\id LUK - Achi’, Rabinal (new orthography) NT - 2009 (DBL 2013) \h Lucas \toc1 Ri Utzilaj Tzij re Jesucristo tzꞌibꞌital kan ruma ri Lucas \toc2 Lucas \toc3 Lc \mt1 Ri Utzilaj Tzij re Jesucristo tzꞌibꞌital kan ruma ri Lucas \c 1 \s1 Ri Lucas katzꞌibꞌan pan che ri Teófilo, jun achi lik kꞌo uwach \p \v 1 Ukꞌiyal tikawex kitzꞌibꞌam chi puwi saꞌ taq ri uꞌanom ri Dios chiqaxoꞌl riꞌoj, ri nabꞌe qakojom rubꞌiꞌ ri Jesucristo. \v 2 Kitzꞌibꞌam kꞌu ri kꞌutum lo chiqe kuma ri raj chak ri Dios, ri xebꞌilow chi utz ri xuꞌan ri Qanimajawal Jesucristo chwi xujeq lo ruchak. Yey e rike ri xkitzijoj ri Utzilaj Tzij puwi Rire. \p \v 3 Riꞌin mismo lik xinwetaꞌmaj na chi utz y nuchꞌobꞌom lo raqan puwi ronoje saꞌ taq ri xuꞌano chwi lo rukꞌunik ri Qanimajawal che ruwachulew. Yey chinuwach riꞌin, lik utz kintzꞌibꞌan pan cheꞌla Teófilo y kantzijoj rusukꞌ waꞌ cheꞌla chucholaꞌj \v 4 chaꞌ ketaꞌmaj la chi utz puwi ri Qꞌijsaq kꞌutum chiwach la. \s1 Jun ángel kuqꞌalajisaj ri ralaxibꞌal ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \p \v 5 Echiriꞌ ri Herodes kataqan puwi ri luwar re Judea, kꞌo jun aj chakunel pa Rocho Dios, Zacarías rubꞌiꞌ. Rire e kukꞌil raj Abías.\f + \fr 1:5 \ft “Raj Abías”: Rojertan e kꞌo 24 grupos aj chakunel pa Rocho Dios. Chujujunal grupo kꞌo kibꞌiꞌ, y “Abías” e jun chike wa grupos.\f* Ri rixoqil Elizabet e kukꞌil ri ralkꞌoꞌal kan ri Aarón. \v 6 Ri Zacarías y ri Elizabet junam lik e jusukꞌ chwach ri Dios, yey lik kebꞌok il che ronoje Rutzij Upixabꞌ ri Dios Qajawxel y na jinta junoq katzꞌaqaw mak chikij. \v 7 Pero rike na jinta juna kalkꞌoꞌal, ma ri Elizabet na utz taj kalanik yey kikabꞌichal e nimaq winaq chik. \p \v 8 Xopon kꞌu ruqꞌijol echiriꞌ ri Zacarías kukꞌ ri rachbꞌiꞌil e aj Abías keꞌkiloqꞌoj uqꞌij ri Dios. \v 9 Ekꞌu raj chakunel pa Rocho Dios kakiꞌan jun sorteo chaꞌ kakichaꞌo china chike kok chupa ri Luwar Santo pa ri Rocho Dios re kuꞌporoj incienso. Jekꞌulaꞌ xkiꞌan wa sorteo, y waꞌ xtzaq puwi ri Zacarías. \p \v 10 Echiriꞌ xopon ruꞌorayil re kaporox ri incienso, konoje ri ekꞌo chwach ri Luwar Santo ketajin che uꞌanik orar. \p \v 11 Ekꞌuchiriꞌ, jun ángel re ri Dios Qajawxel xwinaqir chwach ri Zacarías puwikiqꞌabꞌ ri altar pa kaporox wi ri incienso. \v 12 Echiriꞌ ri Zacarías xril ri ángel, xkam ranimaꞌ che y lik xuxiꞌij ribꞌ. \p \v 13 Noꞌj ri ángel xubꞌiꞌij che: \p —Zacarías, maxiꞌij awibꞌ, ma ri Dios utom chi ri atzꞌonom che. Rukꞌ kꞌu rawixoqil kakꞌojiꞌ jun akꞌajol yey Juan rubꞌiꞌ kakojo. \v 14 Kakꞌojiꞌ kꞌu kiꞌkotemal awukꞌ y lik e kꞌi ri kekiꞌkot che ri ralaxibꞌal rakꞌajol, \v 15 ma rire kuꞌana lik nim uqꞌij chwach ri Dios. Na kuchinaꞌaj ta vino y na kuchinaꞌaj ta yaꞌ re qꞌabꞌarik; y e ne chiriꞌ kꞌa matzem, rukꞌaꞌam chi lo ruchuqꞌabꞌ ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios. \v 16 Y ruma kꞌu Rire, lik e kꞌi chike ri e aj Israel ketzelej jumul chik rukꞌ ri Dios Qajawxel y kakiya tanchi kibꞌ puqꞌabꞌ. \v 17 Ekꞌu wa Juan kanabꞌej lo chwach ri Qanimajawal rukꞌ ruchuqꞌabꞌ ri Ruxlabꞌixel ri Dios jelaꞌ pachaꞌ ri qꞌalajisanel Elías re ojertan. Yey ri chak koluꞌanaꞌ e kukoj utzil chomal chikixoꞌl ri tikawex kukꞌ ri kalkꞌoꞌal y kujalkꞌatij ri kinaꞌoj ri na e ta kojol tzij chaꞌ kuꞌana pachaꞌ ri kinaꞌoj ri kebꞌin jusukꞌ. Jekꞌuriꞌlaꞌ rire kebꞌuyijbꞌaꞌ ri tinamit chaꞌ kakikꞌul chi utz ri Qanimajawal —xcha ri ángel. \p \v 18 Ri Zacarías xutzꞌonoj kꞌu che: \p —¿Suꞌanik kakubꞌiꞌ nukꞌuꞌx che waꞌ? Ma riꞌin lik in nimalaj winaq chik yey jenelaꞌ ri wixoqil —xchaꞌ. \p \v 19 Ri ángel xukꞌul uwach, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Riꞌin in Gabriel, intaqom lo ruma ri Dios Qajawxel chaꞌ kinoꞌlchꞌaꞌt awukꞌ y koꞌlnuyaꞌa wa utzilaj tzij chawe. \v 20 Noꞌj woꞌora katkanaj kanoq at meꞌt, y na utz ta kꞌu riꞌ katchꞌawik, ma na xakoj ta ri ximbꞌiꞌij chawe. Kopon na kꞌu ri qꞌij echiriꞌ kalax rakꞌajol; kꞌa ekꞌuchiriꞌ, utz katchꞌaw tanchik —xcha che. \p \v 21 Ekꞌu ri e kꞌo pan chwach ri Luwar Santo koyeꞌem jampalaꞌ kel lo ri Zacarías, yey lik xubꞌisoj kikꞌuꞌx ma lik xmayin chupa ri Luwar Santo pa ri Rocho Dios. \v 22 Echiriꞌ xel lo ri Zacarías, na utz ta kachꞌaw chike; xa kuꞌan chi kꞌutubꞌal rukꞌ ruqꞌabꞌ chike ma xkanaj kan meꞌt. Y jelaꞌ xkimaj usukꞌ kꞌo xkꞌut chwach ri Zacarías chupa ri Luwar Santo. \p \v 23 Echiriꞌ ri Zacarías xukꞌis taq ruqꞌijol kachakun chupa ri Rocho Dios, xeꞌek chirocho. \v 24 Kꞌa tekꞌuchiriꞌ, ri rixoqil Elizabet xkanajik yewaꞌ ixoq. Woꞌobꞌ ikꞌ kꞌu riꞌ xuchajij ribꞌ chirocho, e riꞌ na xel tubꞌi. Yey xaqi jewaꞌ ri kuchꞌobꞌo: \v 25 «E ri Nuqaw Dios ꞌanayom waꞌ chwe ma xinjuchꞌ kaꞌn che y xresaj ri chꞌamibꞌal we.» \s1 Jun ángel