\id JHN - Adzera Bible \h Yowanis \toc1 Yowanis Sisingꞌ Bini Gan Kakaran \toc2 Yowanis \toc3 Ywn \mt1 Yowanis \mt2 Sisingꞌ Bini Gan Kakaran \c 1 \s1 Nan Maran Taꞌan Isu Garam Gar \p \v 1 Miamun bingan da Nan imingꞌ mungꞌ. Da Nan igi irut Anutu. Da Nan arangan Anutu. \v 2 Da Arangan irut Anutu impai miamun bingan. \v 3 I Arangan angu da Anutu itangin nam sib angu, da Anutu watangin nam mangan tangindan ugu sinungꞌ Arangan u. \v 4 Da Arangan isu nam maran taꞌan wainggan, da nam maran taꞌan igi irim nam puatsadan da garam gar. \v 5 Da nam puatsadan igi yari imingꞌ nam mimin wasaꞌ, da nam mimin warasu u.\f + \fr 1:5 \fq nam mimin warasu u — \ft Da garam mararuru fain maran ifur nan ani wainggan ibiani, ‘nam mimin wadzidziwan gin u.’\f* \p \v 6 Da Anutu itangin garam mangan iba, arangan binganggan Yowanis. \v 7 Arangan iba i nida nam puatsadan igi wainggan wasi, i rib santan angu muarutsan. \v 8 Arangan runggan wasu nam puatsadan igi u, imaꞌ. Arangan imungꞌ ba i kupisa nam puatsadan igi wainggan. \v 9 Da nam puatsadan nidzun aru arida wasi i garam santan iba intap. \p \v 10 I Arangan angu da Anutu itangin intap mungꞌ, da Arangan iba mpa intap, da bitsintaꞌ garam intap wasruꞌ i Arangan garam idzuwai igi u. \v 11 Arangan ibawaꞌ gan intapan sib, da bitsintaꞌ gan utupan wain igi anungꞌ yis yaring i Arangan da iyu iyab u. \v 12 Da bitsintaꞌ rib uda Arangan yaban da muarutsan, da Arangan inang da ribigi isu Anutu narun rusan. \v 13 Ribigi anungꞌ isu Anutu narun rusan i garam da sagat wangunggan uda ruan ma garam gar uwayantan ma biꞌ gan u, imaꞌ. Anutu runggan inang ribigi isu i narun rusan.\x - \xo 1:13 \xt 1Yn 2:29; 3:9; 4:7; 5:1,4,18\x* \p \v 14 Nan arangan isu garam gar da impa wasaꞌ i agai\f + \fr 1:14 \fq impa wasaꞌ i agai — \ft ma ‘Nan arangan isu garam gar da impa wasaꞌ i agi.’ Nan ani mingꞌa nifu nan Grik ibuafir wain iruꞌ — agai da agi.\f*. Da aga tsangan i nampanggan da binganggan tsiraꞌ isangꞌ Narun yampi bitsintaꞌ angu mingꞌa Raman gin badan. Da Arangan garam maraampi da nan nidzun wain. \v 15 Yowanis ini Arangan wasi da inuꞌ ibiani, “Garam arani garam aru dzi nidan ugu, ‘Garam atsungꞌa dzi ba isu miamun i dzi, i Arangan impa ratar bingan miamun, raiyi da dzi mus waꞌan.’” \v 16 I Arangan maraampi gan ntidan ntingan angu da ifinti agi santan i nam bini bini maiꞌ maiꞌ. \v 17 Anutu irim nan faidagin i Moses banginggan da maraampi da nan nidzun iwaꞌ imingꞌ Yisu Kristus gin. \v 18 Garam mangan anungꞌ iwarip itsanga Anutu u, imaꞌ. Narun yampi bitsintaꞌ aru runggan Anutu mpada uts da Raman, Arangan angu isantingꞌ Anutu wasi. \s1 Yowanis Ruruba Garam Ifis i Nan \r (Matiu 3:1-12; Markus 1:1-8; Lukas 3:1-20) \p \v 19 Nani Yowanis nan gan nida wasi da gubuꞌ garam Yuda garam gudzun gan mpada Yerusalem tanginda garam pumuꞌa Anutu da garam rima gum sib mingꞌa Ungar Mararam\f + \fr 1:19 \fq garam rima gum sib mingꞌa Ungar Mararam —\ft ma garam Liwai\f* fain fadan da Yowanis i guta gin i arangan wai. \v 20 Yowanis anungꞌ idzigin nan mangan u, imaꞌ. Iragi runggan dzidziwandan wasi angu da ribarangan ibiani, “Dzi wasu Kristus, Garam Anutu ragadan igi u.” \p \v 21 Da ribarangan itip igutin ibiani, “Da agu wai? Agu Eliya?” \p Da arangan ini binaꞌ, “Dzi wayu.” \p “Da mani agu profet aga rima marangꞌ gin ugu,\x - \xo 1:21 \xt Lo 18:15,18-19; Ywn 1:25\x* ma?” \p Da arangan ini, “Imaꞌ.” \p \v 22 “Da agu wai? Wani da agai, i aga fanida nan mungaꞌ da garam tanginda aga badan aga. U buni ibianungꞌ i runggam?” \p \v 23 Da Yowanis ini, “Dzi su nifun mangan nuꞌa mingꞌa nam manaꞌ dadauntan bida ani, ‘Watip Nifutsarif sanaban narururungꞌ,’ isangꞌ profet Aisaia nidan ugu.”\x - \xo 1:23 \xt Ais 40:3; Mt 3:3; Mk 1:3; Lk 3:4\x* \p \v 24 Da rib aru tanginda garam badan ugu da rib Farisai\f + \fr 1:24 \fq Farisai — \ft Rib Farisai igi da garam Yuda utupan tsiraꞌ mangan mpada tayangꞌ sanaban tsarifa Anutu. Da nan gan fisa gin ini garam Yuda atsungꞌa Moses Nanggan Faidagin mpruꞌa da tafan rusan uwayantan ugu rururungan angu. Ibinigi da ribarangan itsarif runggan da iraru rib mamida atsungꞌa ribarangan sanaban. Bingan Farisai igi wainggan ibi ‘rib mamida ruta rib fain mpruꞌa ruan.’\f* igi. \v 25 Da ribarangan itip igut i Yowanis ini binaꞌ, “Bida agu anungꞌ Kristus ma Eliya ma profet igi, da ibianungꞌ da agu rurub garam?” \p \v 26 Yowanis ini ribigi nan gan mungaꞌ ibiani, “Dzi rurub garam i mpui, da bitsintaꞌ garam mangan impa wasaꞌ i agam da agam wafaringꞌ u. \v 27 Arangan garam atsungꞌa dzi ba. Da dzi wadaum i piraꞌa fufuai i Arangan faga gangkang gan u.”\x - \xo 1:27 \xt Mt 3:11; Mk 1:7-8; Lk 3:16; Ap 1:5; 11:16; 13:25\x* \v 28 Nam santan igi iwaꞌ imingꞌ Betani imingꞌ mpui Yordan marafain gan mingꞌa gubuꞌ yaban, aru Yowanis ruruba garam gin ugu. \s1 Yisu, Anutu Dumpa Narun Gan \p \v 29 Maiꞌ mangan da Yowanis itsanga Yisu yunga badan da arangan, da ini binaꞌ, “Agam watsangan, Anutu Dumpa Narun gan aru siata garam intap nanggan maisan rai Arangan igi! \v 30 Garam arani garam aru dzi nidan ugu, ‘Garam atsungꞌa dzi ba isu miamun i dzi, i Arangan impa ratar bingan miamun, raiyi da dzi mus waꞌan.’ \v 31 Dzi runggangꞌ anungꞌ isruꞌ i Arangan garam arangan igi u, da bitsintaꞌ dzi ba rurub garam i mpui, i wainggan ibi kupisa Arangan wasi da garam Israil.” \v 32 Da Yowanis itip ini nan wasi ibiani, “Dzi tsanga Marapayam Mararam isu busir maran imingꞌ gunungun iruꞌ ibampa iyab i Arangan.\x - \xo 1:32 \xt Mt 3:16-17; Mk 1:10-11; Lk 3:21-22\x* \v 33 Dzi runggangꞌ anungꞌ isruꞌ i Arangan garam arangan igi u, da bitsintaꞌ Anutu aru tanginda dzi badan i ruruba garam i mpui ugu ini wasi da dzi ibiani, ‘Gubuꞌ u tsanganda garam aru Marapayam Mararam ruꞌa bampada yaba gin, da Arangan garam ruruba garam i Marapayam Mararam arigi.’ \v 34 Da dzi runggangꞌ itsangan sib da ini wasi da agam i Anutu Narunggan Arangan igi.” \s1 Yisu Riban Atsungꞌa Gin Miamun \p \v 35 Da tipa pisa maiꞌ mangan da Yowanis itip imunti nigi da riban atsungꞌa gin iruꞌrun imunti impruꞌ da arangan. \v 36 Da gubuꞌ arangan tsanganda Yisu bayunga fadan da ini ibiani, “Watsangan i! Anutu Dumpa Narun gan igi!” \v 37 Da Yowanis riban iruꞌ igi iringant i nan arangan nidan da yatsungꞌ Yisu. \v 38 Gubuꞌ Yisu taningꞌan da tsanganda rib iruꞌ igi atsungꞌa Arangan, da igutin ini binaꞌ, “Agam isau nam idzuwai?” \p Da rib iruꞌ igi ini Arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Rabai” (wainggan ibi ‘Kidungwaga’), “u mpa anungꞌ?” \p \v 39 Da Yisu ini, “Waba ntuaꞌ da agam bungꞌ atsangan.” Ibinigi da tuas arangan ifan da itsangan Yisu gan mpada gin. Da gubuꞌ arigi da tuas arangan irut Arangan impai, i gubuꞌ maran ibi 4 kilok nam nufan sib. \p \v 40 Garam iruꞌrun ringanta i Yowanis nan gan da atsungꞌa Yisu igi gan bits Andru, Saimon Petrus rainggan. \v 41 Gubuꞌ arangan tanginda Yisu rai da ifa rururungan da iwaꞌ da rainggan Saimon da ini rutin ibiani, “Aga tsanga Mesia sib wa.” (Bingan Mesia isangꞌ Kristus, da wainggan ibiani, ‘Garam Anutu ragadan’.) \v 42 Da Andru iyu rainggan ifan da Yisu. Yisu irarab arangan da ini binaꞌ, “Agu Saimon, Yowanis narunggan, da nafaringꞌ agu Sifas.” (Bingan Sifas isangꞌ bingan Petrus, da wainggan ibiani, ‘tauf’.) \s1 Yisu Inuꞌ Filip da Natanail \p \v 43 Maiꞌ mangan da Yisu maran ifur i fada intap Galili. Da Arangan ifawaꞌ da Filip da ini rutin ini binaꞌ, “Watsungꞌ dzi.” \v 44 Filip igi garam gamp Betsaida, Andru da Petrus gampan wain ibinigi. \v 45 Filip ifawaꞌ da Natanail da ini rutin ibiani, “Aga waꞌ da garam Moses kakara nan gin mungꞌ mingꞌa wasaꞌ i Nan Faidagin da profet ruas bida nigi kakara nan gin ugu. Arangan Yisu, garam Nasaret, Yosef narunggan.” \p \v 46 Natanail igutin, “Gamp Nasaret? Nam bini idzuwai igi isangꞌ i waꞌa nigi ba?” \p Da Filip ini, “Waba angu da watsangan.” \p \v 47 Gubuꞌ Yisu tsanganda Natanail yunga badan da ini ibiani i arangan, “Watsangan! Garam Israil nidzun mangan igi, nan umpur imaꞌ i gan wangunggan.” \p \v 48 Natanail igutin ini binaꞌ, “U busruꞌ i dzi ibianungꞌ?” \p Da Yisu ini, “Dzi tsanga agu mungꞌ gubuꞌ aru u mpada yaung gai fik warangꞌ, da Filip imus nuꞌa agu.” \p \v 49 Natanail ini nan mungaꞌ ini binaꞌ, “Rabai!\f + \fr 1:49 \fq Rabai! — \ft Nan Rabai wainggan ibi ‘Kidungwaga’.\f* Anutu Narunggan agu! Garam Israil King gan agu!” \p \v 50 Yisu ini da arangan ini binaꞌ, “Dzi ni da agu sib ibi dzi tsanga agu mpa yaung gai fik warangꞌ; u ringant i nan arigi angu da u muaruts? Agu bungꞌ atsanga nam tsiraꞌ bingan nayus nigi.” \v 51 Da Arangan itip ini, “Dzi nani nan nidzun bingan da agam, agam bungꞌ atsanga gunungun dagangan da Anutu angira gan yaban da ruꞌan i Garam Narunggan.” \c 2 \s1 Yisu Yitam i Mpui Isu Wain Gurun \p \v 1 Gubuꞌ iruꞌ fada sib da nam gadan bintsuda garam da sagat iwaꞌ gamp isiꞌ Kana mingꞌa Galili, da Yisu rinanggan impa nigi. \v 2 Da ribigi irim nan i Yisu da riban atsungꞌa gin i mpada wasaꞌ i nam gadan bintsuda gin igi mpruꞌan. \v 3 Da gubuꞌ wain gurun ntsupan da Yisu rinanggan ini da Arangan, “Ribani wain gurun gan intsup sib.” \p \v 4 Da Yisu ini rinanggan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Rinangꞌ, anungꞌ dzi nanggangꞌ mangan igi wayu. I dzi gubuꞌ gangꞌ anungꞌ iba warip iwaꞌ u.” \p \v 5 Da Arangan rinanggan ini da garam gum ruas igi ibiani, “Agam wanang nam idzuwai arangan nidan da agam i nangan.” \p \v 6 Mingꞌa ungar igi da gur tauf 6 ranguda mpui gin rungꞌ imingꞌ i finuꞌa i adzuꞌa bangin da nam fain gin atsungꞌa garam Yuda sanaban nanga wangunggan sapan i Anutu maranggan. Gur tauf igi bitsintaꞌ bitsintaꞌ isangꞌ ranguda mpui bida 100 lita gin. \v 7 Yisu ini da garam gum ruas ibiani, “Warangu mpui naruꞌ gur santan aga nasangꞌ bafungꞌan.” Ibinigi da tuas arangan irangu mpui i gur santan igi isangꞌ fungꞌa sib. \v 8 Da ini da tuas arangan ibiani, “Wafinuꞌ mpui ani pas da wayu wafan da garam suda wain i nam gadan bintsuda gin da naintsaꞌ.” Ribarangan inang ibi Yisu nidan. \p \v 9 Gubuꞌ garam wain igi intsaꞌa mpui suda wain gurun igi da anungꞌ isruꞌ i wain gurun igi iba imingꞌ anungꞌ. (Da garam gum ruas finuꞌa mpui igi sruꞌ gin.) Ibinigi da garam suda wain i nam gadan bintsudan igi inuꞌ garam uda finin igi ba \v 10 da ini rutin, “Garam santan rima ampi i wain gurun irim wain gurun ngiban bini isu miamun. Da gubuꞌ garam numa yusan da maran didiruntan da irim wain gurun mamida i ngiban. Da bitsintaꞌ u gantsi wain gurun ngiban bini ani isangꞌ u riman da aruani.” \p \v 11 Nigi nam maran mangan miamun Yisu nangan, da inang imingꞌ gamp Kana mingꞌa Galili. Arangan isantingꞌ nampanggan da riniurun gan wasi, da riban atsungꞌa gin imuaruts Arangan. \v 12 Da gubuꞌ nam bintsudan igi ntsupan da Yisu irut rinanggan da rain rusan da riban atsungꞌa gin iruꞌ gamp Kapenaum, da impai igi gubuꞌ fain. \s1 Yisu Idaru Garam Rantsa Nam Rai Sinungꞌ Ungar Mararam \p \v 13 Garam Yuda gubuꞌ gan tsiraꞌ mararam faringꞌa bida Angira Atupa Sib\f + \fr 2:13 \fq gubuꞌ gan tsiraꞌ mararam faringꞌa bida Angira Atupa Sib — \ft Gubuꞌ mararam igi da garam Yuda maran ifur gubuꞌ angira atupa garam Israil muantsi gan sib i anungꞌ isa mamaꞌ narun miamun funub u. Wafaris Kisim Bek gudzun 12.\f* nanga i waꞌan, da Yisu iyab Yerusalem. \v 14 Da mingꞌa Ungar Mararam ntiangꞌ gan wasaꞌ da Yisu itsanga garam rantsa makau, dumpa, da ngasabusir, da garam suba moni i moni mingꞌa intap fain badan rumpai. \v 15 Ibinigi da Arangan iyu bruꞌ da ifir impruꞌ ruan da idzibi ribigi da idaru rai sinungꞌ Ungar Mararam impruꞌ da dumpa da makau. Da yitam i garam suba moni igi tiriang gan da iyats i moni gan ararai.\x - \xo 2:15 \xt Mt 21:12; Mk 11:15; Lk 19:45\x* \v 16 Da impiꞌ rib rantsa ngasabusir da ini binaꞌ, “Wau nam santan igi nawaꞌ sinungꞌ mumai ani! Anungꞌ nanga dzi Ramanggangꞌ ungaran ani suda ungar rantsa nam in u!” \v 17 Gubuꞌ Arangan riban atsungꞌa gin tsangandan da ringantagin da maran ifur nan kakaran mingꞌa Anutu nan gan nida binaꞌ, “Dzi marangꞌ yari tsiraꞌ bingan angu i ungaram ibi dzaf iga imingꞌ dzi wangunggaꞌ wasaꞌ.”\x - \xo 2:17 \xt Mnt 69:9\x* \p \v 18 Da garam Yuda garam gudzun gan fain igut i Yisu ini binaꞌ, “U bungꞌ anang nam maran mangan idzuwai i santingꞌa bida Anutu irim nampang da agu i nanga nam bida nigi?” \p \v 19 Yisu itip ini ribarangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Watawaꞌ ungar mararam ani rai, da gubuꞌ iruꞌ da bits da dzi bungꞌ atip araꞌ gin.” \p \v 20 Da rib Yuda igi itip ini Arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Aꞌuꞌa! Ungar Mararam riman ani iyu udzuf guntiꞌ bingan isangꞌ 46 i rima sib. Da u ni tipa raꞌa gin da gubuꞌ iruꞌ da bits angu, a?” \v 21 Da bitsintaꞌ ungar mararam Yisu nidan igi ini iyab i rininggan. \v 22 Ibinigi da gubuꞌ Anutu raꞌa i Arangan sinungꞌ nam mampan, da riban atsungꞌa gin maran ifur nan Arangan nidan ugu. Da ribarangan imuaruts Anutu nan gan da nan santan Arangan nidan ugu. \p \v 23 Gubuꞌ Yisu mpada Yerusalem i gubuꞌ mararam tsiraꞌ faringꞌa bida Angira Atupa Sib, da rib ampi bingan itsanga nam maran mangan ampi bingan Yisu nangan mingꞌa nigi da imuaruts Arangan. \v 24 Da bitsintaꞌ Yisu wamuaruts ribigi u, i Arangan irarab garam santan ratar. \v 25 Da Arangan wamami ruan i garam mangan tipa nida garam gar wasi da Arangan u, imaꞌ, i Arangan runggan irarab garam gar wangunggan wasaꞌ sib. \c 3 \s1 Nikodimus Ifa Tsanga Yisu \p \v 1 Garam Farisai mangan binganggan Nikodimus, garam Yuda garam gudzunggan mangan.\x - \xo 3:1 \xt Mk 15:43; Lk 23:50; Ywn 7:50; 11:47; 19:39\x* \v 2 Da idziang mangan da arangan iba da Yisu da ini binaꞌ, “Rabai,\f + \fr 3:2 \fq Rabai — \ft Nan Rabai wainggan ibi ‘Kidungwaga’.\f* aga sruꞌ gin i Anutu itangin agu iba ibi kidungwaga. I bida Anutu mamida i ruta garam mangan, da garam arigi wasangꞌ i nanga nam maran mangan bida agu nangan igi u.” \p \v 3 Yisu ini arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Dzi nani nan nidzun bingan da agu, manga wasangꞌ tsanganda Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman bida mamida i tipa apingꞌa arangan suda faꞌ.”\f + \fr 3:3 \fq bida mamida tipa apingꞌa arangan suda faꞌ — \ft Mingꞌa nan Grik da nan ani wainggan mangan ibiani: ‘bida mamida apingꞌa arangan mingꞌa wagungꞌ suda faꞌ.’\f*\x - \xo 3:3 \xt Mt 18:3; Mk 10:15; Lk 18:17; Ywn 3:5,7; 1Pe 1:3,23\x* \p \v 4 Nikodimus itip igutin ini binaꞌ, “Amaꞌ! Nabutip napingꞌ garam fufidan nasu faꞌ nabianungꞌ? Isangꞌ aranga tipa atangꞌa rinan wangun wasaꞌ da tipa apingꞌa arangan, ma?” \p \v 5 Yisu itip ini da arangan ibiani, “Dzi nani nan nidzun bingan da agu, manga wasangꞌ atangꞌa Anutu nanggan mpada tayangꞌ gan garaman bida mamida apingꞌa arangan suda faꞌ i mpui da Marapayam Mararam. \v 6 Nam rini uriats riman da nigi rini uriats. Da nam Marapayam Mararam riman da nigi marapayam rima maran taꞌan. \v 7 Anungꞌ runta fafun i nan dzi nidan da agu bida, ‘Agam natip nasu faꞌ nabi mamaꞌ narun rinan apingꞌan.’ \v 8 Manis irunt isangꞌ gan fadagin da u ringant i gan ririringgan angu, da bitsintaꞌ u wasruꞌ i gan badagin ma gan fadagin u. Da iwaꞌ ibinigi angu i rib Marapayam Mararam rima suda faꞌ.” \p \v 9 Da Nikodimus igutin ini binaꞌ, “Nigi nabuwaꞌ nabianungꞌ?” \p \v 10 Yisu ini i gan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Agu garam Israil kidungwaga gan mangan, da ibianungꞌ da agu anungꞌ isruꞌ i nam bida ani? \v 11 Dzi nani nan nidzun bingan da agu, aga fis i nam aga tsangandan da sruꞌa gin da aga ni wasi da agam, da bitsintaꞌ agam wau nan aga nida wasi igi iyab u. \v 12 Dzi ragi nan da agam i nam intap, da bitsintaꞌ agam wamuaruts u. Da agam bungꞌ abumuaruts dzi nabianungꞌ bida dzi fisa i nam gunungun wasi da agam? \v 13 Garam mangan anungꞌ iwarip iyab gunungun u; imaꞌ, Garam Narunggan runtaꞌ angu aru mingꞌa gunungun ruꞌa ba. \v 14 Moses iraꞌ i mur maraganun tipa i ain bras iyab gai imingꞌ nam manaꞌ dadauntan, da nabinigi da naraꞌ i Garam Narunggan, \v 15 i rib santan aru muarutsa Arangan da bungꞌ awaꞌ da nam mpada ratar ntingan angu. \p \v 16 “I Anutu maran yari i garam intap i sanab bida ani: itangin Narun yampi bitsintaꞌ iba, i rib santan aru muarutsa Arangan da wasangꞌ i rima runggan rai u, da bitsintaꞌ bungꞌ awaꞌ da nam mpada ratar ntingan angu. \v 17 Anutu itangin Narunggan igi iba intap i anungꞌ raruda garam intap u, imaꞌ. Itangin iba i rima garam intap sib.\x - \xo 3:17 \xt Lk 19:10; 1Ti 1:15\x* \v 18 Nugu muarutsa Arangan da anungꞌ imunti nan rarudan wasaꞌ u, da nugu mamida i muarutsa Arangan da impa nam rarudan wasaꞌ sib, i arangan anungꞌ imuaruts Anutu Narun yampi bitsintaꞌ igi u. \v 19 Nan rarudan sanaban ibiani, Anutu nanggan puatsadan iba sib intap, da bitsintaꞌ garam intap maran yari i nam mimindan iyus nam puatsadan, i nanggan maisan nangan isu gudzu-fugun i ribarangan. \v 20 Garam musa nanga nam maisan ibugin nam puatsadan da wabasu uts rutin u, i arangan irat i nam puatsadan makupis i nanggan maisan wasi. \v 21 Da bitsintaꞌ garam atangꞌa warangꞌ i Anutu nan gan nidzun iba mpa nam puatsadan wasaꞌ, i garam santan tsanganda bida arangan inang nam i Anutu nampang gan.” \s1 Yowanis Ruruba Garam Itip Ini Yisu Wasi \p \v 22 Gubuꞌ fain ifa sib da Yisu irut riban atsungꞌa gin itangin gamp tsiraꞌ Yerusalem rai da ifa intap Yudia gampan isiꞌ fain. Da irut ribarangan impai igi da irurub ampan. \v 23 Yowanis ibinigi irurub garam imingꞌ gamp Ainon mingꞌa uts da gamp Salim, i mpui tsiraꞌ imingꞌ nigi. Da ampan ampi bingan imus iba rutin i arangan ruruba ribarangan. \v 24 I gubuꞌ arigi da Herot anungꞌ iwarip irim Yowanis i karabus u. \v 25 Da nan udzungꞌan da ruan iwaꞌ wasaꞌ i Yowanis riban atsungꞌa gin da garam Yuda bits iyab i sanab adzuꞌa ruan i nanga wangun sapan mingꞌa Anutu maranggan. \v 26 Da tuas arangan iba da Yowanis da ini rutin ibiani, “Rabai, garam u ruta mpruꞌa ruam mingꞌa mpui Yordan marafain, da u nida nan wasi gin ugu, aitsangan, arangan irurub garam da aruani, da rib ampi bingan ifan da arangan.” \p \v 27 Yowanis ini tuas arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Bida Anutu mpada gunungun mamida i rima nam mangan da garam mangan, da arangan wasangꞌ nanga nam igi u. \v 28 Agam runggam iringantin sib i nan dzi nida bida ani, ‘Dzi Kristus wayu, da bitsintaꞌ Anutu itangin dzi imungꞌ iba i Arangan.’ \v 29 Bida garam mangan uda finin, da sagat igi su garam igi fininggan rururungan; anungꞌ garam mangan gan u. Da garam bintsudan igi rinunggan imunti da iringant i arangan nifunggan da nugun itsiaꞌ nidzun angu i arangan. I wain arigi da dzi nugungꞌ itsiaꞌ iyus da aruani. \v 30 Arangan binganggan nayab da dzi binganggangꞌ naruꞌ.” \p \v 31 Garam mingꞌa wagungꞌ badan ugu iyus garam gar sib angu. Garam gar intap ani yatsungꞌ sanab intap da ini nan intap ani angu gan. Da bitsintaꞌ garam mingꞌa gunungun badan ugu iyus ampan sib angu. \v 32 Arangan ikupis nam Arangan tsangandan da ringanta gin wasi, da bitsintaꞌ manga wau nan kupisan igi iyab u. \v 33 Da bida manga uda Arangan nan gan igi yaban da muarutsan, da isantingꞌ ibi Anutu nan gan igi nan nidzun. \v 34 I garam aru Anutu tanginda badan ugu ini Anutu nan gan wasi da garam, i Anutu itangin Marapayam Mararam ifungꞌ isisungꞌ Arangan sib. \v 35 Da Raman maran yari nidzun angu i Narun igi da irim nam sib angu i Arangan banginggan. \v 36 Manga muarutsa Narun igi da bungꞌ awaꞌ da nam mpada ratar ntingan. Da manga mamida i atangꞌa warangꞌ i Narun igi nan gan wasangꞌ waꞌan da nam mpada maran taꞌan u, da bitsintaꞌ Anutu nugu tsakia gan rubungꞌ amingꞌ da arangan. \c 4 \s1 Yisu Irut Sagat Samaria Ini Nan \p \v 1-3 Farisai ruas iringantin ibi Yisu riban ruruban da atsungꞌa gin iyus Yowanis riban ruruban da atsungꞌa gin. Da bitsintaꞌ Yisu runggan anungꞌ irurub garam u; riban atsungꞌa gin angu irurub garam. Gubuꞌ Yisu sruꞌa gin bida Farisai ruas ringanta i nan igi, da itangin intap Yudia rai da irut riban ifa intap Galili. \v 4 Da sanab Arangan yunga gin igi irunt wasaꞌ i intap Samaria. \p \v 5 Ibinigi da Arangan ibawaꞌ intap Samaria gampan mangan nida Sikar gin, imingꞌ uts angu da intap Yakop yutan da narunggan Yosef. \v 6 Da Yakop mpui gan rafan imingꞌ igi. Yisu ibawaꞌ da impa iruꞌ uts da mpui rafan ringan i rinin iraraiꞌ nidzun angu i sanab guntiꞌ yunga badan. Da gubuꞌ impa wasaꞌ sib ibi 12 kilok. \v 7 Da sagat Samaria bits iba i ranguda mpui, da Yisu ini da arangan, “Sagat i, isangꞌ i u rima mpui da dzi numan?” \v 8 I Arangan riban atsungꞌa gin ifa sib gamp igi i uda nam gadan. \p \v 9 Ibinigi da sagat Samaria ini da Arangan ibiani, “Ai! U garam Yuda da dzi sagat Samaria. Ibianungꞌ da u gut i dzi i mpui i numan?” (I rib Yuda ipaꞌ ruan i ruta rib Samaria mpruꞌa ruan.) \p \v 10 Yisu ini arangan nifunggan mungaꞌ ini binaꞌ, “Dabi u dasruꞌ i Anutu maraampi gan da u dafaringꞌ garam guta i agu i mpui, da u madagut Arangan da madarim mpui maran taꞌan da agu.” \p \v 11 Da bitsintaꞌ sagat igi ini rutin ibiani, “Garam tsiraꞌ, mpui rafan ani warangꞌ bingan, da u wayu nam mangan i finuꞌa mpui gin u! Ibinigi da agu bu-uda mpui maran taꞌan igi i nanungꞌ? \v 12 Agi tafanggangꞌ Yakop irim mpui rafan ani da agai ramangꞌ rusangꞌ, da arangan runggan irut narun rusan da apu gan impruꞌ ruan numan. Mani agu mayus arangan?” \p \v 13 Yisu ini arangan nan gan mungaꞌ ibiani, “Garam numa mpui rafan ani da wan bungꞌ atip atsaraꞌ, \v 14 da bitsintaꞌ manga numa mpui dzi riman da arangan, da wan anungꞌ isangꞌ i tipa tsaraꞌan u. Da mpui dzi riman bungꞌ asu mpui maran mingꞌa wasaꞌ i arangan da bungꞌ afringfring da narim nam mpada maran taꞌan ntingan angu.” \p \v 15 Da sagat igi ini da Arangan, “Garam tsiraꞌ! Warim mpui igi da dzi, i dzi wangꞌ anungꞌ tipa tsaraꞌan da tida bada ani i finuꞌa mpui u.” \p \v 16 Yisu ini da arangan ibiani, “Wafan da wanuꞌ gabunggam da warut waba.” \p \v 17 Sagat igi ini Arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Dzi gabunggangꞌ imaꞌ.” \p Yisu ini da arangan ibiani, “U ni nan nidzun bingan i u gabunggam imaꞌ. \v 18 Da bitsintaꞌ mungꞌ, da u su gabum 5 sib, da aruani da garam aru agu ruta mpadan igi wasu u gabunggam nidzun u, imaꞌ. Nan u nidan igi nan nidzun.” \p \v 19 Sagat arangan ini da Yisu ini binaꞌ, “Garam tsiraꞌ, dzi tsangan ibi agu profet mangan. \v 20 Aga tafangꞌ rusangꞌ da agai ibinigi impruꞌ ruangꞌ imingꞌ mamai igi i pumuꞌa Anutu, da bitsintaꞌ agam rib Yuda ini mumai pumuꞌa Anutu gin da imingꞌ Yerusalem angu.” \p \v 21 Yisu ini da arangan, “Sagat ai, wamuaruts dzi nan gangꞌ. Gubuꞌ mangan bungꞌ abawaꞌ da agam wasangꞌ pumuꞌa Ramangꞌ Anutu mingꞌa mamai ani ma gamp Yerusalem aga angu u. \v 22 Agam rib Samaria ipumuꞌ mangan aru agam mamida i sruꞌa gin, da aga rib Yuda ipumuꞌ aru aga sruꞌa gin, i Anutu nanggan rima garam sib iwaꞌ imingꞌ garam Yuda gin. \v 23 Da bitsintaꞌ gubuꞌ mangan isu uts i waꞌan da ibawaꞌ sib da arani, da garam pumuꞌa nidzun bungꞌ apumuꞌ Ramangꞌ Anutu i Marapayam rini urun gan da nan nidzun, i Ramangꞌ isau garam bida nigi i pumuꞌa Arangan. \v 24 Anutu igi Marapayam, da garam pumuꞌa Arangan napumuꞌ Arangan i Marapayam rini urun gan da nan nidzun.” \p \v 25 Sagat arangan ini da Yisu ibiani, “Dzi sruꞌ i Mesia bungꞌ aba” (faringꞌa Kristus gin, Garam Anutu Ragadan ugu). “Gubuꞌ Arangan bawaꞌan, da bungꞌ aragi nam santan angu wasi da agai.” \p \v 26 Da Yisu ini da arangan ibiani, “Dzi Arangan Aruani\f + \fr 4:26 \fq Dzi Arangan Aruani — \ft Mingꞌa nifu nan Grik da nan ani isangꞌ nan ‘Dzi Mpa Ibi Arigi Angu’ mingꞌa Yowanis 8:24, 28, 58, da 13:19. Watsanga:\xt Kis 3:14; Ywn 8:24,28,58; 13:19; 18:5,6,8.\f* ini nan da agu.” \p \v 27 Gubuꞌ arigi angu da Arangan riban atsungꞌa gin itip ibawaꞌ da irunt fafun i tsanganda Yisu ruta sagat igi nida nan. Da bitsintaꞌ manga wagut i Arangan i nan bida ani, “U sau nam idzuwai?” ma “Wain idzuwai da u rut sagat igi ini nan?” \p \v 28 Sagat igi itangin gur mpui gan rai da itip ifa gamp da ini da rib gamp igi ibiani, \v 29 “Agam waba da watsangan garam kupisa dzi nanggangꞌ santan dzi nangan ugu wasi da dzi! Mani Kristus, Garam Anutu ragadan, arangan aga?” \v 30 Da ampan santan gamp igi iyung iwaꞌ ba i tsanganda Yisu. \p \v 31 Mingꞌa wasaꞌ i gubuꞌ maran arigi, da riban atsungꞌa gin irim udzungꞌ da ini da Arangan ini binaꞌ, “Rabai,\f + \fr 4:31 \fq Rabai — \ft Nan Rabai wainggan ibi ‘Kidungwaga’.\f* waga nam.” \p \v 32 Da bitsintaꞌ Arangan ini da ribigi ibiani, “Dzi nanggangꞌ gadan rumingꞌ, da agam wasruꞌ gin u.” \p \v 33 Ibinigi da ribarangan ini da ruan ini binaꞌ, “Manga mayu nam gadan aba rutin, ma?” \p \v 34 Yisu ini da ribarangan ibiani, “Dzi nam gadan gangꞌ ani: atsungꞌa Anutu aru tanginda dzi badan ugu maranggan furan da ntsupa i gan guman. \v 35 Agam inang da ini ibiani, ‘Ukam iruꞌ da iruꞌ angu rungꞌ imingꞌ i fawaꞌa gubuꞌ gum atiꞌan.’ Aitsangan! Dzi ni nidan da agam, wataningꞌ da watsanga, nam muntida gum wasaꞌ aga isu nidzun sib i yunga gin. \v 36 Da aruani da garam yunga nam atiꞌan iyu nam ntsuman gan da yufum nam atiꞌan nidzun mpada maran taꞌan ntingan angu. Ibinigi da garam ntanga nam da garam yunga nam atiꞌan nagu ruan nugun tsiaꞌan. \v 37 I garam inang da ini biani, ‘Garam mangan intang da garam mangan iyung gin.’ Nan igi isu nidzun i sanab bida ani. \v 38 Dzi tangin agam ifan i yunga nam atiꞌan mingꞌa gum agam mamida nanga gum in, da agam iyung nam nidzun aru rib fain nanga gum uwatsuwats gin ugu.” \p \v 39 Ampan Samaria ampi bingan mpada gamp igi imuaruts Yisu i nan sagat igi nidan, “Arangan ikupis dzi nanggangꞌ santan dzi nangan ugu wasi da dzi.” \v 40 Da ribarangan iba da Arangan da yaga i ruta ribarangan mpadan, ibinigi da Yisu ifa mpa gamp igi isangꞌ gubuꞌ iruꞌrun. \v 41 Da rib ampi bingan fain imuaruts Yisu i nan Arangan fisa gin angu. \v 42 Da ini da sagat igi ibiani, “Aga anungꞌ imuaruts Arangan iyab i nan u nidan da agai angu u, imaꞌ. Aga muaruts iyab i nan aga runggangꞌ ringanta gin mingꞌa Arangan nifunggan nidan, da aga sruꞌgin ibi nan ani nan nidzun i Arangan garam aru rima garam intap sib.” \s1 Yisu Itip King Garam Guman Narunggan Rinin Idaum \r (Matiu 8:5-13; Lukas 7:1-10) \p \v 43 Gubuꞌ Yisu mpadan nigi gubuꞌ iruꞌrun sib, da Arangan itangin nigi rai da iyung ifa Galili. \v 44 Da mungꞌ da Arangan runggan ini binaꞌ, “Wasangꞌ tsarifa profet mangan mingꞌa gan gampan wain u.”\x - \xo 4:44 \xt Mt 13:57; Mk 6:4; Lk 4:24\x* \v 45 Gubuꞌ Arangan fawaꞌa Galili, da garam gamp igi yis yaring gin, i ribarangan ibinigi ifa i gubuꞌ mararam tsiraꞌ Angira Atupa Sib mingꞌa Yerusalem da itsangan nam santan Arangan nangan mingꞌa nigi. \p \v 46 Yisu itip ifawaꞌ Kana, gamp isiꞌ mingꞌa Galili aru Arangan itama i mpui suda wain gurun gin ugu. Da king garam guman mangan narunggan igingꞌ rinin imingꞌ gamp Kapenaum. \v 47 Gubuꞌ arangan ringanta i Yisu mingꞌa Yudia bada Galili, da ifa aga Arangan i tipa ruta fada Kapenaum da nanga arangan narunggan rinin dauman, i wain ibi inang i mampan. \v 48 Yisu ini da arangan, “Bida agam mamida i tsanganda nam maran mangan santingꞌa Anutu nampanggan wasi, da agam wasangꞌ muarutsa dzi u.” \p \v 49 Da king garam guman itip yaga Arangan ini binaꞌ, “Garam tsira! Agi ruꞌa sung, i dzi maragab narunggangꞌ bungꞌ abumamp i!” \p \v 50 Yisu ini da arangan ibiani, “Wafan! U narunggam rinin idaum.” Da garam igi imuaruts nan Yisu nidan da ifan. \p \v 51 Aru arangan rungꞌ yunga sanab fadan da mamaꞌ guman fain iba tur arangan i sanab ruta nan bini bida ani, “U narunggam rinin idaum wa.” \v 52 Da arangan igut i tuas arangan i gubuꞌ maran idzuwai da narunggan rinin idaum, da ribarangan ini binaꞌ, “Nigi aru 1 kilok gubuꞌ wasaꞌ maiꞌ ugu da rinin sasusan itiri arangan rai.” \v 53 Da raman isruꞌ gin i gubuꞌ maran arigi angu da Yisu ini da arangan ibiani, “U narunggam rinin idaum.” Ibinigi da arangan irut riban santan imuaruts Yisu. \v 54 Gubuꞌ Yisu mingꞌa Yudia tipa bawaꞌa Galili, da inang nam maran mangan igi. Da isu nam maran mangan iruꞌrun Arangan nanga mingꞌa Galili. \c 5 \s1 Yisu Itip Garam Fagan Agadan Bits Rinin Idaum Imingꞌ Mpui Fuꞌan Betesda \p \v 1 Raiyi da garam Yuda gubuꞌ gan mararam tsiraꞌ mangan iwaꞌ, da Yisu iyab gamp tsiraꞌ Yerusalem. \v 2 Da mingꞌa Yerusalem igi, mingꞌa uts da muantsi tsiraꞌ faringꞌa bida Dumpa Muantsi Gan, da mpui fuꞌ bits imingꞌ igi, faringꞌa mingꞌa nifu nan Hibru nida Betesda. Da ungar tsaparangꞌ 5 itsuafiꞌ sib. \v 3-4 Da mingꞌa ungar tsaparangꞌ tuas arigi da garam gingꞌa rinin utup tsiraꞌ bingan igingꞌ igi ibafan, maran gampaman da urun gruꞌa ruan da fagan mampan.\f + \fr 5:3-4 \ft Mingꞌa papiar fain da nan ani imingꞌ ampap 3 da 4: ‘Da ifangꞌ i mpui igi suda dzaradziriang. I gubuꞌ fain da Anutu angira gan iruꞌ mpui igi da isu frapin i suda dzaradziriang, da garam mangan suda miamun i ruꞌa mpui igi da rinin gingꞌan gan idzuwai idaum.’\f* \p \v 5 Da garam bits gingꞌa mpui fuꞌ Betesda ringampa igi igingꞌ rinin isangꞌ udzuf 38 sib. \v 6 Gubuꞌ Yisu tsanganda arangan rungꞌ gingꞌan da sruꞌa gin bida rinin gingꞌan igi uda arangan gubuꞌ guntiꞌ bingan da igutin ini binaꞌ, “U maram yari i u rininggam dauman?” \p \v 7 Garam gingꞌa rinin igi ini binaꞌ, “Garam tsiraꞌ, dzi gangꞌ mangan wampai i raꞌa i dzi da tanginda dzi ruꞌa mpui fuꞌan ani da gubuꞌ mpui suda dzaradziriang u, imaꞌ. Dzi runggangꞌ yintsaꞌ i raꞌa i ruangꞌ fada sung, da bitsintaꞌ garam mangan isu miamun i ruan i ruꞌa mpui mungꞌ.” \p \v 8 Ida Yisu ini da arangan, “Wauriꞌ wayab! Da wau rabiꞌ gam da wayung!”\x - \xo 5:8 \xt Mt 9:6; Mk 2:11; Lk 5:24\x* \v 9 Sung bingan angu da garam igi rinin idaum da iyu rabiꞌ gan da iyung. \p Nam igi iwaꞌ da gubuꞌ Sabat rururungan. \v 10 Ibinigi da garam Yuda gudzun rusan ini da garam rinin dauman igi ini binaꞌ, “Gubuꞌ aruani gubuꞌ Sabat! Da Nan faidagin idzur nan sib i u anungꞌ apingꞌa rabiꞌ gam yungan u.” \p \v 11 Da bitsintaꞌ garam igi ini ribigi nifunggan mungꞌa ibiani, “Garam nanga dzi rininggangꞌ dauman ugu ini da dzi ibiani, ‘Wau rabiꞌ gam da wayung!’” \p \v 12 Da ribigi igut i arangan ini binaꞌ, “Garam idzuwai arigi ini da agu i u yuda rabiꞌ gam da yungan?” \v 13 Da bitsintaꞌ garam rinin dauman igi busau runggan angu i Yisu igi wai, i gubuꞌ aru Yisu tipa arangan da waꞌa bini sib ugu da garam utup tsiraꞌ bingan imunti isisungꞌ nigi sib da Yisu iwaꞌ sinungꞌ da ifan. \p \v 14 Raiyi da Yisu itip iwaꞌ da garam arangan imingꞌ Ungar Mararam ntiangꞌ gan wasaꞌ da ini rutin, “U tsangan! Agu rininggam idaum wa. Anungꞌ tipa nanga nam maisan u, i barabin tsiraꞌ yusan mawaꞌ da agu i.” \v 15 Da garam arangan ifan da ini da garam Yuda gudzun rusan i Yisu angu inang da arangan rininggan idaum. \s1 Garam Narunggan Isu Nam Mpada Maran Taꞌan Wain \p \v 16 Ibinigi da garam Yuda gudzun rusan irim ipiap i Yisu i isa funub, i wain Arangan inang da itip garam rinin idaum da gubuꞌ Sabat. \v 17 Da bitsintaꞌ Yisu ini da ribarangan ibiani, “Dzi Ramanggangꞌ runang gan guman ibi arigi angu da gubuꞌ santan isangꞌ bawaꞌan da aruani, da dzi binigi inang gumangꞌ ibi arigi angu.” \v 18 Nan wain Yisu nidan igi inang ribigi nugun iruaꞌ nidzun angu da rungꞌ isau sanab i isa Arangan funub. Yisu anungꞌ yis sanab Sabat udziꞌ angu u, da bitsintaꞌ ini Ramanggan wain Anutu, i nanga runggan sangꞌa Anutu. \p \v 19 Ibinigi da Yisu ini ibiani, “Dzi nani nan nidzun bingan da agam! Narun anungꞌ isangꞌ nanga nam mangan i rugan maranggan furan u, imaꞌ. Arangan isangꞌ i nanga nam tsanganda mingꞌa nam Ramanggan nangan angu, i nam idzuwai Raman nangan, da Narun inang ibi arigi. \v 20 I Raman maran yari i Narun da isantingꞌ nam sib angu runggan musa nangan rutin. Da Arangan bungꞌ asantingꞌ Narun i nam tsiraꞌ bingan nayus nam tuas aru agam tsangandan igi, da agam bungꞌ arunt fafun da nagara bangim gin. \v 21 I sangꞌa Raman raꞌa i rib mampan da rima nam maran taꞌan rutin, da Narun nabinigi bungꞌ arim nam maran taꞌan da rib idzuwai arangan maran fura i rima rutin. \v 22 I Raman runggan anungꞌ iraru garam mangan u, imaꞌ. Itangin gum raruda garam santan igi sib ifa Narunggan banginggan. \v 23 Raman inang ibinigi i wain Arangan ini garam gar sib angu natsarif Narun nabi tsarifa Raman. Da manga mamida i tsarifa Narun, da arangan anungꞌ itsarif Raman aru tanginda Narun igi badan ugu u. \p \v 24 “Dzi nani nan nidzun bingan da agam! Garam ringanta i dzi nan gangꞌ da muarutsa Aru tanginda dzi badan ugu iwaꞌ da nam mpada ratar ntingan sib. Ribigi anungꞌ isangꞌ muntida nam rarudan wasaꞌ u, imaꞌ. Iwaꞌ sinungꞌ nam mampan sib da iwaꞌ da nam mpada ratar wain. \p \v 25 “Nan nidzun bingan dzi ni nidan da agam! Gubuꞌ mangan isu uts i waꞌan da ibawaꞌ sib, da garam mampan bungꞌ aringant i Anutu Narunggan nifun. Da rib ringanta gin bungꞌ ampa maran taꞌan. \v 26 I sangꞌa Raman runggan suda wain i nam mpada maran taꞌan, da irim nampang da Narun ibinigi i runggan suda wain i nam mpada maran taꞌan. \v 27 Da irim nampang da Arangan i raruda garam gar, i Narun igi Garam Narunggan. \p \v 28 “Agam anungꞌ runta fafun gin u! I gubuꞌ mangan bungꞌ abawaꞌ da garam gingꞌa garam badzab gampan ugu sib angu bungꞌ aringant i Narun igi nifunggan, \v 29 da nawaꞌ sinungꞌ ntsufan gingꞌa gin. Rib atsungꞌa sanab bini ugu bungꞌ amunti marataꞌ da nampa maran taꞌan, da rib atsungꞌa sanab maisan ugu bungꞌ amunti marataꞌ da namunti nam rarudan wasaꞌ. \p \v 30 “Dzi runggangꞌ anungꞌ isangꞌ nanga nam mangan utaꞌ angu u; dzi raru nam isangꞌ dzi ringantagin i dzi Ramanggangꞌ gin angu. Da dzi nanggangꞌ rarudan igi irururung angu, i dzi anungꞌ yatsungꞌ rugangꞌ maranggangꞌ furan; imaꞌ, dzi yatsungꞌ Ramangꞌ aru tanginda dzi badan ugu maranggan furan.” \s1 Nida Yisu Wasi \p \v 31 “Bida dzi runggangꞌ angu nida runggangꞌ wasi, da ampan wasangꞌ uda nan igi yaba bida nan nidzun. \v 32 Da bitsintaꞌ manga rumpai, dzi Ramanggangꞌ, da Arangan ibinigi ini dzi wainggangꞌ wasi. Da dzi sruꞌ i Arangan nan gan nida wasi igi nan nidzun bingan. \p \v 33 “Agam itangin garam faingꞌ ifan da Yowanis, da arangan ini nan nidzun bingan wasi iyab i dzi. \v 34 Dzi wau garam gar nan gan nida dzi wasi iyab u, i nan igi wasangꞌ i rima rini urun da dzi nan gangꞌ nida runggangꞌ wasi u. Da bitsintaꞌ dzi ni nan igi iyab i Yowanis i Anutu uda agam sinungꞌ nam maisan. \v 35 Yowanis isu dzaf bururungan da ipuatsa yari wasi, da agam nugum itsiaꞌ i arangan nanggan puatsadan igi uts angu. \p \v 36 “Da nam bini bingan yusa Yowanis nan gan igi ini dzi wasi. Nigi da gum santan Ramangꞌ tangindan i dzi nangan da ntsupan. Da gum santan dzi tida nangan igi isantingꞌ wasi i Ramangꞌ itangin dzi iba. \v 37 Da Ramangꞌ aru tanginda dzi badan ugu runggan ini dzi wasi. Da bitsintaꞌ agam anungꞌ iringant i Arangan nifunggan ma itsanga Arangan maran u. \v 38 Da agam anungꞌ iyu Arangan nan gan iruꞌ wangunggam u, i agam anungꞌ imuaruts garam aru Ramangꞌ tanginda badan ugu. \p \v 39 “Agam ifaris Anutu nan gan kakaran igi nidzun angu da yarangꞌ gin ubat, i agam maram ifur nan igi bungꞌ arim nam mpada maran taꞌan ntingan angu da agam. Da Anutu nan gan kakaran igi ini dzi aruani wasi, \v 40 da bitsintaꞌ agam ibugin i badan da dzi i uda nam mpada maran taꞌan. \p \v 41 “Dzi wau garam nan gan tsarifa dzi iyab u, imaꞌ. \v 42 Da bitsintaꞌ dzi sruꞌ i agam, i agam maram anungꞌ yari i Anutu imingꞌ gam wangunggam wasaꞌ u. \v 43 Dzi su Ramangꞌ maran da dzi ba, da agam anungꞌ iyu dzi iyab u. Da bitsintaꞌ bida garam manga bada i rugan binganggan, da agam bungꞌ ayu arangan nayab. \v 44 Agam inang da iyu nam tsarifan mingꞌa wasaꞌ i runggam iyab, da bitsintaꞌ agam anungꞌ isau nam tsarifan bada mingꞌa Anutu wain bitsintaꞌ angu gin. Ibinigi da agam nabumuaruts dzi nan gangꞌ nabianungꞌ? \p \v 45 “Agam anungꞌ bunida dzi bungꞌ asantingꞌ agam asubam wasi i Ramangꞌ maranggan u, imaꞌ. Moses, agam garamam agam nida rima agam sib ugu, bungꞌ asantingꞌ agam asubam wasi. \v 46 Bida agam damuaruts Moses da agam madamuaruts dzi, i arangan ikakar nan i dzi. \v 47 Da bitsintaꞌ agam anungꞌ imuaruts nan arangan kakaran i dzi, da agam bungꞌ abumuaruts dzi nan gangꞌ nidan nabianungꞌ?” \c 6 \s1 Yisu Irim Nam Gadan da Garam 5,000 \r (Matiu 14:13-21; Markus 6:30-44; Lukas 9:10-17) \p \v 1 Raiyi da Yisu ifa mpui fuꞌ tsiraꞌ Galili, nida Taibirias gin, marafain gan. \v 2 Da garam utup tsiraꞌ bingan itsanga nam maran mangan ampi bingan Arangan nangan i raꞌa i garam rini gingꞌan dauman, ibinigi da yatsungꞌ gin ifan. \v 3 Da Yisu irut riban atsungꞌa gin iyab mamai da impruꞌ ruan impa nigi. \v 4 Da garam Yuda gubuꞌ gan mararam tsiraꞌ nida Angira Atupa Sib inang i waꞌan. \v 5 Gubuꞌ Yisu raꞌa i maran da itsanga garam utup tsiraꞌ bingan bada rutin, da Arangan igut i Filip ini binaꞌ, “Agi nabuyu nam gadan anungꞌ i riman da rib utup tsiraꞌ bingan ani i gadan?” \v 6 Ini nan guta gin bida nigi i intsaꞌa Filip nanggan muarutsan, i Arangan runggan isruꞌ gin sib wa i nam Arangan maran furan i nangan. \p \v 7 Filip ini Arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Nam ntsuman uda i gum nanga sangꞌa gubuꞌ 200 anungꞌ isangꞌ i uda bret gin i ampi tsiraꞌ ani bits bits gada pas pas u!” \p \v 8 Da gan riban bits Andru, Saimon Petrus rainggan, ini binaꞌ, \v 9 “Mamaꞌ marub isiꞌ bits ani iyu bret isiꞌ isiꞌ 5 tipa i bali nidzun da yafas iruꞌrun. Da bitsintaꞌ, nigi bungꞌ asangꞌ ampi tsiraꞌ ani nabianungꞌ?” \p \v 10 Ida Yisu ini da ribarangan, “Wani da ampi tsiraꞌ ani i mpada ruꞌan.” Puatsi iyus mumai igi. Da rib santan impa iruꞌ, da garam ruas angu gudzun gan ibi 5,000. \v 11 Yisu iyu bali bret igi da irim dangki da Anutu gin da irim da riban atsungꞌa gin ifab da ampi tsiraꞌ igi. Da inang ibinigi angu i yafas. Da ampan santan igi iyu nam gadan isangꞌ maranggan furan. \v 12 Gubuꞌ ribigi gada nam sufa sib, da Arangan ini da riban atsungꞌa gin ibiani, “Wantsungꞌ nam pupumuts rungꞌ mingꞌan aga, i agi anungꞌ guran u.” \v 13 Ibinigi da tuas arangan intsungꞌ bali bret 5 ugu gan pupumutsan ampan gadan da rumingꞌan igi da ifarangꞌ i tsitsuꞌ firan 12 da ifungꞌ. \p \v 14 Gubuꞌ rib utup tsiraꞌ igi tsanganda nam maran mangan Yisu nangan igi da ini binaꞌ, “Nan nidzun bingan! Profet nida bada intap ugu arangan aruani.” \v 15 Yisu isruꞌ i ribarangan uwayantan nanga i badan da usuda Arangan suda king, ibinigi da Arangan ifingꞌ i ruan ifa tip iyab mamai i runtaꞌ mpadan nigi. \s1 Yisu Iyung Mpui Wagungꞌ \r (Matiu 14:22-33; Markus 6:45-52) \p \v 16 Gubuꞌ nam nufan arigi da gan riban atsungꞌa gin iruꞌ ifa mpui fuꞌ, \v 17 da bitsintaꞌ nam idziang iruꞌ sib da Yisu watip iba sung u, ibinigi da ribarangan iyab i madzung da yis mpui fuꞌ igi udziꞌ i fada Kapenaum. \v 18 Da manis tsiraꞌ bingan irunt da mpui iyamiyam tsiraꞌ imunti. \v 19 Gubuꞌ ribarangan tsariꞌa fawaꞌa wasaꞌ bingan bida 5 ma 6 kilomita sib, da itsangan Yisu yunga mpui wagungꞌ bada uts da madzung, da ribarangan irat iyus. \v 20 Da bitsintaꞌ Yisu inuꞌ ifan ini binaꞌ, “Watangin ratan! Dzi ani.” \v 21 Da ribarangan nugun inuf i uda Arangan yaba ba madzung, da sung angu da madzung iwaꞌ intap tsaraꞌ marafain ribarangan nida fada gin igi. \p \v 22 Pisa maiꞌ mangan igi da garam ampi tsiraꞌ rungꞌ mpada mpui fuꞌ igi marafain gan maran rufur i madzung bitsintaꞌ angu imingꞌ nigi da gubuꞌ maiꞌ ugu. Da isruꞌ gin ibi Yisu warut riban atsungꞌa gin impruꞌ ruan fada gin u. Imaꞌ, riban atsungꞌa gin angu yatup i madzung igi da ifan. \v 23 Ida madzung fain mingꞌa gamp Taibirias iba antungꞌ mpui fuꞌ ringan, uts da mumai aru Yisu rima dangki i nam gadan da garam ampi tsiraꞌ gadan ugu. \v 24 Ibinigi da gubuꞌ ribarangan tsanganda bida Yisu da garaman atsungꞌa gin mamida mpadan nigi, da ribarangan iyab madzung fain igi da ifa Kapenaum i sauda Yisu i nigi. \s1 Yisu Igi Bret Mpada Maran Taꞌan Wain \p \v 25 Gubuꞌ ribarangan bawaꞌan da Yisu i mpui marafain igi da ini rutin ibiani, “Rabai,\f + \fr 6:25 \fq Rabai — \ft Nan Rabai wainggan ibi ‘Kidungwaga’.