\id MAT - Achi’, Rabinal (new orthography) NT - 2009 (DBL 2013) \h Mateo \toc1 Ri Utzilaj Tzij re Jesucristo tzꞌibꞌital kan ruma ri Mateo \toc2 Mateo \toc3 Mt \mt1 Ri Utzilaj Tzij re Jesucristo tzꞌibꞌital kan ruma ri Mateo \c 1 \s1 Ri e ratiꞌ-umam ri Jesús ojertan \r (Lc. 3:23-38) \p \v 1 Ri Qanimajawal Jesucristo e ralkꞌoꞌal kan ri David y ralkꞌoꞌal kan ri Abraham. E ri kipetebꞌem lo che ri Abraham e taq waꞌ: \q1 \v 2 Ri ralkꞌoꞌal ri Abraham, Isaac rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Isaac, Jacob rubꞌiꞌ; \q1 taq ri ralkꞌoꞌal ri Jacob, e ri Judá kukꞌ ri ratz-uchaqꞌ. \q1 \v 3 Taq ri ralkꞌoꞌal ri Judá, e ri Fares y ri Zara yey rubꞌiꞌ ri kichu e Tamar; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Fares, Esrom rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Esrom, Aram rubꞌiꞌ. \q1 \v 4 Ri ralkꞌoꞌal ri Aram, Aminadab rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Aminadab, Naasón rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Naasón, Salmón rubꞌiꞌ. \q1 \v 5 Ri ralkꞌoꞌal ri Salmón, Booz rubꞌiꞌ yey ruchu ri Booz e Rahab. \q1 Ri ralkꞌoꞌal ri Booz, Obed rubꞌiꞌ yey rubꞌiꞌ ruchu ri Obed e Rut. \q1 Ri ralkꞌoꞌal ri Obed, Isaí rubꞌiꞌ. \q1 \v 6 Ri ralkꞌoꞌal ri Isaí, e ri rey David \q1 y ri ralkꞌoꞌal ri David, Salomón rubꞌiꞌ yey ruchu ri Salomón e ri rixoqil ri Urías. \q1 \v 7 Ri ralkꞌoꞌal ri Salomón, Roboam rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Roboam, Abías rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Abías, Asa rubꞌiꞌ. \q1 \v 8 Ri ralkꞌoꞌal ri Asa, Josafat rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Josafat, Joram rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Joram, Uzías rubꞌiꞌ. \q1 \v 9 Ri ralkꞌoꞌal ri Uzías, Jotam rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Jotam, Acaz rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Acaz, Ezequías rubꞌiꞌ. \q1 \v 10 Ri ralkꞌoꞌal ri Ezequías, Manasés rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Manasés, Amón rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Amón, Josías rubꞌiꞌ. \q1 \v 11 Taq ri ralkꞌoꞌal ri Josías, e ri Jeconías kukꞌ ri ratz-uchaqꞌ; rike xebꞌalax chupa taq ri qꞌij echiriꞌ raj Israel xekꞌam bꞌi Babilonia. \q1 \v 12 Echiriꞌ ekꞌamom chubꞌi Babilonia, xalax jun ralkꞌoꞌal ri Jeconías, Salatiel rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Salatiel, Zorobabel rubꞌiꞌ. \q1 \v 13 Ri ralkꞌoꞌal ri Zorobabel, Abiud rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Abiud, Eliaquim rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Eliaquim, Azor rubꞌiꞌ. \q1 \v 14 Ri ralkꞌoꞌal ri Azor, Sadoc rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Sadoc, Aquim rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Aquim, Eliud rubꞌiꞌ. \q1 \v 15 Ri ralkꞌoꞌal ri Eliud, Eleazar rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Eleazar, Matán rubꞌiꞌ; \q1 ri ralkꞌoꞌal ri Matán, Jacob rubꞌiꞌ. \q1 \v 16 Y ri ralkꞌoꞌal ri Jacob e ri José, ri rachijil ri María, ruchu ri Jesús. Yey ri Jesús e ri kabꞌiꞌx “Cristo” che. \m \v 17 Jekꞌulaꞌ chi konoje ri tikawex ujeqebꞌem lo chwi ri Abraham kꞌa chwach ri David, xebꞌikꞌow kajlajuj lemaꞌj; chwi lo ri David kꞌa chwach echiriꞌ xekꞌam bꞌi raj Israel pa ri tinamit Babilonia, xebꞌikꞌow kajlajuj lemaꞌj; yey chwi lo echiriꞌ xekꞌam bꞌi raj Israel pa ri tinamit Babilonia kꞌa chwach ri ralaxibꞌal ri Cristo, xebꞌikꞌow kajlajuj lemaꞌj. \s1 Ri ralaxibꞌal ri Jesús \r (Lc. 2:1-7) \p \v 18 Jewaꞌ xuꞌan ri ralaxibꞌal ri Qanimajawal Jesucristo: Ri María, ruchu ri Jesús, unimam chik kakꞌuliꞌ rukꞌ ri José. Ekꞌuchiriꞌ kꞌamajaꞌ kakijunimaj kibꞌ, ri María xkanaj yewaꞌ ixoq ruma ruchuqꞌabꞌ ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios. \v 19 Ri José, ri rachijil ri María, ruma lik jusukꞌ rubꞌinik y ruma na karaj taj kuya ukꞌix ri María chikiwach ri winaq, xraj kꞌut kuya kanoq e laꞌ na jinta kꞌo kenaꞌbꞌen re. \v 20 Ekꞌuchiriꞌ kuchꞌobꞌ raqan puwi waꞌ, xaqikꞌateꞌt jun ángel re ri Dios xukꞌut ribꞌ pa uwachikꞌ y xubꞌiꞌij che: «José, at ralkꞌoꞌal kan ri David, maxiꞌij awibꞌ che kakꞌam ri María re kuꞌan awixoqil,\f + \fr 1:20 \ft Ri kakiꞌan rojertan raj Israel, e nabꞌe kakiyijbꞌaꞌ ruwujil ri kꞌulanikil jun junabꞌ chwach pan echiriꞌ kekꞌojiꞌ junam pa kocho. Ekꞌuchiriꞌ xkanaj kan ri María yewaꞌ ixoq, kꞌo chi ruwujil rukꞌulanikil rukꞌ ri José, tobꞌ rire kꞌa kꞌo pa kocho ruchu-uqaw. Ekꞌu riꞌ ri José ruma ri tzij kiꞌanom chik, xuchꞌobꞌ raqan kuya kan ruwujil re jachbꞌal ibꞌ che ri María. Dt. 24:1\f* ma rumatzem rire, ukꞌulum ruma ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios. \v 21 Kalax kꞌu jun ralabꞌ y Jesús rubꞌiꞌ kakojo, ma Rire kebꞌukolobꞌej\f + \fr 1:21 \ft “Jesús” pa ri chꞌaꞌtem hebreo keꞌelawi “Kolobꞌenel”.\f* rutinamit che ri kimak» xchaꞌ. \p \v 22 Ronoje waꞌ xuꞌano chaꞌ e kuꞌana janipa ri kubꞌiꞌij Ruchꞌaꞌtem ri Dios echiriꞌ ri qꞌalajisanel re ri Dios xubꞌiꞌij: \q1 \v 23 Chitanapeꞌ: Jun chomilaj qꞌapoj ali kakanaj yewaꞌ ixoq y kalax jun ralabꞌ. Ekꞌu rubꞌiꞌ kabꞌiꞌxik: Emanuel \rq Is. 7:14\rq* \m xchaꞌ. Waꞌ keꞌelawi “Dios xoꞌljeqel qukꞌ”. \v 24 Ekꞌuchiriꞌ xkꞌun saq chwach ri José, e xuꞌan ri xtaq che ruma ri ángel re ri Dios; xukꞌam kꞌu ri María re rixoqil. \v 25 Pero xuchajij na ruchomal ri María ma na xkꞌojiꞌ ta rukꞌ kꞌa echiriꞌ xalax na ri ralko ralabꞌ. Y Jesús rubꞌiꞌ xukojo. \c 2 \s1 Achijabꞌ kꞌo kinaꞌoj kebꞌeꞌbꞌina rukꞌ ri Jesús \p \v 1 Ri Jesús xalax chilaꞌ Belén re Judea echiriꞌ e rey ri Herodes. Xebꞌopon kꞌu Jerusalem jujun achijabꞌ e petinaq pa relebꞌal lo ri qꞌij. Rike lik kꞌo kinaꞌoj puwi taq ri chꞌumil. \v 2 Jekꞌuwaꞌ kakibꞌiꞌij: \p —¿Pa kꞌo wi ri rey ke raj judiꞌabꞌ alaxinaq? Ma riꞌoj xqil ruchꞌumil kꞌa pa relebꞌal lo ri qꞌij; yey e waꞌ oj petinaq chaꞌ koꞌlqaloqꞌnimaj uqꞌij —kechaꞌ. \p \v 3 Echiriꞌ xuta waꞌ ri rey Herodes, lik xsach unaꞌoj che y jelaꞌ xkikꞌulumaj konoje ri winaq e aj Jerusalem. \v 4 Xumol kꞌu kichiꞌ konoje ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y xutzꞌonoj kꞌu chike pa kalax wi ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. \v 5 Rike xkibꞌiꞌij che: \p —Ri Cristo kalax pa raldea Belén re Judea, ma jewaꞌ utzꞌibꞌam kan ri qꞌalajisanel chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios: \q1 \v 6 Riꞌat Belén at kꞌo pa ri luwar re Judea, \q1 tobꞌ lik at chꞌutiꞌn, riꞌat lik kꞌo awach \q2 chikiwach raj wach e kꞌo Judea, \q1 ma awukꞌ riꞌat kape wi ri Jun Taqanel; \q1 ekꞌu Rire kuꞌana chajinel ke ri nutinamit Israel \rq Mi. 5:2 \rq* \m —xechaꞌ. \p \v 7 Ri Herodes ruma ri xuto, xa xeꞌlaqꞌay xebꞌusikꞌij rachijabꞌ e aj naꞌoj puwi taq ri chꞌumil y xutzꞌonoj kꞌu chike jampa xwinaqir waꞌ wa chꞌumil. \v 8 Tekꞌuchiriꞌ, xebꞌutaq bꞌi Belén, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Oj alaq y lik tzukuj alaq chi utz ri ralko akꞌa. We xriq kꞌu alaq, koꞌlbꞌiꞌij alaq chwe pa kꞌo wi chaꞌ jelaꞌ kinꞌek riꞌin y kiꞌnloqꞌnimaj uqꞌij —xchaꞌ. \p \v 9 Tekꞌuchiriꞌ rachijabꞌ e aj naꞌoj xkita ri xubꞌiꞌij ri rey, xkimaj chubꞌi ri kibꞌe. Ekꞌu ri chꞌumil kilom lo kꞌa pa relebꞌal lo ri qꞌij, nabꞌe bꞌi chikiwach y xtakꞌiꞌ kꞌu chwi ri luwar pa kꞌo wi ri ralko akꞌa. \v 10 Rike echiriꞌ xkil ri chꞌumil, lik xekiꞌkot che. \v 11 Ekꞌuchiriꞌ xebꞌok pa ri ja, xkil ri ralko akꞌa rukꞌ ruchu María. Xexukiꞌik y xkiloqꞌnimaj uqꞌij. Xkijaq kꞌu uchiꞌ ri kikaxa y xkiya taq sipanik che, waꞌ re oro, re incienso y re mirra lik kiꞌ ruxlabꞌ. \v 12 Chaqꞌabꞌ kꞌu riꞌ, xqꞌalajisax chike pa wachikꞌ na ketzelej ta chi pa kꞌo wi ri Herodes. Ruma kꞌu riꞌ, xetzelej pa kitinamit pa jun chik bꞌe. \s1 Kakꞌam bꞌi ri Jesús Egipto kuma ruchu-uqaw \p \v 13 Echiriꞌ rachijabꞌ e aj naꞌoj ebꞌelinaq chubꞌi rukꞌ ri Jesús, xukꞌut ribꞌ jun ángel re ri Dios pa uwachikꞌ ri José y xubꞌiꞌij che: «Chatyaktajoq, chebꞌakꞌama bꞌi rakꞌa y ruchu. Chixanimaj bꞌi kꞌa Egipto y chixkanaja chilaꞌ kꞌate kambꞌiꞌij chiwe jampa kixpetik, ma ri Herodes kutaq utzukuxik rakꞌa chaꞌ kakamisaxik» xchaꞌ. \p \v 14 Xyaktaj kꞌu bꞌi ri José chaqꞌabꞌ, xebꞌukꞌam bꞌi rakꞌa y ruchu, y xebꞌek Egipto. \v 15 Chilaꞌ kꞌut xekꞌojiꞌ wi kꞌa che rukamik ri Herodes. Xuꞌan kꞌu waꞌ chaꞌ e kuꞌana rubꞌiꞌim lo ri Dios ruma ri qꞌalajisanel echiriꞌ jewaꞌ xubꞌiꞌij: «Kꞌa chilaꞌ Egipto xinsikꞌij wi lo ri Nukꞌajol»\x * \xo 2:15 \xt Os. 11:1\x* xchaꞌ. \p \v 16 Ri Herodes, echiriꞌ xretaꞌmaj xsokosoꞌx kan kuma rachijabꞌ e aj naꞌoj, lik xpe royowal. Ruma kꞌu riꞌ, xutaq kikamisaxik konoje ri raltaq ko chꞌutiꞌq alabꞌo kꞌamajaꞌ kakikꞌis kebꞌ junabꞌ, chike ri e kꞌo Belén y pa taq ri luwar e kꞌo lo chunaqaj. Ekꞌu xukꞌam re riꞌ ri xkibꞌiꞌij ri e aj naꞌoj puwi ruqꞌijol echiriꞌ xwinaqir ri chꞌumil. \v 17 Jekꞌulaꞌ e xuꞌana ri tzꞌibꞌital kan ruma ri qꞌalajisanel Jeremías echiriꞌ xubꞌiꞌij: \q1 \v 18 Xtataj jun qulaj pa Ramá, \q2 oqꞌej y sikꞌ rukꞌ bꞌis. \q1 E ri Raquel keroqꞌej ri ralkꞌoꞌal \q2 y na karaj tane kabꞌochiꞌix ukꞌuꞌx \q2 ruma ri kikamik ri ralkꞌoꞌal \rq Jer. 31:15 \rq* \m xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kukꞌ ruchu-uqaw ketzelej tanchi Nazaret \p \v 19 Tekꞌuchiriꞌ kaminaq chi ri Herodes, jun ángel re ri Dios xukꞌut ribꞌ pa uwachikꞌ ri José chilaꞌ Egipto y xubꞌiꞌij che: \v 20 «Chatyaktajoq, chebꞌakꞌama bꞌi rakꞌa junam rukꞌ ruchu y chixtzelej tanchi Israel, ma ya xekam konoje ri kakaj kakikamisaj rakꞌa» xchaꞌ. \p \v 21 Xyaktaj kꞌu ri José, xebꞌukꞌam bꞌi rakꞌa y ruchu, y xtzelej lo Israel. \v 22 Pero xuxiꞌij ribꞌ keꞌek Judea, ma xretaꞌmaj e ri Arquelao rukꞌajol ri Herodes ri xkanaj kan rey re Judea pukꞌaxel ruqaw. Ruma kꞌu ri xqꞌalajisax che pa jun chik uwachikꞌ, xumaj bꞌi ubꞌe Galilea. \v 23 Echiriꞌ xebꞌopon chilaꞌ, xeꞌjeqela pa ri tinamit Nazaret, chaꞌ e xuꞌana ri xkibꞌiꞌij ri qꞌalajisanelabꞌ chwi ri Jesús: “Rire kabꞌiꞌx che aj Nazaret.” \c 3 \s1 Katzijon ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \r (Mr. 1:1-8; Lc. 3:1-9, 15-17; Jn. 1:19-28) \p \v 1 Xopon ruqꞌijol echiriꞌ ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo katzijon pa taq ri luwar katzꞌintzꞌotik re Judea. \v 2 Jekꞌuwaꞌ kubꞌiꞌij: «Tzelej tzij alaq chwach ri Dios, ma rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj lik xa naqaj chi kꞌo wuloq» kachaꞌ. \fig Ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo kꞌo pa ri luwar katzꞌintzꞌotik|alt="John the Baptist in wilderness" src="CN01651b.tif" size="span" ref="Mt. 3:1-4" \fig* \p \v 3 Ri qꞌalajisanel Isaías xutzꞌibꞌaj kan puwi waꞌ wa Juan echiriꞌ xubꞌiꞌij: \q1 Katataj uqul jun tzijonel kasikꞌin chupa ri luwar katzꞌintzꞌotik, jewaꞌ kubꞌiꞌij: \q2 “Yijbꞌaꞌ pana alaq ri bꞌe re ri Qanimajawal; \q2 sukꞌupij alaq rubꞌe Rire” \rq Is. 40:3 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 4 Ruqꞌuꞌ ri Juan ukojom ꞌanom rukꞌ rismal camello y rupas ximil che rupa e jun tzꞌuꞌum; ri kutijo e taq ri sakꞌ y uwaꞌal kabꞌ re upa taq juyubꞌ. \p \v 5 Ri ejeqel pa ri tinamit Jerusalem kukꞌ konoje ri e kꞌo pa ri luwar re Judea y ri ejeqel chuchiꞌ ri nimayaꞌ Jordán, xebꞌel lo che utayik ri Juan. \v 6 Kakitzꞌonoj kꞌu kuybꞌal kimak chwach ri Dios, y ri Juan kuya ri bautismo chike pa ri nimayaꞌ Jordán. \p \v 7 Ekꞌu ri Juan echiriꞌ xrilo lik e kꞌi chike ri fariseos y ri saduceos xekꞌun ruma ri bautismo kuyaꞌo, xubꞌiꞌij chike: \p «¡Ralaq pachaꞌ alaq jupuq chi kumatz! ¿China xbꞌiꞌn re we utz kesaj ibꞌ alaq chwach ri unimal kꞌaxkꞌobꞌik kutaq lo ri Dios pawiꞌ alaq? \v 8 Bꞌina alaq jusukꞌ chaꞌ jelaꞌ kaqꞌalajinik jalkꞌatim chi ri bꞌinik silabꞌik alaq, jelaꞌ pachaꞌ ri taqal chike ri kitzelem chi kitzij. \p \v 9 »Y machꞌobꞌ ne alaq chi ibꞌil ibꞌ alaq waꞌ: “Riꞌoj utz qaꞌanom, ma oj ralkꞌoꞌal kan ri Abraham.” Ma riꞌin kambꞌiꞌij che alaq: We xraj ri Dios, utz kuꞌan ralkꞌoꞌal ri Abraham tobꞌ ne che taq waꞌbꞌaj. \v 10 Yey jikil chi ne uwach ruqꞌatbꞌal tzij ri Dios pawiꞌ alaq, e pachaꞌ juna achi uyakom chi ri ikaj chwi ri ratzꞌayaq ri cheꞌ; ekꞌu taq ri cheꞌ na kuya ta chomilaj jiqꞌobꞌal, kapoqꞌix bꞌi y kakꞌaq pa aqꞌ. \p \v 11 »Riꞌin paqatzij wi kanya ri bautismo che alaq rukꞌ yaꞌ, kꞌutubꞌal re tzelem chi tzij alaq chwach ri Dios. Noꞌj kꞌu ri Jun katajin lo chwij riꞌin, kꞌo puqꞌabꞌ kuya ri bautismo che alaq rukꞌ ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios y rukꞌ aqꞌ. Rire más kꞌo uchuqꞌabꞌ chinuwach riꞌin; na taqal tane chwe tobꞌ xa kanmolej ruxajabꞌ. \v 12 Ekꞌu Rire koluꞌqꞌata tzij pakiwi ri tikawex chaꞌ jelaꞌ kuya ri tojbꞌal taqal chike chikijujunal. E pachaꞌ juna achi rukꞌaꞌam chi ri puꞌbꞌal uwach ri trigo puqꞌabꞌ chaꞌ naꞌl kujosqꞌij waꞌ y karesaj rupukꞌ chupa. Tekꞌuchiriꞌ, kujok ri trigo y kukꞌol chupa rukꞌolibꞌal. Ekꞌu rupukꞌ kuporoj pa ri jun aqꞌ na jinta utaqexik katenowik» xcha ri Juan. \s1 Ri bautismo re ri Jesús \r (Mr. 1:9-11; Lc. 3:21-22) \p \v 13 Ekꞌuchiriꞌ ri Jesús petinaq Galilea, xopon chuchiꞌ ri nimayaꞌ Jordán chaꞌ ri Juan kuya ri bautismo che. \v 14 Pero ri Juan na xraj taj kuya ri bautismo che ri Jesús, jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Ri lik usukꞌ e rilal ri kayaꞌw la ri bautismo chwe riꞌin. ¿Yey e kami kaꞌaj la riꞌ kanya riꞌin ri bautismo cheꞌla? —xchaꞌ. \p \v 15 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —E chaꞌana woꞌora saꞌ ri kambꞌiꞌij riꞌin chawe, ma lik chirajawaxik e kaqaꞌan janipa ri lik usukꞌ chwach ri Dios —xchaꞌ. Jekꞌulaꞌ ri Juan xuya ri bautismo che. \p \v 16 Tekꞌuchiriꞌ ri Jesús xukꞌul ri bautismo, xel lo pa ri yaꞌ. Y na jampatana kꞌu riꞌ xjaqataj ruwa kaj y xrilo echiriꞌ ri Ruxlabꞌixel ri Dios xqaj lo puwiꞌ pachaꞌ juna palomax. \v 17 Ekꞌuchiriꞌ, xchꞌaw lo Jun chilaꞌ chikaj, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \q1 «E Nukꞌajol waꞌ ri lik kꞌax kannaꞌo \q1 y lik kinkiꞌkot che» \m xcha ri Dios. \c 4 \s1 Ri kꞌambꞌal upa ri Jesús \r (Mr. 1:12-13; Lc. 4:1-13) \p \v 1 Tekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xkꞌam bꞌi ruma ri Ruxlabꞌixel ri Dios pa jun luwar katzꞌintzꞌotik chaꞌ kakꞌam upa ruma ritzel winaq. \v 2 Ri Jesús xkꞌojiꞌ chilaꞌ yey cuarenta qꞌij y cuarenta aqꞌabꞌ kꞌu riꞌ na jinta kꞌo xutijo. Kꞌisbꞌal re waꞌ xpe numik che. \p \v 3 Xqibꞌ kꞌu ritzel winaq rukꞌ ri Jesús re kukꞌam upa chaꞌ katzaq pa mak, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —We qatzij at Ukꞌajol ri Dios, chat-taqan che chaꞌ taq waꞌbꞌaj kuꞌan wa —xchaꞌ. \p \v 4 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Jewaꞌ tzꞌibꞌital kan chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios: \q1 Na xew ta ruma ri wa e kꞌas ri tikawex, \q1 ma e kꞌaslik ruma ronoje taq chꞌaꞌtem kel lo puchiꞌ ri Dios \rq Dt. 8:3 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 5 Ekꞌuchiriꞌ, ritzel winaq xukꞌam bꞌi pa ri santowilaj tinamit Jerusalem kꞌa chikaj che ruwi ri Rocho Dios. \v 6 Xubꞌiꞌij kꞌu che: \fig Ri Rocho Dios kꞌo Jerusalem (Mateo 4:5-6)|alt="Pinnacle of Temple" src="HK00245b.tif" size="col" ref="Mt. 4:5" \fig* \p —We qatzij at Ukꞌajol ri Dios, chakꞌaqa bꞌi awibꞌ kꞌa chuꞌlew y na jinta kꞌo kakꞌulumaj, ma jewaꞌ tzꞌibꞌital kan chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios: \q1 Ri Dios kebꞌutaq lo ru ángeles awukꞌ \q2 chaꞌ katkichajij. \q1 Katkichap kꞌu rukꞌ ri kiqꞌabꞌ \q2 chaꞌ na kaꞌchiqa ta rawaqan che juna abꞌaj \rq Sal. 91:11-12 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 7 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Jewaꞌ tzꞌibꞌital kan chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios: \q1 Makꞌam upa ri Dios Qajawxel\f + \fr 4:7 \ft Na utz taj kamin uwach ri Dios chaꞌ kukꞌut ruchuqꞌabꞌ.\f* \rq Dt. 6:16 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 8 Ekꞌuchiriꞌ, ritzel winaq xukꞌam tanchi ubꞌi ri Jesús chutzaꞌm jun nimalaj juyubꞌ y xukꞌut kꞌu chwach, ronoje ri taqanik kaꞌan puwi taq ri tinamit che ruwachulew rukꞌ ronoje ruchomalil taq waꞌ. \v 9 Xubꞌiꞌij kꞌu che: \p —Ronoje taq waꞌ kanya paqꞌabꞌ we kaxukubꞌaꞌ awibꞌ chinuwach y kaloqꞌnimaj nuqꞌij —xchaꞌ. \p \v 10 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Chatela chinuwach Satanás, ma jewaꞌ tzꞌibꞌital kan chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios: \q1 Lik chaloqꞌnimaj uqꞌij ri Dios Qajawxel \q1 y xew Rire chanimaj uqꞌij \rq Dt. 6:13 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 11 Ekꞌu ritzel winaq xuya kan ri Jesús y xel bꞌi chiriꞌ. Xekꞌun kꞌu lo jujun ángeles y xkijeqo kakinimaj ri Jesús. \s1 Ri Jesús kujeq kakꞌutun chwi rutaqanik ri Dios \r (Mr. 1:14-15; Lc. 4:14-15) \p \v 12 Ri Jesús, echiriꞌ xuto kꞌo ri Juan pa cárcel, xeꞌek tanchi Galilea. \v 13 Xel bꞌi pa ri tinamit Nazaret y xeꞌjeqela pa ri tinamit Capernaúm. Waꞌ jun tinamit kꞌo chuchiꞌ ri mar pa ri luwar re Zabulón y re Neftalí. \v 14 Xuꞌan kꞌu waꞌ chaꞌ e kuꞌana janipa rutzꞌibꞌam kan ri qꞌalajisanel Isaías echiriꞌ xubꞌiꞌij: \q1 \v 15 Pa ri luwar re Zabulón y re Neftalí, \q1 ri kꞌo pa rubꞌeyal ri mar, \q1 chꞌaqa yaꞌ che ri nimayaꞌ Jordán, \q1 pa taq ri luwar re Galilea pa ejeqel wi \q2 ukꞌiyal winaq na e ta aj judiꞌabꞌ; \q1 \v 16 ri tikawex ejeqel pa qꞌequꞌm xkil ri Qꞌijsaq \q1 yey ri ejeqel pa ri qꞌequꞌm re kamik, \q2 xwon ri Qꞌijsaq pakiwiꞌ \rq Is. 9:1-2 \rq* \m xchaꞌ. \m \v 17 Chwi kꞌu lo riꞌ xujeq ri Jesús katzijonik, jewaꞌ kubꞌiꞌij: «Tzelej tzij alaq chwach ri Dios, ma rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj lik xa naqaj chi kꞌo wuloq» kachaꞌ. \s1 Ri Jesús kebꞌusikꞌij kajibꞌ e aj chapal kar \r (Mr. 1:16-20; Lc. 5:10-11) \p \v 18 Echiriꞌ kabꞌin ri Jesús chuchiꞌ ri mar re Galilea, xril pan kiwach kebꞌ achijabꞌ kichaqꞌ kibꞌ, jun Simón rubꞌiꞌ (Pedro kecha che) y ri jun chik Andrés rubꞌiꞌ. Rike e aj chapal kar, yey e riꞌ ketajin che ukꞌaqik ri ki atarraya pa ri mar. \p \v 19 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Chixpetoq, chixterej lo chwij, y riꞌin kanꞌan chiwe ix aj molol tikawex,\f + \fr 4:19 \ft “Ix aj molol tikawex”: Ri chak xyaꞌ chike e kekitzukuj tikawex re kebꞌuꞌan utijoꞌn ri Jesús.\f* jelaꞌ pachaꞌ iꞌanom lo chike ri kar —xcha chike. \v 20 Y na jampatana xkiya kan ri ki atarraya y xeterej bꞌi chirij ri Jesús. \p \v 21 Xbꞌin kꞌu pan jubꞌiqꞌ chik y xeril chi pan kebꞌ achijabꞌ kichaqꞌ kibꞌ, jun Jacobo rubꞌiꞌ y ri jun chik Juan rubꞌiꞌ. Wa kaꞌibꞌ e ukꞌajol ri Zebedeo. Rike e kꞌo chupa jun barco junam rukꞌ ri kiqaw y ketajin che ukꞌojoxik ri ki atarraya. Ekꞌu ri Jesús xebꞌusikꞌij bꞌi. \v 22 Y na jampatana rike xkiya kan ri kibarco y ri kiqaw, y xeterej kꞌu bꞌi chirij ri Jesús. \s1 Ri Jesús kakꞌutun chikiwach ukꞌiyal winaq y lik e kꞌi ri kebꞌukunaj \p \v 23 Ri Jesús xikꞌow che ronoje tinamit re Galilea. Kakꞌutun pa taq sinagogas chujujunal tinamit, kutzijoj ri Utzilaj Tzij re rutaqanik ri Dios y kukunaj ronoje uwach yabꞌil kꞌo chike ri winaq. \p \v 24 Konoje ri e kꞌo pa taq ri tinamit re Siria xketaꞌmaj taq ri kuꞌan ri Jesús. Xekikꞌam kꞌu lo chwach Rire konoje ri tikawex rukꞌ taq ukꞌiyal kꞌaxkꞌolil. Waꞌ e ri e kꞌo pa yabꞌil, ri kꞌax kikꞌulumam, ri e kꞌo pakiqꞌabꞌ itzel uxlabꞌixel, ri kebꞌumaj tew y ri e sik. Ekꞌu ri Jesús xebꞌukunaj konoje. \p \v 25 Lik e kꞌi kꞌu ri xeterej bꞌi chirij. Waꞌ e petinaq Jerusalem y che jujun chik luwar re Judea, kukꞌ ri e petinaq pa taq ri tinamit re Galilea, re Decápolis y che jujun chik tinamit e kꞌo chꞌaqa yaꞌ che ri nimayaꞌ Jordán. \c 5 \s1 Ri Jesús kakꞌutun lo chwa jun juyubꞌ \r (Lc. 6:20-26) \p \v 1 Ri Jesús, echiriꞌ xeril rukꞌiyal winaq, xaqꞌan chwa ri juyubꞌ y xtzꞌuyiꞌik. Ekꞌu rutijoꞌn xkimol kibꞌ rukꞌ. \v 2 Jekꞌuwaꞌ ri xujeq ukꞌutik chikiwach: \q1 \v 3 «Nim kiqꞌij kalaxik ri kaketaꞌmaj lik chirajawaxik ri Ruxlabꞌixel ri Dios chike, \q2 ma rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj kuꞌana ke. \q1 \v 4 Nim kiqꞌij kalaxik ri kebꞌoqꞌik, \q2 ma ri Dios e kabꞌochiꞌin kikꞌuꞌx. \q1 \v 5 Nim kiqꞌij kalaxik ri kiꞌanom chꞌutiꞌn che kibꞌ chwach ri Dios, \q2 ma kayaꞌ na chike, ri luwar ubꞌiꞌtisim chi ri Dios. \q1 \v 6 Nim kiqꞌij kalaxik ri lik kacha kikꞌuꞌx che utzuquxik ri jusukꞌ bꞌinik silabꞌik chwach ri Dios, \q2 ma ri Dios e kayaꞌw waꞌ chike. \q1 \v 7 Nim kiqꞌij kalaxik ri kakikꞌut ri kꞌaxnaꞌbꞌal kikꞌuꞌx chike jujun chik, \q2 ma ri Dios kukꞌut ri kꞌaxnaꞌbꞌal ukꞌuꞌx chike rike. \q1 \v 8 Nim kiqꞌij kalaxik ri uꞌanom chom ri kanimaꞌ \q2 chwach ri Dios,\f + \fr 5:8 \ft Waꞌ e ri lik xa jumul kiyaꞌom kibꞌ puqꞌabꞌ ri Dios rukꞌ ronoje kikꞌuꞌx.\f* \q2 ma rike kakil na uwach ri Dios. \q1 \v 9 Nim kiqꞌij kalaxik ri kakitzukuj utzil chomal chikiwach, \q2 ma kabꞌiꞌx chike rike e ralkꞌoꞌal ri Dios. \q1 \v 10 Nim kiqꞌij kalaxik ri keternabꞌex rukꞌ kꞌaxkꞌobꞌik ruma ri kakiꞌan ri jusukꞌ chwach ri Dios, \q2 ma rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj kuꞌana ke. \p \v 11 »Nim iqꞌij iwalaxik riꞌix echiriꞌ wuma riꞌin kixternabꞌex rukꞌ kꞌax, kakꞌaq bꞌi iqꞌij y kabꞌiꞌx ronoje ri na utz taj chiwij yey waꞌ xa raqꞌubꞌal. \v 12 Chixkiꞌkotoq y chixbꞌixonoq, ma lik nim ri rajil ukꞌaxel kikꞌul chilaꞌ chikaj. Makam kꞌu iwanimaꞌ che echiriꞌ kixyaꞌ pa kꞌax, ma jelaꞌ xꞌan chike ri qꞌalajisanelabꞌ ojertan, ri xenabꞌej lo chiwach riꞌix. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ratzꞌam y ri qꞌijsaq \p \v 13 »Wara che ruwachulew riꞌix lik kixajawax chike ri tikawex jelaꞌ pachaꞌ ratzꞌam lik kajawaxik. Yey we xsach rutzayul ratzꞌam, ¿suꞌanik tanchi kaꞌan tza che? Riꞌ na jinta chi kꞌana uchak; keꞌkꞌaq kꞌu bꞌi y kaxajaxoꞌx kan uwiꞌ kuma ri tikawex.\f + \fr 5:13 \ft Mr. 9:50; Lc. 14:34-35\f* \p \v 14 »Riꞌix ix qꞌijsaq che ruwachulew. E juna tinamit kꞌo lo chwi juna juyubꞌ na utz taj kewaxik. \v 15 Yey na utz tane katzij juna aqꞌ y kachꞌuq uwiꞌ rukꞌ juna mulul re pajbꞌal, ma ri kaꞌan che e kayaꞌiꞌ lo chupa rukꞌolibꞌal chikaj chaꞌ jelaꞌ kutzij kiwiꞌ konoje ri e kꞌo pa ri ja. \v 16 Jekꞌulaꞌ riꞌix, ix qꞌijsaq chikiwach ri tikawex chaꞌ kakil ri chomilaj chak kiꞌano y jelaꞌ e kakiyak uqꞌij ri Qaqaw Dios kꞌo chilaꞌ chikaj. \s1 Ri Jesús y Rutzij Upixabꞌ ri Dios \p \v 17 »Michꞌobꞌ kꞌu riꞌix we riꞌin in kꞌuninaq re koꞌlnusacha uwach Rutzij Upixabꞌ ri Dios tzꞌibꞌital kan kuma ri Moisés y ri qꞌalajisanelabꞌ. Ma na in kꞌuninaq ta che usachik uwach waꞌ; e in kꞌuninaq re koꞌlnuqꞌalajisaj rusukꞌ. \v 18 Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Xaloqꞌ kꞌa tikil ruqꞌijol ruwa kaj y ruwachulew, na kesax ta kꞌana juna letra yey na kesax tane tobꞌ xa juna ralko juchꞌ che Rutzij Upixabꞌ ri Dios, ma e kuꞌana na ronoje ri tzꞌibꞌitalik. \p \v 19 »Ruma kꞌu waꞌ, china ri kupalajij juna taqanik tobꞌ ne lik chꞌutiꞌn chwach rire yey e tanchi ukꞌutik kuꞌan chikiwach ri tikawex, riꞌ na jinta uwach chupa rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj. China kꞌu ri kukoj Rutzij Upixabꞌ ri Dios yey jelaꞌ kukꞌut chikiwach jujun chik chaꞌ e kakiꞌano, riꞌ lik kꞌo uwach chupa rutaqanik ri Dios. \p \v 20 »Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Xew kixok riꞌix chupa wa taqanik petinaq chilaꞌ chikaj, we ribꞌinik isilabꞌik e más jusukꞌ chwa ri kibꞌinik raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y ri fariseos. Noꞌj we na je ta laꞌ, riꞌ na taqal ta chiwe. \s1 Ri Jesús kakꞌutun chwi ri oyowal \r (Lc. 12:57-59) \p \v 21 »Riꞌix itom ri xbꞌiꞌx lo chike ri tikawex ojertan chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios: “Matkamisanik”;\x * \xo 5:21 \xt Éx. 20:13\x* yey china kꞌu ri kakamisanik, riꞌ kaqꞌat tzij puwiꞌ. \p \v 22 »Noꞌj riꞌin kambꞌiꞌij chiwe: China ri kape royowal chirij juna ratz-uchaqꞌ, riꞌ kaqꞌat tzij puwiꞌ. China kꞌu ri kukꞌaq bꞌi uqꞌij ri ratz-uchaqꞌ, riꞌ kakꞌam bꞌi chwach ri qꞌatbꞌal tzij re ri tinamit. Yey china ri kubꞌiꞌij che juna ratz-uchaqꞌ: “¡Na jinta kꞌana achak!”, riꞌ katewun puwiꞌ keꞌek pa aqꞌ chi xibꞌalbꞌaꞌ re tijbꞌal kꞌax. \p \v 23 »Ruma kꞌu laꞌ, echiriꞌ kakꞌam bꞌi raqasaꞌn chwa raltar yey chiriꞌ kakꞌun chakꞌuꞌx kꞌo juna awatz-achaqꞌ kꞌo royowal chawij, \v 24 chayaꞌa na kan raqasaꞌn chwa raltar y jat nabꞌe rukꞌ rawatz-achaqꞌ, jaꞌana utzil chomal rukꞌ. Ekꞌuchiriꞌ, utz katpe tanchi chwa raltar y kaya kꞌu riꞌ raqasaꞌn chwach ri Dios. \p \v 25 »We kꞌo junoq kukoj amak y katukꞌam bꞌi pa qꞌatbꞌal tzij, nabꞌe chaꞌana pan utzil chomal rukꞌ pa bꞌe chaꞌ jelaꞌ na katuꞌyaꞌa ta chi puqꞌabꞌ raj qꞌatal tzij. Ma we na xaꞌan ta riꞌ, raj qꞌatal tzij katuya bꞌi puqꞌabꞌ ri ausiliar\f + \fr 5:25 \ft “Ausiliar”: E pachaꞌ juna policía waqꞌij ora.\f* chaꞌ katuꞌyaꞌa pa cárcel. \v 26 Paqatzij wi kambꞌiꞌij chawe: Na katel tana lo pa ri cárcel we na xatoj ta kan ronoje ramak. \s1 Ri Jesús kakꞌutun chwi ri makunik chirij ri kꞌulanikil \p \v 27 »Riꞌix itom ri xbꞌiꞌx lo ojertan chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios: “Matmakun chirij ri kꞌulanikil.”\x * \xo 5:27 \xt Éx. 20:14\x* \p \v 28 »Noꞌj riꞌin kambꞌiꞌij chiwe: We kꞌo junoq karil juna ixoq y kurayij uwach re kamakun rukꞌ, riꞌ ya xmakun rukꞌ pa ranimaꞌ. \p \v 29 »E uwariꞌche, we e rawach uwikiqꞌabꞌ ri katzaqisan awe pa ri mak, chawesaj y chakꞌaqa bꞌi; ma xa ne kuya riꞌ e kajam jun che rawach, chwa ri katkꞌaq bꞌi rukꞌ ronoje racuerpo chi xibꞌalbꞌaꞌ re tijbꞌal kꞌax. \v 30 We e raqꞌabꞌ uwikiqꞌabꞌ ri katzaqisan awe pa ri mak, chaqꞌataꞌ y chakꞌaqa bꞌi; ma xa ne kuya riꞌ e kajam jun che raqꞌabꞌ, chwa ri katkꞌaq bꞌi rukꞌ ronoje racuerpo chi xibꞌalbꞌaꞌ re tijbꞌal kꞌax. \s1 Ri Jesús kakꞌutun chwi ri jachbꞌal ibꞌ \r (Mt. 19:3-12; Mr. 10:2-12; Lc. 16:18) \p \v 31 »Jenewaꞌ xbꞌiꞌx lo ojertan: “We juna achi karaj kujach bꞌi ri rixoqil, xew chuyaꞌa bꞌi ruwujil re jachbꞌal ibꞌ che.”\x * \xo 5:31 \xt Dt. 24:1\x* \p \v 32 »Noꞌj riꞌin kambꞌiꞌij: We rachi kuya bꞌi ruwujil re jachbꞌal ibꞌ che ri rixoqil tobꞌ rixoq na makuninaq ta chirij ri kꞌulanikil, riꞌ e kumin ri rixoqil pa ri mak. Ma we rixoq jachom bꞌi kukꞌam jun chik achi, kamakun kꞌu riꞌ chirij ri kꞌulanikil. Yey e rachi kakꞌuliꞌ rukꞌ rixoq jachom bꞌi, riꞌ jenelaꞌ kamakun chirij ri kꞌulanikil.