kuqꞌalajisaj ri ralaxibꞌal ri Jesús \p \v 26 Ikꞌowinaq chi kꞌu waqibꞌ ikꞌ riꞌ echiriꞌ ri ángel Gabriel xtaq lo ruma ri Dios chupa jun tinamit Nazaret rubꞌiꞌ, pa ri luwar re Galilea. \v 27 Xtaq lo rukꞌ jun qꞌapoj ali María rubꞌiꞌ, yey rire lik jusukꞌ rubꞌinik chwach ri Dios. Ri María unimam chik kakꞌuliꞌ rukꞌ jun ala José rubꞌiꞌ, yey rire e jun chike ri ralkꞌoꞌal kan ri rey David. \v 28 Ekꞌuchiriꞌ, xok bꞌi ri ángel pa kꞌo wi ri María, y jewaꞌ ri rutzil uwach xuyaꞌo: \p —¡Chatkiꞌkotoq! E riꞌat lik nim aqꞌij awalaxik chikixoꞌl konoje rixoqibꞌ. Ma ri Dios Qajawxel kꞌo awukꞌ yey akꞌulum ri unimal rutzil ukꞌuꞌx Rire —xcha che. \p \v 29 Ri María echiriꞌ xuta waꞌ wa chꞌaꞌtem, xsach unaꞌoj puwiꞌ y jewaꞌ xutzꞌonoj chiribꞌil ribꞌ: “¿Saꞌ keꞌelawi wa kabꞌiꞌx chwe?” \p \v 30 Ekꞌuchiriꞌ, ri ángel jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —María, maxiꞌij awibꞌ, ma ariqom ri unimal rutzil ukꞌuꞌx ri Dios. \v 31 Ekꞌu woꞌora katkanajik at yewaꞌ ixoq, kalax jun awalabꞌ y Jesús rubꞌiꞌ kakojo. \v 32 Rire lik nim uqꞌij y kabꞌiꞌx che e Ukꞌajol ri Jun kataqan chwi ronoje. Ekꞌu ri Dios Qajawxel kuya puqꞌabꞌ kuꞌan rey jelaꞌ pachaꞌ ri rey David, rumam re ojertan. \v 33 Y kayaꞌtaj che kataqan puwi ri tinamit Israel yey rutaqanik na jinta utaqexik —xcha che. \p \v 34 Ekꞌu ri María xutzꞌonoj che ri ángel: \p —¿Suꞌanik kuꞌana riꞌ waꞌ, we riꞌin kꞌa jinta ne wachijil? —xchaꞌ. \p \v 35 Ri ángel xukꞌul uwach: \p —E ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios kaqaj lo pawiꞌ y ruchuqꞌabꞌ ri Jun kataqan chwi ronoje, kuchꞌuq awiꞌ pachaꞌ sutzꞌ. E uwariꞌche rakꞌa kalaxik kabꞌiꞌx che e Santowilaj Ukꞌajol ri Dios. \v 36 Y chatape waꞌ, jenelaꞌ rawatz-achaqꞌ Elizabet umatzem chi jun akꞌa tobꞌ lik nimalaj winaq chik. E ri kabꞌiꞌx che na utz taj kalanik, woꞌora yewaꞌ ixoq y e uwaqibꞌ ikꞌ waꞌ. \v 37 Ma chwach ri Dios na jinta kꞌana kꞌayew —xcha che. \p \v 38 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij ri María: \p —Riꞌin puqꞌabꞌ ri Nuqaw Dios in kꞌo wi. Ekꞌu Rire chuꞌana wukꞌ janipa ri xbꞌiꞌij la chwe —xchaꞌ. Ekꞌuchiriꞌ, ri ángel xel bꞌi chwach. \s1 Ri María keꞌbꞌina rukꞌ ri Elizabet \p \v 39 Kꞌo kꞌu jun qꞌij ri María xuyak bꞌi ribꞌ y lik kanik xumaj bꞌi ubꞌe chujuyubꞌ chupa jun tinamit re Judea. \v 40 Echiriꞌ xoponik, xok chirocho ri Zacarías y xuya rutzil uwach ri Elizabet. \v 41 Xew kꞌu xuta ri Elizabet ri rutzil uwach xyaꞌ ruma ri María, rakꞌa umatzem lik xuyikij ribꞌ y ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios xqaj puwi ri Elizabet. \v 42 Ruma kꞌu riꞌ, lik ko xchꞌawik, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Nim aqꞌij awalaxik riꞌat chikixoꞌlibꞌal konoje rixoqibꞌ y nim uqꞌij rawalabꞌ amatzem. \v 43 ¿Chaꞌtaj yaꞌtajinaq kan waꞌ chwe riꞌin koꞌlbꞌina ruchu ri Qanimajawal wukꞌ? \v 44 Ma xew xinta ri rutzil nuwach xayaꞌo, na jampatana rakꞌa numatzem lik xuyikij ribꞌ ruma rukiꞌkotemal. \v 45 Nim aqꞌij awalaxik riꞌat ma xakoj ronoje janipa ri xbꞌiꞌx chawe ruma ri Dios Qajawxel yey waꞌ lik e kuꞌanaꞌ —xchaꞌ. \p \v 46 Ekꞌuchiriꞌ, ri María xubꞌiꞌij: \q1 «Riꞌin lik kanyak uqꞌij ri Dios Qajawxel, \q1 \v 47 y ri wanimaꞌ lik kakiꞌkot rukꞌ ri Dios Nukolobꞌenel; \q1 \v 48 ma xinjuchꞌ kaꞌn che, tobꞌ in jun raj chak na jinta ko nuwach. \q1 Chwi kꞌu riꞌ woꞌora konoje ri tikawex kakibꞌiꞌij na chwe: \q1 “Lik nim aqꞌij awalaxik riꞌat” \q1 \v 49 ma e ruchuqꞌabꞌ ri Dios Qajawxel \q1 lik saꞌch taq ri utz uꞌanom wukꞌ. \q1 Ekꞌu rubꞌiꞌ Rire lik nim uqꞌij Santo. \q1 \v 50 Y kukꞌut na ri rutzil ukꞌuꞌx chike janipa ri kꞌo xiꞌin ibꞌ pa kanimaꞌ chwach Rire. \q1 \v 51 Rire e ꞌanayom ukꞌiyal chak rukꞌ ruchuqꞌabꞌ. \q1 Usachisam ri kinaꞌoj ri kakiꞌan nim che kibꞌ, \q1 \v 52 y resam ri taqanik pakiqꞌabꞌ ri e nimaq taqanelabꞌ; \q1 yey uyakom kiqꞌij ri lik na jinta ko kiwach. \q1 \v 53 Chike ri kenumik, uyaꞌom kibꞌeyomalil; \q1 noꞌj ri bꞌeyomabꞌ xebꞌutaq bꞌi y na jinta kꞌo xuya bꞌi chike. \p \v 54 Ebꞌutoꞌom kꞌu rutinamit Israel, taq ri raj chak Rire; \q1 yey na umeskꞌutam ta ukꞌutik ri rutzil ukꞌuꞌx \q1 \v 55 na jinta utaqexik che ri Abraham y chike konoje ri ralkꞌoꞌal kanoq, \q1 jelaꞌ pachaꞌ rubꞌiꞌtisim chike ri qatiꞌ-qamam\f + \fr 1:55 \ft “Rubꞌiꞌtisim chike ri qatiꞌ-qamam”: Ri bꞌiꞌtisinik xuꞌan ri Dios chike e kutaq lo jun Kolobꞌenel.