\f* gubuꞌ maran idzuwai da u waꞌ ani?” \p \v 26 Yisu ini ribigi nifunggan mungaꞌ ini binaꞌ, “Nan nidzun bingan dzi nani da agam, agam wasau dzi i agam tsanganda nam maran mangan u. Imaꞌ, agam iga nam isuf; ibinigi da agam isau dzi iba. \v 27 Anungꞌ suda uwatsuwats i nam gadan musa burumpiran. Wanang gum i nam gadan rima maran taꞌan ntingan angu. Garam Narunggan bungꞌ arim nam gadan igi da agam, i Raman Anutu irim nampang sib da Arangan i nanga bida nigi.” \p \v 28 Da ampan igi gut i Arangan ini binaꞌ, “Anutu ini aga nanga i gan guman nidzun idzuwai?” \p \v 29 Da Yisu ini ribigi nan gan mungaꞌ ibiani, “Anutu guman nidzun ibiani: agam wamuaruts garam aru Anutu tanginda badan ugu.” \p \v 30-31 Da ribigi igut i Arangan ibiani, “U bungꞌ anang nam maran mangan idzuwai igi i aga tsangandan da muarutsa agu? Agi tafangꞌ rusangꞌ iga nam gadan faringꞌa mana gin imingꞌ nam manaꞌ dadauntan isangꞌ nan kakaran nida binaꞌ, ‘Arangan irim bret bada mingꞌa gunungun da ribarangan i gadan.’\x - \xo 6:30-31 \xt Kis 16:4,15; Nam 11:7-9; Nia 9:15; Mnt 78:24-25\x* Da u bungꞌ anang nam idzuwai? ” \p \v 32 Yisu ini da ribarangan ibiani, “Dzi ni nan nidzun bingan da agam, Moses anungꞌ itangin bret ruꞌa gunungun badan igi da agam u, imaꞌ. Dzi Ramanggangꞌ angu inang da irim bret nidzun bada mingꞌa gunungun igi da agam. \v 33 Da bret aru Anutu riman igi, arangan aru mingꞌa gunungun ruꞌa bada intap da rima maran taꞌan da garam gar.” \p \v 34 Ampan igi ini rutin ibiani, “Garam Tsiraꞌ, warim bret igi da agai maiꞌ maiꞌ nabinigi angu.” \p \v 35 Da Yisu ini da ribarangan ini biani, “Dzi runggangꞌ isu bret mpada maran taꞌan wain. Garam badan da dzi da mangits wasangꞌ tipa rutan u, da garam muarutsa dzi da wan anungꞌ isangꞌ i tipa tsaraꞌan u. \v 36 Da bitsintaꞌ ibi dzi nidan da agam, agam itsanga dzi sib wa da agam wamuaruts u. \v 37 Garam sib angu Ramangꞌ riman da dzi bungꞌ aba da dzi. Da garam badan da dzi, da dzi wasangꞌ paꞌa arangan rai u. \v 38 I dzi anungꞌ imingꞌ gunungun iruꞌ ba i atsungꞌa rugangꞌ maranggangꞌ furan u. Imaꞌ, dzi ruꞌ ba i atsungꞌa Ramangꞌ aru tanginda dzi badan ugu maranggan furan. \v 39 Da Ramangꞌ aru tanginda dzi badan ugu maranggan furan ibiani, dzi wasangꞌ i tusa marangꞌ i garam Arangan riman da dzi ugu gan bits i rima ganunggan rai u. Imaꞌ, dzi nais santan igi marataꞌ da gubuꞌ buntun. \v 40 I dzi Ramanggangꞌ wangunggan ibiani, garam sib angu raraba Narun da muarutsa Arangan da bungꞌ awaꞌ da nam mpada ratar ntingan, da dzi bungꞌ ais ribarangan marataꞌ da gubuꞌ buntun.” \p \v 41 Gubuꞌ garam Yuda ringanta i nan Yisu nida binaꞌ, “Dzi runggangꞌ isu bret ruꞌa mingꞌa gunungun badan,” da ribarangan igagara i nan da ruan. \v 42 Da ini binaꞌ, “Aguꞌa! Nigi Yisu, Yosef narunggan, aru ramanggan da rinanggan aga sruꞌa gin sib ugu igi. Da ibubianungꞌ ida aruani arangan ini i runggan ibiani, ‘Dzi mingꞌ gunungun iruꞌ ba’?” \p \v 43 Da Yisu ini ribarangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Watangin gagarada i nan da ruam. \v 44 Garam mangan anungꞌ isangꞌ i badan da dzi utaꞌ angu u; Ramangꞌ aru tanginda dzi badan ugu runggan nauntap i arangan naba da dzi. Da dzi bungꞌ ais arangan marataꞌ da gubuꞌ buntun. \v 45 Isangꞌ profet ruas nan gan kakaran nida binaꞌ, ‘Anutu runggan bungꞌ asantingꞌ da nautus garam santan uwayantan.’ Da rib ringanta i Ramangꞌ nan gan da uda uwayant in, bungꞌ aba da dzi. \v 46 Garam mangan watsanga Ramangꞌ u. Garam aru ruta Anutu mpadan da badan ugu angu runtaꞌ itsanga Ramangꞌ. \v 47 Dzi ni nan nidzun bingan da agam, nugu muarutsan da bungꞌ ampa ratar nanting angu. \v 48 Dzi runggangꞌ isu bret mpada maran taꞌan wain. \v 49 Agam tafam rusam iga mana imingꞌ nam manaꞌ dadauntan, da ribarangan imamp sib. \v 50 Da bitsintaꞌ bret ani da bret mingꞌa gunungun ruꞌa badan. Garam manga gadan da wasangꞌ mampan u. \v 51 Dzi runggangꞌ isu bret mpada maran taꞌan mingꞌa gunungun ruꞌa ba. Bida manga gada bret ani da bungꞌ ampa ratar nanting. Da bret ani dzi paiꞌ gangꞌ, da dzi bungꞌ arim rai i garam intap mpada maran taꞌan gin.” \p \v 52 Garam Yuda iringantin da yudzungꞌ nan da isu ufuai da ruan gin ini binaꞌ, “Nabubi anungꞌ da garam ani nasangꞌ i rima gan paiꞌ gan i agi gadan?” \p \v 53 Yisu ini da ribarangan ibiani, “Nan nidzun bingan dzi nani da agam, bida agam mamida i gada Garam Narunggan paiꞌ gan da numa i biꞌ gan, da nam mpada maran taꞌan anungꞌ isangꞌ i mingꞌa agam wangunggam wasaꞌ u. \v 54 Garam manga gada dzi paiꞌ gangꞌ da numa dzi biꞌ gangꞌ iwaꞌ da nam mpada maran taꞌan ntingan sib, da dzi bungꞌ ais arangan marataꞌ da gubuꞌ buntun. \v 55 I dzi paiꞌ gangꞌ isu nam gadan nidzun, da dzi biꞌ gangꞌ isu mpui nidzun numan. \v 56 Garam manga gada dzi paiꞌ gangꞌ da numa dzi biꞌ gangꞌ impa dzi wasaꞌ, da dzi mpa arangan wasaꞌ\x - \xo 6:56 \xt Ywn 10:38; 14:10,11,17,20; 15:4-7; 17:21,23,26\x*. \v 57 Ibi Ramangꞌ maran taꞌan wainggan itangin dzi iba da dzi impa maran taꞌan i Arangan, ibinigi da manga gada dzi da bungꞌ ampa maran taꞌan i dzi. \v 58 Nani bret mingꞌa gunungun ruꞌa badan, da anungꞌ ibi mana agam tafam rusam gadan ugu da imus mampa sib. Imaꞌ, manga gada bret ani da bungꞌ ampa ratar nanting.” \v 59 Yisu ifis i nan igi da gubuꞌ Arangan ragida nan mingꞌa gamp Kapenaum ungaran mpruꞌa ruan gin. \s1 Yisu Nan Gan Fisa Gin i Runggan Iwaya Riban Atsungꞌa Gin Wangun \p \v 60 Yisu riban atsungꞌa gin ampi bingan gubuꞌ ringanta i nan igi da ini da ruan ini binaꞌ, “Nan utusan ani ibarabin. Da manga sangꞌ i udan?” \p \v 61 Yisu isruꞌ gin ibi riban atsungꞌa gin wangun ibarabin i nan igi da igagara i nan da ruan iyus angu gin. Ibinigi da Yisu ini da ribarangan, “Nan ani mawaya agam nanggam muarutsan, a? \v 62 Da bida agam tsanganda Garam Narunggan tipa yaba gamp aru Arangan bada gin mungꞌ ugu, da bungꞌ abubianungꞌ da agam? \v 63 Marapayam Mararam irim maran taꞌan da garam gar. Uriats anungꞌ isangꞌ i rima garam sib u. Da nan dzi nidan da agam ugu nigi marapayam da maran taꞌan. \v 64 Da bitsintaꞌ agam fain anungꞌ imuaruts u.” I miamun da Yisu isruꞌ gin sib i rib idzuwai igi anungꞌ imuaruts, da garam idzuwai igi bungꞌ arim Arangan nafa garam ipiap banginggan. \v 65 Da ini, “I wain arigi angu da dzi ni sib da agam i garam mangan wasangꞌ badan da dzi, bida Ramangꞌ mamida i raꞌa i arangan wangunggan i badan.” \p \v 66 Da gubuꞌ arigi da riban atsungꞌa gin ampi bingan itiri Arangan rai da watip yatsungꞌ Arangan u. \v 67 Ibinigi da Yisu igut i riban 12 ugu ini binaꞌ, “Da agam mabinigi, agam mani tanginda dzi rai da fadan?” \p \v 68 Saimon Petrus ini i nifunggan mungaꞌ ibiani, “Nifutsarif, aga bufadan da mangan igi? U su wain i nan rima maran taꞌan ntingan. \v 69 Aga muaruts da isruꞌ gin ibi agu Anutu Garaman Mararam.”\x - \xo 6:69 \xt Mt 16:15-16; Mk 8:29; Lk 9:20\x* \p \v 70 Ida Yisu ini nan mungaꞌ ibiani, “Dzi runggangꞌ ipiriangꞌ agam 12, da bitsintaꞌ agamam bits isu maratsaip gudzunggan!” \v 71 Yisu ini nan igi i Yudas, Saimon Iskariot narunggan. Arangan rib 12 igi gan bits, da bitsintaꞌ raiyi da bungꞌ arim Yisu nafa garam ipiap banginggan. \c 7 \s1 Yisu Rain Rusan Wamuaruts Arangan U \p \v 1 Intsup sib raiyi da Yisu iyung ifa gamp gamp fain mingꞌa intap Galili angu. Arangan ibugin i fada intap Yudia, i garam Yuda garam gudzun gudzun gan ini isa Arangan funub. \v 2 Da garam Yuda gubuꞌ gan mararam tsiraꞌ Mpada Ungar Bangub isu uts i waꞌan. \v 3 Da Yisu rain rusan ini rutin ibiani, “Watangin gamp ani rai da wafa Yudia, da u ribam atsungꞌa agu mpada naga isangꞌ i tsanganda nam maran mangan u nangan. \v 4 Garam bits maran fura i garam tsangandan da rima bingan tsiraꞌ rutin anungꞌ inang guman igi imingꞌ mara dzigin u. Bida u nanga nam bida nigi, da wakupis runggam da garam santan natsangan.” \v 5 I Arangan rain rusan wain anungꞌ imuaruts Arangan u. \p \v 6 Ibinigi da Yisu ini ribigi nan gan mungaꞌ ibiani, “Dzi gubuꞌ gangꞌ anungꞌ iba warip iwaꞌ u. Gubuꞌ santan ani isu agamam. \v 7 Garam intap ani wabugin agam u, imaꞌ! Da bitsintaꞌ ibugin dzi i dzi kupis ribarangan nanggan maisan nangan wasi. \v 8 Agam wafa tsanga gubuꞌ mararam tsiraꞌ igi. Dzi wasangꞌ i biaꞌan u, i dzi gubuꞌ gangꞌ rururungan waba warip iwaꞌ u.” \v 9 Yisu ini nan arigi sib da rungꞌ impa imingꞌ Galili. \p \v 10 Gubuꞌ Yisu rain rusan fada sib i tsanganda gubuꞌ mararam tsiraꞌ igi, da Arangan ibinigi ifa bampan. Da wasantingꞌ runggan i garam mangan faringꞌa Arangan u. \v 11 Da garam Yuda garam gudzun rusan isau Yisu imingꞌ gubuꞌ mararam tsiraꞌ igi da igut i ruan ini binaꞌ, “Arangan anungꞌ?” \v 12 Garam ampi bingan igagara i nan da ruan i Arangan, da fain ini binaꞌ, “Arangan garam bini.” \p Da bitsintaꞌ fain ini binaꞌ, “Imaꞌ, arangan garam iyuꞌa garam ampi bingan.” \v 13 Da bitsintaꞌ ribigi rat i garam Yuda garam gudzun rusan, ibinigi da gan mangan wani Arangan wasi imingꞌ ampan santan maran u. \s1 Yisu Ifis i Nan Imingꞌ Gubuꞌ Mararam Tsiraꞌ Mpada Ungar Bangub \p \v 14 Gubuꞌ mararam tsiraꞌ igi bungꞌ fawaꞌa wasaꞌ, da Yisu iyab ifawaꞌ Ungar Mararam da yatangꞌ i ntiangꞌ gan wasaꞌ da ifis i nan da ampan. \v 15 Garam Yuda gudzun rusan iringantin da igara bangin da ini binaꞌ, “Arangan iyu uwayant araga ibianungꞌ? Anungꞌ yatangꞌ i utusa ampan i Anutu nan gan u!” \p \v 16 Yisu ini ribarangan nan gan mungaꞌ ibiani, “Nan dzi fisa gin ani anungꞌ dzi nan gangꞌ u. Dzi fis i Aru tanginda dzi badan ugu nan gan. \v 17 Garam maran arida i atangꞌa warangꞌ i Anutu uwayantan da bungꞌ asruꞌ gin nabi nan dzi fisagin ani iba imingꞌ Anutu gin ma dzi ni nan i rugaꞌ uwayantangꞌ. \v 18 Garam fisa i rugan uwayantan da inang i tsarifa runggan angu. Da bitsintaꞌ manga nanga i tsarifa garam aru tanginda arangan badan ugu, arangan garam nan nidzun da rururungan. \v 19 Moses irim nan faidagin da agam. Da bitsintaꞌ agam manga watsungꞌ gin u. Ibianungꞌ da agam inang i isa dzi funub?” \p \v 20 Rib utup tsiraꞌ igi ini binaꞌ, “Marapayam maisan iyantsang agu! Manga nang i isa agu funub?” \p \v 21 Yisu ini ribigi nifunggan mungaꞌ ibiani, “Dzi nang nam maran mangan bitsintaꞌ angu da agam santan igara bangim gin ugu. \v 22 Moses itangin nan faidagin safa rini ubit da agam (da bitsintaꞌ anungꞌ iba imingꞌ Moses u — iba imingꞌ agi tafangꞌ rusangꞌ gin). Ibinigi da bida gubuꞌ safa mamaꞌ mitan marub mangan rini ubitan waꞌan da gubuꞌ Sabat, da agam inang da isaf mamaꞌ mitan igi rini ubitan da gubuꞌ Sabat igi. \v 23 Bida agam safa mamaꞌ mitan rini ubitan da gubuꞌ Sabat i anungꞌ isa Moses nan gan faidagin udziꞌ, da ibianungꞌ da agam nugum iruaꞌ i dzi nanga garam mangan rininggan santan dauman da gubuꞌ Sabat? \v 24 Anungꞌ raruda nam yaba i nam maran tsangandan angu u; wararu nam i sanab rururungan.” \s1 Yisu igi Arangan Kristus? \p \v 25 I nan Yisu nidan igi da garam Yerusalem fain igut i ruan ini binaꞌ, “Mani garam ribigi nanga i isa funub ugu igi, ma? \v 26 Aitsangan! Garam arangan arigi, imunti ifis i nan ampan tsiraꞌ maran da manga watip ini nan manga gin u. Garam gudzun ruas masruꞌ i arangan Kristus, Garam Anutu ragadan, ma imaꞌ? \v 27 Da bitsintaꞌ agi sruꞌ i garam igi gan bada gin. Gubuꞌ Kristus badan da garam mangan wasangꞌ sruꞌa i arangan gan bada gin.” \p \v 28 Gubuꞌ Yisu rungꞌ fisa i nan mingꞌa Ungar Mararam ntiangꞌ gan wasaꞌ da inuꞌ nifun tsiraꞌ bingan ibiani, “Agam ini agam sruꞌa i dzi da dzi gangꞌ bada gin sib wa, da bitsintaꞌ dzi waba i rugangꞌ binganggangꞌ u, imaꞌ! Anutu itangin dzi iba, da Arangan nan nidzun wain. Agam anungꞌ isruꞌ i Arangan, \v 29 da bitsintaꞌ dzi sruꞌ i Arangan, i dzi rut impai da itangin dzi iba.” \p \v 30 Ribigi ringanta i nan igi, da fain inang i mpunga Arangan, da manga wangif Arangan u, i Arangan gubuꞌ gan anungꞌ ibawarip iwaꞌ u. \v 31 Da bitsintaꞌ rib ampi bingan mingꞌa ampi tsiraꞌ igi wasaꞌ imuaruts Arangan da ini, “Garam ani inang nam maran mangan ampi bingan, da garam mangan wasangꞌ nanga nam maran mangan yusa arangan u. Mani Kristus arangan aruani?” \p \v 32 Garam Farisai iringant i garam igi gagarada i nan da ruan gin yaba i Arangan, da irut garam pumuꞌa Anutu wain gudzun rusan itangin garam singaari ruas mpada tayangꞌ Ungar Mararam iba i mpunga Arangan. \v 33 Ibinigi da Yisu ini binaꞌ, “Dzi bungꞌ arut agam nampa isiꞌ pas angu da dzi bungꞌ atip nafan da Aru tanginda dzi badan ugu. \v 34 Agam bungꞌ asau dzi, da agam wasangꞌ i tsanganda dzi u. Da gamp dzi fada gin, da agam anungꞌ isangꞌ i fawaꞌa gin.” \p \v 35 Da garam Yuda gudzun rusan ini da ruan, “Garam ani nabuni fada anungꞌ da agi anungꞌ isangꞌ i tipa tsanganda arangan? Arangan mani fadan da agi ribangꞌ fain dzarangan da ruta rib Grik mpada intap faingꞌ aga da utusa garam Grik? \v 36 Wain ibianungꞌ da arangan ini nan ani, ‘Agam bungꞌ asau dzi, da agam wasangꞌ i tsanganda dzi,’ da ‘Gamp dzi fada gin, da agam anungꞌ isangꞌ i fawaꞌa gin’?” \p \v 37 Da gubuꞌ mararam tsiraꞌ igi gubuꞌ gan bampa sib iwaꞌ, da gubuꞌ arigi tsiraꞌ bingan iyus gubuꞌ fain ugu. Da Yisu imunti da inuꞌ nifun tsiraꞌ ini binaꞌ, “Bida garam mangan wan tsaraꞌan, da arangan naba da dzi da nanum. \v 38 Manga muarutsa dzi, da mpui maran taꞌan bungꞌ afringfring nawaꞌ arangan wangunggan wasaꞌ nabi Anutu Nan Gan Kakaran nidan ugu.” \v 39 Ini nan igi iyab i Marapayam Mararam aru rib muarutsa Arangan ugu bungꞌ amus udan. Gubuꞌ arigi da Marapayam anungꞌ iwarip iba u, i Yisu anungꞌ iwarip iyu bingan tsiraꞌ u. \p \v 40 Garam ringanta i nan igi gan fain ini binaꞌ, “Nan nidzun bingan, garam ani arangan Profet agi rima marangꞌ gin ugu.” \p \v 41 Da fain ini, “Arangan Kristus.” \p Da fain ini, “Kristus nabuwaꞌ Galili nabianungꞌ naba? \v 42 Nan Kakaran ini i Kristus bungꞌ awaꞌ Tafit utupan namingꞌ Betlehem, Tafit gampan wain.” \v 43 Ibinigi da ribaranga iyu uwayant mara maran i Yisu da yudzungꞌ i nan da ruan. \v 44 Garam fain ini i mpunga Arangan, da bitsintaꞌ gan manga wangif Arangan u. \s1 Garam Yuda Garam Gudzun Rusan Anungꞌ Imuaruts U \p \v 45 Da garam singaari ruas mpada tayangꞌ Ungar Mararam ugu itip ifan da garam pumuꞌa Anutu gudzun rusan da garam Farisai ruas. Da garam gudzun ruas igi igutin ini binaꞌ, “Ibianungꞌ da agam imami mpunga arangan da uda badan?” \p \v 46 Garam singaari ruas ini nan mungaꞌ ibiani, “Aga rarab garam mangan nan gan nidan wafasangꞌ garam aga nan gan nidan u.” \p \v 47 Da Farisai ruas ini ribarangan nan gan mungaꞌ ibiani, “Mani arangan ma-yiyuꞌ agam ampruꞌ? \v 48 Aga garam gudzun ma Farisai ani fain mamuaruts arangan? Imaꞌ angu! \v 49 Da bitsintaꞌ ampi tsiraꞌ ani angu imuaruts arangan da wasruꞌ i nan faidagin u. Da ribarangan bungꞌ awaꞌ da Anutu wangunggan sasusan.” \p \v 50 Da Nikodimus, ribigi gan mangan aru fadan da Yisu ugu, igutin ini binaꞌ, \v 51 “Agi nan gangꞌ faidagin ini agi raruda garam gar sanga angu, ma? Ini agi naringant i arangan nan gan mungꞌ da nasruꞌ i nam arangan nangan.” \p \v 52 Ribigi ini arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Mani garam Galili gan bits agu? Wasau da watsangan nan kakaran ugu, da agu bungꞌ awaꞌ da nan bida profet manga wasangꞌ i waꞌa mingꞌa Galili u!” \p \v 53 Da ribarangan itangin ruan rai da idzarang ifa gan gampan wain ruga rugan. \c 8 \s1 Yisu Maran Intuꞌ i Sagat Gabun Bits Araraꞌan \p \v 1 \f + \fr 8:1 \ft Nan mingꞌa 7:53 fawaꞌa 8:11 anungꞌ imingꞌ papiar ratar fain u, da garam gudzupuꞌ fain maran ifur ibi garam mangan yakar nan tuas arigi bampan.