\x * \xo 5:32 \xt 1 Co. 7:10-11\x* \s1 Ri Jesús kakꞌutun chwi ri chꞌaꞌtem kuꞌan junoq echiriꞌ kꞌo kujikibꞌaꞌ uwach \p \v 33 »Riꞌix itom ri xbꞌiꞌx lo chike ri tikawex ojertan: “Matsokon rukꞌ ri kajikibꞌaꞌ uwach; e lik chaꞌana janipa rajikibꞌam uwach chwach ri Dios”\x * \xo 5:33 \xt Lv. 19:12\x* kachaꞌ. \p \v 34 »Noꞌj riꞌin kambꞌiꞌij chiwe: Lik makꞌo mijikibꞌaꞌ uwach pubꞌiꞌ junoq. Makꞌo ne mijikibꞌaꞌ uwach pa rubꞌiꞌ ri kaj, ma ri chilaꞌ chikaj e tzꞌulibꞌal pa kataqan wi ri Dios. \v 35 Makꞌo mijikibꞌaꞌ uwach pubꞌiꞌ ruwa ulew, ma ruwa ulew e utakꞌalibꞌal ri raqan ri Dios. Makꞌo ne mijikibꞌaꞌ uwach pubꞌiꞌ ri tinamit Jerusalem, ma waꞌ e utinamit ri Nimalaj Taqanel Dios. \v 36 Makꞌo mijikibꞌaꞌ uwach pubꞌiꞌ ruwiꞌ ijolom, ma riꞌix na kiriq tane uꞌanik saq o qꞌeq che riwiꞌ, tobꞌ tane xa jun chi wiꞌaj. \v 37 E chibꞌiꞌij ri jusukꞌ. We lik qatzij, xew chibꞌiꞌij: “Qatzij.” We na qatzij taj, xew chibꞌiꞌij: “Na qatzij taj.” Ma ri kakojiꞌ uwiꞌ ri kabꞌiꞌxik, waꞌ rukꞌ ritzel winaq petinaq wi. \s1 Ri Jesús kakꞌutun chwi ri rutzil kꞌuꞌxaj \r (Lc. 6:27-36) \p \v 38 »Riꞌix itom ri xbꞌiꞌx lo ojertan: \q1 We kꞌo junoq kupuchꞌ rawach, \q2 riꞌ taqal che kapuchꞌ ri riꞌre. \q1 We kꞌo junoq kutor bꞌi juna aweꞌ, \q2 riꞌ taqal che kator bꞌi ri riꞌre. \rq Éx. 21:24 \rq* \p \v 39 »Noꞌj riꞌin kambꞌiꞌij chiwe: Miꞌan ukꞌaxel che ri kuꞌan ri na utz taj chiwe. We kꞌo kꞌu junoq kupachꞌ qꞌabꞌ xeꞌ aweꞌ pawikiqꞌabꞌ, chayaꞌa luwar che kupachꞌ ri pa mox. \v 40 We kꞌo junoq katuchap pa chꞌaꞌoj pa qꞌatbꞌal tzij re kumaj rakoton, asu chayaꞌa ne kan raqꞌuꞌ re pisbꞌal awij che. \v 41 We kꞌo junoq katumin bꞌi chuxeꞌ eqaꞌn chaꞌ kaweqaj bꞌi jun kilómetro che, asu kebꞌ kilómetro chaweqaj bꞌi che. \v 42 Chatsipan che ri nibꞌaꞌ we kutzꞌonoj toꞌbꞌal chawe. We kꞌo junoq kachiqꞌiman chawe, maꞌan xuꞌyal che. \p \v 43 »Itom kꞌu ri xbꞌiꞌx lo ojertan: \q1 Kꞌax chanaꞌa rawatz-achaqꞌ \rq Lv. 19:18 \rq* \q1 yey tzel chawila ri tzel kilow awe. \p \v 44 »Noꞌj riꞌin kambꞌiꞌij chiwe: Kꞌax chebꞌinaꞌa ri e aj retzelal kꞌuꞌx chiwij. Chitzꞌonoj ri rutzil ukꞌuꞌx ri Dios pakiwi ri kakitzꞌonoj ri na utz taj piwi riꞌix. Chiꞌana ri utz chike ri tzel kebꞌilow iwe. Chiꞌana kꞌu orar pakiwi janipa ri kakikꞌaq bꞌi iqꞌij y ri kixkiternabꞌej rukꞌ kꞌaxkꞌobꞌik \v 45 chaꞌ jelaꞌ kaqꞌalajinik ix ralkꞌoꞌal ri Qaqaw Dios kꞌo chilaꞌ chikaj. Ma Rire kuꞌan che ri qꞌij kel lo pakiwi ri tikawex kakiꞌan ri utz y pakiwi ri kakiꞌan ri na utz taj, yey kutaq lo ri jabꞌ pakiwi ri jusukꞌ kibꞌinik kisilabꞌik y pakiwi ri na jusukꞌ ta kibꞌinik kisilabꞌik. \p \v 46 »Ma we xew kꞌax kebꞌinaꞌ ri kꞌax kenaꞌw iwe, ¿saꞌ kꞌu riꞌ ri rajil ukꞌaxel kikꞌulu? Ma jenelaꞌ kakiꞌan raj tzꞌonol puaq re tojonik. \v 47 We xew kiya rutzil kiwach ri iwatz-ichaqꞌ riꞌix, ¿saꞌ kꞌu riꞌ ri utz kixtajin che uꞌanik? Ma jenelaꞌ kakiꞌan ri na ketaꞌam ta uwach ri Dios. \v 48 Chiꞌana kꞌu jusukꞌ che ri ibꞌinik isilabꞌik jelaꞌ pachaꞌ ri usukꞌlikil ri Qaqaw Dios kꞌo chilaꞌ chikaj. \c 6 \s1 Ri Jesús kakꞌutun chwi ri limoxna \p \v 1 »Miꞌan ri kikꞌut ri jusukꞌ ibꞌinik isilabꞌik chiwachil xa re kixilitaj kuma ri tikawex;\x * \xo 6:1 \xt Mt. 23:5\x* ma we jelaꞌ kiꞌano, na jinta rajil ukꞌaxel kikꞌul che Riqaw Dios kꞌo chilaꞌ chikaj. \v 2 E uwariꞌche, echiriꞌ kiya limoxna che juna nibꞌaꞌ, mitzijoj chike ri tikawex, pachaꞌ ri kakiꞌan ri xa kebꞌ kipalaj pa taq sinagogas y pa taq bꞌe. Ma rike jelaꞌ kakiꞌano xew chaꞌ kayak kiqꞌij. Noꞌj riꞌin paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Rukꞌ kꞌu wa yakbꞌal kiqꞌij, ya e laꞌ xkikꞌul ri rajil ukꞌaxel ri xkiꞌano. \v 3 E uwariꞌche, echiriꞌ kiya limoxna chike ri nibꞌaꞌibꞌ, miꞌan chiwachil. \v 4 Jekꞌulaꞌ na jinta kꞌo kanaꞌbꞌen re, xew Riqaw Dios ketaꞌman waꞌ. Ekꞌu Rire kuya na ri rajil ukꞌaxel chiwe. \s1 Ri Jesús kakꞌutun chwi ri oración \r (Lc. 11:1-13) \p \v 5 »Echiriꞌ kixchꞌaꞌt rukꞌ ri Dios, miꞌan iweꞌix pachaꞌ ri kakiꞌan ri xa kebꞌ kipalaj. Ma rike lik kukꞌul kikꞌuꞌx ri kakibꞌololej oración e laꞌ e takꞌal pa taq sinagogas y pa taq jachbꞌal bꞌe chaꞌ jelaꞌ kebꞌilitaj kuma ri tikawex. Noꞌj riꞌin paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Rukꞌ kꞌu wa yakbꞌal kiqꞌij, ya e laꞌ xkikꞌul ri rajil ukꞌaxel ri xkiꞌano. \v 6 Noꞌj riꞌix echiriꞌ kixchꞌaꞌt rukꞌ ri Dios, chixok pa ja, chitzꞌapij lo ri puerta y chixchꞌaꞌt rukꞌ Riqaw Dios xa itukel; jekꞌulaꞌ Riqaw Dios karil ri kiꞌan xa itukel y kuya na kꞌu ri rajil ukꞌaxel chiwe chiwachil. \p \v 7 »Ekꞌuchiriꞌ kixchꞌaꞌt rukꞌ ri Dios, miwererej chꞌaꞌtem ukꞌiyal laj pachaꞌ kakiꞌan ri na ketaꞌam ta uwach ri Dios; ma e kakichꞌobꞌ rike ruma ri kakiwererej chꞌaꞌtem, ketataj ruma ri Dios. \v 8 Miꞌan kꞌu iweꞌix pachaꞌ ri kakiꞌan rike, ma Riqaw Dios lik retaꞌam chik saꞌ ri kajawax chiwe echiriꞌ kꞌamajaꞌ ne kitzꞌonoj che. \p \v 9 »Ekꞌu riꞌix echiriꞌ kixchꞌaꞌt rukꞌ ri Dios utz jewaꞌ taq ri kibꞌiꞌij: \q1 Qaqaw Dios, Lal kꞌo la chilaꞌ chikaj, \q1 ¡lik chetaꞌmaxoq nim uqꞌij ri bꞌiꞌ la! \q1 \v 10 Peta la, taqana la paqawiꞌ; \q1 chuꞌana kꞌu ri rajawal kꞌuꞌx la wara che ruwachulew, \q2 jelaꞌ pachaꞌ ri kaꞌan chilaꞌ chikaj. \q1 \v 11 Yaꞌa ko la waqꞌij ri qawa, \q2 ri kajawax chiqe ronoje qꞌij. \q1 \v 12 Kuyu ko la qamak, \q2 jelaꞌ pachaꞌ riꞌoj kaqakuy kimak ri emakuninaq chiqij. \q1 \v 13 Y maya ko la luwar chiqe kojtzaq pa mak; \q2 e lik chojkolobꞌej la chwach ritzel winaq. \q1 Ma paqꞌabꞌ Rilal kꞌo wi ronoje taqanik y chuqꞌabꞌ; \q2 y xew che Rilal taqal wi ri yakbꞌal qꞌij na jinta utaqexik. Amén. \m \v 14 »Ma we riꞌix kikuy kimak taq ri tikawex, jekꞌulaꞌ riꞌ kuꞌan ri Qaqaw Dios kꞌo chilaꞌ chikaj, kukuy imak riꞌix. \v 15 Noꞌj we riꞌix na kikuy ta kimak taq ri tikawex, jekꞌulaꞌ riꞌ kuꞌan ri Qaqaw Dios, na kukuy ta imak riꞌix.\x * \xo 6:15 \xt Mr. 11:25-26\x* \s1 Ri Jesús kakꞌutun chwi ri ayuno \p \v 16 »Echiriꞌ riꞌix kiꞌan ayuno, mikꞌut bꞌis che ripalaj pachaꞌ ri kakiꞌan ri xa kebꞌ kipalaj. Ma rike kakiꞌan waꞌ xa pachaꞌ kebꞌilitaj kuma ri winaq. Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Rukꞌ kꞌu wa yakbꞌal kiqꞌij, ya e laꞌ xkikꞌul ri rajil ukꞌaxel ri xkiꞌano. \v 17 Noꞌj riꞌix echiriꞌ kiꞌan ayuno, chichꞌaja ripalaj y chixiya riwiꞌ chi utz. \v 18 Jekꞌulaꞌ ri tikawex na kakil taj we riꞌix ix kꞌo pa ayuno. Xew kꞌu Riqaw Dios, ri na kilitaj ta uwach, karil ri na kakil ta ri tikawex. Ekꞌu riꞌ Rire kayaꞌw na ri rajil ukꞌaxel chiwe. \s1 Ri bꞌeyomalil re chilaꞌ chikaj \r (Lc. 12:32-34) \p \v 19 »Mixchakun xa re kimol ukꞌuꞌxibꞌal bꞌeyomalil re ruwachulew, ma ri wara e taq ri ikꞌolom xa kapokꞌirik y kuꞌan mojos, yey kebꞌok ne eleqꞌomabꞌ che releqꞌaxik bꞌi. \v 20 We kiwaj kiriq ri saqil bꞌeyomalil, e chiꞌana wara che ruwachulew janipa ri lik kꞌo uchak chwach ri Dios chaꞌ jelaꞌ kꞌo kutiqoj chiwe riꞌix chilaꞌ chikaj. Ma ri ikꞌolom chilaꞌ na kapokꞌir taj y na kuꞌan ta mojos, yey na jinta ne eleqꞌomabꞌ kebꞌok che releqꞌaxik bꞌi. \v 21 Ma pa kꞌo wi ribꞌeyomalil riꞌix, puwi waꞌ keꞌek wi ikꞌuꞌx. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri qawach \r (Lc. 11:33-36) \p \v 22 »Ri qawach e pachaꞌ candil re ri qacuerpo, ma ruma waꞌ kojtzuꞌnik chaꞌ utz kojbꞌinik. Jekꞌulaꞌ, we ri qawach utz uꞌanom, ronoje ri qacuerpo nojinaq che qꞌijsaq y kaqil kꞌu ronoje chi utz. \v 23 Noꞌj we ri qawach na utz taj, ronoje ri qacuerpo kꞌo pa qꞌequꞌm. Jekꞌulaꞌ, we ri qꞌijsaq kꞌo qukꞌ uꞌanom junam rukꞌ ri qꞌequꞌm, ¡koꞌl chi lo qꞌequꞌmalil riꞌ oj kꞌo wi!\f + \fr 6:23 \ft Pa ri chꞌaꞌtem hebreo, we kabꞌiꞌx che junoq “utz ruwach”, waꞌ keꞌelawi lik utz ukꞌuꞌx, na kaxuꞌyan taj. Yey we kabꞌiꞌx che junoq “na utz ta ruwach”, waꞌ keꞌelawi lik ko rukꞌuꞌx y lik xuꞌy.\f* \s1 Ri Jesús kakꞌutun chwi ri puaq \r (Lc. 16:13) \p \v 24 »Lik kꞌayew we juna aj chak e kaꞌibꞌ ri rajaw. Ma laj tzel karil ri jun yey kꞌax kunaꞌ ri jun chik; o laj kuyak uqꞌij ri jun yey kukꞌaq bꞌi uqꞌij ri jun chik. Ruma kꞌu laꞌ, na utz taj we junoq kuya ribꞌ che unimaxik ri Dios yey kuya ribꞌ che utzukuxik ri bꞌeyomalil re ruwachulew. \s1 Ri Dios kebꞌuchajij ri ralkꞌoꞌal \r (Lc. 12:22-31) \p \v 25 »E uwariꞌche kambꞌiꞌij chiwe riꞌix: Mubꞌisoj ikꞌuꞌx rikꞌaslem; mubꞌisoj ne ikꞌuꞌx saꞌ riwa y rimiqꞌinaꞌ kitijo o saꞌ riqꞌuꞌ kikojo. ¿Na e ta nebꞌa más kꞌo uwach rikꞌaslem riꞌix chwach ri kitijo? ¿Yey na e ta nebꞌa más kꞌo uwach ri cuerpo chwach riqꞌuꞌ kikojo? \p \v 26 »Chebꞌiwilape ri tzꞌikin kexikꞌikꞌ che ruwa kaj. Rike na ketikoꞌnaj taj, na kakiꞌan tane kimolonik y na jinta ne pa kakikꞌol wi ri kimolonik. Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, Riqaw Dios kꞌo chilaꞌ chikaj kebꞌutzuqu. ¡Makꞌuwariꞌ riꞌix, ri Dios kixuchajij, ma e más kꞌo iwach riꞌix chikiwa ri tzꞌikin! \p \v 27 »¿Kꞌo nebꞌa junoq chiwe riꞌix kuriq kunajtirisaj jun chik qꞌij che rukꞌaslem wara che ruwachulew? Na jinta junoq, tobꞌ ne lik kutij uqꞌij che. \v 28 ¿Suꞌbꞌe kꞌu riꞌ lik kubꞌisoj ikꞌuꞌx riqꞌuꞌ kikojo? Chiwilapeꞌ suꞌanik kekꞌiy ri kotzꞌiꞌj pa taq juyubꞌ; waꞌ na kechakun taj y na kekeman ta nenareꞌ chaꞌ kakiꞌan ri kiqꞌuꞌ. \v 29 Yey riꞌin kambꞌiꞌij chiwe: Ri rey Salomón, tobꞌ lik kꞌo uchomal ruqꞌuꞌ xukojo, waꞌ na xumaj ta kꞌana ruchomalil taq ri kotzꞌiꞌj. \v 30 Jekꞌulaꞌ we ri Dios uꞌanom chom che ri aqꞌes kꞌo waqꞌij pa juyubꞌ yey chweꞌq xa kaporox pa aqꞌ, ¿na kuya ta kami riꞌ ri Dios riqꞌuꞌ kajawax chiwe? ¡Riꞌix lik xa jubꞌiqꞌ ri kubꞌulibꞌal ikꞌuꞌx rukꞌ ri Dios! \p \v 31 »Kambꞌiꞌij kꞌu chiwe: Mubꞌisoj ikꞌuꞌx y mibꞌiꞌij: “¿Saꞌ ri qawa, saꞌ ri qamiqꞌinaꞌ kaqatijo? ¿Saꞌ ri qaqꞌuꞌ kaqakojo?” \v 32 Ma jenelaꞌ kakiꞌan ri winaq na ketaꞌam ta uwach ri Dios, e kubꞌisoj kikꞌuꞌx taq waꞌ. Noꞌj riꞌix kꞌo jun Iqaw chilaꞌ chikaj lik retaꞌam kajawax ronoje taq waꞌ chiwe. \p \v 33 »Ri lik chirajawaxik chiwe nabꞌe e lik chixok il che rutaqanik ri Dios y che ri jusukꞌ bꞌinik silabꞌik karaj Rire chiwe. Yey ronoje taq kꞌu ri kajawaxik, xa uwiꞌ chik kayaꞌtaj chiwe. \v 34 Mubꞌisoj pan ikꞌuꞌx ri kiwil chweꞌq, ma chujujunal qꞌij ukꞌamom chi lo rukꞌayewal. \c 7 \s1 Miqꞌat tzij pakiwi jujun chik \r (Lc. 6:37-38, 41-42) \p \v 1 »Miꞌan ri xa piwe riꞌix kixuꞌan aj qꞌatal tzij pakiwi jujun chik, chaꞌ jelaꞌ na kaqꞌat ta tzij piwi riꞌix. \v 2 Ma e ruꞌanik kiqꞌat tzij riꞌix pakiwi jujun chik, jelaꞌ kuꞌan ri Dios piwi riꞌix; ma rukꞌ ri pajbꞌal kixpajan wi, rukꞌ laꞌ kixpaj wi riꞌix.\f + \fr 7:2 \ft Mr. 4:24; Lc. 6:38\f* \p \v 3 »¿Suꞌchak e lik katzutzaꞌ rukꞌaj cheꞌ kꞌo chupa ruwach rawatz-achaqꞌ yey e na katok ta kꞌu il che resaxik ri cheꞌ qꞌebꞌel chupa rawach riꞌat? \v 4 Y we qꞌebꞌel la jun cheꞌ chupa rawach riꞌat, ¿utz nawi kabꞌiꞌij che rawatz-achaqꞌ: “Chayaꞌa luwar chwe kanwesaj la jun ukꞌaj cheꞌ kꞌo chupa rawach”? ¡Na utz taj! \v 5 ¡Xa kebꞌ apalaj! Nabꞌe na chawesaj lo la cheꞌ qꞌebꞌel chupa rawach riꞌat, y jelaꞌ kat-tzuꞌn chi utz chaꞌ katoꞌ rawatz-achaqꞌ che resaxik lo rukꞌaj cheꞌ kꞌo chupa ruwach rire. \p \v 6 »Miya chikiwa ri tzꞌiꞌ janipa ri lik chom chwach ri Dios, ma kꞌaxtaj kepe chiwij y kakiraqachꞌij ipa; jekꞌulaꞌ mikꞌaq chikiwach ri aq ri perlas kꞌo iwukꞌ, ma kꞌaxtaj xa kakixiqꞌixaꞌ uwiꞌ.\f + \fr 7:6 \ft Wa versículo na e ta kachꞌaꞌt pakiwi rawaj. Ri keꞌelawi e na utz taj kaqaya ri chomilaj kꞌutunik re ri Dios chikiwach winaq itzel kikꞌuꞌx we na kakaj taj kakikꞌulu.\f* \s1 Chitzꞌonoj che ri Dios janipa ri kajawax chiwe \r (Lc. 11:9-13; 6:31) \p \v 7 »Janipa ri kajawax chiwe, chitzꞌonoj che ri Dios y kayaꞌiꞌ chiwe; chitzukuj rukꞌ Rire janipa ri kajawax chiwe y kiriqo; chichꞌaꞌbꞌej Rire y lik kixukajmaj loq. \v 8 Ma china ri kutzꞌonoj ri kajawax che, kukꞌul na; china ri kꞌo kutzukuj, kuriq na; y china ri kachꞌaw pan che ruchiꞌ ja, kajaqiꞌ na lo che. \p \v 9 »¿Kꞌo nebꞌa juna achi chixoꞌl, we rukꞌajol kutzꞌonoj pam, kuya juna abꞌaj che; \v 10 o we kutzꞌonoj kar, kumatz ri kuya che? ¡Na jinta junoq! \v 11 Ekꞌu riꞌ riꞌix tobꞌ xa ix tikawex na lik ta utz ikꞌuꞌx, na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, kiriq uyaꞌik chomilaj taq sipanik chike riwalkꞌoꞌal. ¡Makꞌuwariꞌ ri Qaqaw Dios kꞌo chilaꞌ chikaj kuya chomilaj taq sipanik chike ri ketzꞌonow re che! \p \v 12 »Ekꞌu riꞌix chiꞌana chike ri tikawex jelaꞌ pachaꞌ ri kiwaj kakiꞌan rike chiwe. Ma e utaqanik waꞌ Rutzij Upixabꞌ ri Dios tzꞌibꞌital kan kuma ri Moisés y ri qꞌalajisanelabꞌ. \s1 Ri okibꞌal chꞌutiꞌn uwach \r (Lc. 13:24) \p \v 13 »Chixok bꞌi che ri okibꞌal chꞌutiꞌn uwach. Ma ri okibꞌal y ri bꞌe keꞌek chi xibꞌalbꞌaꞌ lik nim uwach, yey lik e kꞌi ri kebꞌok bꞌi chiriꞌ. \v 14 Noꞌj ri okibꞌal y ri bꞌe keꞌek chi kꞌaslemal na jinta utaqexik, lik chꞌutiꞌn uwach, yey na e ta kꞌi ri kebꞌok bꞌi chiriꞌ. \s1 Ruchꞌaꞌtem ri tikawex kukꞌutu saꞌ ri kꞌo pa ranimaꞌ \r (Lc. 6:43-45) \p \v 15 »Lik chichajij iwibꞌ chikiwach ri kakibꞌiꞌij e qꞌalajisanelabꞌ re ri Dios yey xa e sokosoꞌnel. Ma waꞌ kekꞌun iwukꞌ riꞌix lik chakojoꞌ utz kikꞌuꞌx, noꞌj chupa ri kanimaꞌ xa pachaꞌ e utiw lik e bꞌiqꞌonel. \v 16 Ekꞌu riꞌix kiwetaꞌmaj saꞌ ri kꞌo pa kanimaꞌ ri tikawex ruma ri kakiꞌano, we utz o na utz taj. \p »E pachaꞌ taq ri cheꞌ: ri kꞌiix, na uva ta rujiqꞌobꞌalil kuyaꞌo; yey ri xulukej, na higos ta rujiqꞌobꞌalil kuyaꞌo. \v 17 Jekꞌulaꞌ juna chomilaj cheꞌ, lik chom rujiqꞌobꞌalil kuyaꞌo; noꞌj ri cheꞌ na chom taj, na jinta uchak rujiqꞌobꞌalil kuyaꞌo. \v 18 Ri chomilaj cheꞌ na ubꞌe taj we na chom ta rujiqꞌobꞌalil kuyaꞌo; jekꞌulaꞌ ri cheꞌ na chom taj na kuya ta ujiqꞌobꞌalil chom. \v 19 Yey ronoje cheꞌ we na chom ta rujiqꞌobꞌalil kuyaꞌo, kachet bꞌi y kaporox pa aqꞌ. \v 20 Riꞌix kiwetaꞌmaj kꞌu uwach juna cheꞌ ruma rujiqꞌobꞌalil kuyaꞌo; jekꞌulaꞌ kaqꞌalajinik saꞌ taq ri kꞌo pa kanimaꞌ ri tikawex ruma ri kibꞌinik kisilabꞌik. \s1 Na konoje taj kebꞌok chilaꞌ chikaj \r (Lc. 13:25-27) \p \v 21 »Na konoje ta ri kakibꞌiꞌij chwe “Qajawal, Qajawal” kebꞌok chilaꞌ chikaj pa rutaqanik ri Dios, ma xew kebꞌok ri kakiꞌan ri rajawal ukꞌuꞌx ri Nuqaw kꞌo chilaꞌ chikaj. \v 22 Kopon kꞌu ruqꞌijol echiriꞌ ri Dios kuqꞌat tzij pakiwi ri tikawex, yey chupa laꞌ la qꞌij lik e kꞌi ri kakibꞌiꞌij chwe: “Wajawal, Wajawal, riꞌoj xqaꞌan qꞌalajisanik chupa ri bꞌiꞌ la chike ri tikawex. Yey chupa ri bꞌiꞌ la xeqesaj bꞌi ri itzel uxlabꞌixel y pa ri bꞌiꞌ la xqaꞌan ukꞌiyal milagros” kechaꞌ. \v 23 Ekꞌuchiriꞌ, riꞌin jewaꞌ kambꞌiꞌij chike: “Na xinwetaꞌmaj ta kꞌana iwach, chixela wukꞌ; ma riꞌix xew ix ꞌanal re ri lik itzel uwach.” \s1 Ri ja tzꞌaqom lo paꞌbꞌaj y ri ja xꞌaniꞌ pa sanyebꞌ \r (Lc. 6:46-49) \p \v 24 »China kꞌu ri kataw re ri nutzij yey kuꞌan janipa ri kambꞌiꞌij, kanjunimaj rukꞌ jun achi lik kꞌo unaꞌoj ma xutzꞌaq lo ri rocho paꞌbꞌaj. \v 25 Xpe kꞌu lo ri jabꞌ, lik xnimar taq ri nimayaꞌ y xpe lo unimal kaqjiqꞌ y xumachꞌ ribꞌ che ri ja; na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, ri ja na xtzaq ta ubꞌi, ma paꞌbꞌaj tzꞌaqom lo wi. \v 26 Noꞌj kꞌu ri kuta ri nutzij yey na kuꞌan ta janipa ri kambꞌiꞌij, kanjunimaj rukꞌ jun achi na jinta unaꞌoj, ma xuꞌan ri rocho pa sanyebꞌ. \v 27 Xpe kꞌu lo ri jabꞌ, xenimar taq ri nimayaꞌ, xpe lo unimal kaqjiqꞌ y xumachꞌ ribꞌ che ri ja. Ekꞌu riꞌ ri ja xwuluwubꞌ bꞌi y xsach uwach» xchaꞌ. \p \v 28 Echiriꞌ xukꞌis ubꞌiꞌxik waꞌ ri Jesús, ri winaq lik kaminaq kanimaꞌ che rukꞌutunik, \v 29 ma ruma rukꞌutunik kaqꞌalajinik lik kꞌo uwach, na xa ta pachaꞌ ri kakiꞌan raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ. \c 8 \s1 Ri Jesús kukunaj jun achi kꞌo yabꞌil lepra che \r (Mr. 1:40-45; Lc. 5:12-16) \p \v 1 Ekꞌuchiriꞌ xqaj lo ri Jesús chwa ri juyubꞌ, lik ukꞌiyal winaq xeterej lo chirij. \v 2 Tekꞌuchiriꞌ, xopon jun achi kꞌo ri yabꞌil lepra che, xuxuk ribꞌ chwach ri Jesús y xubꞌiꞌij che: \p —Wajawal, we kaꞌaj ko la, josqꞌij la ri nucuerpo che wa yabꞌil —xchaꞌ. \p \v 3 Ekꞌu ri Jesús xuchap pana rukꞌ ruqꞌabꞌ y jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Kuaj, chuꞌana bꞌa chom riꞌ racuerpo —xchaꞌ. Xew kꞌu xukꞌis ubꞌiꞌxikil waꞌ, na jampatana xsach ri yabꞌil kꞌo che rachi. \v 4 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Chatapeꞌ, lik matzijoj che junoq riꞌin xatinkunaj. Jat chwach raj chakunel pa Rocho Dios chaꞌ rire karilo na jinta chi lepra chawe, y chayaꞌa chwach ri Dios ri qasaꞌn xtaqan kan ri Moisés che\x * \xo 8:4 \xt Lv. 14:1-32\x* chaꞌ kaqꞌalajin chikiwach ri tikawex at kunutajinaq chik —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kukunaj ri raj chak jun capitán aj Roma \r (Lc. 7:1-10) \p \v 5 Echiriꞌ xopon ri Jesús pa ri tinamit Capernaúm, xopon jun capitán\f + \fr 8:5 \ft “Capitán”: Waꞌ e aj wach ke cien soldados.\f* ke ri soldados aj Roma rukꞌ y xujeq lik kelaj che, \v 6 jewaꞌ kubꞌiꞌij: \p —Wajawal, ri waj chak lik yewaꞌ kꞌo chwa uwarabꞌal chiwocho. Rire xuꞌan sik y lik kꞌo pa kꞌax —kachaꞌ. \p \v 7 Ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Riꞌin kinꞌek y kankunaj —xchaꞌ. \p \v 8 Ekꞌu ri capitán xubꞌiꞌij che: \p —Wajawal, riꞌin lik na taqal ta chwe kok la chiwocho. Xew bꞌiꞌij la: “Chatkunutajoq”, y rukꞌ ri chꞌaꞌtem la, kakunutaj ri waj chak. \v 9 Ma e pachaꞌ riꞌin, in kꞌo puqꞌabꞌ jun taqanel y rire ebꞌuyaꞌom ukꞌiyal soldados panuqꞌabꞌ. We kambꞌiꞌij kꞌu che junoq “Jat”, keꞌek; o kambꞌiꞌij che junoq chik “Chatpetoq”, kapetik. Yey we kambꞌiꞌij che juna waj chak “Chaꞌana waꞌ”, kuꞌano —xchaꞌ. \p \v 10 Ri Jesús echiriꞌ xuta waꞌ, lik xkam ranimaꞌ che y jewaꞌ xubꞌiꞌij chike ri eteran chirij: \p —Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Na nuriqom tane chikixoꞌl raj Israel junoq lik kꞌo unimal kubꞌulibꞌal ukꞌuꞌx pachaꞌ wa jun achi. \v 11 Kambꞌiꞌij kꞌu chiwe: Lik e kꞌi ri kepe pa relebꞌal lo ri qꞌij y e kꞌi ri kepe putzaqibꞌal ri qꞌij y kebꞌok chwa ri mexa pa waꞌim rukꞌ ri Abraham, rukꞌ ri Isaac y rukꞌ ri Jacob chupa rutaqanik ri Dios kꞌo chilaꞌ chikaj. \v 12 Noꞌj taq kꞌu ri kakichꞌobꞌo taqal chike kakikꞌul rutaqanik ri Dios ruma e ratz-uchaqꞌ kan ri Abraham, riꞌ kebꞌesax bꞌi y kekꞌaq bꞌi pa ri qꞌequꞌm; chiriꞌ kꞌu riꞌ kebꞌoqꞌ wi y kaqichꞌichꞌ ruwi keꞌ —xchaꞌ. \p \v 13 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij ri Jesús che ri capitán: \p —Oj chi ocho la, ma jelaꞌ kuꞌanaꞌ pachaꞌ ri xkubꞌiꞌ kꞌuꞌx la che —xchaꞌ. Chupa kꞌu laꞌ la joqꞌotaj xkunutaj ri raj chak. \s1 Ri Jesús kukunaj ruchu-ujiꞌ ri Pedro \r (Mr. 1:29-34; Lc. 4:38-41) \p \v 14 Ri Jesús xopon chirocho ri Pedro. Chiriꞌ kꞌu riꞌ xril ruchu-ujiꞌ ri Pedro kꞌo chwa uwarabꞌal y lik kꞌo aqꞌ chirij. \v 15 Ekꞌu ri Jesús xuchap ruqꞌabꞌ y jekꞌulaꞌ xikꞌow ri aqꞌ chirij. Ekꞌuchiriꞌ, rixoq xyaktajik y xujeq kebꞌunimaj. \s1 Ri Jesús kebꞌukunaj ukꞌiyal yewaꞌibꞌ \p \v 16 Echiriꞌ xok raqꞌabꞌ, xekikꞌam lo chwach ri Jesús ukꞌiyal tikawex e kꞌo pakiqꞌabꞌ itzel uxlabꞌixel. Ekꞌu ri Jesús rukꞌ ruchꞌaꞌtem xebꞌeresaj bꞌi taq ri itzel uxlabꞌixel chike y xebꞌukunaj konoje ri yewaꞌibꞌ. \v 17 Xuꞌan waꞌ chaꞌ e kuꞌana ri utzijom kan ri qꞌalajisanel Isaías echiriꞌ xubꞌiꞌij: \q1 Rire xukꞌam bꞌi ri qayabꞌil, \q1 y xukꞌam bꞌi ri qakꞌaxkꞌolil \rq Is. 53:4 \rq* \m xchaꞌ. \s1 Ri kakaj keterej chirij ri Jesús \r (Lc. 9:57-62) \p \v 18 Ri Jesús echiriꞌ xrilo ukꞌiyal winaq kisutum rij, xebꞌutaq rutijoꞌn chaꞌ keqꞌax chꞌaqa yaꞌ. \p \v 19 Ekꞌu laꞌ la joqꞌotaj xopon rukꞌ ri Jesús jun achi aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y xubꞌiꞌij che: \p —Lal tijonel, riꞌin kinterej bꞌi chiꞌij la tobꞌ pachawi keꞌek wi la —xchaꞌ. \p \v 20 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Ri yak kꞌo kijul y ri tzꞌikin kexikꞌikꞌ che ruwa kaj kꞌo kisok; noꞌj Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex na jinta ne uluwar tobꞌ xa pa kuxlan wi —xchaꞌ. \p \v 21 Kꞌo chi jun chike rutijoꞌn xubꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Wajawal, yaꞌa la luwar chwe kanwoyꞌej kakam na ri nuqaw y kanmuq kanoq; tekꞌuchiriꞌ, kinterej chiꞌij la —xchaꞌ. \p \v 22 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Riꞌat chat-terej lo chwij; chayaꞌa kan chike ri ekaminaq chwach ri Dios chaꞌ e rike kemuquw ri katz-kichaqꞌ kekamik —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kuqꞌatej ri kaqjiqꞌ chwi ri mar \r (Mr. 4:35-41; Lc. 8:22-25) \p \v 23 Ekꞌuchiriꞌ, xok ri Jesús pa jun barco y rutijoꞌn xebꞌek rukꞌ. \v 24 Tekꞌuchiriꞌ, xpe jun nimalaj kaqjiqꞌ chwi ri mar y xujeqo kanoj ri barco che yaꞌ. Yey ri Jesús kawarik. \p \v 25 Ekꞌu rutijoꞌn xeꞌkikꞌosoj y xkibꞌiꞌij che: \p —¡Qajawal! ¡Chojkolobꞌej la, ma kojkamik! —xechaꞌ. \p \v 26 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿Suꞌchak lik kixiꞌij iwibꞌ? Riꞌix lik xa jubꞌiqꞌ ri kubꞌulibꞌal ikꞌuꞌx wukꞌ —xchaꞌ. \p Ekꞌuchiriꞌ xyaktajik, xuqꞌatej ri kaqjiqꞌ y ri yaꞌ. Xtaniꞌ kꞌu riꞌ ri kaqjiqꞌ y ri yaꞌ xyeniꞌik. \p \v 27 Rutijoꞌn lik xkam kanimaꞌ che y xkibꞌiꞌij: «¿Saꞌ ruwach waꞌ waꞌchi? ¡Ma tobꞌ ne e ri kaqjiqꞌ y ri yaꞌ kakikoj utzij!» xechaꞌ. \s1 Ri kebꞌ achijabꞌ aj Gadara e kꞌo pakiqꞌabꞌ itzel uxlabꞌixel \r (Mr. 5:1-20; Lc. 8:26-39) \p \v 28 Echiriꞌ xopon ri Jesús chꞌaqa mar pa ri luwar re Gadara, xoꞌlkꞌul kuma kebꞌ achijabꞌ ebꞌelinaq lo chuxoꞌl taq muqubꞌal ke animaꞌ. Kikabꞌichal e kꞌo pakiqꞌabꞌ itzel uxlabꞌixel y lik itzel kiwachlibꞌal, ma kuma rike na jinta junoq kikꞌow chiriꞌ. \p \v 29 E taq kꞌu riꞌ waꞌ xkijeqo lik ko kesikꞌinik, jewaꞌ xkibꞌiꞌij: \p —¿Suꞌchak koꞌlmina ibꞌ la qukꞌ, Jesús, Lal Ukꞌajol ri Dios? ¿Petinaq kami la re kojya la pa kꞌax echiriꞌ kꞌamajaꞌ ne kopon ri qaqꞌij? —xechaꞌ. \p \v 30 E kꞌo kꞌu ukꞌiyal aq kewaꞌ lo chinimanaj. \v 31 Ekꞌu ri itzel uxlabꞌixel lik xebꞌelaj che ri Jesús: \p —We kojesaj bꞌi la, yaꞌa la luwar chiqe kojok bꞌi kukꞌ ri aq —xechaꞌ. \p \v 32 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij ri Jesús chike: \p —Jix riꞌ —xchaꞌ. Taq ri itzel uxlabꞌixel xebꞌel bꞌi chike rachijabꞌ y xebꞌok kukꞌ ri aq. Tekꞌuchiriꞌ, konoje ri aq xeꞌkikꞌaqa bꞌi kibꞌ chwi jun siwan, xebꞌeꞌtzaqa kꞌa chupa ri mar y chiriꞌ xejiqꞌ wi. \p \v 33 Ekꞌu ri e chajinel ke ri aq xebꞌanimajik. Y echiriꞌ xebꞌopon pa ri tinamit, xkijeq utzijoxik ronoje ri xkikꞌulumaj ri aq y ri xuꞌan ri Jesús chike ri kebꞌ achijabꞌ echiriꞌ xebꞌeresaj pakiqꞌabꞌ ri itzel uxlabꞌixel. \v 34 Konoje kꞌu ri winaq re ri tinamit xepe pa kꞌo wi ri Jesús. Echiriꞌ xkil uwach, lik xkitzꞌonoj che chaꞌ kel bꞌi chiriꞌ pa taq ri kiluwar. \c 9 \s1 Ri Jesús kukunaj jun sik \r (Mr. 2:1-12; Lc. 5:17-26) \p \v 1 Ekꞌuchiriꞌ, xok ri Jesús pa jun barco, xqꞌax chꞌaqa yaꞌ y xopon pa ri tinamit pa jeqel wi. \v 2 E kꞌo kꞌu jujun achijabꞌ xkikꞌam lo jun achi sik chwach ri Jesús, kitelem lo chwa jun chꞌat. Echiriꞌ ri Jesús xril ri kubꞌulibꞌal kikꞌuꞌx rukꞌ, xubꞌiꞌij che rachi sik: \p —Wal, chanimarisaj akꞌuꞌx, ma ronoje ramak kuytajinaq chik —xchaꞌ. \p \v 3 E kꞌo kꞌu jujun chike raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ jewaꞌ xkichꞌobꞌo: «Wa jun achi lik kamakun chirij ri Dios, ma na yaꞌtal ta puqꞌabꞌ junoq kubꞌiꞌij waꞌ.» \p \v 4 Noꞌj ri Jesús xunaꞌbꞌej saꞌ ri kakichꞌobꞌo; ruma kꞌu riꞌ, xubꞌiꞌij chike: \p —¿Suꞌchak kachꞌobꞌ alaq ri na utz taj? \v 5 ¿Saꞌ kꞌu ri na kꞌayew taj kambꞌiꞌij: “Ronoje ramak kuytajinaq chik” o “Chatyaktajoq y chatbꞌinoq”? \v 6 E kuaj kꞌut ketaꞌmaj alaq waꞌ: Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex yaꞌtal puqꞌabꞌ kukuy taq ri mak ke ri winaq che ruwachulew —xchaꞌ. \p Xubꞌiꞌij kꞌu riꞌ che ri sik: \p —Chatyaktajoq, chakꞌama bꞌi rachꞌat y jat chaꞌwocho —xchaꞌ. \p \v 7 Xyaktaj kꞌu ri sik y xeꞌek chirocho. \v 8 Echiriꞌ xkil waꞌ ri winaq, lik xkam kanimaꞌ che y xkiyak uqꞌij ri Dios ruma uyaꞌom chike ri tikawex kakiꞌan taq waꞌ. \s1 Ri Jesús kusikꞌij ri Mateo \r (Mr. 2:13-17; Lc. 5:27-32) \p \v 9 Xel kꞌu bꞌi ri Jesús chiriꞌ y xril jun achi aj tzꞌonol puaq re tojonik, Mateo rubꞌiꞌ, tzꞌul pa ri luwar pa kaꞌan wi ri tojonik che ri gobierno, y xubꞌiꞌij che: \p —Chat-terej lo chwij —xchaꞌ. Y ri Mateo xyaktajik y xterej bꞌi chirij. \p \v 10 Ekꞌu ri Jesús xumaj bꞌi chirocho waꞌchi y xebꞌok chwa ri mexa kukꞌ rutijoꞌn. Xebꞌopon kꞌu ukꞌiyal aj tzꞌonol puaq re tojonik y ukꞌiyal aj makibꞌ y xetzꞌuyiꞌ junam kukꞌ. \p \v 11 Echiriꞌ xkil waꞌ ri fariseos, xkibꞌiꞌij chike rutijoꞌn ri Jesús: \p —¿Suꞌchak ri tijonel iwe riꞌix kawaꞌ junam kukꞌ raj tzꞌonol puaq re tojonik\f + \fr 9:11 \ft “Raj tzꞌonol puaq re tojonik”: Kil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* y kukꞌ raj makibꞌ? —xechaꞌ. \p \v 12 Echiriꞌ xuta waꞌ ri Jesús, xubꞌiꞌij chike: \p —E janipa ri utz kiwach, na kajawax ta aj kunanel chike; ma waꞌ xew chike ri e yewaꞌibꞌ kajawax wi. \v 13 Oj kꞌu alaq y maja na alaq saꞌ keꞌelawi ri kubꞌiꞌij ri Dios chupa Ruchꞌaꞌtem: \q1 Ri lik kuaj riꞌin chiwe e ri kꞌutubꞌal re ri kꞌaxnaꞌbꞌal kꞌuꞌxaj, \q1 na e ta ri kakamisax awaj re qasaꞌn chinuwach \rq Os. 6:6 \rq* \m kachaꞌ. \p »Riꞌin na in petinaq ta che kisikꞌixik ri jusukꞌ kibꞌinik kisilabꞌik, ma in petinaq che kisikꞌixik raj makibꞌ chaꞌ kakijalkꞌatij ri kibꞌinik kisilabꞌik —xchaꞌ. \s1 Ri tzꞌonobꞌal puwi ri ayuno \r (Mr. 2:18-22; Lc. 5:33-39) \p \v 14 Ekꞌuchiriꞌ, rutijoꞌn ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo xeqibꞌ rukꞌ ri Jesús y xkitzꞌonoj che: \p —¿Suꞌchak riꞌoj y ri fariseos lik kaqaꞌan ayuno yey ri tijoꞌn rilal na kakiꞌan taj? —xechaꞌ. \p \v 15 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿Utz nebꞌa kekꞌojiꞌ pa bꞌis ri esikꞌim pa kꞌulanikil we kꞌa kꞌo rala kakꞌuliꞌik chikixoꞌl? Na utz taj. Noꞌj kopon na ri qꞌij echiriꞌ kesax bꞌi rala chikixoꞌl; kꞌa ekꞌuchiriꞌ kakiꞌan ayuno. \v 16 Na jinta junoq kukꞌojoj ruqꞌuꞌ qꞌeꞌl rukꞌ kꞌojobꞌal kꞌasaq, ma ri kꞌojobꞌal kꞌasaq, we xkꞌolotaj upa, e kujekꞌ ri kꞌul qꞌeꞌl y más ne kurichꞌij bꞌi. \p \v 17 »Jekꞌulaꞌ ri vino kꞌakꞌ ꞌanom na kaqꞌej ta chupa juna surun\f + \fr 9:17 \ft “Surun”: Kil “odre” pa vocabulario.