\id MRK - Achi’, Rabinal (new orthography) NT - 2009 (DBL 2013) \h Marcos \toc1 Ri Utzilaj Tzij re Jesucristo tzꞌibꞌital kan ruma ri Marcos \toc2 Marcos \toc3 Mr \mt1 Ri Utzilaj Tzij re Jesucristo tzꞌibꞌital kan ruma ri Marcos \c 1 \s1 Katzijon ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \r (Mt. 3:1-12; Lc. 3:1-9, 15-17; Jn. 1:19-28) \p \v 1 Waꞌ e jeqebꞌal re ri Utzilaj Tzij re ri Qanimajawal Jesucristo, Rukꞌajol ri Dios. \v 2 E xuꞌana pachaꞌ ri tzꞌibꞌital kan ruma ri qꞌalajisanel Isaías puwi ri ubꞌiꞌim lo ri Dios: \q1 Riꞌin kannabꞌesaj bꞌi chawach riꞌat, ri waj chak aj tzijol weꞌin, \q1 chaꞌ kuyijbꞌaꞌ ri bꞌe chwach pan rawoponibꞌal. \rq Mal. 3:1 \rq* \q1 \v 3 Katataj uqul jun tzijonel kasikꞌin chupa ri luwar katzꞌintzꞌotik, jewaꞌ kubꞌiꞌij: \q1 “Yijbꞌaꞌ pana alaq ri bꞌe re ri Qanimajawal; \q1 sukꞌupij alaq rubꞌe Rire” \rq Is. 40:3 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 4 Ri Juan katajin che uyaꞌik ri bautismo pa jun luwar katzꞌintzꞌotik. E kubꞌiꞌij chike ri winaq kakitzelej kitzij chwach ri Dios, kakikꞌul ri bautismo, y jekꞌulaꞌ kakuytaj ri kimak. \v 5 Ewi konoje ri tikawex e kꞌo pa taq ri luwar re Judea y konoje ri e kꞌo Jerusalem, xebꞌel lo che utayik ri Juan. Kakitzꞌonoj kꞌu kuybꞌal kimak chwach ri Dios, yey ri Juan kuya ri bautismo chike chupa ri nimayaꞌ Jordán. \p \v 6 Ekꞌu ruqꞌuꞌ ri Juan ꞌanom rukꞌ rismal camello, y rupas ximil che rupa e jun tzꞌuꞌum. Yey ri kutijo e ri sakꞌ y uwaꞌal kabꞌ re upa taq juyubꞌ. \p \v 7 Jekꞌuwaꞌ ri tzijonik kuꞌano: \p «Kꞌo Jun katajin lo chwij más nim ruchuqꞌabꞌ chinuwa riꞌin, ma na taqal tane chwe kinyuxiꞌik re kankir ruwach ruxajabꞌ. \v 8 Paqatzij wi, riꞌin xinya ri bautismo che alaq rukꞌ yaꞌ; noꞌj ri bautismo kuya Rire che alaq, e rukꞌ ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios» kachaꞌ. \s1 Ri bautismo re ri Jesús \r (Mt. 3:13-17; Lc. 3:21-22) \p \v 9 Chupa taq kꞌu laꞌ la qꞌij, ri Jesús xel lo Nazaret, (waꞌ e jun tinamit re Galilea), y xꞌan kꞌu bautizar ruma ri Juan chupa ri nimayaꞌ Jordán. \v 10 Na jampatana xel lo ri Jesús pa ri yaꞌ, xrilo echiriꞌ xjaqataj ruwa kaj y ri Ruxlabꞌixel ri Dios pachaꞌ juna palomax xqaj lo puwiꞌ. \v 11 Y xchꞌaw lo Jun chilaꞌ chikaj, jewaꞌ kubꞌiꞌij: \q1 «At riꞌat Nukꞌajol y lik kꞌax katinnaꞌo. \q1 Lik kinkiꞌkot chawe» \m xcha che. \s1 Ri kꞌambꞌal upa ri Jesús \r (Mt. 4:1-11; Lc. 4:1-13) \p \v 12 Tekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xkꞌam bꞌi ruma ri Ruxlabꞌixel ri Dios pa jun luwar katzꞌintzꞌotik. \v 13 Ri Jesús xkꞌojiꞌ chilaꞌ cuarenta qꞌij chikixoꞌl itzel taq awaj. Yey chupa taq laꞌ la qꞌij, lik xkꞌam upa ruma ri Satanás. Ikꞌowinaq chi kꞌu waꞌ, ri ángeles xkijeq kakinimaj ri Jesús. \s1 Ri Jesús kujeq kakꞌutun chwi rutaqanik ri Dios \r (Mt. 4:12-17; Lc. 4:14-15) \p \v 14 Echiriꞌ yaꞌom chi ri Juan pa cárcel, ri Jesús xeꞌek Galilea che utzijoxik ri Utzilaj Tzij re rutaqanik ri Dios, \v 15 jewaꞌ kubꞌiꞌij: \p «Xopon kꞌu ruqꞌijol echiriꞌ rutaqanik ri Dios xa naqaj chi kꞌo lo wi; tzelej kꞌu tzij alaq chwach ri Dios y kojo alaq ri Utzilaj Tzij» kachaꞌ. \s1 Ri Jesús kebꞌusikꞌij kajibꞌ e aj chapal kar \r (Mt. 4:18-22) \p \v 16 Echiriꞌ kabꞌin ri Jesús chuchiꞌ ri mar re Galilea, xeril pan ri Simón rukꞌ ruchaqꞌ Andrés, e riꞌ kakikꞌaq ri ki atarraya chupa ri yaꞌ, ma rike e aj chapal kar. \p \v 17 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Chixpetoq, chixterej lo chwij y riꞌin kanꞌan chiwe ix aj molol tikawex\f + \fr 1:17 \ft “Ix aj molol tikawex”: Ri chak xyaꞌ chike e kekitzukuj tikawex re kebꞌuꞌan utijoꞌn ri Jesús. Lc. 5:10\f* jelaꞌ pachaꞌ iꞌanom lo chike ri kar —xchaꞌ. \p \v 18 Rike xkiya kan ri ki atarraya y xeterej bꞌi chirij. \p \v 19 Xbꞌin kꞌu pan jubꞌiqꞌ chik y xeril ri Jacobo rukꞌ ruchaqꞌ Juan, ri kebꞌ ukꞌajol ri Zebedeo. Rike e kꞌo chupa jun barco y ketajin che ukꞌojoxik ri ki atarraya. \v 20 Ekꞌu ri Jesús xebꞌusikꞌij; ruma kꞌu riꞌ, rike xkiya kan ri kiqaw Zebedeo kukꞌ ri kimokom chupa ri barco y xeterej bꞌi chirij. \s1 Ri Jesús kukunaj jun achi kꞌo puqꞌabꞌ jun itzelilaj uxlabꞌixel \r (Lc. 4:31-37) \p \v 21 Xebꞌok kꞌu pa ri tinamit Capernaúm. Y chupa ri qꞌij re uxlanibꞌal ri Jesús xok pa ri sinagoga y xujeq kakꞌutunik. \v 22 Y ri xetaw re lik xkam kanimaꞌ che, ma ruma rukꞌutunik kaqꞌalajinik lik kꞌo uwach, na pachaꞌ ta ri kakiꞌan raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ. \p \v 23 Chupa kꞌu ri sinagoga kꞌo jun achi kꞌo puqꞌabꞌ jun itzelilaj uxlabꞌixel. Waꞌ xujeq kasikꞌinik, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p \v 24 —Lal Jesús, aj Nazaret, ¿suꞌchak koꞌlmina ibꞌ la qukꞌ? ¿E laꞌ lal petinaq re koꞌlsacha la qawach? Riꞌin wetaꞌam lal chinoq, lal ri Santo Kꞌajolaxel re ri Dios —xchaꞌ. \p \v 25 Ekꞌu ri Jesús xuqꞌatej ri itzel uxlabꞌixel, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —¡Matchꞌaꞌt chik! Chatelubꞌi che laꞌchi —xchaꞌ. \p \v 26 Ri itzelilaj uxlabꞌixel xukꞌaq laꞌchi pulew y lik ko xujabꞌajaꞌ; yey kasikꞌinik xel bꞌi che laꞌchi. \p \v 27 Konoje kꞌu ri tikawex lik xkam kanimaꞌ che y kakitzꞌonobꞌej taq chikiwach: \p «¿Saꞌ waꞌ? ¿Saꞌ chi kꞌakꞌ kꞌutunik waꞌ? Ma kꞌo ne puqꞌabꞌ kataqan pakiwi itzelilaj uxlabꞌixel y waꞌ kakikoj utzij» kechaꞌ. \v 28 Y na jampatana, pa taq ronoje ri luwar re Galilea xeꞌek utzijoxik janipa taq ri kuꞌan ri Jesús. \s1 Ri Jesús kukunaj ruchu-ujiꞌ ri Pedro \r (Mt. 8:14-15; Lc. 4:38-39) \p \v 29 Echiriꞌ ri Jesús kukꞌ ri Jacobo y ri Juan xebꞌel bꞌi chupa ri sinagoga, xebꞌek chirocho ri Simón y ri Andrés. \v 30 Ekꞌu ruchu-ujiꞌ ri Simón kꞌo chwa uwarabꞌal, kꞌo aqꞌ chirij. Xkitzijoj kꞌu riꞌ waꞌ che ri Jesús. \v 31 Ewi ri Jesús xqibꞌ rukꞌ la yewaꞌ, xuchap ruqꞌabꞌ y xutoꞌo chaꞌ kayaktajik. Na jampatana kꞌu riꞌ xikꞌow ri aqꞌ chirij rixoq y xujeqo kebꞌunimaj. \s1 Ri Jesús kebꞌukunaj ukꞌiyal yewaꞌibꞌ \r (Mt. 8:16-17; Lc. 4:40-41) \p \v 32 Echiriꞌ bꞌenaq chi ri qꞌij e riꞌ kayubꞌubꞌ chik, xekꞌam lo chwach ri Jesús konoje ri yewaꞌibꞌ y ri e kꞌo pakiqꞌabꞌ itzel uxlabꞌixel. \v 33 Y konoje ri tikawex re ri tinamit xetꞌiqiꞌ chuchiꞌ ri puerta re ri ja. \v 34 Ekꞌu ri Jesús xebꞌukunaj ukꞌiyal yewaꞌibꞌ che ukꞌiyal uwach taq yabꞌil y xebꞌeresaj bꞌi ukꞌiyal itzel uxlabꞌixel; pero na xuya ta luwar chike kechꞌawik ma rike ketaꞌam china Rire. \s1 Ri Jesús kakꞌutun pa taq ri luwar re Galilea \r (Lc. 4:42-44) \p \v 35 Lik anim tan echiriꞌ lik kꞌa qꞌequꞌm, xwaꞌlij bꞌi ri Jesús, xel kꞌu bꞌi chupa ri tinamit y xeꞌek pa jun luwar katzꞌintzꞌotik chaꞌ kuꞌana orar. \v 36 Ekꞌu ri Simón kukꞌ ri rachbꞌiꞌil xebꞌek che utzukuxik. \p \v 37 Echiriꞌ xkiriqo, xkibꞌiꞌij che: \p —Konoje ri winaq kakitzukuj la —xechaꞌ. \p \v 38 Ekꞌu Rire xubꞌiꞌij chike: \p —Joꞌ che utzijoxik ri Utzilaj Tzij pa taq ri luwar e kꞌo lo xa naqaj, ma e nuwach riꞌ in petinaq Riꞌin —xcha chike. \p \v 39 Xebꞌek kꞌu riꞌ, y ri Jesús katzijon chupa taq ri sinagogas che taq ronoje ri luwar re Galilea yey kebꞌeresaj kꞌu bꞌi itzel uxlabꞌixel. \s1 Ri Jesús kukunaj jun achi kꞌo ri yabꞌil lepra che \r (Mt. 8:1-4; Lc. 5:12-16) \p \v 40 Xopon kꞌu rukꞌ ri Jesús jun achi kꞌo ri yabꞌil lepra che y xuxukubꞌaꞌ ribꞌ chwach. Lik xelaj kꞌu che, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —We kaꞌaj ko la, josqꞌij la ri nucuerpo che wa yabꞌil —xchaꞌ. \p \v 41 Ekꞌu ri Jesús xjuchꞌ kaꞌn ukꞌuꞌx che rachi yewaꞌ. Xuchap pana rukꞌ ruqꞌabꞌ y jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Kuaj, chuꞌana bꞌa chom riꞌ racuerpo —xchaꞌ. \v 42 Xew kꞌu xukꞌis ubꞌiꞌxikil waꞌ, xa pa joqꞌotaj ri yabꞌil xsachik y rachi xkunutajik. \p \v 43 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xukꞌisbꞌej ruchꞌaꞌtem rukꞌ y lik xupixabꞌaj, \v 44 jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Chatapeꞌ, makꞌo matzijoj che junoq. Jat chwach raj chakunel pa Rocho Dios chaꞌ rire karilo na jinta chi lepra chawe. Y ruma rajosqꞌikil, chayaꞌa kꞌu chwach ri Dios ri qasaꞌn xtaqan kan ri Moisés che,\x * \xo 1:44 \xt Lv. 14:1-32\x* chaꞌ kaqꞌalajin chikiwach ri tikawex at kunutajinaq chik —xchaꞌ. \p \v 45 Noꞌj laꞌchi echiriꞌ xeꞌek, lik xujeq utzijoxik ri xuꞌan ri Jesús che y jekꞌulaꞌ lik xtataj waꞌ kuma ri winaq. Ruma kꞌu riꞌ, na utz ta chik kok ri Jesús chiwachil pa ri tinamit; xujeq kꞌu kakanaj kan chinimanaj che ri tinamit pa taq luwar katzꞌintzꞌotik. Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, ukꞌiyal tikawex re ronoje luwar xebꞌopon rukꞌ. \c 2 \s1 Ri Jesús kukunaj jun sik \r (Mt. 9:1-8; Lc. 5:17-26) \p \v 1 Echiriꞌ ikꞌowinaq chi kebꞌ oxibꞌ qꞌij, xok tanchi ubꞌi ri Jesús pa ri tinamit Capernaúm. Taq ri winaq xkito Rire kꞌo chuchiꞌ jun ja. \v 2 Y na jampatana xemolotaj ukꞌiyal winaq y ruma ri kikꞌiyal na kebꞌok ta chi ne chuchiꞌ ri puerta. Ekꞌu ri Jesús kutzijoj Ruchꞌaꞌtem ri Dios chike. \p \v 3 Ekꞌuchiriꞌ, xekꞌun kajibꞌ achijabꞌ kitelem lo jun achi sik. \v 4 Yey na xkiriq taj suꞌanik kakiya pan chwach ri Jesús kuma rukꞌiyal winaq. Ewi xkiteqꞌebꞌaꞌ ruwi ri ja pa kꞌo wi ri Jesús, xkesaj julepaj che. Chiriꞌ kꞌu riꞌ xkiqasaj wubꞌi la chꞌat pa kotzꞌol wi ri sik. \fig Rachijabꞌ kakiqasaj lo jun sik chwach ri Jesús (Marcos 2:4)|alt="Paralytik lowered thru roof" src="LB00305b.tif" size="span" ref="Mr. 2:4" \fig* \p \v 5 Ekꞌu ri Jesús echiriꞌ xril ri kubꞌulibꞌal kikꞌuꞌx rukꞌ, jewaꞌ xubꞌiꞌij che ri sik: \p —Wal, ronoje ramak kuytajinaq chik —xchaꞌ. \p \v 6 Chiriꞌ kꞌut etzꞌul jujun aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y jewaꞌ katajin chikikꞌuꞌx: \v 7 «¿Suꞌchak jewaꞌ kachꞌaꞌt waꞌchi? Rukꞌ wa kubꞌiꞌij kamakun chirij ri Dios. Ma ¿na xew ta nebꞌa ri Dios aj kuyul mak?» \p \v 8 Chupa kꞌu laꞌ la joqꞌotaj, ri Jesús xunaꞌbꞌej saꞌ la kakichꞌobꞌo; ruma kꞌu riꞌ, xubꞌiꞌij chike: \p —¿Suꞌchak jelaꞌ katajin chikꞌuꞌx alaq? \v 9 ¿Saꞌ kꞌu ri na kꞌayew taj kambꞌiꞌij che rachi sik: “Ronoje ramak kuytajinaq chik” o “Chatyaktajoq, chakꞌama bꞌi rachꞌat y chatbꞌinoq”? \v 10 E kuaj kꞌut ketaꞌmaj alaq waꞌ: Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex yaꞌtal puqꞌabꞌ kukuy taq ri mak ke ri winaq che ruwachulew —xchaꞌ. \p \v 11 Xubꞌiꞌij kꞌu riꞌ che ri sik: \p —Chatyaktajoq, chakꞌama bꞌi rachꞌat y jat chaꞌwocho —xchaꞌ. \p \v 12 Na jampatana xyaktaj rachi, xutelej bꞌi ruchꞌat y chikiwach konoje xel bꞌi. Konoje kꞌu riꞌ xkam kanimaꞌ che la xkilo y xkijeq kakiyak uqꞌij ri Dios, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: «¡Na jinta kꞌana qilom wi waꞌ!» kechaꞌ. \s1 Ri Jesús kusikꞌij ri Leví \r (Mt. 9:9-13; Lc. 5:27-32) \p \v 13 Tekꞌuchiriꞌ, xeꞌek tanchi ri Jesús chuchiꞌ ri mar. Konoje ri winaq xeqibꞌ rukꞌ, y Rire xujeq kakꞌutun chikiwach. \v 14 Ekꞌu riꞌ katajin rikꞌowik pa ri luwar pa kaꞌan wi ri tojonik che ri gobierno, xril pana jun aj tzꞌonol puaq re tojonik tzꞌul chiriꞌ. Waꞌ Leví rubꞌiꞌ\f + \fr 2:14 \ft Wa jun achi kꞌo kebꞌ ubꞌiꞌ: Leví y Mateo. Mt. 9:9; Lc. 5:27\f* yey ukꞌajol ri Alfeo. Xubꞌiꞌij kꞌu ri Jesús che: \p —Chat-terej lo chwij —xchaꞌ. \p Xyaktajik kꞌu ri Leví y xterej bꞌi chirij. \p \v 15 Ekꞌu ri Jesús xumaj bꞌi chirocho ri Leví. Xebꞌok kꞌu chwa ri mexa kukꞌ rutijoꞌn, junam kukꞌ ukꞌiyal aj tzꞌonol puaq re tojonik y ukꞌiyal aj makibꞌ; ma lik e kꞌi ri kiternabꞌem bꞌi. \p \v 16 Ekꞌu raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ kukꞌ ri fariseos, echiriꞌ xkilo kawaꞌ ri Jesús kukꞌ raj makibꞌ y raj tzꞌonol puaq re tojonik,\f + \fr 2:16 \ft “Raj tzꞌonol puaq re tojonik”: Kil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* xkibꞌiꞌij chike rutijoꞌn ri Jesús: \p —¿Suꞌchak ri tijonel iwe riꞌix kawaꞌ junam kukꞌ raj tzꞌonol puaq re tojonik yey kukꞌ raj makibꞌ? —xechaꞌ. \p \v 17 Echiriꞌ xuta waꞌ ri Jesús, xubꞌiꞌij chike: \p —E janipa ri utz kiwach, na kajawax ta aj kunanel chike; ma waꞌ xew chike ri e yewaꞌibꞌ kajawax wi. Jelaꞌ kꞌu riꞌ, riꞌin na in petinaq ta che kisikꞌixik ri jusukꞌ kibꞌinik kisilabꞌik, ma e in petinaq che kisikꞌixik raj makibꞌ —xchaꞌ. \s1 Ri tzꞌonobꞌal puwi ri ayuno \r (Mt. 9:14-17; Lc. 5:33-39) \p \v 18 Rutijoꞌn ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo y ri kitijoꞌn ri fariseos echiriꞌ e kꞌo pa ayuno, xebꞌopon rukꞌ ri Jesús y xkitzꞌonoj che: \p —¿Suꞌbꞌe rutijoꞌn ri Juan y ri kitijoꞌn ri fariseos lik kakiꞌan ayuno, yey ri tijoꞌn rilal na kakiꞌan ta waꞌ? —xechaꞌ. \p \v 19 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿Ubꞌe nawi kakiꞌan ayuno ri esikꞌim pa juna kꞌulanikil we rala kakꞌuliꞌik kꞌa kꞌo kukꞌ? Na ubꞌe taj, ma kꞌa kꞌo rala chikixoꞌl. \v 20 Noꞌj kopon na ri qꞌij echiriꞌ kesax bꞌi rala chikixoꞌl; kꞌa ekꞌuchiriꞌ, kakiꞌan ayuno. \p \v 21 »Na jinta junoq kukꞌojoj ruqꞌuꞌ qꞌeꞌl rukꞌ kꞌojobꞌal kꞌasaq; ma ri kꞌojobꞌal kꞌasaq, we xkꞌolotaj upa, e kujekꞌ ri kꞌul qꞌeꞌl y más ne kurichꞌij bꞌi. \v 22 Jekꞌulaꞌ ri vino kꞌakꞌ na kaqꞌej ta chupa juna surun\f + \fr 2:22 \ft “Surun”: Kil “odre” pa vocabulario.\f* qꞌeꞌl. Ma we kaꞌaniꞌ waꞌ, ri vino kꞌakꞌ echiriꞌ kanajtir uqꞌij, kuraqij ri surun, katix kꞌu riꞌ ri vino y ri surun na jinta chi uchak. Ruma kꞌu laꞌ, ri vino kꞌakꞌ ꞌanom chirajawaxik wi kaqꞌej chupa juna surun kꞌasaq —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús e rajaw ri qꞌij re uxlanibꞌal \r (Mt. 12:1-8; Lc. 6:1-5) \p \v 23 Chupa kꞌu jun qꞌij re uxlanibꞌal, ri Jesús kukꞌ rutijoꞌn e riꞌ kebꞌikꞌow pa taq tikoꞌn re trigo. Ekꞌu rutijoꞌn xkijeq kakichꞌupilaꞌ bꞌi ri trigo. \p \v 24 Ruma waꞌ ri fariseos xkitzꞌonoj che ri Jesús: \p —Chilape la, ¿suꞌbꞌe ri tijoꞌn la kakiꞌan ri na taqal taj kaꞌaniꞌ chupa ri qꞌij re uxlanibꞌal? —xechaꞌ. \p \v 25 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿Na ajilam ta nebꞌa alaq ri xuꞌan ri David kukꞌ ri rachbꞌiꞌil echiriꞌ kꞌo xajawax chike y xenumik? \v 26 Echiriꞌ ri Abiatar e kajawal raj chakunel pa Rocho Dios, ri David xok pa ri Rocho Dios y xutij ri pam yaꞌtal chi puqꞌabꞌ ri Dios,\x * \xo 2:26 \xt 1 S. 21:1-6\x* yey waꞌ na taqal ta chike rike kakitijo. Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, xuya ne ke ri e rachbꞌiꞌil. Yey waꞌ wa pam, xew taqal chike raj chakunel pa Rocho Dios —xchaꞌ. \p \v 27 Y jewaꞌ xubꞌiꞌij tanchi chike: \p —Ri qꞌij re uxlanibꞌal xuya kan ri Dios re toꞌbꞌal ke ri tikawex; na e ta xeꞌaniꞌ ri tikawex ruma ri qꞌij re uxlanibꞌal.\f + \fr 2:27 \ft Ri Jesús xubꞌiꞌij waꞌ ma ri fariseos e xkiꞌan más il uwach che ri kitaqanik puwi ri qꞌij re uxlanibꞌal, chwa ri katoꞌ ri tikawex chupa waꞌ wa qꞌij.\f* \v 28 Yey Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex e ne rajaw ri qꞌij re uxlanibꞌal —xchaꞌ. \c 3 \s1 Ri Jesús kukunaj jun achi chaqijinaq uqꞌabꞌ \r (Mt. 12:9-14; Lc. 6:6-11) \p \v 1 Jumul chik ri Jesús xok chupa ri sinagoga y chiriꞌ kꞌo jun achi chaqijinaq jun uqꞌabꞌ. \v 2 E kꞌo kꞌu jujun lik kikꞌakꞌalem we ri Jesús kukunaj waꞌchi chupa wa qꞌij re uxlanibꞌal, chaꞌ jelaꞌ utz kakitzꞌaq uchiꞌ. \p \v 3 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Jesús che rachi chaqijinaq ruqꞌabꞌ: \p —Chatyaktajoq y chatkꞌola chiqawach qonoje —xchaꞌ. \p \v 4 Ekꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj chike ri kakitzutzaꞌ: \p —¿Saꞌ ri lik usukꞌ kaꞌaniꞌ pa ri qꞌij re uxlanibꞌal: E kaꞌaniꞌ ri utz o e ri na utz taj? ¿Utz kakolobꞌex rukꞌaslem junoq o kayaꞌ luwar che kakamik? —xchaꞌ. Yey na jinta kꞌu junoq chike xkꞌuluw uwach. \p \v 5 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebꞌutzuꞌ rukꞌ oyowal taq ri kisutum rij y lik xok bꞌis chukꞌuꞌx ruma lik uꞌanom ko ri kanimaꞌ. Xubꞌiꞌij kꞌu che rachi: \p —Chasukꞌupij raqꞌabꞌ —xcha che. \p Rachi xuyuq ruqꞌabꞌ y waꞌ xutzirik. \p \v 6 Xebꞌel kꞌu bꞌi ri fariseos, xkimol kibꞌ kukꞌ jujun chike ri kitaqem ri rey Herodes, y junam xkichꞌaꞌtibꞌej suꞌanik kakisach uwach ri Jesús. \s1 Ukꞌiyal tikawex kakitzukuj ri Jesús \p \v 7 Ri Jesús xel bꞌi y xeꞌek chuchiꞌ ri mar junam kukꞌ rutijoꞌn. Y ukꞌiyal tikawex xeterej bꞌi chirij. Waꞌ e petinaq pa taq ri tinamit re Galilea y re Judea \v 8 y pa ri tinamit Jerusalem; e petinaq pa taq ri tinamit re Idumea, pa taq ri tinamit e kꞌo chꞌaqa yaꞌ che ri nimayaꞌ Jordán, yey pa taq ri tinamit e kꞌo chunaqaj ri tinamit Tiro y ri tinamit Sidón. Konoje waꞌ e petinaq ruma xkito janipa ri katajin ri Jesús che uꞌanik. \p \v 9 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike rutijoꞌn, xaqi kiyijbꞌaꞌ na ri barco re kaqꞌax chupa we xajawax che, chaꞌ jelaꞌ na kapitzꞌipoꞌx ta kuma rukꞌiyal winaq; \v 10 ma lik e kꞌi ri xebꞌukunaj. Jekꞌulaꞌ konoje ri yewaꞌibꞌ kakiminimaꞌ kibꞌ rukꞌ, ruma kakaj kakichapo chaꞌ kekunutajik. \p \v 11 Ekꞌu ri winaq e kꞌo pakiqꞌabꞌ itzelilaj uxlabꞌixel, echiriꞌ kakil uwach ri Jesús, kexukiꞌ chwach y kesikꞌinik kakibꞌiꞌij: «¡Rilal lal Rukꞌajol ri Dios!» kechaꞌ. \v 12 Noꞌj ri Jesús lik kebꞌuqꞌatej chaꞌ na kakiqꞌalajisaj taj china Rire. \s1 Ri Jesús kebꞌuchaꞌ kabꞌlajuj utaqoꞌn \r (Mt. 10:1-4; Lc. 6:12-16) \p \v 13 Tekꞌuchiriꞌ, xaqꞌan ri Jesús chwa jun juyubꞌ y xebꞌusikꞌij china taq ri xraj kebꞌuchaꞌo, y rike xkimol kibꞌ rukꞌ. \v 14 Xebꞌuchaꞌ kꞌu kabꞌlajuj chike waꞌ chaꞌ kekꞌojiꞌ rukꞌ y kebꞌutaq bꞌi che utzijoxik ri Utzilaj Tzij. \v 15 Y xuya bꞌi kichuqꞌabꞌ re kekikunaj yewaꞌibꞌ y re kebꞌekesaj bꞌi itzel uxlabꞌixel. \p \v 16 Ekꞌu kibꞌiꞌ waꞌ wa kabꞌlajuj\f + \fr 3:16 \ft Kabꞌiꞌx “taqoꞌn” chike wa kabꞌlajuj utijoꞌn ri Jesús, ri xechaꞌ ruma Rire chaꞌ kakitzijoj ri Utzilaj Tzij. Pa ri chꞌaꞌtem griego y pa kaxtila waꞌ e “apóstol”.