “Ampe ngkwinhe areye, ampe arrpenhe areye-arlke, ampe arrpe-anenhe, itne-arle ipenye-arle anetyenhe apmere arrpenhe ikwerele. Tyerrtye apmere yanhe-arenye areye-arle ampe ngkwinhe areyeke akngerrepate-arle anetyenhe. Itne-arle itneke ahele-irreme urrkapetyeke uternetyenhenge. Itne kwenhe itnenhe atwerlte-anetyenhe year 400-peleke-atwetye. \v 14 Yanhe-ngentyele, urreke-arle The atwirtnemele ahele akngerre areye, itne-arle ampe ngkwinhe areye arnterre urrkapetyeke mpwarewarrerlenge akngerre anthurre ware ante apele. Kele the ampe ngkwinhe areye apmere yanhe-ngentyele tyerremele akngeme. Nhenge itne apmere yanhe imperlenge, itne arne ingkirreke akngerneme arrpenhe nhakwenge areye-kenhe, arne itnekenhe areye, mane itnekenhe-arlke. \v 15 Kele unte Abram, unte pele itethe anetyenhe artwe ampwe-ante irretyeke-atwetye, arrpenhele ngenhe akurne-iletyakenhe. Urreke, arlenge-arlentyele unte akangkentyele ilwetyenhe, ngkwenge-artweyele ngenhe iperteke arteme. \v 16 Lyete apmere nhenhenge Canaan-ele, Amorite areyele akurne akwete-arle irrerlte-anetyenhe. Urrekeke-atwetye The itnenhe impeme, yernetyakenhele. Urreke ampe ngkwinhe areye apmere nhenhe Canaan-werne apetyalperlte-iwetyenge, itne Amorite areye aywepetyenhe, tyerrtye akurne areye.” \p \v 17 Uterne-arle-irrpekenge anteme, ingwemerte anthurrenge Abram akarre-irreke, re imerte aremele arne atherre amperlenge, anyente ure alepe-arteke-arle aneke arrpenhe akenhe tyampite-arteke kwatye urinpe anthurre-arle irremenge. Arne ratherre mpwepe-werne-irreke kere akerte arratyenge mpwepele. \v 18 Kere ikwere-akertele YAHWEH Abram-eke alhileke angkemele, “Apmere nhenhe Egypt-nge ayerrere atheke-arle aneme lhere akngerre ikngerre atheke lhere akngerre Euphrates-werne atheke, The ampe ngkwinhe areye anthetyenhe. \v 19-21 Tyerrtye arrpe-anenhe apmere nhenhele-arle aneme, nhenge Kenite areye, Kenizzite areye, Kadmonite areye, Hittite areye, Perizzite areye, Rephaimite areye, Amorite areye-arlke, Canaanite areye-arlke, Girgashite areye uthene Jebusite areye-arlke, apmere itnekenhe the itnekenge inemele tyerrtye ngkwinhe areye antheme.” \c 16 \s1 Ayeye arelhe Hagar arritnye ikwere ampikwe Ishmael uthene-akerte \p \v 1-3 Abram aneke year ten-pele anthurreke-atwetye apmere Canaan ikwerele. Anewe ikwerenhe Sarai arritnye aneke, re ampeke arrangkwe akwete aneke, arrangkwe anteye. Arelhe arrpenhe aneke apmere Egypt-arenye Hagar arritnye re Sarai-ke urrkapeme. Urreke Sarai alheke Abram-werne ikwere angkemele, “YAHWEH-ele kwenhe ayenge ayakeke ampe atnyeneketye, ayenge kwenhe ampeke arrangkwe akwete aneme. Hagar-werne alhaye, mpwele interretyeke apurte. Re apeke ngkwenge ampe atnyenetyeke, kele ampe renhe ayenge anthaye the amangkelhe-iletyeke atyenge-arrpe.” Kele Abram re alheke arelhe arrpenhe Hagar ikwere-werne. \p \v 4 Kele, Abram uthene Hagar uthene ratherre apurte inteke. Yanhe-ngentyele, Hagar re atnerte-atnerte anteme irreke ikwerenge. Re arelheke anteme rarle atnerte-atnerte anteme irreke, re itelarelheke rarle akwele Sarai-nge awethe mwerre ulkere anthurre akwele aneke re akangkeke anthurre. Kele re Sarai arelhe ampwe renhe arrkentye anthurre ileke. Sarai re ahele anthurre awelheke Hagar-arle renhe arrkentye ilekenge. \v 5 Kele, Sarai re alheke Abram-werne, re anteme ikwere ahele angkeke, “Re ayenge areme arelhe ampwe, re ayenge arrkentye ilemele atherrele ileme ayenge-arle ampeke arrangkwe anemenge. Ngkwenge-ngentyele akwele re ayenge arrkentye ileme. The ngenhe renhe antheke. Atyenge ratherre anemele anteme ayenge arrkentye ilemele ayenge akwetethe kele re itelarelheme rarle atnerte-atnerte aneme. Ayenge apeke-arle akurne-irreke apale alhemele YAHWEH-ketye, unte apeke-arle apale alheke ikwere-ketye. Ayenge akutne! Akarelhetyeke YAHWEH-eke angwenhe-arle ikwere mwerre anemeke.” \p \v 6 Abram anteme Sarai-ke angkirtneke, “Re kwenhe ngkwenge urrkapentye akngerre. Nthakenhe apeke renhe ilaye!” Kele, Sarai re anteme ahele alheke Hagar-werne, re renhe tnyante atweke. Yanhe-ngentyele, atweke-arle ipenhe, Hagar alwirremele unteke Abram utheneke-artweye areye-ketyenge. \p \v 7 Sarai-le-arle renhe tnyante atweke ipenhe, Hagar iwerre ahurratyele alhemele apmere Shur-werne-atheke. Iwerre itwele re kwatye ngentye aretye-alheke. Ikwerele anteme re anetyame apurrke anthurre. YAHWEH-ele alkere-arenye ikwere-werne yerneke. \v 8 Alkere-arenyele areke Hagar renhe imerte ikwere alakenhe angkemele, “Hagar, unte urrkapentye akngerre marle Sarai-kenhe. Nthenhenge-ame unte apetyeke, nthenhe-werne-ame unte alheme?” \p Hagar utnenge alkere-arenye ikwere angkirtnerlenge, “Ayenge-arle alwirremele alheme akngerrepate atyinhe-ketye rarle atyenge ahele-irremenge.” \p \v 9 Alkere-arenye re awethe Hagar ikwere angkeke, “Akngerrepate ngkwinhe-werne alpaye urrkapemele mpwaraye iwenhe apeke-arle ngenhe ileme, kele mpware ante akiwarre-irretyale. \v 10 The ngenhe ampe atningke anthurre antheme, angwenhele-ame itnenhe alkngele anyente-ame-anyente areme? \v 11 Ayenge awaye, unte kwenhe kele atnerte-atnerte anteme, urreke unte ampe urreye akweke atnyenetyenhe. Unte renhe Ishmael arritnye anthetyeke nhenge YAHWEH-ele itelareke akngerrepate ngkwinhe ngkwenge ahentye anetyakenhe, re ngenhe artnerlenge aweke. \v 12 Ampe ngkwinhe lterrke anetyenhe, atwentye akngerre tangkeye-arteke anetyenhe. Re amangkemele, re alhetyeke ahentye re alheme nthenhe apeke. Re unthemele, angwenhele renhe uternetyeke arrangkwele. Rarle tyerrtye areye atweme akwete anetyenhe, arrpenhe areyele renhe atwirtnetyenhe anteye. Re ikwere-artweye areye-ketye arlenge ulkere anepanetyenhe.” Alakenhe-arle Hagar-eke angkeke utnenge alkere-arenye re. \p \v 13 Yanhe-ngentyele, Hagar re ikwere-arrpe angkeke, “The-ame arratye Ngkarte areke?” Yanhe-ngentyele, Hagar-ele YAHWEH arritnye antheke “El-Roi,” alakenhe ileme “YAHWEH-ele ayenge areme.” \v 14 Nhenhe ikwerenge anteme, tyerrtye areyele iletyarte kwatye ngentye renhe Beer-lahai-roi, alakenhe ileme “kwatye ngentye Ngkarte-kenhe, Rarle thewe ayenge areme.” Ngentye re aneke apmere ratherre mpwepele apmere ratherre Kadesh uthene Bered uthene arritnye anerle-anerreke. \p \v 15 Kele Hagar YAHWEH-eke akangkwe-irremele alpeke akngerrepate ikwerenhe-werne. Yanhenge, ikwerenge anteme Hagar-ele ampe akweke atnyeneke urreye akweke Ngkartele-arle ileke-arteke. Re Abram antheke, Abram-ele ampe akweke renhe arritnye anthetyenhenge re anteme renhe arritnye antheke urreye akweke renhe Ishmael. \v 16 Abram kwenhe artwe ampwe aneke year 86-pele aneke nhenge Ishmael-arle intekenge. \c 17 \s1 Ngkartele Abram-eke alhileme rarle ampe atningke atnyenetyenhe \p \v 1 Ikwere iperre Abram year 99-pele anteme aneke, YAHWEH ikwere awethe arrateke imerte awethe ikwere angkemele, “Ayenge-arle LTERRKE ANTHURRE-ARLE, tyerrtye areyele-arle El-Shaddai ilepileme! Angkentye Atyinhenge ularre mwerrentye aneme, Ayenge akwetethe apentemele apale alhetyale. \v 2 Ayenge uternelheme ngkwenge-artweye atningke anthurre-arle anthetyeke. The mpwaretyenhe iwenhe apeke renhe alhilemele.” \p \v 3 Nhenge Abram-ele aweke Ngkarte angkerlenge, re amperele-arlenge tneke ikwere, urlele imerte ahelhe anpemele. Ngkarte imerte ikwere alakenhe angkemele, \v 4 “Lyete ayenge ngkwenge uternelheme. Unte kwenhe akngeye anetyenhe tyerrtye atningke areyeke apmere arrpe-anenhele. The mpwaretyenhe iwenhe apeke renhe alhilemele. \v 5 Arlte lyetenge anteme, arritnye ngkwinhe-arle Abram anetyakenhe-arle. The arritnye arrpenhe antheme anteme Abraham, Tharle ngenhe akngeye atningke-kenhe anteme-arle mpwareme apmere arrpe-anenhele. \v 6 Tyerrtye apmere arrpe-anenhele ngenhe akngeye iletyenhe, King arrpe-anenhe-arlke angwenhe anetyenhe ngkwenge-ngentyele. \v 7 Akwete-ante Ayenge angkeme arratye alhilentye atnyenemele, ngkwenge-arlke tyerrtye ngkwinhe areyeke-arlke. Lyete Ayenge ngkwenge Ngkarte aneme, yanhenge ayenge ngkwenge akwerrke areyeke Ngkarte anetyenhe. \v 8 The anteme ngkwenge-artweye areye-arlke apmere nhenhe Canaan anthetyenhe, nthenhele-arle unte-arle lyete ipenye aneme. Apmere nhenhe-arle ngkwenge akwete-ante-arle ngkwenge akwerrke areyeke-arlke, Ayenge Ngkarte itneke akwete-arle anerle-aneme.” \p \v 9-10 Ngkarte awethe Abraham-eke angkeke, “Abraham, unte kwenhe Ayenge akwete-ante apentetyeke Atyenge akwetethe akangkwe-irrerle-anemele The ngenhe ilerlenge unte-arlke ngkwenge akwerrke areyele-arlke Ayenge akwetethe apentetyeke. Arrantherre arrekantherrenhe artwe areye artwe-iletyeke kwenhe, ingkirreke anthurre. \v 11 Kele The areme arrantherre apeke-arle artwe arrekantherrenhe artwe-irrekenge, kele The apeke arrenhantherrenhe areme mpwarerlenge Tharle arrenhantherrenhe ileke. Kele The itelareme arrantherre-arle nhenge areye akngaketyenhe Ayenge apentetyeke. \v 12-13 Nhenhe apele angkentye Atyinhe-arle. Lyete nhenge ampe urreye akweke intemele, kele unte renhe artwe-iletyeke week anyentenge iperrele. Urrkapentye akngerre arrekantherrenhe areye apmere arrekantherrenhenge-arle inteke areye-arlke, iparrpe itnenhe artwe-iletyeke, urrkapentye akngerre arrpenhe areye-arlke apmere arrpenheke-arle arrantherre ineke areye-arlke, itnenhe-arlke iparrpe artwe-ilemele. Nhenge The aremele arrekantherre-artweye uthene urrkapentye akngerre areye uthene artwe-irreke-arle, kele The itelareme arrantherre-arle nhenge areye akngakemele Ayenge apentetyeke. \v 14 Angwenhele apeke arrenhantherrenhe ayakemele itnenhe artwe-ileketye, itne-arle angkentye Atyinhe-arle ultakeme. Alakenhe ikwerenge anteme, itnenhe aywepaye arrekantherrenhe areye-ketye.” \p \v 15 Kele Ngkarte awethe angkeke Abraham-eke, “Kele ngkwenge anewe, The renhe arritnye akngarte-iweme. Renhe unte Sarai awethe iletyale. Lyete-ngentyele unte renhe arritnye arrpenhe anthetyeke renhe Sarah akemele. \v 16 The renhe arntarnte-areme ikwere akangkemele aneme, The renhe urreye akweke-arle antheme. Tyerrtye arrpenhe areyele renhe meye akeme, atningke apmere arrpe-anenhe-kenhele, King atningke anetyenhe apmere arrpenhe atningke-arenye ikwere akwerrke areye-kenhe.” \p \v 17 Nhenge re aweke Ngkarte alakenhe angkerlenge, Abraham amperele-arlenge tneke, re imerte arrkene atherremele ikwere-arrpe. Imerte ikwere-arrpe angkemele, “Ayenge kwenhe year 100 pele aneme. Kele atyenge anewe re akenhe year 90-arle. Nthakenhe-ame ilerne, artwe ampwe uthene arelhe ampwe uthenele ampe atnyenetyeke?” \v 18 Kele, Abraham-ele Ngkarte apayuthneke, “Atyenge alere Ishmael, renheke-amparre akngakaye, unte renhe ampe anthetyenhenge apmere-arlke.” \p \v 19 Ngkarte Abraham-eke angkirtnerlenge, “Arrangkwe, The Ishmael akngaketyeke arrangkwe-arle arne ngkwinhe areye anthetyeke. Arratye-arle anewe ngkwinhe arrekwelenye-arle Sarah, re kwenhe ampe urreye akweke atnyenetyenhe anteye. Unte renhe Isaac arritnye anthetyeke. The alere yanhe akngakeme ampe atningke atnyenetyeke, renhe-ante ware the angkentye Atyinhe anthemele ileme akwete-ante. Ayenge-arle ikwere alkngwirretyakenhe-arle. \p \v 20 “Kele ngkwenge alere Ishmael-arle, The ngenhe aweke-arle angkerlenge. Yewe, The renhe lterrke ilemele arntarnte-aremele, re ampe atningke atnyenetyenhe atyengenge ularre. Tharle renhe urreye 12-pele anthurre-arle anthetyenhe. Itne-arle tyerrtye atningkeke-arlke itneke akwerrke areyeke-arlke akngerrepate anetyenhe. \v 21 Urreke year anyentenge iperre, Sarah-ele ampe urreye akweke renhe atnyenemele, ikwere-ante ware ayenge yewe angkeme. Kele-arle ayenge ngkwenge angkeke.” \v 22 Kele-arle Ngkarte angkeke iperre, Re Abraham imperle-alheke. \p \v 23 Ngkarte-arle akertne alpekenge anteme, Abraham-ele ikwere-artweyeke uthene urrkapentye akngerre ikwerenhe areye Ishmael urreye akweke nhenge-arlke. Yanhe anthurrenge, Ishmael-eke-amparre re artwe-ileke, arrpenhe ingkirreke anthurre anteme re artwe-ileke. \v 24-27 Arlte anyentele itne ingkirreke artwe-irreke. Abraham aneke year 99-pele anteme, ikwere alere Ishmael year 13-pele aneke. \c 18 \s1 Ipenye urrpetyele Abraham arerlte-alpeme \p \v 1 Uterne akngerrele angwerrele Abraham anetyame ilthe arriwe altywerele arne ameke-ameke areye Mamre-kenhele itwele, YAHWEH-arle ikwere awethe arratekenge, \v 2 kenhe re akenhe renhe alhengke-aretyakenhe-arle YAHWEH-arle anekenge, re areke artwe urrpetye ware tnerlenge. Angathele re aremele-arteke ikwere-werne-atheke arnekarnare unteke, inngerre kwene-irremele ahelhe-werne-atheke. \v 3 Imerte angkemele anyenteke, “Akngerrepataye, apmere atyinhe-werne apetyaye the ngenhe arntarnte-aretyeke akangkemele anemele. \v 4 The arrpenhe ileme ngkwenge kwatye akngetyetyeke unte ingke alhewelhetyeke, kele unte arne ntartengele ankwe intetyenhenge. \v 5 The ngkwenge merne ineye ngenhe lterrke-iletyeke unte alhetyenhenge anteme. Ayenge ngkwenge akangkentye anthurre aneme ngenhe arntarnte-aretyeke unte-arle apmere atyinhe-werne apetyerlenge.” \p Kele artwe urrpetye itne akangkemele anetyeke angkeke. \p \v 6 Abraham iparrpe alheke ilthe ikwerenhe-werne imerte Sarah-eke angkemele “Iparrpaye! Merne ulpe inaye yakwethe akngerrele-arlenge merne athetyeke.” \v 7 Alakenhe-arle angkeke ipenhe, Abraham unteke pweleke ikwerenhe areye-werne imerte pweleke mwerre anthurre akweke anyente inemele, re imerte anthemele urrkapentye akngerre ikwerenhe areye. Urrkapentye akngerrele iparrpe atweke kele itetyeke anteme. \v 8 Kele kere mpengenge anteme, re yoghurt ineke, werlatye-arlke, kere-arlke, imerte kere-arlke renhe anthemele ipenye itnenhene. \p Nhenge itne-arle arlkwetyamenge, re arne atnartenge itneke itwele tneke. \v 9 Nhenge itne arlkweke-arle iperrele itne angkeke “Nthenhe-arle-ame ngkwenge anewe?” \p Abraham angkirtneke, “Re kwenhe yanhe ilthe kwenele.” \p \v 10 Ipenye anyente urrpetye itnekenge akenhe YAHWEH-arle aneke, re anteme angkeke, “Ayenge apetye-alperlenge alakentyele year-enge, Sarah-ele kele ampe urreye akweke anteme atnyenerlenge.” \p Kenhe Sarah akenhe Abraham ingkernele-arle aneke, awerle-anemele ilthe arriwe-ngentyele. \v 11 Abraham uthene Sarah atherre kele ampwe ratherre anteme, Sarah kele ampwe anthurre anteme ampe atnyenetyeke. \v 12 Re akenhe atherremele ikwere-arrpe angkerlenge, “Abraham ilerne kwenhe ampwe atherre anteme ilerne kwenhe ampe atnyenetyeke kwenye-arle. Ayenge atyepe-atyepe anetyakenhe aneme.” \p \v 13 YAHWEH-ele anteme Abraham apayuthneke, “Iwenheke-arle-ame Sarah atherreke? Iwenheke-arle-ame re apateme ampwele ampe atnyeneketye? \v 14 Ayenge-arle YAHWEH-arle! The arne ingkirreke anthurre mpwarentye akngerre. Nhenge ayenge apetye-alpemele alakentyele year arrpenhe nhakwele, the ilekenge, Sarah-ele kele alakentyele ampe urreye-akerte anteme anetyenhe.” \p \v 15 Kele Sarah atere-irremele urrtyirreke, “Ayenge-arle atherretyakenhe-arle.” \p Kele YAHWEH angkerlenge, “Yanhe-arle arratye anetyakenhe-arle. Unte-arle atherreke-arle!” \s1 Abraham Ngkarteke angkeme apmere Sodom-eke \p \v 16 Yanhe-ngentyele, ipenye urrpetye itne alherlte-iweke apmere akertne-werne apmere akngerre Sodom-werne kwene-akerle aretyeke, Abraham itnekenge alheke. \p \v 17 Nhenge itne-arle alhetyamenge YAHWEH ikwere-arrpe angkeke, “The Abraham-eke ileye nthakenhe-arle The mpwaretyenhe, \v 18 ikwere akwerrke areye kwenhe akngerre anthurre anetyenhe itnekenge anteme The arne mwerre akngerre mpwaretyenhe tyerrtye arrpe-anenheke apmere nhenhele. \v 19 The kwenhe renhe akngakeke rarle ikwere akwerrke areye akaltyele-anthetyeke Atyenge akangkwe-irretyeke, Atyenge arratye mpwaretyeke mwerre-arlke anetyeke. Kele The Abraham ikwere atningke antheme, Tharle ikwere arratye ileke-arteke.” \p \v 20 Kele YAHWEH Abraham-eke angkeke, “Abraham, tharle aweke tyerrtye areye apmere Sodom-arenye uthene Gomorrah-arenye areye-arlke akurne-irrerirremele arne akurne arrpe-anenhe mpwarerlte-aneme. \v 21 Kele The-arrpe anteme aretyeke alheme tyerrtye itnenhe itne akurne apeke-arle itne arratye apeke anemeke. Arrangkwenge apeke itne, Ayenge kele akaltye anetyeke ahentye-aneme.” \p \v 22 Artwe nhenge atherre alherreke apmere Sodom-werne-atheke. Kenhe YAHWEH akenhe Abraham-enge-arle aneke. \p \v 23 Abraham YAHWEH-werne apetyemele ikwere angkemele, “YAHWEH, nhenge unte tyerrtye akurne nhenhe areye atwemele, unte-ame tyerrtye mwerre areye-arlke atwetyenhe? \v 24 Unte-ame apmere yanhe ataketyenhe tyerrtye 50-pele apeke mwerre anerlenge? \v 25 Unte-arle itnenhe atwetyeke arrangkwe-arle Unte tyerrtye arrpenhe akurne itnenhe-ante atwemele. Unte-arle tyerrtye areyeke itirreme nthakenhe itnenhe mpwaretyeke apmere nhenhenge, Unte akenhe kele arratye-iletyeke-arle.” \p \v 26 YAHWEH angkirtneke alakenhe, “The apeke tyerrtye mwerre 50-pele areme Sodom-eke, kele The apmere renhe ataketyeke arrangkwe-arle itneke-akertenge.” \p \v 27 Abraham angkirtneke, “Nhenhe ayenge ngkwenge akwenpe anteme angkeme, the ngenhe awethe apayuthneye. Kele ayenge atyene anetyakenhe urlpmernte uthene arlpmenye uthene-arteke kwenhe ngkwengenge ularre. \v 28 Kele apeke tyerrtye mwerre 45-pele ware apeke anerlenge-artaye. Unte-ame tyerrtye ingkirreke apmere ikwere atakemere?” \p YAHWEH akenhe angkerlenge, “Arrangkwe, Tharle apmere yanhe ataketyeke arrangkwe-arle, The apeke tyerrtye mwerre 45-pele ware aremele.” \p \v 29 Urrpetye-ngare anteme Abraham angkeke YAHWEH-eke, “Kele tyerrtye mwerre areye apeke 40-pele ware anerlenge-artaye?” \p YAHWEH alakenhe-arle angkirtnerlenge, “The apmere yanhe ataketyeke arrangkwe-arle, The apeke tyerrtye mwerre 40-pele ware arerlenge.” \p \v 30 Abraham angkeke, “Atyenge ahele-irretyale. YAHWEH, the apeke-arle ngenhe apayuthnemele 30-pele apeke tyerrtye mwerre areye aneke apmere ikwerele.” \p YAHWEH angkirtneke, “Arrangkwe, Tharle apmere renhe ataketyeke arrangkwe-arle, The apeke tyerrtye mwerre 30-pele ware arerlenge.” \p \v 31 Kele imerte Abraham angkemele, “Atyenge ahele irretyale, YAHWEH, the apeke ngenhe awethe apayuthnemele unte apeke tyerrtye mwerre 20-pele apeke aretye-alhemele?” \p YAHWEH angkirtneke, “Arrangkwe, Tharle apmere renhe ataketyeke arrangkwe-arle, The apeke tyerrtye mwerre 20-pele ware arerlenge.” \p \v 32 Abraham awethe angkeke, “Atyenge ahele-irretyale, kele the ngenhe anyente-ngare ware apayuthneye. Unte apeke-arle tyerrtye mwerre 10-pele ware aretye-alheke-artaye apmere ikwere.” \p YAHWEH angkirtneke, “Arrangkwe, Tharle apmere renhe ataketyeke arrangkwe-arle, The apeke tyerrtye mwerre 10-pele ware arerlenge.” \p \v 33 Nhenge YAHWEH-arle Abraham-eke angkeke iperre, Re alheke. Abraham anteme apmere ikwerenhe-werne alpeme. \c 19 \s1 Ayeye apmere Sodom akurne-akerte \p \v 1 Ingwe ikwerele artwe nhenge atherre apmere Sodom-werne apetye-alherreke. Yanhe ikwerele Lot aneke, apmere Sodom arriwe ikwerele anemele re renhe-atherrenhe areke imerte akeme-irremele, akaperte kwene-irremele rarle itelarekenge ratherre-arle impene anthurre aneme. \v 2 Re angkeke, “Akngerrepate atyinhe atherre, ayenge urrkapentye akngerre mpwele-kenhe. Ayenge akangkemele mpwele apmere atyinhe-werne apetyerlenge. Mpwele ingke alhewelhetyeke, anemele ingwele, ingwenthe akenhe, mpwele akeme-irremele imerte alhemele.” \p Kele ratherre ikwere angkerle-anerrerlenge, “Arrangkwe, ilerne apmere akethele inteme, apmere tyerrtye areye-arle apurte irrepirreme ikwerele.” \p \v 3 Kenhe Lot re akenhe akwete angkeke ratherre apmere-werne alpetyeke-atwetye. Kele ratherre Lot-kenhe apmereke irreke-arle re merne mpwareke, merne arlware-ilentye akngerre-kwenye-akerte, kere-arlke iteke, itne apurtele anteme arlkweke. \p \v 4 Urreke-arle Lot uthene ayeye ilenhe-ilenhe ratherre-arlke ankwe-irretyenhenge, artwe arrpe-anenhe Sodom-arenye, ingkernenye ampwe-arlke, apetyeke apmere ikwerenhe akethele tnerrirreke. \v 5 Imerte arlkerrirremele, “Ipenye ngkwinhe atherre-artaye? Akethe-werne yernaye, anwerne itnenhe anyetyenhenge!” \p \v 6 Lot re akethe-werne alhemele arriwe marteke. \v 7 Re anteme itneke angkeke, “Atyewe areye-aye, akurne alakenhe mpwaretyalaye! \v 8 Arelhe awenke atherre atyinhe aneme artwenge-arle intetyakenhe arrekwelenge. The renhe-atherrenhe akethe-werne akngetyetyenhe, arrantherre imerte nthakenhe apeke re irremele ikwere-atherre. Kele artwe yanhe atherre impetyeke atherre-arle apmere atyinhe-werne-arle apetyerlenge the renhe-atherrenhe arntarnte-arle-areme.” \p \v 9 Tyerrtye areye itne akenhe angkirtnerlenge, “Anwerneke arrkngerte tnetyale! Unte apele itepe-iperre. Unte anteme akwele anwerne iletyeke nthakenhe irretyeke! Anwerne ngkwenge akurne awethe arntwarre anthurre mpwaretyeke itneke-arle anwerne mpwaretyenhe.” \p Tyerrtye areye Lot-eke akwete ahele-irreke. Kele arratye ante, itne Lot ankerte-iwemele arriwe-werne atheke unterlte-iweke ultaketyeke akwele. \v 10 Kele artwe atherre apmere kwenele-arle anerle-anerreke-arle Lot renhe tyarre-inerle-anerreke, imerte apmere kweneke arrernemele, arriwe imerte martemele. \v 11 Ratherre imerte artwe arrpe-anenhe renhe pwenge ilerle-anerremele, itne apele arriweke uyarne unthemele irreke. \p \v 12-13 Artwe atherre imerte Lot-eke angkemele, “YAHWEH-elarle arne akurne areye aweke-arle tyerrtye Sodom-arenye areye-akerte, re anteme ilernenhe yerneke apmere renhe akethe ante arrernetyeke. Ngkwenge-artweye areye, ngkwenge akwerrke areye-arlke apmere nhenhenge-ntyele akngaye. Ingkirreke anthurre ngkwinhe areye apmere nhenhele-arle aneme, awenke-arlke, apmerrke-arlke, arelhe ngkwinhe, alere areyele-arle anewe aketyenhe areye-arlke.” \p \v 14 Lot imerte alhemele artwe arelhe awenke ikwerenhe atherreke-arle anewe aketyenhe-werne imerte angkemele, “Iparrpaye nhenhenge arratetyekaye! YAHWEH-ele kwenhe apmere nhenhe ataketyenhe.” Kenhe itne akenhe itirrerlenge arrkene-arle akwele re angkeke, imerte tnyante atherremele. \p \v 15 Arlte arrpenhele artwe atherre Lot athekelhe-ileke iparrpe irretyeke. Ratherre angkeke, “Iparrpaye ngkwenge anewe uthene marle awenke ngkwinhe atherre-arlke-akerte imerte arratemele alhemele nhenhenge-ntyele! Arrangkwenge apeke, YAHWEH-ele arrenhantherrenhe ingkirreke anteye atweme apmere nhenhe re atakerlenge.” \v 16 Arrekwele, Lot ware tnetyame yanhe ikwerele. Kele YAHWEH-ele renhe itetheke mpwaretyeke ahentye-aneke. Kele artwe atherrele Lot akngeke, anewe ikwerenhe-arlke, ikwerenhe awenke atherre-arlke iltyele inemele apmere ikwerenge-ntyele. \v 17 Kele itne arntwarre anteme irreke kele apmere yanhe akethele anteme, artwe atherre angkeke, “Iparrpaye, untaye alkngarelhetyale. Apwerte atwatye-arlke ngkernelhetyale. Apwerte-werne atheke untaye, unte-arle mwerre anetyenhenge.” \p \v 18-19 Lot angkirtneke alakenhe, “Unte kwenhe anwerneke mwerre anthurre aneke. Unte kwenhe anwerne itethe-ileke, kele anwernenhe apwerte-apwerte-werne yernetyalaye. Apmere yanhe arntwarre anthurre-eyaye, kele YAHWEH-ele anwerne-arle urreke arrernelhetyenhenge akwete apmere renhe ataketyeke, kele anwerne ilwemele. \v 20 Apmere arrpenhe akweke-arle angathe yanhe unte apeke anwernenhe yanhe-werne yerneme kele anwerne kele mwerre-arle aneme.” \p \v 21 Kele re angkirtneke, “Kele, apmere yanhe ikwere-werne alhaye, tharle apmere renhe ataketyeke arrangkwe-arle. \v 22 Iparrpaye, untaye! Kele the awethe mpwaretyeke arrangkwe-arle arrantherre nhakweke irretyeke-atwetye.” \p Apmere yanhe arritnye aneke Zoar anteme Lot-arle ileke apmere akwekenge akwele. \s1 YAHWEH-ele Sodom uthene Gomorrah uthene kele atakeme \p \v 23 Uterne kele arrateke anteme Lot-arle apmere akweke Zoar ikwere-irrekenge anteme. \v 24 Kele YAHWEH-ele yerneke arne sulphur amperlenge kwatye-arteke alkerenge Sodom uthene Gomorrah uthene-werne. \v 25 Re apmere renhe-atherrenhe atakeke tyerrtye areye apmere ikwerele aneke areye-arlke, apmere ahelhe itnekenhe-arlke, arne-arlke, atherrke-arlke lyapekeke-arle. \p \v 26 Kenhe anewikwe Lot-kenhe renhe-arle apenteke alkngarelheke apmere ikwere-werne kele re ilweke yanhe ikwere, Ngkartele renhe apirnte-werne akngarte-iweke ingkwepeye arlpentye-arteke tnerlenge. \p \v 27 Ingweleme anyente ikwerele anteme Abraham akeme-irreke apmere-werne alhemele nthenhele-arle re tneke-arle YAHWEH-eke angkemele. \v 28 Re akertnenge kwene-werne areke Sodom uthene Gomorrah uthene-werne atheke imerte aremele ure rerrke akngerre-arteke, apmere arrpe-anenhenge akwerte arraterlenge. \p \v 29 Nhenge Ngkartele atakerlenge apmere yanhe atherre apwerte atwatyele-arle nhenge Lot-arle anetyarte, Re itelareke rarle Abraham-eke angkeke Lot arntarnte-aremele ure akurne akngerre ikwere-ketye. \s1 Moab uthene Ammon uthene-akerte \p \v 30 Ikwerenge anteme, Lot uthene marle awenke ikwerenhe atherre apwerte akertne-werne alheke rarle atere-irrekenge apmere Zoar ikwerele anetyeke. Itne apurte anerrirretyarte inteye kwenele. \v 31 Arlte anyentele anteme marle akngerre atyeye ikwerenheke alakenhe angkeke, “Ilerneke-artweye kwenhe ampwe anthurre anteme, artweke-arlke kwenye ilerneke arrangkwe anewe akemele ampe atnyenetyeke. \v 32 Ilerneke-artweye ngkwarlele arerte-iletyeke-aye! Kele ikwerenge intetyenhenge atnerte-atnerte-irretyenhe ampe atnyenetyenhenge.” \v 33 Ingwe ikwerele ratherre ikwere-atherre-artweye ngkwarlele arerte-ileke, marle akngerrepate ikwere iwelheke antyameke. Kenhe re akenhe itelaretyakenhenge rarle ikwerenge iwelhekenge aneke akeme-irremele. \p \v 34 Arlte arrpenhele marle akngerre re angkeke atyeyikwe ikwerenheke angkeke, “Ayenge-arle atyenge-artweyenge-arle ingwele inteke. Renhe awethe ngkwarlele arerte-ileye lyete ingwele, unte anteme ikwerenge iwelhetyeke intetyenhenge, ilerne apurtele ampe atnyenetyenhenge.” \v 35 Ingwe ikwerele ratherre ikwere-atherre-artweye ngkwarlele awethe arerte-ileke, kele imerte marle ingkernenye anteme ikwerenge inteke. Awethe re itelaretyakenhe aneke re kwenhe irrkaye-irrkaye-irremele ngkwarle iperrenge. \p \v 36 Alakenhenge-arle marle awenke Lot-kenhe atherrele ampe urreye atherre atnyeneke. \v 37 Marle akngerrepate ampe urreye ikwere Moab arritnye antheke, kele re akenhe Moab-arenye areyeke-artweye-arle. \v 38 Marle ingkernenyele akenhe ikwere ampe urreye Ben-Ammi-arle arritnye antheke, re akenhe Ammonite areyeke-artweye-arle aneke. \c 20 \s1 Abraham uthene Sarah uthene apmere Gerar-ele \p \v 1 Abraham apmere yanhe imperle-alhemele alheke antekerre-werne re apmere arrangkethe Negev-werne, rarle anetye-alpeke-werne Kadesh uthene Shur uthene mpwepele. Yanhenge re alheke anteme apmere Gerar-werne. \v 2 Nhenge rarle yanhele anemele re tyerrtye areyeke ileke anewikwe-arle Sarah-arle, re akwele yaye ikwerenhe. Kenhe Akngerrepate Abimelech Gerar-arenyele Sarah ineke apmere akngerre ikwerenhe-werne akngemele. \p \v 3 Kenhe Ngkarte akenhe Abimelech-eke altyerrenge-arle apetyerlenge imerte ikwere angkemele, “Awaye! Unte kwenhe ilwetyenhe arelhe unte-arle ineke yanhe kwenhe kele anewe-akerte.” \p \v 4-5 Kenhe Abimelech akenhe ikwerenge intetyakenhe-arle Ngkarteke angkeke, “Ayenge atwetyale! Ayenge-arle Sarah-enge intetyakenhe-arle. Abraham-elarle ileke rarle akwele yaye ikwerenhe, kenhe re-arlke angkeke Abraham akwele kake ikwerenhe. Ayenge-arle akurne irretyeke kwenye-arle aneke, ayenge-arle itirreke apele mwerreke-athene.” \p \v 6 Ngkarte Abimelech-eke angkeke altyerre arrpenhenge: \p “Kele The itelareme unte mwerre akwele mpwaremeke-athene. Alakenhenge akwele The ngenhe ayakeke Sarah-enge inteme-ketyenge akurne-arlke irreme-ketye. \v 7 Kele arelhe yanhe ikwere anewe-werne iparrpe yernirtnaye rarle kwenhe Atyenge angkemenge, re kwenhe Atyenge angketyenhe ngkwenge arrkngente angketyenhe-arlke. Kele, unte apeke renhe ikwere anewe anthirtnetyakenhe, kele unte ngkwenge-artweye areye-arlke ilwerlenge.” \p \v 8 Ingweleme anteme Abimelech re akeme-irreke-arle urrkapentye ikwerenhe areyeke antangkemele, re anteme itnenhe ileke nthakenhe-arle-irreke altyerre ikwerenhenge kele itne atere-arle-irrerlenge. \v 9 Abimelech imerte Abraham-eke anteme antangkelhemele apetyetyeke: \p “Araye unte-arle anwerneke mpwareke! Ayenge-arle ngkwenge akurne irretyakenhe-arle. Ngkarte anteme ahentye-aneme atyenge akurne mpwaretyeke tyerrtye atyinhe areye-arlke ngkwenge-ngentyele ware. \v 10 Nthakenhe-ame unte itirreke ngkwenge anewe-akerte urrtyirremele?” \p \v 11 Abraham angkirtnerlenge: \p “Ayenge urrtyirreke ayenge-arle itirrekenge tyerrtye areye Ngkarteke akangkwe-irretyakenhe apmere nhenhele, ayenge itirreke arrpenhele ayenge-arle atwerrirretyenheke anewe atyinhe inetyenhenge. \v 12 Kele, arratye-arle akenhe. Re kwenhe arratye yaye atyinhe. Akngeye ilerne-kenhe anyente aneme, meye ilerne-kenhe akenhe arrpenhe-arle. \v 13 Ngkartele ayenge ileke apmere akngeye atyinhe-kenhe impemele alhetyeke unthemele, the renhe ileke, ‘Unte apeke atyenge arratye ahentye-aneme unte tyerrtye arrpenhe areyeke iletyeke ayenge atyeye ngkwinhe-arle.’” \p \v 14 Abimelech-ele anteme Abraham yepe-yepe areye antheke, pweleke-arlke, urreye uthene marle uthene urrkapentye akngerre areye-arlke. Re Sarah yernirtneke ikwere-werne. \v 15 Abimelech-ele Abraham ileke re apmere arerle-anetyeke apmere nthenhele-arle re anetyeke ahentye-aneme. \v 16 Re anteme Sarah-eke alakenhe angkeke, “The atyeye ngkwinhe antheke ngkweltye silver 1000-pele anthurre tyerrtye areyeke imernemele unte-arle akurne-irretyakenhe-arle.” \p \v 17-18 Kele Ngkartele ayakeke anewe Abimelech-kenhe-arlke urrkapentye akngerre ikwerenhe areye-arlke ampe atnyeneme-ketye Abimelech-elarle Sarah inekenge, anewe Abraham-kenhe. Kele Abraham-ele Ngkarte apayuthneke Abimelech mwerre-iletyeke itne anteme ampe anteme atnyenewarretyeke. \c 21 \s1 Sarah-ele ampe urreye akweke atnyeneme \p \v 1 YAHWEH-arle mwerre-arle aneke Sarah-eke rarle angkentye ikwerenhe atnyeneke-arle. Rarle mpwareke Rarle angkeke-arteke akwete-arle. \v 2 Kele Abraham ampwe anthurre anteye nhenge aneke, Sarah-ele ampe urreye atnyeneke YAHWEH-elarle ileke-arteke. \v 3 Abraham-ele alere ikwerenhe Isaac arritnye antheke, nhenge arritnye re ileme “rarle atherreme-arteke.” \v 4 Week anyentenge urreye akweke nhenge inteke-arle-iperre, Abraham-ele akweke renhe artwe-ileke angkentye itnekenhenge ularre, YAHWEH-elarle ileke-arteke. \p \v 5 Abraham akenhe year 100 apele-arle aneke Isaac-arle intekenge, \v 6 Sarah imerte angkemele, “Ngkartele ayenge atherretyeke mpwareke. Kele tyerrtye areyele alakenhe-akerte awemele itne atyenge atherretyenhe.” \v 7 Kele imerte re angkemele, “Angwenhele apeke-ame itelaremere tharle Abraham-eke ampe atnyenetyenhe. Kele the akenhe ampe antheke-arle artwe ampwe apeke ikwere.” \p \v 8 Kele Isaac akngerre anteme irreke mikwekenge werlatye impelhemele anteme, arlte ikwerele anteme Abraham-ele merne akngerre iteke itne apurtele anteme arlkwetyeke. \s1 Abraham-ele Hagar uthene Ishmael uthene yerneme \p \v 9-10 Nhenge tyerrtye areyele-arle akangkemele merne arlkwetyamenge apurtele, Sarah-ele areke ampe Hagar-kenhe Ishmael, Isaac-enge arrkene-irrerlenge. Re imerte Abraham-eke angkeke, “Unte kwenhe arelhe urrkapentye akngerre Egypt-arenye ampe urreye yanhe-kenhe uthene aywepetyeke! Ayenge ikwere ahentye-anetyakenhe arne ngkwinhe areye inetyeke, ayenge Isaac-eke ahentye-aneme arne ngkwinhe areye inetyeke.” \p \v 11 Abraham-ele nhenhe awemele re akngerre itirreke Ishmael-eke. \v 12 Kenhe Ngkarte akenhe Abraham-eke angkerlenge, “Abraham, itirretyale urrkapentye akngerre arelhe ngkwinheke urreye akweke yanheke-arlke. Kele mpwaraye iwenhe apeke renhe Sarah-ele ngenhe ileke, Isaac-enge-arle tyerrtye atningke irretyenhenge tharle ngenhe alhileke-arteke. \v 13 Kele, urrkapentye akngerre yanheke ampe urreye-arle ngkwenge alere-arlke-arle, kele the ikwere akwerrke areye akngerre atningke anthurre ileme.” \p \v 14 Ingwe-athnele arrpenhele Abraham-ele Hagar antheke yakwethe kwatye-akerte, merne-arlke, re ikwere-arleke pwerlepeke utyernemele. Re anteme renhe urreye ikwerenhe-akerte yerneke. \p Ratherre apmere ahurratyele untherle-anerretyeke apmere Beersheba itwele. \v 15 Yanhe-ngentyele ratherre kwatyeke arrangkwe irreke, Hagar-ele anteme ikwere ampe ulyeke arrerneke. Re itirreke akweke rarle akwele ilwetyenheke arne artnartenge ikwere merne-arlke kwatye-arlke arrangkwenge akwele. \v 16 Kele re aneke arntwarre anthurrele, rarle ahentye-anetyakenhe akweke renhe ilwerlenge aretyeke. Re imerte tnyante artnemele irrare anthurre anekenge. \p \v 17 Nhenge Ngkartele urreye akweke renhe artnerlenge aweke, alkere-arenye Ngkarte-kenhe Hagar-eke arlkeke alkere akertne-ngentyele imerte angkemele, “Hagar, iwenheke-ame unte arnterre itirreme? Atere-irretyalaye. The kwenhe aweke ampe urreye ngkwinhe artnerlenge. \v 18 Renhe akemelhe-ilaye iltye arntwirrkemele, The kwenhe renhe akngerreke-artweye iletyenhenge.” \v 19 Kele Ngkartele anteme ikwere kwatye iperte imerneke itwele-arle aneme. Re anteme alheke kwatye iperte ikwere-werne yakwetheke kwatye akngerre theleke, imerte ampe urreye ikwerenhe anthemele antywetyeke. \p \v 20-21 Ngkarte kwenhe mwerre anthurre Ishmael-eke aneke renhe mwerrantye-arlke arntarnte-aremele re amangkerlenge anteme. Rarle amangkemele artwe akweke re ilyernpenye anthurre anteme kere atwetyeke. Re anetyarte apmere ahurratye Paran arritnyele, mikwele-arle anteme arelhe awenke ikwere ineke Egypt-nge re anewe aketyeke. \s1 Abraham yewe angkerreme Gerar-arenyeke akngerrepatenge \p \v 22 Abraham-arle apmere antekerrele akwete aneke apmere Canaan-ele, Abimelech uthene akngerrepate thultye ikwerenhe areye-kenhe Phicol apetyeke Abraham-werne imerte angkemele, “Ngkarte-arle ngkwengenge akwetethe aneme ngenhe arntarnte-aremele unte-arle mwantyele-arlke mwerrantye-arlke mpwarerle-anetyeke. \v 23 Kele ayenge ngkwenge ahentye-aneme atyenge uternelhetyeke unte-arle atyenge akwetethe mwerre anetyeke atyenge-artweye areyeke-arlke, ayenge-arle ngkwenge mwerre anetyarte-arteke apmere nhenhele ipenye-arteke.” \v 24 Kele yanhenge, Abraham ikwere uternelheke re itneke mwerre anerle-anetyeke. \p \v 25 Abraham ahele angketyame Abimelech-eke, urrkapentye akngerre Abimelech-kenhe areye ahele-irrerlenge itnenhe ayakeke kwatye ngentye-werne apetyeme-ketye, Abraham-elarle tnyekenge. Re Abimelech-eke angkeke, “Urrkapentye akngerre ngkwinhe areyele anwerne kwatye ngentye anyente apetyewarreme-ketye ayakeke.” \p \v 26 Kenhe Abimelech akenhe alakenhe angkirtnerlenge, “The kwenhe nhenhe lyete-ante aweme, iwenhenge-ame unte arrekwele angketyakenhe? Tharle itelaretyakenhe angwenhele-arle alakenhe mpwareke.” \v 27 Abraham-ele Abimelech antheke yepe-yepe uthene pweleke-arlke, kele ratherre ipeltye-ilerreme ahele-irreke-arle iperre, apurte anteme-irreke. \p \v 28 Abraham-ele yepe-yepe marle arrpenhe areye akngakeke yepe-yepe ikwerenhe areye-ngentyele, \v 29 Kenhe Abimelech-ele apayuthneke, “Iwenhenge-ame unte yepe-yepe yanhe areye akalkelhe-ileke?” \p \v 30 Abraham-ele renhe ileke, “Ayenge ngkwenge ahentye-aneme yepe-yepe seven-pele nhenhe areye akngetyeke imernetyeke, unte-arle yewe angkekenge tharle kwatye ngentye nhenhe tnyeke.” \v 31 Ratherre anteme apmere renhe Beersheba arritnye antheke anteme, ratherre-arle apurte irremele yewe angkerrekenge ipeltye-ilerreke. \p \v 32 Kele ratherre-arle ipeltye-ilerreke-arle iperre, Abimelech uthene Phicol nhenge akngerrepate rarle thultye areyeke uthene alperreke apmere Philistia-arenye areye-werne. \v 33 Abraham-ele arne irrkepe-arteke ngkerneke apmere Beersheba-le imerte Ngkarte utyernemele tnakeke Ngkarte nhenge akwete-arle anerle-aneme, re renhe arritnye ileme YAHWEH. \v 34 Kele Abraham apmere ikwerele anetyarte arrule anthurreke-atwetye apmere Philistia-arenye areye-kenhele. \c 22 \s1 YAHWEH-ele Abraham arrkernemele ileme Isaac atwetyeke \p \v 1 Year arrpe-anenhe ipenhe, kele Isaac apmerrke anteme irrerlenge, Ngkarte ahentye-anemele aretyeke Abraham apeke-arle ikwere akangkwe-irrentye anemeke, ikwere angkeke, “Abraham-aye!” \p Abraham angkirtneke, “Wertaye?” \p \v 2 YAHWEH angkeke, “Isaac inetyeke alhaye, alere ngkwinhe anyente-awerne, unte-arle ikwere-ante ahentye anthurre aneme! Renhe akngaye apmere Moriah arritnye-werne, the ngkwenge apwerte antherrtye akngerre imernetyenhe. Unte yanhe ikwere irremele, Ayenge ngkwenge ahentye-aneme alere ngkwinhe atwetyeke imerte urele itemele apwerte aharleke-arleke. Atyenge nhenhe mpwaraye.” \v 3 Kele Abraham ingwe-athnele akeme-irreke ure atwetyeke. Re saddle arrerneke tangkeye-ke-arleke imerte arnpenhemele Isaac-akerte urrkapentye akngerre ikwerenhe atherre-arlke-akerte apmere Ngkartele-arle renhe ileke ikwere-werne. \p \v 4 Arlte urrpetye-iperre Abraham-ele areke arlenge anthurre apmere renhe. \v 5 Re urrkapentye akngerre ikwerenhe atherre ileke, “Nhenhele anerle-anerraye tangkeye-akerte, atyenge alere ilerne-arle alherremenge Ngkarteke utyernemele tnaketyeke. Urreke ilerne apetye-alperretyenhenge.” \p \v 6 Kele Abraham-ele ure utyerneke Isaac untyeke-arleke, re akenhe ure aperrke uthene nayepe uthene-arle atnyeneke. Kele ratherre alherremele, \v 7-8 