\f* qꞌeꞌl. Ma we kaꞌaniꞌ waꞌ, ri vino kꞌakꞌ echiriꞌ kanajtir uqꞌij, kuraqij ri surun, katix kꞌu riꞌ ri vino y ri surun na jinta chi uchak. Ruma kꞌu laꞌ, ri vino kꞌakꞌ ꞌanom chirajawaxik wi kaqꞌej chupa ri surun kꞌasaq chaꞌ ukabꞌichal waꞌ kakowinik —xchaꞌ. \s1 Rumiꞌal ri Jairo y rixoq xuchap ruqꞌuꞌ ri Jesús \r (Mr. 5:21-43; Lc. 8:40-56) \p \v 18 Echiriꞌ katajin ri Jesús che ubꞌiꞌxikil taq waꞌ, xkꞌun lo jun achi aj wach re ri tinamit, xuxuk ribꞌ chwach y xubꞌiꞌij che: \p —Ri numiꞌal lik kꞌa e laꞌ xkamik. We ta rilal keꞌek la wukꞌ y keꞌyaꞌa ri qꞌabꞌ la puwiꞌ, rire kakꞌastaj tanchik —xchaꞌ. \p \v 19 Ri Jesús xyaktajik y xeꞌek rukꞌ rachi, junam kukꞌ rutijoꞌn. \v 20 Ekꞌu laꞌ, kꞌo jun ixoq lik yewaꞌ, e kabꞌlajuj lo junabꞌ riꞌ na kataniꞌ ta ri yabꞌil re upa ikꞌ che. Xqibꞌ kꞌu pana chirij ri Jesús y xuchap ruchiꞌ ruqꞌuꞌ. \v 21 Ma xuchꞌobꞌ pa ranimaꞌ: «Tobꞌ tane xew luꞌqꞌuꞌ kanchapo, rukꞌ riꞌ kinkunutajik.» \p \v 22 Pero ri Jesús xtzuꞌn lo chirij, xutzuꞌ uwach rixoq y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Ixoq, nimarisaj kꞌuꞌx la, ma xkunutaj la ruma xkubꞌiꞌ kꞌuꞌx la wukꞌ —xchaꞌ. Chupa kꞌu riꞌ la joqꞌotaj rixoq asu xkunutajik. \p \v 23 Ekꞌuchiriꞌ xok bꞌi ri Jesús chirocho rachi aj wach, kebꞌutzutzaꞌ ri kakichꞌawisaj suꞌ y ri winaq kewoqoqik. \v 24 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Jesús chike: \p —Chixelubꞌi, ma wa ralko ali na kaminaq taj, xa kawarik —xchaꞌ. Yey xa xkitzeꞌej kꞌu ri xubꞌiꞌij. \v 25 Ekꞌuchiriꞌ xebꞌesax lo ri winaq, ri Jesús xok bꞌi pa kꞌo wi ri ralko ali; xuchap kꞌu ruqꞌabꞌ y waꞌli xyaktajik. \v 26 Xeꞌek kꞌu utzijoxik riꞌ waꞌ che ronoje taq la luwar. \fig Rumiꞌal ri Jairo (Mateo 9:25)|alt="Jairos daughter" src="CN01713b.tif" size="span" ref="Mt. 9:25" \fig* \s1 Ri Jesús kebꞌukunaj kaꞌibꞌ potzꞌ \p \v 27 Echiriꞌ xel bꞌi ri Jesús chiriꞌ, xeterej bꞌi kaꞌibꞌ potzꞌ chirij, lik ko kesikꞌin che, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: \p —¡Choj-juchꞌ kaꞌn ko cheꞌla, lal Ralkꞌoꞌal kan ri rey David! —xechaꞌ. \p \v 28 Echiriꞌ xok ri Jesús chuchiꞌ jun ja, xeqibꞌ ri kaꞌibꞌ potzꞌ rukꞌ y Rire xubꞌiꞌij chike: \p —¿Kikoj riꞌix we riꞌin kꞌo panuqꞌabꞌ kanya ri itzuꞌnibꞌal? —xchaꞌ. \p Rike xkibꞌiꞌij: \p —Kaqakojo, Qajawal —xechaꞌ. \p \v 29 Ekꞌu ri Jesús xuya ruqꞌabꞌ puwi ri kiwach y xubꞌiꞌij chike: \p —Chuꞌana waꞌ iwukꞌ e chirij ri kubꞌulibꞌal ikꞌuꞌx —xchaꞌ. \p \v 30 Jekꞌulaꞌ xkunutaj ri kiwach. Ewi ri Jesús lik xebꞌupixabꞌaj, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Lik mitzijoj waꞌ che junoq —xchaꞌ. \p \v 31 Noꞌj rike xew xebꞌel bꞌi, xkijeq kakitzijoj pa ronoje taq laꞌ la luwar ri xuꞌan ri Jesús. \s1 Ri Jesús kukunaj jun meꞌt \p \v 32 Echiriꞌ katajin bꞌi kelik ri kebꞌ achijabꞌ xkunutaj ri kiwach, ri winaq xkikꞌam lo chwach ri Jesús jun achi meꞌt kꞌo puqꞌabꞌ jun itzel uxlabꞌixel. \v 33 Ekꞌuchiriꞌ ri Jesús xresaj bꞌi ri itzel uxlabꞌixel che, ri meꞌt xkunutajik y xujeq kachꞌaꞌtik. E taq kꞌu ri winaq lik xkam kanimaꞌ che waꞌ y xkibꞌiꞌij chikiwach: «Na qilom ta kꞌana waꞌ wara Israel pachaꞌ wa xqil woꞌora» xechaꞌ. \p \v 34 Noꞌj ri fariseos xkibꞌiꞌij: «Laꞌ la Jesús kebꞌeresaj bꞌi itzel uxlabꞌixel ruma ruchuqꞌabꞌ ri kajawal ri itzel uxlabꞌixel» xechaꞌ. \s1 Ri Jesús kubꞌiꞌij lik kebꞌajawax aj chak pa ruchak ri Dios \p \v 35 Echiriꞌ ri Jesús xikꞌow pa taq ronoje tinamit y aldeas, kakꞌutun chupa taq ri sinagogas chujujunal luwar, kutzijoj ri Utzilaj Tzij re rutaqanik ri Dios y kukunaj ronoje yabꞌil y kꞌaxkꞌobꞌik. \v 36 Ekꞌuchiriꞌ xeril rukꞌiyal winaq, lik xejuchꞌ kaꞌn pa ranimaꞌ, ma rike pachaꞌ e bꞌexex e sachinaq, kikichom kibꞌ y na jinta chi chajinel ke. \v 37 Xubꞌiꞌij kꞌu chike rutijoꞌn: «Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Ri molonik kajawax uꞌanik, lik nim; noꞌj raj chak na e kꞌi taj. \v 38 E uwariꞌche, chitzꞌonoj che ri Dios, ri Rajaw ri molonik, chaꞌ kebꞌutaq lo aj chak chupa ruchak»\x * \xo 9:38 \xt Lc. 10:2\x* xchaꞌ. \c 10 \s1 Ri Jesús kebꞌuchaꞌ kabꞌlajuj utaqoꞌn \r (Mr. 3:13-19; Lc. 6:12-16) \p \v 1 Ekꞌu ri Jesús xebꞌusikꞌij ri kabꞌlajuj utijoꞌn y xuya pakiqꞌabꞌ kebꞌekesaj bꞌi itzelilaj uxlabꞌixel y kakikunaj ronoje yabꞌil y ronoje kꞌaxkꞌobꞌik. \v 2 E kibꞌiꞌ taq waꞌ wa kabꞌlajuj e taqoꞌn:\f + \fr 10:2 \ft “Taqoꞌn”: Kil “apóstol” pa vocabulario.\f* \q1 Nabꞌe e Simón ri kabꞌiꞌx Pedro che \q1 y ruchaqꞌ Andrés, \q1 Jacobo \q1 y ruchaqꞌ Juan (wa kaꞌibꞌ e ukꞌajol ri Zebedeo), \q1 \v 3 Felipe, \q1 Bartolomé, \q1 Tomás, \q1 Mateo ri aj tzꞌonol puaq re tojonik, \q1 Jacobo rukꞌajol ri Alfeo, \q1 Lebeo ri kabꞌiꞌx Tadeo che,\f + \fr 10:3 \ft También kabꞌiꞌx “Judas” che. Lc. 6:16\f* \q1 \v 4 Simón ri kabꞌiꞌx che “ri Cananista”,\f + \fr 10:4 \ft “Cananista”: Kil “Zelote” pa vocabulario.\f* \q1 kꞌisbꞌal re, e Judas aj Iscariot,\f + \fr 10:4 \ft “Iscariot”: Waꞌ e utinamit ri Judas.\f* ri xkꞌayin re ri Jesús. \s1 Ri Jesús kuya bꞌi kichak ri kabꞌlajuj utaqoꞌn \r (Mr. 6:7-13; Lc. 9:1-6) \p \v 5 Ri Jesús xebꞌutaq bꞌi ri kabꞌlajuj y e pixabꞌanik waꞌ xuya bꞌi chike: \p «Mixꞌek pa taq ri luwar ke ri na e ta aj judiꞌabꞌ, mixok ne pa taq ri tinamit re Samaria. \v 6 Jix kꞌu nabꞌe kukꞌ ri bꞌexex e sachinaq, waꞌ e ri e aj judiꞌabꞌ re ri tinamit Israel. \v 7 Jix y jewaꞌ chitzijoj: “Rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj xa naqaj chi kꞌo wuloq.” \p \v 8 »Chebꞌikunaj konoje ri yewaꞌibꞌ kukꞌ taq ri kꞌo ri yabꞌil lepra chike, chebꞌikꞌastajisaj ri ekaminaq y chebꞌiwesaj bꞌi itzel uxlabꞌixel. Wa chuqꞌabꞌ kikꞌul riꞌix e rutzil nukꞌuꞌx chiwe; jekꞌulaꞌ mitzꞌonoj rajil ri chak kiꞌan rukꞌ. \p \v 9 »Mikꞌam bꞌi imeyo re oro, re plata o re cobre. \v 10 Mikꞌam ne bꞌi tebꞌ re ubꞌitaq iwe, mikꞌam bꞌi jun chik ikoton, jun chik molaꞌj ixajabꞌ o jun chik ichꞌamiꞌy. Ma e junoq kachakunik, lik taqalik kayaꞌiꞌ janipa ri kajawax che. \p \v 11 »Echiriꞌ kixopon pa juna tinamit o pa juna aldea, chitzukuj junoq jusukꞌ ubꞌinik usilabꞌik y chixkanaj kꞌu kan chirocho kꞌate kixel bꞌi chiriꞌ echiriꞌ kixꞌek pa jun chik tinamit. \p \v 12 »Echiriꞌ kixok chuchiꞌ juna ja, chiyaꞌa rutzil kiwach ri e kꞌo chiriꞌ, kitzꞌonoj kꞌu ri utzil chomal re ri Dios pakiwiꞌ. \v 13 We kixkikꞌul kꞌu ri e kꞌo pa ri ja, kakanaj ri utzil chomal itzꞌonom kan pakiwiꞌ. Noꞌj we rike na kixkikꞌul taj, ri utzil chomal katzelej tanchi lo iwukꞌ. \p \v 14 »We na kixkikꞌul taj y na kakaj tane kakita ri kitzijoj, chixelubꞌi chupa ri ja o pa ri tinamit yey chipupaꞌ kan rulew kꞌo che ri iwaqan. \v 15 Ma paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Chupa ruqꞌijol ri qꞌatbꞌal tzij, más lik kꞌax ri kape pakiwi ri tinamit na xkikꞌul ta ri Utzilaj Tzij, chwa ri kape pakiwi ri e aj Sodoma y ri e aj Gomorra.\x * \xo 10:15 \xt Gn. 19:24-25\x* \s1 Taq ri kꞌaxkꞌobꞌik kapetik \p \v 16 »Chitapeꞌ: Riꞌin kixintaq bꞌi pachaꞌ ix bꞌexex chikixoꞌl utiw. Lik chichajij kꞌu iwibꞌ chi utz jelaꞌ pachaꞌ ruꞌanik kuchajij ribꞌ ri kumatz, yey chiꞌana pachaꞌ ri palomax na jinta kꞌo kuꞌan che junoq. \p \v 17 »Lik chichajij kꞌu iwibꞌ chikiwach ri winaq, ma kixkikꞌam bꞌi pa taq qꞌatbꞌal tzij y kakijichꞌ ipa pa taq sinagogas. \v 18 Wuma riꞌin, kixkikꞌam ne bꞌi chikiwach taq raj qꞌatal tzij y ri taqanelabꞌ. Rukꞌ kꞌu riꞌ waꞌ, utz kiqꞌalajisaj nuwach riꞌin chikiwach rike y chikiwach konoje taq ri tinamit che ruwachulew. \v 19 Ekꞌuchiriꞌ kixkiya chikiwach, mubꞌisoj ikꞌuꞌx saꞌ ri kibꞌiꞌij; ma echiriꞌ kopon ruꞌorayil re kixchꞌaꞌtik, e ri Dios kayaꞌw lo ichꞌaꞌtem. \v 20 Ma na ix ta ri kixchꞌaꞌtik, e ri Ruxlabꞌixel Riqaw; e Rire kuya ichꞌaꞌtem. \p \v 21 »E taq kꞌu ri tikawex kekiya ri katz-kichaqꞌ pa kamik; ri kꞌo kalkꞌoꞌal kekiya taq ri kalkꞌoꞌal pa kamik; ri kalkꞌoꞌal keyaktaj chikij kichu-kiqaw y kekiya pa kamik. \v 22 Taq ri winaq lik tzel kixkil riꞌix xa ruma ikojom ri nubꞌiꞌ; noꞌj china kꞌu ri kuchuqꞌubꞌej ribꞌ kꞌa chupa ri kꞌisbꞌal re, e riꞌ ri kakolobꞌetajik. \v 23 Echiriꞌ lik kixternabꞌex rukꞌ kꞌaxkꞌobꞌik pa juna tinamit, jix che jun chik. Ma paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe, kꞌamajaꞌ ne kikꞌiso kixikꞌow chupa ronoje taq ri tinamit re Israel, echiriꞌ kakꞌun tanchi Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex. \p \v 24 »Na jinta juna tijoꞌn más kꞌo uwach chwa rutijonel y na jinta ne juna aj chak más kꞌo uwach chwa ri rajaw. \v 25 Juna tijoꞌn kubꞌuloq we xuꞌana jelaꞌ pachaꞌ rutijonel y juna aj chak kubꞌuloq we xuꞌana pachaꞌ ri rajaw. We kabꞌiꞌx “Beelzebú” che ri kiqaw rakꞌalabꞌ, ¿makꞌuwariꞌ ri kabꞌiꞌx chike ri ralkꞌoꞌal? \s1 Mixiꞌij iwibꞌ chikiwach ri winaq \r (Lc. 12:4-9) \p \v 26 »Mixiꞌij iwibꞌ chikiwach ri winaq. Ma kopon ri qꞌij echiriꞌ janipa ri na qꞌalajisam taj, kaqꞌalajisax na; yey janipa ri ewatalik, ketaꞌmaxik. \v 27 E janipa ri kambꞌiꞌij riꞌin xew chiwe riꞌix, chibꞌiꞌij riꞌix chiwachil; yey ri kanweswaꞌ riꞌin chiwe, chixsikꞌin che ubꞌiꞌxikil pa taq bꞌe. \p \v 28 »Mixiꞌij iwibꞌ chikiwach ri kꞌo pakiqꞌabꞌ kixkikamisaj, ma waꞌ xew che ri cuerpo kakiꞌan wi, noꞌj na jinta pakiqꞌabꞌ kakisach uwach rukꞌaslem junoq chwach ri Dios. E chixiꞌij iwibꞌ chwach ri Jun kꞌo puqꞌabꞌ kebꞌukꞌaq bꞌi ri tikawex junam rukꞌ ri kicuerpos y ri kanimaꞌ, chi xibꞌalbꞌaꞌ re tijbꞌal kꞌax. \p \v 29 »Iwetaꞌam, kaꞌibꞌ raltaq ko tzꞌikin kekꞌayix xa chwa jun ralko meyo. Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, na katzaq tane junoq chike pulew we ri Qaqaw na kuya ta luwar. \v 30 Makꞌuwariꞌ riꞌix lik puqꞌabꞌ ix kꞌo wi, ma xa ne chujujunal riwiꞌ ajilam ruma Rire. \v 31 E uwariꞌche, mixiꞌij iwibꞌ; ma riꞌix más kꞌo iwach chikiwach ri raltaq ko tzꞌikin. \p \v 32 »E junoq kuqꞌalajisaj chikiwach ri winaq, kubꞌiꞌij: “In tijoꞌn re ri Jesús”; jekꞌuriꞌlaꞌ kanꞌan riꞌin che rire, kambꞌiꞌij chwach ri Nuqaw kꞌo chilaꞌ chikaj: “Qatzij, wa jun e nutijoꞌn” kinchaꞌ. \p \v 33 »Noꞌj kꞌu ri kubꞌiꞌij chikiwach ri winaq: “Riꞌin na in ta tijoꞌn re ri Jesús.” Jekꞌuriꞌlaꞌ kanꞌan riꞌin che rire, kambꞌiꞌij chwach ri Nuqaw kꞌo chilaꞌ chikaj: “Qatzij, wa jun na nutijoꞌn taj” kinchaꞌ. \s1 Ri jachbꞌal kipa ri tikawex ruma ri Jesús \r (Lc. 12:49-53; 14:26-27) \p \v 34 »Michꞌobꞌo we ri nukꞌunik che ruwachulew kukꞌam lo utzil chomal. Na e ta riꞌ, ma e kukꞌam lo chꞌaꞌoj chikixoꞌl taq ri tikawex.\f + \fr 10:34 \ft Taq ri tikawex kechꞌoꞌjin chikiwach, ma ri na kekꞌuluw ta re ri Cristo keyaktaj chikij ri kakikoj rubꞌiꞌ, kakiꞌan kꞌax chike y laj ne kekikamisaj.\f* \v 35 Ruma kꞌu ri nukꞌunik, \q1 ri tikawex kakijeq kechꞌoꞌjin chikiwach \q2 rala rukꞌ ruqaw, \q2 rali rukꞌ ruchu \q2 y ralibꞌatz rukꞌ ruchu-ralibꞌ. \q1 \v 36 Ekꞌu riꞌ ri tzel kebꞌilow re juna tikawex, \q1 e mismo ri e kꞌo pa rocho. \rq Mi. 7:6 \rq* \p \v 37 »China ri más lik e kꞌax kebꞌunaꞌ ruchu-uqaw chinuwach riꞌin, na taqal ta che katerej chwij; jekꞌulaꞌ china ri más lik e kꞌax kebꞌunaꞌ ri ralkꞌoꞌal chinuwach riꞌin, riꞌ na taqal ta che katerej chwij. \p \v 38 »China ri na karaj taj kutij kꞌax ruma e nutijoꞌn,\f + \fr 10:38 \ft Pa ri chꞌaꞌtem griego kubꞌiꞌij “ri na rukꞌaꞌam ta rucruz”.\f* riꞌ na taqal ta che katerej chwij. \v 39 China ri kutij uqꞌij lik kel chi utz rukꞌaslem wara che ruwachulew, riꞌ e kujam ri kꞌaslemal chilaꞌ chikaj; noꞌj ri kuya ranimaꞌ rukꞌaslem wuma riꞌin, riꞌ e kuriq ri chomilaj ukꞌaslemal chwach ri Dios. \s1 Ri rajil ukꞌaxel taq ri chak \r (Mr. 9:41) \p \v 40 »China ri kakꞌuluw iwe riꞌix, in ri kinukꞌulu; yey china ri kakꞌuluw we riꞌin, e kukꞌul ri Jun taqayom lo we. \v 41 China ri kakꞌuluw re juna qꞌalajisanel ruma e qꞌalajisay re rutzij ri Dios, ri rajil ukꞌaxel kukꞌulu e jelaꞌ pachaꞌ ri kukꞌul juna qꞌalajisanel. China ri kakꞌuluw re juna tikawex ruma jusukꞌ rubꞌinik chwach ri Dios, ri rajil ukꞌaxel kukꞌulu e jelaꞌ pachaꞌ ri kukꞌul ri jusukꞌ ubꞌinik usilabꞌik chwach ri Dios. \v 42 China kꞌu ri kusipaj tobꞌ xa juna tzima yaꞌ joron che junoq chike waꞌ wa chꞌutiꞌq ruma e nutijoꞌn, paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe, riꞌ na kujam ta kꞌana ri rajil ukꞌaxel» xcha ri Jesús. \c 11 \s1 Ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo kebꞌutaq lo rutijoꞌn rukꞌ ri Jesús \r (Lc. 7:18-23) \p \v 1 Echiriꞌ ri Jesús xukꞌis kipixabꞌaxik ri kabꞌlajuj utijoꞌn, xel bꞌi chiriꞌ re kakꞌutunik y re kutzijoj Ruchꞌaꞌtem ri Dios chupa taq ri kitinamit rutijoꞌn. \p \v 2 Ri Juan kꞌo pa cárcel echiriꞌ xuta ri kuꞌan ri Cristo. Xebꞌutaq kꞌu lo kaꞌibꞌ chike rutijoꞌn rukꞌ Rire, \v 3 chaꞌ keꞌkitzꞌonoj che: \p —¿E rilal Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, ri Jun bꞌiꞌtal chik kakꞌunik, o kaqoyꞌej chi junoq chik? —xechaꞌ. \p \v 4 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Jix y chitzijoj che ri Juan ronoje wa kixtajin che utayik y che rilik. \v 5 Ma ri e potzꞌ ketzuꞌnik, ri e sik kebꞌinik, ri kꞌo yabꞌil lepra chike kekunutajik, ri e tꞌoꞌk ketanik, ri ekaminaq kekꞌastajik y chike ri nibꞌaꞌibꞌ katzijox ri Utzilaj Tzij.\f + \fr 11:5 \ft Pa Is. 61:1 kubꞌiꞌij: Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios e kutzijoj ri Utzilaj Tzij chike ri nibꞌaꞌibꞌ.\f* \v 6 Nim uqꞌij ralaxik kꞌu riꞌ ri na kasach ta ri kubꞌulibꞌal ukꞌuꞌx wukꞌ —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kachꞌaꞌt puwi ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \r (Mr. 7:24-35) \p \v 7 Ekꞌuchiriꞌ xebꞌek rike, ri Jesús xujeq kachꞌaꞌt puwi ri Juan chike ri winaq, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p «¿Saꞌ ri xeꞌila alaq pa ri luwar katzꞌintzꞌotik? ¿Xeꞌila nebꞌa alaq jun achi na jinta ukowil xa pachaꞌ tani kajabajoꞌx ruma ri tew? \v 8 ¿Saꞌ ri xeꞌila alaq? ¿Xeꞌila nebꞌa alaq jun achi uwiqom ribꞌ rukꞌ chomilaj kꞌul? Na e ta riꞌ, ma etaꞌam alaq ri lik kewiqiqik, riꞌ pa kocho e aj wach ejeqel wi. \v 9 Kantzꞌonoj kꞌu riꞌ: ¿Saꞌ ri xeꞌila alaq? ¿Xeꞌila alaq jun qꞌalajisanel? Areꞌ, yey paqatzij wi kambꞌiꞌij che alaq: Rire e más kꞌo uwach chikiwa ri jujun chik qꞌalajisanelabꞌ. \v 10 Ma jewaꞌ kubꞌiꞌij Ruchꞌaꞌtem ri Dios puwi ri Juan: \q1 Riꞌin kannabꞌesaj bꞌi ri waj chak chawach Riꞌat \q1 chaꞌ kuyijbꞌaꞌ ri bꞌe chwach pan rawoponibꞌal \rq Mal. 3:1 \rq* \m kachaꞌ. \p \v 11 »Paqatzij wi kambꞌiꞌij che alaq: Na jinta junoq chike ri tikawex ebꞌalaxinaq wara che ruwachulew más kꞌo uwach chwa ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo. Pero chwi kꞌu riꞌ waꞌ wa keꞌek, china ri kok chupa rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj, tobꞌ na jinta uwach, más nim uqꞌij ralaxik chwa ri Juan.\f + \fr 11:11 \ft Ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo na xril ta chubꞌi rukamik y rukꞌastajibꞌal ri Jesús, yey na xril tane ruqajibꞌal lo ri Ruxlabꞌixel ri Dios, ma xkamik echiriꞌ kꞌamajaꞌ kikꞌow taq waꞌ. E uwariꞌche ri xkikoj rubꞌiꞌ ri Cristo chwi lo rukamik ri Juan más kꞌo xqꞌalajisax chikiwach rike chwa ri Juan. Lc. 10:23-24; Heb. 11:39-40\f* \p \v 12 »Rukꞌ ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo xjeq lo utzijoxik ri Utzilaj Tzij puwi rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj, y waꞌ kꞌa katajin utzijoxik waqꞌij ora, tobꞌ e kꞌo ri kakitij uqꞌij kakiqꞌatej waꞌ. Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, e ri lik kakitij uqꞌij kakitzukuj wa taqanik, kayaꞌtaj chike kebꞌok chupa. \v 13 Ma lik chwach pana echiriꞌ xujeq katzijon ri Juan, ri qꞌalajisanelabꞌ y ri Moisés kitzꞌibꞌam chi lo chupa ri Tzij Pixabꞌ chwi rukꞌunibꞌal rutaqanik ri Dios. \v 14 We kiwaj kꞌu riꞌix kikojo, ri Juan e ri Elías, ri jun bꞌiꞌtal chik kakꞌunik. \v 15 China kꞌu ri kꞌo utanibꞌal che utayik, ¡chuta kꞌu riꞌ! \p \v 16 »¿China kꞌu rukꞌ kanjunimaj wi kiwach wa winaq re waqꞌij ora? E kanjunimaj kukꞌ ri kꞌoꞌmabꞌ kebꞌeꞌtzꞌula pa kꞌayibꞌal y lik kesikꞌin chikiwach, \v 17 kakibꞌiꞌij: \q1 Echiriꞌ riꞌoj xqachꞌawisaj suꞌ chiwe, \q2 riꞌix na xiwaj taj kix-xajawik; \q1 yey echiriꞌ xqatunaj bꞌix bꞌisobꞌal uwach chiwe, \q2 na xiwaj taj kixjuyuyik \m kechaꞌ. \p \v 18 »Jekꞌulaꞌ kakiꞌan taq ri winaq, ma echiriꞌ xkꞌun ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo, rire lik kuꞌan ayuno y na kutij tane vino. Yey ri winaq kakibꞌiꞌij: “Waꞌ waꞌchi kꞌo puqꞌabꞌ jun itzel uxlabꞌixel” kechaꞌ. \p \v 19 »Xkꞌun kꞌu lo Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex. Rire kutij ronoje ri kayaꞌ chwach, yey taq ri winaq kakibꞌiꞌij: “Waꞌ wa jun achi lik japjatel y qꞌabꞌaꞌrel, kachbꞌiꞌil raj tzꞌonol puaq re tojonik\f + \fr 11:19 \ft “Raj tzꞌonol puaq re tojonik”: Kil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* y raj makibꞌ” kechaꞌ. Noꞌj kaqꞌalajin na kꞌut china taq ri lik kꞌo runaꞌoj ri Dios kukꞌ ruma ri kiꞌanom» xcha ri Jesús. \s1 Ri kꞌaxkꞌobꞌik kape pakiwi ri tinamit na kakitzelej ta kitzij \r (Lc. 10:13-15) \p \v 20 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús lik xebꞌuyaj ri winaq re taq ri tinamit pa uꞌanom wi ukꞌiyal milagros, ma rike na xkitzelej ta kitzij chwach ri Dios. Jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij: \p \v 21 «¡Lik toqꞌoꞌ iwach ri ix aj Corazín! ¡Lik toqꞌoꞌ iwach ri ix aj Betsaida! Ma we ta chupa ri tinamit Tiro y ri tinamit Sidón\f + \fr 11:21 \ft Lik etaꞌmatalik ri ejeqel pa wa kebꞌ tinamit Tiro y Sidón, lik e aj tioxabꞌ y lik e aj makibꞌ. Is. 23:1-18\f* xilitaj wi wa kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ ri Dios xinꞌan chiwach riꞌix, kꞌo tan qꞌij ta lo riꞌ xkitzelej kitzij chwach ri Dios, kikojom chi kꞌu kiqꞌuꞌ kꞌax rij y kitzꞌuyubꞌam kibꞌ pa chaaj ruma ri kibꞌis. \v 22 E uwariꞌche kambꞌiꞌij chiwe: Echiriꞌ kopon ri qꞌij re ri qꞌatbꞌal tzij, más nim ri kꞌaxkꞌobꞌik kape piwi riꞌix chwa ri kꞌaxkꞌobꞌik kape pakiwi ri winaq re ri tinamit Tiro y ri tinamit Sidón.\f + \fr 11:22 \ft Ri tikawex kitom ri Utzilaj Tzij y na kakikoj taj, más kꞌax ri kape pakiwiꞌ chikiwa ri tikawex na jinta kꞌo kitom puwiꞌ.\f* \p \v 23 »Yey ri ix aj Capernaúm, e chiwach riꞌix lik yakom chi iqꞌij kꞌa chikaj; yey na e ta riꞌ, ma lik kakꞌaq ne bꞌi iqꞌij y kixkꞌaq ne bꞌi kꞌa chi xibꞌalbꞌaꞌ re tijbꞌal kꞌax. Ma we ta pa ri tinamit Sodoma xilitaj wi wa milagros xinꞌan chiwach riꞌix ix aj Capernaúm, riꞌ laꞌ la tinamit kꞌa kꞌo tane woꞌora.\x * \xo 11:23 \xt Gn. 19:24-28\x* \v 24 Ekꞌu kambꞌiꞌij waꞌ chiwe: Pa ri qꞌij re ri qꞌatbꞌal tzij, lik nim ri kꞌaxkꞌobꞌik kape piwi riꞌix chwa ri xpe pakiwi ri winaq re ri tinamit Sodoma» xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kuyak uqꞌij Ruqaw \r (Lc. 10:21-22) \p \v 25 Ekꞌu laꞌ la joqꞌotaj ri Jesús xuꞌan orar chwach Ruqaw, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p «Nuqaw, kanyak qꞌij la, Lal Rajaw ruwa kaj y ruwachulew, ma ri qꞌalajisam la chike ri lik kakiꞌan chꞌutiꞌn che kibꞌ, waꞌ ewam la chikiwach ri lik kꞌo kinaꞌoj y lik kꞌo kimajom. \v 26 Jelaꞌ xꞌan la, Nuqaw, ma e xꞌaj la riꞌ» xchaꞌ. \p \v 27 Tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike ri tikawex: \p «Ronoje taq ri kꞌolik yaꞌtal lo panuqꞌabꞌ ruma ri Nuqaw. Na jinta kꞌu junoq lik umajom usukꞌ chi utz saꞌ ruwach Rukꞌajol ri Dios, xew ri Qaqaw Dios etaꞌmayom re. Y na jinta ne junoq umajom usukꞌ chi utz saꞌ ruwach ri Qaqaw Dios, xew Rukꞌajol ri Dios etaꞌmayom re; yey puqꞌabꞌ kꞌu riꞌ Rukꞌajol kꞌo wi china chike karaj kuqꞌalajisaj wi waꞌ. \s1 Ri uxlanem kuya ri Jesús \p \v 28 »Chixpeta wukꞌ, iwonoje ri ix kosinaq y kꞌo iweqaꞌn, ma riꞌin kanya uxlanem chiwe. \v 29 Chiyaꞌa iwibꞌ chuxeꞌ ri nuyuku kankoj riꞌin chiwe. Chimaja kꞌu iweꞌix chwij, ma riꞌin utz nukꞌuꞌx y na kanꞌan ta nim che wibꞌ chiwach. We kiꞌan kꞌu riꞌ waꞌ, kiriq na ri utzil chomal piwanimaꞌ. \v 30 Ma ri nuyuku riꞌin, na kꞌayew ta rukꞌaxik bꞌi y ri eqaꞌn kanya bꞌi chiwe na al taj» xchaꞌ. \c 12 \s1 Ri Jesús e rajaw ri qꞌij re uxlanibꞌal \r (Mr. 2:23-28; Lc. 6:1-5) \p \v 1 Chupa taq kꞌu riꞌ laꞌ la qꞌij pa jun qꞌij re uxlanibꞌal, ri Jesús kukꞌ rutijoꞌn e riꞌ kebꞌikꞌow pa taq tikoꞌn re trigo. Ekꞌu rutijoꞌn, ruma lik kenumik, xkijeq kakichꞌupilaꞌ bꞌi ri trigo; tekꞌuchiriꞌ, kakiqil rukꞌ ri kiqꞌabꞌ y kakitijo. \p \v 2 Echiriꞌ ri fariseos xkil waꞌ, xkibꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Chilape la, ri e tijoꞌn la kakiꞌan ri na taqal taj kaꞌaniꞌ chupa ri qꞌij re uxlanibꞌal —xechaꞌ. \p \v 3 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿Na ajilam ta nebꞌa alaq ri xuꞌan ri David julaj echiriꞌ rire kukꞌ ri rachbꞌiꞌil xenumik? \v 4 Xok kꞌu chupa ri Rocho Dios y junam kukꞌ ri rachbꞌiꞌil xkitij ri pam yaꞌtal chi puqꞌabꞌ ri Dios;\x * \xo 12:4 \xt 1 S. 21:1-6\x* tobꞌ na taqal ta chike rike kakitijo, ma waꞌ xew taqal chike raj chakunel pa Rocho Dios. \p \v 5 »¿Na iwajilam ta nebꞌa ri tzꞌibꞌital kan ruma ri Moisés chupa ri Tzij Pixabꞌ? Ma kubꞌiꞌij e raj chakunel pa Rocho Dios na kebꞌuxlan ta chupa ri qꞌij re uxlanibꞌal; na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, waꞌ na mak ta chike.\x * \xo 12:5 \xt Nm. 28:9-10\x* \p \v 6 »Kambꞌiꞌij kꞌu riꞌin chiwe: Kꞌo jun wara más nim uqꞌij chwa ri Rocho Dios. \v 7 We ta riꞌix imajom usukꞌ saꞌ keꞌelawi ri kubꞌiꞌij ri Dios chupa Ruchꞌaꞌtem: \q1 Ri lik kuaj Riꞌin chiwe e ri kꞌutubꞌal re ri kꞌaxnaꞌbꞌal kꞌuꞌxaj, \q1 na e ta ri kakamisax awaj re qasaꞌn chinuwach \rq Os. 6:6 \rq* \m kachaꞌ; we ta kꞌu lik kimaj usukꞌ waꞌ, riꞌ na kiqꞌat ta tzij pakiwi ri na jinta mak kiꞌanom. \v 8 Ma Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex e rajaw ri qꞌij re uxlanibꞌal —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kukunaj jun achi chaqijinaq uqꞌabꞌ \r (Mr. 3:1-6; Lc. 6:6-11) \p \v 9 Echiriꞌ xel ri Jesús chiriꞌ, xok chupa ri sinagoga re ri tinamit. \v 10 Kꞌo kꞌu jun achi chiriꞌ chaqijinaq jun uqꞌabꞌ. Yey e taq ri lik kakitzukuj suꞌanik kakitzꞌaq uchiꞌ ri Jesús, xkitzꞌonoj che: \p —¿Ubꞌe nawi kakunax juna yewaꞌ chupa ri qꞌij re uxlanibꞌal? —xechaꞌ. \p \v 11 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿Kꞌo nawi junoq che alaq we pa ri qꞌij re uxlanibꞌal tzaqinaq juna ubꞌexex pa siwan, na keꞌresaj tuloq? \v 12 ¿China kꞌu ri más kꞌo uwach, e rachi o e ri bꞌexex? Ruma kꞌu riꞌ, taqalik kaꞌan ri utz chupa ri qꞌij re uxlanibꞌal —xchaꞌ. \p \v 13 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij ri Jesús che rachi chaqijinaq uqꞌabꞌ: \p —Chasukꞌupij raqꞌabꞌ —xchaꞌ. \p Ekꞌu rachi xuyuq ruqꞌabꞌ y waꞌ xutzirik, ruqꞌabꞌ xuꞌan tanchi jelaꞌ pachaꞌ ri jun chik. \p \v 14 Xebꞌel kꞌu bꞌi ri fariseos y xkichꞌaꞌtibꞌej chikiwach suꞌanik kakisach uwach ri Jesús. \s1 Ri Jesús e Uchaꞌoꞌn lo ri Dios \p \v 15 Ri Jesús retaꞌam saꞌ ri kakaj kakiꞌan che; ruma kꞌu laꞌ, xel bꞌi chiriꞌ y lik e kꞌi ri winaq xeterej bꞌi chirij. Ekꞌu Rire xebꞌukunaj konoje ri yewaꞌibꞌ \v 16 yey lik xebꞌupixabꞌaj chaꞌ na kakiqꞌalajisaj taj china Rire. \v 17 Xuꞌan taq waꞌ chaꞌ e xuꞌana rubꞌiꞌim ri Dios ruma ri qꞌalajisanel Isaías: \q1 \v 18 E waj chak waꞌ, ri Jun nuchaꞌom loq. \q1 Riꞌin lik kꞌax kannaꞌo y lik kinkiꞌkot rukꞌ. \q1 Kanya kꞌu ri Wuxlabꞌixel puwi Rire \q1 chaꞌ kutzijoj ri lik usukꞌ kanꞌan Riꞌin\f + \fr 12:18 \ft Ri usukꞌ kuꞌan ri Dios e ri kebꞌuꞌan jusukꞌ chike taq ri tikawex.\f* \q1 chikiwach konoje taq ri tinamit che ruwachulew. \q1 \v 19 Na rukꞌ ta yaj, na rukꞌ ta sikꞌ kuꞌan waꞌ; \q1 Na jinta kꞌu junoq riꞌ kataw re kayajanik o kasikꞌin pa taq bꞌe. \q1 \v 20 Yey Rire na kusach tane uwach ri xa chꞌitil chik. \q1 E pachaꞌ junoq na keꞌek ta che uqꞌepik juna suꞌ kotokik y na kuyubꞌij tane juna mecha xa kabꞌutzutz chik; \q1 ma kukꞌut ri rutzil ukꞌuꞌx \q2 chike taq ri paxinaq kikꞌuꞌx \q2 y ri na jinta chi kichuqꞌabꞌ. \q1 Jekꞌuriꞌlaꞌ kuꞌano kopon na ri qꞌij \q2 echiriꞌ na jinta chi junoq kachꞌijow uchuqꞌabꞌ ri lik usukꞌ kanꞌan Riꞌin. \q1 \v 21 Konoje taq kꞌu riꞌ ri tinamit che ruwachulew \q2 lik kakikubꞌaꞌ pan kikꞌuꞌx rukꞌ Rire \rq Is. 42:1-4 \rq* \m xchaꞌ. \s1 Kabꞌiꞌx che ri Jesús e uchuqꞌabꞌ ritzel ri kꞌo rukꞌ \r (Mr. 3:20-30; Lc. 11:14-23) \p \v 22 Ekꞌuchiriꞌ, xkikꞌam bꞌi chwach ri Jesús jun achi potzꞌ y meꞌt yey kꞌo puqꞌabꞌ jun itzel uxlabꞌixel. Ekꞌu ri Jesús xukunaj y jekꞌulaꞌ waꞌchi xtzuꞌnik y xujeq kachꞌaꞌtik. \v 23 Konoje kꞌu ri winaq lik xkam kanimaꞌ che y xkibꞌiꞌij: «¿Kꞌaxtaj e rire ri Ralkꞌoꞌal kan ri rey David?» xechaꞌ. \p \v 24 Ekꞌu ri fariseos echiriꞌ xkita waꞌ, xkibꞌiꞌij: «Waꞌ wa jun achi kebꞌeresaj bꞌi ri itzel uxlabꞌixel ruma ruchuqꞌabꞌ ri Beelzebú, ri kajawal ri itzel uxlabꞌixel» xechaꞌ. \p \v 25 Ri Jesús retaꞌam saꞌ ri kakichꞌobꞌo; ruma kꞌu riꞌ, xubꞌiꞌij chike: \p «We ri taqanelabꞌ re juna tinamit kijachom kipa ruma kechꞌoꞌjin chikiwach, riꞌ na kanajtir ta ri kitaqanik. Yey we ri ejeqelel pa juna tinamit o pa juna ja kijachom kipa ruma kechꞌoꞌjin chikiwach, riꞌ na ketikiꞌ ta chi utz. \v 26 Jekꞌulaꞌ, we ta ri Satanás karesaj bꞌi ri Satanás chike ri winaq, riꞌ e pachaꞌ kachꞌoꞌjin chiribꞌil ribꞌ y utukel kujach upa rutaqanik. ¿Saꞌ kꞌu uꞌanik riꞌ kanajtir rutaqanik? \p \v 27 »Ralaq kabꞌiꞌij alaq riꞌin kebꞌenuwesaj bꞌi taq ri itzel uxlabꞌixel rukꞌ ruchuqꞌabꞌ ri Beelzebú. We ta e riꞌ, ¿china kꞌu kayaꞌw kichuqꞌabꞌ riꞌ ri e tijoꞌn alaq chaꞌ kekesaj bꞌi taq ri itzel uxlabꞌixel? ¿Rukꞌ nawi ruchuqꞌabꞌ ritzel winaq kakiꞌano? Tzꞌonoj kꞌu alaq riꞌ chike ri e tijoꞌn alaq we e uꞌanom riꞌ. \v 28 Pero we riꞌin kebꞌenuwesaj bꞌi taq ri itzel uxlabꞌixel rukꞌ ruchuqꞌabꞌ ri Ruxlabꞌixel ri Dios, waꞌ e kꞌutubꞌal re kꞌuninaq chi rutaqanik ri Dios chixoꞌlibꞌal alaq. \p \v 29 »Tape alaq: ¿Suꞌanik kok juna eleqꞌom pa rocho junoq lik kꞌo uchuqꞌabꞌ yey kareleqꞌaj kꞌu lo rubꞌitaq re pa ja, we na kuyut ta nabꞌe ri rajaw ja? Ma we releqꞌom uyutum chi ri rajaw ja, kꞌa ekꞌuchiriꞌ utz kareleqꞌaj bꞌi ronoje la kꞌo pa ri ja. \p \v 30 »China kꞌu ri na uꞌanom ta re wukꞌ riꞌin, riꞌ aj chꞌaꞌoj chwij. Yey china ri na katoꞌbꞌ ta wukꞌ riꞌin che kikꞌamik lo jujun chik, riꞌ e kuwulij wa chak kanꞌano. \p \v 31 »E uwariꞌche kambꞌiꞌij che alaq: Kꞌo puqꞌabꞌ ri Dios kukuy ronoje taq ri mak ke ri tikawex rukꞌ ronoje taq ri na utz taj kakibꞌiꞌij, noꞌj na kukuy ta umak ri kachꞌaꞌt chirij ri Ruxlabꞌixel ri Dios. \v 32 China ri tzel kachꞌaꞌt chirij Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex, riꞌ kakuytaj umak we kutzelej utzij. Noꞌj ri tzel kachꞌaꞌt chirij ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios, riꞌ na kakuytaj ta kꞌana umak che waꞌ wa qꞌij oj kꞌo wi y na kakuytaj tane kꞌana umak tobꞌ ne che ruqꞌijol ri kꞌaslemal katajin loq. \s1 Ri cheꞌ etaꞌmatal uwach ruma ri jiqꞌobꞌal kuyaꞌo \p \v 33 »E juna chomilaj cheꞌ, lik chom rujiqꞌobꞌalil kuyaꞌo; yey ri cheꞌ na chom taj, na chom ta rujiqꞌobꞌalil kuyaꞌo. Ma ri cheꞌ ketaꞌmax uwach ruma rujiqꞌobꞌalil. \v 34 ¡Ralaq pachaꞌ alaq jupuq chi kumatz! ¿Suꞌanik kꞌu riꞌ kachꞌaꞌtibꞌej alaq ri utz we itzel kꞌuꞌx alaq? Ma rukꞌ ruchꞌaꞌtem ri tikawex kaqꞌalajin ronoje ri ukꞌolom chupa ri ranimaꞌ. \v 35 Jekꞌulaꞌ e junoq utz ukꞌuꞌx, echiriꞌ kachꞌaꞌtik, e karesaj lo ri chom ukꞌolom chupa ri ranimaꞌ. Yey e junoq itzel ukꞌuꞌx, echiriꞌ kachꞌaꞌtik, e karesaj lo ri na chom taj ukꞌolom chupa ri ranimaꞌ. \p \v 36 »Riꞌin kambꞌiꞌij kꞌu che alaq: Chupa ri qꞌij re ri qꞌatbꞌal tzij, chikijujunal ri tikawex kataꞌ kichiꞌ ruma ronoje ri chꞌulilaj chꞌaꞌtem kel lo chwa keꞌ. \v 37 Ma chijujunal alaq, we utz ri chꞌaꞌtem alaq, riꞌ kaqꞌalajinik alaq jusukꞌ; noꞌj we na chom ta ri chꞌaꞌtem alaq, riꞌ kaqꞌat tzij pawiꞌ alaq» xchaꞌ. \s1 Ri winaq kakitzꞌonoj che ri Jesús kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ \r (Lc. 11:29-32) \p \v 38 Ekꞌuchiriꞌ, jujun chike ri fariseos y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ, xkibꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Lal tijonel, riꞌoj kaqaj kaqilo kaꞌan la juna kꞌutubꞌal re ri chuqꞌabꞌ la chiqawach —xechaꞌ. \p \v 39 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Ri kakitzꞌonoj kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ ri Dios e ri winaq re waqꞌij ora, ri itzel kikꞌuꞌx y na jusukꞌ ta ri kanimaꞌ chwach ri Dios. Noꞌj na kayaꞌtaj ta kꞌu waꞌ chike, ma xew kayaꞌtaj ri kꞌutubꞌal xꞌaniꞌ ojertan rukꞌ ri qꞌalajisanel Jonás. \v 40 Ma jelaꞌ pachaꞌ ri Jonás xkꞌojiꞌ oxibꞌ qꞌij y oxibꞌ aqꞌabꞌ chupa ri nimalaj kar,\x * \xo 12:40 \xt Jon. 1:17\x* jekꞌulaꞌ Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex oxibꞌ qꞌij y oxibꞌ aqꞌabꞌ kamuqiꞌ pulew. \p \v 41 »Ri winaq aj Nínive re ojertan keyaktaj chupa ri qꞌij re qꞌatbꞌal tzij y kakikoj kimak ri tikawex re waqꞌij ora. Ma rike xkitzelej kitzij chwach ri Dios ruma ri tzijonik xuꞌan ri Jonás chikiwach.\x * \xo 12:41 \xt Jon. 3:1-10\x* Noꞌj ri tikawex re waqꞌij ora, kꞌo jun chikixoꞌl más kꞌo uwach chwa ri Jonás, yey na kebꞌok tane il che. \p \v 42 »Jekꞌulaꞌ echiriꞌ kopon ri qꞌij re ri qꞌatbꞌal tzij,\x * \xo 12:42 \xt Ap. 20:11-15\x* kayaktaj lo ri reina re pa sur\f + \fr 12:42 \ft Wa jun ixoq e reina re ri nación Sabá, ri kꞌo pa sur che Israel. 