\id LUK Adzera \h Lukas \toc1 Lukas Sisingꞌ Bini Gan Kakaran \toc2 Lukas \toc3 Lk \mt1 Lukas \mt2 Sisingꞌ Bini Gan Kakaran \c 1 \s1 Nan Isa Fagan Gin \r (Aposel 1:1) \p \v 1 O garam tsiraꞌ bini Tiofilas, garam ampi bingan yintsaꞌ i akara nan igi ntuanga nam waꞌa wasaꞌ i agai. \v 2 Da yakar yatsungꞌ sisingꞌ garam ruta Yisu mpada miamun da tsangandan da fisagin da agai. \v 3 Ibinigi da dzi runggangꞌ itip sauda nam santan idzuwai waꞌan igi rururungan imingꞌ rib tsangandan suda miamun, da dzi marangꞌ ifur i akara rururungan i ntuanga nam santan biaꞌan da agu, garam tsiraꞌ bini Tiofilas, \v 4 i mingꞌa nan fain u ringantagin sib ugu da aruani da u bungꞌ asruꞌ i nan idzuwai igi nan nidzun bingan. \s1 Angira Irim Sisingꞌ i Yowanis Ruruba Garam Nanggan Rinan Apingꞌan \p \v 5 Gubuꞌ Herot mpada suda king mpada tayangꞌ Yudia ugu, da garam pumuꞌa Anutu bits nida Tsakarias in impa wasaꞌ i garam pumuꞌan utupan mangan faringꞌa Abidza gin mingꞌa Aron utupan tsiraꞌ. Da fininggan Elisabet iwaꞌ imingꞌ Aron utupan ibinigi. \v 6 Rib iruꞌ igi sanaban irururung imingꞌ Anutu maranggan, i nanggan atsungꞌa Nifutsarif nan gan faidagin santan da impa tayangꞌ runggan faganggan da banginggan ngarubini. \v 7 Da bitsintaꞌ rib iruꞌ igi narunggan imaꞌ, i Elisabet isu sagat yami. Da iruꞌ igi ifufi sib. \p \v 8-9 Da iwaꞌ gubuꞌ Abidza utupan nanga gum pumuꞌa Anutu, da yantungꞌ rarub in isangꞌ garam pumuꞌan sanaban da intuang Tsakarias i taida nam gaunt mingꞌa Nifutsarif Ungaran Mararam.\x - \xo 1:8-9 \xt Yon 1:7; Mt 27:35; Mk 15:24; Lk 23:34; Ywn 19:24; Ap 1:26\x* \v 10 Da waꞌa gubuꞌ taida nam gaunt da ampan santan muntida manaꞌ igi impruꞌ ruan iyu Anutu gin. \p \v 11 Da Anutu angira gan iwaꞌ da arangan imunti imingꞌ bangin bini imingꞌ mumai mararam taida nam gauntin. \v 12 Da Tsakarias tsanganda arangan da nugun isantan ruan gin da iratin. \v 13 Da bitsintaꞌ angira ini rutin, “Tsakarias, anungꞌ ratan u. Anutu iringant i u nan gam udagin sib wa. U fininggam Elisabet bungꞌ arim mamaꞌ narun marub mangan da agu. Da wafaringꞌ i binganggan Yowanis. \v 14 Arangan bungꞌ asu nam nugun tsiaꞌan da agu, da rib ampi bingan nugun bungꞌ anuf i arangan gubuꞌ gan rinan apingꞌan, \v 15 i Nifutsarif bungꞌ arim bingan tsiraꞌ da arangan. Da arangan anungꞌ numa wain gurun ma mpui rini urun maran didiruntan fain u, da Marapayam Mararam bungꞌ asisungꞌ arangan mungꞌ namingꞌ rinan wangun wasaꞌ. \v 16 Da arangan bungꞌ arim garam Israil ampi bingan sib i parima i ruan badan da gan Nifutsarifan Anutu. \v 17 Da arangan bungꞌ amungꞌ i Nifutsarif, da guman nangan da nan gan nidan bungꞌ arut Anutu nampanggan nasangꞌ profet Eliya sanaban, i nanga raman ruas da narun ruas maran arida i ruan,\x - \xo 1:17 \xt Mal 4:5-6 \x* da nanga garam ringa dadantang itama i ruan atsungꞌa garam rururungan uwayantan, da rima ampan sib i tipa runggan i Nifutsarif gubuꞌ gan badan.” \p \v 18 Da Tsakarias igut i angira, “Dzi sruꞌa i nan u nidan igi waꞌa bida anungꞌ? I dzi da fininggangꞌ aga fufi sib.” \p \v 19 Da angira ini i nan gan mungaꞌ, “Dzi Gabriel. Dzi munti Anutu maranggan da itangin dzi iba i nida sisingꞌ bini ani da agu. \v 20 U mami muarutsa dzi nan gangꞌ nidan. Da waringantin, Anutu bungꞌ anang nan dzi nidan igi nawaꞌ nasu nidzun da gan gubuꞌ gan rururungan. Ibinigi da aruani u bungꞌ asu nifu mutut nasangꞌ i gan gubuꞌ gan bawaꞌan.” \p \v 21 Tsakarias rumpada Ungar Mararam igi gubuꞌ maran guntiꞌ bingan, da ampan santan ifangꞌ gin da maran ifur, “Wain idzuwai da imami waꞌa ba sung?” Da iyu uwayant ampi bingan. \v 22 Da arangan waꞌa ba da anungꞌ ini nan da ampan santan u, da iram bangin angu da ribarangan. Ibinigi da ribarangan isruꞌgin i arangan matsanga nam maran mangan namingꞌ Ungar Mararam wasaꞌ. \p \v 23 Da arangan gubuꞌ gan nanga gum mingꞌa Ungar Mararam ntsupa sib da itip ifa gan gampan. \v 24 Gubuꞌ fain ifa sib da Tsakarias fininggan, Elisabet, iwangun, da impa ungar angu isangꞌ ukam 5. \v 25 Da Elisabet ini, “Aruani da Nifutsarif igaib dzi, da irim dzi sib i mamaꞌ narun i tiasa dzi rini miaꞌ gangꞌ\f + \fr 1:25 \fq irim dzi sib i mamaꞌ narun i tiasa dzi rini miaꞌ gangꞌ — \ft Nigi yatsungꞌ garam Yuda sanaban sagat yami mamida rima narun da rinin imiaꞌ.\f* rai mingꞌa ampan maran.” \s1 Angira Irim Sisingꞌ i Yisu Nanggan Rinan Apingꞌan \p \v 26 Elisabet iwangun isangꞌ ukam 6 sib da Anutu iwat angira Gabriel ifa intap Galili gampan mangan nida Nasaret in, \v 27 i nidan da aruf mangan utupan ragada sib i bintsudan da Yosef, mingꞌa Tafit utupan ugu. Aruf igi binganggan Maria. \v 28 Da angira ifawaꞌ da arangan da ini, “Nan nufan narut agu, sagat Anutu maran arida gin da piriangꞌan. Nifutsarif irut agu.” \p \v 29 Maria iringant i nan angira nidan igi da iyu uwayant ampi bingan gin da ini i gan unggan, “Nan ani wainggan ibianungꞌ?” \v 30 Da angira ini, “Maria, anungꞌ ratan u. Anutu maran yari i agu da irim maraampi gan da agu. \v 31 U bungꞌ awangun da wapingꞌ narum marub. Da wafaringꞌ i binganggan Yisu.\f + \fr 1:31 \fq Yisu - \ft Bingan igi wain ibiani, ‘Yawe iyu sinungꞌ nam maisan’.\f* \v 32 Arangan bungꞌ ayu bingan tsiraꞌ ruta nampang. Da Nifutsarif Anutu Wagungꞌ bungꞌ afaringꞌ Arangan nabi Narunggan, da bungꞌ arim tafanggan Tafit bintipan king rutin, \v 33 da bungꞌ asu king i garam Israil namingꞌ ratar nanting, da nanggan mpada tayangꞌ gin wasangꞌ i ntsupan u.” \p \v 34 Da Maria igut i angira, “Nigi waꞌa bida anungꞌ, i dzi wawaꞌ da garam mangan u?” \p \v 35 Da angira ini, “Marapayam Mararam bungꞌ aba da agu da Anutu Wagungꞌ nampanggan bungꞌ arim marayaung i agu da nanang nam igi nawaꞌ. Ibinigi da mamaꞌ narun u apingꞌan igi bungꞌ asu mararam da bungꞌ afaringꞌ Arangan nabi Anutu Narunggan. \v 36 Watsangan, u yaranggam Elisabet, sagat yami ugu, iwaꞌ da nam fufidan sib da iwangun i mamaꞌ marub da ukaman 6 aruani. \v 37 Nam mangan wabarabin da Anutu i nangan u, imaꞌ.” \p \v 38 Da Maria ini, “Dzi su Nifutsarif sagat guman. Nan igi nasu nidzun da dzi nabi u nidan.” Da angira itangin arangan rai. \s1 Maria Iyung Ampi da Elisabet \p \v 39 Maria itip runggan sib da yuriꞌ da ifa sung angu garam Yuda gampan mangan mingꞌa intap mamai. \v 40 Da ifa atangꞌ Tsakarias ungaran da ifa nuꞌ ini, “Gubuꞌ bini, Elisabet.” \v 41 Elisabet ringanta i Maria nifunggan da mamaꞌ narun gingꞌa i wangun igi intus, da Marapayam Mararam isisungꞌ Elisabet. \v 42 Da arangan inuꞌ nifun tsiraꞌ da ini ibiani, “Anutu ifinti agu iyus sagat santan aga da ifinti mamaꞌ narun mingꞌa u wangum wasaꞌ igi. \v 43 Dzi sagat utaꞌ bingan! Da ibianungꞌ da dzi Nifutsarifangꞌ rinanggan maran yari i dzi da iyung ampi da dzi? \v 44 Gubuꞌ dzi ringanta i u nifunggam da mamaꞌ narun mingꞌa dzi wangungꞌ wasaꞌ nugun itsiaꞌ da intus. \v 45 U nugum anuf i u muaruts nan santan ibi Nifutsarif nidan da agu sib ugu bungꞌ asu nidzun.” \s1 Maria Nifun Itsaf Nifutsarif \p \v 46 Da Maria ini, \q1 “Dzi tsarif Nifutsarif ruta wangunggangꞌ santan, \q2 \v 47 da dzi ganunggangꞌ nugun itsiaꞌ i Anutu aru uda dzi sinungꞌ nam maisan. \q1 \v 48 I Arangan maran ifur dzi, sagat gum utaꞌ bingan ani, \q2 da inang bini da dzi. \q1 Da aruani da waꞌa bampan aga da yangin taptap bungꞌ afaringꞌ dzi nabi sagat nugun tsiaꞌan tsiraꞌ, \q2 \v 49 i Anutu Garam Nampang Wain inang nam bini tsiraꞌ bingan angu i dzi, \q2 da Arangan Garam Mararam Nidzun. \q1 \v 50 Da Arangan bungꞌ agaib rib tsarifa Arangan mingꞌa miamun ugu \q2 da bungꞌ autus i ruan nafan nasangꞌ yangin taptap aga nabinigi angu. \q1 \v 51 Da Arangan inang nam nampang mara maran ampi bingan i banginggan. \q2 Da idaru garam wangunggan tsarifa runggan da idzarang ruga rugan. \q1 \v 52 Arangan igruꞌ king ruas i gan bintipan, \q2 da iraꞌ i rib rasuda runggan. \q1 \v 53 Arangan ifut rib mpada mangits i nam gadan bini, \q2 da iwat rib ruta nam bunump ifa bangi sasaꞌ. \q1 \v 54-55 Arangan irim gan garam guman utup Israil sib, \q2 da maran wasamu i maran ntuꞌa Abraham da yangin rusan taptap ntingan, \q2 ibi ragadan da agi tafangꞌ rusangꞌ ugu.” \p \v 56 Maria irut Elisabet impa ukam 3 sib, da itip ifa gan gampan. \s1 Elisabet Yapingꞌ Yowanis Ruruba Garam \p \v 57 Waꞌa Elisabet gubuꞌ gan apingꞌan da yapingꞌ narun marub. \v 58 Arangan utupan da rib mpada uts rutin ringanta i Nifutsarif nanga nam ngarubini bingan i arangan da nugun itsiaꞌ impruꞌ da arangan. \p \v 59 Mamaꞌ narun gubuꞌ gan bawaꞌa suda 8, da gan utupan santan iwaꞌ impruꞌ i gubuꞌ safa mamaꞌ igi rini ubitan, da ini faringꞌa raman Tsakarias bingan yaba gin, \v 60 da bitsintaꞌ rinanggan Elisabet ini ibiani, “Imaꞌ! Wafaringꞌ i binganggan Yowanis.” \p \v 61 Da ribigi ini da arangan, “Da bitsintaꞌ u utupam fain mangan wamingꞌ i bingan aru nigi u.” \p \v 62 Da ribigi iram bangin da mamaꞌ igi ramanggan i faringꞌa bingan idzuwai yaba gin. \v 63 Tsakarias iram bangin i nam akara nan gin da arangan yakar ibiani, “Arangan binganggan Yowanis.” Da rib santan irunt fafun gin. \v 64 Da sung angu Tsakarias nifun ipuapap da ini nan ratar da itsarif Anutu. \v 65 Da rib santan igara bangin angu gin, da nan igi idzarang isangꞌ Yudia gampan mamai santan. \v 66 Garam sib angu ringanta i nan igi da maran ifur nan ampi bingan da igut i ruan, “Mamaꞌ narun ani yingꞌan, da nanga gum tsiraꞌ idzuwai?” Ini ibinigi i Nifutsarif nampanggan irut arangan. \s1 Tsakarias Nifun Itsaf Nifutsarif \p \v 67 Da Marapayam Mararam isisungꞌ raman Tsakarias da arangan ini Anutu nan gan Marapayam nida rutin wasi ibiani: \q1 \v 68 “Agi nifungꞌ natsarif Nifutsarif, Israil Anutu gan, \q2 i Arangan iba rim gan garaman sib da iyu sinungꞌ nam maisan. \q1 \v 69 Arangan itangin Garam nampang mangan i rima agi sib \q2 iba imingꞌ gan garam guman Tafit utupan, \q1 \v 70 ibi Anutu nida wasi i profet mararam ruas nifunggan mungꞌ ugu. \q1 \v 71 Itangin Garam igi i rima agi sib i gangꞌ garam ipiapangꞌ \q2 da garam nugun tsakiada i agi, \q1 \v 72 da santingꞌa nam gaiban bida ragada sib da agi tafangꞌ rusangꞌ ugu, \q2 da nanga Arangan nan gan mararam utusa i ruan gin suda nidzun. \q2 \v 73 Da Arangan iraga nan utusa i ruan gin igi mungꞌ da agi tafanggangꞌ Abraham \q1 \v 74 i uda agi sinungꞌ garam ipiap banginggan, \q2 da agi anungꞌ rungꞌ ratan, da agi pumuꞌan Arangan \q2 \v 75 ruta wangunggangꞌ sapan da sanab rururungan mingꞌa Anutu maranggan da gubuꞌ sib angu sangꞌa agi nanggangꞌ mpadan. \b \q1 \v 76 Dzi narungꞌ, bungꞌ afaringꞌ agu nabi Anutu Wagungꞌ profetan. \q2 I u bungꞌ amungꞌ sanab i Nifutsarif, da watip sanab i Arangan, \q1 \v 77 i rima ampan gan sib i sruꞌa i Anutu sanaban siata nanggan maisan rai \q2 da uda ribigi sinungꞌ nam mampan, \q2 \v 78 wain ibiani Anutu nanggan maran gaiban. \q1 I nanggan gaiban igi angu da Puatsadan bungꞌ amingꞌ wagungꞌ \q2 naba da agi nabi gubuꞌ yaban \q1 \v 79 i arida wasi i garam gar mpada nam mimin da rata i nam mampan. \q2 Da napuatsa nari agi faganggangꞌ i yunga sanab mpada bini.” \p \v 80 Da Yowanis iyingꞌ isu tsiraꞌ da ifai i runggan iyab i uwayant bini da nam muarutsan. Da impa imingꞌ nam manaꞌ dadauntan isangꞌ i fisa i nan wasi da garam Israil. \c 2 \s1 Yisu Gubuꞌ Gan Rinan Apingꞌan \p \v 1 Gubuꞌ wasaꞌ aru Yowanis rinan apingꞌa sib igi da King tsiraꞌ Kaisar Augustus itangin nan i kakara garam sib angu mpada gamp santan Rom mpada tayangꞌ gin binganggan. \v 2 Gum akara garam bingan igi iwaꞌ isu miamun da gubuꞌ Kwirinius suda kiap tsiraꞌ i intap Siria. \v 3 Da garam sib angu ifa gampan wain ruga rugan i rima bingan. \p \v 4-5 Ibinigi da Yosef irut Maria, sagat ragada rutin ugu, itangin gamp Nasaret mingꞌa Galili rai da ifa Yudia, i akara bingan. Da iwaꞌ Betlehem, Tafit gampan, i wainggan Yosef imingꞌ Tafit utupan gin. Da gubuꞌ arigi sagat rumpa marabampap. \v 6 Bawaꞌa nigi sib da sagat gubuꞌ gan apingꞌan ibawaꞌ. \v 7 Da yapingꞌ narun marub miamun, da ipatiꞌ i bruꞌ da isintungꞌ iruꞌ ibang. I ungar ampi gingꞌa gin wasaꞌ utaꞌ mangan ruwamingꞌ u. \s1 Angira Iwaꞌ da Garam Mpada Tayangꞌ Dumpa \p \v 8 Mingꞌa gamp igi, da garam mpada tayangꞌ dumpa impa tayangꞌ gan dumpa gan imingꞌ puatsi manaꞌ da idziang. \v 9 Nifutsarif angira gan iwaꞌ rutin, da Nifutsarif nanggan puatsadan yari wasi gin, da ribarangan irunt fafun da irat tsiraꞌ angu i nam igi. \v 10 Da bitsintaꞌ angira ini rutin, “Watangin ratan. Waringantin! Dzi yu sisingꞌ bini iba da agam i rima nugun tsiaꞌan tsiraꞌ da garam santan. \v 11 I gubuꞌ aruani da agam garamam rima sib rinan yapingꞌ imingꞌ Tafit gampan. Arangan Nifutsarif Kristus, Garam Anutu ragadan.\f + \fr 2:11 \fq Kristus, Garam Anutu ragadan — \ft Bingan \ft \+it Kristus\+it* iba imingꞌ nan Grik da bingan \+it Mesia\+it* iba imingꞌ nan Hibru. Wainggan isangꞌ ruan: ‘Garam Anutu ragadan’.\f* \v 12 Agam fawaꞌan da bungꞌ atsangan i nam santingꞌan bida ani: mamaꞌ mitan patiꞌa sib i bruꞌ igingꞌ iruꞌ ibang.” \p \v 13 Sung angu da angira utup tsiraꞌ iwaꞌ impruꞌ da angira igi, da nifun itsaf Anutu ibiani: \q1 \v 14 “Nan tsarifan nafan da Anutu mpada wagungꞌ, \q2 da nan nufan namingꞌ intap narut garam Anutu maran aridagin.” \s1 Garam Mpada Tayangꞌ Dumpa Ifa Betlehem \p \v 15 Angira itangin ribarangan rai da itip ifa gunungun, da garam mpada tayangꞌ dumpa ini da ruan, “Ariꞌ, agi fada Betlehem da tsanganda nam Nifutsarif santingꞌa agi gin ani.” \p \v 16 Ifa sung angu da iwaꞌ da Maria da Yosef da itsangan mamaꞌ narun gingꞌa ruꞌa ibang. \v 17 Tuas arangan itsangan sib, da ifis i nan i mamaꞌ narun angira nida rutin ugu wasi. \v 18 Da garam santan aru ringanta i nan igi irunt fafun gin da igara bangin i garam mpada tayangꞌ dumpa nan gan fisagin. \v 19 Da Maria maran ifur nam sib angu waꞌan igi da itip imingꞌ i gan wangunggan. \v 20 Garam mpada tayangꞌ dumpa itip ifan da nifun itsaf da itsarif Anutu i nam sib angu ribarangan ringantagin mingꞌa angira gin da tsangandan mingꞌa Betlehem ugu iwaꞌ isangꞌ angira nidan. \p \v 21 Mamaꞌ narun igi gubuꞌ gan iwaꞌ 8 da isaf i rinin da ifaringꞌ i binganggan Yisu, bingan angira nida mungꞌ da rinan rumpada sasaꞌ ugu. \s1 Iyu Mamaꞌ Narun Ifa Ungar Mararam \p \v 22-24 Gubuꞌ nam paꞌa ruan ntsupa sib\f + \fr 2:22-24 \fq Gubuꞌ nam paꞌa ruan ntsupa sib — \ft Nam paꞌa ruan igi yatsungꞌ garam Yuda sanaban. Sagat apingꞌa narun da ibubumpua nasangꞌ gubuꞌ 40 ntsupan da narim dangki i nanga runggan sapan.\f*, da Maria irut Yosef iyu Yisu da ifa Yerusalem i rima dangki ngarumum narufaꞌ ma ngasabusir iruꞌrun atsungꞌa Moses nan gan faidagin i nanga runggan sapan\x - \xo 2:22-24 \xt Lo 12:8\x*. Da irim Yisu isu Nifutsarif nanggan mararam, isangꞌ Nifutsarif nan gan faidagin nidan bida ani, “Watangin mamaꞌ marub miamun sib angu nafan da Nifutsarif.”\f + \fr 2:22-24 \xt Kis 13:2,12,15\f* \p \v 25 Da gubuꞌ arigi, garam rururungan atsungꞌa sanab mararam mangan, binganggan Simion, impa Yerusalem. Da Anutu Marapayaman Mararam isisungꞌ arangan da impa irim maran i Anutu gubuꞌ gan rima gan garaman Israil sib. \v 26 Anutu Marapayaman Mararam ini rutin mungꞌ i anungꞌ isangꞌ mampan da bungꞌ ampai marataꞌ raiyi nasangꞌ tsanganda Nifutsarif Garaman ragadan. \v 27 Da gubuꞌ arigi da Marapayam yusu Simion ifa Ungar Mararam. Da mpada nigi, da itsangan Maria da Yosef uda mamaꞌ narun Yisu badan i nanga nam i Arangan atsungꞌa sanab nan faidagin nidan. \v 28 Da Simion yapingꞌ Yisu sinungꞌ Maria da nifun itsarif Anutu ini binaꞌ: \q1 \v 29 “Nifutsarif nampang wain, u nan gam ragadan ibasu nidzun, \q2 da watangin dzi, u garam pumuꞌan gam, nafan ruta nan nufan bini. \q1 \v 30 I dzi maranggangꞌ itsangan u nanggam rima aga sib \q2 \v 31 aru u tipa mungꞌ i garam sib angu tsangandan. \q1 \v 32 Da Arangan bungꞌ asu nam puatsadan nadumpu wasi i garam mamida mingꞌa wasaꞌ i utup Yuda \q2 da nasu nan tsarifan nafan da u garamam Israil.” \p \v 33 Da Yisu ramanggan da rinanggan maran ifur nan ampi bingan i Simion nan gan nidan i mamaꞌ narun igi. \v 34 Da Simion ifinti ribarangan sib da ini da rinan Maria ibiani, “Mamaꞌ narun ani bungꞌ anang da garam Israil ampi bingan bungꞌ arururuaꞌ da bungꞌ araꞌ i ampi bingan. Da Arangan bungꞌ asu nam santingꞌa Anutu uwayantan bini, da bitsintaꞌ garam ampi bingan bungꞌ arim barun rutin. \v 35 Da ibinigi bungꞌ asu nam kupisa garam wangunggan ratar wasi. Da agu wangunggam barabindan bungꞌ abi singan bararang ntanga u nugunggam.” \p \v 36 Da Ana, Fanuel narun finam imingꞌ utup Aser an, arangan sagat profet mangan uda Anutu nan gan da nida wasi. Gubuꞌ suda gabun da irut impai isangꞌ udzuf 7 angu da gabun imamp. Arangan isu sagat fufi sib. \v 37 Da isu sagat yaruf isangꞌ udzufan 84. Da watangin Ungar Mararam rai u. Arangan imingꞌ ruta nanggan paꞌa ruan i nam gadan da uda Anutu gin da gubuꞌ da idziang. \v 38 Da Simion ntsupa nan gan nidan sib, da Ana iwaꞌ ba da irim dangki da Anutu da ini nan iyab i mamaꞌ narun ifan da garam santan mpada fangꞌa i garam idzuwai barima Israil sib. \p \v 39 Yosef irut Maria inang nam santan isangꞌ Nifutsarif nan gan faidagin sib da itip ifa gan gampan wain Nasaret mingꞌa Galili. \v 40 Da mamaꞌ narun igi iyingꞌ ruta riniurun da mararuru, da Anutu maraampi gan ibuafir Arangan. \s1 Yisu Udzufan Iwaꞌ 12 da Impa Ungar Mararam \p \v 41 Da Yisu ramanggan da rinanggan iti ifa Yerusalem da udzuf santan i gubuꞌ mararam faringꞌa bida Angira Atupa Sib.\f + \fr 2:41 \fq gubuꞌ mararam faringꞌa bida Angira Atupa Sib — \ft Gubuꞌ mararam igi da garam Yuda maran ifur gubuꞌ angira atupa garam Israil muantsi gan sib i anungꞌ isa mamaꞌ narun miamun funub u. Wafaris Kisim Bek gudzun 12.\f* \v 42 Da Yisu udzufan waꞌa 12, da Arangan irut ramanggan da rinanggan iyab Yerusalem i gubuꞌ tsiraꞌ igi, yatsungꞌ gan tafan rusan sanaban. \v 43 Da gubuꞌ mararam igi gubuꞌ gan ntsupan, da ramanggan da rinanggan itip iyung ifa gan gampan, da bitsintaꞌ anungꞌ isruꞌ i Yisu rumpada Yerusalem u. \v 44 Maran ifur Arangan yunga wasaꞌ i ribarangan utupan, da iyung isangꞌ gubuꞌ bits raiyi da isau Arangan imingꞌ wasaꞌ i gan utupan. \v 45 Imami waꞌan da Arangan da itip ifa Yerusalem i sauda Arangan. \v 46 Da gubuꞌ suda iruꞌ da bits da iwaꞌ da Arangan imingꞌ Ungar Mararam, impa impruꞌ da nan gudzun ruas, iringant i ribigi nan gan nidan da igut i ribigi i nan fain. \v 47 Rib santan ringanta i Arangan nan gan nidan da igara bangin i Arangan uwayantan da nan gan mungaꞌ nidan. \v 48 Arangan ramanggan da rinanggan tsanganda Arangan da irunt fafun. Da rinanggan ini da Arangan, “Narungꞌ, ibianungꞌ da u nang ibiani da agai? Dzi da u ramanggam isau agu ruta nan maran furan ampi bingan.” \p \v 49 Da Yisu ini da ribarangan, “Ibianungꞌ da agam isau dzi? Agam madasruꞌgin dabi dzi mpa ramanggangꞌ ungaran?” \v 50 Da bitsintaꞌ ribarangan anungꞌ idzidziwan i nan Arangan nida rutin igi wainggan u. \p \v 51 Da Arangan irut ramanggan da rinanggan iruꞌ Nasaret, da yatangꞌ warangꞌ i raman da rinan nan gan santan. Da rinan maran ifur da itip nam igi sib angu imingꞌ i wangunggan. \v 52 Arangan iyingꞌ tsiraꞌ ruta mararuru, da Anutu da garam maran yari gin da itsarif Arangan. \c 3 \s1 Yowanis Ruruba Garam Itip Sanab \r (Matiu 3:1-12; Markus 1:1-8; Yowanis 1:19-28) \p \v 1 King tsiraꞌ Taiberias udzufan mpada tayangꞌ gamp santan mpada warangꞌ i Rom ibawaꞌ 15, da Pontius Pilatus isu kiap tsiraꞌ impa tayangꞌ Yudia, da Herot isu garam gudzun gabman gan mpada tayangꞌ utup Galili, da rainggan Filip isu garam gudzun gabman gan mpada tayangꞌ utup Ituria da Trakonitis, da Lisanias isu garam gudzun gabman gan i utup Abilini. \v 2 Da Anas da Kaiafas isu garam pumuꞌa Anutu wain tsiraꞌ. Da gubuꞌ arigi da Anutu nan gan iwaꞌ da Yowanis, Tsakarias narunggan, imingꞌ nam manaꞌ dadauntan. \v 3 Da Yowanis iyung gamp sib angu mingꞌa uts da mpui Yordan, da ifis i nan da garam i parima i ruan da tanginda nanggan maisan rai da yiꞌa i mpui ruruban, i fadan da Anutu i siata i nanggan maisan rai.\x - \xo 3:3 \xt Mt 3:1-2; Mk 1:4\x* \v 4 Da inang gum igi yatsungꞌ profet Aisaia nan gan nidan ibiani: \q1 “Nifun mangan inuꞌ imingꞌ nam manaꞌ dadauntan ini ibiani, \q1 ‘Watip Nifutsarif sanaban yunga gin narururung. \q1 \v 5 Wasama marangruꞌ, da warab mamai da marabuntup santan naruꞌ nasu bump rururungan. \q1 Sanab santan nguangꞌan narururung, \q2 da sanab marangruꞌ nafafus. \q1 \v 6 Da garam gar santan bungꞌ atsangan Anutu nanggan rima sib.’ ”\x - \xo 3:6 \xt Ais 40:3-5; Mt 3:3; Mk 1:2; Ywn 1:23\x* \p \v 7 Da Yowanis ini da ampi tsiraꞌ badan i arangan ruruban igi ibiani, “Muntsir narun rusan agam! Mangan ini sisingꞌ da agam i runta sinungꞌ Anutu nugu tsakia gan da agam iba da dzi? \v 8 Bida agam nida uda mpui ruruban, da wakap nidzun bini mungꞌ da nasantingꞌ nabi agam itangin nanggam maisan rai da iparim i ruam ifan da Anutu. Da anungꞌ nidan da runggam bida ani, ‘Abraham isu agi tafanggangꞌ,’ i nam igi anungꞌ isangꞌ i rima agam sib u. Dzi nani da agam, Anutu isangꞌ nanga tauf ani suda Abraham yangin rusan. \v 9 I dzantsun rumingꞌ uts da gai wain, da gai santan mamida i kapa nidzun bini da bungꞌ arab udziꞌ da natapu nayab dzaf.” \p \v 10 Da ampan santan igutin, “Aga nanga bida anungꞌ?” \p \v 11 Da Yowanis ini ribarangan nan gan mungaꞌ, “Da mangan ngarukui gan iruꞌ da narim bits da mangan sauda runggan. Da mangan nanggan gadan rumingꞌan da nanang nabinigi angu.” \p \v 12 Da garam uda takis fain iba i Yowanis ruruban bida nigi, da igut i arangan, “Nan Wain, aga nanga bida anungꞌ?” \p \v 13 Da arangan ini da ribarangan, “Gubuꞌ agam ntsungꞌan nam mingꞌa garamin da anungꞌ ntsungꞌa nam yusa nam bunump gudzun tangindan u.” \p \v 14 Da garam singaari fain igutin ibinigi, “Da agai nanga bida anungꞌ?” \p Da arangan ini da ribarangan, “Agam madzur nan umpur ma narim tsakia da garam i uda i gan nam bunumpan ma. Nugum wanuf i nam bunump aru agam udan i gum agam nangan.” \p \v 15 Da ampan santan impa irim maran i Kristus, Garam Anutu Ragadan, badan, da maran ifur i Yowanis igi mani Kristus arangan. \v 16 Da Yowanis ringanta i ampan igi nan gan da ini i nifunggan mungaꞌ ibiani, “Dzi rurub agam i mpui utaꞌ. Da bitsintaꞌ mangan atsungꞌa dzi, ruta nampang tsiraꞌ iyus dzi, bungꞌ aba. Dzi wadaum i piraꞌa fufuai i Arangan faga gangkang gan da adzuꞌa Arangan faganggan u. Arangan bungꞌ arurub agam i Marapayam Mararam da dzaf.