\f* ojertan» xchaꞌ. \p \v 56 Y ri María laj oxibꞌ ikꞌ xkanaj kan chirocho ri Elizabet. Kꞌa tekꞌuchiriꞌ, xtzelej lo chirocho. \s1 Ri ralaxibꞌal ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \p \v 57 Ekꞌuchiriꞌ xopon ruqꞌij ri Elizabet re kutzir uwach, xalax ri ralabꞌ. \v 58 Y echiriꞌ ri ejeqel lo chunaqaj rire y taq ri kꞌo chux che xkito xutzir uwach ruma runimal rutzil ukꞌuꞌx ri Dios kꞌutum lo che, lik xekiꞌkot junam rukꞌ. \p \v 59 Echiriꞌ rakꞌa xukꞌis wajxaqibꞌ qꞌij ralaxik, xekꞌun lo ri kekojow ri retalil re circuncisión chaꞌ kakiꞌan waꞌ che. Yey rubꞌiꞌ xkaj kakikojo e Zacarías, jelaꞌ pachaꞌ rubꞌiꞌ ruqaw. \p \v 60 Noꞌj ruchu xubꞌiꞌij chike: \p —Na kakoj ta Zacarías che, ma Juan rubꞌiꞌ kakojik —xchaꞌ. \p \v 61 Xkibꞌiꞌij kꞌu che: \p —¿Suꞌbꞌe riꞌ? Ma na jinta junoq chikixoꞌl ri atz-chaqꞌ la jelaꞌ rubꞌiꞌ —xechaꞌ. \p \v 62 Ekꞌuchiriꞌ, rukꞌ ri kiqꞌabꞌ xkitzꞌonoj pan che ruqaw rakꞌa saꞌ ri bꞌiꞌaj karaj rire kakoj che. \v 63 Ekꞌu ruqaw rakꞌa xutzꞌonoj juperaj tzꞌalam re tzꞌibꞌanik y jewaꞌ xutzꞌibꞌaj chwach: «Juan rubꞌiꞌ kakojik.» Y konoje lik xkam kanimaꞌ che. \p \v 64 Kꞌa ekꞌuchiriꞌ, ri Zacarías xjaqataj ruchꞌawibꞌal y jelaꞌ utz xchꞌaw tanchik. Y xujeq kꞌu riꞌ kuyak uqꞌij ri Dios. \p \v 65 Y konoje ri tikawex katajin waꞌ pa kijolom rukꞌ xiꞌin ibꞌ, y xeꞌek kꞌu utzijoxik waꞌ chike konoje ri e kꞌo pa taq ri juyubꞌ re Judea. \v 66 Yey janipa kꞌu ri xetaw re rutzijoxik, xkikꞌol waꞌ pa kanimaꞌ y kakichꞌobꞌ kꞌu raqan: «¿Saꞌ nawi ruwach wa ralko ala echiriꞌ kanimarik?» kechaꞌ. Jewaꞌ xkibꞌiꞌij ma lik qꞌalaj ri Dios uqꞌalajisam ruchuqꞌabꞌ puwiꞌ. \p \v 67 Ekꞌuchiriꞌ, ri Zacarías ruqaw ri ralko ala xujeq kaqꞌalajisanik ma ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios xqaj lo puwiꞌ; jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij: \q1 \v 68 «Lik nim uqꞌij ri Dios Qajawxel re Israel \q1 ma xkꞌun qukꞌ re kojoꞌlukolobꞌej ri oj utinamit. \q1 \v 69 Xutaq lo jun Qakolobꞌenel lik kꞌo uchuqꞌabꞌ \q1 yey Rire elinaq lo chikixoꞌl ri ralkꞌoꞌal kan ri David, ri raj chak ri Dios. \q1 \v 70 Ma ojertan e ubꞌiꞌim lo waꞌ kuma ri qꞌalajisanelabꞌ e jusukꞌ chwach. \q1 \v 71 Ubꞌiꞌim kojoꞌlukolobꞌej pakiqꞌabꞌ ri tzel kebꞌilow qe \q1 y pakiqꞌabꞌ ri kechꞌamin qeꞌoj \q1 \v 72 chaꞌ kukꞌut ri rutzil ukꞌuꞌx chike ri qatiꞌ-qamam \q1 y na kumeskꞌutaj ta ri santowilaj utzij uꞌanom lo ojertan \q1 \v 73 puwi ri bꞌiꞌtisinik xuꞌan che ri qaqaw Abraham. \q1 \v 74 Ubꞌiꞌtisim kojoꞌlresaj pakiqꞌabꞌ ri tzel kebꞌilow qe \q1 chaꞌ jelaꞌ na rukꞌ ta xiꞌin ibꞌ kaqaloqꞌnimaj \q1 \v 75 ronoje qꞌij che ri qakꞌaslem \q1 rukꞌ jun santowilaj qabꞌinik qasilabꞌik y jusukꞌ qakꞌojiꞌik chwach Rire. \q1 \v 76 Ekꞌu riꞌat nukꞌajol, kabꞌiꞌx chawe \q1 at qꞌalajisanel re ri Jun kataqan chwi ronoje; \q1 ma katnabꞌej bꞌi chwach ri Qanimajawal \q1 re kabꞌiꞌij chike ri winaq kakiyijbꞌaꞌ \q1 ri kibꞌinik kisilabꞌik chwa rukꞌunibꞌal Rire. \q1 \v 77 Y katnabꞌej bꞌi chwach chaꞌ ri qatinamit \q1 kaketaꞌmaj ri Dios kebꞌukolobꞌej ma kukuy ri kimak. \q1 \v 78 Ekꞌu ri qa Dios, ruma ri unimal rutzil ukꞌuꞌx, \q1 kutaq lo ri Jun qukꞌ re chilaꞌ chikaj, waꞌ e pachaꞌ ri Qꞌijsaq re rusaqribꞌal \q1 \v 79 chaꞌ kebꞌuya pa qꞌijsaq ri e kꞌo pa qꞌequꞌm y e kꞌo chuxeꞌ ri kamik, \q1 yey kukꞌam qawach chupa ri bꞌe re ri utzil chomal» xchaꞌ. \p \v 80 Y rukꞌajol ri Zacarías katajin unimarik y katajin ukꞌojiꞌik uchuqꞌabꞌ chwach ri Dios. Xjeqiꞌ kꞌu pa taq luwar katzꞌintzꞌotik, xopon na ruqꞌijol echiriꞌ xukꞌut uwach chikiwach ri tinamit Israel. \c 2 \s1 Ri ralaxibꞌal ri Jesús \r (Mt. 1:18-25) \p \v 1 Chupa taq laꞌ la qꞌij, ri Augusto ri nimalaj taqanel re Roma, xtaqan che kaꞌan jun ajilanik chike konoje ri tikawex re taq ri tinamit pa kataqan wi rire. \v 2 E nabꞌe ajilanik xtaqan che uꞌanik, yey xꞌaniꞌ waꞌ echiriꞌ ri Cirenio e aj wach re ri nación Siria. \v 3 Ruma wa ajilanik, konoje ri tikawex kebꞌek chikijujunal pa ri kitinamit chaꞌ kebꞌajilaxik. \p \v 4 E uwariꞌche ri José xel bꞌi chiriꞌ Galilea chupa raldea Nazaret pa jeqel wi, y xeꞌek Judea chupa raldea Belén pa xalax wi ri rey David, ma ri José ralkꞌoꞌal kan ri David. \v 5 Ruma kꞌu wa ajilanik, xeꞌek junam rukꞌ ri María, ri yaꞌtal chi che re rixoqil. Yey ri María yewaꞌ ixoq chik. \p \v 6 Ekꞌuchiriꞌ e kꞌo chi Belén, xopon ruqꞌijol kutzir uwach ri María. \v 7 Ruma kꞌu na xkiriq ta luwar pa mesón, xekꞌojiꞌ pa jun luwar re kiwarabꞌal chikop. Xalax kꞌu riꞌ ri nabꞌe ralabꞌ ri María. Rire xupis rakꞌa chi utz pa kꞌul y xukotzꞌobꞌaꞌ pa jun kanawa re kiwaꞌbꞌal chikop. \fig Ri ralaxibꞌal ri Jesús (Lucas 2:7)|alt="Joseph, Mary, Jesus" src="CN01617b.tif" size="span" ref="Lc. 2:7" \fig* \s1 Raj chajal ke bꞌexex keꞌkila ri Jesús \p \v 8 Chunaqaj Belén e kꞌo aj chajal bꞌexex kakikꞌowibꞌej raqꞌabꞌ pa juyubꞌ re kekichajij ri kibꞌexex. \fig Taq raj chajal bꞌexex kekichajij ri kibꞌexex (Lucas 2:8)|alt="Shepherds bꞌy fire at night" src="LB00013b.tif" size="span" ref="Lc. 2:8" \fig* \p \v 9 Yey xaqikꞌateꞌt xwinaqir jun ángel re ri