1 R. 10:1-3\f* y kukoj kimak ri tikawex re waqꞌij ora. Ma rojertan lik naj petinaq wi rire chaꞌ koluꞌxikinaj runaꞌoj ri rey Salomón. Noꞌj ri tikawex re waqꞌij ora, kꞌo jun chikixoꞌl más kꞌo uwach chwa ri Salomón, yey na kebꞌok tane il che. \s1 Ri kukꞌulumaj junoq echiriꞌ juna itzelilaj uxlabꞌixel katzelej tanchi rukꞌ \r (Lc. 11:24-26) \p \v 43 »Echiriꞌ juna itzelilaj uxlabꞌixel kel bꞌi che juna tikawex, ri kuꞌano e kasutin pa taq luwar katzꞌintzꞌotik, kutzukuj pa kajeqiꞌ wi. Yey we na kuriq taj, \v 44 kubꞌiꞌij kꞌu chiribꞌil ribꞌ: “Kintzelej pe chupa ri wocho pa xinel lo wi” kachaꞌ. Ekꞌuchiriꞌ koponik, kuꞌriqa rachi pachaꞌ juna ja kꞌa jinta rajaw, mesom upa y yijbꞌital chi utz. \v 45 Keꞌek kꞌut, kebꞌuꞌkꞌama chi lo wuqubꞌ rach itzelilaj uxlabꞌixel más itzel kiwachlibꞌal chwa rire; y konoje kꞌu riꞌ kebꞌokik y kejeqiꞌ chiriꞌ. Jekꞌuriꞌlaꞌ, rubꞌinik rachi más kayojtaj chwa ri petinaq loq. Ekꞌu kakikꞌulumaj waꞌ ri winaq itzel kikꞌuꞌx waqꞌij ora —xcha ri Jesús. \s1 Ruchu y taq ruchaqꞌ ri Jesús \r (Mr. 3:31-35; Lc. 8:19-21) \p \v 46 Ekꞌu ruchu y taq ruchaqꞌ ri Jesús xekꞌun loq echiriꞌ Rire kꞌa kachꞌaꞌt ne kukꞌ ri winaq. Xekꞌojiꞌ kꞌu lo pa bꞌe yey lik kakaj kechꞌaꞌt rukꞌ. \p \v 47 Kꞌo kꞌu jun xubꞌiꞌij pan che ri Jesús: \p —Ri chu la y taq ri chaqꞌ la e kꞌo pa bꞌe yey lik kakaj kechꞌaꞌt ukꞌ la —xchaꞌ. \p \v 48 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij che ri xbꞌiꞌn pan che: \p —Chawach riꞌat, ¿china kꞌu ri nuchu y china taq ri nuchaqꞌ? —xchaꞌ. \p \v 49 Ekꞌuchiriꞌ, rukꞌ ruqꞌabꞌ xebꞌukꞌut rutijoꞌn y xubꞌiꞌij: \p —Wa e kꞌo wara e nuchu y e taq nuchaqꞌ riꞌ. \v 50 Ma china ri kuꞌan janipa ri karaj ri Nuqaw kꞌo chilaꞌ chikaj, waꞌ e nuchaqꞌ, e wanabꞌ y e nuchu riꞌ —xchaꞌ. \c 13 \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri awanel \r (Mr. 4:1-9; Lc. 8:4-8) \p \v 1 Chupa laꞌ la qꞌij, ri Jesús xel bꞌi pa ri ja y xeꞌtzꞌula chuchiꞌ ri mar. \v 2 Y ukꞌiyal winaq kꞌut xemolotaj chiriꞌ pa kꞌo wi Rire. Ruma laꞌ, ri Jesús xok chupa jun barco, xtzꞌuyiꞌ chupa y konoje ri winaq xekanaj kan chuchiꞌ ri mar. \v 3 Yey Rire xujeq uyaꞌik ukꞌiyal kꞌutunik chikiwach rukꞌ taq kꞌambꞌal naꞌoj, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p «Jun awanel xel bꞌi chaꞌ keꞌawanoq. \v 4 Ekꞌuchiriꞌ katajin che ujopopexik rijaꞌ,\f + \fr 13:4 \ft E rojertan chilaꞌ Israel echiriꞌ kakiꞌan rawanik re ri trigo xa kakijopopej rijaꞌ pulew, tekꞌuchiriꞌ kakichꞌuq uwiꞌ rukꞌ ulew.\f* kꞌo xtzaq kan chuchiꞌ ri bꞌe. Xekꞌun kꞌu lo tzꞌikin y xoꞌlkitija bꞌi. \p \v 5 »Kꞌo ijaꞌ xtzaq kan pa taq abꞌaj; yey ruma na jinta ukꞌiyal ulew chuxeꞌ, xel tan lo rijaꞌ. \v 6 Ekꞌuchiriꞌ xel lo ri qꞌij, xkꞌatik; yey ruma na jinta ratzꞌayaq, xchaqijik. \p \v 7 »Kꞌo ijaꞌ xtzaq kan pa taq kꞌiix. Ekꞌu ri kꞌiix xkꞌiyik yey rijaꞌ xjiqꞌ kan chuxeꞌ. \p \v 8 »Noꞌj kꞌo ijaꞌ xtzaq kan pa chomilaj ulew. Ekꞌu riꞌ waꞌ lik xuꞌan reqaꞌn. Kꞌo ne jujun raqan xuya jun ciento, kꞌo jujun chik xuya sesenta y kꞌo xuya treinta. \v 9 China kꞌu ri kꞌo utanibꞌal che utayik, ¡chuta kꞌu riꞌ!» xchaꞌ. \s1 Saꞌ ruchak taq ri kꞌambꞌal naꞌoj \r (Mr. 4:10-12; Lc. 8:9-10) \p \v 10 Ekꞌu rutijoꞌn xeqibꞌ rukꞌ ri Jesús y xkitzꞌonoj che: \p —¿Suꞌbꞌe kakꞌutun la chikiwach ri winaq rukꞌ taq kꞌambꞌal naꞌoj? —xechaꞌ. \p \v 11 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Chiwe riꞌix yaꞌtalik kaqꞌalajisax runaꞌoj ri Dios chwi rutaqanik petinaq chilaꞌ chikaj; noꞌj chike taq ri winaq, na yaꞌtal taj. \v 12 Ma china ri kꞌo umajom chik, riꞌ kayaꞌtaj ne che chaꞌ más kꞌo kumajo. Noꞌj china ri na jinta kꞌo umajom, kamaj ne che ri kuchꞌobꞌo umajom chik. \v 13 Ruma laꞌ kinchꞌaꞌt kukꞌ rike xa rukꞌ taq kꞌambꞌal naꞌoj. Ma tobꞌ rike ketzuꞌnik, e junam rukꞌ na ketzuꞌn taj; tobꞌ ketanik, e junam rukꞌ na ketan taj y e riꞌ na jinta kꞌo kakimaj usukꞌ. \v 14 Ma ri kikꞌulumam rike e kuꞌana pachaꞌ rubꞌiꞌim kan ri Dios ruma ri qꞌalajisanel Isaías: \q1 Riꞌix tobꞌ kixtanik, na jinta kꞌo kimaj usukꞌ che ri kito; \q1 y tobꞌ ne kixtzuꞌnik, na jinta kꞌo kimaj usukꞌ che ri kiwilo. \q1 \v 15 Ma wa tinamit lik uꞌanom ko ri kanimaꞌ; \q1 e pachaꞌ lik kꞌayew chike ketanik, \q1 y ri kiwach e pachaꞌ yupulik. \q1 Jekꞌulaꞌ na jinta kꞌo kakilo, \q1 na jinta kꞌo kakito \q1 y na jinta kꞌo kakimaj usukꞌ; \q1 yey na kakitzelej tane kitzij chinuwach \q1 chaꞌ jelaꞌ kebꞌenukunaj \rq Is. 6:9-10 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 16 »Noꞌj riꞌix lik nim iqꞌij iwalaxik, ma ri Dios kuya chiwe kiwilo y kita janipa ri kuꞌan Rire wuma riꞌin. \v 17 Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Ojertan ukꞌiyal qꞌalajisanelabꞌ y tikawex jusukꞌ kibꞌinik kisilabꞌik lik xkaj kakil bꞌi janipa ri kiwil riꞌix woꞌora; pero na xkimaj ta chi rilik bꞌi. Lik xkaj kakita bꞌi janipa ri kita riꞌix woꞌora, pero na xkimaj ta chi utayik bꞌi. \s1 Ri Jesús kuqꞌalajisaj ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri awanel \r (Mr. 4:13-20; Lc. 8:11-15) \p \v 18 »Chita kꞌut saꞌ keꞌelawi ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri awanel. \v 19 Rijaꞌ xtzaq kan chuchiꞌ ri bꞌe, e pachaꞌ ri tikawex ketaw re ri chꞌaꞌtem chwi rutaqanik ri Dios yey na kakimaj ta usukꞌ. Kakꞌun kꞌu lo ritzel winaq y karesaj bꞌi ri chꞌaꞌtem xtikiꞌ pa kanimaꞌ. \p \v 20 »Rijaꞌ xtzaq kan pa taq abꞌaj, e pachaꞌ ri tikawex kakita Ruchꞌaꞌtem ri Dios y kakikoj rukꞌ kiꞌkotemal. \v 21 Pero ruma na e tikil ta chi utz, na kekowin taj. Ma echiriꞌ kakꞌun lo kꞌambꞌal kipa o keternabꞌex rukꞌ kꞌax ruma kikꞌulum Ruchꞌaꞌtem ri Dios, kepajtaj kꞌu riꞌ. \p \v 22 »Rijaꞌ xtzaq kan pa taq kꞌiix e pachaꞌ ri tikawex kakita Ruchꞌaꞌtem ri Dios. Pero rubꞌis kikꞌuꞌx chwi taq ri kajawax chike, rukꞌ ri sokosoꞌnik re taq ri bꞌeyomalil, kusachisaj uwach Ruchꞌaꞌtem ri Dios kꞌo pa kanimaꞌ. Ruma kꞌu riꞌ, na jinta kꞌana kijiqꞌobꞌalil kilitaj che ri kibꞌinik. \p \v 23 »Noꞌj rijaꞌ xtzaq kan pa chomilaj ulew e pachaꞌ ri tikawex kakita Ruchꞌaꞌtem ri Dios, lik kakimaj usukꞌ y lik kꞌo kꞌu kijiqꞌobꞌalil kilitaj che ri kibꞌinik. E jelaꞌ pachaꞌ rijaꞌ lik xuꞌan reqaꞌn; kꞌo ne jujun raqan xuya jun ciento, kꞌo jujun chik xuya sesenta y kꞌo xuya treinta —xcha ri Jesús. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi raqꞌes cizaña xel lo chuxoꞌl ri trigo \p \v 24 Ri Jesús xutzijoj tanchi jun kꞌambꞌal naꞌoj chike: \p «Ri kuꞌana pa rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj e jelaꞌ pachaꞌ ri xuꞌano echiriꞌ jun achi xutik chomilaj ijaꞌ trigo chwa ri rulew. \v 25 Ekꞌuchiriꞌ kewar konoje ri tikawex, xopon jun achi tzel karil ri rajaw rulew; xeꞌlaqꞌay kꞌu riꞌ xutik kan raqꞌes cizaña chuxoꞌl ri trigo\f + \fr 13:25 \ft Raqꞌes cizaña jelaꞌ katzuꞌnik pachaꞌ ri trigo yey lik na utz taj echiriꞌ kel lo xoꞌlibꞌal ri trigo, ma e kuya ribꞌ waꞌ.\f* y xeꞌek kꞌut. \v 26 Xel kꞌu lo ri trigo y echiriꞌ xpoqꞌik, xqꞌalajin raqꞌes kꞌo chupa. \p \v 27 Ekꞌu ri aj chakibꞌ xeꞌkibꞌiꞌij che ri rajaw ri tikoꞌn: “Qajawal, we chomilaj ijaꞌ xeꞌtika la chwa rulew la, ¿pachawi kꞌu riꞌ xpe wi raqꞌes xel lo chupa?” \p \v 28 »Yey ri rajaw ri tikoꞌn xubꞌiꞌij chike: “Kꞌo junoq laꞌ tzel kinrilo xoluꞌtika chupa.” \p Xkibꞌiꞌij kꞌu ri raj chakibꞌ che: “We kaꞌaj la, keꞌqamichꞌa ronoje raqꞌes chupa.” \p \v 29 »Ekꞌu ri rajaw ri tikoꞌn xubꞌiꞌij chike: “Na kiꞌmichꞌa taj; ma we ximichꞌ raqꞌes, kꞌaxtaj kimichꞌ ri trigo rukꞌ. \v 30 Chiyaꞌa luwar chekꞌiy na junam, kopon na ruqꞌijol ri molonik. Ma kꞌa e chiriꞌ kebꞌenutaq ri waj chak chaꞌ kakimol na raqꞌes nabꞌe, kakiꞌan chiyataꞌj y kakixim upa re kaporoxik. Tekꞌuchiriꞌ, kakimol ri trigo y keꞌkiyaꞌa pa kakꞌoliꞌ wi ri trigo weꞌin”» xchaꞌ. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi rijaꞌ re moxtasa \r (Mr. 4:30-32; Lc. 13:18-19) \p \v 31 Ri Jesús xutzijoj tanchi jun kꞌambꞌal naꞌoj chike: \p «Rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj e pachaꞌ juna ijaꞌ re moxtasa xutik jun achi chwa ri rulew. \v 32 Paqatzij wi, laꞌ liꞌjaꞌ e más chꞌutiꞌn chwa taq rijaꞌ; noꞌj we xkꞌiyik, más kanimar chwa taq raqꞌes y kuꞌana pachaꞌ jun cheꞌ. Kekꞌun ne ri tzꞌikin kexikꞌikꞌ che ruwa kaj y kakiꞌan kisok puwi taq ruqꞌabꞌ» xchaꞌ. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri levadura \r (Lc. 13:20-21) \p \v 33 Ri Jesús xutzijoj wa jun chik kꞌambꞌal naꞌoj chike: \p «Rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj e pachaꞌ ri levadura. Ma echiriꞌ juna ixoq kuꞌan pam, kukꞌam jubꞌiqꞌ levadura y kutuk chuxoꞌlibꞌal oxibꞌ pajbꞌal harina; yey ri levadura kusipowirisaj upa ronoje ri qꞌor»\f + \fr 13:33 \ft Wa kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri levadura keꞌelawi tobꞌ rutaqanik ri Dios xujeq xa rukꞌ kebꞌ oxibꞌ pero waꞌ kumaj ronoje ruwachulew.\f* xchaꞌ. \s1 Suꞌbꞌe ri Jesús kakꞌutun rukꞌ taq kꞌambꞌal naꞌoj \r (Mr. 4:33-34) \p \v 34 Ri Jesús xukꞌut ronoje waꞌ chike ri winaq rukꞌ taq kꞌambꞌal naꞌoj y na jinta kꞌo xukꞌutu we na rukꞌ ta kꞌambꞌal naꞌoj xuꞌano. \v 35 E xuꞌan waꞌ chaꞌ e kuꞌana rubꞌiꞌim kan ri jun qꞌalajisanel echiriꞌ xutzꞌibꞌaj: \q1 Rukꞌ taq kꞌambꞌal naꞌoj kinkꞌutunik; \q1 e kanqꞌalajisaj ri na etaꞌmatal ta \q2 chwi lo ri jeqebꞌal re ruwachulew \rq Sal. 78:2 \rq* \m xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kuqꞌalajisaj ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi raqꞌes cizaña xel lo chuxoꞌl ri trigo \p \v 36 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebꞌuchꞌaꞌbꞌej kan ri winaq y xok bꞌi pa ja. Xeqibꞌ kꞌu rutijoꞌn rukꞌ y xkitzꞌonoj che: \p —Qajawal, qꞌalajisaj la chiqe saꞌ keꞌelawi ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi raqꞌes cizaña —xechaꞌ. \fig Ri Jesús kachꞌaꞌt kukꞌ rutijoꞌn (Mateo 13:36-52)|alt="Jesus teaching disciples" src="CN01735b.tif" size="span" ref="Mt. 13:36" \fig* \p \v 37 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Rachi katikow re ri chomilaj ijaꞌ e Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex. \v 38 Rulew pa katik wi ri tikoꞌn e ruwachulew. Ri chomilaj ijaꞌ e taq ri tikawex e kꞌo chupa rutaqanik ri Dios. Rijaꞌ re raqꞌes cizaña e taq ri tikawex eteran chirij ritzel winaq. \v 39 Ri jun itzel ukꞌuꞌx xutik raqꞌes e ritzel winaq. Ri molonik e ri kꞌisbꞌal re ruwachulew, yey ri keꞌanaw re ri molonik e ri ángeles. \p \v 40 »Jekꞌulaꞌ pachaꞌ ri kaꞌan che raqꞌes cizaña, kamolik y kaporox pa aqꞌ, jelaꞌ ri kuꞌana che ri kꞌisbꞌal re ruwachulew. \v 41 Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kebꞌutaq bꞌi ru ángeles chaꞌ kekimolo y kekesaj chupa rutaqanik konoje ri ekiminom jujun chik pa mak y ri kakiꞌan ri na utz taj. \v 42 Kebꞌekikꞌaq bꞌi pa ri orna kajomow aqꞌ chupa; chiriꞌ kꞌu riꞌ kebꞌoqꞌ wi y kaqichꞌichꞌ ruwi keꞌ. \v 43 Noꞌj ri jusukꞌ kibꞌinik kisilabꞌik e jelaꞌ pachaꞌ ri qꞌij kewon chilaꞌ pa kataqan wi ri kiqaw Dios. China kꞌu ri kꞌo utanibꞌal che utayik, ¡chuta kꞌu riꞌ! —xchaꞌ. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri bꞌeyomalil muqutalik \p \v 44 «Rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj e pachaꞌ jun bꞌeyomalil ewatal kan chupa juna ulew. Kꞌo kꞌu jun achi keꞌtzaq lo puwiꞌ y karewaj tanchi kanoq. Keꞌek kꞌu chirocho y kuꞌkꞌayij ronoje rubꞌitaq re; tekꞌuchiriꞌ, kuloqꞌ ri ulew pa kꞌo wi ri bꞌeyomalil. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri chomilaj perla lik kꞌi rajil \p \v 45 »Rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj e pachaꞌ ri kuꞌan juna aj kꞌay kutzukuj taq chomilaj abꞌaj perla. \v 46 Ekꞌuchiriꞌ kuriq juna chomilaj perla lik kꞌi rajil, keꞌek y kuꞌkꞌayij ronoje rubꞌitaq re; tekꞌuchiriꞌ, kuloqꞌ ri chomilaj abꞌaj perla. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri atarraya \p \v 47 »Ri kuꞌan chupa rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj e pachaꞌ ri kuꞌano echiriꞌ kakꞌaq bꞌi juna atarraya pa ri mar chaꞌ kebꞌuꞌchapa lo ukꞌiyal kiwach taq kar. \v 48 »Echiriꞌ nojinaq chi ri atarraya che kar, raj chapal kar kakesaj lo chuchiꞌ ri mar, ketzꞌuyiꞌ kꞌut y kekichaꞌ kipa ri kar. E taq kꞌu ri utzilaj kar, kekiya pa chakach; noꞌj taq kꞌu ri na e ta utz, kekikꞌaq bꞌi. \p \v 49 »Jekꞌulaꞌ kuꞌana che ri kꞌisbꞌal re ruwachulew. Kebꞌel bꞌi ri ángeles y kekesaj kꞌu ri tikawex itzel kikꞌuꞌx chikixoꞌl ri e jusukꞌ chwach ri Dios. \v 50 Kebꞌekikꞌaq kꞌu bꞌi pa ri orna kajomow aqꞌ chupa; chiriꞌ kꞌu riꞌ kebꞌoqꞌ wi y kaqichꞌichꞌ ruwi keꞌ» xchaꞌ. \s1 Ri bꞌeyomalil kꞌakꞌ y ri bꞌeyomalil xex chi kꞌo wi \p \v 51 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xutzꞌonoj chike: \p —¿Kimaj usukꞌ riꞌix ronoje taq waꞌ? —xchaꞌ. \p Rike xkikꞌul uwach che ri Jesús: \p —Kaqamaj usukꞌ, Qajawal —xechaꞌ. \p \v 52 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —E juna aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ, we lik kꞌo kumaj chwi rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj, e pachaꞌ juna achi rajaw ja karesaj lo che rubꞌeyomalil ukꞌolom, taq ri kꞌakꞌ y ri xex chi kꞌo wi; yey ukabꞌichal waꞌ kuchapabꞌej. Ma ri aj kꞌutunel kakꞌutun chwi taq ri kꞌakꞌ umajom, junam rukꞌ taq ri xex chi umajom loq —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kopon pa ri tinamit Nazaret \r (Mr. 6:1-6; Lc. 4:16-30) \p \v 53 Ri Jesús echiriꞌ xukꞌis ubꞌiꞌxik taq wa kꞌambꞌal naꞌoj chike, xel bꞌi chiriꞌ. \v 54 Echiriꞌ xopon pa rutinamit, xujeq kakꞌutun chiriꞌ pa ri sinagoga. Ekꞌu ri winaq lik xkam kanimaꞌ che y xkibꞌiꞌij: \p —¿Pa xuꞌmaja wi waꞌchi luꞌnaꞌoj? ¿Suꞌanik kuꞌan taq wa milagros? \v 55 ¿Na e ta nebꞌa ukꞌajol waꞌ ri jun carpintero yey ralabꞌ ri María? ¿Na e ta nebꞌa katzixel ri Jacobo, ri José, ri Simón y ri Judas? \v 56 ¿Na ejeqel ta nebꞌa ri ranabꞌ wara chiqaxoꞌl? ¿Pa kꞌu xuꞌmaja wi ronoje taq riꞌ wa kuꞌano? —xechaꞌ. \v 57 Ewi lik e kꞌi tzel xkita ri xubꞌiꞌij. \p Noꞌj ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Chupa ronoje luwar kayak uqꞌij juna qꞌalajisanel; noꞌj chupa rutinamit o chikiwach ri ratz-uchaqꞌ, na kayak ta uqꞌij —xchaꞌ. \p \v 58 Y ri Jesús na xuꞌan ta ukꞌiyal milagros chiriꞌ ruma na xkikoj taj china Rire. \c 14 \s1 Rukamik ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \r (Mr. 6:14-29; Lc. 9:7-9) \p \v 1 Chupa kꞌu laꞌ la qꞌij, ri Herodes ri rey re Galilea xuta puwi ri chom uchꞌaꞌtibꞌexik ri Jesús. \v 2 Ri Herodes xubꞌiꞌij kꞌu chike ri raj chakibꞌ: «Laꞌ e Juan Aj Yaꞌl Bautismo xkꞌastaj lo chikixoꞌl ri ekaminaq; e uwariꞌche kꞌo uchuqꞌabꞌ che uꞌanik wa milagros» xchaꞌ. \p \v 3 Xubꞌiꞌij waꞌ ma e rire ri xutaq uchapik ri Juan chaꞌ kayaꞌiꞌ pa karena y keyoꞌq pa cárcel. Xuꞌan waꞌ ri Herodes ma ri Juan xuchꞌaꞌbꞌej upa ruma uꞌanom rixoqil che ri Herodías, yey waꞌ wiꞌxoq e rixoqil ri Felipe ruchaqꞌ ri Herodes. \v 4 Jewaꞌ ri xubꞌiꞌij ri Juan che: «Lik na ubꞌe taj ꞌanom ixoqil la che ri rixoqil ri chaqꞌ la» xchaꞌ. \v 5 Ruma kꞌu waꞌ ri Herodes lik xraj kukamisaj ri Juan, noꞌj lik kuxiꞌij ribꞌ chike ri tinamit ma chikiwach rike ri Juan e jun qꞌalajisanel re ri Dios. \p \v 6 Ekꞌuchiriꞌ xukꞌis ujunabꞌ ri Herodes, xꞌaniꞌ jun nimaqꞌij. Ekꞌu ri ralit rixoq Herodías xajaw chikiwach ri esikꞌim pa ri nimaqꞌij, y waꞌ lik xukꞌul ukꞌuꞌx ri Herodes. \v 7 Ruma kꞌu riꞌ, xubꞌiꞌtisij kuya che rali tobꞌ saꞌ ri karaj kutzꞌonoj, y lik xujikibꞌaꞌ uwach kuꞌan waꞌ. \v 8 Ekꞌu rali nabꞌe na xuꞌtzꞌonoj che ruchu y waꞌ xuya lo itzel naꞌoj che. Xubꞌiꞌij kꞌu rali che ri Herodes: «Yaꞌa la rujolom ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo chwe pa juna plato» xchaꞌ. \p \v 9 Ri rey lik xbꞌisonik ruma ri xtzꞌonox che. Noꞌj ruma kꞌu ri xujikibꞌaꞌ uwach che rali chikiwach konoje ri e kꞌo rukꞌ pa ri waꞌim, xtaqan kꞌu che chaꞌ kayaꞌiꞌ na che rali ri kutzꞌonoj. \v 10 Xtaqan kꞌu che kakꞌatzix rujolom ri Juan pa ri cárcel. \v 11 Jelaꞌ xkꞌam lo rujolom ri Juan pa jun plato, xyaꞌ kꞌu che rali y rali xuꞌyaꞌa che ruchu. \p \v 12 Tekꞌuchiriꞌ, rutijoꞌn ri Juan xoꞌlkikꞌama rucuerpo y xeꞌkimuquꞌ. Xebꞌek kꞌut, xeꞌkibꞌiꞌij che ri Jesús saꞌ ri xukꞌulumaj ri Juan. \s1 Ri Jesús kebꞌutzuq woꞌobꞌ mil achijabꞌ \r (Mr. 6:30-44; Lc. 9:10-17; Jn. 6:1-14) \p \v 13 Echiriꞌ ri Jesús xretaꞌmaj puwi rukamik ri Juan, xok bꞌi pa jun barco re keꞌek pa jun luwar katzꞌintzꞌotik pa na e jinta wi winaq. Yey ri winaq echiriꞌ xketaꞌmaj, xebꞌel lo pa taq ri tinamit y chaqan xebꞌek chaꞌ koꞌlkiriqa ri Jesús. \v 14 Echiriꞌ ri Jesús xel lo pa ri barco, xrilo e kꞌo chi ukꞌiyal winaq chiriꞌ. Lik kꞌut xejuchꞌ kaꞌn pa ranimaꞌ y xebꞌukunaj konoje ri e yewaꞌibꞌ chike. \p \v 15 Ekꞌuchiriꞌ ya kok raqꞌabꞌ, rutijoꞌn ri Jesús xeqibꞌ rukꞌ y xkibꞌiꞌij che: \p —Qajawal, wa luwar oj kꞌo wi lik katzꞌintzꞌotik y bꞌenaq qꞌij chik. Utz we ketaq bꞌi la ri winaq chaꞌ kebꞌek pa taq raldeas re keꞌkiloqꞌo kiwa —xechaꞌ. \p \v 16 Noꞌj ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Na kajawax taj kebꞌek; chebꞌitzuqu riꞌix —xchaꞌ. \p \v 17 Rike xkibꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Na kꞌi ta ri waꞌim qukꞌaꞌam, xew woꞌobꞌ pam y kaꞌibꞌ kar kꞌo qukꞌ —xechaꞌ. \p \v 18 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Jesús chike: \p —Chikꞌama lo laꞌ chwe —xchaꞌ. \p \v 19 Ekꞌuchiriꞌ, xtaqan che ketzꞌuyiꞌ ri winaq pa taq ri kꞌim. Xukꞌam kꞌu ri woꞌobꞌ pam rukꞌ ri kaꞌibꞌ kar, xtzuꞌn chikaj y xtioxin chwach ri Dios. Tekꞌuchiriꞌ, xuwechꞌ upa ri pam, xuya chike rutijoꞌn y rike xkijach chike ri winaq. \v 20 Konoje kꞌu ri winaq xewaꞌik y xenoj chi utz. Tekꞌuchiriꞌ, xkimol ri chꞌaqaꞌtaꞌq kiqax y rukꞌ waꞌ xnoj lo kabꞌlajuj chakach. \v 21 Ri xewaꞌik laj e lo woꞌobꞌ mil chi achijabꞌ yey na xebꞌajilax tane rixoqibꞌ y rakꞌalabꞌ. \s1 Ri Jesús kabꞌin chwi ri yaꞌ \r (Mr. 6:45-52; Jn. 6:16-21) \p \v 22 Tekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebꞌutaq rutijoꞌn chaꞌ kebꞌok bꞌi chupa ri barco, kenabꞌej bꞌi chwach y keqꞌax kꞌa chꞌaqa yaꞌ xaloqꞌ Rire kebꞌuchꞌaꞌbꞌej taq kan rukꞌiyal winaq. \v 23 Echiriꞌ ebꞌuchꞌaꞌbꞌem chi kanoq, xpaqiꞌ chwa ri juyubꞌ chaꞌ kuꞌana orar. Xok kꞌu raqꞌabꞌ, y ri Jesús utukel kꞌo chiriꞌ. \p \v 24 Ekꞌu ri barco pa ebꞌenaq wi rutijoꞌn kꞌo chi pan chunikꞌajal ri mar, yey kꞌo kꞌu jun kaqjiqꞌ lik kuroj ribꞌ che ri barco, ma waꞌ pubꞌe ri kaqjiqꞌ bꞌenaq wi. \p \v 25 Lik anim tan kꞌut, ri Jesús xeꞌek kukꞌ rutijoꞌn, e riꞌ kabꞌin chwi ri mar. \p \v 26 Rutijoꞌn echiriꞌ xkilo kabꞌin ri Jesús chwi ri mar, lik xsach kinaꞌoj che, xesikꞌin kꞌu rukꞌ xiꞌin ibꞌ: \p —¡Leꞌ jun espíritu! —xechaꞌ. \p \v 27 Ekꞌu ri Jesús xchꞌaw chike, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Chinimarisaj ikꞌuꞌx, ma riꞌin in Jesús; mixiꞌij kꞌu iwibꞌ —xchaꞌ. \p \v 28 Ekꞌuchiriꞌ, xchꞌaw pan ri Pedro che, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Wajawal, we qatzij e rilal, bꞌiꞌij la chwe kinꞌek ukꞌ la, e laꞌ kimbꞌin chwi ri mar kꞌa pa kꞌo wi la —xchaꞌ. \p \v 29 Ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Chatpeta riꞌ —xchaꞌ. \p Ekꞌuchiriꞌ ri Pedro xel bꞌi pa ri barco, xujeqo kabꞌin chwi ri mar chaꞌ keꞌek pa kꞌo wi ri Jesús. \v 30 Pero echiriꞌ xril ruchuqꞌabꞌ ri kaqjiqꞌ, xok xiꞌin ibꞌ rukꞌ y xujeq e riꞌ kamuqutajik. Xsikꞌin kꞌu pan riꞌ che ri Jesús, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —¡Chinkolobꞌej la, Wajawal! —xchaꞌ. \p \v 31 Na jampatana ri Jesús xuchapalaꞌ pan che ruqꞌabꞌ y xubꞌiꞌij che: \p —Pedro, ¡na nim ta kꞌana ri kubꞌulibꞌal akꞌuꞌx wukꞌ! ¿Suꞌbꞌe xuxiꞌij ribꞌ akꞌuꞌx? —xchaꞌ. \p \v 32 Echiriꞌ ri Jesús y ri Pedro xebꞌok chupa ri barco, xtaniꞌ ri kaqjiqꞌ chwi ri mar. \v 33 Ekꞌuchiriꞌ, ri e kꞌo pa ri barco xeqibꞌ rukꞌ ri Jesús y xkiloqꞌnimaj uqꞌij, jewaꞌ xkibꞌiꞌij: \p —Paqatzij wi lal Ukꞌajol ri Dios —xechaꞌ. \s1 Ri Jesús kebꞌukunaj ri yewaꞌibꞌ e kꞌo Genesaret \r (Mr. 6:53-56) \p \v 34 Echiriꞌ xeqꞌax chꞌaqa yaꞌ, xebꞌopon pa ri luwar re Genesaret. \v 35 Ri winaq, echiriꞌ xkito kꞌo ri Jesús chiriꞌ, xkitaq ubꞌiꞌxikil pa taq ronoje laꞌ la luwar. Xekikꞌam kꞌu lo konoje ri yewaꞌibꞌ pa kꞌo wi ri Jesús. \v 36 Lik xebꞌelaj kꞌu che ri Jesús chaꞌ kuya luwar chike tobꞌ xew kakichap ruchiꞌ ruqꞌuꞌ. Konoje kꞌu ri xebꞌanaw waꞌ, xekunutajik. \c 15 \s1 Ri kachꞌulan re ri tikawex \r (Mr. 7:1-23) \p \v 1 Ekꞌuchiriꞌ, jujun chike ri fariseos y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ e petinaq Jerusalem, xeqibꞌ rukꞌ ri Jesús y xkitzꞌonoj che: \p \v 2 —¿Suꞌchak ri tijoꞌn la kakipalajij ri kikꞌutuꞌn kan ri qatiꞌ-qamam? Ma rike na kakichꞌaj ta ri kiqꞌabꞌ nabꞌe na echiriꞌ kewaꞌik —xechaꞌ. \p \v 3 Ekꞌu ri Jesús xutzꞌonoj chike: \p —¿Suꞌchak ralaq kapalajij alaq Rutzij Upixabꞌ ri Dios ruma e kaꞌan alaq taq ri kikꞌutuꞌn kan ri mam alaq? \v 4 Ma ri Dios jewaꞌ xtaqan che: \q1 Chaloqꞌoj kiqꞌij rachu-aqaw \rq Éx. 20:12 \rq* \m yey \q1 We kꞌo junoq kebꞌuyaj ruchu-uqaw rukꞌ itzel chꞌaꞌtem, \q1 riꞌ lik taqal che kakamisaxik \rq Éx. 21:17 \rq* \m xcha ri Dios. \p \v 5 »Noꞌj ralaq kabꞌiꞌij alaq: “Utz we junoq kubꞌiꞌij chike ruchu-uqaw: Na utz taj kantoꞌ alaq, ma ri toꞌbꞌal kajawax che alaq, nubꞌiꞌtisim chik re nuqasaꞌn chwach ri Dios.” \v 6 Yey chiwach ralaq, china ri kabꞌiꞌn re waꞌ, na chirajawaxik ta chi che kebꞌutoꞌ ruchu-uqaw. Jekꞌulaꞌ ꞌanom alaq che Rutzij Upixabꞌ ri Dios pachaꞌ na jinta uchak, ma e taqem alaq ri xa noꞌjibꞌal alaq. \p \v 7 »¡Xa kebꞌ palaj alaq! Lik kꞌu qatzij ri ubꞌiꞌim lo ri Dios pawiꞌ alaq ruma ri qꞌalajisanel Isaías, echiriꞌ xubꞌiꞌij: \q1 \v 8 Waꞌ wa tinamit xa rukꞌ ruwakeꞌ kakiyak nuqꞌij, \q1 noꞌj ri kanimaꞌ lik naj kꞌo wi chwe. \q1 \v 9 Na jinta kꞌana kutiqoj kakiloqꞌoj nuqꞌij, \q1 ma ri kꞌutunik kakiꞌano xa taqanik ke achijabꞌ \rq Is. 29:13 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 10 Ekꞌuchiriꞌ, xebꞌusikꞌij rukꞌiyal winaq y xubꞌiꞌij chike: \p —Lik tape alaq y lik maja alaq usukꞌ waꞌ: \v 11 Ri kok bꞌi puchiꞌ ri tikawex na e ta ri kachꞌulan re; noꞌj ri chꞌaꞌtem kel lo puchiꞌ, e waꞌ ri kachꞌulan re —xchaꞌ. \p \v 12 E taq kꞌu rutijoꞌn xeqibꞌ rukꞌ y xkibꞌiꞌij che: \p —Qajawal, ¿xetaꞌmaj la lik xpe koyowal ri fariseos echiriꞌ xkita ri xbꞌiꞌij la? —xechaꞌ. \p \v 13 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Waꞌ waꞌchijabꞌ na jinta runaꞌoj ri Dios kukꞌ, pachaꞌ e tikoꞌn na e ta tikom ruma ri Nuqaw kꞌo chilaꞌ chikaj; ruma kꞌu riꞌ, kamichꞌ bꞌi kꞌa pa ratzꞌayaq. \v 14 Mixok il chike, ma rike pachaꞌ e potzꞌ e kꞌamal kiwach kach e potzꞌ. Yey we juna potzꞌ kukꞌam uwach juna chik potzꞌ, kikabꞌichal kꞌu riꞌ kebꞌeꞌtzaq bꞌi pa siwan —xchaꞌ. \p \v 15 Ekꞌuchiriꞌ, ri Pedro xubꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Qꞌalajisaj la chiqe saꞌ keꞌelawi wa jun kꞌambꞌal naꞌoj —xchaꞌ. \p \v 16 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Jesús chike: \p —¿Ix nebꞌa kukꞌil ri na jinta kinaꞌoj puwi waꞌ? \v 17 ¿Na kimaj ta nebꞌa usukꞌ? Ma e janipa ri kok bꞌi puchiꞌ ri tikawex keꞌek pa rupa y tekꞌuchiriꞌ, kuꞌpamaj bꞌi. \v 18 Noꞌj ri chꞌaꞌtem kel lo puchiꞌ, pa ranimaꞌ kawinaqir wuloq y ekꞌu waꞌ ri kachꞌulan re ri tikawex. \v 19 Ma pa ranimaꞌ ri tikawex kel wi lo taq waꞌ: ritzel naꞌoj, ri kamisanik, ri makunik chirij ri kꞌulanikil, ri karetzꞌabꞌej uwa uqꞌij rukꞌ jun chik na ukꞌulel taj, ri eleqꞌ, ri raqꞌubꞌal y ri itzel chꞌaꞌtem chirij junoq. \v 20 E taq waꞌ ri kachꞌulan ke ri tikawex. Noꞌj ri kawaꞌ junoq yey na kuchꞌaj ta ruqꞌabꞌ nabꞌe, waꞌ na kuchꞌulaj ta rubꞌinik junoq —xchaꞌ. \s1 Ri kubꞌulibꞌal ukꞌuꞌx jun ixoq na kukꞌil ta ri aj judiꞌabꞌ \r (Mr. 7:24-30) \p \v 21 Ri Jesús xel bꞌi chiriꞌ y xopon pa taq ri luwar re Tiro y re Sidón. \v 22 Kꞌo kꞌu jun ixoq aj Canaán jeqel chiriꞌ, rire kasikꞌinik xkꞌun chwach ri Jesús, jewaꞌ kubꞌiꞌij: \p —¡Wajawal, lal ri Ralkꞌoꞌal kan ri rey David, chinjuchꞌ kaꞌn ko cheꞌla! Ma kꞌo jun walit lik kꞌax ukꞌulumam ruma kꞌo puqꞌabꞌ jun itzel uxlabꞌixel —xchaꞌ. \p \v 23 Noꞌj ri Jesús na xukꞌul ta kꞌana uwach. Ekꞌu rutijoꞌn xeqibꞌ rukꞌ y lik xebꞌelaj che ri Jesús: \p —Chꞌaꞌbꞌej kan la liꞌxoq ma lik kasikꞌinik teran lo chiqij —xechaꞌ. \p \v 24 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij ri Jesús: \p —Riꞌin intaqom lo xew kuma rutinamit ri Dios e aj Israel, ri pachaꞌ e bꞌexex e sachinaq —xchaꞌ. \p \v 25 Noꞌj rixoq xqibꞌ rukꞌ ri Jesús, xuxuk ribꞌ chwach y xubꞌiꞌij che: \p —¡Wajawal, chintoꞌo ko la! —xchaꞌ. \p \v 26 Ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Na usukꞌ taj we kꞌo junoq kumaj ri kiwa ri ralkꞌoꞌal y kukꞌaq chikiwa ri tzꞌiꞌ —xchaꞌ. \p \v 27 Xubꞌiꞌij kꞌu rixoq: \p —Qatzij, Wajawal, pero ri tzꞌiꞌ kakitij ne rukꞌaj ri wa katzaq chuxeꞌ rumexa ri kajaw —xchaꞌ. \p \v 28 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij ri Jesús che: \p —¡Ixoq, lik nim ri kubꞌulibꞌal kꞌuꞌx la! E chuꞌana ukꞌ la saꞌ ri kaꞌaj la —xchaꞌ. Chupa kꞌu riꞌ la joqꞌotaj ri ralit xkunutajik. \s1 Ri Jesús kebꞌukunaj ukꞌiyal yewaꞌibꞌ \p \v 29 Ri Jesús xel bꞌi chiriꞌ y xikꞌow chuchiꞌ ri mar re Galilea; tekꞌuchiriꞌ, xaqꞌan chwa ri juyubꞌ y xtzꞌuyiꞌik. \v 30 Ukꞌiyal kꞌu winaq xebꞌopon chilaꞌ pa kꞌo wi Rire. Yey xekikꞌam lo ri e sik, ri e potzꞌ, ri e meꞌt, ri e tꞌum kaqan kiqꞌabꞌ y ukꞌiyal yewaꞌibꞌ chik. Xekiya kꞌu chwach ri Jesús, y Rire xebꞌukunaj konoje. \v 31 Ekꞌu ri winaq lik xkam kanimaꞌ che echiriꞌ xkilo xechꞌaw ri e meꞌt, ri e tꞌum kaqan kiqꞌabꞌ kekunutajik, ri e sik kebꞌinik, ri e potzꞌ ketzuꞌnik. Y xkijeq kꞌu kakiyak uqꞌij ri Dios re Israel. \s1 Ri Jesús kebꞌutzuq kajibꞌ mil achijabꞌ \r (Mr. 8:1-10) \p \v 32 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebꞌusikꞌij rutijoꞌn y xubꞌiꞌij chike: \p —Lik kajuchꞌ kaꞌn nukꞌuꞌx chike wa tikawex, ma e urox qꞌij waꞌ e kꞌo wukꞌ yey na jinta chi kiwa. Na kuaj taj kebꞌenutaq bꞌi chikocho e laꞌ na jinta kꞌo kitijom, ma kꞌaxtaj kebꞌeꞌqꞌochqꞌobꞌ pa bꞌe —xchaꞌ. \p \v 33 Xkibꞌiꞌij kꞌu rutijoꞌn che: \p —¿Pa keꞌqariqa wi wa re kebꞌeqatzuq wa ukꞌiyal tikawex? Ma chupa wa luwar na jinta ne kꞌo e jeqelik —xechaꞌ. \p \v 34 Ri Jesús xutzꞌonoj chike: \p —¿Janipa chi pam kꞌo iwukꞌ? —xchaꞌ. \p Rike xkibꞌiꞌij: \p —Wuqubꞌ pam kꞌo qukꞌ y jujun raltaq ko kar —xechaꞌ. \p \v 35 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xtaqan che ketzꞌuyiꞌ ri tikawex chuꞌlew. \v 36 Xukꞌam kꞌu ri wuqubꞌ pam puqꞌabꞌ rukꞌ taq ri kar, y xtioxin chwach ri Dios puwi waꞌ. Tekꞌuchiriꞌ xuwechꞌ upa y xuya bꞌi chike rutijoꞌn yey rike xkijach chike ri winaq. \v 37 Konoje xewaꞌik y lik xenoj chi utz. Tekꞌuchiriꞌ, rukꞌ taq ruqax ri waꞌim xkimolo, xkinojisaj wuqubꞌ chakach. \v 38 Ri xewaꞌik e kajibꞌ mil chi achijabꞌ yey na xebꞌajilax tane rixoqibꞌ y rakꞌalabꞌ. \p \v 39 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebꞌuchꞌaꞌbꞌej kan ri winaq; xok bꞌi pa jun barco y xeꞌek pa taq ri luwar re Magdala. \c 16 \s1 Ri fariseos y ri saduceos kakitzꞌonoj milagros \r (Mr. 8:11-13; Lc. 12:54-56) \p \v 1 Ri fariseos y ri saduceos xebꞌopon rukꞌ ri Jesús re kakikꞌam upa. Xkitzꞌonoj kꞌu che kuꞌan juna kꞌutubꞌal re chilaꞌ chikaj chikiwach chaꞌ jelaꞌ kaqꞌalajinik we Rire taqom lo ruma ri Dios. \p \v 2 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p «Echiriꞌ keꞌek la qꞌij, ralaq kabꞌiꞌij alaq: “Lik utz ri qatiempo ma kaq ruwa kaj.” \v 3 Echiriꞌ anim tan, kabꞌiꞌij alaq: “Waqꞌij lik na utz ta ri qatiempo. ma kaq ruwa kaj y qꞌeqmuj.” ¡Ralaq xa kebꞌ palaj alaq! Ma kariq alaq uchꞌobꞌik chi utz saꞌ ruꞌanom ruwa kaj, yey na kamaj tane alaq usukꞌ saꞌ taq ri katajin ri Dios che ukꞌutik chiwach alaq waqꞌij ora. \v 4 Ri kakitzꞌonoj kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ ri Dios e ri winaq re waqꞌij ora, ri itzel kikꞌuꞌx y na jusukꞌ ta ri kanimaꞌ chwach ri Dios. Pero na kayaꞌtaj ta kꞌu waꞌ chike, ma xew kayaꞌiꞌ chikiwach ri kꞌutubꞌal xꞌaniꞌ ojertan rukꞌ ri qꞌalajisanel Jonás»\x * \xo 16:4 \xt Mt. 12:39-40\x* xchaꞌ. Ekꞌuchiriꞌ, xebꞌuya kanoq y xeꞌek. \s1 Ri kikꞌutunik ri fariseos \r (Mr. 8:14-21) \p \v 5 Echiriꞌ xebꞌopon rutijoꞌn chꞌaqa mar, xkꞌun chikikꞌuꞌx na xkikꞌam tubꞌi pam. \v 6 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Jesús chike: \p —Chitapeꞌ: Lik chichajij iwibꞌ chwa ri levadura ke ri fariseos y ri saduceos\f + \fr 16:6 \ft Jelaꞌ pachaꞌ ri levadura kusipowirisaj upa ri pam, jekꞌulaꞌ ri kikꞌutunik ri fariseos y ri saduceos na jampatana kuyoj ri kinaꞌoj ri winaq.