\f* xebꞌuchaꞌo: \q1 Simón ri xkoj Pedro che, \q1 \v 17 Jacobo \q1 y ruchaqꞌ Juan (rike e ukꞌajol ri Zebedeo y xkoj ne kibꞌiꞌ “Boanerges”, waꞌ keꞌelawi “E ralkꞌoꞌal ruchꞌawibꞌal jabꞌ”), \q1 \v 18 Andrés, \q1 Felipe, \q1 Bartolomé, \q1 Mateo, \q1 Tomás, \q1 Jacobo rukꞌajol ri Alfeo, \q1 Tadeo,\f + \fr 3:18 \ft “Tadeo”: Ri Tadeo también kabꞌiꞌx “Lebeo” y “Judas” che. Mt. 10:3; Lc. 6:16\f* \q1 Simón, ri kabꞌiꞌx che “ri Cananista”,\f + \fr 3:18 \ft “Cananista”: Kil “Zelote” pa vocabulario.\f* \q1 \v 19 y Judas aj Iscariot,\f + \fr 3:19 \ft “Iscariot”: Waꞌ e utinamit ri Judas.\f* ri xkꞌayin re ri Jesús. \s1 Kabꞌiꞌx che ri Jesús e uchuqꞌabꞌ ritzel ri kꞌo rukꞌ \r (Mt. 12:22-32; Lc. 11:14-23) \p \v 20 Tekꞌuchiriꞌ, xok ri Jesús chuchiꞌ jun ja y xemolotaj tanchi ukꞌiyal winaq. Y ruma kꞌu riꞌ, ri Jesús kukꞌ rutijoꞌn na utz ta chi ne kewaꞌik. \v 21 Echiriꞌ xkita ri ratz-uchaqꞌ ri Jesús, xekꞌunik y xkaj kakikꞌam bꞌi kukꞌ, ma rike kakibꞌiꞌij xsach runaꞌoj ri Jesús. \v 22 Noꞌj raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ, ri e petinaq Jerusalem, xkibꞌiꞌij: «Ri Jesús kꞌo puqꞌabꞌ ri Beelzebú» y «Ruma kꞌu ruchuqꞌabꞌ waꞌ wa kajawal ri itzel uxlabꞌixel, kebꞌeresaj bꞌi itzel uxlabꞌixel» xechaꞌ. \p \v 23 Ekꞌu ri Jesús xebꞌusikꞌij y rukꞌ kꞌambꞌal naꞌoj xubꞌiꞌij chike: \p «¿Saꞌ nawi we ta ri Satanás karesaj bꞌi ri Satanás chike ri winaq? \v 24 We ri taqanelabꞌ re juna tinamit kijachom kipa ruma kechꞌoꞌjin chikiwach, riꞌ na ketikiꞌ ta chi utz. \v 25 Yey we ri ejeqelel pa juna ja kijachom kibꞌ ruma kechꞌoꞌjin chikiwach, riꞌ na ketikiꞌ ta chi utz. \v 26 Jekꞌulaꞌ, we ta ri Satanás kayaktaj chiribꞌil ribꞌ y utukel kujach upa rutaqanik, riꞌ na kanajtir ta rutaqanik, xa kasach uwach. \p \v 27 »Na jinta kꞌu juna eleqꞌom kok pa rocho junoq lik kꞌo uchuqꞌabꞌ yey kareleqꞌaj kꞌu lo rubꞌitaq re pa ja, we na kuyut ta nabꞌe ri rajaw ja. Ma we releqꞌom uyutum chi ri rajaw ja, kꞌa ekꞌuchiriꞌ utz kareleqꞌaj bꞌi ronoje la kꞌo pa ri ja. \p \v 28 Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Kꞌo puqꞌabꞌ ri Dios kukuy ronoje taq ri mak ke ri tikawex, rukꞌ ronoje taq ri na utz taj kakibꞌiꞌij, tobꞌ china chirij; \v 29 noꞌj china ri tzel kachꞌaꞌt chirij ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios, riꞌ na kakuytaj ta kꞌana umak. Ma ri kaꞌanaw waꞌ, kꞌo chi ri qꞌatbꞌal tzij puwiꞌ na jinta utaqexik» xchaꞌ. \p \v 30 Xubꞌiꞌij waꞌ ma rike kibꞌiꞌim: «Rire kꞌo puqꞌabꞌ jun itzelilaj uxlabꞌixel.»\f + \fr 3:30 \ft Ri mak chirij ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios e ruma xkibꞌiꞌij: “Ruchuqꞌabꞌ ri Jesús petinaq rukꞌ ritzel winaq”, pero na e ta uꞌanom ma e uchuqꞌabꞌ ri Ruxlabꞌixel ri Dios ri kꞌo rukꞌ.\f* \s1 Ruchu y taq ruchaqꞌ ri Jesús \r (Mt. 12:46-50; Lc. 8:19-21) \p \v 31 Tekꞌuchiriꞌ, ruchu y taq ruchaqꞌ ri Jesús xekꞌunik y xekꞌojiꞌ lo pa bꞌe, yey xkitaq usikꞌixik ri Jesús. \p \v 32 Ekꞌu ri tikawex etzꞌulik, ri kisutum rij ri Jesús, jewaꞌ xkibꞌiꞌij che: \p —Ri chu la y taq ri chaqꞌ la e kꞌo pa bꞌe, e laꞌ kakitzukuj la —xecha che. \p \v 33 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿China ri nuchu y china taq ri nuchaqꞌ? —xchaꞌ. \p \v 34 Tekꞌuchiriꞌ, xebꞌutzuꞌ ri etzꞌulik kisutum rij y jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Wa e kꞌo wara e nuchu y e taq nuchaqꞌ riꞌ. \v 35 Ma china ri kuꞌan janipa ri karaj ri Dios, waꞌ e nuchaqꞌ, e wanabꞌ y e nuchu riꞌ —xchaꞌ. \c 4 \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri awanel \r (Mt. 13:1-9; Lc. 8:4-8) \p \v 1 Ri Jesús xujeq tanchi kakꞌutun chuchiꞌ ri mar y lik e kꞌi ri tikawex xemolotaj chiriꞌ pa kꞌo wi Rire. Ruma kꞌu riꞌ xok chupa jun barco kꞌo chwi ri mar, xtzꞌuyiꞌ chupa y konoje ri tikawex e kꞌo pana chuchiꞌ la mar. \v 2 Xujeq kꞌu kakꞌutun chikiwach rukꞌ ukꞌiyal taq kꞌambꞌal naꞌoj, yey jun che taq rukꞌutunik e waꞌ: \fig Taq ri winaq kakita rukꞌutunik ri Jesús (Mateo 13:1-3; Marcos 4:1)|alt="Jesus teaching from boat" src="CN01705b.tif" size="span" ref="Mr. 4:1" \fig* \p \v 3 «¡Chitapeꞌ! Kꞌo jun awanel xel bꞌi chaꞌ keꞌawanoq. \v 4 Ekꞌuchiriꞌ katajin che ujopopexik rijaꞌ,\f + \fr 4:4 \ft E rojertan chilaꞌ Israel echiriꞌ kakiꞌan rawanik re ri trigo xa kakijopopej rijaꞌ pulew, tekꞌuchiriꞌ kakichꞌuq uwiꞌ rukꞌ ulew.\f* kꞌo xtzaq kan chuchiꞌ ri bꞌe. Xekꞌun kꞌu lo tzꞌikin, y xoꞌlkitija bꞌi. \p \v 5 »Kꞌo ijaꞌ xtzaq kan pa taq abꞌaj; yey ruma na jinta ukꞌiyal ulew chuxeꞌ, xel tan lo rijaꞌ. \v 6 Ekꞌuchiriꞌ xel lo ri qꞌij, xkꞌatik; yey ruma na jinta ratzꞌayaq, xchaqijik. \p \v 7 »Kꞌo ijaꞌ xtzaq kan pa taq kꞌiix. Echiriꞌ ri kꞌiix xkꞌiyik, rijaꞌ xjiqꞌ kan chuxeꞌ; ruma kꞌu riꞌ, na jinta reqaꞌn xuyaꞌo. \p \v 8 »Noꞌj kꞌo ijaꞌ xtzaq kan pa chomilaj ulew. Ekꞌu riꞌ waꞌ xel loq, xkꞌiyik y lik xuꞌan reqaꞌn. Kꞌo jujun raqan xuya treinta, jujun chik xuya sesenta y kꞌo ne xuya jun ciento» xchaꞌ. \p \v 9 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xubꞌiꞌij tanchi chike: «China kꞌu ri kꞌo utanibꞌal che utayik, ¡chuta kꞌu riꞌ!» xchaꞌ. \s1 Saꞌ ruchak taq ri kꞌambꞌal naꞌoj \r (Mt. 13:10-17; Lc. 8:9-10) \p \v 10 Echiriꞌ ri Jesús xkanaj kan utukel, ri e kꞌo chunaqaj y ri kabꞌlajuj utijoꞌn xeqibꞌ rukꞌ, xkitzꞌonoj kꞌu che saꞌ keꞌelawi wa kꞌambꞌal naꞌoj xuya chike. \v 11 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p «Chiwe riꞌix yaꞌtalik kaqꞌalajisax runaꞌoj ri Dios chwi rutaqanik. Noꞌj chike taq ri winaq na e jinta chupa rutaqanik, xa rukꞌ taq kꞌambꞌal naꞌoj kabꞌiꞌx ronoje chike. \v 12 Ma tobꞌ rike ketzuꞌnik, e junam rukꞌ na ketzuꞌn taj; tobꞌ ketanik, e junam rukꞌ na ketan taj y e riꞌ na jinta kꞌo kakimaj usukꞌ. Na kakaj ta kꞌu riꞌ kakitzelej kitzij chaꞌ jelaꞌ kakuytaj kimak»\x * \xo 4:12 \xt Is. 6:9-10\x* xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kuqꞌalajisaj ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri awanel \r (Mt. 13:18-23; Lc. 8:11-15) \p \v 13 Ekꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj chike: \p «¿Na kimaj ta kami usukꞌ riꞌ wa kꞌambꞌal naꞌoj? ¿Saꞌ kꞌu uꞌanik riꞌ kimaj usukꞌ ronoje taq ri kꞌambꞌal naꞌoj kankꞌut chiwach? \p \v 14 »Ri awanel e pachaꞌ ri katikow Ruchꞌaꞌtem ri Dios. \p \v 15 »E kꞌo kꞌu jujun tikawex e pachaꞌ rijaꞌ xtzaq kan chuchiꞌ ri bꞌe; waꞌ xtik Ruchꞌaꞌtem ri Dios pa kanimaꞌ y kakita ne riꞌ. Pero kakꞌun kꞌu lo ri Satanás y kumaj bꞌi ri Chꞌaꞌtem xtikiꞌ pa kanimaꞌ. \p \v 16 »E kꞌo jujun chik e pachaꞌ rijaꞌ xtzaq kan pa taq abꞌaj. Waꞌ e ri kakita Ruchꞌaꞌtem ri Dios y na jampatana kakikꞌul rukꞌ kiꞌkotemal. \v 17 Pero ruma na e tikil ta chi utz, na kekowin taj. Ma echiriꞌ kakꞌun lo ri kꞌambꞌal kipa o keternabꞌex rukꞌ kꞌax ruma kikꞌulum Ruchꞌaꞌtem ri Dios, kepajtaj kꞌu riꞌ. \p \v 18 »E kꞌo jujun chik e pachaꞌ rijaꞌ xtzaq kan pa taq kꞌiix. Waꞌ e ri ketaw Ruchꞌaꞌtem ri Dios. \v 19 Pero rubꞌis kikꞌuꞌx chwi taq ri kajawax chike, rukꞌ ri sokosoꞌnik re ri bꞌeyomalil y ri kirayibꞌal che taq ronoje ri kꞌolik; ronoje kꞌu waꞌ e kusach uwach Ruchꞌaꞌtem ri Dios kꞌo pa kanimaꞌ. Ruma taq kꞌu riꞌ waꞌ na jinta kꞌana kijiqꞌobꞌalil kilitaj che ri kibꞌinik. \p \v 20 »E kꞌo kꞌu jujun e jelaꞌ pachaꞌ rijaꞌ xtzaq pa chomilaj ulew. Waꞌ e ri kakita Ruchꞌaꞌtem ri Dios, kakikꞌul chi utz y lik kꞌo kijiqꞌobꞌalil kilitaj che ri kibꞌinik. E jelaꞌ pachaꞌ rijaꞌ lik xuꞌan reqaꞌn; kꞌo jujun raqan xuya treinta, jujun chik xuya sesenta y kꞌo ne xuya jun ciento» xchaꞌ. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri candil \r (Lc. 8:16-18) \p \v 21 Ri Jesús xubꞌiꞌij tanchi chike: \p «¿Kꞌo nebꞌa junoq kutzij juna aqꞌ y kuchꞌuq uwiꞌ rukꞌ juna mulul re pajbꞌal o kujuꞌ chuxeꞌ ruwarabꞌal? ¿Na re ta nebꞌa kuya lo chupa rukꞌolibꞌal chikaj? \v 22 Ma kopon ri qꞌij echiriꞌ janipa ri na qꞌalajisam taj, kaqꞌalajisax na; yey janipa ri ewatalik, ketaꞌmaxik. \v 23 China kꞌu ri kꞌo utanibꞌal che utayik, ¡chuta kꞌu riꞌ!» xchaꞌ. \p \v 24 Jewaꞌ xubꞌiꞌij tanchi chike: \p «Lik chita chi utz janipa ri kambꞌiꞌij chiwe, ma “rukꞌ ri pajbꞌal kixpajan wi riꞌix, rukꞌ tanchi wa pajbꞌal kaꞌan pajanik chiwe.” Ekꞌu ri Dios kuya na chiwe lik kimaj usukꞌ ri kambꞌiꞌij, we lik e kita ri nutzij. \v 25 Ma china ri kukꞌul chi utz janipa ri kakꞌut chwach, riꞌ kakꞌut ne más chwach y jekꞌulaꞌ kumaj más. Yey china ri na kukꞌul ta ri kakꞌut chwach, riꞌ kamaj ne che janipa ri kuchꞌobꞌo umajom chi usukꞌ» xcha ri Jesús. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi rukꞌiyibꞌal rijaꞌ \p \v 26 Xubꞌiꞌij tanchi ri Jesús chike: \p «Rutaqanik ri Dios e jelaꞌ pachaꞌ juna achi kutik rijaꞌ pulew. \v 27 Rachi chaqꞌabꞌ keꞌwaroq y paqꞌij kawaꞌlij tanchik; yey na kumaj ta usukꞌ suꞌanik kel lo rijaꞌ y kakꞌiyik. \v 28 Ma rulew utukel kuꞌan ribꞌ che ukꞌiyisaxik ri tikoꞌn. Nabꞌe na e kel lo ri raqan ri tikoꞌn, teran kꞌu lo rutzikꞌ; tekꞌuchiriꞌ, kawachinik. \v 29 Ekꞌuchiriꞌ ya xriꞌjobꞌik, katzaq bꞌi ri jos che ma e riꞌ xopon ruqꞌijol molonik» xchaꞌ. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi rijaꞌ re moxtasa \r (Mt. 13:31-32; Lc. 13:18-19) \p \v 30 Xubꞌiꞌij tanchi ri Jesús: \p «¿Saꞌ rukꞌ kaqajunimaj wi rutaqanik ri Dios, o saꞌ juna kꞌambꞌal naꞌoj kuqꞌalajisaj waꞌ? \v 31 E pachaꞌ rijaꞌ re moxtasa echiriꞌ katik pulew. Ma e ijaꞌ waꞌ más chꞌutiꞌn chwa taq rijaꞌ kꞌo che ruwachulew, \v 32 pero echiriꞌ tikital chik, we xkꞌiyik más kanimar chwa taq ri tikoꞌn kꞌo pa ri werta. Kel kꞌu lo nimaq taq uqꞌabꞌ y kekꞌun lo ri tzꞌikin kexikꞌikꞌ che ruwa kaj y kejeqiꞌ chuxeꞌ rumuꞌj» xchaꞌ. \s1 Suꞌbꞌe ri Jesús kakꞌutun rukꞌ taq kꞌambꞌal naꞌoj \r (Mt. 13:34-35) \p \v 33 Rukꞌ ukꞌiyal taq kꞌambꞌal naꞌoj pachaꞌ taq waꞌ, xkꞌutun ri Jesús puwi Ruchꞌaꞌtem ri Dios, e chirij ri kakimaj usukꞌ ri winaq. \v 34 Y na jinta kꞌo xukꞌutu we na rukꞌ ta kꞌambꞌal naꞌoj xuꞌano; noꞌj chike rutijoꞌn xuqꞌalajisaj ronoje echiriꞌ e kꞌo kitukel. \s1 Ri Jesús kuqꞌatej ri kaqjiqꞌ chwi ri mar \r (Mt. 8:23-27; Lc. 8:22-25) \p \v 35 Chupa kꞌu laꞌ la jun qꞌij echiriꞌ xok raqꞌabꞌ, ri Jesús xubꞌiꞌij chike rutijoꞌn: \p —Joꞌ, chojqꞌax chꞌaqa yaꞌ —xcha chike. \p \v 36 Echiriꞌ ebꞌuchꞌaꞌbꞌem chi kan rukꞌiyal winaq, rutijoꞌn xkikꞌam bꞌi ri Jesús e laꞌ chupa ri barco pa tzꞌul wi Rire, yey e kꞌo chi jujun barcos ekachbꞌilam bꞌi. \p \v 37 Xpe kꞌu jun nimalaj kaqjiqꞌ chwi ri mar. Ekꞌu ri yaꞌ kuroj ribꞌ che ri barco; y waꞌ xujeq kanoj che yaꞌ, ya laj kamuqutajik. \v 38 Ekꞌu ri Jesús kꞌo pa ri barco pukꞌisbꞌal re chirij, kawar chwi jun chꞌakat. \p Rutijoꞌn xeꞌkikꞌosoj y jewaꞌ xkibꞌiꞌij che: \p —¡Qajawal! ¿Na kok ta kami la il chiqe? ¡Ma ya kojkamik! —xechaꞌ. \p \v 39 Ekꞌu ri Jesús xyaktajik, xuqꞌatej ri kaqjiqꞌ y jewaꞌ xubꞌiꞌij che ri yaꞌ: \p —¡Chat-tanaloq! ¡Chatkubꞌuloq! —xcha che. Ri kaqjiqꞌ xtaniꞌik y ri yaꞌ xyeniꞌik. \p \v 40 Tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike rutijoꞌn: \p —¿Suꞌchak lik kixiꞌij iwibꞌ? ¿Suꞌbꞌe na kubꞌul ta ikꞌuꞌx wukꞌ? —xcha chike. \p \v 41 Ewi xok lo jun xiꞌin ibꞌ kukꞌ y xkibꞌiꞌij chikiwach: \p —¿Saꞌ ruwach waꞌ waꞌchi? ¡Ma tobꞌ ne e ri kaqjiqꞌ y ri yaꞌ kakikoj utzij! —xechaꞌ. \c 5 \s1 Jun achi aj Gadara kꞌo puqꞌabꞌ jun itzel uxlabꞌixel \r (Mt. 8:28-34; Lc. 8:26-39) \p \v 1 Xebꞌopon kꞌu chꞌaqa yaꞌ pa ri luwar re Gadara. \v 2 Echiriꞌ xel lo ri Jesús chupa ri barco, na jampatana xoꞌlkꞌul ruma jun achi elinaq lo chuxoꞌl taq muqubꞌal ke animaꞌ, yey waꞌ kꞌo puqꞌabꞌ jun itzelilaj uxlabꞌixel. \p \v 3 Waꞌ waꞌchi jeqel pa kemuq wi ri animaꞌ y na jinta chi kꞌana junoq kachꞌijow uximik, tobꞌ ne rukꞌ karena. \v 4 Ma lik ukꞌiyal laj xyut ri raqan y ruqꞌabꞌ rukꞌ taq chꞌichꞌ y karena; pero rire kuraqaraꞌ upa, kuꞌan ukꞌaj che y na jinta kꞌo kachꞌijow uchuqꞌabꞌ. \v 5 Chipaqꞌij chichaqꞌabꞌ xaqi kasutin chwi taq ri juyubꞌ y chuxoꞌl taq muqubꞌal ke animaꞌ, kasikꞌinik y kuꞌan kꞌax che ribꞌ rukꞌ abꞌaj. \p \v 6 Ekꞌuchiriꞌ chinimanaj xril pana ri Jesús, kakꞌalalik xqibꞌ rukꞌ y xuxukubꞌaꞌ ribꞌ chwach. \v 7 Y lik ko xchꞌawik, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —¿Suꞌchak koꞌlmina ibꞌ la wukꞌ, Jesús lal Ukꞌajol ri Dios kꞌo chilaꞌ chikaj? Kantzꞌonoj kꞌu cheꞌla pa rubꞌiꞌ ri Dios, minya la pa kꞌax —xchaꞌ. \p \v 8 Xubꞌiꞌij waꞌ ma ri Jesús xubꞌiꞌij che: «At itzelilaj uxlabꞌixel, chatelubꞌi che waꞌchi» xchaꞌ. \p \v 9 Ekꞌu ri Jesús xutzꞌonoj che: \p —¿Saꞌ rabꞌiꞌ? —xcha che. \p Rire xukꞌul uwach: \p —Legión\f + \fr 5:9 \ft “Legión”: Wa chꞌaꞌtem keꞌeloq “ukꞌiyal soldados”. Jun legión e kꞌo waqibꞌ mil soldados che. Wara keꞌelawi ukꞌiyal itzel uxlabꞌixel.\f* ri nubꞌiꞌ, ma lik oj kꞌi —xchaꞌ. \v 10 Yey ritzelilaj uxlabꞌixel lik xukoj ribꞌ chwach ri Jesús chaꞌ na ketaq tubꞌi kꞌa naj che taq laꞌ la luwar. \p \v 11 Xa chiriꞌ kꞌu riꞌ e kꞌo lo ukꞌiyal aq kewaꞌ chwa ri juyubꞌ. \v 12 E taq kꞌu ri itzelilaj uxlabꞌixel xkikoj kibꞌ chwach ri Jesús y jewaꞌ xkibꞌiꞌij che: \p —Chojtaqa bꞌi la kukꞌ la aq chaꞌ kojok bꞌi kukꞌ —xechaꞌ. \p \v 13 Y ri Jesús xuya luwar chike. Xebꞌel kꞌu bꞌi che rachi y xebꞌok bꞌi kukꞌ ri aq. Waꞌ wa aq laj e juna kebꞌ mil. Ekꞌu laꞌ konoje xeꞌkikꞌaqa bꞌi kibꞌ chwi jun siwan, xebꞌeꞌtzaq kꞌa chupa ri mar y chiriꞌ xejiqꞌ wi. \p \v 14 Ekꞌu ri e chajinel ke ri aq, xebꞌanimajik. Y janipa ri xkilo xebꞌek che utzijoxik chupa ri tinamit y pa taq juyubꞌ. \p Xepe kꞌu ri winaq che rilik saꞌ ri xꞌaniꞌ chiriꞌ. \v 15 Echiriꞌ xekꞌun pa kꞌo wi ri Jesús, xkil rachi ri lik xꞌan kꞌax che kuma ritzelilaj uxlabꞌixel; e riꞌ tzꞌulik, ukojom chi uqꞌuꞌ y jusukꞌ chi runaꞌoj. Ruma waꞌ, lik xkixiꞌij kibꞌ. \p \v 16 Y ri xebꞌilow waꞌ xkitzijoj chike ri kꞌakꞌ xekꞌunik; xkitzijoj suꞌanik xebꞌel bꞌi ritzelilaj uxlabꞌixel che rachi y saꞌ ri xkikꞌulumaj taq ri aq. \v 17 Ewi ri winaq xkijeqo kebꞌelaj che ri Jesús chaꞌ kel bꞌi chiriꞌ pa taq ri kiluwar. \p \v 18 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xok bꞌi chupa ri barco. Ekꞌu rachi ebꞌelinaq bꞌi ritzelilaj uxlabꞌixel che, xelaj che ri Jesús chaꞌ kuya luwar che katerej bꞌi chirij. \v 19 Noꞌj ri Jesús na xuya ta luwar che, jenewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Jat chaꞌwocho kukꞌ rawatz-achaqꞌ y chatzijoj chike ronoje ri utz uꞌanom ri Dios awukꞌ, ma e xukꞌut ri kꞌaxnaꞌbꞌal ukꞌuꞌx chawe —xcha che. \p \v 20 Rachi xeꞌek y xujeq utzijoxik pa ri tinamit re Decápolis\f + \fr 5:20 \ft “Decápolis” e keꞌelawi “lajuj tinamit”.