\f*Da Yisu ifa mamai Oliv. \v 2 Da pisa tataꞌ maratait da Arangan itip ifa Ungar Mararam ntiangꞌ gan wasaꞌ. Da ampan santan iba rutin, da Arangan impai iruꞌ da yutus ribarangan. \v 3 Da garam gudzupuꞌ i nan faidagin da garam Farisai iyu sagat gabun bits ruta garam mangan araraꞌa i ruan iba munti ampan maran \v 4 da ini da Yisu, “Kidungwaga, sagat ani irut garam mangan yararaꞌ i ruan da rib itsangan arangan. \v 5 Moses ini i Nan Faidagin i sagat nanga asub bida ani da agi natapu funub i tauf. Da u bungꞌ ani nan idzuwai gin?” \p \v 6 Ribarangan ini nan bida nigi i intsaꞌa Yisu i nifu nan idzuwai Arangan nidan i suda ribarangan nan gan muntida yaba gin da dzura nan asub da Arangan. Da bitsintaꞌ Yisu idzuangꞌ iruꞌ da yakar nan iruꞌ intap ngaruntsuaf i bangi tsitsin. \p \v 7 Ribigi rurim udzungꞌ da Arangan da igutin babampafan i sagat igi. Da Arangan iraꞌ i ruan da ini, “Bida agamam mangan asub maꞌa gin, da arangan nasu miamun i tapuda tauf yaba i sagat ani!” \v 8 Ini nan igi sib da itip idzuangꞌ iruꞌ da iyakar nan iruꞌ intap ngaruntsuaf. \p \v 9 Ribarangan ringanta i nan igi da itus ruan bits bits ifa gan arun. Garam tsiraꞌ tsiraꞌ isu miamun i ruan da santan ibinigi ifa sib isangꞌ Yisu angu da sagat igi rungꞌ impai. \v 10 Yisu iraꞌ i ruan iyab da igut i sagat igi, “Sagat ai, garam santan bingan ugu ifa anungꞌ? Gan bits rumunti i raruda agu, ma?” \p \v 11 Da sagat igi ini binaꞌ, “Garam tsiraꞌ, imaꞌ.” \p Da Yisu ini, “Da dzi binigi, dzi wasangꞌ i raruda agu u. Wafan. Aruani da fadan da anungꞌ tipa nanga asub u.” \s1 Yisu Isu Nam Puatsadan Arida Intap Sib \p \v 12 Raiyi da Yisu itip ini da ampan ibiani, “Dzi su nam puatsadan arida intap sib. Manga atsungꞌa dzi da wasangꞌ yunga nam mimindan wasaꞌ u. Imaꞌ, arangan bungꞌ ayu nam puatsadan rima maran taꞌan.” \p \v 13 Garam Farisai ringanta i nan igi da ini ibiani, “U runggam ini nan wasi iyab i runggam, ibinigi da aga wasangꞌ uda u nan gam nida runggam wasi igi yaban bida nan nidzun u.” \p \v 14 Yisu itip ini da ribarangan ibiani, “Hai, dzi ni nan wasi iyab i runggangꞌ, da bitsintaꞌ nan dzi nidan ani nan nidzun, i dzi sruꞌ i gangꞌ wainggangꞌ bada gin da tipa fada gin. Da agam wasruꞌ i dzi gangꞌ bada gin da tipa fada gin u, imaꞌ! \v 15 Agam iraru garam i garam gar uwayantan angu. Da dzi anungꞌ iraru garam mangan u. \v 16 Da bida dzi raruda garam, da dzi bungꞌ araru rururungan, i anungꞌ dzi runtaꞌ angu u; imaꞌ, Ramangꞌ aru tanginda dzi badan ugu irut dzi. \v 17 Agam Nan Gam Faidagin ini i bida garam iruꞌrun nida nan mangan wasi sangꞌa ruan angu da nan igi nan nidzun. \v 18 Ibinigi da dzi runggangꞌ ini runggangꞌ wasi, da Ramangꞌ aru tanginda dzi badan ugu ini dzi wasi impruꞌ ibinigi.” \p \v 19 Rib Farisai igut i Arangan ibiani, “U ramanggam impa anungꞌ?” \p Da Yisu ini binaꞌ, “Agam wasruꞌ i dzi ma Ramangꞌ u. Bida agam sruꞌa i dzi, da agam isangꞌ i sruꞌa i dzi Ramanggangꞌ bida nigi.” \p \v 20 Yisu ifis i nan da ribigi imingꞌ Ungar Mararam ntiangꞌ gan wasaꞌ mumai rima dangki gin. Da garam mangan wampung Arangan u; imaꞌ, i Arangan gubuꞌ gan anungꞌ iwarip ibawaꞌ u. \p \v 21 Da Yisu itip ini da ribarangan ibiani, “Dzi bungꞌ afan da agam bungꞌ asau dzi, da agam bungꞌ amamp nampruꞌ da nanggam maisan. Da gamp dzi fada gin da agam wasangꞌ bada gin u.” \p \v 22 Rib Yuda gudzun rusan iringant i nan igi da ini ibiani, “Wain ibianungꞌ da ini, ‘Gamp dzi fada gin da agam wasangꞌ bada gin u’? Mani bungꞌ ais runggan funub, ma?” \p \v 23 Yisu ini binaꞌ, “Agam iba imingꞌ intap ani, da dzi ba imingꞌ wagungꞌ. Agam isu intap ani gan, da dzi anungꞌ isu intap ani gan u. \v 24 Ibinigi da dzi ni da agam sib wa i agam bungꞌ amamp nampruꞌ da gam nanggam maisan. Da bida agam mamida i muarutsa bida Dzi Mpa Ibi Arigi Angu,\f + \fr 8:24 \fq Dzi Mpa Ibi Arigi Angu — \ft Yisu isantingꞌ runggan wasi ibi Aranga Anutu nidzun. Watsanga:\xt Kis 3:14; Ywn 8:28,58; 13:19\f* da agam bungꞌ amamp nampruꞌ da nanggam maisan igi i.” \p \v 25 Da ribarangan igutin ini binaꞌ, “Agu wai?” \p Da Yisu ini ibiani, “Nan dzi nida i dzi mangan ani, da dzi ni da agam sib ugu da gubuꞌ dzi raꞌa i gumangꞌ da iba da isangꞌ aruani. \v 26 Nan ampi bingan rumingꞌ i dzi nidan da agam i raruda agam. Da bitsintaꞌ Aru tanginda dzi badan ugu, Arangan nan nidzun wain, da nan dzi ringanta gin mingꞌa Arangan gin, nigi angu da dzi nang da dzi ni wasi da garam intap.” \p \v 27 Ribigi anungꞌ isruꞌ i nan Arangan nidan igi ini iyab i Ramanggan. \v 28 Ibinigi da Yisu ini binaꞌ, “Gubuꞌ agam raꞌa i Garam Narunggan, da agam bungꞌ asruꞌ gin nabi Dzi Mpa Ibi Arigi Angu,\x - \xo 8:28 \xt Kis 3:14; Ywn 8:24,58; 13:19\x* da dzi anungꞌ inang nam i rugangꞌ uwayantangꞌ u. Imaꞌ, nan idzuwai Ramangꞌ santingꞌa dzi gin, da dzi ni wasi. \v 29 Aru tanginda dzi badan ugu irut dzi da watangin dzi rai u, i dzi nang nam Arangan nugun nufa gin.” \v 30 Gubuꞌ Yisu rungꞌ nida nan igi, da rib ampi bingan imuaruts Arangan. \s1 Nan Nidzun Bungꞌ Apiraꞌ Garam Rai Sinungꞌ Nam Maisan \p \v 31 Yisu ini da rib Yuda muarutsa Arangan igi ibiani, “Bida agam gifa dzi nan gangꞌ babampaf, da agam isu dzi ribangꞌ atsungꞌa dzi nidzun. \v 32 Da agam bungꞌ asruꞌ i nan nidzun, da nan nidzun bungꞌ apiraꞌ agam rai sinungꞌ gum agam nangan bida garam gum utaꞌ.” \p \v 33 Ribarangan ini Arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Agai ani Abraham tafan rusan da aga sau runggangꞌ i gubuꞌ mangan da aga suda garam fain garam guman utaꞌ. Da ibianungꞌ da u buni piraꞌa aga rai sinungꞌ gum aga nangan bida garam gum utaꞌ?” \p \v 34 Yisu itip ini binaꞌ, “Dzi ni nan nidzun bingan da agam, garam nanga nam maisan isu nam maisan garam guman utaꞌ. \v 35 Garam gum utaꞌ wasangꞌ ruta garam gudzunggan utupan mpada ntingan u, da bitsintaꞌ garam gudzun narunggan bungꞌ ampa utup igi nanting. \v 36 Da bida Narun piraꞌa agam rai sinungꞌ nam maisan, da nan nidzun bingan, agam wasangꞌ i rungꞌ mpada bida nam maisan garam guman u. \s1 Garam Maisan Narun Rusan \p \v 37 “Dzi sruꞌ gin i agam Abraham tafan rusan, da bitsintaꞌ agam ini isa dzi funub, i wain agam warim wasaꞌ mangan imingꞌ wangunggam i dzi nan gangꞌ mpada gin u. \v 38 Dzi ni da agam i nam dzi ruta Ramangꞌ mpadan da tsangandan mingꞌa i maranggan ugu, da agam inang nam agam ringanta gin mingꞌa agam ramanggam gin.” \p \v 39 Da ribarangan ini, “Aga ramanggangꞌ Abraham.” \p Da Yisu itip ini, “Bida Abraham narun rusan agam, da agam madanang nam Abraham nangan. \v 40 Dzi ni nan nidzun aru dzi ringanta gin mingꞌa Anutu gin ugu da agam sib, da bitsintaꞌ agam inang i isa dzi funub. Da Abraham anungꞌ inang nam bida nigi u. \v 41 Agam inang nam agam ramanggam musa nangan.” \p Da ribarangan ini, “Aga anungꞌ mamaꞌ puatsi u; aga Ramanggangꞌ da Anutu runtaꞌ angu.” \p \v 42 Ida Yisu ini, “Bida agam Ramanggam Anutu da agam maram madari i dzi, i dzi imingꞌ Anutu gin iba, i wain arigi da dzi mpa wasaꞌ i agam. Dzi waba i rugangꞌ maranggangꞌ furan u, imaꞌ. Arangan itangin dzi iba. \v 43 Ibianungꞌ da agam imami dzidziwanda i dzi nan gangꞌ nidan da agam igi? Wain ibi agam yintsungꞌ ringa bampun sib i ringanta i dzi nan gangꞌ. \v 44 Sadang isu agam ramanggam da agam ini atsungꞌa ramanggam igi wangunggan akatsan. Miamun ugu bawaꞌan da aruani da arangan isu garam bangi biꞌ siata garam gar rai, da arangan watsungꞌ nan nidzun u, i nan nidzun imaꞌ i arangan. Gubuꞌ arangan suda umpur da nigi arangan nifu nan gan rururungan, i arangan garam umpur da nan umpur sib angu ramanggan. \v 45 Da bitsintaꞌ dzi nang da dzi ni nan nidzun da agam, ibinigi da agam anungꞌ imuaruts dzi! \v 46 Isangꞌ i agam mangan santingꞌa dzi asubangꞌ nangan wasi? Da bitsintaꞌ bida dzi nida nan nidzun da agam, da ibianungꞌ da agam imami muarutsa dzi? \v 47 Anutu garaman iringant i Arangan nan gan. Da agam anungꞌ Anutu narun rusan u, i wain igi da agam anungꞌ irim ringam i gan nan gan u.” \s1 Yisu da Abraham \p \v 48 Garam Yuda gudzun rusan ini Arangan nan gan mungaꞌ ibiani, “Nan nidzun bingan! Agu garam Samaria da marapayam maisan iyantsang agu!” \p \v 49 Da Yisu ini, “Imaꞌ! Marapayam maisan manga wayantsang dzi u. Dzi tsarif Ramanggangꞌ runtaꞌ angu da agam irim ub nidzun angu i dzi. \v 50 Dzi wanang i tsarifa rugaꞌ binganggangꞌ yaban u, da bitsintaꞌ aru nida i ampan tsarifa dzi, Arangan garam raruda nam rururungan. \v 51 Dzi nani nan nidzun bingan da agam, garam atangꞌa warangꞌ i dzi nan gangꞌ da anungꞌ isangꞌ i mampan u.” \p \v 52 Ribigi ini da Yisu ibiani, “Nan nidzun bingan, aruani da aga tsanga marapayam maisan irut agu sib wa! Abraham da profet ruas imamp sib wa, da agu munti babampaf i manga atangꞌa warangꞌ i u nan gam fisagin da uda yaban, da arangan wasangꞌ i mampan u. \v 53 Aga ramanggangꞌ Abraham imamp sib, da u mani yusa arangan, ma? Profet ruas ibinigi imamp sib. Amaꞌ! U buni nanga runggam bida anungꞌ?” \p \v 54 Yisu itip ini ribigi nifunggan mungaꞌ ibiani, “Bida dzi tsarifa runggangꞌ da nigi nam utaꞌ. Da bitsintaꞌ dzi Ramanggangꞌ aru agam nifum faringꞌa agam Anutu gam gin ugu, Arangan itsarif dzi. \v 55 Agam wasruꞌ i Arangan mangan u, da bitsintaꞌ dzi sruꞌ i Arangan. Bida dzi nida dzi mamida i sruꞌa i Arangan, da dzi madawaꞌ abi garam nan umpur nabi agam. Da bitsintaꞌ dzi sruꞌ i Arangan da yatangꞌ warangꞌ i Arangan nan gan. \v 56 Gubuꞌ agam tafanggam Abraham maran fura i tsanganda dzi gubuꞌ gangꞌ badan ani, da nugun inuf in, da gubuꞌ arangan tsanganda sib da nugun itsiaꞌ wasi angu gin.” \p \v 57 Rib Yuda itip ini Arangan nan gan mungaꞌ ibiani, “Agu udzufam anungꞌ iwarip iwaꞌ 50 da u butsanga Abraham ibianungꞌ?” \p \v 58 Da Yisu ini binaꞌ, “Nan nidzun bingan dzi nani da agam! Gubuꞌ Abraham rinanggan mamida i apingꞌa arangan da Dzi Mpa Ibi Arigi Angu.”\x - \xo 8:58 \xt Kis 3:14; Ywn 8:24,28; 13:19\x* \v 59 Ibinigi da ribarangan intsungꞌ tauf i tapuda Arangan funub, da bitsintaꞌ Arangan ifingꞌ i ruan da itangin Ungar Mararam rai. \c 9 \s1 Yisu Itip Garam Maran Gampaman Mangan Maran Idaum \p \v 1 Gubuꞌ Yisu yunga fadan, da itsanga garam bits rinan apingꞌa maragampam angu da imingꞌ ibinigi. \v 2 Da riban atsungꞌa gin igutin ini binaꞌ, “Rabai,\f + \fr 9:2 \fq Rabai — \ft Nan Rabai wainggan ibi ‘Kidungwaga’.\f* manga nanggan maisan inang da garam aga rinanggan yapingꞌ arangan ruta maragampam — runggan ma ramanggan da rinanggan?” \p \v 3 Yisu ini ribarangan nan gan mungaꞌ ibiani, “Anungꞌ garam igi ma ramanggan da rinanggan nanggan maisan inang arangan maran igampam u. Nam igi iwaꞌ da garam igi i nanga Anutu guman nangan waꞌa dzidziwan yaba gin. \v 4 Aru gubuꞌ rungꞌ puꞌan da agi nanang Anutu aru tanginda dzi badan ani guman. Nam idziang bungꞌ awaꞌ, da garam mangan wasangꞌ nanga gum mangan u. \v 5 Gubuꞌ dzi rungꞌ mpada intap ani da dzi isu nam puatsadan i garam intap.” \p \v 6 Yisu nida nan igi sib da itupingꞌ nifu gurun iruꞌ intap da imuat da isisa i garam igi maran. \v 7 Da ini binaꞌ, “Wafan da wadzuꞌ maram mpui fuꞌan Siluam” (wainggan ibi ‘itangin ifan’). Ibinigi da garam maran gampaman arangan ifan da yadzuꞌ maran da maran idaum da irarab nam imingꞌ nigi iba gamp. \p \v 8 Gan riban mpruꞌan da rib tsanganda arangan da gubuꞌ musa yaiꞌa ruan ugu igut i ruan ini binaꞌ, “Mani garam aru mpada sanab ringan da yaiꞌa ruan ugu ani?” \p \v 9 Da fain ini binaꞌ, “Hai! Garam arangan igi.” \p Da fain ini binaꞌ, “Imaꞌ! Garam igi maran isangꞌ ruan.” \p Da bitsintaꞌ garam igi runggan ini runggan wasi ini binaꞌ, “Dzi arangan ani.” \p \v 10 Ribigi igutin, “Da u maram igi budaum ibianungꞌ?” \p \v 11 Da arangan ini, “Garam rib faringꞌa Yisu gin ugu imuat intap isu tamut da isisa i dzi marangꞌ. Da ini da dzi i dzi fada mpui fuꞌan Siluam da adzuꞌan. Ibinigi da dzi fan da dzi yadzuꞌ marangꞌ da dzi rarab nam.” \p \v 12 Da ribigi itip igut i arangan ini binaꞌ, “Da garam arangan anungꞌ?” \p Da arangan ini, “Dzi wasruꞌ gin u.” \s1 Garam Farisai Igut i Garam Maran Gampaman Maran Ibudaum Ibi Anungꞌ \p \v 13 Ribigi iyu garam maran gampaman da dauman ugu ifan da Farisai ruas. \v 14 Gubuꞌ Yisu muata intap suda tamut da nanga garam maran gampaman maran dauman igi gubuꞌ Sabat. \v 15 Ibinigi da Farisai ruas igut i arangan i maran ibudaum ibianungꞌ. Da arangan ini, “Garam igi sisa tamut i dzi marangꞌ da dzi yadzuꞌ, da aruani da dzi tsanga nam.” \p \v 16 Rib Farisai fain ini binaꞌ, “Garam nanga nam bida nigi da gubuꞌ Sabat da mamida i tsarifan, anungꞌ iba imingꞌ Anutu gin u.” \p Da bitsintaꞌ fain ini binaꞌ, “Isangꞌ garam maisan mangan nanga nam maran mangan tsiraꞌ tsiraꞌ bida nigi?” Da ribarangan yudzung i nan da ruan i uwayant isu iruꞌrun. \p \v 17 Da itip igut i garam maran gampaman da dauman igi, “U bufaringꞌ garam nanga agu maram dauman igi garam idzuwai?” \p Da arangan ini binaꞌ, “Arangan profet mangan.” \p \v 18 Da bitsintaꞌ garam Yuda gudzun rusan anungꞌ imuaruts ibi arangan maran igampam, da aruani da idaum, ibinigi da inuꞌ i ramanggan da rinanggan i batsanganda ribarangan. \v 19 Da igutin ini binaꞌ, “Agam narunggam ani, ma? Da agam ini arangan maran igampam da gubuꞌ rinan apingꞌan? Ibianungꞌ da arangan isangꞌ i tsanganda nam da aruani?” \p \v 20 Da garam igi ramanggan da rinanggan ini nan mungaꞌ ibiani, “Aga sruꞌ gin i aga narunggangꞌ arangan igi da rinan irim arangan maragampam angu. \v 21 Da bitsintaꞌ aga wasruꞌ gin i mangan igi itip arangan maranggan idaum da itsanga nam da aruani. Garam tsiraꞌ bingan igi! Wagutin! Runggan bungꞌ ani nan i nifunggan i.” \v 22 Ramanggan da rinanggan ini ibinigi i tuas arangan irat i rib Yuda gudzun rusan, i garam gudzun ruas igi iyudzu nan sib i manga nida Yisu wasi bida Arangan Garam Anutu ragadan da bungꞌ apaꞌ arangan rai nawaꞌ sinungꞌ ungar mpruꞌa ruan gin. \v 23 I wain bida nigi da arangan ramanggan da rinanggan ini binaꞌ, “Garam tsiraꞌ bingan igi! Agam wagutin!” \p \v 24 Da itip inuꞌ garam maran gampaman da dauman ugu ba da ini rutin ibiani, “Watsaf ruam da Anutu da wani nan nidzun da agai, i aga sruꞌgin sib i garam igi garam maisan.” \p \v 25 Garam arangan ini binaꞌ, “Dzi mamigin, mani arangan garam maisan ma imaꞌ? Nam bitsintaꞌ dzi sruꞌa gin da ibiani, mungꞌ da dzi marangꞌ igampam, da bitsintaꞌ aruani da dzi sangꞌ i tsanganda nam.” \p \v 26 Da ribigi itip igutin, “Arangan ibunang ibianungꞌ i agu? Da inang u maram idaum ibianungꞌ?” \p \v 27 Da arangan ini ribigi nifunggan mungaꞌ ibiani, “Nan arangan dzi ni sib da agam, da bitsintaꞌ agam waringant i nan! Ibianungꞌ da agam rurim udzungꞌ da dzi i tipa ringanta gin? Agam mabuni suda i riban atsungꞌa gin mpruꞌan, ma?” \p \v 28 Ibinigi da ribarangan irim ub i arangan ini binaꞌ, “Agu angu su garam bida nigi garaman atsungꞌa gin! Aga ani su Moses riban atsungꞌa gin. \v 29 Aga sruꞌ gin sib i Anutu ini nan da Moses, da aga tungꞌ marangꞌ i garam igi ibuba anungꞌ.” \p \v 30 Garam igi ini ribigi nan gan mungaꞌ ibiani, “Nan agam nidan igi anungꞌ isangꞌ! Garam igi tip dzi maranggangꞌ idaum da dzi tsanga nam, da agam itungꞌ maram i gan bada gin. \v 31 Agi isruꞌ gin i Anutu wasangꞌ ringanta i garam maisan mangan nan gan u. Da bitsintaꞌ iringant i garam pumuꞌa Arangan da atsungꞌa i maranggan furan. \v 32 Mungꞌ ugu bawaꞌan da arani da garam mangan waringant i nan bida garam mangan rinan apingꞌa maran gampaman da mangan tipa i maran dauman u. \v 33 Bida Anutu mamida tanginda garam igi badan, da wasangꞌ i nanga nam mangan u.” \p \v 34 Ribigi iringant i arangan nan gan nidan da ini rutin ibiani, “Gubuꞌ u rinanggam apingꞌa agu, da nam maisan isisungꞌ agu! Da u mani utusa agai i nan!” Da isiat arangan rai i ungar mpruꞌa ruan gin. \s1 Garam Mamida Muarutsan Iwaꞌ Ibi Garam Maran Gampaman \p \v 35 Yisu iringant i sisingꞌ ribigi siata garam igi rai i ampan ungaran mpruꞌa ruan gin, da ifan da iwaꞌ da arangan da ini, “U muaruts Garam Narunggan, ma imaꞌ?” \p \v 36 Da arangan igutin, “Garam tsiraꞌ, garam idzuwai igi? Wani da dzi, da dzi sangꞌ i muarutsa Arangan.” \p \v 37 Da Yisu ini, “U rarab arangan sib wa! Garam arangan rurut agu ini nan.” \p \v 38 Da garam igi ni binaꞌ, “Nifutsarif! Dzi muaruts agu.” Da yidza fagan iruꞌ Yisu maran i tsarifa Arangan. \p \v 39 Yisu ini binaꞌ, “Dzi ba intap ani i raruda garam gar nanggan, i garam maran gampaman bungꞌ atsanga nam da garam tsanganda nam maran bungꞌ agampam ruan sib.” \p \v 40 Garam Farisai fain mpada uts da Arangan iringantin da igutin, “U ni aga marangꞌ gampaman bida nigi, a?” \p \v 41 Yisu ini binaꞌ, “Bida agam maram gampaman, da agam wasangꞌ i mpada warangꞌ i nam raruda agam nanggam maisan u, da bitsintaꞌ agam ini runggam garam raraba nam, da agam nanggam maisan rumingꞌ da agam.” \c 10 \s1 Yisu Garam Bini Mpada Tayangꞌ Dumpa \p \v 1 “Nan nidzun bingan dzi nani da agam nabiani, garam mangan mamida i atangꞌa ntiangꞌ ririmpa dumpa sib in muantsi gan, da yaba rugan i atangꞌan, da arangan isu garam wapa nam da garam mpunga garam i uda nam. \v 2 Da garam atangꞌa muantsi rururungan da arangan garam mpada tayangꞌ dumpa igi. \v 3 Da garam mpada tayangꞌ muantsi igi itus muantsi i arangan. Da arangan inuꞌ dumpa gan da ifaringꞌ bits bits binganggan, da iringant i nifun da ifuari ruan yatsungꞌ arangan da iyu iwaꞌ manaꞌ. \v 4 Gubuꞌ uda dumpa gan santan waꞌa sib, da arangan imungꞌ gin da dumpa gan isruꞌ i arangan nifun da yatsungꞌ arangan. \v 5 Dumpa igi anungꞌ isangꞌ atsungꞌa garam manaꞌ mangan u, bungꞌ arunt sinungꞌ garam bida nigi, i waringant i arangan nifunggan isruꞌ u.” \v 6 Yisu ini nan raman igi da ribarangan, da ribigi wadzidziwan i arangan nan gan nidan igi wainggan u. \p \v 7 Ibinigi da Yisu itip ini binaꞌ, “Dzi ni nan nidzun bingan da agam, dzi aruani isu muantsi nifun i dumpa atangꞌan da waꞌan. \v 8 Garam sib angu bada mungꞌ i dzi ugu garam wapa nam da garam mpunga garam i uda nam, da bitsintaꞌ dumpa anungꞌ irim ringan i ribigi u. \v 9 Dzi su muantsi nifun. Manga bada da dzi da atangꞌa wasaꞌ da bungꞌ ampa bini. Bungꞌ atangꞌ da nawaꞌ da nayu nam gadan. \v 10 Garam wapa nam iba angu i wapa dumpa da isa funub da wayada nidzun angu. Da bitsintaꞌ dzi ba i ribarangan mpada maran taꞌan da mpada ngarubini bingan angu. \p \v 11 “Dzi su garam bini mpada tayangꞌ dumpa. Da garam bini mpada tayangꞌ dumpa ini mais i runggan da irim runggan rai i sifa ngants i dumpa. \v 12 Da bitsintaꞌ garam nanga gum i nam ntsuman anungꞌ dumpa rinunggan da wasu garam rururungan mpada tayangꞌ dumpa u. Gubuꞌ arangan tsanganda iyam buman badan, da itangin dumpa rai da irunt sinungꞌ. Da iyam buman igara dumpa igi da ipuꞌ wasi. \v 13 Garam nanga gum i nam ntsuman igi irunt an arun, i wain arangan inang gum i nam ntsuman angu da maran anungꞌ ifur dumpa. \p \v 14 “Dzi garam bini mpada tayangꞌ dumpa. Dzi sruꞌ i gangꞌ dumpa gangꞌ da dzi dumpa gangꞌ isruꞌ i dzi, \v 15 ibi Ramangꞌ isruꞌ i dzi da dzi sruꞌ i Ramangꞌ. Da dzi bungꞌ arim runggangꞌ rai i dumpa igi. \v 16 Da dzi dumpa gangꞌ fain rumpai da anungꞌ impa ntiangꞌ wasaꞌ ani u. Dzi nafan da nayu aba nampruꞌ nabinigi. Da bungꞌ aringant i dzi nifunggangꞌ da nasu dumpa utup bitsintaꞌ da garam bitsintaꞌ angu i mpada tayangꞌ gin. \v 17 Ramangꞌ maran yari i dzi, i wain dzi bungꞌ arim runggangꞌ rai da dzi bungꞌ atip ayu nanggangꞌ mpada maran taꞌan. \v 18 Manga wasangꞌ siata dzi nanggangꞌ mpada maran taꞌan rai u, imaꞌ. Dzi runggangꞌ maranggangꞌ furan angu da dzi bungꞌ arim runggangꞌ rai. Dzi su wain i rima rai da tipa udan. Nigi nan dzi Ramanggangꞌ ini da dzi i dzi nangan.” \p \v 19 Garam Yuda iringant i nan igi da uwayant itip isu iruꞌrun da yudzungꞌ nan da ruan. \v 20 Ribigi gan ampi bingan ini binaꞌ, “Marapayam maisan iyantsang arangan da ibrabruꞌ! Agam iburim ringam i arangan nan gan iyaꞌ?” \p \v 21 Da bitsintaꞌ fain ini binaꞌ, “Garam marapayam maisan yantsangan da anungꞌ isangꞌ nida nan bida nigi u. Isangꞌ marapayam maisan nanga garam maran gampaman tsanganda nam, ma?” \s1 Garam Yuda Irim Udzungꞌ i Yisu Nida Runggan Wasi \p \v 22 Da gubuꞌ mararam tsiraꞌ maran fura i gubuꞌ rima dangki da Anutu i Ungar Mararam ugu iwaꞌ Yerusalem da gubuꞌ rangarang tsiraꞌ. \v 23 Da Yisu iyung Solomon tsaparaꞌ gan mingꞌa Ungar Mararam ntiangꞌ gan wasaꞌ.