\x - \xo 3:16 \xt Mt 3:11; Mk 1:7-8; Ywn 1:26-27; Ap 1:5; 11:16; 13:25\x* \v 17 Da bangin rugif fok i aruda nam gangan mingꞌa mumai piriangꞌa nam nidzun gin, ufuma nam nidzun atangꞌa ungar da bungꞌ afanga nam gangan santan i dzaf gada ratar ntingan.” \v 18 Da Yowanis imus ini Anutu sisingꞌ bini gan i nan ampi bingan i untapa i garam uwayantan. \s1 Herot Itangin Yowanis Yatangꞌ Ungar Karabus \r (Matiu 14:3-5; Markus 6:17-18) \p \v 19 Da bitsintaꞌ Yowanis impiꞌ Herot Antipas, garam gudzun gabman gan mpada tayangꞌ Galili ugu, i asuban uda rainggan fininggan, Herodias, da asuban ampi bingan nangan. \v 20 Raiyi da Herot itip inang asub mangan i tanginda Yowanis atangꞌa ungar karabus. \s1 Yisu Iyiꞌ Mpui Ruruban \r (Matiu 3:13-17; Markus 1:9-11) \p \v 21 Gubuꞌ aru Yowanis rung ruruba ampan ampi bingan da arangan irurub Yisu impruꞌ. Yisu muntida udagin, da gunungun idagangꞌ. \v 22 Da Marapayam Mararam isu busir maran iruꞌ imingꞌ ragun i Yisu. Da nifun mangan iwaꞌ imingꞌ gunungun ini binaꞌ, “Dzi narunggangꞌ agu, da dzi marangꞌ yari da nugungꞌ inuf nidzun i agu.” \s1 Yisu Tafan Rusan Nan Gan Ragidan \r (Matiu 1:1-17) \p \v 23 Da Yisu udzufan waꞌa bida 30, da iraꞌ i gan guman. \p Da ampan maran ifur da ibuni Yisu igi Yosef narunggan. \q1 Da Yosef igi Heli narunggan. \v 24 Da Heli igi Matat narunggan. \q1 Da Matat igi Liwai narunggan. Da Liwai igi Melki narunggan. \q1 Da Melki igi Yanai narunggan. Da Yanai igi Yosef narunggan. \q1 \v 25 Da Yosef igi Matatias narunggan. Da Matatias igi Amos narunggan. \q1 Da Amos igi Nahum narunggan. Da Nahum igi Esli narunggan. \q1 Da Esli igi Nagai narunggan. \v 26 Da Nagai igi Mat narunggan. \q1 Da Mat igi Matatias narunggan. Da Matatias igi Semen narunggan. \q1 Da Semen igi Yosek narunggan. Da Yosek igi Yoda narunggan. \q1 \v 27 Da Yoda igi Yoanan narunggan. Da Yoanan igi Resa narunggan. \q1 Da Resa igi Tserubabel narunggan. Da Tserubabel igi Sealtiel narunggan. \q1 Da Sealtiel igi Neri narunggan. \v 28 Da Neri igi Melki narunggan. \q1 Da Melki igi Adi narunggan. Da Adi igi Kosam narunggan. \q1 Da Kosam igi Elmadam narunggan. Da Elmadam igi Er narunggan. \q1 \v 29 Da Er igi Yosua narunggan. Da Yosua igi Elieser narunggan. \q1 Da Elieser igi Yorim narunggan. Da Yorim igi Matat narunggan. \q1 Da Matat igi Liwai narunggan. \v 30 Da Liwai igi Simion narunggan. \q1 Da Simion igi Yuda narunggan. Da Yuda igi Yosef narunggan. \q1 Da Yosef igi Yonam narunggan. Da Yonam igi Eliakim narunggan. \q1 \v 31 Da Eliakim igi Melea narunggan. Da Melea igi Mena narunggan. \q1 Da Mena igi Matata narunggan. Da Matata igi Natan narunggan. \q1 Da Natan igi Tafit narunggan. \v 32 Da Tafit igi Yesi narunggan. \q1 Da Yesi igi Obet narunggan. Da Obet igi Boas narunggan. \q1 Da Boas igi Salmon narunggan. Da Salmon igi Nason narunggan. \q1 \v 33 Da Nason igi Aminadap narunggan. Da Aminadap igi Atmin narunggan. \q1 Da Atmin igi Arni narunggan. Da Arni igi Hesron narunggan. \q1 Da Hesron igi Perets narunggan. Da Perets igi Yuda narunggan. \q1 \v 34 Da Yuda igi Yakop narunggan. Da Yakop igi Isak narunggan. \q1 Da Isak igi Abraham narunggan. Da Abraham igi Tera narunggan. \q1 Da Tera igi Nahor narunggan. \v 35 Da Nahor igi Seruk narunggan. \q1 Da Seruk igi Reu narunggan. Da Reu igi Pelek narunggan. \q1 Da Pelek igi Eber narunggan. Da Eber igi Sela narunggan. \q1 \v 36 Da Sela igi Kainan narunggan. Da Kainan igi Arfaksat narunggan. \q1 Da Arfaksat igi Sem narunggan. Da Sem igi Noa narunggan. \q1 Da Noa igi Lamek narunggan. \v 37 Da Lamek igi Metusela narunggan. \q1 Da Metusela igi Inok narunggan. Da Inok igi Yaret narunggan. \q1 Da Yaret igi Mahalalel narunggan. Da Mahalalel igi Kenan narunggan. \q1 \v 38 Da Kenan igi Inos narunggan. Da Inos igi Set narunggan. \q1 Da Set igi Adam narunggan. Da Adam igi Anutu narunggan. \c 4 \s1 Sadang Yintsaꞌ Yisu \r (Matiu 4:1-11; Markus 1:12-13) \p \v 1 Marapayam Mararam isisungꞌ Yisu da itangin mpui Yordan rai. Da gubuꞌ arigi Marapayam yutsungꞌ Arangan ifa nam manaꞌ dadauntan. \v 2 Da Sadang yintsaꞌ Arangan i nigi isangꞌ gubuꞌ 40. Da gubuꞌ igi ntsupan da mangits irut iyus, i Arangan anungꞌ iga nam mangan u. \p \v 3 Da Sadang ini da Yisu, “Bida Anutu Narunggan agu, da wani da tauf ani nasu nam gadan.” \p \v 4 Da Yisu ini i nifunggan mungaꞌ ibiani, “Anutu nan gan akaran rumingꞌ ibiani, ‘Garam gar mangan anungꞌ isangꞌ i mpada marataꞌ i nam gadan angu u.’ ”\f + \fr 4:4 \xt Lo 8:3\f* \p \v 5 Da Sadang yutsungꞌ Arangan iyab mamai wagungꞌ mangan da sung angu isantingꞌ i gamp santan mingꞌa intap da intap. \v 6 Da ini rutin, “Nam bunump santan u tsangandan ani dzi su wain gin, da dzi bungꞌ atangin da agu i u suda wain gin, da u bungꞌ au bingan tsiraꞌ gin. Da bida dzi riman da mangan da dzi bungꞌ arim. \v 7 Ibinigi da bida u idzaꞌa fagam da dzi, da nam santan igi bungꞌ asu agu gam.” \p \v 8 Da bitsintaꞌ Yisu ini Sadang nifunggan mungaꞌ ibiani, “Anutu nan gan akaran rumingꞌ ibiani, ‘Watsarif gam Nifutsarifam u Anutu gam da wapumuꞌ Arangan runtaꞌ angu.’ ”\f + \fr 4:8 \xt Lo 6:13\f* \p \v 9 Da Sadang itip yutsungꞌ Arangan ifa Yerusalem da imunti Ungar Mararam gudzun wagungꞌ da ini, “Bida agu suda Anutu Narunggan da watup waruꞌ. \v 10 I Anutu nan gan akaran rumingꞌ ibiani: \q1 ‘Arangan bungꞌ awat angira gan \q2 i rima agu sib. \q1 \v 11 Da ribarangan bungꞌ amagangꞌ agu i banginggan sinungꞌ tauf, \q2 da wasangꞌ i u utuda fagam u.’”\f + \fr 4:11 \xt Mnt 91:11-12\f* \p \v 12 Da bitsintaꞌ Yisu ini, “Anutu nan gan akaran mangan ini binaꞌ, ‘U anungꞌ intsaꞌa i agada Nifutsarif u Anutu gam i atsungꞌa nan ragada sib ugu u.’”\f + \fr 4:12 \xt Lo 6:16\f* \p \v 13 Gubuꞌ Sadang intsaꞌa Yisu sib da itangin Arangan rai, da Sadang ifangꞌ i gubuꞌ mangan i tipa intsaꞌan. \s1 Ampan Nasaret Irim Barun da Yisu \r (Matiu 13:53-58; Markus 6:1-6) \p \v 14 Yisu tipa fada Galili da isisungꞌ i Marapayam nampanggan, da Arangan sisingꞌ gan ipuꞌ idzarangꞌ gamp santan mingꞌa Galili. \v 15 Arangan iyung ifis i nan imingꞌ ungar mpruꞌa ruan gin\f + \fr 4:15 \fq ungar mpruꞌan ruan gin — \ft Ungar igi da mumai garam Yuda ringanta i Anutu nan gan, fisa i nan, da mpruꞌa ruan udagin da Anutu. Da binganggan ‘sinagog’.\f* da garam santan itsarif Arangan. \p \v 16 Arangan itip ifa Nasaret, gan gampan wain aru yingꞌa gin ugu. Yisu yatangꞌ ungar mpruꞌa ruan gin da Sabat, gubuꞌ mararam mpada asap, ibi musa nangan da gubuꞌ Sabat santan. Da imunti iyab i faringꞌa nan mingꞌa Anutu nan gan. \v 17 Da garam mangan irim papiar profet Aisaia nan gan kakaran mingꞌa gin da Arangan. Ibuadza da iwaꞌ da nan da ifaringꞌ ibiani: \q1 \v 18 “Nifutsarif Marapayaman irut dzi \q2 i Arangan ipiriangꞌ dzi \q2 i fisa i gan sisingꞌ bini gan da garam sauda runggan. \q1 Itangin dzi iba i nida nan wasi i garam karabus ruas bungꞌ atangin karabus rai, \q2 da maran gampaman bungꞌ atsanga nam, \q1 da rib mpada wasaꞌ i barabin mpada nugu nufan, \q2 \v 19 da nida Nifutsarif gubuꞌ gan suda maraampi da gan garaman da aruani.”\f + \fr 4:19 \xt Ais 61:1-2\f* \p \v 20 Da Yisu yipingꞌ nan kakaran da itip irim ifan da garam mpada tayangꞌ gin da impa iruꞌ. Da garam santan mpada ungar wasaꞌ igi intrung maran i Arangan. \v 21 Da Arangan ini da ribarangan ibiani, “Aruani da nan agam ringantagin ani isu nidzun.” \p \v 22 Da garam santan irunt fafun da itsauꞌ i nan bini bingan Yisu nidan, da ini nan bini angu i Arangan. Da bitsintaꞌ itip ini da ruan, “Ibianungꞌ da arangan ifis i nan ibinigi? Yosef narunggan angu igi!” \p \v 23 Da Yisu ini da ribarangan, “Nan nidzun, agam bungꞌ ani nan bida ani da dzi, ‘Dudaꞌ, watip runggam!’ Da agam bungꞌ ani nabiani, ‘U madanang nam u nanga mingꞌa Kapenaum, da aga ringantagin ugu, damingꞌ gam gampam ani?’ \p \v 24 “Da bitsintaꞌ, dzi nani nan nidzun da agam, profet mangan garam gampan anungꞌ itsarif imingꞌ gan gampan wain u. \v 25 Dzi nani da agam nabinigi, i Eliya gubuꞌ gan ugu da gubuꞌ ifus isangꞌ udzuf 3 da ukam 6 da nam mangits tsiraꞌ iwaꞌ intap Israil santan. Da gubuꞌ aru nigi, sagat yaruf ampi bingan impa Israil. \v 26 Da bitsintaꞌ Anutu anungꞌ itangin Eliya ifan da gan mangan u, itangin arangan ifan da sagat yaruf mangan imingꞌ gamp Tsarefat mingꞌa Saidon. \v 27 Da profet Elisa gubuꞌ gan mpadan, da diginting itiri i garam ampi bingan. Da Anutu anungꞌ irim garam Israil mangan sib u, da irim Naiman garam Siria sib.” \p \v 28 Da garam santan mpada ungar mpruꞌa ruan gin igi ringanta i Yisu nan gan nidan igi da nugun itsakia tsiraꞌ. \v 29 Da ribarangan yuriꞌ iyab da iyut Arangan iwaꞌ ifa sinungꞌ gamp igi da ifa gangar ringan i yuta Arangan ruꞌa gangar, i gamp Nasaret igi imingꞌ mamai wagungꞌ. \v 30 Da bitsintaꞌ Arangan idziri ribigi santan wasaꞌ da ifa gan arun. \s1 Yisu Idaru Marapayam Maisan Rai \r (Markus 1:21-28) \p \v 31 Da Yisu iyung iruꞌ Galili gampan mangan nida Kapenaum. Da ifis i nan da garam da gubuꞌ Sabat. \v 32 Tuas arangan irunt fafun i nan Yisu fisagin igi, i nan gan isangꞌ garam nifutsarif nan gan fisagin. \p \v 33 Da garam mangan marapayam maisan yantsangan impai ungar mpruꞌa ruan gin igi impruꞌ, inuꞌ nifun tsiraꞌ ibiani, \v 34 “Ai, Yisu garam Nasaret! U ni mantuda i agai? U maba i wayada agai? Dzi itsangan wa, i Anutu Garaman Mararam agu.” \p \v 35 Da Yisu ini nan babampafan, “Wasimprim nifum da wawaꞌ sinungꞌ arangan!” Da marapayam maisan iyut garam arangan iruꞌ ribigi maranggan, da iwaꞌ sinungꞌ arangan da anungꞌ irim tsakia mangan da garam igi u. \p \v 36 Da garam santan irunt fafun gin da ini da ruan, “Nan gan fisagin ani ibianungꞌ? Garam ani ini nan nampang isangꞌ garam nifutsarif da marapayam maisan iringantin da irunt sinungꞌ!” \v 37 Da nam Yisu nangan igi sisingꞌ gan ipuꞌ idzarangꞌ isangꞌ gamp santan mingꞌan nigi. \s1 Yisu Itip Garam Rinin Ampi Bingan Idaum \r (Matiu 8:14-17; Markus 1:29-34) \p \v 38 Da Yisu itangin ungar mpruꞌa ruan gin rai da ifa Saimon Petrus ungaran. Da gubuꞌ igi Saimon bunggan finam igingꞌ rinin ruta rinin sasusan tsiraꞌ bingan, da ribarangan igut i Yisu i rima sib. \v 39 Da Yisu imunti sagat igi rabiꞌ gan ringan da impiꞌ rinin sasusan da itangin arangan rai. Da sung angu sagat igi yuriꞌ iyab da irim nam gadan da ribarangan. \p \v 40 Da gubuꞌ ruꞌan da garam ampi bingan iyu garam rinin gingꞌan mara maran iba da Yisu i tipan. Da irim bangin ragun i bitsintaꞌ bitsintaꞌ da rinin idaum. \v 41 Da marapayam maisan iwaꞌ sinungꞌ garam ampi bingan da inuꞌ tsiraꞌ ibiani, “Agu Anutu Narunggan!” Da bitsintaꞌ Yisu ipaꞌ ribarangan i anungꞌ nida nan u, i ribarangan isruꞌ i Arangan Kristus, Garam Anutu Ragadan. \s1 Yisu Ifis i Nan Imingꞌ Gamp Fain \r (Markus 1:35-39) \p \v 42 Da gubuꞌ pisan da Yisu runtaꞌ iyung ifa mumai mangan garam maꞌa gin. Da garam ampi bingan isau Arangan isangꞌ bawaꞌan da Arangan i nigi, da imunti sib i Arangan i anungꞌ tanginda ribarangan rai u. \v 43 Da bitsintaꞌ Yisu ini, “Imaꞌ, dzi bungꞌ afa gamp fain naga nampruꞌ i fisa i sisingꞌ bini Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman, i wain aru nigi da Anutu itangin dzi iba.” \v 44 Ibinigi da Yisu iyung ifis i sisingꞌ bini wasi imingꞌ garam Yuda ungaran mpruꞌa ruan gin santan. \c 5 \s1 Yisu Inuꞌ Mamaꞌ Gan Atsungꞌa Gin Miamun \r (Matiu 4:18-22; Markus 1:16-20) \p \v 1 Gubuꞌ mangan da Yisu imunti mpui fuꞌ tsiraꞌ Genesaret\f + \fr 5:1 \fq mpui fuꞌ Genesaret — \ft Mpui fuꞌ igi binganggan iruꞌ da bits. Mangan da ini ‘Galili’ da mangan ini ‘Taibirias’. Bingan Taibirias imingꞌ Yowanis Sisingꞌ Bini Gan Kakaran 6:1 da 21:1.\f* ringan ifis i nan, da ampi tsiraꞌ angu imunti itsuafiꞌ Arangan i ringanta i Anutu sisingꞌ bini gan. \v 2 Da Arangan itsanga madzung utaꞌ iruꞌ dzungꞌa gin yaba fada magamangꞌ ringan da garam uda yafas in igi ifa sib i adzuꞌa ubing gan. \v 3 Arangan iyab ifa madzung manga Saimon gan, da ini da arangan i usuda pas waꞌa fada sinungꞌ magamangꞌ igi. Da Arangan impa iruꞌ madzung wagungꞌ da ifis i nan da ampi tsiraꞌ muntida magamangꞌ. \v 4 Gubuꞌ Yisu fisa i nan sib da Arangan ini da Saimon, “Wayu madzung ani nafa rungum wasaꞌ da watangin ubing gam naruꞌ i uda yafas.” \p \v 5 Da Saimon ini, “Garam tsiraꞌ, idziang ugu da aga nang gum tsiraꞌ bingan da aga wayu nidzun gan mangan u. Da bitsintaꞌ u ni, ibinigi da dzi bungꞌ atangin ubing aruꞌ.” \v 6 Gubuꞌ ribarangan nanga bida nigi, da iyu yafas ampi bingan angu da ubing gan inang i ntapa ruan. \v 7 Ibinigi da ribarangan iwabi gan riban mpada madzung mangan i uda madzung bada i rima sib. Da ribarangan iyu madzung iba, da madzung iruꞌ igi ifungꞌ wasi i yafas da inang i satupan. \p \v 8 Gubuꞌ Saimon Petrus tsanganda nam bida nigi da arangan idzaꞌ faga gudzun iruꞌ Yisu fagan da ini, “Nifutsarif, watangin dzi rai, i dzi garam maisan bingan.” \v 9 Ini ibinigi i arangan da gan utupan uda yafas igi irunt fafun i yafas ampi bingan igi. \v 10 Arangan riban Dzems da Yowanis, Sebedi narun rusan, irunt fafun ibinigi. \p Da Yisu ini da Saimon, “Anungꞌ ratan u. Aruani da fadan da u bungꞌ ayu garam gar nabinigi.” \v 11 Da gubuꞌ ribarangan antira madzung yaba fada magamangꞌ da itiri nanggan santan rai da yatsungꞌ Yisu. \s1 Yisu Itip Garam Diginting Tirida Gin Mangan \r (Matiu 8:1-4; Markus 1:40-45) \p \v 12 Yisu fawaꞌa gamp mangan da iwaꞌ da garam manga diginting tirida gin. Da gubuꞌ arangan tsanganda Yisu da arangan itatapuangꞌ maran iruꞌ intap da igaib runggan da Yisu, “Nifutsarif, bida u maram furan da u sangꞌ i nanga dzi rininggangꞌ dauman.” \p \v 13 Da Yisu irim bangin i arangan da ini, “Dzi marangꞌ yari gin. Aruani da wawaꞌ bini.” Da sung angu diginting itiri arangan rai. \v 14 Da Yisu ifai nan i arangan i anungꞌ nidan da rib fain. Da ini, “Da bitsintaꞌ wafasantingꞌ runggam da garam pumuꞌa Anutu namingꞌ Ungar Mararam Yerusalem. Da watsara nam da Anutu natsungꞌ nan faidagin Moses akaran i garam diginting waꞌa bini, i garam santan sruꞌa gin bida u rininggam idaum sib.”\x - \xo 5:14 \xt Wkp 14:1-32; Mt 8:4; Mk 1:43-44\x* \v 15 Da bitsintaꞌ Yisu sisingꞌ gan igi ipuꞌ idzarang sung angu iyus miamun ugu, ibinigi da garam ampi bingan iba i ringanta i Arangan da tipa ribarangan rinin gingꞌan waꞌa bini. \v 16 Da bitsintaꞌ Yisu inang da ifingꞌ iruan ifa gamp frap nufan mangan da yugin. \s1 Yisu Irim Garam Urungun Gruꞌa Ruan Sib \r (Matiu 9:1-8; Markus 2:1-12) \p \v 17 Gubuꞌ mangan Yisu fisa i nan, da garam Farisai\f + \fr 5:17 \fq Farisai — \ft Rib Farisai igi da garam Yuda utupan tsiraꞌ mangan mpada tayangꞌ sanaban tsarifa Anutu. Da nan gan fisa gin ini garam Yuda atsungꞌa Moses Nanggan Faidagin mpruꞌa da tafan rusan uwayantan ugu rururungan angu. Ibinigi da ribarangan itsarif runggan da iraru rib mamida atsungꞌa ribarangan sanaban. Bingan Farisai igi wainggan ibi ‘rib mamida ruta rib fain mpruꞌa ruan.’\f* da garam gudzupuꞌ i nan faidagin\f + \fr 5:17 \fq garam gudzupuꞌ i nan faidagin — \ft Garam igi guman ibiani: uda garam atangꞌa i Anutu nan gan faidagin da rung akara nan faidagin i utusa i ruan. Mingꞌa nan Grik da bingan iruꞌrun: mangan ibi ‘garam utusa garam i nan faidagin’ (Lukas 5:17) da mangan ibi ‘garam kakaran’ (Lukas 5:21,30). Garam utup bitsintaꞌ da bingan iruꞌ.\f* impai impruꞌ. Ribarangan iba imingꞌ gamp isiꞌ isiꞌ ampi bingan mingꞌa Galili da Yudia da gamp Yerusalem ibinigi. Da Anutu nampanggan isisungꞌ Yisu i tipa rinin gingꞌan. \v 18-19 Da garam faingꞌ ibuaringꞌ garam urungun gruꞌa ruan i tiriang. Da intsaꞌ i dziwara i ampi i fasuda uts da Yisu mingꞌa ungar wasaꞌ, da bitsintaꞌ imami ruan angu gin. Ibinigi da ribarangan iyab ungar gudzun wagungꞌ, da itawaꞌ nam bida intap gur\f + \fr 5:18-19 \fq nam bida intap gur — \ft Itip ungar gudzun i intap gur. Itai da ibabampaf ibi brik, da yamits i ungar gudzun isangꞌ yunga gin.\f* sinungꞌ ungar gudzun. Da itugu garam gingꞌa rinin inting da tiriang iruꞌ wasaꞌ i ampi tsiraꞌ igi da iruꞌ rururungan da Yisu maranggan. \v 20 Gubuꞌ Yisu tsanganda ribarangan nanggan muarutsan igi da Arangan ini da garam igi, “Garam, dzi siat u nanggam maisan rai.” \p \v 21 Da garam Farisai da garam gudzupuꞌ i nan faidagin ini angu i wangunggan, “Garam aruani nam idzuwai? Itsarif runggan i uda Anutu mumai gan! Manga sangꞌ i siata nam maisan? Anutu runtaꞌ angu isangꞌ i siata nam maisan.” \p \v 22 Yisu isruꞌ i nan idzuwai ribarangan maran furan da igutin, “Ibianungꞌ da agam igif nan maran furan igi i gam wangunggam? \v 23 Bida dzi nidan da garam ani, ‘Dzi siat u nanggam maisan rai,’ da wabarabin u, da bida dzi nidan, ‘Wauriꞌ da wayung,’ da ibarabin. \v 24 Da bitsintaꞌ aruani da dzi ni agam sruꞌa gin bida Garam Narunggan isu wain i siata nam maisan rai mingꞌa intap.” Da ini da garam urungun gruꞌa ruan igi, “Dzi nani da agu, wauriꞌ da wayu rabiꞌ gam da wafa gampam.” \p \v 25 Da sung angu arangan yuriꞌ iyab ribarangan maran, da intsung rabiꞌ gan gingꞌa gin, da iyung da itsarif Anutu ifa gampan. \v 26 Da rib santan irunt fafun da nugun isantan ruan gin da itsarif Anutu. Da ribarangan ini ibiani, “Gubuꞌ aruani da agi tsanga nam maran mangan santan angu.” \s1 Yisu Inuꞌ Liwai \r (Matiu 9:9-13; Markus 2:13-17) \p \v 27 Raiyi da Yisu iyung iwaꞌ ifa manaꞌ, da itsanga garam uda takis mangan binganggan Liwai impai mumai uda takis in. Da Yisu ini rutin, “Watsungꞌ dzi.” \v 28 Da Liwai itangin nam santan rai da yuriꞌ da yatsungꞌ Yisu. \p \v 29 Liwai isu nam gadan tsiraꞌ i Yisu imingꞌ ungaran. Da garam uda takis utup tsiraꞌ da garam faingꞌ iwaꞌ da iga nam impruꞌ da ribarangan. \v 30 Da bitsintaꞌ garam Farisai da gan garaman gudzupuꞌ i nan faidagin impruꞌ ruan da ini nan ampi bingan angu da Yisu riban atsungꞌa gin, “Ibianungꞌ da agam irut garam uda takis da garam maisan santan igi iga nam?” \p \v 31 Da Yisu ini ribarangan nan gan mungaꞌ, “Garam mamida gingꞌa rinin mangan wasangꞌ i fada da dudaꞌ mangan u, imaꞌ, garam gingꞌa rinin angu. \v 32 Dzi anungꞌ iba i nuꞌa rib rururungan u, imaꞌ; dzi ba i nuꞌa garam maisan i parima i ruan sinungꞌ nam maisan.”\x - \xo 5:32 \xt Mt 9:12-13; Mk 2:17\x* \s1 Nan Paꞌa Ruan i Nam Gadan \r (Matiu 9:14-17; Markus 2:18-22) \p \v 33 Da ribarangan ini da Yisu ibiani, “Yowanis Ruruba Garam riban atsungꞌa gin inang da ipaꞌ ruan i nam gadan da gubuꞌ fain da yugin, da Farisai riban atsungꞌa gin ibinigi. Ibianungꞌ da u ribam atsungꞌa i agu anungꞌ ipaꞌ ruan i nam gadan da gubuꞌ fain u?” \p \v 34 Da Yisu ini nan mungaꞌ, “Amaꞌ, garam bungꞌ uda finin ampi gan waꞌan igi isangꞌ i paꞌa ruan i nam gadan da gubuꞌ aru arangan mpada mpruꞌan igi, ma imaꞌ? \v 35 Da bitsintaꞌ gubuꞌ mangan bungꞌ awaꞌ i uda garam uda finin ugu sinungꞌ riban, da gubuꞌ arigi da ribarangan bungꞌ apaꞌ ruan i nam gadan.” \p \v 36 Arangan ini nan raman ani da ribarangan, “Manga anungꞌ isangꞌ i garida ngarukui faꞌ marafaingꞌ isiꞌ mangan da ntanga fada ngarukui ratar u. Bida arangan nanga bida nigi da iwaya ngarukui faꞌ igi da marafaingꞌ amitsa fada ratar igi anungꞌ isangꞌ i sangꞌa ruan u. \v 37 Da manga anungꞌ isangꞌ i yatsa wain gurun faꞌ ruꞌa apu rini gangan ratar ranguda wain gurun gin u. Bida u nanga bida nigi da wain gurun faꞌ nampanggan bungꞌ anang da apu rini gangan ratar igi bungꞌ aitsiar ruan, i gangan igi wasangꞌ i suda tsiraꞌ. Da wain gurun bungꞌ ayats ruan da nawaya apu rini gangan igi. \v 38 Imaꞌ, bungꞌ ayats wain gurun faꞌ naruꞌ apu rini gangan faꞌ angu, i rini gangan faꞌ isangꞌ i suda tsiraꞌ. \v 39 Da manga numa wain ratar sib da bungꞌ abugin i numa wain gurun faꞌ, i arangan ini wain gurun ratar igi bini bingan angu.” \c 6 \s1 Garam Narunggan Isu Wain i Gubuꞌ Sabat \r (Matiu 12:1-8; Markus 2:23-28) \p \v 1 Gubuꞌ Sabat mangan da Yisu iyung wasaꞌ i gum wit mangan. Da gan riban atsungꞌa gin ituru wit nidzun fain da isisa gangan i bangin da iga i nidzun.\x - \xo 6:1 \xt Lo 23:25\x* \v 2 Da garam Farisai fain igutin, “Ibianungꞌ da agam yis nan faidagin udziꞌ i nanga gum suruda wit da gubuꞌ Sabat?” \p \v 3 Da Yisu ini ribarangan nan gan mungaꞌ, “Agam ini nan ibi agam mamida i faringꞌa nan i nam Tafit da gan utupan nangan da gubuꞌ ribarangan mangits rutan ugu. \v 4 Arangan yatangꞌ Anutu ungaran\f + \fr 6:4 \fq Anutu ungaran — \ft Tafit yatangꞌ ungar Moses tipa i apu rini gangan suda Anutu ungaran. Ungar igi binganggan ‘tabernakel’. Raiyi da Tafit narunggan Solomon itip Ungar Mararam i tauf da gai.\f* da iyu bret tsarada suda mararam da igan. Arangan iga nam aru atsungꞌa nan faidagin i garam tuas aru pumuꞌa Anutu angu gan gadan ugu, da irim fain da gan utupan igan.”\x - \xo 6:4 \xt 1Sa 21:1-6; Mt 12:3-4; Mk 2:25-26\x* \v 5 Da Yisu itip ini, “Garam Narunggan isu wain i gubuꞌ Sabat.” \s1 Yisu Itip Garam Bangin Idaum da Gubuꞌ Sabat \r (Matiu 12:9-14; Markus 3:1-6) \p \v 6 Da gubuꞌ Sabat mangan da Yisu yatangꞌ ungar mpruꞌa ruan gin da ifis i nan. Da garam manga bangin watsiang mingꞌa i bangin bini impa wasaꞌ impruꞌ. \v 7 Da Farisai da garam gudzupuꞌ i nan faidagin isau sanab i dzura nan i raruda Yisu. Ibinigi da ribarangan irarab Yisu ragun, i bida tipa garam rinin gingꞌan da gubuꞌ Sabat igi. \v 8 Da bitsintaꞌ Arangan iwaꞌ da ribarangan maran furan gan igi sib. Ibinigi da Arangan ini da garam bangin watsiang igi, “Wauriꞌ da wamunti rib santan maran.” Da arangan imunti iyab rib santan maran. \v 9 Da Yisu ini da ribarangan, “Dzi ni guta i agam, mingꞌa gubuꞌ Sabat da isangꞌ nanga bini ma nanga maisan, ma agi rima rib fain sib i mpada marantaꞌan ma isa funub?” \v 10 Arangan irarab ribigi maran iba fan da ini da garam igi, “Watatu banginggam,” da arangan inang ibinigi, da arangan banginggan itip iwaꞌ bini. \v 11 Da bitsintaꞌ rib Farisai da garam gudzupuꞌ nugun itsakia iyus da impruꞌ ruan ini nan i nanga bida anungꞌ i Yisu. \s1 Yisu Ipiriang Aposelan \r (Matiu 10:1-4; Markus 3:13-19) \p \v 12 Gubuꞌ igi gan mangan da Yisu ifa mamai i udagin da iyu idziang manga santan i udagin da Anutu. \v 13 Pisa tataꞌ mangan da Arangan inuꞌ gan riban atsungꞌa gin santan impruꞌ da ipiriang 12 angu da irim bingan aposel\f + \fr 6:13 \fq aposel — \ft Aposel ruas da garam Yisu tanginda fada i nida sisingꞌ bini wasi. Bingan aposel wainggan ibiani, ‘garam tanginda fadan’.\f* rutin: \v 14 manga Saimon (aru Arangan faringꞌa Petrus in) da Andru (Petrus rainggan), da Dzems, Yowanis, Filip, da Bartolomiu, \v 15 Matiu, Tomas, da Dzems (Alfius narunggan), da Saimon (faringꞌa Dzelot\f + \fr 6:15 \fq faringꞌa Dzelot in — \ft Bingan Dzelot igi rib Yuda buginda mpada warangꞌ i Rom gabman gan.\f* in), \v 16 da Yudas (Dzems narunggan), da Yudas Iskariot (aru nida Yisu wasi da garam ipiap).\x - \xo 6:16 \xt Mt 10:2-4; Mk 3:16-19; Ap 1:13\x* \s1 Utup Tsiraꞌ Irut Yisu Impai \r (Markus 3:7-12) \p \v 17 Da Yisu irut ribarangan impruꞌ ruan iruꞌ ifa munti bump mangan. Da riban atsungꞌa gin utup tsiraꞌ da garam ampi tsiraꞌ bingan mingꞌa Yudia santan, mingꞌa Yerusalem, da mingꞌa uruts ringan Taia da Saidon iwaꞌ impruꞌ. \v 18 Santan igi iba i ringanta i Arangan da Arangan tipa ribigi rininggan dauman. Da Arangan itip rib santan marapayam maisan yantsangan iwaꞌ bini. \v 19 Da garam santan yintsaꞌ i gifa Arangan, i wain nampang iwaꞌ imingꞌ Arangan da inang ribarangan santan idaum. \s1 Nan Nugun Tsiaꞌan da Tsauꞌa i Ruan \p \v 20 Yisu irarab riban atsungꞌa gin da ini, \q1 “Agam aru sauda runggam ani, nugum watsiaꞌ, \q2 i agam bungꞌ ampa wasaꞌ i Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman. \q1 \v 21 Agam aru mpada mangits da aruani, nugum watsiaꞌ, \q2 i agam bungꞌ asuf. \q1 Agam aru ranga maragurun da aruani, nugum watsiaꞌ, \q2 i agam bungꞌ arubungꞌ. \m \v 22 Nugum watsiaꞌ da gubuꞌ garam buginda agam da siata agam rai da nida nan maisan yaba i agam da tsanganda agam binganggam maisan i agam yatsungꞌ Garam Narunggan. \v 23 Gubuꞌ nam bida nigi waꞌan da agam da nugum watsiaꞌ da watup da wangump farab angu gin. I agam bungꞌ ayu mungaꞌ gan tsiraꞌ bingan namingꞌ gunungun. I ribigi rumpun rusan inang ibinigi i profet ruas mungꞌ. \q1 \v 24 Agam garam nam bunump yusan, watsauꞌ i runggam, \q2 i agam iwaꞌ da nanggam mpada bini sib. \q1 \v 25 Agam garam sufa bini i nam gadan da aruani, watsauꞌ i runggam, \q2 i agam bungꞌ ampa mangits. \q1 Agam garam rubungꞌan da aruani, watsauꞌ i runggam, \q2 i agam bungꞌ arang nagampun runggam. \m \v 26 Agam aru rib santan tsarifan ugu, watsauꞌ i runggam, i ribarangan rumpun rusan inang ibinigi i profet umpur. \s1 Maram Wari i Garam Ipiapam \p \v 27 “Da bitsintaꞌ dzi nani da agam aru ringanta i dzi nabiani: Maram wari i garam ipiapam, da wanang bini i rib buginda agam. \v 28 Da waugin da wagut i Anutu i nanga bini i rib pupuarapan da agam da rib nanga maisan i agam. \v 29 Bida manga puaka u giyam marafaingꞌ da waitam i marafaingꞌ nafa rutin, ma bida manga uda u saketam, da anungꞌ miminda i siotam u. \v 30 Rib guta agu i nanggam idzuwai da warim rutin. Da bida rib fain uda u nanggam mangan da anungꞌ guta gin i tipa udan u. \v 31 Sanab idzuwai agam nida rib fain nangan da agam, da wanang da ribigi mungꞌ raiyi. \p \v 32 “Bida agam maram arida i rib fain maran arida i agam, da manga butsarifa agam in? I garam asub maran yari i garam maran arida gin ibinigi. \v 33 Bida agam nanga bini i rib nanga bini i agam, da manga butsarifa agam in? I garam asub inang sanab bida nigi impruꞌ. \v 34 Da bida agam rima nam da ribagam maram fura i uda nam mungaꞌ gin, da manga butsarifa agam in? I garam asub irim nam da garam asub fain i uda nam mungaꞌ gin ibinigi. \v 35 Da bitsintaꞌ maram wari i garam ipiapam, da wanang bini i ribarangan. Da warim nam rutin, da maram anungꞌ fura i tipa uda nam igi mungaꞌ gan u. Atsungꞌa uwayant bida nigi da agam bungꞌ awaꞌ da nam mungaꞌ tsiraꞌ bingan, da agam bungꞌ asu Anutu Mpada Wagungꞌ narun rusan, i Arangan isu maraampi da garam maisan da mamida i nida dangki rutin. \v 36 Wasu maraampi da rib fain nabi agam Ramanggam isu maraampi da agam. \s1 Anungꞌ Raruda Rib Fain \p \v 37 “Anungꞌ raruda garam fain; agam nanga bida nigi da Anutu wasangꞌ raruda agam. Da anungꞌ tsanganda garam fain maisan da nida nan asubin; agam nanga bida nigi da Anutu wasangꞌ tsanganda agam maisan. Wasiat garam fain nanggan maisan rai da Anutu bungꞌ asiat agam nanggam maisan rai nabinigi. \v 38 Warim nam da rib fain, da bida agam nanga bida nigi, da agam bungꞌ awaꞌ da nam igi mungaꞌ gan nayus, da bungꞌ afungꞌ wasi da nayats ruan. Nam igi bungꞌ awaꞌ da agam nasangꞌ ampap idzuwai agam riman da rib fain.”