\f* —xchaꞌ. \p \v 7 Rutijoꞌn xa chikiwach xkibꞌiꞌij: «Rire kubꞌiꞌij waꞌ, ma na xqakꞌam ta lo pam» xechaꞌ. \p \v 8 Ri Jesús xretaꞌmaj saꞌ ri kakichꞌaꞌtibꞌej chikiwach, xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —¡E riꞌix na nim ta kꞌana ri kubꞌulibꞌal ikꞌuꞌx wukꞌ! ¿Suꞌchak e kubꞌisoj ikꞌuꞌx ri na jinta pam iwukꞌaꞌam loq? \v 9 ¿Kꞌamajaꞌ nebꞌa kimaj usukꞌ? ¿Na kakꞌun ta nebꞌa chikꞌuꞌx echiriꞌ xebꞌenutzuq ri woꞌobꞌ mil chi achijabꞌ rukꞌ woꞌobꞌ pam y janipa lo chakach xinojisaj rukꞌ ri kiqax? \v 10 ¿Yey na kakꞌun ta nebꞌa chikꞌuꞌx echiriꞌ xebꞌenutzuq kajibꞌ mil chi achijabꞌ rukꞌ wuqubꞌ pam y janipa lo chakach xinojisaj rukꞌ ri kiqax? \v 11 ¿Chaꞌtaj na ximaj ta usukꞌ na e ta chwi ri pam xinchꞌaꞌt wi echiriꞌ ximbꞌiꞌij: “Chichajij iwibꞌ che ri levadura ke ri fariseos y ri saduceos”? —xchaꞌ. \v 12 Kꞌa ekꞌuchiriꞌ xkimaj usukꞌ na chwi ta ri levadura re ri pam xchꞌaꞌt wi ri Jesús, ma e chwi ri kikꞌutunik ri fariseos y ri saduceos. \s1 Ri Pedro kuqꞌalajisaj ri Jesús e ri Cristo \r (Mr. 8:27-30; Lc. 9:18-20) \p \v 13 Kꞌo jun qꞌij xebꞌopon ri Jesús che taq ri luwar re ri tinamit Cesarea re Filipo,\f + \fr 16:13 \ft Kꞌo kebꞌ tinamit Cesarea kibꞌiꞌ. Waꞌ wa jun e ri kꞌo chwa ri juyubꞌ Hermón, pa xtaqan wi ri Felipe rukꞌajol ri Herodes.\f* y xutzꞌonoj kꞌu chike rutijoꞌn: \p —Chikiwa ri winaq, ¿china nawi Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex? —xchaꞌ. \p \v 14 Rutijoꞌn xkibꞌiꞌij che: \p —Kꞌo kebꞌiꞌn re e Juan Aj Yaꞌl Bautismo; jujun chik kakibꞌiꞌij e Elías; y jujun chik, e Jeremías o junoq chik chike ri qꞌalajisanelabꞌ re ojertan —xechaꞌ. \p \v 15 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike rutijoꞌn: \p —Yey chiwach riꞌix, ¿in china riꞌin? —xchaꞌ. \p \v 16 Ekꞌu ri Simón Pedro xubꞌiꞌij che: \p —Rilal lal ri Cristo, lal Rukꞌajol ri Dios kꞌaslik —xchaꞌ. \p \v 17 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Lik nim aqꞌij awalaxik riꞌat Simón at ukꞌajol ri Jonás; ma na e ta juna tikawex xqꞌalajisan waꞌ chawe, e ri Nuqaw kꞌo chilaꞌ chikaj. \v 18 Riꞌin kambꞌiꞌij kꞌu chawe: Riꞌat at Pedro.\f + \fr 16:18 \ft “Pedro”: Wa bꞌiꞌaj keꞌelawi “abꞌaj”.\f* Y chwi kꞌu waꞌ waꞌbꞌaj kantik wubꞌi ri nu iglesia, yey ruchuqꞌabꞌ ri kamik na kuchꞌij tane kꞌana usachik uwach ri nu iglesia. \v 19 Y riꞌin kanya paqꞌabꞌ riꞌat ri lawe re rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj. Ekꞌu janipa ri kaxim wara che ruwachulew, kaximitaj chilaꞌ chikaj; yey janipa ri kakir wara che ruwachulew, kakiritaj chilaꞌ chikaj\x * \xo 16:19 \xt Mt. 18:18; Jn. 20:23\x* —xchaꞌ. \p \v 20 Ekꞌu ri Jesús xebꞌutaq rutijoꞌn che chaꞌ na kakitzijoj ta kꞌana che junoq we Rire e ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. \s1 Ri Jesús kachꞌaꞌt puwi rukamik y rukꞌastajibꞌal \r (Mr. 8:31–9:1; Lc. 9:22-27) \p \v 21 Chwi kꞌu riꞌ, ri Jesús xujeq uqꞌalajisaxik chike rutijoꞌn janipa ri kukꞌulumaj: E lik chirajawaxik che keꞌek Jerusalem, kayaꞌiꞌ na kꞌu pa kꞌax kuma taq ri nimaq winaq re Israel, ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ, yey kakamisaxik; noꞌj churox qꞌij kakꞌastaj loq. \p \v 22 Ekꞌu ri Pedro xresaj bꞌi ri Jesús chikixoꞌl y xuchꞌaꞌbꞌej upa, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —¡Wajawal, lik ne muya luwar riꞌ ri Dios e kakꞌulumaj la waꞌ! —xchaꞌ. \p \v 23 Ekꞌu ri Jesús xutzuꞌ lo uwach ri Pedro y xubꞌiꞌij che: \p —¡Chatel chinuwach, Satanás! Riꞌat at latzꞌanel chwe, ma na e ta kachꞌobꞌ puwi ri uchꞌobꞌom lo ri Dios, xew e kachꞌobꞌ jelaꞌ pachaꞌ ri kakichꞌobꞌ ri winaq —xchaꞌ. \s1 Ri chirajawaxik chike ri kakaj keterej chirij ri Jesús \r (Mr. 8:34-35; Lc. 9:23-27) \p \v 24 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij ri Jesús chike rutijoꞌn: \p —We kꞌo junoq karaj katerej lo chwij, lik chirajawaxik che muꞌan xew ri karaj rire, e chukuyu ri kꞌax kape puwiꞌ ruma ukojom ri nubꞌiꞌ, y tereja lo chwij. \v 25 Ma china ri na kuya ta ranimaꞌ rukꞌaslem, riꞌ e kujam ri chomilaj kꞌaslemal chwach ri Dios; noꞌj ri kuya ranimaꞌ rukꞌaslem wuma riꞌin, riꞌ e kuriq ri chomilaj ukꞌaslemal chwach ri Dios. \v 26 Ma ¿saꞌ kꞌu kutiqoj riꞌ che ri tikawex we kuꞌan rajaw ronoje ruwachulew yey kusach kꞌu uwach rukꞌaslemal? ¿O kꞌo nawi rajil kutoj rachi chwa rukꞌaslemal chaꞌ jelaꞌ na kujam taj? ¡Na jintaj! \p \v 27 »Ma Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kakꞌun rukꞌ runimal yakbꞌal uqꞌij Ruqaw y kukꞌ taq ru ángeles. Ekꞌuchiriꞌ kuya chike chikijujunal ri tikawex, ri rajil ukꞌaxel e chirij taq ri kiꞌanom. \v 28 Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: E kꞌo jujun chike wa e kꞌo wara na kekam tana we na xkil tubꞌi Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kakꞌun che rutaqanik —xchaꞌ. \c 17 \s1 Ri jalkꞌatajibꞌal uwach ri Jesús \r (Mr. 9:2-13; Lc. 9:28-36) \p \v 1 Waqibꞌ qꞌij kꞌu ubꞌiꞌxikil riꞌ waꞌ echiriꞌ ri Jesús xebꞌuchaꞌ ri Pedro, ri Jacobo y ri Juan ruchaqꞌ ri Jacobo; y xebꞌukꞌam bꞌi chwa jun nimalaj juyubꞌ. \v 2 Chilaꞌ kꞌut xjalkꞌatitaj uwach ri Jesús chikiwach. Rupalaj lik xwonik jelaꞌ pachaꞌ ruwonibꞌal ri qꞌij; yey ruqꞌuꞌ xujeq kawolqꞌinik jelaꞌ pachaꞌ ri qꞌijsaq. \v 3 Xaqikꞌateꞌt kꞌut chikiwach xewinaqir ri Moisés y ri Elías, qꞌalajisanelabꞌ re ojertan; e riꞌ kechꞌaꞌt rukꞌ ri Jesús. \p \v 4 Ekꞌu ri Pedro xubꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Qajawal, lik utz xyaꞌtaj chiqe riꞌoj oj kꞌo wara. We kaꞌaj la, kaqaꞌan oxibꞌ rancho:\f + \fr 17:4 \ft Ruchak waꞌ wa rancho xraj kuꞌan ri Pedro e re kakiloqꞌnimaj kiqꞌij ri kebꞌ qꞌalajisanelabꞌ y ri Jesús.\f* jun e la, jun re ri Moisés y jun re ri Elías —xchaꞌ. \p \v 5 Kꞌa kachꞌaꞌt ne ri Pedro echiriꞌ jun sutzꞌ lik kawonik xuchꞌuq kiwiꞌ. Y chupa kꞌu ri sutzꞌ xkita ruqul ri Dios, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \q1 «E Nukꞌajol waꞌ ri lik kꞌax kannaꞌo \q1 y lik kinkiꞌkot che. \q1 E chita utzij Rire» \m xchaꞌ. \p \v 6 Echiriꞌ rutijoꞌn xkita waꞌ, xexukiꞌik, xkiqasaj kimejelem kꞌa chuꞌlew y xok jun nimalaj xiꞌin ibꞌ kukꞌ. \p \v 7 Ekꞌuchiriꞌ, xqibꞌ ri Jesús kukꞌ, xebꞌuchapo y xubꞌiꞌij chike: \p —Chixyaktajoq, mixiꞌij iwibꞌ —xchaꞌ. \v 8 Echiriꞌ xetzuꞌn apanoq, na jinta junoq chik xkilo, xew ri Jesús. \p \v 9 Ekꞌuchiriꞌ xeqaj lo chwa ri juyubꞌ, ri Jesús xebꞌutaq che: \p —Mitzijoj kꞌana che junoq janipa ri xkꞌut chiwach, kꞌate kitzijoj echiriꞌ Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kꞌastajinaq chi lo chikixoꞌl ri ekaminaq —xchaꞌ. \p \v 10 Ekꞌuchiriꞌ, rutijoꞌn xkitzꞌonoj che: \p —¿Suꞌbꞌe kꞌut kakibꞌiꞌij raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ: “Lik chirajawaxik wi kakꞌun na ri Elías nabꞌe”? —xechaꞌ. \p \v 11 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Qatzij, ri Elías nabꞌe kakꞌunik y kuyijbꞌaꞌ pan ronoje chwach rukꞌunibꞌal Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex. \v 12 Noꞌj kanqꞌalajisaj kꞌu waꞌ chiwe: Ri Elías ya xkꞌunik, yey ri winaq na xketaꞌmaj ta uwach. Xkiꞌan kꞌu riꞌ che janipa ri xkaj rike; jekꞌulaꞌ Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kutij na ri kꞌax pakiqꞌabꞌ rike —xchaꞌ. \p \v 13 Ekꞌu rutijoꞌn xketaꞌmaj e kachꞌaꞌt puwi ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo. \s1 Ri Jesús kukunaj jun ala kꞌo puqꞌabꞌ jun itzel uxlabꞌixel \r (Mr. 9:14-29; Lc. 9:37-43) \p \v 14 Echiriꞌ xebꞌopon pa e kꞌo wi taq ri winaq, kꞌo jun achi xqibꞌ rukꞌ ri Jesús, xuxuk ribꞌ chwach y xubꞌiꞌij che: \p \v 15 —Wajawal, kꞌutu ko ri kꞌaxnaꞌbꞌal kꞌuꞌx la che ri nukꞌajol, ma rire xa kumaj tew y lik kutij kꞌax ruma waꞌ; ukꞌiyal laj tzaqinaq pa aqꞌ y pa yaꞌ. \v 16 Xinkꞌam lo kukꞌ wa tijoꞌn la, pero rike na kichꞌijom ta ukunaxik —xchaꞌ. \p \v 17 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¡E ri ix tikawex re waqꞌij ora na kubꞌul ta ikꞌuꞌx wukꞌ yey ix sachinaq! ¿Janipa chi lo qꞌij kajawaxik kinkꞌojiꞌ iwukꞌ chaꞌ kakubꞌiꞌ ikꞌuꞌx wukꞌ? ¿Janipa chi lo qꞌij kixinkuyu e laꞌ jelaꞌ iꞌanom? Chikꞌama lo rala wara —xchaꞌ. \p \v 18 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xutaq ri itzel uxlabꞌixel chaꞌ kel bꞌi che rala. Y chwi kꞌu riꞌ asu xkunutaj rala. \p \v 19 Tekꞌuchiriꞌ, rutijoꞌn ri Jesús xeqibꞌ rukꞌ re kechꞌaꞌt rukꞌ kitukel y xkitzꞌonoj kꞌu che: \p —¿Suꞌbꞌe riꞌoj na xqachꞌij ta resaxik bꞌi waꞌ wa itzel uxlabꞌixel? —xechaꞌ. \p \v 20 Ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —E ruma na nim ta ri kubꞌulibꞌal ikꞌuꞌx rukꞌ ri Dios. We ta ri kubꞌulibꞌal ikꞌuꞌx kakꞌiyik jelaꞌ pachaꞌ ri kakꞌiy rijaꞌ re moxtasa, utz ne riꞌ kibꞌiꞌij che wa juyubꞌ: “Chatela bꞌi wara y chatqꞌax pan jelaꞌ”, y e kuꞌanaꞌ. Riꞌ na jinta kꞌayew chiwach riꞌix we ta lik kꞌo kubꞌulibꞌal ikꞌuꞌx. \v 21 Noꞌj waꞌ wa juchꞌobꞌ itzel uxlabꞌixel xew utz kebꞌesax bꞌi rukꞌ oración y ayuno —xchaꞌ. \fig Ri juwiꞌ moxtasa (Mateo 17:20; Marcos 4:31-32)|alt="Mustard plant" src="LB00123b.tif" size="col" ref="Mt. 17:20" \fig* \s1 Ri Jesús kachꞌaꞌt tanchi puwi rukamik \r (Mr. 9:30-32; Lc. 9:43-45) \p \v 22 Ekꞌuchiriꞌ e kꞌo pa taq ri luwar re Galilea, ri Jesús xubꞌiꞌij chike rutijoꞌn: «Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kayaꞌiꞌ pakiqꞌabꞌ rachijabꞌ \v 23 y kakamisax kuma; noꞌj churox qꞌij kakꞌastaj loq» xchaꞌ. Echiriꞌ xkita waꞌ rutijoꞌn, lik xkibꞌisoj. \s1 Ri tojonik kaꞌanik re ri Rocho Dios \p \v 24 Echiriꞌ ri Jesús kukꞌ rutijoꞌn xebꞌopon pa ri tinamit Capernaúm, raj tzꞌonol puaq re ri tojonik xeꞌkila ri Pedro y xkitzꞌonoj che: \p —¿Ri tijonel iweꞌix na kutoj ta kami riꞌ ri tojonik kaꞌanik re ri Rocho Dios?\x * \xo 17:24 \xt Éx. 30:13-16\x* —xechaꞌ. \p \v 25 Ekꞌu ri Pedro xubꞌiꞌij: \p —Rire kutojo —xchaꞌ. \p Ekꞌuchiriꞌ xok ri Pedro pa ri ja, ri Jesús nabꞌe na xchꞌaw che, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Chawach riꞌat, ¿e juna rey che ruwachulew, china chike kutzꞌonoj wi taq ri tojonik kaꞌanik? ¿Chike ri e ralkꞌoꞌal o chike ri na e ta ralkꞌoꞌal? —xchaꞌ. \p \v 26 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Pedro: \p —Chike ri na e ta ralkꞌoꞌal —xchaꞌ. \p Tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij ri Jesús che: \p —Ekꞌu ri e ralkꞌoꞌal na jinta kꞌo katzꞌonox chike.\f + \fr 17:26 \ft Ruma ri Jesús e Ukꞌajol ri Dios, na chirajawaxik taj kuꞌan ri tojonik re ri Rocho Ruqaw. Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, xutojo.\f* \v 27 Noꞌj chaꞌ na kaqapetisaj ta kꞌu royowal junoq, jat chuchiꞌ ri mar y chakꞌaqa ri anzuelo chupa. Ekꞌu ri nabꞌe kar kachapo, chajaqa rupuchiꞌ y kariq jun meyo chupa. Rukꞌ kꞌu riꞌ, chayaꞌa ri tojonik kanꞌan riꞌin y ri tojonik kaꞌan riꞌat —xchaꞌ. \c 18 \s1 China ri lik kꞌo uwach \r (Mr. 9:33-37; Lc. 9:46-48) \p \v 1 Chupa kꞌu laꞌ la qꞌij, rutijoꞌn ri Jesús xeqibꞌ rukꞌ y xkitzꞌonoj che: \p —¿China ri más kꞌo uwach chupa rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj? —xechaꞌ. \v 2 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xusikꞌij jun ralko kꞌoꞌm y xuya chikinikꞌajal rike. \p \v 3 Xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: We na kijalkꞌatij ta ribꞌinik isilabꞌik chaꞌ kixuꞌan pachaꞌ raltaq ko akꞌalabꞌ, na kixok ta riꞌ chupa rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj. \v 4 Jekꞌulaꞌ, china ri kuꞌan chꞌutiꞌn che ribꞌ pachaꞌ wa ralko kꞌoꞌm, e lik kꞌo uwach riꞌ pa rutaqanik ri Dios. \v 5 Yey china ri kukꞌul chupa ri nubꞌiꞌ junoq na jinta uwach pachaꞌ wa ralko kꞌoꞌm, e junam rukꞌ e in ri kinukꞌulu. \s1 Ri qꞌatbꞌal tzij re ri Dios kꞌo pakiwi ri kakimin jun chik pa mak \r (Mr. 9:42-48; Lc. 17:1-2) \p \v 6 »China ri kaminow pa mak junoq chike wa chꞌutiꞌq\f + \fr 18:6 \ft “Chꞌutiꞌq”: Kukꞌil taq waꞌ ekꞌo ri na jinta kichuqꞌabꞌ, ri na jinta kiwach o ri kꞌakꞌ xkikubꞌaꞌ kikꞌuꞌx rukꞌ ri Jesús.\f* kubꞌul kikꞌuꞌx wukꞌ, e ne más utz katzayabꞌax bꞌi puqul juna nimalaj kaꞌ re keꞌem y kakꞌaq kꞌu bꞌi pa ri mar chaꞌ kamuqutaj kꞌa chuxeꞌ. \v 7 ¡Toqꞌoꞌ kiwach ri tikawex ma lik kꞌo ri katzaqisan ke chupa ri na utz taj! Ma che ruwachulew lik kꞌo taq waꞌ. Pero ¡lik toqꞌoꞌ kꞌu uwach ri jun kumin junoq chik pa mak, ma e kape ri qꞌatbꞌal tzij re ri Dios puwiꞌ! \p \v 8 »E uwariꞌche, we raqꞌabꞌ o rawaqan e katzaqisan awe pa mak, chaqꞌata bꞌi y chawesaj bꞌi chawe. Ma xa ne kuya tobꞌ at tꞌum o at jetzꞌ katopon pa ri kꞌaslemal chilaꞌ chikaj, chwa ri kꞌo ukabꞌichal raqꞌabꞌ y ukabꞌichal rawaqan yey katkꞌaq bꞌi chi xibꞌalbꞌaꞌ pa kꞌo wi ri aqꞌ na jinta chi uchupik. \v 9 Yey we rawach e katzaqisan awe pa mak, chawesaj bꞌi y chakꞌaqa bꞌi. Ma xa ne kuya tobꞌ xa jun rawach katopon pa ri kꞌaslemal chilaꞌ chikaj, chwa ri kꞌo ukabꞌichal rawach yey katkꞌaq bꞌi pa aqꞌ chi xibꞌalbꞌaꞌ re tijbꞌal kꞌax. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri bꞌexex sachinaq \r (Lc. 15:3-7) \p \v 10 »Mikꞌaq bꞌi uqꞌij junoq chike wa e chꞌutiꞌq kubꞌul kikꞌuꞌx wukꞌ. Ma kambꞌiꞌij kꞌu chiwe, ri ángeles e chajal ke rike xaqi e kꞌo chwach ri Nuqaw Dios chilaꞌ chikaj. \v 11 Ma Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex xkꞌunik re kebꞌukolobꞌej ri e sachinaq. \v 12 ¿Saꞌ kichꞌobꞌ riꞌix kuꞌan juna achi we kꞌo jun ciento ubꞌexex yey kasach kꞌu junoq chike? ¿Na kebꞌukꞌol ta nebꞌa kan riꞌ ri noventa y nueve y keꞌek chwa ri juyubꞌ che utzukuxik ri jun xsach kanoq? \v 13 We xuriq kꞌut, paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: E más kakiꞌkot ruma ri jun bꞌexex chikiwa ri noventa y nueve na e ta sachinaq. \v 14 Jekꞌuriꞌlaꞌ, ri Nuqaw kꞌo chilaꞌ chikaj na karaj taj kasach junoq chike ri chꞌutiꞌq kubꞌul kikꞌuꞌx wukꞌ. \s1 Suꞌanik kakuy umak jun chik \p \v 15 »E uwariꞌche, we rawatz-achaqꞌ kuꞌan ri na utz taj chawe, chatchꞌaꞌt rukꞌ e laꞌ itukel; chabꞌiꞌij che saꞌ ri na utz taj uꞌanom chawe. We xatuta kꞌut, riꞌ xakoj chi utzil chomal rawatz-achaqꞌ. \v 16 Noꞌj we na xatuta taj, jat tanchi rukꞌ; chakꞌama kꞌu bꞌi jun o kaꞌibꞌ awachbꞌiꞌil awukꞌ chaꞌ jelaꞌ e kebꞌ oxibꞌ che utayik saꞌ ri kabꞌiꞌxik.\x * \xo 18:16 \xt Dt. 19:15\x* \v 17 We na xebꞌuta ta kꞌu wa kebꞌ oxibꞌ, ekꞌuchiriꞌ chatzijoj chikiwach rutinamit ri Dios. Yey we na xok ta kꞌu il chike waꞌ, chiꞌana kꞌu riꞌ che pachaꞌ e kukꞌil ri na ketaꞌam ta uwach ri Dios y e kukꞌil raj tzꞌonol puaq re tojonik.\f + \fr 18:17 \ft “Raj tzꞌonol puaq re tojonik”: Kil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* \v 18 Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Janipa ri kixim riꞌix wara che ruwachulew, kaximitaj chilaꞌ chikaj. Janipa ri kikir riꞌix wara che ruwachulew, kakiritaj chilaꞌ chikaj.\f + \fr 18:18 \ft Mt. 16:19; Jn. 20:23\f* \v 19 Kambꞌiꞌij kꞌu chiwe: We e kꞌo kaꞌibꞌoq chiwe wara che ruwachulew kuꞌan junam kikꞌuꞌx chwi ri kakitzꞌonoj pa oración, ri Nuqaw kꞌo chilaꞌ chikaj kuya na chike. \v 20 Ma pa kimolom wi kibꞌ kebꞌ oxibꞌ pa ri nubꞌiꞌ, chiriꞌ in kꞌo wi riꞌin chikinikꞌajal rike —xchaꞌ. \p \v 21 Ekꞌuchiriꞌ, ri Pedro xqibꞌ rukꞌ ri Jesús y xutzꞌonoj che: \p —Wajawal, ¿janipa laj kankuy umak juna watz-nuchaqꞌ we xuꞌan ri na utz taj chwe? ¿Kꞌa pa wuqubꞌ laj nawi? —xchaꞌ. \p \v 22 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Na kambꞌiꞌij ta chawe xa pa wuqubꞌ laj, ma kꞌa wuqubꞌ laj chi setenta. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi rachi na kukuy ta umak jun chik \p \v 23 »Ma ri kuꞌan chupa rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj e jelaꞌ pachaꞌ ri xuꞌano echiriꞌ juna taqanel xraj karilo we na jinta kikꞌas ri raj chakibꞌ rukꞌ. \v 24 Ekꞌu riꞌ xujeq rajilaxik, xriqitaj lo jun aj chak lik ukꞌiyal rukꞌas\f + \fr 18:24 \ft “Lik ukꞌiyal rukꞌas”: Pa ri chꞌaꞌtem griego kubꞌiꞌij rukꞌas wa aj chak e lajuj mil “talentos”, yey jun talento e rajil woꞌlajuj junabꞌ re chak. E uwariꞌche wa aj chak na kuchꞌij ta chi kꞌana kutoj rukꞌas.\f* rukꞌ y xkꞌam lo chwach. \v 25 Ekꞌu wa aj chak ruma na kuchꞌij ta chi utojik rukꞌas, xtaqan rupatrón che chaꞌ kakꞌayix bꞌi rire, junam rukꞌ ri rixoqil, ri ralkꞌoꞌal y rukꞌ ronoje rubꞌitaq re chaꞌ jelaꞌ katojtaj rukꞌas. \v 26 Pero wa aj chak xuxukubꞌaꞌ ribꞌ chwach rupatrón y lik kꞌu xutzꞌonoj che: “Lal wajaw, lik chinoyꞌej ko kꞌana la ma kantoj ronoje ri nukꞌas cheꞌla” xchaꞌ. \v 27 Ekꞌu rupatrón lik xjuchꞌ kaꞌn ukꞌuꞌx che ri raj chak. Xukuy kꞌu umak che ronoje rukꞌas y xuya bꞌi luwar che xeꞌek. \p \v 28 »Noꞌj kꞌu wa aj chak xew xel bꞌi, xuꞌkꞌulu lo jun rach aj chak yey waꞌ kꞌo jubꞌiqꞌ ukꞌas\f + \fr 18:28 \ft “Jubꞌiqꞌ rukꞌas”: Pa ri chꞌaꞌtem griego kubꞌiꞌij rukꞌas e jun ciento denarios, yey jun denario e rajil jun qꞌij chak.\f* rukꞌ. Xuchapij kꞌu puqul e riꞌ pachaꞌ kujitzꞌaj, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: “¡Chatojolaꞌ rakꞌas wukꞌ!” xcha che. \p \v 29 »Ekꞌu ri rach aj chak xuxukubꞌaꞌ ribꞌ chwach y lik xutzꞌonoj che: “Chakuyu ko numak, chinawoyꞌej na kꞌenoq ma kantoj ronoje ri nukꞌas chawe” xchaꞌ. \p \v 30 »Noꞌj rire na xraj taj xroyeꞌej waꞌ. Ri xuꞌano e xuꞌyaꞌa ri jun chik rach aj chak pa cárcel; yey kꞌa ekꞌu kesax loq we xutoj na rukꞌas. \p \v 31 »Echiriꞌ xkil taq waꞌ ri kach aj chakibꞌ, lik xok chikikꞌuꞌx. Xebꞌek kꞌut, xeꞌkibꞌiꞌij che ri kipatrón ronoje ri xuꞌan ri jun aj chak. \v 32 Ekꞌuchiriꞌ, rupatrón xutaq ukꞌamik y xubꞌiꞌij che: “¡At jun aj chak itzel akꞌuꞌx! Riꞌin xinkuy amak riꞌat che ronoje rakꞌas, ma lik e xatzꞌonoj riꞌ chwe. \v 33 Ta ne e xaꞌan riꞌat jelaꞌ pachaꞌ ri xinꞌan riꞌin chawe, ta e xakꞌut ri kꞌaxnaꞌbꞌal akꞌuꞌx che rawach aj chak; noꞌj na e ta kꞌu ri xaꞌano” xchaꞌ. \p \v 34 »Ekꞌu rupatrón lik xpe royowal y xtaqan che kayaꞌiꞌ pa kꞌax y kꞌa e kesax lo chupa waꞌ we xutoj na ronoje rukꞌas. \p \v 35 »Jekꞌulaꞌ kuꞌan ri Nuqaw kꞌo chilaꞌ chikaj iwukꞌ riꞌix we kꞌo junoq chiwe na kukuy ta umak ri ratz-uchaqꞌ rukꞌ ronoje ranimaꞌ —xchaꞌ. \c 19 \s1 Ri Jesús kakꞌutun chwi ri jachbꞌal ibꞌ \r (Mt. 5:31; Mr. 10:1-12; Lc. 16:18) \p \v 1 Echiriꞌ xukꞌis ubꞌiꞌxik waꞌ ri Jesús, xel bꞌi Galilea y xeꞌek pa taq ri luwar re Judea y xopon pa taq ri luwar kꞌo chꞌaqa yaꞌ che ri nimayaꞌ Jordán. \v 2 Lik kꞌut e kꞌi ri winaq xeterej bꞌi chirij y xebꞌukunaj ri yewaꞌibꞌ chiriꞌ. \p \v 3 E kꞌo kꞌu jujun chike ri fariseos xeqibꞌ rukꞌ ri Jesús xa re kakikꞌam upa y xkitzꞌonoj che: \p —¿Ubꞌe nawi che juna achi, xa tobꞌ saꞌ ri kujal wi uchiꞌ ri rixoqil, kuya bꞌi ruwujil re jachbꞌal ibꞌ che? —xechaꞌ. \p \v 4 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿Na ajilam ta nebꞌa alaq saꞌ ri tzꞌibꞌital kan pa Ruchꞌaꞌtem ri Dios? Ma jewaꞌ kubꞌiꞌij: \q1 Che ri jeqebꞌal lo ruwachulew \q1 echiriꞌ ri Dios xebꞌuꞌan ri tikawex, \q1 chi achi chi ixoq xebꞌuꞌano. \rq Gn. 1:27 \rq* \m \v 5 Y kubꞌiꞌij: \q1 Ruma kꞌu riꞌ, rachi echiriꞌ kakꞌuliꞌik, \q1 karesaj ribꞌ chikij ruchu-uqaw \q1 chaꞌ kajeqiꞌ rukꞌ ri rixoqil \q1 y kikabꞌichal kꞌu riꞌ kebꞌuꞌana xa e jun chwach ri Dios. \rq Gn. 2:24 \rq* \m \v 6 Jekꞌuriꞌlaꞌ na e ta chi kaꞌibꞌ, ma xebꞌuꞌana xa e jun. E uwariꞌche, ri xebꞌujunimaj ri Dios, na yaꞌtal ta che ri tikawex kujach upa —xchaꞌ. \p \v 7 Ekꞌuchiriꞌ, xkitzꞌonoj che: \p —¿Suꞌchak kꞌu riꞌ ri Moisés xubꞌiꞌij we juna achi karaj kujach bꞌi ri rixoqil, xew chuyaꞌa bꞌi ruwujil re jachbꞌal ibꞌ che y jekꞌulaꞌ na rixoqil ta chik?\x * \xo 19:7 \xt Dt. 24:1\x* —xechaꞌ. \p \v 8 Ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Waꞌ e ruma lik ko ri animaꞌ alaq. Ruma laꞌ ri Moisés xuya luwar kayaꞌiꞌ ruwujil re jachbꞌal ibꞌ; noꞌj che lo ri jeqebꞌal ruwachulew na je ta laꞌ ri xraj ri Dios. \v 9 Kambꞌiꞌij kꞌu riꞌin che alaq: China junoq kuya ruwujil re jachbꞌal ibꞌ che ri rixoqil tobꞌ ri rixoqil na makuninaq ta chirij ri kꞌulanikil, yey kakꞌuliꞌ tanchi rukꞌ juna chik ixoq, riꞌ kamakun chirij ri kꞌulanikil. Y china ri kakꞌuliꞌ rukꞌ rixoq jachom kanoq, riꞌ jenelaꞌ kamakun chirij ri kꞌulanikil —xchaꞌ. \p \v 10 Ekꞌu rutijoꞌn xkibꞌiꞌij che: \p —We jelaꞌ kukꞌulumaj rachi rukꞌ ri kꞌulanikil, más ne utz riꞌ we junoq na kakꞌuliꞌ taj —xechaꞌ. \p \v 11 Ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Na konoje ta kꞌu ri tikawex kakichꞌij waꞌ; ma xew ri yaꞌtal lo chike ruma ri Dios, kakichꞌij uꞌanik. \v 12 E kꞌo achijabꞌ na kekꞌuliꞌ taj ma kalaxibꞌem pachaꞌ e eunucos. E kꞌo jujun chik na kekꞌuliꞌ taj ma ꞌanom eunucos chike. Yey e kꞌo ri na kekꞌuliꞌ taj ma kiyaꞌom kibꞌ che ri chak re rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj. China ri kachꞌijow uꞌanik waꞌ, chuchꞌija kꞌu riꞌ —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kuyak kiqꞌij rakꞌalabꞌ \r (Mr. 10:13-16; Lc. 18:15-17) \p \v 13 E kꞌo jujun raltaq ko akꞌalabꞌ xekꞌam lo chwach ri Jesús chaꞌ kuya ruqꞌabꞌ pakiwiꞌ y jelaꞌ kutzꞌonoj che ri Dios kebꞌuchajij. Yey rutijoꞌn xekiyaj ri ekꞌamayom lo ke. \p \v 14 Noꞌj ri Jesús xubꞌiꞌij chike: «Chiyaꞌa luwar chike ri raltaq ko akꞌalabꞌ chepeta na wukꞌ. Mebꞌiqꞌatej; ma ri kakiꞌan e jelaꞌ pachaꞌ rike, riꞌ kuꞌan ke rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj» xchaꞌ. \v 15 Xuya kꞌu ruqꞌabꞌ pakiwi ri raltaq ko akꞌalabꞌ. Tekꞌuchiriꞌ, xel bꞌi pa ri luwar. \s1 Jun bꞌeyom kachꞌaꞌt rukꞌ ri Jesús \r (Mr. 10:17-31; Lc. 18:18-30) \p \v 16 Kꞌo kꞌu jun kꞌakꞌal achi xkꞌun rukꞌ ri Jesús y xutzꞌonoj che: \p —Lal utzilaj tijonel, ¿saꞌ ri utz kanꞌano chaꞌ kꞌo nukꞌaslemal na jinta utaqexik? —xchaꞌ. \p \v 17 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿Suꞌbꞌe kabꞌiꞌij la “utz” chwe? Ma xa jun ri lik utz kꞌolik, waꞌ e ri Dios. Yey we kaꞌaj la kok la pa ri kꞌaslemal na jinta utaqexik rukꞌ Rire, e taqej la Rutzij Upixabꞌ —xchaꞌ. \p \v 18 Rachi xubꞌiꞌij che ri Jesús: \p —¿Pachike kꞌu riꞌ ri tzijpixabꞌ? —xchaꞌ. \p Ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —“Matkamisanik. Matmakun chirij ri kꞌulanikil. Mateleqꞌik. Maꞌan raqꞌubꞌal chirij junoq. \v 19 Chaloqꞌoj kiqꞌij rachu-aqaw”\x * \xo 19:19 \xt Éx. 20:12-16\x* y “Kꞌax chanaꞌa rawatz-achaqꞌ jelaꞌ pachaꞌ kꞌax kanaꞌ awibꞌ riꞌat”\x * \xo 19:19 \xt Lv. 19:18\x* —xchaꞌ. \p \v 20 Rachi xubꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Ronoje waꞌ nuꞌanom lo chwi nuchꞌutiꞌnal. ¿Saꞌ kꞌu riꞌ ri kꞌa chirajawaxik chwe kanꞌano? —xchaꞌ. \p \v 21 Ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —We kaꞌaj la e kaꞌan la janipa ri karaj ri Dios che ri bꞌinik silabꞌik la, kꞌayij la ronoje taq ri bꞌeyomalil la y jacha kꞌu la chike ri nibꞌaꞌibꞌ; jekꞌuriꞌlaꞌ kꞌo bꞌeyomalil la chilaꞌ chikaj. Tekꞌuchiriꞌ, peta la, terej lo la chwij y kuyu la ri kꞌax kape pawiꞌ la ruma lal nutijoꞌn —xcha che. \p \v 22 Rachi echiriꞌ xuta waꞌ, lik kabꞌisonik xeꞌek ma rire lik rajawal bꞌeyom. \p \v 23 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij ri Jesús chike rutijoꞌn: \p —Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Juna bꞌeyom lik kꞌayew che kok chupa rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj. \v 24 Kambꞌiꞌij tanchi kꞌu chiwe: E ne más kꞌayew ri kok juna bꞌeyom chupa rutaqanik ri Dios chwa ri kikꞌow juna camello chupa rutel juna akuxaꞌ —xchaꞌ. \p \v 25 Echiriꞌ xkita waꞌ rutijoꞌn, lik xkam kanimaꞌ che y xkitzꞌonoj chikiwach: \p —We e riꞌ, ¿china kꞌu riꞌ ri kakolobꞌetajik?\f + \fr 19:25 \ft Chikiwach raj judiꞌabꞌ, we junoq kꞌo ubꞌeyomal e ruma utz uꞌanom chwach ri Dios. Kakichꞌobꞌ kꞌu riꞌ, we kꞌayew chike ri bꞌeyomabꞌ kebꞌok chupa rutaqanik ri Dios, más ne kꞌayew riꞌ chike ri nibꞌaꞌibꞌ.\f* —xechaꞌ. \p \v 26 Ri Jesús xutzuꞌ kiwach y xubꞌiꞌij chike: \p —Ri tikawex na kakikolobꞌej ta kibꞌ kitukel ma waꞌ lik kꞌayew chikiwach; noꞌj ri Dios ronoje kuꞌano ma na jinta kꞌayew chwach Rire —xchaꞌ. \p \v 27 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij ri Pedro che: \p —Qajawal, riꞌoj qayaꞌom kan ronoje y oj teran chiꞌij la. ¿Saꞌ kꞌu riꞌ ri kaqakꞌul riꞌoj? —xchaꞌ. \p \v 28 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Kopon kꞌu riꞌ ri qꞌij echiriꞌ ronoje kuꞌan kꞌakꞌ, waꞌ echiriꞌ Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex keꞌtzꞌula chupa ri chomilaj tzꞌulibꞌal re rutaqanik. Jekꞌulaꞌ riꞌix kixeꞌtzꞌula chupa kabꞌlajuj tzꞌulibꞌal re kixtaqan pakiwi ri kabꞌlajuj tinamit re Israel.\f + \fr 19:28 \ft “Ri kabꞌlajuj tinamit re Israel”: Waꞌ e kalkꞌoꞌal kan ri kabꞌlajuj ukꞌajol ri Jacob, ri kabꞌiꞌx Israel che. Gn. 35:22-26\f* \v 29 Yey china kꞌu ri uyaꞌom kan rocho, ebꞌuyaꞌom kan ri ratz-uchaqꞌ, ruchu-uqaw, ri rixoqil, ri ralkꞌoꞌal o ri rulew ruma ukojom ri nubꞌiꞌ, riꞌ kukꞌul na jun ciento chik chwa ronoje laꞌ yey kukꞌul kꞌu ri kꞌaslemal na jinta utaqexik. \p \v 30 »Lik kꞌu e kꞌi chike ri lik kꞌo kiwach woꞌora, chwach apanoq na jinta chi kiwach; yey lik e kꞌi chike ri na jinta kiwach woꞌora, e lik kakꞌojiꞌ kiwach chwach apanoq. \c 20 \s1 Jun kꞌambꞌal naꞌoj puwi rutaqanik ri Dios \p \v 1 »Ri kuꞌan chupa rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj e jelaꞌ pachaꞌ ri xuꞌano echiriꞌ juna rajaw chak anim tan xel bꞌi che kitzukuxik aj chakibꞌ kebꞌajawax chupa rutikoꞌn re uva. \v 2 Xchꞌaꞌt kukꞌ raj chakibꞌ puwi ri kajil y xkanajik kuya jun denario re jun qꞌij chak chike. Tekꞌuchiriꞌ, xebꞌutaq bꞌi chupa rutikoꞌn. \v 3 Laj che ri ubꞌelej ora\f + \fr 20:3 \ft “Ri ubꞌelej ora”: Kil “hora” pa vocabulario.\f* anim, xel tanchi ubꞌi y xeburiq jujun chik kimolom kibꞌ pa kꞌayibꞌal na jinta kakiꞌano. \p \v 4 »Xubꞌiꞌij kꞌu chike: “Jix riꞌix, jixeꞌchakuna wukꞌ chupa ri nutikoꞌn re uva y tzꞌaqat kixintojo” xchaꞌ. Ekꞌu rike xebꞌek. \p \v 5 »Pa tikꞌil qꞌij\f + \fr 20:5 \ft “Tikꞌil qꞌij”: Kil “hora” pa vocabulario.