\f* ronoje ri utz xꞌan che ruma ri Jesús, y konoje ri tikawex lik kakam kanimaꞌ che waꞌ. \s1 Rumiꞌal ri Jairo yey rixoq xuchap ruqꞌuꞌ ri Jesús \r (Mt. 9:18-26; Lc. 8:40-56) \p \v 21 Echiriꞌ xtzelej tanchi ri Jesús chꞌaqa yaꞌ chupa ri barco, ukꞌiyal tikawex xkimok rij y Rire xkꞌojiꞌ chuchiꞌ ri mar. \p \v 22 Xkꞌun kꞌu lo jun achi Jairo rubꞌiꞌ, rire e jun chike ri e aj wach re ri sinagoga. Xew kꞌu xril uwach ri Jesús, xukꞌaq ribꞌ xeꞌraqan uqꞌabꞌ. \v 23 Y lik xukoj ribꞌ chwach, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Ri numiꞌal kajekꞌowik. Joꞌ ko la wukꞌ, keꞌyaꞌa ri qꞌabꞌ la puwiꞌ chaꞌ kakunutajik y jelaꞌ na kakam taj —xchaꞌ. \p \v 24 Xeꞌek kꞌu ri Jesús rukꞌ rachi, yey ukꞌiyal winaq xeterej bꞌi chirij y lik kakipitzꞌipaꞌ. \p \v 25 Chikixoꞌlibꞌal kꞌu riꞌ kꞌo jun ixoq lik yewaꞌ, e kabꞌlajuj lo junabꞌ riꞌ na kataniꞌ ta ruyabꞌil re upa ikꞌ che. \v 26 Y lik utijom kꞌax pakiqꞌabꞌ ukꞌiyal e aj kun, y ukꞌisom chi ne ronoje ri kꞌo rukꞌ; yey na jinta kꞌana xutiqoj che, ma katajin ne unimitajik ri jujun qꞌij. \p \v 27 Echiriꞌ xuta ri kakibꞌiꞌij puwi ri Jesús, xumin bꞌi ribꞌ chikixoꞌlibꞌal taq ri winaq. Xqibꞌ kꞌu pana chirij ri Jesús y xuchap ruqꞌuꞌ, \v 28 ma xuchꞌobꞌ pa ranimaꞌ: «Tobꞌ tane xew luꞌqꞌuꞌ kanchapo, rukꞌ riꞌ kinkunutajik.» \v 29 Y na jampatana xtaniꞌ ruyabꞌil y lik xunaꞌ chiribꞌil ribꞌ xkunutaj che ri kꞌaxlaj yabꞌil kꞌo wi. \p \v 30 Ekꞌu ri Jesús echiriꞌ xunaꞌ chiribꞌil ribꞌ kꞌo uchuqꞌabꞌ xelik, xebꞌutzuꞌ konoje ri winaq y xutzꞌonoj: \p —¿China xchapaw ri nuqꞌuꞌ? —xchaꞌ. \p \v 31 Rutijoꞌn xkibꞌiꞌij che: \p —Rilal kil la ri winaq kakipitzꞌipaꞌ la. ¿Suꞌchak kꞌu riꞌ katzꞌonoj la: “China xchapaw weꞌin”? —xecha che. \p \v 32 Pero ri Jesús xtzuꞌn pa taq utzal che rilik china xchapaw re. \v 33 Ekꞌu rixoq kabꞌirbꞌot ruma xiꞌin ibꞌ, ma rire e etaꞌmayom saꞌ ri xukꞌulu. Xeꞌek kꞌut y xuxukubꞌaꞌ ribꞌ xeꞌraqan uqꞌabꞌ ri Jesús. Yey xutzijoj che Rire ronoje rukꞌulumam y saꞌ ri xuꞌan la joqꞌotaj. \p \v 34 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Ixoq, ruma ri kubꞌulibꞌal kꞌuꞌx la wukꞌ, xkunutaj la. Oj kꞌu la riꞌ chi utzil chomal, ma lal chi kunutajinaq che ri kꞌaxkꞌolil la —xchaꞌ. \p \v 35 Kꞌa kachꞌaꞌt ne ri Jesús echiriꞌ xekꞌun lo jujun achijabꞌ e petinaq chirocho ri aj wach re ri sinagoga y xoꞌlkibꞌiꞌij che: \p —Ri miꞌal la ya xkamik; na jinta chi kutiqoj kabꞌayabꞌaꞌ la ri tijonel —xecha che. \p \v 36 Ekꞌu ri Jesús, echiriꞌ xuta wa xoꞌlbꞌiꞌxoq, xubꞌiꞌij che raj wach re ri sinagoga: \p —Muxiꞌij ribꞌ kꞌuꞌx la, xew lik kubꞌula kꞌuꞌx la wukꞌ —xcha che. \p \v 37 Ri Jesús na xuya ta chi luwar che junoq katerej bꞌi chirij; xew xebꞌukꞌam bꞌi ri Pedro, ri Jacobo y ri Juan ruchaqꞌ ri Jacobo rukꞌ. \v 38 Ekꞌuchiriꞌ xopon chirocho raj wach re ri sinagoga, xeril ri winaq ketukukik, kebꞌoqꞌik y rukꞌ sikꞌ ketunanik. \v 39 Ekꞌu ri Jesús xok bꞌi y xubꞌiꞌij chike: \p —¿Suꞌbꞌe lik kixtukukik y kixoqꞌik? Ri ralko ali na kaminaq taj, xa kawarik —xcha chike. \p \v 40 Yey xa xkitzeꞌej kꞌu ri xubꞌiꞌij. Pero Rire xebꞌeresaj lo konoje ri e kꞌo pa ja, xew xebꞌukoj bꞌi ruchu-uqaw ri ralko ali kukꞌ rutijoꞌn eteran bꞌi chirij. Xok kꞌu bꞌi pa telan wi ri ralko ali. \v 41 Xuchap kꞌu ruqꞌabꞌ y jewaꞌ xubꞌiꞌij pa ri chꞌaꞌtem arameo: \p —\it ¡Talita kumi!\it* —xcha che. (Waꞌ e keꞌelawi: “Ali chuuy, ¡Chatwaꞌlijoq!”) \p \v 42 Y na jampatana ri ralko ali xwaꞌlijik y xbꞌinik. (Rali kabꞌlajuj rujunabꞌ.) Y ri winaq lik xkixiꞌij kibꞌ che wa xkilo. \v 43 Ekꞌu ri Jesús lik xpixabꞌan che chaꞌ na jinta kꞌo kakitzijoj wi y xtaqan kꞌu che chaꞌ kayaꞌ uwa ri ralko ali. \c 6 \s1 Ri Jesús kopon pa ri tinamit Nazaret \r (Mt. 13:53-58; Lc. 4:16-30) \p \v 1 Ri Jesús xel bꞌi chiriꞌ y xopon pa rutinamit. Ekꞌu rutijoꞌn xeterej bꞌi chirij. \v 2 Echiriꞌ xopon ri qꞌij re uxlanibꞌal, xujeq kakꞌutun chupa ri sinagoga. Yey ukꞌiyal winaq xkito y lik xkam kanimaꞌ che, jekꞌuwaꞌ kakibꞌiꞌij: \p —¿Pa xuꞌmaja wi waꞌchi ronoje taq waꞌ? ¿Saꞌ chi naꞌoj wa yaꞌtal che, yey suꞌanik kuꞌan taq wa milagros? \v 3 ¿Na e ta nebꞌa jun achi carpintero; ralabꞌ ri María y katzixel ri Jacobo, ri José, ri Judas y ri Simón? ¿Na ejeqel ta nebꞌa ri ranabꞌ wara chiqaxoꞌl? —kechaꞌ. Ewi lik e kꞌi tzel xkita ri xubꞌiꞌij y xkijeq kakikꞌaq bꞌi uqꞌij. \p \v 4 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Chupa ronoje luwar kayak uqꞌij juna qꞌalajisanel. Noꞌj chupa rutinamit, chikixoꞌl ri ratz-uchaqꞌ y pa rocho, na kayak ta uqꞌij —xcha chike. \v 5 Chupa kꞌu riꞌ rutinamit xa e kebꞌ oxibꞌ ri xuya ruqꞌabꞌ pakiwiꞌ y xebꞌukunaj, noꞌj na utz taj xuꞌan juna chik milagro \v 6 ma ri tikawex na kakikoj taj china Rire. Ekꞌu ri Jesús lik xkam ranimaꞌ che waꞌ. Xikꞌow kꞌu pa taq ri aldeas kꞌo chunaqaj ri tinamit e riꞌ kakꞌutunik. \s1 Ri Jesús kuya bꞌi kichak ri kabꞌlajuj utaqoꞌn \r (Mt. 10:5-15; Lc. 9:1-6) \p \v 7 Tekꞌuchiriꞌ, xebꞌusikꞌij ri kabꞌlajuj utijoꞌn, xebꞌutaq bꞌi pa kakabꞌ y xuya pakiqꞌabꞌ kebꞌekesaj bꞌi itzelilaj uxlabꞌixel. \v 8 Yey xebꞌutaq che na jinta kꞌo kakikꞌam bꞌi re pa bꞌe; xew kakikꞌam bꞌi ri kichꞌamiꞌy. Na kakikꞌam tane bꞌi kitebꞌ, kiwa o kimeyo chwi ri kipas. \v 9 Yey utz kakikoj bꞌi kixajabꞌ; noꞌj na utz taj kakikꞌam bꞌi jumolaj chik kiqꞌuꞌ, xew ri kikojom. \v 10 Y xubꞌiꞌij bꞌi chike: \p «We kixkꞌul pa juna ja, chixkꞌola chiriꞌ; kꞌate kixel bꞌi echiriꞌ kixꞌek pa jun chik tinamit. \v 11 Noꞌj we chupa juna tinamit na kixkꞌul taj y na kakꞌul tane ri Utzilaj Tzij kitzijoj, chixelubꞌi chiriꞌ yey chipupaꞌ kan rulew kꞌo che ri iwaqan; waꞌ e kꞌutubꞌal re na utz ta kiꞌanom ri ejeqel chiriꞌ. Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Chupa ruqꞌijol ri qꞌatbꞌal tzij, más kꞌax ri kape pakiwi rike chwa ri kape pakiwi ri e aj Sodoma y Gomorra»\x * \xo 6:11 \xt Gn. 19:24-29\x* xchaꞌ. \p \v 12 Xebꞌel kꞌu bꞌi rutijoꞌn che utzijoxik chike ri tikawex puwi ri lik chirajawaxik kakitzelej kitzij chwach ri Dios. \v 13 Xebꞌekesaj bꞌi ukꞌiyal itzel uxlabꞌixel yey xkikoj aceite pakiwi ukꞌiyal yewaꞌibꞌ y xekikunaj. \s1 Rukamik ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \r (Mt. 14:1-12; Lc. 9:7-9) \p \v 14 Ri rey Herodes xuta puwi ri chom uchꞌaꞌtibꞌexik ri Jesús, ma lik xetaꞌmax rubꞌiꞌ pa taq ronoje luwar. Ekꞌu ri Herodes xubꞌiꞌij: «Laꞌ e ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo xkꞌastaj lo chikixoꞌl ri ekaminaq; e uwariꞌche kꞌo uchuqꞌabꞌ che uꞌanik wa milagros» xchaꞌ. \p \v 15 Yey e kꞌo jujun chik kebꞌiꞌn re: «Rire e Elías» y jujun chik kebꞌiꞌn re: «E juna qꞌalajisanel o laj junoq chike ri qꞌalajisanelabꞌ re ojertan.» \p \v 16 Echiriꞌ xuta waꞌ ri Herodes, xubꞌiꞌij: «Laꞌ e ri Juan ri jun xintaq uqꞌatik rujolom, xkꞌastaj lo chikixoꞌl ri ekaminaq» xchaꞌ. \p \v 17 Xubꞌiꞌij waꞌ ma e rire ri xutaq uchapik ri Juan chaꞌ kayaꞌiꞌ pa karena y keꞌyoꞌq pa cárcel. Xuꞌan waꞌ ri Herodes ma ri Juan xuchꞌaꞌbꞌej upa ruma uꞌanom rixoqil che ri Herodías, yey waꞌ wiꞌxoq e rixoqil ri Felipe ruchaqꞌ ri Herodes. \v 18 Jewaꞌ ri xubꞌiꞌij ri Juan che: «Lik na ubꞌe taj ꞌanom ixoqil la che ri rixoqil ri chaqꞌ la» xchaꞌ. \p \v 19 Ruma kꞌu laꞌ, rixoq Herodías lik xutzukuj saꞌ kuꞌan che ri Juan. Lik xraj kukamisaj; pero na kuriq taj saꞌ uꞌanik kuꞌano, \v 20 ma ri Herodes kuxiꞌij ne ribꞌ chwach ri Juan. Yey utaqom ne uchajixik chaꞌ na jinta kukꞌulumaj, ma retaꞌam ri Juan e jun achi lik jusukꞌ y lik uyaꞌom ribꞌ puqꞌabꞌ ri Dios. Echiriꞌ ri Herodes kuta rukꞌutunik ri Juan, tobꞌ na kumaj ta usukꞌ, lik kacha ukꞌuꞌx che utayik. \p \v 21 Ewi xopon jun qꞌij echiriꞌ ri Herodes xukꞌis ujunabꞌ y xuya jun nimalaj waꞌim chike taq raj wach e kꞌo rukꞌ, kukꞌ ri e taqanelabꞌ ke rusoldados y ri e aj Galilea lik kꞌo kiwach. \v 22 Xok kꞌu bꞌi ri ralit rixoq Herodías pa kꞌo wi ri Herodes kukꞌ konoje taq ri e kꞌo chwa ri mexa, y xujeq kaxajaw chikiwach. Waꞌ lik xukꞌul kikꞌuꞌx konoje ri e kꞌo chiriꞌ. Ewi ri Herodes jewaꞌ xubꞌiꞌij che laꞌli: \p «Chatzꞌonoj saꞌ ri kawaj, ma riꞌin kanya chawe» xchaꞌ. \v 23 Y xujikibꞌaꞌ kꞌu uwach che: \p «Ronoje ri katzꞌonoj, kanya chawe, tobꞌ ne pa nikꞌaj che taq ri kꞌo panuqꞌabꞌ» xchaꞌ. \p \v 24 Ewi rali xel bꞌi chaꞌ kuꞌtzꞌonoj che luꞌchu: \p «¿Saꞌ nawi ri kantzꞌonoj?» xchaꞌ. \p «E chatzꞌonoj rujolom ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo» xcha ruchu che. \p \v 25 Na jampatana kꞌu riꞌ, rali lik kanik xok bꞌi chwa ri rey Herodes y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p «Kuaj kaya la chwe woꞌora pa juna plato rujolom ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo» xcha che. \p \v 26 Ri rey lik xbꞌisonik ruma ri xtzꞌonox che. Pero ruma kꞌu ri xujikibꞌaꞌ uwach che rali chikiwach konoje ri e kꞌo rukꞌ pa waꞌim, na xraj ta chik xujekꞌ ruchꞌaꞌtem. \v 27 Ewi xutaqalaꞌ bꞌi jun soldado chaꞌ keꞌek y kukꞌam lo rujolom ri Juan. \v 28 Ri soldado xeꞌek pa ri cárcel y xukꞌatzij rujolom ri Juan. Xukꞌam lo pa jun plato y xuya kꞌu che rali, y rali xuꞌyaꞌa che ruchu. \p \v 29 Echiriꞌ xkita waꞌ rutijoꞌn ri Juan, xoꞌlkikꞌama rucuerpo y xeꞌkimuquꞌ. \s1 Ri Jesús kebꞌutzuq woꞌobꞌ mil achijabꞌ \r (Mt. 14:13-21; Lc. 9:10-17; Jn. 6:1-14) \p \v 30 Echiriꞌ rutaqoꞌn ri Jesús xetzelej lo che utzijoxik ri Utzilaj Tzij, xkimol kibꞌ rukꞌ Rire y xkitzijoj che janipa ri xkiꞌano y xkikꞌutu. \v 31 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Chixpeta wukꞌ itukel, joꞌ chaꞌ kojeꞌuxlan kꞌenoq pa juna luwar pa na e jinta wi winaq —xchaꞌ. Jelaꞌ xubꞌiꞌij chike ma lik e kꞌi ri winaq, e kꞌo ri kebꞌek y e kꞌo ri kekꞌunik yey rike na utz ta chi ne kewaꞌik. \v 32 Xebꞌok kꞌu bꞌi ri Jesús kukꞌ rutijoꞌn kitukel chupa jun barco y xebꞌek pa jun luwar katzꞌintzꞌotik. \v 33 Pero lik e kꞌi ri xebꞌilowik echiriꞌ xebꞌek y xketaꞌmaj uwach ri Jesús. Ewi ukꞌiyal winaq xebꞌek chaqan, waꞌ ebꞌelinaq lo pa taq ri tinamit. Nabꞌe kꞌu riꞌ xebꞌopon chwa ri Jesús yey echiriꞌ Rire xoponik, xkimol kibꞌ rukꞌ. \p \v 34 Echiriꞌ xel lo ri Jesús pa ri barco, xrilo e kꞌo chi ukꞌiyal winaq chiriꞌ. Lik kꞌut xejuchꞌ kaꞌn pa ranimaꞌ, ma pachaꞌ e bꞌexex na jinta chajinel ke. Ekꞌu ri Jesús xujeq kuya ukꞌiyal kꞌutunik chikiwach. \v 35 Echiriꞌ lik bꞌenaq qꞌij chik, xeqibꞌ lo rutijoꞌn rukꞌ y jewaꞌ xkibꞌiꞌij che: \p —Qajawal, wa luwar oj kꞌo wi lik katzꞌintzꞌotik y bꞌenaq qꞌij chik. \v 36 Utz we ketaq bꞌi la ri winaq chaꞌ kebꞌek pa taq raldeas y pa taq ri luwar kꞌo lo xa naqaj re keꞌkiloqꞌo kiwa, ma ri wara na jinta kꞌo katijik —xechaꞌ. \p \v 37 Noꞌj ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Chebꞌitzuqu riꞌix —xcha chike. \p Rike xkibꞌiꞌij che: \p —¿E kami kaꞌaj la riꞌ keꞌqaloqꞌo kiwa konoje wa tikawex chaꞌ keqatzuqu? ¡Ri rajil waꞌ e junam rukꞌ kebꞌ ciento qꞌij re chak! —xechaꞌ. \p \v 38 Ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —¿Janipa chi pam kꞌo iwukꞌ? Jix jiꞌwilapeꞌ —xcha chike. \p Echiriꞌ xketaꞌmaj, xkibꞌiꞌij che: \p —Xa woꞌobꞌ chi pam y kaꞌibꞌ chi kar —xechaꞌ. \p \v 39 Ekꞌu ri Jesús xtaqan che ketzꞌuyiꞌ konoje ri tikawex chimutzaꞌj pa taq ri rax kꞌim. \v 40 Xetzꞌuyiꞌ kꞌu chimutzaꞌj re jujun ciento y re nikꞌaj ciento. \p \v 41 Ekꞌu ri Jesús xukꞌam ri woꞌobꞌ pam rukꞌ ri kaꞌibꞌ kar, xtzuꞌn chikaj y xtioxin chwach ri Dios. Tekꞌuchiriꞌ, xuwechꞌ upa ri pam y xuya chike rutijoꞌn chaꞌ kakijach chike ri winaq. Y jelaꞌ xuꞌan rukꞌ ri kebꞌ kar, xjachiꞌ kꞌu riꞌ waꞌ chike konoje. \p \v 42 Konoje kꞌu ri winaq xewaꞌik y xenoj chi utz. \v 43 Tekꞌuchiriꞌ, xkimol ri chꞌaqaꞌtaꞌq pam y kar, y rukꞌ waꞌ xnoj lo kabꞌlajuj chakach. \v 44 Yey ri xewaꞌik e lo woꞌobꞌ mil chi achijabꞌ. \s1 Ri Jesús kabꞌin chwi ri yaꞌ \r (Mt. 14:22-27; Jn. 6:15-21) \p \v 45 Tekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebꞌutaq rutijoꞌn chaꞌ kebꞌok bꞌi chupa ri barco, kenabꞌej bꞌi chwach y keqꞌax kꞌa chꞌaqa yaꞌ che ri tinamit Betsaida, xaloqꞌ Rire kebꞌuchꞌaꞌbꞌej taq kan rukꞌiyal winaq. \v 46 Echiriꞌ ebꞌuchꞌaꞌbꞌem chi kanoq, xel bꞌi chwa ri juyubꞌ chaꞌ kuꞌana orar. \p \v 47 Echiriꞌ xok raqꞌabꞌ, ri barco kꞌo chi punikꞌajal ri mar, yey ri Jesús utukel kanajinaq kan chuꞌlew. \v 48 Anim tan kꞌu riꞌ, ri Jesús xeril pan rutijoꞌn lik rukꞌ kꞌax ketajin che ubꞌinisaxik ri barco ruma runimal tew petinaq chikiwach. Ekꞌu ri Jesús xeꞌek kukꞌ; e riꞌ kabꞌin chwi ri mar, ya e riꞌ kikꞌow chikiwach. \fig Ri kaqjiqꞌ kuroj ribꞌ che ri barco (Mateo 14:24; Marcos 6:48; Juan 6:18)|alt="Ship in storm at night" src="CN01719b.tif" size="span" ref="Mr. 6:48" \fig* \p \v 49 Pero rutijoꞌn echiriꞌ xkilo kabꞌin chwi ri yaꞌ, xkichꞌobꞌo e juna espíritu. Xkijeq kꞌu riꞌ kesikꞌinik, \v 50 ma konoje xkilo y lik xkixiꞌij kibꞌ che. Tekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebꞌuchꞌaꞌbꞌej, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Chinimarisaj ikꞌuꞌx, ma riꞌin in Jesús; mixiꞌij kꞌu iwibꞌ —xcha chike. \p \v 51 Xok kꞌu bꞌi ri Jesús kukꞌ chupa ri barco; ekꞌu runimal tew xtaniꞌik. Rutijoꞌn lik xkam kanimaꞌ che, \v 52 ma kꞌamajaꞌ ne kakimaj usukꞌ ri xuꞌan ri Jesús echiriꞌ xuꞌan kꞌi che ri pam, ma e pachaꞌ chꞌuqutal ri kinaꞌoj. \s1 Ri Jesús kebꞌukunaj ri yewaꞌibꞌ e kꞌo Genesaret \r (Mt. 14:34-36) \p \v 53 Ekꞌuchiriꞌ xkiqꞌaxuj ri yaꞌ, xebꞌopon che ri luwar re Genesaret y xkixim ri barco chuchiꞌ ri yaꞌ. \v 54 Echiriꞌ xebꞌel lo chupa ri barco, na jampatana ri winaq xketaꞌmaj uwach ri Jesús. \p \v 55 Xebꞌek kꞌu riꞌ re kakitzijoj puwi ri Jesús pa taq ronoje ri luwar re Genesaret. Yey ri winaq re ronoje taq luwar xkijeq kekikꞌam taq lo yewaꞌibꞌ e telem lo chwa chꞌat kꞌa pa ri luwar pa kitom kꞌo wi ri Jesús. \v 56 Y tobꞌ pa taq chawi xok wi ri Jesús, pa taq tinamit, pa taq aldeas o pa taq juyubꞌ, e kꞌo ri kekiya ri yewaꞌibꞌ chuchiꞌ taq ri bꞌe y kakikoj kꞌu kibꞌ chwach ri Jesús chaꞌ kuya luwar chike tobꞌ ne xew ruchiꞌ ruqꞌuꞌ kakichapo. Konoje kꞌu ri kebꞌanaw waꞌ, kekunutajik. \c 7 \s1 Ri kachꞌulan re ri tikawex \r (Mt. 15:1-20) \p \v 1 Ekꞌu ri fariseos kukꞌ jujun chike raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ e petinaq Jerusalem, xkimol kibꞌ rukꞌ ri Jesús. \v 2 Waꞌ waꞌchijabꞌ xkijeq kekichꞌaꞌtibꞌej jujun chike rutijoꞌn ri Jesús ma xekilo kewaꞌik yey na kichꞌajom ta ri kiqꞌabꞌ. Y waꞌ na e ta kikꞌutuꞌn kan ri katiꞌ-kimam. \v 3 Ma ri fariseos y ri nikꞌaj chik aj judiꞌabꞌ e lik kitaqem ri kikꞌutuꞌn kan ri katiꞌ-kimam. Rike na kewaꞌ taj we na kakichꞌaj ta nabꞌe ri kiqꞌabꞌ chi utz. \v 4 Y echiriꞌ ketzelej lo pa kꞌaybꞌal, na jinta kꞌo kakitijo we na kakichꞌaj ta nabꞌe ri kiqꞌabꞌ, jelaꞌ pachaꞌ ri kꞌutum kan chike. Yey kitaqem ukꞌiyal kꞌutunik xa kimajom kan chikij katiꞌ-kimam, jelaꞌ pachaꞌ ruꞌanik kachꞌaj taq upa ri tijbꞌal yaꞌ, ri xaro, rubꞌitaq saꞌch re chꞌichꞌ y rujosqꞌixik ri chꞌat re warabꞌal. \v 5 Ruma kꞌu laꞌ ri fariseos y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ xkitzꞌonoj che ri Jesús: \p —¿Suꞌbꞌe ri tijoꞌn la na kitaqem ta ri kikꞌutuꞌn kan ri qatiꞌ-qamam? Ma rike kewaꞌik tobꞌ e laꞌ na kichꞌajom ta ri kiqꞌabꞌ —xechaꞌ. \p \v 6 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¡Xa kebꞌ palaj alaq! Lik qatzij ri tzꞌibꞌital kan ruma ri qꞌalajisanel Isaías pawiꞌ alaq. Ma jewaꞌ xutzꞌibꞌaj kanoq: \q1 Waꞌ wa tinamit xa rukꞌ ruwakeꞌ kakiyak nuqꞌij, \q1 noꞌj ri kanimaꞌ lik naj kꞌo wi chwe. \q1 \v 7 Na jinta kꞌana kutiqoj kakiloqꞌoj nuqꞌij, \q1 ma ri kꞌutunik kakiꞌano xa taqanik ke achijabꞌ. \rq Is. 29:13 \rq* \m \v 8 Ekꞌu ralaq e yaꞌom kan alaq Rutzij Upixabꞌ ri Dios y e lik kok alaq il che uꞌanik ri kikꞌutuꞌn kan ri tikawex, pachaꞌ kaꞌan alaq rukꞌ rujosqꞌixik ri tijbꞌal yaꞌ y ruchꞌajik upa ri xaro; yey kꞌo ne jujun chik pachaꞌ taq waꞌ kaꞌan alaq xa majom kan alaq —xchaꞌ. \v 9 Je tanchi kꞌu waꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Ralaq ꞌanom alaq che Rutzij Upixabꞌ ri Dios pachaꞌ na jinta uchak, ruma e lik katajin alaq che uꞌanik ri kikꞌutuꞌn kan ri tikawex. \v 10 Ma ri Moisés jewaꞌ utzꞌibꞌam kan ojertan: \q1 Chaloqꞌoj kiqꞌij rachu-aqaw \rq Éx. 20:12 \rq* \m yey \q1 We kꞌo junoq kebꞌuyaj ruchu-uqaw rukꞌ itzel chꞌaꞌtem, riꞌ lik taqal che kakamisaxik \rq Éx. 21:17 \rq* \m xcha ri Moisés. \p \v 11 »Noꞌj ralaq kabꞌiꞌij alaq: “Utz we juna achi xew kubꞌiꞌij chike ruchu-uqaw: Na utz taj kantoꞌ alaq, ma ri toꞌbꞌal kajawax che alaq, nubꞌiꞌtisim chik re nuqasaꞌn chwach ri Dios.” \v 12 Yey chiwach ralaq, china ri kabꞌiꞌn re waꞌ, na chirajawaxik ta chi che kebꞌutoꞌ ruchu-uqaw. \v 13 Jekꞌuriꞌlaꞌ ꞌanom alaq che Rutzij Upixabꞌ ri Dios pachaꞌ na jinta uchak, ruma taq ri noꞌjibꞌal petinaq lo chike ri chuꞌqaw alaq. Yey taqem alaq ukꞌiyal kꞌutunik pachaꞌ taq waꞌ —xchaꞌ. \p \v 14 Tekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebꞌusikꞌij konoje rukꞌiyal tikawex y jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Lik tanape onoje alaq y lik maja alaq usukꞌ waꞌ: \v 15 Ri kachꞌulan ri ranimaꞌ ri tikawex na e ta ri kutij bꞌi, ma e ri kel lo pa ranimaꞌ, e waꞌ ri kachꞌulan re. \v 16 China kꞌu ri kꞌo utanibꞌal che utayik, ¡chuta kꞌu riꞌ! —xcha chike. \p \v 17 Ekꞌu ri Jesús xebꞌuya kan rukꞌiyal tikawex y xok bꞌi che jun ja. Tekꞌuchiriꞌ rutijoꞌn xkiꞌan tzꞌonobꞌal che puwi wa kꞌambꞌal naꞌoj. \v 18 Ewi rire xubꞌiꞌij chike: \p —¿Ix nebꞌa jun riꞌix chike ri na jinta kinaꞌoj puwi waꞌ? ¿Na kimaj ta nebꞌa usukꞌ e ri kachꞌulan ri ranimaꞌ ri tikawex na e ta ri kutij bꞌi? \v 19 Ma e janipa ri kutij bꞌi, riꞌ na kok ta chupa ri ranimaꞌ; xa chupa rupa keꞌek wi. Tekꞌuchiriꞌ, kuꞌpamaj bꞌi —xchaꞌ. Rukꞌ waꞌ ri Jesús xraj xubꞌiꞌij e ronoje taq ri re katijik, lik utz. \v 20 Je tanchi waꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —E ri kel lo pa ranimaꞌ ri tikawex, e waꞌ ri kachꞌulan re. \v 21 Ma pa ranimaꞌ ri tikawex kel wi lo taq ritzel naꞌoj, ri makunik chirij ri kꞌulanikil, ri karetzꞌabꞌej uwa uqꞌij rukꞌ jun chik na ukꞌulel taj, ri kamisanik, \v 22 ri eleqꞌ, ri rayinik re puaq, ri retzelal kꞌuꞌxaj, ri sokosoꞌnik; ri rayibꞌal re ri tiꞌjil, ri kꞌax kꞌuꞌxaj chirij jun chik, ri itzel chꞌaꞌtem chirij junoq, ri kuꞌan nim chiribꞌil ribꞌ, ri na kuchꞌobꞌ tana saꞌ ri kuꞌano. \v 23 Ronoje taq waꞌ wa itzel uwach, chupa ri ranimaꞌ ri tikawex kel wuloq y e kachꞌulan re rubꞌinik —xchaꞌ. \s1 Ri kubꞌulibꞌal ukꞌuꞌx jun ixoq na kukꞌil ta ri aj judiꞌabꞌ \r (Mt. 15:21-28) \p \v 24 Xel bꞌi ri Jesús chiriꞌ y xopon pa taq ri luwar re Tiro y re Sidón. Xok kꞌu chuchiꞌ jun ja. Na xraj taj kꞌo ketaꞌman re we Rire kꞌo chiriꞌ; na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, xketaꞌmaj ri winaq. \v 25 Kꞌo kꞌu jun ixoq, e ri ralit kꞌo puqꞌabꞌ jun itzel uxlabꞌixel. Xew xuto kꞌo ri Jesús chiriꞌ, xkꞌunik y xukꞌaq ribꞌ xeꞌraqan uqꞌabꞌ ri Jesús. \v 26 Ekꞌu rixoq na kukꞌil ta ri aj judiꞌabꞌ yey alaxel pa ri luwar re Sirofenicia. Xelaj kꞌu che chaꞌ karesaj bꞌi ri itzel uxlabꞌixel che ri ralit. \p \v 27 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Chirajawaxik na nabꞌe kewaꞌik y kenoj ri e ralkꞌoꞌal ri rajaw ja, ma na usukꞌ taj we junoq kumaj ri kiwa ri ralkꞌoꞌal y kukꞌaq bꞌi chikiwa ri tzꞌiꞌ —xcha che. \p \v 28 Rixoq xukꞌul uwach: \p —Qatzij, Qajawal, pero ¿na kewaꞌ ta nebꞌa ri tzꞌiꞌ rukꞌ rukꞌaj kiwa rakꞌalabꞌ katzaq chuxeꞌ ri mexa? —xchaꞌ. \p \v 29 Ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Ruma wa xabꞌiꞌij, kanya chawe ri xatzꞌonoj. Jat kꞌu woꞌora ma ri itzel uxlabꞌixel elinaq chubꞌi che rawalit —xchaꞌ. \p \v 30 Ekꞌuchiriꞌ xopon rixoq chirocho, xuꞌriqa ri ralit kotzꞌol chwa uwarabꞌal yey elinaq chubꞌi ri itzel uxlabꞌixel che. \s1 Ri Jesús kukunaj jun achi tꞌoꞌk y kachꞌiqchꞌotik \p \v 31 Ekꞌuchiriꞌ, xel tanchi ubꞌi ri Jesús che taq ri luwar re Tiro y xikꞌow pa ri tinamit Sidón. Xopon kꞌu chuchiꞌ ri mar re Galilea y xeꞌela pa taq ri luwar re Decápolis. \v 32 Chiriꞌ xkikꞌam lo chwach ri Jesús jun achi tꞌoꞌk y kachꞌiqchꞌotik, yey ri ekꞌamayom loq xebꞌelaj che chaꞌ kuya ruqꞌabꞌ puwiꞌ. \p \v 33 Ekꞌu ri Jesús xresaj bꞌi rachi chikixoꞌl ri winaq. Tekꞌuchiriꞌ xujuꞌ ruwi taq uqꞌabꞌ puxikin rachi y xukoj jubꞌiqꞌ ukꞌaxaj tzaꞌm ri raqꞌ. \v 34 Xtzuꞌn chikaj, xukꞌis ukꞌuꞌx y jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij che rachi: \it «¡Efata!»