\x - \xo 10:23 \xt Ap 3:11; 5:12\x* \v 24 Garam Yuda imunti itsuafiꞌ Arangan sib da igutin ini binaꞌ, “Gubuꞌ sib angu da u nang aga wangungꞌ isu iruꞌrun i agu garam idzuwai. Da gubuꞌ idzuwai da u bungꞌ ani runggam wasi? Bida agu Garam Anutu Ragadan da wani nan rururungan da agai.” \p \v 25 Yisu ini ribigi nan gan mungaꞌ ibiani, “Dzi ni nan arangan sib da agam wa, da agam wamuaruts u. Gum bini bini dzi nangan i Ramangꞌ binganggan, nigi ikupis dzi wasi, \v 26 da bitsintaꞌ agam anungꞌ imuaruts dzi, i agam anungꞌ isu dzi dumpa gangꞌ u. \v 27 Dzi dumpa gangꞌ iringant i dzi nifunggangꞌ, da dzi sruꞌ i ribarangan da ribarangan yatsungꞌ dzi. \v 28 Da dzi bungꞌ arim nam mpada ratar ntingan angu rutin, da ribarangan wasangꞌ i rima runggan rai u. Da mangan wasangꞌ i mpungan da dzunga gin sinungꞌ dzi banginggangꞌ u. \v 29 Ramangꞌ, aru runggan rima ribarangan da dzi, nampanggan iyus nam santan,\f + \fr 10:29 \fq Ramangꞌ, aru runggan rima ribarangan da dzi, nampanggan iyus nam santan — \ft Wain mangan ibiani: ‘Nam aru Ramangꞌ riman da dzi da iyus nam santan.’ \f* da mangan wasangꞌ i mpungan da dzunga gin sinungꞌ Ramangꞌ banginggan u, imaꞌ. \v 30 Dzi da Ramangꞌ isu nam wain bitsintaꞌ.” \p \v 31 Gubuꞌ garam Yuda ringanta i nan igi, da itip iyu tauf i tapuda Arangan funub. \v 32 Da Yisu ini da ribigi ibiani, “Dzi santingꞌ gum bini bini ampi bingan Ramangꞌ tangindan da dzi i nangan imingꞌ agam maranggam sib. Da gum bini idzuwai igi gan inang da agam ini tapuda dzi funub i tauf?” \p \v 33 Garam Yuda ini Yisu nifunggan mungaꞌ ini binaꞌ, “Aga wani tapuda agu funub i gum bini igi mangan u, da bitsintaꞌ u ni nan asub i Anutu. Agu garam gar angu da u buni nanga runggam bida agu Anutu.” \p \v 34 Yisu ini nan mungaꞌ ini binaꞌ, “Anutu nan gan kakaran ani rumingꞌ wasaꞌ i agam nan gam faidagin nida binaꞌ, ‘Dzi ni, agam isu anutu fain.’ \v 35 Anutu runggan ifaringꞌ rib uda i nan gan igi ibi anutu fain, da agi wasangꞌ i siata Anutu nan gan kakaran igi rai u. \v 36 Da bitsintaꞌ Ramangꞌ iraga dzi isu i rugan nanggan mararam da itangin dzi iruꞌ ba intap. Ibinigi da wain idzuwai da agam ini dzi nida nan asub i Anutu i dzi nida binaꞌ, ‘Dzi aruani isu Anutu Narunggan’? \v 37 Bida dzi mamida i nanga Ramangꞌ guman, da agam anungꞌ muarutsa dzi u. \v 38 Da bitsintaꞌ bida dzi nanga Arangan guman da bida agam mamida muarutsa dzi, da wamuaruts gum bini dzi nangan igi angu. I sanab bida nigi da agam bungꞌ au uwayant dzidziwandan da nasruꞌ gin nabi Ramangꞌ impa dzi wasaꞌ da dzi impa Ramangꞌ wasaꞌ.” \p \v 39 Da ribigi itip yintsaꞌ i mpunga Arangan, da bitsintaꞌ Arangan irunt sinungꞌ ribigi da ifa gan arun. \p \v 40 Da Yisu yis mpui Yordan udziꞌ ifa marafain aru Yowanis ruruba garamin ugu da ifampa nigi. \v 41 Da garam ampi bingan ifan da Arangan i nigi da ini binaꞌ, “Yowanis anungꞌ inang nam maran mangan u. Da bitsintaꞌ nan santan Yowanis nida i garam ani nan nidzun bingan.” \v 42 Da mingꞌa nigi da garam ampi bingan imuaruts Yisu. \c 11 \s1 Ladzarus Imamp Sib \p \v 1-2 Garam bits binganggan Ladzarus igingꞌ rinin. Arangan irut nafun rusan Maria da Mata impa gampan Betani. (Maria igi sagat aru raiyi da arangan imus yatsa madamin gaunt bini ruꞌa i Nifutsarif fagan da tiasa i gudzu yafanggan.) \v 3 Ibinigi da Maria da rainggan Mata irim sisingꞌ ifan da Yisu ibiani, “Nifutsarif, u garamam maram aridagin ugu igingꞌ rinin.” \p \v 4 Gubuꞌ Yisu ringanta i nan igi da ini binaꞌ, “Ladzarus anungꞌ igingꞌ rinin i mampa funub u, imaꞌ! Igingꞌ i garam tsarifa Anutu da Anutu Narunggan uda bingan tsiraꞌ gin.” \v 5 Yisu maran yari nidzun i Maria da rainggan Mata da nafunggan Ladzarus. \v 6 Ibinigi da gubuꞌ Arangan uda Ladzarus sisingꞌ gan gingꞌa rinin igi sib da Arangan rungꞌ impa imingꞌ nigi isangꞌ gubuꞌ iruꞌrun raiyi. \v 7 Ida ini da riban atsungꞌa gin ini binaꞌ, “Agi natip afa intap Yudia.” \p \v 8 Da riban atsungꞌa gin ini rutin ibiani, “Rabai!\f + \fr 11:8 \fq Rabai — \ft Nan Rabai wainggan ibi ‘Kidungwaga’.\f* Anungꞌ gubuꞌ fain ifa sib u, da garam Yuda inang i tapuda agu funub i tauf, da u ni tipa fadan, a?” \p \v 9 Yisu ini ibiani, “Gubuꞌ pis santan gubuꞌ maran gan isangꞌ 12. Da bida manga yungꞌa da gubuꞌ da arangan wasangꞌ i utuda fagan i nam mangan u, i arangan irarab nam puatsadan arida intap ani. \v 10 Da bitsintaꞌ bida garam mangan yungan da nam mimindan da bungꞌ autu fagan, i nam puatsadan anungꞌ imingꞌ wasaꞌ i arangan u.” \v 11 Yisu ini nan igi sib da itip ini da ribigi ibiani, “Agi rinunggangꞌ Ladzarus igingꞌ marampruꞌ, da bitsintaꞌ dzi bungꞌ afan da nais arangan marataꞌ.” \p \v 12 Da gan riban atsungꞌa gin ini arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Nifutsarif, bida arangan gingꞌa marampruꞌ da rinin bungꞌ adaum.” \v 13 Ribarangan ibuni Yisu nida Ladzarus gingꞌa marampruꞌ angu, da bitsintaꞌ Arangan ini i Ladzarus imamp funub sib. \p \v 14 Ibinigi da Yisu ini nan wasi da ribarangan ibiani, “Ladzarus imamp funub sib. \v 15 Da bitsintaꞌ dzi marangꞌ ifur agam bini gam da dzi nugungꞌ inuf i dzi anungꞌ irut arangan impai da gubuꞌ arigi u, i agam isangꞌ i muarutsa dzi. Da bitsintaꞌ aruani, da agi fadan da tsanganda arangan.” \p \v 16 Tomas (faringꞌa Didimas\f + \fr 11:16 \fq faringꞌa Didimas — \ft Bingan Didimas wainggan ‘mamaꞌ bampungꞌ’. Watsanga: \xt Ywn 20:24; 21:2\f*) ini da rib ruta arangan atsungꞌa Yisu igi ini ibiani, “Ariꞌ! Agi fadan da ruta mpruꞌa ruangꞌ mampan.” \s1 Yisu Iyafa Maria da Mata Wangun \p \v 17 Gubuꞌ Yisu fawaꞌa uts da gamp Betani da iyu sisingꞌ rima Ladzarus sib mingꞌa badzab gampan sangꞌa gubuꞌ iruꞌ da iruꞌ sib. \v 18 Gamp Betani igi imingꞌ uts pas angu da gamp tsiraꞌ Yerusalem isangꞌ ibi 3 kilomita, \v 19 da rib Yuda ampi bingan iba da Mata da Maria i yafada iruꞌ igi wangun i nafunggan nanggan mampan igi. \v 20 Gubuꞌ Mata ringanta i nan Yisu badan da ifa sanabin. Da Maria rumpa ungar. \v 21 Mata ini da Yisu ini biani, “Nifutsarif, u madani mpadan da dzi nafunggangꞌ wasangꞌ i mampan u. \v 22 Da bitsintaꞌ dzi tsangan wa, gubuꞌ maran anungꞌ intsup i u rima arangan sib u! U nida udagin i nam idzuwai da Anutu bungꞌ arim da agu.” \p \v 23 Yisu ini da arangan ibiani, “U nafunggam bungꞌ atip namunti marataꞌ.” \p \v 24 Da Mata ini, “Hai, dzi sruꞌ gin wa. Waꞌa gubuꞌ buntun da arangan bungꞌ arut garam sib angu namunti marataꞌ.” \p \v 25 Yisu ini da arangan ibiani, “Muntida maran taꞌan da mpada ratar wain dzi. Manga muarutsa dzi da bida mampan, da rubungꞌ ampa maran taꞌan. \v 26 Manga mpada marataꞌ da muarutsa dzi da anungꞌ isangꞌ i mampan u, bungꞌ ampa ratar angu. U muaruts nan igi, ma?” \p \v 27 Mata ini da Arangan ibiani, “Hai, Nifutsarif! Dzi muaruts Agu Kristus, Anutu Narunggan, aru Anutu ragada i tanginda bada intap ugu aruani.” \v 28 Gubuꞌ arangan ntsupa nan nidan igi sib, da itip ifan da ifanuꞌ rainggan Maria iwaꞌ ba manaꞌ sinungꞌ rib ruta mpadan igi da ini rutin ibiani, “Kidungwaga ibawaꞌ sib da ini tsanganda agu.” \v 29 Gubuꞌ Maria ringanta gin da sungꞌ angu yuriꞌ ifan da Yisu. \v 30 Da Yisu wawarip yatangꞌ gamp igi u; rungꞌ impa mumai aru Mata fawaꞌa rutin igi. \v 31 Gubuꞌ garam Yuda ruta Maria mpada ungar igi i yafada i wangun tsanganda arangan suda rinipuat da tanginda ungar rai da fadan, da ribarangan yatsungꞌ gin, i ibuni arangan fada tauf bampun i rangan. \p \v 32 Da gubuꞌ Maria fawaꞌa mumai aru Yisu mpada gin da tsanganda Arangan, da ifa tuꞌ iruꞌ Arangan fagan da ini, “Nifutsarif, U dampai da dzi nafunggangꞌ wasangꞌ i mampan u.” \p \v 33 Gubuꞌ Yisu tsanganda Maria rangan da rib Yuda ruta badan igi singisiang muntidan da wangun ibarabin da nugun imais nidzun angu. \v 34 Da Yisu igutin ini binaꞌ, “Agam irim arangan i nanungꞌ?” \p Da ribarangan ini, “Nifutsarif, waba da watsangan.” \v 35 Da Yisu irang. \v 36 Ibinigi da garam Yuda ini da ruan, “Watsangan! Arangan irim wangunggan nidzun angu i garam aga.” \p \v 37 Da bitsintaꞌ gan fain ini binaꞌ, “Garam igi itip garam maran gampaman idaum, da madarim garam aga sib i mamida i mampan.” \s1 Yisu Yis Ladzarus Marataꞌ \p \v 38 Yisu nugun imais nidzun angu da iyung ifa tauf bampun rima badzab in igi. Da tauf tsiraꞌ mangan itsungin tauf bampun nifun igi sib. \v 39 Yisu ini da ribigi ibiani, “Warimpingꞌ tauf tsiraꞌ aga rai i tauf bampun nifun igi.” \p Da bitsintaꞌ Mata, garam mampan igi nafunggan, ini binaꞌ, “Nifutsarif, U sruꞌ gin sib wa, Ladzarus igingꞌ gubuꞌ iruꞌ da iruꞌ sib da ifufin maisan.” \p \v 40 Da Yisu ini, “Dzi wanani da agu sib i bida u muarutsan, da agu bungꞌ atsangan Anutu nampanggan?” \v 41 Ibinigi da ribigi irimpingꞌ i tauf tsiraꞌ iwaꞌ manaꞌ sinungꞌ tauf bampun nifun. Da Yisu idantang iyab da ini, “Ramangꞌ, dzi rim dangki da Agu i wain U ringant i dzi nan gangꞌ udagin sib wa. \v 42 Dzi sruꞌ gin sib i gubuꞌ sib angu da U ringant i dzi nan gangꞌ udagin. Da bitsintaꞌ dzi ini nan igi i rib muntida ani ringanta gin da muarutsa bida U tangin dzi iba.” \p \v 43 Nida nan igi sib da inuꞌ nifun tsiraꞌ bingan ini binaꞌ, “Ladzarus, wawaꞌ ba!” \v 44 Da garam mampan ugu iwaꞌ ba impruꞌ da bangin da fagan patiꞌa sib i bruꞌ dzufungꞌan da bruꞌ buafira arangan maran sib in ugu. Da Yisu ini da ribigi ibiani, “Wapiraꞌ bruꞌ patiꞌa arangan gin aga rai da watangin arangan nayung.” \s1 Garam Gudzun Gudzun Yuda Itip Nan i Isa Yisu Funub \p \v 45 Ibinigi da garam Yuda ampi bingan bada mpruꞌa da Maria ugu da tsanganda nam Yisu nangan igi imuaruts Arangan. \v 46 Da bitsintaꞌ fain ifan da rib Farisai ruas da ini nam Yisu nangan ugu wasi da ribarangan. \v 47 Da garam pumuꞌa Anutu wain gudzun rusan irut garam Farisai inuꞌ garam Yuda gudzun rusan utupan tipa nan, faringꞌa Sanhidrin gin,\x - \xo 11:47 \xt Mt 26:59; Mk 14:55; 15:1,43; Lk 22:66; 23:50; Ywn 3:1; Ap 4:5,15; 5:21,27,34,41; 6:12,15; 22:30; 23:1,6,15,20,28; 24:20\x* impruꞌ da igut i ruan ini binaꞌ, “Agi nanga nam bida anungꞌ? Garam aga nang nam maran mangan ampi bingan iyus angu. \v 48 Bida agi tusa marangꞌ i arangan da runanga bida naga da rib ampi bingan angu bungꞌ amuaruts arangan. Da garam Rom bungꞌ aba da nawaya agi Ungarangꞌ Mararam da agi garamangꞌ santan.” \p \v 49 Da gan mangan mingꞌa wasaꞌ i ribarangan binganggan Kaiafas impa ibi garam pumuꞌa Anutu wain gudzunggan tsiraꞌ da gubuꞌ igi, da arangan ini binaꞌ, “Agam wasruꞌ i nam mangan u! \v 50 Agam madasruꞌ gin i bini iyus i garam bitsintaꞌ angu mampa i uda ampan tsiraꞌ mumai gan; anungꞌ bini i agi garam Yuda santan rima runggangꞌ rai u.”\x - \xo 11:50 \xt Ywn 18:14\x* \p \v 51 Kaiafas runggan wani nan igi i gan uwayantan u, imaꞌ. Arangan impa ibi garam pumuꞌa Anutu wain gudzungan tsiraꞌ da gubuꞌ arigi, ibinigi da ini nan profet igi wasi i Yisu bungꞌ amamp i rima garam Yuda sib, \v 52 da anungꞌ ribarangan angu u, imaꞌ. Bungꞌ amamp i uda Anutu narun rusan mpada ruga rugan basuda garam utup bitsintaꞌ. \v 53 Da mingꞌa gubuꞌ arigi da fadan da garam Yuda garaman gudzun gudzun igi itip nan i isa Yisu funub. \p \v 54 Ibinigi da Yisu watip iyung da ikupis runggan wasi imingꞌ garam Yuda maranggan u. Itangin nigi rai da ifa gamp Ifraim mingꞌa uts da nam manaꞌ dadauntan da ifa rut riban atsungꞌa gin impa imingꞌ igi. \v 55 Garam Yuda gubuꞌ gan mararam tsiraꞌ Angira Atupa Sib isu uts, da garam ampi bingan imingꞌ gamp ruga rugan iyab Yerusalem i nanga runggan suda mararam i Anutu maranggan mungꞌ i gubuꞌ tsiraꞌ igi. \v 56 Ibinigi da ribigi isau Yisu da imunti Ungar Mararam da igut i ruan ini binaꞌ, “Agam maram ifur nan ibianungꞌ? Arangan bungꞌ aba i gubuꞌ mararam tsiraꞌ ani, ma imaꞌ?” \v 57 Da garam pumuꞌa Anutu wain gudzun rusan da garam Farisai ini nan wasi i manga nida tsanganda Yisu mpada anungꞌ da nabani rutin i ribarangan mpunga Yisu. \c 12 \s1 Maria Iyats Madamin Gaunt Bini i Yisu Fagan \r (Matiu 26:6-13; Markus 14:3-9; Lukas 7:37-50) \p \v 1 Gubuꞌ 6 rumingꞌ i waꞌa gubuꞌ mararam tsiraꞌ Angira Atupa Sib da Yisu ifa gamp Betani, Ladzarus gampan, garam mampan aru Yisu isa i marataꞌ ugu. \v 2 Tuas arangan isu nam gadan i Yisu imingꞌ nigi. Da Ladzarus da ampi fain irut Arangan impruꞌ maran impai, da Mata irim nam gadan da ribarangan. \v 3 Ida Maria ifa yu madamin gaunt bini tipa i gai mangan, binganggan nard, gurun gan. Barabin gan isangꞌ 500 gram da nam ntsuman gan tsiraꞌ bingan. Da iba yats i Yisu fagan da itias i gan gudzu yafanggan. Da madamin igi gauntan bini idasangꞌ ungar wasaꞌ igi santan. \v 4 Da bitsintaꞌ arangan garaman bits atsungꞌa gin nida Yudas Iskariot — uts pas angu da bungꞌ arim Yisu nafa garam ipiap banginggan — ini binaꞌ, \v 5 “Ibianungꞌ da imami rima nam gaunt bini aga i garam suba i nam ntsuman da agi faban da garam sauda runggan? Agi sangꞌ i uda nam ntsuman gin sangꞌa nam ntsuman garam mangan nanga gum in da udzuf bitsintaꞌ!” \v 6 Arangan maran wafur garam sauda runggan da ini ibinigi u, da bitsintaꞌ arangan garam wapa nam, da impa tayangꞌ ribarangan moni gan da inang da iwap. \p \v 7 Yisu ini arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Watiri Maria rai! Arangan ingif madamin igi isu nam tipa ruan i dzi gubuꞌ gangꞌ mampan da rima dzi. \v 8 Garam sauda runggan rubungꞌ arut agam nampai nabinigi angu, da dzi wasangꞌ i rungꞌ ruta agam mpada bida nigi u, imaꞌ.” \p \v 9 Da ampi tsiraꞌ Yuda iringant i Yisu mpada nigi da iba, da anungꞌ iba i tsanganda Yisu angu u, imaꞌ. Ini tsanganda Ladzarus aru Yisu isa i marataꞌ ugu mpruꞌan. \v 10 Ibinigi da garam pumuꞌa Anutu wain gudzun rusan itip nan i isa Ladzarus funub mpruꞌan bida nigi, \v 11 i arangan nanggan mampan da Yisu isa arangan marataꞌ angu da rib Yuda ampi bingan itiri ribarangan rai da imuaruts Yisu. \s1 Yisu Yatangꞌ Gamp Tsiraꞌ Yerusalem Ibi King \r (Matiu 21:1-11; Markus 11:1-11; Lukas 19:28-40) \p \v 12 Maiꞌ mangan igi da ampi tsiraꞌ bawaꞌa Yerusalem i gubuꞌ mararam tsiraꞌ Angira Atupa Sib igi iringant i sisingꞌ Yisu bada Yerusalem. \v 13 Da iyu figiamp yafan da ifa i waꞌan da Arangan. Da iti inuꞌ nifun tsiraꞌ bingan ini binaꞌ, “Aga tsarif Agu, Garam rima agai sib! Nifutsarif Anutu ifinti Arangan aru bada i Anutu binganggan!\x - \xo 12:13 \xt Mnt 118:26; Mt 21:9; 23:39; Mk 11:9; Lk 13:35; 19:38\x* Hai, Anutu ifinti Israil King gan!” \p \v 14 Yisu iyu dongki naru faꞌ mangan da impa iyab gin ibi profet nan gan kakaran nidan, \q1 \v 15 “O Saion narun finam\f + \fr 12:15 \fq Saion narun finam — \ft Saion igi da mamai mangan mingꞌa Yerusalem, ibinigi da Saion igi da ini Yerusalem, da Saion narun finam ini ampan Yerusalem.\f*, watangin ratan. \q2 Watsangan! U King gam impa dongki naru faꞌ barun wagungꞌ iba.”\x - \xo 12:15 \xt Sek 9:9; Mt 21:5\x* \p \v 16 Gubuꞌ arigi da riban atsungꞌa gin anungꞌ isruꞌ i nam waꞌan da Yisu igi wainggan u. Da bitsintaꞌ gubuꞌ Yisu uda bingan tsiraꞌ sib da ribarangan uwayantan ipuꞌ da maran ifur nan kakaran ugu ini iyab i Yisu da isu nidzun i nam ampan nanga i Arangan. \p \v 17 Garam ampi bingan ruta Yisu da tsanganda Arangan nuꞌa Ladzarus sinungꞌ tauf bampun i isa arangan marataꞌ ugu, ifisin wasi da ampan. \v 18 I wain igi da garam ampi bingan iyung ifa i tsanganda Yisu i nam maran mangan ribarangan ringanta gin igi. \v 19 Ibinigi da garam Farisai ini da ruan, “Aitsangan! Agi gumangꞌ nangan bini gan mangan wawaꞌ u. Garam intap santan ifa sib da yatsung arangan!” \s1 Garam Grik Fain Ini Tsanganda Yisu \p \v 20 Garam Grik fain ifa impruꞌ i tsanganda gubuꞌ mararam tsiraꞌ Angira Atupa Sib da pumuꞌa Anutu mingꞌa Yerusalem. \v 21 Ribarangan iba da Filip, aru gampan Betsaida mingꞌa Galili ugu, da igutin ini binaꞌ, “Garam tsiraꞌ, aga ni tsanganda Yisu.” \v 22 Ibinigi da Filip ifani da Andru da iruꞌ igi impruꞌ ruan ifani da Yisu. \p \v 23 Yisu ini ribarangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Gubuꞌ maran ibawaꞌ sib wa da aruani i Garam Narunggan uda bingan tsiraꞌ. \v 24 Dzi nani nan nidzun bingan da agam, bida dzangkum nidzun mangan mamida i ruaꞌa intap da mampan, da rubungꞌ amingꞌ nidzun bitsintaꞌ angu. Da bitsintaꞌ bida mampan da bungꞌ akap nidzun ampi bingan. \v 25 Garam maran arida i nanggan mpada marataꞌ yusan, da bungꞌ arim ganunggan rai. Da garam nida mais i nanggan mpada marataꞌ mingꞌa intap ani, da bungꞌ ayu nam mpada maran taꞌan ntingan angu.\x - \xo 12:25 \xt Mt 10:39; 16:25; Mk 8:35; Lk 9:24; 17:33\x* \v 26 Manga nanga gum i dzi da natsungꞌ dzi, da gamp dzi mpada gin da arangan bungꞌ ampa gin nabinigi. Da Ramangꞌ bungꞌ arim bingan tsiraꞌ da garam nanga dzi gumangꞌ. \v 27 Gubuꞌ aruani da dzi wangungꞌ ibarabin nidzun angu. Da dzi nabuni nan nabianungꞌ? Mani dzi nida, ‘Ramangꞌ, warim dzi sib sinungꞌ gubuꞌ barabin nida waꞌan ani’? Imaꞌ. Dzi nabuaringꞌ barabin igi, i wain arigi angu da dzi ba.\x - \xo 12:27 \xt Mt 26:39; Mk 14:35-36; Lk 22:41-42\x* \v 28 Ramangꞌ, warim bingan tsiraꞌ da runggam!” \p Da nifun mangan iwaꞌ imingꞌ gunungun iba ini binaꞌ, “Dzi nang binganggangꞌ isu tsiraꞌ sib da dzi rubungꞌ anang nabinigi.” \p \v 29 Garam ampi tsiraꞌ muntida nigi iringant i nifun waꞌan igi da fain ini binaꞌ, “Tsuarip ingkung iririring.” \p Da bitsintaꞌ fain ini binaꞌ, “Angira mangan ini nan da arangan.” \p \v 30 Yisu ini da ampan tsiraꞌ igi ibiani, “Nifun waꞌan ani anungꞌ iwaꞌ i rima dzi sib u, imaꞌ. Iwaꞌ i rima agam sib. \v 31 Aruani da Anutu gubuꞌ gan raruda garam intap inang i waꞌan, da bungꞌ asiat Sadang, garam suda wain i intap ani, nafa manaꞌ. \v 32 Da gubuꞌ garam raꞌa i dzi sinungꞌ intap da dzi bungꞌ auntap i garam santan naba da runggangꞌ.” \v 33 Arangan ini nan igi i santingꞌa Arangan bungꞌ amamp nabianungꞌ. \p \v 34 Da garam utup tsiraꞌ igi ini Yisu nifun mungaꞌ ibiani, “Aga ringant i nan mingꞌa Anutu Nan Gan Faidagin nida Garam Anutu Ragadan bungꞌ ampa ratar nanting, da ibianungꞌ da agu ni naraꞌ i Garam Narunggan? Da u ni Garam Narunggan idzuwai igi? Garam Anutu Ragadan, ma?” \p \v 35 Yisu ini da ribarangan ibiani, “Nam puatsadan bungꞌ ari agam uts pas angu. Gubuꞌ nam puatsadan rumingꞌan da agam wayung, i nam mimindan anungꞌ waꞌan da agam u. Da manga yunga nam mimindan wasaꞌ wasruꞌ i gan fada gin u. \v 36 Wamuaruts nam puatsadan da gubuꞌ aru rungꞌ arida i agam, da agam bungꞌ asu nam puatsadan narun rusan.” Gubuꞌ Yisu nida nan igi sib da ifa sinungꞌ ribigi da ikup. \s1 Rib Yuda Ampi Bingan Anungꞌ Imuaruts Yisu U \p \v 37 Yisu inang nam maran mangan ampi bingan angu iwaꞌ imingꞌ ribigi maranggan sib, da bitsintaꞌ ribigi anungꞌ imuaruts u. \v 38 Nigi iwaꞌ i nanga profet Aisaia nan gan nida mungꞌ ugu suda nidzun, “Nifutsarif, mangan nigi muaruts aga nan gaꞌ fisagin?\x - \xo 12:38 \xt Ais 53:1; Ro 10:16\x* Da mangan nigi itsanga Nifutsarif nampanggan?” \v 39 Ribigi anungꞌ isangꞌ i muarutsan u, i wainggan imingꞌ nan mangan profet Aisaia kakaran bida ani, \v 40 “Anutu itsungin ribigi maran sib da inang ribigi wangun ibabampaf isu tauf. Arangan inang ibinigi i ribigi anungꞌ raraba nam ma sruꞌa gin da mamida parima i ruan badan da dzi, da dzi nanga ribigi dauman.”