Dios Qajawxel chikiwach. Ewi runimal uchomalil ri Dios xutzij kiwiꞌ y rike lik xkixiꞌij kibꞌ che. \v 10 Pero ri ángel xubꞌiꞌij chike: \p «Mixiꞌij iwibꞌ, ma nukꞌamom lo utzilaj tzij chiwe re unimal kiꞌkotemal chike konoje rutinamit ri Dios. \v 11 Ma waqꞌij pa ri tinamit re ri rey David, xalax jun Kolobꞌenel iwe; e ri Qanimajawal, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. \v 12 Ri kꞌutubꞌal re waꞌ e kiriq ri ralko akꞌa pistal pa kꞌul, kotzꞌol chupa jun kanawa re kiwaꞌbꞌal chikop» xcha chike. \p \v 13 Ekꞌu laꞌ la joqꞌotaj ukꞌiyal ángeles re chilaꞌ chikaj xaqikꞌateꞌt xewinaqir rukꞌ ri jun ángel, e riꞌ kakibꞌixoj rubꞌiꞌ ri Dios, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: \q1 \v 14 «¡Nim uqꞌij ri Dios kꞌo chilaꞌ chikaj! \p Yey che ruwachulew, kꞌola ri utzil chomal re ri Dios kukꞌ ri kakikꞌul ri rutzil ukꞌuꞌx Rire» kechaꞌ. \p \v 15 Ekꞌuchiriꞌ xetzelej ri ángeles chilaꞌ chikaj, raj chajal bꞌexex jewaꞌ xkibꞌiꞌij chikiwach: «Joꞌ riꞌ kꞌa chilaꞌ Belén. Jeꞌqila wa xoluꞌbꞌiꞌij ri Dios Qajawxel chiqe» xechaꞌ. \p \v 16 Lik kꞌu kebꞌanik xebꞌek y xeꞌkiriqa ri María, ri José yey ri ralko akꞌa kotzꞌol chupa ri kanawa re kiwaꞌbꞌal chikop. \v 17 Yey echiriꞌ xkil uwach ri ralko akꞌa, xkitzijoj ri xubꞌiꞌij ri ángel chike chwi Rire. \v 18 Y konoje ri xetaw re waꞌ, lik xkam kanimaꞌ che ri kakitzijoj raj chajal bꞌexex. \v 19 Noꞌj ri María lik ukꞌolom ronoje waꞌ pa ranimaꞌ y lik kuchꞌobꞌ raqan puwiꞌ. \p \v 20 Tekꞌuchiriꞌ, raj chajal bꞌexex xetzelejik, kebꞌixonik y kakiyak uqꞌij ri Dios ruma ronoje ri xkilo y xkito, ma e xuꞌano pachaꞌ ri bꞌiꞌim bꞌi chike ruma ri ángel. \s1 Ri Jesús kayaꞌ puqꞌabꞌ ri Qaqaw \p \v 21 Echiriꞌ xukꞌis wajxaqibꞌ qꞌij ralaxik ri ralko akꞌa, xkoj ri retalil re circuncisión che. Y Jesús rubꞌiꞌ xkojik, ma echiriꞌ kꞌamajaꞌ ne kamatzexik, ri ángel xubꞌiꞌij e bꞌiꞌaj waꞌ kakoj che. \p \v 22 Xopon kꞌu ri qꞌij echiriꞌ chirajawaxik ri José y ri María kebꞌek Jerusalem ruma ri kijosqꞌikil chwach ri Dios, jelaꞌ pachaꞌ ri kꞌo chupa ri taqanik re ri Moisés.\x * \xo 2:22 \xt Lv. 12\x* Xkikꞌam kꞌu bꞌi ri ralko akꞌa Jerusalem chaꞌ kakiya puqꞌabꞌ ri Dios Qajawxel. \v 23 Xkiꞌan waꞌ ma jewaꞌ tzꞌibꞌital chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios Qajawxel: «Konoje ri raltaq ko alabꞌo kebꞌalax nabꞌe, keyaꞌ puqꞌabꞌ ri Dios Qajawxel»\x * \xo 2:23 \xt Éx. 13:2\x* kachaꞌ. \v 24 Xebꞌek kꞌu riꞌ chaꞌ keꞌkiyaꞌa ri kiqasaꞌn pachaꞌ ri kubꞌiꞌij chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios Qajawxel: «Jukꞌulaj xmukur o jukꞌulaj raltaq ko palomax»\x * \xo 2:24 \xt Lv. 12:8\x* kachaꞌ. \p \v 25 Chiriꞌ Jerusalem kꞌo jun achi Simeón rubꞌiꞌ. Rire lik jusukꞌ rubꞌinik usilabꞌik, lik kukuxtaj ri Dios y royeꞌem ri kolobꞌetajik re ri tinamit Israel. Ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios kꞌo rukꞌ \v 26 y uqꞌalajisam chi che, na kakam tana we na karil tubꞌi uwach Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. \v 27 Ekꞌu waꞌchi xunaꞌ pa ranimaꞌ ruma ri Ruxlabꞌixel ri Dios keꞌek pa ri Rocho Dios, y xeꞌek kꞌut. Ekꞌuchiriꞌ, ruchu-uqaw ri ralko akꞌa Jesús xkikꞌam lo pa ri Rocho Dios chaꞌ kakiꞌan rukꞌ pachaꞌ ri kubꞌiꞌij ri taqanik re ri Tzij Pixabꞌ. \v 28 Ewi ri Simeón xuqꞌaluj ri ralko akꞌa y xuyak uqꞌij ri Dios, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \q1 \v 29 «Lal Dios Qajawxel, riꞌin xa in jun aj chak la. \q1 Ekꞌu woꞌora utz kinkam chi utzil chomal, \q1 ma xꞌan la janipa ri bꞌiꞌtisim la chwe; \q1 \v 30 ya xinwil uwach ri Kolobꞌenel, \q1 \v 31 ri yaꞌom la chikiwach konoje taq ri tinamit che ruwachulew. \q1 \v 32 Y Rire e Qꞌijsaq kuqꞌalajisaj ri bꞌe re ri Dios chike konoje taq rukꞌiyal kiwach ri tikawex che ruwachulew,\x * \xo 2:32 \xt Is. 42:6\x* \q1 yey ruma Rire kayak uqꞌij ri tinamit la Israel» xchaꞌ. \p \v 33 Ruchu-uqaw ri Jesús lik kakam kanimaꞌ che taq ri kabꞌiꞌx chwi ri ralko akꞌa. \v 34 Ekꞌuchiriꞌ, ri Simeón xebꞌuꞌan bendecir. Yey jewaꞌ xubꞌiꞌij che ri María ruchu ri Jesús: \p —¡Chatapeꞌ! Ruma wa ralko akꞌa lik e kꞌi chike ri tinamit Israel keyaktajik yey lik e kꞌi ri ketzaqik.\x * \xo 2:34 \xt Lc. 20:17-18\x* Ma Rire yaꞌtal lo ruma ri Dios re jun kꞌutubꞌal; noꞌj ukꞌiyal tikawex na kakikꞌul taj y lik tzel kakilo. \v 35 Y jekꞌulaꞌ kaqꞌalajinik saꞌ ri kꞌo pa kanimaꞌ ukꞌiyal tikawex, we utz o na utz taj. Yey kambꞌiꞌij kꞌu chawe riꞌat: Kopon na jun qꞌij echiriꞌ lik kꞌax kunaꞌ akꞌuꞌx, ma e kuꞌana pachaꞌ kikꞌowisax juna kuchilo pa rawanimaꞌ —xchaꞌ. \p \v 36 Chiriꞌ kꞌu riꞌ kꞌo jun ixoq qꞌalajisanel Ana rubꞌiꞌ, umiꞌal ri Fanuel, ri ralkꞌoꞌal kan ri Aser.\f + \fr 2:36 \ft Ri Aser e jun chike ri kabꞌlajuj ukꞌajol ri Jacob.