\it* (Waꞌ pa ri chꞌaꞌtem arameo keꞌelawi “chatjaqatajoq”.) \v 35 Na jampatana kꞌu riꞌ, rachi xjaqataj ruxikin, xkiritaj ri raqꞌ y xujeqo kachꞌaꞌt chi utz. \p \v 36 Ekꞌu ri Jesús lik xebꞌupixabꞌaj ri winaq chaꞌ na jinta kꞌana kꞌo kakitzijoj wi, noꞌj ri winaq tobꞌ ne kepixabꞌaxik, más ne xebꞌek che utzijoxik. \v 37 Lik kꞌu kakam kanimaꞌ ri winaq che y jewaꞌ kakibꞌiꞌij: «Ronoje ri kuꞌano lik utz, ma ri e tꞌoꞌk kuꞌan chike ketanik yey ri e meꞌt kuꞌan chike kechꞌawik.» \c 8 \s1 Ri Jesús kebꞌutzuq kajibꞌ mil tikawex \r (Mt. 15:32-39) \p \v 1 Chupa taq laꞌ la qꞌij xkimol kibꞌ ukꞌiyal tikawex. Y ruma na jinta kiwa re kakitijo, ri Jesús xebꞌusikꞌij rutijoꞌn y xubꞌiꞌij chike: \p \v 2 —Lik kajuchꞌ kaꞌn nukꞌuꞌx chike wa tikawex ma e urox qꞌij waꞌ e kꞌo wukꞌ y na jinta chi kiwa. \v 3 Yey we e laꞌ kebꞌenutaq bꞌi chikocho y na jinta kꞌo kitijom, riꞌ kebꞌeꞌqꞌochqꞌobꞌ pa bꞌe, ma e kꞌo jujun chike lik naj e petinaq wi —xchaꞌ. \p \v 4 Rutijoꞌn xkibꞌiꞌij che: \p —Pero, ¿pa kariqitaj wi wa re ketzuq wa ukꞌiyal tikawex? Ma chupa wa luwar na jinta ne kꞌo e jeqelik —xechaꞌ. \p \v 5 Ri Jesús xutzꞌonoj kꞌu chike: \p —¿Janipa chi pam kꞌo iwukꞌ? —xcha chike. \p —Wuqubꞌ —xecha rike. \p \v 6 Ewi ri Jesús xtaqan che ketzꞌuyiꞌ ri tikawex chuꞌlew. Xukꞌam kꞌu ri wuqubꞌ pam y xtioxin chwach ri Dios. Tekꞌuchiriꞌ, xuwechꞌ upa y xuya chike rutijoꞌn chaꞌ kakijach chike rukꞌiyal tikawex; y rike e xkiꞌano. \v 7 Yey kukꞌaꞌam ne jujun raltaq ko kar. Ekꞌu ri Jesús xtioxin chwach ri Dios puwi waꞌ y xtaqan kꞌu che kajachiꞌ chike ri winaq. \p \v 8 Xewaꞌ kꞌut y lik xenoj chi utz. Tekꞌuchiriꞌ, xmol ri chꞌaqaꞌtaꞌq kiqax y rukꞌ waꞌ xnoj wuqubꞌ chakach. \v 9 Ri xewaꞌik, laj e juna kajibꞌ mil tikawex. \p Ekꞌu ri Jesús xebꞌuchꞌaꞌbꞌej kanoq, \v 10 xok kꞌu bꞌi chupa ri barco kukꞌ rutijoꞌn y xebꞌek pa taq ri luwar re Dalmanuta. \s1 Ri fariseos kakitzꞌonoj juna kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ ri Jesús \r (Mt. 16:1-4; Lc. 12:54-56) \p \v 11 Kꞌo jun qꞌij ri fariseos xebꞌopon rukꞌ ri Jesús y xkijeqo e laꞌ xa pa chꞌaꞌtem kakichap pa chꞌaꞌoj. Xkitzꞌonoj kꞌu che kuꞌan juna kꞌutubꞌal re chilaꞌ chikaj chikiwach chaꞌ kaqꞌalajinik we Rire taqom lo ruma ri Dios; waꞌ xkiꞌano xa re kꞌambꞌal upa. \p \v 12 Ekꞌu ri Jesús lik xukꞌis ukꞌuꞌx y xubꞌiꞌij chike: \p «¿Suꞌbꞌe ri tikawex re waqꞌij ora e kakitzꞌonoj kanꞌan juna kꞌutubꞌal chaꞌ kaqꞌalajinik we intaqom lo ruma ri Dios? Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Na jinta juna kꞌutubꞌal kayaꞌtaj chike» xchaꞌ. \v 13 Ewi xebꞌuya kanoq, xok tanchi ubꞌi chupa ri barco y xqꞌax chꞌaqa yaꞌ. \s1 Ri kikꞌutunik ri fariseos \r (Mt. 16:5-12) \p \v 14 Ekꞌu rutijoꞌn ri Jesús xikꞌow chikikꞌuꞌx kakikꞌam bꞌi pam y xa jun chi pam kꞌo kukꞌ chupa la barco. \v 15 Ewi ri Jesús xebꞌupixabꞌaj, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: «Lik chichajij iwibꞌ chwa ri “levadura”\f + \fr 8:15 \ft “Levadura”: Jelaꞌ pachaꞌ ri levadura kusipowirisaj upa ri pam; jekꞌulaꞌ ri kinaꞌoj ri fariseos y ri Herodes, na jampatana kuyoj ri kinaꞌoj ri winaq.\f* ke ri fariseos y chwa ri “levadura” re ri Herodes» xchaꞌ. \p \v 16 Rutijoꞌn xkibꞌiꞌij kꞌu chikiwach: «Kubꞌiꞌij waꞌ ma retaꞌam na jinta pam xqakꞌam loq» xechaꞌ. \p \v 17 Ri Jesús xretaꞌmaj saꞌ la kakichꞌaꞌtibꞌej chikiwach y xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —¿Suꞌbꞌe kichꞌaꞌtibꞌej chiwach puwi ri na xikꞌam ta lo pam? ¿Kꞌamajaꞌ nebꞌa kimaj usukꞌ? ¿Lik kami kꞌa chꞌuqutal rinaꞌoj? \v 18 Kꞌo waꞌ kꞌu iwach yey e pachaꞌ na kixtzuꞌn taj. Kꞌo waꞌ kꞌu ixikin yey e pachaꞌ na kixtan taj. ¿Lik nebꞌa na kakꞌun ta chikꞌuꞌx \v 19 echiriꞌ xinjach ri woꞌobꞌ pam chike ri woꞌobꞌ mil tikawex? ¿Janipa kꞌu chakach xinojisaj rukꞌ ri kiqax? —xchaꞌ. \p Rutijoꞌn xkikꞌul uwach: \p —Kabꞌlajuj chakach —xechaꞌ. \p \v 20 Xutzꞌonoj tanchi chike: \p —Yey echiriꞌ xinjach ri wuqubꞌ pam chike ri kajibꞌ mil tikawex, ¿janipa lo chakach xinojisaj rukꞌ ri kiqax? —xchaꞌ. \p Rike xkikꞌul uwach: \p —Wuqubꞌ chakach —xechaꞌ. \p \v 21 Jekꞌuwaꞌ xukꞌisbꞌej kukꞌ: \p —¿Suꞌbꞌe kꞌu riꞌ kꞌamajaꞌ kꞌana kimaj usukꞌ? —xcha chike. \s1 Ri Jesús kukunaj jun potzꞌ pa ri tinamit Betsaida \p \v 22 Tekꞌuchiriꞌ, xebꞌopon pa ri tinamit Betsaida. Taq ri winaq xkikꞌam lo jun potzꞌ chwa ri Jesús y xebꞌelaj kꞌu che chaꞌ kukunaj. \v 23 Ekꞌu ri Jesús xuchap ruqꞌabꞌ ri potzꞌ, xresaj bꞌi chupa ri tinamit y xchubꞌan che taq ruwach. Tekꞌuchiriꞌ, xuya ruqꞌabꞌ puwiꞌ y xutzꞌonoj che we karil kꞌenoq. \p \v 24 Ri potzꞌ xtzuꞌn pana chwach y xubꞌiꞌij: \p —Kebꞌenuwil rachijabꞌ pachaꞌ chi e cheꞌ kebꞌinik —xchaꞌ. \p \v 25 Ri Jesús xuya tanchi ruqꞌabꞌ puwi ruwach ri potzꞌ. Jekꞌulaꞌ ri potzꞌ xkunutajik y utz xtzuꞌnik. Xtzuꞌn kꞌu pana naj y xril ronoje chi utz. \fig Ri Jesús kukunaj jun potzꞌ (Marcos 8:22-26)|alt="Jesus touching blind mans eyes" src="CN01739b.tif" size="span" ref="Mr. 8:25" \fig* \p \v 26 Tekꞌuchiriꞌ ri Jesús xutaq bꞌi chirocho y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Matok bꞌi pa ri tinamit y matzijoj ne kꞌana che junoq e riꞌin xatinkunaj —xcha che. \s1 Ri Pedro kuqꞌalajisaj ri Jesús e ri Cristo \r (Mt. 16:13-20; Lc. 9:18-21) \p \v 27 Ri Jesús kukꞌ rutijoꞌn xebꞌek pa taq ri aldeas re ri tinamit Cesarea re Filipo.\f + \fr 8:27 \ft Kꞌo kebꞌ tinamit Cesarea kibꞌiꞌ. Wa jun e ri kꞌo chwa ri juyubꞌ Hermón pa xtaqan wi ri Felipe, rukꞌajol ri Herodes.\f* Yey chupa kꞌu ri bꞌe, ri Jesús xutzꞌonoj chike rutijoꞌn: \p —Chikiwa ri winaq, ¿in china nawi riꞌin? —xchaꞌ. \p \v 28 Rike xkikꞌul uwach che: \p —Kꞌo kebꞌiꞌn re, lal ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo; jujun chik kakibꞌiꞌij lal ri Elías; y jujun chik, lal junoq chike taq ri qꞌalajisanelabꞌ re ojertan —xechaꞌ. \p \v 29 Tekꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj chike: \p —Yey chiwach riꞌix, ¿in china riꞌin? —xchaꞌ. \p Ri Pedro xukꞌul uwach: \p —Rilal lal ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios —xchaꞌ. \p \v 30 Ewi ri Jesús xebꞌutaq che na kakitzijoj ta che junoq china Rire. \s1 Ri Jesús kachꞌaꞌt puwi rukamik y rukꞌastajibꞌal \r (Mt. 16:21-28; Lc. 9:22-27) \p \v 31 Xujeq kꞌu ubꞌiꞌxikil chike: \p «Lik chirajawaxik che Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kutij na ri kꞌax y kakꞌaq bꞌi uqꞌij kuma ri nimaq winaq re ri tinamit, ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ. Tekꞌuchiriꞌ, kakamisaxik; noꞌj churox qꞌij kakꞌastaj loq» xchaꞌ. \v 32 Waꞌ xuqꞌalajisaj chi utz chike. \p Ekꞌu ri Pedro xresaj bꞌi ri Jesús chikixoꞌl y xuchꞌaꞌbꞌej upa ruma ri xubꞌiꞌij. \v 33 Noꞌj ri Jesús xutzuꞌ lo kiwach rutijoꞌn y xuchꞌaꞌbꞌej kꞌu upa ri Pedro, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —¡Chatel chinuwach, Satanás! Ma riꞌat na e ta kachꞌobꞌ puwi ri uchꞌobꞌom lo ri Dios, xew e kachꞌobꞌ jelaꞌ pachaꞌ ri kakichꞌobꞌ ri winaq —xcha che. \s1 Ri chirajawaxik chike ri kakaj keterej chirij ri Jesús \r (Mt. 16:24-28; Lc. 9:23-27) \p \v 34 Ekꞌuchiriꞌ, xebꞌusikꞌij ri winaq y rutijoꞌn, y jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p «We kꞌo junoq karaj katerej lo chwij, lik chirajawaxik che muꞌan xew ri karaj rire, e chukuyu ri kꞌax kape puwiꞌ ruma ukojom ri nubꞌiꞌ yey tereja lo chwij. \v 35 Ma china ri na kuya ta ranimaꞌ rukꞌaslem, riꞌ e kujam ri chomilaj kꞌaslemal chwach ri Dios; noꞌj ri kuya ranimaꞌ rukꞌaslem wuma riꞌin y ruma ri Utzilaj Tzij, riꞌ e kuriq ri chomilaj ukꞌaslemal chwach ri Dios. \v 36 Ma ¿saꞌ kꞌu kutiqoj riꞌ che ri tikawex we kuꞌan rajaw ronoje ruwachulew yey kusach kꞌu uwach rukꞌaslemal? \v 37 ¿O kꞌo nawi rajil kutoj rachi chwa rukꞌaslemal chaꞌ na kujam taj? ¡Na jintaj! \p \v 38 »Mixkꞌix kꞌu chwe riꞌin y che ri nuchꞌaꞌtem chikiwach raj makibꞌ re waqꞌij ora, ri na jusukꞌ ta ri kanimaꞌ chwach ri Dios. Ma ri kaꞌanaw waꞌ, ri in Alaxel Chikixoꞌl Tikawex kinkꞌix che rire echiriꞌ kinkꞌun lo rukꞌ runimal uchomalil ri Nuqaw y kukꞌ taq ri santowilaj ángeles» xchaꞌ. \c 9 \p \v 1 Tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike: \m —Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: E kꞌo jujun chike wa e kꞌo wara, na kekam tana we na xkil tubꞌi rukꞌunibꞌal rutaqanik ri Dios rukꞌ unimal chuqꞌabꞌ —xchaꞌ. \s1 Ri jalkꞌatajibꞌal uwach ri Jesús \r (Mt. 17:1-13; Lc. 9:28-36) \p \v 2 Waqibꞌ qꞌij kꞌu ubꞌiꞌxikil riꞌ waꞌ, echiriꞌ ri Jesús xebꞌuchaꞌ ri Pedro, ri Jacobo y ri Juan y xebꞌukꞌam bꞌi kitukel chwa jun nimalaj juyubꞌ. Chilaꞌ kꞌut xjalkꞌatitaj uwach ri Jesús chikiwach. \v 3 Ruqꞌuꞌ lik kawolqꞌinik, xuꞌan lik saq pachaꞌ ri nieve;\f + \fr 9:3 \ft Ri nieve jelaꞌ rusaqil pachaꞌ katzuꞌn ri saqbꞌach.\f* rusaqil xilitajik na jinta kꞌo kaꞌanaw re che ruwachulew. \v 4 Xaqikꞌateꞌt kꞌut chikiwach xewinaqir ri Elías y ri Moisés, qꞌalajisanelabꞌ re ojertan; e riꞌ kechꞌaꞌt rukꞌ ri Jesús. \p \v 5 Ekꞌu ri Pedro xubꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Qajawal, lik utz xyaꞌtaj chiqe riꞌoj oj kꞌo wara. Qaꞌana oxibꞌ rancho:\f + \fr 9:5 \ft Ruchak waꞌ wa rancho xraj kuꞌan ri Pedro e re kakiloqꞌnimaj kiqꞌij ri kebꞌ qꞌalajisanelabꞌ y ri Jesús.\f* jun e la, jun re ri Moisés y jun re ri Elías —xchaꞌ. \v 6 Ri Pedro xubꞌiꞌij waꞌ ruma na kunaꞌ taj saꞌ ri kubꞌiꞌij, ma rire kukꞌ ri kebꞌ chik rachbꞌiꞌil lik kixiꞌim kibꞌ. \p \v 7 Ekꞌuchiriꞌ, xqaj lo jun sutzꞌ y xuꞌan muꞌj pakiwiꞌ. Chupa kꞌu riꞌ ri sutzꞌ xkita ruqul ri Dios, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \q1 «E Nukꞌajol waꞌ ri lik kꞌax kannaꞌo; \q1 e chita utzij Rire» \m xchaꞌ. \p \v 8 Kꞌate kꞌu xkilo, xew chi ri Jesús kꞌo kukꞌ. \p \v 9 Echiriꞌ xeqaj lo chwa ri juyubꞌ, ri Jesús xebꞌutaq che na kakitzijoj ta kꞌana che junoq janipa ri xkilo; kꞌate kakitzijoj echiriꞌ Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kꞌastajinaq chi lo chikixoꞌl ri ekaminaq. \v 10 Ekꞌu rike lik xkikꞌol pa kanimaꞌ ri xbꞌiꞌx chike y xkijeq kakitzꞌonobꞌej chikiwach puwi saꞌ keꞌelawi ri kꞌastajibꞌal lo re Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex. \p \v 11 Ekꞌuchiriꞌ, xkitzꞌonoj che ri Jesús: \p —¿Suꞌbꞌe raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ kakibꞌiꞌij lik chirajawaxik nabꞌe na kakꞌun ri Elías chwach pan rukꞌunibꞌal Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex? —xechaꞌ. \p \v 12 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Qatzij, lik chirajawaxik nabꞌe na kakꞌun ri Elías y kuyijbꞌaꞌ pan ronoje chwach rukꞌunibꞌal Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex. Pero ¿saꞌ kichꞌobꞌ riꞌix puwi ri tzꞌibꞌital kan chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios? Ma kubꞌiꞌij lik chirajawaxik na, Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kutij kꞌax y na jinta uqꞌij kaꞌanik. \v 13 Noꞌj kꞌu riꞌin kanqꞌalajisaj waꞌ chiwe: Ri Elías ya xkꞌunik yey ri winaq xkiꞌan che janipa ri xkaj rike, jelaꞌ pachaꞌ ri tzꞌibꞌital kan puwi rire —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kukunaj jun ala kꞌo puqꞌabꞌ jun itzel uxlabꞌixel \r (Mt. 17:14-21; Lc. 9:37-43) \p \v 14 Echiriꞌ xebꞌopon pa e kꞌo wi kan ri jujun chik utijoꞌn, xkilo e kꞌo ukꞌiyal winaq kisutum kij yey raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ kekichapalaꞌ che chꞌaꞌoj. \v 15 Konoje kꞌu ri winaq lik xekiꞌkotik echiriꞌ xkil ri Jesús. Kebꞌanik xeꞌkikꞌuluꞌ apanoq y xkiya rutzil uwach. \v 16 Xutzꞌonoj kꞌu Rire chike: \p —¿Saꞌ puwi kachapalaꞌ wi ibꞌ alaq kukꞌ rike? —xchaꞌ. \p \v 17 Kꞌo kꞌu jun chikixoꞌl rukꞌiyal winaq jewaꞌ xukꞌul uwach: \p —Lal tijonel, nukꞌamom lo ri nukꞌajol chiwach la, ma rire kꞌo puqꞌabꞌ jun itzel uxlabꞌixel uꞌanom meꞌt che. \v 18 Xa tobꞌ pa kuchap wi, kukꞌaq pulew. Ekꞌuchiriꞌ, rala kujeq kapuluwan rukꞌaxaj, kaqichꞌichꞌ ruwi taq reꞌ y kakanaj kan junchi chukꞌuchik. Xintzꞌonoj kꞌu chike ri tijoꞌn la chaꞌ kakesaj bꞌi ri itzel uxlabꞌixel, pero rike na xkichꞌij ta resaxik bꞌi —xchaꞌ. \p \v 19 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —¡E ri ix tikawex re waqꞌij ora, na kubꞌul ta kꞌana ikꞌuꞌx wukꞌ! ¿Janipa chi lo qꞌij kajawaxik kinkꞌojiꞌ iwukꞌ chaꞌ kakubꞌiꞌ ikꞌuꞌx wukꞌ? ¿Janipa chi lo qꞌij kixinkuyu e laꞌ jelaꞌ iꞌanom? Chikꞌama lo rala wara —xchaꞌ. \p \v 20 Xkikꞌam kꞌu lo rala chwach. Ekꞌu ri itzel uxlabꞌixel echiriꞌ xril uwach ri Jesús, lik ko xujabꞌajaꞌ rala. Ekꞌu rala xtzaq pulew y xujeqo kubꞌalkatilaꞌ ribꞌ, kapuluwan rukꞌaxaj. \p \v 21 Ri Jesús xutzꞌonoj kꞌu che ruqaw rala: \p —¿Jampa ujeqom lo waꞌ che? —xchaꞌ. \p Rachi xukꞌul uwach: \p —Chuchꞌutiꞌnal upetebꞌem loq. \v 22 Ukꞌiyal laj ukꞌaqom pa aqꞌ y pa yaꞌ re kamisaxik uwach. We kꞌo ko paqꞌabꞌ la katoꞌ la, kꞌutu ko ri kꞌaxnaꞌbꞌal kꞌuꞌx la chiqe y chojtoꞌo la —xchaꞌ. \p \v 23 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿Suꞌbꞌe kabꞌiꞌij la chwe we kꞌo panuqꞌabꞌ kanꞌan waꞌ? Ma we kꞌo junoq lik kubꞌul ukꞌuꞌx wukꞌ, ronoje kel pana rukꞌ —xchaꞌ. \p \v 24 Ekꞌu ruqaw rala na jampatana ko xchꞌawik, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Kubꞌul nukꞌuꞌx ukꞌ la, xew chintoꞌo ko la chaꞌ kanimar ri kubꞌulibꞌal nukꞌuꞌx —xchaꞌ. \p \v 25 Ekꞌu ri Jesús echiriꞌ xrilo katajin kimolotajik rukꞌiyal winaq, xtaqan puwi ri itzelilaj uxlabꞌixel, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Itzelilaj uxlabꞌixel, ri aꞌanom meꞌt y tꞌoꞌk che waꞌla, riꞌin katintaqo: Jat, chatelubꞌi y mat-tzelej chi lo kꞌana rukꞌ —xcha che. \p \v 26 Ewi ri itzel uxlabꞌixel xsikꞌinik y lik ko xujabꞌajaꞌ rala; tekꞌuchiriꞌ, xel bꞌi. Ekꞌu rala xkanaj kanoq pachaꞌ kaminaq chik. Ruma riꞌ, lik e kꞌi ri xebꞌiꞌn re: «Ya xkamik» xechaꞌ. \p \v 27 Pero ri Jesús xuchap ruqꞌabꞌ, xuyako; y rala xtakꞌiꞌik. \p \v 28 Ekꞌuchiriꞌ, xok bꞌi ri Jesús chuchiꞌ jun ja. Ekꞌu rutijoꞌn xechꞌaꞌt rukꞌ xa kitukel chik, jewaꞌ xkitzꞌonoj che: \p —¿Suꞌbꞌe riꞌoj na xqachꞌij tubꞌi resaxik waꞌ wa itzel uxlabꞌixel? —xechaꞌ. \p \v 29 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —E taq waꞌ wa juchꞌobꞌ itzel uxlabꞌixel, xew utz kebꞌesax bꞌi rukꞌ oración y ayuno —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kachꞌaꞌt