\f* kꞌu riꞌ, ri rajaw ri chak xel tanchi ubꞌi che kitzuquxik más aj chak. Yey je tanchi laꞌ xuꞌan che ri urox ora bꞌenaq qꞌij. \p \v 6 »Laj che kꞌu ri uroꞌ ora bꞌenaq qꞌij, xel tanchi ubꞌi y xebꞌuꞌriqa lo jujun chik na jinta kakiꞌano. Xubꞌiꞌij kꞌu chike: “¿Suꞌchak riꞌix ix kꞌo wara y na jinta kꞌo xiꞌan wa jun qꞌij?” \p \v 7 »Xkikꞌul kꞌu uwach rike: “E ruma na jinta junoq xojchokowik.” \p »Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij ri rajaw ri chak chike: “Jix, jixeꞌchakuna chupa ri nutikoꞌn re uva y tzꞌaqat kixintojo.” \p \v 8 »Echiriꞌ xok raqꞌabꞌ, ri rajaw ri chak xubꞌiꞌij che ri caporal: “Chebꞌasikꞌij konoje raj chakibꞌ y chebꞌatojo bꞌi. E kebꞌatoj nabꞌe ri xebꞌok kꞌunaj, y kꞌisbꞌal kꞌu re, kebꞌatoj ri xebꞌok nabꞌe pa chak.” \p \v 9 »Ekꞌuchiriꞌ, xekꞌun raj chak ri xebꞌok bꞌenaq qꞌij che ri uroꞌ ora. Y chikijujunal kꞌu riꞌ xkikꞌul jun denario. \v 10 Tekꞌuchiriꞌ, xekꞌun lo ri ebꞌokinaq nabꞌe pa chak. E chikiwa rike más kꞌi ri kajil kakikꞌulu. Noꞌj na je ta laꞌ xuꞌano, ma xkikꞌul chikijujunal jun denario, pachaꞌ ri xkikꞌul ri jujun chik. \p \v 11 »Echiriꞌ xkikꞌul ri kajil re jun qꞌij, xkijeqo kechꞌaꞌt chirij ri rajaw ri tikoꞌn, \v 12 jewaꞌ xkibꞌiꞌij che: “Waꞌ wa xebꞌok bꞌenaq qꞌij chik, xa jun ora xechakunik yey xetoj la junam qukꞌ riꞌoj, tobꞌ kꞌu riꞌ riꞌoj xqakuy lo rukꞌatanil ri qꞌij” xechaꞌ. \p \v 13 »Noꞌj ri rajaw chak xukꞌul uwach, jewaꞌ xubꞌiꞌij che jun chike: “Wamigo, mabꞌiꞌij we na usukꞌ ta ri xinꞌan chawe. ¿Na xojkanaj ta nebꞌa laꞌ katintoj jun denario? \v 14 Chakꞌama kꞌu rawajil riꞌat y jat. Yey we riꞌin kuaj kanya che ri xok kꞌunaj pa chak, junam rukꞌ ri xinya chawe riꞌat, \v 15 ¿na jinta nebꞌa panuqꞌabꞌ riꞌin kanꞌan saꞌ ri kuaj rukꞌ ri nupuaq? ¿O kꞌax akꞌuꞌx chwij xa ruma xinkꞌut ri rutzil nukꞌuꞌx chike jujun chik?” xcha ri rajaw ri chak. \p \v 16 »Jelaꞌ kꞌu riꞌ, lik e kꞌi chike ri na jinta kiwach woꞌora, e lik kakꞌojiꞌ kiwach chwach apanoq; yey lik kꞌu e kꞌi chike ri lik kꞌo kiwach woꞌora, chwach apanoq na jinta chi kiwach. Ma lik e kꞌi ri esikꞌim, tobꞌ kꞌu xa e jujun ri echaꞌtalik —xcha ri Jesús. \s1 Ri Jesús kachꞌaꞌt tanchi puwi rukamik \r (Mr. 10:32-34; Lc. 18:31-34) \p \v 17 Echiriꞌ kꞌo chi ri Jesús chi bꞌe re keꞌek Jerusalem, xebꞌukꞌam bꞌi ri kabꞌlajuj utijoꞌn kitukel pa jun luwar y xubꞌiꞌij chike: \p \v 18 «Chitapeꞌ: E waꞌ kojpaqiꞌ Jerusalem, yey ekꞌu Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kayaꞌ pakiqꞌabꞌ ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ chaꞌ kakiqꞌat tzij puwiꞌ re kamik. \v 19 Tekꞌuchiriꞌ, kakiya pakiqꞌabꞌ ri na e ta aj judiꞌabꞌ chaꞌ rike kakichꞌamij, kakijichꞌ upa y kakikamisaj chwa cruz. Noꞌj churox qꞌij kꞌut kakꞌastaj bꞌi chikixoꞌl ri ekaminaq» xchaꞌ. \s1 Ri xutzꞌonoj ri kichu ri Jacobo y ri Juan che ri Jesús \r (Mr. 10:35-45) \p \v 20 Ekꞌuchiriꞌ, xqibꞌ rukꞌ ri Jesús ri kichu ri kebꞌ ukꞌajol ri Zebedeo,\f + \fr 20:20 \ft “Ri kebꞌ ukꞌajol ri Zebedeo”: Waꞌ e ri Jacobo y ri Juan.\f* y ekꞌu laꞌ e rachbꞌiꞌil ri ralabꞌ; xuxukubꞌaꞌ ribꞌ chwach ri Jesús ma kꞌo karaj kutzꞌonoj che. \p \v 21 Ri Jesús xutzꞌonoj che: \p —¿Saꞌ ri kaꞌaj la? —xchaꞌ. \p Rixoq xukꞌul uwach: \p —Wajawal, yaꞌa la chike wa kebꞌ walabꞌ ketzꞌuyiꞌ ukꞌ la pa ri taqanik la, jun pawikiqꞌabꞌ la y ri jun chik, pa mox la —xchaꞌ. \p \v 22 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach, y jewaꞌ xubꞌiꞌij chike ri kebꞌ utijoꞌn: \p —Riꞌix na iwetaꞌam taj saꞌ ri kitzꞌonoj. ¿Kichꞌij nebꞌa riꞌix ri kinikꞌow wi riꞌin y ri kꞌax kape panuwiꞌ? —xchaꞌ. \p Rike xkibꞌiꞌij: \p —Kaqachꞌijo —xechaꞌ. \p \v 23 Ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Qatzij, riꞌix kichꞌij na ri kꞌax kinikꞌow wi riꞌin y ri kꞌaxkꞌobꞌik kape panuwiꞌ. Pero ri kixtzꞌuyiꞌ pa nuwikiqꞌabꞌ y pa numox, riꞌ na in ta kinyaꞌw re. Ma xew kayaꞌtaj chike ri echaꞌtal chi ruma ri Nuqaw chaꞌ kuꞌana na ke —xchaꞌ. \p \v 24 Echiriꞌ xkita waꞌ ri lajuj chik utijoꞌn, lik xpe koyowal chikij ri kebꞌ kichaqꞌ kibꞌ. \v 25 Ekꞌu ri Jesús xebꞌusikꞌij y xubꞌiꞌij chike: \p —Iwetaꞌam riꞌix, ri ketaqan pakiwi ri nimaq tinamit kebꞌuꞌana pachaꞌ e rajaw ronoje; yey ri lik kꞌo kiwach kikꞌow uwiꞌ ri taqanik kakiꞌan pakiwi ri eyaꞌtal pakiqꞌabꞌ. \v 26 Noꞌj chixoꞌl riꞌix na ubꞌe taj jelaꞌ kuꞌano. Ma we kꞌo junoq chiwe riꞌix karaj kuꞌana aj wach, e chuyaꞌa ribꞌ kuꞌan nimanel iweꞌix. \v 27 Yey e junoq chiwe karaj kuꞌana nabꞌe chixoꞌlibꞌal, e chuyaꞌa ribꞌ kuꞌan nimanel ke konoje \v 28 jelaꞌ pachaꞌ ri kuꞌan Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex. Ma Rire na xkꞌun taj re kanimaxik; xkꞌunik re koꞌlnimanoq y re koluꞌyaꞌa ribꞌ pa kamik che kikolobꞌexik ukꞌiyal tikawex —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kebꞌukunaj kaꞌibꞌ potzꞌ \r (Mr. 10:46-52; Lc. 18:35-43) \p \v 29 Echiriꞌ ri Jesús kukꞌ rutijoꞌn katajin bꞌi kelik pa ri tinamit Jericó, lik ukꞌiyal winaq xeterej bꞌi chirij Rire. \v 30 E kꞌo kꞌu kaꞌibꞌ potzꞌ etzꞌul chuchiꞌ ri bꞌe. Echiriꞌ xkito katajin rikꞌowik ri Jesús, lik xesikꞌin pan che: \p —¡Qajawal, lal ri Ralkꞌoꞌal kan ri rey David, choj-juchꞌ kaꞌn ko cheꞌla! —xechaꞌ. \p \v 31 Ekꞌu ri winaq xekichꞌaꞌbꞌej kipa chaꞌ na kesikꞌin ta chik, noꞌj ri kaꞌibꞌ potzꞌ más ne ko xesikꞌinik, xkibꞌiꞌij: \p —¡Qajawal, lal ri Ralkꞌoꞌal kan ri rey David, choj-juchꞌ kaꞌn ko cheꞌla! —xechaꞌ. \p \v 32 Ekꞌuchiriꞌ, xtakꞌiꞌ ri Jesús, xebꞌusikꞌij y xutzꞌonoj chike: \p —¿Saꞌ ri kiwaj kanꞌan chiwe? —xchaꞌ. \p \v 33 Ri kaꞌibꞌ potzꞌ xkikꞌul uwach: \p —Qajawal, chojkunaj ko la chaꞌ kojtzuꞌnik —xechaꞌ. \p \v 34 Ekꞌu ri Jesús xejuchꞌ kaꞌn pa ranimaꞌ y xuya ruqꞌabꞌ puwi ri kiwach. Na jampatana kꞌu riꞌ xetzuꞌnik y xeterej bꞌi chirij ri Jesús. \c 21 \s1 Ri winaq kakiyak uqꞌij ri Jesús echiriꞌ kok Jerusalem \r (Mr. 11:1-11; Lc. 19:28-40; Jn. 12:12-19) \p \v 1 Ri Jesús kukꞌ rutijoꞌn xa naqaj chik e kꞌo che ri tinamit Jerusalem, ya e riꞌ kebꞌok pa raldea Betfagé, ri kꞌo chwach ri juyubꞌ Olivos. Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebꞌutaq bꞌi kaꞌibꞌ chike rutijoꞌn chaꞌ kenabꞌej apanoq, \v 2 jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p «Jix pa raldea kꞌo pan chiqawach. Chiriꞌ kiꞌriqa jun axna yuqulik yey kꞌo ri ral rukꞌ. Chikira loq y chebꞌikꞌama lo chwe. \v 3 We kꞌo kꞌu junoq kutzꞌonoj chiwe saꞌ ri kiꞌano, jewaꞌ chibꞌiꞌij che: “Rawaj kebꞌajawax che ri Qajawal, yey kꞌate kutaq tanchi uloq” kixchaꞌ.» \p \v 4 E xuꞌan waꞌ chaꞌ e kuꞌana rubꞌiꞌim kan ri qꞌalajisanel echiriꞌ xubꞌiꞌij: \q1 \v 5 Chibꞌiꞌij chike ri e aj Sion: \q1 “Chiwilapeꞌ, ri Rey iweꞌix kakꞌun iwukꞌ, \q1 uꞌanom lo chꞌutiꞌn che ribꞌ; \q1 ukojom lo jun buru, \q1 waꞌ jun qꞌapoj buru, ral jun awaj aj eqaꞌn” \rq Zac. 9:9 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 6 Ekꞌuchiriꞌ, xebꞌek rutijoꞌn y xkiꞌano janipa ri xubꞌiꞌij bꞌi ri Jesús chike. \v 7 Xkikꞌam kꞌu lo ri axna junam rukꞌ ri ral y xkirip ri kimanta\f + \fr 21:7 \ft Ri “manta” e jun kꞌul kakikoj ri aj Israel re ojertan, tobꞌ achijabꞌ o ixoqibꞌ, pachaꞌ poꞌt wokaꞌj re karabꞌexik.\f* chikij. Tekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xukoj bꞌi. \v 8 Ukꞌiyal winaq xkiwiq ri bꞌe pa kikꞌow wi ri Jesús, xkilikꞌ taq ri kimanta pa ri bꞌe; yey e kꞌo jujun chik xkiqꞌat raltaq ko uqꞌabꞌ cheꞌ y xkilem pa la bꞌe re yakbꞌal uqꞌij. \p \v 9 Ekꞌu ri winaq e nabꞌe chwach kukꞌ ri eteran lo chirij xkijeqo lik kesikꞌinik, kakibꞌiꞌij: \q1 «¡Qayaka uqꞌij ri Ralkꞌoꞌal kan ri rey David! \q1 ¡Nim uqꞌij ralaxik ri jun petinaq \q1 chupa rubꞌiꞌ ri Dios Qajawxel!\x * \xo 21:9 \xt Sal. 118:26\x* \q1 ¡Qayaka uqꞌij ri Dios kꞌo chilaꞌ chikaj!» kechaꞌ. \p \v 10 Echiriꞌ xok ri Jesús Jerusalem, xetukuk konoje ri winaq re ri tinamit y lik e kꞌi ri kakitzꞌonobꞌej chikiwach: \p —¿China nawi wa jun achi? —kechaꞌ. \p \v 11 Ekꞌu ri winaq kakibꞌiꞌij: \p —E ri qꞌalajisanel Jesús, ri aj Nazaret re Galilea —kechaꞌ. \s1 Ri Jesús kebꞌeresaj bꞌi raj kꞌay chupa ri Rocho Dios \r (Mr. 11:15-19; Lc. 19:45-48; Jn. 2:13-22) \p \v 12 Ekꞌuchiriꞌ, xok ri Jesús pa ri Rocho Dios y xebꞌeresaj bꞌi konoje ri kekꞌayinik y ri keloqꞌow chupa. Xukꞌaqalaꞌ taq bꞌi ri kimexa raj jachal uwach puaq y taq ri kixila raj kꞌay palomax. \v 13 Xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p «Ri Dios jewaꞌ kubꞌiꞌij chupa Ruchꞌaꞌtem: \q1 Che ri Wocho kabꞌiꞌxik: \q1 “E luwar re oración” \rq Is. 56:7 \rq* \q1 kachaꞌ. \m Noꞌj ralaq ꞌanom alaq che ri Wocho e jun luwar ke eleqꞌomabꞌ»\x * \xo 21:13 \xt Jer. 7:11\x* xchaꞌ. \p \v 14 Chiriꞌ kꞌu riꞌ chupa ri Rocho Dios, xeqibꞌ rukꞌ ri Jesús jujun potzꞌ kukꞌ jujun sik, y ri Jesús xebꞌukunaj. \v 15 Ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ lik xpe koyowal echiriꞌ xkil wa milagros y xkito lik kesikꞌin rakꞌalabꞌ pa ri Rocho Dios, kakibꞌiꞌij: «¡Qayaka uqꞌij ri Ralkꞌoꞌal kan ri rey David!» kechaꞌ. \p \v 16 Xkibꞌiꞌij kꞌu riꞌ che ri Jesús: \p —¿Kata la saꞌ ri kakibꞌiꞌij rakꞌalabꞌ cheꞌla? —xechaꞌ. \p Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Qatzij wi kanto. ¿Na ajilam ta nebꞌa alaq ri kubꞌiꞌij Ruchꞌaꞌtem ri Dios pakiwi rakꞌalabꞌ? Ma jewaꞌ kubꞌiꞌij: \q1 Chikichiꞌ rakꞌalabꞌ y ri ketzꞌumanik \q1 yijbꞌam la ri chomilaj bꞌix re yakbꞌal qꞌij la \rq Sal. 8:2 \rq* \m —xcha ri Jesús. \p \v 17 Ekꞌuchiriꞌ, xebꞌuya kanoq y xel bꞌi pa ri tinamit; xeꞌek kꞌu Betania y chiriꞌ xkanaj kan wi la jun aqꞌabꞌ. \s1 Ri Jesús kuchaqisaj jun cheꞌ re higo \r (Mr. 11:12-14, 20-26) \p \v 18 Anim tan, echiriꞌ ri Jesús katzelej tanchi pa ri tinamit, xpe numik che. \v 19 Xril kꞌu jun cheꞌ re higo kꞌo chuchiꞌ ri bꞌe. Xeꞌrilaꞌ kꞌut yey na xuriq ta tobꞌ xa juna uwach ri cheꞌ, xew ruxaq kꞌolik. \p Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij ri Jesús che ri cheꞌ: \p —¡Na jinta chi kꞌana ajiqꞌobꞌalil kayaꞌo! —xchaꞌ. Y na jampatana xchaqij ri cheꞌ. \p \v 20 Echiriꞌ xkil waꞌ rutijoꞌn, lik xkam kanimaꞌ che y xkitzꞌonoj kꞌu che: \p —¿Chaꞌtaj xchaqij tan wa cheꞌ? —xechaꞌ. \p \v 21 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: We ta lik kꞌo kubꞌulibꞌal ikꞌuꞌx rukꞌ ri Dios y na kebꞌ ta kꞌana ipa rukꞌ, riꞌ na xew ta jewaꞌ kiꞌan riꞌix pachaꞌ wa xinꞌan riꞌin che ri higo. Ma utz ne riꞌ kibꞌiꞌij che wa juyubꞌ: “Chatela wara y jateꞌkꞌola chupa ri mar” kixchaꞌ y e kuꞌano. \v 22 Jekꞌulaꞌ riꞌ, e janipa ri kitzꞌonoj che ri Dios rukꞌ kubꞌulibꞌal ikꞌuꞌx, kikꞌul na —xchaꞌ. \s1 China xyaꞌw puqꞌabꞌ ri Jesús kataqanik \r (Mr. 11:27-33; Lc. 20:1-8) \p \v 23 Echiriꞌ xopon ri Jesús pa ri Rocho Dios, xujeq kakꞌutunik. Ekꞌu ri nimaq e aj chakunel re ri Rocho Dios kukꞌ ri nimaq winaq re ri tinamit xeqibꞌ rukꞌ y xkitzꞌonoj che: \p —¿China xyaꞌw paqꞌabꞌ la kaꞌan taq la waꞌ? ¿China xtaqaw la che kaꞌan taq la waꞌ? —xechaꞌ. \p \v 24 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Riꞌin kanꞌan jun tzꞌonobꞌal che alaq. We xkꞌul alaq uwach chwe, kambꞌiꞌij kꞌu riꞌ che alaq china yaꞌyom panuqꞌabꞌ kanꞌan waꞌ. \v 25 ¿China kꞌu xtaqaw re ri Juan kuya ri bautismo? ¿E ri Dios o e rachijabꞌ? —xchaꞌ. \p Ekꞌu rike xkijeq kechꞌaꞌt chikiwach puwi waꞌ: «We xqakꞌul uwach che: “E ri Dios xtaqaw re”, riꞌ kubꞌiꞌij rire chiqe: “¿Suꞌchak kꞌu riꞌ na xkoj ta alaq ri xubꞌiꞌij?” kacha chiqe. \v 26 Yey kaqaxiꞌij qibꞌ kaqabꞌiꞌij: “Xa achijabꞌ xetaqaw re” ma konoje ri tinamit kakichꞌobꞌo ri Juan e jun qꞌalajisanel re ri Dios» xecha chikiwach. \p \v 27 Xkibꞌiꞌij kꞌu che ri Jesús: \p —Na qetaꞌam taj —xechaꞌ. \p Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p «Jekꞌuriꞌlaꞌ, riꞌin na kambꞌiꞌij ta che alaq china yaꞌyom panuqꞌabꞌ kanꞌan taq waꞌ. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj pakiwi kebꞌ alabꞌo kichaqꞌ kibꞌ \p \v 28 »Yey chiwach ralaq ¿saꞌ keꞌelawi waꞌ? Kꞌo jun achi e kꞌo kaꞌibꞌ ukꞌajol y xubꞌiꞌij che jun chike: “Nukꞌajol, jat waqꞌij pa chak, ma kanꞌan numolonik re uva.” \p \v 29 »Rukꞌajol xukꞌul uwach: “Na kuaj taj” xchaꞌ. Pero kꞌate na xujalkꞌatij runaꞌoj y xeꞌek pa ruchak ruqaw. \v 30 Tekꞌuchiriꞌ, rachi xqibꞌ rukꞌ ri jun chik ukꞌajol y xubꞌiꞌij che pachaꞌ ri xubꞌiꞌij che ri ratzixel. \p »Ekꞌu rala xukꞌul uwach: “Utz riꞌ, tat, kinꞌek pa ri chak” xchaꞌ. Yey na xeꞌek ta kꞌu riꞌ.» \p \v 31 Xutzꞌonoj kꞌu ri Jesús chike ri e aj wach: \p —Chiwach ralaq, ¿china nawi chike wa kaꞌibꞌ alabꞌo e xuꞌan ri karaj ri kiqaw? —xchaꞌ. \p Xkibꞌiꞌij kꞌu rike: \p —E ri nabꞌe —xechaꞌ. \p Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p «Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: E raj tzꞌonol puaq re tojonik\f + \fr 21:31 \ft “Raj tzꞌonol puaq re tojonik”: Kil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* y rixoqibꞌ na chom ta ri kibꞌinik kisilabꞌik, e rike ri nabꞌe nenareꞌ kebꞌok chupa rutaqanik ri Dios chiwach ralaq. \v 32 Ma ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo xkꞌun chiwach ralaq, xoluꞌkꞌutuꞌ suꞌanik kajeqiꞌ alaq chi jusukꞌ che ruwachulew, yey ralaq na xkoj ta alaq. Noꞌj kꞌu raj tzꞌonol puaq re tojonik y rixoqibꞌ na chom ta ri kibꞌinik kisilabꞌik, rike xkikojo. Ekꞌu ralaq, tobꞌ xil alaq waꞌ, na xjalkꞌatij ta ri naꞌoj alaq chaꞌ kakoj alaq rutzij. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj pakiwi raj chak itzel kiwachlibꞌal \r (Mr. 12:1-12; Lc. 20:9-19) \p \v 33 »Tape alaq wa jun chik kꞌambꞌal naꞌoj: Kꞌo jun achi rajaw jun ulew. Ekꞌu rire xuꞌan tikoꞌn re uva chwach. Xusut rij rukꞌ coral, xukꞌot jun luwar pa kayitzꞌ wi ruwaꞌal ri uva y xuyak jun ja naj uwiꞌ re chajibꞌal re. Xuya kꞌu kan pa tunulik chike jujun aj chakibꞌ. Tekꞌuchiriꞌ, xeꞌek naj. \fig Ri tikoꞌnajik re uva y ri luwar pa kayitzꞌ wi ri uva re kesax ruwaꞌal (Mateo 21:33; Marcos 12:1)|alt="Vineyard with Tower" src="LB00103b.tif" size="span" ref="Mt. 21:33" \fig* \p \v 34 »Echiriꞌ xopon ruqꞌijol ri molonik, xebꞌutaq lo jujun raj chakibꞌ chaꞌ kakitzꞌonoj chike raj tunulel ri taqalik kukꞌul rire che ri molonik. \v 35 Noꞌj raj tunulel xekichap raj chakibꞌ ebꞌutaqom loq. Lik xkiꞌan kꞌax che jun chike, xkikamisaj jun chik y kꞌo jun chik xkiꞌan paꞌbꞌaj. \p \v 36 »Ekꞌu ri rajaw xebꞌutaq tanchi lo más aj chakibꞌ, yey waꞌ más e kꞌi chwa ri xebꞌutaq lo nabꞌe. Ewi raj tunulel je tanchi laꞌ xkiꞌano pachaꞌ ri xkiꞌan chike ri e nabꞌe. \p \v 37 »Kꞌisbꞌal kꞌu re, ri rajaw ri tikoꞌn e xutaq lo rukꞌajol kukꞌ raj tunulel, ma xuchꞌobꞌo: Kakikꞌul na chi utz wa nukꞌajol. \p \v 38 »Noꞌj raj tunulel echiriꞌ xkil uwach rukꞌajol, jewaꞌ xkibꞌiꞌij chikiwach: “Waꞌ e ukꞌajol ri rajaw rulew, ri kuꞌana na rajaw we xkam ruqaw. Joꞌ jeꞌqakamisaj chaꞌ rulew kuꞌan kan qeꞌoj” xechaꞌ. \p \v 39 »Ewi xkichapo, xkesaj bꞌi chupa waꞌ wuꞌlew y xkikamisaj» xcha ri Jesús. \p \v 40 Tekꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj chike ri e aj wach: \p —Chiwach ralaq, echiriꞌ kakꞌun ri rajaw rulew, ¿saꞌ nawi kuꞌan chike raj tunulel? —xchaꞌ. \p \v 41 Rike xkikꞌul uwach: \p —Na kukuy ta kꞌana kimak. Kusach na kꞌu kiwach ri itzel kiwachlibꞌal y kuya tanchi ri rulew pa tunulik chike jujun chik aj chakibꞌ, yey rike kakiya na ri molonik che chupa ruqꞌijol —xchaꞌ. \p \v 42 Tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij ri Jesús chike: \p —¿Na ajilam ta nebꞌa ralaq ri tzꞌibꞌital kan chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios? Ma jewaꞌ kubꞌiꞌij: \q1 E rabꞌaj kꞌaqital kan kuma raj yakal ja, \q1 e abꞌaj waꞌ lik xajawaxik chaꞌ katikiꞌ lo ri ja.\x * \xo 21:42 \xt Is. 28:16\x* \q1 Waꞌ e ri Dios Qajawxel xꞌanaw re \q1 y riꞌoj lik kakam qanimaꞌ che \rq Sal. 118:22-23 \rq* \q1 kachaꞌ. \m \v 43 Ekꞌu uwariꞌche kambꞌiꞌij che alaq: Kamajataj na kꞌu che alaq rutaqanik ri Dios y kayaꞌtaj chike jujun chik tinamit chaꞌ kuya ri jiqꞌobꞌalil karaj ri Dios che rutaqanik. \v 44 China kꞌu ri katzaq puwi laꞌ laꞌbꞌaj, lik kꞌax ri kukꞌulumaj; yey we rabꞌaj katzaq puwi junoq, riꞌ xa jumul kusach uwach —xchaꞌ. \p \v 45 Echiriꞌ ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ ri fariseos xkita taq ri kꞌambꞌal naꞌoj xutzijoj ri Jesús, xkimaj usukꞌ chikij rike xbꞌiꞌx wi waꞌ. \v 46 Ruma kꞌu riꞌ waꞌ, lik xkaj kakichap ri Jesús; noꞌj e xkixiꞌij kibꞌ chike ri tinamit ma rike kakichꞌobꞌo ri Jesús e jun qꞌalajisanel re ri Dios. \c 22 \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi jun nimaqꞌij re kꞌulanikil \p \v 1 Ri Jesús xujeq tanchik kakꞌutun rukꞌ taq kꞌambꞌal naꞌoj chikiwach, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p \v 2 «Ri kuꞌana chupa rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj e pachaꞌ ri xukꞌulumaj jun rey echiriꞌ xuꞌan jun nimalaj nimaqꞌij re rukꞌulanikil rukꞌajol. \p \v 3 »Echiriꞌ xopon ri qꞌij re ri kꞌulanikil, ri rey xebꞌutaq bꞌi ri raj chakibꞌ kukꞌ ri esikꞌim pa ri kꞌulanikil chaꞌ keꞌkibꞌiꞌij chike kepetik, pero rike na xkaj taj xepetik. \p \v 4 »Ewi xebꞌutaq tanchi ubꞌi jujun chik raj chakibꞌ, xubꞌiꞌij bꞌi chike: “Chibꞌiꞌij chike ri esikꞌim chik: Ri qajaw uyijbꞌam chi ronoje ri waꞌim; taq ri nawiloꞌibꞌ y taq ri meqꞌ etiꞌoꞌjirisam chik, ya xekamisaxik. Ronoje kꞌu riꞌ yijbꞌital chik. Peta kꞌu alaq riꞌ pa ri nimaqꞌij re kꞌulanikil” kixchaꞌ. \p \v 5 »Noꞌj ri esikꞌim chik, na xebꞌok ta il che. Jun chike xeꞌrila ri rulew, jun chik xeꞌek pa kꞌayij. \v 6 Yey jujun chik xekichap ri raj chakibꞌ ri rey, lik xkiꞌan kꞌax chike y jelaꞌ xekikamisaj. \p \v 7 »Ekꞌuchiriꞌ xuta waꞌ ri rey, lik xpe royowal che. Xebꞌutaq kꞌu bꞌi rusoldados re keꞌkisacha kiwach ri e kamisanel y keꞌkiporoj ri kitinamit. \p \v 8 »Tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike ri raj chakibꞌ: “Ronoje yijbꞌital chi che ri kꞌulanikil; noꞌj kꞌu ri esikꞌim nabꞌe, na taqal ta chi chike kebꞌok pa ri nimaqꞌij. \v 9 Jix kꞌu riꞌ woꞌora pa taq nimabꞌe y chebꞌisikꞌij lo pa ri kꞌulanikil janipa taq ri winaq kebꞌiriqo” xchaꞌ. \p \v 10 »Xebꞌel kꞌu bꞌi ri raj chakibꞌ pa taq bꞌe y xekimol lo kichiꞌ konoje taq ri winaq xekiriqo xa tobꞌ e chinoq; jekꞌuriꞌlaꞌ ri luwar pa kaꞌan wi ri kꞌulanikil xnoj che winaq kꞌakꞌ esikꞌim. \v 11 Ekꞌuchiriꞌ, xok bꞌi ri rey y xeril ri esikꞌim chik. Xril kꞌu jun achi kꞌo chiriꞌ y na ukojom ta ruqꞌuꞌ re kꞌulanikil. \p \v 12 »Xubꞌiꞌij kꞌu che: “Wamigo, ¿chaꞌtaj xatok lo wara we na akojom ta raqꞌuꞌ re kꞌulanikil?” xchaꞌ. Noꞌj rachi na xchꞌaw ta kꞌenoq. \p \v 13 »Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij ri rey chike ri keniman chwa ri mexa: “Wa jun achi na uwiqom ta ribꞌ, chiyutu taq ri raqan y ruqꞌabꞌ y chikꞌaqa bꞌi pa ri qꞌequꞌm. Chiriꞌ kꞌu riꞌ koqꞌ wi y kaqichꞌichꞌ wi ruwi reꞌ” xchaꞌ. \p \v 14 »Ma tobꞌ lik e kꞌi ri esikꞌim, xa e jujun ri echaꞌtal chike» xcha ri Jesús. \s1 Ri tzꞌonobꞌal puwi ri tojonik kaꞌanik \r (Mr. 12:13-17; Lc. 20:20-26) \p \v 15 Xebꞌel kꞌu bꞌi ri fariseos chiriꞌ y xkichꞌaꞌtibꞌej chikiwach suꞌanik kakikꞌam upa ri Jesús rukꞌ taq ri kubꞌiꞌij chaꞌ kakikoj umak. \v 16 Xekitaq kꞌu bꞌi ri kitijoꞌn rike junam kukꞌ jujun chike ri kitaqem ri rey Herodes. Ekꞌu rike xkibꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Lal tijonel, riꞌoj qetaꞌam lik qatzij ri kabꞌiꞌij la y lik jusukꞌ kakꞌutun la chwi ri bꞌe re ri Dios. Yey na kaxiꞌij tane ibꞌ la che taq ri kakibꞌiꞌij ri tikawex; ma rilal junam kiwach kebꞌil la konoje, tobꞌ kꞌo kiwach o na jinta kiwach. \v 17 Bꞌiꞌij kꞌu la chiqe: ¿Usukꞌ nawi kaqaꞌan tojonik che ri nimalaj taqanel re Roma\f + \fr 22:17 \ft “Ri nimalaj taqanel re Roma”: Kil “César, emperador” pa vocabulario.\f* o na usukꞌ taj? —xechaꞌ. \p \v 18 Ri Jesús, ruma retaꞌam ri retzelal kikꞌuꞌx, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —¡Xa kebꞌ palaj alaq! ¿Suꞌchak kakꞌam alaq nupa? \v 19 Kꞌutu pe alaq chwe juna meyo re kaꞌan tojonik rukꞌ —xchaꞌ. \p Ekꞌuchiriꞌ, xkikꞌut jun denario che. \fig “Denario” e jun meyo re Roma (Mateo 20:2; 22:19-20)|alt="Denario" src="HK00166b.tif" size="col" ref="Mt. 22:19" \fig* \p \v 20 Ekꞌu ri Jesús xutzꞌonoj chike: \p —¿China re wa kꞌaxwach y china re wa bꞌiꞌaj kꞌo chwach wa meyo? —xchaꞌ. \p \v 21 Rike xkikꞌul uwach: \p —Re ri nimalaj taqanel re Roma —xechaꞌ. \p Xubꞌiꞌij kꞌu ri Jesús chike: \p —Yaꞌa alaq che ri nimalaj taqanel re Roma janipa ri taqal che rire, yey yaꞌa kꞌu alaq che ri Dios janipa ri taqal che ri Dios —xchaꞌ. \p \v 22 Echiriꞌ xkita waꞌ, lik xkam kanimaꞌ che. Xkiya kꞌu kan ri Jesús y xebꞌek. \s1 Ri tzꞌonobꞌal puwi ri kꞌastajibꞌal \r (Mr. 12:18-27; Lc. 20:27-40) \p \v 23 Chupa kꞌu laꞌ la jun qꞌij, xekꞌun rukꞌ ri Jesús jujun chike ri saduceos, ri kakibꞌiꞌij na jinta kꞌastajibꞌal chike ri ekaminaq. Xkitzꞌonoj kꞌu che ri Jesús, \v 24 jewaꞌ xkibꞌiꞌij: \p —Lal tijonel, ri Moisés xubꞌiꞌij kanoq: “We kꞌo juna achi xkamik yey na e jinta kan ralkꞌoꞌal, ekꞌu riꞌ ruchaqꞌ kakꞌuliꞌ rukꞌ rixoq malkaꞌn kanoq y jekꞌulaꞌ kekꞌojiꞌ ralkꞌoꞌal rukꞌ pubꞌiꞌ ri ratz xkamik”\x * \xo 22:24 \xt Dt. 25:5-6\x* xchaꞌ. \p \v 25 »Julaj e kꞌo wuqubꞌ achijabꞌ kichaqꞌ kibꞌ xejeqiꞌ chiqaxoꞌl. Ri nabꞌe chike xkꞌuliꞌik yey ekꞌu riꞌ waꞌ xkamik y na e jinta kan ralkꞌoꞌal rukꞌ ri rixoqil. Ewi rukaꞌm xkꞌuliꞌ rukꞌ rixoq malkaꞌn kanoq. \v 26 Jelaꞌ kꞌu riꞌ rukaꞌm xkamik y na e jinta kan ralkꞌoꞌal rukꞌ rixoq. Yey je tanchi laꞌ xukꞌulumaj rurox, rukaj y chikijujunal ri wuqubꞌ achijabꞌ. \v 27 Kꞌisbꞌal kꞌu re, e xkam rixoq. \p \v 28 »Chupa kꞌu ruqꞌijol ri kꞌastajibꞌal, ¿chinoq chike ri wuqubꞌ achijabꞌ kuꞌana rachijil rixoq? Ma konoje xekꞌuliꞌ rukꞌ —xechaꞌ. \p \v 29 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Ralaq lik sachinaq alaq, ma na majom ta alaq usukꞌ Ruchꞌaꞌtem ri Dios y ruchuqꞌabꞌ ri Dios. \v 30 Ma echiriꞌ kekꞌastaj lo ri ekaminaq, na kekꞌuliꞌ ta chik yey na kekiya ta chi ne ri kalkꞌoꞌal pa kꞌulanikil; kebꞌuꞌana kꞌu pachaꞌ ri ángeles re ri Dios chilaꞌ chikaj, ma ri ángeles na kekꞌuliꞌ taj. \v 31 Yey puwi ri kꞌastajibꞌal ke ri ekaminaq, ¿na ajilam ta nebꞌa alaq rubꞌiꞌim ri Dios echiriꞌ xubꞌiꞌij: \v 32 “In ri Dios re ri Abraham, re ri Isaac y re ri Jacob”?\x * \xo 22:32 \xt Éx. 3:6, 15\x* Yey ri Dios na e ta Dios ke ri ekaminaq, ma e Dios ke ri e kꞌaslik\f + \fr 22:32 \ft Echiriꞌ ri Dios xubꞌiꞌij waꞌ, waꞌ waꞌchijabꞌ ekaminaq chik; pero echiriꞌ xekamik, xebꞌek rukꞌ ri Dios y woꞌora e kꞌo rukꞌ Rire.\f* —xchaꞌ. \p \v 33 Echiriꞌ xkita waꞌ, ri winaq lik xkam kanimaꞌ che taq rukꞌutunik. \s1 Ri tzꞌonobꞌal puwi ri tzijpixabꞌ más chirajawaxik \r (Mr. 12:28-34) \p \v 34 Ri fariseos xkimol kibꞌ echiriꞌ xketaꞌmaj ri saduceos na xkiriq ta chi ukꞌulik uwach ri Jesús. \p \v 35 Kꞌo kꞌu jun chike raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ xraj xukꞌam upa ri Jesús, jewaꞌ xutzꞌonoj che: \p \v 36 —Lal tijonel, chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios, ¿pachike ri taqanik más chirajawaxik? —xchaꞌ. \p \v 37 Ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —“Kꞌax chanaꞌa ra Dios Qajawxel rukꞌ ronoje awanimaꞌ, rukꞌ ronoje akꞌuꞌx y rukꞌ ronoje anaꞌoj.”\x * \xo 22:37 \xt Dt. 6:5\x* \v 38 Waꞌ e nabꞌe tzijpixabꞌ lik chirajawaxik y e ukꞌuꞌxibꞌal Rutzij Upixabꞌ ri Dios. \v 39 Yey rukaꞌm jewaꞌ kubꞌiꞌij: “Kꞌax chanaꞌa rawatz-achaqꞌ jelaꞌ pachaꞌ ri kꞌax kanaꞌ awibꞌ riꞌat.”\x * \xo 22:39 \xt Lv. 19:18\x* \v 40 Ukabꞌichal waꞌ e ukꞌuꞌxibꞌal Rutzij Upixabꞌ ri Dios tzꞌibꞌital kan ruma ri Moisés y kuma ri qꞌalajisanelabꞌ —xchaꞌ. \s1 Saꞌ ruwach Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios \r (Mr. 12:35-37; Lc. 20:41-44) \p \v 41 Ekꞌuchiriꞌ kꞌa kimolom kibꞌ ri fariseos, ri Jesús xutzꞌonoj chike: \p \v 42 —¿Saꞌ ri kachꞌobꞌ alaq chwi ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios? ¿China che upetebꞌem wi lo rire? —xchaꞌ. \p Xkikꞌul kꞌu uwach: \p —E ralkꞌoꞌal kan ri rey David —xechaꞌ. \p \v 43 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xutzꞌonoj chike: \p —¿Chaꞌtaj kabꞌiꞌx che ri Cristo e ralkꞌoꞌal kan ri David? Ma ruma ri Ruxlabꞌixel ri Dios, ri David xubꞌiꞌij “Wajawal” che ri Cristo echiriꞌ rire xubꞌiꞌij: \q1 \v 44 Ri Dios Qajawxel xubꞌiꞌij che ri Wajawal: \q2 “Chat-tzꞌula pa nuwikiqꞌabꞌ, \q2 y chawoyeꞌej na ri qꞌij \q2 echiriꞌ kebꞌenuya ri tzel kebꞌilow awe \q2 chuxeꞌ rawaqan” \rq Sal. 110:1 \rq* \q1 xchaꞌ. \m \v 45 Ekꞌu ri David kubꞌiꞌij “Wajawal” che Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. ¿Suꞌbꞌe kꞌu riꞌ kabꞌiꞌxik e Ralkꞌoꞌal kan ri rey David?\f + \fr 22:45 \ft Wara kaqꞌalajin wi, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios na xew ta e jun achi ralkꞌoꞌal kan ri rey David ma e Ukꞌajol ri Dios. E uwariꞌche lik taqalik kabꞌiꞌx “Wajawal” che, pachaꞌ ri xubꞌiꞌij ri rey David.\f* —xchaꞌ. \p \v 46 Y na jinta junoq xriqow ukꞌulik uwach. Chwi kꞌu riꞌ laꞌ la jun qꞌij, konoje kakixiꞌij kibꞌ kakiꞌan tzꞌonobꞌal che. \c 23 \s1 Ri Jesús kuqꞌalajisaj taq ri kimak ri fariseos y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ \r (Mr. 12:38-40; Lc. 11:37-54; 20:45-47) \p \v 1 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xubꞌiꞌij chike ri winaq y chike rutijoꞌn: \p \v 2 «Raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y ri fariseos yaꞌtal pakiqꞌabꞌ kakiqꞌalajisaj taq rutzijpixabꞌ kan ri Moisés. \v 3 Ruma kꞌu riꞌ, riꞌix chiꞌana janipa ri kakibꞌiꞌij puwi wa tzijpixabꞌ; noꞌj miꞌan kꞌu iweꞌix ri na utz taj kakiꞌan rike, ma junwi ri kakiꞌan rike chwa ri kakikꞌutu. \p \v 4 »Ri kitaqanik rike e pachaꞌ nimaq taq eqaꞌn lik al y lik kꞌayew rukꞌaxik; kekitaq kꞌu ri winaq chaꞌ kakeqaj bꞌi yey rike na kakaj tane kꞌana ketoꞌbꞌ rukꞌ waꞌ. \p \v 5 »Ronoje taq ri kakiꞌano xew e chaꞌ kebꞌilitaj kuma ri winaq. Kakiꞌan che kibꞌ pachaꞌ lik e jusukꞌ chwach ri Dios; ruma kꞌu laꞌ, e ri kifilacterias\f + \fr 23:5 \ft Kil “filacteria” pa vocabulario.