Isaac anteme angkeke, “Akngeye-aye, ilerne atnyeneme ure aperrke uthene ure arletye uthene atnyeneme ure itetyeke, kenhe nthenhe-arle akenhe yepe-yepe atwetyeke urele itemele apwerte aharleke-arleke itetyeke?” \p Abraham angkirtneke, “Ngkartele-arle arntarnte-aremele yepe-yepe akwerrke ilernenhe antheme.” \p Kele ratherre apurte alherreke anteme. \v 9 Kele apmere ikwere ratherre arrernelheke Ngkartele-arle ileke ikwerele, Abraham-ele apwerte areye apurtelhe-ileme, ure akertneke-arleke arrernemele. Yanhe-ngentyele, re ikwere alere arntwirrkemele, ayernemele renhe atheneke ure akertneke-arleke. \v 10 Re anteme nayepe ineke, imerte akertne-ilemele ikwere alere atanthetyeke. \v 11 Kele alkere-arenye YAHWEH-kenhe arlkeke alkere akertne-ngentyele, “Abraham! Abraham!” \p Re angkirtneke, “Kweye!” \p \v 12 Kele utnenge alkere-arenye ikwere angkeke, “Urreye yanhe atwetyalaye, renhe atwetyale anetyeke! Kele lyete the arratye itelareme unte Ngkarteke akangkwe-irreme, unte kwenhe ngkwenge alere anyente renhe impene atwetyeke aneke.” \p \v 13 Kele utnenge alkere-arenye rarle angkeke-arteke, Abraham-ele atnyenemele imerte yepe-yepe urreye aremele rulye-rulye ikwerenhenge-arle mwernelheke arne alarteke-arleke. Re alheke imerte yepe-yepe renhe inemele imerte atwemele ikwere alere impemele. \p \v 14 Abraham-ele anteme apmere renhe arritnye antheke, “YAHWEH-ele ilernenhe antheme iwenhe apeke ikwere ilerne ahentye-aneme.” Lyete-arlke anteme tyerrtye areye angkeme, “Apwerte YAHWEH-kenhe anwerne antheme.” \p \v 15 Kele alkere-arenye YAHWEH-kenhe arlkeke awethe anteme alkere akertne-ngentyele: \v 16 “YAHWEH-ele ngkwenge nhenhe alhilentye impene mwerre ngenhe mpwaretyeke unte-arle ngkwenge alere anyente-awerne akwenpele anthetyeke anekenge: \v 17 ‘Tharle ngenhe arne mwerre atningke antherle-anetyenhe. Ayenge ngkwenge mwerre anthurre anerle-anetyenhe artweyenhenge areye atningke anthurre anthemele, kele yanhenge anteme unte akngerreke-artweye aneme kwerralye alkere anemenge-arlke irntwarre, yerre areye-arteke anemenge irntwarre anthurre. Itne atwerretyenhe tyerrtye apmere arrpenhe-arenye areyenge, itne apmere itnekenhe-arlke inemele arrpenhe areye anepanetyarte. \v 18 Kenhe tyerrtye ingkirreke apmere ahelhe nhenhe-arenyele ayenge apayuthnetyenhe itneke arne mwerre areye mpwaretyeke, the ngkwinheke-artweye areye mwerre mpwareke-arteke. The nhenhe itneke mpwaretyeke, unte-arle atyenge akangkwe-irrerlenge.’” \p \v 19 Yanhe-ngentyele, Abraham alpeke urrkapentye akngerre nhenge atherre-werne itne-arle apurte apetyeke, itne apurte anteme alperlte-iweke apmere Abraham-kenhe-werne Beersheba-le. \s1 Ampe Nahor-arenye areye-akerte \p \v 20-23 Kake Abraham-kenhe Nahor-ele anewe-akeke Milcah, urreke ikwerenge-ntyele tyerrtye anyentele Abraham-eke ileke Milcah-elarle ampe urreye areye atnyeneke. Ratherre urreye eight-pele anthurre atnyeneke. Uz-arle arrekwelenye: Buz anteme, kele Kemuel anteme Aram-eke-artweye-arle irreke: kele ikwere-atherre alere five-pele arrpenhe areye aneke: Chesed, Hazo, Pildash, Jidlaph, Bethuel-arlke rarle Rebekah-kenhe akngeye irreke. \v 24 Kenhe Nahor-ele anewe arrpenhe re akenhe alere four-pele atnyeneke: Tebah, Gaham, Tahash uthene Maacah uthene. \c 23 \s1 Ayeye Sarah rarle ilweme-akerte \p \v 1-2 Nhenge Sarah-arle year 127-pele irrekenge, re ilweke apmere Kiriath-Arba arritnyenge apmere Canaan-ele. Apmere re arritnye arrpenhe Hebron. Abraham irrpenheke ilthe kwene-werne imerte Sarah anewe ikwerenheke tnyante artnemele ilwekenge-arle. Re atyalangke ikwerenhe itwele aneke irrare anthurre. \p \v 3 Kele Abraham artneke-arle iperre, re alheke atyalangke rarle intetyame-ngentyele akngerrepate areye tyerrtye Hittite areye-werne apmere anyente ikwerenge-ante. Itne apmere arriwele anerrirretyame nthenhele-arle itne-arle akwetethe angkerremele anepaneme ikwerele. Abraham alhemele itneke angkeke, \v 4 “Apmere nhenhe kwenhe arrekantherrenhe kenhe ayenge akenhe ipenye-arle. The arrenhantherrenhe apayuthnetyeke apmere akweke ware ayenge maneke anthetyeke the anewe atyinhe iperteke artetyeke.” \p \v 5 Hittite areye itne Abraham-eke angkirtnerlenge alakenhe, \v 6 “Artwe ampwaye, unte kwenhe akngerrepate anthurre anwerneke aneme. Anwerne-arrpele apmere atnyeneme anwerneke-artweye areye-kenhe. Unte apeke anwernenhe apayuthneme, arrangkwele ngenhe ayakeme anewe ngkwinhe ahelhe irrare anwerne-kenhele artemenge. Mwerrantye ngenhe antheme unte ngkwenge anewe artetyeke.” \p \v 7 Itnenhe aweke-arle iperre Abraham amperele-arlenge tneke imerte Hittite areyeke tyernemele, \v 8 “Arrantherre apeke atyenge ahentye anthurre anemele the apeke atyenge anewe artetyeke apmere arrekantherrenge, kele Ephron-eke angkaye atyenge-ngentyele. Rarle alere Zohar-kenhe. \v 9 Kenhe Ephron re akenhe apmereke-artweye inteye akwekeke Machpelah arritnye. Re apeke atyenge mwerre apeke angkemele inteye renhe atnyenetyeke, kele the renhe mane-arle antheme. Arrantherre mwantyele arelhewarraye the renhe mane antherlenge kele arrantherre itelaretyeke inteye yanhe kele atyinhe anteme. Kele the anewe atyinhe ikwereke artetyenhenge.” \p \v 10 Artwe nhenge Ephron, re anetyame Hittite akngerrepate areye-akerte gate arriwele. Re Abraham angkerlenge aweke, re angkeke, \v 11 “Artwe ampwaye, ayenge awaye kele tyerrtye ingkirrekele awetyeke ayenge ngkwenge angkerlenge. The ngenhe ahelhe-arlke inteye akweke-arlke anthetyenhe. The ngenhe anthetyenhe unte ngkwenge anewe ngkwinhe iperteke artetyeke.” \p \v 12 Abraham re awethe amperele-arlenge tneke Hittite akngerrepate itnekenge arrekwelele. \v 13 Re Ephron-eke angkeke, “Arrangkwe, ayenge awaye. Tharle apmere yanhe inetyeke arrangkwe-arle mane anthetyakenhe-arle. Me, mane nhenhe inaye unte-arle apmereke-artweye! The anewe atyinhe iperteke artetyeke ahentye-aneme.” \p \v 14 Kele Ephron Abraham-eke angkeke, \v 15 “Artwe ampwaye, ayenge ngkwenge ahele angkerretyeke ahentye anetyakenhe! Unte apeke ayenge apwerte mane 400-pele anthetyeke, kele the ngenhe apmere anthetyenhenge unte anewe ngkwinhe artetyeke yanheke.” \p \v 16 Kele, Abraham yewe angkeke Ephron-eke, re renhe apwerte mane antyapere antheke. Hittite akngerrepate areye itne renhe areke alakenhe mpwarerlenge. Re itnenhe ularele anthetyakenhe, arrangkwe anthurre. \v 17-18 Arratye kwenhe, Hittite akngerrepate areye-arle gate arriwele anetyame, itne Abraham aretyame Ephron mane antherlenge. Abraham-ele Ephron mane antheke iperre, Ephron-ele apmere akweke renhe sell-eme-ileke ikwere apmere Machpelah renhe. Machpelah aneke ikngerrele apmere arrpenhe Mamre arritnyenge. Kele, Abraham-arle apmereke-artweye aneke inteyeke-arlke arne areyeke-arlke yanhe-arle tnekeke. \v 19 Yanhe-ngentyele, Abraham-ele apmere renhe imperle-alheke anewe ikwerenhe iperteke artetyeke apmere Machpelah ikwerele apmere arrpenhe Mamre itweke. Apmere yanhe Mamre, apmere akngerre Canaan-ele aneke. Ikwerenge anteme tyerrtye areyele apmere renhe Hebron anteme arritnye antheke. \v 20 Tyerrtye ingkirreke kele akaltye anteme aneke inteye apmere ikwerele Abraham-kenhe anteme aneme. \c 24 \s1 Ngkartele imerneme urrkapentye akngerre Abraham-kenheke nthenheke anewe Isaac-eke inetyeke \p \v 1 Abraham kele artwe ampwe anthurre anteme aneke. Kenhe YAHWEH-ele renhe arne atningke anthurre antheke renhe akwetethe arntarnte-arlke-aretyarte. \v 2 Arlte anyentele, Abraham antangkelheke urrkapentye akngerre atyeperre ikwerenheke imerte angkemele, “YAHWEH-nge arrekwele atyenge uternelhaye. \v 3 Rarle nhenge alkere uthene apmere ahelhe nhenhe utheneke akngerrepate, atyenge uternelhaye unte-arle anewe akngaketyakenhe atyenge alereke Isaac tyerrtye nhenhe Canaan-arenye areye-ngentyele. \v 4 Kele anteme, apmere-werne alpaye nthenhele-arle ayenge inteke-arle, anewe ikwere aretyeke atyenge-artweye areyenge.” \p \v 5 Kenhe urrkapentye akngerre re akenhe apayuthnerlenge, “Kele arelhe awenke the akngakeme, re apeke apale angkerlenge-artaye apmere ikwerenhe impetyakenhe atyengenge apetyetyeke? Nthakenhe-ame anteme ayenge irretyenhe? Kele the Isaac yerneye re-arrpe aneweke aretyeke?” \p \v 6 Abraham angkirtnerlenge, “Arrangkwe! Renhe akngirtnetyale nhakwe-werne, nthakenhe apeke irremele. \v 7 YAHWEH kwenhe arne arrpe-anenheke akngerrepate aneme alkere akertnele ayenge kwenhe re tyerrelheke apmere ayenge-arle inteke-ngentyele nhenhe-werne akngetyemele atyenge ilemele rarle atyenge-artweyeke apmere nhenhe antheme akwete-ante. Alakenhe renhe-arle the Isaac yernirtnetye-kwenye apmere yanhe-werne ayenge-arle apetyeke. Unte alpemele aneweke aretyeke atyenge alereke, YAHWEH-ele utnenge alkere-arenye yerneme arrekwele ngkwenge imernetyeke unte atyenge alere anewe inetyenhenge. \v 8 Unte apmere ikwere irremele unte arelhe renhe aretye-alhetyenhe. Kele arelhe re apeke ayene-irrerlenge, kele unte angkentye nhenhe atnyenetyeke arrangkwe anteme-arle. Kele alere atyinhe akwete akngirtnetyale nhakwe-werne.” \v 9 Kele urrkapentye akngerre Abraham-eke uternelheke rarle arratye mpwaretyenhe rarle ilekenge. \p \v 10 Ikwerenge-ntyele anteme, urrkapentye akngerre re kamule ten-pele inemele ikwerenge akngetyeke alethe alhemele. Re arne mwerre akngerre atningke inemele apurtelhe-ilemele akngeke, arne nhenge areye Abraham-kenhe, arne gold uthene silver uthenenge-arle mpwareke, mantere mwerre akngerre areye-arlke, arne nhenhe itnenhe re kwentye-kwentye-ilemele kamule areyeke-arleke utyerneke. Kele re arnpenheke urrkapentye akngerre Abraham-kenhe arrpenhe areye-akerte-arlke itne apurte alethe alherlte-iweke apmere ayerrere Syria-werne, kake Abraham-kenhe Nahor-arle aneke-werne. \p \v 11 Kele re apmere ikwere itweke anteme irreke nthenhele-arle Nahor aneke ikwere-werne re ngkernelhemele kamule areye ltyerretyeke arrerneke kwatye ngentye apmere akweke itepele. Kele angwerrele anthurre anteme, arelhe awenke urrpetye apetyeke apmere angathenge-ntyele kwatye itne akwetethe inepineme ikwere-werne. \v 12 Nhenge urrkapentye akngerre Abraham-kenhele areke arelhe awenke itne apetyerlenge kwatye-werne-atheke re Ngkarteke angkeke apayuthnemele alakenhe: \p “YAHWEH, unte kwenhe Ngkarte akngerrepate atyinhe Abraham-kenhe, Ngkarte nhenge rarle utyernemele tnakerlenge. The ngenhe apayuthneme unte ikwere mwerre anetyeke angkentye ngkwinhe atnyenemele ayenge ipmentye Isaac aneweke aretyeke lyete. \v 13 Arelhe awenke itne lyete ware apetyetyenhe kwatye ngentye nhenhe-werne itne kwatye inetyeke. \v 14 Itne nhenheke-irremele the marle anyente apayuthnetyenhe atyenge kwatye inetyeke. Kele re apeke kwatye inemele atyenge anthemele the antywetyeke re atyenge akangkentye-arlke ilelheme anteme kele kamule areye-arlke kwatye anthemele, kele the itelareme renhe-arle unte ineke Isaac-eke anewe anetyeke. Kele alakenhe-arle the itelaretyenhe unte-arle akngerrepate atyinheke alhilentye ngkwinhe atnyeneke.” \p \v 15-16 Nhenge rarle YAHWEH-eke akwete angketyamenge, marle mwerre akngerre arlwekere-arenye apetyeke kwatye ikwere-werne kwatye-kenhe untyele akngemele, Rebekah arritnye aneke. Marle nhenhe artwenge arrekwele intetyakenhe. Re ampe Bethuel-kenhe, alere kake Abraham-kenhe Nahor-kenhe anewikwe Milcah uthene-kenhe. Nhenge Rebekah apetyemele urrkapentye akngerre Abraham-enge anpere alheke, imerte kwatye ngentye-werne alhemele. Re kwene irremele tyampite ikwerenheke kwatye theleke anteme. Kele re kwatye thelemele tyampite ikwere, akertne-ilemele untyeke arrernemele untyeme-irremele alheke. Kele re alpemele. \v 17 Urrkapentye akngerre Abraham-kenhe unteke marle ikwere-werne imerte angkemele, “Kwatye akweke ayenge anthaye.” \p \v 18 Kele re tyerneke, “Ayenge-arle akangkemele-arle ngenhe kwatye anthetyeke.” Re tyampite iparrpele untyenge-ntyele atnarnpelhe-ilemele renhe iltyele arntwirrkeke rarle antywetyenhenge. \v 19-20 Kele rarle antywerlenge ipenhe, arelhe re angkeke, “Urreke, the kwatye inetyeke alheme kamule ngkwinhe areyele kwatye antywemele alyure anetyeke.” Kele re iparrpe alheke kwatye inetyeke thelemele tyampite-ngentyele urtne akwekeke-arleke kamule areye antywenheke. Re akwete-akwete kwatye inemele akngernetyeke kamule areyele awethe antywetyeke. \v 21 Rarle kwatye inetyamenge urrkapentye akngerre Abraham-kenhe angketyakenhe aneke, kele re areke ingkirreke Rebekah-ele mpwarerlenge, rarle ahentye-anekenge itelaretyeke marle nhenhe apeke-arle YAHWEH-ele akngakeke. \p \v 22 Kele kamule areyele kwatye antyweke-arle ipenhe, urrkapentye re alheke yakwethe ineke kamule-ngentyele, gold iltye-kenhe mwerre akngerre, gold amulte-kenhe akngerre atherre-arlke. Re akngemele Rebekah antheke. Re iltye-kenhe antheke alhe ikwerenheke gold amulte-kenhe-arle. \v 23 Re imerte renhe apayuthneke, “Atyenge ilaye angwenhe-ame akngeye ngkwinhe. Re-ame apmere atnyeneme anwerne lyete ingwele intetyeke?” \p \v 24 Re angkirtnerlenge, “Akngeye atyinhe-arle Bethuel-arle, Nahor uthene Milcah utheneke alere. \v 25 Anwerne-arle apmere atnyeneme-arle unte-arlke urrkapentye ngkwinhe areye-arlke intetyeke, anwerne atherrke-arlke atningke atnyeneme kamule areyeke-arlke.” \p \v 26 Kele urrkapentye akngerre re akaperte kwene-irremele YAHWEH-eke angkeke, \v 27 “YAHWEH, Ngkarte akngerrepate atyinhe Abraham-kenhe-aye, ayenge akangkeme anthurre unte-arle ayenge ikwere-artweye areye-werne akngetyekenge alhilentye ngkwinhe arratye atnyenemele.” \p \v 28 Urrkapentye akngerre Abraham-kenhe uthene Rebekah uthene-arle angkerreke iperre, Rebekah apmere-werne unteke ikwere-artweye areyeke iletyeke ingkirreke nthakenhe-arle irrerlenge. \v 29-30 Re apmereke irreke re ikwere-artweye areyeke ileke ingkirreke nthakenhe-arle irreke. Nhenge rarle kake ikwerenhe Laban-ele awetyame re imerte awemele nthakenhe-arle urrkapentye akngerre Abraham-kenhe-arle angkeke, re imerte aremele iltye-kenhe alhe-larlenge, amulte-kenheke irrperlenge. Yanhenge rarle angkeke ipenhe, Laban re unteke apmerenge arratemele urrkapentye akngerre Abraham-kenhe renhe arneke-arnare-irretyeke, re alhemele urrkapentye akngerre renhe aretye-alheke kwatye iterele kamule ikwerenhe areye-akerte urrkapentye akngerre arrpenhe areye-arlke. \v 31 Laban re anyente-irretyeke alheke ikwere angkeke, “Tharle itelareme-arle YAHWEH-elarle ngenhe mwantyele akngetyeke nhenhe-werne. Atyengenge apmere-werne apetyaye. Ahelhe akethele akwete anetyale. The arrekantherre apmere atnyenemele warle anwerne-kenhele, kamule arrekantherrenhe areyeke-arlke ltyerretyeke merne atherrke-arlke arlkwetyeke.” \p \v 32 Kele urrkapentye akngerre Abraham-kenhe kwatye ngentye imperle-alheke Laban-akerte apmere-werne alhemele. Ratherre arratetye-alheke apmere Laban-kenheke, urrkapentye akngerre Laban-kenhele kamule-ngentyele arne areye atnarnpelhe-ileke imerte itnenhe merne atherrke anthemele arlkwetyeke. Kamule itne arlkwerlenge kele urrkapentye itne kwatye apmere kwene-werne akngeke, urrkapentye akngerre Abraham-kenhe areye ingke alhewelhetyeke. \v 33 Ingke-arle itne alhewelheke iperre, urrkapentye akngerre Laban-kenhele merne itneke akngetyeke arlkwetyeke. Kele urrkapentye akngerre Abraham-kenhe angkerlenge Laban-eke, “Urreke the arlkwetyenhenge, the arrekantherre iletyeke iwenhenge ayenge apetyeke.” \p Laban akenhe angkirtnerlenge “Kele ilaye, iwenhenge unte apetyeke.” \p \v 34 Kele urrkapentye akngerre Abraham-kenhele renhe alakenhe ileke: “Ayenge-arle urrkapentye akngerre Abraham-kenhe. \v 35 YAHWEH kwenhe mwerre anthurre aneke akngerrepate atyinheke imerte re akngerre anthurre irrerlenge. Re renhe yepe-yepe atningke antheke, nanikute areye-arlke, pweleke, kamule areye-arlke, tangkeye areye-arlke, silver akngerre uthene gold akngerre uthene, urrkapentye akngerre atningke-arlke. Re kwenhe mwerre anthurre arne rarle mpwareme areyeke YAHWEH-elarle renhe arntarnte-arerlenge-arle akwetethe. \v 36 Kenhe Sarah akenhe, akngerrepate atyinheke anewe, re kwenhe ampe atnyenetyakenhe ampwe anthurre irremele-ante. Kele re arelhe ampwe-irremele urreye akweke atnyeneke, akngerrepate atyinhele akenhe ikwere alere arne atningke antheke. \v 37 Ayenge akngerrepate atyenge alhilelhemele the akwele iwenhe apeke mpwaretyeke re ayenge ilerlenge. Re anteme atyenge ileke, ‘Ayenge ahentye-aneme unte alhetyeke anewe inetyeke atyenge alereke Isaac-eke. Apmere nhenhele anetyale anewe akngaketyeke arelhe apmere nhenhe-arenye areyenge, apmere Canaan-arle aneme nthenhele-arle anwerne lyete anepaneme kwenhe. \v 38 Kele alpaye, apmere nhenge-werne atyinheke-artweye areye-arle anerlte-aneme, anewe inetyeke alere atyinheke atyenge-artweye areyenge.’ \p \v 39 “Kele the akngerrepate atyinhe apayuthneke, ‘The arelhe awenke renhe aremele ngkwenge alereke, nthakenhe-ame ayenge irretyenhe re apeke mwernte-irrerlenge, atyengenge apetyalpetyakenhe?’ \p \v 40 “Akngerrepate atyinhe akenhe angkerlenge, ‘The kwenhe akwetethe YAHWEH awenhe-awenhe ikwere akangkwe-irremele, the itelareme re utnenge alkere-arenye yernetyenhe unte-arle unthemele aretyeke atyenge-artweye areye itweke. \v 41 Kele unte renhe areke-arle ipenhe itne ikwere ayakemele unte renhe akngetye-alperlenge, kele unte alhilentye atyinhenge impentye anetyeke.’ \p \v 42 “Rarle atyenge alakenhe ileke ipenhe the apmere impemele alheke anwerne-arle anetyarte imerte kwatye ngentye nhenge-werne apetyemele. Ayenge-arle nhenge arrekwele apetyetyenhe, ayenge nterte-arle irreke tneke YAHWEH-eke apayuthnemele, ‘YAHWEH, akngerrepate atyinhe Ngkarte Abraham-kenhe-aye, the ngenhe apayuthneme atyenge imernetyenhe nthakenhe the anewe aretyenhe ikwerenhe alerikweke, \v 43 nhenge ayenge kwatyele anekenge.’ The YAHWEH apayuthneke atyenge imernemele tharle itelaretyeke. Ayenge ikwere angkemele, ‘Kele arelhe awenke apetyemele apmere itwenge-ntyele kwatye inetyeke ngentyenge-ntyele, the renhe apayuthnetyenhe kwatye inetyeke imerte ayenge akweke anthemele antywetyeke. \v 44 Re apeke ayenge kwatye anthemele imerte re angkemele kamule atyinhe areye kwatye anthetyeke-arlke, kele the itelareme marle wenke nhenhe re athewe unte-arle ineke-arle alere akngerrepate atyinhe-kenhele anewe aketyenhenge.’ \p \v 45 “Urreke-arle ayenge YAHWEH-eke angkeke ipenhe, Rebekah apetyerlenge kwatye-kenhe untyele akngernerle-apemele. Re ngentye-werne apetyemele kwatye ineke yakwethe ikwerele theleke. Yanhenge re yakwetheke-arle theleke ipenhe re untyeke-arleke utyerneke the renhe kwatye antywetyeke apayuthneke. \v 46 Re iparrpele yakwethe untyenge atnarnpelhe-ileke atyenge angkemele, ‘Nhenhe kwatye antywetyeke. Unte-arle antyweke iperre the kamule ngkwinhe areyeke kwatye inetyenhenge.’ Kele the kwatye renhe antyweke, yanhe-ngentyele re kamule areye anteme kwatye antheke. \v 47 Kele kamule areyele kwatye antyweke iperre the renhe apayuthneke angwenhe-ame ikwerenhe akngeye, kele re angkirtnerlenge, ‘Akngeye atyinhe-arle Bethuel-arle Nahor uthene Milcah utheneke alere.’ Nhenhe awemele-arteke ayenge alheke ikwere iltye-kenhe gold-akerte ineke alhe-ke imerte arrernemele, re imerte amulte-kenhe areye-arlke iltye akantyeke-arleke arrernemele. \v 48 Kele ayenge akaperte kwene-irremele ahelheke amperele-arlenge tnemele YAHWEH utyernemele tnakeke, Ngkarte akngerrepate atyinhe Abraham-kenhe. Ayenge akangkeke arnterre ayenge-arle YAHWEH-ele akngetyeke akngerrepate atyenge-artweye areye-werne, the itnenhe ampe marle itne-kenheke apayuthnetyenhenge ikwere-artweye areye marle re anewe anetyeke alere akngerrepate atyinhe-kenheke. \v 49 Ayenge anteme iletyeke ahentye-aneme unte apeke arratye-arratye apeke mpwaretyeke akngerrepate atyinheke. Unte-ame ikwere mwerre anemele renhe Rebekah antheme ithwenge apeke, the apeke marle awenke arrpenheke unthemele aretyeke?” \p \v 50 Kenhe Laban uthene Bethuel uthene angkirtneke, “Kele anwerne itelareme YAHWEH-elarle nhenhe mpwareke, kele anwerne mpwaretyeke YAHWEH-arle ileke-arteke. \v 51 Anwerne nhenheke akangkeme anthurre. Kele anteme apmere nhenhe impemele akngerrepate ngkwinhe Abraham-werne alpaye Rebekah-arlke akngemele re alere akngerrepate ngkwinhe-kenhe anewe aketyenhenge, YAHWEH-elarle ileke-arteke.” \v 52 Urrkapentye akngerre Abraham-kenhe akangkemele akaperte kwene-irreke YAHWEH-eke angkemele. \v 53 Kele itne-arle angkerreke ipenhe urrkapentye akngerre Abraham-kenhe alheke arne mwerre akngerre arrpenhe areye inetyeke imerte Rebekah anthemele, mantere nhenge, arne arrpenhe areye silver uthene gold uthenenge-arle mpwareke. Re arne mwerre akngerre arrpenhe areye antheke kake ikwerenhe meye ikwerenhe-arlke. \p \v 54 Urrkapentye akngerre Abraham-kenhe uthene artwe areye ikwerele-arlenge uthenele merne uthene kere uthene arlkweke kwatye antywemele-arlke, imerte anemele inteke yanhe ikwerele. Ingwe-athnele anteme itne akeme-irremele, urrkapentye akngerre Abraham-kenhe Rebekah-eke-artweye areyeke angkeke, “Ayenge apeke alpetyeke Rebekah-akerte akngerrepate atyinhe-werne lyete-anteye?” \p \v 55 Kele Laban uthene mikwe uthene ikwere angkirtnerlenge, “Rebekah anwerneke impemele arlte ten-pele awethe anetyekaye, kele re ngkwengenge alpetyenhenge.” \p \v 56 Re akenhe angkerlenge, “Ayenge awethe ayaketyalaye awethe anetyeke. YAHWEH-ele ayenge kele-arle arratye-ilekenge anewe inetyeke alere akngerrepate atyinhe-kenheke. Kele anteme anwerne impeme lyete alpetyeke.” \p \v 57 Ratherre angkerle-anerrerlenge, “Mpe, Rebekah-eke-amparre apayuthnetyeke nthakenhe-arle re irretyenhe.” \v 58 Alhemele itne renhe apayuthneke, “Unte-ame ahentye-aneme apmere nhenhe impemele alhetyeke artwe nhenhenge lyete?” \p Re angkirtnerlenge, “Yewe, ayenge ikwerenge alhetyeke lyete.” \p \v 59 Kele itne yewe angkerreke Rebekah arelhe ampwe-arlke iparrpe alhetyeke urrkapentye akngerre Abraham-kenhe-akerte artwe areyenge-arlke. Arelhe ampwe nhenhe akenhe atyewe-arle aneke ikwere-artweye areyeke re akenhe Rebekah akwetethe-arle arntarnte-aretyarte ampe akwekenge-ntyele re amangkelhe-ileke. \v 60 Ingkirreke itne YAHWEH-eke angkeke Rebekah ikwere, “Anwerne Ngkarte apayuthneme ngenhe ampe atningke anthetyeke atyemeye-arlke Re akwetethe anteme arntarnte-aretyenhe, tyerrtye apmere arrpenhe-arenye areyele itnenhe uyarne atweme itne apetyerlenge atwetyeke.” \v 61 Kele ikwerenheke-artweye areye-arle YAHWEH-eke angkeke ipenhe, Rebekah arelhe awenke arrpenhe areye-arlke arratyeke irreke apmere impemele alhetyeke. Itne akethe-werne alhemele kamule-ke antyerlte-alheke urrkapentye akngerre areye-arlke kele alheke urrkapentye akngerre Abraham-kenhe arrpenhe areyenge. \p \v 62 Yanhenge akenhe Isaac apmere Beer-lahai-roi-ngentyele apetyalpemele, apmere Negev-ele anetyame. \v 63-65 Ingwe anyentele re akethele unthetyame itirremele, re areke tyerrtye areye arlengenge apetyerlenge kamule-nge ikwere-werne atheke. Re arnpenheke itneke-werne-atheke. Nhenge Rebekah-ele renhe apetyerlenge areke; Re iparrpe ngkernemele kamule ikwerenhe-ngentyele atnarnpemele, imerte urrkapentye akngerre Abraham-kenhe apayuthnemele, “Angwenhe-ame artwe yanhe ularre apetyeme?” \p Urrkapentye akngerre re akenhe angkerlenge “Re kwenhe akngerrepate atyinhe Isaac.” Kele Rebekah-ele mantere ineke re inngerre artelhetyeke, nhenge arelhe apmere yanhe-arenye areyele mpwaretyarte alhilentye itnekenhele areketyenge. \p \v 66 Kele Isaac itnekenge apurte-irremele, urrkapentye akngerre Abraham-kenhele ileke ikwere nthakenhe-arle irreke-akerte. \p \v 67 Ikwerenge anteme Isaac-ele Rebekah akngeke ilthe ikwerenhe, ikwere anewe anteme aneke re ikwere arnterre anthurre ahentye-aneke. Nhenge Isaac-arle irrare anthurre anetyarte meye ikwerenhe-arle aparlpe-ilekenge kele Rebekah anewe ikwerenhenge anteme, re akangkentye anteme awethe aneme. \c 25 \s1 Abraham-ele arelhe arrpenhe anewe akeme Keturah arritnye \p \v 1 Nhenge Sarah ilweke-arle iperre kele Abraham-ele arelhe arrpenhe Keturah arritnye anewe akeke, \v 2 ratherre ampe urreye six-pele atnyeneke: Zimran, Jokshan, Medan, Midian, Ishbak uthene Shuah uthene. \v 3 Ikwerenge, alere anyente Abraham-kenhe Jokshan arritnye aneke re anewe akerte-irreke imerte urreye atherre atnyenemele Sheba uthene Dedan uthene. Kele Dedan amangkeke anteme, re anewe inemele ampe urreye urrpetye atnyeneke anteme: Asshurim, Letushim, Leummim-arlke. \v 4 Alere arrpenhe Abraham-kenhe, Midian re anewe inemele, urreye five-pele atnyeneke: Ephah, Epher, Hanoch, Abida uthene Eldaah uthene. Ampe nhenhe areye Keturah-kenhe aneke. \p \v 5-6 Nhenge Abraham-arle itethe akwete anekenge, re arne mwerre areye antheke Hagar uthene Keturah utheneke alere. Re imerte itnenhe yernemele apmere ikngerrele anetyeke rarle ahentye anetyakenhe itne Isaac uthene apurte anetyeke. Ikwere ipenhe anteme, Abraham-arle ilwekenge anteme, re arne ikwerenhe ingkirreke impeke, arne ingkirreke re atnyeneke Isaac-eke. \s1 Abraham-arle ilweme-akerte \p \v 7-8 Abraham aneke artwe ampwe anthurre irretyeke re uyerremele year 175-pele anekenge. \v 9-10 Ikwere alerikwe atherre, Isaac uthene Ishmael uthenele renhe iperteke arteke apmere Hebron-enge ikngerreke Machpelah inteye ikwere. Apmere nhenhe Mamre-nge ikngerre aneke apmere Abraham-arle manele ineke Ephron, alere Zohar-kenhenge, artwe Hittite re aneke. Ikwere alere atherrele renhe iperteke arteke ikwere anewe Sarah itweke. \v 11 Nhenge Abraham-arle ilwekenge, Isaac apmere Beer-lahai-roi ikwerele anetyarte. Ngkartele akwetethe arne mwerre mpwaretyarte Isaac-eke, re akngeye Abraham-eke mpwaretyarte-arteke. \s1 Ayeye nhenhe alere 12-pele Ishmael-kenhe akerte \p \v 12 Ayeye nhenhe Ishmael-eke-artweye-akerte. Ishmael re akenhe alere akngerrepate Abraham-kenhe-arle. Meye ikwerenhe Egypt-arenye aneke, Hagar arritnye. Hagar re akenhe urrkapentye akngerre Sarah-kenhe anewikwe Abraham-kenhe-arle anemeke. \p \v 13-15 Nhenhe-arle akenhe alere 12-pele itnekenhe arritnye: Arrekwelenye akenhe Nebaioth arritnye aneke. Ikwerenge anteme Kedar, kele Abdeel anteme, kele Mibsam anteme, Mishma, Dumah, Massa, Hadad, Tema, Jetur, Naphish, uthene Kedemah uthene. \v 16 Kele alerikwe itne amangkeke, itne akalke-irremele alheke apmere arrpe-anenhele anetyeke. Apmere arrpenhe areyele itne itne-kenheke-artweye areyeke akngerrepate aneke. Apmere 12-pele itnekenge arritnye rante-rante areye aneke alere 12-pele itnekenhe-arteke. \v 17 Kenhe Ishmael akenhe arruleke-atwetye aneke re uyerreke artwe ampwe anthurre irrekenge, year 137-pele aneke. \v 18 Alere 12-pele Ishmael-kenheke-artweyele, itne itne-arrpeke-artweye atnyeneke, itne anerrirretyarte mpwepele apmere atherrele, apmere ikwere-atherrenhe Havilah uthene Shur uthene arritnye. Apmere yanhe-arle anetyarte angathe aneke ikngerrele apmere Egypt-nge apmere Assyria-werne atheke. Ishmael-kenheke-artweye areye arlengele anerrirretyarte ikwere atyeyikwe-kenheke-artweye areye-ketye itne-arle atwerrentye akngerrenge. \s1 Ayeye nhenhe Isaac-akerte \p \v 19 Ayeye nhenhe Isaac-akerte, alere Abraham-kenhe-arle. Itelareme Abraham-arle alere Isaac arritnye atnyeneke. \p \v 20 Nhenge Isaac-arle year 40-pele anekenge, re arelhe anewe akeke Rebekah arritnye, ampe Bethuel-kenhe. Re yaye aneke Laban-eke, ratherre apmere Paddan-Aram-arenye. \v 21 Kenhe Rebekah re akenhe ampe uyarne-arle atnyeneke alakenhe ikwerenge anteme Isaac-ele YAHWEH apayuthneke ratherre ampe atnyenetyeke. YAHWEH-ele aweke Isaac re angkerlenge. Yanhenge anteme, Rebekah atnerte-atnerte-irreke, rante-atherre-akerte. \v 22 Rebekah-ele ampe akweke atherre awelheke atnerte kwenele akngelherlenge, re akenhe itirreke ratherre-arle atwerreke. Re-arrpe itirreke, “Iwenhenge-arle-ame ayenge alakenhe awelheme?” Alakenhenge anteme, Rebekah akngerre itirremele angkeke YAHWEH-eke nthakenhe-arle irremeke. \p \v 23 Kele YAHWEH-ele Rebekah tyerneke, “Ngkwenge ampe urreye atherre intemele imerte apurte amangkemele, arrekwelenye urrkapetyenhe ingkernenyeke. Ampe urreye ratherre ampe atningke atnyenetyenhe, itne-kenheke akwerrke areye akalke-akalke anetyenhe apurte anetyange. Ratherre atyewe anetyakenhe. Akwerrke ingkernenye-kenhe areye lterrke anetyenhe, itne akenhe kake ikwerenhe areyenge lterrke ulkere. Alakenhe akwele unte awelheme urreye akweke ratherre angkelhe-ilerrerlenge.” \p \v 24 Ikwerenge-ntyele, kele angathe anteme irreke Rebekah-ele ampe akweke atherre atnyenetyeke. Akweke ratherre arratye aneke atherre atnerte kwenele. \v 25 Nhenge akweke arrekwelenye intekenge; yenpe ikwerenhe athetheke aneke, re alte athetheke tyerrtye ikwerenheke-arleke atnyeneke alte antyame akngerre-arteke. Akngeye uthene meye uthenele Esau arritnye antheke. Arritnye nhenhe re angkeme “alte arlpentye akemele-arteke.” \v 26 Kele Esau-arle intekenge, kele kake akweke ikwerenhe anteme inteke. Ampe ingkernenye-arle intekenge, arrekwelenye ingkernenyele ingke atnware arntwirrkeke. Alakenhenge anteme anyikwe uthene meyikwe uthenele Jacob arritnye antheke. Arritnye nhenhe re angkeme “Ingke Atnware-arle Arntwirrkeme akemele-arteke.” Nhenge Rebekah-arle ampe akweke nhenhe atherre atnyenekenge, Isaac akenhe year 60-pele-arle aneke. \p \v 27 Nhenge ratherre amangkerle-anerremele, Esau akenhe irlkngenye anthurre-arle, re ahentye anetyarte ulyenye alhetyeke. Kenhe atyeyikwe Jacob akenhe apmerele anerle-anetyarte ware ilthe ikwere-artweye-kenhe itwele. \v 28 Kenhe Isaac-ele akwetethe kere Esau-elarle akngetye-alpetyarte arlkwetyarte. Isaac arnterre Esau-ke ahentye-anetyarte ikwere-arle kere itemele akngetye-alpetyartenge. Kenhe Rebekah akenhe Jacob-ekarle arnterre ahentye-aneke Esau-ke kwenye. \s1 Atyeyikwele ularele ileme kake akngerrepate ikwerenhe akngeye-kenhe mane-arlke arne ingkirrenyeke-arlke inetyeke \p \v 29 Arlte anyente ikwerele, Jacob-ele kere kwatye athetheke iteke tyampite akngerrele. Kenhe Esau re akenhe ulyenge ipenhe apetyalpeke, kereke angayakwe anthurre. \v 30 Re Jacob-eke angkeke, “Aye, ayenge angayakwe anthurre-eyaye! Iparrpe ayenge anthaye the kere kwatye athetheke yanhe arlkwetyeke!” Alakenhe akwele arritnye arrpenhe Esau-kenhe ineke “Edom,” alakenhe ileme “Athetheke.” \p \v 31 Jacob kake ikwerenheke angkeke, “Unte kake atyinhe. Ilerneke-artweye ilwerlenge, unte arne arrpe-anenhe inetyenhe, unte anteme arntarnte-aretyenhenge. The akenhe anetyeke arrangkwe-arle, arrangkwe anthurre. Unte-ame ahentye-aneme ayenge anthetyeke arne ingkirreke akngeye-kenhe? Unte apeke ayenge ingkirreke anthemele, kele the ngenhe kere kwatye athetheke akweke-arle anthirtneme arlkwetyeke.” \p \v 32 Esau-ele atyeyikwe tyerneke, “Aye, ayenge angayakwe ilweme lyete, tharle arne akngeye-kenhe areye anetyeke arrangkwe-arle, ayenge kele ilwekenge. Nthakenhe anteme the renhe iletyenhe!” \p \v 33 Kele Jacob akenhe kake ikwerenheke angkirtnerlenge, “Atyenge uternelhaye, unte atyenge arne ingkirreke akngeye-kenhe anthemele, kele the ngenhe kere kwatye antheme-arle arlkwetyeke.” Kele, Esau uternelheke arne ingkirreke akngeye ikwere-atherrenhe-kenhe anthetyeke arne-arlke, mane-arlke. \v 34 Yanhe-ngentyele, Jacob merne uthene kere kwatye uthene antheke kake ikwerenhe arlkwetyeke. Kele Esau-ele arlkweke ipenhe, re akeme-irremele alheke. Alakenhe Esau-ele atyeye ikwerenhe arne areye mane-arlke antheke, akngeye ikwere-atherrenhe areye. Esau apale itirreke arne areye akngeye ikwerenhe-kenheke, rarle itnenhene ipmentye-iweke. Re arne impene yanhe areyeke mwantye itirretyakenhe, re itnenhene arntwirrketyeke, arerte-irretyakenhe, rarle kake akngerrepate akwele. Kenhe arrangkwe-arle akenhe, re arne impene yanhe areyeke itirretyakenhe, itne akurne-arteke akwele. \c 26 \s1 Isaac-ele Abimelech-eke ularele ileme \p \v 1 Ikwere iperre anteme apmere yanhele, itne merne-arlke kere-arlke atnyenetyakenhe aneke kwatyeke arrangkwenge, tyerrtye atningke angayakwe aneke. Nhenhe aneke nhenge Abraham-arle itethe anekenge-arteke. Isaac-ele apmere ikwerenhe impemele alheke apmere Egypt-werne atheke. Ikwere-werne atheke alhemele re ngkernelheke apmere Gerar arritnyeke imerte Abimelech-eke angkemele. Re tyerrtye apmere Philistia ikwere-arenye areyeke akngerrepate aneke. \v 2 Isaac apmere ikwere irretye-alheke, YAHWEH-ele renhe ileke, “Apmere Egypt-werne alhetyalaye. The ngkwenge imerneme nthenhele-arle unte anetyeke. \v 3 Lyeteke ware apmere nhenhele anaye, kele Ayenge ngkwengenge aneme ngenhe arntarnte-aremele. The ngenhe antheme apmere ahelhe nhenhele unte anetyeke ampe ngkwinhe areyeke-arlke arrenge-arrenge ngkwinhe areyeke-arlke. Nhenhe apele The ngkwenge-artweye Abraham-eke-arle angkentye arratye ilekenge-arle. \v 4 Yewe, The ngenhe akwerrke atningke anthurre anthetyenhe, The itnenhe atningke-ileme. Itne apele kwerralye areye alkerele-arle aneme-arteke anetyenhe, atningke anthurre-arle tyerrtye areyele arritnye iletyeke. Ayenge itneke mwerre anetyenhe. Kele tyerrtye apmere arrpe-anenhele akangketyenhe ngkwenge-artweye areyekenge, itne-kenheke akwerrke areye. \v 5 The alakenhe ngkwenge mpwareme akngeye ngkwinhe Abraham-arle atyenge akwetethe awelhetyartenge. Re Atyenge akangkwe-irretyarte imerte Atyenge mpwaremele iwenhe The renhe ilerlenge. Re Atyenge akangkwe-irretyarte mpwaretyartele Tharle renhe akaltyele-antheke-arlke. Re arratye angkentye atyinhe apentetyarte.” Alakenhe-arle YAHWEH Isaac-eke angkeke. \p \v 6 Kele Isaac-ele mpwareke nthakenhe-arle YAHWEH-ele ikwere ilekenge imerte anemele Gerar ikwerele, rarle apmere Egypt-werne alhetyakenhe-arle. \v 7 Rebekah, anewe Isaac-kenhe-arle, re arelhe mwerre akngerre anthurre aneke. Nhenge Isaac-arle apmere Gerar ikwerele anetyame artwe apmere yanhe-arenye areyele Isaac apayuthneke anewikwe-akerte alakenhe, “Angwenhe-ame arelhe yanhe?” \p Isaac-ele itnenhe ularele ileke alakenhe, “Yanhe-arle yaye akweke atyinhe-arle.” Re akenhe itneke-ketye atere-arle-irreke. Re urrtyirremele ileke, re kwenhe arratye iletyakenhe re ikwerenhe anewe aneke. Rarle urrtyirremele ileke rarle itirremenge itne renhe atweme-ketye imerte anewe ikwerenhe akngemele rarle mwerre akngerre anthurrenge. \p \v 8 Isaac apmere Gerar ikwerele akwete anthurre aneke. Ikwerenge anteme, Abimelech, tyerrtye Philistia-arenye areyeke akngerrepate-arle aneke, renhe aretyame apmere arriwe ikwerenhe-ngentyele. Re Isaac areke Rebekah arrwantyerlenge akwakemele. \v 9 Abimelech-ele anteme artwe ikwerenhe areye yerneke Isaac inetyeke. Isaac re apetyeke arteke, Abimelech ikwere angkerlenge, “Aye, arelhe nhenhe-ame arratye ngkwenge anewe! Iwenheke anteme unte anwernenhe ularele ileke? Unte-arle anwerneke ileke yanhe yaye akweke ngkwinhe akwele.” \p Isaac-ele renhe tyerneke, “Ayenge-arle atere-arle-irreke ayenge itirreke arrpenhele apeke ayenge atweketyenge imerte arelhe ikwere-arrpe akngetyenhenge.” \p \v 10 Kele, Abimelech angkeke Isaac-eke, “Unte kwenhe alakenhe irretyale anetyeke. Iwenhenge-arle-ame unte urrtyirreke anwerneke? Artwe nhenhe areyele apeke-arle arelhe awenke nhenhe inetyeke aneke imerte ikwerenge intemele apeke. Angwenhele apeke-arle arelhe yanhe ineke, kele akurne anthurre-arle aneme, Ngkartele anwerne ingkirreke atwetyeke-arle!” \p \v 11 Kele Abimelech-ele tyerrtye ingkirreke ikwerenhe areye alkngarre-ileke, “Angwenhele artwe yanhe-arlke apeke anewikwe-arlke apeke anpeme, the thultye atyinhe areye iletyenhe renhe irrerlknge atwetyeke!” \s1 Isaac arne atningke-akerte anetyame \p \v 12 Ikwerenge anteme, Isaac-ele annge areye ngkerneke merne lyapetyeke. Urreke uternenge anteme re merne mpenge areye ineke arne areyenge rarle lyapelhe-ilekenge-ntyele. Arne itne merne annge akngerre anthurre lyapeke, re inemele annge mpenge awethe anthurre-ulkere re ngkernekenge. Alakenhe renhe YAHWEH-ele arntarnte-areke renhe lterrke-ilemele. \v 13 Isaac akenhe arne atningke anthurre atnyeneke, re imerte arne awethe-ame-awethe inemele. \v 14 Re urrkapentye akngerre atningke atnyeneke, arelhe areye uthene artwe areye uthene, itne ikwere arrule anthurreke-atwetye warrke-irrekenge. Kenhe tyerrtye apmere Philistia-arenye areye akenhe ingkerte-arle irrerlenge rarle yepe-yepe uthene pweleke uthene atningke atnyenekenge. \v 15 Itne kwatye ngentye areye marteke, ahelhele artemele. Kwatye ngentye nhenhe areye akenhe urrkapentye akngerre Abraham-kenhele tnyeke, arrekwele akngeye Isaac-kenhe Abraham re itethe akwete anerlenge. \p \v 16 Kele Abimelech apetyemele Isaac-eke angkeke, “Apmere atyinhe-ngentyele alhaye, apmere arrpenhe-werne! Unte tyerrtye ngkwinhe areye-akerte, arrantherre anwerneke lterrke anthurrenge!” \p \v 17 Kele Isaac, ikwere-artweye areye-akerte alheke ikngerre-werne atheke lherele anemele apmere Gerar-enge arntwarre. \s1 Akngeye ikwerenhe-arteke, Isaac ahele angkerreme tyerrtye Philistia-arenye areyenge kwatye ngentye-akerte \p \v 18 Arrule anthurre lhere yanhe ikwerele, akngeye Isaac-kenhe Abraham-ele kwatye ngentye areye tnyeke. Kele rarle ilweke iperrenge, tyerrtye Philistia-arenye areyele itnenhe marteke ahelhele artemele kwatye ngentye itnenhe. Kele Isaac-arlke ikwere-artweye areye-akerte tyerrtye arrpenhe ikwere-akerte areye-arlke, itne akenhe lhere ikwere-werne alhemele ngentye arrpenhe tnyerlenge-arle, re imerte ngentye itnenhe arritnye anthemele arritnye akngeye ikwerenhele-arle antheke-arteke anteye. Alakenhenge anteme ngentye itne Isaac-kenhe anteme aneke. \v 19 Arlte anyentele, urrkapentye akngerre Isaac-kenhe areyele ngentye arrpenhe tnyerrirreke lhere ikwere. Yanhe ikwere anthurreke itne kwatye atelenge areke ahelhe-ngentyele atelenge. \v 20 Artwe Gerar-arenye areyele akenhe pweleke areye-arle arntarnte-aretyame apmere ikwerele. Itne urrkapentye akngerre Isaac-kenhe areyeke, pweleke areye-arle arntarnte-aremeke, ahele angkerreke, itneke angkeke, “Kwatye yanhe kwenhe anwerne-kenhe!” Isaac-ele kwatye ngentye renhe arritnye atheke “Esek,” angkentye Hebrew-enge alakenhe-arle ileme, “Ilterrentye akngerre,” itnarle ilterrekenge kwatye ngentye ikwere ahele angkerrekenge. Yanhenge anteme, Isaac ikwerenhe areye-akerte alheke apmere arrpenhe-werne kwatye ngentye renhe impemele. \v 21 Kele arlengenge ulkere, Isaac-kenhe areye kwatye ngentye arrpenhe-arle tnyerlenge, kele tyerrtye arrpenhe areyele itnenhe kwatye ngentyeke arlkareke. Kele Isaac-ele akenhe kwatye ngentye renhe “Sitnah-arle” arritnye antheke, alakenhe ileme “Atwerrentye Akngerre” itne-arle atwerrekenge kwatye ngentye ikwere. \v 22 Ikwere ipenhe, Isaac tyerrtye ikwerenhe areye-akerte alheke apmere arrpenhe-werne, kwatye ngentye arrpenhe-arle tnyerlenge. Arrpenhe rante-rante areye itnarle kwatye ngentye nhenhe itnekenge akngetyakenhe-arle. Alakenhenge anteme Isaac-ele kwatye ngentye renhe arritnye antheke “Rehoboth” alakenhe ileme “Apmere Anteke Anwerne Anetyeke.” Re angkeke tyerrtye ikwerenhe areyeke, “YAHWEH-elarle anwernenhe apmere nhenhe antheke! Anwerne nhenhele akangkentye anerlte-anemele atningke-irretyeke!” \p \v 23 Ikwere ipenhe anteme, Isaac tyerrtye ikwerenhe areye-akerte aname-irreke Rehoboth-enge-ntyele imerte ikngerre atheke alhemele apmere Beersheba-le anetyeke. \v 24 Nhenge itne apmere yanhe ikwere arrernelhemele, ingwe anyente ikwerele YAHWEH-ele arraterlenge Isaac-eke altyerrenge imerte ikwere angkemele, “Ayenge kwenhe, Ngkarte akngeye ngkwinhe Abraham-eke-arle angkeke. Re kwenhe atyenge akwetethe akangkwe-irretyarte. Atere irretyale. Ayenge ngkwengenge-arlke-arle aneme. The ngenhe arntarnte-aretyenhe ngenhe lterrke ilemele. Ayenge akngeye ngkwinheke angkeke tharle renhe ampe atningke anthetyenhe arrengeke-arlke! Alakenhenge anteme the ngenhe ampe atningke antheme arrenge-arlke, ayenge-arle angkeke arteke.” \v 25 Kele Isaac-ele apwerte areye lyernte-arrernemele kere re itetyeke YAHWEH-eke. Re imerte YAHWEH-eke akangkemele alyelhemele, re imerte tyerrtye areyeke ilemele YAHWEH-arle mwerre-arle. Yanhe-ngentyele, Re tyerrtye ikwerenhe areye-akerte yanhe ikwerele ilthele inteke, kele urrkapentye akngerre ikwerenhe areyele kwatye ngentye arrpenhe tnyetyeke-arle alherlte-iwerlenge. \p \v 26 Ikwere ipenhe Abimelech apetyeke apmere Gerar-engentyele Isaac-eke angketyeke. Artwe arrpenhe atherre ikwerenge apetyeke: Ahuzzath akaltyele-anthenhe-anthenhe ikwerenhe uthene Phicol renhe arntarnte-arentye akngerre uthene, re akenhe thultye Abimelech-kenhe areyeke akngerrepate-arle aneke. \v 27 Isaac-ele itnenhe apayuthneke, “Iwenhenge-ame arrantherre nhenhe-werne apetyeke? Unte-arle atyenge mwerre anetyakenhe-arle aneke arrekwele. Unte kwenhe atyenge ahele-irremele aywepeke.” \p \v 28 Itne Isaac-eke angkeke, “Anwerne kwenhe ngenhe arrule arepareme, kele anwerne itelareme YAHWEH-elarle ngenhe arntarnte-areme. Anwerne imerte angkerremele, ‘Alhetyekaye Isaac aretyeke, anwerne angkerretyeke alheye apmere uthene kwatye nhenhe uthene-akerte, anwerne ipeltye-irremele anteme anetyenhenge, ilterretyale atwerretyale-arlke anetyeke, kele nterte mwerre anteme anetyeke.’ Alakenhenge kwenhe anwerne-arle ngenhe aretyeke apetyeke. \v 29 Anwerne kwenhe ngkwengenge atwerretyakenhe. Anwerne kwenhe akwetethe mwerre aneke ngkwenge, anwerne imerte ngenhe atwerretyakenhele ware yernemele. Anwerneke alhilelhe unte-arle anwernenge atwerretye-kwenye. Kele lyete akenhe YAHWEH ngkwenge mwerre anthurre-arle aneme ngenhe arntarnte-aremele, lterrke-ilemele.” \p \v 30 Kele, Isaac-ele merne mwerre mpwaremele iteke itneke ingkirrekele arlkwemele antywemele anteme. \v 31 Arlte arrpenhele anteme, itne uternelherreke arne akngele iwenhe apeke ikwere awethe atwerretyale anetyeke. Ngkartele itnenhe alakenhe mpwarerlenge areke. Kele Isaac itneke artwaremele angkeke kele itne alperlenge anteme. Kele itne atyewe nhenge mwerre anteme aneke. \p \v 32 Arlte ikwerele, urrkapentye akngerre Isaac-kenhe areye apetyalpemele ikwere angkeke, “Anwerne kwatye ngentye tnyeke, imerte kwatye aremele!” \v 33 Kele, Isaac-ele kwatye ngentye renhe arritnye anthemele “Shibah.” Lyete ulkere itne apmere renhe arritnye ileme “Beersheba,” alakenhe ileme “Apmere anwerne-arle uternelherreke.” \p \v 34 Kele year 40-pele anteme aneke alere Isaac-kenhe Esau-eke, re arelhe atherre ineke anewe ikwere-arrpe. Arrekwele iperre kenhe arritnye aneke Judith. Re ampe Beeri-kenhe aneke, Re akenhe aneke tyerrtye “Hittite” areyeke. Arelhe arrpenhe akenhe arritnye aneke Basemath-arle. Re akenhe ampe Elon-kenhe. Re akenhe Hittite-ante-arlke. \v 35 Arelhe nhenhe atherrele, Esau-ele ineke-arle, ratherre Isaac uthene Rebekah uthene akangkentye mpwaretyakenhele renhe-atherrenhe urewampe anthurre ileke. \c 27 \s1 Jacob-ele akngeye ikwerenheke ularele ileme \p \v 1 Isaac artwe ampwe anthurre anteme irreke. Alknge atherre akenge anteme irreke, re aretyakenhe anteme aneke irrkaye-irrkaye ware. Yanhe-ngentyele, re ileke tyerrtye anyente alhetyeke alere akngerrepate ikwerenhe Esau inetyeke. Kele Esau re apetyeke, Isaac ikwere angkeke, “Atyenge alere.” \p Esau angkirtneke, “Wertaye?” \p \v 2 Kele Isaac ikwere angkeke, “Kele ayenge artwe ampwe anthurre anteme, ayenge apeke-arle ilwetyenhenge. \v 3 Alhaye irrtyarte ngkwinhe inetyeke imerte ulyenye alhemele. Kere atwetyeke alhaye the arlkwetyeke. \v 4 Unte apetyalpemele kere itetyeke ayenge-arle ahentye-aneme ulkere imerte itemele ayenge anthemele the arlkwetyeke. Kele tharle kere arlkweke iperrenge, the ngkwenge anteme antheme arne atyinhe areye ngkwinhe anteme anetyeke. Ayenge ngkwenge alyelhetyenhe arne mwerre areye-akerte ngkwenge-arle mpwaretyenhe alakenhe urreke irretyenhe ngkwenge. The alakenhe mpwaretyeke ayenge ilweketyenge.” \v 5 Kele, Esau alheke, ulyenye unthetyeke. \p Nhenge Isaac-arle alakenhe angketyamenge Esau-eke, ratherre itirreke ratherre akwele atherre-arrpe-arle akwele aneke ratherre-arle angkerretyamenge. Kenhe Rebekah-ele akenhe itwenge awetyame nterte-ntertele, ratherre apale aneke rarle itwele tnetyamenge akethele, arrangkwe. \v 6 Rebekah alheke ampe arrpenhe Jacob-eke iletyeke, “Aye, the awerne akngeye ngkwinhe angkerlenge kake ngkwinhe Esau-eke. \v 7 Re Esau ileke ikwere ulyenye alhetyeke, nhenge re apetyalpemele kere mwerre itetyeke. Re Esau-eke angkeke, ‘YAHWEH-ele ayenge ayeye mwerre antheke, nhenge urreke ayenge ilwetyenhenge ayenge ngkwenge alyelhetyenhe unte ngkwenge akwete-ante atnyenetyenhenge.’ Alakenhe-arle re Esau-eke angkeke. \v 8 Kele ayenge anteme awe, atyenge akangkwe-irraye ayenge ngkwenge angkerlenge. \v 9 Apmere nhenge-werne alhaye urrkapentye akngerre areyele-arle yepe-yepe areye arntarnte-areme-werne nanikute atherre inaye, atyenge akngetye-alpemele the itetyenhe Isaac-ele arlkwenhe-arlkwenhe-arteke. \v 10 Imerte akngemele akngeye ngkwinhele kere nhenhe arlkwetyeke. Kele, urreke re ilwetyenhenge re alyeme ngenhe kake ngkwinhe kwenye mwerrele. Unte akwete-ante atnyenetyeke.” \p \v 11 Kenhe Jacob angkeke meye ikwerenheke, “Urrekaye, Urrekaye! Kake atyinhe Esau-arle alte akngerre anthurre-arle. Ayenge-arle yenpe urlkere-arle alte kwenye-arle! \v 12 Akngeye atyinhele apeke ayenge anpemele, kele re itele-arle-areme ayenge Esau kwenye-arle! Kele re ayenge angkentye mwerre arne areye anthetyeke arrangkwe-arle, arrangkwe anthurre. Re ayenge alyemele apale-arle atyenge angkeme tharle renhe ularele ilekenge!” \p \v 13 Meye ampe ikwerenheke angkeke, “Akngeye ngkwinhele apeke ngenhe alyerlenge, kele re ayenge anyente-ante alyetyeke unte-arle apale irrekenge. Kele ayenge-ante awaye, nanikute atherre inetyeke alhaye.” \p \v 14 Kele, Jacob alheke nanikute akweke atherre inetyeke. Re renhe-atherrenhe akngetye-alpeke meye ikwerenhe-werne. Rebekah-ele ngkweltye-ngkweltye-ileke kere renhe, imerte mwerrantye anthurre itemele Isaac-ele arlkwentye akngerre-arteke akwete. \v 15 Kele, Rebekah alheke mantere Esau-kenhe inetyeke mwerre akngerre areye apmere kwenele-arle anetyarte areye. Kele mantere renhe antheke irrpetyeke. \v 16 Kele re iltye Jacob-kenhe imartiweke nanikute altele ite urlkere-arlke imartiweke re anpetyenhenge alte akngerre anthurre renhe kake ikwerenhe-arteke. \v 17 Re imerte Jacob merne uthene kere uthene-akerte yernemele rarle itemele Jacob-ele akngeye ikwerenheke akngetyeke. \p \v 18 Jacob-ele kere uthene merne uthene akngeke akngeye ikwerenheke imerte angkemele, “Akngeye-aye.” \p Isaac-eke ikwere angkirtnerlenge, “Angwenhe-ame unte, Esau apeke Jacob apeke, angwenhe-aye?” \p \v 19 Jacob-ele renhe tyerneke, “Ayenge-arle Esau-arle akngerrepate ngkwinhe. Ayenge ulyenye alheke, the ngkwenge kere akngetyeke, unte-arle ayenge ileke-arteke. Akeme-irraye kere nhenhe arlkwetyeke, the ulyenyenge akngetye-alpeke. Unte atyenge alyelheme arne mwerre areye-akerte tharle inetyeke, atyenge-arle urreke irretyenhe.” \p \v 20 Kenhe Isaac-ele renhe apayuthneke, “Nthakenhe-ame unte kere ineke, nthakenhe-arle iparrpe ware?” \p Jacob ikwere angkirtneke, “YAHWEH-ele atyenge imerneke nthenheke kere atwetyeke.” \p \v 21 Kele Isaac Jacob-eke angkeke, “Alere, itwe-irraye, the ngenhe anpetyenhenge. The ngenhe anpemele, kele the itelareme unte arratye-arle alere Esau atyinhe.” \p \v 22 Kele Jacob angathe-irreke akngeye ikwerenhe itwele. Isaac-ele renhe anpemele angkeke, “Unte angkeme Jacob-arteke, kele the ngenhe anpemele kele unte amulte Esau-arteke alte akngerre-arle.” \p \v 23 Kele, Isaac-ele renhe alhengke-aretyakenhe aneke rarle amulte alte akngerre anekenge kake ikwerenhe Esau-arteke. Nhenge Isaac-ele renhe anpeke re itirreke Esau-eke-athene. Kele Isaac ikwere angkeke, “Nhenge apeke-arle Esau-arle amulte alte akngerrenge, kele lyete, urreke ayenge ilwetyenhenge, the ikwere iletyenhenge arne mwerre areye-arle ikwere anetyenhe.” \p \v 24 Urreke re ikwere arne mwerre areye-akerte alyelhetyenhenge, re anyente-ngare awethe apayuthneke, “Unte arratye alere atyinhe Esau-arle?” \p Jacob angkirtnerlenge, “Yewe, ayenge Esau-arle.” \p \v 25 Kele Isaac ikwere angkeke, “Kele mwerre, atyenge alere! Kere awethe atyenge akngetyaye the arlkwetyeke, the ngenhe angkentye mwerre atyinhe anthetyenhenge.” Kele Jacob-ele kere awethe akngetyemele Isaac-eke, kele re arlkwemele, ngkwarle antyweke-anteye. \p \v 26 Kele akngeye ikwerenhe Isaac angkeke ikwere, “Angathe-irraye, the ngenhe arrwantyetyeke.” \v 27 Kele, Jacob apetyemele renhe arrwantyeke. Isaac-ele renhe ntyerneke mantere Esau-kenhe, kele re ikwere mwerrantye angkeke Jacob-eke. Re alakenhe alyelheke, “Aye! Alere atyinhe mwerre anthurre ntyeme apmere nthenhele-arle YAHWEH-arle apetyeke-ngentyele-arteke atherrke-arle mwerrantye anemenge-arteke! \p \v 28 “The Ngkarte apayuthneme ngkwenge-akerte kwatye akngerre yernetyeke re arne areye lyapelhe-iletyenhenge. Kele unte annge atningke anteme inetyenhenge arne re lyaperlenge, kele annge areye lyaperlenge, kele unte ngkwarle antywemele merne arlkwetyenhenge. \p \v 29 “The Ngkarte ngkwenge-akerte apayuthneme Re ngenhe tyerrtye apmere arrpe-anenheke akngerrepate arrernetyeke. Itne apetyemele ngkwenge artepe arrernelhemele itne ngenhe akngerrepate anteme ileme. The Ngkarte apayuthneme unte kake akweke ngkwinhe areyeke akngerrepate anetyeke. Alere meye ngkwinhe-kenhe areye ngkwenge artepe arrernelhetyenhe. Angwenhele ngenhe akurne-ilemele ilyentye akngerre, Ngkartele renhe atwetyenhenge. Angwenhe apeke ngkwenge mwerre aneme, Ngkarte itneke-arle mwerre anetyenhe.” Alakenhe-arle Isaac alyelhetyame, re anteme Jacob angkentye ingkirreke mwerre antheke. Re apale itirreke Jacob-arle Esau akwele anekeke. Kele Jacob-ele akngeye ikwerenhe iparrpele imperle-alheke. \p \v 30 Kele Jacob-arle alhekenge, kake ikwerenhe Esau apetyalpeke ulyenye-ngentyele. \v 31 Re kere akemele akngetyeke itemele akngeye ikwerenheke. Esau ikwere angkeke, “Akngeye-aye, akeme-irraye kere nhenhe arlkwetyeke tharle ngkwenge atwetyeke alheke, kele unte angkentye mwerre atyenge anthetyenhenge akwete-ante atnyenetyeke.” \v 32 Kele renhe akngeye ikwerenhe Isaac-ele apayuthneke, “Kele angwenhe-ame unte?” \p Esau angkirtnerlenge, “Ayengeyaye, Esau!” \p \v 33 Nhenge Isaac-ele nhenhe aweke arteke, re arrewetyeke anteme irreke. Re Esau apayuthneke, “Aye, angwenhe anteme yanhe ulyenye atyenge alheke? Angwenhele ayenge kere antheke urreke unte apetyetyenhenge? The kwenhe kele kere arlkweke, the anteme artwe renhe angkentye mwerre antheke. The angkentye renhe inirtnetyeke arrangkwe anteme-arle ngenhe anthetyeke, arrangkwe! Arne mwerre nhenge areye-arlke, angkentye ikwerenge anetyenhe artwe arrpenhe ikwere anteme.” \p \v 34 Nhenhe Esau-ele aweke, re arnterre anthurre artneke, re ahele anthurre awelheke imerte akngeye ikwerenheke angkemele, “Akngeye-aye! Ayenge-arle-artaye? Ayenge-arlke alyaye mwerre areye atyenge irretyenhenge.” \p \v 35 Kele Isaac akenhe ikwere alakenhe-arle angkerlenge, “Ngkwenge atyeyele atyenge ularele iletyeke apetyeke. Re akwele kele angkentye mwerre renhe ineke ngkwenge-ketye.” \p \v 36 Esau anteme angkeke akngeye ikwerenheke, “Arritnye Jacob-kenhe-arle, “Akwetethe-arle ularele ilentye akngerre-arle.” Arratye apelaye. Re kwenhe ayenge atherre-ngare ularele ileke. Arrule re ayenge uterneke arne areye ngkwinhe anthetyeke ikwere unte ilwerlenge. Kele lyete akenhe re angkentye mwerre ngkwinhe akngeke atyenge-ketye!” Kele Esau-ele ikwere-artweye apayuthneke, “Atyenge ilaye, arne mwerre apeke atyenge-werne irretyenhenge?” \p \v 37 Isaac ikwere angkirtneke, “Tharle renhe kele-arle akngerrepate-arlke mpwareke ngkwenge-arlke-arle re akngerrepate. Kake akweke ikwerenhe areye-arle ikwere-arle urrkapetyenhe, the kwenhe ikwere arne atningke-arle arratye ileke, merne-arlke ngkwarle-arlke akngerre. Atyenge alere-aye, tharle ngkwenge arne apeke awethe anthetyeke arrangkwe-arle. The arne awetheke arrangkwe atnyeneme ngenhe anthetyeke.” \p \v 38 Kele Esau akenhe renhe akwete anthurre akayake-ileke, “Unte apeke-arle arne mwerre anyente arrpenhe-arle atnyeneme ayenge anthetyeke. Akngeye-aye, mwerre anyente ware ayenge anthaye! Atyenge ilaye atyenge-arle arne mwerre areye anetyenhenge?” Yanhenge, Esau arnterre artneke. \p \v 39 Kele Isaac-ele ileke Esau-eke nthakenhe-arle ikwere irretyenhe. Isaac alakenhe alyelheke, “Unte kwenhe apmere irntwarre anthurrele anepanetyenhe apmere mwerre-ketye kwatye-arlke-arle akweke anthurre aneme ikwerele. \v 40 Unte kwenhe tyerrtye arrpenhe areyenge-arle akwetethe atwerrerle-anetyenhe irrewe ngkwinhe areyele arrpenhe itnenhe atwerlte-anetyenhe, unte kwenhe ngkwinhe atyeyeke urrkaperle-anetyenhe, ayernentye akngerre-arteke. Kele unte ikwere-ketye untetyeke irreme, re ngenhe ipmentyele-arle areme, rarle ngenhe ayaketyeke kwenhe, arrangkwe-arle.” \p \v 41 Yanhe-ngentyele, Esau Jacob-eke ahentye anetyakenhe anteme aneke re angkentye impene akngeye ikwerenhe-kenhe ularele ilemele inekenge. Esau re-arrpe-arle nterte-nterte itirreke, “Akngeye atyinhe ingwenthe warele ilwetyenhe ayenge alhwarrpe awelheme ikwere. Kele the Jacob-arle atwetyenhe.” \p \v 42 Kenhe tyerrtye arrpenhele akenhe Rebekah-eke ileke Esau-arle aperteke Jacob renhe atwetyeke. Rebekah-ele anteme yerneke tyerrtye anyentele Jacob inetyeke alhetyeke. Kele re apetyalpeke, Rebekah ikwere angkeke, “Ayenge awaye, kake ngkwinhe Esau ahele anthurre awelheme. Re kwenhe nterte-nterte itirreme nthakenhe ngenhe iletyeke atwemele. \v 43-45 Esau-ele ngenhe lyete apeke atwemele, kele tyerrtye arrpenhele-arle renhe atwetyenhe, the apeke mpwele aparlpe-iletyeke. Alakenhe irreme-ketye kake atyinhe aneme apmere Haran-ele Laban arritnye, apmere nhenhe impemele iparrpe alhaye re ngenhe arntarnte-aretyenhenge! Ikwerele urreke anaye kake ngkwinhe ahele kwenyenge akwete, re ngkwengenge atwerretye-kwenye anetyenhenge. Urreke anteye kake ngkwinhe ngkwenge ahentye-anetyeke arrangkwe. Re alkngwirreme anteme unte-arle ikwere arne areye inekenge. Kele the urrkapentye akngerre anyente anteme ngkwenge yerneme unte apetyalpetyeke ikwere-werne.” \p \v 46 Kele Rebekah anewe ikwerenhe Isaac-eke angkeke, “Ayenge ahentye-anetyakenhe arelhe Hittite apmere nhenhe-arenye areyeke. Ampe ilerne-kenhe Esau-ele kele arelhe Hittite akurne atherre anewe akeke. Kele Jacob-ele apeke arrpenhe anewe akemele, kele ayenge ilwetyeke ahentye-aneme ayenge-arle itneke ahentye anetyakenhe anthurrenge.” \c 28 \s1 Isaac-ele Jacob yerneme apmere Mesopotamia-werne aneweke unthetyeke \p \v 1 Kele Isaac-ele yerneke Jacob inetyeke alhetyeke ikwere-werne apetyetyeke. Jacob apetyemele ilthe kwene-werne irrpenheke, Isaac ikwere angkeke renhe lterrke-iletyeke: “Arelhe apmere nhenhe Canaan-arenye areye anewe aketyale. \v 2 Nhenhe-tetye mpwaraye. Kele iparrpe alhaye apmere Paddan-Aram-werne, apmere nthenhele-arle atyangkwe Bethuel-arle aneme-werne. Ayenge ahentye-aneme unte-arle marle meyeke-artweye areye-ngentyele anewe aketyeke. Pmarle Laban-ele marle wenke areye atnyeneme. Yanhe areye-ngentyele ngkwenge anewe inaye.” \p \v 3 Kele Isaac alereke alakenhe angkeke, “Ngkartele, ngangkere arne arrpe-anenhele atnyenemele, ngkwenge arratye-arratye mpwaretyeke arne areye mwerre ngkwenge anetyeke. Re ngkwenge mwerre aneye, unte-arle ampe atningke atnyenetyenhenge Ikwerenge ularre ware. Lyete the ngenhe ngkwenge alakenhe apayuthneme. Kele urreke ngkwinheke-artweye areye atningke-ame-atningke-irretyenhe apmere arrpe-anenhe-werne anteke-irremele anetyeke. \v 4 The ngenhe ngkwenge apayuthnetyenhe ampe ngkwinhe areye arntarnte-aretyeke ngenhe-arlke ampe ngkwinhe areye-arlke lterrke-iletyeke arrenge-arrenge ngkwinhe arntarnte-areke-arteke. Ngkartele arrenge-arrenge ngkwinhe Abraham ahelhe nhenhe alhilemele anthetyeke, ikwerenheke-artweye areye-arlke. Kenhe lyete unte apmere nhenhele anepaneme ipenye-arteke. Urreke-arle Ngkartele ngenhe ingkirreke anthurre anthetyenhe rarle arrenge-arrenge ngkwinhe alhileke. Ahelhe nhenhe ngkwenge anetyenhe, ngkwenge-artweye areyeke-arlke, rarle alhileke-arteke.” \p \v 5 Kele Isaac-ele Jacob yerneke. Kenhe Jacob imperle-alhemele alheke apmere Paddan-Aram-werne apmarleye ikwerenhe Laban-arle anetyarte-werne. Laban-arle kake akngerrepate Rebekah-kenhe aneke. Akngeye itnekenhe Bethuel-arle aneke, re akenhe apmere Aramea-elarle anetyarte. Rebekah akenhe meye aneke Jacob uthene Esau utheneke. \s1 Esau-ele arelhe Ishmael-arenye anewe akeme \p \v 6 Esau-ele aweke-arle iperre, Isaac-elarle Jacob-eke mwerre alyelheke, renhe yernemele Paddan-Aram-werne anewe akwele inetyeke. Esau-ele awethe aweke Isaac-ele-arle Jacob ilekenge arelhe Canaan-arenye inetyale. \v 7 Esau-ele aweke anteye Jacob-arle ikwere-artweye atherre akangkwe-irrekenge imerte alhemele apmere Paddan-Aram ikwere-werne. \v 8 Alakenhenge-arle Esau-ele itelareke akngeye ikwerenhe-arle ahentye-anetyakenhe aneke arelhe atherre Canaan-arenyeke re kele anewe akeke arrekwele-arle. \v 9 Kele Esau arelhe arrpenhe anewe aketyeke anteme-arle itelareke. Nhenhenge anteme re alheke kake akngeye ikwerenhe-kenhe Ishmael-werne anteme imerte marle wenke ikwerenhe Mahalath anteme anewe akemele. Re akenhe yaye aneke Neboiath-ekarle, arrenge-arrenge Abraham-kenhe. \s1 Jacob-ele altyerre areme apmere Bethel-eke \p \v 10 Ayeye nhenhe Jacob-akerte rarle apmere ikwerenhe impeke apmere Paddan-Aram-werne alhemele. Nhenge Jacob-ele apmere ikwerenhe Beersheba imperle-alhemele, Haran-werne atheke. \v 11 Ingwe arrpenhele anteme, mpwepele alhepalhemele, uterne-arle irrpekenge anteme, re inteke anteme. Re apwerte aremele ineke rtunke imerte arrernemele kele re ankwe-irreke. \v 12 Re imerte altyerre anteme aremele, re areke iwerre akertne-werne atheke alherlenge apmere Ngkarte-kenhe-werne. Jacob-ele utnenge alkere-arenye areye areke alkere-ngentyele atnarnpemele iwerreke arnpemele apetyewarremele, kele awethe itne akertne-werne-atheke alperlte-iwemele. \v 13 Re imerte akertne-atheke aremele Ngkarte akertne anthurrele tnerle-anerlenge iwerre ikwerenge! YAHWEH imerte Jacob-eke angkemele, “Ayenge-arle YAHWEH-arle Ngkarte anyente re arrenge-arrenge ngkwinhe Abraham-elarle apentetyarte, utyernemele tnakeke. Ayenge-arle anyente rarle akngeye ngkwinhe Isaac-elarle apentetyarte, utyernemele tnakeke rarle. Ahelhe nhenhe unte interlenge, The ngenhe antheme ampe ngkwinhe areye-arlke, itne-kenheke akwerrke areye-arlke. \v 14 Tyerrtye itne atningke anthurre irretyenhe yerre areye-arteke. Itne irrarnpe-irretyenhe alturle-atheke ikngerre-atheke ayerrere-atheke imerte antekerre-atheke anteme. Unte ngkwinhe areye-arlke Atyenge akangkwe-irremele areye-arle, ngkwengenge ularre ngkwenge akwerrke areyenge, The itnekenge arne mwerre areye mpwaretyenhe tyerrtye arrpe-anenheke apmere ahelhe nhenhele. \v 15 Ayenge nhenhele ngkwenge aneme, The ngenhe arntarnte-areme nthenhe-werne apeke-arle unte alhemenge. The ngenhe apmere ahelhe nhenhe-werne urreke akngetye-alpeme. The ngenhe impetyeke arrangkwe-arle. The ngenhe alhileke ipenhe, unte-arle inetyenhe-arle Atyengenge ularre.” \p \v 16-17 Kele Jacob iparrpe akeme-irreke anteme altyerrele re areke iperre. Re atere-irreke apatemele re-arrpe angkeke alakenhe, “Arratye anthurre apelaye, YAHWEH-arle nhenhele aneme, tharle alakenhe arrekwele itelaretyakenhe! Apmere ameke-ameke nhenhele-arle ayenge aterele-arle-antheme! Nhenhe kwenhe apmere Ngkarte-kenhe, iwerre nhenge apmere Ngkarte-kenhe akertne-werne-arle alpeme.” Re imerte ankwe anteme iwelhirtnemele. \p \v 18 Ingwe athnele anteme, Jacob akeme-irreke. Re apwerte nhenge ineke rarle rtunke inteke, re imerte ahelheke ngkernemele, re imerte antere anteme thelemele Ngkarteke angkemele. \v 19 Jacob-ele apmere renhe arritnye antheke “Bethel,” alakenhe ileme “Apmere Ngkarte-kenhe.” Arrekwele, tyerrtye areyele iletyarte “Luz.” \p \v 20 Nhenge Jacob-arle tnetyamenge re Ngkarteke angkentye akngerre nhenhe alhileke, “The Ngkarte apentetyeke ahentye-aneme, ayenge ahentye-aneme re ayenge arntarnte-aretyeke akurne-ketyenge-arlke ayenge alethe alhemenge. Ayenge ahentye-aneme re ayenge merne-arlke kere-arlke anthetyeke, mantere-arlke. \v 21 Kele, ayenge atnerte atyenpe irretye kwenye anetyeke akngerre itirretyale anteye. Urreke anteme ayenge akngeye atyinhe kenhe apmere-werne apetyalpetyenhe anetyeke anteme. YAHWEH-arle atyinhe anetyenhe akwetethe anthurre anteme. \v 22 Apwerte nhenhe-arle apmere anetyenhe nthenhele-arle tyerrtye areye apetyewarretyenhenge anetyenhe Ngkarte renhe utyernemele tnakewarretyeke anetyenhe. Ngkarteke the imerneme ayenge-arle akangkentye anthurre-arle aneme. Iwenhe apeke-arle the ineme, the arne yanhe areye apurtelhe-ilemele yakwethe ten-peleke kwernemele, kele yakwethe anyente anteme the Ngkarte anthetyenhe.” \c 29 \s1 Jacob apmere Haran-werne alheme \p \v 1 Apmere Bethel-engentyele Jacob akwete alheme apmere Haran-werne atheke. Yanhe-ngentyele, re apmere ikwere irrpenheke tyerrtye atningke-arle anetyame-werne, itnarle itnenhene aketyarte ikngerre-arenye areye. \p \v 2 Re apmere yanheke irreme, re kwatye ngentye aretye-alheke. Apwerte akngerre-arle kwatye ngentye renhe akertne arteke. Kenhe yepe-yepe areye akenhe urlerteke-urlerte interrirretyame apurte-apurte. Arlte arrpe-anenhele itne kwatye ngentye-werne antywetyeke alhetyarte. \v 3 Arlte arrpe-anenhele, yepe-yepe arntarnte-arentye akngerre areyele itnenhe arntarnte-aretyarte apurtelhe-ilemele, yepe-yepe itnenhene itne kwatye anthetyeke akngetyarte. Yepe-yepe arntarnte-arentye akngerre areye anyente-irrerirremele itne apwerte akngerre renhe-arle itne anamelhe-iletyarte yepe-yepe itnekenhe kwatye anthetyenhenge antywetyeke. Kwatye-arle itne antyweke ipenhe, arntarnte-arentye akngerre areyele apwerte nhenge artirtnetyarte kwatye ngentye renhe. \p \v 4 Jacob-ele yepe-yepe arntarnte-arentye akngerre areye apayuthneke “Nthenhe-arenye-ame arrantherre?” \p Itne angkirtnerlenge alakenhe, “Anwerne-arle apmere Haran-arenye-arle.” \p \v 5 Yanhe-ngentyele Jacob-ele itnenhe apayuthneke, “Arrantherre-ame artwe Laban arritnyeke akaltye, arrenge-arrenge ikwerenhe, Nahor-arle?” \p Itne angkirtneke, “Ye, anwerne-arle ikwere akaltye-arle.” \p \v 6 Yanhe-ngentyele, Jacob-ele itnenhe apayuthneke, “Re-ame mwerre aneme?” \p Itne ikwere angkirtneke, “Ye, rarle mwerre-arle. Araye! Nhenhe-werne apetyerlenge ampe awenke ikwerenhe Rachel. Re yepe-yepe akngeye ikwerenhe-kenhe areye akngernerle-apeme.” \p \v 7 Yanhe-ngentyele, Jacob itneke angkeke, “Urrekaye! Uterne akertne akwetenge. Ingwe-arlke irretyakenhe akwete yepe-yepe areye ankweke athenetyale. Kwatye-arlke itnenhe anthaye ikwere ipenhe imerte itnenhe akngirtnemele atherrke anteme arlkwetyeke angwerre-angwerre irretyeke.” \p \v 8 Kenhe itne akenhe alakenhe-arle angkerlenge, “Anwerne-arle kwenhe yepe-yepe areye kwatye antywetyeke anthetyakenhe akwete, anwerne kwenhe akarelhemele yepe-yepe arntarnte-arentye akngerre arrpenhe areyeke itne-arle yepe-yepe arrpenhe areye-arle akngetyemeke. Yanhe-ngentyele anwerne ingkirreke apwerte nhenhe anamelhe-iletyenhenge yepe-yepe areyele kwatye antywetyenhenge.” \p \v 9 Jacob-arle yepe-yepe arntarnte-arentye akngerre areyeke angketyamenge, Rachel apetyeke yepe-yepe anyikwe-kenhe areye uthene nanikute areye uthene-akerte. Re akenhe yepe-yepe arntarnte-arentye akngerre anteye-arle. \v 10 Jacob-ele renhe areke arteke, re kwatye ngentye ikwere-werne alheke, imerte apwerte akngerre renhe anamelhe-ilemele imerte yepe-yepe areye uthene nanikute areye uthene kwatye anthemele, Rachel akenhe altyeleye ikwere-arle aneke, ampe pmarle-kenhe. \v 11 Yanhe ipenhe re alhemele Rachel arrwantyeke, re imerte arrangkemele rarle akangkentye anthurre-arle awelhekenge ikwerenhe areyenge apmereke irretye-alheke. \v 12 Yanhe iperre anteme re Rachel-eke ileke, “Ayenge kwenhe altyelangkwe ngkwinhe. Rebekah meye atyinhe re yaye Laban-kenhe.” Yanhe-ngentyele, Rachel apmere-werne untemele akngeye ikwerenheke iletyeke. \p \v 13 Nhenge Laban-ele ayeye Jacob-akerte aweke alere atyeye-kenhe-arle, re ikwere arnekarnare irreke. Laban-ele Jacob akwaketye-akemele Jacob renhe arrwantyeke arrelyennge atherre-ante. Re anteme renhe apmere ikwerenhe-werne akngirtneke. Yanhenge Jacob angkeke Laban-eke ilelhemele-arlke. \v 14 Laban ikwere angkeke, “Unte kwenhe ampatye atyinhe, unte kwenhe alhwe anyente-ngentyele tyerrtye anyente-ngentyele.” Arratye anteme, Jacob aneke Laban-enge atnyentye anyenteke ikwere urrkapemele. \s1 Nthakenhe-akerte-arle Laban-ele Jacob-eke ularele ileme \p \v 15 Yanhe-ngentyele, Laban angkeke Jacob-eke, “Unte kwenhe ampatye atyinhe. Kenhe unte apeke atyenge urrkaperlenge, kele the ngenhe pay-eme-ileme iwenhe apeke ikwere unte-arle ahentye-aneme renhe. Iwenhe-ame the ngkwenge antheye unte atyenge urrkaperlenge?” \p \v 16 Kenhe Laban-ele akenhe ampe marle atherre atnyeneke. Marle akngerrepate ikwerenhe Leah arritnye aneke, kele ikwere atyeye akenhe Rachel-arle aneke. \v 17-18 Leah-arle mwerre akngerre anetyakenhe, alknge alernnge-alernnge irrerle-anetyakenhe-arle. Kenhe Rachel akenhe mwerre arrpenhe-ulkere-arle aneke, Jacob akenhe ikwere-arle ahentye anthurre aneke. Yanhe-ngentyele, re Laban apayuthneke, “Kele mwerre-ame unte atyenge marle ingkernenye ngkwinhe Rachel antheme? Ayenge apeke ngkwenge year seven-peleke-atwetye urrkapetyeke, yanhe ikwerenge unte renhe ayenge anthetyenhenge.” \p \v 19 Laban ikwere kele yewe angkeke imerte renhe ilemele, “Kele mwerre-arle alakenhe. Kenhe unte apeke Rachel impemele, renhe inetyakenhe-arle, kele re artwe arrpenhe-arle ineme ayenge-arle ahentye-anetyakenhe. Ayenge ahentye-aneme unte renhe anewe aketyeke unte atyengenge anerle-anetyenhenge.” \v 20 Yanhe-ngentyele, Jacob urrkapeke Laban-eke year seven-pele anthurreke-atwetye Rachel anewe aketyenhenge. Re akenhe itirreke year seven-pele itne-arle akweke ware athene rarle marle ikwere arnterre anthurre-arle ahentye-anekenge. \p \v 21 Ikwere ipenhe, year seven pele-arle anteme urrkapeke ipenhe, Jacob Laban-werne alhemele angkeke, “Kele mwerre-arle alakenhe. Ayenge-arle year seven-peleke-arle urrkaperle-aneke unte-arle atyenge uternelhekenge. Rachel ayenge anthaye the renhe anewe aketyenhenge.” Laban ikwere yewe angkeke. \p \v 22 Yanhe-ngentyele, Laban-ele ikwerenhe areye apurtelhe-ileke, itne anteme merne uthene kere uthene apurtele arlkwerrirreke. \v 23-24 Ingwe ikwerele itne-arle merne arlkweke ipenhe, Laban-ele Rachel akngetyetyakenhe aneke Jacob-eke. Ikwerenge akenhe re-tetye Leah-arle akngetyeke, marle akngerrepate ikwerenhe-arle ilthe Jacob-kenhe-werne. Ingwemertenge Jacob apale itirreke Rachel-eke akwele, re anteme ikwerenge inteke. \v 25 Ingweleme anteme Jacob apateke anthurre. Rarle itirreke re akwele Rachel-enge-arle intekeke-athene, kele Leah-enge-arle akenhe re inteke. Yanhe-ngentyele anteme re Laban-eke anteme angketyeke alheke, “Aye, nthakenhe-ame unte atyenge irreke? Iwenhenge-ame unte atyenge urrtyirremele ileke alakenhe? Ayenge-arle ngkwenge arnterre anthurre-arle urrkapeke the Rachel akwele anewe aketyenhenge, Leah kwenye.” \p \v 26 Laban ikwere angkirtneke, “Unte kwenhe itelaretyakenhe nthakenhe-arle anwerne apmere nhenhenge mpwareme. Apmere anwerne-kenhenge-arle yaye akngerrepate anewe akeme marle ingkernenye arrekwele, alakenhe-arle angkentye anwerne-kenhe. \v 27 Leah-enge anaye week anyenteke arrawe-irrentye akngerrele-ureke unte renhe anewe anteme aketyenhenge, yanhe-ngentyele kele the ngenhe Rachel anteme anthetyenhe anewe aketyeke. Kenhe unte apeke Rachel anewe akemele, ayenge ahentye-aneme unte atyenge year seven-pele awetheke urrkapetyeke.” \p \v 28 Yanhe-ngentyele, Jacob yewe angkeke Laban-eke imerte Leah-enge anemele week anyenteke. Yanhe-ngentyele, Laban-ele Rachel anteme renhe antheke anewe aketyeke. \v 29-30 Jacob anteme alheke intetyeke anewe ikwerenhe Rachel-enge. Rarle Leah-eke akweke ware-arle ahentye-aneke. Re akenhe Rachel-eke-arle arnterre ahentye-aneke. Yanhe-ngentyele anteme Re Laban-eke year seven-pele awetheke urrkapeke. \p Kenhe Laban-ele Leah arelhe urrkapentye akngerre antheke, Zilpah arritnye. Ikwere iperre, Laban-ele arelhe anyente Rachel antheke Bilhah arritnye urrkapentye akngerre ikwerenhe. \s1 Ayeye nhenhe anewe Jacob-kenhe areye uthene ampe ikwerenhe areye uthene akerte \p \v 31 Ikwere ipenhe Jacob-ele Rachel anewe akeke ipenhe, YAHWEH Ngkartele areke rarle Rachel-eke arnterre ahentye-aneke, Leah-eke kwenye. Yanhe-ngentyele re ahentye-aneke Leah ampe anthetyeke. Re mwantye-mwantye itirreke Leah-akerte rarle ampe renhe anthetyeke. Kele ikwere atyeye akenhe ampe atnyenetyakenhe-arle. \v 32 Leah atnerte-atnerte-irreke imerte ampe urreye akweke atnyenemele. Yanhe-ngentyele anteme re angkeke, “YAHWEH mwantye-mwantye itirreke atyenge ayenge-arle irrare anekenge atyenge anteme re ampe urreye antheke. Kele atyenge anewe anteme atyenge itirretyenhe.” Alakenhenge anteme, Leah-ele alere ikwerenhe Reuben arritnye antheke. Arritnye Reuben ileme “Ampe urreye atyinhe araye!” \p \v 33 Yanhe-ngentyele, Leah awethe atnerte-atnerte-irreke, re imerte ampe urreye arrpenhe anteme atnyenemele. Yanhe-ngentyele, re angkeke, “YAHWEH-ele ayenge aweke atyenge anewe atyinhe-arle ahentye-anetyakenhe akwetenge alakenhenge anteme ayenge YAHWEH-ele ampe urreye antheke.” Alakenhenge anteme Leah-ele ampe urreye ikwerenhe Simeon arritnye antheke. Arritnye Simeon ileme “Re ayenge aweke.” \p \v 34 Yanhe-ngentyele, Leah awethe atnerte-atnerte-irreke, re imerte ampe urreye arrpenhe atnyenemele. Ikwere ipenhe re-arrpe angkeke, “The kwenhe anewe atyinhe ampe urreye urrpetye antheke kele ayenge apeke re angathe arntwirrkeme anteme apeke.” Alakenhenge anteme re ampe urreye ikwerenhe Levi arritnye antheke. Arritnye Levi ileme “Re Ayenge Angathe Arntwirrkeme.” \p \v 35 Ikwere ipenhe Leah-ele ampe urreye arrpenhe atnyeneke, re angkemele, “Lyete-ulkere ayenge Ngkarteke akangkemele tnaketyeke.” Akweke re akenhe Judah arritnye-arle, arritnye yanhele-arle ilemenge “Re Ikwere Akangkemele Tnakeme.” Alakenhe ikwerenge re ampe urreye ingkernenye ikwerenhe Judah arritnye antheke. Kele re ampe atyernetyakenhe anteme irreke. \c 30 \p \v 1 Ikwerele-ureke nhenge Leah-elarle ampe areye atnyeneke iperre, Rachel-ele akenhe ampe atnyenetyakenhe-arle ikwere anewe Jacob-eke. Alakenhe ikwerenge anteme re ingkerte-irreke yaye ikwerenheke re imerte Jacob-eke angketyeke alhemele, “Unte apeke atyenge ampe anthetyakenhe, kele ayenge itethe akwete anetyeke ahentye-anetyakenhe-arle!” \p \v 2 Jacob ikwere ahele-irreke imerte ikwere angkemele “Aye, ayenge-ame Ngkarte? Arrangkwe-arle! Ngkartele-ante kwenhe ampe anthentye akngerre! Re akwele ngenhe ayakeme ampe atnyenetyakenhe, ayenge kwenye!” \p \v 3 Rachel anteme ikwere alakenhe angkeke, “Nhenheyaye, urrkapentye akngerre atyinhe Bilhah akngaye imerte ikwerenge intemele. Re ampe ikwerenhe atnyenemele, re ayenge anthetyenhenge. Yanhenge anteme re atyinhe anteme aneme the renhe amangkelhe-iletyeke.” \p \v 4 Yanhe-ngentyele, Rachel-ele Bilhah renhe antheke Jacob anewe akemele ikwerenge intetyeke. \p \v 5 Bilhah re atnerte-atnerte anteme irreke re anteme ampe urreye akweke atnyenemele Jacob ikwere. \v 6 Yanhe-ngentyele, Rachel angkeke, “Ngkartele arratye imerneke ayenge-arle arratye aneke. Re kwenhe atyenge akangkwe-irreke ayenge-arle angkekenge, nhenge rarle Leah-eke akangkwe-irreke-arteke, re anteme ayenge ampe urreye antheke.” Alakenhenge anteme Rachel-ele urreye akweke renhe Dan arritnye antheke. Arritnye Dan ileme “Re Ayenge Aremele Ayenge Arratye Akeke.” \p \v 7 Yanhe iperre, Bilhah re awethe atnerte-atnerte-irreke re imerte ampe urreye akweke atnyenemele Jacob-eke. \v 8 Rachel angkeke, “Ayenge akwetethe-arle yaye atyinhenge ahele akerreme ampe areye anewe atyinheke atnyenetyeke. The anteme impeme.” Alakenhe anteme Rachel-ele ampe urreye akweke renhe Naphtali arritnye antheke. Naphtali ileme “Re Ayenge Ayaketyeke Aneke.” \p \v 9 Kele ampe urreye four-pele-arle atnyeneke iperre Leah-ele ampe awethe atnyenetyakenhe aneke. Alakenhe ikwerenge anteme re arelhe urrkapentye akngerre ikwerenhe Zilpah antheke Jacob rarle anewe ikwerenhe anetyeke. \v 10 Ikwere ipenhe, Zilpah-ele ampe urreye akweke atnyeneke re Leah anthetyenhenge Jacob-eke anthetyenhenge. \v 11 Leah angkeke, “Alakenhe ware kwenhe arne mwerre areye atyenge irreke!” Alakenhenge anteme re ampe renhe Gad arritnye antheke. Arritnye Gad ileme “Atyenge-arle Mwerre-irreke.” \p \v 12 Ikwere iperre, Zilpah-ele ampe urreye akweke arrpenhe atnyeneke Leah-eke re Jacob anthetyenhenge. \v 13 Leah angkeke, “Ayenge-arle lyete akangkentye anthurre aneme. Arelhe atningkele anteme ayenge akangkentye aketyenhe.” Alakenhe anteme, re ampe urreye akweke renhe Asher arritnye antheke. Asher ileme “Ayenge akangketyeke mpwareke.” \p \v 14 Ikwere-arlke ipenhe anteme, tyerrtye apmere yanhe-arenye areyele merne inetyame, Reuben alheke itne-arle urrkapetyame ikwere-werne imerte arne akweke aremele itnarle ileme “mandrake areye” arlpelhe-akerte. Tyerrtye areye itirretyarte nhenge arelhele apeke mandrake renhe arlkwemele, arlpelhe areyele itnenhe alpe-eme-ilemele atnerte-atnerte-arle-irretyeke. Reuben-ele arne arlpelhe renhe ineke imerte meye ikwerenhe Leah-eke akngirtnemele. Rachel-ele areke re alakenhe mpwarerlenge imerte alakenhe Leah-eke angkemele, “Atyenge alhwarrpe-irraye, arne arlpelhe akweke ayenge anthaye urreye ngkwinhe-arle inekenge.” \p \v 15 Leah angkirtneke, “Impaye! Unte kwenhe kele anewe atyinhe akngeke atyenge-ketyenge. Unte apeke urreye atyinhe kenhe arlpelhe mandrake areye akngetyeke-arlke ahentye-aneme, arlpelhe nhenge areyele ngenhe alpe-eme-ileme atnerte-atnerte-irretyeke!” \p Rachel ikwere angkeke, “Unte apeke ayenge arne arlpelhe urreye ngkwinhe-kenhe anthemele, kele unte lyete Jacob-enge inteme-arle lyete ingwele the ngkwenge arratye ileme.” Yanhe-ngentyele, Leah kele yewe angkeke Rachel-eke. \p \v 16 Ingwe ikwerele, Jacob-arle urrkapentye iperre apmere-werne apetyalpeke, Leah alheke ikwere arnekarnare irremele. Re anteme Jacob-eke angkeke, “The Rachel arne arlpelhe antheke atnerte-atnerte irretyeke, Reuben atyenge urreyele-arle ineke areye. Ilerne kwenhe apurte inteme lyete