tanchi puwi rukamik \r (Mt. 17:22-23; Lc. 9:43-45) \p \v 30 Echiriꞌ xebꞌel bꞌi chiriꞌ, xebꞌikꞌow pa taq ri luwar re Galilea. Pero ri Jesús na xraj taj kꞌo ketaꞌman re, \v 31 ma kakꞌutun chikiwach rutijoꞌn. Jekꞌuwaꞌ kubꞌiꞌij chike: \p «Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kayaꞌiꞌ pakiqꞌabꞌ rachijabꞌ y kakamisax kuma, noꞌj echiriꞌ kaminaq chik, kakꞌastaj lo churox qꞌij» xchaꞌ. \p \v 32 Ekꞌu rutijoꞌn na xkimaj ta usukꞌ la kubꞌiꞌij chike, yey kakixiꞌij kibꞌ kakitzꞌonoj che ri Jesús saꞌ keꞌelawi waꞌ. \s1 China ri lik kꞌo uwach \r (Mt. 18:1-5; Lc. 9:46-48) \p \v 33 Xebꞌopon kꞌu chupa ri tinamit Capernaúm y echiriꞌ e kꞌo chi chuchiꞌ jun ja, xutzꞌonoj chike rutijoꞌn: \p —¿Saꞌ puwi kichapalaꞌ wi iwibꞌ chiwach echiriꞌ kixtajin lo chi bꞌe? —xcha chike. \p \v 34 Yey na jinta kꞌu junoq chike xchꞌawik; ma echiriꞌ kꞌa ketajin lo chi bꞌe, e kakichapalaꞌ kibꞌ chikiwach puwiꞌ chinoq chike kayaꞌiꞌ más uwach. \p \v 35 Ewi ri Jesús xtzꞌuyiꞌik, xebꞌusikꞌij ri kabꞌlajuj utijoꞌn y xubꞌiꞌij chike: \p —We kꞌo junoq karaj e rire ri kakꞌojiꞌ nabꞌe chikiwach konoje, riꞌ chirajawaxik che e kakanaj kan pa kꞌisbꞌal chike konoje y kuya ribꞌ kebꞌunimaj —xcha chike. \p \v 36 Xukꞌam kꞌu jun ralko kꞌoꞌm y xuya chikinikꞌajal rike. Xuqꞌaluj kꞌut y jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p \v 37 —China ri kukꞌul chupa ri nubꞌiꞌ junoq na jinta uwach pachaꞌ wa ralko kꞌoꞌm, e junam rukꞌ in ri kinukꞌulu; yey china ri kakꞌuluw we riꞌin, na xew ta kinukꞌul riꞌin, ma e kukꞌul ri Jun taqayom lo we riꞌin —xchaꞌ. \s1 China ri na kachꞌoꞌjin ta chiqij, riꞌ e qukꞌil \r (Lc. 9:49-50) \p \v 38 Ekꞌu ri Juan xubꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Qajawal, xqil jun achi kebꞌeresaj bꞌi itzel uxlabꞌixel chupa ri bꞌiꞌ la yey rire na qukꞌil taj. Ekꞌu riꞌoj xqabꞌiꞌij che muꞌan chi waꞌ —xechaꞌ. \p \v 39 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —We kꞌo kaꞌanaw waꞌ, miqꞌatej, ma na jinta junoq kuꞌan juna milagro chupa ri nubꞌiꞌ yey pa joqꞌotaj kꞌu riꞌ kachꞌaꞌt lo chwij. \v 40 Ma china ri na kachꞌoꞌjin ta chiqij, riꞌ e qukꞌil. \v 41 China ri kusipaj juna tzima iyaꞌ chupa ri nubꞌiꞌ ruma ix re ri Cristo, paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe, riꞌ na kujam ta kꞌana ri rajil ukꞌaxel. \s1 Ri qꞌatbꞌal tzij re ri Dios kꞌo pakiwi ri kakimin jun chik pa mak \r (Mt. 18:6-9; Lc. 17:1-2) \p \v 42 »Noꞌj china ri kumin pa mak junoq chike wa chꞌutiꞌq\f + \fr 9:42 \ft “Chꞌutiꞌq”: Waꞌ e taq ri na jinta kichuqꞌabꞌ, ri na jinta kiwach o ri kꞌakꞌ xkikubꞌaꞌ kikꞌuꞌx rukꞌ ri Jesús.\f* kubꞌul kikꞌuꞌx wukꞌ, e ne más utz katzayabꞌax bꞌi puqul juna nimalaj kaꞌ re keꞌem y kakꞌaq kꞌu bꞌi chupa ri mar. \p \v 43 »We raqꞌabꞌ e katzaqisan awe pa mak, chaqꞌata bꞌi. Ma xa ne kuya tobꞌ at tꞌum katopon pa ri kꞌaslemal chilaꞌ chikaj, chwa ri kꞌo ukabꞌichal raqꞌabꞌ yey katkꞌaq bꞌi chi xibꞌalbꞌaꞌ re tijbꞌal kꞌax, chupa ri aqꞌ na jinta chi uchupik \q1 \v 44 pa na kekam ta wi ramoloy \q1 ketijow ke waꞌ wa winaq ekaminaq, \q1 yey ri aqꞌ na jinta chi uchupik. \rq Is. 66:24 \rq* \p \v 45 »Yey we rawaqan e katzaqisan awe pa mak, chaqꞌata bꞌi. Ma xa ne kuya tobꞌ at jetzꞌ katopon pa ri kꞌaslemal chilaꞌ chikaj, chwa ri kꞌo ukabꞌichal rawaqan yey katkꞌaq bꞌi chi xibꞌalbꞌaꞌ re tijbꞌal kꞌax, chupa ri aqꞌ na jinta chi uchupik \q1 \v 46 pa na kekam ta wi ramoloy \q1 ketijow ke waꞌ wa winaq ekaminaq, \q1 yey ri aqꞌ na jinta chi uchupik. \rq Is. 66:24 \rq* \p \v 47 »Yey we rawach e katzaqisan awe pa mak, chawesaj bꞌi. Ma xa ne kuya ri xa jun rawach katok pa rutaqanik ri Dios, chwa ri kꞌo ukabꞌichal rawach yey katkꞌaq bꞌi chi xibꞌalbꞌaꞌ re tijbꞌal kꞌax \q1 \v 48 pa na kekam ta wi ramoloy \q1 ketijow ke waꞌ wa winaq ekaminaq, \q1 yey ri aqꞌ na jinta chi uchupik. \rq Is. 66:24 \rq* \p \v 49 »Chirajawaxik kꞌut konoje kakꞌam na kipa, pachaꞌ kebꞌikꞌowisax pa aqꞌ. E pachaꞌ ri kaꞌan rukꞌ ronoje qasaꞌn kayaꞌiꞌ chwach ri Dios: kakowisax ruma ratzꞌam.\x * \xo 9:49 \xt Lv. 2:13\x* \v 50 E ratzꞌam lik kajawaxik, noꞌj we xsach rutzayul, ¿suꞌanik tanchi kaꞌan tza che? Chirajawaxik kꞌut lik kꞌo kutiqoj ribꞌinik isilabꞌik riꞌix jelaꞌ pachaꞌ ratzꞌam lik kuriq uchak.\x * \xo 9:50 \xt Mt. 5:13; Lc. 14:34-35\x* Kꞌola kꞌu rutzil chomal chiwach chijujunal —xcha chike. \c 10 \s1 Ri Jesús kakꞌutun chwi ri jachbꞌal ibꞌ \r (Mt. 5:31; 19:1-12; Lc. 16:18) \p \v 1 Ri Jesús xel bꞌi che ri tinamit Capernaúm y xeꞌek pa taq ri luwar re Judea y che taq ri luwar kꞌo chꞌaqa yaꞌ che ri nimayaꞌ Jordán. E taq kꞌu ri winaq xkimol kibꞌ rukꞌ, y Rire xujeq kakꞌutun chikiwach pachaꞌ ri xex kuꞌan wi. \v 2 Xeqibꞌ kꞌu ri fariseos rukꞌ y xkiꞌan jun tzꞌonobꞌal che xa re kꞌambꞌal upa: \p —¿Yaꞌtal nawi puqꞌabꞌ juna achi kuya bꞌi ruwujil re jachbꞌal ibꞌ che ri rixoqil? —xechaꞌ. \p \v 3 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿Saꞌ kubꞌiꞌij ri taqanik xuꞌan kan ri Moisés che alaq? —xchaꞌ. \p \v 4 Rike xkibꞌiꞌij: \p —Ri Moisés xuya luwar che rachi kuya bꞌi ruwujil re jachbꞌal ibꞌ che ri rixoqil y jekꞌulaꞌ na rixoqil ta chik\x * \xo 10:4 \xt Dt. 24:1\x* —xechaꞌ. \p \v 5 Ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Xutzꞌibꞌaj ne kan riꞌ waꞌ wa jun taqanik ma e ruma lik ko ri animaꞌ alaq. \v 6 Noꞌj Ruchꞌaꞌtem ri Dios kubꞌiꞌij: \q1 Che ri jeqebꞌal lo ruwachulew \q1 echiriꞌ ri Dios xebꞌuꞌan ri tikawex, \q1 chi achi chi ixoq xebꞌuꞌano. \rq Gn. 1:27 \rq* \m \v 7 Y kubꞌiꞌij: \q1 Ruma kꞌu riꞌ, rachi echiriꞌ kakꞌuliꞌik, \q1 karesaj ribꞌ chikij ruchu-uqaw \q1 chaꞌ kajeqiꞌ rukꞌ ri rixoqil; \q1 \v 8 y kikabꞌichal kꞌu riꞌ kebꞌuꞌana \q1 xa e jun chwach ri Dios \rq Gn. 2:24 \rq* \m kachaꞌ. Jekꞌuriꞌlaꞌ, na e ta chi kaꞌibꞌ ma xebꞌuꞌana xa e jun. \v 9 E uwariꞌche, ri xebꞌujunimaj ri Dios, na yaꞌtal ta che ri tikawex kujach kipa —xchaꞌ. \p \v 10 Ekꞌuchiriꞌ e kꞌo chi chiꞌja, rutijoꞌn xkitzꞌonoj tanchi che puwi wa xutzijoj. \v 11 Ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —E junoq kuya ruwujil re jachbꞌal ibꞌ che ri rixoqil yey kakꞌuliꞌ tanchi rukꞌ juna chik ixoq, riꞌ kamakun chwach ri Dios chirij ri nabꞌe rixoqil. \v 12 Jekꞌulaꞌ rixoq, we kuya ruwujil re jachbꞌal ibꞌ che ri rachijil\f + \fr 10:12 \ft Chupa ri taqanik re ri Moisés, na yaꞌtal ta che juna ixoq kuya bꞌi ruwujil re jachbꞌal ibꞌ che ri rachijil, pero chupa ri taqanik ke ri na e ta aj Israel, kayaꞌ luwar chike rixoqibꞌ kakiꞌan waꞌ.\f* yey kakꞌuliꞌ tanchi rukꞌ juna chik achi, riꞌ jenelaꞌ kamakun chirij ri kꞌulanikil —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kuyak kiqꞌij rakꞌalabꞌ \r (Mt. 19:13-15; Lc. 18:15-17) \p \v 13 E kꞌo jujun raltaq ko akꞌalabꞌ xekꞌam lo chwach ri Jesús chaꞌ kuya ruqꞌabꞌ pakiwiꞌ. Noꞌj rutijoꞌn xekiyaj ri ekꞌamayom lo ke. \p \v 14 Ri Jesús, echiriꞌ xril waꞌ, xpe royowal y jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: «Chiyaꞌa luwar chike ri raltaq ko akꞌalabꞌ chepeta na wukꞌ. Mebꞌiqꞌatej; ma ri kakiꞌan e jelaꞌ pachaꞌ rike, riꞌ kuꞌan ke rutaqanik ri Dios. \v 15 Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: China ri na kukꞌul ta rutaqanik ri Dios jelaꞌ pachaꞌ kuꞌan juna ralko kꞌoꞌm, riꞌ na kok ta chupa» xchaꞌ. \v 16 Tekꞌuchiriꞌ, xebꞌuqꞌaluj ri raltaq ko akꞌalabꞌ, xuya ruqꞌabꞌ pakiwiꞌ y xebꞌuꞌan bendecir. \s1 Jun bꞌeyom kachꞌaꞌt rukꞌ ri Jesús \r (Mt. 19:16-30; Lc. 18:18-30) \p \v 17 Echiriꞌ katajin bꞌi relik ri Jesús re kumaj tanchi ubꞌi rubꞌe, kakꞌalalik xopon jun rukꞌ, xuxukubꞌaꞌ ribꞌ chwach y xutzꞌonoj kꞌu che: \p —Lal utzilaj tijonel, ¿saꞌ ri kanꞌano chaꞌ kꞌo nukꞌaslemal na jinta utaqexik? —xchaꞌ. \p \v 18 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿Suꞌbꞌe kabꞌiꞌij la “utz” chwe? Ma xa jun ri lik utz kꞌolik, waꞌ e ri Dios. \v 19 Rilal etaꞌam chi la saꞌ taq Rutzij Upixabꞌ ri Dios: “Matmakun chirij ri kꞌulanikil. Matkamisanik. Mateleqꞌik. Maꞌan raqꞌubꞌal chirij junoq. Makꞌo maꞌan xa rukꞌ sokosoꞌnik. Chaloqꞌoj kiqꞌij rachu-aqaw”\x * \xo 10:19 \xt Éx. 20:12-16\x* —xcha che. \p \v 20 Rachi xukꞌul uwach: \p —Lal tijonel, ronoje waꞌ nuꞌanom lo chwi nuchꞌutiꞌnal —xchaꞌ. \p \v 21 Ewi ri Jesús xutzuꞌ uwach y lik xjuchꞌ kan ukꞌuꞌx che. Xubꞌiꞌij kꞌu che: \p —Xa jun chi ri lik chirajawaxik wi kaꞌan la: Oj la, kꞌayij la ronoje taq ri bꞌeyomalil la y jacha kꞌu la chike ri nibꞌaꞌibꞌ; jekꞌuriꞌlaꞌ kꞌo bꞌeyomalil la chilaꞌ chikaj. Tekꞌuchiriꞌ, peta la, terej lo la chwij y kuyu la ri kꞌax kape pawiꞌ la ruma lal nutijoꞌn —xcha che. \p \v 22 Ekꞌu rachi lik xuchap ranimaꞌ che ri xubꞌiꞌij ri Jesús; lik kabꞌisonik xeꞌek, ma rire lik rajawal bꞌeyom. \p \v 23 Tekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebꞌutzuꞌ konoje y xubꞌiꞌij chike rutijoꞌn: \p —Ri e bꞌeyomabꞌ lik kꞌayew chike kebꞌok chupa rutaqanik ri Dios —xchaꞌ. \p \v 24 Rutijoꞌn ri Jesús lik xkam kanimaꞌ che wa xubꞌiꞌij. Rire xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —Ix walkꞌoꞌal, e janipa ri lik kikubꞌam kikꞌuꞌx rukꞌ ri kibꞌeyomalil, lik kꞌayew chike kebꞌok chupa rutaqanik ri Dios. \v 25 E ne más kꞌayew kok juna bꞌeyom chupa rutaqanik ri Dios chwa ri kikꞌow juna camello chupa rutel juna akuxaꞌ —xchaꞌ. \p \v 26 Rike lik xkam kanimaꞌ che waꞌ y xkibꞌiꞌij kꞌu chikiwach: «We e riꞌ, ¿china kꞌu riꞌ ri kakolobꞌetajik?»\f + \fr 10:26 \ft Chikiwach raj judiꞌabꞌ, we junoq kꞌo ubꞌeyomal e ruma utz uꞌanom chwach ri Dios. Kakichꞌobꞌ kꞌu rike, we kꞌayew chike ri bꞌeyomabꞌ kebꞌok chupa rutaqanik ri Dios, más ne kꞌayew riꞌ chike ri nibꞌaꞌibꞌ.\f* xechaꞌ. \p \v 27 Ekꞌu ri Jesús xutzuꞌ kiwach, xubꞌiꞌij chike: \p —Ri tikawex na kakikolobꞌej ta kibꞌ kitukel ma waꞌ lik kꞌayew chikiwach, noꞌj ri Dios ronoje kuꞌano ma na jinta kꞌayew chwach Rire —xchaꞌ. \p \v 28 Ekꞌu ri Pedro xujeq ubꞌiꞌxikil che ri Jesús: \p —Qajawal, e riꞌoj qayaꞌom kan ronoje y oj teran chiꞌij la —xchaꞌ. \p \v 29 Ri Jesús xubꞌiꞌij: \p —Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: China ri uyaꞌom kan rocho, ebꞌuyaꞌom kan ri ratz-uchaqꞌ, ruchu-uqaw, ri rixoqil, ri ralkꞌoꞌal o rulew, ruma ukojom ri nubꞌiꞌ riꞌin y ruma rutzijoxik ri Utzilaj Tzij, \v 30 riꞌ kukꞌul wara che ruwachulew chupa taq wa qꞌij oj kꞌo wi, jun ciento ri rajil ukꞌaxel ruma taq ri uyaꞌom kanoq, tobꞌ lik kutij kꞌax ruma waꞌ. Yey chwach kꞌu apanoq kukꞌul na ri kꞌaslemal na jinta utaqexik. \v 31 Lik kꞌu e kꞌi chike ri lik kꞌo kiwach woꞌora, chwach apanoq na jinta chi kiwach; yey lik e kꞌi chike ri na jinta kiwach woꞌora, e lik kakꞌojiꞌ kiwach chwach apanoq —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kachꞌaꞌt tanchi puwi rukamik \r (Mt. 20:17-19; Lc. 18:31-34) \p \v 32 Ekꞌu riꞌ kimajom bꞌi ri bꞌe re kepaqiꞌ Jerusalem, yey ri Jesús nabꞌe bꞌi chikiwach. Ekꞌu rutijoꞌn lik sachinaq kinaꞌoj y rukꞌ xiꞌin ibꞌ eteran chirij. Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebꞌukꞌam tanchi ubꞌi kitukel ri kabꞌlajuj utijoꞌn y xujeq ubꞌiꞌxikil chike saꞌ taq ri karikꞌowibꞌej. \v 33 Jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Chitapeꞌ: E waꞌ kojpaqiꞌ Jerusalem, yey Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kayaꞌ na pakiqꞌabꞌ ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ, chaꞌ kakiqꞌat tzij puwiꞌ re kamik y kakiya pakiqꞌabꞌ ri winaq na e ta aj judiꞌabꞌ. \v 34 Kachꞌamix kꞌu riꞌ, kajichꞌ upa, kachubꞌaxik y kakamisaxik. Noꞌj churox qꞌij kakꞌastaj bꞌi chikixoꞌl ri ekaminaq —xchaꞌ. \s1 Ri xkitzꞌonoj ri Jacobo y ri Juan che ri Jesús \r (Mt. 20:20-28) \p \v 35 Ekꞌu ri Jacobo y ri Juan, ri kebꞌ ukꞌajol ri Zebedeo, xeqibꞌ rukꞌ ri Jesús y xkibꞌiꞌij che: \p —Qajawal, kaqaj kaꞌan ko la chiqe janipa wa kaqatzꞌonoj cheꞌla —xechaꞌ. \p \v 36 —¿Saꞌ ri kiwaj kanꞌan chiwe? —xcha ri Jesús chike. \p \v 37 Rike xkibꞌiꞌij che: \p —E kaqaj riꞌoj kaya la chiqe chupa ri chomilaj taqanik la, jun chiqe katzꞌuyiꞌ pawikiqꞌabꞌ la yey ri jun chik pa mox la —xechaꞌ. \p \v 38 Ri Jesús xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —Riꞌix na iwetaꞌam taj saꞌ la kitzꞌonoj. ¿Kichꞌij nebꞌa riꞌix ri kinikꞌow wi riꞌin y ri kꞌax kape panuwiꞌ? —xchaꞌ. \p \v 39 Rike xkibꞌiꞌij: \p —Kaqachꞌijo —xechaꞌ. \p Ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Qatzij, riꞌix kichꞌij na ri kꞌax kinikꞌow wi riꞌin y ri kꞌaxkꞌobꞌik kape panuwiꞌ. \v 40 Noꞌj kꞌu ri kixtzꞌuyiꞌ pa nuwikiqꞌabꞌ y pa numox, na in ta kinyaꞌw re, ma xew kayaꞌtaj chike ri echaꞌtal chik chaꞌ kuꞌana na ke —xchaꞌ. \p \v 41 Ri lajuj chik tijoꞌn, echiriꞌ xkita waꞌ, lik xpe koyowal chikij ri Jacobo y ri Juan. \v 42 Ekꞌu ri Jesús xebꞌusikꞌij y xubꞌiꞌij chike: \p —Iwetaꞌam riꞌix, ri ekojtalik e taqanelabꞌ pakiwi ri nimaq tinamit kebꞌuꞌana pachaꞌ e rajaw ronoje, yey ri lik kꞌo kiwach kikꞌow uwiꞌ ri taqanik kakiꞌan pakiwi ri eyaꞌtal pakiqꞌabꞌ. \v 43 Noꞌj chixoꞌl riꞌix na ubꞌe taj jelaꞌ kuꞌano. Ma we kꞌo junoq chiwe riꞌix karaj kuꞌana aj wach, e chuyaꞌa ribꞌ kuꞌan nimanel iweꞌix. \v 44 Yey e junoq chiwe karaj kuꞌana nabꞌe chixoꞌlibꞌal, e chuyaꞌa ribꞌ kuꞌan nimanel ke konoje. \v 45 Ma Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex na xkꞌun taj re kanimaxik. Rire xkꞌunik re koꞌlnimanoq y re koluꞌyaꞌa ribꞌ pa kamik che kikolobꞌexik ukꞌiyal tikawex —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kukunaj jun potzꞌ Bartimeo rubꞌiꞌ \r (Mt. 20:29-34; Lc. 18:35-43) \p \v 46 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús kukꞌ rutijoꞌn xebꞌikꞌow chupa ri tinamit Jericó, y ukꞌiyal winaq xeterej bꞌi chirij. Echiriꞌ katajin bꞌi kelik chupa ri tinamit, xebꞌikꞌow pa tzꞌul wi ri Bartimeo, waꞌ e jun potzꞌ ukꞌajol ri Timeo. Rire e riꞌ kutzꞌonoj limoxna. \v 47 Ekꞌuchiriꞌ xuto e Jesús ri aj Nazaret ri katajin rikꞌowik, xujeqo kasikꞌinik: \p —¡Jesús, lal ri Ralkꞌoꞌal kan ri rey David, chinjuchꞌ kaꞌn ko cheꞌla! —xchaꞌ. \v 48 Ukꞌiyal winaq xkichꞌaꞌbꞌej upa chaꞌ na kasikꞌin ta chik, noꞌj rire más ne ko kasikꞌinik: \p —¡Lal ri Ralkꞌoꞌal kan ri rey David, chinjuchꞌ kaꞌn ko cheꞌla! —kachaꞌ. \p \v 49 Ekꞌu ri Jesús xtakꞌiꞌik y xutaq usikꞌixik ri potzꞌ. Ri xebꞌeꞌsikꞌin re xkibꞌiꞌij che: \p —¡Chanimarisaj akꞌuꞌx! ¡Chatyaktajoq! Ri Jesús katusikꞌij —xechaꞌ. \p \v 50 Ri potzꞌ xukꞌaq kan ruqꞌuꞌ uripom chirij, xyaktajik y xopon pa kꞌo wi ri Jesús. \p \v 51 Ri Jesús xubꞌiꞌij kꞌu che: \p —¿Saꞌ ri kawaj kanꞌan chawe? —xchaꞌ. \p Ri potzꞌ xukꞌul uwach: \p —Lal tijonel, kuaj kintzuꞌn tanchik —xchaꞌ. \p \v 52 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Jat chi utzil chomal, ma ruma ri kubꞌulibꞌal akꞌuꞌx wukꞌ, at kunutajinaq chik —xchaꞌ. Chupa kꞌu riꞌ la joqꞌotaj, ri potzꞌ xtzuꞌnik y xterej bꞌi chirij ri Jesús. \c 11 \s1 Ri winaq kakiyak uqꞌij ri Jesús echiriꞌ kok Jerusalem \r (Mt. 21:1-11; Lc. 19:28-40; Jn. 12:12-19) \p \v 1 Ri Jesús kukꞌ rutijoꞌn xa naqaj chi e kꞌo lo che ri tinamit Jerusalem, ya e riꞌ kebꞌopon chwach ri juyubꞌ Olivos pa taq raldeas Betfagé y Betania. Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebꞌutaq bꞌi kaꞌibꞌ chike rutijoꞌn chaꞌ kenabꞌej apanoq, \v 2 jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Jix pa raldea kꞌo pan chiqawach. Xew kꞌu kixoponik, kiꞌriqa jun qꞌapoj buru yuqulik. Waꞌ na jinta junoq kojoyom re. Chikiraꞌ y chikꞌama loq. \v 3 We kꞌo kꞌu junoq kutzꞌonoj chiwe: “¿Suꞌchak kiꞌan waꞌ?”, chibꞌiꞌij che: “Rawaj kajawax che ri Qajawal, yey kꞌate kutaq tanchi uloq” —kixchaꞌ. \p \v 4 Xebꞌek kꞌut y xkiriq ri qꞌapoj buru yuqubꞌam pa bꞌe chunaqaj jun puerta. Ewi xkikir loq. \v 5 Jujun kꞌu chike ri e kꞌo chiriꞌ xkitzꞌonoj: \p —¿Saꞌ ri kiꞌano? ¿Suꞌbꞌe kikir ri qꞌapoj buru? —xechaꞌ. \p \v 6 Rike e xkibꞌiꞌij janipa ri bꞌiꞌim bꞌi chike ruma ri Jesús; ewi xyaꞌ lo chike xkikir loq. \v 7 Xkikꞌam kꞌu lo ri qꞌapoj buru y xkirip ri kimanta\f + \fr 11:7 \ft “Manta” e jun kꞌul kakikoj ri aj Israel re ojertan, tobꞌ achijabꞌ o ixoqibꞌ, pachaꞌ poꞌt wokaꞌj re karabꞌexik.\f* chirij. Ekꞌu ri Jesús xukoj bꞌi. \p \v 8 Ukꞌiyal winaq xkiwiq ri bꞌe pa kikꞌow wi ri Jesús, xkilikꞌ taq ri kimanta pa ri bꞌe; yey e kꞌo jujun chik xkiqꞌat raltaq ko uqꞌabꞌ cheꞌ y xkilem pa la bꞌe re yakbꞌal uqꞌij. \v 9 Ri winaq e nabꞌejinaq chwach kukꞌ ri eteran lo chirij xkijeqo lik kesikꞌinik, kakibꞌiꞌij: \q1 «¡Qayaka uqꞌij! \q1 ¡Nim uqꞌij ralaxik ri jun petinaq chupa rubꞌiꞌ ri Dios Qajawxel!