\f* ximital chukurusil ri kipalaj y che ri kiqꞌabꞌ, lik kakiꞌan nim che; yey taq ri cordón karabꞌabꞌ che ri kiqꞌuꞌ, kakiꞌan lik naj raqan che. \v 6 Pa taq ri sinagogas y pa taq waꞌim, lik e kukꞌul kikꞌuꞌx ketzꞌuyiꞌ chupa ri tzꞌulibꞌal ke ri lik kꞌo kiwach. \v 7 Yey lik kukꞌul kikꞌuꞌx kayaꞌ rutzil kiwach pa kebꞌilitaj wi y kabꞌiꞌx chike: “¡Lal tijonel!” \p \v 8 »Ekꞌu riꞌix miwoyꞌej kabꞌiꞌx “¡Lal tijonel!” chiwe, ma xa jun ri tijonel iwe, waꞌ e ri Cristo. Yey ruma Rire xixuꞌan iwatz-ichaqꞌ iwibꞌ. \v 9 Mibꞌiꞌij “Nuqaw” che junoq wara che ruwachulew, ma xa jun Riqaw kꞌolik, y waꞌ e Riqaw kꞌo chilaꞌ chikaj. \v 10 Miya luwar kabꞌiꞌx “¡Lal Aj Kꞌamal Qawach!” chiwe, ma xa jun ri Aj Kꞌamal Iwach, waꞌ e ri Cristo. \p \v 11 »Ekꞌu ri kꞌo uwach chixoꞌlibꞌal riꞌix e chuyaꞌa ribꞌ kuꞌan nimanel iweꞌix. \v 12 Ma china ri lik kuꞌan nim che ribꞌ, ri Dios kuqasaj uwa uqꞌij; noꞌj china ri kuꞌan chꞌutiꞌn che ribꞌ, ri Dios kuyak uqꞌij. \p \v 13 »¡Lik kꞌu toqꞌoꞌ wach ralaq alaq aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y alaq fariseos! ¡Xa kebꞌ palaj alaq! E tzꞌapim alaq ri okibꞌal re rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj chaꞌ na jinta kꞌo kebꞌok bꞌi; ma na kok tane ubꞌi ralaq y na kaya tane alaq luwar chike jujun chik kebꞌok bꞌi. \p \v 14 »¡Lik toqꞌoꞌ wach ralaq alaq aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y alaq fariseos! ¡Xa kebꞌ palaj alaq! Ma kamaj alaq ri kocho rixoqibꞌ e malkaꞌnibꞌ. Yey chaꞌ na kaqꞌalajin ta ri na utz taj kaꞌan alaq, e kawererej alaq unimal chꞌabꞌal echiriꞌ kaꞌan alaq orar. Ruma kꞌu wa kaꞌan alaq, lik unimal kꞌaxkꞌolil kakꞌul na alaq echiriꞌ kaqꞌat tzij pawiꞌ alaq ruma ri Dios. \p \v 15 »¡Lik toqꞌoꞌ wach ralaq alaq aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y alaq fariseos! ¡Xa kebꞌ palaj alaq! Ralaq kaqꞌaxuj alaq uwi taq mar y kabꞌinibꞌej alaq taq ri luwar che ruwachulew chaꞌ juna tikawex kuꞌan tijoꞌn alaq. Yey echiriꞌ uꞌanom chi tijoꞌn alaq, kaꞌan alaq che ri tikawex kalaj más itzel uwachlibꞌal chiwach ralaq. \p \v 16 »Lik toqꞌoꞌ wach ralaq alaq pachaꞌ potzꞌ kꞌamal kiwach jujun chik, ma kabꞌiꞌij alaq: “We kꞌo junoq kujikibꞌaꞌ uwach juna tzij pa rubꞌiꞌ ri Rocho Dios, riꞌ na chirajawaxik ta che kuꞌan ri ubꞌiꞌim; noꞌj we kujikibꞌaꞌ uwach juna tzij pa rubꞌiꞌ ri oro re ri Rocho Dios, riꞌ chirajawaxik che kuꞌan janipa ri ubꞌiꞌim” kacha alaq. \p \v 17 »¡Na jinta naꞌoj alaq y alaq potzꞌ! ¿Pachike ri más kꞌo uwach? ¿E ri oro o e ri Rocho Dios, ri kuꞌan santo che ri oro? \v 18 Jenewaꞌ ri kabꞌiꞌij ralaq: “We kꞌo junoq kujikibꞌaꞌ uwach juna tzij pa rubꞌiꞌ raltar, na chirajawaxik ta che kuꞌan ri ubꞌiꞌim; noꞌj we kujikibꞌaꞌ uwach juna tzij pa rubꞌiꞌ ri qasaꞌn kꞌo chwi raltar, riꞌ chirajawaxik che kuꞌan janipa ri ubꞌiꞌim” kacha alaq. \p \v 19 »¡Sachinaq ri naꞌoj alaq y alaq potzꞌ! ¿Pachike ri más kꞌo uwach? ¿E ri qasaꞌn o e raltar ri kuꞌan santo che ri qasaꞌn? \v 20 Ma china ri kujikibꞌaꞌ uwach juna tzij pa rubꞌiꞌ raltar, riꞌ na xew ta kuꞌan pa rubꞌiꞌ raltar, ma kuꞌan pa rubꞌiꞌ ronoje ri kꞌo chwi raltar. \v 21 Jekꞌulaꞌ, china ri kujikibꞌaꞌ uwach juna tzij pa rubꞌiꞌ ri Rocho Dios, na xew ta kuꞌan pa rubꞌiꞌ ri Rocho Dios, ma riꞌ e kuꞌan tzij pa rubꞌiꞌ ri Dios, ri Jun jeqel chiriꞌ. \v 22 Jekꞌulaꞌ, china ri kujikibꞌaꞌ uwach juna tzij pa rubꞌiꞌ ri kaj, riꞌ kuꞌan pa rubꞌiꞌ ri tzꞌulibꞌal pa kataqan wi ri Dios y kuꞌan pa rubꞌiꞌ ri Jun tzꞌul chupa. \p \v 23 »¡Lik toqꞌoꞌ wach ralaq alaq aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y alaq fariseos! ¡Xa kebꞌ palaj alaq! Ma kaya alaq che ri Dios ri diezmo alaq re ri arweno, re ri anix y re ri kominox. Noꞌj na kok ta alaq il che rukꞌuꞌxibꞌal ri Tzij Pixabꞌ re ri Dios: Waꞌ e ri kaꞌan alaq ri usukꞌ, ri kakꞌut alaq ri kꞌaxnaꞌbꞌal kꞌuꞌx alaq chike jujun chik y ri kakubꞌiꞌ kꞌuꞌx alaq rukꞌ ri Dios. Lik chirajawaxik kꞌu riꞌ kaꞌan alaq taq waꞌ, junam rukꞌ ri kaya ri diezmo alaq. \p \v 24 »¡Alaq pachaꞌ potzꞌ kꞌamal kiwach jujun chik! Ma ri kaꞌan alaq e pachaꞌ junoq lik kuchajij ribꞌ chaꞌ na kubꞌiqꞌ tubꞌi tobꞌ xa juna ralko us, pero kubꞌiqꞌ bꞌi ri nimaq taq awaj pachaꞌ ri camello. \p \v 25 »¡Lik toqꞌoꞌ wach ralaq alaq aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y alaq fariseos! ¡Xa kebꞌ palaj alaq! Ma xew kachꞌaj alaq chi utz ri rij ri vaso y ri laq, pero na kok ta alaq il che uchꞌajik rupa. Jekꞌuriꞌlaꞌ ralaq lik kok alaq il che ri josqꞌinik re ri cuerpo, pero lik kꞌo chꞌulil pa animaꞌ alaq ruma releqꞌ y ri na usukꞌ taj ꞌanom alaq. \v 26 ¡Rilal fariseo, lal potzꞌ! Nabꞌe na chꞌaja la rupa ri vaso y ri laq; jekꞌuriꞌlaꞌ kuꞌan chom rupa y ri rij. \p \v 27 »¡Lik toqꞌoꞌ wach ralaq alaq aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y alaq fariseos! ¡Xa kebꞌ palaj alaq! Ma ralaq alaq pachaꞌ muqubꞌal ke animaꞌ xew ꞌanom saq che ri rij; chom katzuꞌnik, noꞌj kꞌu rupa nojinaq che kibꞌaqil animaꞌ y che ukꞌiyal chꞌul. \v 28 Jekꞌulaꞌ ri ꞌanom ralaq, ma ri bꞌinik silabꞌik alaq e kilitajik pachaꞌ lik jusukꞌ chikiwach ri winaq; noꞌj xa kebꞌ palaj alaq, ma ri kꞌuꞌx alaq nojinaq che ukꞌiyal chꞌulil. \p \v 29 »¡Lik toqꞌoꞌ wach alaq aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y alaq fariseos! ¡Xa kebꞌ palaj alaq! Ma kayak alaq chomilaj muqubꞌal chike ri qꞌalajisanelabꞌ re ojertan y kawiq alaq ri muqubꞌal ke ri tikawex lik jusukꞌ xebꞌinik. \v 30 Yey kabꞌiꞌij kꞌu alaq: “We ta oj kꞌo chi riꞌoj echiriꞌ xekꞌasiꞌ ri qatiꞌ-qamam ojertan, na kaqaꞌan ta qeꞌoj riꞌ kukꞌ ri xekamisan ri qꞌalajisanelabꞌ” kacha alaq. Pero ¡na e ta kꞌana uꞌanom! \v 31 Rukꞌ kꞌu ri katajin alaq che uꞌanik, kaqꞌalajinik alaq kalkꞌoꞌal kan ri xekamisan ke ri qꞌalajisanelabꞌ. \v 32 ¡Kꞌisa kꞌu alaq uꞌanik riꞌ ri na utz taj xkijeq lo uꞌanik ri chuꞌqaw alaq ojertan!\f + \fr 23:32 \ft Ri kichu-kiqaw ojertan xekikamisaj taq ri qꞌalajisanelabꞌ re ri Dios; jekꞌulaꞌ ri fariseos xkitzukuj rukamik ri Jesús.\f* \p \v 33 »¡Ralaq pachaꞌ alaq jupuq chi kumatz! ¿Suꞌanik kesaj ibꞌ alaq chuxeꞌ ri qꞌatbꞌal tzij re ri Dios echiriꞌ kutaq bꞌi alaq chi xibꞌalbꞌaꞌ? \v 34 E uwariꞌche riꞌin kebꞌenutaq lo ukꞌ alaq qꞌalajisanelabꞌ, waj chak lik kꞌo kinaꞌoj y aj kꞌutunel re Rutzij Upixabꞌ ri Dios. Pero ralaq kekamisaj alaq jujun chike rike. E kꞌo ne ri kekamisaj alaq chwa cruz, jujun chik kajichꞌ alaq kipa pa taq sinagogas y jujun chik keternabꞌej alaq rukꞌ kꞌaxkꞌobꞌik pa taq tinamit. \v 35 Ruma kꞌu riꞌ kape pawiꞌ alaq ronoje ri kꞌaxkꞌobꞌik taqal chike ri xekamisan ke rachijabꞌ jusukꞌ xebꞌinik, ujeqebꞌem lo chwi rukamik ri Abel\x * \xo 23:35 \xt Gn. 4:8\x* ri jun ala lik jusukꞌ, kꞌa chwa rukamik ri Zacarías,\x * \xo 23:35 \xt 2 Cr. 24:20-21\x* rukꞌajol ri Berequías, ri xkamisaj alaq chuxoꞌl raltar y ri Rocho Dios. \v 36 Paqatzij wi kambꞌiꞌij che alaq: Ronoje waꞌ kape pakiwi ri winaq e kꞌo waqꞌij ora» xchaꞌ. \s1 Ri Jesús koqꞌ puwi ri tinamit Jerusalem \r (Lc. 13:34-35) \p \v 37 Tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij: \p «¡Jerusalem, Jerusalem, riꞌix kebꞌikamisaj ri qꞌalajisanelabꞌ y kebꞌiꞌan paꞌbꞌaj janipa ri ebꞌutaqom lo ri Dios iwukꞌ! E riꞌin, ukꞌiyal laj lik xuaj xinmol kichiꞌ riwalkꞌoꞌal riꞌix, jelaꞌ pachaꞌ kuꞌan juna atiꞌ akꞌ chike taq ruwiꞌch echiriꞌ kumol kichiꞌ chuxeꞌ taq ruxikꞌ; pero riꞌix na xiwaj ta kꞌenoq. \p \v 38 »Chitape kꞌut: Kꞌo jun qꞌij ri iwocho riꞌix kawulix kanoq. \v 39 Kambꞌiꞌij kꞌu chiwe riꞌix: Chwi kꞌu woꞌora na kiwil ta chi kꞌana nuwach riꞌin kꞌa echiriꞌ kopon na ruqꞌijol kibꞌiꞌij riꞌix: \q1 Lik nim uqꞌij ri jun petinaq \q1 chupa rubꞌiꞌ ri Dios Qajawxel \rq Sal. 118:26 \rq* \m kixchaꞌ.» \c 24 \s1 Ri Jesús kachꞌaꞌt chwi ruwulixik ri Rocho Dios \r (Mr. 13:1-2; Lc. 21:5-6) \p \v 1 Echiriꞌ xel bꞌi ri Jesús pa ri Rocho Dios yey e riꞌ keꞌek, xeqibꞌ rutijoꞌn rukꞌ re kakikꞌut che, ruchomalil ri nimaq taq ja re ri Rocho Dios.\f + \fr 24:1 \ft “Ri nimaq taq ja re ri Rocho Dios”: Kil “templo” pa vocabulario.\f* \p \v 2 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿Kiwil riꞌix ronoje waꞌ? Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe, wara na kakanaj ta chi kan juna abꞌaj puwi juna chik, ma ronoje kawulixik —xchaꞌ. \s1 Taq ri kꞌutubꞌal re ri kꞌisbꞌal re ruwachulew \r (Mr. 13:3-23; Lc. 21:7-24) \p \v 3 Tekꞌuchiriꞌ, xebꞌopon chwa ri juyubꞌ Olivos. Yey echiriꞌ xtzꞌuyiꞌ ri Jesús, xeqibꞌ rutijoꞌn rukꞌ, y ekꞌu laꞌ xa kitukel xkijeq kakitzꞌonoj che: \p —Bꞌiꞌij ko la chiqe, ¿jampa nawi kuꞌana taq riꞌ waꞌ? ¿Yey saꞌ ri kꞌutubꞌal re ri kꞌunibꞌal la y re ri kꞌisbꞌal re ruwachulew? —xechaꞌ. \p \v 4 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p «Lik chichajij iwibꞌ chaꞌ na jinta junoq kasokow iweꞌix. \v 5 Ma lik e kꞌi ri tikawex kekꞌunik y xa kakichiqꞌimaj uwach ri nubꞌiꞌ, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: “In ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios” kechaꞌ. Y lik e kꞌi ri kesokotaj kuma rike. \p \v 6 »Kita kꞌu riꞌ kꞌo chꞌaꞌoj jewaꞌ y kꞌo chꞌaꞌoj jelaꞌ. Mixiꞌij kꞌu iwibꞌ che, ma lik chirajawaxik wi kuꞌana taq waꞌ; noꞌj na e ta waꞌ ri kꞌisbꞌal re ruwachulew. \v 7 Ma e kꞌo tinamit keyaktaj chikij jujun chik tinamit y e kꞌo taqanelabꞌ keyaktaj chikij jujun chik taqanelabꞌ. Kape kꞌu numik y yabꞌil yey kuꞌan taq kabꞌraqan che ukꞌiyal luwar. \v 8 Ronoje waꞌ e jeqebꞌal re taq ri kꞌaxkꞌobꞌik kakꞌunik. \p \v 9 »Ekꞌuchiriꞌ, kixyaꞌ riꞌix pa taq kꞌaxkꞌobꞌik y kixkamisaxik; yey konoje taq ri tinamit che ruwachulew lik tzel kixkilo ruma ikojom ri nubꞌiꞌ. \v 10 Chupa taq laꞌ laꞌ qꞌij, lik e kꞌi ri kakesaj kibꞌ chirij ri Dios, kakijeq lik tzel kakil kibꞌ chikiwach y kakikꞌayij kibꞌ chikiwach. \p \v 11 »Lik e kꞌi ri qꞌalajisanelabꞌ xa e sokosoꞌnel keyaktajik y lik e kꞌi ri winaq kesokotaj kuma rike. \v 12 Ruma kꞌu rukꞌiyarik taq uwach ri mak, lik e kꞌi ri kaqꞌobꞌ ri rutzil kꞌuꞌxaj pa kanimaꞌ. \v 13 China kꞌu ri lik kuchuqꞌubꞌej ribꞌ chwach taq waꞌ wa kꞌaxkꞌobꞌik kꞌa chupa ri kꞌisbꞌal re, e riꞌ ri kakolobꞌetajik. \p \v 14 »Yey wa Utzilaj Tzij re rutaqanik ri Dios katzijox na chike rukꞌiyal kiwach taq ri tikawex e kꞌo che ruwachulew chaꞌ konoje kaketaꞌmaj kꞌu riꞌ waꞌ; tekꞌuchiriꞌ, kakꞌun lo ri kꞌisbꞌal re ruwachulew. \p \v 15 »E uwariꞌche echiriꞌ kiwil riꞌix ri lik chꞌul y lik kꞌixbꞌal uwach kayaꞌ chupa ri Luwar Santo, jelaꞌ pachaꞌ ri xutzꞌibꞌaj kan ri qꞌalajisanel Daniel;\x * \xo 24:15 \xt Dn. 9:27; 11:31; 12:11\x* (china kꞌu ri kajilan re waꞌ, chumaja usukꞌ), \v 16 ekꞌu ri e kꞌo pa taq ri luwar re Judea chebꞌanimaj ubꞌi chwa taq ri juyubꞌ. \v 17 China kꞌu ri kꞌo lo chwi ri rocho,\f + \fr 24:17 \ft Ruwi ri kocho raj Israel ojertan taqꞌaj uwiꞌ, yey waꞌ kuriq uchak re anabꞌal oración, re kiwaꞌbꞌal y re kiwarabꞌal chaqꞌabꞌ echiriꞌ lik kabꞌukbꞌutik.\f* maqaj ne lo che ukꞌamik bꞌi ubꞌitaq re pa ja. \v 18 Yey china ri kꞌo lo pa juyubꞌ, matzelej ne lo che ukꞌamik bꞌi ruqꞌuꞌ re pisbꞌal rij. \p \v 19 »Chupa taq kꞌu laꞌ la qꞌij, lik toqꞌoꞌ kiwach ri e yewaꞌ ixoqibꞌ y ri ketzꞌumtisanik. \v 20 Lik kꞌu chitzꞌonoj che ri Dios chaꞌ echiriꞌ kixanimaj bꞌi, na e ta uqꞌijol echiriꞌ kꞌax tew y kꞌo jabꞌ\f + \fr 24:20 \ft “Uqꞌijol echiriꞌ kꞌax tew y kꞌo jabꞌ”: Kil “invierno” pa vocabulario.\f* yey na chupa tane juna qꞌij re uxlanibꞌal. \v 21 Ma kakꞌun kꞌu jun unimal kꞌaxkꞌobꞌik, waꞌ na uꞌanom ta kꞌana julajoq chwi lo ri jeqebꞌal ruwachulew y na kuꞌana ta chi ne kꞌana julajoq. \v 22 We ta ri Qaqaw Dios na kuqꞌatij ta taq laꞌ la qꞌij re runimal kꞌaxkꞌobꞌik, riꞌ na jinta junoq kakꞌasiꞌ kanoq; pero ruma kꞌu kꞌax kebꞌunaꞌ ri ebꞌuchaꞌom, kuqꞌatij ruqꞌijol waꞌ. \p \v 23 »We kꞌo kꞌu junoq riꞌ kabꞌiꞌn chiwe: “¡Chiwilapeꞌ, wara kꞌo wi ri Cristo!” o “¡Chiwilapeꞌ, leꞌ kꞌolik!”, mixok il che. \v 24 Ma kekꞌun ri kakiꞌan “Cristo” che kibꞌ y ri kakiꞌan “e qꞌalajisanelabꞌ re ri Dios” che kibꞌ, pero xa e sokosoꞌnel. Ekꞌu rike kakiꞌan nimaq taq kꞌutubꞌal y milagros re kesokosoꞌn rukꞌ, yey kꞌo ne pa saq kesokotaj jujun chike ri ebꞌuchaꞌom ri Dios. \p \v 25 »Chita kꞌu riꞌ ma ximbꞌiꞌij waꞌ chiwe riꞌix echiriꞌ kꞌamajaꞌ ne kuꞌanaꞌ. \v 26 E uwariꞌche tobꞌ kabꞌiꞌx chiwe: “Chiwilapeꞌ, leꞌ ri Cristo kꞌo pa ri luwar katzꞌintzꞌotik”, mixꞌek che rilik. Tobꞌ ne kabꞌiꞌx chiwe: “Chiwilapeꞌ, leꞌ ri Cristo kꞌo lo pa ja”, mixok il che. \v 27 Ma jelaꞌ pachaꞌ echiriꞌ kayokꞌ kaꞌn ruxeꞌ kaj pa relebꞌal lo ri qꞌij y kilitaj kꞌa putzaqibꞌal ri qꞌij, jelaꞌ kuꞌan rukꞌunibꞌal Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex. \v 28 Ma lik kaqꞌalajin rukꞌunibꞌal chikiwach konoje ri winaq; e jelaꞌ pachaꞌ lik kaqꞌalajin pa kꞌo wi juna kaminaq, ma puwi waꞌ kakimol wi kibꞌ taq ri kꞌuch. \s1 Rukꞌunibꞌal Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex \r (Mr. 13:24-37; Lc. 21:25-36; 17:25-36; 12:41-48) \p \v 29 »Xew kꞌu kikꞌow ri kꞌaxkꞌobꞌik chupa taq laꞌ la qꞌij, kuꞌan qꞌequꞌm uwach ri qꞌij, ri ikꞌ na kuya ta chi ruwonibꞌal, ri chꞌumil ketzaq lo che ruwa kaj yey konoje ri kꞌo kichuqꞌabꞌ che ruwa kaj keyikiyoꞌxik. \v 30 Ekꞌuchiriꞌ, kilitaj che ruwa kaj ri kꞌutubꞌal re rukꞌunibꞌal Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex. Konoje kꞌu rukꞌiyal kiwach taq ri tikawex e kꞌo che ruwachulew kebꞌoqꞌik y kakil kꞌu Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kakꞌun lo pa sutzꞌ chwa ri kaj rukꞌ ruchuqꞌabꞌ y rukꞌ runimal uchomalil.\x * \xo 24:30 \xt Dn. 7:13; Ap. 1:7\x* \v 31 Kebꞌutaq kꞌu ru ángeles rukꞌ unimal uchꞌawibꞌal trompeta re kakimol kichiꞌ konoje ri ebꞌuchaꞌom ri Dios pa taq ronoje luwar che rukajchal rajlibꞌal ruwachulew.\f + \fr 24:31 \ft “Rukajchal rajlibꞌal ruwachulew”: Waꞌ keꞌelawi pa norte, pa sur, pa relebꞌal qꞌij y putzaqibꞌal qꞌij.\f* \p \v 32 »E chimaja ri jun kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri cheꞌ re higo: Echiriꞌ kujeq katux lo kꞌakꞌ uqꞌabꞌ y kujeq kꞌut katux ruxaq, ruma kꞌu laꞌ kiwetaꞌmaj xa naqaj chi kꞌo wi lo ruqꞌijol echiriꞌ kabꞌukbꞌutik y na jinta jabꞌ.\f + \fr 24:32 \ft “Ruqꞌijol echiriꞌ kabꞌukbꞌutik y na jinta jabꞌ”: Kil “verano” pa vocabulario.\f* \v 33 Jekꞌuriꞌlaꞌ riꞌix, echiriꞌ kiwilo kuꞌana ronoje taq waꞌ, chiwetaꞌmaj kꞌu riꞌ xa naqaj chi kꞌo wi lo ruqꞌijol rukꞌunibꞌal Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex. \v 34 Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: E kꞌo tikawex che taq laꞌ la qꞌij na kekam tana we na kakil tubꞌi ronoje waꞌ. \v 35 Ruwa kaj y ruwachulew xa kasach uwach, noꞌj taq ri nuchꞌaꞌtem na kasach ta uwach. \p \v 36 »Ekꞌu chwi ruqꞌijol y ruꞌorayil waꞌ, na jinta junoq etaꞌmayom re; na ketaꞌam tane ri ángeles e kꞌo chilaꞌ chikaj, ma xew ri Nuqaw etaꞌmayom re. \v 37 Ma jelaꞌ pachaꞌ ri xuꞌan chupa taq ri qꞌij re ri Noé, jelaꞌ kuꞌana pa rukꞌunibꞌal Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex. \v 38 Ma chupa taq laꞌ la qꞌij echiriꞌ kꞌamajaꞌ kape ri unimal jabꞌ, taq ri winaq xew kakitij kiwa, kakitij kiyaꞌ, kekꞌuliꞌik y kekiya ri kalkꞌoꞌal pa kꞌulanikil. Ekꞌu ketajin riꞌ che uꞌanikil echiriꞌ xopon ruqꞌijol xok bꞌi ri Noé chupa ri nimalaj barco. \v 39 Na xkinaꞌbꞌej tane ri xpe pakiwiꞌ, kꞌate kꞌu xkinaꞌo xkꞌun lo ri unimal jabꞌ; ri yaꞌ xebꞌukꞌam bꞌi ri winaq y xekam kꞌu konoje. Jekꞌulaꞌ kuꞌano echiriꞌ kakꞌun tanchi Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex, ma xaqikꞌateꞌt kakꞌunik. \p \v 40 »Chupa kꞌu laꞌ la qꞌij, kꞌo kuꞌana wi e kꞌo kebꞌ achijabꞌ chwa juyubꞌ; jun kakꞌam bꞌi y ri jun chik kayaꞌiꞌ kanoq. \v 41 O e kꞌo kebꞌ ixoqibꞌ junam kekeꞌnik, jun kꞌu kakꞌam bꞌi y ri jun chik kayaꞌiꞌ kanoq. \v 42 Lik kꞌut mawar iwach riꞌix, ma na iwetaꞌam ta ruꞌorayil rukꞌunibꞌal ri Iwajawal. \p \v 43 »Ekꞌu chiwetaꞌmaj waꞌ: Juna achi rajaw ja we ta karetaꞌmaj ri ora echiriꞌ kopon releqꞌom, riꞌ na kawar ta kꞌenoq y na kuya ta luwar kok releqꞌom pa ri rocho. \v 44 E uwariꞌche riꞌix chiyijbꞌaꞌ iwibꞌ che rukꞌunibꞌal Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex, ma kꞌaxtaj kakꞌunik echiriꞌ na jinta inaꞌbꞌem. \s1 Ri aj chak kachakun chi utz y ri aj chak na kachakun ta chi utz \p \v 45 »¿Chinoq chiwe e pachaꞌ juna aj chak lik jusukꞌ y kꞌo unaꞌoj, ri yaꞌom puqꞌabꞌ kebꞌutzuq chupa ruꞌorayil konoje ri e kꞌo pa rocho rupatrón? \v 46 Lik kꞌu nim uqꞌij ralaxik riꞌ ri aj chak we xkꞌun lo rupatrón, koluꞌriqaꞌ katajin che uꞌanik ruchak. \v 47 Ma paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Rupatrón kuꞌana taqanel che rire puwi ronoje rubꞌitaq re. \p \v 48 »Noꞌj we waꞌ wa jun aj chak kuꞌan ri na utz taj y kubꞌiꞌij kꞌu pa ranimaꞌ: “Ri nupatrón kꞌamajaꞌ katzelej loq” \v 49 y kujeq kꞌu kebꞌuchꞌay ri rach aj chakibꞌ; yey ekꞌu rire xew kawaꞌik y kaqꞌabꞌar kukꞌ qꞌabꞌaꞌrelabꞌ, ¿saꞌ kꞌu riꞌ ri kukꞌulumaj? \v 50 Kakꞌun lo riꞌ rupatrón chupa ri qꞌij y ri ora echiriꞌ waꞌ wa aj chak na royeꞌem taj. \v 51 Kuqꞌat kꞌu tzij riꞌ puwi ri raj chak y lik kuya pa kꞌax junam kukꞌ ri xa kebꞌ kipalaj, chiriꞌ kꞌu riꞌ koqꞌ wi y kaqichꞌichꞌ wi ruwi reꞌ. \c 25 \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj pakiwi lajuj qꞌapoj alito \p \v 1 »Ri kuꞌana pa rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj, e jelaꞌ pachaꞌ ri xkikꞌulumaj lajuj qꞌapoj alito echiriꞌ xkikꞌam bꞌi ri kicandil y xebꞌek pa jun kꞌulanikil re keꞌkikꞌulu rala kakꞌuliꞌik. \v 2 E kꞌo kꞌu woꞌobꞌ chike lik kꞌo kinaꞌoj y ri woꞌobꞌ chik na jinta kinaꞌoj. \p \v 3 »Ri woꞌobꞌ na jinta kinaꞌoj xkikꞌam bꞌi ri kicandil, pero na xkikꞌam tubꞌi aceite re kakinojisaj tanchik.\f + \fr 25:3 \ft E rojertan e aceite ꞌanom rukꞌ ruwach ri cheꞌ re olivo ri kakoj chupa ri candil chaꞌ kawon ri mecha.\f* \v 4 Ekꞌu ri kꞌo kinaꞌoj kinojisam bꞌi ri kicandil che aceite, yey pa rewi kukꞌaꞌam aceite pa jun chik kꞌolibꞌal. \p \v 5 Ekꞌu rala kakꞌuliꞌik xmayin che ri roponik. Ruma kꞌu riꞌ, ralito xkijeqo keyuxkꞌaꞌtik y xok lo kiwaram. \p \v 6 »Pa tikꞌil aqꞌabꞌ kꞌut, xtataj jun kasikꞌinik, jewaꞌ kubꞌiꞌij: “¡Rala xkꞌunik! ¡Chixela lo che ukꞌulik!” \v 7 Konoje kꞌu ri qꞌapoj alito xeyaktajik y xkijeq uyijbꞌaxik ri kicandil. \p \v 8 »Ekꞌu ri woꞌobꞌ alito na jinta kinaꞌoj jewaꞌ xkibꞌiꞌij chike ri lik kꞌo kinaꞌoj: “Chiyaꞌa jubꞌiqꞌ qaceite che ri kꞌo iwukꞌ riꞌix, ma ri qacandil riꞌoj katajin uchupik.” \p \v 9 »Noꞌj ri woꞌobꞌ chik jewaꞌ xkikꞌul uwach: “We kaqaya iwe riꞌix, na kuꞌan ta riꞌ qe qonoje. Jiꞌtzukuj kꞌu iweꞌix pa kakꞌayix wi y chiloqꞌoꞌ.” \p \v 10 »Ekꞌuchiriꞌ ebꞌelinaq bꞌi ri woꞌobꞌ che uloqꞌik aceite, xkꞌun lo rala. Ralito kꞌo kinaꞌoj, ri kiyijbꞌam chi pan ri kicandil, xebꞌok junam rukꞌ rala pa kꞌulanikil y xtzꞌapix kꞌu lo ri puerta. \p \v 11 »Tekꞌuchiriꞌ, xetzelej lo ri woꞌobꞌ alito y xechꞌaw apanoq: “Qajawal, qajawal, jaqa lo la ri puerta chiqe.” \p \v 12 »Ekꞌu rala kakꞌuliꞌik xukꞌul lo uwach: “Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Na wetaꞌam ta kꞌana iwach.” \p \v 13 »Mawar kꞌu iwach riꞌ riꞌix, ma na iwetaꞌam tane ruqꞌijol y ruꞌorayil echiriꞌ kakꞌun lo Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi taq ri uyaꞌom ri Dios paqaqꞌabꞌ \p \v 14 »Ri kuꞌana pa rutaqanik ri Dios petinaq chilaꞌ chikaj, e pachaꞌ ri xuꞌan jun achi echiriꞌ xeꞌek pa jun luwar lik naj; xebꞌusikꞌij kꞌu ri raj chakibꞌ y xuya kan rupuaq pakiqꞌabꞌ. \v 15 Che jun xuya kan woꞌobꞌ mil, che jun chik xuya kan kaꞌibꞌ mil y che jun chik xuya kan mil. Wa xyaꞌ kan chike e chirij ri kakichꞌij uchakuxik. Ekꞌuchiriꞌ, xeꞌek naj. \p \v 16 »Ekꞌu raj chak xkꞌamaw kan ri woꞌobꞌ mil, xuꞌan ukꞌay rukꞌ y jelaꞌ xuchꞌak chi woꞌobꞌ mil puwiꞌ. \v 17 Jekꞌulaꞌ xuꞌan ri xkꞌamaw kan kebꞌ mil, xuchꞌak chi kebꞌ mil puwiꞌ. \v 18 Noꞌj ri xkꞌamaw kan jun mil, xukꞌot jun jul y chupa waꞌ xrewaj ri puaq yaꞌtal puqꞌabꞌ ruma ri rajaw. \p \v 19 »Ikꞌowinaq chi kꞌu ukꞌiyal qꞌij, xtzelej tanchi lo ri kajaw raj chakibꞌ y xutzꞌonoj kꞌu chike saꞌ ri xkiꞌan rukꞌ rupuaq. \v 20 Nabꞌe xopon ri raj chak ri ukꞌamom kan woꞌobꞌ mil. Xuya kꞌu che ri rajaw ri woꞌobꞌ mil chik xuchꞌak puwi ri yaꞌom kan che y jewaꞌ xubꞌiꞌij: “Wajaw, riꞌ ri woꞌobꞌ mil xya kan la chwe y riꞌ chi woꞌobꞌ mil, waꞌ e xinchꞌak puwi ri xya kan la chwe” xchaꞌ. \p \v 21 »Ri rajaw xubꞌiꞌij kꞌu che: “Utz riꞌ, riꞌat at utzilaj waj chak y lik at jusukꞌ; ma jusukꞌ xachakuj ri xa jubꞌiqꞌ yaꞌtal kan paqꞌabꞌ. E uwariꞌche woꞌora lik kꞌi ri kanya paqꞌabꞌ. Chatokoq y chatkiꞌkota wukꞌ” xchaꞌ. \p \v 22 »Tekꞌuchiriꞌ, xopon raj chak ri ukꞌamom kan kaꞌibꞌ mil y xubꞌiꞌij che: “Wajawal, riꞌ ri kaꞌibꞌ mil xya kan la chwe y riꞌ chi kaꞌibꞌ mil kanya cheꞌla, waꞌ e xinchꞌak puwi ri xya kan la chwe” xchaꞌ. \p \v 23 »Ri rajaw xubꞌiꞌij kꞌu che: “Utz riꞌ, at utzilaj waj chak y lik at jusukꞌ; ma jusukꞌ xachakuj ri xa jubꞌiqꞌ yaꞌtal kan paqꞌabꞌ. E uwariꞌche woꞌora lik kꞌi ri kanya paqꞌabꞌ. Chatokoq y lik chatkiꞌkota wukꞌ” xchaꞌ. \p \v 24 »Ekꞌuchiriꞌ, xopon ri jun chik aj chak ri yaꞌom kan xa jun mil che, y jewaꞌ xubꞌiꞌij che ri rajaw: “Wajaw, riꞌin wetaꞌam lal jun achi lik titzꞌitik, ma kaꞌan la molonik pa na awaninaq ta wi la yey kamolon ne la pa na jinta jopopem wi la. \v 25 E uwariꞌche riꞌin lik xinxiꞌij wibꞌ. Xinꞌek kꞌut y xinmuq ri puaq la pulew. Riꞌ ri mil yaꞌom kan la chwe, ma e la” xchaꞌ. \p \v 26 »Ri rajaw xubꞌiꞌij che: “At jun waj chak lik na utz taj y at xepu. We xachꞌobꞌo kanꞌan molonik pa na in awaninaq ta wi yey kanmol pa na jinta nujopopem wi, \v 27 xaꞌyaꞌa ta kꞌu riꞌ ri nupuaq pa juna banco chaꞌ echiriꞌ kintzelej loq, kankꞌul ri nupuaq junam rukꞌ ruchꞌakom chik” xchaꞌ. \p \v 28 »Tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike jujun chik raj chak e kꞌo chiriꞌ: “Chimaja che wa jun aj chak ri mil kꞌo rukꞌ y chiyaꞌa che ri kꞌo lajuj mil rukꞌ. \v 29 Ma china ri lik kꞌi kꞌo rukꞌ, kayaꞌiꞌ más che y jelaꞌ kakꞌojiꞌ ne uwiꞌ ri kꞌo rukꞌ. Noꞌj ri na jinta kꞌo rukꞌ, kamaj ne che ri xa jubꞌiqꞌ kꞌo rukꞌ. \v 30 Ekꞌu waꞌ wa jun aj chak na jinta uchak, jiꞌkꞌaqa bꞌi pa ri qꞌequꞌm; chiriꞌ kꞌu riꞌ koqꞌ wi y kaqichꞌichꞌ wi ruwiꞌ reꞌ” xchaꞌ. \s1 Ri qꞌatbꞌal tzij pakiwi taq ri tinamit \p \v 31 »Echiriꞌ Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kakꞌun rukꞌ runimal uchuqꞌabꞌ kukꞌ konoje ri santowilaj ángeles, katzꞌuyiꞌ na kꞌu riꞌ chupa ri chomilaj tzꞌulibꞌal re rutaqanik. \v 32 Konoje taq kꞌu ri tinamit che ruwachulew kakimol kibꞌ chwach y Rire kujach kipa chikijujunal, jelaꞌ pachaꞌ kuꞌan juna chajinel kebꞌeresaj ri bꞌexex chikixoꞌl ri kaprux. \v 33 Kebꞌuya kꞌu ri bꞌexex puwikiqꞌabꞌ Rire yey ri kaprux kebꞌuya pumox. \p \v 34 »Ekꞌuchiriꞌ, ri rey kubꞌiꞌij chike ri e kꞌo puwikiqꞌabꞌ Rire: “¡Chixpetoq! ¡Lik nim iqꞌij iwalaxik riꞌix! Chixok kꞌu chupa rutaqanik ri Dios y chikꞌulu janipa ri uyijbꞌam chi pan chiwe chwi lo ri jeqebꞌal re ruwachulew. \v 35 Ma xinkꞌojiꞌ pa numik y riꞌix xiya nuwa; xinkꞌojiꞌ pa tzajin chiꞌ y riꞌix xiya numiqꞌinaꞌ; xintzukuj pa kinkanaj kan wi y riꞌix xinikꞌul pa iwocho. \v 36 Na jinta ko nuqꞌuꞌ y riꞌix xiya nuqꞌuꞌ; xinkꞌojiꞌ pa yabꞌil y xixeꞌbꞌina wukꞌ; xinkꞌojiꞌ pa cárcel y xiniꞌwilaꞌ” kachaꞌ. \p \v 37 »Ekꞌu ri e jusukꞌ echiriꞌ kakita waꞌ, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: “Qajawal, ¿jampalaꞌ xqil la lal kꞌo la pa numik y xqaya wa la? ¿Jampalaꞌ xqil la lal kꞌo la pa tzajin chiꞌ y xqaya miqꞌinaꞌ la? \v 38 ¿Jampalaꞌ xqil la katzukuj la pa kakanaj kan wi la y xqakꞌul la pa qocho? ¿Jampalaꞌ xqil la na jinta qꞌuꞌ la y xqaya qꞌuꞌ la? \v 39 ¿Jampalaꞌ xqil la lal yewaꞌ o kꞌo la pa cárcel yey xeꞌqila la?” kechaꞌ. \p \v 40 »Y ri rey kukꞌul uwach chike: “Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Ronoje kꞌu ri xiꞌan chike wa watz-nuchaqꞌ na jinta ko kiwach, chwe riꞌin xiꞌan wi” kachaꞌ. \p \v 41 »Ekꞌuchiriꞌ, kubꞌiꞌij ri rey chike ri e kꞌo pumox: “Riꞌix itzel iwachlibꞌal, chixela wukꞌ; kixꞌek kꞌu chupa ri aqꞌ na kachup ta chik, ri yijbꞌital chi pan che ritzel winaq kukꞌ konoje ru ángeles eteran chirij. \v 42 Ma riꞌin xinkꞌojiꞌ pa numik yey riꞌix na xiya ta nuwa; xinkꞌojiꞌ pa tzajin chiꞌ, yey riꞌix na xiya ta numiqꞌinaꞌ. \v 43 Xintzukuj pa kinkanaj kan wi, yey riꞌix na xinikꞌul ta pa iwocho. Na jinta ko nuqꞌuꞌ, yey riꞌix na xiya ta nuqꞌuꞌ. Xinkꞌojiꞌ pa yabꞌil y xinkꞌojiꞌ pa cárcel, yey riꞌix na xiniꞌwila taj” kachaꞌ. \p \v 44 »Ekꞌuchiriꞌ, kakibꞌiꞌij rike che: “Qajawal, ¿jampalaꞌ xqil la kanum la yey katzajin chiꞌ la? ¿Jampalaꞌ xqil la katzukuj la pa kakanaj kan wi la? ¿Jampalaꞌ xqil la na jinta qꞌuꞌ la? ¿Jampalaꞌ xqil la lal yewaꞌ o kꞌo la pa cárcel, yey riꞌoj na xqanimaj ta la?” kechaꞌ. \p \v 45 »Ri rey kukꞌul kꞌu uwach chike: “Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Ronoje ri na xiꞌan ta chike wa watz-nuchaqꞌ na jinta ko kiwach, chwe riꞌin na xiꞌan ta wi” kachaꞌ. \p \v 46 »Konoje kꞌu riꞌ waꞌ kebꞌek pa ri kꞌaxkꞌobꞌik na jinta utaqexik, noꞌj ri e jusukꞌ kebꞌek pa ri kꞌaslemal na jinta utaqexik» xcha ri Jesús. \c 26 \s1 Ri e aj wach re ri tinamit kakichꞌaꞌtibꞌej suꞌanik kakichap ri Jesús \r (Mr. 14:1-2; Lc. 22:1-2; Jn. 11:45-53) \p \v 1 Echiriꞌ ri Jesús xukꞌis ubꞌiꞌxikil ronoje waꞌ, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike rutijoꞌn: \v 2 «Riꞌix iwetaꞌam pa kebꞌ qꞌij kakꞌun lo ri nimaqꞌij Pascua; chupa kꞌu riꞌ wa nimaqꞌij, Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kayaꞌ pa kamik chwa cruz» xchaꞌ. \p \v 3 Ekꞌu ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y ri nimaq winaq e aj wach re ri tinamit, xkimol kibꞌ che ruwa ja re ri palacio re ri Caifás, ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios. \v 4 Chiriꞌ xkichꞌaꞌtibꞌej chikiwach suꞌanik kakichap ri Jesús rukꞌ sokosoꞌnik re kakikamisaj. \v 5 Xkibꞌiꞌij kꞌu chikiwach: «Na kaqaꞌan ta pa ri nimaqꞌij chaꞌ ri tinamit na ketukuk ta ruma waꞌ» xechaꞌ. \s1 Jun ixoq kuqꞌej kunabꞌal kiꞌ ruxlabꞌ chuꞌjolom ri Jesús \r (Mr. 14:3-9; Jn. 12:1-8) \p \v 6 Ri Jesús kꞌo pa ri tinamit Betania chirocho ri Simón, ri jun xkꞌojiꞌ ri yabꞌil lepra che. \v 7 Xkꞌun kꞌu jun ixoq rukꞌaꞌam jun kꞌolibꞌal nojinaq che kunabꞌal lik kiꞌ ruxlabꞌ y lik kꞌi rajil. Xqibꞌ kꞌu rukꞌ ri Jesús y xuqꞌej ri kunabꞌal chuꞌjolom echiriꞌ Rire tzꞌul chwa ri mexa. \p \v 8 Echiriꞌ xkil waꞌ rutijoꞌn, lik xpe koyowal che y jewaꞌ xkibꞌiꞌij chikiwach: \p —¿Suꞌchak wa kunabꞌal xtzꞌiloꞌxik? \v 9 Ma ri lik usukꞌ e ta xkꞌayix waꞌ chi ukꞌiyal puaq, y rukꞌ kꞌu riꞌ ketoꞌ ri nibꞌaꞌibꞌ —xechaꞌ. \p \v 10 Ekꞌu ri Jesús retaꞌam saꞌ ri kakibꞌiꞌij chikiwach; ruma kꞌu riꞌ, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —¿Suꞌchak kixchꞌaꞌt chirij ri xuꞌan wiꞌxoq? Ma ri xuꞌan chwe e jun utzilaj chak. \v 11 Ri nibꞌaꞌibꞌ e laꞌ xaqi e kꞌo iwukꞌ; noꞌj riꞌin na xaqi ta in kꞌo iwukꞌ. \v 12 Yey wa xuꞌan wiꞌxoq echiriꞌ xuqꞌej wa kunabꞌal panuwiꞌ, waꞌ re uyijbꞌaxik pan ri nucuerpo re ri muqubꞌal we.\f + \fr 26:12 \ft Echiriꞌ kakam junoq, raj judiꞌabꞌ kakatinisaj ri cuerpo y kakikoj kunabꞌal kiꞌ ruxlabꞌ che.