\x - \xo 6:38 \xt Mt 7:2; Mk 4:24\x* \p \v 39 Da Yisu itip ini nan raman mangan ibiani, “Amaꞌ, isangꞌ garam maran gampaman mangan mungꞌa i maran gampaman mangan? Imaꞌ! Bungꞌ aruaꞌ ntsuf! \v 40 Da mamaꞌ atangꞌan anungꞌ isangꞌ i yusa kidungwaga gan. Da bitsintaꞌ rib santan ntsupa guman atangꞌan sib da bungꞌ asangꞌ gan kidungwaga gan. \p \v 41 Ibianungꞌ da u tsanga gai pupumuts mingꞌa u rainggam maranggan, da u maram wafur dubung mingꞌa sib i u maranggam? \v 42 Ibianungꞌ da u ni da rainggam ibiani, ‘Raingꞌ, wanang da dzi nadziwar i gai pupumuts mingꞌa u maranggam,’ da bitsintaꞌ u anungꞌ itsangan dubung tsiraꞌ mingꞌa sib i u maram u? U garam umpur nifun nida nan angu, watus dubung mingꞌa u maranggam mungꞌ raiyi, ida u maram bungꞌ adzidziwan i siata gai pupumuts rai i rainggam maran. \s1 Gai da Nidzunggan \p \v 43 “Gai bini anungꞌ ikap nidzun maisan ma gai maisan anungꞌ ikap nidzun bini u, imaꞌ. \v 44 Garam isruꞌ i gai santan angu iyab i gan nidzunggan. Garam anungꞌ iyu gai fik nidzun i gantsuats u, ma wain nidzun i gai maradantang u. Imaꞌ. \v 45 Nam bini sisungꞌa mingꞌa garam bini wangun isu wain i sanab bini santan nangan. Da nam maisan sisungꞌa mingꞌa garam maisan wangun isu wain i sanab maisan santan nangan. Nan idzuwai garam nifun nidan bungꞌ asanting i wangunggan. \s1 Garam Uwayant da Uwayant Maꞌan Nan Gan Rima Ungar \p \v 46 “Ibianungꞌ da agam ifaringꞌ dzi, ‘Nifutsarif, Nifutsarif,’ da agam anungꞌ yatsungꞌ dzi nan gangꞌ? \v 47 Dzi bungꞌ asantingꞌ agam i nan nayab i garam badan da dzi da ringanta i dzi nan gangꞌ da yunga atsungꞌa gin. \v 48 Garam igi isangꞌ garam rafa ungar dubung ruꞌa intap tauf babampafan i gifa ufiak. Da gubuꞌ mpui furan da udzada i ungar igi da anungꞌ isangꞌ i gruꞌa ruan, i arangan itip bini angu. \v 49 Da bitsintaꞌ manga ringanta i dzi nan gangꞌ da mamida i atsungꞌa gin da aranga sangꞌ garam mamida rafa dubung ruꞌa intap warangꞌ da rima ungar yaba gin. Da gubuꞌ mpui furan badan da udzada gin, da igruꞌ ruan iruꞌ da itatarat i ruan.” \c 7 \s1 Garam Singaari Rom Gudzunggan Nanggan Muarutsan \p \v 1 Gubuꞌ Yisu fisa i nan igi da garam ringantagin sib da Arangan ifa Kapenaum. \v 2 Da mingꞌa gamp igi garam singaari Rom gudzunggan mangan impai, da garam guman mangan arangan maran arida gin yusan igingꞌ rinin da inang i mampan. \v 3 Da gubuꞌ arangan ringanta i Yisu sisingꞌ gan, da arangan itangin garam gudzun Yuda fain ifa i guta i Yisu i batipa i garam guman rininggan. \v 4 Gubuꞌ rib Yuda igi fawaꞌan da Yisu da ribarangan igampun ruan iyus da Arangan i rima sib, da ini, “Garam aga garam bini i u rima sib, \v 5 i arangan maran yari i agi utup Yuda da iraf aga ungarangꞌ mpruꞌa ruan gin.” \v 6 Ibinigi da Yisu irut ribarangan ifan. \p Da gubuꞌ ribarangan basuda uts, da garam singaari gudzunggan igi itangin rinun rusan fain ifan da isu i nifunggan da ini da Yisu, “Nifutsarif, agu anungꞌ rima barabin da runggam i dzi nan gangꞌ. Dzi anungꞌ garam bini i u bada dzi ungarangꞌ u. \v 7 Nan wain aru nigi da dzi runggangꞌ anungꞌ iba i tsanganda agu u. Da bitsintaꞌ wani nan angu da dzi mamaꞌ gumangꞌ rinin nadaum. \v 8 I dzi ibinigi, dzi garam mpada warangꞌ i garam gudzun fain nampanggan, da dzi mpa tayangꞌ garam singaari fain. Bida dzi nidan da mangan, ‘Wafan,’ da ifan, ma ‘Waba,’ da iba. Da dzi mamaꞌ gumangꞌ ibinigi, dzi nidan, ‘Wanang wabiani,’ da inang ibi dzi nidan.” \p \v 9 Gubuꞌ Yisu ringantagin da Arangan irunt fafun gin, da iparim i ruan da ini da ampi santan atsungꞌa Arangan igi ibiani, “Dzi nani da agam, dzi anungꞌ itsanga nam muarutsan tsiraꞌ bida ani mingꞌa wasaꞌ i garam Israil santan u.” \v 10 Da rib aru fa nida nan da Yisu ugu itip ifawaꞌ ungar, da itsanga mamaꞌ gum rinin iwaꞌ bini sib. \s1 Yisu Iraꞌ i Sagat Yaruf Mangan Narunggan \p \v 11 Maiꞌ mangan da Yisu ifa gamp mangan binganggan Nain, da gan riban atsungꞌa gin da ampi tsiraꞌ irut Arangan impruꞌ ruan ifan. \v 12 Gubuꞌ Arangan fasuda uts da muantsi nifun atangꞌa fada gamp igi, da rib ibuaringꞌ garam mampan iwaꞌ ba. Sagat yaruf mangan narunggan bitsintaꞌ arangan igi. Da ampi tsiraꞌ gamp igi irut sagat igi iba impruꞌ. \v 13 Gubuꞌ Nifutsarif tsanganda sagat igi da igaib arangan da ini rutin, “Anungꞌ rangan u.” \v 14 Ida Yisu iyung ifa rim bangin i tiriang badzab gingꞌa gin igi, da rib buaringꞌan imunti untras angu. Da Arangan ini, “Mamaꞌ rini faꞌ, dzi nani da agu, wauriꞌ wayab.” \v 15 Da garam mampan igi itip impai iyab da itip ini nan, da Yisu iyu arangan itip ifa da rinanggan. \v 16 Da ribarangan irat da nugun isantan ruan da itsarif Anutu. Da ribarangan ini, “Profet tsiraꞌ mangan iwaꞌ wasaꞌ i agi. Anutu iba i rima ampan gan sib.” \v 17 Yisu sisingꞌ gan raꞌa i garam igi ipuꞌ idzarang isangꞌ garam Yuda intapan santan da intap fain mingꞌa manaꞌ impruꞌ ibinigi. \s1 Yisu da Yowanis Ruruba Garam \p \v 18 Yowanis riban atsungꞌa gin ifis i nam santan Yisu nangan igi da arangan. Ibinigi da Yowanis inuꞌ garaman atsungꞌa gin iruꞌrun ba \v 19 da itangin ifa i guta i Nifutsarif bida ani, “Mani agu Garam aru Anutu ragadan i badan ugu aruani, ma aga rungꞌ rima marangꞌ i garam mangan?” \v 20 Gubuꞌ garam igi fawaꞌan da Yisu da ribarangan ini, “Yowanis Ruruba Garam itangin agai iba i guta i agu bida ani, ‘Mani agu Garam aru Anutu ragadan i badan ugu aruani, ma aga rungꞌ rima marangꞌ i garam mangan?’” \p \v 21 Da gubuꞌ arigi rururungan da Yisu itip garam rinin gingꞌan mara maran ampi bingan, da rib marapayam maisan yantsangan, da maran gampaman iwaꞌ bini. \v 22 Ibinigi da Arangan itip ini nan mungaꞌ da garam uda sisingꞌ igi ibiani, “Agam watip wafan da wani wasi da Yowanis i nam idzuwai santan agam tsangandan da ringantagin. Maran gampaman itip itsanga nam ratar, da ngump bigruꞌan itip iyung bini, da rib diginting tirida gin iwaꞌ bini, da ringan putidan iringant i nan, da mampan imunti marataꞌ, da garam sauda runggan iringant i Sisingꞌ Bini. \v 23 Da garam idzuwai uwayantan mamida suda iruꞌrun i dzi, nugun natsiaꞌ.” \p \v 24 Gubuꞌ Yowanis garam sisingꞌ gan fada sib da Yisu ifis i Yowanis nan gan da garam utup tsiraꞌ igi ibiani, “Agam ibufa nam manaꞌ dadauntan i tsanganda nam idzuwai? Agam ifa i tsanganda garam mamida muntida babampafan bida sai yafan manis isa gin da fada badan? Imaꞌ. \v 25 Da agam ifa i tsanganda nam idzuwai igi, garam atsufa nam fafusan griꞌgriꞌan bini? Imaꞌ. Rib atsufa nam mara kakar bini da mpada bini angu impa king ruas ungaran. \v 26 Da bitsintaꞌ agam ifa i tsanganda nam idzuwai? Profet mangan? Hai, dzi nani da agam, Yowanis iyus profet ruas santan. \v 27 I nan kakaran mungꞌ ugu intuang nan i arangan ibiani, \q1 ‘Dzi bungꞌ atangin garamangꞌ rima sisingꞌ namungꞌ i agu \q2 i tipa sanab mungꞌ i agu.’\x - \xo 7:27 \xt Mal 3:1; Mt 11:10; Mk 1:2\x* \m \v 28 Dzi nani da agam, garam santan sagat apingꞌa mingꞌa intap gan mangan wayus Yowanis u. Da bitsintaꞌ garam utaꞌ bingan maꞌan mangan mingꞌa wasaꞌ i Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman iyus Yowanis. \v 29 Gubuꞌ garam uda takis da garam santan ringanta i Yowanis nan gan fisa gin ugu da iyu mpui ruruban imingꞌ Yowanis banginggan da nigi isantingꞌ ibi imuaruts Anutu uwayantan igi irururung. \v 30 Da bitsintaꞌ garam Farisai da garam gudzupuꞌ i nan faidagin ibugin i atangꞌa warangꞌ i Anutu nan gan rantsa sib i ribarangan, da anungꞌ iyu mpui ruruban imingꞌ Yowanis banginggan. \v 31 Da yangin gubuꞌ aruani iwaꞌ ibianungꞌ? Ma dzi nabu ram ribarangan da nam idzuwai? \v 32 Ribarangan isangꞌ mamaꞌ narun narun mpruꞌa maran maket wasaꞌ da nuꞌa fada badan da nuꞌa bida ani, \q1 ‘Aga rab simpup da agam wangump u, \q2 da aga is mint badzab da agam warang u.’ \m \v 33 I sanab bida nigi da Yowanis Ruruba Garam iba da anungꞌ iga bret da inum wain gurun u, ida agam ini marapayam maisan yantsanga arangan. \v 34 Da Garam Narunggan iba da igan da inum da agam itsangan da ini, ‘Garam gada nam da numa wain yusan igi, da nigi garam uda takis da garam asub rinunggan igi i.’ \v 35 Agam ini ibinigi, da bitsintaꞌ rib atsungꞌa Anutu nan gan isantingꞌ ibi Anutu mararuru gan igi nan rururungan.”\x - \xo 7:35 \xt Mt 26:6-13; Mk 14:3-9; Ywn 12:1-8\x* \s1 Sagat Adzuꞌa Yisu Fagan \p \v 36 Farisai mangan irim nan i Yisu i ruta gada nam; ibinigi da Yisu ifa Farisai igi ungaran da igingꞌ iruꞌ i bangin yas i gada nam yatsungꞌ ribigi sanaban. \v 37 Da sagat asub mangan impa gamp igi. Da gubuꞌ arangan ringanta i Yisu gada nam mingꞌa garam Farisai igi ungaran, da arangan iyu gur bini madamin gaunt bini yusan. \v 38 Da arangan ifa munti uts Yisu fagan, da irang da maragurun itsururuꞌ iruꞌ i Yisu fagan. Da yidzaꞌ fagan iruꞌ da itias i gudzu yafan gan da itsutsuf i fagan da iyats madamin iyab in. \v 39 Da Farisai aru rima nan i Yisu ugu gubuꞌ tsanganda nam sagat nangan igi da ini i unggan, “Bida garam ani profet nidzun da madasruꞌ i sagat idzuwai aru gifa arangan ani, i arangan sagat asub.” \p \v 40 Da Yisu ini da garam Farisai igi, “Saimon, dzi ni nida nan mangan da agu.” \p Da Saimon ini, “Kidungwaga tsiraꞌ, wani.” \p \v 41 Da Yisu ini, “Garam iruꞌ iyu nam ntsuman imingꞌ garam nam bunump manga gin. Manga yu 500 da manga yu 50. \v 42 Da rib iruꞌ igi moni gan imaꞌ i tipa rima nam ntsuman igi mungaꞌ gan. Ibinigi da garam igi isiat nam ntsuman rib iruꞌ igi udan rai. Da rib iruꞌ igi mangan maran bungꞌ ari i arangan nayus?” \p \v 43 Da Saimon ini, “Dzi marangꞌ ifur i garam uda nam ntsuman tsiraꞌ bingan da garam nam bunump siata rai.” \p Da Yisu ini, “U ni nan rururungan.” \p \v 44 Da Yisu yitam i ruan ifan da sagat igi da ini da Saimon, “Amaꞌ, u tsanga sagat aruani? Dzi yatangꞌ ba ungaram da u anungꞌ irim mpui i dzi adzuꞌa fagangꞌ gin u. Da bitsintaꞌ arangan yadzuꞌ dzi fagangꞌ i maragurun gan, da itias i gan gudzu yafan gan. \v 45 Da agu anungꞌ itsutsuf dzi u, da bitsintaꞌ gubuꞌ dzi atangꞌa ba ungar da sagat aruani itsutsuf dzi fagangꞌ gubuꞌ guntiꞌ bingan. \v 46 Da agu anungꞌ irim madamin i dzi gudzungꞌ u, da bitsintaꞌ arangan iyats madamin gaunt bini i dzi fagangꞌ. \v 47 Ibinigi da dzi nani da agu, dzi tias arangan nanggan maisan ampi bingan ugu rai, ibinigi da arangan isantingꞌ nam maran aridan tsiraꞌ bingan. Da bitsintaꞌ garam nanggan maisan isiꞌ angu da gubuꞌ tiasan, da isantingꞌ nam maran aridan isiꞌ angu.” \v 48 Da Yisu ini da sagat, “Dzi siat u nanggam maisan rai sib wa.” \p \v 49 Da ampi fain mpada mpruꞌan igi ini nan ifa iba da runggan ibiani, “Garam aruani nam idzuwai i tiasa nam maisan rai?” \p \v 50 Da Yisu ini da sagat, “U nanggam muarutsan irim agu sib. Wafan ruta nan nufan.” \c 8 \s1 Sagat Fain Rima Yisu da Riban Atsungꞌa Gin Sib \p \v 1 Yisu rumpa nigi pas raiyi, da imus yunga fada gamp gamp da ifis i sisingꞌ bini Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman. Da riban 12 ugu irut Arangan, \v 2 da sagat fain Yisu siata marapayam maisan da rinin gingꞌan mara maran sinungꞌ ugu irut impruꞌ: Maria (faringꞌa sagat Magadara) aru marapayam maisan 7 waꞌa gin ugu, \v 3 da Yowana — gabunggan Kudza suda gudzun i Herot ungaran — da sagat mangan binganggan Susana, da sagat ampi bingan fain. Sagat igi irim nam bunumpan i rima Yisu da gan riban atsungꞌa gin sib. \s1 Nan Raman i Garam Tirida Nam Yamun \r (Matiu 13:1-23; Markus 4:1-20) \p \v 4 Gubuꞌ aru garam ampi tsiraꞌ bingan bada mingꞌa gamp gamp igi bampruꞌa ruan da Yisu, da Arangan ini nan raman ani, \v 5 “Garam mangan ifa i tirida nam yamun i guman. Gubuꞌ arangan tirida nam yamun nidzun igi, da fain iruaꞌ iruꞌ sanab yunga gin. Da garam gar iyung iyabin da apu dzuf iga sib. \v 6 Da fain iruaꞌ iyab intap tauf mingꞌa warangꞌ gin, da gubuꞌ ntapa yaban da mpui imaꞌ gin da imaringꞌ sib. \v 7 Da nam yamun fain iruaꞌ iruꞌ wasaꞌ i gai maradantang da iyab, da bitsintaꞌ gai maradantang iyari ruan ragun gin. \v 8 Da fain iruaꞌ iruꞌ intap bini, da iyab bini da ikap nidzun iyus, da arangan iyu handret bek i bek bitsintaꞌ aru tiridan ugu.” Gubuꞌ Yisu nida nan igi sib da Arangan ini nan tsiraꞌ ibiani, “Rib ringa bampun gan ringantagin mingꞌan, da narim ringan i nan igi bini.”\x - \xo 8:8 \xt Mt 11:15; 13:9,43; Mk 4:9,23; 7:16; Lk 14:35\x* \p \v 9 Da Yisu riban atsungꞌa gin igut i Arangan, “Nan raman ani wainggan ibianungꞌ?” \p \v 10 Da Arangan ini ibiani, “Agam angu da dzi dziwar i nan maradzigin i Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman wasi da agam, da bitsintaꞌ rib fain aga da dzi bungꞌ ani nan raman angu, i \q1 ‘tuas aru nigi bungꞌ ararab \q2 da bitsintaꞌ wasangꞌ tsanganda ratar u, \q1 da bungꞌ aringantin \q2 da bitsintaꞌ wasangꞌ i sruꞌa gin u.’\f + \fr 8:10 \xt Ais 6:9\f* \m \v 11 “Nan raman wainggan ibiani: Nam yamun nidzun igi Anutu nan gan. \v 12 Da nam nidzun aru ruaꞌa ruꞌa sanab da isangꞌ rib ringantagin, da bitsintaꞌ Sadang iba da itias rai i gan wangunggan i ribarangan mamida i muarutsan da waꞌan da nam rima sib i mpada marantaꞌan. \v 13 Da nam nidzun ruꞌa yaba intap tauf da ibi rib uda nan ruta nugun tsiaꞌan, da imuaruts pas angu. Da gubuꞌ nam intsaꞌan waꞌa rutin da intsruk ruan sib, i igatan imaꞌ. \v 14 Da nam nidzun ruaꞌa ruꞌa wasaꞌ i gai maradantang da isangꞌ rib ringanta i Anutu nan gan, da bitsintaꞌ wangun barabindan, da nam bunump, da nugun tsiaꞌan intap ani gan ibuafir ribarangan uwayantan. Da nan igi anungꞌ ikap nidzun i wangunggan. \v 15 Da bitsintaꞌ nam nidzun ruaꞌa ruꞌa intap bini, da isangꞌ rib nida nan nidzun da wangunggan dzidziwandan bini da ringanta i Anutu nan gan da gifa babampafan sangꞌa kapa nidzun bini yusan. \s1 Nan Raman Antungꞌa Rampi Yaban \r (Markus 4:21-25) \p \v 16 “Manga ntanga rampi da anungꞌ itangaf gur ragun gin ma irim iruꞌ tiriang gingꞌa gin warangꞌ u. Imaꞌ, arangan yantungꞌ iyab wagungꞌ i rib atangꞌa ba ungar da tsanganda puatsadan. \v 17 I sanab bida nigi da nam santan dziginda ruan da bungꞌ awaꞌ namingꞌ nam manaꞌ, da nam santan mingꞌa mara patiꞌ bungꞌ akupis ruan wasi da rib santan bungꞌ asruꞌ gin. \v 18 Ibinigi da watip rima ringam i nan. I garam uda nan ruꞌa wangunggan da Anutu rubungꞌ asinga, da garam mamida uda nan igi da uwayant isiꞌ pas aru arangan nida uda sib ugu da bungꞌ ayu sinungꞌ arangan.”\x - \xo 8:18 \xt Mt 13:12; 25:29; Mk 4:25; Lk 19:26\x* \s1 Yisu Rinanggan da Rain Rusan \r (Matiu 12:46-50; Markus 3:31-35) \p \v 19 Yisu rinanggan da rain rusan iba i tsanganda Arangan, da bitsintaꞌ ampi tsiraꞌ bingan igi da wafasu uts rutin. \v 20 Da garam mangan ini da Yisu, “U rinanggam da raim rusam iba munti manaꞌ da ini tsanganda agu.” \p \v 21 Da Yisu ini, “Dzi rinanggangꞌ da raingꞌ rusangꞌ aranga aru rib ringanta i Anutu nan gan da atsungꞌa gin.” \s1 Yisu Impiꞌ Iyamiyam da Intung \r (Matiu 8:23-27; Markus 4:35-41) \p \v 22 Gubuꞌ mangan da Yisu ini da riban atsungꞌa gin, “Agi fada mpui fuꞌ ani marafaingꞌ aga.” Ibinigi da ribarangan iyab ifa madzung da ifan. \v 23 Da gubuꞌ madzung rungꞌ mapa fadan da Yisu igingꞌ marampruꞌ. Da fifingꞌ da iyamiyam tsiraꞌ iwaꞌ, da mpui iyats ruan yatangꞌ madzung. Da ribarangan impa maisan. \v 24 Da ifa nuꞌ Yisu marataꞌ da ini, “Tsiraꞌ, agi bungꞌ amamp!” \p Ibinigi da Yisu yuriꞌ da impiꞌ fifingꞌ da mpui iyamiyam tsiraꞌ igi da intung. \v 25 Da Yisu igut i gan riban atsungꞌa gin igi, “Agam nanggam muarutsan imingꞌ anungꞌ?” \p Tuas arangan irat da igara bangin gin da igut i ruan ifa iba. Da ini, “Garam idzuwai aruani? Arangan ini nan angu da fifingꞌ da mpui iyamiyam tsiraꞌ ugu iringant i gan nan gan!” \s1 Yisu Itip Garam Marapayam Maisan Yantsangan \r (Matiu 8:28-34; Markus 5:1-20) \p \v 26 Da ribarangan ifawaꞌ rib Gerasa intapan sib, imingꞌ mpui fuꞌ marafaingꞌ i intap Galili. \v 27 Gubuꞌ Yisu ruꞌa i madzung igi da iwaꞌ da garam gamp igi mangan marapayam maisan yantsangan. Gubuꞌ guntiꞌ bingan da garam aru nigi anungꞌ yatsuf nam mangan da anungꞌ impa ungar u; imaꞌ, arangan impai imingꞌ tauf bampun rima badzab in. \v 28-29 Da gubuꞌ ampi bingan da garam idzur arangan bangin da fagan i tsen da impa tayangꞌ arangan. Da bitsintaꞌ marapayam maisan intap tsen da iyu arangan ifa nam manaꞌ dadauntan. Gubuꞌ arangan tsanganda Yisu da Yisu yaga marapayam maisan i waꞌa sinungꞌ arangan. Da arangan iyaiꞌ da itatapuang iruꞌ Yisu fagan, da inuꞌ nifun tsiraꞌ bingan da ini, “Yisu, Anutu Mpada Wagungꞌ Narunggan, U buni mantuda i dzi? Dzi gaib runggangꞌ da Agu, anungꞌ rima tsakia da dzi u!” \p \v 30 Da Yisu igut i marapayam maisan igi, “U binganggam wai?” \p Da marapayam maisan ini, “Ampi Bingan,” i wainggan ibiani marapayam maisan ampi bingan iyantsang arangan. \v 31 Da ribarangan igampun ruan iyus angu da Yisu i anungꞌ wata ribarangan rai ruꞌa ntsuf ampapan maꞌan u. \p \v 32 Da mingꞌa mamai igi da ifab pakraꞌ ampi bingan iyung iga nam. Da marapayam maisan igi igampun ruan i Yisu nida nifun da ribarangan atangꞌa i ifab. Da Yisu itaga ruan rutin. \v 33 Gubuꞌ marapayam maisan waꞌa sinungꞌ garam igi, da ribarangan yatangꞌ i ifab santan igi. Da ifab santan igi irunt iruꞌ mamai igi da iruaꞌ iruꞌ mpu fuꞌ da inum mpui isuf da imamp sib. \p \v 34 Da gubuꞌ rib mpada tayangꞌ ifab igi tsanganda nam waꞌan igi, da irunt ifan da ifis i nan igi wasi imingꞌ gamp tsiraꞌ da gamp isiꞌ isiꞌ fain mingꞌa wafiꞌa gamp tsiraꞌ igi. \v 35 Da garam santan iba i tsanganda nam waꞌan nigi. Gubuꞌ ribarangan bawaꞌan da Yisu da itsanga garam marapayam maisan tirida rai ugu da uwayantan idaum, da yatsuf nam, da impai Yisu fagan warangꞌ, da ribarangan irat. \v 36 Da rib tsanganda nam waꞌan nigi ifis i nam garam marapayam maisan yantsangan ugu iwaꞌ bini ibianungꞌ da garam fain mingꞌa bampan igi. \v 37 Ibinigi da rib Gerasa santan waꞌan igi irat nidzun angu da ini da Yisu, “Watangin aga rai.” \p Ibinigi da Yisu irut riban iyab madzung i tipa fadan. \v 38-39 Da garam marapayam maisan tirida rai ugu igampun ruan rutin i ruta fadan, da bitsintaꞌ Yisu ini, “Watip wafa gampam da wafis i nam bini Anutu nangan da agu igi.” Ibinigi da garam igi ifa gamp tsiraꞌ igi da iyung ifis i nam Yisu nangan da arangan igi. \s1 Yisu Yis Mamaꞌ Mampan Marataꞌ da Inang Sagat Gingꞌa Rinin Idaum \r (Matiu 9:18-26; Markus 5:21-43) \p \v 40 Gubuꞌ Yisu tipa fawaꞌan da ampi santan rima maran i Arangan igi yis yaring gin. \v 41 Ida garam gudzun mpada tayangꞌ ungar mpruꞌa ruan gin mangan, binganggan Dzairus, iba tatapuang iruꞌ Yisu fagan da igaib ruan rutin i ruta fada i gan ungaran. \v 42 Ibiani i arangan narunggan finam bitsintaꞌ angu udzufan 12 arangan inang i mampan. \p Da Yisu ruta Dzairus yunga fadan da ampi tsiraꞌ isisungꞌ Yisu. \v 43 Da sagat mangan biꞌ tida waꞌa gin sangꞌa udzuf 12 iwaꞌ igi, da mangan anungꞌ isangꞌ i tipa arangan i waꞌa bini u. \v 44 Arangan imingꞌ Yisu barun angu ba da irim bangin angu i Arangan ngarukui bampan gan igi, da sung angu arangan biꞌ gan igi intap ruan. \v 45 Da Yisu igutin, “Manga rim bangin ba i dzi?” \p Gubuꞌ rib santan tunga maran gin, da Petrus ini, “Tsiraꞌ, garam ampi tsiraꞌ bingan isirus rinin i Agu.” \p \v 46 Da bitsintaꞌ Yisu ini, “Imaꞌ. Mangan irim bangin i dzi, i dzi sruꞌgin i nampang iwaꞌ sinungꞌ dzi.” \p \v 47 Da sagat igi iwaꞌ da nan igi ibi Yisu sruꞌagin sib da arangan iratarat iba tatapuang iruꞌ Yisu fagan. Da ifis i nan rib santan maran i wain idzuwai da arangan irim bangin i Yisu ngarukui gan da gubuꞌ arangan gifan da iwaꞌ bini sung angu. \v 48 Da Yisu ini da arangan, “Narungꞌ, u nanggam muarutsan inang da u daum. Wafa ruta nan nufan.” \p \v 49 Gubuꞌ Yisu rungꞌ nida nan da sagat igi da garam mangan imingꞌ Dzairus ungaran iba da ini da Dzairus, “U narunggam finam ugu imamp sib. Da anungꞌ rungꞌ rima barabin da garam tsiraꞌ igi u.” \p \v 50 Yisu iringant i nan igi sib da ini da Dzairus, “Anungꞌ ratan u. Wamuaruts angu da arangan bungꞌ awaꞌ bini.” \p \v 51 Da gubuꞌ Arangan fawaꞌa Dzairus ungaran igi, da ipaꞌ nan i rib fain da irut Petrus, Yowanis, Dzems, da mamaꞌ mampan igi ramanggan da rinanggan angu yatangꞌ ifan. \v 52 Da rib santan rungꞌ irang i mamaꞌ finam igi. Da Yisu ini, “Watangin nam rangan. Arangan anungꞌ imamp u; arangan igingꞌ marampruꞌ angu.” \v 53 Da ribarangan irubungꞌ Yisu i ribarangan itsanga ibi mamaꞌ finam igi mamp sib. \v 54 Da bitsintaꞌ Yisu igif mamaꞌ igi bangin da ini, “Dzi narungꞌ, wauriꞌ wayab!” \v 55 Da ganunggan marantaꞌan iba tip yatangꞌ gin da sung angu da arangan yuriꞌ iyab. Da Yisu ini da ribarangan i rima nam rutin i gadan. \v 56 Arangan ramanggan da rinanggan irunt fafun i nam igi, da bitsintaꞌ Yisu ifai nan i ribarangan i anungꞌ nida nam idzuwai waꞌan igi wasi da rib fain u. \c 9 \s1 Yisu Itangin Aposel 12 Ifan \r (Matiu 10:5-15; Markus 6:6-13) \p \v 1-2 Gubuꞌ Yisu nuꞌa riban 12 igi mpruꞌan, da Arangan irim nampang rutin da itangin ribarangan ifa ruta nan ragadan i daruda marapayam maisan rai i garam da nanga rini gingꞌan mara maran dauman da fisa i sisingꞌ bini Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman. \v 3 Da Yisu ini da ribarangan, “Gubuꞌ agam nida yunga fadan, da anungꞌ uda nam fain u — itip yunga gin, ma tayap farangꞌa nam in, ma nam gadan, ma moni, ma anungꞌ uda ngarukui iruꞌ u. \v 4 Ungar idzuwai agam fawaꞌa gin da mpada gin, da wampai arigi nasangꞌ agam tanginda gamp igi rai. \v 5 Da bida garam santan mamida uda agam yaban, da gubuꞌ agam tanginda gamp igi rai da watias faga ngaruntsuafam igi rai, i santingꞌa Anutu nugu tsakia gan.”\x - \xo 9:5 \xt Mt 10:14; Mk 6:11; Lk 10:10-11; Ap 13:51\x* \v 6 Ibinigi da ribarangan ifa gamp gamp da ifis i sisingꞌ bini da inang garam rinin gingꞌan idaum. \s1 Yowanis Ruruba Garam Nanggan Mampan \r (Matiu 14:1-12; Markus 6:14-29) \p \v 7 Da Herot, garam gudzun Galili, iringanti i nam santan waꞌan igi sisingꞌ gan da arangan iyu uwayant ampi bingan gin. I rib fain ini ibiani, “Yowanis Ruruba Garam mampan ugu itip yuriꞌ,” \v 8 da garam fain ini, “Profet Eliya ibawaꞌ,” da faingꞌ ini, “Mani profet ruas ratar ugu mangan itip imunti marataꞌ.” \v 9 Da Herot ini, “Dzi saf Yowanis wan utap da bitsintaꞌ garam idzuwai igi aru dzi ringanta i nan gan ani?” Da arangan intsaꞌ i waꞌan da Arangan. \s1 Yisu Irim Nam Gadan da Garam 5,000 \r (Matiu 14:13-21; Markus 6:30-44; Yowanis 6:1-13) \p \v 10 Gubuꞌ aposel ruas batipa waꞌa sib, da ifis i nam ribarangan nangan ugu santan da Yisu. Ida Yisu iyu ribarangan angu da impruꞌ ruan fada gamp manga nida Betsaida gin. \v 11 Da bitsintaꞌ ampi tsiraꞌ isruꞌ i Yisu gan fada gin igi sib da yatsungꞌ Arangan. Da Yisu yis yaring gin, da ifis i Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman da ribarangan, da itip garam rinin gingꞌan iwaꞌ bini. \v 12 Nam inuf sib da aposel 12 igi iba da Yisu da ini da Arangan, “Wani da ampi ani nadzarang nafa gamp uts uts mingꞌa ani i sauda nam gadan da mumai gan gingꞌa gin. I agi mpa nam manaꞌ nam gadan maꞌa gin.” \p \v 13 Da Yisu ini nan mungaꞌ, “Agam runggam warim nam gadan rutin.” \p Da ribarangan itip ini, “Aga yu bret isiꞌ 5 da yafas iruꞌ angu, da bida agai nida rima nam gadan da ribani, da agai nafa baim nam asangꞌ ampi tsiraꞌ bingan ani!” \v 14 (I garam ampi igi garam runggan isangꞌ 5,000.) \p Da Yisu ini da riban atsungꞌa gin, “Wani da ribarangan 50 nampruꞌ ruan nampai nasangꞌ utup utup.” \v 15 Yisu riban atsungꞌa gin inang ibinigi da garam santan impai iruꞌ. \v 16 Da Yisu iyu bret 5 da yafas iruꞌ igi, da idantang iyab gunungun da yugin i nam igi da ibrang. Ida Arangan irim da riban atsungꞌa gin i faban da garam santan. \v 17 Da ribarangan igan da isuf wasi, da nam gadan pupumuts fain rumingꞌan, da intsungꞌ da ifarangꞌ basket 12 da ifungꞌ. \s1 Petrus Ini Yisu Garam Idzuwai \r (Matiu 16:13-20; Markus 8:27-30) \p \v 18 Gubuꞌ mangan da Yisu irut riban atsungꞌa gin angu impai da Arangan runtaꞌ yugin, da Arangan igut i ribarangan, “Amaꞌ, ampan santan ugu ini dzi mangan?” \p \v 19 Da ribarangan ini, “Rib fain ini Yowanis Ruruba Garam, da rib fain ini Eliya, da fain rungꞌ ini, ‘Mani profet ratar ugu mangan igi itip imunti marataꞌ.’ ” \p \v 20 Da Yisu igut i ribarangan, “Da agam? Agam ibuni manga i dzi?” \p Da Petrus ini, “Agu Garam Anutu Ragada mungꞌ i rima garaman sib.”\x - \xo 9:20 \xt Mt 16:15-16; Mk 8:29; Ywn 6:69\x* \p \v 21 Da Yisu ifai nan i ribarangan i anungꞌ nida nan igi wasi da rib fain u. \s1 Yisu Ini Nanggan Mampan Wasi \r (Matiu 16:21-28; Markus 8:31-38) \p \v 22 Da Arangan rungꞌ ini, “Garam Narunggan bungꞌ awaꞌ da barabin ampi bingan namingꞌ garam banginggan. Garam gudzun Israil, da garam pumuꞌa Anutu wain gudzun gan, da garam gudzupuꞌ i Nan Faidagin bungꞌ asiat Arangan rai da bungꞌ ais funub, da gubuꞌ suda iruꞌ da bits da Arangan bungꞌ amunti marataꞌ.” \p \v 23 Da Yisu ini da garam santan, “Bida manga nida atsungꞌa dzi da narim barun da wangunggan da maranggan furan, da gubuꞌ sib angu da nabuaringꞌ gai mpara i ruan gan da natsungꞌ dzi.