\x * \xo 11:9 \xt Sal. 118:26\x* \q1 \v 10 ¡Nim uwach uqꞌij ri taqanik re ri qamam David kakꞌun loq! \q1 ¡Qayaka uqꞌij ri Dios kꞌo chilaꞌ chikaj!» \m kechaꞌ. \p \v 11 Xopon kꞌu ri Jesús Jerusalem y xok chupa ri Rocho Dios. Xa xril kꞌu ronoje saꞌ taq ri kꞌo chupa; pero ruma ya e riꞌ kok raqꞌabꞌ, xeꞌek Betania kukꞌ ri kabꞌlajuj utijoꞌn. \s1 Ri Jesús kuchaqisaj jun cheꞌ re higo \r (Mt. 21:18-19) \p \v 12 Chukaꞌm qꞌij kꞌut echiriꞌ xebꞌel bꞌi Betania, ri Jesús xpe numik che. \v 13 Y chinimanaj xril pana jun cheꞌ re higo lik kꞌo uxaq. Ewi xeꞌek xeꞌrilaꞌ we kꞌo ujiqꞌobꞌalil kuriqo. Yey echiriꞌ xopon rukꞌ, na jinta kꞌo xuriq che, xew ruxaq kꞌolik, ma na uqꞌijol taj kꞌo uwach ri higos. \v 14 Ewi ri Jesús xubꞌiꞌij che ri cheꞌ re higo: \p —Na jinta chi kꞌana junoq kutij jiqꞌobꞌal chawe —xchaꞌ. Yey wa xubꞌiꞌij, xkita rutijoꞌn. \s1 Ri Jesús kebꞌeresaj bꞌi raj kꞌay chupa ri Rocho Dios \r (Mt. 21:12-17; Lc. 19:45-48; Jn. 2:13-22) \p \v 15 Xebꞌopon kꞌu Jerusalem y echiriꞌ xok bꞌi ri Jesús chupa ri Rocho Dios, xujeq lo kesaxik konoje ri kekꞌayinik y ri keloqꞌow chupa. Yey xuxulkꞌatilaꞌ taq bꞌi ri mexa ke ri e aj jachal uwach puaq y taq ri xila ke ri e aj kꞌay palomax. \v 16 Y na xuya ta luwar che junoq kꞌo rukꞌaꞌam kikꞌow pa ri Rocho Dios xa re kuqꞌat ubꞌe. \v 17 Xujeq kꞌu kakꞌutun chikiwach, jewaꞌ kubꞌiꞌij: \fig Ri Jesús kebꞌeresaj bꞌi ri kekꞌayinik y ri keloqꞌow chupa ri Rocho Dios (Mateo 21:12; Marcos 11:15; Lucas 19:45)|alt="Jesus cleansing the temple" src="CN01787b.tif" size="span" ref="Mr. 11:15" \fig* \p «¿Na etaꞌam ta nebꞌa alaq ri tzꞌibꞌital kan chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios? Ma ri Dios kubꞌiꞌij: \q1 Che ri Wocho kabꞌiꞌxik: \q1 “E luwar re oración \q1 ke konoje taq ri tinamit che ruwachulew” \rq Is. 56:7 \rq* \m kachaꞌ. Noꞌj ralaq, ꞌanom alaq che ri Wocho e jun luwar ke eleqꞌomabꞌ»\x * \xo 11:17 \xt Jer. 7:11\x* xchaꞌ. \p \v 18 Waꞌ xkita raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios. Ruma kꞌu riꞌ, kakitzukuj saꞌ uꞌanik kakikamisaj ma kakixiꞌij kibꞌ che ruma konoje ri winaq lik kakam kanimaꞌ che taq rukꞌutunik. \p \v 19 Ekꞌuchiriꞌ xok raqꞌabꞌ, ri Jesús xel bꞌi chupa ri tinamit. \s1 Ri cheꞌ re higo chaqijinaq chik \r (Mt. 21:19-22) \p \v 20 Chukaꞌm qꞌij anim echiriꞌ xebꞌikꞌow ri Jesús kukꞌ rutijoꞌn pa kꞌo wi ri cheꞌ re higo, xkilo chaqijinaq lo kꞌa pa ratzꞌayaq. \v 21 Ewi ri Pedro xkꞌun lo chukꞌuꞌx taq ri chꞌaꞌtem xubꞌiꞌij kan ri Jesús che ri cheꞌ. Xubꞌiꞌij kꞌu riꞌ che ri Jesús: \p —Wajawal, chilape la, ri cheꞌ re higo ri xbꞌiꞌij la che na kuya ta chi ujiqꞌobꞌalil,\x * \xo 11:21 \xt Mr. 11:14\x* waꞌ chaqijinaq chik —xchaꞌ. \p \v 22 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Lik kubꞌula ikꞌuꞌx rukꞌ ri Dios; \v 23 ma paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: China junoq kabꞌiꞌn che wa jun juyubꞌ: “Chatela wara y jateꞌkꞌola chupa ri mar” yey lik kujikibꞌaꞌ kꞌu ukꞌuꞌx che la xubꞌiꞌij, riꞌ lik e kuꞌanaꞌ. \v 24 Uwariꞌche kambꞌiꞌij chiwe: E janipa ri kitzꞌonoj che ri Dios yey kubꞌul kꞌu ikꞌuꞌx che kayaꞌtaj na chiwe, kikꞌul na kꞌu riꞌ. \p \v 25 Jekꞌulaꞌ, echiriꞌ kiꞌan orar, we kꞌo chikꞌuꞌx ri makunik re junoq chiwij, chikuyu umak chaꞌ jelaꞌ ri Qaqaw kꞌo chilaꞌ chikaj kukuy imak riꞌix. \v 26 Ma we riꞌix na kikuy ta umak junoq, jekꞌulaꞌ kuꞌan ri Qaqaw Dios kꞌo chilaꞌ chikaj, na kukuy ta imak riꞌix —xchaꞌ. \s1 China xyaꞌw puqꞌabꞌ ri Jesús kataqanik \r (Mt. 21:23-27; Lc. 20:1-8) \p \v 27 Xebꞌopon tanchi Jerusalem ri Jesús kukꞌ rutijoꞌn. Y echiriꞌ kabꞌin chupa ri Rocho Dios, ri nimaq e aj chakunel kukꞌ raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y ri nimaq winaq re ri tinamit, xeqibꞌ rukꞌ. \v 28 Xkitzꞌonoj kꞌu che: \p —¿China xyaꞌw paqꞌabꞌ la kaꞌan taq la waꞌ?\x * \xo 11:28 \xt Mr. 11:15-16\x* ¿China xtaqaw la che kaꞌan taq la waꞌ? —xechaꞌ. \p \v 29 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Riꞌin kanꞌan jun tzꞌonobꞌal che alaq. We xkꞌul alaq uwach, kambꞌiꞌij kꞌu riꞌ che alaq china yaꞌyom panuqꞌabꞌ kanꞌan waꞌ. \v 30 ¿China kꞌu xtaqaw re ri Juan kuya ri bautismo? ¿E ri Dios o e rachijabꞌ? Kꞌulu alaq uwach —xchaꞌ. \p \v 31 Ekꞌu rike xkijeq kechꞌaꞌt chikiwach puwi waꞌ: «We xqakꞌul uwach che: “E ri Dios xtaqaw re,” riꞌ kubꞌiꞌij rire chiqe: “¿Suꞌchak kꞌu riꞌ na xkoj ta alaq ri xubꞌiꞌij?” kacha chiqe. \v 32 ¿Yey we xqabꞌiꞌij xa achijabꞌ xetaqaw re...?» xecha chikiwach. Yey lik kakixiꞌij kibꞌ chike ri winaq, ma konoje kakichꞌobꞌo ri Juan e jun saqil qꞌalajisanel re ri Dios. \v 33 Xkibꞌiꞌij kꞌu che ri Jesús: \p —Na qetaꞌam taj —xechaꞌ. \p Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Jekꞌuriꞌlaꞌ, riꞌin na kambꞌiꞌij ta che alaq china yaꞌyom panuqꞌabꞌ kanꞌan taq waꞌ —xchaꞌ. \c 12 \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj pakiwi raj chak itzel kiwachlibꞌal \r (Mt. 21:33-46; Lc. 20:9-19) \p \v 1 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xujeq kakꞌutun chikiwach ri e aj wach rukꞌ taq kꞌambꞌal naꞌoj, xubꞌiꞌij chike: \p «Kꞌo jun achi xuꞌan tikoꞌn re uva chwach ri rulew. Xusut kꞌu rij rukꞌ coral, xukꞌot jun luwar pa kayitzꞌ wi ruwaꞌal ri uva y xuyak jun ja naj uwiꞌ re chajibꞌal re. Xuya kꞌu kan pa tunulik chike jujun aj chakibꞌ. Tekꞌuchiriꞌ, xeꞌek naj. \p \v 2 »Echiriꞌ xopon ruqꞌijol ri molonik, xutaq lo jun raj chak chaꞌ kuꞌtzꞌonoj chike taq raj tunulel ri taqalik kukꞌul rire che ri molonik. \v 3 Noꞌj raj tunulel xkichap raj chak taqom lo kukꞌ, xkichꞌayo y xkitaq bꞌi; e riꞌ na jinta xkiya bꞌi che. \p \v 4 »Ri rajaw ri tikoꞌn xutaq chi lo jun raj chak kukꞌ, yey raj tunulel xkiraqij rujolom rukꞌ abꞌaj y lik xkikꞌixbꞌesaj bꞌi. \v 5 Ri rajaw ri tikoꞌn xutaq chi lo jun chik raj chak kukꞌ; ekꞌu riꞌ waꞌ asu xkikamisaj. Y xebꞌutaq chi lo jujun chik; yey chike konoje waꞌ, e kꞌo ri xekichꞌayo y e kꞌo ri xekikamisaj. \p \v 6 »Ekꞌu ri rajaw ri tikoꞌn xa jun chi ri kꞌo rukꞌ re kutaq bꞌi, e rukꞌajol lik kꞌax kunaꞌo. Kꞌisbꞌal kꞌu re, e xutaq lo rukꞌajol kukꞌ raj tunulel ma xuchꞌobꞌo: “Ruma e nukꞌajol, kakikꞌul na chi utz.” \p \v 7 »Noꞌj raj tununel xkibꞌiꞌij chikiwach: “Waꞌ e ukꞌajol ri rajaw rulew, ri kuꞌana na rajaw we xkam ruqaw. Joꞌ, jeꞌqakamisaj chaꞌ rulew kuꞌan kan qeꞌoj” xechaꞌ. \v 8 Ewi xkichapo y xkikamisaj. Tekꞌuchiriꞌ, xkesaj bꞌi rucuerpo chupa waꞌ wuꞌlew y xeꞌkikꞌaqa bꞌi» xcha ri Jesús. \p \v 9 Tekꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj chike ri e aj wach: \p —Chiwach ralaq, ¿saꞌ nawi kuꞌan ri rajaw ri tikoꞌn chike raj tunulel? Riꞌin kambꞌiꞌij: Kakꞌunik, kusach kiwach raj tunulel y kuya rutikoꞌn pakiqꞌabꞌ jujun chik. \p \v 10 »¿Na ajilam ta nebꞌa ralaq ri tzꞌibꞌital kan chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios? Ma jewaꞌ kubꞌiꞌij: \q1 E rabꞌaj kꞌaqital kan kuma raj yakal ja, \q1 e abꞌaj waꞌ lik xajawaxik chaꞌ katikiꞌ lo ri ja.\x * \xo 12:10 \xt Is. 28:16; Hch. 4:11; Ro. 9:31-33; 1 P. 2:6-8\x* \q1 \v 11 E ri Dios Qajawxel xꞌanaw re waꞌ, \q1 yey chiqawach riꞌoj, waꞌ lik na jinta kꞌana ilitajinaq wi \rq Sal. 118:22-23 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 12 Ekꞌu ri e aj wach lik xkitzukuj suꞌanik kakichap ri Jesús ma xkimaj usukꞌ chikij rike xubꞌiꞌij wi wa jun kꞌambꞌal naꞌoj. Pero ruma kꞌu kakixiꞌij kibꞌ chikiwach rukꞌiyal winaq, xkiya kanoq y xebꞌek. \s1 Ri tzꞌonobꞌal puwi ri tojonik kaꞌanik \r (Mt. 22:15-22; Lc. 20:20-26) \p \v 13 Xetaq kꞌu lo rukꞌ ri Jesús jujun chike ri fariseos y jujun chike ri kitaqem ri rey Herodes, re kakikꞌam upa rukꞌ taq ri kubꞌiꞌij chaꞌ kakikoj umak. \v 14 Ekꞌuchiriꞌ, xebꞌopon rukꞌ ri Jesús y xkibꞌiꞌij che: \p —Lal tijonel, riꞌoj qetaꞌam lik qatzij ri kabꞌiꞌij la. Na kaxiꞌij ta ibꞌ la che taq ri kakibꞌiꞌij ri tikawex, ma rilal junam kiwach kebꞌil la konoje, tobꞌ kꞌo kiwach o na jinta kiwach; yey lik jusukꞌ kakꞌutun la chwi ri bꞌe re ri Dios. Kaqatzꞌonoj kꞌu cheꞌla: ¿Usukꞌ nawi kaqaꞌan tojonik che ri nimalaj taqanel re Roma\f + \fr 12:14 \ft “Ri nimalaj taqanel re Roma”: Kil “César, emperador” pa vocabulario.\f* o na usukꞌ taj? ¿Kaqaya nawi o na kaqaya taj? —xechaꞌ. \p \v 15 Ekꞌu ri Jesús, ruma retaꞌam rike xa kebꞌ kipalaj, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —¿Suꞌchak kakꞌam alaq nupa? Kꞌama pe lo alaq juna meyo re kaꞌan tojonik rukꞌ chaꞌ kanwilo —xchaꞌ. \p \v 16 Rike xkikꞌam lo jun meyo che. \p Ewi ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —¿China re wa kꞌaxwach y china re wa bꞌiꞌaj kꞌo chwach wa meyo? —xchaꞌ. \p Rike xkikꞌul uwach: \p —Re ri nimalaj taqanel re Roma —xechaꞌ. \p \v 17 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach, xubꞌiꞌij chike: \p —Yaꞌa alaq che ri nimalaj taqanel re Roma janipa ri taqal che rire, yey yaꞌa kꞌu alaq che ri Dios janipa ri taqal che ri Dios —xchaꞌ. \p Lik kꞌu xkam kanimaꞌ che ri Jesús ma Rire lik xuriq ukꞌulik uwach ri tzꞌonobꞌal xkiꞌan che. \s1 Ri tzꞌonobꞌal puwi ri kꞌastajibꞌal \r (Mt. 22:23-33; Lc. 20:27-40) \p \v 18 Ekꞌuchiriꞌ, jujun chike ri saduceos, ri kakibꞌiꞌij na jinta kꞌastajibꞌal chike ri ekaminaq, xekꞌun rukꞌ ri Jesús y xkitzꞌonoj kꞌu che: \p \v 19 —Lal tijonel, ri Moisés xutzꞌibꞌaj kan chiqe: “We ri ratz junoq kakamik y na e jinta kan ralkꞌoꞌal rukꞌ ri rixoqil, ekꞌu riꞌ ruchaqꞌ utz kakꞌuliꞌ rukꞌ rixoq malkaꞌn kanoq y jekꞌulaꞌ kekꞌojiꞌ ralkꞌoꞌal rukꞌ pubꞌiꞌ ri ratz xkamik”\x * \xo 12:19 \xt Dt. 25:5-6\x* xchaꞌ. \p \v 20 »Julaj e kꞌo wuqubꞌ achijabꞌ kichaqꞌ kibꞌ. Ri nabꞌe chike xkꞌuliꞌik, yey ekꞌu riꞌ waꞌ xkamik y na e jinta kan ralkꞌoꞌal rukꞌ ri rixoqil. \v 21 Jelaꞌ kꞌu riꞌ rukaꞌm xkꞌuliꞌ rukꞌ rixoq malkaꞌn kanoq. Ekꞌu riꞌ waꞌ xkamik y na e jinta kan ralkꞌoꞌal rukꞌ rixoq. Yey je tanchi laꞌ xukꞌulumaj rurox. \v 22 Jekꞌulaꞌ xkikꞌulumaj ri wuqubꞌ achijabꞌ; xekamik, e riꞌ na jinta kalkꞌoꞌal xkiya kanoq. Kꞌisbꞌal kꞌu re, e xkam rixoq. \p \v 23 »Chupa kꞌu ruqꞌijol ri kꞌastajibꞌal, echiriꞌ kekꞌastaj lo ri wuqubꞌ achijabꞌ, ¿chinoq chike kuꞌana rachijil rixoq? Ma konoje xekꞌuliꞌ rukꞌ —xechaꞌ. \p \v 24 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Ralaq lik sachinaq alaq, ma na majom ta alaq usukꞌ Ruchꞌaꞌtem ri Dios y ruchuqꞌabꞌ ri Dios. \v 25 Ma echiriꞌ kekꞌastaj lo ri ekaminaq, na kekꞌuliꞌ ta chik yey na kekiya ta chi ne ri kalkꞌoꞌal pa kꞌulanikil; kebꞌuꞌana kꞌu pachaꞌ ri ángeles e kꞌo chilaꞌ chikaj, ma ri ángeles na kekꞌuliꞌ taj. \p \v 26 »Noꞌj puwi kꞌu ri kꞌastajibꞌal ke ri ekaminaq, ¿na ajilam ta nebꞌa alaq ri xutzꞌibꞌaj kan ri Moisés puwi ri xubꞌiꞌij ri Dios che echiriꞌ xchꞌaꞌt rukꞌ chupa ri jumokaj xulukej? Ma jewaꞌ xubꞌiꞌij che: “In ri Dios re ri Abraham, re ri Isaac y re ri Jacob”\x * \xo 12:26 \xt Éx. 3:6, 15\x* xchaꞌ. \v 27 Yey ri Dios na e ta Dios ke ri ekaminaq, ma e Dios ke ri e kꞌaslik.\f + \fr 12:27 \ft Waꞌ waꞌchijabꞌ ekaminaq chik echiriꞌ ri Dios xubꞌiꞌij waꞌ. Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, e kꞌas chwach ri Dios. Yey we ta rike sachinaq chi kiwach, ri Dios na kubꞌiꞌij ta riꞌ: “In ri Dios kiꞌke.”\f* E uwariꞌche ralaq lik na usukꞌ ta ri naꞌoj alaq puwi ri kꞌastajibꞌal —xchaꞌ. \s1 Ri tzꞌonobꞌal puwi ri tzijpixabꞌ más chirajawaxik \r (Mt. 22:34-40) \p \v 28 Ekꞌuchiriꞌ, xqibꞌ rukꞌ ri Jesús jun chike raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ. Waꞌ waꞌchi xuto echiriꞌ ri Jesús lik xuriq ukꞌulik uwach ri tzꞌonobꞌal ke ri saduceos. Xutzꞌonoj kꞌu che: \p —Chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios, ¿pachike ri taqanik más chirajawaxik? —xchaꞌ. \p \v 29 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Rukꞌuꞌxibꞌal ronoje ri Tzij Pixabꞌ re ri Dios e waꞌ: \q1 Chitaꞌ, ix aj Israel; \q1 ri Dios Qajawxel, xa jun Rire. \q1 \v 30 Kꞌax kꞌu chanaꞌa ra Dios Qajawxel \q1 rukꞌ ronoje awanimaꞌ, rukꞌ ronoje akꞌuꞌx, rukꞌ ronoje anaꞌoj y rukꞌ ronoje achuqꞌabꞌ. \rq Dt. 6:4-5 \rq* \m E ukꞌuꞌxibꞌal waꞌ Rutzij Upixabꞌ ri Dios. \v 31 Yey rukaꞌm jewaꞌ kubꞌiꞌij: \q1 Kꞌax chanaꞌa rawatz-achaqꞌ \q1 jelaꞌ pachaꞌ ri kꞌax kanaꞌ awibꞌ riꞌat. \rq Lv. 19:18 \rq* \m Na jinta chi kꞌu juna tzij más kꞌo uwach chwa taq waꞌ —xchaꞌ. \p \v 32 Jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ che ri Jesús: \p —Lik utz, lal tijonel; lik qatzij ri kabꞌiꞌij la: “Xa jun ri Dios kꞌolik y na jinta junoq chik.”\x * \xo 12:32 \xt Dt. 6:4; Is. 45:21\x* \v 33 Yey ri lik chirajawaxik wi e kꞌax kaqanaꞌ ri Dios rukꞌ ronoje qanimaꞌ, rukꞌ ronoje qanaꞌoj, rukꞌ ronoje qakꞌuꞌx y rukꞌ ronoje ri qachuqꞌabꞌ;\x * \xo 12:33 \xt Dt. 6:5\x* yey ri kꞌax keqanaꞌ ri qatz-qachaqꞌ jelaꞌ pachaꞌ ri kꞌax kaqanaꞌ qibꞌ riꞌoj.\x * \xo 12:33 \xt Lv. 19:18\x* Waꞌ e más chirajawaxik chikiwa rawaj eporom chwi raltar rukꞌ taq ri kayaꞌiꞌ chwach ri Dios\x * \xo 12:33 \xt Os. 6:6\x* —xchaꞌ. \p \v 34 Echiriꞌ ri Jesús xrilo lik kꞌo unaꞌoj raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ, xubꞌiꞌij che: \p —Lik xa naqaj lal kꞌo wi che rutaqanik ri Dios —xchaꞌ. \p Y na jinta chi kꞌu junoq xraj xuꞌan juna tzꞌonobꞌal che. \s1 Saꞌ ruwach Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios \r (Mt. 22:41-46; Lc. 20:41-44) \p \v 35 Echiriꞌ kakꞌutun ri Jesús chupa ri Rocho Dios, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —¿Suꞌbꞌe raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ kakibꞌiꞌij: “Ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, e Ralkꞌoꞌal kan ri rey David”? \v 36 Ma ri David, ruma ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \q1 Ri Dios Qajawxel xubꞌiꞌij che ri Wajawal: \q2 “Chat-tzꞌula pa nuwikiqꞌabꞌ, \q2 y chawoyeꞌej na ri qꞌij \q2 echiriꞌ kebꞌenuya ri tzel kebꞌilow awe \q2 chuxeꞌ rawaqan” \rq Sal. 110:1 \rq* \q1 xchaꞌ. \m \v 37 Ekꞌu ri David kubꞌiꞌij “Wajawal” che Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. ¿Suꞌbꞌe kꞌu riꞌ kabꞌiꞌxik e Ralkꞌoꞌal kan ri rey David? —xchaꞌ. \p Y ukꞌiyal winaq re ri tinamit lik rukꞌ ronoje kikꞌuꞌx kakita ri kubꞌiꞌij. \s1 Ri Jesús kuqꞌalajisaj ri kimak raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ \r (Mt. 23:1-36; Lc. 11:37-54; 20:45-47) \p \v 38 Ekꞌu ri Jesús jewaꞌ kubꞌiꞌij chupa rukꞌutunik: \p «Lik chichajij iwibꞌ; miꞌan kꞌu iweꞌix pachaꞌ ri kakiꞌan raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ. Ma rike e lik kukꞌul kikꞌuꞌx ri kejurur chupa ri kiqꞌuꞌ chaꞌ kilitajik lik kꞌo kiwach y ri kayaꞌ rutzil kiwach pa kebꞌilitaj wi. \v 39 Yey pa taq sinagogas y pa taq waꞌim lik kukꞌul kikꞌuꞌx ri ketzꞌuyiꞌ chupa ri tzꞌulibꞌal ke ri lik kꞌo kiwach. \v 40 Rike kakimaj rubꞌitaq ke rixoqibꞌ e malkaꞌnibꞌ. Y chaꞌ kayak kiqꞌij, kakiꞌan nimaq chꞌabꞌal echiriꞌ kakiꞌan orar. Ruma kꞌu ri kakiꞌano, rike lik unimal kꞌaxkꞌolil ri kakikꞌulu echiriꞌ kaqꞌat tzij pakiwiꞌ» kachaꞌ. \s1 Ri qasaꞌn xuya jun ixoq malkaꞌn \r (Lc. 21:1-4) \p \v 41 Ri Jesús tzꞌul pana chwach ri kaxa pa kayaꞌ wi ri qasaꞌn yey lik kutzutzaꞌ echiriꞌ ri winaq kakiya kan ri kiqasaꞌn chupa ri kaxa. Y lik e kꞌi ri bꞌeyomabꞌ kakiya ukꞌiyal qasaꞌn. \p \v 42 Xopon kꞌu jun ixoq nibꞌaꞌ yey malkaꞌn y xuya chupa ri kaxa kaꞌibꞌ raltaq ko meyo lik na kꞌi ta rajil. \p \v 43 Ekꞌu ri Jesús xebꞌusikꞌij rutijoꞌn y xubꞌiꞌij chike: \p —Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Chwach ri Dios, waꞌ wiꞌxoq nibꞌaꞌ y malkaꞌn, e ne xuya más pa ri kaxa chwa ri xkiya konoje. \v 44 Ma konoje xa e xkiya ruwiꞌ ri kipuaq; noꞌj wiꞌxoq tobꞌ lik nibꞌaꞌ e xuya ronoje ri puaq kꞌo rukꞌ, waꞌ e re kuloqꞌ ri lik kajawax che —xchaꞌ. \c 13 \s1 Ri Jesús kachꞌaꞌt chwi ruwulixik ri Rocho Dios \r (Mt. 24:1-2; Lc. 21:5-6) \p \v 1 Echiriꞌ xel bꞌi ri Jesús pa ri Rocho Dios, jun chike rutijoꞌn jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Qajawal, ¡chilape la wa chomilaj taq abꞌaj y wa nimaq taq ja re ri Rocho Dios!\f + \fr 13:1 \ft “Ri nimaq taq ja re ri Rocho Dios”: Ri sitio pa kꞌo wi ri Rocho Dios sutum rij rukꞌ tapia re nimaꞌq taq abꞌaj yey kꞌo corredor che ruqꞌabꞌ ri tapia y chunikꞌajal ri sitio kꞌo jun chomilaj ja kebꞌ upa.