\f* \v 13 Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Pa taq katzijox wi wa Utzilaj Tzij che ronoje ruwachulew, kakuxtax kꞌu wiꞌxoq ruma ri xuꞌano —xchaꞌ. \s1 Ri Judas kukꞌayij ri Jesús \r (Mr. 14:10-11; Lc. 22:3-6) \p \v 14 Jun kꞌu chike ri kabꞌlajuj utijoꞌn ri Jesús, Judas aj Iscariot rubꞌiꞌ, xeꞌek kukꞌ ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios \v 15 y jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —¿Saꞌ ri kaya alaq chwe we kanya ri Jesús paqꞌabꞌ alaq? —xchaꞌ. Ekꞌu rike xkibꞌiꞌij kakitoj treinta saqil puaq re plata che. \p \v 16 Chwi kꞌu riꞌ, ri Judas xujeq utzukuxik suꞌanik kuya ri Jesús pakiqꞌabꞌ. \s1 Ri Jesús kutij ri cena re Pascua kukꞌ ri kabꞌlajuj utijoꞌn \r (Mr. 14:12-25; Lc. 22:7-23; Jn. 13:21-30; 1 Co. 11:23-26) \p \v 17 Chupa kꞌu ri nabꞌe qꞌij re ri nimaqꞌij echiriꞌ katij ri pam na jinta levadura che, rutijoꞌn ri Jesús xeqibꞌ rukꞌ y xkitzꞌonoj che: \p —¿Pa kaꞌaj wi la keꞌqayijbꞌaꞌ wi ri cena re ri nimaqꞌij Pascua? —xechaꞌ. \p \v 18 Ri Jesús xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —Jix pa ri tinamit y chilaꞌ kiꞌriqa jun achi; chibꞌiꞌij kꞌu che: “Ri tijonel qeꞌoj jewaꞌ kubꞌiꞌij: Ri nuqꞌijol riꞌin xa naqaj chi kꞌo wuloq, y chupa ri ocho la kanꞌan wi ri nimaqꞌij Pascua junam kukꞌ ri nutijoꞌn” —xchaꞌ. \p \v 19 Rutijoꞌn ri Jesús e xkiꞌano jelaꞌ pachaꞌ ri xebꞌutaq Rire che, xeꞌkiyijbꞌaꞌ kꞌu ri cena re ri nimaqꞌij Pascua. \p \v 20 Echiriꞌ xok raqꞌabꞌ, ri Jesús xok chwa ri mexa junam kukꞌ ri kabꞌlajuj utijoꞌn. \v 21 Ekꞌuchiriꞌ kewaꞌik, ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Kꞌo jun chiwe riꞌix kakꞌayin we —xchaꞌ. \p \v 22 Ekꞌuchiriꞌ, rutijoꞌn lik xebꞌuchap bꞌis y xkijeq chikijujunal kakitzꞌonoj che: \p —Qajawal, ¿kꞌaxtaj in riꞌ? —kechaꞌ. \p \v 23 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —E ri kumuꞌ lo rupam junam wukꞌ chupa ri laq, e riꞌ ri kakꞌayin we riꞌin. \v 24 Paqatzij wi Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex e katajin che rikꞌowibꞌexik janipa ri tzꞌibꞌital kan puwi Rire chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios. Pero ¡lik toqꞌoꞌ uwach rachi kakꞌayin re! E ne más utz che waꞌchi tamaji xalaxik —xchaꞌ. \p \v 25 Ekꞌuchiriꞌ, xchꞌaw ri Judas, ri jun kukꞌayij ri Jesús, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Wajawal, ¿kꞌaxtaj in riꞌ? —xchaꞌ. \p Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Areꞌ; at xatbꞌiꞌn re —xchaꞌ. \p \v 26 Xaloqꞌ kꞌu riꞌ kewaꞌik, ri Jesús xukꞌam ri pam y xutioxij che ri Dios. Tekꞌuchiriꞌ xuwechꞌo, xujach chike rutijoꞌn y jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Chikꞌamaꞌ y chitijaꞌ, ma e nucuerpo waꞌ —xchaꞌ. \p \v 27 Tekꞌuchiriꞌ xukꞌam ri kꞌolibꞌal kꞌo vino chupa, xutioxij che ri Dios, xuya chike y jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Chitija iwonoje chuchiꞌ waꞌ wa kꞌolibꞌal kꞌo vino chupa, \v 28 ma e nukikꞌel waꞌ, ri katuruw na kuma ukꞌiyal tikawex re kuybꞌal kimak, yey e kujikibꞌaꞌ uwach ri kꞌakꞌ tzij.\x * \xo 26:28 \xt Jer. 31:31-34\x* \v 29 Y kambꞌiꞌij kꞌu chiwe: Chwi woꞌora na kantij ta chi ruwaꞌal uva kꞌate kiꞌntija tanchi junam iwukꞌ chupa ruqꞌijol rutaqanik ri Nuqaw —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kuqꞌalajisaj ri kuꞌan ri Pedro echiriꞌ karewaj we retaꞌam uwach \r (Mr. 14:26-31; Lc. 22:31-34; Jn. 13:36-38) \p \v 30 Echiriꞌ xkikꞌis ubꞌixoxik ri bꞌix,\f + \fr 26:30 \ft Kꞌisbꞌal re ri cena re Pascua, ri e aj judiꞌabꞌ kakibꞌixoj ri Salmos 115–118.\f* xebꞌek chwa ri juyubꞌ Olivos. \v 31 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Waqꞌabꞌ iwonoje riꞌix kiwesaj na iwibꞌ chwij, ma e pachaꞌ kubꞌiꞌij Ruchꞌaꞌtem ri Dios: \q1 Kankamisaj raj chajinel \q1 y taq rubꞌexex kakikich bꞌi kibꞌ \rq Zac. 13:7 \rq* \q1 kachaꞌ. \m \v 32 Noꞌj echiriꞌ kinkꞌastaj lo chikixoꞌl ri ekaminaq, kinnabꞌej bꞌi chiwach kꞌa Galilea —xchaꞌ. \p \v 33 Ekꞌu ri Pedro xukꞌul uwach: \p —Tobꞌ ne konoje kakesaj kibꞌ chiꞌij la, riꞌin na kanꞌan ta kꞌana waꞌ —xchaꞌ. \p \v 34 Yey ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Paqatzij wi kambꞌiꞌij chawe: Wa jun aqꞌabꞌ echiriꞌ kꞌamajaꞌ ne kabꞌixon ri teren, riꞌat oxlaj chik abꞌiꞌim na awetaꞌam ta nuwach —xchaꞌ. \p \v 35 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Pedro che: \p —Tobꞌ ne chirajawaxik kinkam junam ukꞌ la, riꞌin na kanwewaj taj wetaꞌam wach la —xchaꞌ. Jekꞌulaꞌ riꞌ xkibꞌiꞌij konoje rutijoꞌn. \s1 Ri Jesús kuꞌan orar pa ri werta Getsemaní \r (Mr. 14:32-42; Lc. 22:39-46) \p \v 36 Tekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebꞌukꞌam bꞌi rutijoꞌn pa jun luwar Getsemaní rubꞌiꞌ, y xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —Chixtzꞌula kan wara, noꞌj riꞌin kiꞌnꞌana orar chileꞌ apanoq —xchaꞌ. \p \v 37 Yey xebꞌukꞌam kꞌu bꞌi ri Pedro y ri kebꞌ ukꞌajol ri Zebedeo rukꞌ. Y xujeq kꞌu riꞌ lik kabꞌisonik y lik kakꞌaxkꞌobꞌ ri ranimaꞌ. \v 38 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike: \p —Kꞌo jun unimal bꞌis re kamik chinukꞌuꞌx. Chixkꞌola kan wara; mixwarik, e lik chiꞌana orar wukꞌ —xchaꞌ. \p \v 39 Tekꞌuchiriꞌ, Rire xqibꞌ chi pan jubꞌiqꞌ chwach, xuxukubꞌaꞌ ribꞌ y xuqasaj umejelem kꞌa chuꞌlew, y xuꞌan kꞌu orar, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \mi «Lal Nuqaw, ꞌana ko la riꞌ chinkolobꞌej ko la chaꞌ na kinikꞌow ta chupa waꞌ wa kꞌaxkꞌobꞌik. Noꞌj na e ta kꞌu chuꞌana ri kuaj riꞌin, ma e chuꞌana janipa ri kaꞌaj Rilal» xchaꞌ. \p \v 40 Tekꞌuchiriꞌ, xtzelej lo pa e kꞌo wi kan rutijoꞌn y xebꞌoꞌluꞌriqaꞌ kewarik. Xubꞌiꞌij kꞌu che ri Pedro: \p —¿Lik kami na xichꞌij ta kꞌana ri waram chaꞌ kiꞌan orar wukꞌ, tobꞌ tane xa juna ora? \v 41 Mixwar kꞌut y lik chiꞌana orar chaꞌ kichꞌij uchuqꞌabꞌ ri kꞌambꞌal ipa kapetik. Paqatzij wi, lik kacha ikꞌuꞌx che uꞌanik ri utz, pero waꞌ lik kꞌayew chiwe ma e ri itiꞌjil na jinta ukowil —xchaꞌ. \p \v 42 Xeꞌek tanchi chukalaj, xuꞌana orar, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \mi «Lal Nuqaw, we lik chirajawaxik kinikꞌow na che wa kꞌaxkꞌobꞌik, e chuꞌana kꞌu riꞌ janipa ri kaꞌaj Rilal» xchaꞌ. \p \v 43 Tekꞌuchiriꞌ, xtzelej tanchi lo kukꞌ rutijoꞌn y xebꞌoꞌluꞌriqaꞌ kewarik, ma ri kiwach lik na kukuy ta chi ri waram. \p \v 44 Xebꞌuya tanchi kanoq y xuꞌana orar churox laj, yey e mismo ri xutzꞌonoj che ri Dios. \p \v 45 Ekꞌuchiriꞌ, xeꞌek tanchi pa e kꞌo wi kan rutijoꞌn y xubꞌiꞌij chike: \p —¿Kꞌa kixwar kami riꞌ riꞌix? ¿Kꞌa kixuxlanik? Ma e waꞌ xopon ruꞌorayil chaꞌ Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kayaꞌ pakiqꞌabꞌ raj makibꞌ. \v 46 ¡Chixwaꞌlijoq! ¡Joꞌ! Ma ri kakꞌayin we riꞌin e laꞌ xkꞌunik —xchaꞌ. \s1 Kachap bꞌi ri Jesús \r (Mr. 14:43-50; Lc. 22:47-53; Jn. 18:1-11) \p \v 47 Kꞌa kachꞌaꞌt ne ri Jesús echiriꞌ xkꞌun lo ri Judas, jun chike ri kabꞌlajuj utijoꞌn. Ekꞌu rire erachbꞌilam lo ukꞌiyal winaq kukꞌaꞌam lo espada y cheꞌ. Taq waꞌ etaqom lo kuma ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios y kuma ri nimaq winaq re ri tinamit. \v 48 Ekꞌu ri Judas, ri kayaꞌw bꞌi re pakiqꞌabꞌ, ubꞌiꞌim chi lo chike suꞌanik kaketaꞌmaj china ri kakichapo, jewaꞌ ubꞌiꞌim: «E ri jun kantzꞌubꞌ uchiꞌ, e riꞌ rire. Chapa kꞌu bꞌi alaq.» \p \v 49 Xqibꞌ kꞌu ri Judas rukꞌ ri Jesús y xuya rutzil uwach, xubꞌiꞌij che: \p —Wajawal —xchaꞌ. Y xutzꞌubꞌ uchiꞌ. \p \v 50 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Wamigo, ¿saꞌ ri kolaꞌanaꞌ? —xchaꞌ. \p Tekꞌuchiriꞌ, xeqibꞌ ri winaq rukꞌ y xkichapo chaꞌ kakikꞌam bꞌi pa qꞌatbꞌal tzij. \p \v 51 Kꞌo kꞌu jun chike ri e kꞌo rukꞌ ri Jesús, xresaj lo ru espada y xujochij bꞌi jun uxikin ri raj chak ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios. \p \v 52 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Chakꞌolo ra espada chupa rukꞌolibꞌal; ma konoje ri kechꞌoꞌjin rukꞌ espada, rukꞌ espada kekamik. \v 53 ¿Na awetaꞌam ta kami, we ta kuaj riꞌin kantzꞌonoj che ri Nuqaw woꞌora, Rire kebꞌutaq lo juna kabꞌlajuj legiones\f + \fr 26:53 \ft Jun legión e kꞌo waqibꞌ mil soldados che.\f* re ángeles wukꞌ? \v 54 Noꞌj we ta e xinꞌan riꞌ, ¿suꞌanik kꞌu riꞌ kuꞌana janipa ri kubꞌiꞌij Ruchꞌaꞌtem ri Dios panuwi riꞌin? —xchaꞌ. \v 55 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike ri soldados: \p —¿Suꞌchak petinaq alaq rukꞌ espada y cheꞌ? ¿Petinaq kami alaq che ukꞌamik bꞌi juna eleqꞌom? Wa petinaq loq ronoje qꞌij waꞌ kꞌut in tzꞌuyiꞌnaq chiwach alaq, e laꞌ kinkꞌutun pa ri Rocho Dios. ¿Suꞌchak kꞌu riꞌ kꞌa e laꞌ kinoꞌlchapa alaq? \v 56 Noꞌj jekꞌuwaꞌ kuꞌano chaꞌ e kuꞌana ri kiqꞌalajisam kan ri qꞌalajisanelabꞌ pa Ruchꞌaꞌtem ri Dios —xchaꞌ. \p Tekꞌuchiriꞌ, konoje rutijoꞌn xebꞌanimajik y jelaꞌ xkiya kan ri Jesús. \s1 Ri Jesús kꞌo chikiwach raj qꞌatal tzij e aj judiꞌabꞌ \r (Mr. 14:53-65; Lc. 22:54, 66-71; Jn. 18:12-14, 19-24) \p \v 57 Ri xechapaw bꞌi ri Jesús xkikꞌam bꞌi chwach ri Caifás, ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios, pa kimolom wi kibꞌ raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y ri nimaq winaq re ri tinamit. \p \v 58 Ekꞌu ri Pedro xa naj teran pan chirij ri Jesús, jelaꞌ xeꞌela che ruwa ja re ri rocho ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios. Xok kꞌu bꞌi y xeꞌtzꞌula kukꞌ ri e chajinel chaꞌ karilo saꞌ ri kukꞌisbꞌej ronoje waꞌ. \p \v 59 Ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ taq ri nimaq winaq y konoje ri uchapom wi ribꞌ ri qꞌatbꞌal tzij, kakitzukuj suꞌanik kakitzꞌaq uchiꞌ ri Jesús chaꞌ jelaꞌ utz kaqꞌat tzij re kamik puwiꞌ. \v 60 Noꞌj na jinta kꞌo xkiriq chirij, tobꞌ ukꞌiyal winaq xkinukꞌ raqꞌubꞌal chirij. Tekꞌuchiriꞌ, xebꞌopon na kaꞌibꞌ xeꞌkitzꞌaqa uchiꞌ rukꞌ raqꞌubꞌal, \v 61 jewaꞌ xkibꞌiꞌij: \p —Waꞌ waꞌchi jewaꞌ xubꞌiꞌij: “Riꞌin kꞌo panuqꞌabꞌ kanwulij ri Rocho Dios y xa pa oxibꞌ qꞌij kanyak tanchik” —xechaꞌ. \p \v 62 Ewi ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios xyaktajik y xubꞌiꞌij che ri Jesús: \p —¿E kami laꞌ na jinta kꞌana kabꞌiꞌij riꞌat? ¿Saꞌ kꞌu ri kakꞌulubꞌej uwach puwi wa ketajin che ukojik chawij? —xchaꞌ. \p \v 63 Noꞌj ri Jesús na jinta kꞌo xubꞌiꞌij. Ekꞌuchiriꞌ, jewaꞌ xubꞌiꞌij ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios: \p —Chabꞌiꞌij chupa rubꞌiꞌ ri Dios kꞌaslik, we riꞌat at ri Cristo, Rukꞌajol ri Dios —xchaꞌ. \fig Ri Jesús kꞌo chikiwach raj qꞌatal tzij (Mateo 26:57,59-65; Lucas 22:66-71; Juan 18:19)|alt="Jesus before High Priest" src="CN01815b.tif" size="span" ref="Mt. 26:63" \fig* \p \v 64 Ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Areꞌ, e ri xbꞌiꞌij la. Y kambꞌiꞌij kꞌu che onoje alaq: Kil na kꞌu alaq Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex tzꞌul puwikiqꞌabꞌ ri Dios, ri lik kꞌo unimal uchuqꞌabꞌ yey kil kꞌu alaq riꞌ echiriꞌ kakꞌun lo pa sutzꞌ chwa ri kaj\x * \xo 26:64 \xt Dn. 7:13; Ap. 1:7\x* —xchaꞌ. \p \v 65 Ekꞌu ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios xurichꞌij ruqꞌuꞌ y xubꞌiꞌij: \p —Waꞌ waꞌchi lik xmakun chirij ri Dios rukꞌ wa xubꞌiꞌij. ¡Na jinta chi uchak más e aj kojol umak! Ma lik e laꞌ xta alaq xubꞌiꞌij ri na taqal ta che. \v 66 ¿Saꞌ kꞌu riꞌ kabꞌiꞌij ralaq che? —xchaꞌ. \p Rike xkibꞌiꞌij: \p —Lik chirij umak y taqal kꞌu che kakamisaxik —xechaꞌ. \p \v 67 Ewi e kꞌo jujun xkijeq kakichubꞌaj rupalaj y lik kakiꞌan pa tꞌoꞌy. E kꞌo jujun chik xkipachꞌ qꞌabꞌ chupalaj \v 68 y kakibꞌiꞌij che: \p —At ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, ¡chanaꞌij pe kꞌu riꞌ china xchꞌayaw awe! —kecha che. \s1 Ri Pedro kubꞌiꞌij na retaꞌam ta uwach ri Jesús \r (Mr. 14:66-72; Lc. 22:55-62; Jn. 18:15-18, 25-27) \p \v 69 Ekꞌu ri Pedro tzꞌul che ruwa ja echiriꞌ jun ali aj chak xqibꞌ rukꞌ y xubꞌiꞌij che: \p —Rilal lal jun chike ri eteran chirij ri Jesús, ri jun aj Galilea —xchaꞌ. \p \v 70 Noꞌj ri Pedro xrewaj chikiwach konoje, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Riꞌin na wetaꞌam tane saꞌ puwiꞌ katchꞌaꞌt wi —xchaꞌ. \p \v 71 Ekꞌu riꞌ kel bꞌi ri Pedro chuchiꞌ ri puerta yey xilitaj ruma jun chik ali aj chak, y waꞌli jewaꞌ xubꞌiꞌij chike ri e kꞌo chiriꞌ: \p —Waꞌ wa jun achi e jun chike ri eteran chirij ri Jesús ri aj Nazaret —xchaꞌ. \p \v 72 Ri Pedro xrewaj tanchik y lik xujikibꞌaꞌ uwach ubꞌiꞌxikil: \p —Riꞌin na wetaꞌam ta kꞌana uwach laꞌ laꞌchi —xchaꞌ. \p \v 73 Joqꞌotaj kꞌu riꞌ, ri e kꞌo chiriꞌ xeqibꞌ rukꞌ ri Pedro y xkibꞌiꞌij che: \p —Paqatzij wi rilal lal jun chike rutijoꞌn; ma lik qꞌalaj, ri kachꞌaꞌt la e junam rukꞌ ri kechꞌaꞌt rike —xechaꞌ. \p \v 74 Ekꞌu ri Pedro xujeq ubꞌiꞌxikil itzel taq tzij y lik xujikibꞌaꞌ uwach, xubꞌiꞌij: \p —Riꞌin na wetaꞌam ta kꞌana uwach laꞌ laꞌchi —xchaꞌ. \p Xew xukꞌis ubꞌiꞌxikil waꞌ, xbꞌixon lo ri teren. \v 75 Ekꞌuchiriꞌ, xkꞌun lo chukꞌuꞌx ri Pedro ri xbꞌiꞌx lo che ruma ri Jesús: «Kꞌamajaꞌ ne kabꞌixon ri teren, riꞌat oxlaj chik abꞌiꞌim na awetaꞌam ta nuwach.» Ewi xel bꞌi ri Pedro chiriꞌ y lik xoqꞌik ruma rukꞌaxkꞌolil ukꞌuꞌx. \c 27 \s1 Ri Jesús kayaꞌiꞌ chwach ri taqanel Pilato \r (Mr. 15:1; Lc. 23:1-5; Jn. 18:28-40) \p \v 1 Echiriꞌ xsaqirik, konoje ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ ri nimaq winaq re ri tinamit, xkiꞌan tzij chikiwach puwi ri kakiꞌano chaꞌ kaqꞌat tzij re kamik puwi ri Jesús. \v 2 Yutum kꞌu ri Jesús, xkikꞌam bꞌi y xeꞌkiyaꞌa chwach ri taqanel Poncio Pilato. \s1 Ri Judas kukamisaj ribꞌ \p \v 3 Ri Judas ri xkꞌayin re ri Jesús, echiriꞌ xrilo xqꞌat tzij re kamik puwi ri Jesús, lik xok chukꞌuꞌx ri xuꞌano. Xeꞌek kꞌut y xutzelej ri treinta saqil puaq chike ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios y chike ri nimaq winaq. \v 4 Xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —Riꞌin lik in makuninaq, ma xinkꞌayij pa kamik jun achi na jinta umak —xchaꞌ. \p Pero rike xkibꞌiꞌij che: \p —Na jinta qe riꞌoj che laꞌ; laꞌ amak riꞌat —xechaꞌ. \p \v 5 Ekꞌuchiriꞌ, ri Judas xuꞌkꞌaqa kan ri puaq pa ri Rocho Dios y xeꞌek kꞌut xuꞌjitzꞌaj ribꞌ. \fig Ri Judas ri xkꞌayin re ri Jesús (Mateo 27:3-5)|alt="Judas returns money" src="CN01832b.tif" size="span" ref="Mt. 27:5" \fig* \p \v 6 Ri nimaq e aj chakunel pa ri Rocho Dios xeꞌkimolo ri puaq y xkibꞌiꞌij: «Waꞌ wa puaq na ubꞌe ta kꞌenoq kaqaya pa ri kaxa re qasaꞌn, ma waꞌ rajil ukikꞌel jun achi» xechaꞌ. \p \v 7 Tekꞌuchiriꞌ, xkiꞌan tzij chikiwach chaꞌ rukꞌ waꞌ wa puaq kakiloqꞌ juchꞌaqap ulew rubꞌiꞌ “Luwar re ri aj tzꞌaqal xoqꞌoꞌl”, chaꞌ kuꞌana jun luwar re muqubꞌal ke ri na e ta aj Israel. \v 8 Ruma kꞌu laꞌ, la jun ulew kꞌa e ubꞌiꞌ waqꞌij ora “Luwar re kikꞌ”. \v 9 Ekꞌu xuꞌan pachaꞌ ri tzꞌibꞌital kan ruma ri qꞌalajisanel Jeremías pa Ruchꞌaꞌtem ri Dios, pa kubꞌiꞌij wi: \q1 Xkikꞌam kꞌu ri treinta saqil puaq, \q2 ma e rajil riꞌ kojotal kuma raj Israel. \q1 \v 10 Y rukꞌ kꞌu wa puaq, \q2 xkiloqꞌ ri jun luwar rubꞌiꞌ “Luwar re ri aj tzꞌaqal xoqꞌoꞌl”, \q1 jelaꞌ pachaꞌ ri ubꞌiꞌim lo ri Dios chwe. \rq Zac. 11:12-13; Jer. 19:1-2; 32:6-9 \rq* \s1 Katzꞌaq uchiꞌ ri Jesús chwach ri taqanel Pilato \r (Mr. 15:2-5; Jn. 18:33-40) \p \v 11 Ekꞌuchiriꞌ xkꞌam bꞌi ri Jesús chwach ri taqanel Pilato, rire xutzꞌonoj che ri Jesús: \p —¿Lal kami riꞌ ri rey ke raj judiꞌabꞌ? —xchaꞌ. \p Ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Lal kabꞌiꞌn la re —xchaꞌ. \p \v 12 Yey echiriꞌ ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ ri nimaq winaq re Israel xkitzꞌaq uchiꞌ ri Jesús, Rire na xukꞌul ta kꞌana uwach ri kakibꞌiꞌij rike. \p \v 13 Ruma kꞌu riꞌ, ri Pilato xutzꞌonoj che ri Jesús: \p —¿Na kata ta kami la janipa ri kakibꞌiꞌij chiꞌij la? —xchaꞌ. \p \v 14 Pero ri Jesús na xukꞌul ta kꞌana uwach; ruma kꞌu riꞌ, ri taqanel lik xkam ranimaꞌ che. \s1 Kaqꞌat tzij re kamik puwi ri Jesús \r (Mr. 15:6-20; Lc. 23:13-25; Jn. 19:1-16) \p \v 15 Chupa kꞌu ri nimaqꞌij Pascua, ri taqanel romano xex kuꞌan wi kuyolopij bꞌi jun chike ri e kꞌo pa cárcel, yey e ri winaq kechaꞌwik china ri kakaj kayolopix bꞌi. \v 16 Kꞌo kꞌu jun achi pa cárcel lik etaꞌmatal uwach, Barrabás rubꞌiꞌ. \p \v 17 Ekꞌuchiriꞌ ri winaq kimolom chi kibꞌ, ri Pilato xutzꞌonoj chike: \p —¿China ri kiwaj riꞌix kanyolopij bꞌi, e ri Barrabás o e ri Jesús, ri kabꞌiꞌx che “e ri Cristo”, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios? —xchaꞌ. \v 18 Xutzꞌonoj kꞌu waꞌ ma retaꞌam e kꞌo jujun kꞌax kikꞌuꞌx chirij ri Jesús, y xa ruma kꞌu riꞌ kiyaꞌom ri Jesús chwach. \p \v 19 Ekꞌuchiriꞌ tzꞌul ri Pilato pa ri qꞌatbꞌal tzij, ri rixoqil xutaq ubꞌiꞌxikil che: «Makꞌo maꞌan la che wa jun achi jusukꞌ ubꞌinik usilabꞌik, ma waqꞌij lik kabꞌison nukꞌuꞌx ruma xinꞌan jun wachikꞌ puwi rire yey lik xibꞌibꞌal uwach ri xinwachikꞌaj» xchaꞌ. \p \v 20 Noꞌj ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ taq ri nimaq winaq re Israel xkikoj pa kijolom ri ukꞌiyal winaq chaꞌ e kakitzꞌonoj kayolopix bꞌi ri Barrabás yey e kakamisax ri Jesús. \p \v 21 Ri taqanel xchꞌaꞌt tanchi kukꞌ ri winaq, jewaꞌ xutzꞌonoj chike: \p —¿China chike wa kaꞌibꞌ kiwaj kanyolopij bꞌi? —xchaꞌ. \p Rike xkibꞌiꞌij: \p —E yolopij bꞌi la ri Barrabás —xechaꞌ. \p \v 22 Tekꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj ri Pilato chike: \p —¿Yey saꞌ kꞌu riꞌ kanꞌan che ri Jesús, ri kabꞌiꞌx che “e ri Cristo”, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios? —xchaꞌ. \p Konoje xkikꞌul uwach: \p —¡Kamisax chwa cruz! —xechaꞌ. \p \v 23 Ekꞌu riꞌ ri Pilato xubꞌiꞌij chike: \p —¿Saꞌ kꞌu rumak uꞌanom? —xchaꞌ. \p Pero ri winaq más ko xesikꞌinik: \p —¡Kamisax chwa cruz! —xechaꞌ. \p \v 24 Ri Pilato xrilo na jinta kutiqoj kuꞌan más tzꞌonobꞌal chike ma más ne ketukuk ri winaq; ruma kꞌu riꞌ, xutaq ukꞌamik yaꞌ y ekꞌu laꞌ chikiwach ri winaq xuchꞌaj ruqꞌabꞌ, y jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Na jinta kꞌu numak riꞌin che rukamik waꞌchi jusukꞌ rubꞌinik, ma waꞌ imak riꞌix —xchaꞌ. \p \v 25 Konoje kꞌu ri winaq xkikꞌul uwach, jewaꞌ xkibꞌiꞌij: \p —Riꞌoj kukꞌ ri qalkꞌoꞌal kaqaya qibꞌ chuxeꞌ rukamik rire —xechaꞌ. \p \v 26 Ewi ri Pilato xuyolopij bꞌi ri Barrabás. Tekꞌuchiriꞌ, xtaqan che kajichꞌ upa ri Jesús y xuya pakiqꞌabꞌ ri soldados chaꞌ kakikamisaj chwa cruz. \p \v 27 Ekꞌuchiriꞌ, ri soldados re ri taqanel xkikꞌam bꞌi ri Jesús pa ri palacio y xkimol kꞌu kichiꞌ konoje ri soldados chaꞌ kakisut rij. \v 28 Xkesaj kꞌu bꞌi ruqꞌuꞌ y xkirip jun manta chirij yey waꞌ kaqkoj katzuꞌnik. \v 29 Che rujolom xkikoj jun corona pachꞌum rukꞌ kꞌiix y xkiya jukutaj tani pa ruqꞌabꞌ uwikiqꞌabꞌ. Tekꞌuchiriꞌ, xexukiꞌ chwach y xkijeq uchꞌamixik, jewaꞌ kakibꞌiꞌij che: \p —¡Nim uqꞌij ri rey ke raj judiꞌabꞌ! —kechaꞌ. \p \v 30 Yey xkichubꞌaj rupalaj, xkimaj kꞌu ri jukutaj tani puqꞌabꞌ y rukꞌ laꞌ xkichꞌay rujolom. \v 31 Echiriꞌ xkitanabꞌaꞌ uchꞌamixik, xkesaj ri manta kiripom chirij y xkikoj tanchi ruqꞌuꞌ. Tekꞌuchiriꞌ, xkikꞌam bꞌi re keꞌkikamisaj chwa cruz. \s1 Rukamik ri Jesús chwa ri cruz \r (Mr. 15:21-41; Lc. 23:26-49; Jn. 19:17-30) \p \v 32 Echiriꞌ katajin kelik bꞌi, xkikꞌul jun achi aj Cirene, Simón rubꞌiꞌ, y xkitaq che kutelej bꞌi ri cruz re ri Jesús. \v 33 Ekꞌuchiriꞌ, xebꞌopon pa ri luwar Gólgota rubꞌiꞌ, waꞌ keꞌelawi “luwar re ubꞌaqil ujolom animaꞌ”. \v 34 Xkiya kꞌu che ri Jesús vinagre yijbꞌam rukꞌ aqꞌes lik kꞌa; pero Rire echiriꞌ xunaꞌ waꞌ, na xraj taj xutijo. \p \v 35 Echiriꞌ kiyaꞌom chi ri Jesús chwa ri cruz, ri soldados rukꞌ jun sorteo xkijach kibꞌ puwi ruqꞌuꞌ. Jekꞌulaꞌ e xuꞌana pachaꞌ rubꞌiꞌim lo ri qꞌalajisanel chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios: \q1 Xkijach kibꞌ puwi ri nuqꞌuꞌ, \q2 ma xkiꞌan sorteo rukꞌ. \rq Sal. 22:18 \rq* \m \v 36 Tekꞌuchiriꞌ, xetzꞌuyiꞌ chiriꞌ chaꞌ kakichajij ri Jesús. \p \v 37 Chwi kꞌu lo rucruz ri Jesús tzꞌibꞌitalik suꞌbꞌe xqꞌat tzij puwiꞌ, jewaꞌ kubꞌiꞌij: «\sc E JESÚS WAꞌ, RI REY KE RAJ JUDIꞌABꞌ.\sc*» \p \v 38 Xekiya kꞌu kaꞌibꞌ eleqꞌomabꞌ chwa cruz, jun puwikiqꞌabꞌ y jun pumox ri Jesús. \p \v 39 Ekꞌu ri winaq kebꞌikꞌow chiriꞌ kakiyoqꞌ kanoq, kakiyiriyaꞌ ri kijolom che, \v 40 y jewaꞌ kakibꞌiꞌij: \p —At peꞌ ri abꞌiꞌim kawulij ri Rocho Dios y xa pa oxibꞌ qꞌij kayak tanchik; chakolobꞌej kꞌu awibꞌ riꞌ. We paqatzij wi at Ukꞌajol ri Dios, chatqaj lo chwa ri cruz —kechaꞌ. \p \v 41 Jenelaꞌ riꞌ xkiꞌan ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios junam kukꞌ raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ, ri fariseos y ri nimaq winaq re ri tinamit; lik xkichꞌamij, jewaꞌ xkibꞌiꞌij: \p \v 42 —Lik waꞌ kꞌut e kꞌi ri xebꞌukolobꞌej che taq yabꞌil y che kamik, yey na kuriq ta waꞌ kꞌu ukolobꞌexik ribꞌ rire. We ta paqatzij wi e Rey re ri qatinamit Israel, qaja lo riꞌ utukel chwa ri cruz chaꞌ jelaꞌ kaqakojo e rire ri Uchaꞌoꞌn lo ri Dios. \v 43 Ma lik waꞌ kꞌut xkubꞌiꞌ ukꞌuꞌx rukꞌ ri Dios. Yey we ta ri Dios lik kꞌax kunaꞌo, chukolobꞌej riꞌ woꞌora, ma rire ubꞌiꞌim e Ukꞌajol ri Dios —xechaꞌ. \p \v 44 Jenelaꞌ riꞌ xkibꞌiꞌij releqꞌomabꞌ eyaꞌom chwa cruz pa taq utzal, lik xkichꞌamij. \p \v 45 Echiriꞌ xtikꞌoj ri qꞌij, xok qꞌequꞌm che ruwachulew y waꞌ xuꞌkꞌisa kꞌa che ri urox ora\f + \fr 27:45 \ft “Ri urox ora”: Kil “hora” pa vocabulario.\f* bꞌenaq qꞌij. \p \v 46 Chupa kꞌu laꞌ laꞌ ora, ri Jesús lik ko xsikꞌinik, jewaꞌ xubꞌiꞌij pa ri chꞌaꞌtem kachꞌaꞌt wi Rire: \p —\it Elí, Elí, ¿lama sabactani?\it* —xchaꞌ. Waꞌ keꞌelawi: “Lal nu Dios, Lal nu Dios, ¿suꞌbꞌe xinoqꞌotaj kan la?”\x * \xo 27:46 \xt Sal. 22:1\x* \p \v 47 Jujun kꞌu chike ri e kꞌo chiriꞌ, echiriꞌ xkita waꞌ, xkibꞌiꞌij: \p —Waꞌ waꞌchi e kusikꞌij ri qꞌalajisanel Elías —xechaꞌ. \p \v 48 Y na jampatana, kꞌo jun chike rike lik kanik xeꞌek, xuꞌkꞌama lo jun esponja y xumuꞌ pa vinagre. Xuxim kꞌu chutzaꞌm jun tani y xuya pan che ri Jesús re kutzꞌubꞌu. \p \v 49 Ekꞌu ri jujun chik xkibꞌiꞌij che: \p —Maya che, qila peꞌ we kakꞌun ri Elías re koluꞌkolobꞌej —xechaꞌ. \p \v 50 Tekꞌuchiriꞌ, ri Jesús lik ko xsikꞌin tanchik y xuqꞌatisaj kꞌu ri ranimaꞌ puqꞌabꞌ ri Dios, asu xkamik. \v 51 Ekꞌu laꞌ la joqꞌotaj ri telón\f + \fr 27:51 \ft “Telón”: E jun kꞌul kujach upa ri Luwar Santo rukꞌ ri Luwar lik Santo. Éx. 26:31-33; Heb. 6:19; 9:3-12\f* kꞌo chupa ri Rocho Dios xrichꞌrobꞌ chunikꞌajal; xujeq lo puwiꞌ y xoꞌlkꞌis kꞌa chuxeꞌ. Rulew lik xbꞌarbꞌatik y ri nimaq taq abꞌaj xejaqajobꞌ upa. \v 52 Y xejaqataj taq ri muqubꞌal yey ukꞌiyal tikawex re rutinamit ri Dios ekaminaq chik, xekꞌastaj loq \v 53 y xebꞌel lo chupa taq ri muqubꞌal. Ekꞌuchiriꞌ kꞌastajinaq chubꞌi ri Jesús, rike xebꞌok pa ri santowilaj tinamit yey chilaꞌ xebꞌilitaj kuma ukꞌiyal winaq. \p \v 54 Ekꞌu ri capitán y ri soldados echajiyom re ri Jesús, echiriꞌ xkil ri kabꞌraqan y ronoje taq ri xuꞌano, lik xkixiꞌij kibꞌ y jewaꞌ xkibꞌiꞌij: \p —¡Paqatzij wi, waꞌ waꞌchi e Ukꞌajol ri Dios! —xechaꞌ. \p \v 55 E kꞌo kꞌu ukꞌiyal ixoqibꞌ chiriꞌ kakitzutzaꞌ pana chinimanaj; waꞌ e taq ri e petinaq rukꞌ ri Jesús chwi xel lo Galilea y lik kinimam loq. \v 56 Chikixoꞌl waꞌ wiꞌxoqibꞌ kꞌo ri María ri aj Magdala, kꞌo ri María ri kichu ri Jacobo y ri José, yey kꞌo ri kichu ri kebꞌ ukꞌajol ri Zebedeo. \s1 Ri Jesús kamuqik \r (Mr. 15:42-47; Lc. 23:50-56; Jn. 19:38-42) \p \v 57 Kꞌo jun achi aj Arimatea, José rubꞌiꞌ; rire bꞌeyom y e jun chike rutijoꞌn ri Jesús. Bꞌenaq qꞌij rire \v 58 xeꞌek kꞌu rukꞌ ri Pilato re kuꞌtzꞌonoj rucuerpo ri Jesús. Ekꞌu ri Pilato xtaqan che kayaꞌiꞌ lo rucuerpo ri Jesús che rire. \v 59 Ri José xukꞌam kꞌu bꞌi rucuerpo ri Jesús, xupis bꞌi pa jun manta lik saq \v 60 y xuꞌyaꞌa pa jun muqubꞌal re rire, waꞌ kꞌakꞌ kꞌotom paꞌbꞌaj. Xutaq kꞌu uketebꞌaxik kan jun nimalaj abꞌaj chuchiꞌ re tzꞌapibꞌal re; tekꞌuchiriꞌ, xeꞌek. \v 61 E kꞌo kꞌu chiriꞌ ri María ri aj Magdala y ri jun chik María, etzꞌul chwach ri muqubꞌal. \s1 Kekoj e chajinel chwa ri muqubꞌal \p \v 62 Ikꞌowinaq chi kꞌu ri qꞌij echiriꞌ raj judiꞌabꞌ kakiyijbꞌaꞌ pan janipa ri kajawax chike pa ri qꞌij re uxlanibꞌal. Ekꞌuchiriꞌ, ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ ri fariseos xkimol kibꞌ rukꞌ ri Pilato \v 63 y xkibꞌiꞌij che: \p —Qajawal, xkꞌun chiqakꞌuꞌx, laꞌ la jun achi sokosoꞌnel echiriꞌ kꞌa kꞌaslik jewaꞌ xubꞌiꞌij: “Purox qꞌij kinkꞌastaj lo chikixoꞌl ri ekaminaq.” \v 64 E uwariꞌche, taqa la uchajixik chi utz ri muqubꞌal kꞌa che rurox qꞌij, chaꞌ na kekꞌun ta rutijoꞌn chaqꞌabꞌ, koꞌlkelaqꞌaj bꞌi rucuerpo y tekꞌuchiriꞌ, kakibꞌiꞌij chike ri winaq: “Xkꞌastaj lo chikixoꞌl ri ekaminaq.” We ekꞌu xuꞌan riꞌ, kuꞌana ne más unimal raqꞌubꞌal riꞌ chwa ri nabꞌe uꞌanom loq echiriꞌ xubꞌiꞌij e Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios —xechaꞌ. \p \v 65 Ri Pilato xubꞌiꞌij chike: \p —Chekꞌama bꞌi alaq waꞌ wa e chajinel y jeꞌtzꞌapij alaq chi utz ri muqubꞌal —xchaꞌ. \p \v 66 Xebꞌek kꞌut, xeꞌkitzꞌapij uchiꞌ ri muqubꞌal chi utz, xkikoj jun sello puwi ri nimalaj abꞌaj tzꞌapibꞌal uchiꞌ y xekiya kꞌu kan ri e chajinel chiriꞌ. \c 28 \s1 Rukꞌastajibꞌal ri Jesús \r (Mr. 16:1-8; Lc. 24:1-12; Jn. 20:1-10) \p \v 1 Ikꞌowinaq chi ri qꞌij re uxlanibꞌal, e riꞌ katajin usaqirik ri nabꞌe qꞌij che ri semana, ri María ri aj Magdala y ri jun chik María xeꞌkila ri muqubꞌal. \v 2 Xaqikꞌateꞌt xpe jun nimalaj kabꞌraqan, yey waꞌ e xꞌanaw jun ángel re ri Dios xqaj lo chikaj. Echiriꞌ xopon chwach ri muqubꞌal, xresaj rabꞌaj utzꞌapim uchiꞌ ri muqubꞌal y xtzꞌuyiꞌ kꞌu puwiꞌ. \v 3 Ri ángel lik kawolqꞌinik, katzuꞌn jelaꞌ pachaꞌ ruxeꞌ kaj echiriꞌ kayokꞌ kaꞌnik; yey ruqꞌuꞌ lik saq pachaꞌ ri nieve.\f + \fr 28:3 \ft Ri nieve jelaꞌ rusaqil pachaꞌ katzuꞌn ri saqbꞌach.\f* \v 4 Ri soldados echiriꞌ xkil ri ángel, lik xkixiꞌij kibꞌ che; xkijeq kebꞌirbꞌotik y xekanaj kanoq pachaꞌ chi ekaminaq. \p \v 5 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij ri ángel chike rixoqibꞌ: \p —Mixiꞌij iwibꞌ. Ma riꞌin wetaꞌam e kitzukuj ri Jesús, ri xkamisax chwa cruz. \v 6 Rire na jinta chi wara, ma kꞌastajinaq chubꞌi jelaꞌ pachaꞌ rubꞌiꞌim chi uloq. Choꞌliwilape wa luwar pa xyaꞌiꞌ wi ri Qanimajawal. \v 7 Jix kꞌu riꞌix, lik chiwilij bꞌi y jiꞌbꞌiꞌij chike rutijoꞌn: “Ri Jesús xkꞌastaj bꞌi chikixoꞌl ri ekaminaq. Chiwilapeꞌ, Rire keꞌek Galilea, kanabꞌej bꞌi chiwach; chilaꞌ kꞌu riꞌ kiꞌwila wi uwach.” Ekꞌu xoꞌlnubꞌiꞌij waꞌ chiwe —xchaꞌ. \p \v 8 Echiriꞌ rixoqibꞌ xebꞌel bꞌi chuchiꞌ ri muqubꞌal, lik kixiꞌim kibꞌ pero kꞌo unimal kiꞌkotemal kukꞌ. Kebꞌan kꞌu riꞌ xebꞌek chaꞌ keꞌkibꞌiꞌij chike rutijoꞌn janipa ri xkilo y ri xbꞌiꞌx bꞌi chike. E kꞌo kꞌu chi bꞌe \v 9 echiriꞌ ri Jesús xebꞌukꞌulu y xuya rutzil kiwach. Ekꞌu rike xeqibꞌ rukꞌ y xkixuk kibꞌ chwach; xkilaqꞌapuj ri raqan y xkiloqꞌnimaj uqꞌij. \p \v 10 Ri Jesús xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —Mixiꞌij iwibꞌ. Jix, jiꞌbꞌiꞌij chike ri nu hermanos chaꞌ kebꞌek chilaꞌ Galilea y chiriꞌ kakil wi nuwach —xchaꞌ. \s1 Ri raqꞌubꞌal xkiꞌan ri e chajinel re ri muqubꞌal \p \v 11 Ekꞌuchiriꞌ e kꞌo pan rixoqibꞌ pa bꞌe, jujun chike ri e chajinel xebꞌek pa ri tinamit y xeꞌkitzijoj chike ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios ronoje ri xkikꞌulumaj. \v 12 Ekꞌu ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ ri nimaq winaq re ri tinamit, xkichꞌaꞌbꞌej kibꞌ chaꞌ kakiꞌan tzij chikiwach. Xkiya kꞌu ukꞌiyal puaq chike ri soldados \v 13 y xekitaq che jewaꞌ kakibꞌiꞌij: «Echiriꞌ okinaq lo qawaram chaqꞌabꞌ, xekꞌun rutijoꞌn ri Jesús y xkelaqꞌaj bꞌi rucuerpo. \v 14 Yey we xretaꞌmaj waꞌ ri taqanel, riꞌoj kaqakoj pujolom chaꞌ na jinta kꞌo kuꞌan chiwe» kechaꞌ. \p \v 15 Ri soldados xkikꞌam kꞌu ri puaq y e xkiꞌano janipa ri xbꞌiꞌx chike. Ekꞌu raj judiꞌabꞌ kꞌa e ubꞌiꞌxikil waꞌ kakiꞌan waqꞌij ora. \s1 Ri taqanik xyaꞌ kan ruma ri Jesús \r (Mr. 16:14-18; Lc. 24:36-49; Jn. 20:19-23) \p \v 16 E taq kꞌu ri junlajuj utijoꞌn xebꞌek Galilea chwa ri jun juyubꞌ pa ubꞌiꞌim wi ri Jesús chike. \v 17 Echiriꞌ xkil uwach ri Jesús, lik xkiloqꞌnimaj uqꞌij, tobꞌ kꞌu e kꞌo jujun chike kꞌamajaꞌ kakikojo we paqatzij wi ri Jesús xkꞌastaj lo chikixoꞌl ri ekaminaq. \p \v 18 Ekꞌuchiriꞌ, xqibꞌ ri Jesús kukꞌ y xubꞌiꞌij chike: \p —Riꞌin yaꞌtal lo panuqꞌabꞌ ronoje ri taqanik chilaꞌ chikaj y che ruwachulew. \v 19 Ruma kꞌu waꞌ, jix kukꞌ konoje rukꞌiyal kiwach taq ri tinamit che ruwachulew, chiꞌana kꞌu e nutijoꞌn chike y chiyaꞌa ri bautismo chike pa rubꞌiꞌ ri Qaqaw Dios, Rukꞌajol y ri Santowilaj Ruxlabꞌixel. \v 20 Chikꞌutu chikiwach rike chaꞌ e kakiꞌan ronoje janipa ri ixnutaqom riꞌin che. Lik chiwetaꞌmaj kꞌut: Riꞌin kinkꞌojiꞌ iwukꞌ ronoje qꞌij kꞌa che ri kꞌisbꞌal re ruwachulew —xchaꞌ. Amén.