\x - \xo 9:23 \xt Mt 16:24; Mk 8:34\x* \v 24 I garam maran fura i rima runggan sib i nanggan mpada bini mingꞌa intap ani, da bungꞌ arim ganunggan rai, da bitsintaꞌ garam rima runggan rai i dzi, da bungꞌ arim ganunggan sib.\x - \xo 9:24 \xt Mt 10:39; 16:25; Mk 8:35; Lk 17:33; Ywn 12:25\x* \v 25 I bida garam ufuma nam bunump santan intap ani, da rima ganunggan rai, da nigi naburim arangan sib nabianungꞌ?\x - \xo 9:25 \xt Mt 16:26; Mk 8:36-37\x* \v 26 Da bida manga rinin miaꞌa i dzi da nan gangꞌ, da dzi riningꞌ bungꞌ amiaꞌ gin da gubuꞌ dzi, Garam Narunggan, tipa badan da santingꞌa dzi da Ramangꞌ da angira mararam nanggangꞌ puatsadan wasi.\x - \xo 9:26 \xt Mt 10:33; Mk 8:38; Ro 1:16; 2Ti 1:8\x* \v 27 Dzi ni nan nidzun bingan da agam, rib fain rungꞌ muntida aruani bungꞌ atsanga Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman sib raiyi, ida namus mampan.”\x - \xo 9:27 \xt Mt 16:28; Mk 9:1\x* \s1 Petrus, Yowanis, da Dzems Itsanga Yisu Nanggan Puatsadan \r (Matiu 17:1-8; Markus 9:2-8) \p \v 28 Gubuꞌ bida 8 fada sib i nan Yisu nidan igi, da Arangan iyu Petrus, Yowanis, da Dzems iyab mamai i udagin. \v 29 Da gubuꞌ Arangan rungꞌ udagin da Arangan maran iwaꞌ maran mangan, da ngarukui gan iningining ibi tsuarip. \v 30 Da sung angu garam iruꞌ, Moses da Eliya, iwaꞌ da irut Yisu ini nan. \v 31 Rib iruꞌ igi imunti ruta nam puatsadan, da ini nan i Yisu nanggan mampan bungꞌ awaꞌ uts angu namingꞌ Yerusalem i sangꞌa Anutu nan gan ragada sib. \v 32 Petrus da rib ruta arangan igingꞌ marampruꞌ, da bitsintaꞌ gubuꞌ ribarangan maran taꞌan da itsanga Yisu nanggan puatsadan da rib iruꞌ muntidan mpruꞌan. \v 33 Da gubuꞌ Moses da Eliya nanga i tanginda Yisu rai, da Petrus ini da Yisu, “Tsiraꞌ, bini angu i aga ruta agam mpada ani; aga naraf marayawaꞌ iruꞌ da bits nasangꞌ agam — agu, da Moses, da Eliya.” (Petrus anungꞌ isruꞌ i nan gan nidan igi u.) \v 34 Gubuꞌ arangan rungꞌ nida nan da maraum iwaꞌ da ibuafir ribarangan sib, da gubuꞌ maraum nanga i buafiran da ribarangan irat. \v 35 Da nifun mangan iwaꞌ imingꞌ maraum wasaꞌ da ini, “Nani dzi Narunggangꞌ aru dzi ragadan ugu; waringant i Arangan.”\x - \xo 9:35 \xt Mt 17:5; Mk 9:7; 2Pe 1:17\x* \v 36 Gubuꞌ nifun nan igi waꞌa sib, da ribarangan itsanga Yisu runtaꞌ angu rungꞌ muntidan. Da ribarangan anungꞌ ifis i nam tsangandan igi wasi da rib fain isangꞌ gubuꞌ guntiꞌ bingan. \s1 Yisu Idaru Marapayam Maisan Rai Sinungꞌ Mamaꞌ Marub Mangan \r (Matiu 17:14-21; Markus 9:14-29) \p \v 37 Da maiꞌ mangan da ribarangan iruꞌ mamai iba, da ampi tsiraꞌ iwaꞌ da Yisu. \v 38 Da garam manga mingꞌa wasaꞌ i ampi tsiraꞌ igi inuꞌ, “Kidungwaga tsiraꞌ, dzi gampun runggangꞌ da agu i u tsanganda dzi narunggangꞌ marub. I dzi narunggangꞌ bitsintaꞌ arangan igi. \v 39 Marapayam maisan inang da iyantsang arangan da sung angu arangan iyaiꞌ tsiraꞌ. Da yuntsiang i arangan da nifu fufuat iwaꞌ i nifun. Maiꞌ maiꞌ da marapayam maisan igi yis arangan da iwaya nidzun angu da gubuꞌ ampi bingan da wasangꞌ i tirida arangan rai. \v 40 Dzi gampun runggangꞌ da u ribam atsungꞌa i agu i daruda marapayam maisan igi rai, da bitsintaꞌ ribarangan anungꞌ isangꞌ u.” \p \v 41 Da Yisu ini nan mungaꞌ, “Agam yangin gubuꞌ aruani, agam garam nanggam muarutsan maꞌan da mamida atsungꞌa sanab rururungan! Dzi rut agam impai gubuꞌ guntiꞌ bingan, da gubuꞌ idzuwai da agam muarutsan? Wayu narunggam igi naba.” \v 42 Gubuꞌ mamaꞌ igi yunga fadan da Yisu, da marapayam maisan itapu arangan iruꞌ intap da yuntsiang i arangan. Da bitsintaꞌ Yisu impiꞌ marapayam maisan i tirida mamaꞌ igi rai da rinin dauman, da itip itangin arangan ifa da ramanggan. \v 43 Da garam santan irunt fafun gin da maran ifur nan i Anutu nampanggan tsiraꞌ igi. \s1 Yisu Itip Ini i Nanggan Mampan \r (Matiu 17:22-23; Markus 9:30-32) \p Gubuꞌ rib santan maran rufura nan i nam Yisu nangan da gubuꞌ santan, da Arangan ini da riban atsungꞌa gin ibiani, \v 44 “Agam warim ringam bini angu i nan dzi nidan da agam ani! Garam mangan bungꞌ arim Garam Narunggan nafa garam ipiap banginggan.” \v 45 Da bitsintaꞌ nan igi imingꞌ isu marapatiꞌ da ribarangan i anungꞌ sruꞌa i nan igi wainggan, da ribarangan irat i guta i Arangan. \s1 Manga Bungꞌ Asu Miamun? \r (Matiu 18:1-5; Markus 9:33-41) \p \v 46 Yisu riban atsungꞌa gin yudzungꞌ i nan da ruan i manga suda miamun i ribarangan.\x - \xo 9:46 \xt Mt 18:1; Mk 9:34; Lk 22:24\x* \v 47 Da Yisu isruꞌ i ribigi wangunggan rima udzungꞌ da ruan gin igi, da iyu mamaꞌ narun isiꞌ mangan iba munti isarimp Arangan. \v 48 Da Yisu ini da ribarangan, “Manga isa yaringꞌ i mamaꞌ narun mangan bida ani i atsungꞌa dzi, da yis yaringꞌ i dzi. Da manga isa yaringꞌ i dzi, da yis yaringꞌ i aru tanginda dzi badan ugu. I manga aru rasuda runggan wasaꞌ i agam santan da nigi isu miamun.”\x - \xo 9:48 \xt Mt 10:40; 18:5; Mk 9:37; Lk 10:16; Ywn 13:20\x* \p \v 49 Da Yowanis ini, “Tsiraꞌ, aga tsanga garam mangan isiat marapayam maisan i u binganggam, da aga ni da arangan i tanginda rai, i arangan anungꞌ irut agai yatsungꞌ agu u.” \p \v 50 Da Yisu ini, “Anungꞌ muntida sib in u, i garam mamida rima ipiap i agam da nigi su agamam mangan.” \s1 Garam Samaria Anungꞌ Yis Yaring i Yisu \p \v 51 Gubuꞌ uda Yisu fada gunungun ibasu uts da Yisu irim uwayantan santan i fada Yerusalem. \v 52 Da Arangan itangin garam sisingꞌ imungꞌ da yatangꞌ Samaria gampan mangan i rima sisingꞌ i tipa ruan i Arangan. \v 53 Da bitsintaꞌ garam gamp mingꞌa nigi anungꞌ yis yaring i Arangan u, i wain, Arangan ini fada Yerusalem. \v 54 Gubuꞌ garaman atsungꞌa gin iruꞌ Dzems da Yowanis tsanganda nam igi da igut in, “Nifutsarif, u maram ifur i agai nuꞌa dzaf mingꞌa gunungun ruꞌa ba da gada rib arani?” \v 55 Da bitsintaꞌ Yisu itaningꞌ da impiꞌ ribarangan, \v 56 da ribarangan ifa gamp mangan. \s1 Sanab Atsungꞌa Yisu \p \v 57 Gubuꞌ rungꞌ yunga sanab fadan, da garam mangan ini da Yisu, “Dzi bungꞌ atsungꞌ agu i sanabam idzuwai u yunga gin.” \p \v 58 Da Yisu ini nan mungaꞌ, “Iyam buman igingꞌ bampun gan, da apu dzufa maranguntung wagungꞌ irim gitan. Da bitsintaꞌ Garam Narunggan ungaran gingꞌa isa gudzunggan gin imaꞌ.” \v 59 Da Arangan itip ini ifa da garam mangan, “Watsungꞌ dzi.” \p Da bitsintaꞌ garam igi itip ini nan mungaꞌ, “Nifutsarif, watangin dzi da dzi nampai nasangꞌ dzi dzufungꞌa ramanggangꞌ sib raiyi.” \p \v 60 Da Yisu ini da arangan, “Wanang da rib mampan narim garaman mampan, da bitsintaꞌ wafan da wafis i sisingꞌ Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman.” \p \v 61 Da garam mangan rungꞌ ini, “Nifutsarif, dzi bungꞌ atsungꞌ i agu, da bitsintaꞌ wanang da dzi natip afan da nasu nam pas da narata utupangꞌ bangin raiyi.”\x - \xo 9:61 \xt 1Ki 19:19-21\x* \p \v 62 Da Yisu ini, “Garam gifa nam makau dzungꞌa gin da safa intap da tida taningꞌa fada barun wadaum i nanga gum i Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman u.” \c 10 \s1 Garam 72 Guman Nangan \p \v 1 Raiyi da Nifutsarif iraga rib fain atsungꞌa gin isangꞌ 72\f + \fr 10:1 \fq rib fain atsungꞌa gin isangꞌ 72 — \ft Papiar ratar Grik fain yakar 70.\f* da itangin ribigi iruꞌ iruꞌ gin imungꞌ ifa gamp tsiraꞌ da isiꞌ santan Arangan maran fura i fada gin. \v 2 Arangan ini da ribarangan, “Nam gum atiꞌ iyus, da bitsintaꞌ garam gum iruꞌ angu. Ibinigi da wagut i gum Ramanggan i rima mamaꞌ gum i ufuma nam nidzun mpruꞌan. \v 3 Wafan! Dzi tangin agam iwaꞌ ifan ibi dumpa mingꞌa wasaꞌ i iyam buman. \v 4 Anungꞌ uda nam farangꞌa moni gin, ma tayap tsiraꞌ, ma faga gakang. Da anungꞌ nida nan faga guntiꞌ da rib fain mingꞌa sanab. \p \v 5 “Gubuꞌ agam atangꞌa ungar mangan da wani, ‘Anutu nan nufan gan narut agam.’ \v 6 Da bida garam ungar igi garam nan mantsingan da nan nufan bungꞌ arut arangan. Da bida maꞌan da Anutu nan gan nufan wasangꞌ i ruta arangan; bungꞌ atip aba da agam. \v 7 Wampa ungar arigi, da wagan da wanum nam idzuwai ribarangan riman da agam, i nigi iwaꞌ ibi garam gum nam ntsuman gan. Da anungꞌ mpada yunga ungar ungar u. \p \v 8 “Da bida gamp idzuwai agam fada gin da isa yaring i agam da waga nam idzuwai ribarangan riman, \v 9 da watip rib rinin gingꞌan nigi da wani da rib gamp igi, ‘Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman iba su uts da agam sib.’ \v 10 Da bida gamp idzuwai agam fada gin da mamida isa yaring i agam da wawaꞌ wafa sanab da wani, \v 11 ‘Agam ngaruntsuafam mingꞌa aga fagangꞌ ani aga tsafuts rai i santingꞌa Anutu nugun tsakia gan ibiaꞌ da agam, da bitsintaꞌ wasruꞌ i nan ani: Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman iba su uts sib.’\x - \xo 10:11 \xt Mt 10:14; Mk 6:11; Lk 9:5; Ap 13:51\x* \v 12 Dzi nani da agam, gubuꞌ raruda garam santan, da garam gamp igi bungꞌ awaꞌ da barabin tsiraꞌ bingan nayus garam Sodom. \p \v 13 “Agam garam Koradzin watsauꞌ i runggam! Agam garam Betsaida watsauꞌ i runggam nabinigi! Anutu nampanggan dzi santingꞌan da agam ugu dawaꞌ damingꞌ Taia da Saidon, da ribigi madayiꞌ i pap da madaatsuf umpuaf i santingꞌa bida ribigi iparim i ruan. \v 14 Da bitsintaꞌ, waꞌa gubuꞌ raruda garam santan, da agam bungꞌ awaꞌ da barabin tsiraꞌ bingan nayus garam Taia da Saidon. \v 15 Agam garam Kepenaum, agam maram ifur i Anutu uda agam yaba gunungun, a? Imaꞌ! Arangan bungꞌ atapu agam naruꞌ mumai garam mampan uda tsakia gin mingꞌa ratar.” \p \v 16 Da ini da riban atsungꞌa gin, “Manga bida ringanta i agam da iringant i dzi, da manga buginda agam da ibugin dzi, da bitsintaꞌ rib idzuwai buginda dzi igi da ibugin garam tanginda dzi badan.”\x - \xo 10:16 \xt Mt 10:40; 18:5; Mk 9:37; Lk 9:48; Ywn 13:20\x* \p \v 17 Raiyi da rib 72 igi itip ibawaꞌ da nam nugun tsiaꞌan da ini, “Nifutsarif, aga ni u binganggam da marapayam maisan iringant i nan da iwaꞌ manaꞌ.” \p \v 18 Da Arangan ini, “Dzi tsangan Sadang iruaꞌ imingꞌ gunungun ibi tsuarip prikan. \v 19 Waringantin, dzi rim nampang ibiaꞌ da agam i yaba ragun i mur da nifumafai\f + \fr 10:19 \fq nifumafai — \ft ‘Nifumafai’ igi nifun Adzera ratar, da aruani da garam faꞌ santan ifaringꞌ apu igi binganggan ‘skorpion’, da nam tsakia gan tsiraꞌ bingan ibi gaif.\f* da agam nampang gam iyus garam ipiap Sadang gan, da nam mangan wasangꞌ wayada agam u. \v 20 Da bitsintaꞌ nugum anungꞌ tsiaꞌan i marapayam maisan iringant i agam, imaꞌ, nugum watsiaꞌ i yakar agam binganggam i gunungun sib wa.” \p \v 21 Gubuꞌ arigi da Marapayam Mararam isisungꞌ Yisu i nam nugun tsiaꞌan, da Arangan ini, “Dzi tsarif Agu, Ramangꞌ Nifutsarif gunungun da intap, i U dzigin nam ani i garam mararuru da uwayant tsiraꞌ da U santingꞌ wasi da garam uwayantan waꞌa bida mamaꞌ naru narun. Hai, Ramangꞌ, nigi U tsanga iwaꞌ bini imingꞌ U maranggam.” \p \v 22 Da Yisu itip ini, “Dzi Ramanggangꞌ irim nam santan da dzi. Da manga wasruꞌ i Narun u, imaꞌ, Raman angu. Da manga wasruꞌ i Raman u, imaꞌ, Narun angu da rib Narun piriangꞌan angu i santingꞌa Raman wasi rutin.” \p \v 23 Ida Arangan itam i ruan da ini da riban atsungꞌa gin angu ibiani, “Agam nugum watsiaꞌ i nam santan agam tsangandan. \v 24 I dzi nani da agam, profet da king ruas ampi bingan maran yari i tsanganda nam agam tsangandan, da bitsintaꞌ anungꞌ itsangan, da ringanta i nan agam ringanta gin ani, da anungꞌ iringantin.” \s1 Nan Raman Yaba i Garam Bini Samaria \r (Matiu 22:34-40; Markus 12:28-34) \p \v 25 Da garam gudzupuꞌ i nan faidagin imunti da yintsaꞌ Yisu i nan guta gin ibiani, “Kidungwaga tsiraꞌ, dzi bunanga bida anungꞌ i waꞌa da nam mpada ratar ntingan?”\x - \xo 10:25 \xt Mt 19:16; Mk 10:17; Lk 18:18\x* \p \v 26 Da Yisu ini arangan nan gan mungaꞌ, “Da u faris nan faidagin Moses akaran ugu ibianungꞌ?” \p \v 27 Da garam igi ini, “U maram wari i Nifutsarifam Anutu namingꞌ u wangunggam santan da ganunggam santan da rini urun gam santan da uwayantam santan.\x - \xo 10:27 \xt Lo 6:5; Mt 22:37; Mk 12:30,33\x* Da maram wari i u rinum rusam nabi u maram arida i runggam.”\x - \xo 10:27 \xt Wkp 19:18; Mt 5:43; 19:19; 22:39; Mk 12:31,33; Ro 13:9; Ga 5:14; Dzm 2:8\x* \p \v 28 Da Yisu ini rutin, “U ni nan rururungan. Wanang wabinigi da u bungꞌ awaꞌ da nam mpada maran taꞌan.” \p \v 29 Da bitsintaꞌ garam gudzupuꞌ igi inang i rima runggan sib, ibinigi da igut i Yisu, “Mangan igi isu dzi rinungꞌ rusangꞌ?” \p \v 30 Da Yisu ini ibiani, “Gubuꞌ mangan da garam mangan imingꞌ sanab Yerusalem iruꞌ Dzeriko, da garam wapa nam impung arangan. Da ribarangan itsiar i gan ngarukui gan da yis arangan fafarab angu, imamp asub da itangin arangan da rungꞌ igingꞌ. \v 31 Da garam pumuꞌa Anutu mangan imingꞌ sanab arigi da gubuꞌ arangan fa tsanganda garam igi da isariꞌ sanab ringan gin ya ifa gan arun. \v 32 Da garam rima gum sib mingꞌa Ungar Mararam\f + \fr 10:32 \fq garam rima gum sib mingꞌa Ungar Mararam — \ft ma ‘garam Liwai’\f* mangan ibinigi gubuꞌ aranga bawaꞌa mumai aru nigi da tsanganda garam igi da arangan isariꞌ sanab ringan ibinigi. \v 33 Da bitsintaꞌ garam Samaria mangan ifan da ifawaꞌ garam igi gan gingꞌa gin, da gubuꞌ arangan tsanganda garam igi da maran intuꞌ gin. \v 34 Arangan ifa rutin da iyats wain da madamin i rini maisan da ipatiꞌ sib. Ida itangin garam igi iyab dongki gan da iyu arangan ifa ungar ampi gingꞌa gin da impa tayangꞌ gin. \v 35 Gubuꞌ pisa maiꞌ da garam igi iyu moni silva iruꞌ da irim da garam mpada tayangꞌ ungar igi i mpada tayangꞌ garam igi. Da ini, ‘Watsanga arangan sib, da bida u rima aranga sib yusa nam ntsuman dzi riman da agu, da gubuꞌ dzi tipa badan, da dzi bungꞌ arim u nam ntsuman gam mungaꞌ.’” \p \v 36 Da Yisu ini, “U maram ifur garam iruꞌ da bits gan idzuwai aru nigi isu rinunggan i garam waꞌa da barabin i garam maisan banginggan igi?” \p \v 37 Da garam gudzupuꞌ i nan faidagin ini, “Garam aru maran gaiba garam igi.” \p Da Yisu ini, “Wafan da wanang wabinigi.” \s1 Mata da Maria Nan Gan \p \v 38 Gubuꞌ Yisu da riban atsungꞌa gin yunga fadan da iwaꞌ gamp mangan. Da sagat mangan binganggan Mata itus muantsi i gan ungaran da iyu Arangan iyab. \v 39 Da aranga rainggan binganggan Maria, arangan impa uts da Yisu da irim ringan i nan Yisu nidan. \v 40 Da bitsintaꞌ Mata ifa iba iyus angu i tipa nam gadan. Da arangan iba da igut i Yisu, “Nifutsarif, anungꞌ bini i dzi rainggangꞌ ruta agu mpadan da dzi nanga gum santan angu gin. Isangꞌ u nidan da arangan i barima dzi sib, ma?” \p \v 41 Da Nifutsarif ini da arangan, “Mata, Mata, u wangum ibarabin da u maram ifur nam ampi bingan, \v 42 da bitsintaꞌ maram wafur nam bitsintaꞌ angu. Maria iyu nam bini sib, da mangan wasangꞌ i siata rai sinungꞌ arangan u.” \c 11 \s1 Yisu Isantingꞌ Nan Udagin \p \v 1 Gubuꞌ mangan da Yisu yugin, da gubuꞌ Arangan udagin sib, da Arangan garaman atsungꞌa gin mangan ini da Arangan, “Nifutsarif, wasantingꞌ agai i nan udagin, nabi Yowanis santingꞌan da garaman atsungꞌa gin.” \p \v 2 Yisu ini da ribarangan ibiani, “Gubuꞌ u nida udagin, da wani wabiani, \q1 ‘Ramangꞌ, nifun natsarif u binganggam. \q2 U nanggam mpada tayangꞌ garamam naba sung. \q1 \v 3 Warim aga nanggangꞌ gadan da gubuꞌ sib angu. \q1 \v 4 Wasiat aga nanggangꞌ maisan rai \q2 i aga siata garam nanggan ntsuma i agai rai. \q1 U mauntap i agai nafa nam intsaꞌa agai maꞌ.’” \p \v 5 Da Arangan ini da ribarangan, “Bida agamam mangan fada da rinunggan da pas wasaꞌ da nuꞌa arangan da nidan, ‘Raingꞌ, warim bret iruꞌ da bits da dzi, \v 6 i dzi rinunggangꞌ mangan iba sanab bingibing, da nam gadan imaꞌ i dzi riman da arangan.’ \v 7 Da manga gingꞌa wasaꞌ ini nan mungaꞌ, ‘Anungꞌ rima barabin da dzi u. I dzi tsungin muantsi sib, da dzi rut narungꞌ rusangꞌ igingꞌ sib. Da dzi wasangꞌ uriꞌan da rima nam mangan u.’ \v 8 Dzi ni guta i agam, agam maram ifur i arangan bungꞌ auriꞌ da narim bret, i wain arangan rinunggan igi? Imaꞌ. Nam rima udzungꞌ angu da arangan bungꞌ auriꞌ da narim nam aru aranga sauda runggan gin igi. \v 9 Ibinigi da dzi nani da agam: wagutin da agam bungꞌ ayu; wasau da agam bungꞌ awaꞌ rutin; wadidinting muantsi da Arangan bungꞌ atus muantsi i agam. \v 10 I rib santan aru guta gin da iyu mungaꞌ; manga saudan da bungꞌ awaꞌ rutin; da manga didintinga muantsi da muantsi bungꞌ atus ruan. \v 11 Agam raman ruas, bida mangan narunggan guta gin i yafas da bungꞌ arim mur, ma? \v 12 Ma bida aranga guta i apu urubit mangan da u bungꞌ arim nifumafai?\f + \fr 11:12 \fq nifumafai — \ft ‘Nifumafai’ igi nifun Adzera ratar, da aruani da garam faꞌ santan ifaringꞌ apu igi binganggan ‘skorpion’, da nam tsakia gan tsiraꞌ bingan ibi gaif.\f* Imaꞌ, anungꞌ isangꞌ. \v 13 Agam garam maisan, da bida agam sruꞌa i rima nam bini da narum rusam, da Ramanggam mpada gunungun ibinigi rurim maran angu i rima Marapayam Mararam da rib guta gin.” \s1 Yisu da Marapayam Maisan Gudzun Gan \r (Matiu 12:24-32; Markus 3:20-30) \p \v 14 Gubuꞌ mangan da Yisu idaru marapayam maisan nifu mutut sinungꞌ garam mangan, da garam arangan itip ini nan, da ampi tsiraꞌ irunt fafun gin. \v 15 Da bitsintaꞌ faingꞌ ini, “Arangan iyu nampang gan imingꞌ Bilsebul,\f + \fr 11:15 \fq Bilsebul — \ft Sadang binganggan mangan.\f* marapayam maisan gudzun gan gin, i siata marapayam maisan rai.”\x - \xo 11:15 \xt Mt 9:34; 12:24; Mk 3:22\x* \v 16 Da rib faingꞌ intsaꞌ Arangan da igutin i santingꞌa nam maran mangan bida Arangan iba imingꞌ Anutu gin. \p \v 17 Da Yisu isruꞌ i ribarangan maran furan gan igi, ibinigi da ini da ribarangan, “Bida garam intap mangan branga ruan suda iruꞌ da isa ruan da bungꞌ asiat runggan rai, da utup bitsintaꞌ branga ruan da bungꞌ asiat runggan rai nabinigi. \v 18 Bida Sadang utupan mpada tayangꞌ gin branga ruan suda iruꞌ, da bumuntida babampaf bida anungꞌ? Dzi ni nan igi, i agam ini dzi daruda marapayam maisan i Bilsebul nampang gan. \v 19 Da bida dzi siata marapayam maisan i Bilsebul nampang gan, da bida anungꞌ i agam mamaꞌ gam atsungꞌa i agam? Ribarangan isiat marapayam maisan rai ibinigi da ribarangan bungꞌ araru agam i nan agam nidan. \v 20 Da bitsintaꞌ bida dzi siata marapayam maisan waꞌa manaꞌ i Anutu banginggan, da nigi isantingꞌ Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman ibawaꞌ da agam sib. \p \v 21 “Da gubuꞌ garam rini urun mangan ruta bangin nam muntida sib i gan ungaran, da gan nam bunumpan bungꞌ amingꞌ bini. \v 22 Da bitsintaꞌ, gubuꞌ garam mangan rini urun yusa arangan bada isa arangan, da bungꞌ ampa riri gin, da nayu arangan bangi nam aru rima runggan sib in ugu sinungꞌ, da nasu wain i gan nam bunumpan da nafab. \p \v 23 “Manga mamida rima dzi sib, da irim ipiap i dzi, da manga mamida ufuma ampan mpruꞌan da dzi, da idaru rai. \p \v 24 “Da gubuꞌ marapayam maisan tanginda garam mangan rai, da ifa nam manaꞌ dadauntan i sauda mumai mpada asap in. Da bitsintaꞌ, gubuꞌ sauda wasi da ini da runggan, ‘Dzi bungꞌ atip afa ungar dzi tanginda rai ugu.’ \v 25 Da gubuꞌ bawaꞌan da itsangan ungar igi isamur sib da iwaꞌ bini da imingꞌ utaꞌ angu. \v 26 Ida arangan itip ifan da iyu marapayam maisan 7 maisa yusa arangan ugu, da ribarangan iba tip yatangꞌ da impa ungar igi. Da garam arigi nanggan mpadan imais wasi iyus miamun ugu.” \p \v 27 Da Yisu rungꞌ nida nan aru nigi da sagat mangan mingꞌa wasaꞌ i utup tsiraꞌ igi inuꞌ, “U rinanggam aru apingꞌa agu da mpada tayangꞌ agu nugun natsiaꞌ!” \p \v 28 Da Arangan ini nan mungaꞌ, “Hai, da bitsintaꞌ rib aru ringanta i Anutu sisingꞌ bini gan da atangꞌa warangꞌ gin nugun natsiaꞌ nayus.” \s1 Garam Narunggan Isu Nam Santingꞌan Ibi Yona \p \v 29 Da garam ampi tsiraꞌ waꞌa sib da fain rungꞌ waꞌa badan, da Yisu ini, “Utup gubuꞌ aruani rib maisan. Ini tsanganda nam maran mangan i santingꞌa bida dzi ba imingꞌ Anutu gin. Da bitsintaꞌ, imaꞌ, nam waꞌan da Yona ugu angu bungꞌ asu nam santingꞌan da ribarangan i tsangandan. \v 30 Nam idzuwai waꞌan da Yona ugu isu nam santingꞌa garam Niniwe ibi arangan iba imingꞌ Anutu gin, da nam idzuwai waꞌan da Garam Narunggan ibinigi bungꞌ asu nam santingꞌan da utup gubuꞌ aruani. \v 31 Da gubuꞌ raruda garam da Kwin mingꞌa intap fiꞌ bungꞌ atip amunti marataꞌ mpruꞌan da utup gubuꞌ aruani, da bungꞌ asantingꞌ ribigi nanggan maisan wasi, i arangan iba imingꞌ bingibing bingan i ringanta i Solomon uwayantan bini. Da garam bini bingan yusa Solomon ugu aruani. \v 32 Da gubuꞌ raruda garam da garam Niniwe bungꞌ atip amunti marataꞌ mpruꞌan da utup gubuꞌ aruani, da bungꞌ asantingꞌ i gan nanggan maisan wasi, i wain ibi rib Niniwe iparim i ruan i nan Yona fisagin, da garam bini bingan yusa Yona ugu aruani. \s1 Maran Isu Rampi i Nidzun \p \v 33 “Manga tanga rampi da anungꞌ idzigin ma itangaf gur ragun gin u. Imaꞌ; arangan yantungꞌ iyab wagungꞌ i rib atangꞌa ba ungar da tsanganda puatsadan. \v 34 U maram nidzun isu rampi i u nidzunggam. Gubuꞌ u maram nidzun dauman da puatsadan isisungꞌ u nidzunggam santan, da bitsintaꞌ gubuꞌ u maram nidzun maisan da nam mimin isisungꞌ u nidzunggam. \v 35 Da u maram fura bida puatsadan mingꞌa wasaꞌ i agu, da watsanga runggam sib i nigi anungꞌ mimindan u. \v 36 Ibinigi da bida puatsadan sisungꞌa u wasaꞌ gam santan da marafaingꞌ anungꞌ mimindan u, da santan bungꞌ adzidziwan nabi rampi puatsadan arida sib i agu.” \s1 Nam Tsauꞌa i Ruan \p \v 37 Da Yisu fisa i nan sib, da Farisai mangan igut i Arangan i ruta gada nam. Ibinigi da Arangan yatangꞌ ifan da impai iga nam. \v 38 Da bitsintaꞌ Farisai itsangan da irunt fafun i Yisu anungꞌ yatsungꞌ garam Farisai sanaban adzuꞌa bangin mungꞌ i gada nam u.\x - \xo 11:38 \xt Mt 15:1-2; Mk 7:1-5\x* \p \v 39 Ida Nifutsarif ini da arangan, “Waringantin. Agam Farisai iti yadzuꞌ kap da plet manaꞌ angu, da bitsintaꞌ agam wasaꞌ gam ifungꞌ angu i nam yafida un da nanga sasub. \v 40 Agam garam brabruꞌan! Anutu aru tipa nam manaꞌ, itip nam wasaꞌ impruꞌ ibinigi. \v 41 Da bitsintaꞌ warim nam mingꞌa wasaꞌ da garam sauda runggan, da nam santan agam nangan bungꞌ awaꞌ bini i Anutu maranggan. \p \v 42 “O agam Farisai, watsauꞌ i runggam! I agam irim bus mara maran rini gaunt mingꞌa gum ufuma suda 10 igi gan bits isu dangki da Anutu. Da agam anungꞌ inang uwayant bini i garam fain ma maram yari i Anutu u. Da bitsintaꞌ agam maram wari i Anutu da wanang bini i garam, nampruꞌ da nam rima dangki igi. \v 43 O agam Farisai, watsauꞌ i runggam! I agam maram yari i uda bintip miamun mingꞌa ungar mpruꞌa ruan gin da garam tsarifa agam mingꞌa maket.\x - \xo 11:43 \xt Mt 23:6-7; Mk 12:38-39; Lk 20:46\x* \v 44 Agam watsauꞌ i runggam! I agam isangꞌ garam badzab gampan mamida tirida tauf in da garam anungꞌ isruꞌ gin da iyung iyab in.”\f + \fr 11:44 \fq garam badzab gampan...da iyung iyab in — \ft Garam Yuda Nan Gan Faidagin Ratar ini bida garam yunga yaba i intap rima garam badzab in sib ma gifa garam mampan ma nam idzuwai garam mampan gingꞌa gin, da ibubumpua da wasangꞌ atangꞌa Ungar Mararam nasangꞌ tipa runggan sib.\f* \p \v 45 Da garam gudzupuꞌ i nan faidagin mangan ini da Arangan, “Kidungwaga tsiraꞌ, nan u nidan da arani irim barabin da agai impruꞌ.” \p \v 46 Yisu ini nan mungaꞌ, “Agam garam gudzupuꞌ i nan faidagin, watsauꞌ i runggam! I agam nan gan faidagin ampi bingan irim barabin raragun da garam da ribarangan ibuaringꞌ itsiri. Da agam warim bangi tsitsin gam mangan i rima sib u. \v 47 Watsauꞌ i runggam! Ibiani, agam isara tauf i profet ruas agam tafam rusam miamun isa funub ugu ntsufan. \v 48 Ibinigi da agam isantingꞌ rururungan i agam maram yari i tafam rusam miamun sanaban nangan; ribarangan yis profet ruas funub da agam isara tauf i ntsufan. \v 49 Ibinigi da Anutu nan gan mararuru ini, ‘Dzi bungꞌ atangin profet da aposel nafan da ribarangan, da ribarangan bungꞌ awaya profet da aposel ruas nanggan mpadan da bungꞌ ais faingꞌ funub.’ \v 50 Nabinigi da yangin tuas arani bungꞌ asu wain i profet ruas santan biꞌ gan aru yata rai da miamun Anutu tanginda gunungun da intap bawaꞌan da aruani, \v 51 mingꞌa Abel biꞌ gan da bawaꞌa Tsekaria biꞌ gan aru isa funub mingꞌa wasaꞌ i Ungar Mararam da mumai tsarada nam in. Hai, dzi nani da agam, yangin tuas aruani bungꞌ awaꞌ da nam mungaꞌ i asub santan ugu. \p \v 52 “Agam garam gudzupuꞌ i nan faidagin, watsauꞌ i runggam! I agam itsungin muantsi sib i garam uwayantan i sruꞌa i Anutu. Agam runggam watangꞌ u, da agam imunti sib i rib nida atangꞌan.” \p \v 53 Gubuꞌ Yisu tanginda ungar igi rai, da garam Farisai da garam gudzupuꞌ i nan faidagin nugun itsakia, da mingꞌa gubuꞌ arigi da fadan da irim ipiap i Arangan i nan guta gin ampi bingan. \v 54 Ribarangan yintsaꞌ Arangan i bida Arangan nida nan fain asub da mpungan. \c 12 \s1 Watsanga Runggam Sib i Nan Umpur \p \v 1 Gubuꞌ nam igi waꞌan da garam ampi tsiraꞌ bingan iwaꞌ impruꞌ ruan da iyab i rufagan. Da Yisu yis fagan i nan mungꞌ da gan riban atsungꞌa gin, da ini, “Watsanga runggam sib i rib Farisai uwayantan umpur, nifun nidan angu da mamida i atsungꞌa gin. I sanab bida nigi bungꞌ ayantsang agam nabi yist yantsanga bret da fupa yaban. \v 2 Nam santan mingꞌa mara patiꞌ da bungꞌ abrang patiꞌ gin, da nam santan dziginda ruan da bungꞌ ani wasi. \v 3 Da nan u nida mingꞌa nam mimin ugu da garam bungꞌ aringantin namingꞌ gubuꞌ dzidziwandan. Da nam idzuwai agam fatafata gin da ruam mingꞌa ungar wasaꞌ da bungꞌ anuꞌ nani wasi namingꞌ nam manaꞌ da santan naringantin. \p \v 4 “Dzi rinungꞌ rusangꞌ, agam waringantin. Anungꞌ rata i tuas aru isa rini uriats funub da anungꞌ isangꞌ i tipa nanga nam mangan da agam u. \v 5 Da bitsintaꞌ, dzi bungꞌ asanting agam i mangan agam rata gin. Warat i Anutu i isa rini uriats funub da isu nampang i tapuda agam ruꞌa dzaf gada ratar ntingan. Hai, dzi nani da agam, warat i Arangan. \v 6 Da apu dzuf isiꞌ isiꞌ 5 i suba nam bida 2 toea angu, da bitsintaꞌ Anutu maran anungꞌ isamu tuas aranga mangan u. \v 7 Nan nidzun, Arangan ifaris agam gudzu fufunggam igi santan sib angu. Da anungꞌ ratan u; agam iwaꞌ bini iyus apu dzuf ampi bingan. \p \v 8 “Dzi nani da agam, bida manga nida dzi binganggangꞌ wasi da garam intap i muarutsa dzi, da dzi, Garam Narunggan, ibinigi bungꞌ ani arangan binganggan wasi da Anutu angira gan i arangan isu dzi garamangꞌ. \v 9 Da bitsintaꞌ, bida manga tungꞌa maran i dzi mingꞌa garam intap maran da dzi bungꞌ atungꞌ marangꞌ gin namingꞌ Anutu angira gan maranggan. \v 10 Da rib nida nan maisan i Garam Narunggan da dzi bungꞌ asiat i nanggan maisan rai, da bitsintaꞌ, mangan nida nan asub ma rima umpur i Marapayam Mararam da Anutu wasangꞌ i siata i nanggan maisan rai u.\x - \xo 12:10 \xt Mt 12:32; Mk 3:29\x* \p \v 11 “Da gubuꞌ uda agam famuntida ungar mpruꞌa ruan gin, ma garam gudzun, ma gabman maranggan i raruda agam, da agam maram anungꞌ fura i nida nan idzuwai i muntida sib i runggam u. \v 12 I gubuꞌ arigi da Marapayam Mararam bungꞌ asanting agam i nan agam nidan.” \s1 Nan Raman i Garam Nam Bunump Brabruꞌan \p \v 13 Da garam manga mingꞌa wasaꞌ i ampi tsiraꞌ igi ini da Arangan, “Kidungwaga tsiraꞌ, wani da dzi rainggaꞌ da nafab aga ramanggaꞌ nam bunumpan ugu dzi gangꞌ marafaingꞌ.” \p \v 14 Da Yisu ini garam igi nan gan mungaꞌ, “Mangan igi iraga dzi i raruda agam ma faba agam nanggam?” \v 15 Da Arangan itip ini da ribarangan, “Watsanga runggam sib da wamunti babampaf i agam anungꞌ suda mara dziriri i nam bunump mara maran u. I sanab ufuma nam bunump ampi bingan mingꞌa intap ani wasangꞌ i rima nam maran taꞌan da garam gar u.” \p \v 16 Da Arangan ini nan raman ani da ribarangan: “Garam da nam bunump mangan gan guman ikap nidzun ampi bingan. \v 17 Da maran ifur ibiani, ‘Dzi bu nanga bida anungꞌ? Mumai imaꞌ i dzi ufuma nam gadan nidzun ani gin.’ \v 18 Ida arangan ini ibiani, ‘Dzi bungꞌ anang nabiani. Dzi bungꞌ atawaꞌ ungarangꞌ isiꞌ isiꞌ ani da natip tsiraꞌ tsiraꞌ faingꞌ, da bida nigi da dzi bungꞌ arim nam gum nidzun da nam santan gin. \v 19 Da dzi bungꞌ ani da runggangꞌ, “U sangꞌ sib wa i nam bini bini santan rima agu sib sangꞌa udzuf ampi bingan. Ibinigi da wampa asap bini angu, wagan, da wanum ruta nugum nufan.”’ \v 20 Da bitsintaꞌ Anutu ini da arangan, ‘U garam brabruꞌan nidzun! Idziang aruani da u bungꞌ amamp. Da manga bungꞌ ayu u nanggam santan tipa yaba i runggam ugu?’ \v 21 Hai. Sanab bida nigi bungꞌ awaꞌ nampruꞌ da rib aru ufuma nam bunump intap ani gan, da anungꞌ isu garam nam bunump i Anutu maranggan u.” \s1 Wangum Anungꞌ Barabindan \p \v 22 Da Yisu ini da riban atsungꞌa gin, “Ibinigi da dzi ni da agam, wangum anungꞌ barabindan yaba i nanggam mpada marataꞌ i agam bu gada nam idzuwai, ma wangum anungꞌ barabindan yaba i nam rini uriats i agam bu atsufa nam idzuwai. Imaꞌ. \v 23 Nam mpada maran taꞌan iyus nam gadan da rini uriats iyus nam atsufan. \p \v 24 “Ariꞌ maram wafur apu ngampuaꞌ: Tuas aranga anungꞌ intang nam gadan da anungꞌ yufum nam nidzun impruꞌ u, da ribarangan ungaran ufuma nam in imaꞌ. Da bitsintaꞌ Anutu runggan impa tayangꞌ ribarangan i rima nam gadan rutin. Da agam iwaꞌ ngarubini bingan iyus apu dzuf. \v 25 Bida agam mangan maran fura runggan da wangun barabindan, da nigi isangꞌ i utusa gubuꞌ suda ruguntiꞌ i gan nanggan mpada maran taꞌan? Imaꞌ. \v 26 Da bida agam mamida sangꞌa i nanga nam isiꞌ bida nigi, da ibianungꞌ da agam wangum ibarabin iyab i nam faingꞌ igi? \p \v 27 “Ariꞌ, agam maram wafur ubub nanggan yingꞌan. Ribigi anungꞌ inang gum ma itip nam atsufan. Da dzi ni nidan da agam, Solomon nanggan atsufan rini gira gan bini angu anungꞌ isangꞌ nam maraburuab igi u. \v 28 Da bida Anutu girada ubub igi bini mingꞌan da aruani, da maiꞌ da maringꞌan da tapuda rai fada dzaf, da Arangan rubungꞌ ampa tayangꞌ agam i nam atsufan nayus ubub maraburuab. Agam nanggam muarutsan isiꞌ angu! \p \v 29 “Da anungꞌ rima udzungꞌ i waꞌa da nam gadan da numan, da wangum barabinda yaba gin u. \v 30 I garam intap manaꞌ isau da rurim udzungꞌ i waꞌa da nam santan bida nigi, da agam Ramanggam isruꞌgin sib i nam aru agam sauda runggam gin. \v 31 Da bitsintaꞌ warim udzungꞌ i waꞌa da Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman mungꞌ da Arangan bungꞌ arim nam santan igi nampruꞌ nabinigi angu. \p \v 32 “Dzi narungꞌ ruas, anungꞌ ratan u. I agam Ramanggam maran yari i agam ruta Arangan suda wain i nanggan mpada tayangꞌ gan garaman. \v 33 Da warim nam bunumpam nafa i suba moni gin, da warim garam sauda runggan sib in. Da wayu nam bunump mingꞌa Gunungun mamida i ntsupan nabi nam farangꞌa moni gin mamida i branga ruan da mingꞌa ratar angu. Garam wapa nam wasangꞌ suda uts rutin da afaif wasangꞌ i garadan da ngaungꞌan u. \v 34 Da mumai idzuwai aru agam nam bunumpam mingꞌa gin igi da agam nugunggam bungꞌ amingꞌ nampruꞌ nabinigi. \s1 Tipa Ruan i Nifutsarif Gubuꞌ Gan Badan \p \v 35 “Watip runggam da waraing bruꞌ gam uts i nanga gum da agam rampi gam runabururung. \v 36 Wanang nabi garam mpada fangꞌa i gan garaman gudzun tipa bada i nanggan bintsuda i finin. Da arangan bawaꞌan da didintinga muantsi da ribarangan bungꞌ atus muantsi i arangan sung angu. \v 37 Da bida garam tsiraꞌ igi badan da tsanganda mamaꞌ guman rungꞌ rima maran da mpada fangꞌa i arangan gubuꞌ gan badan, da ribarangan nugun natsiaꞌ. Da dzi nani nan nidzun bingan da agam; arangan bungꞌ atip runggan i nanga gum da nani da ribarangan i mpada ruꞌan da narim nam gadan rutin. \v 38 Da bida arangan badan da gubuꞌ maran bida pas wasaꞌ ma gubuꞌ nanga i pisan, da tsanganda mamaꞌ guman tipa ruan sib da mpada rima maran gin, da ribarangan nugun natsiaꞌ. \v 39 Da bitsintaꞌ wasruꞌ i nan ani. Bida ungar ramanggan mangan sruꞌa i gubuꞌ maran garam wapa nam badan, da arangan isangꞌ i damangꞌa ruan i garam wapa nam anungꞌ brangan u. \v 40 Da agam ibinigi watip runggam! I Garam Narunggan bungꞌ aba da gubuꞌ maran agam maram fura bida arangan wasangꞌ i badan.” \p \v 41 Da Petrus igutin, “Nifutsarif, u ni nan raman ani da agai angu ma rib santan aga mpruꞌ?” \p \v 42 Da Nifutsarif ini, “Agam runggam maram wafur. Mangan igi bungꞌ asu garam gum uwayant bini aru garaman tsiraꞌ muarutsan i tanginda i mpada tayangꞌ mamaꞌ gum faingꞌ, i rima nam gadan rutin maiꞌ maiꞌ? \v 43 Bida garam tsiraꞌ igi tipa badan da tsanganda garam gum igi nanga gum bida nigi, da garam gum igi nugun natsiaꞌ. \v 44 Dzi nani nan nidzun bingan da agam, arangan bungꞌ atangin arangan nasu wain i gan nam bunumpan santan. \v 45 Da bitsintaꞌ bida garam gum nida i wangunggan bida ani, ‘Dzi garam tsiraꞌ gangꞌ anungꞌ isangꞌ i tipa bada sung,’ da arangan isa mamaꞌ gum finam da marub da arangan gada nam yusan da numa mpui maran didiruntan da bururiꞌan, \v 46 da garam tsiraꞌ gan bungꞌ aba da gubuꞌ arangan maran fura bida wasangꞌ i badan da gubuꞌ maran arangan mamida i sruꞌagin. Arangan bungꞌ arab arangan wasaꞌ farab da natapu nampruꞌ da rib mamida muarutsan. \p \v 47 “Da mamaꞌ gum sruꞌa i garam tsiraꞌ gan uwayantan da mamida tipa runggan gin ma atsungꞌa gin, da bungꞌ aripi arangan nayus. \v 48 Da bitsintaꞌ mamaꞌ gum mamida sruꞌa i garam tsiraꞌ gan uwayantan da nanga nam sangꞌa waꞌan da tsakia, da bungꞌ aripi arangan pas angu. Bida Anutu rima nam ampi bingan da garam, da bungꞌ ayu i mungaꞌ gan ampi bingan; da bida Anutu rima nam yusan i manga banginggan, da bungꞌ ani nan gin i tipa uda i mungaꞌ gan yusan. \s1 Yisu Iba i Branga Garam Gar \p \v 49 “Dzi ba i tapuda dzaf mingꞌa intap, da dzi marangꞌ yari nidzun i dzaf bururungꞌa sung. \v 50 Da dzi bungꞌ awaꞌ da mpui ruruban maran mangan, da dzi nugungꞌ ibarabin i nam arangan nafa nasangꞌ ntsupan. \v 51 Agam mani dzi maba i uda nan nufan bada intap? Imaꞌ! Dzi nani da agam, dzi ba i branga garam gar. \v 52 Da aruani fadan, rib 5 mingꞌa utup bitsintaꞌ bungꞌ abrang ruan; iruꞌ da bits bungꞌ arim ipiap i iruꞌ da iruꞌrun bungꞌ arim ipiap i iruꞌ da bits. \v 53 Ribarangan bungꞌ abrang ruan nabinigi: raman da narun marub bungꞌ arim ipiap i ruan, da rinan da narun finam bungꞌ arim ipiap i ruan, da bun finam da mayak finam bungꞌ arim ipiap i ruan.” \s1 Raraban da Faringꞌa Gubuꞌ Maran Ratar \p \v 54 Da Arangan ini da ampi tsiraꞌ ibiani, “Gubuꞌ agam tsanganda maraum muntidan mingꞌa gubuꞌ ruꞌan, da sung angu da agam ini, ‘Gamiꞌ bungꞌ amui,’ da iwaꞌ ibinigi. \v 55 Da gubuꞌ amas mingꞌa nam dadauntan runtan da agam ini, ‘Bungꞌ asasus nayus,’ da iwaꞌ ibinigi. \v 56 Agam garam umpur nifun nida nan angu! Agam isruꞌ i raraban da faringꞌa nam mingꞌa intap da maranguntung. Da ibianungꞌ da agam anungꞌ isruꞌ i raraban da faringꞌa nam waꞌan da gubuꞌ aruani? \p \v 57 Ibianungꞌ da agam runggam imami raruda sanab rururungan atsungꞌa gin? \v 58 Bida agu ruta garam ipiapam mingꞌa sanab fadan da garam raruda nan, da waintsaꞌ i ruta arangan tipa nan wangum mpruꞌa ruam. I mauntap i agu nafa da garam raruda nan da narim agu nafa da polis da polis natapu agu natangꞌ karabus. \v 59 Dzi nani da agu, u wasangꞌ i waꞌan nasangꞌ u rima nam ntsuman fantsupa santan sib sangꞌa nan raruda nidan raiyi.” \c 13 \s1 Parima i Ruan ma Rima Ganunggan Rai \p \v 1 Gubuꞌ arigi da faingꞌ rungꞌ mpadan irim sisingꞌ da Yisu i garam Galili faingꞌ aru Pilatus isa funub da gubuꞌ ribarangan tsarada apu da Anutu mingꞌa Ungar Mararam. \v 2 Da Yisu ini i nan gan mungaꞌ, “Da agam maram ifur i rib Galili tuas aru nigi nanggan maisan mayus rib Galili faingꞌ aga, ibiani da tuas aranga iwaꞌ ibinigi? \v 3 Dzi nani da agam, imaꞌ! Da bitsintaꞌ bida agam mamida parima i ruam da agam santan bungꞌ arim ganunggam rai nabinigi. \v 4 Da agam maram ifur ibianungꞌ i rib 18 aru ungar guntiꞌ Siloam ruaꞌa ragun gin da mampan ugu? Ribarangan nanggan maisan mayus rib faingꞌ mpada Yerusalem? \v 5 Dzi nani da agam, imaꞌ! Da bitsintaꞌ bida agam mamida parima i ruam da agam santan bungꞌ arim ganunggam rai nabinigi.” \s1 Nan Raman Yaba i Gai Fik \p \v 6 Ida Arangan ini nan raman ani: “Garam mangan intang gai fik wasaꞌ i gum wain gan, da arangan ifa i uda i nidzunggan, da bitsintaꞌ anungꞌ iwaꞌ rut u. \v 7 Ibinigi da arangan ini da garam mpada tayangꞌ gum wain igi ibiani, ‘Aruani da udzuf iruꞌ da bits da dzi ba i uda gai fik ani nidzunggan da dzi anungꞌ iwaꞌ rutin u. Ibinigi da warab rai! Wain idzuwai da intsup intap nagaran gan utaꞌ angu?’ \p \v 8 Da garam mpada tayangꞌ gum ini, ‘Tsiraꞌ, wagantsi da udzuf bits, da dzi bungꞌ antang intap nawafiꞌ da narim apu ragin i wainggan. \v 9 Da bida kapa nidzun da udzuf mangan aga, bini! Da bida maꞌan, da narab rai.’” \s1 Yisu Itip Sagat Baru Urun Nguangꞌan da Gubuꞌ Sabat \p \v 10 Gubuꞌ Sabat mangan da Yisu ifis i nan imingꞌ ungar mpruꞌa ruan gin mangan. \v 11 Da sagat mangan impai nigi; marapayam maisan rima rinin gingꞌan iyantsang arangan isangꞌ udzuf 18, da inang arangan baru urun inguangꞌ da wasangꞌ muntida rururungan u. \v 12 Da gubuꞌ Yisu tsanganda sagat igi da inuꞌ arangan ba da ini, “Sagat, dzi kiraꞌ rinin gingꞌan dzura agu ugu sib.” \v 13 Ida Arangan irim bangin ragun i sagat igi, da sung angu barun idaum da imunti rururungan iyab da itsarif Anutu. \p \v 14 Da garam gudzun mpada tayangꞌ ungar mpruꞌa ruan gin itsangan da nugun iruaꞌ i Yisu tipa rinin gingꞌan dauman da gubuꞌ Sabat. Da ini da ribigi ibiani, “Gubuꞌ 6 igi gubuꞌ gum nangan. Ibinigi da agam waba da gubuꞌ arigi angu i nanga rininggam dauman, da anungꞌ nangan da Sabat u.” \p \v 15 Da Nifutsarif ini da arangan, “Agam garam umpur nifun nida nan angu! Agam santan inang da ikiraꞌ makau ma dongki gam i mumai gada nam in i mungꞌa gin fada i numa mpui da gubuꞌ Sabat! \v 16 Da sagat ani Abraham narunggan aru Sadang udzudan sangꞌa udzuf 18, da nam idzuwai bumais i dzi kiraꞌa arangan rininggan da gubuꞌ Sabat?” \v 17 Gubuꞌ Yisu nida nan igi da gan garam ipiapan santan rinin imiaꞌ, da bitsintaꞌ rib santan nugun itsiaꞌ i nam ngarubini santan aru Arangan nangan igi. \s1 Nan Raman i Anutu Nanggan Mpada Tayangꞌ Gan Garaman Yingꞌa Bida Anungꞌ \r (Matiu 13:31-33; Markus 4:30-32) \p \v 18 Ida Yisu igutin, “Dzi naram Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman nayab i nam idzuwai? \v 19 Nigi sangꞌ gai nidzun isiꞌ angu garam mangan udan da ntanga ruꞌa gan guman\f + \fr 13:19 \fq gai nidzun isiꞌ angu garam mangan udan da ntanga ruꞌa gan guman — \ft Gai nidzun igi binganggan ‘mastet’. Rib Yuda inang da intang, da gai nidzun isiꞌ igi iyingꞌ isu tsiraꞌ ibi 3 mita. Da rib Yuda inang da ini nan rima uwayant iyab i gai nidzun isiꞌ arigi.\f*. Da iyingꞌ isu gai tsiraꞌ da apu dzuf irim git i bangin.” \v 20 Da Arangan itip igutin, “Dzi nabutip naram Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman nayab i nam idzuwai? \v 21 Isangꞌ yist sagat mangan udan da yatsa mpruꞌan da parawaꞌ tsiraꞌ bingan. Raiyi da iyantsang isangꞌ parawaꞌ santan fupan.” \s1 Muantsi Nifufiring \p \v 22 Da Yisu iyung da ifis i nan imingꞌ gamp isiꞌ da tsiraꞌ ifa i waꞌa Yerusalem. \v 23 Da garam mangan igut i Arangan, “Nifutsarif, Anutu bungꞌ atus maran i rib iruꞌ angu i runta sinungꞌ Arangan nugu tsakia gan da atangꞌa gan nanggan mpada tayangꞌ gan garaman?” \p Da Arangan ini da ribarangan, \v 24 “Warim runggam santan i atangꞌa muantsi nifufiring igi, i dzi nani da agam, ampi bingan bungꞌ aintsaꞌ i atangꞌan da anungꞌ isangꞌ u. \v 25 Da gubuꞌ ungar rinunggan tsunginda muantsi sib, da agam bungꞌ amunti manaꞌ da nadiditing muantsi da nanuꞌ, ‘Nifutsarif, watus muantsi i agai.’ \p “Da bitsintaꞌ Arangan bungꞌ ani nan mungaꞌ, ‘Dzi anungꞌ isruꞌ i agam ma agam imingꞌ anungꞌ iba.’ \p \v 26 “Ida agam bungꞌ ani, ‘Amaꞌ. Aga rut agu iga nam da inum impruꞌ ruangꞌ da u fis i nan da agai imingꞌ aga gampangꞌ ugu.’ \p \v 27 “Da bitsintaꞌ Arangan bungꞌ ani nan mungaꞌ, ‘Dzi anungꞌ isruꞌ i agam ma agam imingꞌ anungꞌ iba. Agam garam nanga maisan wafa manaꞌ i dzi!’ \v 28 Da gubuꞌ siata agam rai da agam tsanganda Abraham, Isak, da Yakop, da profet ruas santan mpruꞌa ruan mingꞌa Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman, da bitsintaꞌ agam mpada manaꞌ, da agam bungꞌ arang tsiraꞌ da agam nifu urungun bungꞌ agara gris gris. \v 29 Da garam mingꞌa manaꞌ i utup Yuda bungꞌ aba namingꞌ gubuꞌ yaban da gubuꞌ ruꞌan, manis dzraꞌ da fiꞌ, da bungꞌ ampai naga nam namingꞌ Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman. \v 30 Watsangan sib i rib fain tsanganda bida utaꞌ utaꞌ ugu bungꞌ asu miamun, da rib nidzun nidzun ugu bungꞌ asu garam bampan.”\x - \xo 13:30 \xt Mt 19:30; Mk 10:31\x* \s1 Yisu Mara-Gurun Iwaꞌ i Yerusalem \p \v 31 Da gubuꞌ aru nigi angu da rib Farisai faingꞌ iba da Yisu da ini da Arangan, “Watangin gamp arani rai da wafan, i Herot Antipas ini isa agu funub.” \p \v 32 Da Arangan ini nan mungaꞌ, “Watip wafan da wani da iyam buman igi i dzi bungꞌ adaru marapayam maisan da natip rinin gingꞌan nadaum da aruani da maiꞌ aga. Da gubuꞌ suda iruꞌ da bits da dzi bungꞌ antsup sib. \v 33 Da bitsintaꞌ aruani da maiꞌ da maiꞌ mangan aga da dzi rubungꞌ ayung afan i waꞌa Yerusalem, i anungꞌ isangꞌ Anutu profetan mampa gamp mangan; imaꞌ, namamp namingꞌ Yerusalem angu. \p \v 34 “O Yerusalem, Yerusalem, agu gamp aru isa profet ruas funub da tapuda tuas aru tanginda bada da agu ugu funub i tauf! Gubuꞌ ampi bingan da dzi ni ufuma u narum rusam mpruꞌa bida tatariꞌ rinan singuba narun rusan ruꞌa inutan da bitsintaꞌ agam ibugin. \v 35 Da aruani da watsangan, agam gampam imingꞌ da agam. Dzi nani da agam, agam wasangꞌ tipa tsanganda dzi, nasangꞌ agam nidan, ‘Anutu ifinti aru badan suda Nifutsarif maran ani.’” \c 14 \s1 Yisu Inang Garam Rinin Idaum da Gubuꞌ Sabat \p \v 1 Gubuꞌ Sabat mangan da Yisu ifa i gada nam mingꞌa garam gudzun Farisai mangan ungaran. Da ribarangan itsanga Yisu ragun i bungꞌ anang nam faingꞌ. \v 2 Da garam mangan fagan da bangin fupan impa Arangan maran. \v 3 Da Yisu igut i rib Farisai da garam gudzupuꞌ i nan faidagin, “Amaꞌ, nan faidagin ini i isangꞌ i nanga garam gingꞌa rinin dauman da gubuꞌ Sabat, ma imaꞌ?” \v 4 Da bitsintaꞌ tuas arangan ibugin nida nan mungaꞌ da impa frap nufan angu. Da Yisu igif garam ugu da rinin idaum da Arangan ini da ifan. \v 5 Da Yisu igut i ribarangan, “Bida agam mangan narunggan ma makau gan mangan ruaꞌa ntsuf guntiꞌ bingan da gubuꞌ Sabat, da arangan anungꞌ isangꞌ uriꞌa sung angu i fada i dzungꞌa gin yaban, ma?” \v 6 Da ribarangan wasangꞌ i nida nan mungaꞌ u. \s1 Nan Rasuda Runggan \p \v 7 Yisu itsangan ampi waꞌa i gada nam igi da yus-yusa ruan i mpada mumai miamun. Da Arangan ini nan raman ani da ribarangan: \v 8 “Bida rib fain rima nan i agu i fada i nam gadan bingsuda i garam da sagat uda ruan, da anungꞌ mpada mumai miamun u. I bida nuꞌa garam mangan tsarifa yusa agu mpruꞌan, \v 9 da garam wain nuꞌa agam igi bungꞌ aba da nani da agu, ‘Wauriꞌ i mumai igi da aruani nampa gin.’ Da u bungꞌ auriꞌ nafa mpa bampan ruta rini miaꞌ. \v 10 Da bitsintaꞌ bida rib fain nuꞌa agu da wampai mumai bampan bingan. I bida garam nuꞌa agu igi badan da tsanganda agu, da bungꞌ ani, ‘Raingꞌ, wauriꞌ da wamungꞌ afa mumai bini aga.’ Bidanigi mingꞌa rib santan mpadan igi marangan da bungꞌ atsarif agu. \v 11 Garam tsarifa runggan da Anutu bungꞌ arasu arangan da garam rasuda runggan da Anutu bungꞌ araꞌ i arangan.” \p \v 12 Ida Yisu itip ini nan da garam nuꞌa Arangan badan ibiani, “U nida suda nam gadan tsiraꞌ mangan, da anungꞌ nuꞌa rinum rusam, ma raim rusam, ma rini gisinggam, ma garam nam bunump mpada uts da agu u. Bida u nanga bida nigi, da ribarangan mani bungꞌ atip anang nam igi mungaꞌ da agu. \v 13 Da bitsintaꞌ bida u nida suda nam gadan tsiraꞌ da warim nan i garam sauda runggan, da garam ngump bigruꞌ, da garam gasriꞌan, da garam maran gampaman. \v 14 Da nugum watsiaꞌ i ribarangan anungꞌ isangꞌ i rima nam mungaꞌ da agu. I wain ibi Anutu bungꞌ arim nam mungaꞌ da agu da gubuꞌ garam muarutsan santan muntida marataꞌ.” \s1 Nan Raman i Nam Gadan Tsiraꞌ \p \v 15 Garam ruta Yisu gada nam igi gan bits iringant i nan igi da ini da Yisu, “Rib aru gada nam mingꞌa Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman igi nugun natsiaꞌ.” \p \v 16 Da Yisu ini nan mungaꞌ ibiani: “Garam mangan ini gada nam tsiraꞌ da irim sisingꞌ i garam ampi bingan. \v 17 Waꞌa gubuꞌ gada nam da arangan itip itangin mamaꞌ guman mangan ifa i nida nan da rib aru rima nan gin ugu, ‘Agam waba, i itip nam gadan sib.’ \p \v 18 “Da bitsintaꞌ ribarangan ini nan gaiba ruan mara maran i mamida i badan. Miamun ini, ‘Dzi nagaib runggaꞌ i dzi bungꞌ iyu intap gum faꞌ mangan da dzi nafa tsangan, ibinigi da dzi wasangꞌ i biaꞌan u.’ \p \v 19 “Da mangan ini, ‘Dzi bungꞌ iyu makau 10 i nanga gum in, da dzi bungꞌ afa intsaꞌ ribarangan i nanga gum. Da wafa ni dzi nanggaꞌ gampunda ruangꞌ igi.’ \p \v 20 “Da mangan ini, ‘Dzi gampun runggangꞌ da agu i dzi bungꞌ iyu fininggaꞌ da dzi wasangꞌ i biaꞌan.’ \p \v 21 “Da mamaꞌ gum itip iba da ifis i nan santan igi da garam gudzun gan. Da ungar rinunggan igi nugun itsakia wasi da itip iwat mamaꞌ guman da ini, ‘Wafa sung sanampun tsiraꞌ da isiꞌ mingꞌa gamp da wais bangim i garam sauda runggan da garam faga bigruꞌ da maran gampaman da gasriꞌan.’ \p \v 22 “Raiyi da mamaꞌ gum itip iba da ini, ‘Tsiraꞌ, nan idzuwai u nidan, da dzi nang sib, da bitsintaꞌ mumai rumingꞌ.’ \p \v 23 “Da garam gudzun ini da mamaꞌ guman, ‘Wafa sanab tsiraꞌ da sanab mingꞌa gum wasaꞌ, da wani da rib fain u waꞌa rutin da naba i dzi ungarangꞌ fungꞌan. \v 24 Dzi nani da agam, garam tuas aru dzi nuꞌa mungꞌ ugu gan mangan wasangꞌ i ntanga nifun i dzi nam gadan gaꞌ igi.’” \s1 Sanab Suda Yisu Garaman Atsungꞌa Gin \p \v 25 Utup tsiraꞌ bingan yatsungꞌ Yisu da Arangan iparim i ruan da ini da ribarangan, \v 26 “Bida mangan nida atsungꞌa dzi, da mamida buginda gan ramanggan da rinanggan da fininggan da narun rusan da rain rusan da nafun rusan da mamida nida mais i runggan,\f + \fr 14:26 \fq mamida buginda gan ramanggan da rinanggan da fininggan da narun rusan da rain rusan da nafun rusan da mamida nida mais i runggan — \ft Yisu ini nan babampafan ani, da wainggan ibi garam maran mamida arida i Yisu yusa gan utupan da runggan, da wasangꞌ suda Arangan garaman atsungꞌa gin u. Watsangan \xt Mt 10:37.\f* da arangan wasangꞌ i suda dzi garamangꞌ atsungꞌa i dzi. \v 27 Garam mangan mamida buaringꞌa gai mpara i ruan gan da atsungꞌa dzi, da anungꞌ isangꞌ i suda dzi garamangꞌ atsungꞌa i dzi u. \p \v 28 “Bida agam mangan maran furan i rima ungar guntiꞌ antungꞌa yaban, da arangan nampa mungꞌ da narants uwayant i ungar igi nam bunumpan, i tsanganda bida moni gan isangꞌ i ntsupa ungar igi sib ma imaꞌ. \v 29 Da bida arangan mamida nanga bida nigi, da arangan rafa dubung sib da sintunga uru angu da mamida ntsupa ungar igi sib, da rib santan tsangandan igi bungꞌ arubungꞌ arangan da bungꞌ ani da ruan, \v 30 ‘Garam aruani buni rima ungar da moni gan imaꞌ i ntsupa sib.’ \p \v 31 “Ma bida king manga garaman singaari 20,000 bada i ruta king manga garaman singaari 10,000 isa ruan, da king garaman singaari 10,000 natip nan mungꞌ i sruꞌagin bida garaman singaari isangꞌ i muntida mungꞌ i garam singaari 20,000 igi ma. \v 32 Bida arangan tsanganda runggan bida mamida sangꞌan, da aru garam ipiap rumingꞌa guntiꞌ badan, da arangan natangin garam yafada nan nafa i tipa nan mpada bini. \v 33 Ibinigi da u wasangꞌ i suda dzi garamangꞌ atsungꞌa i dzi bida u mamida i tanginda nam bunumpam santan intap ani rai. \p \v 34 “Iriꞌ igi nam ngarubini bingan. Da bitsintaꞌ bida gamiꞌ adzuꞌan da giriripan gan maꞌan, da wasangꞌ tipa nanga nam manga i iriꞌ igi i tipa giriripan u. Imaꞌ. \v 35 Da iriꞌ giriripan maꞌan igi da anungꞌ isangꞌ i rima intap ma nam ragin ufuman sib i suda nagaran. Imaꞌ, bungꞌ atapu rai.\x - \xo 14:35 \xt Mt 5:13; Mk 9:49-50\x* Rib ringa bampun gan ringantagin mingꞌan da narim ringan i nan igi bini.”\x - \xo 14:35 \xt Mt 11:15; 13:9,43; Mk 4:9,23; 7:16; Lk 8:8\x* \c 15 \s1 Nan Raman Sauda Dumpa Mangan \p \v 1 Garam uda takis da garam asub ampi bingan angu ifa tsuafiꞌ Yisu sib i rima ringan i Arangan. \v 2 Da Farisai da garam gudzupuꞌ i nan faidagin ini nan pusupusan ibiani, “Garam aruani iti isu rinun rusan angu i garam asub da irut iga nam.” \p \v 3 Da Yisu ini nan raman ani da ribarangan: \v 4 “Bida agam mangan mpada tayangꞌ dumpa 100 da gan bits fada sinungꞌ da 99 rumpadan, da garam igi bungꞌ atangin 99 igi rai i puatsi manaꞌ da bungꞌ afa i sauda mangan igi sangꞌa waꞌa rutin. \v 5 Gubuꞌ arangan waꞌa rutin da bungꞌ auntu da nayung nafa gampan ruta nugun tsiaꞌan. \v 6 Da gubuꞌ arangan waꞌa ungar da bungꞌ ais bangin i rinun rusan da riban mpada uts nampruꞌ da nani rutin, ‘Dzi waꞌ da dumpa gaꞌ saudan ugu da agam nugum watsiaꞌ nampruꞌ da dzi.’ \v 7 Dzi nani da agam, i sanab bida nigi da rib mpada gunungun nugun bungꞌ atsiaꞌ i garam asub mangan parima i ruan fadan da Anutu, nayus rib rururungan 99 asuban maꞌan i parima i ruan gin.” \s1 Nan Raman Moni Ruaꞌan \p \v 8 Da Yisu itip ini, “Ma bida sagat mangan uda moni gan 10 da rima bits rai,\f + \fr 15:8 \fq da rima bits rai — \ft Moni bitsintaꞌ igi isangꞌ moni udan i gum nangan da gubuꞌ bitsintaꞌ.