\f* Rire lik nimalaj winaq chik. Wuqubꞌ junabꞌ kꞌuliꞌnaq echiriꞌ xkam ri rachijil, \v 37 yey ya e ochenta y cuatro junabꞌ riꞌ malkaꞌn kanoq. Rire xaqi kꞌo pa ri Rocho Dios y kuloqꞌnimaj ri Dios rukꞌ ayuno y rukꞌ oración chipaqꞌij chichaqꞌabꞌ. \v 38 Xopon kꞌu pan riꞌ ri Ana pa kꞌo wi ri Jesús y xtioxin chwach ri Dios. Ekꞌuchiriꞌ, xujeqo kachꞌaꞌt puwi ri ralko akꞌa chike konoje ri koyeꞌem ri kolobꞌetajik re Jerusalem. \p \v 39 Echiriꞌ ruchu-uqaw ri Jesús xkikꞌis uꞌanik ronoje ri tzꞌibꞌital chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios, xetzelej tanchi Galilea chupa ri tinamit Nazaret. \v 40 Y ri ralko akꞌa katajin ukꞌiyik, katajin ukꞌojiꞌik uchuqꞌabꞌ y katajin ukꞌojiꞌik unaꞌoj. Yey ri unimal rutzil ukꞌuꞌx ri Dios kꞌo rukꞌ. \s1 Ri Jesús y ruchu-uqaw keꞌkiꞌana ri nimaqꞌij Pascua \p \v 41 Ronoje junabꞌ ruchu-uqaw ri Jesús kebꞌek Jerusalem re keꞌkiꞌana ri nimaqꞌij Pascua. \v 42 Echiriꞌ ri Jesús xukꞌis kabꞌlajuj junabꞌ, ruchu-uqaw xebꞌek Jerusalem jelaꞌ pachaꞌ xex kakiꞌan wi, yey xkikꞌam bꞌi ri Jesús kukꞌ. \p \v 43 Ekꞌuchiriꞌ xkꞌis ri nimaqꞌij, ruchu-uqaw xkimaj lo kibꞌe. Noꞌj ri Jesús xkanaj kan Jerusalem, yey waꞌ na xkinaꞌbꞌej ta ruchu-uqaw. \v 44 E pa kinaꞌoj rike petinaq ri Jesús chikixoꞌl ri e kachbꞌiꞌil. Xebꞌin kꞌu jun qꞌij; kꞌa tekꞌuchiriꞌ, xkijeq kakitzukuj ri Jesús chikixoꞌl ri katz-kichaqꞌ y taq ri ketaꞌam kiwach, \v 45 pero na xkiriq taj. Ruma kꞌu riꞌ, xetzelej pa ri tinamit Jerusalem chaꞌ kekitzukuj chilaꞌ. \p \v 46 Ekꞌuchiriꞌ ikꞌowinaq chi oxibꞌ qꞌij kakitzukuj, xeꞌkiriqa ri Jesús chupa ri Rocho Dios tzꞌul chikixoꞌl doctorabꞌ re ri tzijpixabꞌ. Rire kebꞌutataꞌ y kuꞌan tzꞌonobꞌal chike. \v 47 Y konoje ri ketaw re lik kakam kanimaꞌ che runaꞌoj y che ri kꞌulubꞌal uwach kuꞌan chike. \v 48 Echiriꞌ xkil waꞌ ruchu-uqaw, lik xkam kanimaꞌ che y jewaꞌ xubꞌiꞌij ruchu che: \p —Walabꞌ, ¿suꞌchak jewaꞌ kaꞌan chiqe? Raqaw y riꞌin lik paxinaq chi qakꞌuꞌx che atzukuxik —xcha che. \p \v 49 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —¿Suꞌchak kintzukuj alaq? ¿Na etaꞌam ta nebꞌa alaq pa kinriqitaj wi? Ma lik chirajawaxik kinkꞌojiꞌ che ri chak re ri Nuqaw —xcha chike. \v 50 Noꞌj rike na xkimaj tane usukꞌ ri xubꞌiꞌij chike. \p \v 51 Tekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xtzelej Nazaret junam kukꞌ ruchu-uqaw y e riꞌ lik uyaꞌom ribꞌ chitaqik kuma rike. Ekꞌu ruchu katajin chukꞌuꞌx taq waꞌ y lik ukꞌolom ronoje pa ranimaꞌ. \p \v 52 Y ri Jesús katajin unimarik y katajin ukꞌojiꞌik más runaꞌoj ri Dios rukꞌ. Ronoje ri kuꞌano lik utz chwach ri Dios y chikiwach konoje ri tikawex. \c 3 \s1 Katzijon ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \r (Mt. 3:1-12; Mr. 1:1-8; Jn. 1:19-28) \p \v 1 Chupa ri woꞌlajuj junabꞌ re rutaqanik ri nimalaj taqanel Tiberio, ri aj wach re Judea e ri Poncio Pilato, ri aj wach re Galilea e ri Herodes, ri aj wach re Iturea y re Traconite e ri Felipe ruchaqꞌ ri Herodes, y ri aj wach re Abilinia e ri Lisanias. \v 2 Ekꞌu ri Anás y ri Caifás e kajawal raj chakunel pa Rocho Dios. Chupa taq kꞌu riꞌ laꞌ la qꞌij, ri Dios xuya rutzij che ri Juan rukꞌajol ri Zacarías, chupa ri luwar katzꞌintzꞌotik. \v 3 Rire xel bꞌi y xeꞌek che ronoje taq ri luwar e kꞌo chuchiꞌ ri nimayaꞌ Jordán re kubꞌiꞌij chike ri winaq kakitzelej kitzij chwach ri Dios, kakikꞌul ri bautismo, y jekꞌulaꞌ kakuytaj ri kimak. \v 4 Wa xuꞌan ri Juan e ri tzꞌibꞌital kan chupa ruchꞌaꞌtem ri qꞌalajisanel Isaías, pa kubꞌiꞌij wi: \q1 Katataj uqul jun tzijonel kasikꞌin chupa ri luwar katzꞌintzꞌotik, jewaꞌ kubꞌiꞌij: \q1 “Yijbꞌaꞌ pana alaq ri bꞌe re ri Qanimajawal; \q1 sukꞌupij alaq rubꞌe Rire. \q1 \v 5 Chirajawaxik kꞌut kapaqꞌ ronoje juyubꞌ \q1 y kabꞌalix upa ronoje siwan; \q1 kasukꞌupix ri nimabꞌe na jusukꞌ taj \q1 y kasukꞌupix kꞌu uwiꞌ chi utz.\f + \fr 3:5 \ft Wa kꞌambꞌal naꞌoj keꞌelawi lik chirajawaxik chike taq ri tikawex kakiyijbꞌaꞌ ri kibꞌinik kisilabꞌik che rukꞌunik ri Qanimajawal.