\x - \xo 12:40 \xt Ais 6:9-10; Mt 13:14-15; Mk 4:12; Lk 8:10; Ap 28:26-27\x* \v 41 Aisaia irarab Yisu nampanggan da binganggan tsiraꞌ sib, ibinigi da ini nan igi iyab i Arangan. \v 42 Da bitsintaꞌ garam ampi bingan mingꞌa wasaꞌ i garam gudzu gudzun imuaruts Yisu, da anungꞌ ini nanggan muarutsan wasi i ribarangan irat i rib Farisai bungꞌ apaꞌ ribarangan rai nawaꞌ sinungꞌ ungar mpruꞌa ruan gin. \v 43 I ribarangan ini uda bingan tsiraꞌ mingꞌa garam gar gin yusa bingan tsiraꞌ bada mingꞌa Anutu gin. \p \v 44 Yisu inuꞌ nifun tsiraꞌ ini binaꞌ, “Garam mangan muarutsa dzi da anungꞌ imuaruts dzi angu u, imaꞌ. Imuaruts Aru tanginda dzi badan ugu. \v 45 Gubuꞌ garam mangan raraba dzi, da irarab Aru tanginda dzi badan ugu impruꞌ ibinigi. \v 46 Dzi su nam puatsadan iba intap i bida mangan muarutsa dzi da anungꞌ rungꞌ mpada nam mimindan wasaꞌ u. \v 47 Bida manga ringanta i dzi nan gangꞌ da mamida atsungꞌa gin, da dzi wasangꞌ i raruda arangan u. Dzi anungꞌ iba i raruda garam intap u; dzi ba i rima garam intap sib. \v 48 Garam rima barun da dzi da mamida uda dzi nan gangꞌ, da nam rarudan rumingꞌ. Nan dzi fisa gin igi bungꞌ araru arangan da gubuꞌ buntun. \v 49 I dzi wafis i nan i rugangꞌ uwayantangꞌ u, imaꞌ. Ramangꞌ aru tanginda dzi badan ugu ini da dzi i nan santan dzi nidan da fisa gin. \v 50 Dzi sruꞌ i Ramangꞌ nan gan irim nam mpada ratar ntingan. Ibinigi da nan sib angu dzi nidan, da dzi ni rururungan ibi Ramangꞌ nidan da dzi angu.” \c 13 \s1 Yisu Yadzuꞌ Riban Atsungꞌa Gin Fagan \p \v 1 Gubuꞌ mararam tsiraꞌ Angira Atupa Sib iba su uts i waꞌan, da Yisu isruꞌ gin i gubuꞌ Arangan tanginda intap ani rai da fadan da Ramanggan inang i waꞌan. Da maran yari i gan ampanggan mpada intap ani iba isangꞌ aruani, da isantingꞌ nanggan rima wangunggan da ribigi nidzun angu iyus ifawaꞌ i gan ampapan. \v 2 Ribarangan iga nam da idziang, da Sadang iraꞌ i Saimon Iskariot narunggan Yudas wangunggan sib i rima Yisu fada garam ipiap banginggan. \v 3 Yisu irarab sib i Raman itangin nam santan angu iyab Arangan banginggan. Da isruꞌ gin impruꞌ ibi Arangan iba imingꞌ Anutu gin da bungꞌ atip afan da Anutu. \v 4 Ibinigi da Arangan itiri nam gadan igi rai da yuriꞌ iyab da igruꞌ gan ngarukui gan manaꞌ da iyu taur da iraingꞌ i gan tupuatiapan. \v 5 Ida iyats mpui iruꞌ ibang da yadzuꞌ riban atsungꞌa Arangan fagan gin, da itias i taur aru Aranga raingꞌan ugu. \p \v 6 Runang ibinigi da ibawaꞌ da Saimon Petrus. Da Petrus ini da Arangan ibiani, “Nifutsarif, u ni adzuꞌa dzi fagangꞌ?” \p \v 7 Yisu ini arangan nan gan mungaꞌ ibiani, “Nam dzi nangan, da u anungꞌ isruꞌ gin da aruani, da bampan aga da agu bungꞌ asruꞌ gin.” \p \v 8 Da Petrus ini binaꞌ, “Imaꞌ angu! U anungꞌ isangꞌ adzuꞌa dzi fagangꞌ u.” \p Da Yisu ini binaꞌ, “Bida dzi mamida adzuꞌa agu fagam, da agu wasangꞌ i suda dzi gangꞌ u.” \p \v 9 Da Saimon Petrus ini binaꞌ, “Nifutsarif, bida nigi da u anungꞌ adzuꞌa dzi fagangꞌ angu u; wadzuꞌ dzi bangingꞌ da gudzungꞌ nampruꞌ nabinigi.” \p \v 10 Yisu itip ini arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Garam mangan yiꞌa mpui sib da rinin santan sapan da anungꞌ isangꞌ tipa yiꞌan u, bungꞌ adzuꞌ i fagan angu. Da agam isap sib wa, da bitsintaꞌ anungꞌ agam santan u.” \v 11 I Yisu isruꞌ gin sib i manga arigi bungꞌ arim Arangan nafa garam ipiap banginggan. Ibinigi da ini binaꞌ, “Anungꞌ agam santan isap u.” \p \v 12 Gubuꞌ Arangan adzuꞌa riban fagan sib da itip yatsuf ngarukui gan da ifa tip impa iruꞌ mumai gan mpada gin. Da igut i ribarangan ini binaꞌ, “Agam isruꞌ i nam dzi nanga i agam igi wainggan? \v 13 Agam ifaringꞌ dzi Kidungwaga da Nifutsarif, da agam ini nan rururungan i dzi arangan aruani. \v 14 Da agam Nifutsarifam da Kidungwaga gam yadzuꞌ agam fagam sib, da wanang nabinigi angu i adzuꞌa rufagam bida nigi. \v 15 Dzi santingꞌ sanab da agam isu nam raman i agam nanga bida dzi nangan da agam. \v 16 Dzi nani nan nidzun bingan da agam! Mamaꞌ gum anungꞌ iyus garaman tsiraꞌ u, ma garam rima sisingꞌ ibinigi anungꞌ iyus garam aru tanginda badan ugu u, imaꞌ.\x - \xo 13:16 \xt Mt 10:24-25; Lk 6:40; Ywn 15:20\x* \v 17 Agam irarab nam igi sib, da bida agam nangan da nugum watsiaꞌ angu gin i Anutu bungꞌ afinti agam in. \v 18 Dzi wani agam sib angu u, imaꞌ. Dzi sruꞌ i garam dzi runggangꞌ piriangꞌan. Da bitsintaꞌ nan kakaran ani nasu nidzun nabiani, ‘Garam ruta dzi mpruꞌa ruangꞌ gada nam irim ipiap i dzi.’ \v 19 Dzi ni nan igi da agam mungꞌ, da bampan aga da bungꞌ asu nidzun. Da waꞌa suda nidzun da agam bungꞌ amuaruts i Dzi Mpa Ibi Arigi Angu.\f + \fr 13:19 \fq Dzi Mpa Ibi Arigi Angu — \ft Yisu isantingꞌ runggan wasi ibi Aranga Anutu nidzun. Watsanga:\xt Kis 3:14; Ywn 8:24,28,58\f* \v 20 Nan nidzun bingan dzi nani da agam, manga isa yaring i dzi garamangꞌ tanginda fadan, da yis yaring i dzi. Da manga isa yaring i dzi, da yis yaring i Aru tanginda dzi badan ugu ibinigi.”\x - \xo 13:20 \xt Mt 10:40; 18:5; Mk 9:37; Lk 9:48; 10:16\x* \s1 Yisu Intuang Gan Garaman Rima Ipiap i Arangan Wasi \r (Matiu 26:20-25; Markus 14:17-21; Lukas 22:21-23) \p \v 21 Yisu ini nan igi sib da wangun ibarabin nidzun angu da ini, “Dzi nani nan nidzun bingan da agam! Agamam bits bungꞌ arim dzi nafa garam ipiap banginggan.”\x - \xo 13:21 \xt Mt 26:21; Mk 14:18\x* \p \v 22 Ini ibinigi, da gan garaman atsungꞌa gin imami ruan angu i mangan nigi bungꞌ arim ipiap i Arangan, da intrung maran i ruan ifa iba. \v 23 Da gan garaman atsungꞌa gin mangan aru Arangan maran arida gin yusan ugu impa uts rutin. \v 24 Da Saimon Petrus iraꞌ i maran da garam arigi da ini binaꞌ, “Wagut i Yisu i mangan nigi.” \p \v 25 Ibinigi da garam igi impap uts angu ifan da Yisu nugun da igutin ini binaꞌ, “Nifutsarif, u buni mangan nigi?”\x - \xo 13:25 \xt Ywn 21:20\x* \p \v 26 Yisu ini arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Garam dzi tuguda bret mungaꞌ ruꞌa mpuaꞌ da rima rutin, da garam arangan arigi.”\x - \xo 13:26 \xt Mt 26:23; Mk 14:20; Lk 22:21\x* Da itugu bret igi da irim da Yudas, Saimon Iskariot narunggan. \v 27 Aru Yudas uda bret igi sib, da Sadang yatangꞌ i arangan. Da Yisu ini da arangan ibiani, “Nam agu nida nangan da wanang sung angu.” \v 28 Rib ruta Yisu mpruꞌa ruan gada nam igi anungꞌ isruꞌ i nan wain Yisu nidan igi u. \v 29 Yudas igi garam mpada tayangꞌ ribarangan moni gan, ibinigi da gan fain ibuni Yisu nida rutin i fa uda nam ribarangan sauda runggan gin i gubuꞌ mararam tsiraꞌ igi, ma rima nam da garam sauda runggan. \v 30 Gubuꞌ aru Yudas uda bret mungaꞌ igi sib, da sung angu da itangin ribigi rai da iwaꞌ ifan da nam idziang. \s1 Nan Faidagin Faꞌ \p \v 31 Gubuꞌ Yudas fada sib da Yisu ini ibiani, “Garam Narunggan gubuꞌ gan uda bingan tsiraꞌ arangan aruani, da Anutu bungꞌ ayu bingan tsira i Garam Narunggan. \v 32 Da bida Anutu uda bingan tsiraꞌ i Arangan, da Anutu runggan bungꞌ arim bingan tsiraꞌ da Garam Narunggan, da bungꞌ anang sung angu. \v 33 Dzi narungꞌ rusangꞌ, pas angu da dzi wasangꞌ i rungꞌ ruta agam mpadan u. Agam bungꞌ asau dzi. Nan dzi nidan da garam Yuda ugu da dzi ni da agam da aruani. Gamp dzi fada gin, da agam anungꞌ isangꞌ fawaꞌa gin. \v 34 Da aruani da dzi tangin nan faidagin faꞌ mangan da agam ibiani: Maram wari i runggam ntuaꞌ nabi dzi marangꞌ arida i agam. Ibinigi da agam maram wari i runggam ntuaꞌ. \v 35 Bida agam maram arida i runggam ntuaꞌ da garam sib angu bungꞌ asruꞌ gin nabi dzi ribangꞌ atsungꞌa dzi agam.” \s1 Yisu Ini Petrus Nan Gan Tungꞌa Gin Wasi \r (Matiu 26:31-35; Markus 14:27-31; Lukas 22:31-34; Yowanis 13:36-38) \p \v 36 Saimon Petrus igut i Arangan ini binaꞌ, “Nifutsarif, U buni fada anungꞌ?” \p Da Yisu ini nan mungaꞌ ibiani, “Sanab dzi fadagin da u wasangꞌ atsungꞌa gin badan u. Da bitsintaꞌ bampan aga da u bungꞌ amus atsungꞌa gin.” \p \v 37 Petrus itip igutin ini binaꞌ, “Nifutsarif! Ibubianungꞌ da dzi mamida atsungꞌa agu da aruani? Dzi bungꞌ arim runggangꞌ rai i rima agu sib.” \p \v 38 Yisu itip ini arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “U bungꞌ asangꞌ i rima runggam rai i dzi, a? Dzi nani nan nidzun da agu, rai da tatariꞌ musa kakarakan, da agu bungꞌ atungꞌ maram i dzi nasangꞌ iruꞌ da bits.”\x - \xo 13:38 \xt Mt 26:33-34; Mk 14:29-30; Lk 22:33-34\x* \c 14 \s1 Yisu Isu Sanab Fadan da Raman \p \v 1 “Agam wangum anungꞌ barabindan da maram fura nam ampi bingan u! Wamuaruts Anutu da wamuaruts dzi nampruꞌ. \v 2 Mumai ampi bingan imingꞌ wasaꞌ i Ramangꞌ ungaran, da dzi bungꞌ afa i tipa agam mumai gam. Da bida maꞌan da dzi wasangꞌ nida nan igi wasi da agam. \v 3 Da gubuꞌ dzi fatipa agam mumai gam sib da dzi bungꞌ atip aba i uda agam, i gamp dzi mpada gin da agam bungꞌ ampa gin nampruꞌ. \v 4 Da agam isruꞌ i sanab fada gamp dzi fada gin igi sib wa.” \p \v 5 Tomas ini da Yisu ibiani, “Nifutsarif, aga uwayantangꞌ mangan wapuꞌ i gamp agu fada gin igi u. Da aga nabusruꞌ i sanab fadan igi nabianungꞌ?” \p \v 6 Yisu ini binaꞌ, “Dzi su sanab da nan nidzun da maran taꞌan wain. Garam mangan wasangꞌ badan da Ramangꞌ i sanab mangan u, imaꞌ, i dzi angu. \v 7 Bida agam sruꞌa i dzi nidzun angu, da agam bungꞌ asruꞌ i Ramangꞌ nabinigi. Aruani da fadan da agam isruꞌ i Arangan da itsanga Arangan sib.” \p \v 8 Filip ini da Arangan, “Nifutsarif, wasantingꞌ Ramanggam da agai, da nigi bungꞌ asangꞌ aga wangunggangꞌ.” \p \v 9 Yisu ini Filip nifunggan mungaꞌ ini binaꞌ, “Filip, dzi rut agam impa gubuꞌ guntiꞌ bingan sib wa, da ibianungꞌ da agu madabusruꞌ i dzi? Manga tsanganda dzi da itsanga Ramangꞌ. Da ibianungꞌ da u ni, ‘Wasantingꞌ Ramanggam da agai?’ \v 10 U sangꞌ muarutsa bida dzi mpa Ramangꞌ wasaꞌ da Ramangꞌ impa dzi wasaꞌ, ma? Nan santan dzi nidan da agam igi anungꞌ dzi runggangꞌ nan gangꞌ u, imaꞌ; Ramangꞌ aru mpada dzi wasaꞌ runggan inang gan guman igi. \v 11 Agam wamuaruts nan aru dzi nida bida, ‘Dzi impa Ramangꞌ wasaꞌ da Ramangꞌ impa dzi wasaꞌ.’ Da bida maꞌan, da wamuaruts dzi i gum dzi nangan da waꞌa sib ugu. \v 12 Nan nidzun bingan dzi nani da agam! Nugu muarutsa dzi da bungꞌ anang nam dzi nangan. Da arangan bungꞌ anang nam tsiraꞌ nayus nam dzi nangan igi, i wain ibi dzi nang i fadan da Ramangꞌ. \v 13 Da dzi bungꞌ anang nam idzuwai agam guta gin i dzi binganggangꞌ, da Ramangꞌ bungꞌ au bingan tsiraꞌ i Narun. \v 14 Bida agam guta dzi i nam idzuwai i dzi binganggangꞌ, da dzi bungꞌ anang. \s1 Yisu Ini i Bungꞌ Atangin Marapayam Mararam Naba \p \v 15 “Bida agam maram arida i dzi da agam bungꞌ atangꞌ warangꞌ i nan dzi nidan. \v 16 Da dzi bungꞌ agut i Ramangꞌ da natangin Mangan aru rima agam sib naba da bungꞌ arut agam nanting. \v 17 Nigi Marapayam santingꞌa nan nidzun wasi. Garam intap wasangꞌ uda Arangan yaban u, i ribigi wararab da isruꞌ i Arangan u. Da bitsintaꞌ agam isruꞌ i Arangan sib, i Arangan irut agam impai da bungꞌ ampa wasaꞌ i agam. \v 18 Dzi wasangꞌ tirida agam rai bida mamaꞌ marabirimpup u; dzi bungꞌ atip aba da agam. \v 19 Gubuꞌ uts pas angu da garam intap wasangꞌ i tipa tsanganda dzi, da bitsintaꞌ agam bungꞌ atsanga dzi. Dzi impa marataꞌ, da agam bungꞌ ampa marataꞌ nabinigi. \v 20 Waꞌa gubuꞌ arigi da agam bungꞌ atsangan nabi dzi mpa wasaꞌ i Ramangꞌ da agam impa wasaꞌ i dzi da dzi mpa wasaꞌ i agam. \v 21 Manga ringanta i dzi nan gangꞌ da atangꞌa warangꞌ gin, da arangan isu garam maran arida i dzi. Manga maran arida i dzi, da Ramangꞌ maran bungꞌ ari i arangan, da dzi binigi dzi marangꞌ bungꞌ ari i arangan nampruꞌ da dzi nasantingꞌ runggangꞌ wasi da arangan.” \p \v 22 Garam bits binganggan Yudas (anungꞌ Yudas Iskariot u) igutin ini binaꞌ, “Nifutsarif, ibianungꞌ da u ni santingꞌa runggam wasi da agai angu da anungꞌ garam intap santan aga u?” \p \v 23 Yisu ini binaꞌ, “Bida manga maran arida i dzi, da arangan bungꞌ atangꞌ warangꞌ i dzi nan gangꞌ. Da dzi Ramanggangꞌ maran bungꞌ ari i arangan, da aga bungꞌ aba da narut arangan nampai nanting. \v 24 Garam maran mamida arida i dzi, da anungꞌ isangꞌ i atangꞌa warangꞌ i dzi nan gangꞌ u. Nan agam ringanta gin igi anungꞌ dzi runggangꞌ nan gangꞌ u; nigi Ramangꞌ aru tanginda dzi badan ugu nan gan. \p \v 25 “Gubuꞌ aru dzi rungꞌ ruta agam mpadan ani, da dzi ragi nan ani da agam. \v 26 Da bitsintaꞌ Ramangꞌ bungꞌ atangin Marapayam Mararam aru rima agam sib naba i dzi binganggangꞌ. Da Arangan bungꞌ asantingꞌ agam i nam santan da narim maran furan da agam i nan santan dzi nidan da agam sib ugu. \v 27 Dzi tangin nan gangꞌ nufan narut agam da nampa tayangꞌ agam wangunggam. Dzi nan gangꞌ nufan tangindan da agam anungꞌ ibi garam intap gan riman u. Ibinigi da agam wangum anungꞌ barabindan da ratan u. \v 28 Agam iringant i nan dzi nidan ugu sib wa, ‘Dzi bungꞌ afa sinungꞌ agam da dzi bungꞌ atip aba da agam.’ Bida agam maram arida i dzi, da agam nugum bungꞌ atsiaꞌ i dzi gangꞌ fadan da Ramangꞌ, i Ramangꞌ binganggan tsiraꞌ iyus dzi. \v 29 Nan ani dzi ni mungꞌ da agam da aruani, da bungꞌ amus waꞌan. I gubuꞌ nam igi waꞌan, da agam bungꞌ amuaruts. \v 30 Dzi wasangꞌ i rungꞌ fisa i nan ampi bingan da agam u. I garam gudzun intap ani gan iba. Arangan nampanggan imaꞌ i rasuda dzi, \v 31 da bitsintaꞌ garam intap nararab nabi dzi marangꞌ yari nidzun angu i Ramangꞌ da dzi mus inang nam isangꞌ Ramangꞌ nidan da dzi. \p “Ariꞌ, agam wauriꞌ da agi nafan.” \c 15 \s1 Yisu Isu Bruꞌ Wain Nidzun Bingan \p \v 1 “Dzi bruꞌ wain nidzun bingan, da dzi Ramanggangꞌ isu garam mpada tayangꞌ gum. \v 2 Da bangin narun narun mingꞌa wasaꞌ i dzi mamida kapa nidzun, da Arangan irab rai. Da bangin kapa nidzun, da Arangan inang da itrap da idzuwar in i nanga bangin igi kapa yusan. \v 3 Da nan dzi nidan da agam ugu inang agam isap sib ibi bruꞌ bangin garam dzuwara gin. \v 4 Agam wantungꞌ ba i dzi da dzi nantungꞌ biaꞌ i agam\x - \xo 15:4 \xt Ywn 6:56; 10:38; 14:10,11,17,20; 15:5-7; 17:21,23,26\x*. Bida bruꞌ bangin mamida antungꞌa ba i bruꞌ wain, da anungꞌ isangꞌ kapa nidzun. Ibinigi angu i agam mamida antungꞌa ba i dzi da rumpada wasaꞌ i dzi, da agam wasangꞌ i kapa nidzun mangan u. \p \v 5 “Dzi bruꞌ wain, da agam isu bruꞌ wain bangin. Manga antungꞌa ba i dzi da dzi antungꞌa biaꞌ i arangan, da bungꞌ akap nidzun ampi bingan. Da bida agam tirida dzi rai, da agam wasangꞌ nanga nam mangan u. \v 6 Bida garam mangan mamida antungꞌa ba i dzi, da iwaꞌ ibi bruꞌ bangin maringꞌan garam sirida mpruꞌan da tapuda fada dzaf. \v 7 Bida agam antungꞌa ba i dzi da dzi nan gangꞌ mingꞌa wasaꞌ i agam, da bida agam maram arida i nam idzuwai da wagutin, da Ramangꞌ bungꞌ anang nawaꞌ da agam. \v 8 Bida agam kapa nidzun ampi bingan, da bungꞌ asantingꞌ abi agam rib atsungꞌa i dzi. Da sanab bida nigi bungꞌ arim bingan tsiraꞌ da dzi Ramanggangꞌ. \p \v 9 “Ibi Ramangꞌ maran arida i dzi, da dzi marangꞌ yari i agam ibinigi. Gubuꞌ sib angu da agam wampa dzi marangꞌ aridagin wasaꞌ. \v 10 Bida agam atangꞌa warangꞌ i dzi nan gangꞌ, da agam bungꞌ ampa dzi nanggangꞌ marangꞌ aridagin wasaꞌ, nabi dzi yatangꞌ warangꞌ i Ramangꞌ nan gan da dzi mpa arangan nanggan maran aridagin wasaꞌ. \v 11 Dzi ni nan igi da agam i dzi nanggangꞌ nugungꞌ tsiaꞌan uriꞌa mingꞌa agam wangum da sisungꞌa agam wangunggam yusan angu. \v 12 Dzi nan gangꞌ faidagin ibiani: Maram wari i ruam nabi dzi marangꞌ yari i agam. \v 13 Bida garam rima runggan rai i rima rinun rusan sib, da nam maran aridan bida nigi iyus nam maran aridan santan. \v 14 Agam isu dzi rinungꞌ rusangꞌ bida agam atsungꞌa dzi nan gangꞌ faidagin. \v 15 Dzi anungꞌ rungꞌ ifaringꞌ agam ibi mamaꞌ gum utaꞌ angu u, i mamaꞌ gum utaꞌ anungꞌ isruꞌ i gan garaman tsiraꞌ guman nangan u. Dzi faringꞌ agam ibi dzi rinungꞌ rusangꞌ, i nan santan dzi ringantagin mingꞌa Ramangꞌ gin ugu, dzi ni wasi da agam sib wa. \v 16 Agam waraga dzi u, imaꞌ! Dzi raga agam, da dzi rim gum da agam i fadan da kapa nidzun da nidzun igi mingꞌa ratar. Agam nanga bida nigi da nam idzuwai agam guta gin i dzi binganggangꞌ, da Ramangꞌ bungꞌ arim da agam.\x - \xo 15:16 \xt Ywn 16:23\x* \v 17 Da dzi nan gangꞌ faidagin ibiani: Maram wari i ruam. \s1 Garam Intap Bungꞌ Arim Ipiap i Rib Atsungꞌa Yisu \p \v 18 “Bida garam intap rima ipiap i agam da maram wafur i ribigi irim ipiap i dzi isu miamun mungꞌ. \v 19 Bida agam suda garam intap ani gan, da maran bungꞌ ari i agam da nau agam nayab nasu i gan. Da bitsintaꞌ agam anungꞌ isu i gan u; dzi runggangꞌ iraga agam iwaꞌ ba sinungꞌ ribigi. Ibinigi da ribigi irim ipiap i agam. \v 20 Maram wafur nan dzi nidan da agam ugu: ‘Mamaꞌ gum anungꞌ yusa gan garaman tsiraꞌ u.’ Bida ribarangan nanga maisan i dzi da bungꞌ anang maisan i agam nabinigi. Da bida atangꞌa warangꞌ i dzi nan gangꞌ fisagin da bungꞌ atangꞌ warangꞌ i agamam nabinigi.\x - \xo 15:20 \xt Mt 10:24-25; Lk 6:40; Ywn 13:16\x* \v 21 Bungꞌ anang nam maisan igi i agam, i wain agam isu dzi gangꞌ. I ribigi anungꞌ isruꞌ i Ramangꞌ aru tanginda dzi badan ugu u. \v 22 Bida dzi damami badan da ragida Ramangꞌ sisingꞌ gan wasi, da ribigi wasangꞌ i mpada warangꞌ i nam raruda i nanggan maisan u. Da bitsintaꞌ dzi ba da dzi ragi Ramangꞌ sisingꞌ gan sib da ribigi wa, da ribarangan wasangꞌ i nida nan mangan da gubuꞌ Anutu raruda ribarangan u. \v 23 Garam rima ipiap i dzi da irim ipiap i dzi Ramanggangꞌ ibinigi. \v 24 Bida dzi damami nanga nam maran mangan garam mamida i nanga mungꞌ, da ribigi wasangꞌ i mpada warangꞌ i nam raruda i nanggan maisan u. Da bitsintaꞌ ribigi itsangan nam dzi nangan sib wa, da irim ipiap i dzi da Ramangꞌ ibinigi. \v 25 Da bitsintaꞌ nam igi iwaꞌ isu nidzun isangꞌ nan kakaran mingꞌa ribigi Nan Gan Faidagin: ‘Ribarangan irim ipiap i dzi utaꞌ angu ruta wainggan maꞌan.’ \v 26 Marapayam aru rima agam sib igi irut Ramangꞌ impai, da dzi bungꞌ atangin nabiaꞌ da agam. Arangan Marapayam santingꞌa nan nidzun wasi. Da gubuꞌ Arangan badan, da bungꞌ ani dzi wasi. \v 27 Da agam ibinigi, wani dzi wasi nabinigi i agam irut dzi impruꞌ ruangꞌ yungan da arugu iba isangꞌ waꞌan da aruani. \c 16 \p \v 1 “Dzi ni nan igi sib da agam i agam anungꞌ tanginda nanggam muarutsan rai u. \v 2 Ribigi bungꞌ apaꞌ agam rai nawaꞌ manaꞌ i ungar mpruꞌa ruan gin. Da gubuꞌ bungꞌ awaꞌ i manga nida isa agam funub da bungꞌ ani i runggan i arangan pumuꞌa Anutu i sanab bida nigi. \v 3 Ribigi bungꞌ anang nam bida nigi i agam, i wain wasruꞌ i Ramangꞌ ma dzi u. \v 4 Da bitsintaꞌ dzi ni nan igi da agam da aruani, i gubuꞌ nam igi bawaꞌan, da agam maram bungꞌ afur nan dzi nidan da agam ani. \s1 Marapayam Mararam Guman Nangan \p “Dzi wani nan igi mungꞌ da agam u, i dzi rungꞌ irut agam impai. \v 5 Da bitsintaꞌ aruani da dzi bungꞌ atip afan da Ramangꞌ aru tanginda dzi badan ugu, da agamam bits wagut i dzi ibi, ‘U ni fada anungꞌ?’ \v 6 Da bitsintaꞌ agam wangum ibarabin iyus, i wain ibi dzi ni nan santan igi da agam. \v 7 Da bitsintaꞌ dzi ni nan nidzun bingan da agam! Dzi gangꞌ fadan ani bini i rima agam sib, i bida dzi mamida fadan da Marapayam aru rima agam sib wasangꞌ i badan u. Da bida dzi fadan da dzi bungꞌ atangin Arangan naba da agam. \v 8 Gubuꞌ Arangan badan, da bungꞌ asantingꞌ garam intap i gan nanggan maisan nangan wasi, da dzi sanabangꞌ rururungan, da Anutu nanggan raruda garam. \v 9 Arangan bungꞌ asantingꞌ ribarangan nanggan maisan wainggan wasi rutin nabi ribarangan anungꞌ imuaruts dzi u. \v 10 Da bungꞌ asantingꞌ ribarangan i dzi sanabangꞌ rururungan nabiani, dzi fadan da Ramangꞌ da agam anungꞌ isangꞌ i tipa tsanganda dzi u. \v 11 Da bungꞌ asantingꞌ ribarangan nabi Anutu bungꞌ araru garam intap, i Anutu iraru garam intap gudzunggan sib wa. \p \v 12 “Nan ampi bingan rumingꞌ i dzi nidan da agam, da bitsintaꞌ agam wasangꞌ i buaringꞌa nan igi barabin gan da aruani u. \v 13 Gubuꞌ Marapayam nan nidzun badan da bungꞌ asantingꞌ nan nidzun santan wasi da agam. Arangan anungꞌ isangꞌ i nida nan i rugan uwayantan; da bitsintaꞌ bungꞌ ani da agam i nan Arangan ringanta gin. Da bungꞌ afis i nan i nam idzuwai igi bungꞌ amus waꞌan. \v 14 Arangan bungꞌ au nan idzuwai dzi nidan da nani wasi da agam. I sanab bida nigi da Arangan bungꞌ arim bingan tsiraꞌ da dzi. \v 15 Nam sib angu mingꞌa Ramangꞌ gin isu dzi gangꞌ, i wain igi da dzi ni i Marapayam Mararam bungꞌ ayu nan dzi nida rutin da nani da agam. \s1 Nam Wangun Barabindan Bungꞌ Aitam i Ruan Nasu Nam Nugun Tsiaꞌan \p \v 16 “Da wasaꞌ isiꞌ pas angu da agam wasangꞌ i tsanganda dzi, da ruwasaꞌ isiꞌ pas da agam bungꞌ atip natsanga dzi.” \p \v 17 Da riban atsungꞌa gin fain ini da ruan ibiani, “Nan igi wainggan ibianungꞌ i nan Arangan nida bida, ‘Wasaꞌ isiꞌ pas angu da agam wasangꞌ i tsanganda dzi da ruwasaꞌ isiꞌ pas angu da agam bungꞌ atip natsanga dzi,’ da nan uts aruani, ‘i dzi fadan da Ramangꞌ’?” \v 18 Da ribarangan rugut i ruan ini binaꞌ, “Nan ‘wasaꞌ isiꞌ pas angu’ igi wainggan ibianungꞌ? Agi wadzidziwan i nan Arangan nidan ani u.” \p \v 19 Yisu isruꞌ i ribarangan uwayantan nanga i guta i Arangan igi sib da ini rutin ini binaꞌ, “Dzi ni da agam sib ibiani, ‘Wasaꞌ isiꞌ pas angu da agam wasangꞌ i tsanganda dzi da ruwasaꞌ isiꞌ pas angu da agam bungꞌ atip natsanga dzi.’ Agam igut i ruam ifa iba i nan arigi, ma? \v 20 Dzi nani nan nidzun da agam! Agam bungꞌ arang da natsauꞌ i ruam nidzun angu, da garam intap nugun bungꞌ atsiaꞌ nidzun. Agam wangum bungꞌ abarabin, da bitsintaꞌ agam wangunggam barabindan bungꞌ aitam i ruan nasu nam nugun tsiaꞌan. \v 21 Nigi bungꞌ abi gubuꞌ sagat priꞌa i rima narun da wangun ibarabin i arangan gubuꞌ gan rima narun ibawaꞌ. Da bitsintaꞌ gubuꞌ arangan apingꞌa narun igi sib, da maran isamu nam tsakia, i nanggan nugun tsiaꞌan i mamaꞌ narun iwaꞌ sib. \v 22 Da nigi binigi angu i agam! Gubuꞌ aruani da agam wangum ibarabin, da bitsintaꞌ dzi bungꞌ atip natsanga agam da agam nugum bungꞌ anuf nidzun. Da nam nugun tsiaꞌan nidzun bida nigi da garam mangan wasangꞌ i siata rai sinungꞌ agam. \v 23 Mingꞌa gubuꞌ arigi da agam wasangꞌ tipa guta dzi i nam mangan u. Dzi ni nan nidzun bingan da agam, dzi Ramanggangꞌ bungꞌ arim nam idzuwai agam guta gin i dzi binganggangꞌ.\x - \xo 16:23 \xt Ywn 15:16\x* \v 24 Mungꞌ ugu bawaꞌan da aruani da agam wagut i nam mangan i dzi binganggangꞌ u. Aruani da wagutin i dzi binganggangꞌ da agam bungꞌ ayu, da nam nugun tsiaꞌan tsiraꞌ bungꞌ asisungꞌ agam wangunggam. \p \v 25 “Dzi ni nan ani da agam imingꞌ nan raman, da bitsintaꞌ gubuꞌ igi bungꞌ abawaꞌ da dzi wasangꞌ tipa nida nan raman da agam u; dzi bungꞌ aragi Ramangꞌ wasi da agam. \v 26 Da gubuꞌ arigi da agam bungꞌ agut i Ramangꞌ i nam i dzi binganggangꞌ. Da dzi anungꞌ ini ibi dzi udagin da Ramangꞌ i agam u; imaꞌ, agam runggam. \v 27 I Ramangꞌ runggan maran yari i agam, i agam maram yari i dzi da imuaruts dzi ibi dzi imingꞌ Anutu gin iba. \v 28 Dzi mingꞌ Ramangꞌ gin iruꞌ ba intap. Da dzi nang i tanginda intap rai da tipa fadan da Ramangꞌ.” \p \v 29 Yisu riban atsungꞌa gin ini da Arangan ibiani, “Aruani da U ni nan dzidziwandan da agai da U wani nan raman u. \v 30 Aruani da aga tsangan i Agu sruꞌ i nam sib angu impruꞌ da garam gar uwayantan. Garam nanga i guta i Agu, da U sruꞌ gin sib. I wain igi da aga muaruts i Agu mingꞌ Anutu gin iba.” \p \v 31 Yisu ini ribarangan nan gan mungaꞌ ibiani, “Aruani angu da agam imuaruts, a? \v 32 Waringantin! Gubuꞌ mangan isu uts i waꞌan da ibawaꞌ sib, da garam bungꞌ adaru agam nadzarang nafa gampam ruga rugam. Da agam bungꞌ atangin dzi rai da dzi runtaꞌ angu rubungꞌ amunti. Da bitsintaꞌ dzi runtaꞌ anungꞌ isangꞌ muntida susuda marangꞌ u, i Ramangꞌ rurut dzi. \v 33 Dzi ni nan igi mungꞌ da agam, i agam antungꞌa ba i dzi da dzi nan gangꞌ nufan bungꞌ asisungꞌ agam wangunggam. Mingꞌa intap ani da agam bungꞌ abuaringꞌ barabin nayus, da bitsintaꞌ agam wamunti babampaf da anungꞌ ratan u, i dzi mpa riri i intap ani nampanggan sib wa.” \c 17 \s1 Yisu Yu Anutu Gin i Runggan \p \v 1 Gubuꞌ Yisu nida nan igi sib, da idantangꞌ iyab gunungun da yugin ibiani, “Ramangꞌ! Gubuꞌ maran ibawaꞌ sib. Warim bingan tsiraꞌ da Narunggam, i U Narunggam bungꞌ arim bingan tsiraꞌ da Agu. \v 2 I U rim nampang da arangan sib i suda wain i garam gar sib angu, i arangan rima nam mpada ratar ntingan angu da rib santan aru Agu runggam tangindan da arangan ugu. \v 3 Nam mpada ratar ntingan angu igi ibiani, sruꞌa i Agu, Anutu wain bitsintaꞌ nan nidzun angu, mpruꞌan da Yisus Kristus aru Agu tanginda badan ugu. \p \v 4 “Dzi santingꞌ Agu nampang gam da binganggam tsiraꞌ wasi imingꞌ intap ani sib iyab i gum U riman da dzi i nangan da dzi ntsupa sib. \v 5 Ramangꞌ, gubuꞌ intap mamida waꞌan ugu, da dzi rut Agu impruꞌ ruangꞌ mpadan da dzi yu bingan tsiraꞌ impruꞌ. Da aruani da watip warim bingan tsiraꞌ igi da dzi da gubuꞌ dzi tipa ruta Agu mpadan. \s1 Yisu Yu Anutu Gin i Riban Atsungꞌa Gin \p \v 6 “Dzi kupis Agu wasi da rib U runggam piriangꞌan sinungꞌ garam intap ani da tangindan da dzi. Ribani su Agu gam, da U tangin da dzi, da ribarangan isu ringa mafrip da yatsungꞌ i Agu nan gam. \v 7 Aruani da ribarangan isruꞌ gin i nam santan U tangindan da dzi igi iba imingꞌ Agu runtaꞌ angu gin. \v 8 I dzi santingꞌ ribarangan i nan santan U riman da dzi ugu, da ribarangan iyu iyab da isruꞌ gin nidzun angu ibi dzi rut Agu impai da dzi ba. Da ribarangan imuaruts ibi U tangin dzi iba. \p \v 9 “Dzi yugin i ribarangan da anungꞌ garam intap santan u, rib aru U riman da dzi ugu angu, i ribarangan isu Agu gam. \v 10 Rib santan mingꞌa dzi gin isu Agu gam, da rib santan mingꞌa Agu gin isu dzi gangꞌ. Da ribigi irim bingan tsiraꞌ da dzi sib. \p \v 11 “Dzi wasangꞌ rumpada intap ani u, da bitsintaꞌ ribani rubungꞌ ampa intap ani, da dzi bungꞌ abiaꞌ da Agu. O Ramangꞌ Mararam Wain, wampa tayangꞌ ribani i U binganggam aru U riman da dzi ugu rini urun gan, i ribarangan suda bitsintaꞌ bida agi su bitsintaꞌ. \v 12 Gubuꞌ aru dzi ruta ribani mpadan da dzi impa tayangꞌ ribarangan bini i bingan aru U riman da dzi ugu rini urun gan. Da ribarangan santan impa bini, da garam bitsintaꞌ angu aru U tagada mungꞌ ugu, arangan runtaꞌ irim runggan rai. Nigi iwaꞌ i nanga U nan gam kakaran suda nidzun. \p \v 13 “Gubuꞌ aruani da dzi nang i biaꞌan da Agu, da dzi ni nan tuas aruani da gubuꞌ dzi rungꞌ mpada intap ani, i dzi nugungꞌ tsiaꞌan gangꞌ sisungꞌa ribani wangunggan ntingan angu. \v 14 Dzi ragi U nan gam wasi da ribani sib, da garam intap ani irim ipiap i ribarangan, i ribarangan wasu intap ani gan ibi dzi wasu intap ani gan u. \v 15 Dzi wagut i Agu i U uda ribani sinungꞌ intap ani u, da bitsintaꞌ U mpada tayangꞌ ribarangan bini i Garam Maisan anungꞌ wayada ribarangan u. \v 16 Ribani anungꞌ isu intap ani gan u, ibi dzi anungꞌ isu intap ani gan u. \v 17 Agu nan gam igi nan nidzun bingan. Da wanang ribani nasu U nanggam mararam i U nan nidzun gam. \v 18 Ibi aru U tanginda dzi bada intap ani ugu, da dzi tangin ribani ifa intap da intap. \v 19 Da dzi rim runggangꞌ santan da Agu i ribarangan bida nigi suda U garamam mararam rururungan i nan nidzun. \s1 Yisu Yugin i Garam Muarutsan Santan \p \v 20 “Dzi anungꞌ yugin i ribarangan angu u, dzi yugin i rib ringanta i dzi nan gangꞌ mingꞌa ribani nifunggan fisa gin da muarutsa dzi, \v 21 i ribarangan sib angu suda bitsintaꞌ, bida Ramangꞌ U mpa dzi wasaꞌ da dzi mpa Agu wasaꞌ. Da ribarangan nampa Agu da dzi wasaꞌ, i garam intap tsangandan da muarutsa bida U tangin dzi iba. \v 22 Dzi rim bingan tsiraꞌ aru U riman da dzi ugu sib da ribarangan i suda bitsintaꞌ bida Agu da dzi suda nam wain bitsintaꞌ ugu. \v 23 Dzi mpa ribarangan wasaꞌ da U mpa dzi wasaꞌ, i ribarangan suda bitsintaꞌ nidzun angu. I sanab bida nigi da garam intap santan nasruꞌ gin nabi U tangin dzi iba da U maram yari i rib muarutsa dzi isangꞌ ibi U maram arida i dzi. \p \v 24 “Ramangꞌ, dzi ni rib U riman da dzi ugu i ruta dzi mpada gamp dzi mpada gin aga da tsanganda dzi nampang gangꞌ da binganggangꞌ tsiraꞌ aru U riman da dzi mungꞌ ugu. U rim da dzi, i wain, U maram yari i dzi da gubuꞌ intap mamida i waꞌan. \v 25 Ramangꞌ rururungan wain, garam intap wasruꞌ i Agu u, da bitsintaꞌ dzi sruꞌ i Agu. Da dzi ribangꞌ tuas arani isruꞌ gin ibi U tangin dzi iba. \v 26 Dzi ni Agu wasi da ribarangan, da dzi rubungꞌ asantingꞌ Agu wasi nabinigi, i U nanggam maran aridan aru U maram arida i dzi igi namingꞌ ribarangan wangunggan da dzi nampa ribarangan wasaꞌ gan.” \c 18 \s1 Yudas Irim Yisu Ifa Garam Ipiap Banginggan \r (Matiu 26:47-56; Markus 14:43-50; Lukas 22:47-53) \p \v 1 Gubuꞌ Yisu ntsupa nan gan uda gin sib, da irut riban atsungꞌa gin itangin nigi rai da iyung ifa bump Kidron marafain. Gum oliv mangan imingꞌ igi, da Arangan irut riban atsungꞌa gin yatangꞌ gin. \v 2 Yudas, garam rima Yisu fada garam ipiap banginggan, isruꞌ i gum igi sib, i gubuꞌ fain da Yisu irut riban atsungꞌa gin iti ifa mpa nigi. \v 3 Da garam pumuꞌa Anutu gudzun rusan da Farisai ruas itangin garam singaari mpada tayangꞌ Ungar Mararam fain ifan da Yudas. Da Yudas iyu garam singaari Rom fain impruꞌ da imungꞌ gin iba gum igi inting da dzaf tsitsuꞌ da rampi da singan. \p \v 4 Yisu isruꞌ i nam santan nida waꞌan da Arangan igi da ifa gut i ribigi, “Agam isau mangan nigi?” \p \v 5 Ribarangan ini Arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Yisu, Garam Nasaret ugu.” \p Da Yisu ini binaꞌ, “Dzi Arangan Aruani.”\f + \fr 18:5 \fq Dzi Arangan Aruani — \ft Mingꞌa nifu nan Grik da nan ani isangꞌ nan ‘Dzi Mpa Ibi Arigi Angu’ mingꞌa Yowanis 8:24, 28, 58, da 13:19. Watsanga:\xt Kis 3:14; Ywn 4:26; 8:24,28,58; 13:19; 18:6,8.\f* Da Yudas, garam rima Arangan fadan da garam ipiap, imunti nigi impruꞌ da ribigi. \v 6 Gubuꞌ Yisu nida binaꞌ, “Dzi Arangan Aruani,” da ribarangan ifa barun barun da iruaꞌ iruꞌ intap. \p \v 7 Da Arangan itip igut i ribarangan, “Agam isau mangan nigi?” \p Da ribarangan ini, “Yisu, Garam Nasaret ugu.” \p \v 8 Yisu ini ribarangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Dzi ni da agam i Dzi Arangan Aruani! Bida agam sauda dzi badan da agam wanang da garam fain ani nafan.” \v 9 Nam igi waꞌ i nanga nan Arangan nidan ugu suda nidzun: “Dzi watiri garam aru U tangindan da dzi ugu gan manga rai u.”\x - \xo 18:9 \xt Ywn 6:39; 10:28; 17:12\x* \p \v 10 Da Saimon Petrus, uda bainat ugu, itus bainat iyab da itsapi garam pumuꞌa Anutu wain tsiraꞌ garam guman mangan ringan bini utrap. Garam gum igi binganggan Malkus.\x - \xo 18:10 \xt Mt 26:51; Mk 14:47; Lk 22:50\x* \v 11 Yisu ini da Petrus ini binaꞌ, “Wantsungꞌ bainatam arigi naruꞌ! Ibianungꞌ? U tsanga ibi dzi wanasangꞌ i numa i kap Ramangꞌ riman da dzi ani u, a?”\x - \xo 18:11 \xt Mt 26:52\x* \s1 Yisu Imunti Anas Maran \r (Matiu 26:57; Markus 14:53; Lukas 22:54) \p \v 12 Garam singaari da gan garam gudzun gan da garam singaari mpada tayangꞌ Ungar Mararam bada mingꞌa garam Yuda gudzun rusan ugu impung Yisu da yudzu Arangan bangin. \v 13 Da iyu iba da Anas, Kaiafas fininggan ramanggan, isu miamun. Da Kaiafas impa ibi garam pumuꞌa Anutu wain gudzunggan tsiraꞌ da gubuꞌ arigi. \v 14 Da arangan garam aru nidan da garam Yuda gudzun rusan nida binaꞌ, “Bini iyus i garam bitsintaꞌ angu mampa i uda ampan tsiraꞌ mumai gan.”\x - \xo 18:14 \xt Ywn 11:49-50\x* \s1 Petrus Itungꞌ Maran i Yisu \r (Matiu 26:69-70; Markus 14:66-68; Lukas 22:55-57) \p \v 15 Saimon Petrus irut Yisu garaman atsungꞌa gin mangan yatsungꞌ Yisu. Garam pumuꞌa Anutu wain tsiraꞌ isruꞌ i Yisu garaman mangan nigi, ibinigi da garam arigi irut Yisu yatangꞌ garam pumuꞌa Anutu wain tsiraꞌ ntiang gan. \v 16 Da bitsintaꞌ Petrus rungꞌ imunti muantsi nifun. Da Yisu garaman atsungꞌa gin aru garam pumuꞌa Anutu wain tsiraꞌ sruꞌa gin igi itip iwaꞌ ba da itip nan da sagat gum muntida tayangꞌ muantsi da iyu Petrus yatangꞌ. \v 17 Da sagat gum igi igut i Petrus, “Mabi arangan garaman atsungꞌa gin mangan agu?” \p Da Petrus ini, “Imaꞌ! Anungꞌ dzi u.” \v 18 Garam gum da garam singaari mpada tayangꞌ Ungar Mararam ruas yarungꞌ dzaf da imunti imaf rinin gin, i nam irangarang wasi. Da Petrus ibinigi imunti impruꞌ ribigi da imaf rinin. \s1 Garam Pumuꞌa Anutu Wain Tsiraꞌ Iraru Yisu \r (Matiu 26:59-68; Markus 14:55-65; Lukas 22:66-71) \p \v 19 Gubuꞌ arigi da garam pumuꞌa Anutu wain tsiraꞌ igut i Yisu i riban atsungꞌa gin da nan gan fisa gin. \v 20 Da Yisu ini binaꞌ, “Dzi fis i nan dzidziwandan wasi da ampan tsiraꞌ imingꞌ nam manaꞌ da ungar mpruꞌa ruan gin da Ungar Mararam ntiangꞌ gan wasaꞌ aru garam Yuda santan mpruꞌa ruan gin, da dzi wadzigin nan mangan u. \v 21 Ibianungꞌ da u gut i dzi? Wagut i rib ringanta i dzi aga. Ribarangan isruꞌ i nan idzuwai dzi fisa gin.” \p \v 22 Gubuꞌ Yisu nida nan igi da garam singaari mpada tayangꞌ Ungar Mararam mangan muntida uts ipuak Yisu da ini, “Nigi sanab bini i u nida nan mungaꞌ da garam pumuꞌa Anutu wain tsiraꞌ, a?” \p \v 23 Da Yisu ini, “Bida dzi nida nan manga asub da wani wasi! Da bida dzi nida nan nidzun, da ibianungꞌ da u puak dzi?” \v 24 Ida Anas itangin Arangan ruta bangin dzura sib ifan da garam pumuꞌa Anutu wain tsiraꞌ Kaiafas. \s1 Petrus Itip Itungꞌ Maran i Yisu \r (Matiu 26:71-75; Markus 14:69-72; Lukas 22:58-62) \p \v 25 Wasaꞌ aru Petrus rungꞌ muntida mafa rinin i dzaf, da ribigi gut i arangan ini binaꞌ, “Da agu binigi, u su arangan mamaꞌ gan manga atsungꞌa gin mpruꞌan, a?” \p Da arangan ini ribigi nifunggan mungaꞌ ini binaꞌ, “Aꞌa! Anungꞌ dzi u!” \p \v 26 Da garam pumuꞌa Anutu wain tsiraꞌ garam guman mangan imunti nigi, da iba imingꞌ garam Petrus tsapida i ringan utrap ugu utupan. Da ini da arangan, “Dzi wanatungꞌ marangꞌ tsanganda agu mpruꞌan da garam igi mingꞌa gum aga ugu, a?” \p \v 27 Da Petrus itip itungꞌ maran i arangan, da gubuꞌ arigi rururungan da tatariꞌ ikakarak. \s1 Yisu Imunti Pilatus Maran \r (Matiu 27:1-2,11-14; Markus 15:1-5; Lukas 23:1-5) \p \v 28 Maratait santan da rib Yuda garam gudzun rusan iyu Yisu imingꞌ Kaiafas ungaran ifan da Pilatus, garam Rom mpada tayangꞌ intap Yudia, i ungaran tsiraꞌ mpada gin da nanga guman gin. Maran ifur i anungꞌ nanga runggan bubumpuadan mingꞌa Anutu maran u, i ribarangan ini gada nam gadan tsiraꞌ i maran fura gubuꞌ Angira Atupa Sib. Ibinigi da ribarangan anungꞌ yatangꞌ ifa ungar igi wasaꞌ gan u. \v 29 Imunti manaꞌ angu da Pilatus iwaꞌ ba da igut i ribarangan, “Agam irarab garam ani asuban nangan idzuwai da agam ini rarudan?” \p \v 30 Da ribarangan ini nan mungaꞌ ini binaꞌ, “Bida aranga garam mamida nanga asub, da aga wasangꞌ uda aranga bamuntida agu maram u.” \p \v 31 Da Pilatus ini biani, “Agam runggam wayu aranga biaꞌ da wararu nasangꞌ agam nan gam faidagin nidan.” \p Da rib Yuda igi ini nan mungaꞌ ibiani, “Rom nan gan faidagin ini aga wasangꞌ i isa garam mangan funub u.” \v 32 Nigi iwaꞌ yatsungꞌ Yisu nan gan nidan da ragidan ugu yaba i sanaban mampan bungꞌ awaꞌ nabianungꞌ, da nan igi iwaꞌ isu nidzun. \p \v 33 Ibinigi da Pilatus itip yatangꞌ ifa ungar da inuꞌ Yisu yatangꞌ ifan da igutin ini binaꞌ, “Garam Yuda King gan agu, a?”\x - \xo 18:33 \xt Mt 27:11; Mk 15:2; Lk 23:3; Ywn 18:37\x* \p \v 34 Yisu itip igut i arangan ini binaꞌ, “Nigi agu uwayantam ma garam fain ini dzi wasi da agu?” \p \v 35 Pilatus ini Arangan nifunggan mungaꞌ ini binaꞌ, “Mani dzi garam Yuda, a? U garamam da garam pumuꞌa Anutu wain ruas itangin agu ba dzi banginggangꞌ. Da u nang asub idzuwai?” \p \v 36 Yisu ini arangan nifunggan mungaꞌ ini biani, “Dzi nanggangꞌ mpada tayangꞌ gangꞌ garamangꞌ bida king wamingꞌ intap ani u. Dabi damingꞌ intap ani, da dzi garamangꞌ madasif ngants i dzi, da rib Yuda wadasangꞌ mpunga dzi u. Da bitsintaꞌ aruani da dzi nanggangꞌ mpada tayangꞌ gangꞌ garamangꞌ bida king wamingꞌ intap ani u, imaꞌ.” \p \v 37 Da Pilatus ini, “Ibinigi da agu king, a?” \p Da Yisu ini arangan nifunggan mungaꞌ ini binaꞌ, “U runggam ini i dzi king. Rinangꞌ yapingꞌ dzi da dzi ba intap ani i wain ibiani, i fisa i nan nidzun wasi. Da garam santan maran arida i nan nidzun da uda yaban, da iringant i dzi nan gangꞌ da yatsungꞌ gin.” \p \v 38 Da Pilatus itip ini, “Da agi nabusruꞌ i nan nidzun igi nabianungꞌ?” \s1 Rib Yuda Gudzun Rusan Ini Isa Yisu Funub \r (Matiu 27:15-31; Markus 15:6-20; Lukas 23:13-25) \p Pilatus itip iwaꞌ ungar ba da garam Yuda gudzun rusan da ini binaꞌ, “Dzi wawaꞌ da garam ani asuban mangan nangan u. \v 39 Da bitsintaꞌ agam isruꞌ i agi sanabangꞌ dzi nangan da gubuꞌ Angira Atupa Sib da udzuf santan, i tanginda garam manga fada sinungꞌ karabus. Da agam maram ifur i dzi tanginda garam Yuda king gan biaꞌan da agam?”\x - \xo 18:39 \xt Mt 27:15; Mk 15:6\x* \p \v 40 Da ribigi inuꞌ nifun tsiraꞌ bingan ini binaꞌ, “Anungꞌ nigi u! Watangin Barabas ba da agai!” Barabas igi garam ruta gabman Rom isa ruan da isa garam funub.\x - \xo 18:40 \xt Mt 27:16-21; Mk 15:7-11; Lk 23:18-19\x* \c 19 \p \v 1 Ibinigi da Pilatus ini da garam singaari iyu Yisu ifan da idzibi. \p \v 2 Garam singaari iyu bruꞌ maradantang da ifir imimuan gin isu dampun gudzun da yatsuf iruꞌ Yisu gudzun. Da yari ngarukui biꞌ bini bida king gan\f + \fr 19:2 \fq ngarukui biꞌ bini bida king gan — \ft Ngarukui igi anungꞌ biꞌ u, da bitsintaꞌ pepol (Nan Inglis ‘purple’), da nam ntsuman gan tsiraꞌ bingan. King ruas angu inang da yatsuf.\f* iyab i Arangan. \v 3 Da ribigi iba munti Arangan maran da iyasi Arangan ini binaꞌ, “O Yuda King gan! Aga tsarif agu.” Da imus ipuak Arangan.\x - \xo 19:3 \xt Mt 27:27-31; Mk 15:16-20; Lk 23:11\x* \p \v 4 Pilatus itip iwaꞌ ba da ini da garam Yuda ini binaꞌ, “Agam watsangan! Dzi tip iyu garam ani iwaꞌ ba da agam, i agam sruꞌa gin bida dzi watsanga asub i garam ani mangan u.” \v 5 Gubuꞌ Yisu waꞌa ba ntingan da dampun gudzun maradantang riman da ngarukui biꞌ atsufan, da Pilatus ini binaꞌ, “Agam watsangan! Garam agam nidan ugu arani!” \p \v 6 Gubuꞌ garam pumuꞌa Anutu wain gudzun rusan da garam singaari ruas mpada tayangꞌ Ungar Mararam tsanganda Arangan, da inuꞌ nifun tsiraꞌ bingan ini binaꞌ, “Wais arangan nayab gai mpara i ruan! Wadintip arangan nayab gai mpara i ruan!” \x - \xo 19:6 \xt Mt 27:22; Mk 15:12-13; Lk 23:20-23\x* \p Da bitsintaꞌ Pilatus ini ribigi nifunggan mungaꞌ ibiani, “Agam runggam wayu arangan da wadintip wayab gai mpara i ruan! Dzi anungꞌ iwaꞌ da asub mangan garam ani gan nangan u.” \p \v 7 Da garam Yuda gudzun rusan ini nan mungaꞌ ibiani, “Aga nan gangꞌ faidagin mangan rumingꞌ da ini arangan mampan, i arangan ifaringꞌ runggan isu Anutu Narunggan.” \p \v 8 Gubuꞌ Pilatus ringanta i nan igi da irat tsiraꞌ bingan angu gin, \v 9 da itip yatangꞌ ifa ungar wasaꞌ da igut i Yisu ini binaꞌ, “U ba imingꞌ anungꞌ?” Da bitsintaꞌ Yisu wani nan mungaꞌ u.