\f* da arangan nanga bida anungꞌ? Arangan bungꞌ antang rampi da nasamur ungaran igi da nasau nasangꞌ waꞌa rutin. \v 9 Da gubuꞌ arangan waꞌa rutin da arangan bungꞌ ais bangin i rinun rusan da riban mpada uts nampruꞌ. Da nani rutin, ‘Agam nugum watsiaꞌ nampruꞌ da dzi, i dzi waꞌ da moni gangꞌ saudan ugu.’” \v 10 Yisu ini, “Dzi nani da agam, i sanab bida nigi da Anutu da gan angira gan inang da nugun itsiaꞌ iyus i garam asub mangan parima i ruan.” \s1 Nan Raman i Narun Mangan Runta Intiꞌ \p \v 11 Yisu rung ini, “Garam mangan narunggan marub iruꞌ impai. \v 12 Da isiꞌ ini da ramanggan, ‘Ramangꞌ, wafab nam bunumpam u suda wain gin ani dzi gangꞌ.’ Ibinigi da raman ifab nam bunumpan igi isangꞌ narun rusan igi. \p \v 13 “Da gubuꞌ iruꞌ ifa sib da narun isiꞌ isub moni i nam bunumpan igi santan. Da arangan iyung ifa gamp bingibing mangan. Da iwaya moni gan santan i sanab maisan bida garam buman uwayantan imingꞌ nigi. \v 14 Gubuꞌ arangan ntsupa moni gan santan sib da mangits tsiraꞌ iwaꞌ imingꞌ gamp igi santan. Da arangan isau runggan nidzun angu. \v 15 Ibinigi da arangan ifa gut i garam gamp wain igi mangan i gum da itangin arangan i mpada tayangꞌ ifab i rima nam gada rutin. \v 16 Da mangits yis arangan funub angu da maran ifur i gada upis gangan ifab gadan igi sufan, da bitsintaꞌ mangan anungꞌ irim arangan sib i nam mangan u. \p \v 17 “Gubuꞌ arangan tsanganda runggan da arangan maran ifur da ini, ‘Ai, dzi bubiani! Dzi ramanggaꞌ mamaꞌ guman ugu santan impa bini angu i nam gadan, da mangits ibu is dzi funub angu i nani! \v 18 Dzi bungꞌ atip nafan da ramanggaꞌ da nani rutin nabiani, “Ramangꞌ, dzi nang asub i Anutu da agu, \v 19 da dzi anungꞌ rung idaum i u faringꞌa bida u narunggam. Watsanga dzi nabi u mamaꞌ gumam mangan.”’ \p \v 20 “Ibinigi da arangan yuriꞌ da iyung i waꞌa da ramanggan. Da gubuꞌ arangan rung bada guntiꞌ da ramanggan itsangan da maran intuꞌ i arangan. Ramanggan irunt ifan da arangan da impung da itsutsuf i gian. \v 21 Da narun ini da raman, ‘Ramangꞌ, dzi nang asub i Anutu da agu. Dzi anungꞌ rung idaum i u faringꞌa dzi bida u narunggam.’ \p \v 22 “Da bitsintaꞌ ramanggan ini da mamaꞌ guman, ‘Wayu ngarukui bini naba sung da watsuf da arangan, da watsuf ring i banginggan da faga gangkang i faganggan. \v 23 Da agam wayu makau narun dadabungan bini arugu naba da wais funub. Da agi naga nam da nugungꞌ natsiaꞌ gin. \v 24 I dzi narunggaꞌ aruani imamp sib da maran itip itaꞌ. Gubuꞌ guntiꞌ bingan da dzi watsanga i maran da aruani da dzi tip iwaꞌ rutin.’ Ibinigi da ribarangan iga nam ruta nugun tsiaꞌan. \p \v 25 “Gubuꞌ arigi da rain tsiraꞌ impa gum wasaꞌ sib. Da gubuꞌ arangan basuda uts da ungar, da iringant i mint da nam ngumpan. \v 26 Da arangan inuꞌ mamaꞌ gum bits i sruꞌa i nam waꞌan igi wainggan. \v 27 Da mamaꞌ gum ini, ‘U rainggam itip ibawaꞌ ngarubini angu, ibinigi da u ramanggam ini da aga is makau narun dadabungan bini arugu gin.’ \p \v 28 “Da rain tsiraꞌ nugun itsakia da ibugin atangꞌa fada ungar igi. Ibinigi da raman iwaꞌ ifa i yafada arangan i atangꞌa ba. \v 29 Da bitsintaꞌ arangan ini nan mungaꞌ da ramanggan, ‘Watsangan! Udzuf ampi bingan ugu da dzi nang gum tsiraꞌ bingan i agu. Da dzi anungꞌ isu ringa dadantang i u nan gam nidan. Da bitsintaꞌ agu anungꞌ irim nuning narun mangan da dzi i ruta rinungꞌ rusangꞌ gadan da nugungꞌ nufan! \v 30 Da bitsintaꞌ gubuꞌ u narunggam aru tapuda u nam bunumpam rai i sanab araraꞌ ugu bawaꞌan da u is makau narun dadabungan bini arugu gin!’ \p \v 31 “Da raman ini, ‘Dzi narungꞌ, gubuꞌ sib angu da u rut dzi mpai, da nam santan dzi gin ani isu u gam. \v 32 Da bitsintaꞌ agi naga nam da nugungꞌ natsiaꞌ, ibiani u rainggam ani imamp sib da maran itip itaꞌ; agi watsanga i maran da agi tip iwaꞌ rutin.’” \c 16 \s1 Nan Raman i Garam Nan Umpur Mpada Tayangꞌ Garam Nanggan \p \v 1 Yisu ini da riban atsungꞌa gin, “Garam ruta nam bunump mangan impai, da rib fain ini da arangan i gan garaman mpada tayangꞌ i nanggan itapu arangan nam bunumpan igi ararai. \v 2 Ibinigi da garam nam bunump inuꞌ garam gum igi da igut i arangan, ‘Nan dzi ringantagin yaba i agu ani ibianungꞌ? Wakakar da wasantingꞌ dzi i u nanggam mpada tayangꞌ gin wainggan, i u wasangꞌ rung mpada tayangꞌ gin u.’ \p \v 3 “Da garam mpada tayangꞌ igi ini angu i runggan, ‘Dzi nanang nabianungꞌ da aruani? I dzi garam gudzunggaꞌ ani bungꞌ asiat dzi rai i gangꞌ gumangꞌ ani. Dzi anungꞌ isu rini urun i suda mamaꞌ gum rafa intap, da dzi riningꞌ imiaꞌ i yaiꞌa ruangꞌ da garam. \v 4 A! Dzi sruꞌ i nam idzuwai dzi nangan i bida gubuꞌ garam gudzun siata dzi rai i gangꞌ gumangꞌ da garam bungꞌ ais yaring i dzi fada rutin i gan ungaran.’ \p \v 5 “Ibinigi da arangan inuꞌ garam uda nam ntsuman i gan garam gudzun gan igi bitsintaꞌ bitsintaꞌ iba rutin. Da arangan igut i miamun, ‘U yu nam ntsuman wayawai i dzi garam gudzunggaꞌ?’ \p \v 6 “Da arangan ini binaꞌ, ‘Dzi yu madamin oliv dram isiꞌ isiꞌ 100.’ \p “Da arangan ini da garam uda nam ntsuman igi, ‘Wampai waruꞌ sung da wayu papiaram nam ntsuman ani, wagari rai, da wakar 50 angu.’ \p \v 7 “Da arangan itip igut i garam suda iruꞌ, ‘U nam ntsuman gam wayawai?’ \p “Da arangan ini nan mungaꞌ ibiani, ‘Dzi yu 1,000 bek wit.’ \p “Da garam mpada tayangꞌ ini, ‘Wayu papiaram nam ntsuman ani, wagari rai, da wakar 800 angu.’ \p \v 8 “Ibinigi da garam nam bunump itsarif garam nan umpur mpada tayangꞌ i nanggan igi, ibiani arangan inang gum ibi garam mararuru tsiraꞌ. I sanab bida nigi garam intap isu mararuru iyus garam mararam i sanab tsanganda runggan bini mingꞌa wasaꞌ i garam intap ani. \v 9 Ibinigi da dzi nani da agam, warim rib fain sib i nam bunump intap ani gan i suda agam rinum rusam. Da gubuꞌ nam bunump igi ntsupa sib da ribigi bungꞌ ais yaring i agam i ungar mingꞌa gamp mpada ratar ntingan. \p \v 10 “Manga bida mpada tayangꞌ nam isiꞌ angu bini, da arangan bungꞌ ampa tayangꞌ nam tsiraꞌ bini nabinigi. Da mangan bida wayada nam isiꞌ angu da bungꞌ awaya nam tsiraꞌ nabinigi. \v 11 Bida agam mamida mpada tayangꞌ nam bunump intap ani gan bini, da Anutu isangꞌ i rima nam bunump nidzun mingꞌa gunungun i agam mpada tayangꞌ gin? \v 12 Da bida agam mamida mpada tayangꞌ garam mangan nam bunumpan bini, da mangan bungꞌ arim agam nam bunumpam da agam? \p \v 13 “Garam gum bitsintaꞌ anungꞌ isangꞌ i nanga gum i garam gudzun iruꞌ u, i maran bungꞌ ari i mangan da nabugin mangan, ma bungꞌ ani mais i mangan da narim runggan santan nafa da mangan. Agam wasangꞌ i pumuꞌa Anutu mpruꞌan da nam bunump intap ani.” \p \v 14 Da rib Farisai maran arida i moni yusan iringant i nan igi da igagara sib i Yisu da irim umpur in. \v 15 Da Yisu ini da ribarangan, “Agam rib aru tsarifa runggam bida garam rururungan mingꞌa garam gar maranggan, da bitsintaꞌ Anutu isruꞌ i agam wangunggam sib. Nam idzuwai garam gar maran arida gin yusan ugu da Anutu ibugin nidzun angu. \v 16 Nan faidagin da profet ruas nan gan akaran isu nan mpada tayangꞌ agam nanggam mpadan isangꞌ bawaꞌa Yowanis gubuꞌ gan. Mingꞌa gubuꞌ arigi da sisingꞌ bini Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman ipipuaꞌ i ruan wasi, da ampi bingan irim ruan iyus iyus i atangꞌa gin. \v 17 Gunungun da intap isangꞌ i ntsupan, da bitsintaꞌ Anutu nan gan faidagin isiꞌ mangan anungꞌ isangꞌ i ntsupan. Imaꞌ. \v 18 Bida garam mangan siata fininggan da uda sagat mangan da arangan inang sanab araraꞌ, ma garam manga uda sagat mangan gabunggan siatan da garam igi inang sanab araraꞌ ibinigi.\x - \xo 16:18 \xt Mt 5:32; 19:9; Mk 10:11-12\x* \s1 Garam Nam Bunump da Ladzarus \p \v 19 “Garam nam bunump mangan yatsuf ngarukui grigriꞌan da fafusan bini angu. Da arangan impa bini da iga nam bini bini da nugun itsiaꞌ da gubuꞌ santan. \v 20 Da garam sauda runggan mangan binganggan Ladzarus, diginting tirida gin, riban isintungꞌ arangan imingꞌ garam nidzun igi muantsi nifun gan manaꞌ. \v 21 Da arangan maran yari iyus i gada nam pupumuts ruꞌa mingꞌa garam igi tebolan warangꞌ. Da iyam inang da iba damis arangan rini mais igi. \p \v 22 “Gubuꞌ mangan da garam sauda runggan igi imamp da angira iyu arangan ifan da itangin arangan impa uts da Abraham. Da garam nam bunump imamp ibinigi da idzufungꞌ arangan. \v 23 Arangan iwaꞌ da nam tsakia iyus imingꞌ garam mampan gampan, da arangan iraꞌ i maran da itsanga Abraham da Ladzarus mpada i bangin marafaingꞌ mingꞌa ruguntiꞌ bingan. \p \v 24 “Ibinigi da arangan inuꞌ, ‘Ramangꞌ Abraham, maram wagaib dzi ani. Da watangin Ladzarus i tuguda bangin tsitsin i mpui da ba rima i dzi mangꞌ rangarangan, ibiani dzi waꞌ da nam tsakia iyus imingꞌ dzaf ani.’ \p \v 25 “Da bitsintaꞌ Abraham ini, ‘Narunggangꞌ, maram wafur u gubuꞌ gam mpada marataꞌ ugu da u waꞌ da nam bini bini da Ladzarus impa maisan angu, da bitsintaꞌ aruani da arangan impa ruta nugun nufan, da u waꞌ da nam tsakia. \v 26 Da wain bits impruꞌ ibiani, gangar tsiraꞌ imunti wasaꞌ i agu da agai, da mangan mingꞌa ani wasangꞌ i biadan da agam, ma agam mangan wasangꞌ isa udziꞌ i badan da agai u.’ \p \v 27 “Da garam nam bunump ini, ‘Ramangꞌ, dzi nagaib runggangꞌ da agu nabiani. Watangin Ladzarus natip nafa dzi ramanggaꞌ gampan, \v 28 i dzi raingꞌ rusangꞌ 5 rumpai i. Wanang da arangan nafa fai nan i ribarangan i anungꞌ bada gamp aru nam tsakia yusan gin ani u.’ \p \v 29 “Da Abraham ini, ‘Imaꞌ. Moses da profet ruas nan gan akaran rumingꞌ i ribarangan ringantida gin.’ \p \v 30 “Da garam nam bunump ini, ‘Imaꞌ, ramangꞌ Abraham, bida garam mampan mangan waꞌan da ribarangan da ribarangan bungꞌ aparim i ruan sinungꞌ nanggan maisan.’ \p \v 31 “Da Abraham ini da garam igi, ‘Bida ribarangan mamida muarutsa Moses da profet ruas nan gan, da ribarangan anungꞌ isangꞌ i parima i ruan bida manga muntida marataꞌ mingꞌa garam mampan gin u.’” \c 17 \s1 Asub da Nam Muarutsan Sanaban \r (Matiu 18:6-9; Markus 9:42-50) \p \v 1 Yisu ini da gan riban atsungꞌa gin ibiani, “Nam mara maran intsaꞌa garam i ruaꞌa i asub bungꞌ aba. Da bitsintaꞌ mangan santingꞌa nam intsaꞌan bida nigi natsauꞌ i runggan. \v 2 I bida nangan da isiꞌ isiꞌ tuas arani mangan ruaꞌa i asub, da bungꞌ awaꞌ da barabin nayus barabin bida dzura i tauf tsiraꞌ i wan da tapuda ruꞌa uruts wasaꞌ. \v 3 Watsanga runggam sib. \p “Bida u rainggam mangan nanga asub yaba i agu, wararu arangan, da bida parima i ruan da wasiat i gan asuban rai. \v 4 Da bida gubuꞌ bitsintaꞌ arangan nanga asub sangꞌa 7 da agu, da parima i ruan da tipa badan da agu sangꞌa 7 da gampunda ruan, da wasiat i nanggan maisan rai.” \p \v 5 Da aposel ruas ini da Nifutsarif, “Wanang aga nanggangꞌ muarutsan nasu tsiraꞌ.” \p \v 6 Da Nifutsarif ini nan mungaꞌ, “Bida agam nanggam muarutsan isiꞌ angu sangꞌa miriamp nidzun da agam isangꞌ i nidan da gai igi bida ani, ‘Wabriꞌ ruam da wantangꞌ runggam waruꞌ uruts wasaꞌ,’ da bungꞌ atsungꞌ nan agam nidan!\x - \xo 17:6 \xt Mt 17:20; Mk 11:22-23\x* \p \v 7 “Ma bida agam mangan garam guman raba intap ma mpada tayangꞌ dumpa tanginda gum rai da bungꞌ bawaꞌan, da garam tsiraꞌ gan anungꞌ isangꞌ i nidan da ba mpada ruꞌan da gada nam u, imaꞌ. \v 8 Da bungꞌ ani da garam guman, ‘Watsuf ngarukui gam faꞌ da watip dzi nanggangꞌ gadan da wayu waba da dzi nagan da nanum mungꞌ, raiyi da wamus gada gam.’ \v 9 Da isangꞌ i garam tsiraꞌ rima dangki da arangan i guman nangan ibi arangan nidan? Imaꞌ. \v 10 Da agam ibinigi, gubuꞌ agam nanga nam santan nidan da agam bida arigi, wani wabiani, ‘Agai mamaꞌ gum utaꞌ angu; aga atsungꞌ gumangꞌ nangan.’” \s1 Rib Rini Digiting 10 \p \v 11 Yisu iyung ifa i waꞌa Yerusalem da Arangan iyung yatsungꞌ ampap mingꞌa wasaꞌ i intap Galili da Samaria. \v 12 Da gubuꞌ Arangan atangꞌa gamp mangan da garam 10 diginting tirida gin iwaꞌ rutin da imunti ruguntiꞌ gin\f + \fr 17:12 \fq garam 10 diginting tirida gin...imunti ruguntiꞌ gin — \ft Mingꞌa garam Yuda sanaban da rib diginting tirida gin wasangꞌ fada uts ma mpada mpruꞌa rib rinin dauman. I wain ribarangan ibubumpua i Anutu maranggan. Ribarangan wasangꞌ i atangꞌa Ungar Mararam ma rima dangki da Anutu nasangꞌ rininggan waꞌa bini da garam pumuꞌa Anutu tsangandan da nida wasi bida ribarangan iwaꞌ bini sib. Watsanga 17:14 da Wok Pris 14:1-32.\f* \v 13 da inuꞌ ifan, “Yisu, Tsiraꞌ, wagaib agai ani!” \p \v 14 Da gubuꞌ Yisu tsanganda ribarangan da ini, “Agam wafa santingꞌ runggam da garam pumuꞌa Anutu.” Da gubuꞌ ribarangan rungꞌ yunga fadan da rininggan iwaꞌ bini. \p \v 15 Da gubuꞌ ribarangan gan mangan tsanganda rininggan waꞌa bini, da iparim i ruan da itip iba, da iyaiꞌ tsiraꞌ bingan itsarif Anutu. \v 16 Da arangan iba tatapuangꞌ maran iruꞌ Yisu fagan da irim dangki da Arangan. Garam aru nigi garam Samaria. \v 17 Da Yisu igutin, “Dzi buni garam 10 rinin dauman. Da 9 ugu ifa anungꞌ? \v 18 Ibianungꞌ da garam mingꞌa manaꞌ i utup Yuda ani angu itip iba i tsarifa Anutu da fain ugu imaꞌ?” \v 19 Da Yisu ini da arangan, “Wauriꞌ da wafan; u nanggam muarutsan inang u rininggam idaum.” \s1 Anutu Nanggan Mpada Tayangꞌ Gan Garaman \p \v 20 Gubuꞌ mangan da garam Farisai igut i Yisu ibiani, “Gubuꞌ bungꞌ abianungꞌ da Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman bungꞌ aba?” \p Da Yisu ini, “Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman wabi nam garam tsangandan u. \v 21 Garam anungꞌ isangꞌ i nidan, ‘Watsangan! Arangan ani,’ ma ‘Watsangan! Arangan aga.’ Imaꞌ. Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman imingꞌ wasaꞌ i agam sib.”\f + \fr 17:21 \fq imingꞌ wasaꞌ i agam sib — \ft ma ‘impa wasaꞌ i agam sib’.\f* \p \v 22 Da Yisu ini da gan riban atsungꞌa gin, “Gubuꞌ maran bungꞌ aba da agam bungꞌ arim maram nidzun angu i tsanganda Garam Narunggan gubuꞌ gan bitsintaꞌ angu, da bitsintaꞌ agam wasangꞌ i tsangandan. \v 23 Garam bungꞌ ani da agam, ‘Watsangan! Arangan aga,’ ma ‘Watsangan! Arangan ani.’ Imaꞌ. Wampai wabi arigi; anungꞌ atsungꞌa ribigi u. \v 24 Mingꞌa arangan gubuꞌ gan da Garam Narunggan bungꞌ awaꞌ nabi tsuarip prikan mpara i ruan mingꞌa maranguntung wagungꞌ. \v 25 Da bitsintaꞌ miamun da arangan nawaꞌ da nam tsakia da barabin ampi bingan da yangin gubuꞌ aruani bungꞌ abugin arangan raiyi. \p \v 26 “Nam idzuwai waꞌan da Noa gubuꞌ gan mpadan ugu, da Garam Narunggan gubuꞌ gan bungꞌ awaꞌ nabinigi. \v 27 Tuas arangan iga nam da inum, da iyu finin da isu gabun isangꞌ gubuꞌ Noa atangꞌa madzung sib da mpui fur tsiraꞌ waꞌan da siata ampan santan. \v 28 Da isangꞌ ibinigi angu i Lot gubuꞌ gan ugu. Garam igan da inum, isub nam, irants nam, intang nam yamun da irim ungar. \v 29 Da bitsintaꞌ gubuꞌ Lot tanginda Sodom rai da tauf dzaf imui ibi gamiꞌ imingꞌ gunungun da is ribarangan santan funub. \p \v 30 “Garam gar santan bungꞌ ampa nabinigi angu da wasangꞌ tipa runggan da gubuꞌ Garam Narunggan kupisa ruan. \v 31 Waꞌa gubuꞌ arigi da garam mangan mpada ungar manaꞌ wasangꞌ i atangꞌa ungar wasaꞌ i uda nam bunumpan u. Da manga mpada gum wasaꞌ wasangꞌ i tipa fada ungaran i uda nam bunumpan u. \v 32 Maram wafur nam waꞌan da Lot fininggan.\x - \xo 17:32 \xt Mia 19:26\x* \v 33 Manga intsaꞌa i rima runggan sib i nanggan mpada bini mingꞌa intap ani da bungꞌ arim ganunggan rai, da bitsintaꞌ garam rima runggan rai da bungꞌ arim ganunggan sib.\x - \xo 17:33 \xt Mt 10:39; 16:25; Mk 8:35; Lk 9:24; Ywn 12:25\x* \v 34 Dzi nani da agam, rib iruꞌ mpruꞌa ruan gingꞌa rabiꞌ da idziang arigi, da bungꞌ ayu mangan da mangan bungꞌ ampai. \v 35 Sagat iruꞌ mpruꞌa ruan rusa dzangkum, da bungꞌ ayu mangan da manga bungꞌ ampai.” \v 36 \f + \fr 17:36 \ft Mingꞌa papiar ratar fain da ikakar nan ibiani, ‘Garam iruꞌ mpruꞌa ruan rafa gum, da bungꞌ ayu mangan da mangan bungꞌ ampai.’ Da bitsintaꞌ papiar ratar miamun ugu wakar ampap 36 igi u.\f* \p \v 37 Da ribarangan ini, “Nifutsarif, nigi bungꞌ awaꞌ amingꞌ anungꞌ?” \p Da Yisu ini, “Apu mampan mangan mingꞌa anungꞌ, da ibingimp santan bungꞌ ais ampruꞌ gin.” \c 18 \s1 Nan Raman Sagat Yaruf da Garam Raruda Nan \p \v 1 Yisu ini nan raman i santingꞌa riban atsungꞌa gin i udagin maiꞌ maiꞌ, da bida sauda nidzun da anungꞌ raraiꞌa gin u. \v 2 Da ini ibiani, “Mingꞌa gamp mangan da garam raruda garam mangan impai, da anungꞌ irat i Anutu ma itsarif garam gar u. \v 3 Da sagat yaruf mangan impai gamp igi mpruꞌ, da iti fa rutin maiꞌ maiꞌ i nida wangu barabin gan bida ani, ‘Warim nan rima dzi sib i gangꞌ garam ipiapangꞌ aga.’ \v 4 I gubuꞌ fain da garam igi bugin rima sagat igi sib, da raiyi ini i wangunggan, ‘Dzi anungꞌ irat i Anutu ma itsarif garam gar u, \v 5 da bitsintaꞌ sagat yaruf ani iti ba da dzi maiꞌ maiꞌ da dzi raraiꞌ. Dzi bungꞌ arim sib i barabin gan, i maba maiꞌ maiꞌ da dzi da dzi awangꞌ amaꞌ i.’” \p \v 6 Da Nifutsarif ini, “Watsanga garam maisan raruda garam igi nan gan nidan. \v 7 Da ibianungꞌ? Anutu wasangꞌ rima garaman piriangꞌan sib aru udagin rutin gubuꞌ da idziang sib angu, ma? Ma Arangan bungꞌ arim barun rutin? Imaꞌ! \v 8 Dzi nani da agam, Arangan bungꞌ arim ribarangan sib sung angu. Da bitsintaꞌ, dzi gut i agam, gubuꞌ Garam Narunggan tipa badan, da Arangan bungꞌ awaꞌ da garam muarutsan mingꞌa intap ani ma imaꞌ?” \s1 Nan Raman Garam Farisai da Garam Uda Takis \p \v 9 Yisu ini nan raman mangan ani da garam fain tsarifa runggan bini yusan da rasuda rib fain, \v 10 “Garam iruꞌ iyab Ungar Mararam i udagin da Anutu, manga Farisai da manga garam uda takis. \v 11 Da garam Farisai imunti iyab da iyugin i runggan ibiani, ‘Anutu, dzi rim dangki da agu, i dzi anungꞌ ibi garam fain aga u — wapa nam, da nanga maisan, da araraꞌan ma bida garam uda takis araga. \v 12 Da gubuꞌ iruꞌ mingꞌa wasaꞌ i suntaꞌ santan da dzi paꞌ ruangꞌ i nam gadan, da dzi brang nanggangꞌ ufuman isangꞌ 10 da dzi rim i gan bits ibiaꞌ da agu.’ \p \v 13 “Da bitsintaꞌ garam uda takis imunti ruguntiꞌ. Da arangan anungꞌ idantang iyab gunungun, da bitsintaꞌ itsiats nugun i santingꞌa wangun barabin gan da ini, ‘Anutu, wagaib dzi garam maisan ani.’ \p \v 14 “Dzi nani da agam, garam aruani iwaꞌ rururungan i Anutu maranggan sib da itip iruꞌ gan ungaran, da garam Farisai imaꞌ. I rib santan tsarifa runggan da Anutu bungꞌ arasu, da rib rasuda runggan da Anutu bungꞌ atsarif.” \s1 Mamaꞌ Narun Narun da Yisu \r (Matiu 19:13-15; Markus 10:13-16) \p \v 15 Rib fain iyu mamaꞌ narun narun ibinigi iba i Yisu rima bangin ragun gin. Da gubuꞌ riban atsungꞌa gin tsanganda bida nigi da impiꞌ ribarangan. \v 16 Da bitsintaꞌ Yisu inuꞌ i mamaꞌ narun narun bada rutin, da ini da riban atsungꞌa gin ibiani, “Watangin narun narun igi naba da dzi da anungꞌ muntida sib in, i Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman bungꞌ awaꞌ da garam sanaban bida narun narun ani.\x - \xo 18:16 \xt Mt 19:14; Mk 10:14\x* \v 17 Dzi nani nan nidzun bingan da agam, manga mamida muarutsa Anutu i mpada tayangꞌ arangan bida mamaꞌ narun da wasangꞌ i mpada wasaꞌ i Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman.”\x - \xo 18:17 \xt Mt 18:3; Mk 10:15; Ywn 3:3,5,7; 1Pe 1:3,23\x* \s1 Garam Nam Bunump Tsiraꞌ \r (Matiu 19:16-30; Markus 10:17-31) \p \v 18 Da garam gudzun mangan igut i Yisu ibiani, “Kidungwaga tsiraꞌ bini, dzi bunanga bida anungꞌ i waꞌan da nam mpada ratar ntingan?”\x - \xo 18:18 \xt Mt 19:16; Mk 10:17; Lk 10:25\x* \p \v 19 Da Yisu ini, “Ibianungꞌ da u faringꞌ dzi bini? Garam manga anungꞌ bini u. Imaꞌ. Anutu runtaꞌ angu.\x - \xo 18:19 \xt Mt 19:17; Mk 10:18\x* \v 20 U sruꞌ i nan faidagin sib ibiani, ‘U ma araraꞌ maꞌ. U mais garam funub maꞌ. U mawap nam maꞌ. U madzur garam maꞌ. Watsarif ramanggam da rinanggam.’”\x - \xo 18:20 \xt Kis 20:12-16; Lo 5:16-20; Mt 5:21,27; 15:4; 19:18-19; Mk 7:10; 10:19; Ro 13:9; Ef 6:2-3; Dzm 2:11\x* \p \v 21 Da arangan ini, “Dzi yatsungꞌ sanab igi santan da dzi mamaꞌ isiꞌ angu.” \p \v 22 Gubuꞌ Yisu ringantagin da ini rutin, “Da bitsintaꞌ u wanang sanab bitsintaꞌ aruani u. Wafan da wasub moni i nam bunumpam santan da warim moni da garam sauda runggan da u bungꞌ awaꞌ da nam bini namingꞌ Gunungun. Da waba atsungꞌ i dzi.” \v 23 Da gubuꞌ garam arigi ringanta i nan igi, da arangan wangun ibarabin gin, i arangan garam nam bunump tsiraꞌ. \p \v 24 Da Yisu itsanga arangan wangun ibarabin da ini, “Rib ruta nam bunump tsiraꞌ bungꞌ abarabin wasi i atangꞌa Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman. \v 25 Bida kamir nida i atangꞌa i nil marabampun da barabin gan wasangꞌ garam nam bunump barabin gan atangꞌa Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman.”\x - \xo 18:25 \xt Mt 19:24; Mk 10:25\x* \p \v 26 Da rib ringanta i nan igi igutin, “Bidanigi da mangan igi bungꞌ awaꞌ da nam mpada ratar ntingan?” \p \v 27 Da Yisu rungꞌ ini, “Nam garam gar mamida i sangꞌa i nangan ugu da Anutu isangꞌ i nangan.”\x - \xo 18:27 \xt Mt 19:26; Mk 10:27\x* \p \v 28 Da Petrus ini, “Waringantin, aga tangin nanggangꞌ santan rai da yatsungꞌ agu.” \p \v 29 Da Yisu ini da ribarangan, “Dzi ni nan nidzun bingan da agam, rib aru tanginda gampan, ma fininggan, ma raman da rinanggan, ma rain rusan, ma narun rusan, i mingꞌa wasaꞌ i Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman, \v 30 ribarangan bungꞌ ayu nam nayus nidzun angu i nanggan tanginda rai ugu da gubuꞌ mpada mingꞌa intap ani, da gubuꞌ buntun aga da ribarangan bungꞌ awaꞌ da nam mpada ratar.”\x - \xo 18:30 \xt Mt 19:29; Mk 10:29-30\x* \s1 Yisu Itip Iragi Nanggan Mampan Wasi \r (Matiu 20:17-19; Markus 10:32-34) \p \v 31 Yisu iyu riban 12 igi angu da ini nan rutin, “Agi yung sanab iyab Yerusalem da nan santan profet ruas akara i Garam Narunggan ugu bungꞌ asu nidzun namingꞌ igi. \v 32 Bungꞌ arim Arangan nafan da garam mingꞌa manaꞌ i utup Yuda banginggan.\f + \fr 18:32 \fq garam mingꞌa manaꞌ i utup Yuda banginggan — \ft Garam Yuda gudzunggan bungꞌ arim Arangan nafa da garam Rom banginggan. Garam Rom anungꞌ garam Yuda u, da bitsintaꞌ garam Rom igi impa tayangꞌ garam Yuda intapan.\f* Da ribarangan bungꞌ arim umpurin, da bungꞌ arim ubin, da bungꞌ atupingꞌ nifu gurun i Arangan, \v 33 da bungꞌ aripi Arangan, da nais funub. Da gubuꞌ suda iruꞌ da bits da bungꞌ atip amunti marataꞌ.” \v 34 Da bitsintaꞌ rib atsungꞌa gin igi anungꞌ isruꞌgin, i nan igi wainggan rungꞌ imingꞌ maradzigin i ribarangan. Da ribarangan anungꞌ isruꞌ i nan idzuwai Arangan nidan. \s1 Maran Gampaman Mingꞌa Gamp Dzeriko Maran Itaꞌ \r (Matiu 20:29-34; Markus 10:46-52) \p \v 35 Aru Yisu fasuda uts da Dzeriko da garam maran gampaman impa sanab ringampa i yaiꞌa ruan da garam. \v 36 Da gubuꞌ ringanta i garam ampi tsiraꞌ bafadan da igutin i nam idzuwai igi iwaꞌ. \v 37 Da ribarangan ini da arangan, “Yisu garam Nasaret ugu iba.” \p \v 38 Da aranga nuꞌ, “Yisu, Tafit Narunggan, wagaib dzi ani!”\x - \xo 18:38 \xt Mt 9:27; 20:29-30; Mk 10:46-47\x* \v 39 Da rib mungꞌa fada i Yisu impiꞌ arangan, da ini rutin i mpada frap nufan. Da bitsintaꞌ arangan iyaiꞌ nifun tsiraꞌ, “Tafit Narunggan, wagaib dzi ani!” \p \v 40 Yisu ifa munti da ini da garam i uda arangan bada rutin. Da gubuꞌ arangan bawaꞌa uts, da Yisu igutin ibiani, \v 41 “U buni dzi nanga bida anungꞌ i agu?” \p Da arangan ini, “Nifutsarif, dzi ni marangꞌ dzidziwandan i tsanganda nam.” \p \v 42 Da Yisu ini da arangan, “U maranggam nawaꞌ bini i u nanggam muarutsan angu itip u maranggam.” \v 43 Sung angu da aranga maran intap ruan da itsanga nam manaꞌ, da yatsungꞌ Yisu da itsarif Anutu. Gubuꞌ rib santan tsangandan nam igi, da itsarif Anutu ibinigi. \c 19 \s1 Sakayus Garam Uda Takis \p \v 1 Yisu iwaꞌ gamp Dzeriko da iyung wasaꞌ i gamp igi. \v 2 Da garam mangan impai gamp igi binganggan Sakayus, arangan garam uda takis gudzunggan ruta nam bunump. \v 3 Arangan maran ifur i tsanganda Yisu igi ibianungꞌ, da bitsintaꞌ arangan uts angu da arangan wasangꞌ tsanganda Yisu i garam ampi tsiraꞌ igi. \v 4 Ibinigi da arangan irunt imungꞌ sanab Yisu yunga fada gin igi da iyab gai tsiraꞌ mangan i tsanganda Yisu. \v 5 Gubuꞌ Yisu bawaꞌa mumai igi, da irarab iyab da ini ibiani, “Sakayus waruꞌ sung, aruani da dzi bungꞌ ampa ungaram.” \p \v 6 Sakayus iruꞌ sung angu da iyu Yisu iyab ruta nugun tsiaꞌan. \v 7 Garam santan tsanganda nam igi da igurungur da ini nan da ruan, “Arangan isu ampi ifa rut garam maisan bingan aga impai.” \p \v 8 Da bitsintaꞌ Sakayus imunti iyab da ini da Nifutsarif, “Nifutsarif, waringantin. Aruani da dzi bungꞌ ais nam bunumpangꞌ ani wasaꞌ farab; marafaingꞌ bungꞌ amingꞌ da marafaingꞌ da dzi narim da garam sauda runggan. Da dzi bungꞌ atip narim nam mungaꞌ da rib dzi iyuꞌan da uda takis yusan gin, da dzi bungꞌ arim raragun gin nasangꞌ 4.” \p \v 9 Da Yisu ini, “Gubuꞌ aruani angu da utup ungar aruani iwaꞌ da nam rima sib, i garam ani binigi Abraham yangin gan nidzun. \v 10 I Garam Narunggan iba i sauda garam runta asub da tipa udan.”