\f* \q1 \v 6 Y konoje kꞌu ri winaq kakil na ri kolobꞌetajik kuya ri Dios” \rq Is. 40:3-5 \rq* \m kachaꞌ. \p \v 7 Ukꞌiyal kꞌu winaq xekꞌun rukꞌ ri Juan chaꞌ kakikꞌul ri bautismo kuya rire. Ekꞌu rire jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —¡Ralaq pachaꞌ alaq jupuq chi kumatz! ¿China xbꞌiꞌn re we utz kesaj ibꞌ alaq chwach ri unimal kꞌaxkꞌobꞌik kutaq lo ri Dios pawiꞌ alaq? \v 8 Bꞌina alaq jusukꞌ chaꞌ jelaꞌ kaqꞌalajinik jalkꞌatim chi ri bꞌinik silabꞌik alaq, jelaꞌ pachaꞌ ri taqal chike ri kitzelem chi kitzij. Y machꞌobꞌ ne alaq chi ibꞌil ibꞌ alaq waꞌ: “Riꞌoj utz qaꞌanom ma oj ralkꞌoꞌal kan ri Abraham.” Ma riꞌin kambꞌiꞌij che alaq, we xraj ri Dios, utz kuꞌan ralkꞌoꞌal ri Abraham tobꞌ ne che taq waꞌbꞌaj. \v 9 Yey jikil chi ne uwach ruqꞌatbꞌal tzij ri Dios pawiꞌ alaq, e pachaꞌ juna achi uyakom chi ri ikaj chwi ri ratzꞌayaq ri cheꞌ; ekꞌu taq ri cheꞌ na kuya ta chomilaj jiqꞌobꞌal, kapoqꞌix bꞌi y kakꞌaq pa aqꞌ —xcha chike. \p \v 10 Ekꞌu ri winaq jewaꞌ xkitzꞌonoj che: \p —¿Saꞌ kꞌu riꞌ ri kaqaꞌano chaꞌ kuꞌan chom ri qabꞌinik qasilabꞌik? —xechaꞌ. \p \v 11 Y rire xukꞌul uwach chike: \p —China ri kꞌo kaꞌibꞌ uqꞌuꞌ, chusipaj jun che ri na jinta uqꞌuꞌ; y china ri lik kꞌo katij rukꞌ, chuyaꞌa ke ri na jinta kꞌo kakitijo —xcha chike. \p \v 12 Ekꞌu raj tzꞌonol puaq re tojonik xebꞌopon rukꞌ ri Juan chaꞌ kakikꞌul ri bautismo y jewaꞌ xkitzꞌonoj che: \p —Lal tijonel, ¿saꞌ ri chirajawaxik kaqaꞌan riꞌoj? —xechaꞌ. \p \v 13 Y rire jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Xew chitzꞌonoj ri puaq re tojonik bꞌiꞌtal ruma ri taqanel romano; mitzꞌonoj uwiꞌ —xchaꞌ. \p \v 14 Ekꞌu ri soldados xkitzꞌonoj che, jewaꞌ xkibꞌiꞌij: \p —Yey riꞌoj, ¿saꞌ ri chirajawaxik kaqaꞌano? —xechaꞌ. \p Ewi jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Mimaj ubꞌitaq re junoq y miꞌan ri kixibꞌij upa junoq rukꞌ kamik. Mikoj umak ri na jinta umak y chixkiꞌkota rukꞌ riwajil —xchaꞌ. \p \v 15 Taq ri winaq lik koyeꞌem rukꞌunibꞌal ri Cristo y konoje kakitzꞌonobꞌej chikibꞌil kibꞌ we ri Juan e ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. \v 16 Ruma kꞌu waꞌ, ri Juan jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Riꞌin paqatzij wi kanya ri bautismo che alaq rukꞌ yaꞌ; noꞌj kꞌo Jun katajin loq más kꞌo uwach y más kꞌo uchuqꞌabꞌ chinuwa riꞌin. Na taqal tane chwe riꞌin kankir ruwach ruxajabꞌ. Ri bautismo kuya Rire che alaq, e rukꞌ ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios y rukꞌ aqꞌ. \v 17 Ri kuꞌano e pachaꞌ juna achi rukꞌaꞌam chi ri puꞌbꞌal uwach ri trigo puqꞌabꞌ chaꞌ naꞌl kujosqꞌij waꞌ y karesaj rupukꞌ chupa. Tekꞌuchiriꞌ, kujok ri trigo y kukꞌol chupa rukꞌolibꞌal. Ekꞌu rupukꞌ kuporoj pa ri jun aqꞌ na jinta utaqexik katenowik\f + \fr 3:17 \ft Waꞌ e jun kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri qꞌatbꞌal tzij kuꞌan ri Jesús chiqawach apanoq pakiwi ri tikawex.\f* —xchaꞌ. \fig Jun achi kupuꞌ uwach ri trigo (Lucas 3:17)|alt="Winnowing grain" src="HK00097b.tif" size="span" ref="Lc. 3:17" \fig* \p \v 18 Jekꞌulaꞌ, rukꞌ ukꞌiyal pixabꞌanik ri Juan kutzijoj ri Utzilaj Tzij chike ri winaq. \v 19 Y xuchꞌaꞌbꞌej ne upa ri rey Herodes ruma uꞌanom rixoqil che ri Herodías yey waꞌ wiꞌxoq e rixoqil ri Felipe ruchaqꞌ ri Herodes. Xuchꞌaꞌbꞌej kꞌu upa ruma taq ronoje ri na utz taj uꞌanom. \v 20 Yey ri Herodes xuya ne más uwiꞌ ri na utz taj uꞌanom, ma xtaqan che kayaꞌ ri Juan pa cárcel. \s1 Ri bautismo re ri Jesús \r (Mt. 3:13-17; Mr. 1:9-11) \p \v 21 Kꞌo kꞌu jun qꞌij echiriꞌ lik ukꞌiyal tikawex kakikꞌul ri bautismo, xopon ri Jesús y xukꞌul ri bautismo. Echiriꞌ katajin che uꞌanik orar, xjaqataj ruwa kaj \v 22 y ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios xqaj lo puwiꞌ pachaꞌ juna palomax. Y xchꞌaw lo Jun chilaꞌ chikaj, jewaꞌ kubꞌiꞌij: \q1 «At riꞌat Nukꞌajol, y lik kꞌax katinnaꞌo. \q1 Lik kinkiꞌkot chawe» \m xcha che. \s1 Ri e ratiꞌ-umam ri Jesús ojertan \r (Mt. 1:1-17) \p \v 23 Ri Jesús laj treinta rujunabꞌ echiriꞌ xujeq ri chak taqom lo che uꞌanik ruma ri Dios. Kabꞌiꞌx che ri Jesús, e ukꞌajol ri José.\f + \fr 3:23 \ft Ri José xuꞌan ukꞌajol che ri Jesús.\f* \q1 Yey ri José, e ralkꞌoꞌal ri Elí. \q1 \v 24 Ri Elí e ralkꞌoꞌal ri Matat; \q1 ri Matat e ralkꞌoꞌal ri Leví; \q1 ri Leví e ralkꞌoꞌal ri Melqui; \q1 ri Melqui e ralkꞌoꞌal ri Jana; \q1 ri Jana e ralkꞌoꞌal ri José; \q1 \v 25 ri José e ralkꞌoꞌal ri Matatías; \q1 ri Matatías e ralkꞌoꞌal ri Amós; \q1 ri Amós e ralkꞌoꞌal ri Nahum; \q1 ri Nahum e ralkꞌoꞌal ri Esli; \q1 ri Esli e ralkꞌoꞌal ri Nagai; \q1 \v 26 ri Nagai e ralkꞌoꞌal ri Maat; \q1 ri Maat e ralkꞌoꞌal ri Matatías; \q1 ri Matatías e ralkꞌoꞌal ri Semei; \q1 ri Semei e ralkꞌoꞌal ri José; \q1 ri José e ralkꞌoꞌal ri Judá; \q1 \v 27 ri Judá e ralkꞌoꞌal ri Joana; \q1 ri Joana e ralkꞌoꞌal ri Resa; \q1 ri Resa e ralkꞌoꞌal ri Zorobabel; \q1 ri Zorobabel e ralkꞌoꞌal ri Salatiel; \q1 ri Salatiel e ralkꞌoꞌal ri Neri; \q1 \v 28 ri Neri e ralkꞌoꞌal ri Melqui; \q1 ri Melqui e ralkꞌoꞌal ri Adi; \q1 ri Adi e ralkꞌoꞌal ri Cosam; \q1 ri Cosam e ralkꞌoꞌal ri Elmodam; \q1 ri Elmodam e ralkꞌoꞌal ri Er; \q1 \v 29 ri Er e ralkꞌoꞌal ri Josué; \q1 ri Josué e ralkꞌoꞌal ri Eliezer; \q1 ri Eliezer e ralkꞌoꞌal ri Jorim; \q1 ri Jorim e ralkꞌoꞌal ri Matat; \q1 \v 30 ri Matat e ralkꞌoꞌal ri Leví; \q1 ri Leví e ralkꞌoꞌal ri Simeón; \q1 ri