ingwele.” Kele, ingwe ikwerele, Jacob Leah-enge inteke. \p \v 17 Alakenhe urreke anetyenhenge, Leah-ele Ngkarte-arlke arrekwele apayuthnetyarte re atnerte-atnerte-irretyenhenge. Ngkartele renhe aweke angkerlenge, arratye re atnerte-atnerte-irreke awethe, re urreye arrpenhe atnyeneke. Kele re ampe urreye five-peleke-artweye aneke. \v 18 Yanhe-ngentyele, Leah angkeke. “Ayenge kwenhe Ngkarteke angkeke atyenge ampe anthetyeke. The antheke arelhe urrkapentye akngerre atyinhe Zilpah re renhe anewe akemele atnyenetyeke. Alakenhenge anteme ayenge Ngkartele ampe urreye arrpenhe antheke.” Alakenhenge anteme Leah-ele ampe urreye ikwerenhe Issachar arritnye antheke. Issachar arritnye ileme “Re Ayenge Antheke.” \p \v 19 Ikwere-arle ipenhe, Leah awethe atnerte-atnerte-irreke, re imerte urreye akweke arrpenhe atnyenemele. Re anteme ampe urreye six-pele anteme atnyeneke. \v 20 Ikwere-ipenhe anteme re angkeke alakenhe, “Ngkartele kwenhe atyenge arne impene anthurre antheke arratye mwerre anthurre. Tharle anewe atyinhe ampe urreye six-pele-arle antheke. Yanhenge anteme re atyenge arne impene anthetyenhe!” Alakenhenge anteme Leah-ele ampe urreye ikwerenhe Zebulun arritnye antheke. Zebulun arritnye ileme “Arne Impene Atyenge.” \p \v 21 Ikwere-iperre, Leah-ele ampe marle akweke anteme atnyeneke renhe Dinah arritnye antheke. \p \v 22 Ikwerele-ureke anteme, Rachel-ele Ngkarte apayuthneke renhe atnerte-atnerte mpwaretyeke Ngkarte akenhe Rachel-eke alkngwirretyakenhe-arle. Rarle itele-arle-areke tyerrtye areye-arle ikwere mwerrantye angketyakenhe re anteme renhe mwerre-ileke re ampe anteme atnyenetyeke. \v 23 Rachel atnerte-atnerte-irreke imerte ampe urreye akweke atnyenemele. Akweke renhe anteme re Joseph arritnye antheke, re anteme angkeke, “Tyerrtye areye kwenhe atyenge akurnentye angkerreke nhenge the ampe atnyenetyakenhenge. Ayenge kwenhe ayenge-arrpe apure-irreke. Kele lyete akenhe ayenge Ngkartele akangkentye anthurre-arle mpwareke, apure-irretyale. \v 24 Kele ayenge akenhe ahentye-aneme ayenge YAHWEH-ele ampe arrpenhe anthetyeke.” Alakenhenge anteme Rachel-ele ampe urreye ikwerenhe Joseph arritnye antheke. Joseph ileme “Ayenge ahentye-aneme arrpenhe atnyenetyeke.” \s1 Jacob-ele apmarleye ikwerenhe Laban ularele ileme \p \v 25 Kele Joseph-arle inteke ipenhe, Jacob ahentye-aneke apmere ikwerenhe-werne alpetyeke, re anteme Laban-werne alheke apayuthnetyeke re renhe impemele alpetyeke. \v 26 Re anteme ikwere angkeke, “Atyenge anthaye anewe atyinhe areye ampe areye-arlke atyinhe ayenge apmere atyinhe-werne alpetyenhenge. The arne atyinhe areye atnyenetyeke ahentye-aneme ayenge-arle ngkwenge arnterre anthurre urrkapekenge. Unte itelareme kele arratye-arle.” \p \v 27 Kenhe Laban akenhe angkerlenge, “Unte apeke atyenge akangkentye, kele nhenhele anaye, alhetyale. The ngkarte akweke atyinhe areye apayuthneke itne atyenge ilerlenge ngkwenge-akerte. Unte nhenhele anerle-anerlenge, YAHWEH-elarle ngenhe lterrke ileke arntarnte-aremele. Alakenhenge kwenhe re ayenge-arlke arntarnte-areke. \v 28 Kele atyenge ilaye. Iwenhe-ame the ngkwenge antheye unte-arle nhenhele atyengenge anetyenhenge?” \p \v 29-30 Jacob angkirtneke, “Unte ayenge itelareme ayenge-arle ngkwenge arnterre urrkapeke. Arrule urreke ayenge nhenhe-werne apetyetyenhenge, unte kwenhe yepe-yepe urrpetye ware atnyeneke. Kele ayenge anteme apetyeke yepe-yepe areye uthene nanikute areye uthene arntarnte-aretyamele, kele itne atningke anteme-arle-irrerlenge unte anteme atningke anteme atnyeneme. Nthenhele apeke-arle ayenge ngkwenge urrkapeke, YAHWEH-ele ngenhe lterrke-ilemele ngenhe arntarnte-areke. Kele ayenge-arle-artaye? Ilengare-arle-ame unte atyenge mwerre angkeme ayenge yernirtnemele atyinhe areye the-arrpele arntarnte-aretyenhenge.” \p \v 31 Ikwerenge-ntyele, Laban-ele renhe awethe apayuthneke, “Iwenhe-ame the ngkwenge anthetyenhe?” \p Jacob-ele renhe tyerneke, “Ayenge arne iwenhe apeke renhe anthetyale. Ayenge ahentye-aneme unte atyenge arne anyente ware mpwaretyeke. Unte apeke atyenge yewe angkeme kele ayenge apetyalpemele yepe-yepe areye uthene nanikute areye uthene arntarnte-aretyeke. \v 32 The yepe-yepe itnenhe akngakemele urrperle areye inetyenhenge; yepe-yepe ntenye-ntenye urrperle-akerte areye-arlke the akngaketyenhenge. The nanikute ntenye-ntenye-akerte areye-arlke. Alakenhe ware-arle the ngenhe apayuthneme the itnenhe atyenge-arrpe atnyenetyeke. The itnenhe kele arntwarre anthurre-werne arntarnte-aretyeke akngirtnetyenhenge. \v 33 Ikwerenge, nhenge unte anteme apetyemele ayenge arerle-alpetyeke, unte ayenge itelareme the ngkwengenge anyelkngele inetyakenhe. Unte-arrpe akngakemele aretyeke. Unte apeke areme nanikute urrperle areye-arlke ntenye-ntenye-akerte areye-arlke kele unte itelareme tharle ngkwengenge anyelkngele inetyakenhe-arle. Kele unte apeke yepe-yepe mperlkere areye aremele kele unte itelaretyeke tharle ngkwenge-ntyele anyelkngele-arle ineke.” \p \v 34 Laban-ele Jacob awemele alakenhe ikwere angkeke, “Mwerre! Kele mpe, alhetyekaye nanikute areye uthene yepe-yepe areye uthene akngaketyeke.” \v 35 Kenhe, arlte anyente ikwerele, Laban akenhe yepe-yepe ikwerenhe areye-werne alhemele nanikute areye-arlke-werne imerte akngakemele mperlkere-akerte areye marle uthene urreye uthene, alakenhenge ntenye-ntenye arlpentye-akerte areye apeke. Re yepe-yepe urrperle areye-arlke akngakeke. Re anteme yepe-yepe areye itnenhe akngeke alere ikwerenhele arntarnte-aretyeke. \v 36 Yanhe-ngentyele Laban ikwerenhe areye-akerte aname-irremele alheke yepe-yepe areye-arlke, nanikute ikwerenhe areye-arlke-akerte arlte urrpetyele alhemele irntwarre Jacob-ketyenge. \p Yanhe-ngentyele, Jacob-ele yepe-yepe Laban-kenhe areye uthene nanikute areye uthene arntarnte-areke yanhe ikwerele. \p \v 37 Jacob-ele walye akeke arne poplar-nge, arne almond-nge uthene, arne plane-ngentyele-arlke. Kele imerte walye areye yenpe parlke-iwemele. Walye areye arlkenye mperlkere-akerte nthenhele-arle rarle yenpe parlke-iweke. \v 38 Re anteme arne tyipe areye iperteke-arleke arrernemele kwatye ngentye itwele nthenhele-arle yepe-yepe areyele-arle kwatye antywetyarte. Re alakenhe mpwareke rarle itelaremele alakentye-ntyele-arle itneke anewe akerrentye akngerrenge. \v 39 Nanikute urrperle marle areye urreye urrperle areye-arlke apurte-irretyarte arrekwele arne arlkenye-akerte itnekenge. Alakenhenge anteme nanikute itne atnerte-atnerte-irreke, akweke areye akenhe ntenye-ntenye-akerte-arle apeke, arlkenye-akerte-arlke apeke inteke. \v 40 Kenhe yepe-yepe akweke areye akenhe, Jacob-ele akngerre areye-ngentyele-arle akngakeke. Re itnenhene utepelhe-ileke itne nanikute urrperle Laban-kenhe areye aretyenhenge uthene ntenye-ntenye areye-arlke. Alakenhe ikwerenge yepe-yepe Jacob-kenhe areyele akweke ntenye-ntenye areye atnyenetyenhenge. Alakenhe-arle Jacob-ele yepe-yepe ikwerenhe areye akngaketyarte Laban-kenhe areye-ketyenge. \v 41-42 Nhenge atyepe-atyepe lterrke ulkere areye-arle apurte-irretyarte anewe akerretyeke, Jacob-ele akenhe arne arlkenye mperlkere-akerte areye arrernetyarte itneke arrwekeleke itne aretyenhenge. Kele akweke ulkere itne atnerte-atnerte-irrerlenge, kele akweke itnekenhe akenhe ntenye-ntenye-akerte, lterrke anthurre anteye interlenge. Itne akenhe Jacob-kenhe-arle aneke. Kele alyepe-alyepe areye apurte-irremele anewe-akerretyeke re itnenhe arne arlkenye mperlkere-akerte areye arrekweleke arrernetyakenhe-arle. Nhenge alyepe-alyepe areye atnerte-atnerte irremele, akweke itnekenhe ntenye-ntenye-kwenye akenhe alyepe-alyepe anthurre-arle inteke. Nhenhe areye Laban-kenhe areye-arle aneke. \v 43 Alakenhenge-arle nanikute Jacob-kenhe areye-arlke yepe-yepe areye-arlke atningke irreke. Re nanikute-arlke yepe-yepe-arlke atningke atnyeneke, arelhe-arlke artwe-arlke urrkapentye akngerre atningke re atnyeneke. Kamule-arlke tangkeye-arlke atningke. \c 31 \s1 Jacob alwirreme Laban-ketyenge \p \v 1 Ikwere iperre Jacob-ele aweke ikwere-arle Laban-eke alere areye tyele angkerreke ikweretye, “Urreke Jacob apetyetyenhenge akngeye anwerne-kenhele arne arunthe atnyeneke, kenhe re akenhe anteme arne ingkirreke akngeye anwerne-kenhe-nge rakeke. Re arne akngeye anwerne-kenhele mpwareke re arne itnenhe ikwere inetyenhenge.” \v 2 Kenhe Laban akenhe atyewe mwerre Jacob-kenhe-arle anetyarte, kele Jacob-ele Laban aretyarte, re alakenhe itirretyarte, “Laban apeke-arle atyenge awethe ahentye-anetyakenhe apeke-arle.” \v 3 YAHWEH anteme Jacob-eke angkeke, “Alpaye apmere ngkwinhe-werne ngkwenge-artweye areye-werne. Kele ayenge ngkwengenge anetyeke.” \p \v 4 Kele imerte, Jacob Rachel uthene Leah utheneke antangkelheke ratherre apetye-alherretyeke rarle yepe-yepe areye uthene nanikute areye uthene arntarnte-aretyame-werne. \v 5 Ratherre apetye-alherreke arteke re angkeke, “Akngeye mpwele-kenhe atyenge mwerre ulkere anetyarte, kele lyete akenhe re atyenge ahentye-anetyakenhe anteme-arle. Kele mwerre. Ayenge-arle atere anetyakenhe-arle aneme, Ngkarte, anyente re akngeye atyinhe Isaac-ele-arle apentetyarte, rarle akwetethe-arle atyengenge anerle-aneme. \v 6 Kele mpwele itelareme ayenge-arle arnterre urrkapeke akngeye mpwele-kenheke. \v 7 Re kwenhe ayenge maneke alhileke anthetyeke tharle yepe-yepe ikwerenhe areye arntarnte-aretyartenge. Kele re akenhe ayenge ularele ileke 10-ngare anthurre, mane anthetyakenhe akwete. Re ayenge akurne-ileke. Ngkartele renhe ayakeke ayenge atweketye, ayenge arntarnte-aremele. \v 8 Arrekwele akenhe, Laban atyenge angkeke, ‘Unte yepe-yepe areye uthene nanikute areye uthene ntenye-ntenye areye interlenge atnyenetyeke unte-arle atyenge itnenhe arntarnte-aretyartenge.’ Kele yanhe-ngentyele yepe-yepe areye uthene nanikute areye uthene akenhe ntenye-ntenye-ante areye-arle inteke. Kele imerte re akurrknge akngarte-iwelhemele atyenge angkemele, ‘Kele unte yepe-yepe areye uthene nanikute areye uthene ntenye-ntenye-kwenye-ante areye interlenge atnyenetyeke unte-arle atyenge itnenhe arntarnte-aretyartenge.’ Kele yanhe-ngentyele yepe-yepe areye uthene nanikute areye uthene akenhe ntenye-ntenye-kwenye-ante areye-arle interlenge. \v 9 Alakenhe-arle Ngkartele yepe-yepe areye uthene nanikute areye uthene akngeye mpwele-kenhe-ketye ineke, imerte ayenge anteme anthemele.” \p \v 10 Jacob anteme anewe ikwerenhe atherreke angkeke, “Ikwerenge nhenge yepe-yepe areye uthene nanikute areye uthene-arle anewe akerretyame. The altyerre areke. The altyerre ikwerenge areke nanikute urreye areye apurte-irrerlenge nanikute marle areyeke. Nanikute ntenye-ntenye-kwenye areye itne akenhe nanikute marle areyenge apurte-irretyakenhe-arle aneke. Kenhe nanikute arlkenye-akerte itne ante-arle arrpenhe itnekenge apurte-irremele anewe akerretyeke. \v 11 Kele alkere-arenye Ngkarte-kenhe anyente atyenge altyerrenge angkeke, ‘Jacob-aye!’ Ayenge utnenge alkere-arenye ikwere angkirtneke, ‘Wertaye?’ \v 12 Kele utnenge alkere-arenye atyenge angkerlenge, ‘Nanikute urreye areye araye. Arlkenye-akerte yanhe areye-arlke ntenye-ntenye areye-arlke ware apurte-irremele anewe akerretyeke marle areyenge. Tharle ngenhe arntarnte-aretyame, tharle itelareme Laban-elarle ngkwenge arne akurne mpwarekenge. \v 13 Ayenge-arle Ngkarte anyente-arle ngkwenge apmere Bethel-eke imernelheke. Apmere nhenge unte-arle apwerte nhenge ngkerneke, unte imerte antere anteme akertneke thelemele. Yanhe ikwere-arle unte atyenge alhileke unte-arle ayenge apentetyenhe. Ayenge ahentye-aneme unte apmere nhenhenge arratetyeke, apmere unte-arle akweke inteke-werne alpaye.’ Alakenhe-arle utnenge alkere-arenye re atyenge altyerrenge angkeke.” \p \v 14 Kenhe Rachel uthene Leah uthene akenhe Jacob-eke ahele-irremele angkerlenge, “Akngeye ilerne-kenhe apeke ilwerlenge, kele ilerne arne ampenye ikwerenhe areye inetyakenhe, arrangkwe-arle. \v 15 Rarle ilerneke mwerre anetyakenhe-arle aneke, arrangkwe-arle. Rarle ilerneke ahentye anetyakenhe-arle aneke nhenge ilerne-arle apmere arrpenhe-arenye-arteke. Rarle ilernenhe ngenhe antheke apwerte maneke ware-arle. Rarle mane ingkirreke akurne-arle-ileke nhenge ilernenhe ware anthemele. \v 16 Alakenhenge-arle Ngkartele yepe-yepe areye uthene nanikute atningke-arlke ikwerenge-ntyele ineke, akngeye ilernekenhe-ngentyele, kele ilerne-kenhe anteme-arle akenhe ampe ilerne-kenhe areye-kenhe-arlke. Ngkarte apeke-arle ahentye-aneme unte iwenhe apeke renhe mpwaretyeke, ikwere akangkwe-irraye ilerne ngenhe apentetyenhenge!” \p \v 17 Kele Jacob alethe alhetyeke irreke ampe areye-arlke anewe areye-arlke ikwerenhe kamule-ke utyernemele. \v 18 Itne apmere renhe impemele alpeke Canaan-werne. Isaac akenhe apmere Canaan ikwerele akwete-arle aneke. Re yepe-yepe areye-arlke nanikute areye-arlke akngeke thakemenele-arteke. Re akngeke arne ingkirrenyeke ikwerenhe rarle Paddan-Aram-enge atnyeneke. \p \v 19 Kele aletheke anteme irretyeke aneke Jacob ikwerenhe areye-akerte Canaan-werne, Rachel alheke apmere akngeye ikwerenhe-kenhe-werne ngkarte-apartetye akweke areye apwerte-ngentyele-arle mpwareke anyelkngele inetyeke akngeye ikwerenhe-ngentyele. Laban akenhe apmerele anetyakenhe-arle aneke. Re kele alheke yepe-yepe areye althetyeke. \p \v 20 Jacob akenhe Laban-eke ilelhetyakenhe-arle alheme. Rarle renhe ularele ileke re ikwere-ketye urntetyenhenge Laban-ele renhe ayakeketye. \v 21 Alakenhe-arle re arne ingkirreke ikwerenhe akngeke. Itne anteme apmere Laban-kenhe imperlte-alheke, Euphrates lhere akngerre renhe anperele arenherlte-iwemele, itne imerte alhemele apmere apwerte akngerre-werne Gilead arritnye apmere re. \s1 Laban Jacob-eke interteke irreme \p \v 22 Arlte atherre iperre, tyerrtye arrpenhele Laban-eke ileke Jacob-arle alwirreke ikwere-artweye-akerte. \v 23 Kele Laban-ele artwe ikwerenhe areye apurtelhe-ilemele interteke-irreke Jacob-kenhe areyeke. Kele week anyentele anteme re itnenhe apmere apwerte-apwertele apmere Gilead-eke areke. \v 24 Ingwe anyente ikwerele anteme, Ngkarte Laban-eke angkeke altyerrenge, re renhe alkngarre-ileke, “Ayenge awaye! Jacob atwetyale anetyeke!” \p \v 25 Jacob ikwerenhe areye-akerte apwerte-apwertele inteke apmere Gilead-enge. Laban artwe ikwerenhe areye-akerte inteke apmere ikwerele itwele-ante. \v 26 Laban anteme Jacob-werne apetyemele angkeke, “Iwenhenge-ame unte ayenge ularele ileke? Iwenhenge-ame unte marle atyinhe atherre akngetyeke ayernentye akngerre atherre-arteke akwele? \v 27 Iwenhenge-ame unte nterte-nterte atyenge-ketye alwirreke? Unte apeke-arle ayenge ilekenge, kele the ngkwenge merne-arlke kere-arlke-arle akngerre itemele anwerne ingkirrekele arlkwetyeke. Anwerne-arle akangkentye-arle aneme, anwerne-arle terurrele ltare atwemele, guitar-arlke-arteke. \v 28 Kele, unte itnenhe akngeke, atyenge-ketyenge alwirrelhe-ilemele. The akenhe atyemeye atyinhe areye marle atyinhe atherre-arlke arrwantyetyakenhe ware aneke, arrangkwe-arle. The apele itnenhe atwaretyakenhe-arle aneke. Unte ayenge irrarele-antheke unte-arle apale mpwarekenge. \v 29 Ayenge apeke-arle ahentye-aneke, kele the ngenhe atweme-arle. Kenhe Ngkartele akenhe ayenge ingwele ileke ngenhe atwetyale anetyeke. \v 30 Kele the itelareme unte irrare irrentye akngerre akngeye ngkwinheke apmere ngkwinheke-arlke. Kele iwenhenge-arle akenhe unte ngkarte-apartetye akweke atyinhe areye anyelkngele ineke?” \p \v 31 Jacob angkirtneke, “Ayenge-arle ilelhetyakenhe apetyeke ayenge-arle ngkwenge-ketye atere-irrekenge. Ayenge itirreke unte-arle akwele ampe ngkwinhe atherre atyengenge rakeme-ketyenge. \v 32 Kele ngkarte-apartetye akweke ngkwinhe areye unte-arle tnakemenge, ayenge kele akutne-arle. Kele unte antyame-arlke anwerne-kenhe aretyeke-arle. Ilerneke-artweyeke areye nhenhe aneme, itne ilernenhe aweme-arle. Anwerne apurtele areme kele unte apeke ngkarte-apartetye akweke nhenge areye ngkwinhe areme, antyame angwenhe-kenhele, kele the artwe atyinhe areye ileme renhe atwetyeke anyelkngele-arle inekenge.” Alakenhe-arle Jacob-ele Laban ileke, re akenhe akutne-arle aneke anewe ikwerenhe Rachel-elarle arne impene akweke nhenge areye anyelkngele inekenge. \p \v 33 Kele Laban apale untheke arne nhenge itneke. Ilthe Jacob-kenhe-urrke re areke, kele imerte ilthe Leah-kenhe kwene anteme aremele. Kele re imerte ilthe urrkapentye akngerre atherre Bilhah uthene Zilpah uthene-kenhe-werne alhemele, kele re arrangkwe areke. Re imerte ilthe Rachel-kenhe-werne anteme alhemele arne nhenge itneke unthetyeke. \v 34 Kenhe Rachel-ele akenhe arne impene nhenge areye arrekwele anyelkngele ineke. Urreke Laban ilthe Rachel-kenheke irrpetyenhenge, Rachel-ele apenhe arne nhenge areye alengke-iweke yakwethe kamule-kenheke-arle. Rarle irrpenhekenge re akenhe akertnele-arle intetyame. Laban irrpenhemele ilthe Rachel-kenhe-werne re untheke apmere arrpe-anenhele untheke, kele re arne impene akweke nhenge itneke uye apale untheke, arrangkwe. \p \v 35 Rachel imerte angkemele, “Akngeye-aye, ayenge rlkerte awelheme, ayenge uye-arle tneme.” Kele Laban-ele renhe ipmentyele impeke, re imerte akethe-werne arratemele, imerte apmere arrpe-anenhe aremele, re uye untheke arne impene akweke itneke. \p \v 36 Jacob ahele anthurre irreke Laban-eke. Re ikwere-werne atheke nentye-nentye alheke imerte angkemele, “Aye, atyenge angkaye! Ayenge kwenhe ngkwenge apale angketyakenhe akurne mpwaretyakenhe iwenhenge-ame unte ayenge alwerneme? Atyenge ware ilaye! \v 37 Unte kwenhe antyame anwerne-kenhe-arlke ilkareke, unte arne ngkwinhe areye aretyakenhe, arrangkwe-arle. Unte apeke arne ngkwinhe areye arratye arerlenge, kele atyenge unte imernetyeke-arle! Nhenhe arrekweleke arrernetyeke atyinhe areye ingkirrekele aretyeke. Kele itne aretyenhenge angwenhele arratye ilemeke apeke! \p \v 38 “Ayenge awaye! Ayenge kwenhe ngkwenge year 20-peleke-atwetye urrkapeke. Yanhenge anteme yepe-yepe areye uthene nanikute areye uthene inteke ilweke-arle anetyakenhe, itne atningke-irreke-arle. The akenhe yepe-yepe urreye anyente-ante apeke arlkwetyakenhe, arrangkwe-arle. \v 39 Nhenge akngwelye artnwerele-arle yepe-yepe areye uthene nanikute areye uthene arlkwekenge, tharle ngenhe ularele iletyakenhe-arle, tharle ngenhe yepe-yepe atyinhe-arle antheke. Nhenge arrpenhe areyele-arle ngkwinhe areye arltele apeke ingwele apeke anyelkngele inerrirretyarte, unte akenhe ayenge-arle uternetyarte the atyinhe anyente ngenhe anthetyeke. \v 40 Ayenge-arle uterne akngerrele ureke urrkapetyarte, irrernte akngerrele-arlke ayenge-arle ingkwe ilweke, tyerrtye atyinhe tharre anthurrenge, ayenge-arle ankwe-arlke mwerre intetyakenhe-arle. \v 41 Ayenge-arle ngkwenge arlte arrpe-anenhele-arle urrkapeke year 20 peleke-atwetye. Ayenge-arle ngkwenge urrkapeke year 14 peleke-atwetye ampe marle ngkwinhe atherreke ware. Yanhenge anteme ayenge ngkwenge year 6 peleke-atwetye urrkapeke yepe-yepe areye uthene nanikute areye ngkwinhe areyeke. Unte-arle ayenge 10-ngare anthurre-arle ularele ileke. Unte-arle atyenge alhileke mane anthetyeke yepe-yepe ngkwinhe areye-arle arntarnte-arekenge. Kele unte apale-arle angkerlenge unte-arle ayenge akweke ware-arle mane anthetyarte. \v 42 Kele Ngkarte atyinhe arrenge-arrenge atyinhe Abraham uthenele-arle apentetyarte, rarle atyinhe lyete akwete-arle aneme. The apeke-arle renhe atnyenetyakenhe, kele unte ayenge iltye ante-arle yernemere. Kele Ngkartele ayenge arnterre urrkaperlenge-arle areke, re anteme ngenhe areke atyenge ahele untherlenge. Alakenhenge anteme ngenhe Ngkartele ayakeke ingwele ayenge atwetyale!” \s1 Jacob uthene Laban uthene yewe angkerreme atwerretye-kwenye anetyeke \p \v 43 Kele Laban angkeke ampatye ikwerenheke, “Arelhe nhenhe atherre kwenhe ampe atyinhe atherre, ampe itnekenhe akenhe atyinhe-arle. Yepe-yepe yanhe areye-arlke nanikute areye-arlke kwenhe atyinhe. Kele the ngenhe ayaketyeke arrangkwe-arle ampe atyinhe arrenge-arrenge atyinhe areye-arlke raketyeke. Kele itnenhe akngaye. \v 44 Ngkartenge ularre alhiletyeke ilerne awethe atwerretyale anetyeke. Apwerte nhenhe areye ilerne apurtelhe-iletyeke itne ilernenhe irlpangkelhe-iletyeke awethe atwerreketye.” Jacob kele mwerre-arle angkeke. \p \v 45 Arratye, re apwerte akngerre ngkerneke renhe-atherrenhe irlpangkelhe-iletyeke ratherre angkerrekeke. \v 46 Re artwe ikwerenhe areye ileke apwerte akweke areye itepe arrpe-anenheke arrernetyeke. Itne merne-arlke arlkweke yanhe ikwerele. \v 47 Laban-ele apmere renhe arritnye antheke angkentye ikwerenhele “Jegar Sahadutha,” alakenhe ileme “Apwerte lyernte-ipeke anwernenhe irlpangkelhe-iletyeke.” Kele Jacob-ele ileke angkentye ikwerenhele “Galeed” alakenhe ante-arle ileme “Apwerte lyernte-ipeke anwernenhe irlpangkelhe-iletyeke.” \p \v 48 Kele Laban angkeke ampatye-ampatye ikwerenhe Jacob-eke, “Urreke anwerne apmere nhenhe aremele, ilerne itelareme ilerne-arle alhilerreke, ilerne-arle awethe atwerretyakenhe anetyeke.” Alakenhe ikwerenge anteme re apmere nhenhe “Galeed” ileke. \v 49 Kele Laban alakenhe angkeke, “Ilerne apeke akalke-irreme, ayenge ahentye-aneme YAHWEH ilerneke arelhetyeke, ilerne apeke awethe atwerreketye!” Alakenhenge anteme apmere yanhe arritnye arrpenhe-akerte aneke “Mizpah.” Alakenhe ileme Hebrew-enge “Re Ilerneke Arelheme.” \v 50 Laban ikwere awethe angkeke, “Itelaretyeke nhenhe, alkngwirretyale. Ngkartele anwernenhe lyete arntarnte-areme. Unte apeke marle atyinhe atherre atwerlenge, unte apeke arelhe arrpenhe apeke inerlenge, ayenge apeke-arle akutne aneme. Kele Ngkartele ante-arle ngenhe areme akurne-irrerlenge. \v 51-52 Apwerte nhenhe araye the lyernte-arrerneke, kele ilerne akwetethe itelaretyeke atwerretyale anetyeke. Ayenge-arle apwerte nhenhe-arenyenge anpere alhetyeke arrangkwe-arle ngkwengenge atwerretyeke, arrangkwe. Unte akenhe apwerte yanhe areyenge atyengenge atwerretyeke anpere alhetyale anetyeke-arle. \v 53 Ngkarte Abraham uthene Nahor uthenele-arle apenteke, kele re areme-arle nthakenhe-arle ilerne irreme. Unte apeke ayenge atwemele, Ngkartele areme ilerne iwenhe apeke renhe mpwarerlenge. Re itelaretyenhe ilerne apeke arratye mpwarerle-anerrerlenge.” \p Kele Jacob Laban-eke angkeke, “Ngkartenge arrekwele-arle, anyente re akngeye atyinhe Isaac-ele-arle apentetyarte, the arratye ngenhe alhileme ayenge apwerte nhenhe areyenge anpere alhetyakenhe apmere ngkwinhe-werne ngenhe atwetyeke arrangkwe.” \v 54 Kele Jacob-ele yepe-yepe anyente atwemele iteke Ngkarte-werne atheke. Re anteme ileke artwe ikwerenge-arle aneke areye ikwerenge arlkwetyeke. Kele itne-arle arlkweke iperre, itne apwerte-apwerte yanhele inteke. \v 55 Kele ingweleme anteme, Laban-ele arrenge-arrenge ikwerenhe areye arrwantyemele. Ampe ikwerenhe atherre-arlke imerte itneke angkemele, “Ngkartele arntarnte-aremele arrekantherre mwerre mpwaretyenhe.” Kele re alpeke anteme apmere ikwerenhe-werne. \c 32 \s1 Jacob ahentye-aneme kake ikwerenhe Esau aretyeke \p \v 1 Jacob-arle alethe alpetyame ikwerenhe areye-akerte arne-arlke atningke-akerte, utnenge alkere-arenye areye ikwere arrateke. \v 2 Jacob-ele itnenhe areke, re-arrpe angkeke, “Apmere nhenhe-arle Ngkarte-kenhe-arle!” Re anteme apmere renhe arritnye antheke “Mahanaim.” Arritnye Mahanaim ileme “Apmere atherre.” \p \v 3 Nhenge Mahanaim-enge, Jacob-ele ayeye-akerte areye yerneke kake ikwerenhe Esau-werne. Ikwerele ureke, Esau akenhe apmere Seir-ele aneke, apmere akngerre Edom arritnye. \v 4 Urreke re itnenhe yernetyenhenge, re angkentye nhenhe antheke, “Angkentye nhenhe ngkwenge atyeye Jacob-engentyele. Unte-arle atyenge akngerrepate aneme ayenge ngkwenge akangkwe-irreme nthakenhe-arle unte atyenge angkemeke. The ngkwenge iletyeke ahentye-aneme nthakenhe-arle ayenge irreke. Ayenge-arle apmere Laban-kenhele anetyarte, kenhe lyete-ulkere ayenge-arle kele apetyalpetyeke aneke. \v 5 The pweleke areye-arlke, tangkeye areye-arlke, yepe-yepe areye-arlke, nanikute areye-arlke atyinhe atnyeneme-arle. The arelhe-arlke artwe-arlke atningke atnyeneme atyenge urrkapentye akngerre areye. The angkentye nhenhe ngkwenge yerneme unte atyenge mwerre anetyenhenge.” Kele artwe Jacob-kenhe areye alheke Esau-eke iletyeke nhenge rarle ikwere-werne-atheke apetyetyamenge. \p \v 6 Kele-arle Esau areke iperre artwe Jacob-kenhe areye apetyalpeke imerte ikwere angkemele, “Anwerne kake ngkwinhe Esau mpwepeke areke, re kwenhe artwe 400 pele ikwere-akerte atnyeneme.” \p \v 7 Jacob-ele nhenge aweke, re atere anthurre irreke. Re itirreke Esau-ele akwele renhe atwetyeke-arle apetyemenge. Alakenhe irreme-ketye re ikwerenhe areye akngakeke, ingkirreke akalkelhe-ilemele, yepe-yepe-arlke kamule areye-arlke pweleke areye uthene nanikute areye uthene-arlke-arle re akngakeke. \v 8 Jacob re-arrpe itirreke, “Esau-ele apeke arrpenhe nhakwe areye atwemele, kenhe arrpenhe areye akenhe atere-arle unterlte-iwerlenge.” \p \v 9 Re anteme Ngkarteke angkeke, “Unte kwenhe Ngkarte atyinhe Isaac uthenele arrenge-arrenge atyinhe Abraham uthene apententye akngerre. Ayenge awaye, ayenge akunye apenhe! YAHWEH, unte ayenge ileke apmere nhenhe-werne apetyalpetyeke apmere atyinhe-werne tyerrtye atyinhe areye-werne-arlke. Unte atyenge angkeke unte-arle atyenge mwerre anthurre anetyenhe. \v 10 Iwenhenge-ame unte atyenge mwerre anthurre akwete aneme, ayenge akngerre kwenye-arle? Iwenhenge-ame unte ayenge akwete arntarnte-areme. Arrule anthurre ayenge-arle anpere alheke lhere Jordan-enge apmere Mesopotamia-werne, ayenge arne atneme anyente-akerte ware alheke. Kele lyete akenhe the arne atningke anthurre anteme-arle atnyeneme, aharle atherre ante akalkelhe-iletyeke anteme. \v 11 Kake akngerre atyinhe Esau-arle apetyemenge ayenge atere-irreme re anwernenhe ingkirre atweme-ketye, arelhe-arlke ampe-arlke. Alakenhe ikwerenge anteme-arle the ngenhe apayuthneme ayenge arntarnte-aretyeke ikweretye. \v 12 The ngenhe alakenhe apayuthneme unte-arle angkekenge atyenge mwerre anetyeke. Unte anteme angkeke ayenge atyemeye-arlke ampe-arlke atningke anthetyeke yerre areye-arteke. Atningke anthurre!” \p \v 13 Kele-arle Jacob Ngkarteke angkeke iperre re ingwe anyenteke aneke kele arlte ingweleme anteme re kere ikwerenhe areye akngakeke kake ikwerenhe anthetyeke. \v 14 Re nanikute marle 200-pele apurtelhe-ileke imerte nanikute urreye 20-pele anteme apurtelhe-ilemele, kele imerte yepe-yepe marle 200-pele imerte yepe-yepe urreye 20-pele anteme apurtelhe-ilemele arrpenheke arrernemele. \v 15 Kele re kamule marle 30-pele apurtelhe-ilemele akweke itnekenhe-arlke. Kele re pweleke 40-pele apurtelhe-ilemele pweleke urreye 10-pele-arlke imerte tangkeye marle 20-pele apurtelhe-ilemele tangkeye urreye 10-pele-arlke. \v 16 Re anteme artwe urrkapentye akngerre 10-pele ineke itne arne itnenhe arntarnte-aretyenhenge apurtelhe-ilemele, re anteme itneke angkeke “Arrantherre lherele tyanemele alhaye arne nhenhe areye akngemele apurte akwete kake atyinhe anthetyeke. Itnenhe apurtelhe-ilemele akngetyeke aharle anyenteke-anyente, irntwarreke-irntwarre.” \p \v 17 Kele imerte Jacob angkemele urrkapentye akngerre anyenteke, artwe nhengeke arrekwelenye areye arntarnte-aremenge, “Kake atyinhe apeke apetyemele ngkwenge angkemele, re ngenhe apayuthneme angwenheke-arle unte urrkapeme. Rarle ngenhe apayuthneme nthenhe-arle unte alhemeke, re ngenhe apayuthneme angwenhe-kenhe nhenhe areye yepe-yepe, nanikute-arlke, tangkeye uthene kamule utheneke-arlke. \v 18 Re apeke ngenhe alakenhe apayuthnerlenge, kele alakenhe ikwere angkirtnaye, ‘Nhenhe areye-arle ngkwenge atyeye Jacob-kenhe-arle, rarle ngkwinhe urrkapentye akngerre anteme-arle. Rarle ngenhe arne nhenhe areye antheme unte ngkwenge atnyenetyeke. Unte anteme-arle akngerrepate ikwerenhe. Jacob-arle ingkerne-arle apetyemenge.’ Alakenhe unte Esau-eke angketyeke.” \p \v 19 Kele Jacob angkeke urrkapentye akngerre arrpenhe areyeke, “Unte alakenhe angketyeke re apeke arrekantherre-werne apetyerlenge. \v 20 Alakenhe ikwere angkaye, ‘Jacob urrkapentye akngerre ngkwinhe anwernenge ingkerne apetyeme.’” Jacob re-arrpe itirreke, “The apeke arne nhenhe areye yernemele kake atyinheke, kele the renhe aremele, kele re apeke-arle atyengenge ipeltye-irremele, atyenge ahele-irretyakenhe aneme.” \v 21 Jacob-ele artwe urrkapentye akngerre ikwerenhe areye arrekwele yerneke yepe-yepe-arlke kere arrpenhe areye-akerte-arlke, re akenhe ingkerne akwete-arle aneke. \s1 Jacob-ele Ngkarte arntwirrkeme, rarle itirreke artwe arrpenheke-athene \p \v 22-23 Ingwe ikwerele ingwemertenge anteme, Jacob ankwenge-ntyele akeme-irreke, re anewe ikwerenhe atherre akemelhe-ileke, arelhe urrkapentye akngerre atherre uthene alere ikwere areye 11-pele ikwerenhe-arlke. Re itnenhe arrekwele yerneke, itne lhere Jabbok-ekenge irntwarre-werne alheke, arne ingkirreke Jacob-kenhe itnekenge akngemele. \v 24 Kele Jacob akenhe anyente-arle ingkerne aneke. Nhenge rarle anyente anekenge artwe anyente apetyemele renhe arntwirrkeke Jacob renhe, ratherre anteme ahelheke ntewirretyeke uye akwete. Ratherre arntwirrkerreke akwete ntewirremele ingwartentyele, nterte-arlke irretyakenhe. Artwe rarle Jacob ahelheke ntewetyeke ahentye-aneke. \v 25 Re Jacob ingwartentyele angkerte-iweme. Kele ingwe athnele anteme re Jacob alkngarlpe atweke ulyepere akertne-arlke wangketyeke ante artwe rarle uye Jacob ahelheke iwekenge, arrangkwe-arle. \v 26 Re anteme Jacob-eke angkeke, “Aye, ayenge impaye, uterne arrateme antemeyaye!” \p Jacob ikwere angkirtneke, “Kele, ayenge alhilaye unte ayenge arntarnte-aretyenheke ayenge lterrke-arlke atnyenemele akwetethe!” \p \v 27 Artwe rarle renhe apayuthneke, “Iwenhe-ame arritnye ngkwinhe?” \p Jacob ikwere angkirtneke, “Ayenge-arle Jacob-arle.” \p \v 28 Kele artwe re angkerlenge, “The arritnye ngkwinhe akngarte-iweme Jacob-engentyele, arritnye yanhe ileme “ularele mpwarentye akngerre” Israel arritnye-werne, unte-arle Ngkartenge atwerrekenge artwenge-arlke, unte kwenhe apurrke-irretyakenhe akwete anthurre alheke uyerretyeke ante. Israel arritnye ileme “Ratherre Ngkarte uthene-arle angkerte-iwerreke.” ” \p \v 29 Kele Jacob anteme ikwere angkeke, “The ngenhe apayuthneme, iwenhe-ame arritnye ngkwinhe?” \p Artwe re angkirtneke, “Tharle arritnye atyinhe iletyeke arrangkwe-arle.” Kele artwele anteme Jacob alhileke rarle renhe arntarnte-aretyenhe renhe lterrke-arlke-ilemele akwete-anteke. Kele artwe re Jacob impemele alheke. \p \v 30 Kele Jacob anteme angkeke, “The kwenhe inngerre Ngkarte-kenhe areke, ayenge anteme itethe akwete-arle!” Re anteme apmere renhe Peniel arritnye antheke. Arritnye nhenhe ileme “inngerre Ngkarte-kenhe” rarle Ngkarte yanheke arekenge. \v 31-32 Nhenge uterne-arle akertne-irrekenge Jacob-ele apmere renhe impemele alheke alkngarlpe ikwerenhe rlkerte anthurre aneke renhe-arle atwekenge, re tyertnemele alhetyame. Alakenhenge anteme tyerrtye Israel-arenye areyele kere alkngarlpe yepe-yepe-kenhe arlkwentye akngerre kwenye, nanikute-arlke pweleke-arlke, yanhe-arle artwe nhengele Jacob alkngarlpe atwekenge. \c 33 \s1 Jacob uthene Esau uthene ipeltye-irrirtneme awethe \p \v 1 Kele ikwere iperre Jacob-ele areke Esau uthene artwe 400-pele ikwerenhe areye-arlke arlengenge apetyerlenge. Re iparrpele ikwerenhe areye akalkelhe-ileke aharle urrpetye-werne. \v 2 Re marle urrkapentye akngerre atherre ampe areye-akerte arrekweleke arrerneke. Re Leah ampe ikwerenhe areye-akerte mpwepeke arrerneke. Kele imerte Rachel ampe ikwerenhe Joseph-akerte ingkerneke arrernemele. \v 3 Jacob imerte arrekwele alhemele Esau-werne atheke, ikwere anewe ampe areyele-arlke akenhe renhe apurtele ingkernenge apentewarrerlenge. Re kake ikwerenhe Esau-werne angathe anteme irreke, Jacob ikwere amperele-arlenge tnemele akaperte kwene-irreke seven-ngare anthurre. \p \v 4 Kele Esau akenhe arnekarnare unteke Jacob-eke. Ratherre anyente-irreme Esau-ele renhe akwaketye-akeme akangkemele, lyete nhenhe-ante-arle arerrerne iperre, re Jacob arrwantyeke arrelyennge atherre-ante. Ratherre artnelhe-ilerreke akangkemele akngerre anthurre. \v 5 Esau-ele areke arelhe areye apetyerlenge ampe areye akenhe ingkerne, re anteme Jacob apayuthneke, “Nhenhe areye-ame ngkwinhe areye?” \p Jacob ikwere angkirtneke, “Yewe kake, itne-arle atyinhe-arle, Ngkarte-arle atyenge mwerre aneke, re anteme ayenge nhenhe areye antheke.” \p \v 6 Kele arelhe urrkapentye akngerre atherre anteme apetyeke ampe itnekenhe-akerte, imerte inngerre kwene-akerle tnemele ikwere. \v 7 Kele Leah anteme ampe ikwerenhe areye-arlke Esau-eke akaperte kwene-irreke. Kele Joseph uthene Rachel uthene menhenge anteme akaperte kwene-irreke Esau-eke. \v 8 Re imerte Jacob-eke angkerlenge, “Apmwerrke the areke artwe ngkwinhe areyele nanikute uthene yepe-yepe-arlke pweleke-arlke kamule-arlke tangkeye-arlke akngetyerlenge. Iwenhenge-arle-ame unte atyenge-werne itnenhe akngetyeme?” \p Jacob ikwere angkirtneke, “Tharle ngenhe anthetyeke ahentye aneme tyawerrelye-arteke unte anteme atyenge akangketyeke.” \p \v 9 Kele Esau ayenelhemele ilelhemele, “Alakenhe mpwaretyalaye atyinhe kele-arle atningke anthurre. Kele atnyenaye ngkwenge-arrpe!” \p \v 10 Jacob akenhe ikwere akwete-arle angkerlenge, “Aye, unte apeke atyenge ahele anetye-kwenye kele ngkwenge-arrpe akngaye! Kele alakenhe imerneme unte-arle atyenge itirremele. Kele imernemele alakenhe unte atyenge mwerre-arle aneme, Ngkarte-arle atyenge alakenhe mwerre aneke-arteke. \v 11 Ngkarte-arle atyenge mwerre anthurre-arle aneke atyenge re arne atningke-arlke-arle antheke. Tharle nhenhe areye ingkirreke arlkwetyeke arrangkwe-arle. Kele nhenhe areye akngaye ngkwenge-arrpe atnyenetyeke the ngkwenge akurne mpwarekenge.” Re akwete alakenhe Esau-eke angkeke. \p Kele Esau akangkwe-irreke Jacob-eke, imerte ikwere angkemele, “Kele. The itnenhe akngeme. \v 12 Kele mpe. Ilerne apurte alperretyeke apmere atyinhe-werne. Ayenge arrwekelirreme.” \p \v 13 Kenhe Jacob mwernte-irremele renhe ileke, “Kake urreke-aye! Unte itelareme atyinhe areye-arle ingkirreke apurrke-ante-arle unthentye ipenhe. Yepe-yepe areye-arlke, kamule areye-arlke arrpenhe areye-arlke apurrke unthentye ipenhe, akweke areyele akenhe werlatye akwete-arle antywerlte-apeme. The apeke akwete itnenhe arlte arrpenheke-atwetye unthelhe-ilemele kele itne ilwerrirretyenhenge. \v 14 The ngenhe apayuthneme arrekwele alhetyeke, kake akngerre atyinhe. The ngenhe ingkernenge apenterle-apetyenhenge. Kele ayenge mwantye-arle alheme nhenhe areye-akerte. The itnenhe uternetyakenhe iparrpe alhetyeke, mpwaretyakenhe-arle. Kake akngerre-aye, the ngenhe apmere Seir-eke urreke aretyenhenge.” \p \v 15 Kele Esau anteme ikwere angkirtneke, “Kele. Mwerre-ame the artwe urrpetye atyinhe imperle-alheye arrenhantherrenhe arntarnte-aretyeke tyerrtye arrpenhe areye-ketye?” \p Jacob angkirtneke, “Arrangkwe, kele mwerre, kele alakenhe mpwaretyale. Kele ingkirreke itnenhe akngaye. The ngenhe akangkentye mpwaretyeke ahentye aneme.” \p \v 16 Kele Esau akangkwe-irreke arlte ikwerele anteme, re artwe ikwerenhe areye-akerte alpeke apmere Seir-werne. \v 17 Kele Jacob akenhe arnparrtye-irreke antekerre-atheke apmere Succoth-werne. Re ikwere irremele apmere ikwere arteke, ulye akweke areye anteme re arteke yepe-yepe, nanikute, pweleke, tangkeye-arlke ikwerenhe areyeke. Alakenhenge anteme re apmere renhe Succoth arritnye ileke. Arritnye Succoth ileme “Ulye akweke areye.” \p \v 18 Ikwere iperre Jacob-ele apmere Succoth renhe imperle-alheke apmere Canaan-werne anteme. Re apmere mpwareke Shechem-enge ikngerreke. Alakenhenge-arle YAHWEH-ele renhe mwerre akngetye-alpeke apmere Paddan-Aram-engentyele apmere ahelhe ikwerenhe-werne. \v 19 Ikwere ipenhe anteme re apmere renhe apwerte manele ineke. Re ngkweltye 100-pele antheke alere Hamor-kenhe areye apmereke-artweye anthetyeke apmere nhenge inetyeke. \v 20 Kele Jacob apmere ikwerele aneke anteme, re apwerte areye lyernte-arrerneke Ngkarte tnaketyeke. Re anteme apmere renhe akeke El-Elohe-Israel. Arritnye El-Elohe-Israel ileme “Ngkarte-arle Israel-arenye areyeke Akngerrepate aneme.” \c 34 \s1 Ayeye nhenhe Dinah-akerte, ampe marle Leah-kenhe \p \v 1 Dinah ampe Leah-kenhe aneke, akngeye ikwerenhe Jacob-arle. Arlte anyentele re aretyeke alheke arelhe areye apmere Canaan-arenye, itne arlenge kwenye ware anetyame. \v 2 Re alhepalherlenge, artwe anyentele renhe aretyame. Shechem arritnye ikwerenhe aneke, alere Hamor-kenhe re akenhe Hivi areye-arle aneke ikwerenhe areyeke akngerrepate. Shechem-ele renhe aremele ikwere alhirreme, re imerte amultenge tyarre-inemele renhe akurne-ileke. Re renhe anterneme, marle-arle ahentye anetyakenhenge. \v 3 Ikwere imerte mwerrentye anteme angkemele rarle ikwere ahentye-aneke anewe ikwerenhe anetyeke. Re ikwere ahentye anthurre aneke, re ikwere mwerrentye angketyame re ikwere ahentye-anetyenhenge. \v 4 Yanhe-ngentyele Shechem alpeke imerte akngeye ikwerenheke ilemele, “Unte alhemele apayuthneye Jacob the apeke ampe