\x - \xo 19:10 \xt Ywn 3:17; 1Ti 1:15\x* \s1 Nan Raman Garam 10 Uda Moni \p \v 11 Gubuꞌ ribarangan rungꞌ rima ringan i nan igi, da Arangan ini nan raman mangan, ibiani Arangan isu uts da Yerusalem da garam maran ifur i Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman bungꞌ awaꞌ dzidziwan sung angu namingꞌ igi. \v 12 Da Arangan ini, “Garam tsiraꞌ mangan nanga i fada gamp bingibing mangan i king tsiraꞌ rima bingan king da arangan ida tipa badan i mpada tayangꞌ intapan. \v 13 Ibinigi da arangan inuꞌ garam guman 10 impruꞌ, da irim moni mair bitsintaꞌ bitsintaꞌ\f + \fr 19:13 \fq moni mair bitsintaꞌ bitsintaꞌ — \ft Moni mair bitsintaꞌ igi isangꞌ moni udan i gum nangan da ukam iruꞌ da bits.\f* isangꞌ santan. Da arangan ini, ‘Warim gum i moni ani nasangꞌ dzi tipa badan.’ \v 14 Da bitsintaꞌ rib intap igi ibugin arangan, ibinigi da itangin garam fain yatsungꞌ arangan i gamp igi i nida nan da king tsiraꞌ bida nigi, ‘Aga bugin garam arigi suda aga king gangꞌ!’ \p \v 15 “Da gubuꞌ arangan suda king sib da itip iba gampan. Ida arangan itangin nan i mamaꞌ gum arangan rima moni rutin ugu i bada rutin. Arangan ini sruꞌagin i moni rima rutin ugu iyingꞌ ibianungꞌ. \v 16 Da miamun iba da ini, ‘Tsiraꞌ, u moni mair gam dzi nang gum in da dzi waꞌ da moni mair 10 impruꞌ.’ \p \v 17 “Da garam tsiraꞌ gan ini, ‘Dzi mamaꞌ gumangꞌ bini, u nang bini iyus. U mpa tayangꞌ nam isiꞌ angu da u santingꞌ ibi dzi sangꞌ rima nam tsiraꞌ yaba u banginggam, ibinigi da u bungꞌ ampa tayangꞌ gamp tsiraꞌ 10.’ \p \v 18 “Da garam suda iruꞌrun iba da ini, ‘Tsiraꞌ, u moni mair gam dzi nang gum in da dzi waꞌ da moni mair 5 impruꞌ.’ \p \v 19 “Da gan garam gudzunggan ini, ‘U bungꞌ ampa tayangꞌ gamp tsiraꞌ 5.’ \p \v 20 “Ida garam mangan iba da ini, ‘Tsiraꞌ, u moni mair gam aruani. Dzi patiꞌ i bruꞌ isiꞌ mangan da dzi dzigin. \v 21 I dzi rat i agu i u garam nida nan mara dampan. U yu moni i rib fain uwatsuwatsan da ufum nam gadan u mamida ntangan.’ \p \v 22 “Da arangan garam tsiraꞌ gan ini rutin ibiani, ‘U garam gum maisan! Dzi bungꞌ araru agu natsungꞌ u nan gam nidan. Amaꞌ, u ni dzi garam nan mara dampan, a? Da dzi nang da iyu moni dzi mamida suda uwatsuwats in da nam gadan dzi mamida ntangan igi, a? \v 23 Ibianungꞌ da u madarim dzi moni gangꞌ da garam mpada tayangꞌ moni i rib ba udan i nanga gum in? Bida nigi da gubuꞌ dzi tipa badan da dzi sangꞌ uda isiꞌ pas ragun i dzi moni gangꞌ.’ \v 24 Ida arangan ini da rib muntidan igi ibiani, ‘Wayu moni sinungꞌ garam arani da warim wafan da garam aru waꞌan da moni mair 10 ugu.’ \p \v 25 “Da ribarangan ini, ‘Da bitsintaꞌ, Tsiraꞌ, garam igi yu moni mair 10 sib.’ \p \v 26 “Garam tsiraꞌ ini nan mungaꞌ ibiani, ‘Dzi nani da agam santan nabiani, manga uda nam da nanga gum bini yaba gin da rubungꞌ ayu fain. Da bitsintaꞌ manga uda nam isiꞌ pas angu da mamida nanga gum in, da dzi bungꞌ ayu sinungꞌ arangan.\x - \xo 19:26 \xt Mt 13:12; 25:29; Mk 4:25; Lk 8:18\x* \v 27 Da bitsintaꞌ wayu rib aru rima ipiap i dzi da buginda i dzi suda i king gan ugu naba aruani da wais funub i dzi maranggangꞌ.’” \s1 Yisu Yatangꞌ Yerusalem \r (Matiu 21:1-11; Markus 11:1-11; Yowanis 12:12-19) \p \v 28 Gubuꞌ Yisu nida nan aru nigi sib, da Arangan iyung iyab ifa i waꞌa Yerusalem. \v 29 Da gubuꞌ Arangan waꞌa uts da Betfage da Betani mingꞌa Mamai Oliv, da itangin garaman atsungꞌa gin iruꞌ imungꞌ, \v 30 da ini rutin ibiani, “Agam wamungꞌ afa gamp isiꞌ mangan naga, da gubuꞌ agam atangꞌa fada gamp igi da agam bungꞌ atsanga dongki narun mangan dzuran, da agam wapiraꞌ da wayu aba. \v 31 Bida rib fain guta agam, ‘Ibianungꞌ da agam ipiraꞌ dongki igi?’ Da wani rutin nabiani, ‘Nifutsarif ini nanga gum in.’” \p \v 32 Ibinigi da rib tanginda mungꞌan igi ifan da itsanga ibi Arangan nida rutin ugu. \v 33 Gubuꞌ ribarangan piraꞌa dongki narun da rinun rusan igutin, “Agam ibu piraꞌ dongki narun igi iyaꞌ?” \p \v 34 Da ribarangan ini ibiani, “Nifutsarif ini nanga gum in.” \v 35 Da ribarangan iyu ifa da Yisu da ribarangan irim ngarukui gan iyab gin da itangin Yisu iyab impa gin. \v 36 Yisu rungꞌ impai i dongki ifan da ampi tsiraꞌ igi iyafus ngarukui gan i sanab imungꞌ i Arangan. \v 37 Gubuꞌ Yisu basuda uts mumai sanab ruꞌa Mamai Oliv igi da utup tsiraꞌ atsungꞌa Yisu nugun itsiaꞌ da iyaiꞌ nifun tsiraꞌ i tsarifa Anutu i nam mara maran santingꞌa Anutu nampanggan ribarangan tsangandan ugu. \v 38 Da ribarangan inuꞌ, \q1 “Nifutsarif ifinti king aru bada i Arangan binganggan!\x - \xo 19:38 \xt Mnt 118:26; Mt 21:9; 23:39; Mk 11:9; Lk 13:35; Ywn 12:13\x* \q2 Nan nufan imingꞌ wasaꞌ i Anutu mingꞌa Gunungun da garam intap! \q2 Anutu impa wagungꞌ ruta nam puatsadan!” \p \v 39 Da Farisai fain mingꞌa wasaꞌ i ampi tsiraꞌ igi ni da Yisu ibiani, “Garam tsiraꞌ, wampiꞌ gam utupam atsungꞌa i agu ani i anungꞌ nida nan bida nigi u.” \p \v 40 Da bitsintaꞌ Yisu ini ibiani, “Dzi nani da agam, bida ribarangan frap nufan da tauf santan bungꞌ ayaiꞌ nifun tsiraꞌ.” \p \v 41 Gubuꞌ Yisu basuda uts da Yerusalem da tsanganda gamp tsiraꞌ igi da irang gin. \v 42 Da ini, “O Yerusalem, dzi marangꞌ yari i u madasruꞌgin i sanab mpada bini da gubuꞌ aruani, da bitsintaꞌ idzigin ruan i u maranggam. \v 43 Gubuꞌ maisan bungꞌ abawaꞌ da agu da u garam ipiapam bungꞌ arim ntiang i intap da gai natsuafiꞌ agu i isa agu. Da bungꞌ amunti natsuafiꞌ agu nasangꞌ fa arida tam sib. \v 44 Da ribarangan bungꞌ abrang agu da utupam mpada wasaꞌ i agu rai. Da u bungꞌ asu intap utaꞌ, da tauf rima ungar in manga wasangꞌ mingꞌa ragun i tauf mangan u. I wain ibi u wasruꞌ i gubuꞌ Anutu bada i rima agu sib.” \s1 Yisu Idaru Garam Rantsa Nam Mingꞌa Ungar Mararam Rai \r (Matiu 21:12-16; Markus 11:15-18) \p \v 45 Ida Yisu ifa Ungar Mararam da idaru garam rantsa apu da nam fain i suba moni gin i tsaradan da Anutu rai. \v 46 Da ini da ribarangan ibiani, “Nan mingꞌa Anutu nan gan ratar akaran ibiani, ‘Dzi ungarangꞌ igi nasu ungar udagin.’ Da bitsintaꞌ agam inang ibi garam wapa nam mumai gan kupa gin!” \p \v 47 Gubuꞌ sib angu da Yisu ifis i nan imingꞌ Ungar Mararam. Da bitsintaꞌ garam pumuꞌa Anutu gudzun rusan, da garam gudzupuꞌ i nan faidagin, da garam gudzun mingꞌa wasaꞌ i ampan igi intsaꞌ i isa Arangan funub. \v 48 Da bitsintaꞌ isau sanab wasi i isa Arangan funub i garam santan isu uts da Arangan i rima ringan i nan santan Arangan fisagin. \c 20 \s1 Igut i Yisu Nampanggan \r (Matiu 21:23-27; Markus 11:27-33) \p \v 1 Gubuꞌ mangan Yisu rungꞌ utusa i nan da garam da fisa i sisingꞌ bini mingꞌa Ungar Mararam igi, da garam pumuꞌa Anutu gudzun rusan, da garam gudzupuꞌ i nan faidagin, da garam gudzun mingꞌa wasaꞌ i ampan iba da Arangan. \v 2 Da ribarangan ini da Yisu ibiani, “Wani da agai i u nang nam ani i manga nampanggan, da manga rim nan igi da agu?” \p \v 3 Da Yisu ini nan mungaꞌ, “Dzi binigi bungꞌ agut i agam mungꞌ i nan mangan. Wani da dzi, \v 4 manga rim nampang i Yowanis ruruba garam in igi, Anutu ma garam gar?” \p \v 5 Da ribarangan ini nan da ruan ibiani, “Bida agi nida bida ani, ‘Iba imingꞌ Anutu gin,’ da arangan bungꞌ ani, ‘Da agam mada muaruts arangan?’ \v 6 Ma bida agi nida, ‘Iba imingꞌ garam gar in,’ da garam santan bungꞌ atapu agi funub i tauf, i ribarangan imuaruts i Yowanis igi profet mangan.” \v 7 Ibinigi da ribarangan ini, “Aga anungꞌ isruꞌgin i arangan nampanggan iba imingꞌ anungꞌ.” \p \v 8 Da Yisu ini ibiani, “Ibinigi da dzi wasangꞌ i nidan da agam i manga rim nampang da dzi i nanga nam ani.” \s1 Nan Raman i Garam Mpada Tayangꞌ Gum Wain \r (Matiu 21:33-46; Markus 12:1-12) \p \v 9 Yisu ini nan raman ani da ampan, “Garam mangan intang guman wain mangan. Da irim ifa rib faingꞌ banginggan i nanga gum yaba gin. Da itip nan i ribarangan uda nam igi nidzunggan marafaingꞌ da rima faingꞌ da arangan. Ida arangan ifa gamp bingibing mangan isangꞌ gubuꞌ guntiꞌ bingan. \v 10 Da waꞌa gubuꞌ wain nidzun dzuban da itangin mamaꞌ guman mangan ifan da garam mpada tayangꞌ gin igi i uda nam nidzun igi arangan gan faingꞌ. Da bitsintaꞌ garam mpada tayangꞌ gum igi yis mamaꞌ gum igi da iwat rai ifa bangi sasaꞌ. \v 11 Da arangan itip itangin mamaꞌ gum bits ifan. Da bitsintaꞌ ribarangan irim ub in da yis arangan ibinigi da iwat rai ifa bangi sasaꞌ. \v 12 Da itip itangin mamaꞌ gum isu iruꞌ da bits da ribarangan yis da irim biꞌ rutin da itapu iwaꞌ manaꞌ. \v 13 Ida gum wain rinunggan ini, ‘Dzi nabu nang nabianungꞌ? Dzi bungꞌ atangin narunggangꞌ marangꞌ aridagin rururungan; dzi marangꞌ ifur ibi ribarangan bungꞌ atangꞌ warangꞌ gin.’ \p \v 14 “Da bitsintaꞌ gubuꞌ garam mpada gum wain igi tsanganda garam igi narunggan badan da ini da ruan, ‘Garam igi bungꞌ asu wain i ramanggan nanggan santan; agi nais arangan funub da gum wain ani bungꞌ asu agi gangꞌ.’ \v 15 Ibinigi da ribarangan itapu arangan iwaꞌ sinungꞌ gum wain igi da yis funub. \p “Da gum wain rinunggan bungꞌ anang nabianungꞌ i ribarangan? \v 16 Arangan bungꞌ aba da nais rib mpada tayangꞌ gum wain igi funub da narim nafa da rib fain.” \p Gubuꞌ ribarangan ringanta i nan igi da ini, “Nam igi anungꞌ waꞌan u!” \p \v 17 Yisu irarab ribarangan da igutin, “Bida maꞌan da nan akaran ani wainggan ibianungꞌ? \q1 ‘Tauf aru garam tipa ungar tapuda rai ugu \q2 isu tauf bini iyus tauf santan i antungꞌa ungar yaba gin.’\x - \xo 20:17 \xt Mnt 118:22; Ais 28:16; Mt 21:42; Mk 12:10; Ap 4:11; Ef 2:20; 1Pe 2:6-7; Dzb 38:6; Ais 19:13\x* \m \v 18 Rib santan ruaꞌa ragun i tauf igi da bungꞌ apuꞌ fafarab. Da tauf igi ruaꞌa ragun i mangan da bungꞌ arurumus ruan.”\x - \xo 20:18 \xt Ais 8:15; Mt 21:44\x* \p \v 19 Da garam gudzupuꞌ i nan faidagin da garam pumuꞌa Anutu gudzun rusan isau sanab i mpunga Arangan sung. I ribarangan isruꞌ i nan raman nidan igi intuang ribarangan. Da bitsintaꞌ ribarangan irat i garam santan igi. \s1 Rima Takis Fada da King Tsiraꞌ Kaisar \r (Matiu 22:15-22; Markus 12:13-17) \p \v 20 Ibinigi da rungꞌ itsanga Arangan ragun, da itangin garam i arangꞌa gin, inang runggan ibi garam nan nidzun. Tuas arangan maran ifur i mpunga Yisu yaba i nifun nan nidan da rima fada kiap tsiraꞌ i raruda Arangan. \v 21 Ibinigi da garam arangꞌa gin igut i Arangan, “Kidungwaga tsiraꞌ, aga sruꞌgin u ni nan da u santingꞌ agai i nan rururungan. U watsarif garam mangan da u dzigin nan gin u, da bitsintaꞌ u ni nan nidzun rururungan angu da santan i santingꞌa Anutu sanaban. \v 22 Garam Yuda nan gan faidagin ini wai, isangꞌ agi rima takis fadan da Kaisar ma imaꞌ?” \p \v 23 Arangan itsanga tuas aranga uwayantan iyuꞌa Arangan igi da ini da ribarangan ibiani, \v 24 “Wasantingꞌ dzi i moni mangan. Manga maraganunggan da binganggan imingꞌ gin?” \p \v 25 Da tuas aranga ni ibiani, “Kaisar.” \p Da Arangan ini da ribarangan, “Ibinigi da warim Kaisar nanggan nafan da Kaisar da Anutu nanggan nafan da Anutu.” \p \v 26 Da ribarangan irunt fafun i nan mungaꞌ Aranga nidan, da impa frap nufan angu. I ribarangan wasangꞌ i iyuꞌa Arangan i nida nan asub mingꞌa ampan tsiraꞌ maran i raruda Arangan gin u. \s1 Nam Uda Ruan da Muntida Marataꞌ \r (Matiu 22:23-33; Markus 12:18-27) \p \v 27 Utup Sadusi, nida garam mampan mamida tipa muntida marataꞌ ugu, fain iba da Yisu da igutin, \v 28 “Kidungwaga tsiraꞌ, Moses yakar nan faidagin ani da agi ibiani, bida sagat mangan gabunggan mampan da mamida rima narun, da garam igi rainggan mangan bungꞌ ayu sagat yaruf igi da narim narun i rainggan binganggan.\x - \xo 20:28 \xt Lo 25:5; Mt 22:24; Mk 12:19\x* \v 29 Ibinigi da garam mangan narun rusan marub 7. Miamun iyu sagat da anungꞌ irim narun da imamp. \v 30-31 Da rain atsungꞌan itip iyu sagat yaruf igi da bitsintaꞌ imamp sinungꞌ sagat da narun imaꞌ. Da rain ruas santan igi yatsungꞌ ruan i sanab bida nigi da imamp sib ruta narun maꞌan. \v 32 Da sagat imamp bampan sib in. \v 33 Da gubuꞌ buntun da garam mampan tipa muntida marataꞌ da manga aru nigi bungꞌ asu sagat igi gabunggan? I garam 7 igi iyu arangan.” \p \v 34 Da Yisu ini da ribarangan, “Mingꞌa intap ani da garam da sagat iyu ruan. \v 35 Da bitsintaꞌ waꞌa gubuꞌ aga da rib Anutu tsanganda bini i tipa muntida marataꞌ mingꞌa badzab gampan wasangꞌ uda ruan. Imaꞌ. \v 36 Da ribarangan anungꞌ isangꞌ tipa mampan, i ribarangan iwaꞌ ibi angira, da isu Anutu narun rusan, i ribarangan imunti marataꞌ imingꞌ badzab gampan. \v 37 Da Moses isantingꞌ wasi i garam mampan tipa muntida marataꞌ igi imingꞌ nan akaran yaba i dzaf gada gai maragagab, da gubuꞌ faringꞌa Nifutsarif bida ani, ‘Abraham Anutu gan, da Isak Anutu gan, da Yakop Anutu gan.’\x - \xo 20:37 \xt Kis 3:6,15; Mt 22:32; Mk 12:26; Ap 3:13; 7:32\x* \v 38 Da Arangan anungꞌ isu garam mampan Anutu gan. Imaꞌ, isu garam mpada maran taꞌan Anutu gan, i mingꞌa Arangan maranggan da garam santan impa marataꞌ.” \p \v 39 Da garam gudzupuꞌ i nan faidagin fain ini Arangan nan gan mungaꞌ ibiani, “Kidungwaga tsiraꞌ, u ni nan bini.” \v 40 I ribarangan irat i rungꞌ guta Arangan i nan fain.\x - \xo 20:40 \xt Mt 22:46; Mk 12:34\x* \s1 Manga Narunggan Kristus? \r (Matiu 22:41-46; Markus 12:35-37) \p \v 41 Ida Yisu igut i ribarangan, “Ibubianungꞌ ida rib ini Kristus igi Tafit yangin gan? \v 42 Tafit runggan ini nan igi wasi imingꞌ papiar nida Mint Tsarifa Anutu, \q1 ‘Nifutsarif Yawe ini da dzi Nifutsarifangꞌ ibiani, \q2 “Wampa dzi bangingꞌ bini \q1 \v 43 nasangꞌ dzi rasuda u garam ipiapam \q2 nasu bintip i u rima fagam yaba gin.”’\x - \xo 20:43 \xt Mnt 110:1; Mt 22:43-44; Mk 12:36; Ap 2:34-35; Hi 1:13\x* \m \v 44 Tafit ifaringꞌ arangan ‘Nifutsarif’, da ibubi anungꞌ da busuda Tafit yangin gan?” \s1 Watsanga Runggam Sib i Garam Gudzupuꞌ i Nan Faidagin \r (Matiu 23:1-7; Markus 12:38-40) \p \v 45 Rib santan rungꞌ ringanta i nan da Yisu ini da gan riban atsungꞌa gin, \v 46 “Watsanga runggam sib i garam gudzupuꞌ i nan faidagin. Maran yari i atsufa ngarukui tsiraꞌ faga guntiꞌ da yunga ampan maran mingꞌa maket i garam tsarifan da rima bingan tsiraꞌ rutin. Da maran yari i uda mumai miamun angu mingꞌa ungar mpruꞌa ruan gin da mingꞌa nam gadan tsiraꞌ.\x - \xo 20:46 \xt Mt 23:6-7; Mk 12:38-39; Lk 11:43; 20:46\x* \v 47 Da bitsintaꞌ ribarangan yiyuꞌ sagat yaruf i uda i nam bunumpan da ini runggan bini i udagin faga guntiꞌ bingan. Garam bida nigi da bungꞌ awaꞌ da nam tsakia tsiraꞌ nayus.” \c 21 \s1 Sagat Yaruf Dangki Gan Riman \r (Markus 12:41-44) \p \v 1 Gubuꞌ Yisu raꞌa i maran da itsanga garam ruta nam bunump fain rima dangki gan ruꞌa bugis dangki gan. \v 2 Da sagat yaruf sauda runggan mangan ibinigi irim moni narun iruꞌrun iruꞌ. \v 3 Da Yisu ini, “Dzi nani nan nidzun da agam, sagat yaruf sauda runggan aruani irim nam iyus rib fain aga. \v 4 Garam santan igi irim dangki gan imingꞌ nam bunumpan tsiraꞌ igi isangꞌ maran furan gan. Da bitsintaꞌ sagat sauda runggan ani rim nam bunumpan santan aru rima arangan sib in.” \s1 Nam Santingꞌa Gubuꞌ Buntun \r (Matiu 24:1-35; Markus 13:1-31) \p \v 5 Rib fain ini nan da ruan iyab i Ungar Mararam giradan i tauf grigriꞌan bini bini da nam rima suda dangki fadan da Anutu. \v 6 Da bitsintaꞌ Yisu ini, “Nam idzuwai agam tsangandan da aruani, da gubuꞌ mangan bungꞌ abawaꞌ da tauf mingꞌa raragun i ruan ani bungꞌ agruꞌ ruan sib.” \p \v 7 Da ribarangan ini, “Kidungwaga tsiraꞌ, gubuꞌ idzuwai da nam igi bungꞌ awaꞌ? Da nam idzuwai igi bungꞌ awaꞌ mungꞌ i santingꞌa nam igi gubuꞌ gan isu uts i waꞌan?” \p \v 8 Da Yisu ini, “Watsanga runggam sib i garam iyuꞌa nam. I garam ampi bingan bungꞌ aba i dzi binganggangꞌ da nani, ‘Dzi Arangan ani,’ ma ‘Gubuꞌ maran isu uts.’ Da anungꞌ atsungꞌa ribarangan u. \v 9 Gubuꞌ agam ringanta i nan i nam isa ruan tsiraꞌ waꞌan, da anungꞌ ratan u. Hai, nam igi bungꞌ awaꞌ mungꞌ raiyi, da bitsintaꞌ gubuꞌ buntun wasangꞌ i waꞌa sung u.” \p \v 10 Ida Arangan itip ini da ribarangan, “Garam intap manga bungꞌ auriꞌ da nais garam intap mangan, da king mangan bungꞌ auriꞌ da narut king mangan nais ruan. \v 11 Da nam maisan bida ani bungꞌ awaꞌ namingꞌ intap mara maran: tufuringꞌ, rinin gingꞌan tsiraꞌ tsiraꞌ fain da nam mangits tsiraꞌ, da nam ratan da nam santingꞌan bungꞌ awaꞌ namingꞌ maranguntung. \p \v 12 “Da bitsintaꞌ nam bida ani bungꞌ awaꞌ mungꞌ raiyi: garam bungꞌ ampung agam da narim tsakia da barabin da agam. Tuas arangan bungꞌ araru agam namingꞌ ungar mpruꞌa ruan gin da narim agam i karabus. Da nausu agam i muntida king da gabman tsiraꞌ maranggan i wain, agam yatsungꞌ i dzi. \v 13 Da nigi bungꞌ awaꞌ abi sanab agam nida dzi sisingꞌ bini gangꞌ wasi da santingꞌa agam nanggam muarutsan da ribarangan. \v 14 Da bitsintaꞌ anungꞌ maram fura i tipa nan mungꞌ i rima runggam sib i nida nan bida anungꞌ. \v 15 Dzi bungꞌ arim nan da mararuru da agam i agam ipiapam anungꞌ nida nan mungaꞌ da agam. \v 16 Da anungꞌ rib fain angu u, agam utupam ibinigi — ramanggam da rinanggam da raim rusam da rinum rusam — bungꞌ arim agam nafan da garam fain banginggan da nais agam fain funub. \v 17 I dzi angu da rib santan bungꞌ abugin agam. \v 18 Da bitsintaꞌ nam arigi mangan anungꞌ isangꞌ siata agam ganunggam rai, imaꞌ. \v 19 Agam buaringꞌa barabin da muntida babampaf in da agam bungꞌ awaꞌ da nam mpada ratar. \p \v 20 “Gubuꞌ agam tsanganda garam singaari muntida wafiꞌa Yerusalem da agam wasruꞌ gin nabi gubuꞌ siata gamp igi iba su uts. \v 21 Ida rib mpada intap Yuda narunt sib nafa mamai, da rib mpada wasaꞌ i gamp Yerusalem igi nawaꞌ sib, da rib mpada manaꞌ i gamp igi anungꞌ tipa atangꞌa fadan u. \v 22 I gubuꞌ arigi da Anutu bungꞌ arim nam mungaꞌ natsungꞌ nan santan akaran ugu. \v 23 Da gubuꞌ arigi bungꞌ arim barabin nayus da sagat wangundan da sagat narun mitan. I barabin tsiraꞌ bungꞌ awaꞌ intap ani da Anutu bungꞌ ayats wangun sasusan ragun i garam Yuda ani. \v 24 Da garam singaari bungꞌ ais ribigi fain funub i bainat da nampung fain nasu garam karabus nafa intap santan. Da garam mingꞌa manaꞌ i utup Yuda bungꞌ arasu Yerusalem nasangꞌ garam manaꞌ igi gubuꞌ gan bantsupan. \p \v 25 “Da nam santingꞌan maran mangan bungꞌ awaꞌ i gubuꞌ da ukam da ngantam. Da mingꞌa intap da garam utup santan bungꞌ arat da uwayant bungꞌ arintsum ruan i uruts kungan da iyamiyam tsiraꞌ. \v 26 Maran bungꞌ afur nam nanga i waꞌa intap da bungꞌ arat da maran nadidirunt da namamp asub, i nam rini urun idzuwai mingꞌa maranguntung wagungꞌ bungꞌ audza i ruan. \v 27 Mingꞌa gubuꞌ arigi da ribarangan bungꞌ atsanga Garam Narunggan bada mingꞌa maraum wasaꞌ ruta nampang da nanggan dzidziwandan tsiraꞌ.\x - \xo 21:27 \xt Dan 7:13; Mt 24:30; 26:64; Mk 13:26; 14:62\x* \v 28 Gubuꞌ nam bida nigi bungꞌ waꞌan da wamunti wayab da anungꞌ ratan u, i gubuꞌ Anutu tipa uda agam iba su uts.” \p \v 29 Arangan ini nan raman ani, “Watsanga gai fik da gai santan aga. \v 30 Gubuꞌ gai yafan puꞌan da agam bungꞌ atsangan da wasruꞌgin nabi gubuꞌ rima maraburuab da nidzun waꞌan isu uts. \v 31 I sanab bida arigi angu da gubuꞌ agam tsanganda nam bida nigi waꞌan da wasruꞌgin nabiani, Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman iba su uts. \v 32 Dzi nani nan nidzun da agam nabiani, rib utup rungꞌ mpadan da gubuꞌ aruani fain rungꞌ bungꞌ ampai nasangꞌ nam santan igi waꞌan. \v 33 Gunungun da intap bungꞌ antsup sib, da bitsintaꞌ dzi nan gangꞌ bungꞌ amingꞌ ratar nanting. \s1 Tsanganda Runggam Sib da Gubuꞌ Sib Angu \r (Matiu 24:36-44; Markus 13:32-37) \p \v 34 “Watsanga runggam sib i agam anungꞌ numa mpui maradidirunt yusan da nanga sanab maisan da maram anungꞌ furan nan i nanggam mpada bini mingꞌa intap ani. I sanab bida nigi bungꞌ arim wangu barabin da agam, da gubuꞌ arigi bungꞌ awaꞌ da agam sung angu \v 35 nabi pungip\f + \fr 21:35 \fq pungip — \ft Pungip igi da rabu rabun nifun gan ratar faringꞌa i trep mpunga apu gin.\f* mpunga apu. I gubuꞌ arigi bungꞌ awaꞌ da rib santan mpada mingꞌa intap da intap. \v 36 Ibinigi da gubuꞌ sib angu da agam watsanga runggam sib, da waugin i uda rini urun i waꞌa sinungꞌ nam santan nanga i waꞌan igi ida muntida Garam Narunggan maran.” \p \v 37 Gubuꞌ sib angu da Yisu ifis i nan imingꞌ Ungar Mararam, da idziang santan Arangan ifa mpai Mamai Oliv. \v 38 Da garam santan iba da tataꞌ maratait i ringanta i Arangan fisa i nan mingꞌa Ungar Mararam. \c 22 \s1 Yudas Itip Nan i Rima Yisu Fada Garam Ipiapan Banginggan \p \v 1 Gubuꞌ tsiraꞌ garam Yuda gada bret yist maꞌa gin\f + \fr 22:1 \fq Gubuꞌ tsiraꞌ garam Yuda gada bret yist maꞌa gin — \ft Anutu ini da garam Yuda i gada bret yist maꞌa gin da tipa runggan i tanginda intap Idzip rai sung angu. Wafaris Kisim Bek gudzun 12.\f* faringꞌa bida Angira Atupa Sib gubuꞌ gan isu uts i waꞌan. \v 2 Da garam pumuꞌa Anutu wain gudzun rusan da garam gudzupuꞌ i nan faidagin isau sanab maradzigin i isa Yisu funub, i ribarangan irat i ampan bungꞌ ais ribarangan. \v 3 Da Yudas Iskariot, rib 12 ugu gan mangan, Sadang yatangꞌ gin, \v 4 da ifan da garam pumuꞌa Anutu wain da garam singaari mpada tayangꞌ Ungar Mararam gudzun rusan. Da irut itip nan i sanab idzuwai rima Yisu fada ribarangan banginggan. \v 5 Da ribarangan nugun inuf da itaga ruan i rima moni da arangan. \v 6 Da Yudas yis yaring gin da ifangꞌ i gubuꞌ bini mangan ampi tsiraꞌ mamida i waꞌan da rima Yisu da ribarangan. \s1 Nam Gadan Maran Fura Angira Atupa Sib \r (Matiu 26:17-25; Markus 14:12-21; Yowanis 13:1-30) \p \v 7 Gubuꞌ miamun nam gadan tsiraꞌ bret yist maꞌa gin iwaꞌ. Da gubuꞌ arigi da bungꞌ ais dumpa narun i tsarada suda dangki i maran fura gubuꞌ Angira Atupa Garam Israil Sib. \v 8 Da Yisu itangin Petrus da Yowanis da ini, “Wafan da watip nam gadan maran fura Angira Atupa Sib i agi mpruꞌa ruangꞌ gadan.” \p \v 9 Da rib iruꞌ igi igutin, “U ni aga tipa mingꞌa anungꞌ?” \p \v 10 Da Yisu ini, “Gubuꞌ agam atangꞌa Yerusalem igi da agam bungꞌ awaꞌ da garam manga buaringꞌa gur mpui gan, da agam watsungꞌ arangan nafa ungar aranga fa atangꞌa gin. \v 11 Da wani da ungar rinunggan igi nabiani, ‘Kidungwaga tsiraꞌ igutin: Mumai wasaꞌ ampi gan mangan imingꞌ anungꞌ i dzi ruta ribangꞌ atsungꞌa i dzi gada nam maran fura Angira Atupa Sib in?’ \v 12 Da arangan bungꞌ asantingꞌ agam i mumai tsiraꞌ mangan imingꞌ ungar wagungꞌ tipa sib, da agam watip nam gadan namingꞌ igi.” \v 13 Ribarangan ifa gamp igi da itsangan nam ibi Yisu nidan, ibinigi da ribarangan itip nam gadan Atupa Sib. \p \v 14 Gubuꞌ maran ibawaꞌ da Yisu irut aposelan impa i gada nam. \v 15 Da Arangan ini da ribarangan ibiani, “Dzi marangꞌ yari iyus i ruta agam mpruꞌa ruangꞌ gada nam Angira Atupa Sib ani raiyi da dzi musa uda barabin. \v 16 I dzi nani da agam, dzi wasangꞌ tipa gada nam Angira Atupa Sib ani u, nasangꞌ wainggan waꞌa suda nidzun mingꞌa Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman.” \p \v 17 Da iyu kap wain gurun da irim dangki gin sib da ini, “Wayu wabiaꞌ da wanum wasangꞌ ruam. \v 18 I dzi nani da agam, aruani da fadan dzi wasangꞌ tipa numa wain gurun nafan nasangꞌ Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman naba.” \p \v 19 Da Arangan iyu bret da irim dangki gin da ibrang da irim da ribarangan da ini, “Nani dzi nidzunggangꞌ dzi rima i agam; agam watsungꞌ sanab bida ani i maram fura dzi.” \v 20 Iga nam sib raiyi da Arangan itip iyu kap wain da ini, “Kap wain aruani nan utusa i ruan gin faꞌ Anutu nanga yaba i dzi biꞌ gangꞌ, aru yata rai i agam.\x - \xo 22:20 \xt Mt 26:26-30; Mk 14:22-26; 1Ko 11:23-25\x* \p \v 21 “Da bitsintaꞌ waringantin! Garam rima dzi fadan da garam ipiap banginggan irut dzi iga nam da aruani. \v 22 Da Garam Narunggan bungꞌ amamp natsungꞌ nan ragada sib yaba i Arangan, da bitsintaꞌ garam rima Arangan fada garam ipiap banginggan natsauꞌ i runggan!” \v 23 Da ribarangan igut i ruan ifa iba i ribarangan gan idzuwai bungꞌ anang nabinigi. \s1 Nan Yus Yusa Ruan \p \v 24 Da ribarangan isu ufuai da ruan i nan manga suda garam tsiraꞌ i ribarangan.\x - \xo 22:24 \xt Mt 18:1; Mk 9:34; Lk 9:46\x* \v 25 Da Yisu ini da ribarangan, “Rib mingꞌa manaꞌ i utup Yuda king rusan irasu utupan da impa tayangꞌ gin, da ini ampan gan tsarifa bida garam maraampi. \v 26 Da bitsintaꞌ sanab bida nigi anungꞌ waꞌan da agam. Garam tsiraꞌ mingꞌa wasaꞌ i agam narasu runggan nabi mamaꞌ rini faꞌ aga, da garam gudzun da nasu mamaꞌ gum utaꞌ angu.