Simeón e ralkꞌoꞌal ri Judá; \q1 ri Judá e ralkꞌoꞌal ri José; \q1 ri José e ralkꞌoꞌal ri Jonán; \q1 ri Jonán e ralkꞌoꞌal ri Eliaquim; \q1 \v 31 ri Eliaquim e ralkꞌoꞌal ri Melea; \q1 ri Melea e ralkꞌoꞌal ri Mainán; \q1 ri Mainán e ralkꞌoꞌal ri Matata; \q1 ri Matata e ralkꞌoꞌal ri Natán; \q1 \v 32 ri Natán e ralkꞌoꞌal ri David; \q1 ri David e ralkꞌoꞌal ri Isaí; \q1 ri Isaí e ralkꞌoꞌal ri Obed; \q1 ri Obed e ralkꞌoꞌal ri Booz; \q1 ri Booz e ralkꞌoꞌal ri Salmón; \q1 ri Salmón e ralkꞌoꞌal ri Naasón; \q1 \v 33 ri Naasón e ralkꞌoꞌal ri Aminadab; \q1 ri Aminadab e ralkꞌoꞌal ri Aram; \q1 ri Aram e ralkꞌoꞌal ri Esrom; \q1 ri Esrom e ralkꞌoꞌal ri Fares; \q1 ri Fares e ralkꞌoꞌal ri Judá; \q1 \v 34 ri Judá e ralkꞌoꞌal ri Jacob; \q1 ri Jacob e ralkꞌoꞌal ri Isaac; \q1 ri Isaac e ralkꞌoꞌal ri Abraham; \q1 ri Abraham e ralkꞌoꞌal ri Taré; \q1 ri Taré e ralkꞌoꞌal ri Nacor; \q1 \v 35 ri Nacor e ralkꞌoꞌal ri Serug; \q1 ri Serug e ralkꞌoꞌal ri Ragau; \q1 ri Ragau e ralkꞌoꞌal ri Peleg; \q1 ri Peleg e ralkꞌoꞌal ri Heber; \q1 ri Heber e ralkꞌoꞌal ri Sala; \q1 \v 36 ri Sala e ralkꞌoꞌal ri Cainán; \q1 ri Cainán e ralkꞌoꞌal ri Arfaxad; \q1 ri Arfaxad e ralkꞌoꞌal ri Sem; \q1 ri Sem e ralkꞌoꞌal ri Noé; \q1 ri Noé e ralkꞌoꞌal ri Lamec; \q1 \v 37 ri Lamec e ralkꞌoꞌal ri Matusalén; \q1 ri Matusalén e ralkꞌoꞌal ri Enoc; \q1 ri Enoc e ralkꞌoꞌal ri Jared; \q1 ri Jared e ralkꞌoꞌal ri Mahalaleel; \q1 ri Mahalaleel e ralkꞌoꞌal ri Cainán; \q1 \v 38 ri Cainán e ralkꞌoꞌal ri Enós; \q1 ri Enós e ralkꞌoꞌal ri Set; \q1 ri Set e ralkꞌoꞌal ri Adán; \q1 yey ri Adán e ralkꞌoꞌal ri Dios. \c 4 \s1 Ri kꞌambꞌal upa ri Jesús \r (Mt. 4:1-11; Mr. 1:12-13) \p \v 1 Ekꞌu ri Jesús xel bꞌi che ri luwar re ri nimayaꞌ Jordán yey lik kꞌo ri Ruxlabꞌixel ri Dios rukꞌ. Xkꞌam kꞌu bꞌi ruma ri Ruxlabꞌixel ri Dios pa jun luwar katzꞌintzꞌotik. \v 2 Xkꞌojiꞌ chilaꞌ cuarenta qꞌij y xkꞌam upa ruma ritzel winaq. Yey chupa taq waꞌ wa qꞌij na jinta kꞌo xutijo. Chukꞌisbꞌal kꞌu re ri cuarenta qꞌij, lik xnumik. \p \v 3 Ekꞌuchiriꞌ, ritzel winaq jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —We qatzij at Ukꞌajol ri Dios, chat-taqan che chaꞌ waꞌbꞌaj kuꞌan wa —xcha che. \p \v 4 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Jewaꞌ tzꞌibꞌital kan chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios: \q1 Na xew ta ruma ri wa e kꞌas ri tikawex; \q1 ma e kꞌaslik ruma taq ronoje rubꞌiꞌim ri Dios \rq Dt. 8:3 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 5 Ekꞌuchiriꞌ, ritzel winaq xukꞌam bꞌi ri Jesús chutzaꞌm jun nimalaj juyubꞌ y xa pa joqꞌotaj xukꞌut kꞌu chwach, ronoje ri taqanik kaꞌan puwi taq ri tinamit che ruwachulew \v 6 y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Ronoje wa kawilo rukꞌ ronoje ruchomalil taq waꞌ, kanya paqꞌabꞌ, ma yaꞌtal kan panuqꞌabꞌ riꞌin yey panuqꞌabꞌ kꞌo wi china che kuaj kanya wi. \v 7 Kanya kꞌu ronoje waꞌ paqꞌabꞌ riꞌat we kaxukubꞌaꞌ awibꞌ chinuwach y kaloqꞌnimaj nuqꞌij —xcha che. \p \v 8 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Chatela chinuwach Satanás, ma jewaꞌ tzꞌibꞌital kan chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios: \q1 Lik chaloqꞌnimaj uqꞌij ri Dios Qajawxel \q1 y xew Rire chanimaj uqꞌij \rq Dt. 6:13 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 9 Tekꞌuchiriꞌ, ritzel xukꞌam bꞌi ri Jesús chupa ri tinamit Jerusalem kꞌa chikaj che ruwi ri Rocho Dios y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —We qatzij at Ukꞌajol ri Dios, chakꞌaqa bꞌi awibꞌ kꞌa chuꞌlew \v 10 yey na jinta kꞌo kakꞌulumaj, ma jewaꞌ tzꞌibꞌital kan chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios: \q1 Ri Dios kebꞌutaq lo ru ángeles awukꞌ chaꞌ katkichajij. \q1 \v 11 Katkichap kꞌu rukꞌ ri kiqꞌabꞌ \q2 chaꞌ na kaꞌchiqa ta rawaqan che juna abꞌaj \rq Sal. 91:11-12 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 12 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Jewaꞌ tzꞌibꞌital kan chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios: \q1 Makꞌam upa ri Dios Qajawxel \rq Dt. 6:16 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 13 Echiriꞌ ritzel winaq na xuriq ta chik suꞌanik kukꞌam upa ri Jesús, xel chiriꞌ y xroyeꞌej na kꞌu riꞌ jampalaꞌ kukꞌam tanchi upa. \s1 Ri Jesús kujeq kakꞌutun chwi rutaqanik ri Dios \r (Mt. 4:12-17; Mr. 1:14-15) \p \v 14 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xeꞌek tanchi Galilea y lik kꞌo ruchuqꞌabꞌ ri Ruxlabꞌixel ri Dios rukꞌ. Y xeꞌek utzijoxik puwi Rire pa taq tinamit y pa taq raldeas re Galilea. \v 15 Kakꞌutun kꞌu pa taq sinagogas y konoje ri ketaw re lik kakiyak uqꞌij. \s1 Ri Jesús kopon pa ri tinamit Nazaret \r (Mt. 13:53-58; Mr. 6:1-6) \p \v 16 Xopon kꞌu ri Jesús chupa ri tinamit Nazaret pa xkꞌiy wi. Y chupa ri qꞌij re uxlanibꞌal xok chupa ri sinagoga jelaꞌ pachaꞌ xex kuꞌan wi. Xtakꞌiꞌ kꞌu riꞌ chaꞌ karajilaj Rutzij Upixabꞌ ri Dios. \v 17 Y xyaꞌ che Rire ri jubꞌotaj wuj\f + \fr 4:17 \ft “Jubꞌotaj wuj”: Kil “rollo” pa vocabulario.