ikwerenhe Dinah anewe aketyeke.” Kele Hamor yewe angkeke. \p \v 5 Ikwerenge akenhe tyerrtye arrpenhele Jacob-eke ileke Shechem-elarle Dinah akurne-ilekenge. Kele Jacob akenhe nterte akwete-arle aneke ikwere alere areye-arle alethe alhekenge yepe-yepe areye arntarnte-aretyeke. Rarle nterte-nterte akarelhetyame itne-arle apetyalpetyenheke. \p \v 6 Yanhenge, Hamor ikwere alere Shechem uthene apetyalperreke apmere Jacob-kenhe-werne. Hamor apetyeke layaketyeke Jacob alere ikwerenhele apeke Dinah anewe aketyeke. \v 7 Ikwerenge, tyerrtye arrpenhele ileke alere Jacob-kenhe areye nthakenhe-arle-irrekenge. Awemele arteke, itne apmere-werne alpeke. Itne apatewarreke ahele anthurre awelhemele Shechem-elarle Dinah uternerlenge ikwerenge intetyeke. Itne itirreke itneke-artweyeke areye-arle akwele apurele-anthekenge Israel-enge. Shechem kwenhe alakenhe irretyale renhe anpetyale akurne anthurre mpwarelhemele. \p \v 8 Jacob uthene ikwere alere areye apurte-irreke, Hamor ilelheke iwenhenge-arle re angketyeke apetyeke: “Atyenge alere Shechem ahentye-aneme marle ngkwinhe anewe aketyeke, ratherre anewe akerreye. \v 9 Ngkwinhe areye uthene atyinhe areye uthenele kwenhe marle atningke anthurre atnyeneme. Anwerne kwenhe itnenhe anwerneke alere areye anewe aketyeke antherretyeke. Anwerneke-artweye atningke-irremele anwerne ingkirreke apurte anerlte-anetyenhenge. \v 10 Arrantherre akenhe apmere nhenhele akwete-ante anerlte-anetyeke. Nhenhe kwenhe apmere akngerre anthurre. Unte alhetyeke ahentye-aneme apmere ikwere-werne unte kele apmere inetyeke apmere mwerre apeke.” Alakenhe-arle Hamor-ele Jacob ankeye-ankeyele apayuthneke. \p \v 11 Kele ikwere-artweye Hamor-arle angkeke ipenhe kele Shechem anteme angkeke Jacob-eke uthene alere ikwerenhe areye utheneke, “Yewe, atyenge mwerre anaye the anewe aketyenhenge marle wenke ngkwinhe. Ikwerenge anteme, the ngenhe iwenhe apeke unte-arle apayuthneme renhe-arle anthetyenhenge. \v 12 Arrantherre apeke ayenge maneke apayuthnemele, the arrenhantherrenhe antheme-arle arrantherre ayenge renhe anewe aketyeke antherlenge. Atyenge mwerre anaye the renhe anewe aketyenhenge!” \p \v 13 Kele alere Jacob-kenhe areye akenhe ahele anthurre-arle anerrirreke Shechem-elarle yaye itnekenhe Dinah akurne-ilekenge. Kele itne ularele iletyeke ahentye-aneke Shechem uthene akngeye ikwerenhe uthene itne-arle akngerreke-arle nthakenhe renhe-atherrenhe atwetyeke. Itne ikwere-atherre urrtyirreke Hamor-eke alakenhe angkemele, \v 14 “Anwerne yaye anwerne-kenhe Shechem anewe aketyeke anthetyeke arrangkwele-arle mpwelenhe kwenhe artwe-iletyakenhenge angkentye anwerne-kenhe-nge ularre. Anwerne apeke ipmentyele impemele unte Dinah anewe aketyeke, kele apure anthurrenge-arle alakenhe! \v 15 Urreke unte yaye akweke anwerne-kenhe anewe aketyenhenge, tyerrtye arrpenhele-arle arrenhantherrenhe ingkirreke artwe-iletyeke. Arrantherre akenhe anwerne-arteke artwe-irretyeke, angkentye anwerne-kenhe kwenhe alakenhe. \v 16 Arrantherre apeke ingkirreke artwe-irremele, kele anwerne apmere nhenhele anerlte-anetyeke arrekantherrenge. Anwerne marle awenke areye anewe aketyeke antherretyenhenge anwerne apurte anetyenhenge. \v 17 Kele arrantherre apeke ampe urreye akwete anetyeke artwe-irretye-kwenye kele anwerne alheme-arle apmere nhenhenge-ntyele, anwerne-arle yaye anwerne-kenhe apmere arrpenhe-werne akngeme.” \p \v 18 Kele Hamor uthene Shechem alere ikwerenhe uthenele mwerre angkeke Jacob-arle angkekenge Shechem-ele akwele Dinah anewe aketyeke. \v 19 Shechem re iparrpe mpwareke iwenhe alere Jacob-kenhe areyele apayuthneke-arteke rarle marle wenke Jacob-kenheke arnterre ahentye-anekenge. Rarle itelareke artwe apmere yanhe-arenye itne-arle akangkwe-irrentye-akngerre akngeye ikwerenhe Hamor-eke rarle itneke akngerrepate-arle aneke re anteme ahentye-aneke ikwere alere akangkentye mpwaretyeke. Shechem akenhe Hamor-kenhe impene anthurre-arle aneke. \p \v 20 Kele Hamor apmere itnekenhe arriwe-werne alheke ikwere alere-akerte artwe areye-arle anetyame-werne apurte-irremele angkerrentye akngerre apmere ikwere-werne. Itne angkerreke nthakenhe-arle itneke Jacob angkekeke. \v 21 Itne alakenhe ileke, “Jacob alere ikwerenhe areye-arlke anwerneke mwerre anthurreyaye. Anwerne itneke angkeke nhenhe-werne apetyemele akwete-ante anetyeke. Nhenhe-arle apmere anteke-arle itneke-arlke. Anwerne itnekenhe marle awenke areye-arlke anewe aketyenhenge, marle anwerne-kenhele akenhe itnekenhe-arle anewe akerlenge ante. Kele anwerne apurte anerlte-anemele arne-arlke antherrerlte-anetyenhenge. \v 22 Kele anwerne itnekenge apurte-irretyenhenge anyente ware mpwaretyeke. Anwerne-kenhe artwe areye artwe-irretyeke itne-arteke. \v 23 Nthakenhe-ame itirreme? Anwerne apeke artwe-irremele pweleke areye-arlke yepe-yepe areye-arlke kele anwernenhe-arle antheme. Yewe, anwerne artwe-irretyekaye anwerne apurte anerlte-anetyenhenge.” \p \v 24 Kele, itne yewe angkerreke Hamor uthene Shechem uthenenge. Itne apurte-irremele artwe-ilerretyeke. \p \v 25 Arlte atherre ipenhe, itne rlkerte anthurre awelheke. Itne ware intetyame-ante arelhetyakenhe tyerrtye arrpenhe areye-ketye. Yanhe-ngentyele, alere Jacob-kenhe atherre, Simeon uthene Levi uthene, kake Dinah-kenhe atherre, apetye-alherremele itnenhe nayepe arrirlpele atantherle-anerreke. Itnenhe ingkirreke irrerlknge atwemele. \v 26 Ratherre apetye-alherremele Hamor uthene Shechem uthene irrerlknge ante atweke. Yanhe-ngentyele itne Dinah akngirtneke apmere Shechem-kenhe-ketye. \v 27 Lyete akenhe alere Jacob-kenhe areye alherlte-iwemele irrpenheke apmere akngerre Hamor-kenhe-werne. Itne arerrirreke tyerrtye atyalangke areye apmere arrpe-anenhe ikwerele, itne alherlte-iwemele arne ingkirreke rakewarreke. Itne alakenhe mpwareke Shechem-arle itneke apale irrekenge yaye itne-kenheke. \v 28 Itne rakewarreke pweleke areye, yepe-yepe areye-arlke nanikute areye-arlke, tangkeye areye-arlke arne atningke anthurre tyerrtye itnekenhe. \v 29 Itne arne mwerre akngerre areye renhe anyelkngele ineke apmere itnekenhe-ngentyele, itne arelhe areye-arlke ampe areye-arlke ingkirreke rakeke akngirtnemele apmere itnekenhe-werne. \p \v 30 Nhenge kake areye apetyete-alpeke anyelknge ipenhe-akerte apmere Jacob-kenhe-werne, Jacob itneke ahele-irreke. Re Simeon uthene Levi utheneke angkeke, “Alakenhe-arle akurne anthurre-arle! Tyerrtye apmere nhenhe-arenye areye, Canaan-arenye areye uthene Perizzite-arenye areye uthenele anwerneke ilkelhetyakenhe anteme anetyenhe, itne apeke awerlenge ratherre-arle Hamor uthene Shechem uthene irrerlknge atwekenge artwe arrpenhe areye-arlke. Itne angketyenhe anwerne-arle akwele arnterte anthurre ntyentye akwele. Itne kwenhe atningke anthurre, kele anwerne-kenhe akwele artwe urrpetye ware-arle atwentye akngerre. Itne awemele nthakenhe-arle-irreke itne apurte-irremele anwernenhe atwetyeke, itne anwernenhe ingkirreke-arle atwetyenhe.” \p \v 31 Simeon uthene Levi uthenele akngeye itnekenhe ilirtneke, “Aye! Iwenhenge-arle-ame unte ilernenhe alkngetherre ileme? Shechem-elarle yaye anwerne-kenhe-arle apurele-antheke. Rarle renhe uterneke ikwerenge intetyeke, arelhe akurne maneke ante interle-apentye akngerre nhenge ulkere-arteke!” \c 35 \s1 Ayeye nhenhe Jacob-arle apmere Bethel-werne alpeme-akerte ikwere akwerrke areye-akerte \p \v 1 Ikwere ipenhe Ngkartele Jacob ileke, “Apmere nhenhe imperle-alhaye, apmere Bethel-werne aname-irraye ngkwinhe areye-akerte, apmere tharle ngkwenge imerneke nhenge-werne, unte-arle urnteke nhenge Esau-ketyenge. Unte apmere ikwere irremele, apwerte akngerre areye lyernte-arrernaye unte atyenge tnaketyeke tharle ngkwenge mpwareke-ngentyele.” \p \v 2 Kele Jacob anteme ileke ikwerenheke-artweye areye uthene urrkapentye akngerre ikwerenhe areyeke-arlke, “Arrantherre apeke arne akurne areye-arlke ngkarte apwerte akweke areye-arlke atnyenemele apmere arrpenhe-ngentyele, ipmentyele impaye itneke artepe arrernelhetyale, kele Ngkarte anyente-ante apenterlte-anaye. Mantere mwerreke irrperraye aletheke-arle irremenge arrantherre-arle Ngkartenge anyente-irretyenhenge. \v 3 Kele anwerne aname-irretyenhenge apmere apwerte-apwerte Bethel-werne. Yanhenge the apwerte areye apurte-iletyenhenge, lyernte-arrernetyeke Ngkarteke rarle ayenge arntarnte-arekenge kake atyinhe Esau-elarle ayenge alwernekenge ureke. Rarle ayenge akwetethe arntarnte-aretyartenge apeke-arle ayenge nthenhele apeke-arle ayenge anekenge-arlke.” \v 4 Kele tyerrtye areyele mpwareke nthakenhe-arle itnenhe Jacob-ele ileke. Itne apurte-irremele arne akurne itnekenhe areye Jacob antheke, ingkirrenyeke anthurre. Itne irlpe-kenhe itnekenhe-arlke ilywemele antheke. Jacob-ele arne itnenhe akngeke alhemele apmere akngerre Shechem-werne. Re iperte akngerre tnyeke arne oak angkweye itereke apmere Shechem itwele imerte arne akurne itnenhe iperteke artemele. \v 5 Yanhe-ngentyele Jacob ikwerenhe areye-akerte-arlke Shechem-engentyele imperlte-alheke apmere Bethel-werne. Itne alherlte-iwepiwemele, Ngkartele itnenhene arntarnte-arerle-apeke. Tyerrtye apmere Canaan-arenye areyele itnenhe atwetyakenhe aneke Ngkartele-arle itnenhe aterele-anthekenge Jacob uthene areye ikwerenhe-arenyenge-arlke. \p \v 6 Kele arlte urrpetye ipenhe, Jacob uthene ikwere-artweye areye uthene apmere Luz-eke arrernelheke, kenhe Luz akenhe arritnye arrpenhe Bethel-eke. Apmere re akenhe Canaan-elarle. \v 7 Yanhe ikwere-arle Ngkarte imernelheke Jacob-eke arrekwele, re alwirreke kake ikwerenhe Esau-ketye. Jacob-ele apwerte areye lyernte-arrerneke Ngkarteke tnakemele, re imerte arritnye anthemele “El Bethel.” El Bethel alakenhe ileme “Apmere nhenhe ameke-ameke, apmere Ngkarte-kenhe.” \p \v 8 Jacob-kenheke-artweye anyente aneke arelhe ampwe anthurre Deborah arritnye aneke. Rarle meye Jacob-kenhe Rebekah amangkelhe-ileke. Nhenge Rebekah-arle ilwekenge anteme, Deborah re anteme anetyarte Jacob-kenhe areyenge. Itne-arle Bethel itwele anetyartenge arelhe ampwe re ilweke, itne renhe iperteke arteke arne oak artnartengeke apwerte antherrtye Bethel-enge kweneke. Itne apmere renhe ileke “Allon Bacuth.” Allon Bacuth ileme “Anwerne artneke arne oak itwele.” \p \v 9 Jacob ikwerenhe areye-akerte apmere Paddan-Aram-enge apetyalpeke iperre, Ngkarte awethe Jacob-eke imernelheke, Re ayeye mwerre anthurre ikwere ileke, Re ikwere ileke rarle renhe lterrke-ileme arntarnte-aretyenhe akwetethe. Re awethe ileke nthakenhe-arle re arrekwele angkeke-arteke akwete, rarle apmere Canaan-werne atheke alpemenge. \v 10 Re ikwere ileke, “Lyete Jacob arritnye ngkwinhe, kenhe lyete-ngentyele ngenhe tyerrtye areyele arritnye alakenhe awethe iletyakenhe-arle. The arritnye ngkwinhe akngarte-iweme Jacob-enge, Israel-werne.” \p \v 11 Yanhe-ngentyele, Ngkartele renhe ileke, “Ayenge El-Shaddai, Lterrke Anthurre Nhenge! Atningke anthurre irraye atyengenge! Ampe ngkwinhe areyele ampe atningke anthurre atnyenetyenhe apmere arrpe-anenhele. Itne amangkemele itne akngerrepate arrpe-anenhe anetyenhe apmere arrpe-anenhele. \v 12 Apmere nhenhe tharle antheke arrenge-arrenge ngkwinhe Abraham uthene akngeye ngkwinhe Isaac utheneke, the ngenhe anteme antheme, kele urreke unte ilwerlenge, the ampe ngkwinhe areye-arle antheme.” \v 13 Ngkartele angkentye nhenhe arratye-arratye ileke Jacob-eke. Kele rarle angkeke ipenhe, re alpeke akertne-atheke Jacob imperle-alhemele. \p \v 14 Yanhe-ngentyele, Jacob-ele apwerte ulkere ineke imerte ngkernemele tnemele nthenhele-arle Ngkarte ikwerenge angkekenge. Nhenge re apwerte renhe ahelheke ngkernemele, re ngkwarle uthene antere uthene apwerte akertneke theleke Ngkarteke akangkemele. \v 15 Yanhe-ngentyele re apmere renhe “Bethel” arritnye antheke. \s1 Rachel ilweme nhenge ampe Benjamin atnyenemele \p \v 16 Ikwere-arlke ipenhe Jacob-ele ikwerenhe areye-akertele Bethel imperlte-alheke, itne imerte apmere Ephrath arritnye-werne alhemele. Jacob-eke anewe Rachel atnerte-atnerte-arle aneke, re atnerte akngelhemele untherle-anemele akwete. Re rlkerte anthurre awelheke re itirremele rarle ampe akweke ikwerenhe-arle aparlpe-iletyenheke-athene. \v 17 Rachel re rlkerte anthurre awelheke kenhe ampe akweke re akenhe intetyakenhe akwete-arle. Arelhe anyente Rachel-enge aneke re akenhe ampe akweke areye athenentye akngerre-arle. Ampe akweke re interlenge athenentye akngerre re Rachel-eke angkeke, “Atere-irretyale, unte kwenhe ampe urreye arrpenhe atnyeneme.” \v 18 Rachel re akenhe rlkerte akngerre akwete-arle awelheke, ilwetyeke-urletye. Urreke re ilwetyenhenge re ampe urreye ikwerenhe Ben-Oni arritnye antheke. Arritnye Ben-Oni akenhe alakenhe-arle ileme “Ayenge ampe atyinhele artnetyeke mpwareke.” Kele yanhe ipenhe akenhe Jacob-ele renhe arritnye arrpenhe-arle antherlenge “Benjamin.” Arritnye Benjamin ileme “Atyinhe impene anthurre.” \p \v 19 Yanhe-ngentyele Rachel ilweke anteme. Jacob-ele atyalangke ikwerenhe akngeke, re renhe iwerre itereke iperteke arteke, iwerre nhenge Ephrath-werne atheke. Ephrath nhenge arritnye arrpenhe Bethlehem-eke. \v 20 Iperte ikwerenhe akertneke, Jacob-ele apwerte ulkere akngerre ngkerneke tyerrtye areyele itelaretyenhenge nthenhele-arle Rachel intemeke. Apwerte re akenhe aneme lyete-arlke. \s1 Reuben Bilhah-enge inteme \p \v 21 Yanhe-ngentyele, Jacob (Israel arritnye anteme lyete aneme) ikwerenhe areye-akerte anetyarte apmere arrpenhe Migdal-Eder-nge anteme. \v 22 Itne-arle anetyartenge, alere arrekwelenye Israel-kenhe Reuben, re alhemele inteke Bilhah-enge. Bilhah akenhe urrkapentye akngerre Rachel-kenhe-arle aneke. Re akenhe anewe arteke-arle aneke Israel-eke. Israel-ele aweke nthakenhe-arle Reuben irreke. \s1 Alere 12-pele Israel-kenhe akerte \p \v 23-26 Israel-ele alere 12-pele atnyeneke. Nhenhe-arle arritnye itnekenhe, itne ikwere inteke apmere Paddan-Aram-enge. Anewe ikwerenhe Leah-ele 6-pele atnyeneke: Reuben-eke-amparre akenhe arrekwelenye, Simeon anteme, Levi anteme, Judah, Issachar uthene Zebulun uthene anteme. \p Anewe arrpenhe Jacob-kenhe Rachel-ele ampe urreye atherre-arle atnyeneke, Joseph uthene Benjamin uthene. \p Urrkapentye akngerre Rachel-kenhe Bilhah-ele ampe urreye atherre-arle atnyeneke Dan uthene Naphtali uthene. \p Urrkapentye akngerre Leah-kenhe Zilpah-ele ampe urreye atherre anteye atnyeneke Gad uthene Asher uthene. \s1 Isaac ilweme \p \v 27 Ikwere iperre, Jacob alpeke Mamre-werne akngeye ikwerenhe Isaac-werne itethe akwete-arle anetyame-werne. Mamre apmere arrpenhe Kiriath-Arba itwele-arle, arritnye arrpenhe Hebron aneke-arle. Yanhe ikwerele-arle Abraham uthene Isaac uthene anetyarte ipenye-arteke arrwekele. \p \v 28-29 Isaac aneke year 180-pele urreke re ilwetyenhenge. Arratye, re kwenhe artwe ampwe anthurre-arle aneke. Ikwere alere Esau uthene Jacob uthenele renhe iperteke arteke. \c 36 \s1 Ayeye nhenhe Esau uthene ikwerenheke-artweye areye uthene-akerte \p \v 1 Artwe nhenhe Esau, arritnye ikwerenhe arrpenhe Edom aneke. Ayeye nhenhe aneme ikwere-akerte alere ikwerenhe areye-arlke-akerte itne-arle inteke, re Canaan-ele anerlenge. \v 2 Esau-ele arelhe apmere ikwerenhe-arenye anewe aketyakenhe-arle. Kele, re arelhe apmere arrpenhe-arenye-arle anewe akeke kele Canaan-arenye-ante angkentye arrpenhe angkentye akngerre. Anewe ikwerenhe arrekwelenye Adah arritnye aneke. Re akenhe ampe Elon-kenhe-arle aneke. Elon akenhe angkentye arrpenhe angkeme, Het areye-kenhe-arle. Esau-eke anewe arrpenhe Oholibamah aneke Re ampe Anah-kenhe-arle aneke, ikwere ipmenhe akenhe Zibeon-arle aneke Zibeon akenhe Hivite-arle aneke. \v 3 Anewe arrpenhe Esau-kenhe aneke Basemath arritnye. Re akenhe ampe marle Ishmael-kenhe-arle aneke artwe Nebaioth-eke atyeyikwe. \p \v 4 Anewe Esau-kenhe Adah-ele ampe urreye atnyeneke Eliphaz arritnye. Yanhe-ngentyele, anewe arrpenhe Esau-kenhe Basemath-ele ampe urreye atnyeneke, arritnye ikwerenhe Reuel. \v 5 Anewe ikwerenhe arrpenhe Oholibamah-ele ampe urreye urrpetye atnyeneke, arritnye itnekenhe aneke Jeush, Jalam uthene Korah uthene. Alakentyele-arle alere Esau-kenhe aneke. \p \v 6-8 Nhenge itne-arle Canaan-ele anetyartenge, Esau-ele pweleke-arlke yepe-yepe-arlke atningke atnyeneke, alakenhe ante-arle kake ikwerenhe Jacob-ele atnyeneke. Itne kere atningke atnyeneke atherrke-arlke akenhe akweke anteme irreke apmere itne-arle anetyarte ikwerele. Kele, Esau aname-irreke kake ikwerenhe-ketye apmere arrpenhe merne-arlke atningke-arle aneme ikwere-werne kere ikwerenhe areye-akerte. Esau-ele anewe ikwerenhe areye akngeke, ampe marle areye, alere ikwerenhe urrkapentye akngerre nhenge areye-arlke, pweleke-arlke, yepe-yepe-arlke arne ikwerenhe arrpenhe areye-arlke. Re itnenhe akngeke arlenge anthurre Canaan-ketye apmere apwerte akngerre Seir arritnye-werne. Ikwerele itne akwete-ante anthurre anetyarte. \s1 Esau ikwere akwerrke areye-akerte apmere Seir-ele anetyarte \p \v 9 Ayeye nhenhe Esau-akerte. Esau-arle apmere Seir-werne alpeke-akerte, ikwere akwerrke areye akngerre-ame-akngerre anteme irreke itne anetyarte, itne Edom arritnye akelhewarreke. Nhenhe akwerrke Esau-ke areye: \v 10-13 Alakenhe-arle arrekwele intelhe-ileke, Esau-ele alere atnyeneke anewe ikwerenhe Adah-eke. Eliphaz arritnye ikwerenhe aneke. Anewe alere arrekwelenye-kenhele ampe five-pele atnyeneke: Teman, Omar, Zepho, Gatam, Kenaz uthene. \p Kenhe anewe arrpenhe Timna-ke, Eliphaz-ele alere arrpenhe atnyeneke, Amalek arritnye aneke. \p Yanhe iperre, anewe arrpenhe Basemath-ele ampe urreye anyente atnyeneke, Reuel arritnye aneke. Kenhe Reuel anewe akerremele, alere four-pele atnyeneke: Nahath, Zerah, Shammah, Mizzah uthene. \p \v 14 Alakenhe intelhe-ilentye aneke. Mpwepe ipenhe anewe Esau-kenhe marle Oholibamah-kenhe aneke ipmenhe Zibeon-kenhe. \p Oholibamah-ele alere urrpetye atnyeneke Esau-eke itnekenhe arritnye aneke Jeush, Jalam uthene Korah uthene. \p \v 15-16 Tyerrtye Edom-arenye areyele akngerrepate itnekenhe Esau-arle aneke. Akngerrepate nhenhe itne aneke Eliphaz-kenhe areye-arle, Esau uthene Adah utheneke alere areye: Teman, Omar, Zepho, Kenaz, Korah, Gatam uthene Amalek uthene, itne Edom-arenye areyeke akngerrepate areye aneke. \p \v 17 Tyerrtye arrpenhe areye aneke Reuel-kenhe areye-ngentyele Esau uthene Basemath uthene-kenhe: Arritnye itnekenhe aneke: Nahath, Zerah, Shammah, Mizzah-arlke. \p \v 18-19 Tyerrtye arrpenhe areye aneke anewe Esau-kenhe Oholibamah-ngentyele. Itne aneke Jeush, Jalam uthene Korah uthene. Nhenhe itne Anah-eke ipmenhe areye-arle. \s1 Ayeye nhenhe artwe Seir arritnye-akerte ikwerenhe areye-arlke-akerte angkentye arrpenhe areye ikwerenge-arle anetyarteke \p \v 20-21 Urreke-arle Esau ikwerenhe areye-akerte aname-irretyenhenge, tyerrtye apmereke-artweye areye itnekenhe Seir-eke akwerrke areye-arle aneke. Artwe nhenhe Seir, Hor-arenye areye-kenhe-arle. Re-arlke tyerrtye atningkenge itne anetyarte apmere Edom-ele. Alere Seir-kenhe areye arritnye aneke Lotan, Shobal, Zibeon, Anah, Dishon, Ezer uthene Dishan uthene. \p \v 22 Lotan alere atherre-akerte, Hori uthene Homam uthene. Yaye akweke Lotan-kenhe aneke, Timna arritnye anemele. \p \v 23 Alere Shobal-kenhe areye, itne aneke Alvan, Manahath, Ebal, Shepho uthene Onam uthene. \p \v 24 Zibeon alere atherre-akerte. Aiah uthene Anah uthene. Anah yanhe rarle akenhe kwatye pintye nhenge apmere ahurratyele areke kwatye urinpe ahelhe-ngentyele arraterlenge arrule akngeye ikwerenhe-kenhe tangkeye areye arntarnte-arerle-anemele. \p \v 25 Anah ampe atherre-akerte, Dishon uthene arelhe Oholibamah uthene. Oholibamah anewe Esau-eke ante aneke. \p \v 26 Alere Dishon-kenhe areye aneke, arritnye itnekenhe Hemdan, Eshban, Ithran uthene Keran uthene. \p \v 27 Alere Ezer-kenhe areye, arritnye itnekenhe aneke, Bilhan, Zaavan uthene Akan uthene. \p \v 28 Dishan alere atherre-akerte, arritnye ikwere-atherrenhe Uz uthene Aran uthene. \p \v 29 Tyerrtye nhenhe areye Horite areyeke akngerrepate anerrirreke apmere Seir-ele aneke: Lotan, Shobal, Zibeon, Anah, \v 30 Dishon, Ezer uthene Dishan uthene. \s1 Ayeye nhenhe akngerrepate areye apmere Edom arritnye ikwerele-arle aneke areye-akerte \p \v 31 Apmere Edom ikwerele, urreke Israel areyele Akngerrepate atnyenetyenhenge, tyerrtye arrpe-anenhe-arle akngerrepate aneke arrpenhe-ngentyele arrpenhe-werne. Nhenhe-arle akenhe arritnye itnekenhe: \v 32 Arrekwele apmere ikwere akngerrepate aneke Bela, Beor-eke alere. Re apmere arrpenhe Dinhabah-engentyele-arle. \p \v 33 Nhenge Bela-arle ilwekenge anteme, kenhe Jobab anteme-arle akngerrepate anerlenge, re anteme apmereke akngerrepate aneke. Re akenhe Zerah-ke alere-arle aneke apmere Bozrah-arenye. \p \v 34 Kenhe Jobab ilwekenge anteme, kele Husham anteme akngerrepate aneke. Re anteme-arle akngerrepate irreke Re akenhe apmere tyerrtye Teman-kenhe areye-ngentyele-arle. \p \v 35 Kenhe Husham-arle ilwekenge kele Hadad anteme-arle akngerrepate aneke Re anteme apmere ikwere akngerrepate aneke akngeye ikwerenhe Bedad-arle aneke, re akenhe thultye angkweye-arle aneke arrule-ngentyele, re akenhe apmere Midian-arenye thultye areye-arlke-arle atweke apmere Moab ikwere Haddad re akenhe Avith-kenhe-arle aneke. \p \v 36 Kenhe Hadad-arle ilwekenge, kele Samlah anteme-arle akngerrepate aneke. Re anteme-arle apmere ikwerenheke akngerrepate anerlenge. Re akenhe Masrekah-arenye-arle aneke. \p \v 37 Kenhe Samlah-arle ilwekenge, Shaul anteme-arle akngerrepate aneke. Re anteme-arle apmereke akngerrepate aneke. Re akenhe Rehoboth-arenye-arle aneke, apmere kwatye lhere akngerre itwele. \p \v 38 Kenhe Shaul-arle ilwekenge, Baal-Hanan anteme-arle akngerrepate aneke, Re anteme-arle apmere ikwerenheke akngerrepate aneke. Re akenhe Pau-arenye-arle aneke. Akngeye ikwerenhe akenhe Achbor-arle aneke. \p \v 39 Kele Baal-Hanan-arle ilwekenge, Hadar anteme-arle akngerrepate aneke, Re anteme-arle apmere ikwerenheke akngerrepate aneke, Anewe ikwerenhe akenhe Mehetabel-arle aneke, re akenhe ampe Matred-kenhe-arle aneke. Kenhe arritnye meye Matred-kenhe aneke Me-Zehab-arle. \p \v 40-43 Nhenhe-arle akenhe arritnye aneme akngerrepate areye Esau-ngentyele apmere Edom ikwerele-arle aneke. Timna, Alua, Jetheth, Oholibamah, Elah, Pinon, Kenaz, Teman, Mibzar, Magdiel uthene Iram uthene. Kele alere nhenhe areye amangkewarremele, itne apmere arrpe-anenhele anetyeke alherlte-iweke. Apmere arrpe-anenhele itne akngerrepate areye anerrirreke itne-kenheke-artweye areyeke apmere itnekenhe arritnye aneke alereke akngerrepate itne-arteke. \c 37 \s1 Ayeye nhenhe Joseph uthene kake ikwerenhe areye uthene-akerte \p \v 1 Akngeye Joseph-kenhe Jacob anetyarte apmere Canaan-ele, apmere akngeye Jacob-kenhe Isaac-arle unthetyarte apmere arrpe-anenhele. \v 2 Ayeye nhenhe Jacob-kenhe areye-akerte. \p Alere Jacob-kenhe, Joseph re 17 years old aneke. Kake ikwerenhe areye akenhe meye urrpetye-ngentyele-arle, Leah, Bilhah, Zilpah. Bilhah uthene Zilpah uthene anewe Jacob-kenhe atherreke-urrke urrkapetyarte Leah uthene Rachel utheneke. Jacob-arle akenhe akngeye aneke urreye itneke. Joseph kake ikwerenhe areyele-arlke yepe-yepe areye-arlke nanikute areye-arlke arntarnte-aretyarte. Ikwere ipenhe Joseph ayeye-akerte apetyalpeke akngeye ikwerenheke iletyeke kake ikwerenhe areyele-arle akurne mpwarekenge iletyeke. \p \v 3 Jacob anteme (Israel-arlke renhe ileme) Joseph-eke arnterre anthurre ahentye-aneke alere arrpenhe areyenge awethe-ulkere rarle artwe ampwe aneke Joseph-arle intekenge. Re ahentye-aneke Joseph akngerre anthurre ikwerenge anteme re ikwere mantere mwerre alkarle amulte arlpentye-akerte mpwareke. \v 4 Kake Joseph-kenhe areyele itelarerrirreke Jacob-arle ikwere arnterre ahentye-aneke. Ikwerenge anteme itne ikwere ahentye-anetyakenhe anetyarte. Itne ikwere mwerrantye angketyakenhe anetyarte. \s1 Joseph-ele altyerre atherre areme \p \v 5-7 Awethe ante alakenhe-irrekenge kake ikwerenhe areye ahele anthurre mpwareke. Ingwe anyentele Joseph-ele altyerre areke. Yanhe iperre re kake ikwerenhe areyeke ileke: “Nhenhe awerrirraye: Ingwele the altyerre areke. Anwerne apurte urrkapemele merne inerrirretyame. Anwerne name annge-akerte aketyame imerte ayernerlte-anemele anyenteke-anyente ahelheke imerte athenemele anwerne name annge-akerte areye urreke inetyenhenge. Ikwerenge anteme name tharle ayerneke akenhe tnerle-alheke tyerrtye-arteke re-arrpe akwete. Kele arrantherre-arle ayerneke areye akenhe tnemele imerte kwene-irreme atyenge, atyinhe-arle atyeperre anthurre-arle anekenge. Yanhe-arle the altyerre atyinhenge areke.” Kele kake ikwerenhe areyele renhe awemele ahele anthurre irrerirreke awethe ulkere anteme. \p \v 8 Kele kake ikwerenhe areye ikwere angkerrirreke, “Unte-ame itirreme unte akwele anwerneke akngerrepate anetyeke?” Kake ikwerenhe areye ikwere ahentye-anetyakenhe rarle altyerre nhenhe ilekenge. \p \v 9 Ikwerenge Joseph-ele altyerre arrpenhe anteme areke. Ingweleme anteme re akeme-irremele angkeke kake ikwerenhe areyeke, “Ingwele the altyerre arrpenhe areke. The uterne areke, atnyentye, kwerralye 11-pele anthurre, itne atyenge kwene-irrerreke ayenge-arle atyeperre anthurre anekenge.” \p \v 10 Kele Joseph alheke akngeye ikwerenhe Jacob-eke iletyeke altyerre ikwere-akerte. Nhenge akngeye ikwerenhele altyerre ikwere-akerte awemele, re Joseph-eke ahele-irreke, Jacob imerte ikwere angkemele, “Unte kwenhe altyerre arerne anwerneke iletyale kwenhe anetyakenhe, iwenhenge-arle-ame unte anwerneke altyerre nhenhe ileke? Meye ngkwinhe, kake ngkwenge areye ayenge-arlke arrpenhe areye-arlke, anwerne-arle ngkwenge artepe arrernelhetyeke arrangkwe-arle!” \v 11 Kake Joseph-kenhe areye ingkerte anthurre irreke. Kenhe akngeye ikwerenhe Jacob akenhe akwete-arle itirreke nthakenhe-arle Joseph-ele altyerre areke. \s1 Kake Joseph-kenhe areyele renhe tyerrtye arrpenhe areye sell-eme-ileme apwerte mane inetyeke \p \v 12-14 Ikwere ipenhe Jacob ikwere-artweye areye-akerte apmere Hebron-ele anetyarte. Kake Joseph-kenhe areyele yepe-yepe areye akngeye ikwerenhe-kenhe akngeke Shechem-werne itnenhe arntarnte-aretyeke. Ikwerenge anteme, Jacob Joseph-eke antangkelheke imerte ikwere angkemele “Kake ngkwinhe areyele yepe-yepe areye arntarnte-areme apmere Shechem-ele. The ngenhe apmere yanhe-werne yerneme. Itneke-werne alhaye, aretyeke yepe-yepe itnarle arntarnte-areme areye apeke-arle mwerreke. Imerte apetyalpemele atyenge iletyeke nthakenhe-arle kake ngkwinhe areye irreme, itne mwerre apeke?” \p Joseph angkirtnerlenge akngeye ikwerenheke, “Yewe, kele ayenge Shechem-werne alhetyenhenge.” Kele Joseph-ele apmere yanhe imperle-alheke ayerrere-atheke imerte alhemele apmere Shechem-werne. Kele arlte arrpenhe ikwerele re Shechem-eke arrernelheke. \p \v 15 Re apateke nthenheke re itnenhe aretyenheke, apmere arrpe-anenhele unthemele, re kake ikwerenhe-kenhe yepe-yepe areyeke untheke. Artwe anyentele renhe apayuthneke apatemele tnerle-anerlenge, “Iwenheke-ame unte areme?” \p \v 16 Joseph artwe ikwere angkirtneke, “Ayenge kake atyinhe areyeke apale untheme yepe-yepe-arle arntarnte-areme areyeke, unte apeke akaltye aneme nthenhele apeke-arle itne anemeke?” \p \v 17 Artwe re anteme Joseph-eke angkeke, “Ye, nhenhele akwele itne aneke, kele itne alheke-arle. Itne angkeke apmere Dothan itwe-werne akwele alhetyeke.” Ikwere iperre Joseph apmere ikwerenge imperle-alheke Dothan ikwere-werne alhemele. Re ikwere arrernelhemele, kake ikwerenhe areye yepe-yepe areye-arlke areke irntwarrenge akwete. \p \v 18 Kenhe kake Joseph-kenhe areyele renhe irntwarrenge akwete-arle anareke. Iparrpe-iparrpe itne angkerreke nthakenhe renhe irrerlknge atwetyeke. Ahele itne angkerreke, \v 19 “Aye, araye, Joseph altyerre arentye akngerre nhenge apetyeme! \v 20 Kele renhe atwerrirretyekaye, atyalangke renhe anwerne iperteke iwetyenhenge. Akngeye anwerne-kenhele apeke apayuthnemele ikwere, anwerne akenhe akngwelye artnwerele arlkweke-arle ilerlenge. Ye, kele renhe atwerrirreye! Re kwenhe anwerneke akngerrepate anetyakenhe. Ayeye-arle re anwerneke ileke altyerre ikwerenhe-akerte, kele arrangkwe-arle anetyenhe.” \p \v 21 Kenhe kake itnekenhe Reuben-ele itnenhe aweke arretyerlte-anerlenge Joseph atwetyeke, re itnenhe ileke urreke akarelhetyeke. Re itneke angkeke, “Urrekaye, anwerne atwetyale anetyeke! \v 22 Renhe impaye, atwetyale! Nhenhe iperteke ware iwetyeke imerte impemele.” Alakenhe-arle Reuben angkeke kake ikwerenhe areyeke. Reuben-arle itirreke renhe urreke tyerretyeke iperte ikwerenge-ntyele imerte yernirtnemele akngeye itnekenhe-werne. \v 23-24 Itne akwete angkerrerlte-anerlenge Joseph angathe-ame-angathe-irreke, kele kake ikwerenhele renhe arntwirrkeke. Itne mantere mwerre akngerre renhe ilywerrirreke re irrpekenge akngeye itnekenhe-arle ikwere mpwaremele antheke. Itne renhe akngemele alhwenge iperte akngerreke iwerrirreke. \p \v 25 Yanhenge iperre itne anerrirreke, merne anteme itne arlkwerrirretyame, itne areke tyerrtye arrpenhe areye apetyewarrerlenge apmere arlenge-arenye areye. Itne areke tyerrtye arne antherrentye akngerre areye apmere Midian-arenyenge, iwerre anyente ikwerele itne alheke iwerre apmere Gilead-engentyele apmere arrpenhe Egypt-werne atheke. Kamule areye yakwethe arrpe-anenhe-akerte aneke arne arunthe-akerte, itne arne itnenhe akngeke sell-eme-iletyeke Egypt-werne. Yakwethe itnekenhele aneke arrkipere-arteke-arlke, arne arrpenhe ikwemeye ntyentye akngerre areye-arlke. \p \v 26 Kele Judah angkeke, kake ikwerenhe areye re ileke, “Anwerne apeke atyeye akweke atwerlenge akngeye anwerne-kenhe ularele ileme, kele arne mwerreke arrangkwe anwerneke irretyenhenge. \v 27 Kele anwerne apeke renhe tyerrtye arne antherrentye akngerre areye maneke anthemele, anwerne nhenhe itethe impetyeke-arle, renhe atwetyale. Akngeye ikwerenhe kwenhe anwerne-kenhe akngeye-arlke. Anwerne kele renhe nhenhe areye anthetyeke maneke ware renhe atwetyale.” Kake Judah-kenhe areye mwerre angkerreke. \p \v 28 Ikwerenge tyerrtye Midian-arenye itne apmere itne-kenheke itwe-irreke. Kake ikwerenhe areyele Joseph renhe iperte-ngentyele tyarre-ineke imerte renhe sell-eme-ilemele silver 20-pele anthurreke. Yanhe-ngentyele tyerrtye arne antherrentye akngerre areye itne aletheke irreke Joseph renhe-arlke itne akngeke Egypt-werne. \p \v 29 Yanhe-ngentyele, Reuben alheke Joseph iperte-ngentyele tyarre-inetyeke, re areke iperte renhe imerte arrangkwe-arle aremele. Re anteme mantere ikwerenhe alterremele ahele-anthurre-irremele itneke. \v 30 Re anteme kake ikwerenhe areye-werne alpemele, itnenhe ileke, “Ayekaye! Nthakenhe-ame atyeye akweke anwerne-kenhe irreke nthenhe-ame re alheke? Ayenge akutne-arle nthenhe-werne-arle re alheke. Nthakenhe-ame ayenge irreye?” \p \v 31 Itne renhe tyernetyakenhe. Itne alhemele nanikute atwetyeke alheke itne-arle angkerreke-arteke. Itne renhe akngetye-alpeke, imerte mantere Joseph-kenhe nanikute alhweke-arleke akwerneke. \v 32 Itne imerte alpemele akngeye itne-kenheke iletyeke, itne mantere renhe ikwere imerneke. Itne imerte ikwere alakenhe angkemele, “Anwerne mantere nhenhe kutyeke arne artneke. Nhenhe akwele unte mpwareke ngkwenge alereke?” \p \v 33 Jacob-ele mantere alhengke-aremele, re angkeke, “Ayekaye! Mantere nhenhe-arle alere atyinhe-kenhe-arle. Kele apeke-arle akngwelye artnwerele renhe uthnemele arlkweke. Kele ilweke-arle rarle re. Itne-arle renhe alterremele uthnerrirreke.” \v 34 Jacob-ele anteme mantere ikwerenhe-arrpe anteme alterreke, akayale arrangkeke. Re anteme mantere urrperleke irrpeke, ahelheke arrernelhemele, alpmenyele anteme artelhemele alhwarrpe anthurre intetyame. Re ikwerele anemele akwete anthurre artnetyame. \v 35 Alere-arlke arelhe-arlke ampe ikwerenhe areye untetyeke ikwere-werne ikwerenge itne anerrirreke. Itne ingkirreke anthurre artnerrirreke. Itne renhe arrkernemele anthurre ntertelhe-iletyeke alkngwirretyeke mpwaremele-arlke re alere ikwerenhe-arle ilwekenge. Jacob alhwarrpe akwete aneke, anteme itneke angkeke, “Ayenge imperrirraye atyenge alereke artnetyekaye. Ayenge-arle akwete-arle akaye artnerle-anetyenhe ayenge ilwetyeke-atwetye ikwere ayenge interteke irretyeke irrerlknge areye-arle aneme-werne. Yanhe ikwere-arle ayenge nterte-irremele anetyenhe.” Arratye, yanhenge anteme Jacob alhwarrpe anetyarte arrule-ngentyele alere ikwerenhe Joseph-eke. \p \v 36 Nhenge Midian-arenye areyele Joseph akngeke Egypt-werne, itne Egypt-arteke irremele itne renhe sell-eme-ileke maneke artwe Potiphar arritnyeke. Kele Potiphar re akenhe artwe alartetye Pharaoh-ke-arle urrkapetyarte, Egypt-arenye areyeke akngerrepate atyeperre ikwere. Potiphar akenhe akngerrepate aneke thultye areyeke jail-le. \c 38 \s1 Ayeye nhenhe Judah-akerte arnemerre-arnemerre ikwerenhe Tamar uthene-akerte \p \v 1 Yanhenge Judah kake ikwerenhe areye imperle-alheke apmere arrpenhe-werne Canaan-enge. Re anetyarte artwe Hirah arritnyenge. Hirah akenhe apmere akweke-arenye-arle aneke, Adullam arritnye anekenge. \v 2 Nhenge Judah-ele apmere ikwerele anetyarte, re areke marle Canaan-arenye anyente re ahentye-aneke anewe aketyeke. Akngeye ikwerenhe Shua arritnye aneke. Kele artwe re marle renhe anewe akeke, ratherre apurte anteme inteke. \v 3 Ikwerenge anteme arelhe re atnerte-atnerte-irreke, re anteme ampe urreye akweke atnyeneke, Judah-ele anteme urreye akweke renhe Er arritnye antheke. \v 4 Kele awethe anteme re ampe urreye akweke arrpenhe atnyenemele Onan arritnye antheke. \v 5 Imerte urreye akweke arrpenhe anteme atnyenemele imerte Shelah arritnye anthemele. Judah akenhe apmere Kezib arritnyele-arle aneke ikwerele ureke. \p \v 6 Alere arrekwelenye Judah-kenhe Er amangkeke anteme, Judah-ele arelhe anteme ikwere ineke re anewe aketyeke. Tamar arritnye ikwerenhe aneke. \v 7 Kenhe Er akenhe artwe akurne-arle aneke. YAHWEH-ele renhe areke akurne mpwarerlenge, re anteme renhe ilwetyeke mpwareke. \p \v 8 Kele Er-arle ilwekenge anteme, akngeye ikwerenhe anteme angkeke atyeye ikwerenhe Onan-eke, “Kake ngkwinhe Er-ele alere atnyenetyakenhe-arle aneke. Unte kwenhe Tamar-enge intetyeke re ngkwenge ampe atnyenetyenhenge. Kele ampe yanhe re Er-kenhe-arle anetyenhe. Angkentye anwerne-kenhe-ngentyele-arle alakenhe.” \p \v 9 Kele Onan akenhe alakenheke ahentye anetyakenhe-arle aneke, alere yanhe-arle ikwerenhe anetyakenhenge. Re-arrpe itirreke, “Ayenge apeke Tamar-enge intemele, re apeke ampe atnyenemele, ampe rarle atyinhe anetyakenhe-arle aneme.” Kele re alhemele Tamar-enge aneke, kele re ikwerenge intetyakenhe-arle aneke. Alakenhenge-arle re atnerte-atnerte-irretyakenhe aneke re ampe atnyenetyakenhe aneke anewe ilwekarle ikwere-arlke. \v 10 YAHWEH ahele-irreke rarle Onan arekenge Tamar-enge intetyakenhenge. Re anteme Onan ilwetyeke mpwareke. \p \v 11 Judah anteme atere-irremele re-arrpe anteme angkeke, “YAHWEH apeke alere ingkernenye atyinhe anteme ilwetyeke mpwaretyenhe rarle Er uthene Onan uthene ilwetyeke mpwareke-arteke.” Re anteme alhemele Tamar-eke angkeke, “Alpaye ngkwenge-artweye atherre-werne imerte anemele itnekenge akwete anthurre. Artwe arrpenhe anewe aketyale. Atyenge alere Shelah kwenhe ampe urreye akweke ware-arle kele the ngenhe apayuthneme ikwere unte akarelhetyeke. Re amangkemele, unte renhe anewe aketyeke.” Kele Tamar re alpeke apmere ikwere-artweye atherre-kenhe-werne anetyeke. \p \v 12-14 Arrulenge arrpenhele anewe Judah-kenhe, ampe Shua-kenhe, ilweke. Judah-arle akaye-akerte aneke ipenhe re atyewe ikwerenhe Hirah uthene alherreke artwe urrkapentye akngerre ikwerenhe areye aretyeke. Itne alte yepe-yepe areye-kenhe akerrirretyame. Tyerrtye arrpenhele Tamar-eke ileke ampatye-ampatye ikwerenhe-arle Timnah-werne alheme yepe-yepe areye alte aketyeke. Re ayeye awemele arteke, re ahele-irreke Judah-eke re angkentye ikwerenhe atnyenetyakenhenge. Kenhe Shelah akenhe artwe anteme-arle irrekenge. Kele Judah-ele akenhe renhe anewe anthetyakenhenge. Kele re itirreke nthakenhe irretyeke. Re anteme mantere ikwerenhe ilywelheke rarle warlekwerte anekenge re imerte mantere alkarle anthurreke anteme irrpemele. Re anteme mantere akweke arrernemele inngerre ikwerenhe artelhemele renhe alhengke-arerrirretyakenhe anetyenhenge. Re anteme apmere Enaim arritnye-werne alheke, Timnah-werne atheke-arle anteme. Re ikwere irremele arteke arrernelheke iwerre itereke Timnah atheke ikwere. Judah-eke re akarelhetyame rarle anpere alhetyenheke. \p \v 15 Yanhe-ngentyele Judah anpere alheke Tamar-arle anetyamenge ikwerele. Re renhe areke imerte renhe alhengke-aretyakenhe-arle anemele rarle inngerre ikwerenhe artelhekenge imarteye re-arrpe anteme itirreke, “Angwenhe-arle-ame arelhe yanhe? The apeke renhe mane anthemele, re imerte atyengenge interle-apeke.” \v 16 Re akenhe itelaretyakenhe arelhe ampatye-ampatye ikwerenhe, Judah ikwere-werne alhemele ikwere angkeke, “Ayenge ahentye-aneme ngkwengenge intetyeke.” \p Kele re ikwere angkirtnerlenge, “Ayenge apeke ngkwengenge interlenge, iwenhe