\x - \xo 22:26 \xt Mt 20:26-27; Mk 9:35; 10:43-44\x* \v 27 I mangan igi su bingan tsiraꞌ, garam mpada ruꞌa i gada nam ma garam pumuꞌa garam i rima nam gadan rutin? Aru mpada i gada nam! Da bitsintaꞌ dzi mingꞌ wasaꞌ i agam ibi garam pumuꞌan. \v 28 Gubuꞌ nam intsaꞌan waꞌan da dzi da agam imunti impruꞌ da dzi. \v 29 Da ibi dzi ramanggangꞌ irim nampang da dzi i mpada tayangꞌ garam da dzi rim nampang igi da agam. \v 30 Da agam bungꞌ arut dzi nampruꞌ ruangꞌ gadan da numan mingꞌa dzi nanggangꞌ mpada tayangꞌ garamangꞌ. Da agam bungꞌ ampa nayab bintip king ruas gan i mpada tayangꞌ garam Israil utup 12 ugu. \s1 Yisu Intuang Petrus Nan Gan Tungꞌa Gin Wasi \r (Matiu 26:31-35; Markus 14:27-31; Yowanis 13:36-38) \p \v 31 “Saimon, Saimon, waringantin, Sadang igut i Anutu sib i untsianga i agam bida piriangꞌa rais nidzun sinungꞌ piriats. \v 32 Da bitsintaꞌ dzi yugin da Anutu i agu, Saimon, i agu anungꞌ tirida nanggam muarutsan rai u, da gubuꞌ u parima i ruam da warim rini urun da raim rusam.” \p \v 33 Da Petrus ini, “Nifutsarif, dzi tip ruangꞌ sib i ruta agu mpada karabus da mampan mpruꞌan da agu.” \p \v 34 Da Yisu ini arangan nan gan mungaꞌ, “Dzi nani da agu, tatariꞌ wasangꞌ kakarakan da pas wasaꞌ nasangꞌ u tungꞌa i dzi sangꞌa iruꞌ da bits sib raiyi.” \p \v 35 Da Yisu igut i ribarangan, “Gubuꞌ dzi tanginda agam fada ruta moni da tayap da faga gangkang maꞌan, da agam isau ruam i nam fain, ma imaꞌ?” \p Da ribarangan ini, “Imaꞌ.” \p \v 36 Arangan ini da ribarangan, “Da aruani da bida manga moni gan da tayapan rumingꞌan, da nayu nampruꞌ. Da bida manga bainatan maꞌan da narim ngarukui gan i suba bainat mangan. \v 37 Nan profet akaran mungꞌ ini ibiani, ‘Ribarangan itsanga arangan ibi garam maisan.’\x - \xo 22:37 \xt Ais 53:12; Mk 15:28\x* Dzi nani da agam, nan akaran ugu bungꞌ asu nidzun nayab i dzi. Hai, nan akaran yaba i dzi mungꞌ ugu ibawaꞌ i suda nidzun.” \p \v 38 Da ribarangan ini, “Nifutsarif, watsangan bainat iruꞌ ani.” \p Da Yisu ini, “Nan isangꞌ.” \s1 Yisu Iyugin Imingꞌ Mamai Oliv \r (Matiu 26:36-46; Markus 14:32-42) \p \v 39 Da Yisu ifa Mamai Oliv ibi Arangan tida fada gin ugu, da gan riban yatsungꞌ gin. \v 40 Gubuꞌ waꞌa mumai igi da ini da ribarangan, “Agam wayugin da Anutu i agam anungꞌ ruaꞌa i nam intsaꞌan.” \v 41 Da Yisu iyung pas angu ifa sinungꞌ ribarangan isangꞌ ampap garam tapuda tauf da faruwaꞌa gin da ifa idzaꞌ faga gudzun iruꞌ da iyugin, \v 42 “Ramangꞌ, bida u maram furan da wayu barabin dzi ntafa gin ani sinungꞌ dzi, da bitsintaꞌ anungꞌ atsungꞌa dzi marangꞌ furan gaꞌ u. Wanang wabi u maram furan.”\x - \xo 22:42 \xt Mt 26:39; Mk 14:35-36; Ywn 12:27\x* \v 43 Da angira gunungun mangan iwaꞌ da Arangan da irim rini urun rutin. \v 44 Yisu imingꞌ wasaꞌ i nam tsakia tsiraꞌ da iyugin ruta wangunggan santan da uwats uwats tsiraꞌ itituꞌ iruꞌ ibi biꞌ tituꞌa ruꞌa intap. \v 45 Gubuꞌ Yisu udagin sib da uriꞌa fadan da riban atsungꞌa gin, da itsanga tuas arangan gingꞌa marampruꞌ sib, i ribarangan irabub i barabin da igingꞌ, \v 46 da Arangan ini da tuas arangan, “Ibianungꞌ da agam igingꞌ? Wauriꞌ da wayugin da Anutu i agam anungꞌ ruaꞌa i nam intsaꞌan.” \s1 Impung Yisu \r (Matiu 26:47-56; Markus 14:43-50; Yowanis 18:3-11) \p \v 47 Gubuꞌ rungꞌ nida nan da garam utup fain iwaꞌ, da rib 12 igi gan mangan nida Yudas in imungꞌ i ribarangan. Arangan ifa su uts da Yisu i tsutsufa Arangan. \v 48 Da bitsintaꞌ Yisu ini da arangan, “Yudas, u ni rima Garam Narunggan fadan da rib ipiap banginggan i nam tsutsufan?” \p \v 49 Gubuꞌ rib ruta Yisu tsanganda nam nanga i waꞌan igi da ini, “Nifutsarif, aga isa ribarangan i bainat?” \v 50 Da ribarangan mangan itsapi garam pumuꞌa Anutu wain tsiraꞌ mamaꞌ guman mangan ringan bini rai. \p \v 51 Da bitsintaꞌ Yisu ini, “Nantsup! Anungꞌ nanga bida nigi u.” Da Arangan igif garam igi ringan da idaum. \v 52 Ida Yisu ini da garam pumuꞌa Anutu wain gudzun rusan da garam singaari mpada tayangꞌ Ungar Mararam gudzun rusan da garam gudzun bada i uda Arangan igi, “Mani dzi garam isa nam da wapa nam, ida agam iba inting da bainat da gai? \v 53 Gubuꞌ sib angu da dzi rut agam impa Ungar Mararam, da agam anungꞌ itsara bangim i dzi u. Da bitsintaꞌ agam gubuꞌ maran gam aruani da nam mimin nampanggan isu wain da aruani.” \s1 Petrus Itungꞌ Maran i Yisu \r (Matiu 26:57-58,69-75; Markus 14:53-54,66-72; Yowanis 18:16-18,25-27) \p \v 54 Ribarangan impung Arangan, da iyu Arangan ifa garam pumuꞌa Anutu wain tsiraꞌ ungaran. Da Petrus itangin tap yatsungꞌ ribarangan. \v 55 Da gubuꞌ ribarangan arungꞌa dzaf mingꞌa ungar manaꞌ igi da mpada wafiꞌan, da Petrus impa impruꞌ da ribarangan. \v 56 Da sagat gum mangan itsanga arangan mpada dzaf bururung arida gin igi da intrung maran i arangan da ini, “Garam arigi binigi irut Yisu.” \p \v 57 Da bitsintaꞌ Petrus itungꞌ gin, da ini ibiani, “Sagat, dzi anungꞌ isruꞌ i arangan.” \p \v 58 Pas angu da garam mangan itip itsanga arangan da ini, “Agu binigi, ribarangan gan mangan agu.” \p Da Petrus ini, “Garam ai, anungꞌ dzi u.” \p \v 59 Gubuꞌ maran manga yusa ruan sib da garam mangan itip ini nan rururungan, “Nan nidzun, garam aruani irut arangan, i arangan garam Galili ibinigi.” \p \v 60 Da bitsintaꞌ Petrus ini, “Garam ai, dzi anungꞌ isruꞌ i nan u nidan igi u!” Gubuꞌ arangan rung nida nan igi da tatariꞌ ikakarak. \v 61 Da Nifutsarif itaning da intrung maran i Petrus, da Petrus maran ifur nan Nifutsarif nidan, “Aruani da u bungꞌ atungꞌ maram i dzi nasangꞌ iruꞌ da bits, raiyi da tatariꞌ namus kakarakan.” \v 62 Da Petrus iwaꞌ sinungꞌ mumai igi da irang ruta wangu barabin tsiraꞌ bingan. \s1 Garam Muntida Tayangꞌ Irim Umpur i Yisu \r (Matiu 26:67-68; Markus 14:65) \p \v 63 Da garam muntida tayangꞌ Yisu irim umpur i Arangan da yis Arangan maisan angu. \v 64 Da ribarangan ipatiꞌ Yisu maran sib da igut i Arangan, “Bida u profet, da wani, manga is agu?” \v 65 Da ribarangan ini nan nifun maisan ampi bingan iyab i Arangan. \s1 Yisu Imunti Garam Gudzun Yuda Maran \r (Matiu 26:59-66; Markus 14:55-64; Yowanis 18:19-24) \p \v 66 Gubuꞌ pisan da tataꞌ, da garam gudzun ruas da garam pumuꞌa Anutu wain gudzun rusan da garam gudzupuꞌ i nan faidagin impruꞌ ruan ibi utup tipa nan, faringꞌa bida Sanhidrin gin. Da iyu Yisu iba munti ribarangan maran.\x - \xo 22:66 \xt Mt 26:59; Mk 14:55; 15:1,43; Lk 23:50; Ywn 11:47; Ap 4:5,15; 5:21,27,34,41; 6:12,15; 22:30; 23:1,6,15,20,28; 24:20\x* \v 67 Da ribarangan ini, “Bida u Kristus, Garam Anutu ragadan, da wani da agai.” \p Da bitsintaꞌ Arangan ini da ribarangan, “Bida dzi nidan da agam, da agam wasangꞌ i muarutsan, \v 68 da bida dzi rima nan guta gin fain biaꞌan da agam, da agam wasangꞌ nida mungaꞌ. \v 69 Da bitsintaꞌ aruani da fadan, da Garam Narunggan bungꞌ ampa Anutu Nampang Wain banginggan bini.”\x - \xo 22:69 \xt Mt 26:64; Mk 14:62; 16:19; Ap 2:33; 5:31; 7:55,56\x* \p \v 70 Da ribarangan igutin, “Da Anutu Narunggan agu?” \p Ida Arangan ini, “Agam runggam ini ibi dzi Arangan ani.” \p \v 71 Ida ribarangan ini, “Agi anungꞌ rungꞌ rima udzungꞌ i rib fain i nida nan yaba i arangan u. Agi runggangꞌ iringant i nan asub imingꞌ arangan nifunggan rururungan sib.” \c 23 \s1 Yisu Imunti Pilatus da Herot Maran \r (Matiu 27:1-2,11-26; Markus 15:1-15; Yowanis 18:28—19:16) \p \v 1 Ida garam utup tsiraꞌ igi yuriꞌ da iyu Arangan ifan da Pilatus, Rom gabman gan tsiraꞌ mpada tayangꞌ intap Yudia. \v 2 Da ribarangan idzaꞌ nan i Yisu da ini, “Aga tsanga garam arani iyu agi ampanggangꞌ ifa asub. Arangan ini i ribarangan anungꞌ rima takis fadan da Kaisar, da ini runggan Kristus, Garam Anutu ragadan, da king.” \p \v 3 Ibinigi da Pilatus igut i Yisu ibiani, “Agu Yuda king gan, a?”\x - \xo 23:3 \xt Mt 27:11; Mk 15:2; Ywn 18:33,37\x* \p Da Yisu ini, “U runggam ini.” \p \v 4 Ida Pilatus ini wasi da garam pumuꞌa Anutu wain gudzun rusan da garam santan igi ibiani, “Dzi sau garam ani asuban.” \p \v 5 Da bitsintaꞌ ribigi rungꞌ irim udzungꞌ da ini, “Arangan nan gan fisa gin mingꞌa Yudia gampan santan iraꞌ i garam wangun i suda ufuai da Rom gabman gan. Arangan iraꞌ gin imingꞌ Galili da ibawaꞌ ani.” \p \v 6 Pilatus iringant i nan igi da igutin, “Garam igi garam Galili, ma?” \v 7 Gubuꞌ arangan sruꞌa gin bida Yisu garam Galili da mpada warangꞌ i Herot nanggan mpada tayangꞌ gin, da itangin Arangan ifan da Herot, i Herot impa Yerusalem da gubuꞌ arigi. \p \v 8 Gubuꞌ Herot tsanganda Yisu da nugun inuf wasi gin, i gubuꞌ guntiꞌ bingan da arangan ini tsanganda Arangan. I wain, Herot iringant i Yisu sisingꞌ gan da ini tsanganda Arangan nanga nam maran mangan. \v 9 Herot irim nan guta gin ampi bingan ifan da Yisu, da bitsintaꞌ Yisu anungꞌ ini nan mungaꞌ da arangan u. \v 10 Da garam pumuꞌa Anutu wain gudzun rusan da garam gudzupuꞌ i nan faidagin rungꞌ muntida nigi isu gudzu uris i nan ampi bingan dzura yaba i Arangan. \v 11 Ida Herot da garaman singaari irim umpur i Yisu da igira Arangan i ngarukui bini bida king ruas gan, da itip itangin Arangan ifa da Pilatus.\x - \xo 23:11 \xt Mt 27:27-31; Mk 15:16-20; Ywn 19:2-3\x* \v 12 Da gubuꞌ arigi angu da Herot da Pilatus isu rinun i ruan, i mungꞌ da ribarangan irim ipiap i ruan. \p \v 13 Pilatus inuꞌ garam pumuꞌa Anutu wain tsiraꞌ da garam gudzun da garam santan impruꞌ, \v 14 da ini da ribarangan, “Agam ini garam arani garam mungꞌa i garam i sanab asub, da agam iyu iba da dzi. Da bitsintaꞌ dzi yintsaꞌ arangan i nan guta gin imingꞌ agam maranggam, da dzi wawaꞌ da asub mangan ibi agam nidan. \v 15 Herot ibinigi isau da itip itangin iba da agi, da waringantin, arangan wanang asub mangan i mampan u. \v 16 Ibinigi da bungꞌ aripi arangan da dzi natangin arangan nafan.” \v 17 \f + \fr 23:17 \ft Nan bida ani imingꞌ papiar ratar fain: ‘Waꞌa udzuf santan da waꞌa nam gadan tsiraꞌ igi da arangan sanaban rumingꞌ i uda garam bitsintaꞌ sinungꞌ karabus da tanginda fadan da ribarangan.’\f* \p \v 18 Da bitsintaꞌ garam santan igu ruan nuꞌan bida ani, “Wais garam arigi funub da watangin Barabas naba da agai.” \v 19 (Barabas impa karabus i nanggan ruta gabman isa ruan mingꞌa gamp tsiraꞌ igi da isa garam funub.)\x - \xo 23:19 \xt Mt 27:16-21; Mk 15:7-11; Ywn 18:39-40\x* \v 20 Pilatus ini tanginda Yisu fadan, ibinigi da itip igut i ribarangan. \p \v 21 Da bitsintaꞌ ribarangan rungꞌ inuꞌ ibiani, “Wais arangan nayab gai! Wais arangan nayab gai!” \p \v 22 Pilatus itip ini nan da ribarangan isu iruꞌ da bits ibiani, “I wain idzuwai? Da garam ani inang asub idzuwai? Dzi wawaꞌ da arangan asuban mangan i mampa gin u. Ibinigi da bungꞌ aripi arangan da dzi natangin arangan nafan.” \p \v 23 Da bitsintaꞌ ribarangan iyaiꞌ da inuꞌ tsiraꞌ bingan irim udzungꞌ i isa Yisu yaba gai mpara i ruan. Da ribarangan nan gan yaiꞌan irasu Pilatus nan gan.\x - \xo 23:23 \xt Mt 27:22-23; Mk 15:12-14; Ywn 19:6,14-15\x* \v 24 Ibinigi da Pilatus yatsungꞌ ribarangan nan gan. \v 25 Da arangan itangin Barabas, garam mpada karabus i nanggan ruta gabman isa ruan da isa garam funub, iwaꞌ ibi ribarangan nidan. Da itangin Yisu ifa garam singaari banginggan yatsungꞌ ribarangan maran furan gan.\x - \xo 23:25 \xt Mt 27:26; Mk 15:15; Ywn 19:16\x* \s1 Idintip Yisu Iyab Gai Mpara i Ruan \r (Matiu 27:32-44; Markus 15:21-32; Yowanis 19:16-27) \p \v 26 Gubuꞌ ribarangan uda Yisu fadan, da garam singaari impung Saimon garam Sairini bungꞌ bada gamp tsiraꞌ igi. Da yusu arangan i buaringꞌa Yisu gai mpara i ruan gan atsungꞌa Yisu. \v 27 Da garam utup tsiraꞌ bingan yatsungꞌ Arangan, impruꞌ da sagat rangan. \v 28 Yisu itaning da ini da ribarangan ibiani, “Sagat Yerusalem, agam anungꞌ ranga i dzi; agam warang i runggam da narum rusam. \v 29 I bungꞌ awaꞌ gubuꞌ mangan da agam bungꞌ ani nan nabiani, ‘Sagat yami, mamida rima narun, da mamida rima sisun da mamaꞌ narun, ribarangan nugun natsiaꞌ.’ \v 30 Da garam bungꞌ ani da mamai nabiani, ‘Wagruꞌ ruam ragun i agai,’ da bungꞌ ani da mamai yun, ‘Wabuafir aga sib.’ \v 31 I bida garam nanga bida ani da gai pisia da bu bida anungꞌ da gai maringꞌ?”\f + \fr 23:31 \fq gai pisia...gai maringꞌ — \ft Yisu iram runggan, garam asub maꞌan, da gai pisia, da iram garam asub da gai maringꞌ. Bida garam nanga nam maisan bida nigi da garam asub maꞌan, da bungꞌ anang nam maisan nayus da garam asub.\f* \p \v 32 Da iyu garam maisan iruꞌ impruꞌ da Arangan ifa i isa funub yaba gai. \v 33 Gubuꞌ ribarangan fawaꞌa mumai nida Gudzu Urun,\x - \xo 23:33 \xt Mt 27:33; Mk 15:22; Ywn 19:17\x* da idintip Arangan iyab gai mpara i ruan, impruꞌ da garam maisan ugu, mangan i bangin bini da mangan i bangin yas.\x - \xo 23:33 \xt Mt 27:38; Mk 15:27; Ywn 19:18\x* \v 34 Da Yisu ini, “Ramangꞌ, wasiat ribarangan nanggan maisan rai, i tuas arangan wasruꞌ i nam idzuwai ribarangan nangan.” Da garam singaari yantungꞌ rarub i Arangan ngarukui gan da ifab i ruan.\x - \xo 23:34 \xt Yon 1:7; Mt 27:35; Mk 15:24; Lk 1:8-9; Ywn 19:24; Ap 1:26\x* \v 35 Da garam santan rung muntida raraban, da garam gudzun ipus mun da irim umpur in da ini, “Arangan irim garam fain sib, da arangan narim runggan sib, bida arangan Kristus aru Anutu ragadan.” \v 36 Garam singaari ibinigi irim umpur in da irim wain gurun giriripan da Arangan.\x - \xo 23:36 \xt Mt 27:48-49; Mk 15:36; Ywn 19:29\x* \v 37 Da ini, “Bida garam Yuda king gan agu, da warim runggam sib.” \v 38 Da nan akaran mingꞌa wagungꞌ i Arangan ini ibiani, “Nani garam Yuda King gan.” \p \v 39 Garam maisan tupriꞌan nigi mangan ini nan asub i Yisu ibiani, “Agu Kristus, Garam Anutu ragadan, a? Warim runggam sib da warim agai sib nampruꞌ nabinigi!” \p \v 40 Da bitsintaꞌ garam maisan mangan igi impiꞌ mangan igi da ini, “U yu barabin isangꞌ garam ani gan udan, da u rat i Anutu pas, ma? \v 41 Agi yu barabin ani isangꞌ agi asubangꞌ nangan rururungan, da bitsintaꞌ garam ani anungꞌ inang asub mangan u.” \v 42 Ida arangan ini, “Yisu, maram wafur dzi da gubuꞌ u suda king.” \p \v 43 Da Yisu ini nan mungaꞌ ibiani, “Dzi nani nan nidzun da agu, gubuꞌ aruani da agu bungꞌ arut dzi nampai Paradis, gamp bini mpada nugun nufan.” \s1 Yisu Nanggan Mampan \r (Matiu 27:45-56; Markus 15:33-41; Yowanis 19:28-30) \p \v 44-45 Gubuꞌ maran ibawaꞌ ibi gubuꞌ muntida wasaꞌ, da gubuꞌ anungꞌ ipuꞌ yari, da nam mimin tsiraꞌ ibuafir intap santan sib isangꞌ 3 kilok nam nufan. Da bruꞌ tsiraꞌ mingꞌa Ungar Mararam wasaꞌ igari ruan farab isu iruꞌrun.\f + \fr 23:44-45 \fq Da bruꞌ tsiraꞌ mingꞌa Ungar Mararam wasaꞌ igari ruan farab isu iruꞌrun — \ft Bruꞌ tsiraꞌ igi imingꞌ wasaꞌ i Mumai Mararam da Mararam Nidzun. Garam Yuda santan maran ifur Mumai Mararam Nidzun igi isu Anutu mumai gan mpada gin mingꞌa intap ani (Kisim Bek 26:31-33). Garam pumuꞌa Anutu wain tsiraꞌ angu isangꞌ atangꞌa Mumai Mararam Nidzun igi gubuꞌ bitsintaꞌ bitsintaꞌ angu da udzuf santan. Da iyu garam Yuda maranggan da irim biꞌ isu dangki ifan da Anutu i siata ribarangan nanggan maisan rai (Wok Pris 16:15-16). Gubuꞌ Yisu mampan da isu dangki ifan da Anutu i siata agi nanggangꞌ maisan rai. Da aruani garam pumuꞌa Anutu guman tsarada nam da rima dangki fadan da Anutu intsup sib. Gubuꞌ bruꞌ tsiraꞌ garida ruan da isantingꞌ wasi ibi nam mangan ruwamingꞌ wasaꞌ sib i garam gar da Anutu u. Aruani da garam muarutsan santan isangꞌ fada rururungan angu da Anutu (wafaris \xt Hi 6:19-20; 9:1-15; 10:19-22; Ef 2:18; 3:12).\f* \v 46 Da Yisu inuꞌ nifun tsiraꞌ ibiani, “Ramangꞌ, dzi rim ganunggangꞌ ibiaꞌ u banginggam.” Gubuꞌ Arangan nida bida nigi sib da imamp.\x - \xo 23:46 \xt Mt 27:50; Mk 15:37; Ywn 19:30\x* \p \v 47 Gubuꞌ garam singaari gudzunggan tsanganda nam waꞌan igi, da arangan itsarif Anutu da ini, “Nan nidzun bingan, garam ani garam rururungan nidzun bingan.” \v 48 Rib santan waꞌa i furisan igi, gubuꞌ tsanganda nam igi waꞌa bida nigi, da itsiats nugun ruta nam gaiban tsiraꞌ bingan ifa gampan. \v 49 Da bitsintaꞌ rib aru sruꞌa i Yisu, mpruꞌan da sagat fain atsungꞌa gin mingꞌa Galili badan ugu, imunti ruguntiꞌ da irarab sib.\x - \xo 23:49 \xt Mt 27:55-56; Mk 15:40-41; Ywn 19:25\x* \s1 Idzufungꞌ Yisu \r (Matiu 27:57-61; Markus 15:42-47; Yowanis 19:38-42) \p \v 50 Da garam mangan binganggan Yosef, arangan garam bini da rururungan. Arangan Yuda garam gudzunggan manga mingꞌa wasaꞌ i utup nan tipan,\x - \xo 23:50 \xt Mt 26:59; Mk 14:55; 15:1,43; Lk 22:66; Ywn 3:1; 7:50; 11:47; 19:38-42; Ap 4:5,15; 5:21,27,34,41; 6:12,15; 22:30; 23:1,6,15,20,28; 24:20\x* \v 51 da bitsintaꞌ arangan anungꞌ yatangꞌ warangꞌ i ribarangan uwayantan rantsan da sanaban nangan. Arangan gampan wain Arimatia mingꞌa Yudia, da impa ifangꞌ i Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman. \v 52 Arangan ifa da Pilatus da igutin i uda Yisu rini uriatsan.\x - \xo 23:52 \xt Mt 27:57-58; Mk 15:43-45; Ywn 19:38\x* \v 53 Da arangan iyu iruꞌ da ipatiꞌ sib i bruꞌ sap da irim yatangꞌ tauf bampun mamida rima manga gin.\x - \xo 23:53 \xt Mt 27:59-60; Mk 15:46; Lk 23:53\x* \v 54 Nigi gubuꞌ tipa ruan;\x - \xo 23:54 \xt Mk 15:42; Ywn 19:42\x* nam inuf sib da gubuꞌ Sabat inang i waꞌan. \p \v 55 Da sagat ruas ruta Yisu mingꞌa Galili badan ugu yatsungꞌ Yosef da itsanga tauf bampun da irim Arangan rini uriatsan ibianungꞌ. \v 56 Ida tuas arangan itip ifan da itip nam rini gaunt bini i rima i Yisu rini uriatsan. Da bitsintaꞌ impa asap da gubuꞌ Sabat yatsungꞌ nan faidagin. \c 24 \s1 Yisu Tipa Muntida Marataꞌ \r (Matiu 28:1-8; Markus 16:1-8; Yowanis 20:1-10) \p \v 1 Gubuꞌ miamun Suntai tataꞌ maratait, da sagat sagat iyu nam rini gaunt tipa ruan gin sib ifa tauf bampun. \v 2 Ribarangan itsangan ibi tauf tsiraꞌ tsunginda tauf bampun gin ugu anungꞌ rumingꞌ u. Irimpingꞌ gin sib iwaꞌ manaꞌ.\x - \xo 24:2 \xt Mt 28:2; Mk 16:4; Ywn 20:1\x* \v 3 Da gubuꞌ ribarangan atangꞌa fadan da isau Nifutsarif Yisu rini uriatsan. \v 4 Da ribarangan maran rung fura nan yusa yaba i nam igi, da sung angu garam iruꞌ ngarukui gan dzadzaniangan imunti impruꞌ da ribarangan. \v 5 Da sagat igi irat da itauf maran iruꞌ intap. Da garam iruꞌ igi ini da ribarangan ibiani, “Ibianungꞌ da agam isau garam marantaꞌan imingꞌ garam mampan gampan? \v 6 Arangan anungꞌ impai ani u; Arangan imunti marataꞌ sib! Agam maram wafur nan Arangan nidan da agam, da gubuꞌ rungꞌ ruta agam mpada mingꞌa Galili ugu: \v 7 ‘Bungꞌ atangin Garam Narunggan nafa garam asub banginggan, da nais Arangan nayab gai mpara i ruan, da gubuꞌ suda iruꞌ da bits da bungꞌ atip namunti marataꞌ.’” \v 8 Ida ribarangan maran ifur Yisu nan gan nidan. \p \v 9 Gubuꞌ ribarangan tipa bada sinungꞌ tauf bampun, da ifis i nam santan waꞌa mingꞌa nigi da rib 11 ugu impruꞌ da rib fain. \v 10 Sagat ruas nida nan da aposel ruas igi ibiani: Maria Magadala, Yowana, da Maria Dzems rinanggan, da sagat fain ruta ribarangan. \v 11 Da bitsintaꞌ ribigi itsanga nan sagat sagat nidan igi ibi nan brabruꞌan, da anungꞌ imuaruts ribarangan u.\x - \xo 24:11 \xt Mk 16:10-11; Ywn 20:18\x* \v 12 Da bitsintaꞌ Petrus yuriꞌ iyab da irunt ifa tauf bampun. Da idzuangꞌ iruꞌ da yarangꞌ yatangꞌ da itsanga bruꞌ maragamp utaꞌ runggan rungꞌ ufuma ruan. Da arangan itip ifa gan arun ruta maran furan ampi bingan i nam waꞌan igi.\x - \xo 24:12 \xt Ywn 20:4-5\x* \s1 Yisu Isantingꞌ Runggan Imingꞌ Sanab Fada Imaus \r (Markus 16:12-13) \p \v 13 Gubuꞌ arigi da Yisu garaman atsungꞌa gin iruꞌ iyung ifa gamp nida Imaus imingꞌ rungꞌ guntiꞌ i Yerusalem isangꞌ 7 mail. \v 14 Tuas arangan ini nan da ruan ifa iba i nam santan waꞌan mingꞌa nigi. \v 15 Gubuꞌ rungꞌ nida nan da ruan, da Yisu runggan ibawaꞌ da iyung impruꞌ da tuas arangan. \v 16 Da bitsintaꞌ Anutu inang da ribarangan wafaringꞌ Arangan u. \v 17 Da Arangan igut i ribarangan, “Agam ifis i nan idzuwai igi da yudzungꞌ da ruam iyus in imingꞌ sanab?” \p Da tuas arangan imunti untras ruta maran gagaingꞌan. \v 18 Ribarangan mangan nida Kerofas in igut i Arangan, “Mani u runtaꞌ angu imingꞌ wasaꞌ i rib bada Yerusalem da agu anungꞌ isruꞌ i nam idzuwai waꞌan da gubuꞌ iruꞌ fada sib ugu?” \p \v 19 Da Yisu ini, “Nam idzuwai igi?” \p Da ribarangan ini, “Nam idzuwai waꞌan da Yisu, garam Nasaret, Arangan profet da ini nan da inang nam maran mangan ruta nampang imingꞌ Anutu da garam gar santan maranggan. \v 20-21 Da aga rim marangꞌ i Arangan aru nigi iba i uda garam Israil sinungꞌ gabman Rom banginggan. Da bitsintaꞌ garam pumuꞌa Anutu wain gudzun rusan da aga garam gudzunggangꞌ impung Arangan, da itangin ifa gabman Rom banginggan da ini Arangan mampan da yis iyab gai mpara i ruan. Da gubuꞌ iruꞌ da bits ifa sib i nam igi. \v 22 Da nan fain ibiani, aga sagat rusangꞌ fain inang aga runt fafun ibiani, tataꞌ maratait aruani da ifa tauf bampun \v 23 da isau Aranga rini uriatsan, da itip iba da ini da agai i ribarangan itsanga angira iruꞌrun, da angira ini, ‘Arangan imunti marataꞌ sib.’ \v 24 Da aga gangꞌ fain ifa tauf bampun da itsanga nam ibi sagat ruas nidan, da anungꞌ itsanga Arangan u.” \p \v 25 Ida Yisu ini da ribarangan, “Agam uwayantam imaꞌ da agam wangum ibabampaf da anungꞌ imuaruts nan profet nidan ugu! \v 26 Ibianungꞌ? Mani agam wasruꞌ gin ibi Kristus, Garam Anutu ragadan, nayu barabin ani sib raiyi da namus fada mumai gan tsarifan da uda bingan tsiraꞌ gin?” \v 27 Da Yisu idziwar i ribarangan i nan miamun santan Moses da profet ruas akara yaba i Arangan ugu. \p \v 28 Gubuꞌ ribarangan fa suda uts gamp fada gin igi da Yisu irib inang ibi rungꞌ fadan. \v 29 Da bitsintaꞌ ribarangan igaib runggan da irim udzungꞌ rutin, da ini, “Nam inuf wasi da gubuꞌ maran intsup, da warut aga nampai.” Ibinigi da Arangan yatangꞌ ifan i ruta ribarangan mpadan. \v 30 Gubuꞌ Arangan ruta ribarangan mpada i gada nam, da Arangan iyu bret da ifinti da ibrang da irim da ribarangan. \v 31 Ida rib iruꞌ igi maran intap ruan da isruꞌ i Arangan, da Yisu intsup utaꞌ angu imingꞌ ribarangan maran. \v 32 Tuas arangan ini nan da ruan ibiani, “Agi wangunggangꞌ iparatat i nan da gubuꞌ aru Arangan ruta agi nida nan da dziwara i nan akaran da agi mingꞌa sanab ugu!” \p \v 33 Da gubuꞌ maran arigi da tuas aranga yuriꞌ sung angu da itip ifa Yerusalem da iwaꞌ da rib 11 ruta rib fain mpruꞌa ruan igi. \v 34 Da ribigi ini da rib iruꞌ igi, “Nigi nan nidzun bingan, Nifutsarif imunti marataꞌ sib da iwaꞌ da Petrus.” \v 35 Ida rib iruꞌ igi ifis i nam idzuwai waꞌan da ribarangan mingꞌa sanab, da sruꞌa i Yisu da gubuꞌ aru Arangan branga bret. \s1 Yisu Isantingꞌ Runggan Wasi da Riban Atsungꞌa Gin \r (Matiu 28:16-20; Markus 16:14-18; Yowanis 20:19-23) \p \v 36 Gubuꞌ ribarangan rungꞌ nidan nan igi da ruan, da Yisu runggan iwaꞌ imunti wasaꞌ i ribarangan, da ini, “Nan nufan narut agam.”\x - \xo 24:36 \xt Ywn 20:19\x* \v 37 Ribarangan santan irunt fafun da irat, i maran ifur ibi itsanga garam ganun. \v 38 Da Arangan ini da ribarangan, “Ibianungꞌ da agam irat da uwayant isu iruꞌ i nam agam tsangandan? \v 39 Watsangan dzi bangingꞌ da dzi fagangꞌ, i dzi arangan ani! Warim bangim i dzi da watsangan. Garam ganun anungꞌ isu nidzun da urungun ibi dzi aru agam tsangandan ani u.” \p \v 40 Gubuꞌ Arangan nida nan igi da isantingꞌ bangin da fagan da ribarangan.\x - \xo 24:40 \xt Ywn 20:20\x* \v 41 Da ribarangan ruwamuaruts i wain nam nugun tsiaꞌan da maran fura nan isisungꞌ ribarangan, da Arangan igut in, “Agam nam gadan gam fain rumingꞌ i gadan?” \v 42 Da ribarangan irim yafas taidan mangan da Arangan, \v 43 da Arangan iyu da igan imingꞌ ribarangan maranggan. \p \v 44 Da Arangan ini da ribarangan, “Gubuꞌ dzi ruta agam mpadan ugu da dzi ni nan sib da agam: Nan sib angu akara yaba i dzi mingꞌa Moses nan gan faidagin da profet ruas da Mint Tsarifa Anutu Gin ugu nasu nidzun.” \v 45 Ida Arangan itus muantsi i ribarangan uwayantan i ribarangan sruꞌa i nan akaran wainggan. \v 46 Da ini da ribarangan, “Yakar nan ibiani, Kristus bungꞌ awaꞌ da nam tsakia da namamp, da gubuꞌ suda iruꞌ da bits, da namunti marataꞌ. \v 47 Da garam bungꞌ afis i Arangan bingangan nafan da garam utup santan, i garam parima i ruan, da Anutu siata i nanggan maisan rai. Bungꞌ ais fagan gin namingꞌ Yerusalem da nafan. \v 48 Agam wafis i nam santan agam tsangandan. \v 49 Waringantin, dzi bungꞌ atangin Arangan aru Ramangꞌ ragadan naba, da bitsintaꞌ agam wampai Yerusalem ani nasangꞌ nampang wagungꞌ yantsanga agam.”\x - \xo 24:49 \xt Mt 28:18-20; Mk 16:15-18; Ywn 20:22-23; Ap 1:7-8\x* \s1 Yisu Iyab Gunungun \r (Markus 16:19-20; Aposel 1:9-11) \p \v 50 Da Yisu imungꞌ i riban atsungꞌa gin iwaꞌ ifa Betani da iraꞌ i bangin da ifinti ribarangan. \v 51 Gubuꞌ rungꞌ fintida ribarangan, da Anutu iyu Arangan sinungꞌ ribigi iyab gunungun. \v 52 Da ribarangan idzaꞌ fagan da itsarif Arangan da itip ifa Yerusalem ruta nugun tsiaꞌan tsiraꞌ. \v 53 Da gubuꞌ santan da ribarangan ifa Ungar Mararam da irim runggan santan i tsarifa Anutu.