\x - \xo 19:9 \xt Mt 27:13-14; Mk 15:4-5\x* \v 10 Pilatus ini da Arangan ibiani, “U bugin nida dzi nan gangꞌ mungaꞌ, a? U mami sruꞌa i dzi nampanggangꞌ nida nifungꞌ i tanginda agu waꞌan ma isa agu funub yaba gai mpara i ruan?” \p \v 11 Yisu ini arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Bida Anutu damami rima nampang igi da agu, da u anungꞌ isangꞌ i nanga nam mangan i dzi u. Ibinigi da manga aru rima dzi ba u banginggam igi nanggan maisan nangan tsiraꞌ bingan iyus agu gam.” \p \v 12 Pilatus iringant i nan igi da isau sanab i rima Yisu sib i tanginda Arangan fadan, da bitsintaꞌ garam Yuda gudzun rusan runuꞌ ini binaꞌ, “Bida u tanginda arangan fadan da agu anungꞌ Kaisar rinunggan u! Manga nanga i nida runggan suda king, da irim ipiap i Kaisar.” \p \v 13 Gubuꞌ Pilatus ringanta i nan igi da arangan iyu Yisu iwaꞌ ba da impa iruꞌ bintip raruda garam gin imingꞌ mumai faringꞌa nida Tauf Fafusan Tsiraꞌ Yunga Gin; mingꞌa nifu nan Hibru da ifaringꞌ ini Gabata. \v 14 Gubuꞌ arigi gubuꞌ tipa nam gadan maran fura gubuꞌ mararam tsiraꞌ Angira Atupa Sib. Da gubuꞌ maran ibi gubuꞌ wasaꞌ, da Pilatus inuꞌ ini da garam Yuda ibiani, “Agam wararab gam king gam ani.” \p \v 15 Da bitsintaꞌ ribarangan itip inuꞌ ini binaꞌ, “Wais arangan! Wais arangan funub! Wadintip arangan nayab gai mpara i ruan!”\x - \xo 19:15 \xt Mt 27:23; Mk 15:14; Lk 23:22-23\x* \p Pilatus igut i ribarangan ini binaꞌ, “Agam ini dzi dintipa agam king gam yaba gai mpara i ruan, a?” \p Da garam pumuꞌa Anutu wain gudzun rusan ini arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Kaisar angu isu aga king gangꞌ!” \v 16 Ibinigi da Pilatus itangin Yisu ifan da garam singaari i isa arangan funub yaba gai mpara i ruan.\x - \xo 19:16 \xt Mt 27:26; Mk 15:15; Lk 23:24-25\x* \s1 Idintip Yisu Iyab Gai Mpara i Ruan \r (Matiu 27:32-44; Markus 15:21-32; Lukas 23:26-43) \p Ibinigi da garam singaari iyu Yisu ifan. \v 17 Da Arangan runggan ibuaringꞌ gai mpara i ruan gan da itangin gamp tsiraꞌ igi rai da ifa mumai faringꞌa nida Gudzu Urun. Da mingꞌa nifu nan Hibru da ifaringꞌ ini Golgota.\x - \xo 19:17 \xt Mt 27:33; Mk 15:22; Lk 23:33\x* \v 18 Mingꞌa nigi da idintip Yisu iyab gai mpara i ruan impruꞌ da garam iruꞌrun. Mangan imingꞌ Arangan bangin bini da mangan imingꞌ Arangan bangi yas, da Yisu imingꞌ wasaꞌ.\x - \xo 19:18 \xt Mt 27:38; Mk 15:27; Lk 23:33\x* \p \v 19 Pilatus ini da garam ikakar nan mangan ibiani, YISU, GARAM NASARET, GARAM YUDA KING GAN,\x - \xo 19:19 \xt Mt 27:37; Mk 15:26; Lk 23:38\x* da yis iyab Yisu gai mpara i ruan gan. \v 20 Da garam Yuda ampi bingan ifaringꞌ nan kakaran igi, i wain, mumai Yisu tupriꞌa gin igi imingꞌ uts da gamp tsiraꞌ, da ikakar nan igi i nifu nan Hibru da Latin\f + \fr 19:20 \fq Latin — \ft Nan Latin igi garam Rom nifu nan gan.\f* da Grik. \v 21 Ibinigi da garam Yuda garaman pumuꞌa Anutu wain gudzun rusan ini da Pilatus ibiani, “U anungꞌ kakara, ‘Garam Yuda King gan’ u; imaꞌ, wakakar nabi garam igi ini runggan garam Yuda King gan.” \p \v 22 Pilatus ini ribarangan nifunggan mungaꞌ ini binaꞌ, “Nam idzuwai dzi kakaran, da dzi kakar.” \p \v 23 Gubuꞌ garam singaari dintipa Yisu yaba gai mpara i ruan sib, da iyu Arangan nanggan atsufan da ifab isu iruꞌ da iruꞌ isangꞌ ribarangan. Da iyu i gan ngarukui gan impruꞌ, da bitsintaꞌ itsangan ibi intang ngarukui igi santan isu bitsintaꞌ angu imingꞌ wagungꞌ ibawaꞌ warangꞌ. \v 24 Ibinigi da ini da ruan, “Agi anungꞌ garidan u. Agi nantungꞌ rarub i tsanganda manga sangꞌ i udan.”\x - \xo 19:24 \xt Yon 1:7; Mt 27:35; Mk 15:24; Lk 1:8-9; 23:34; Ap 1:26\x* Nigi waꞌ i nanga nan kakaran bida ani suda nidzun, “Ribigi ifab dzi nanggangꞌ atsufan isangꞌ runggan da yantungꞌ rarub i dzi ngarukui gangꞌ.” Ibinigi da garam singaari inang nam bida nigi. \p \v 25 Yisu rinanggan da rinanggan rainggan da Klopas fininggan Maria da Maria sagat Magadala imunti uts angu da gai mpara i ruan Yisu tupriꞌa gin.\x - \xo 19:25 \xt Mt 27:55-56; Mk 15:40-41; Lk 23:49\x* \v 26 Gubuꞌ Yisu raraba rinanggan ruta Arangan garaman atsungꞌa gin aru maran arida gin ugu mpruꞌa ruan muntida nigi, da ini da rinanggan, “Rinangꞌ, nigi da agu narunggam.” \v 27 Da itip ini da garaman atsungꞌa gin igi, “Nigi da agu rinanggam.” Da gubuꞌ arigi fadan da gan garaman arigi iyu Arangan rinanggan ifa gan ungaran i mpada tayangꞌ gin. \s1 Yisu Nanggan Mampan \r (Matiu 27:45-56; Markus 15:33-41; Lukas 23:44-49) \p \v 28 Raiyi da Yisu isruꞌ gin i gan guman nangan santan iba ntsup sib, da ini, “Dzi wangꞌ itsaraꞌ,” i nanga Anutu nan gan kakaran suda nidzun.\x - \xo 19:28 \xt Mnt 22:15; 69:21\x* \v 29 Gubuꞌ arigi da gur mangan imingꞌ igi da wain gurun ngkiangan imingꞌ gin, da ribigi iyu gai bangin mangan ripida bruꞌ gin da itugu iruꞌ wain gurun igi da yintsi iyab Yisu nifun.\x - \xo 19:29 \xt Mt 27:48-49; Mk 15:36; Lk 23:36\x* \v 30 Da gubuꞌ Yisu numa sib da ini, “Intsup sib wa.” Da irim antungꞌ iruꞌ da itangin ganunggan ifan.\x - \xo 19:30 \xt Mt 27:50; Mk 15:37; Lk 23:46\x* \s1 Garam Singaari Bits Intang Yisu Saran i Singan \p \v 31 Gubuꞌ arigi da gubuꞌ tipa ruan i nam gadan i gubuꞌ Sabat, da rib Yuda garam gudzunggan ibugin i garam dintipa yaba gai mpara i ruan rungꞌ tupriꞌan da gubuꞌ Sabat,\x - \xo 19:31 \xt Lo 21:22-23\x* i gubuꞌ Sabat arigi gubuꞌ mararam tsiraꞌ. Ibinigi da ribarangan igut i Pilatus i nida nifun da garam singaari isa garam ruguda ruan gai mpara i ruan igi fagan dzudziꞌ i mampa sung da uda fadan. \v 32 Ibinigi da garam singaari ifan da yis garam iruꞌ dintipa mpruꞌan da Yisu ugu fagan dzudziꞌ. \v 33 Da gubuꞌ ribarangan badan da Yisu, da itsangan ibi Arangan imamp sib, da anungꞌ yis Arangan fagan udziꞌ u. \v 34 Da bitsintaꞌ garam singaari igi mangan intang Yisu saran i singan da sung angu gan biꞌ gan da mpui gan itsururuꞌ. \v 35 Garam muntidan da tsanganda nam santan waꞌan igi ifis i nan igi wasi, da gan nan gan fisa gin igi nan nidzun bingan. Arangan isruꞌ gin i arangan ini nan nidzun da ini wasi da agam, i agam muarutsa bida nigi. \v 36 Nam igi iwaꞌ i nanga nan kakaran suda nidzun bida ani, “Ribigi wasangꞌ i isa arangan urun mangan udziꞌ u,” \v 37 da nan kakaran mangan ini ibiani, “Ribigi bungꞌ ararab garam aru ribarangan ntangan.”\x - \xo 19:37 \xt Sek 12:10; NDW 1:7\x* \s1 Irim Yisu Yatangꞌ Tauf Bampun Faꞌ \r (Matiu 27:57-61; Markus 15:42-47; Lukas 23:50-56) \p \v 38 Raiyi da garam mangan binganggan Yosef, mpada mingꞌa gamp Arimatia ifa gut i Pilatus i uda Yisu rini uriatsan fadan. Arangan garam mangan atsungꞌa Yisu, da bitsintaꞌ irat i garam Yuda garam gudzunggan da idzigin runggan angu. Pilatus ini nifun, da arangan ifayu Yisu rini uriatsan ifan.\x - \xo 19:38 \xt Mt 27:57-58; Mk 15:43-45; Lk 23:50-52\x* \v 39 Da Nikodimus, garam aru badan da Yisu da idziang mangan ugu, iba impruꞌ da Yosef. Arangan iyu nam rini gaunt ngarubini funub tipa i gai iruꞌrun iba, gan barabin gan isangꞌ ibi 30 kilogram. \v 40 Tuas arangan iyu Yisu rini uriatsan da irim nam rini gaunt ngarubini igi gin da ipatiꞌ i bruꞌ ibi garam Yuda gan sanaban atsungꞌa gin i rima garam mampan. \v 41 Mingꞌa uts da gai mpara i ruan Yisu tupriꞌa gin igi, da gum mangan imingꞌ. Da mingꞌa gum igi da tauf bampun faꞌ mangan imingꞌ, da warim garam mampan manga gin u.\x - \xo 19:41 \xt Mt 27:59-60; Mk 15:46; Lk 23:53\x* \v 42 Wain ibi garam Yuda gubuꞌ gan tipa ruan\x - \xo 19:42 \xt Mk 15:42; Lk 23:54\x* i gubuꞌ Sabat igi, da tuas arangan ifa rim Yisu i tauf bampun arigi, i imingꞌ uts angu. \c 20 \s1 Yisu Imunti Marataꞌ \r (Matiu 28:1-8; Markus 16:1-8; Lukas 24:1-12) \p \v 1 Gubuꞌ miamun Suntaꞌ maratait nam rungꞌ mimindan da Maria sagat Magadala ifa tauf bampun da itsangan tauf tsiraꞌ igi rimpingꞌa i ruan sinungꞌ tauf bampun nifun igi sib.\x - \xo 20:1 \xt Mt 28:2; Mk 16:4; Lk 24:2\x* \v 2 Ibinigi da arangan itip irunt iba da Saimon Petrus da garam atsungꞌa i Yisu aru Arangan maran arida gin da ini binaꞌ, “Rib fain iyu Nifutsarif rini uriatsan iwaꞌ sib sinungꞌ tauf bampun aga, da aga wasruꞌ i gan rima Arangan gin u!” \p \v 3 Ibinigi da Petrus irut garam atsungꞌa i Yisu mangan igi itangin gamp rai da ifa tauf bampun. \v 4 Rib iruꞌ igi impruꞌ ruan runta fadan, da bitsintaꞌ garam atsungꞌa gin mangan igi irunt iyus Petrus da iwaꞌ tauf bampun mungꞌ. \v 5 Da idzuangꞌ iruꞌ da yarangꞌ yatangꞌ da itsanga bruꞌ tuas aru patiꞌa Yisu gin ugu rumingꞌan, da anungꞌ yatangꞌ u.\x - \xo 20:5 \xt Lk 24:12\x* \v 6 Da Saimon Petrus irunt yatsungꞌ arangan ibawaꞌ da yatangꞌ inting tauf bampun. Da itsanga bruꞌ patiꞌa Yisu gin ugu rumingꞌan \v 7 da bruꞌ patiꞌa Aranga gudzunggan gin rumingꞌan nigi rugan i bruꞌ fain igi, ibi manga ipingꞌan. \v 8 Ida garam atsungꞌa gin mangan suda miamun i ruan ugu imus atangꞌa bampan. Arangan itsangan da imuaruts. \v 9 Gubuꞌ arigi da ribarangan anungꞌ idzidziwan i nan akaran nida bida Yisu tipa muntida marataꞌ. \v 10 Ibinigi da rib atsungꞌa gin iruꞌ igi itip ifa ungaran mpada gin. \s1 Yisu Iwaꞌ da Maria Sagat Magadala \r (Matiu 28:9-10; Markus 16:9-11) \p \v 11 Maria sagat Magadala imunti irang tauf bampun manaꞌ. Da gubuꞌ arangan rungꞌ rangan da idzuangꞌ iruꞌ i raraba atangꞌa ntsuf igi, \v 12 da itsanga angira iruꞌ mpada wasaꞌ igi. Angira iruꞌ igi yatsuf ngarukui maragamp da impa Yisu gan gingꞌa gin ugu. Mangan impa gudzun da mangan impa fagan. \p \v 13 Angira igi gut i Maria ibiani, “Sagat, u rang iyaꞌ?” \p Da arangan ini binaꞌ, “Rib iyu dzi Nifutsarifangꞌ ifan da dzi wasruꞌ i gan rima Arangan gin u.” \v 14 Gubuꞌ Maria nida nan sib, da iparim i ruan da itsanga Yisu muntidan nigi, da bitsintaꞌ wafaringꞌ Arangan u. \p \v 15 Yisu igut i arangan, “Sagat, u rang iyaꞌ? Da u sau mangan igi?” \p Maria ibuni Arangan garam mpada tayangꞌ gum igi da ini rutin, “Garam tsiraꞌ, bida agu uda Arangan fadan, da wani da dzi i u gam rima Arangan gin da dzi nafayu Arangan.” \p \v 16 Yisu ini da arangan, “Maria.” \p Da Maria iparim i maran rutin da ini i nifun nan Hibru ibiani, “Rabonai!” (wainggan ibi ‘Kidungwaga’). \p \v 17 Da Yisu ini, “Anungꞌ waripa ngifa dzi, i dzi anungꞌ iwarip iyab ifa da Ramangꞌ u. Wafan da wani da dzi raingꞌ rusangꞌ ugu nabiani, ‘Dzi nang i yaba fadan da Ramanggangꞌ da agam Ramanggam impruꞌ, da Anutu gangꞌ da agam Anutu gam impruꞌ.’” \p \v 18 Ibinigi da Maria sagat Magadala itip ifan da ini da rib atsungꞌa Yisu ibiani, “Dzi tsanga Nifutsarif sib!” Da arangan ini da ribarangan i nan santan Yisu nida rutin.\x - \xo 20:18 \xt Mk 16:10-11; Lk 24:10-11\x* \s1 Yisu Iwaꞌ da Riban Atsungꞌa Gin \r (Matiu 28:16-20; Markus 16:14-18; Lukas 24:36-49) \p \v 19 Gubuꞌ miamun Suntaꞌ arigi idziang gan da rib atsungꞌa Yisu impruꞌ ruan impa ungar wasaꞌ da itsungin muantsi sib i ruan, i ribarangan irat i garam Yuda gudzun rusan. Da Yisu iwaꞌ imunti wasaꞌ i ribarangan da ini ibiani, “Nan nufan narut agam!”\x - \xo 20:19 \xt Lk 24:36\x* \v 20 Ini nan igi sib da isantingꞌ banginggan da saran da ribarangan.\x - \xo 20:20 \xt Lk 24:40\x* Gubuꞌ riban atsungꞌa gin tsanganda Nifutsarifan da nugun itsiaꞌ. \v 21 Da Yisu itip ini, “Nan nufan narut agam! Ramangꞌ itangin dzi iba, i sanab bida nigi da dzi tangin agam ifan.” \v 22 Ini ibinigi sib da igufi nifu pau ifan da riban atsungꞌa gin da ini, “Agam wau Marapayam Mararam. \v 23 Bida agam siata garam mangan nanggan maisan rai, da Anutu isiat rai sib. Da bida agam mamida siata i gan nanggan maisan rai, da gan nanggan maisan rumingꞌ.”\x - \xo 20:23 \xt Mt 28:18-20; Mk 16:15-18; Lk 24:46-49; Ap 1:7-8\x* \s1 Yisu Isantingꞌ Runggan da Tomas \p \v 24 Gubuꞌ Yisu waꞌan da riban atsungꞌa gin, da riban 12 igi mangan binganggan Tomas (nida Didimas in\f + \fr 20:24 \fq nida Didimas in — \ft Bingan Didimas wainggan ‘mamaꞌ bampungꞌ’. Watsanga: \xt Ywn 11:16; 21:2\f*) anungꞌ impa wasaꞌ impruꞌ u. \v 25 Ibinigi da riban atsungꞌa gin fain ini da arangan ibiani, “Aga tsanga Nifutsarif sib!” \p Da bitsintaꞌ Tomas ini da ribarangan ibiani, “Bida dzi mamida i tsanganda pirim nifun i Arangan bangin da mamida i tsuringꞌa bangi tsitsin atangꞌa gin da mamida i rima bangingꞌ i saran, da dzi wasangꞌ i muarutsan u.” \p \v 26 Suntaꞌ manga fada sib da Arangan riban atsungꞌa gin itip impruꞌ ruan impai ungar mpada gin ugu, da gubuꞌ arigi da Tomas impa wasaꞌ impruꞌ. Da itsungin muantsi sib i ruan ntuaꞌ. Da Yisu iwaꞌ imunti wasaꞌ i ribarangan da ini, “Nan nufan narut agam!” \v 27 Da ini da Tomas, “Waba tsuringꞌ bangi tsitsinggam natangꞌ dzi banginggangꞌ da watsangan. Warim bangim ba dzi sarangꞌ. U wangum anungꞌ suda iruꞌrun u; wamuaruts angu.” \p \v 28 Da Tomas ini binaꞌ, “O, dzi Nifutsarifangꞌ da Anutu gangꞌ!” \p \v 29 Da Yisu ini da arangan, “U rarab dzi sib da u muaruts, a? Rib mamida tsanganda dzi da bitsintaꞌ muarutsan nugun natsiaꞌ.” \s1 Papiar Kakaran Ani Wain Gan \p \v 30 Yisu inang nam maran mangan ampi bingan imingꞌ riban atsungꞌa gin maranggan, da dzi anungꞌ ikakar santan iruꞌ papiar ani u. \v 31 Da bitsintaꞌ dzi kakar nan ani i agam muarutsa Yisu igi Kristus, Garam Anutu Ragadan, da Anutu Narunggan. Da bida agam muarutsan da agam bungꞌ ayu nam mpada maran taꞌan i Arangan binganggan. \c 21 \s1 Yisu Itip Iwaꞌ da Riban Atsungꞌa Gin 7 Tapuda Ubing \p \v 1 Gubuꞌ fain ifa sib raiyi da Yisu itip iwaꞌ da riban atsungꞌa gin imingꞌ mpui fuꞌ tsiraꞌ Taibirias (nida Galili gin). Arangan iwaꞌ da ribarangan ibiani. \v 2 Saimon Petrus, Tomas (nida Didimas in\f + \fr 21:2 \fq nida Didimas in — \ft Bingan Didimas wainggan ‘mamaꞌ bampungꞌ’. Watsanga: \xt Ywn 11:16; 20:24\f*) da Natanail mingꞌa gamp Kana mingꞌa Galili, da Sebedi narun rusan iruꞌ impruꞌ da Yisu riban atsungꞌa gin iruꞌ impa impruꞌ ruan. \v 3 Saimon Petrus ini da gan fain igi ibiani, “Dzi ni fada i uda yafas.” \p Da ribarangan ini binaꞌ, “Da aga binigi ini ruta agu fadan.” Ibinigi da ribarangan iyu madzung da ifan. Da bitsintaꞌ ribarangan wayu yafas mangan da idziang arigi u. \p \v 4 Pisa maratait santan da Yisu imunti magamangꞌ ringan, da riban atsungꞌa gin wadzidziwan ibi Arangan igi u. \v 5 Arangan inuꞌ ribarangan ifan ini binaꞌ, “Yaꞌ raingꞌ ruas! Agam iyu yafas fain, ma imaꞌ?” \p Da ribarangan inuꞌ ba ini binaꞌ, “Imaꞌ angu.” \p \v 6 Da Arangan ini binaꞌ, “Watip watapu ubing gam waruꞌ nabi madzung marafaingꞌ bangim bini gam da agam bungꞌ ayu yafas faingꞌ.” Da gubuꞌ ribarangan nanga bida nigi, da iyu yafas ampi bingan angu da yuntap i ubing itsiri. \p \v 7 Da garam atsungꞌa gin aru Yisu maran arida gin ugu ini da Petrus, “Nifutsarif aga!” Gubuꞌ Petrus ringanta i nan arangan nida bida, “Nifutsarif aga,” da arangan itsirif ngarukui gan i ritan\f + \fr 21:7 \fq ritan — \ft Bingan fain i rit ani da ‘bigamp’ ma ‘pikap’, da bitsintaꞌ mamaꞌ faꞌ ampi bingan ini ‘rit’.\f* (i arangan anungꞌ yatsuf ngarukui ampi bingan u) da yatup iruꞌ mpui da imap ifa tsaraꞌ. \v 8 Riban atsungꞌa gin fain rumpa madzung igi iba da yuntap i ubing fungꞌa i yafas igi ifa nam tsaraꞌ. I anungꞌ imingꞌ guntiꞌ i mpui ringan u, ibi 100 mita angu. \v 9 Gubuꞌ ribarangan bawaꞌa tsaraꞌ sib da itsangan dzaf urun yafas bits mingꞌa gin da bret fain. \v 10 Yisu ini da ribarangan, “Agam wayu yafas faingꞌ agam bungꞌ udan naba.” \v 11 Ibinigi da Saimon Petrus itip iyab madzung da yuntap i ubing yafas fungꞌa gin igi iyab tsaraꞌ. Ubing igi fungꞌ i yafas tsiraꞌ tsiraꞌ 153. Yafas igi ampi bingan da bitsintaꞌ ubing igi anungꞌ intap ruan u. \p \v 12 Yisu ini da ribarangan, “Agam waba ga nam.” Da riban atsungꞌa gin igi mangan rinin anungꞌ iyaba i guta gin bida, “Agu wai igi?” Imaꞌ. I ribarangan isruꞌ i Arangan Nifutsarif. \v 13 Yisu ifa yu bret da yafas igi da irim da ribarangan igan. \v 14 Nigi bi Yisu iwaꞌ da riban atsungꞌa gin isangꞌ iruꞌ da bits sib da gubuꞌ aru Arangan muntida marataꞌ sib ugu. \s1 Yisu Ini da Petrus i Mpada Tayangꞌ Arangan Dumpa Gan \p \v 15 Gubuꞌ ribarangan gada nam sib da Yisu igut i Petrus ini binaꞌ, “Saimon, Yowanis narunggan, u maram yari nidzun angu i dzi iyus rib santan ani nanggan maran arida i dzi, a?” \p Da arangan ini, “Hai, Nifutsarif, U sruꞌ gin ibi dzi marangꞌ yari i Agu.” \p Da Yisu ini, “Da warim nam gadan da dzi dumpa gangꞌ narun narun.” \p \v 16 Da Yisu itip igut i arangan isu iruꞌrun ini binaꞌ, “Saimon, Yowanis narunggan, u maram yari nidzun angu i dzi, ma imaꞌ?” \p Da arangan ini, “Hai, Nifutsarif, U sruꞌ gin ibi dzi marangꞌ yari i Agu.” \p Da Yisu ini, “Da wampa tayangꞌ dzi dumpa gangꞌ.” \p \v 17 Yisu itip igut i arangan isu iruꞌ da bits ini binaꞌ, “Saimon, Yowanis narunggan, u maram yari i dzi, ma imaꞌ?” \p Petrus wangun ibarabin i Yisu nan gan guta i arangan suda iruꞌ da bits nida binaꞌ, “U maram yari i dzi, ma imaꞌ?” Da Saimon ini arangan nifunggan mungaꞌ ibiani, “Nifutsarif, U sruꞌ i nam sib angu, da U sruꞌ gin i dzi marangꞌ yari i Agu.” \p Da Yisu ini, “Warim nam gadan da dzi dumpa gangꞌ. \v 18 Dzi ni nida nan nidzun da agu, gubuꞌ u rungꞌ suda garam rinifaꞌ da u runggam idzur gam ritam da u yung yatsung maranggam furan. Da bitsintaꞌ gubuꞌ agu fufidan da u bungꞌ atatu banginggam da garam mangan bungꞌ adzur u ritam da nayu agu nafa mumai u buginda i fada gin.” \v 19 Yisu ini nan igi i santingꞌa Petrus sanaban mampa gin wasi i arangan rima bingan tsiraꞌ da Anutu gin. Ida Yisu ini rutin ibiani, “Watsungꞌ dzi.” \p \v 20 Petrus itaningꞌ da itsanga garam aru Yisu maran arida gin ugu atsungꞌa ribarangan badan. Arangan garam aru impapa fada uts da Yisu nugun da gubuꞌ gada nam maran fura Angira Atupa Sib da guta gin nida binaꞌ, “Nifutsarif, mangan nigi bungꞌ arim Agu nafa garam ipiap banginggan?”\x - \xo 21:20 \xt Ywn 13:23-25\x* \v 21 Gubuꞌ Petrus tsanganda arangan da igut i Yisu ini binaꞌ, “Nifutsarif, bida anungꞌ i garam igi?” \p \v 22 Yisu ini arangan nan gan mungaꞌ ibiani, “Bida dzi nida i arangan mpada sangꞌa dzi tipa badan, da u maram ifur ibianungꞌ, nigi bungꞌ asu u nanggam? Da agu, watsungꞌ dzi.” \v 23 Ibinigi da nan amas arigi idzarang wasaꞌ i rib muarutsan ibi garaman atsungꞌa gin arigi wasangꞌ i mampan u. Da bitsintaꞌ Yisu wani ibi arangan wasangꞌ i mampan u, imaꞌ. Arangan ini, “Bida dzi nida i arangan mpada sangꞌa dzi tipa badan, da u maram ifur ibianungꞌ, nigi bungꞌ asu u nanggam?” \p \v 24 Nigi Yisu garaman atsungꞌa gin aru kakaran da nida nan ani wasi da aruani. Aga sruꞌ gin ibi nan gan nida wasi igi nan nidzun bingan. \v 25 Yisu inang nam mara maran fain ampi bingan angu. Da bida akara nam santan igi bitsintaꞌ bitsintaꞌ ruꞌan, da dzi marangꞌ ifur ibi mumai wasaꞌ mangan bungꞌ amaꞌ namingꞌ intap santan ani i rima papiar santan igi gin.