\f* —xchaꞌ. \p \v 2 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿Kawil waꞌ wa nimaq taq ja? Wara na kakanaj ta kan juna abꞌaj chwi juna chik, ma ronoje kawulixik —xchaꞌ. \s1 Taq ri kꞌutubꞌal re ri kꞌisbꞌal re ruwachulew \r (Mt. 24:3-28; Lc. 17:22-24; 21:7-24) \p \v 3 Ri Jesús xtzꞌuyiꞌ chwa ri juyubꞌ Olivos, ri kꞌo chwach pana ri Rocho Dios. Ekꞌu ri Pedro, ri Jacobo, ri Juan y ri Andrés, xa kitukel xkitzꞌonoj che: \fig Ri juyubꞌ Olivos pa kilitaj wi pan ri Rocho Dios (Marcos 11:1; Marcos 13:3)|alt="Mount of Olives and Jerusalem" src="LB00352b.tif" size="span" ref="Mr. 13:3" \fig* \p \v 4 —Bꞌiꞌij ko la chiqe, ¿jampa nawi kuꞌana taq riꞌ waꞌ? ¿Yey saꞌ ri kꞌutubꞌal kilitajik echiriꞌ kuꞌanaꞌ? —xechaꞌ. \p \v 5 Ekꞌu ri Jesús xujeq ubꞌiꞌxikil chike: \p «Lik chichajij iwibꞌ chaꞌ na jinta junoq kasokow iweꞌix. \v 6 Ma lik e kꞌi ri tikawex kekꞌunik y xa kakichiqꞌimaj uwach ri nubꞌiꞌ, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: “In ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios”\x * \xo 13:6 \xt Mt. 24:2-3\x* kechaꞌ. Y lik e kꞌi ri kesokotaj kuma rike. \p \v 7 »Ekꞌuchiriꞌ kito kꞌo chꞌaꞌoj jewaꞌ y kꞌo chꞌaꞌoj jelaꞌ, mixiꞌij iwibꞌ che; ma lik chirajawaxik wi kuꞌana taq waꞌ. Noꞌj na e ta waꞌ ri kꞌisbꞌal re ruwachulew. \v 8 Ma e kꞌo tinamit keyaktaj chikij jujun chik tinamit y e kꞌo taqanelabꞌ keyaktaj chikij jujun chik taqanelabꞌ. Kuꞌan taq kabꞌraqan che ukꞌiyal luwar, kape taq numik y ri winaq kakijeqo lik ketukukik. Ronoje waꞌ xa e jeqebꞌal re ri kꞌaxkꞌobꞌik kakꞌunik. \p \v 9 »Lik chichajij kꞌu iwibꞌ, ma kixkꞌam bꞌi pa taq qꞌatbꞌal tzij y kajichꞌ ne ipa chupa taq ri sinagogas. Y ruma kꞌu ikojom ri nubꞌiꞌ, kixkꞌam bꞌi chikiwach ri taqanelabꞌ y chikiwach ri reyes, chaꞌ jelaꞌ kiqꞌalajisaj ri Utzilaj Tzij chikiwach. \v 10 Lik kꞌut chirajawaxik nabꞌe na katzijox ri Utzilaj Tzij chike konoje rukꞌiyal kiwach taq ri tikawex e kꞌo che ruwachulew. \v 11 Yey echiriꞌ kixkꞌam bꞌi re kixeꞌyoꞌq pa taq qꞌatbꞌal tzij, mubꞌisoj ikꞌuꞌx y michꞌobꞌ nenareꞌ saꞌ ri kibꞌiꞌij. Riꞌix xew chibꞌiꞌij janipa ri kuya ri Dios chiwe chupa ri ora, ma na ix ta ri kixchꞌawik, e ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios. \p \v 12 »E taq kꞌu ri tikawex kekiya ri katz-kichaqꞌ pa kamik; ri kꞌo kalkꞌoꞌal kekiya taq ri kalkꞌoꞌal pa kamik; ri e alkꞌoꞌal keyaktaj chikij kichu-kiqaw y kekikamisaj. \v 13 Lik kꞌut tzel kixil kuma taq ri winaq ruma ikojom ri nubꞌiꞌ. Pero china kꞌu ri kuchuqꞌubꞌej ribꞌ chwach taq waꞌ wa kꞌaxkꞌobꞌik kꞌa chupa ri kꞌisbꞌal re, e riꞌ ri kakolobꞌetajik. \p \v 14 »Echiriꞌ riꞌix kiwil ri lik chꞌul y lik kꞌixbꞌal uwach kayaꞌ pa ri luwar pa lik na taqal ta wi, jelaꞌ pachaꞌ ri xutzꞌibꞌaj kan ri qꞌalajisanel Daniel\x * \xo 13:14 \xt Dn. 9:27; 11:31; 12:11\x* (china kꞌu ri kajilan re waꞌ, chumaja usukꞌ); ekꞌuchiriꞌ, ri e kꞌo pa taq ri luwar re Judea, chebꞌanimaj ubꞌi chwa taq ri juyubꞌ. \v 15 China kꞌu ri kꞌo lo chwi ri rocho,\f + \fr 13:15 \ft Ruwi ri kocho raj Israel ojertan taqꞌaj uwiꞌ yey waꞌ kuriq uchak re anabꞌal oración, re kiwaꞌbꞌal y re kiwarabꞌal chaqꞌabꞌ echiriꞌ lik kabꞌukbꞌutik.\f* maqaj ne lo che ukꞌamik bꞌi ubꞌitaq re pa ja. \v 16 Yey china ri kꞌo lo pa juyubꞌ, matzelej lo che ukꞌamik bꞌi ruqꞌuꞌ re pisbꞌal rij. \p \v 17 »Chupa taq kꞌu laꞌ la qꞌij, lik toqꞌoꞌ kiwach ri e yewaꞌ ixoqibꞌ y ri ketzꞌumtisanik. \v 18 Lik kꞌu chitzꞌonoj che ri Dios chaꞌ echiriꞌ kixanimaj bꞌi na e ta uqꞌijol echiriꞌ kꞌax tew y kꞌo jabꞌ. \v 19 Ma taq laꞌ la qꞌij re unimal kꞌaxkꞌolil, na uꞌanom ta kꞌana julajoq chwi lo echiriꞌ ri Dios xuꞌan ruwachulew y na kuꞌana ta chi ne kꞌana julajoq. \v 20 We ta ri Qaqaw Dios na kuqꞌatij ta taq laꞌ la qꞌij re runimal kꞌaxkꞌobꞌik, riꞌ na jinta junoq kakꞌasiꞌ kanoq; noꞌj ruma kꞌu kꞌax kebꞌunaꞌ ri ebꞌuchaꞌom, kuqꞌatij ruqꞌijol waꞌ. \p \v 21 »We kꞌo kꞌu junoq kabꞌiꞌn chiwe: “¡Chiwilapeꞌ, wara kꞌo wi ri Cristo!” o “¡Chiwilapeꞌ, leꞌ kꞌolik!”, mixok il che. \v 22 Ma kekꞌun ri kakiꞌan “Cristo” che kibꞌ y ri kakiꞌan e qꞌalajisanelabꞌ re ri Dios che kibꞌ, pero xa e sokosoꞌnel. Ekꞌu rike kakiꞌan nimaq taq kꞌutubꞌal y milagros re kesokosoꞌn rukꞌ, yey kꞌo ne pa saq kesokotaj jujun chike ri ebꞌuchaꞌom ri Dios. \v 23 Lik kꞌu chichajij iwibꞌ, ma ximbꞌiꞌij ronoje waꞌ chiwe riꞌix echiriꞌ kꞌamajaꞌ ne kuꞌanaꞌ. \s1 Rukꞌunibꞌal Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex \r (Mt. 24:29-35, 42-44; Lc. 21:25-36) \p \v 24 »Ekꞌuchiriꞌ ikꞌowinaq chi ri kꞌaxkꞌobꞌik che taq laꞌ laꞌ qꞌij, kuꞌan qꞌequꞌm uwach riꞌ ri qꞌij, y ri ikꞌ na kuya ta chi ruwonibꞌal. \v 25 Ri chꞌumil ketzaq lo che ruwa kaj, y konoje ri kꞌo kichuqꞌabꞌ che ruwa kaj keyikiyoꞌxik. \v 26 Ekꞌuchiriꞌ, kilitaj Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kakꞌun lo pa sutzꞌ rukꞌ runimal uchuqꞌabꞌ y rukꞌ runimal uchomalil.\x * \xo 13:26 \xt Dn. 7:13; Ap. 1:7\x* \v 27 Kebꞌutaq kꞌu ru ángeles che umolik kichiꞌ konoje ri ebꞌuchaꞌom ri Dios pa taq ronoje luwar che rukajchal rajlibꞌal ruwachulew.\f + \fr 13:27 \ft “Rukajchal rajlibꞌal ruwachulew”: Waꞌ keꞌelawi pa norte, pa sur, pa relebꞌal qꞌij y putzaqibꞌal qꞌij.\f* Kujeq kꞌu riꞌ che jun luwar, yey kukꞌisbꞌej che jun chik. \p \v 28 »E chimaja ri jun kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri cheꞌ re higo: Echiriꞌ kujeq katux lo kꞌakꞌ uqꞌabꞌ y kujeq kꞌut katux ruxaq, ruma kꞌu laꞌ kiwetaꞌmaj xa naqaj chi kꞌo wi lo ruqꞌijol echiriꞌ kabꞌukbꞌutik y na jinta jabꞌ.\f + \fr 13:28 \ft “Ruqꞌijol echiriꞌ kabꞌukbꞌutik y na jinta jabꞌ”: Kil “verano” pa vocabulario.\f* \v 29 Jekꞌuriꞌlaꞌ riꞌix, echiriꞌ kiwilo kuꞌana ronoje taq waꞌ, chiwetaꞌmaj kꞌu riꞌ xa naqaj chi kꞌo wi lo ruqꞌijol rukꞌunibꞌal Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex. \v 30 Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: E kꞌo tikawex re waꞌ wa qꞌij na kekam tana we na xkil tubꞌi ronoje waꞌ. \v 31 Ruwa kaj y ruwachulew xa kasach uwach, noꞌj taq ri nuchꞌaꞌtem na kasach ta uwach. \p \v 32 »Ekꞌu chwi ruqꞌijol y ruꞌorayil waꞌ, na jinta junoq etaꞌmayom re; na ketaꞌam tane ri ángeles e kꞌo chilaꞌ chikaj, na retaꞌam tane ri Kꞌajolaxel, ma xew ri Qaqaw Dios etaꞌmayom re. \p \v 33 »Chiwila kꞌu riꞌ, mawar iwach y lik chiꞌana orar, ma na iwetaꞌam taj jampalaꞌ kopon ruqꞌijol waꞌ. \v 34 Ri kuꞌanaꞌ e pachaꞌ echiriꞌ juna achi keꞌek naj. Ekꞌuchiriꞌ keꞌek, kuya kan ri rocho pakiqꞌabꞌ ri raj chakibꞌ y chikijujunal waꞌ kuya kan kichak. Kubꞌiꞌij kꞌu kan che ri chajinel re ri puerta: “Lik matkos che uchajixik ri ja” kachaꞌ. \v 35 Jekꞌuriꞌlaꞌ riꞌix, lik mawar iwach, ma na iwetaꞌam taj jampalaꞌ kakꞌun lo ri rajaw ja; laj echiriꞌ kok raqꞌabꞌ, laj pa tikꞌil aqꞌabꞌ, laj pa nabꞌe uchꞌawibꞌal ri teren o echiriꞌ kel lo ri qꞌij. \v 36 Mawar kꞌu iwach riꞌ, chaꞌ we xaqikꞌateꞌt xkꞌun lo ri Iwajaw, na kixuriq taj kixwarik. \v 37 Ekꞌu wa kambꞌiꞌij riꞌin chiwe riꞌix, kambꞌiꞌij chike konoje: Lik mawar iwach» xcha ri Jesús. \c 14 \s1 Ri e aj kꞌamal wach re ri tinamit kakichꞌaꞌtibꞌej suꞌanik kakichap ri Jesús \r (Mt. 26:1-5; Lc. 22:1-2; Jn. 11:45-53) \p \v 1 Echiriꞌ kebꞌ qꞌij chi kopon wi ri nimaqꞌij Pascua y ri nimaqꞌij re tijoj pam na jinta levadura che,\f + \fr 14:1 \ft Xew kakꞌis ri nimaqꞌij Pascua, kajeqer ri wuqubꞌ qꞌij re ri nimaqꞌij echiriꞌ raj Israel na kakitij ta pam kꞌo levadura che. Éx. 12; Dt. 16:1-17; Lv. 23:5-6\f* taq ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ, lik kakitzukuj suꞌanik kakichap ri Jesús rukꞌ sokosoꞌnik re kakikamisaj. \v 2 Xkibꞌiꞌij kꞌut: «Na kaqaꞌan ta pa wa nimaqꞌij chaꞌ ri tinamit na ketukuk ta ruma waꞌ» xechaꞌ. \s1 Jun ixoq kuqꞌej kunabꞌal kiꞌ ruxlabꞌ chuꞌjolom ri Jesús \r (Mt. 26:6-13; Jn. 12:1-8) \p \v 3 Kꞌo kꞌu ri Jesús pa ri tinamit Betania chirocho ri Simón, ri jun xkꞌojiꞌ ri yabꞌil lepra che. Ekꞌuchiriꞌ tzꞌul ri Jesús chwa ri mexa, xopon jun ixoq rukꞌaꞌam jun kꞌolibꞌal nojinaq che kunabꞌal lik kiꞌ ruxlabꞌ y lik kꞌi rajil, waꞌ ꞌanatal rukꞌ saqil nardo. Rixoq xuteqꞌij uchiꞌ ri kꞌolibꞌal; tekꞌuchiriꞌ, xuqꞌej ri kunabꞌal chuꞌjolom ri Jesús. \p \v 4 E kꞌo kꞌu jujun chike ri e kꞌo chiriꞌ xpe koyowal echiriꞌ xkil waꞌ, y jewaꞌ xkibꞌiꞌij chikiwach: \p —¿Suꞌchak wa kunabꞌal xtzꞌiloꞌxik? \v 5 Ma ri lik usukꞌ e ta xkꞌayix waꞌ chi oxibꞌ ciento denarios, y rukꞌ waꞌ ketoꞌ ri nibꞌaꞌibꞌ —xechaꞌ. Y lik kꞌu riꞌ kechꞌaꞌt chirij rixoq. \p \v 6 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Mikꞌaq bꞌi uqꞌij wiꞌxoq. ¿Suꞌbꞌe kixchꞌaꞌt chirij ri xuꞌano? Ma ri xuꞌan chwe e jun utzilaj chak. \v 7 Ri nibꞌaꞌibꞌ e laꞌ xaqi e kꞌo iwukꞌ yey utz kebꞌitoꞌo jampalaꞌ kiwaj riꞌix, noꞌj riꞌin na xaqi ta in kꞌo iwukꞌ. \v 8 Wiꞌxoq e xuꞌano janipa ri xuchꞌij uꞌanikil; rukꞌ kꞌu waꞌ e xnabꞌej pan che uyijbꞌaxik ri nucuerpo che ri muqubꞌal we.\f + \fr 14:8 \ft Echiriꞌ kakam junoq, raj judiꞌabꞌ kakatinisaj ri cuerpo y kakikoj kunabꞌal kiꞌ ruxlabꞌ che.\f* \v 9 Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Pa taq katzijox wi wa Utzilaj Tzij che ronoje ruwachulew, kakuxtax kꞌu wiꞌxoq ruma ri xuꞌano —xchaꞌ. \s1 Ri Judas kukꞌayij ri Jesús \r (Mt. 26:14-16; Lc. 22:3-6) \p \v 10 Ewi ri Judas aj Iscariot, jun chike ri kabꞌlajuj utijoꞌn ri Jesús, xeꞌek kukꞌ ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios re kuya ri Jesús pakiqꞌabꞌ. \v 11 Rike, echiriꞌ xkita waꞌ, lik xekiꞌkot che y xkibꞌiꞌtisij nenareꞌ kakiya puaq che. Ekꞌu riꞌ ri Judas xujeq utzukuxik suꞌanik kuya ri Jesús pakiqꞌabꞌ. \s1 Ri Jesús kutij ri cena re Pascua kukꞌ ri kabꞌlajuj utijoꞌn \r (Mt. 26:17-29; Lc. 22:7-23; Jn. 13:21-30; 1 Co. 11:23-26) \p \v 12 Chupa kꞌu ri nabꞌe qꞌij re ri nimaqꞌij echiriꞌ katij ri pam na jinta levadura che y kekamisax chwi raltar taq ri qꞌapoj bꞌexex re ri Pascua,\x * \xo 14:12 \xt Éx. 12:1-13; Lv. 23:5-6\x* rutijoꞌn ri Jesús xkitzꞌonoj che: \p —¿Pa kaꞌaj wi la keꞌqayijbꞌaꞌ wi ri cena re Pascua? —xechaꞌ. \p \v 13 Ewi xebꞌutaq bꞌi kaꞌibꞌ chike rutijoꞌn y xubꞌiꞌij bꞌi chike: \p —Jix pa ri tinamit y echiriꞌ kikꞌul jun achi rukꞌaꞌam jun kuraꞌ yaꞌ, chixterej bꞌi chirij. \v 14 Pa kꞌu kok wubꞌi waꞌ waꞌchi, chibꞌiꞌij che ri rajaw ja: “Jewaꞌ kubꞌiꞌij ri tijonel qeꞌoj: ¿Pachawi kꞌo wi ri luwar pa kantij wi ri cena re Pascua kukꞌ ri nutijoꞌn?” kixcha che. \v 15 Ekꞌu ri kuꞌan ri rajaw ja e kukꞌut chiwe jun nimalaj luwar chikaj pa ri kaleꞌ ja, waꞌ yijbꞌital chik. Chiriꞌ kꞌu riꞌ chiyijbꞌaꞌ wi ri cena re Pascua —xchaꞌ. \p \v 16 Xebꞌek kꞌu rutijoꞌn, xebꞌok pa ri tinamit y xeꞌkiriqaꞌ jelaꞌ pachaꞌ ri xubꞌiꞌij bꞌi ri Jesús chike. Y xkiyijbꞌaꞌ kꞌu ri cena re Pascua. \p \v 17 Ekꞌuchiriꞌ xok raqꞌabꞌ, xopon ri Jesús junam kukꞌ ri kabꞌlajuj utijoꞌn. \v 18 Ekꞌuchiriꞌ e kꞌo chwa ri mexa, e riꞌ kewaꞌik, ri Jesús xubꞌiꞌij: \p —Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Jun chiwe wa ix kꞌo wara wukꞌ pa waꞌim, e kakꞌayin we —xchaꞌ. \p \v 19 Ewi rike xkijeq lik kebꞌisonik y chikijujunal kakitzꞌonoj che: \p —¿Kꞌaxtaj in riꞌ? —kacha jun. \p —¿Kꞌaxtaj in riꞌ? —kacha jun chik. \p \v 20 Ri Jesús xukꞌul uwach; jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Waꞌ e jun chiwe wa ix kabꞌlajuj, e ri kumuꞌ lo ruwa junam wukꞌ chupa ri laq. \v 21 Paqatzij wi Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex e katajin che rikꞌowibꞌexik janipa ri tzꞌibꞌital kan chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios puwi Rire. Pero ¡lik kꞌu toqꞌoꞌ uwach rachi kakꞌayin re! E ne más utz che waꞌchi tamaji xalaxik —xchaꞌ. \p \v 22 Xaloqꞌ kꞌu riꞌ kewaꞌik, ri Jesús xukꞌam ri pam y xutioxij che ri Dios. Ewi xuwechꞌo, xujach chike y jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Chitijaꞌ, ma e nucuerpo waꞌ —xchaꞌ. \p \v 23 Xukꞌam kꞌu ri kꞌolibꞌal kꞌo vino chupa, yey echiriꞌ utioxim chi che ri Dios, xuya chike y konoje xkitij chuchiꞌ waꞌ wa kꞌolibꞌal. \v 24 Xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —E nukikꞌel waꞌ, ri katuruw na kuma ukꞌiyal tikawex re kuybꞌal kimak, yey waꞌ e kujikibꞌaꞌ uwach ri kꞌakꞌ tzij.\x * \xo 14:24 \xt Jer. 31:31-34\x* \v 25 Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Na kantij ta chi ruwaꞌal uva, kꞌate kiꞌntija tanchi chupa ruqꞌijol rutaqanik ri Dios —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kuqꞌalajisaj ri kuꞌan ri Pedro echiriꞌ karewaj we retaꞌam uwach \r (Mt. 26:30-35; Lc. 22:31-34; Jn. 13:36-38) \p \v 26 Echiriꞌ xkikꞌis ubꞌixoxik ri bꞌix,\f + \fr 14:26 \ft Kꞌisbꞌal re ri cena re Pascua, ri kakiꞌan raj judiꞌabꞌ e kakibꞌixoj ri Salmos 115–118.\f* xebꞌek chwa ri juyubꞌ Olivos. \v 27 Ekꞌuchiriꞌ ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Waqꞌabꞌ iwonoje riꞌix kiwesaj na iwibꞌ chwij, ma e pachaꞌ kubꞌiꞌij Ruchꞌaꞌtem ri Dios: \q1 Kankamisaj raj chajinel \q1 yey taq kꞌu riꞌ rubꞌexex kakikich bꞌi kibꞌ \rq Zac. 13:7 \rq* \q1 kachaꞌ. \m \v 28 Noꞌj ekꞌuchiriꞌ kinkꞌastaj lo chikixoꞌl ri ekaminaq, kinnabꞌej bꞌi chiwach kꞌa Galilea —xchaꞌ. \p \v 29 Ekꞌu ri Pedro xubꞌiꞌij: \p —Tobꞌ ne konoje kakesaj kibꞌ chiꞌij la, riꞌin na kanꞌan ta waꞌ —xchaꞌ. \p \v 30 Yey ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Paqatzij wi kambꞌiꞌij chawe: Wa jun aqꞌabꞌ, echiriꞌ kꞌamajaꞌ ne kabꞌixon kalaj ri teren, riꞌat oxlaj chik abꞌiꞌim na awetaꞌam ta nuwach —xchaꞌ. \p \v 31 Noꞌj ri Pedro lik xujikibꞌaꞌ ubꞌiꞌxikil: \p —Tobꞌ ne chirajawaxik kinkam junam ukꞌ la, riꞌin na kanwewaj taj we wetaꞌam wach la —xchaꞌ. Jekꞌulaꞌ riꞌ xkibꞌiꞌij konoje. \s1 Ri Jesús kuꞌan orar pa ri werta Getsemaní \r (Mt. 26:36-46; Lc. 22:39-46) \p \v 32 Xebꞌopon kꞌu pa jun luwar Getsemaní rubꞌiꞌ. Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike rutijoꞌn: \p —Chixtzꞌula kan wara, noꞌj riꞌin kiꞌnꞌana orar —xchaꞌ. \p \v 33 Yey xebꞌukꞌam kꞌu bꞌi ri Pedro, ri Jacobo y ri Juan rukꞌ. Xujeq kꞌu riꞌ lik kabꞌisonik y kakꞌaxkꞌobꞌ ri ranimaꞌ. \v 34 Xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —Kꞌo jun unimal bꞌis re kamik chinukꞌuꞌx. Chixkꞌola kan wara; mixwarik y lik chiꞌana orar —xchaꞌ. \p \v 35 Tekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xqibꞌ chi pana jubꞌiqꞌ chwach, xuqasaj umejelem kꞌa chuꞌlew, y xutzꞌonoj che ri Dios we ta kuya na che na kikꞌow ta chupa ruꞌorayil ri kꞌaxkꞌobꞌik, \v 36 jewaꞌ xubꞌiꞌij: \mi «Tat, Lal Nuqaw, chiwach Rilal na jinta kꞌana kꞌayew; chinkolobꞌej ko la chaꞌ na kinikꞌow ta chupa waꞌ wa kꞌaxkꞌobꞌik. Noꞌj na e ta kꞌu chuꞌana ri kuaj riꞌin, ma e chuꞌanaꞌ janipa ri kaꞌaj Rilal» xchaꞌ. \fig Ri Jesús kuꞌan orar pa ri werta Getsemaní (Mateo 26:36-46; Marcos 14:32-42; Lucas 22:39-46)|alt="Jesus praying in Gethsemani" src="CN01810b.tif" size="span" ref="Mr. 14:36" \fig* \p \v 37 Tekꞌuchiriꞌ, xtzelej lo pa e kꞌo wi kan rutijoꞌn y xebꞌoꞌluꞌriqaꞌ kewarik. Xubꞌiꞌij kꞌu che ri Pedro: \p —¿Katwar kami riꞌ? ¿Na xakuy ta kꞌana ri waram chaꞌ kaꞌan orar wukꞌ, tobꞌ tane xa juna ora? \v 38 Mixwar kꞌut, y lik chiꞌana orar chaꞌ kichꞌij uchuqꞌabꞌ ri kꞌambꞌal ipa kapetik. Paqatzij wi, lik kacha ikꞌuꞌx che uꞌanik ri utz, noꞌj waꞌ lik kꞌayew chiwe ma e ri itiꞌjil na jinta ukowil —xchaꞌ. \p \v 39 Ekꞌu ri Jesús xeꞌek tanchik, xuꞌana orar, yey e xutzꞌonoj che ri Dios ri ujeqom chi lo utzꞌonoxik nabꞌe. \v 40 Tekꞌuchiriꞌ, xtzelej tanchi lo kukꞌ rutijoꞌn y xebꞌoꞌluꞌriqaꞌ kewarik; ma ri kiwach lik na kukuy ta chi ri waram y na kakiriq ta chik saꞌ ri kakibꞌiꞌij che. \v 41 Xtzelej kꞌu lo churox laj y xubꞌiꞌij chike: \p —¿Kꞌa kixwar kami riꞌ riꞌix? ¿Kꞌa kixuxlanik? ¡Kuꞌan na kꞌu laꞌ! Ma e waꞌ xopon ruꞌorayil chaꞌ Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kayaꞌ pakiqꞌabꞌ raj makibꞌ. \v 42 ¡Chixwaꞌlijoq! ¡Joꞌ! Chiwilaꞌ, ma ri kakꞌayin we riꞌin e laꞌ xkꞌunik —xchaꞌ. \s1 Kachap bꞌi ri Jesús \r (Mt. 26:47-56; Lc. 22:47-53; Jn. 18:2-11) \p \v 43 Kꞌa kachꞌaꞌt ne ri Jesús echiriꞌ xkꞌun lo ri Judas, jun chike ri kabꞌlajuj utijoꞌn. Ekꞌu rire erachbꞌilam lo ukꞌiyal winaq kukꞌaꞌam lo espada y cheꞌ. Taq waꞌ etaqom lo kuma ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios, taq raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y ri nimaq winaq re ri tinamit. \p \v 44 Ekꞌu ri Judas, ri kayaꞌw bꞌi re pakiqꞌabꞌ, ubꞌiꞌim chi lo chike suꞌanik kaketaꞌmaj china ri kakichapo, jewaꞌ ubꞌiꞌim: «E ri jun kantzꞌubꞌ uchiꞌ, e riꞌ rire. Chapa kꞌu alaq y kꞌama bꞌi alaq, yey chekojo bꞌi alaq e chajinel re chaꞌ na kanimaj tubꞌi» xchaꞌ. \v 45 Ekꞌuchiriꞌ xkꞌunik, maji chik xqibꞌ rukꞌ ri Jesús y xubꞌiꞌij che: \p —¡Wajawal, Wajawal! —xcha che. Y xutzꞌubꞌ uchiꞌ. \p \v 46 Ekꞌuchiriꞌ, ri winaq xkichap ri Jesús chaꞌ kakikꞌam bꞌi pa qꞌatbꞌal tzij. \p \v 47 Kꞌo kꞌu jun chike rutijoꞌn e kꞌo chiriꞌ, xresaj lo ru espada y xujochij bꞌi jun uxikin ri raj chak ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios. \p \v 48 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Jesús chike: \p —¿Suꞌchak petinaq alaq rukꞌ espada y cheꞌ? ¿Petinaq kami alaq che ukꞌamik bꞌi juna eleqꞌom? \v 49 Wa petinaq loq ronoje qꞌij waꞌ kꞌut kinkꞌutun chiwach alaq pa ri Rocho Dios. ¿Suꞌchak kꞌu riꞌ kꞌa e laꞌ kinoꞌlchapa alaq? Noꞌj jekꞌuwaꞌ kuꞌano chaꞌ e kuꞌana janipa ri qꞌalajisam kan chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios —xcha chike. \p \v 50 Tekꞌuchiriꞌ, konoje rutijoꞌn xebꞌanimajik y jelaꞌ xkiya kan ri Jesús. \s1 Jun ala kanimajik \p \v 51 Kꞌo kꞌu jun ala teran bꞌi chirij ri Jesús, upisom ribꞌ xa chupa jun sábana; rire xchap kuma ri soldados. \v 52 Pero rala xusolij kan rusábana y e laꞌ chꞌanalik xanimajik. \s1 Ri Jesús kꞌo chikiwach raj qꞌatal tzij e aj judiꞌabꞌ \r (Mt. 26:57-68; Lc. 22:54-55, 63-71; Jn. 18:12-14, 19-24) \p \v 53 Xkikꞌam kꞌu bꞌi ri Jesús chwach ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios. Tekꞌuchiriꞌ, xkimol kibꞌ ri nimaq e aj chakunel kukꞌ ri nimaq winaq re ri tinamit y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ. \p \v 54 Ekꞌu ri Pedro xa naj teran pan chirij ri Jesús y xok bꞌi kꞌa che ruwa ja re ri rocho ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios. Xeꞌtzꞌula kꞌu kukꞌ ri e chajinel, e riꞌ kumiqꞌisaj ribꞌ chuchiꞌ ri aqꞌ. \p \v 55 Ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ konoje ri uchapom wi ribꞌ ri qꞌatbꞌal tzij, kakitzukuj suꞌanik kakikoj umak ri Jesús chaꞌ jelaꞌ utz kaqꞌat tzij re kamik puwiꞌ, noꞌj na jinta kꞌo xkiriq chirij. \v 56 Ma lik e kꞌi ri winaq xkitzꞌaq uchiꞌ, pero lik junwi taq ri xkibꞌiꞌij. \v 57 Ewi xeyaktaj jujun y xkitzꞌaq uchiꞌ, jewaꞌ xkibꞌiꞌij chirij: \p \v 58 —Riꞌoj xqato echiriꞌ xubꞌiꞌij: “Kanwulij wa Rocho Dios ꞌanatal xa kuma rachijabꞌ, yey xa pa oxibꞌ qꞌij kanyak jun chik na ꞌanatal ta kuma rachijabꞌ” —xechaꞌ. \v 59 Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, lik junwi taq ri xkibꞌiꞌij. \p \v 60 Ewi ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios xyaktaj chikixoꞌl y xutzꞌonoj che ri Jesús: \p —¿E kami laꞌ na jinta kꞌana kabꞌiꞌij riꞌat? ¿Saꞌ kꞌu ri kakꞌulubꞌej uwach puwi wa ketajin che ukojik chawij? —xchaꞌ. \p \v 61 Pero ri Jesús xa xuto y na jinta kꞌo xubꞌiꞌij. Tekꞌuchiriꞌ, xuꞌan jun chik tzꞌonobꞌal che ri Jesús: \p —¿At bꞌa riꞌ ri Cristo, Rukꞌajol ri Dios, ri Jun lik nim uqꞌij? —xcha che. \p \v 62 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Qatzij, “In Riꞌin.” Kil na kꞌu alaq Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex tzꞌul puwikiqꞌabꞌ ri Dios, ri lik kꞌo unimal uchuqꞌabꞌ yey kil kꞌu alaq riꞌ echiriꞌ kakꞌun lo pa sutzꞌ chwa ri kaj\x * \xo 14:62 \xt Dn. 7:13; Ap. 1:7\x* —xchaꞌ. \p \v 63 Ekꞌu ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios xurichꞌij ruqꞌuꞌ y xubꞌiꞌij: \p —¡Na jinta chi uchak más e aj kojol umak! \v 64 Ma lik e laꞌ xta alaq xmakun chirij ri Dios echiriꞌ xubꞌiꞌij ri lik na taqal ta che. ¿Saꞌ kꞌu riꞌ kabꞌiꞌij ralaq che? —xchaꞌ. \p Ewi konoje xkiqꞌat tzij puwi ri Jesús y xkibꞌiꞌij lik taqal che kakamisaxik. \p \v 65 Y e kꞌo jujun xkijeq kakichubꞌaj; kakichꞌuq rupalaj, kakiꞌan pa tꞌoꞌy yey kakibꞌiꞌij kꞌu che: \p —Chanaꞌij peꞌ china xchꞌayaw awe —kecha che. Yey ri e chajinel kakipachꞌ qꞌabꞌ chupalaj. \s1 Ri Pedro kubꞌiꞌij na retaꞌam ta uwach ri Jesús \r (Mt. 26:69-75; Lc. 22:55-62; Jn. 18:15-18, 25-27) \p \v 66 Ekꞌu ri Pedro kꞌo ikem che ruwa ja echiriꞌ xkꞌun lo jun ali raj chak ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios. \v 67 Ekꞌuchiriꞌ rali xril ri Pedro kumiqꞌisaj ribꞌ chuchiꞌ ri aqꞌ, lik xutzutzaꞌ uwach y xubꞌiꞌij che: \p —Rilal lal jun chike ri eteran chirij ri Jesús ri aj Nazaret —xcha che. \p \v 68 Ewi ri Pedro xrewaj, jewaꞌ xukꞌul uwach: \p —Riꞌin na wetaꞌam ta uwach y na wetaꞌam tane saꞌ puwiꞌ katchꞌaꞌt wi —xchaꞌ. Xel kꞌu bꞌi chuchiꞌ ri puerta. Tekꞌuchiriꞌ, xchꞌaw ri teren. \p \v 69 Ekꞌu rali aj chak echiriꞌ xril tanchi ri Pedro, xujeq ubꞌiꞌxikil chike taq ri e kꞌo chiriꞌ: \p —Waꞌ waꞌchi e jun chike rutijoꞌn ri Jesús —xchaꞌ. \p \v 70 Noꞌj ri Pedro xrewaj tanchik. Joqꞌotaj kꞌu riꞌ, e taq ri e kꞌo chiriꞌ xkibꞌiꞌij tanchi che ri Pedro: \p —Paqatzij wi rilal lal jun chike rutijoꞌn; lik qꞌalaj lal aj Galilea, ma ri kachꞌaꞌt la e junam rukꞌ ri kechꞌaꞌt rike —xechaꞌ. \p \v 71 Ewi ri Pedro xujeq ubꞌiꞌxikil itzel taq tzij y lik xujikibꞌaꞌ uwach, xubꞌiꞌij: \p —Riꞌin na wetaꞌam ta kꞌana uwach waꞌ waꞌchi kabꞌiꞌij alaq —xchaꞌ. \p \v 72 Ekꞌu ri teren xchꞌaw chukalaj. Ewi xkꞌun lo chukꞌuꞌx ri Pedro ri xbꞌiꞌx lo che ruma ri Jesús: «Kꞌamajaꞌ ne kabꞌixon ri teren chukalaj, riꞌat oxlaj chik abꞌiꞌim na awetaꞌam ta nuwach.» Ekꞌu katajin waꞌ pujolom, xumaj roqꞌej. \c 15 \s1 Katzꞌaq uchiꞌ ri Jesús chwach ri taqanel Pilato \r (Mt. 27:11-14; Jn. 18:33-40) \p \v 1 Echiriꞌ xsaqirik, ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ taq ri nimaq winaq re ri tinamit, raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y konoje ri uchapom wi ribꞌ ri qꞌatbꞌal tzij, kiꞌanom chi tzij chikiwach puwi saꞌ ri kakiꞌan rukꞌ ri Jesús. Xkikꞌam kꞌu bꞌi ri Jesús yututalik y xeꞌkiyaꞌa chwach ri taqanel Pilato. \v 2 Ri Pilato xutzꞌonoj kꞌu che ri Jesús: \p —¿Lal kami riꞌ ri rey ke raj judiꞌabꞌ? —xcha che. \p Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Lal kabꞌiꞌn la re —xcha che. \p \v 3 Yey ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios lik kakitzꞌaq uchiꞌ. \p \v 4 Xutzꞌonoj tanchi kꞌu ri taqanel Pilato che: \p —¿E kami laꞌ na kakꞌul ta la uwach? ¿Na kata ta kami la janipa chi mak kakikoj chiꞌij la? —xcha che. \p \v 5 Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, ri Jesús na xukꞌul ta uwach. Ruma kꞌu waꞌ, ri Pilato lik xkam ranimaꞌ che. \s1 Kaqꞌat tzij re kamik puwi ri Jesús \r (Mt. 27:15-31; Lc. 23:13-25; Jn. 19:1-16) \p \v 6 Chupa kꞌu ri nimaqꞌij Pascua, ri taqanel romano xex kuꞌan wi kuyolopij bꞌi jun chike ri e kꞌo pa cárcel, yey e ri winaq kechaꞌwik china ri kakaj kayolopix bꞌi. \v 7 Kꞌo kꞌu jun achi Barrabás rubꞌiꞌ, rire kꞌo pa cárcel kukꞌ jujun rachbꞌiꞌil ruma xkiꞌan kamik echiriꞌ xeyaktaj chirij ri taqanel aj Roma. \v 8 Xebꞌopon kꞌu ukꞌiyal winaq chwach ri taqanel Pilato y xkijeq utzꞌonoxik che e kuꞌan pachaꞌ taq ri uꞌanom lo ronoje junabꞌ. \p \v 9 Ewi ri taqanel Pilato xutzꞌonoj chike: \p —¿Kaꞌaj alaq kanyolopij bꞌi ri rey ke raj judiꞌabꞌ? —xchaꞌ. \v 10 Xubꞌiꞌij waꞌ ma retaꞌam ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios xeꞌkiyaꞌa ri Jesús chwach, xa ruma kꞌax kikꞌuꞌx chirij. \p \v 11 Ekꞌu ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios xkikoj pa kijolom ri ukꞌiyal winaq e kakitzꞌonoj kayolopix bꞌi ri Barrabás. Yey rike jelaꞌ xkiꞌano. \p \v 12 Ri Pilato xutzꞌonoj tanchi chike: \p —¿Saꞌ kꞌu riꞌ kaꞌaj alaq kanꞌan rukꞌ ri kabꞌiꞌij alaq e rey ke raj judiꞌabꞌ? —xchaꞌ. \p \v 13 Yey ri winaq lik xesikꞌin tanchi che ukꞌulik uwach: \p —¡Kamisax chwa cruz! —xechaꞌ. \p \v 14 Ekꞌu ri taqanel Pilato xutzꞌonoj chike: \p —¿Saꞌ kꞌu rumak uꞌanom? —xchaꞌ. \p Noꞌj ri winaq más ko xesikꞌinik: \p —¡Kamisax chwa cruz! —xechaꞌ. \p \v 15 Ewi ri Pilato xa ruma xraj kakanaj kan chi utz kukꞌ rukꞌiyal winaq, e xuyolopij bꞌi ri Barrabás. Yey xebꞌutaq ri soldados che ujichꞌik upa ri Jesús. Tekꞌuchiriꞌ, xuya bꞌi pakiqꞌabꞌ re kakikamisaj chwa cruz. \p \v 16 Ri soldados xkikꞌam kꞌu bꞌi ri Jesús che ruwa ja re rupalacio ri taqanel. Chiriꞌ xmoliꞌ kichiꞌ konoje taq ri soldados. \v 17 Ekꞌu ri soldados xkikoj jun kꞌul morato\f + \fr 15:17 \ft “Morato”: Kil “púrpura” pa vocabulario.\f* che ri Jesús. Che kꞌu rujolom xkikoj jun corona pachꞌum rukꞌ kꞌiix. \v 18 Xkijeq kꞌu kesikꞌin che, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: \p —¡Nim uqꞌij ri rey ke raj judiꞌabꞌ! —kechaꞌ. \p \v 19 Kakichꞌay rujolom rukꞌ jukutaj tani y kakichubꞌaj rupalaj. Kakixukubꞌaꞌ kꞌu kibꞌ chwach, lik xa uꞌanikil kakiyak uqꞌij. \v 20 Echiriꞌ ya lik xkichꞌamij, xkesaj ri kꞌul morato kikojom che y xkikoj tanchi ruqꞌuꞌ. Xkesaj kꞌu bꞌi chaꞌ keꞌkikamisaj chwa cruz. \s1 Rukamik ri Jesús chwa ri cruz \r (Mt. 27:32-56; Lc. 23:26-49; Jn. 19:17-30) \p \v 21 Kꞌo kꞌu jun achi aj Cirene petinaq pa juyubꞌ e riꞌ kikꞌow chiriꞌ. Ekꞌu ri soldados xkitaq che kutelej bꞌi ri cruz re ri Jesús. Rachi, Simón rubꞌiꞌ, rire e kiqaw ri Alejandro y Rufo. \p \v 22 Y xkikꞌam bꞌi ri Jesús pa jun luwar Gólgota kabꞌiꞌx che, waꞌ keꞌelawi “luwar re ubꞌaqil ujolom animaꞌ”. \v 23 Yey xkiyaꞌ che ri Jesús vino kojotal mirra rukꞌ; noꞌj Rire na xutij taj. \p \v 24 Echiriꞌ kiyaꞌom chi ri Jesús chwa ri cruz, ri soldados rukꞌ jun sorteo xkijach kibꞌ puwi ruqꞌuꞌ chaꞌ kakilo saꞌ taq ri kakikꞌam bꞌi chikijujunal. \p \v 25 Anim che ri ubꞌelej ora,\f + \fr 15:25 \ft “Ri ubꞌelej ora”: Kil “hora” pa vocabulario.\f* xkiya ri Jesús chwa ri cruz. \v 26 Chwi kꞌu lo rucruz ri Jesús tzꞌibꞌitalik suꞌbꞌe xqꞌat tzij puwiꞌ, jewaꞌ kubꞌiꞌij: «\sc RI REY KE RAJ JUDIꞌABꞌ.\sc*» \p \v 27 Xekiya kꞌu kaꞌibꞌ eleqꞌomabꞌ chwa cruz, jun puwikiqꞌabꞌ y jun pumox ri Jesús. \p \v 28 Ekꞌu xuꞌana riꞌ ri tzꞌibꞌital kan chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios: \q1 E jun Rire xajilax bꞌi kukꞌ ri winaq itzel kikꞌuꞌx. \rq Is. 53:12 \rq* \p \v 29 Ri winaq kebꞌikꞌow chiriꞌ kakiyoqꞌ kanoq, kakiyiriyaꞌ ri kijolom che y jekꞌuwaꞌ kakibꞌiꞌij che: \p —¡Ah! At peꞌ ri abꞌiꞌim kawulij ri Rocho Dios y xa pa oxibꞌ qꞌij kayak tanchik. \v 30 Chakolobꞌej kꞌu awibꞌ riꞌ y chatqaj lo chwa ri cruz —kechaꞌ. \p \v 31 Jenelaꞌ riꞌ xkiꞌan ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios junam kukꞌ raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ; rike lik kakichꞌamij, jewaꞌ kakibꞌiꞌij chikiwach: \fig Ri e aj wach kakichꞌamij ri Jesús (Mateo 27:41-42; Marcos 15:31)|alt="Leaders mokq Jesus at foot of cross" src="CN01838b.tif" size="col" ref="Mr. 15:31" \fig* \p —Lik waꞌ kꞌut e kꞌi ri xebꞌukolobꞌej che taq yabꞌil y che kamik, yey na kuriq ta waꞌ ukolobꞌexik ribꞌ rire. \v 32 Laꞌ laꞌchi kabꞌiꞌx “Cristo, Rey ke Raj Israel” che, qaja lo riꞌ utukel chwa ri cruz chaꞌ kaqilo y jelaꞌ kaqakojo e rire ri Uchaꞌoꞌn lo ri Dios —kechaꞌ. \p Y jenelaꞌ ri kaꞌibꞌ eyaꞌom chwa cruz junam rukꞌ, lik xkichꞌamij Rire. \p \v 33 Ekꞌuchiriꞌ xtikꞌoj ri qꞌij, xok qꞌequꞌm che ruwachulew y waꞌ xuꞌkꞌisa kꞌa che ri urox ora bꞌenaq qꞌij. \v 34 Chupa kꞌu laꞌ la ora, ri Jesús lik ko xsikꞌinik, jewaꞌ xubꞌiꞌij pa ri chꞌaꞌtem kachꞌaꞌt wi Rire: \p —\it Eloi, Eloi, ¿lama sabactani?\it* —xchaꞌ. Waꞌ keꞌelawi: “Lal nu Dios, Lal nu Dios, ¿suꞌbꞌe xinoqꞌotaj kan la?”\x * \xo 15:34 \xt Sal. 22:1\x* \p \v 35 Jujun kꞌu chike ri e kꞌo chiriꞌ, echiriꞌ xkita waꞌ, xkibꞌiꞌij: \p —Chitapeꞌ, waꞌchi e kusikꞌij ri qꞌalajisanel Elías —xechaꞌ. \p \v 36 Kꞌo kꞌu jun xeꞌek lik kanik, xumuꞌ jun esponja pa vinagre, xuxim kꞌu chutzaꞌm jun tani y xuya pan che ri Jesús re kutzꞌubꞌu, y jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Qila peꞌ we kakꞌun ri Elías re koluꞌqasaj lo chwa ri cruz —xchaꞌ. \p \v 37 Noꞌj ri Jesús lik ko xsikꞌinik y jelaꞌ xkamik. \v 38 Ekꞌuchiriꞌ, ri telón kꞌo chupa ri Rocho Dios\f + \fr 15:38 \ft “Telón”: E jun kꞌul kujach upa ri Luwar Santo rukꞌ ri Luwar lik Santo. Éx. 26:31-33; Heb. 6:19; 9:3-12\f* xrichꞌrobꞌ chunikꞌajal; xujeq lo puwiꞌ y xoꞌlkꞌis kꞌa chuxeꞌ. \p \v 39 Ekꞌu ri capitán\f + \fr 15:39 \ft “Capitán”: Waꞌ e aj wach ke cien soldados.\f* takꞌal chwach ri Jesús, echiriꞌ xuto xsikꞌinik yey xrilo saꞌ rukamik, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —¡Paqatzij wi, waꞌ waꞌchi e Ukꞌajol ri Dios! —xchaꞌ. \p \v 40 E kꞌo kꞌu jujun ixoqibꞌ kakitzutzaꞌ pana chinimanaj. Chikixoꞌl waꞌ e kꞌo ri María ri aj Magdala, ri Salomé y ri María kichu ri Jacobo (ri más kꞌakꞌal) y ri José. \v 41 Waꞌ wa ixoqibꞌ lik xeterej chirij ri Jesús y lik kinimam loq echiriꞌ Rire kꞌo Galilea. Rike kukꞌ jujun chik ukꞌiyal ixoqibꞌ, xepaqiꞌ lo rukꞌ pa ri tinamit Jerusalem. \s1 Ri Jesús kamuqik \r (Mt. 27:57-61; Lc. 23:50-56; Jn. 19:38-42) \p \v 42 Bꞌenaq qꞌij, echiriꞌ raj judiꞌabꞌ kakiyijbꞌaꞌ pan janipa ri kajawax chike pa ri qꞌij re uxlanibꞌal, \v 43 ri José aj Arimatea xok chwach ri taqanel Pilato y na xuxiꞌij ta kꞌana ribꞌ xutzꞌonoj rucuerpo ri Jesús\f + \fr 15:43 \ft Chupa taq rutaqanik ri Dios kubꞌiꞌij we kꞌo junoq kakamisax chwa cheꞌ, chirajawaxik kamuqik echiriꞌ kꞌamajaꞌ kok raqꞌabꞌ. Ruma kꞌu waꞌ, ri José xraj kumuq kan rucuerpo ri Jesús echiriꞌ kꞌamajaꞌ kajeqer ri qꞌij re uxlanibꞌal yey waꞌ kajeqer pa rokibꞌal aqꞌabꞌ. Dt. 21:22-23\f* chaꞌ kukꞌam bꞌi. (Ri José lik kꞌo uwach chike ri uchapom wi ribꞌ ri qꞌatbꞌal tzij yey lik royeꞌem rukꞌunibꞌal rutaqanik ri Dios.) \p \v 44 Ri Pilato lik xkam ranimaꞌ che echiriꞌ xuto kaminaq chi ri Jesús. Ewi xusikꞌij ri capitán chaꞌ kutzꞌonoj che we qatzij. \v 45 Echiriꞌ xuta chi uchiꞌ ri capitán kaminaq chi ri Jesús, xuya luwar che ri José kukꞌam bꞌi rucuerpo. \p \v 46 Ekꞌu ri José xuloqꞌ jun manta, xuqasaj lo rucuerpo ri Jesús chwa ri cruz y xupis bꞌi chupa ri manta. Xuꞌyaꞌa kꞌu riꞌ chupa jun muqubꞌal kꞌotom paꞌbꞌaj y xutaq uketebꞌaxik kan jun nimalaj abꞌaj chuchiꞌ re tzꞌapibꞌal re. \v 47 Yey ri María ri aj Magdala y ri María ruchu ri José, xkilo pa xmuq kan wi. \c 16 \s1 Rukꞌastajibꞌal ri Jesús \r (Mt. 28:1-10; Lc. 24:1-12; Jn. 20:1-10) \p \v 1 Echiriꞌ xikꞌow ri qꞌij re uxlanibꞌal, ri María ri aj Magdala, ri Salomé y ri María ruchu ri Jacobo, xkiloqꞌ kunabꞌal lik kiꞌ ruxlabꞌ re kakibꞌal rucuerpo ri Jesús chupa. \v 2 Ekꞌu ri nabꞌe qꞌij re ri semana lik anim kꞌa e riꞌ kel lo ri qꞌij, xebꞌek pa muqutal wi ri Jesús. \v 3 Kakibꞌiꞌij kꞌu chikiwach: «¿China kesan rabꞌaj chiqe kꞌo chuchiꞌ ri muqubꞌal?» kechaꞌ. \p \v 4 Pero kꞌate xkilo, rabꞌaj esam chik, yey waꞌ lik nim. \v 5 Ekꞌuchiriꞌ xebꞌok bꞌi chupa ri muqubꞌal, xkil jun ala tzꞌul pa uwikiqꞌabꞌ chike, ukojom jun kꞌul saq lik naj raqan. Yey rike lik xkixiꞌij kibꞌ che. \v 6 Ekꞌu rire xubꞌiꞌij chike: \p —Mixiꞌij iwibꞌ. Riꞌix e kitzukuj ri Jesús ri aj Nazaret, ri xkamisax chwa cruz; Rire na jinta chi wara, ma kꞌastajinaq chubꞌi. Chiwila wa luwar pa xyaꞌiꞌ wi rucuerpo. \v 7 Ekꞌu riꞌix jix, jiꞌbꞌiꞌij chike rutijoꞌn y che ri Pedro: “Rire keꞌek Galilea, kanabꞌej bꞌi chiwach; chilaꞌ kꞌu riꞌ kiꞌwila wi uwach, jelaꞌ pachaꞌ ri ubꞌiꞌim chi lo chiwe” —xchaꞌ. \p \v 8 Ekꞌu rixoqibꞌ xebꞌel bꞌi chuchiꞌ ri muqubꞌal lik kebꞌirbꞌotik ruma bꞌenaq kinaꞌoj puwi ri xkilo; yey na jinta ne kꞌana kꞌo xkitzijoj wi ruma kixiꞌim kibꞌ. \s1 Ri Jesús kukꞌut uwach chwach ri María ri aj Magdala \r (Jn. 20:11-18) \p \v 9 Ekꞌuchiriꞌ kꞌastajinaq chi lo ri Jesús, anim tan che ri nabꞌe qꞌij re ri semana, nabꞌe xukꞌut uwach chwach ri María ri aj Magdala, ri e resam bꞌi wuqubꞌ itzel uxlabꞌixel che. \v 10 Rire xeꞌek kꞌut chaꞌ kuꞌtzijoj rukꞌastajibꞌal ri Jesús chike ri xeterej chirij yey xebꞌuꞌriqa kꞌu riꞌ lik kebꞌisonik y kebꞌoqꞌik. \v 11 Yey rike echiriꞌ xkito kꞌastajinaq chi lo ri Jesús y xilitaj uwach ruma ri María, na xkikoj taj. \s1 Ri Jesús kukꞌut uwach chikiwach kaꞌibꞌ utijoꞌn \r (Lc. 24:13-35) \p \v 12 Tekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xukꞌut uwach chikiwach kaꞌibꞌ chike rutijoꞌn, noꞌj junwi uꞌanikil xuꞌan waꞌ echiriꞌ rike e riꞌ kebꞌinik kebꞌek pa juyubꞌ. \v 13 Ekꞌu wa kaꞌibꞌ xetzelejik, xeꞌkitzijoj chike ri jujun chik tijoꞌn; yey waꞌ na xkoj tane chwikiqꞌabꞌ. \s1 Ri taqanik xuya kan ri Jesús \r (Mt. 28:16-20; Lc. 24:36-49; Jn. 20:19-23) \p \v 14 Kꞌisbꞌal chi kꞌu re, ri Jesús xukꞌut uwach chikiwach ri junlajuj utijoꞌn echiriꞌ rike etzꞌul chwa mexa, yey xuchꞌaꞌbꞌej kipa ruma na kubꞌul ta kikꞌuꞌx rukꞌ y ruma uꞌanom lik ko ri kanimaꞌ, ma na xkikoj ta ke ri xebꞌilow re ri Jesús kꞌastajinaq chik. \v 15 Xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —Jix che ronoje ruwachulew y chitzijoj ri Utzilaj Tzij chike konoje ri tikawex. \v 16 Ekꞌu ri kekojow re y kakikꞌul ri bautismo, kekolobꞌetajik. Noꞌj kꞌu ri na kekojow ta re, kaqꞌat na tzij pakiwiꞌ. \v 17 Yey chike ri kekojow re, kilitaj kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ ri Dios. Pa ri nubꞌiꞌ kebꞌekesaj bꞌi itzel uxlabꞌixel, kechꞌaꞌt pa jujun chik kꞌakꞌ chꞌaꞌtem, \v 18 kakichap taq ne kumatz pakiqꞌabꞌ. Yey we kꞌo ri xkitijo y na kinaꞌbꞌem taj kamisabꞌal ke, na jinta kꞌo kuꞌan chike. Kakiya ri kiqꞌabꞌ pakiwi taq ri yewaꞌibꞌ, y waꞌ kekunutajik —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús katzelej chilaꞌ chikaj \r (Lc. 24:50-53) \p \v 19 Ekꞌu ri Qanimajawal echiriꞌ chꞌaꞌtinaq chi kukꞌ, xkꞌul pana chilaꞌ chikaj y xtzꞌuyiꞌ puwikiqꞌabꞌ ri Dios. \v 20 E taq kꞌu rutijoꞌn xebꞌel bꞌi che utzijoxik ri Utzilaj Tzij pa taq ronoje luwar. Yey ri Qanimajawal xebꞌutoꞌo, xuya chike kakikꞌut ruchuqꞌabꞌ ri Dios chaꞌ rukꞌ waꞌ kujikibꞌaꞌ uwach ri Utzilaj Tzij. Amén.