apeke renhe unte-arle ayenge antheme?” \p \v 17 Judah ikwere angkirtnerlenge, “Unte apeke atyengenge interlenge, the ngkwenge nanikute akweke-arle yerneme.” \p Kele Tamar anteme angkeke ikwere, “Kele mwerre. Kele iwenhe anteme unte ayenge anthetyenhe unte-arle angkentye ngkwinhe arratye apeke atnyenemele imerte nanikute renhe ayenge anthemele?” \p \v 18 Judah ikwere angkirtneke, “Iwenhe-ame ngenhe anthetyeke unte ahentye-aneme?” \p Re ikwere angkirtneke alakenhe, “Arne nhenge iltye-kenhe string-akerte ngkwinhe ayenge anthaye unte impatye ilentye akngerre ngkwinhe, atneme ngkwinhe-arlke.” Kele Judah-ele renhe iltye-kenhe impene antheke, atneme ikwerenhe-arlke. Kele ratherre apurte inteke anteme. Tamar atnerte-atnerte anteme irreke. \p \v 19 Kele Judah-arle alhekenge anteme, Tamar apmere-werne anteme alpeke. Re mantere inngerre ikwerenhenge ilywelheke, re imerte mantere rarle arrekwele irrpeke ikwere anteme irrpemele. \p \v 20 Judah alpeke apmere arratye nhenge-werne arntarnte-arentye akngerre areyele-arle yepe-yepe areye atnyenetyame ikwere-werne. Re nanikute akwerrke ineke atyewe ikwerenhe Hirah imerte renhe anthemele ileke, “Nhenhe akngaye imerte arelhe arriwele-arle aneme nhenge anthemele Enaim-eke. Iltye-kenhe uthene atneme uthene atyinhe inetyeke alhaye ikwerenge-ntyele imerte atyenge akngetye-alpemele” Kele Hirah re alheke Enaim-werne ikwere arerle-apemele, re akenhe renhe aretyakenhe-arle. \v 21 Re artwe areye tnerlte-anetyamenge-arle areye apayuthneke, “Nthenhe-ame arelhe nhenge nhenhele-arle anetyarte, unte itelareme maneke-arle artwenge intentye akngerre nhenge?” \p Itne ikwere angkirtneke, “Arelhe akurne re-arteke-arle nhenhe arrangkwe-arle.” \p \v 22 Kele Hirah-ele nanikute akwerrke renhe akngirtneke Judah-werne, imerte angkemele, “The kwenhe arelhe ikwere arrangkwe areke. Artwe nhakwe areyele atyenge ileke arelhe akurne alakenheke-arle arrangkwe-arle nhenhe.” \p \v 23 Judah akenhe ikwere angkerlenge, “Kele unte unthetyeke alheke ikwere nanikute nhenhe anthetyenhenge tharle ngenhe ileke-arteke. Awethe ikwere alpetyale. Unte apeke alpemele, arrpenhe areyele ilernenhe arrkentye-arle-ileme.” \p \v 24 Atnyentye arrpe-anenhe ipenhe artwe urrpetye apetyemele Judah-eke angkeke, “Aye! Ampatye-ampatye ngkwinhe nhenge Tamar akurne-irreke re kwenhe atnerte-atnerte anteme. Re apeke-arle artwenge intetyarte maneke-ante atheke.” \p Kele Judah ahele anthurre irremele angkeke itneke, “Alherlte-iwaye renhe inetyeke imerte atyenge-werne akngetyemele imerte anwerne renhe arnele atwetyenhenge iperte-werne atheke!” \p \v 25 Kele itne alherlte-iwemele renhe inetyeke. Itne apmere ikwerenheke irretye-alherlenge, re itnenhe ayakemele ileke, “Urrekaye, the angkentye yernetyeke ahentye-aneme ampatye-ampatye atyinhe Judah-werne. Arne iltye-kenhe nhenhe-arlke atneme nhenhe-arlke akngaye ikwere imernetyeke. Renhe imerte apayuthnemele arne angwenhe-kenhe nhenhe areye. Ayenge-arle arne nhenhe areyeke artweyenge-arle inteke. Alakenhenge-arle ayenge atnerte-atnerte.” \p \v 26 Artwe itne atneme uthene arne iltye-kenhe uthene Judah-eke imerneke, re arne ikwerenhe areye arratye alhengke-areke. Re artwe itneke angkeke, “Ayenge-arle akurne anthurre-arle Tamar akenhe arelhe mwerre. The kwenhe alere atyinhe Shelah renhe anthetyakenhe, arrule-arle the renhe alhilekeke.” Re anteme Tamar apmere ikwerenhe-werne akngirtneke re ikwerenge awethe intetyakenhe aneke, arrangkwe. \p \v 27 Atnyentye six-pele-iperre, Tamar-ele kele akweke atnyenetyeke anteme irreke. Arelhe arrpenhe ikwerenge aneke. Re itelareke Tamar-ele-arle ampe akweke atherre atnertele atnyeneke. \v 28 Kele akweke ratherre intemenge, iltye akweke anyente-urrke arrateke. Arelhe re ampe akweke nhenhe mantere athethekele ayerneke iltye ikwerenhe. Re Tamar-eke angkeke, “Ampe akweke nhenhe apele arrekwele inteke-arle.” \v 29 Kele ampe akweke re akenhe iltye atnerte Tamar-kenheke irrpirtnerlenge. Kele ampe akweke arrpenhe rarle arrekwele arraterlenge. Arelhe re imerte ikwere angkemele, “Aye! Unte-arle arrekwele arrateke kake ngkwinhenge arrekwele-arle.” Itne renhe Perez arritnye antheke alakenhe ileme, “Unte-arle arrekwele arrateke.” \v 30 Kele ampe akweke arrpenhe anteme arrateke, mantere athethekele-arle iltye ayerneke re. Itne renhe Zerah arritnye antheke. \c 39 \s1 Ayeye nhenhe Joseph uthene anewe Potiphar-kenhe uthene-akerte \p \v 1 Arrule anthurre nhenge Joseph-arle kake ikwerenhe areyele maneke antherreke tyerrtye arne antherrentye akngerre areyeke, itne renhe apmere Egypt-werne akngerlte-iweke. Itne artwe akngerre Potiphar arritnyeke renhe antheke. Potiphar re akenhe thultye-arteke-arle urrkapetyarte Pharaoh Egypt-arenyeke. Re akngerrepate atyeperre aneke urrkapentye akngerre areyeke-arlke urrkapentye akngerre Pharaoh-kenhe areyeke-arlke. Urrkapentye akngerre itnekenhe thultye-arteke areyele Pharaoh ilpemele. \v 2 Joseph re urrkapetyarte Potiphar ikwerenhe apmerele, artwe re Egypt-arenye ikwere. Yanhe ikwerele ureke akenhe YAHWEH-elarle renhe arntarnte-aretyarte. Joseph re kele mwerre anetyarte. \p \v 3 Potiphar-ele areke Joseph-arle mwerre urrkapetyarte. Potiphar-ele itelareke YAHWEH-elarle Joseph arntarnte-aretyarte Joseph-arle mwerrantye urrkapetyartenge. \v 4 Potiphar re akenhe akangkentye anthurre-arle aneke Joseph-eke renhe ileke, “Joseph, unte kwenhe urrkapentye akngerre mwerre anthurre. Kele unte-ante anteme ayenge arntarnte-aretyeke the ngenhe apmere atyinheke akngerrepate arrerneme, atyenge-artweye areyeke uthene urrkapentye akngerre atyinhe areyeke-arlke. Lyete-ngentyele unte arne ingkirreke atyinhe areye urrkapentye akngerre arrpenhe atyinhe areyeke-arlke akngerrepate anemele arntarnte-aretyeke.” \v 5 Yanhe-ngentyele, Joseph-ele Potiphar-eke-artweye areye-arlke arne ingkirreke ikwerenhe areye-arlke arntarnte-aretyarte. YAHWEH Joseph-enge anerle-anetyarte, alakenhe ikwerenge Potiphar-eke-artweyele arne atningke inerrirrekenge. Apmere ikwerenhele, YAHWEH-ele arne areye merne-arlke atningke-akerte lyapelhe-ileke. \v 6 Alakenhe ikwerenge-arle Potiphar-ele Joseph ingkirreke anthurreke akngerrepate mpwareke. Potiphar kele akngerre itirretyakenhe-arlke anetyale. Re itirretyarte-ante merne iwenhe-arteke ware arlkwetyeke. \s1 Ayeye nhenhe Potiphar-elarle Joseph jail-ke akwerneme-akerte \p Joseph akngerre lterrke, mwerre akngerre anthurre aneke. \v 7 Kenhe anewe Potiphar-kenhele renhe ntertele aretyarte ikwere itirremele-arlke. Arlte anyentele re renhe ileke, “Joseph apetyaye, atyengenge intetyeke.” \p \v 8 Kenhe Joseph akenhe ayene-ilelheke, renhe awemele angkerlenge, “Arrangkwe, ayenge-arle ngkwenge intetyeke kwenye-arle! Ngkwenge anewe kwenhe akngerrepate atyinhe. Re ayenge arne ingkirreke anthurre ikwerenhe-arle antherlenge arntarnte-aretyeke. \v 9 Ayenge urrkapentye ingkirreke ikwerenhe areyeke akngerrepate. The kwenhe akngerrepate arrpenhe atnyenetyakenhe. Ngkwenge anewele kwenhe ayenge arne ingkirreke anthurre ikwerenhe antheke. Re kwenhe atyenge-ketye alengke-iwelhetyakenhe. Unte kwenhe ikwere anewe. Ngenhe-ante kwenhe re ayenge anthetyakenhe. Ayenge apeke ngkwengenge intemele, kele akurne anthurre-arle alakenhe, ayenge Ngkarte-ketye-arle akurne irreme.” \p \v 10-11 Arlte arrpe-anenhele Joseph apmere Potiphar-kenhe-werne alhetyarte urrkapetyeke. Kenhe arlte arrpe-anenhele akenhe anewe Potiphar-kenhele Joseph apayuthnetyarte ikwerenge intetyeke. Re akenhe apale-iknge angkerlenge ikwerenge ayene-ilelhemele. Re ikwere akangkwe-irretyakenhe anetyarte ikwere itwele-arle anetyakenhe. Arlte anyentele re alheke apmere Potiphar-kenhe-werne urrkapetyeke. Re anyente anthurre urrkapetyame. Artwe arrpenheke-arlke arrangkwe. \v 12 Yanhe-ngentyele, anewe Potiphar-kenhe apetyemele renhe tyartenge tyarre-ineke. Re renhe awethe apayuthneke, “Unte-ame atyenge inteme?” Joseph ikwere-ketye intwarre-irreke, tyarte ikwerenhe akenhe alterrelherlenge-arle. Joseph apmere ikwere-ketye alwirremele unteke. Kenhe arelhe re akenhe tyarte Joseph-kenhe atnyeneke. \v 13-15 Nhenge Joseph-ele tyarte renhe impemele apmerenge arratemele unteke, arelhe re ahele-irremele arnterre anthurre arlkeke urrkapentye akngerre akethele tnetyamenge areyeke. Itne kwene-werne apetyemele, re itneke angkeke, “Tyarte nhenhe araye! Artwe Hebrew nhenge-kenhe anewe atyinhele-arle akngetyeke nhenge. Re apeke-arle renhe nhenhe-werne akngetyeke anwernenhe apurele-anthetyenhenge. Artwe rarle apetyeke nhenhe-werne urrkapetyeke, re ayenge ileke ikwerenge intetyeke. Ayenge arlkemele the renhe alwerneke. Re atere-irremele tyarte ikwerenhe imperle-alheke. Nhenhe akwele araye!” \p \v 16 Arelhe re tyarte renhe akwete atnyeneke, re akarelhetyame anewe ikwerenhe apetyalpetyeke. \v 17 Anewe ikwerenhe apmere-werne apetyalperlenge, re ikwere ileke nthakenhe-akenhe anthurre-arle re ileke urrkapentye akngerre areye nhenge areyeke. Re anewe ikwerenheke ileke, “Artwe Hebrew urrkapentye akngerre nhenge Joseph, unte-arle akngetyeke nhenge, re apmere kwene-werne apetyeke, ayenge apurele-anthetyeke aneke. \v 18 Re angathe-irrerlenge ayenge anpetyeke, ayenge arnterre arlkeke, imerte renhe alwernemele. Re apmere-ngentyele atere unteke, tyarte ikwerenhe iwerle-alhemele. Nhenhe akwele!” \p \v 19 Nhenge pwathe Joseph-kenhe Potiphar-ele nhenhe awekenge, re ahele anthurre irreke ayeye warele ileke awemele. \v 20 Re thultye ikwerenhe areye ileke Joseph-eke alhetyeke renhe re jail-ke akwernetyenhenge. Yanhe ikwere-arle itne tyerrtye areye akwernetyarte itne apeke Pharaoh-eke akurne-irrerlenge. Thultye areyele Joseph ineke imerte renhe jail-ke akwernemele. Re ikwerele akwete anthurre anetyarte. \p \v 21 Kenhe YAHWEH akenhe Joseph-enge akwete-arle aneke, re jail-le anerlenge, ikwere mwerre anthurre-arlke anemele. Jail kwene ikwerele thultye akngerrepate anetyarte re thultye arrpenhe areyeke-arlke akngerrepate re anetyarte tyerrtye apeke alwirreketye akwele. Kenhe thultye re akenhe Joseph-eke ahentye-arle aneke YAHWEH-arle ikwerenge anekenge. \v 22 Thultye akngerrepatele Joseph akngakeke ayernentye akngerre arrpenhe areye arntarnte-aretyeke. Thultye re Joseph ileke, Joseph-ele itnenhe arntarnte-areke jail kwenenge. \v 23 Arratye apelaye, YAHWEH-arle Joseph-enge aneke-arle. Nhenge re ayernentye akngerre areye arntarnte-aretyamenge, alakenhenge anteme thultye re itirretyakenhe anetyarte. Nhenge Joseph-arle jail-le anetyartenge, ikwere akurne-irretyakenhe aneke. \c 40 \s1 Artwe atherrele Joseph apayuthneme arratye iletyeke nthakenhe-arle altyerre ikwere-atherrenhenge irrekeke \p \v 1-2 Ikwere ipenhe, Pharaoh urrkapentye akngerre ikwerenhe atherreke ahele-irreke ratherre-arle akurne mpwarekenge. Urrkapentye akngerre anyentele ikwere ngkwarle-arle akngetyetyarte. Arrpenhe re akenhe ikwere merne mpwarentye akngerre-arle. Alakenhe-arle urrkapentye ikwere-atherrenhe aneke. \v 3 Kele-arle Pharaoh urrkapentye akngerre ikwerenhe atherreke ahele-irrekenge, re renhe-atherrenhe jail-ke akwerneke Joseph-eke-arleke. Re thultye ileke renhe-atherrenhe kwene ikwerele atnyenetyeke ilengareke-atwetye. \v 4 Thultye akngerrepatele Joseph ileke, “Artwe nhenhe atherre arntarnte-araye.” Kele, Joseph-ele renhe-atherrenhe arntarnte-areke arruleke-atwetye. \p \v 5 Ingwe anyentele, itne ingkirreke ankwe-arle intekenge, artwe ratherre altyerre atherre areke, artwe nhengele Pharaoh Egypt-arenye areyeke-arle ngkwarle inetyarte, kenhe arrpenhele-arle merne-arle itetyarteke. Ratherre altyerre arrpenhe atherre areke. \v 6 Ingweleme anteme Joseph alheke ikwere-atherre-werne. Rarle areke-arle inngerre arrpenhe anthurre-arle ratherre atnyenekenge. Re akutne aneke iwenhenge-arle ratherre inngerre alhwarrpe alakenhe anekenge. \v 7 Kele, Joseph-ele renhe-atherrenhe apayuthneke, “Iwenhenge-ame mpwele inngerre arrpenhe anthurre lyete aneme?” \p \v 8 Artwe ratherre ileke, “Ingwele ilerne kwenhe altyerre akurne areke, arne iwenhe apeke renhe areke. Ilerne akutne iwenhe ilerne-arle arekeke angwenhele-ame ilerneke iletyenhe?” \p Joseph-ele ikwere-atherre ileke, “Ngkartele-ante kwenhe mpweleke ileme nthakenhe-arle altyerre re ileme. Kele atyenge ilaye nthakenhe-arle mpwele altyerre areke.” \p \v 9 Kele, artwele Pharaoh ngkwarle-arle akngetyetyarte re ileke, “Altyerre atyinhenge the areke arne kripethe lyaperlenge ahelhe-ngentyele. \v 10 Walye urrpetye lyapeke arne kripethe ikwerenge-ntyele. Arne re lyapemele arteke kele antethe mwerre-arle arraterlenge. Tharle aretyame lyaperlenge, merne annge itne mpenge anteme irreke. \v 11 The annge kripethe itnenhe inemele arterte-ileke ngkwarle mpwaremele tyampite-ke thelemele. The tyampite renhe Pharaoh-werne akngemele antywetyeke anteme. Alakenhe-arle the altyerre atyinhenge areke. Iwenhe-ame alakenhe ileme?” \p \v 12 Joseph-ele ikwere ileke, “Tharle ngkwenge ileme iwenhe-arle unte areke. Kripethe walye urrpetye itnenhe ileme arlte urrpetye. \v 13 Arlte ingwenthe-ngentyele, Pharaoh ngkwenge apetyeme ngenhe jail-ngentyele tyerretyeke unte ikwere urrkapetyenhenge. Urreke unte metye-metyeke irrpetyenhenge unte renhe ngkwarle anthetyarte. Alakenhe-arle unte renhe ngkwarle awethe antherle-anetyenhenge. \v 14 Kele ngenhe ipmentye ayweperlenge, atyenge alkngwirretyale. Atyenge mwerre anaye, Pharaoh-eke ilaye nthakenhe-arle atyenge irreke re ayenge jail-ngentyele tyerrelhe-iletyenhenge. \v 15 Ikwere ilaye arrule anthurre, ayenge kwenhe Egypt-werne akngetyeke apmere atyinhe Hebrew areye-arle anemenge-ntyele. Ikwerenge, kele the kwenhe Pharaoh-eke apale mpwaretyakenhe, ayenge tyerrtye areyele jail-ke akwernekenge.” Alakenhe-arle Joseph-ele artwe ikwere ileke. \p \v 16 Artwe arrpenhele Pharaoh-eke-arle merne itetyarte, re aweke Joseph-ele ilerlenge artwe arrpenhe nhenge akenhe altyerre re anteme itirreke Joseph-elarle mwerrantye altyerre renhe ilekenge athene. Kele re Joseph-eke angkeke, “The kwenhe altyerre areke ingwele. Altyerre atyinhenge the urtne urrpetye areke akaperte atyinheke-arleke. \v 17 Urtne itnekenge merne akngerre anthurre aneke mpenge areye tharle iteke Pharaoh-eke akwele. Kenhe thipe areyele-arle akenhe merne itnenhe arlkwerlenge urtne akertnenye-ngentyele. Nthakenhe-arle-ame alakenhe ileme?” \p \v 18 Joseph-ele ikwere ileke, “The ngkwenge ileme nthakenhe-arle altyerre re ileme. Urtne urrpetye itne ileme arlte urrpetye-arle. \v 19 Arlte ingwenthe iperre, Pharaoh ngkwenge antangketyenhe. Re anteme artwe ikwerenhe areye ileme ngenhe akaperte ultaketyeke imerte arneke irlpare arrernemele tyerrtye ngkwinhe! Thipe areyele anteme tyelke areye arlkwetyeke apetyeme tyerrtye ngkwinhe-ngentyele!” Alakenhe-arle ikwere Joseph-ele ileke. \p \v 20-22 Ayeye nhenhe Joseph-elarle ileke-arle arratye-arle. Kele arlte urrpetye iperre Pharaoh-ele ileke urrkapentye akngerre ikwerenhe areye thultye areye-arlke merne akngerre arlkwetyeke apetyewarretyeke Pharaoh ikwerenhe ampe akweke-arle re inteke arlte-arle anekenge. Itne-arle merne arlkwetyamenge, Pharaoh-ele thultye areye ileke artwe renhe-atherrenhe inetyeke, ngkwarle-arle ikwere anthetyarte nhenge uthene merne-arle itetyarte nhenge uthene. Artwe ratherre apetyeke, re arrekwele ipenhe ileke “Yewe, unte apele apetyalpetyeke atyenge ngkwarle akngetyerle-anetyeke.” Kele, artwe re ikwere ngkwarle akngetyetyarte. Pharaoh-ele imerte artwe arrpenhe nhenge ilemele, “The ileme thultye atyinhele ngenhe atwetyeke.” Re anteme thultye ikwerenhe areye uterneke renhe akaperte ultaketyeke imerte tyerrtye ikwerenhe arneke-arleke irlpare arrernemele. Arratye Joseph-elarle ileke-arteke anthurre aneke. \v 23 Artwe arrekwele iperre re, ngkwarle-arle akngetyarte re, rarle alkngwirreke-arle Joseph-eke jail kwenele-arle re anemeke. Artwe yanhe re akenhe Joseph itelaretyakenhe Pharaoh-eke iletyakenhele. Joseph re anteme jail-ele akwete kwenele aneke. \c 41 \s1 Pharaoh Egypt-arenyele altyerre areme \p \v 1 Joseph jail-ele aneke awethe year atherreke-atwetye. Rarle jail-ele akwete aneke Pharaoh Egypt-arenyele altyerre areke. Alakenhe-arle re altyerre areke: re areke rarle tnerle-anetyame kwatye lhere akngerre Nile arritnyele. \v 2 Re pweleke antere akngerre seven-pele kwatye kweneke areke. Itne akenhe mwerre anthurre aneke antere akngerre areye. Pweleke itne akwele kwatyenge arratemele atherrke akwele arlkwerlte-apetyame lhere iterele akwele. \v 3 Re altyerre akwete arerle-anemele areke pweleke ngkwerne-ngkwerne arrpenhe seven-pele awethe kwatye kweneke. Pweleke nhenhe itne akenhe ngkwerne-ngkwerne anthurre aneke akurne anthurre itne. Itne kwatye-ngentyele arratewarremele tnerrirreke pweleke antere akngerre itneke itwele lhere iterele. \v 4 Yanhe-ngentyele pweleke ngkwerne-ngkwerne itne pweleke antere akngerre itnenhe arlkwerrirreke. Kele Pharaoh re akenhe ankwenge-ntyele akeme-irremele aneke anteme. \p \v 5 Pharaoh re awethe ankwe-irrirtneke imerte altyerre arrpenhe-arle aremele. Altyerre ikwerenge re areke arne altyeye-arteke lyaperlenge. Altyeye arrpenhenge re areke merne alangkwe-arteke seven-pele lyaperlenge, itne akngerre anthurre aneke mwerre akngerre-arle. \v 6 Altyeye arrpenhe akenhe lyapeke arrpenhe ikwere itwele, altyeye nhenge alangkwe mwerre akngerre-apenhe anthurre areye-akerte-arle. Alangkwe seven-pele anthurre aneke altyeye anyente ikwerele. Rlke urinpe akngerrele werneke ikngerre-ngentyele, imerte arne altyeye itnenhe ampemele. \v 7 Altyeye seven-pele antyerrke itne altyeye mwerre arrpenhe areye arlkweke. Kele Pharaoh re ankwenge-ntyele akeme-irreke anteme. Re anteme re-arrpe angkeke, “Ayekaye! The altyeye-arteke areye areke akwele, kenhe the akenhe altyerre ware-arle areke!” \p \v 8 Ingweleme anteme, Pharaoh akngerre anteme itirreke nthakenhe-arle altyerre re ileme. Re ayeye yerneke artwe altyerre ilenhe-ilenhe areyeke, ngangkere areyeke-arlke renhe aretyeke apetyetyenhenge. Itne apetyewarreke, re itneke ileke nthakenhe anthurre-arle re altyerre areke. Re anteme itnenhe apayuthneke, “Iwenhenge-ame the altyerre nhenhe atherre areke? Iwenhe ikwerenge?” Itne akenhe itelaretyakenhe-arle aneke nthakenhe Pharaoh-eke iletyeke. \p \v 9 Yanhe-ngentyele anteme, urrkapentye akngerre anyente anteme apetyeke Pharaoh ikwere-werne, anyente nhenge ikwere-arle ngkwarle akngetyetyarte nhenge, Joseph-enge-arle jail kwenele aneke, re Pharaoh ileke, “Ayenge akurne. The ngkwenge arrekwele iletyakenhe irreke, ayenge kwenhe alkngwirreke-arle. \v 10 Unte-ame itelareme unte atyenge uthene urrkapentye akngerre arrpenhe uthene nhenge ilerneke ahele-irreke, ngkwenge merne itentye akngerre nhenge? Unte ahele-irremele ilernenhe jail-ke akwerneke. Kwene-arle jail-ele anekenge, thultye akngerrepatele ilernenhe arntarnte-aretyarte yanheke. \v 11 Ingwe anyentele, ilerne altyerre arerle-anerreke. Altyerre atyinhenge the merne annge areye lyaperlenge areke. Arrpenhe re akenhe merne areye-arle urtnele aneme-arle altyerre areke. Ilerne akutne aneke nthakenhe-arle altyerre itne ilekeke. \v 12 Yanhe ikwerele ureke, artwe Hebrew anyente uthene-arle akenhe anwerne jail-ele aneke. Rarle akenhe Potiphar-eke urrkapetyarte, thultye akngerrepate. Ilerne anteme altyerre ilerne-kenhe-akerte ileke ikwere, re imerte ilerneke arratye-arratye-ilemele. \v 13 Re ilerneke ileke akenhe kele arratye anthurre rarle aneke. Unte ayenge tyerrelhe-ileke jail-ngentyele ayenge urrkapetyenhenge, the ngkwenge akwetethe ngkwarle akngetyerle-anetyenhenge. Artwe arrpenhe nhenge ngkwenge merne itentye akngerre nhenge, unte-arle renhe atweke-arle. Alakenhe renhe-arle artwe Hebrew re ilerneke arrekwele ileke. Unte apeke renhe apayuthnemele re imerte apeke ngkwenge altyerre ngkwinhe iletyeke.” \p \v 14 Iparrpe anthurrele Pharaoh-ele ileke artwe urrkapentye akngerre ikwerenhe areyeke alhetyeke Joseph jail-ngentyele tyerretyeke. Itne alhemele iparrpe renhe tyerreke. Urreke re Pharaoh aretyenhenge, Joseph althelhemele, alhewelhemele, mantere mwerreke-arlke irrpeke. Re imerte alhemele apmere Pharaoh-kenhe-werne, akngerre anthurre-arle akenhe apmere, re imerte ikwerenge arrekwele tnemele. \p \v 15 Pharaoh ikwere angkeke, “Ingwele the altyerre atherre areke, arrpenheke arrangkwele atyenge iletyeke nthakenhe-arle altyerre ratherre ileme. The ngenhe apetyetyeke ileke tyerrtye areyele-arle atyenge ileke ngenhe altyerreke apayuthnetyeke, unte anteme ileme iwenhe apeke-arle altyerre re aneke nthakenhe apeke. Arratye-ame alakenhe?” \p \v 16 Joseph ikwere angkirtneke, “Ayenge kwenye! Tharle ngkwenge altyerre ngkwinhe-akerte iletyeke arrangkwe-arle, kenhe Ngkartele-ante-arle ileme unte akangketyenhenge.” \p \v 17 Kele Pharaoh Joseph-eke angkeke, “Alakenhe-arle the altyerre atyinhenge areke: Altyerre atyinhenge, the areke ayenge kwatye iterele tnerle-anerlenge, lhere akngerre Nile-le. \v 18 The imerte aremele pweleke seven-pele anthurre kwatye kwenele tnerlte-anerlenge. Itne antere akngerre, mwerre anthurre aneke. Pweleke itne kwatyenge arratewarremele atherrke arlkwerlte-apeke. \v 19 The imerte aremele pweleke seven-pele awethe kwatye kwenele tnerlte-anerlenge. Itne akenhe ngkwerne-ngkwerne anthurre areye-arle aneke akurne areye. The kwenhe pweleke alakenhe arrekwelenge apmere Egypt-nge aretyakenhe. \v 20 Kele imerte pweleke ngkwerne-ngkwerne itne kwatyenge arratewarremele pweleke antere akngerre itnenhe arlkwerrirremele. \v 21 Ayenge itirrekeke-athene pweleke ngkwerne-ngkwerne itne-arle akwele antere akngerre irretyenheke pweleke antere akngerre itnenhe arlkwemele, kenhe arrangkwe-arle. Itne akenhe ngkwerne-ngkwerne akwete-arle aneke itne-arle kwatye kwenele arrekwele aneke-arteke. Yanhe-ngentyele ayenge akarre anteme irreke. \p \v 22 “Yanhe-ngentyele ayenge ankwe-irrirtneke, the imerte altyerre arrpenhe anteme-arle aremele. Altyerre ikwerenge the areke altyeye areye-arteke lyaperlenge. Arne altyeye ikwerele aneke alangkwe seven-pele anthurre, itne akenhe aneke alangkwe akngerre-apenhe mwerre anthurre areye arne altyeye mwerrele. \v 23 Altyeye arrpenhe lyapeke alangkwe-arteke, arne ikwerenge arlenge kwenye. Re akenhe alangkwe seven-pele ante-arle atnyeneke. Rlke urinpele ikngerre-ngentyele wernemele itnenhe ampeke. Itne antyerrke irreke, akurne ingkirreke. \v 24 Yanhe-ngentyele, alangkwe akurne itne alangkwe mwerre itnenhe seven-pele arlkwerrirreke. Ayenge imerte akarre anteme irremele. Ingweleme anteme the ngangkere areyeke ileke. Itne altyerre atyinhe atyenge iletyakenhe aneke itne-arle altyerre nhenhe atherreke apatewarrerlenge-arle.” \p \v 25 Joseph-ele Pharaoh ileke, “Pweleke areye-arlke altyeye areye-arlke-arle unte altyerre ngkwinhenge areke, itne kwenhe angkentye Ngkarte-ngentyele. Re kwenhe ngkwenge iletyenhe nthakenhe-arle re apmere nhenhe iletyenhe. \v 26-31 Yewe, arratye apelaye! Pweleke seven pele uthene altyeye akngerre-apenhe uthene unte altyerre areke, ileme Ngkartele-arle ngenhe merne arunthe akngerre anthetyenhe year seven-peleke-atwetye. Ikwerele ureke, tyerrtye areyele merne arunthe Egypt-nge arlkwetyenhe. Kele pweleke ngkwerne-ngkwerne seven-pele arrpenhe nhenge areye altyeye antyerrke seven-pele-arlke unte altyerrenge areke-arlke rlke urinpele-arle itnenhe werneke ampemele, ileme Ngkartele ngkwenge imernerle-aneme re awethe merne lyapelhe-iletyeke arrangkwe-arle year seven-pele awetheke-atwetye. Tyerrtye ingkirreke alkngwirrewarretyenhe year mwerre arrpenhe areyeke, itne anteme angayakwe anetyenhe. Itne anteme angketyenhe, ‘Anwerne kwenhe merneke arrangkwe anetyenhe apmere akurne nhenhele! Anwerne ingkirreke angayakwe ilwetyenhe-aye!’ Yewe, akurne anthurre akwele anetyenhe merne-arlke year seven-peleke arrangkwe anemele. \v 32 Ngkartele ngkwenge altyerre atherre imerneke nthakenhe-arle re iletyenheke. Iwenhe-arle unte altyerre ngkwinhenge areke kwenhe arratye anetyenhe. Ngkarte-arle akaltye-arle aneke merne areye-akerte. Urreke anteme Ngkartele merne anthetyenhe year seven-peleke-atwetye. Yanhe-ngentyele merne awethe lyapetyeke arrangkwe anteme anetyenhe, arrangkwe anetyenhe year seven-pele awetheke-atwetye.” \p \v 33 Yanhe-ngentyele Joseph-ele Pharaoh ileke, “Ayenge awaye! Artwe anyente inaye akngerrepate-arle anetyenhe, artwe akaperte arratye, tyerrtye nhenhe areyeke-arle akngerrepate anetyenheke. Rarle itelaretyenheke nthenheke merne arunthe arrernetyeke uterne seven peleke itne lyaperlte-anetyeke. \v 34 Artwe arrpenhe areye-arlke inaye itne akngerrepate areye anetyenhenge apmere arrpe-anenheke. Itnenhe ilaye tyerrtye areye-ngentyele merne inetyeke year seven peleke-atwetye lyaperlenge-arteke. Ingkirrenyeke inetyale, akweke ware. Itne apeke annge yakwethe five-pele apeke atnyenerlenge, anyente ware inaye itneke-ngentyele. Alakenhe itneke-ngentyele annge areye inaye. \v 35 Merne ingkirreke akngerrepate areyele-arle tyerrtye areye-ngentyele ineme year seven-pele ikwerele, itnenhe ilaye apmere warle akngerre areyeke arrernetyeke. Itnenhe ilaye arntarnte-aretyeke year seven-pele ikwerele tyerrtye areye angayakwele apeke anyelknge ineketyenge, merne-arle lyapetyakenhenge. \v 36 Ikwerele ureke merne Egypt-nge lyapetyakenhenge, akngerrepate areyele itnenhe akweke-ame-akweke ware anthetyeke itne angayakwe-irreketyenge. Alakenhenge-arle apmere akurne-irreketyenge merneke arrangkwenge.” Alakenhe-arle Joseph-ele Pharaoh ileke. \s1 Pharaoh Egypt-arenyele Joseph akngerrepate arrerneme tyerrtye ingkirrekeke apmere Egypt-elarle anemeke \p \v 37 Nhenge Joseph-ele ileke altyerre uthene merne uthene-akerte, Pharaoh Egypt-arenye tyerrtye ikwere urrkapentye akngerre areyele-arlke renhe awerrirremele, itne ingkirreke mwerre angkerreke Joseph-arle itirrentye mwerre atnyenemenge. \v 38 Yanhe-ngentyele, Pharaoh-ele urrkapentye akngerre ikwerenhe areye ileke, “Artwe arrpenhe apeke Joseph-arteke mwerre anetyakenhe, arrangkwe-arle Ngkartele-arle renhe utnenge lterrke-arle anthekenge!” \p \v 39 Pharaoh imerte Joseph-eke angkemele, “Ngkartele kwenhe ngkwenge ileke mwerre-arlke akurne-arlke-arle anetyenheke anwerneke. Alakenhenge kwenhe unte akaltye anthurre aneme tyerrtye arrpenhe areye-arteke kwenye. Utnenge Ngkarte-kenhe ngkwengenge anepaneme. \v 40-41 Lyete the ngenhe tyerrtye ingkirrekeke apmere Egypt-ele akngerrepate mpwareme. Ayenge-ante-arle ngkwenge akngerrepate anetyenhe. Tyerrtye atyinhe areye-arle atyenge akangkwe-irrentye akngerre-arle, itne-arle ngkwenge akangkwe-irretyenhe unte itnenhe ilerlenge.” Alakenhe-arle Pharaoh-ele Joseph ileke. \v 42 Kele Pharaoh-ele iltye-kenhe ikwerenhe ilyweke iltye ikwerenhe-ngentyele, iltye-kenhele mpwaretyarte tyerrtye ingkirrekeke imernetyeke re apele akngerrepate aneme. Iltye-kenhe ikwerele akenhe aneke arlkenye Pharaoh-kenhe. Kele re irlweke-arle ipenhe, re Joseph iltyeke-arleke arrerneke, re anteme Joseph mantere mwerre areye antheke irrpetyeke, re imerte ite-kenhe gold antheke re arrernelhetyeke. \p \v 43-45 Pharaoh-ele Joseph ileke, “Ayenge-arle Pharaoh! Kele lyete-ngentyele tyerrtye nhenhe areye ngkwenge akangkwe-irretyeke unte itnenhe ilerlenge. Unte apmere arrpe-anenhe-werne alhetyeke nhenhe Egypt-nge unte iletyeke itne merne lyapelhe-iletyeke itneke nthakenhe apeke itne iletyeke. Urreke itne arne apeke lyapelhe-iletyenhenge, arne iwenhe apeke arrpenhe renhe areye mpwaretyenhenge, itne ngenhe apayuthnetyekeke-amparre. Itne apeke ngenhe apayuthnetyakenhe itne arneke arrangkwe mpwaretyakenhe merne lyapelhe-iletyeke arrangkwe-arle. The ngenhe arritnye arrpenhe antheme. Lyete-ngentyele ngkwinhe arritnye Zaphenath-Paneah anteme, alakenhe ileme “Ngkarte angkemele aneme.” The anteme ngenhe arelhe Asenath arritnye antheme, ngkwenge anewe anetyeke. Re kwenhe ampe Potiphera-kenhe, re arrawe-irrentye akngerrepate itnekenhe-arle aneke apmere On-ele.” Yanhe-ngentyele, Pharaoh-ele Joseph ileke nanthele tyarre-inentye akngerre ikwerenheke antyerle-alhetyeke, thultye akngerrepate-kenheke-arleke. Re ileke tyerrtye areye nanthele tyarre-inentye akngerre Joseph-kenhe arrekwelele alhetyeke ingkernele-arle apetyetyamenge. Nhenge artwe areye-arle alhetyemenge, itne tyerrtye areyeke arlkeke, “Arrantherre ingkirreke artepe arrernelhaye akngerrepate-arle apetyemenge!” Yanhe-ngentyele, tyerrtye areyele kele Joseph itelarerrirreke, rarle akngerrepate aneke. \p \v 46 Nhenge Pharaoh-elarle Joseph akngerrepate mpwareke tyerrtye Egypt-arenye areyeke, Joseph akenhe artwe apmerrke year 30-pele ware-arle aneke. Yanhe-ngentyele, re apmere Pharaoh-kenhenge imperle-alheke apmere arrpe-anenhe-werne Egypt-ele aneme-werne rarle apmere ingkirreke aretyeke re akngerrepate aneke. \v 47 Joseph apmere arrpe-anenhele unthetyarte, re unthemele akwete aneke year seven-peleke-atwetye. Ikwerele ureke, merne akngerre anthurre lyapeke apmere arrpe-anenhele tyerrtye areyele merne annge akemele anyentelhe-ilemele Joseph antheke. \v 48 Joseph urrkapentye akngerre ikwerenhe areye-akerte alheke apmere arrpe-anenhe-werne, itne merne arrpenheme inemele tyerrtye areye-ngentyele akngirtneke apmere warle akngerreke arrernetyeke apmere itne-kenheke. \v 49 Itne merne akweke ware inetyakenhe, itne akngerre anthurre ineke. Apmere yanhenge merne akngerre, akngerre anthurre atnyeneke. Arrpenhele uyarne intelhe-ileme merne nthakentye itne arrerneke apmere akngerre ikwere akngerre anthurre-arle anekenge. \p \v 50 Ikwerele ureke, urreke-arle ahurratye-irretyenhenge, anewe Joseph-kenhe Asenath-ele ampe urreye akweke atherre atnyeneke. \v 51 Joseph-ele alere arrekwelenye Manasseh arritnye antheke, imerte ikwere angkemele, “Itne ayenge akngeyenge, atyenge-artweyenge rakemele, apmere nhenhe-werne ayenge akngetyeke. Tyerrtye apmere Egypt-arenye areyele ayenge urrkapetyeke uterneke. Kele mwerre. Ngkarte-arle atyenge mwerre-arle aneke, kele ayenge akangkemele, Ngkartele-arle ayenge arne akurne areyeke alkngwe-ilerlenge. Alakenhenge anteme the ngenhe Manasseh arritnye antheme.” Hebrew angkentyenge Manasseh angkeme-arteke “Alkngwe-ileme.” \v 52 Joseph-ele atyeye akweke Ephraim arritnye antheke imerte renhe ilemele, “Ayenge apateke nhenhe Egypt-nge. Kele mwerre-arle alakenhe. Ngkartele ayenge akweke atherre antheke. Alakenhenge-arle the ngenhe Ephraim arritnye antheme.” Hebrew angkentyenge angkeme “Ephraim,” angkeme-arteke “Ngkartele ayenge alere atherre antheke.” \p \v 53-54 Year seven pele ikwere iperre merne mwerre anthurre lyapemele Egypt-nge, yanhe-ngentyele Ngkartele merne awethe lyapelhe-iletyakenhe aneke, alakenhe-arle Joseph-ele arrekwele ileke. Merne awethe lyapetyakenhe aneke Egypt-ele apmere arrpenhele-arlke, arrangkwe. Kenhe itne akenhe merne akngerre-arle awakeke arrernemele arlkwetyeke Egypt-nge Joseph-elarle urrkapentye akngerre ikwerenhe areyele-arlke annge areye anyentelhe-ilerlenge imerte warle akngerreke arrernemele ahurratyeke anetyeke. \v 55 Nhenge tyerrtye areye-arle angayakwe-irrerirreke itne apetyewarretyarte Pharaoh apayuthnetyeke, “Anwernenhe merne annge anthaye anwerne athetyeke merne mpwaremele!” \p Re itneke angkirtnetyarte, “Alherlte-iwaye, Joseph merne anngeke apayuthnetyeke, ikwere imerte akangkwe-irremele.” \p \v 56-57 Yewe, tyerrtye atningke anthurre angayakwe aneke apmere Egypt-ele. Urreke itnenhe merne anthetyenhenge, Joseph-ele warle akngerre itnenhe altywere-ileke urrkapentye akngerre ikwerenhe areyele itne-arle merne akngerre arrerneke. Tyerrtye areye apetyewarretyarte Joseph uthene urrkapentye akngerre ikwerenhe areye uthene-werne. Itne itnenhe mane anthetyarte merne inetyeke. Tyerrtye areye-arle angayakwe anthurre aneke, Egypt-arenye areye-ante kwenye. Tyerrtye atningke apetyewarretyarte apmere arrpe-anenhe-ngentyele Egypt-werne merneke arrangkwe-arle anekenge apmere arrpe-anenhele, ahurratye akngerre-arle anekenge. \c 42 \s1 Kake Joseph-kenhe areye Egypt-werne alheme merne inetyeke \p \v 1 Nhenge artwe ampwe Jacob-ele aweke itne-arle merne atnyeneke apmere Egypt-ele, re alere ikwerenhe areyeke angkeke, “Iwenhenge-ame arrantherre arnterre arerrerlte-aneme arne-arlke mpwaretyakenhele? \v 2 Tharle aweke itne-arle akwele merne akngerre atnyeneme Egypt-ele, akeme-irraye alhetyeke Egypt-werne merne inetyeke anwerne itethe anetyenhenge. Arrantherre apeke nhenhele aneme alhetyakenhe, kele anwerne ingkirreke angayakwe ilweme-arle.” \p \v 3 Arratye apele, kake ten-pele Joseph-kenhe itne kele aletheke irreke apmere akngeye itnekenhenge akenhe imperlte-alhemele Egypt-werne merne inerrirretyeke. \v 4 Kenhe Jacob-ele ileke atyeyikwe Joseph-kenhe Benjamin alethe alhetyeke kwenye akurne apeke irreme-ketyenge. Jacob re-arrpe angkeke, “The apeke Benjamin yernemere Egypt-werne, itne renhe atweketyenge. Kele the renhe nhenhele atnyeneme-arle.” \p \v 5 Tyerrtye atningke angayakwe anerrirreke Canaan-arenye areye-arlke apmere arrpe-anenhe ikwerele itne anteme ingkirreke Egypt-werne alherlte-iweke merne inetyeke. Kele, Jacob-eke alere itne akngeye itnekenhe imperlte-alheke Egypt-werne alhemele tyerrtye arrpenhe atningkenge merne inetyeke alherlte-iweke areyenge. Itne tangkeye areye akngetyeke merne itnekenhe akngernerlte-apetyenhenge. Artwe ampwe Jacob re apmere ikwerenhele anetyame. \s1 Kake Joseph-kenhe areyele renhe alhengke-aretyakenhe \p \v 6-9 Tyerrtye itne Egypt-eke-arteke irreke, Joseph akenhe tyerrtye yanhe-arenye areyeke akngerrepate-arle aneke. Re itneke annge areye maneke anthetyame. Nhenge kake Joseph-kenhe areye anteme apetyewarreke renhe aretyeke itne kake akweke itnekenhe alhengke-aretyakenhe aneke. Itne ikwere akaperte kwene-irreke. Joseph-ele itnenhe itelareke, kenhe re akenhe itneke ilelhetyakenhe-arle aneke angwenhe-arle re aneke. Re itelareke arrule-arle re altyerre areke-akerte kake ikwerenhe areye aremele, meye uthene akngeye uthene-arlke-arle ikwere artepe arrernelheke. Re ahele-ahele itneke angkeke, “Nthenhenge-ame arrantherre apetyeke?” \p Itne ikwere angkirtneke, “Anwerne-arle apmere Canaan-enge-arle apetyeke merne inetyeke.” \p Joseph-ele itneke ileke, “Arrangkwe, yanhe-arle arratye anetyakenhe-arle, arrantherre ularele-arle apetyeke anwernenhe aretyeke anwerne apeke-arle iltyelaye irremeke lterrke apeke-arle anwerne anemeke arrantherre apeke anwernenhe alyepe-alyepe aremele kele arrantherre anwernenhe atwetyeke apetyemele!” \p \v 10 Itne Joseph-eke angkirtnerlenge, “Yanhe arratye anetyakenhe-arle! Unte-arle anwerneke akngerrepate aneme anwerne-arle anyelkngele inetyeke apetyetyakenhe-arle, anwerne-arle merneke ware-arle apetyeke anwerneke-artweye areyeke. \v 11 Anwerne akngeye anyente-akerte. Anwerne-arle ngkwenge urrtyirretyakenhe-arle! Anwerne kwenhe nterte-ntertele arerlte-apetyeke apetyetyakenhe.” \p \v 12 Joseph-ele itnenhene ntertelhe-ileke, “Arrangkwe, yanhe arratye anetyakenhe-arle! Arrantherre-arle apetyeke anwernenhe aretyeke anwerne lterrkeke apeke alyepe-alyepeke apeke!” \p \v 13 Itne ikwere angkirtneke, “Anwerne kwenhe ngkwenge arratye ileme! Anwerne kwenhe Canaan-arenye areye, anwerne akngeye anyente-akerte. Atyeye anwerne-kenhe anwernekenge apetyetyakenhe. Rarle akngeye anwerne-kenhenge-arle anerle-aneme rarle ingkernenye nhakwe-arle. Anwerne atyeye akweke arrpenhe-arlke-arle atnyeneke, rarle uyerreke-arrpe-arle arrule anthurre.” \p \v 14 Joseph itneke akangkwe-irretyakenhe akwete aneke, re itnenhe ileke, “Awethe angketyale! Kele the itelareme arrantherre-arle apetyeke anwernenhe ulyanye-ulyanyele aretyeke anwerne apeke-arle lterrke anemeke alyepe-alyepeke apeke! \v 15-16 Kele mwerre-arle. Ayenge-arle arrekantherre angketyeke ahentye-aneme the apeke arrenhantherrenhe aretyeke mwerre apeke arrantherre akurne apeke. The aretyeke ahentye-aneme arrekantherre atyeyangkweke-arle arrantherre arratye apeke angkemeke. Kele the arrenhantherrenhe jail-ke akwerneme. Kele the anyente-arle yernirtneme apmere-werne re atyeye akweke renhe nhenhe-werne akngetye-alpetyenhenge. Re apeke renhe akngetye-alpemele, kele the arrenhantherrenhe apmere-werne yernirtnemele. Kele re renhe akngetyetyakenhe apmerele anemele, kele the arrenhantherrenhe arratye ileme the arrenhantherrenhe jail-ke akwete-ante impetyenhe!” \v 17 Arratye anteme, Joseph-ele kake ikwerenhe areye jail-ke akwerneke. Re itnenhe martelhentye atnyeneke arlte atherrameke. \p \v 18 Ingweleme arrpenhele Joseph-ele itnenhe ileke, “Arrantherre apeke atyenge akangkwe-irremele, the arrenhantherrenhe atwetyeke arrangkwe-arle ayenge kwenhe Ngkartenge mwerrentye anerle-aneme. \v 19 Arrantherre apeke-arle atyenge arratye-arle ileme, kele the anyente ware-arle jail nhenhele atnyeneme. Arrpenhe areye the yernirtneme merne-akerte arrekantherre-artweye areye anthetye-alpetyeke. \v 20 Yanhe-ngentyele, atyeye akweke arrekantherrenhe atyenge-werne akngetyaye. Arrantherre apeke renhe atyenge-werne akngetyemele, kele the itelareme arrantherre-arle atyenge arratye ileme. The arrenhantherrenhe atwetyeke arrangkwe-arle.” Kake ten-pele itne mwerrentye yewe angkeke Joseph-eke. \p \v 21 Itne itelaretyakenhe aneke akngerrepate rarle Joseph aneke Joseph-arle itneke Egypt-arenye angkentyele angkekenge. Itne angkentye itnekenhenge angkerreke, “Ngkartele kwenhe anwernenhe rlkerte-ileme anwerne-arle atyeye akweke anwerne-kenhe Joseph atwekenge. Anwerne-arle renhe iperteke akwernekenge, re uye anwerneke angkeke renhe iperte-ngentyele tyerretyeke, renhe rlkerte-iletyakenhele, anwerne kwenhe akangkwe-irretyakenhe aneke. Alakenhenge-arle artwe nhenhele anwernenhe ileme Benjamin inetyeke.” \p \v 22 Reuben itneke angkeke, “The arrenhantherrenhe ileke Joseph impetyeke atwetyaleke! Arrantherre atyenge akangkwe-irretyakenhe-arle aneke! Arrangkwe, arrantherre renhe iperte akngerre ikwere renhe akwerneke. Alakenhenge-arle Ngkarte anwerneke ahele-irreme!” \p \v 23 Kake ten-pele itne itirreke Joseph-arle akwele Hebrew angkentyeke akutne anekeke-athene, re itneke Hebrew angkentye angketyakenhenge. Rarle itneke Egypt-arenye angkentye angkekenge, artwe arrpenhele-arle ikwere iletyame. Kele re awerlenge-arle itne angkentye Hebrew angkerrerlenge. \v 24 Rarle itnenhe aweke-iperre, re itnenhe imperle-alhemele itneke artnemele anteme. Rarle artneke-iperre itneke apetye-alpemele angkeke, “Kele, apmere arrekantherrenhe-werne alperlte-iwaye. The anyente-arle jail-le atnyeneme.” Joseph-ele Simeon akngakeke imerte urrkapentye akngerre ikwerenhe areye ileme renhe iltye atherre ayernetyeke kake ikwerenhe areyele arerlenge. \p \v 25 Yanhe-ngentyele, Joseph-ele itnenhe imperle-alheke. Re urrkapentye akngerre ikwerenhe areye iletye-alheke, “Yakwethe itnekenhe inaye, merne akngerre anthurre arrernaye yakwethe itne-kenheke. Mane merneke-arle antheke nhenge, yakwethe itne-kenheke arrernirtnaye. Urreke itne alhetyenhenge itnenhe merne-arlke, annge mpenge-arlke, iwenhe apeke-arlke anthaye.” Kele, urrkapentye akngerre areyele mpwareke Joseph-elarle itnenhe ileke-arteke. \v 26 Yanhe-ngentyele, kake areyele yakwethe itnekenhe inemele tangkeye areyeke utyerneke. Itne anteme Egypt-ngentyele Canaan-werne aletheke-irrerreke. Itne akutne aneke mane-arle yakwethe kweneke-arle arrerneke-arle anekenge. \p \v 27 Arlte anyentele itne alethe-irreke, imerte intemele ingwe anyenteke. Kake anyentele yakwethe altywere-ileke tangkeye akwele merne anthetyenhenge. Re yakwethe renhe altywere-ilemele, areke apatemele mane areye merne akertneke. \v 28 Re kake ikwerenhe areyeke angkeke, “Ayakeye! Mane merneke-arle antheke rarle nhenhe! Ayakwethe atyinhe kwenenge! Tyerrtye arrpenhele apeke-arle arrernirtneke.” \p Kake Joseph-kenhe areye atere anthurre irrerreke, itne apatemele arlkerreke, “Ayekeye! Nthakenhe-ame Ngkartele anwernenhe iletyenhe? Anwerne ingkirreke kele ilwetyenhe!” \s1 Alere Jacob-kenhe areye apmere itnekenhe-werne alpeme merne akngerre-akerte \p \v 29 Kake nine-pele itne aletheke-irrereke arlte urrpetyeke-atwetye Canaan-werne-atheke merne annge itneke-akerte. Itne akngeye itnekenhe apmereke irremele ikwere ileke nthakenhe anthurre-arle irreke itneke Egypt-nge. \v 30 Itne ikwere ileke, “Anwerne-arle Egypt-werne alhekenge, apmere ikwere-arenye akngerrepatele apele anwerneke ahele anthurre angkeke. Re anwernenhe ilperneke anwerne-arle nterte-nterte akwele untherlte-apekeke itnenhe aremele lterrkeke apeke alyepe-alyepeke apeke akwele. \v 31 Anwerne renhe ileke, ‘Arrangkweyaye, anwerne-arle ngkwenge urrtyirretyakenhe-arle! Anwerne-arle ntertele ingkirreke aretyeke apetyetyakenhe-arle.’ \v 32 Anwerne akngerrepate yanheke angkerrirreke, ‘Anwerne kwenhe akngeye anyente-akerte. Ikwerenhe kwenhe alere eleven-pele anthurre aneme. Ten-pele ware anwerne nhenhe-werne apetyeke, anyente akenhe apmerele-arle ikwerenge. Atyeye arrpenhe anwerne-kenhe arrule-arle ilweke.’ Alakenhe-arle anwerne ikwere ileke. \p \v 33 “Akngerrepatele anwernenhe ileke, ‘Arrantherre apeke atyenge mpwaremele the arrenhantherrenhe ilerlenge kele the itelareme arrantherre-arle atyenge arratye-arle ileme. Kele arrekantherre-artweye-werne alperlte-iwaye merne akngerre nthakentye-arle arrantherre-arle ahentye aneme-akerte. Anyente-arle imerte imperlte-alhemele nhenhe jail-ke. \v 34 Yanhe-ngentyele, atyeye akweke arrekantherrenhe imerte akngetyemele Egypt-werne, atyenge imernetyeke. Kele the itelaretyenhenge arrantherre apeke atyenge arratye ilerneke. Kele the itelaretyenhenge arrantherre-arle Egypt-werne apetyetyakenhe ingkirreke ulyanye-ulyanyele aretyeke. Arrantherre apeke atyeye akweke arrekantherrenhe akngetyemele, kele the arrenhantherrenhe jail-ngentyele nhenge anthirtnemele yernirtnemele. Kele arrantherre Egypt-ele unthemele arne iwenhe apeke renhe inetyenhenge. Arrenhantherrenhe-arle ayaketyeke-arlke atwetyeke-arlke arrangkwe-arle.’ Alakenhe-arle akngerrepatele anwernenhe ileke.” \p \v 35 Yanhe-ngentyele, itne ayakwethe merne annge-akerte ineke, imerte ahelheke altyiwemele. Ahelheke itne altyiwemele, anyenteke-anyente itne mane nhenge areke. Itne atere anthurre irreke mane rarle anekenge merneke-arle antheke. Akngeye itnekenhele areke mane renhe re-arlke atere-irreke anteye. \v 36 Re itnenhe ileke, “Ayekaye! Arrantherre-arle akwetethe ampe atyinhe areye atyenge-ngentyele rakeme! Arrekwele the alere atyinhe Joseph-urrke aparlpe-ileke, kele Simeon anteme jail kwenele aneme. Kele arrantherre ayenge apayuthneme Benjamin anteme yernetyeke Egypt-werne. Atyenge-ante akurne anteme irreme!” \p \v 37 Yanhe-ngentyele, Reuben akngeye ikwerenheke angkeke, “Benjamin ayenge anthaye the renhe imernetyeke Egypt-arenye akngerrepateke. The renhe mwantyele arntarnte-aretyenhenge. The renhe mwantyele mwerre akwete akngetye-alpetyenhenge. The apeke renhe akngetye-alpetyakenhenge, renhe Egypt-eke imperle-alhemele, kele unte ampe atyinhe atherre-arle atwetyeke!” \p \v 38 Kele Jacob-ele renhe ilerlenge, “Arrangkwe! Tharle Benjamin arrekantherrenge yernetyeke kwenye-arle! The kele-arle kake ikwerenhe aparlpe-ilekenge. Benjamin-arle urreye akweke ingkernenye anyente-arle anewe atyinhe Rachel-kenhe. The apeke renhe ngkwengenge yerneme Egypt-werne, akurne apeke ikwere irreketyenge. Re apeke ilwerlenge, ayenge irrare anthurre irretyenhe ilwemele, ayenge-arle ampwe anthurre anemenge.” \c 43 \s1 Ayeye nhenhe kake Joseph-kenhe areye nhenge itne apmere Egypt-werne alpeme akerte \p \v 1 Arrule anthurreke-atwetye merne lyapetyakenhe aneke apmere Canaan-elarle ahurratye akngerre anekenge tyerrtye areye akenhe angayakwe anthurre anteme-arle aneke. \v 2 Jacob uthene ikwere-artweye areyele itne merne-arlke kere-arlke Egypt-nge-arle akngetyeke ingkirreke anthurrele arlkwerrirreke. Itne-arle awethe anteme angayakwe anekenge Jacob alere ikwerenhe areyeke angkeke, “Egypt-werne alperlte-iwaye, merne awethe inetyeke.” \p \v 3-5 Alere Jacob-kenhe Judah ikwere angkeke, “Egypt-arenye akngerrepate nhenge kwenhe ahele anthurre angkeke, re anwerneke alakenhe angkeke, ‘Atyeye akweke arrekantherrenhe akngetye-alpaye, renhe nhenhe-werne akngetyaye. Arrantherre renhe akngetye-alpetyakenhenge, urrkapentye akngerre atyinhe areyele ayenge arrantherre awethe aretyeke kwenye anteme ileme-ketyenge.’ Alakenhe-arle Egypt-arenye akngerrepatele anwernenhe ileke. Unte apeke Benjamin ileme anwernenge alhetyeke Egypt-werne, kele anwerne alhemele-arle merne inetyeke. Kele unte apeke Benjamin anwernenge yernetyakenhenge, anwerne Egypt-werne alhetyeke arrangkwe-arle.” \p \v 6 Re angkeke Judah-eke, “Ayekaye! Iwenhenge-ame arrantherre akurne-arteke nhenhe mpwaremele Egypt-arenye akngerrepate nhengeke ileke atyeye akweke-arle arrekantherrenhe atnyeneke? Arrantherre kwenhe ayenge apurrkele-antheme!” \p \v 7 Alere Jacob-kenhe areye angkirtneke ikwere, “Akngerrepate Egypt-arenye re kwenhe anwernenhe aremele akwete angkeke arne arunthe-akerte apayuthnemele. Re anwerneke angkeke, ‘Akngeye arrekantherrenhe-ame itethe akwete? Atyeye akweke-ame arrekantherrenhe aneme?’ Anwerne ikwere ileke ngkwenge-akerte atyeye akweke anwerne-kenhe-arlke-akerte, anwerne itelaretyakenhe anwernenhe-arle iletyenheke Benjamin Egypt-werne akngetyetyeke.” \p \v 8 Kele Judah angkeke akngeye ikwerenheke, “Benjamin atyengenge yernaye, kake areye alherlte-iwetyenhenge Egypt-werne lyete angwerrele. Unte apeke anwernenhe lyete Egypt-werne yernemele, anwerne angayele ilwetyeke arrangkwe-arle. Unte-arlke ampe anwerne-kenhe areye-arle merne akngerre-akerte-arle anemele. \v 9 Unte apeke Benjamin yernemele atyengenge Egypt-werne, the ngenhe ileme the renhe mwantyele-arle arntarnte-aretyenhe. Tharle ngenhe ipmentyele aretyeke arrangkwe-arle re apeke rlkerte inerlenge. Ayenge apeke ikwere arrangkwe apetyalperlenge, unte apeke atyenge ahele-irretyeke apeke ayenge ilpernemele ilwetyeke-atwetye. \v 10 Iparrpaye irrkwanthe-irretyale! Unte apeke-arle anwernenge Benjamin arrekwele Egypt-werne yernekenge, kele anwerne apeke-arle Egypt-werne alhemele atningke-ngare apetyalpemele atningke-ngare merne-arlke atningke-akerte.” \p \v 11 Jacob anteme itneke angkeke, “Yewe, the arrenhantherrenhe ayaketyeke anteme awethe. Kele Benjamin apeke arrekantherrenge alhemele Pharaoh Egypt-arenye ikwere arne mwerre impene akngerlte-iwaye imerte renhe anthemele. Arne mwerre areye akngaye apmere nhenhenge-ntyele re arlkwetyeke: Ngkwarle untyeyampe-arteke, annge areye anwerne-arle pistachio akeme, almond areye-arlke arne kereke arrernentye akngerre nhenge ulkere-arlke. Antere tyerrtyeke arrernentye akngerre nhenge ulkere-arlke arne ikwemeye arrpenhe areye mwerre ntyentye-arlke. \v 12 Nhenge arrantherre-arle Egypt-werne arrekwele alheke merne inetyeke, arrantherre artwe renhe ayakwethe mane-akerte anyente antheke. Arrantherre nhenhe-werne apetyalpeke, arrantherre akngetye-alpemele ayakwethe merne-akerte mane-akerte-arlke atnyeneke akwete-arle. Tyerrtye arrpenhele apeke-arle apalele arrerneke. Arrantherre apeke merne akngerre awethe inetyeke alpemele, mane ayakwethe atherrenge akngaye merne inetyeke. \v 13 Arrantherre Benjamin akngaye arrekantherrenge. Egypt-werne iparrpe alperlte-iwaye merne inetyeke akngerrepate ikwerenge. \v 14 Ngkarte-arle LTERRKE ANTHURRE! The Renhe apayuthneme arrekantherre-akertele Pharaoh Egypt-arenye ikwere re mwerre anetyeke arrekantherre. The Ngkarte apayuthneme Benjamin uthene Simeon uthene-arlke arrenhantherrenhe ingkirreke atyenge-werne akngetye-alpetyeke. The apeke renhe-atherrenhe aretyakenhenge, kele mwerre-arle. Kele the Ngkarte arratye akwete itelaretyenhe.” \p \v 15 Yanhe-ngentyele itne Canaan-engentyele alperlte-iweke Egypt-werne. Itne arne mwerre impene areye-arlke, itnekenhe-arrpe yakwethe mane-akerte atherrame, Benjamin-arlke akngeke. Iparrpe ware itne Egypt-eke irreke. Itne arrernelhemele arteke Joseph-enge arrekwele tneke, apmere ikwerenge. \v 16 Nhenge Joseph-ele itnenhene aremele re alhengke-areke atyeye akweke ikwerenhe Benjamin. Joseph angkeke urrkapentye akngerre ikwerenheke, apmere arntarnte-arentye akngerreke, “Artwe yanhe areye apmere atyinhe-werne akngetyaye. Kere pweleke atwetyeke alhaye imerte itemele. The artwe nhenhe areyenge kere arlkwetyeke ahentye-aneme lyete.” \p \v 17 Kele, urrkapentye akngerre re alheke kere pweleke renhe atwemele imerte itemele. Re anteme alheke kake Joseph-kenhe areye inetyeke apmere Joseph-kenhe-werne ikwerenge kere arlkwetyeke. \v 18 Kenhe atyeyenhenge areye apmere Joseph-kenhe-werne alhemele, itne ikwere-ketye atere-irrereke. Itne angkerreke, “Ayekeye! Iwenhenge-ame re anwernenhe apmere ikwerenhe-werne akngetyeke? Mane nhenge-arle yakwetheke apalele apeke arrernekenge nhenge anwerne apmere-werne alperlenge. Kele re apeke anwernenhe atwetyeke, re apeke-arle anwernenhe uternetyenhe ikwere urrkapetyeke ayernentye akngerre areye-arteke. Re apeke-arle tangkeye anwerne-kenhe areye apeke raketyenhe.” Alakenhe-arle itne itirrewarreke. \p \v 19 Yanhe-ngentyele, itne alheke artwe urrkapentye akngerre ikwere itwe-werne arriwele-arle tnetyame ikwere-werne. \v 20 Itne ikwere angkeke, “Akngerrepataye, anwerne kwenhe arrekwele-arle nhenhe Egypt-werne apetyeke merne inetyeke. \v 21 Anwerne apmere-werne alpemele merne-akerte, anwerne mpwepele inteke. Kele anwerne yakwethe altywere-ilemele areke, anyenteke-anyente anwerne mane areye areke itnenhene akngetye-alpeke ngenhe anthetyeke. \v 22 Anwerne yakwethe arrpenhe mane-akerte akngetyeke anwerne-arle merne awethe inetyenhenge. Kele anwerne itelaretyakenhe-arle angwenhele apeke-arle mane renhe arrernirtnekeke arrekwele-arle anwerne apetyekenge.” \p \v 23 Urrkapentye akngerre re angkirtneke, “Kele mwerre. Atere-irretyalaye. Ngkarte nhenge arrantherre akangkwe-irrentye akngerrele, Re apeke-arle arrernirtneke yakwethe itneke-arleke arrekwele. Kele-arle the mane nhenge atnyeneme arrantherre ayenge arrekwele anthekenge.” Yanhe-ngentyele, urrkapentye akngerre re anteme Simeon kake itnekenhe tyerretyeke alheke jail-ngentyele imerte itneke-werne akngetye-alpemele. \p \v 24 Kele nhenge urrkapentye akngerre re itnenhe apmere Joseph-kenhe-werne akngetyeke, re itnenhe kwatye antheke ingke alhewelhetyeke, re imerte tangkeye itnekenhe-arlke merne atherrke anthemele. \v 25 Nhenge tangkeye itnekenhele-arle merne atherrke arlkwetyamenge, itne arne mwerre impene areye ineke itne-arle akngetyemele Joseph anthetyeke. Urrkapentye akngerre re anteme itnenhe ileke itne Joseph-enge merne arlkwetyeke arlte mpwepele. \p \v 26 Nhenge Joseph apmere-werne apetye-alperlenge, itne renhe arne itnenhe antheke akaperte kwene-irreremele. \v 27 Joseph-ele itnenhe apayuthneke, “Arrantherre-ame mwerre awelheme, artwe ampwe akngeye arrekantherrenhe re-ame mwerre akwete, nhenge arrantherre-arle nhenge atyenge arrekwele ilekenge ipenhe? Re-ame mwerre? Re-ame itethe akwete?” \p \v 28 Itne ikwere angkirtneke, “Yewe, akngeye anwerne-kenhe-arle mwerre anthurre itethe akwete-arle. Rarle urrkapentye akngerre ngkwinhe-arle.” Itne ingkirreke akaperte kwene-irrereke Joseph ikwere. \v 29-30 Kele Joseph akeme-irremele areke atyeye akweke ikwerenhe Benjamin. Ratherre akenhe meye anyente-akerte-arle aneke. Nhenge Joseph-ele renhe aremele re ingkwe anthurre artneke. Re kake ikwerenhe areye apayuthneke, “Nhenhe-ame atyeye akweke re arrantherre-arle atyenge ileke-akerte re?” \p Joseph Benjamin-eke angkeke, “Apmerrke-aye, ayenge Ngkarteke angkeme re ngkwenge mwerre anetyenhenge.” Joseph-ele itnenhe iparrpe anthurre imperle-alheke itne renhe artnerlenge areketyenge. Re alpeke apmere arrpenhe ikwerenhe-werne imerte tnyante artnemele atyeye akweke ikwerenheke rarle ikwere arnterre ahentye-anekenge. \v 31 Kele Joseph kwatyele inngerre alhewelheke nhenhe kake ikwerenhe areyele areketyenge rarle artnetyamenge. Re apetyalpeke kake ikwerenhe areye-werne imerte urrkapentye akngerre ikwerenheke angkemele, “Kere akngetyaye tyerrtye nhenhe areyele arlkwetyeke.” \p \v 32-33 Urrkapentye akngerre Joseph-kenhele kere akngetye-alpeke apmere-werne. Joseph re anyente-arrpe anetyame table-le, re anteme ileke kake ikwerenhe areye ikwerenge arrekwele-arle anetyeke table arrpenhele. Re itnenhene arrerneke ikwerenge arrekweleke. Re kake akngerre ikwerenhe arrerneke ikwere akwangenyeke arrekweleke, re imerte kake akweke ikwerenhe anteme arrernemele ikwere akwe-arratyeke anetyeke. Re Benjamin arrerneke ingkerneke akwe-arratyeke. Itne apayuthnerreke, “Nthakenhe-arle-ame re itelareme angwenhe-arle kake akngerre aneme?” Itne Joseph alhengke-aretyakenhe akwete aneke. Tyerrtye atningke arrpenhe areye table arrpenhele anerrirretyame Egypt-arenye areye. Egypt-arenye areye akenhe Hebrew areyeke ilkelhetyakenhe-arle aneke, itnekenge arlkwetyakenhe-arlke. Itne itneke ahentye-anetyakenhe aneke Hebrew areyele-arle merne arlkwetyarte Egypt-arenye areyele arlkwetyakenhe-arle. Alakenhenge-arle itne kake Joseph-kenhe areyenge merne arlkwemele anetyakenhe. \v 34 Urrkapentye akngerre areyele table Joseph-kenhe-ngentyele merne inemele, itne artwe Hebrew itnenhene wanteke. Itne artwe itnenhene anyenteke-anyente merne antheke. Kele Benjamin kake akweke-arle itne merne antheke akenhe artwe atningkele arlkwetyeke. Itne itnenhene ngkwarle-arlke antheke. Yanhe-ngentyele, kake Joseph-kenhe areyele merne ingkirre arlkwemele ngkwarle ingkirre antyweke, itne arnterre akangketyeke-atwetye. \c 44 \s1 Ayeye nhenhe Benjamin-akerte nhenge rarle tyampite impene yakwethe kwene-ngentyele tyerreke-akerte \p \v 1 Joseph-ele ileke apmereke urrkapentye akngerre ikwerenhe, “Yakwethe areye inaye itne-arle akngetyeke areye. Itneke merne akngerre anthurre arrernaye. Mane ngenhe-arle merne inetyeke antheke-arlke, yakwetheke arrernirtnaye merne annge areye-akerteke-arleke. \v 2 Nhenhe-arle tyampite impene atyinhe, arrantherre itelareme tyampite silver nhenge. Renhe yakwethe atyeye akweke-kenheke arrernaye. Mane-arlke arrernirtnaye.” Kele, urrkapentye akngerrele tyampite impene uthene mane uthene yakwethe atyeye akweke-kenheke arrerneke. \p \v 3 Kele arlte arrpenhele anteme, uterne arratekenge anteme, kake Joseph-kenhe areyele antyame-arlke anteme tangkeye-ke utyerneke. Urrkapentye akngerre apetyemele itnenhe ileke apmere-werne alpetyeke. \v 4 Itne alpemele anteme alheke apmere ikwerenge-ntyele. Kele itne arlenge-irretyakenhenge akwete Joseph urrkapentye akngerre ikwerenheke angkeke, “Artwe nhakwe areyeke interteke irraye, alakenhe itnenhe apayuthnaye, ‘Akngerrepate atyinhe-arle arrekantherre mwerre-arle aneke. Nthakenhe-ame arrantherre ikwere irreke? \v 5 Tyampite silver ikwerenhe apeke-arle arrantherre anyelkngele ineke re antywenhe-antywenhe. Tyampite yanhe kwenhe impene anthurre. Alakenhe-arle re altyerre ilenhe-ilenhe tyampite yanhe-ngentyele ware altyerre ilenhe-ilenhe tyerrtye areyeke. Arrantherre kwenhe akurne anthurre aneme!’ Unte itneke alakenhe iletyeke!” \p \v 6 Urrkapentye akngerre re itnenhene apentemele iwerrele itnenhene ayakeke. Re itneke angkeke Joseph-ele ileke-arteke akwete, “Akngerrepate atyinhe kwenhe arrekantherre mwerre anthurre aneke, nthakenhe-ame arrantherre ikwere irreke? Tyampite silver nhenge ikwerenhe kwenhe arrantherre anyelkngele ineke. Tyampite yanhe kwenhe impene anthurre. Tyampite yanhe-ngentyele ware kwenhe re tyerrtye areyeke altyerre ilenhe-ilenhe. Arrantherre ingkerre akurne anthurre aneme!” \p \v 7 Itne angkirtnewarreke ikwere, “Yanhe-arle arratye anetyakenhe-arle! Iwenhenge-arle-ame unte anwernenhe alakenhe ilperneme? Anwerne kwenhe urrkapentye akngerre areye ware tyampite renhe-arle anwerne anyelkngele inetyakenhe-arle! \v 8 Anwerne-arle mane yakwethele-arle aremele itnenhe akngetye-alpeke, anwerne Canaan-eke irremele arteke-arle areke. Anwerne-arle ngenhe anthirtneke-arle. Iwenhenge-arle-ame unte itirreme anwerne-arle gold apeke silver apeke akngerrepate ngkwinhe-kenhe anyelkngele inetyenhe? \v 9 Araye yakwethe kwenele anwerne-kenhe areye. Unte apeke arratye inemele, angwenhele apeke-arle atnyenemenge, unte renhe irrerlknge atwetyeke. Anwernenhe imerte unte ilemele anwerne ngkwenge ayernentye akngerre areye-arteke urrkapetyeke.” \p \v 10 Urrkapentye akngerre re itnenhe ileke, “Kele mwerre, arrantherre-arle angkemenge-arteke the mpwareme, the apeke tyampite renhe arratye aremele yakwethe angwenhe-kenheke, the renhe atwetyeke arrangkwe-arle. Kele the renhe akngirtneme-arle re urrkaperle-anetyeke. Ayenge-arle arrekantherre ahele-irretyakenhenge-arle kele apmere-werne alperlte-iwetyeke.” \p \v 11 Kele, itne iparrpe-iparrpele tangkeye areyenge arne areye atnarnpelhe-ileke, imerte ahelheke anteme arrernemele. Itne imerte yakwethe itnekenhe altywere-ilemele urrkapentye akngerrele kwene aretyenhenge. \v 12 Urrkapentye akngerre re kake akngerrepatenge-urrke ilkaremele areke. Re tyampite renhe aretyakenhe aneke. Re arne ingkirreke itnekenhe-arlke ilkaremele untheke, arrangkwe akwete. Yanhenge anteme re alheke akweke ingkernenye-werne yakwethe Benjamin-kenhe-arlke aretyeke. Yakwethe Benjamin-kenheke arratye re tyampite silver renhe areke. \v 13 Itne tyampite renhe aremele, mantere itnekenhe alterreke atnerte itnekenhe-arle akngarte-anthurre-iwekenge. Itne imerte alhwarrpe-alhwarrpele ware anteme yakwethe itnekenhe ayerneke. Itne-arle imerte itnekenhe areye tangkeye areyeke utyernirtneke, apmere Joseph-kenhe-werne alperlte-iwemele. \p \v 14 Joseph apmerele akwete aneke Judah areye-arle apetyalpekenge. Judah uthene kake ikwerenhe areye apmere Joseph-kenhe kwene-werne irrpenhemele, itne kwene-irreke ikwere, inngerre ahelhe-werne-atheke. \v 15 Joseph-ele itnenhe apayuthneke, “Iwenhenge-ame arrantherre tyampite atyinhe anyelkngele ineke? Arrantherre-ame itelaretyakenhe ayenge-arle ngangkere aneme? Arrantherre atyengenge arne iwenhe apeke renhe alengke-iwetyeke arrangkwe-arle. Ngangkere atyinhe-akertele-arle the altyerrenge aremele-arle. Kele the aketheke-arle areme angwenhele apeke atyenge-ketye alengke apeke iwerlenge.” \p \v 16 Judah imerte ikwere angkemele, “Akngerrepate, anwerne kwenhe ngkwenge uyarne angketyeke-irreme. Kele anwerne-arle iwenhe apeke mpwaretyeke arrangkwe-arle Ngkartele kwenhe anwernenhe alethe impeme. Ngkartele ngkwenge ileke anwerne-arle akurne areye aneme. Arratye kwenhe. Kele anwerne ngkwenge urrkapentye akngerre areye anetyeke ayernentye akngerre areye-arteke, Benjamin-ante kwenye.” \p \v 17 Kele Joseph akenhe itneke angkerlenge, “Arrangkwe, the arrenhantherrenhe ayernentye akngerre-arteke iletyeke kwenye-arle. The Benjamin anyente ware-arle ileme atyenge urrkapetyeke rarle tyampite atyinhe anyelkngele inekenge. The arrenhantherrenhe ileme alpetyeke akngeye arrekantherrenhe-werne ikwere mwerre anerrirremele anteme.” \p \v 18 Judah alheke Joseph angathe-werne ilemele imerte ikwere angkemele, “Urrekaye! Ayenge ngkwenge arratyentye angketyeke ahentye-aneme. Atyenge ahele-irretyale anaye. Tharle ngenhe itelareme lterrke Pharaoh Egypt-arenye-arteke, kenhe ayenge akenhe arrangkwe-arle. \v 19 Nhenge anwerne arrekwele nhenhe-werne apetyeke ngenhe aretyeke, unte anwernenhe apayuthneke, ‘Akngeye arrekantherrenhe-ame itethe akwete? Arrekantherrenhe atyeye akweke aneme?’ Alakenhe-arle unte anwernenhe apayuthneke. \v 20 Anwerne ngkwenge ileke akngeye anwerne-kenhe-arle itethe akwete aneme, atyeye akweke-arlke-arle apmerele aneme ikwerenge. Atyeye akweke anwerne-kenhe-arle inteke akngeye anwerne-kenhe ampwenge anteme. Atyeye akweke anwerne-kenhe meye, anwerne renhe aparlpe-ileke akweke atnyenerlenge. Alere arrpenhe ikwerenhe, anwerne aparlpe-ileke. Akngeye anwerne-kenhele atyeye akweke anwerne-kenhe-nge ahentye anthurre-arle. Alakenhe-arle ngkwenge arrekwele anwerne ileke. \p \v 21 “Unte anteme anwernenhe ileke, ‘Atyeye akweke arrekantherrenhe Benjamin akngetyaye the renhe aretyenhenge.’ \v 22 Anwerne ngenhe ileke, ‘Arrangkwe, anwerne renhe nhenhe-werne akngetyetyeke arrangkwe-arle unte aretyeke. Anwerne apeke renhe akngeye ikwerenhe-ngentyele akngetyemele, artwe ampwe re ilweme-arle.’ \v 23 Kele unte anwerneke angkerlenge, ‘Iparrpe atyeye akweke arrekantherrenhe nhenhe-werne akngetyaye! Arrantherre ikwere arrangkwe apetyalpemele tharle arrenhantherrenhe Egypt-werne apetyetyeke kwenye ayakeme-arle merne-ketyenge-arlke.’ Alakenhe-arle unte anwernenhe ileke. \v 24 Kele, anwerne alperlte-iwemele ileke akngeye anwerne-kenheke, ngkwinhe urrkapentye akngerre, unte-arle Benjamin aretyeke ahentye-aneke. Alakenhenge anteme renhe irrarele-antheke rarle Benjamin-eke itirreke akurne-irreme-ketye. \p \v 25 “Ikwerenge-ntyele, anwerne-arle merne ingkirreke arlkwekenge, anwerne awethe angayakwe-irreke. Akngeye anwerne-kenhele anwernenhe ileke, ‘Egypt-werne alperlte-iwaye merne awethe inetyeke anwerneke.’ \p \v 26 “Anwerne renhe ileke, ‘Arrangkwe, anwerne Egypt-werne alpetyeke arrangkwe-arle atyeye akweke anwerne-kenhe kwenye. Anwerne apeke renhe nhenheke imperlte-alhemele ngkwengenge, akngerrepate Egypt-arenyele anwerne renhe aretyeke arrangkwe-arle ileme.’ Alakenhe-arle anwerne akngeye anwerne-kenheke ileke. \p \v 27 “Re anwerneke angkeke, ‘Arrantherre itelareme Rachel anewe atyinhe, rarle ampe urreye atherre-arle atnyeneke. \v 28 Anyente arrpenhele ayenge imperle-alheke aparlpe-irretyeke. Akngwelye areyele apeke-arle alterremele uthneke. Tharle renhe inngerre awethe-arlke aretyakenhe-arle. \v 29 Lyete anteme arrantherre ayenge apayuthneme ampe Rachel-kenhe anyente awerne renhe yernetyeke ayenge-arle ikwere arnterre-arle ahentye-aneme. The apeke renhe yernemele arrekantherrenge, re apeke ilweketyenge-arle. The renhe-arlke aparlpe-ilemele, ayenge akwetethe-arle artnerle-aneme ayenge ilwetyeke-atwetye.’ Alakenhe-arle artwe ampwe akngeye anwerne-kenhe anwerneke angkeke. \p \v 30 “Nthakenhe-ame unte itirreme? Anwerne apeke Benjamin nhenheke impemele, apmere-werne alpemele ikwere kwenye, nthakenhe-ame akngeye anwerne-kenhe irretyenhe? Re kwenhe Benjamin-eke arnterre itirrentye akngerre. Alakenhenge anteme ayenge ikwere kwenye alpetyakenhe. \v 31 Anwerne apeke alpemele apmere-werne atyeye-kwenye anwerne-kenheke, akngeye anwerne-kenhe-arle arratye irrare-irremele ilweme. \p \v 32 “The akngeye anwerne-kenheke ileke tharle Benjamin mwantyele arntarnte-aretyenhe. Alakenhe-arle ayenge ikwere angkeke, ‘The apeke Benjamin akngetye-alpetyakenhenge, kele unte ayenge-arle ilpernetyeke akwete ayenge ilwetyeke-atwetye.’ Alakenhe-arle ayenge ikwere angkeke. \v 33 Alakenhenge-arle ayenge ahentye-aneme unte Benjamin impetyeke ayenge-arle imerte ngkwenge urrkapemele ayernentye akngerre-arteke. Benjamin yernirtnaye alpetyeke kake ikwerenhe areyenge akngeye ikwerenhe-werne. \v 34 Ayenge-arle Benjamin kwenye apmere-werne alpetyeke arrangkwe-arle. Ayenge apeke-arle ikwere kwenye alpetyeke aneke, kele the akngeye atyinhe irrare anthurre-arle mpwareme. Tharle alakenhe mpwaretyeke ahentye-anetyakenhe-arle.” Alakenhe-arle Judah angkeke Joseph-eke. \c 45 \s1 Joseph kake ikwerenhe areyeke ilelheme rarle Joseph aneme \p \v 1 Nhenge Joseph-ele aweke Judah angkerlenge, re uyarne itirreke, re ingkwe anthurre artneke. Re ahentye-anetyakenhe aneke urrkapentye akngerre ikwerenhe areyele renhe artnelhe-ilerlenge aretyeke re anteme itneke Egypt-arenye angkentyele angkeke, “Apmerenge arratewarraye, ayenge impemele artwe Hebrew nhenhe areyenge anyente.” Kele urrkapentye akngerre itne Joseph renhe imperlte-alheke, re anyente kake ikwerenhe areyenge aneke. \v 2 Re anteme tnyante anthurre artneke Egypt-arenye areyele akethele-arle tneke renhe awerrirreke artnerlenge itne imerte tyerrtye arrpenhe areyeke iletyeke alhemele apmere Pharaoh-kenhele aneke areyeke. \p \v 3 Joseph-ele anteme kake ikwerenhe areye Hebrew angkentyele ileke, “Ayenge kwenhe Joseph! Akngeye atyinhe-ame itethe akwete?” Kake ikwerenhe areye ikwere angketyakenhe aneke itne kwenhe apatewarremele ikwere-ketye atere-irreke. \p \v 4 Kenhe Joseph akenhe itneke angkerlenge, “Atyenge-werne angathe-irraye. Arratye, ayenge-arle atyeye ngkwinhe Joseph-arle. Arrule anthurre kwenhe arrantherre ayenge tyerrtye arrpenhe areye maneke antheke. Itne ayenge uterneke urrkapetyeke ayernentye akngerre arrpenhe areye-arteke. \v 5 Kele mwerre. Itirrewarretyalaye! Tharle arrenhantherrenhe atwetyeke arrangkwe-arle. Arrekantherre-arrpe ahele-irretyale ayenge-arle nhenhe-werne yernekenge. Alakenhe rarle aneke Ngkartele-arle ayenge nhenhe-werne yernetyeke aneke arrekantherre arrekwele-irretyeke tyerrtye areye arntarnte-aretyeke angayakwe aneme-ketye. \v 6 Tyerrtye areye kwenhe angayakwe aneke uterne atherreke ware ahurratye akngerre-arle anekenge apmere Egypt-nge apmere arrekantherrenhenge-arlke. Kele the arrenhantherrenhe ileme merne kwenye year five-pele awethenge lyapetyeke arrangkwe-arle. Yanhe ikwerele ureke, tyerrtyele merne annge ngkernetyeke ahelheke arrangkwe-arle, tyerrtyele merne inetyeke arrangkwe-arle anetyenhe, arrangkwe anthurre. \v 7 Alakenhe ikwerenge-arle Ngkartele ayenge yerneke arrekantherrenge arrekwele. Ayenge apeke-arle yanhele anekenge nhenhe-werne apetyetyakenhe, arrantherre ampe-arlke arrekantherrenhe kele angayakwe-arle anemele ilweme-arle. Kenhe tyerrtye ingkirrekele apatewarretyenhe nthakenhe-arle akwele Ngkartele-arle arrenhantherrenhe itetheke mpwarekenge. \v 8 The arrekantherre iletyeke ahentye-aneme nthakenhe-arle Ngkartele atyenge mpwareke. Arrantherre-arle ayenge nhenhe-werne apetyetyeke uternetyakenhe-arle, arrangkwe. Ngkartele kwenhe re-arrpe ayenge Egypt-arenye areyeke akngerrepate arrerneke. Ayenge-arle urrkapentye akngerre mwerre Pharaoh-kenhe. Tharle arne ingkirrenyeke ikwerenhe areye arntarnte-areme apmere ikwerenhenge. Ayenge-arle akngerrepate aneme apmere arrpe-anenhe nhenhe Egypt-nge. \p \v 9 “Kele kake atyinhe areye, iparrpe alherlte-iwaye apmere nhenhenge-ntyele, imerte akngeye atyinhe akenhe apmere-werne alpemele ikwere ilaye, ‘Alakenhe-arle alere ngkwinhe Joseph angkeke anwerneke: Re ilelheke Ngkartele-arle renhe akngakeke tyerrtye Egypt-arenye areyeke akngerrepate anetyeke. Re angkeke unte akwele Egypt-werne alhetyeke iparrpe anthurre akwele renhe aretyeke. \v 10 Unte apeke Egypt-werne apetyemele, kele re angkeke unte ikwere itwele anetyeke apmere Goshen arritnyele. Re angkeke unte ampe-arlke, ngkwenge ipmenhe areye-arlke, ingkirreke akngetyeke. Re angkeke unte yepe-yepe areye, nanikute areye, pweleke areye-arlke akngetyetyeke, ngkwenge urrkapentye akngerre areye-arlke apurte anetyeke ikwere itwele. \v 11 Re ileke merneke-arlke-arle arrangkwe-arle anetyenhe year five-pele arrpenheke-atwetye apmere arrpe-anenhele. Ikwerenge-ntyele re ngenhe arntarnte-aretyenhe angayakwe unte ilweme-ketye.’ Alakenhe-arle unte akngeye atyinhe iletyeke.” \p \v 12 Joseph angkeke kake ikwerenhe areyeke, “Ayenge araye! Arrantherre itelareme Joseph-arle ayenge arrekantherre angkerle-aneme ayenge-arle Hebrew angkentyele angkemenge-arle. Atyeye akweke atyinhe Benjamin-elarle ayenge areme-arle alknge ikwerenhe-arrpele. \v 13 Kele alhe anteme akngeye atyinheke iletyeke atyenge-arle tyerrtye Egypt-arenye areye-arle atyenge akangkentye anthurre aneme ayenge-arle akngerrepate impene anemenge. Ikwere ilaye ingkirreke arrantherre-arle areke alknge arrekantherrenhe anthurrele. Iparrpe alhaye akngeye atyinhe inetyeke, nhenhe-werne imerte iparrpe akngetye-alpemele.” \p \v 14 Kele Joseph-ele kake akweke ikwerenhe Benjamin akwaketye-akemele, re imerte ikwere artnemele. Benjamin-arlke ikwere artneke. \v 15 Joseph-ele kake ikwerenhe areye ingkirreke arrwantyeke. Re itneke artneke akwaketye-akemele. Yanhe-ngentyele kake ikwerenhe areye ikwere angkerreke anteme. \p \v 16 Tyerrtye anyentele ileke Pharaoh uthene urrkapentye akngerre ikwerenhe areye utheneke, “Artwe Hebrew nhenge areye Canaan-enge-arle apetyewarreke areye, kake Joseph-kenhe areye kwenhe!” Ayeye renhe awemele, itne arnterre anthurre akangkeke. \v 17 Pharaoh apetyemele Joseph-eke angkeke, “Kake ngkwinhe areye ilaye merne arrernetyeke yakwethe itne-kenheke imerte tangkeye-ke arrernemele itne Canaan-werne alpetyenhenge. \v 18 Itnenhe ilaye akngeye itnekenhe akngetye-alpetyeke ikwerenhe areye-arlke apmere atyinhe-werne. Nhenge itne Egypt-eke irretye-alpemele, the itnenhe apmere mwerre anthurre antheme itne anerlte-anetyeke itne merne-arlke mwerre arlkwerlte-anetyenhenge nhenhe-arle anwerne atnyeneme kere areye-arlke anwerne merne mwerre anthetyenhenge. \v 19 Urreke alhetyenhenge, wagon areye itnenhe anthaye itne akngetyeke. Nhenge itne Egypt-werne apetyalperlenge, anewe-arlke ampe-arlke wagon itnekenhenge anerlte-apetyenhenge apurrke-irreme-ketye. Akngeye itnekenhe-arlke wagon-eke antyemele apetyetyeke. \v 20 Nhenge itne nhenhe-werne apetyalpemele, itnenhe ilaye merne-arlke, mantere-arlke arne ingkirrenyeke imperlte-alhetyeke. Itnenhene ilaye arne itne-kenheke itirretyale nhenhe Egypt-nge-arle anwerne arne atningke atnyenemenge. Anwerne-arle itnenhe arne mwerre areye nhenhe-ngentyele-arle anthetyenhe.” Alakenhe-arle Pharaoh Joseph-eke angkeke. \p \v 21 Kele, Joseph-ele wagon pweleke-kenhe areye itnenhe antheke Pharaoh-elarle ileke-arteke. Re imerte merne-arlke atningke itnenhe anthemele aletheke. \v 22 Re itnenhe mantere mwerre areye antheke itne aletheke irrpetyeke. Re atyeyikwe Benjamin mantere five-pele anthurre antheke, re imerte renhe silver 300-pele anthurre anthemele. \v 23 Joseph-ele itnenhe tangkeye urreye 10-pele antheke arne impene anthurre areye Egypt-ngentyele akngetyerlenge. Re tangkeye marle 10-pele-arlke anthemele merne akngerre akngetyerlenge arne mwerre akngerre arrpenhe areye-arlke akngeye itne-kenheke. \v 24 Joseph angkeke kake ikwerenhe areyeke, “Arrantherre apmere-werne alperlte-iwemele, ahele akerretyale anetyeke!” Kele itne renhe imperlte-alheke anteme. \p \v 25 Itne Egypt impemele alheke apmere akngeye itnekenhe Canaan-werne alpemele. \v 26 Itne Canaan-eke-irremele, ikwere ileke, “Ngkwenge alere Joseph kwenhe ilwetyakenhe. Re kwenhe itethe akwete! Re kwenhe akngerrepate impene aneme Egypt-arenye areyeke.” Akngeye itnekenhe Jacob atnulkeke anthurre itnenhe awemele rarle itirreke ikwere-arle itne ularele ware-arle ilekeke-athene. \v 27 Itne ileke nthakenhe-arle Joseph angkeke-arlke-akerte. Jacob-ele anteme areke pweleke wagon areye ikwere-arle Joseph-ele yerneke Egypt-ngentyele. Re anteme mwerre awelheke, atnerte ikwerenhe mwerre anthurre anteme-irreke. \v 28 Re alere ikwerenhe areye ileke, “Arratye apeke kwenhe! Kele the arratye anteme itelareme alere atyinhe itethe aneme. Ayenge urreke ilwetyenhenge, ayenge Egypt-werne alhetyenhe renhe aretyeke.” \c 46 \s1 Jacob-ele ikwere-artweye areye Egypt-werne akngeme \p \v 1 Jacob-ele ikwere-artweye areye arne-arlke ikwerenhe areye apurtelhe-ilemele, apmere ikwerenhe imperle-alheke Egypt-werne-atheke. Re mpwepele inteke Beersheba-le. Re pweleke atweke imerte Ngkarte anthemele renhe tnakemele utyernetyeke akngeye ikwerenhe Isaac-elarle itemele anthetyarte-arteke Ngkarte anyente renhe. \v 2 Ingwe ikwerele, Jacob-arle ankwe intekenge, Ngkarte ikwere angkeke. Re ikwere angkeke altyerrenge, “Jacob-aye!” \p Jacob ikwere angkirtnerlenge, “Wertaye?” \p \v 3 Ngkarte ikwere angkeke, “Ngkarte anyente-arle ayenge akngeye ngkwinhe-arle utyernemele tnaketyarte re. Kele mwerre-arle unte Egypt-werne alhetyeke, Egypt-arenye areye-ketye atere-irretyale the ngkwenge mpwareme tharle ngenhe alhilekele-arteke. Unte arrenge-arrenge-arlke atningke atnyenetyenhe itne anteme atningke-irretyenhe apmere nhenhele anemele. \v 4 Ayenge ngkwengenge alheme Egypt-werne. Unte ilwemele, alere ngkwinhe Joseph-arle ngkwengenge tnetyenhe, rarle iltyele ngenhe alknge martetyenhe. Ikwerenge-ntyele, the ngkwinhe areye Canaan-werne akngirtnetyenhe.” Alakenhe-arle Ngkarte angkeke Jacob-eke altyerrenge. \p \v 5 Arlte arrpenhele anteme, Jacob uthene tyerrtye ikwere-artweye areye-arlke impemele aname-irreke apmere Beersheba-ngentyele Egypt-werne atheke. Alere ikwerenhe areyele ampe-arlke anewe itnekenhe-arlke utyerneke wagon areyeke itneke-arle yerneke areye Canaan-werne atheke. Itne wagon-ele anerlte-apeke Egypt-werne-atheke alethe alhemele. \v 6-7 Itne ingkirreke akngeke, yepe-yepe areye, nanikute areye, pweleke areye-arlke arne arunthe-arlke, arne atningke itne-arle apurtelhe-ilekenge Canaan-enge. Jacob alheke Egypt-werne alere ikwerenhe areye-akerte, ampe areye-arlke, arelhe areye-arlke. Re itnenhe Egypt-werne ingkirrenyeke akngeke. \s1 Nhenhe arritnye-arle Jacob-kenheke-artweye areye-kenhe \p \v 8 Nhenhe arritnye-arle tyerrtye areye-kenhe Jacob-enge-arle apmere Egypt-werne alhemeke. Reuben, rarle arrekwelenye Jacob-kenhe-arle. \v 9 Alere arrpenhe Reuben-kenhe areye arritnye aneke, Hanoch, Pallu, Hezron uthene Carmi uthene. \p \v 10 Alere arrpenhe Jacob-kenhe Simeon arritnye aneke. Alere Simeon-kenhe areye Jemuel, Jamin, Ohad, Jakin, Zohar uthene Shaul arritnye aneke. Meye Shaul-kenhe Canaan-arenye-arle. \p \v 11 Alere arrpenhe Jacob-kenhe Levi-arle aneke. Alere Levi-kenhe areye aneke Gershon, Kohath uthene Merari uthene. \p \v 12 Kenhe alere arrpenhe Jacob-kenhe Judah-arle aneke. Alere Judah-kenhe areye akenhe aneke Er, Onan, Shelah, Perez uthene Zerah uthene. Er uthene Onan uthene apele apmere Canaan-enge ante-arle ilweke-arle. Alere Perez-kenhe Hezron uthene Hamul uthene-arle aneke. \p \v 13 Alere arrpenhe Jacob-kenhe areye akenhe aneke Issachar. Alere Issachar-kenhe aneke Tola, Puah, Jashub uthene Shimron uthene-arlke. \p \v 14 Kenhe alere arrpenhe Jacob-kenhe Zebulun-arle aneke. Alere Zebulun-kenhe aneke Sered, Elon uthene Jahleel uthene. \p \v 15 Leah-arle akenhe meye aneke Reuben-eke, Simeon-eke, Levi-ke, Judah-eke, Issachar uthene Zebulun uthene Jacob-arle akenhe akngeye itnekenhe aneke. Akweke itnekenhe inteke nhenge Jacob uthene Leah uthene apmere Paddan-Aram-ele anerle-anerretyarte. Ampe marle Jacob-kenhe yanhele-arle akweke inteke ante-arle. Ye, Jacob uthene Leah uthenele atnyeneke 33-pele anthurre tyerrtye areye yanhele-arle inteke areye. \p \v 16 Alere arrpenhe Jacob-kenhe Gad-arle aneke. Alere Gad-kenhe areye aneke Zephon, Haggi, Shuni, Ezbon, Eri, Arodi uthene Areli uthene. \p \v 17 Alere arrpenhe Jacob-kenhe Asher-arle aneke. Alere Asher-kenhe areye akenhe Imnah, Ishvah, Ishvi uthene Beriah uthene-arle aneke. Yaye itnekenhe arritnye Serah-arle aneke. Alere atherre Beriah-kenhe Heber uthene Malkiel uthene-arle aneke. \p \v 18 Zilpah-arle akenhe meye aneke Gad uthene Asher utheneke. Re akenhe urrkapentye akngerre Leah-kenhe-arle aneke Laban-elarle Leah arrekwele antheke. Leah renhe antheke Jacob uthene ratherre intetyeke. Ye, Jacob uthenele areye 16-pele anthurre atnyeneke. \p \v 19 Anewe arrpenhe Jacob-kenhe Rachel-arle aneke. Alere ikwerenhe atherre akenhe Joseph uthene Benjamin uthene-arle aneke. \v 20 Nhenge Joseph-arle Egypt-ele anetyartenge, re marle Asenath arritnye anewe-akeke. Ikwere akngeye akenhe Potiphera arritnye-arle aneke. Re akenhe arrawe-irrentye akngerrepate itnekenhe-arle aneke apmere On-ele. Alere Joseph-kenhe atherre aneke Manasseh uthene Ephraim uthene. \p \v 21 Arritnye alere Benjamin-kenhe aneke Bela, Beker, Ashbel, Gera, Naaman, Ehi, Rosh, Muppim, Huppim uthene Ard uthene. \p \v 22 Jacob uthene Rachel uthene-ngentyele, tyerrtye 14-pele anthurre-arle inteke-arle. \p \v 23 Alere arrpenhe Jacob-kenhe Dan-arle aneke. Alere Dan-kenhe Hushim-arle aneke. \p \v 24 Alere arrpenhe Jacob-kenhe Naphtali-arle aneke. Naphtali ikwerenhe alere aneke Jahziel, Guni, Jezer uthene Shillem uthene. \p \v 25 Bilhah meye aneke Dan uthene Naphtali utheneke. Re akenhe urrkapentye akngerre Rachel-kenhe-arle Laban-elarle arrekwele antheke. Rachel-ele renhe antheke Jacob ratherre intetyeke. Jacob uthene Bilhah uthenenge ampe 7-pele inteke. \p \v 26-27 Ingkirrenyeke 70-pele apurte-irremele itne alherlte-iweke Jacob-enge Egypt-werne. Tyerrtye 70-pele nhenhe itneke-ngentyele anherre-anherre ikwerenhe areye-arlke alherlte-iweke. Re tyerrtye ingkirrenyeke pipe nhenhele-arle arritnye aneme areyenge alheke. Alere Joseph-kenhe atherre apele Manasseh uthene Ephraim uthene Egypt-elarle akweke inteke atherre-arle. \s1 Jacob ikwere-artweye areye-akerte Egypt-eke anteme irrpenhewarreme \p \v 28 Kele Jacob ikwere-artweye areye-akerte Egypt-nge arlenge kwenye anteme aneke, re alere ikwerenhe Judah ileke alhetyeke arrekwele Joseph-eke unthetyeke. Judah-ele Joseph iletyeke alheke ikwerenheke-artweye areye-arle apetyewarremenge. Kele imerte, Jacob ikwere-artweye areye-akerte apmere Goshen ikwere-werne alheke. \v 29 Nhenge Joseph-ele aweke arteke akngeye ikwerenhe-arle apetyeme, re urrkapentye akngerre areye ileke wagon akweke ikwerenhe inetyeke akngeye ikwerenheke arneke-arnare-irretyenhenge. Re ikwere itweke-irreke arteke, renhe akwaketye-akemele. Re renhe mwantye-mwantye-ilemele akwete anthurre ikwere artnemele. \p \v 30 Jacob alere ikwerenheke angkeke, “Kele the ngenhe inngerre areme. Kele the itelareme unte itethe anteme aneme. Alakenhenge akwele ayenge lyete ilwerlenge apeke, ayenge akangkentye-arle ilweme.” \p \v 31 Kele Joseph-ele kake ikwerenhe areye akngeye ikwerenhe-kenhe areye-arlke ileke, “Kele the Pharaoh-eke iletyeke alheme arrantherre-arle kele apetyewarrekenge. The ikwere alakenhe ileme, ‘Kake atyinhe areye akngeye atyinhe-arlke Canaan-engentyele nhenhe-werne apetyewarreke atyengenge anetyeke. \v 32 Itne thakemene, yepe-yepe areye, nanikute areye, pweleke areye-arlke arntarnte-arentye akngerre. Itne arne ingkirreke akngetyewarreke.’ Alakenhe-arle the Pharaoh-eke iletyenhe. \v 33 Re nhenhe awemele arteke re urrkapentye akngerre ikwerenhe areye yerneme arrenhantherrenhe inetyeke renhe aretyeke arrantherre alhetyeke. Arrantherre apeke renhe aretyeke alhemele, re arrenhantherrenhe alakenhe-arle apayuthnetyenhenge, ‘Warrke iwenhe-arteke-ame arrantherre mpwarentye akngerre?’ \v 34 Re arrenhantherrenhe alakenhe apayuthnemele, arrantherre akenhe ikwere alakenhe-arle ilerlenge, ‘Anwerne-arle thakemene areye-arle. Anwerne-arle yepe-yepe areye, nanikute areye-arlke, pweleke areye-arlke-arle arntarnte-arentye akngerre arrekwelenye anwerne-kenhe areye-arteke. Kele anwerne ngkwenge urrkapetyeke.’ Alakenhe renhe iletyeke. Pharaoh-eke arrantherre alakenhe angkemele, re arrenhantherrenhe ileme arrantherre Gosher-ele anerrirretyeke tyerrtye areye-ketye arntwarrele Egypt-arenye areye-ketyenge-arlke. Egypt-arenye areye-arle ilkelhetyakenhe-arle thakemene areyeke.” \c 47 \s1 Jacob ikwere-artweye areye-akerte apmere Goshen-werne alheme \p \v 1 Joseph apmere Goshen imperle-alhemele alheke Pharaoh renhe iletyeke, “Akngeye atyinhe kake atyinhe areye-arlke nhenhe Canaan-engentyele apetyewarreke. Itne yepe-yepe areye-arlke pweleke areye-arlke itnekenhe akngetyewarreke. Goshen-ele akwele itne.” \v 2 Kele Joseph alpeke imerte kake five-pele ikwerenhe akngakemele Pharaoh renhe aretyeke. \p \v 3 Nhenge itne apmere Pharaoh-kenheke irrpenhemele, re itnenhe apayuthneke, “Iwenhe-arteke warrke-ame arrantherre mpwarentye akngerre?” \p Itne ikwere angkirtnewarreke, “Anwerne-arle thakemene areye-arle. Anwerne-arle yepe-yepe-arlke, nanikute areye-arlke, pweleke areye-arlke arntarnte-arentye akngerre-arle arrekwelenye anwerne-kenhe areye-arteke. Anwerne ngkwenge lyete-ante urrkapewarreme. \v 4 Anwerne-arle ipenye areye ware anetyeke-arle apetyewarreke. Atherrkeke-arlke arrangkwe-arle apmere anwerne-kenhe Canaan yepe-yepe areyele apeke pweleke areyele apeke arlkwetyeke. Anwerne-arlke arrpenhe areye-arlke-arle ingkirreke angayakwe-arle anerrirreke. Anwernenhe aywepetyale! Anwerne apmere Goshen-ele anerlte-anetyeke.” \p \v 5 Pharaoh anteme Joseph-eke angkeke, “Yewe, akngeye ngkwinhe kake ngkwinhe areye-arlke ngkwengenge anetyeke apetyeke. \v 6 Apmere itneke akngakaye nhenhe Egypt-nge apmere mwerre itnenhe anthaye akngeye ngkwinhe kake-arlke ngkwinhe areye. Kele itne Goshen-ele anetyeke. Itne apeke thakemene mwerre areye, itne pweleke areye-arlke yepe-yepe areye-arlke atyinhe arntarnte-aretyeke anteme.” \p \v 7-9 Joseph anyikwe Jacob inetyeke alheke, re anteme renhe akngirtneke Pharaoh aretyeke. Re apmere ikwereke-irremele Jacob-ele Ngkarte apayuthneke re Pharaoh ikwere mwerre anetyeke renhe arntarnte-aremele. Pharaoh-ele anteme Jacob apayuthneke, “Artwe ampwaye, year nthakentyeke-atwetye-ame unte itethe aneke?” \p Jacob ikwere angkirtneke, “Year 130-peleke-atwetye kwenhe ayenge aneke apmere arrpe-anenhele ipenye unthemele. Akngeye atyinhe, arrule anthurre itethe arlenge ulkere-arle aneke, ayenge-arteke kwenye, ayenge-arle mwerre anetyakenhe-arle aneke, ayenge-apenhe.” \v 10 Jacob-ele awethe Ngkarte apayuthneke Pharaoh-eke mwerre arntarnte-aretyeke. Re anteme imperle-alhemele alheke. \p \v 11 Kele-arle akngeye Joseph-kenhe uthene kake areye-arlke Pharaoh-eke angkeke iperre, Joseph-ele mpwareke Pharaoh-elarle renhe ileke-arteke akwete; re akngeye ikwerenhe kake-arlke ikwere-artweye areye apmere mwerre anthurre antheke. Apmere re akenhe apmere arrpenhe akngerre Rameses-enge arlenge kwenye-arle. \v 12 Re anteme ikwere-artweye areye merne akwetethe anthurre anteme anthetyarte. Itne anteme angayakwe irretyakenhe anetyarte. \s1 Joseph-ele apmere rakeke tyerrtye Egypt-arenye areye-ngentyele imerte Pharaoh anthemele \p \v 13 Kwatyele-arlke anhetyakenhe akwete aneke Egypt uthene Canaan uthenele ahurratye anthurre akwete aneke. Tyerrtye areye kele angayakwe anthurre anteme aneke merneke-arlke arrangkwenge anteme. \v 14 Alakenhe anteme itne apetyewarretyarte Joseph-engentyele merne inerrirretyeke, arrantherre itelareme merne annge nhenge areye-arle re warle akngerreke arrekwele arrerneke-arle. Itne mane itnekenhe ingkirreke anthurre renhe antheke, re imerte itnenhe merne-arle anthemele, kele mane-arle itne ingkirre anthekenge, Joseph-ele mane itnenhe apmere Pharaoh-kenhe-werne akngemele, yanhe ikwerele atnyenetyarte. \v 15 Nhenge tyerrtye Egypt-arenye areye uthene tyerrtye Canaan-arenye areye-arlke mane ingkirreke itnekenhe uyerrelhe-ilekenge merne inemele. Itne Joseph-werne apetyewarreke, imerte ikwere angkerrirremele, “Ayekaye! Anwernenhe merne arlkwetyeke anthaye! Anwerne kwenhe mane ingkirreke uyerrelhe-ileke! Unte apeke anwernenhe merne anthetyakenhenge, anwerne ilweme-arle unte arerlenge!” \p \v 16 Joseph itneke angkirtneke, “Arrantherre maneke arrangkwe, kele mwerre. Ayenge nanthe arrekantherrenhe anthaye, pweleke areye, yepe-yepe areye, tangkeye areye-arlke. Yanhe areyeke the arrenhantherrenhe merne arlkwetyeke-arle anthetyenhenge.” \v 17 Kele alakenhe anteme itne mpwarewarreke. Tyerrtye areye Canaan-arenye uthene Egypt-arenye areyele uthene nanthe areye-arlke akngetyeke, pweleke areye, yepe-yepe areye, nanikute areye, tangkeye areye-arlke itne imerte Joseph anthemele. Yanhe-ngentyele re itnenhe merne anteme antheke kere itneke. Year anyenteke-atwetye re itnenhe merne antherle-aneke. \p \v 18 Kele year arrpenhele anteme, tyerrtye itne Joseph-werne apetyete-alpeke, itne imerte ikwere angkemele, “Unte itelareme anwerne kwenhe maneke arrangkwe akwete. Kele nanthe-arlke, pweleke-arlke, yepe-yepe-arlke, tangkeye-arlke, nanikute-arlke kele ngkwinhe anteme. Iwenhe anteme-ame anwerne ngenhe anthetyenhe? Anwerne-ame apmere anwerne-kenhe anteme ngenhe anthetyenhe anwernenhe-arlke apeke unte ngkwenge inetyenhe. \v 19 Unte-ame areme? Anwernenhe ilwetyeke impetyalaye! Unte areme apmere-arlke ahurratye anthurre. Arne-arlke lyapetyakenhe. Arne arrpe-anenhe ilwetyenhe anwerne-arlke apeke ilwetyenhe! Unte apeke anwernenhe merne arlkwetyeke anthemele, kele anwerne-arrpe ngkwenge anthelheme-arle, apmere-arlke anwerne-kenhe. Pharaoh-kenhe anteme-arle anwerne anemele, anwerne anteme ikwere ayernentye akngerre areye-arteke anteme urrkapeme. Anwernenhe merne annge anthaye ahelheke anwerne-arle ngkernetyenhenge. Anwerne apeke itnenhe ahelheke ngkernemele, itne apeke atherrke lyapetyenhenge. Kenhe anwerne apeke annge areye ngkernetyakenhe, kele apmere ingkinyeke anthurre-arle intetyenhenge.” Alakenhe-arle tyerrtye itne Joseph-eke angkeke. \p \v 20 Joseph-ele apmere ingkirreke tyerrtye itneke-ngentyele ineke, imerte Pharaoh anthemele ahelhe-arle ahurratye anthurre anekenge tyerrtye itne arne arrpenheke arrangkwe anthetyeke anekenge merne inetyeke, itne anteme apmere itnekenhe antheke. Alakenhenge anteme itne Joseph apmere akweke-ame-akweke antheke. Yanhe-ngentyele apmere arrpe-anenhe Egypt-ele Pharaoh-kenhe anteme aneke. \v 21 Tyerrtye areye-arlke-arle Pharaoh-kenhe anteme aneke itne-arle merneke anthelheke Pharaoh-eke. Joseph-ele itnenhe uterneke urrkapetyeke ayernentye akngerre areye-arteke merneke-ante atheke. Tyerrtye arrpe-anenhe-arle Pharaoh-eke ayernentye akngerre-arteke urrkapetyarte. \v 22 Artwe areye ngkarte-apartetye Egypt-kenhe areyeke urrkapetyarte mane akwete-arle atnyeneke, urrkapentye iperre-arle itnenhe Pharaoh-elarle antheke. Itne merne ineke mane urrkapentye iperre itnekenhele. Alakenhe ikwerenge-arle Joseph-ele apmere itnekenhe inetyakenhe itne ayernentye akngerre anetyakenhe aneke tyerrtye arrpenhe areye-arteke. \p \v 23 Joseph imerte tyerrtye areyeke angkeke, “Ayenge awerrirraye. Arrantherre-arlke apmere arrekantherrenhe-arlke kele Pharaoh-kenhe anteme-arle aneke. The arrenhantherrenhe iltye antheke ikwere urrkapewarretyeke. The arrenhantherrenhe annge antheme ahelheke ngkernetyeke. Anyenteke-anyente, arrantherre merne annge apmere-werne akngaye. Ahelheke imerte ngkernemele lyapetyeke. \v 24 Arratye apeke lyaperlenge merne annge areye mpenge-irremele, akemele lyernte-arrernaye lyernte five-pele imerte arrernemele, Pharaoh imerte anyente anthemele, four-pele arrpenhe imerte arrekantherre-arle atnyenemele arrekantherre-artweye-arlke ampe areyele-arlke arlkwetyeke. Merne annge arrpenhe areye imerte ahelheke-arle ngkernirtnemele lyapetyeke.” \p \v 25 Tyerrtye itne Joseph-eke angkeke, “Kele anteme, unte-arle angkeme-arteke anwerne mpwareme. Unte apeke anwernenhe urrkapetyeke ileme, anwerne-arle Pharaoh-eke urrkapetyenhe ayernentye akngerre areye-arteke merneke ware unte-arle anwerneke mwerre anekenge anwernenhe itethe atnyenemele.” \p \v 26 Joseph-ele pipe-ke intelhe-ileke angkentye tyerrtye ingkirreke akangkwe-irremele anetyeke. Alakenhe-arle ayeye re aneme: “Nhenge tyerrtye areyele apeke merne annge ngkernemele ahelheke lyapetyeke, re imerte mpenge-irremele, itne imerte lyernte-arrernemele, Pharaoh-eke anyente, four-pele arrpenhe akenhe itneke-arrpe.” Alakenhe-arle Joseph-ele intelhe-ileke Egypt-arenye areyele aretyeke. Alakenhe akwete-arle lyete-arlke mpwarerlte-aneme. Kenhe artwe areye ngkarte-apartetye Egypt-kenhe areyeke urrkapetyarte-arle, angkentye nhenhe apentetyakenhe-arle Pharaoh-elarle apmere itnekenhe inetyakenhenge. \s1 Joseph-ele akngeye ikwerenhe alhileke apmere ikwerenheke renhe iperteke artetyeke \p \v 27 Kele-arle Joseph-ele ikwere-artweye areye anamelhe-ilekenge, tyerrtye Israel-arenye nhenge areye, apmere Goshen-ele itne aneke year 17-peleke-atwetye. Itnekenhe arne-arlke atningke-irremele aneke ampe areye-arlke atningke-irremele anthurre anteme. \p \v 28 Artwe ampwe Jacob, re Goshen-ele aneke year 17-peleke-atwetye. Rarle ilwekenge anteme, re year 147-peleke-atwetye aneke-arle. \v 29 Urreke re ilwetyenhenge, re Joseph-eke antangkelheke renhe aretyeke apetyetyeke. Joseph apetyeke-arle iperre Jacob ikwere angkeke, “Alere, ayenge kwenhe ilwetyenhe anteme. Unte apeke atyenge ahentye-aneme, atyenge arratye ilelhaye. Atyenge arratye ilelhaye ayenge ilwerlenge, unte ayenge nhenhe Egypt-eke iperteke artetyale. \v 30-31 Tyerrtye atyalangke atyinhe inemele Egypt-ngentyele imerte ayenge akngirtnemele akngeye atyinhe areye-arle ipertele artelheme-werne itneke itwe ayenge artetyeke. Alakenhe ayenge ilaye!” \p Joseph ikwere alakenhe angkirtnerlenge, “Yewe, the ngenhe akngirtnemele ngenhe apmere ngkwinheke artetyeke.” Yanhe-ngentyele, Jacob anteme iwelheke apurrke anteme antyameke, imerte Ngkarteke akangkentyele angkemele. \c 48 \s1 Jacob-ele ayeye alyeme arrenge-arrenge ikwere-atherrenhe Manasseh uthene Ephraim uthene-kenheke \p \v 1 Ikwere ipenhe, Joseph-ele aweke Jacob-arle rlkerte anthurre irrekenge, ingkwe ilwemele. Re alere ikwerenhe atherre akngeke, Manasseh uthene Ephraim uthene, apmere Goshen-werne Jacob aretyeke. \v 2 Nhenge Joseph apmereke irretye-alhemele alere ikwerenhe atherre-akerte, tyerrtye arrpenhele iletyeke alheke Jacob-eke, “Alere ngkwinhe nhenhe-werne apetyeke ngenhe aretyeke.” Jacob tyerrtye alyepe-alyepe anthurre intetyame, re intetyame tnetye-arlke-akenhe. Nhenge Joseph apmere ikwereke-irreke arteke alere ikwere-atherre-akerte, Jacob mwantye anthurre akeme-irremele aneke. \p \v 3-4 Jacob angkeke Joseph-eke, “Arrule anthurre Ngkarte lterrke anthurre rarle, atyenge imernelheke apmere Luz-enge apmere akngerre Canaan-enge. Re ayenge ileke rarle ayenge arntarnte-arerle-anetyenhe lterrke-ilemele akwetethe, re imerte ampe atningke ayenge anthemele itne imerte atningke anteme irremele. Re atyenge angkeke, ‘Atyengenge ularre ware kwenhe unte ampe atningke atnyenetyenhe. The ngenhe apmere nhenhe antheme ampe ngkwinhe areyeke ampe itnekenhe areyeke anthetyeke. Itnekenhe anteme aneme akwetethe.’ Alakenhe-arle atyenge Ngkarte angkeke. \p \v 5 “Joseph, ngkwenge alere atherre Manasseh uthene Ephraim uthene-arle apmere nhenhe Egypt-elarle akweke inteke. Ayenge-arle ingkerne ante-arle apmere nhenhe-werne apetyeke. Lyete ayenge ikwere-atherre altye-irreme, ratherre anteme atyinhe aneme Reuben uthene Simeon uthene-arteke. \v 6 Kele urreke, unte alere awethe atnyenemele, kele itne ngkwinhe-arle anetyenhe. Tharle itnenhe apmere anthetyeke arrangkwe-arle. Itne apmere Ephraim uthene Manasseh uthene-arle antheme ikwerele anetyeke-arle. \v 7 Arrule anthurre, ayenge-arle apmere Paddan-engentyele apetyalpemele, the anewe atyinhe aparlpe-ileke apmere nhenge Canaan-ele ilerne alhele-iwemele. Ayenge alhwarrpe anthurre irreke renhe iperteke artemele iwerre itereke Ephrath-werne-atheke, ayenge ikwere ahentye anthurre aneke, alakenhenge anteme ayenge angkeme Ephraim uthene Manasseh utheneke.” Alakenhe-arle Jacob Joseph-eke angkeke. Apmere yanhe Ephrath, lyete tyerrtye areyele Bethlehem ileme. \p \v 8 Kele Jacob-ele areke urreye ratherre Joseph-enge tnerle-anerrerlenge. Jacob-ele renhe apayuthneke, “Angwenhe-ame urreye nhenhe atherre?” Re angkeke alakenhe rarle pwenge anteme-irrekenge aretye-arlke-akenhe. \p \v 9 Joseph-ele anyikwe tyerneke, “Nhenhe-arle alere atyinhe atherre-arle Ngkartele-arle ayenge nhenhe Egypt-nge antheke-arle.” \p Jacob angkeke Joseph-eke, “Ngkwenge alere atherre atyenge-werne akngetyaye ayenge ikwere-atherre alyelhentye impenele alyetyenhenge ilpentyeke ratherre akwete-ante atnyenerle-anerretyenhenge.” \p \v 10 Jacob-arle artwe ampwe anthurre-arle aneke, re anteme aretyakenhe aneke rarle pwenge-arle anekenge. Kele Joseph-ele urreye renhe-atherrenhe itwekelhe-ileke Jacob-werne. Jacob-ele renhe-atherrenhe akwaketye-akeke. \v 11 Re imerte Joseph-eke angkemele, “Ayenge-arle itirreke unte-arle akwele ilwekeke-athene. Ayenge-arle itirreke tharle akwele ngenhe awethe aretyenheke-athene, kele arrangkwe-arle. Ngkarte-arle atyenge mwerre-arle aneke. Rarle ayenge akngetyeke alere ngkwinhe atherre aretyeke-arle.” \p \v 12-13 Joseph-ele ikwere alere atherre Jacob-enge arrwekele ngkerneke, re iltye akaperte ikwere-atherrenheke arrernemele alyelhentye impenele alyetyeke. Joseph akaperte kwene-irreke urreye ikwere-atherre ingkernele. Inngerre ikwerenhele ahelhe anpeke. Re akarelheke Jacob-eke ikwere-atherre alyelhetyeke. Manasseh akenhe kake akngerre Ephraim-kenhe-arle aneke. \v 14 Ikwerenge anteme, Jacob-ele kwenhe iltye akwe-arratye ikwerenhe Manasseh akaperteke arrernetyakenhe, kele arrangkwe-arle. Jacob-ele akenhe kele-arle Ephraim akaperteke arrerneke. Re iltye akwangenye ikwerenhe-arle Manasseh-eke arrerneke. \p \v 15 Jacob Joseph-eke-urrke alyelheke, alakenhe-arle re alyeke, “Arrenge-arrenge atyinhe Abraham uthene akngeye atyinhe uthenele Ngkarte anwerne-kenhe-arle apenterle-anerreke. Ngkartele-arle ayenge akwetethe arntarnte-arentye akngerre, arntarnte-arentye akngerrele-arle yepe-yepe ikwerenhe areye arntarnte-arentye akngerre-arteke, alakenhe akwele. \v 16 Nhenge atyenge-arle akurne-irrerlenge, alkere-arenye Ngkarte-kenhe areyele ayenge arntarnte-aretyarte. Lyete the Ngkarte apayuthneme nhenhe atherre arntarnte-aretyeke lterrke-ilemele. Nhenhe atherre atyenge-artweye-arteke. Nhenge ratherre amangkemele, ratherre ampe areye atyenge atnyenetyenhe, arrenge-arrenge atyenge Abraham-eke akngeye atyenge Isaac-eke-arlke. The Ngkarte apayuthneme nhenhe atherre ampe atningke anthetyeke. Apmere arrpe-anenhele anerlte-anetyeke. Itne anwerneke alkngwirretyeke kwenye anetyenhenge.” Alakenhe-arle Jacob-ele alyeke urreye akweke ikwere-atherre. \p \v 17 Urreke Jacob-ele urreye ikwere-atherre alyelhetyenhenge, Joseph-ele areke akngeye ikwerenhe iltye arrernerlenge akwe-arratye ikwerenhe Ephraim ingkernenyeke arrernerlenge. Alakenhe re irrekenge Joseph akangkentye anetyakenhe aneke. Re akngeye ikwerenhe-kenhe iltye akwe-arratye inemele Ephraim-engentyele imerte akaperte Manasseh-kenheke arrernetyenhenge. \v 18 Re Jacob-eke angkeke, “Akngeye, unte kwenhe apalele akwe-arratye ngkwinhe arrerneke Ephraim akaperteke. Unte kwenhe Manasseh akaperteke arrernetyakenhe aneke. Re kake akngerrepate. Iltye akwe-arratye Ephraim akaperteke arrernaye.” \p \v 19 Kenhe anyikwe ayene-ilelheke ikwere angkemele, “Arrangkwe, the iltye akwe-arratye apale arrernetyakenhe Ephraim akaperteke. Nhenge Manasseh anteme amangkemele, rarle akngerrepate anetyenhe, rarle ampe atningke atnyenetyenhe arrenge-arrenge-arlke atningke. Kele atyeyikwe akenhe akngerrepate impene-arle anetyenhe Manasseh-enge arntwarre ulkere, tyerrtye Ephraim-kenhe-arle atningke-arle anetyenhe, itnekenhe apmere arrpe-anenhele-arle anetyenhe.” \p \v 20 Jacob awethe alyelheke Manasseh uthene Ephraim utheneke, “Urreke, tyerrtye Israel-arenye areye ampe itne-kenheke alyelhetyenhe, alakenhe-arle itne angketyenhe, ‘Anwerne Ngkarte apayuthnetyenhe arrenhantherrenhe mwerre-iletyeke rarle Ephraim uthene Manasseh uthene mwerre-ileke-arteke.’” Alakenhe-arle Jacob alyelheke, Ephraim akngakemele rarle Manasseh-enge irntwarre-arle anetyenhenge. \p \v 21 Jacob angkeke Joseph-eke, “Ayenge araye. Ayenge ilwetyenhe anteme. Ngkarte-arle ngkwengenge anetyenhe. Rarle ngenhe apmere akngeye ngkwinhe-kenhe-werne akngirtnetyenhe. \v 22 The ngenhe apmere antheke, tharle kake ngkwinhe areye arrekwele anthetyakenhe aneke. The ngenhe apmere Shechem arritnye-arle antheke. The apmere yanhe ineke tyerrtye Amorite areye-ngentyele-arle. The itnekenge ineke akngerre anthurre-arle atwerreke iperre.” \c 49 \s1 Jacob ayeye arrpenhe arrpe-anenhe alyeme alere ikwerenhe areyeke \p \v 1 Kele-arle Jacob re Ephraim uthene Manasseh utheneke alyelheke iperre, re alere arrpenhe ikwerenhe areyeke antangkelheke renhe aretyeke apetyetyeke. Nhenge itne ikwereke irrerlenge, re itneke angkeke, “Atyenge-werne angathe-irrerraye anyente-ame-anyente ayenge arrekantherre alyelhetyenhenge. The ileme nthakenhe-arle arrantherre irretyenhe urreke.” Re imerte alyemele anteme. \v 2 “Atyenge alere areye, atyenge-werne angathe-irrerraye arrantherre ayenge awetyenhenge. Jacob-arle ayenge, akngeye arrekantherrenhe arritnye atyinhe akenhe Israel-arle.” \p \v 3 Reuben-eke-urrke Jacob-ele alyeke, “Reuben, unte alere akngerrepate atyinhe-arle, arrule anthurre ayenge-arle atyepe-atyepe-arlke anekenge. The meye ngkwinhe anewe akeke, unte-arle ampe atyinhe arrekwelenye atyinhe aneke ayenge-arle artwe anteme-irrekenge. Alakenhenge anteme the itelareke ayenge-arle lterrke aneke. Unte-arle alere arrpenhe atyinhe nhenhe areyeke akngerrepate, unte arrpenhe atyeye areyenge lterrke ulkere. \v 4 Kele unte akenhe ahe-akngerre anthurre-arle. Angwenhele-arle-ame ngenhe ayaketyenhe unte akurne mpwarerlenge? Arrule anthurre-arle unte arelhe anewe atyinhenge inteke, urrkapentye akngerre nhengenge-arle, unte-arle ayenge apurele-anthurre-arle-antheke. Alakenhenge anteme unte kake ngkwinhe areyeke akngerrepate anetyakenhe aneme.” \p \v 5 Kele Jacob-ele Simeon uthene Levi uthene anteme alyeke, “Simeon uthene Levi uthene, mpwele-arle atyeyenhenge-arle aneme. Mpwele kwenhe arraweye anthurre akwetethe-arle arrpenhe areye ahele-ahele akeme. Arrule anthurre, mpwele tyerrtye areye atweke nayepe akngerre mpwele-kenhele akemele. \v 6 Mpwele tyele-arle angketyarte tyerrtye nhakwe atwetyeke. Tharle mpwelenhe akayake-iletyakenhe-arle alakenhe-irrerlenge. Arrule mpwele tyerrtye areye atweke mpwele-arle itneke ahentye-anetyakenhe anekenge. Mpwele nayepele alwerrknge pweleke-kenhe-arlke aketyarte itnenhe unthetyakenhe mpwaremele, mpwele-arle arrkerneke ware-arle alakenhe mpwarerle-anerreke, akurne anthurre-arle alakenhe. \v 7 Mpwele-arle apure-arlke anetyakenhe-arle tyerrtye arrpenhe areye-ketye, mpwele-arle ahele anthurre-arle lterrke anthurre-arlke-arle arrpenhe areyeke alakenhenge anteme the mpwelenhe Ngkarteke iletyenhe mpwelenhe artimperre-iwetyeke. Tharle mpwelenhe apmere ampe mpwele-kenheke-arlke anthetyeke arrangkwe-arle. Itne-arle apmere atnyenetyeke arrangkwe-arle. Itne-arle apmere kake itnekenhe-kenhele ware-arle anetyenhe the itnenhe antherlenge.” \p \v 8 Jacob-ele Judah anteme alyeke, “Judah, kake ngkwinhe areye kwenhe ngkwenge akangkentye anthurre anetyenhe. Itne anteme ngkwenge artepe arrernelhetyenhe. Tyerrtye areye ngkwenge ahentye-anetyakenhe, unte apeke itneke ahele-irremele, unte itnenhe irrerlknge-arle atweme. \v 9 Unte kwenhe lion ahe akngerre-arteke, lion arrpenheke ahele unthemele imerte atwemele arlkwemele nhenge ulkere-arteke. Re itnenhe atwemele, imerte arlkwemele, apmere-werne anteme-arle apetyalpemele. Imerte re ahelheke iwelhemele ankwe-intemele. Renhe-arle angwenhele akemelhe-iletyeke arrangkwe-arle itne-arle atere-arle-irreme lion ikwere-ketye! Judah, alakenhe-arle unte lterrke anthurre. \v 10 The ngenhe apmere nhenhe antheme. Unte akngerrepate irretyeke unte lterrke akwete anemele ngkwengenge raketyeke arrangkwe-arle. Ikwerenge anteme ngkwenge alere areye arrenge-arrenge ngkwinhe areye-arle akngerrepate anetyenhe King areye-arteke. Yanhe-ngentyele, tyerrtye anyente Shiloh arritnye anteme apetyetyenhe. Tyerrtye apmere arrpe-anenhe-ngentyele apetyetyenhe renhe awetyeke, itne anteme ikwere akangkwe-irreretyenhe, apwerte mane-arlke arne mwerre akngerre arrpenhe areye-arlke ikwere-werne akngetyewarremele. \v 11 Judah, unte apmere renhe arntarnte-aretyeke, unte tangkeye ngkwinhe areye ayernetyeke itne arne kripethe itwele anetyeke arlpelhe areye arlkwetyeke arne kripethe atningke anthurre-arle lyapemenge. \v 12 Alknge ngkwinhe athetheke anthurre irretyenhe ngkwarle iperre, artitye ngkwinhe mperlkere anetyenhe unte-arle werlatye antywemenge.” \p \v 13 Kele Jacob-ele Zebulun anteme alyeke, “Zebulun, apmere ngkwinhe ayerrere-werne atheke Sidon-eke-atwetye, kwatye alaye akngerre itwele. Apmere mwerre anetyenhe boat areye-arle tnerlte-anetyenhe.” \p \v 14 Kele Jacob-ele Issachar anteme alyeke, “Issachar, unte tangkeye lterrke-arteke-arle anetyenhe arne arunthe akngernentye akngerre-arteke. Kele apurrke anteme arne ulthentye areye-akerte iwelhemele yakwethe areye artepele akwete akngernemele. \v 15 Alakenhe-arle unte anetyenhe, unte-arle apmere mwerreke-arle apale untherle-apetyenhe unte apurrke-irremele. Unte-arrpe angketyenhe, ‘Yewe, apmere nhenhe-arle mwerre anthurre-arle!’ Arratye-arle yanhe! Apmere yanhele-arle unte arnterre anthurre-arle urrkapetyenhe ayernentye akngerre-arteke.” \p \v 16 Kele Jacob-ele Dan anteme alyeke, “Dan, kele-arlke ngkwinhe areye akweke anteye aneme, unte apele ngkwinheke-artweye areyeke akngerrepate anetyenhe, arrpenhe areye-arteke akngerrepate anyenhenge itne-kenheke apmere Israel-ele. \v 17 Unte-arle apmwe ahe-akngerre iwerre iterele-arle interle-aneme-arteke-arle anetyenhe. Tyerrtye apeke nanthenge apetyemele iwerre ikwerele, kele apmwe re apeke akweke anemenge, kele nanthe renhe ngkwerne-arle uthnemele. Nanthe re rlkerte awelhemele anteme unteme, tyerrtye renhe ahelhe-werne atheke-arle iweme.” \p \v 18 Jacob anteme YAHWEH-eke angkeke, “YAHWEH, the ngenhe apayuthneme unte anwernenhe arntarnte-aretyeke tyerrtye arrpenhele-arle anwernenhe atweme-ketyenge.” \p \v 19 Kele Jacob-ele Gad anteme alyeke, “Gad, tyerrtye areyele ngenhe akwetethe atwetyeke-irretyenhe. Itne ngkwenge-ngentyele arrkernemele anyelkngele inetyeke, kele arrangkwe. Kenhe unte itnenhene alwernetyenhe atwetyeke.” \p \v 20 Kele Jacob-ele Asher anteme alyeke, “Asher, apmere ngkwinhele merne mwerre atningke lyapetyenhe merne mwerre akngerrepatele arlkwenhe-arlkwenhe-arteke.” \p \v 21 Kele Jacob-ele Naphtali anteme alyeke, “Naphtali, unte-arle nanthe marle-arteke ipmentye aywepeke-arle iperre, akwerrke mwerre akngerre areye atnyenetyeke.” \p \v 22 Kele Jacob-ele anteme Joseph alyeke, “Joseph, unte apele tangkeye ahe akngerre-arteke anetyenhe kwatye pintye itwele, nhenge tangkeye ahe akngerre-arteke apwerte iterele aneme. \v 23 Artwe areye ngkwenge-werne apetyeke atwetyeke. Itne irraweye anthurre apetyewarreke ngenhe althenhemele irrtyartele, kwetere-akertele-arlke. \v 24 Kenhe unte akenhe atere arrewetyakenhe-arle aneke, arrangkwe-arle. Unte nterte-nterte-arle tneke, unte imerte irrtyarte ngkwinhele itnenhe thilemele. Ngkarte atyinhe-arle lterrke anthurre-arle, Rarle ngenhe ngangkere antheke. Ngkarte atyinhe-arle Israel apwerte antherrtye-arteke-arle. Rarle ngenhe lterrke-ileme-arle. Re yepe-yepe arntarnte-arentye akngerre-arteke-arle yepe-yepe ikwerenheke ahentye-aneme-arteke. Re atyenge ahentye-aneme, re ngkwenge-arlke ahentye-anemele. \v 25 Ngkarte atyinhe-arle ngkwengenge anetyenhe. Rarle lterrke anthurre-arle! Re ngenhe aremele arntarnte-arerle-anetyenhe ngenhe lterrke-ilemele. Re ngkwenge kwatye yerneme alkere-ngentyele, kwatye pelhe-pelhe-arlke re ngenhe antheme ngkwenge anewele ampe atningke atnyenetyenhe, pweleke areyele-arlke, yepe-yepe areyele-arlke, ngkwinhele nanikute areyele-arlke, ingkirrekele akwerrke atningke atnyenetyenhe. \v 26 Ayeye nhenhe-arle the alyeme, ngkwinhe-arle aneme. Ayeye atyinhe-arle apwerte akngerrenge lterrke-ulkere, arrule-arle anetyame-arteke. Arne atningke unte-arle inetyenhe itne apwerte areye artetyenhenge. Arrule anthurre Ngkartele ngenhe akalkelhe-ileke kake ngkwinhe areye-ngentyele imerte ngenhe itneke akngerrepate arrernemele. Ayeye nhenhele-arle ngenhe lterrke-arle-iletyenhe, ngenhe lterrke atnyenemele.” \p \v 27 Kele Jacob-ele Benjamin alyeke, “Benjamin, unte-arle akngwelye artnwere angayakwe-arteke-arle. Kereke ingweleme untherle-apemele. Itnenhe atwemele alterremele imerte arlkwemele. Ingwele re kere awethe atweme, imerte akngwelye akweke ikwerenhe areyeke akngetye-alpemele.” \p \v 28 Jacob-ele alyelhentye akngerre 12-pele alyeke alere 12-pele ikwerenheke, apurteke 12-pele Israel-arenye. Re itelareke iwenhe-arteke-arle itne anerrirrekenge akurne apeke, mwerre apeke, atwerrentye akngerre apeke. Alakenhenge-arle re itelareke ayeye alyetyeke itneke-arrpe. \p \v 29-32 Jacob ikwere alere areyeke angkeke, “Ayenge-arle ilwetyeke anteme-arle areme. Ayenge ilwemele, ayenge nhenhe Egypt-eke iperteke artetyale. Ayenge akngirtnaye inteye Ephron Hittite areyenge nhenge-kenhe-werne. Inteye re Machpelah-ele Mamre-nge ikngerre Canaan-ele. Inteye yanhe renhe-arle Abraham-ele manele ineke Ephron-enge. Yanheke-arle itne atyenge-artweye areye iperteke arteke. Inteye yanhe ikwere itne arrenge-arrenge atyinhe Abraham arteke anewe ikwerenhe Sarah uthene. Akngeye atyinhe Isaac anewe ikwerenhe Rebekah, meye atyinhe, anewe atyinhe Leah-arlke-arle ingkirreke yanheke iperteke arteke. Ayenge-arlke ikwere iperteke artetyeke.” \p \v 33 Nhenge Jacob-arle alere ikwerenhe areyeke alakenhe angkekenge, re antyameke iwelheke. Re iwelhemele, re aheye angketyakenhe aneke, re imerte ilwemele anteme. \c 50 \s1 Alere Jacob-kenhe areye akngeye itnekenhe iperteke arteme \p \v 1 Nhenge Jacob-arle ilwekenge anteme, Joseph ikwere akertneke iwelhemele re arrwantyeke. Re akngeye ikwerenheke artnetyame anteme. \v 2-3 Apmere Egypt ikwerele, ngangkerele anterele apernetyarte tyerrtye atyalangke areye arlte 40-peleke-atwetye urreke artetyenhenge. Imerte manterele ayernemele tyerrtye arnterte-irreme-ketyenge. Kele, Joseph ngangkere itneke angkeke, “Atyalangke akngeye atyinhe-kenhe akngaye, imerte iperteke artemele.” Kele, artwe itne atyalangke Jacob-kenhe akngeke. Arlte 40 peleke-atwetye imerte anterele apernerlte-anemele, manterele ayernemele, arnterte ntyeme-ketye. Itne renhe iperteke arteke. Tyerrtye Egypt-arenye areye artnerrirreke akngeye Joseph-kenheke irrare aneke arlte 70 peleke-atwetye. \p \v 4 Yanhe-ngentyele, Joseph alhemele angkeke urrkapentye akngerre Pharaoh-kenhe areyeke, “Arrantherre apeke atyenge ahentye-aneme, Pharaoh iletyeke alhaye, \v 5 ‘Akngeye atyinhe-arle itethe anekenge, the renhe alhileke tharle renhe Canaan-werne akngirtnetyeke. The renhe ileke tharle renhe inteye ikwere-arrpe artekenge ikwere-werne. Ayenge alheye, the akngeye atyinhe arterle-alpetyenhenge. Yanhe-ngentyele apetye-anteme-alpetyenhenge.’” \p \v 6 Pharaoh-ele ayeye yernintye-alpeke Joseph-eke ilemele, “Mwerre-arle alakenhe. Mpwaraye unte-arle alhileke-arteke. Kele alhaye akngeye ngkwinhe apmere ikwerenheke artetyeke.” \p \v 7-9 Tyerrtye atningke alherlte-iweke Joseph-enge akngeye ikwerenhe artetyeke. Urrkapentye akngerre Pharaoh-kenhe areye-arlke alherlte-iweke, akngerrepate arrpenhe Egypt-arenye areye-arlke Joseph-enge alherlte-iweke. Arrpenhe areye nanthe itnekenhenge-arlke alherlte-iweke, arrpenhe areye wagon-akerte itnekenhenge-arlke alherlte-iweke. Joseph-kenheke-artweye areye, kake ikwerenhe areye-arlke, tyerrtye akngeye ikwerenhenge-arle areke areye-arlke, alherlte-iweke Canaan-werne. Itne ampe itnekenhe iwerlte-alheke, yepe-yepe areye-arlke, nanikute areye-arlke, pweleke areye-arlke Goshen-eke. \v 10 Itne Canaan-eke-irremele, itne apmere Atad arritnye-werne alheke, lhere Jordan-enge ikngerrele. Apmere nhenge itne merne annge areye arneke-arleke arrernemele imernte anthelke uthene renhe uthene akngakemele. Joseph aneke arlte 7-peleke-atwetye tyerrtye itnekenge. Ikwerele ureke, tyerrtye areye arnterre anthurre artnerrirreke Jacob-eke, Joseph akenhe irrare-irrare anthurre-arle artneke, re anteme urnteke anteme alyelhemele. \v 11 Tyerrtye atningke areye Canaan-arenyele arerrirreke Egypt-arenye areye apmere irrareke apmere Atad-eke, itne imerte angkerremele, “Egypt-arenye yanhe areye kwenhe irrare anthurre awelheme, itne-arle arrpenhe nhenge aparlpe-ilekenge.” Alakenhenge anteme apmere re arritnye “Abel-Mizraim” Canaan-arenyeke angkentyenge ileme, “Egypt-arenye areye anerrirreme alhwarrpe-irremele.” \p \v 12-13 Ikwere-iperrele, alere Jacob-kenhe areyele renhe iperteke arterrirreke, alakenhe-arle re arrwekele itneke ilekenge. Renhe inteyeke atheneke, apmere Machpelah-ele arritnye aneke. Ahelhe nhenhe Abraham-elarle ineke artwe Ephron-enge, rarle Hittite anekeke. Abraham ahelhe yanhe ineke rarle ikwere-artweye areye artetyeke. \v 14 Itne ahelhe irrare-werne-irreke-arle iperrenge, Joseph arrpenhe areye-arlke ingkirreke apmere Egypt-werne alperlte-iweke. \s1 Joseph-ele ileke kake ikwerenhe areye rarle itnenhe arriletyakenhe anetyeke \p \v 15 Kake Joseph-kenhe areye angkerreke, “Anwerne kwenhe akngeyeke arrangkwe anteme. Joseph apeke-arle anwerneke ahele akwete-arle. Re apeke-arle anwernenhe atwetyenhe anwerne-arle ikwere akurne mpwarekenge arrule, nhenge renhe-arle anwerne yerneke ayernentye akngerre-arteke Egypt-werne. Nthakenhe-ame anwerne irretyenhe?” \v 16 Itne ayeye yerneke Joseph-werne, ikwere alakenhe angkeke, “Urreke akngeye anwerne-kenhe ilwetyenhenge, re anwerneke angkeke, \v 17 ‘Arrantherre-arle akurne anthurre areye-arle! Arrantherre-arle Joseph-eke ahentye-anetyakenhe-arle aneke, arrantherre imerte renhe atwemele. Joseph ilaye arrenhantherrenhe ipmentyele impetyeke ilpernetyakenhe anetyeke.’ Alakenhe-arle akngeye anwerne-kenhe angkeke. Anwerne ngkwenge arnterre angkeme anwernenhe unte impetyeke akurne anwerne-kenheke alkngwirretyeke, anwernenhe ilpernetyakenhe aneme. Anwerne-arle Ngkarte anyente renhe-arle apententye akngerre akngeye anwerne-kenhele-arle apentewarretyartenge.” Joseph-ele itnenhe awemele re artneke. \p \v 18 Kake Joseph-kenhe areye apetyewarreke ikwere kwene-irreremele. Itne ikwere angkeke, “Anwerne kwenhe ngkwinhe anteme. Anwerne-arle ngkwenge urrkapetyenhe-arle ayernentye akngerre areye-arteke.” \p \v 19 Joseph itneke angkeke, “Arrangkwe, atyengenge atere-irrerirretyalaye! Ayenge apele Ngkarte anetyakenhe-arle! Tharle arrenhantherrenhe atwetyeke arrangkwe-arle! \v 20 Arrule anthurre, arrantherre ayenge atwetyeke ahentye-aneke, kele Ngkartele akngarte-iweke imerte mwerre mpwaremele. Rarle ayenge atnyeneke tyerrtye areyeke mwerre anetyeke itnenhe arntarnte-aremele, itne-arle angayele ilwetyeke-arle aneke, kele arrangkwe-arle. Unte ayenge atwetyeke ahentye-aneke, kenhe Ngkartele akenhe ayenge mwerre-ileke, re ayenge akngakemele tyerrtye atningkeke mwerre anetyeke-arle itnenhe itethe atnyenetyeke. \v 21 Alakenhenge anteme the arrenhantherrenhe ileme, atyengenge atere-irrerirretyale!” Kele Joseph angkentye mwerre itneke angkeke, “The arrenhantherrenhe arntarnte-areme ampe arrekantherrenhe areye-arlke.” Nhenge kake Joseph-kenhe areyele awerrirremele re alakenhe angkerlenge itne mwerre awelheke, itirrewarretyakenhe-arlke. \s1 Joseph anteme ilweme \p \v 22-26 Joseph akngeye ikwere-artweye areye-arlke apmere Egypt-ele anetyarte arrule anthurreke-atwetye, re anteme ampwe anthurre irreke. Ikwere alere Ephraim-ele ampe areye atnyeneke arrenge-arrenge ikwerenhe areye-arlke. Alere Joseph-kenhe Manasseh-ele alere-akerte, Makir arritnye aneke. Makir-ele ampe atningke atnyeneke. Kenhe Joseph ampe ikwerenhe areye altye-ileke. \p Urreke re ilwetyenhenge, Joseph kake ikwerenhe areyeke angkeke, “Ayenge kwenhe ilwetyeke-urletye anteme. Ngkartele-arle arrenhantherrenhe akwetethe-arle arntarnte-arerle-anetyenhe. Urreke anteme Ngkarte apetyemele arrekantherre-artweye areye-akerte arratelhe-iletyenhe Egypt-ngentyele, arrenhantherrenhe apmere Canaan-werne arrwekelhe-ileme rarle alhileke Abraham-eke, Isaac-eke Jacob-eke-arlke. Atyenge alhilelherrirraye arrantherre-arle atyalangke atyinhe arrekantherrenge akngirtnetyeke Canaan-werne ayenge ilwerlenge.” \p Yanhe-ngentyele, Joseph ilweke, re year 110-pele aneke. Apmere Egypt-ele, ngangkere areyele tyerrtye atyalangke anterele aperneke, itne renhe manterele imarteye-iwemele renhe arne kweneke arrerneke. Alakenhe-arle ayeye Joseph-akerte uyerreme.