\f* re ri qꞌalajisanel Isaías. Y echiriꞌ xujaq upa, xuriq pa kubꞌiꞌij wi: \q1 \v 18 Ri Ruxlabꞌixel ri Dios Qajawxel kꞌo panuwiꞌ, \q1 ma inuchaꞌom loq chaꞌ koꞌlnuyaꞌa ri Utzilaj Tzij chike ri nibꞌaꞌibꞌ. \q1 Inutaqom loq chaꞌ kambꞌochiꞌij kikꞌuꞌx ri lik e kꞌo pa bꞌis, \q1 koꞌlnutzijoj kelebꞌal lo ke ri e kꞌo chi presoyil, \q1 kebꞌenutzuꞌnisaj ri e potzꞌ, \q1 kebꞌenuwesaj lo pa kꞌax ri lik kitijom kꞌaxkꞌolil, \q1 \v 19 y koꞌlnutzijoj ruqꞌijol ri kꞌutubꞌal re ri rutzil ukꞌuꞌx ri Dios Qajawxel. \rq Is. 61:1-2 \rq* \fig Jubꞌotaj wuj re Rutzij Upixabꞌ ri Dios (Lucas 4:17-20)|alt="Scrolls" src="HK00150b.tif" size="col" ref="Lc. 4:17" \fig* \p \v 20 Ekꞌuchiriꞌ xukꞌis rajilaxik Rutzij Upixabꞌ ri Dios, xubꞌoto y xuya tanchi che ri aj chak re ri sinagoga, y xtzꞌuyiꞌ chikiwach ri e kꞌo chiriꞌ. Y konoje lik kakitzutzaꞌ pan uwach. \v 21 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike: \p «Waꞌ wa xinwajilaj che Ruchꞌaꞌtem ri Dios, waqꞌij xujeq bꞌi rilik chiwach alaq» xchaꞌ. \p \v 22 Konoje ri xetaw re, kakiyak uqꞌij y lik kaminaq kanimaꞌ che ri chomilaj uchꞌaꞌtem, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: «¿Na e ta nebꞌa ukꞌajol ri José waꞌ?» kechaꞌ. \p \v 23 Y ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p «Laj ne kabꞌiꞌij alaq chwe: “Kunanel, chakunaj awibꞌ chawibꞌil awibꞌ. Chaꞌana kꞌu riꞌ chupa wa tinamit taq ri kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ ri Dios jelaꞌ pachaꞌ ri qatom xaꞌan chilaꞌ Capernaúm” kacha alaq chwe.» \p \v 24 Y xubꞌiꞌij tanchi waꞌ: \p «Paqatzij wi kambꞌiꞌij che alaq: Na jinta juna qꞌalajisanel kakꞌul chi utz chupa rutinamit. \v 25 Paqatzij wi kambꞌiꞌij che alaq: Rojertan lik e kꞌi rixoqibꞌ e malkaꞌnibꞌ e kꞌo chupa ri tinamit Israel chwach ri qꞌalajisanel Elías echiriꞌ na xuꞌan ta jabꞌ oxibꞌ junabꞌ rukꞌ nikꞌaj y xpe kꞌu ri jun unimal numik chupa ronoje wa tinamit.\x * \xo 4:25 \xt 1 R. 17:1\x* \v 26 Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, ri Dios na xutaq tubꞌi ri Elías rukꞌ junoq chike wa malkaꞌnibꞌ aj Israel; ma e xutaq bꞌi rukꞌ jun ixoq malkaꞌn aj Sarepta,\f + \fr 4:26 \ft Ri tinamit Sarepta na re ta Israel.\f* jun tinamit kꞌo chunaqaj ri tinamit Sidón. \v 27 Yey ojertan lik e kꞌi ri kꞌo ri yabꞌil lepra chike echiriꞌ ri qꞌalajisanel Eliseo kꞌo chupa ri tinamit Israel. Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, na jinta junoq chike xkunutajik, ma xew xkunutaj ri Naamán, ri jun aj Siria»\x * \xo 4:27 \xt 2 R. 5:1-14\x* xchaꞌ. \p \v 28 Echiriꞌ xkita waꞌ, konoje ri e kꞌo chupa ri sinagoga lik xpe koyowal. \v 29 Xeyaktaj kꞌut y xkesaj lo ri Jesús pa ri tinamit y xkikꞌam bꞌi kꞌa chutzaꞌm jun nimalaj juyubꞌ chaꞌ kakikꞌaq bꞌi pa siwan. \v 30 Noꞌj ri Jesús xa xikꞌow chikixoꞌl y xeꞌek. \fig Taq ri winaq kakaj kakimin bꞌi ri Jesús pa ri siwan chaꞌ kakikamisaj (Lucas 4:29)|alt="Krowd and Jesus at cliff in Nazereth" src="CN01680b.tif" size="span" ref="Lc. 4:29" \fig* \s1 Ri Jesús kukunaj jun achi kꞌo puqꞌabꞌ jun itzelilaj uxlabꞌixel \r (Mr. 1:21-28) \p \v 31 Ri Jesús xopon chupa ri tinamit Capernaúm re Galilea y xujeq kakꞌutun chikiwach ri winaq chupa taq ri qꞌij re uxlanibꞌal. \v 32 Y konoje lik kakam kanimaꞌ che, ma ruma rukꞌutunik kaqꞌalajinik lik kꞌo uwach. \p \v 33 Kꞌo kꞌu chiriꞌ chupa ri sinagoga jun achi kꞌo puqꞌabꞌ jun itzelilaj uxlabꞌixel, yey waꞌ lik ko xchꞌawik, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p \v 34 —Jesús, lal aj Nazaret, ¿suꞌchak koꞌlmina ibꞌ la qukꞌ? ¿Lal kami petinaq riꞌ re koꞌlsacha la qawach? Riꞌin wetaꞌam lal chinoq, rilal lal ri Santo Kꞌajolaxel re ri Dios —xchaꞌ. \p \v 35 Ekꞌu ri Jesús xuqꞌatej, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —¡Matchꞌaꞌt chik! Chatelubꞌi che laꞌchi —xchaꞌ. \p Ewi ri itzel uxlabꞌixel xukꞌaq rachi pulew chikixoꞌl ri winaq y xel bꞌi rukꞌ. Yey na jinta kꞌax xuꞌan kan che. \p \v 36 Y konoje ri winaq lik kakam kanimaꞌ che y jewaꞌ kakibꞌiꞌij chikiwach: «¿Saꞌ chi chꞌaꞌtemal waꞌ? Ma lik kꞌo puqꞌabꞌ kebꞌutaq bꞌi ri itzelilaj uxlabꞌixel. Kebꞌutaq bꞌi rukꞌ ruchuqꞌabꞌ y kebꞌel bꞌi» kechaꞌ. \p \v 37 Che ronoje taq ri luwar kꞌo lo xa naqaj, xeꞌek utzijoxik janipa taq ri kuꞌan ri Jesús. \s1 Ri Jesús kukunaj ruchu-ujiꞌ ri Pedro \r (Mt. 8:14-15; Mr. 1:29-31) \p \v 38 Ekꞌuchiriꞌ xel bꞌi ri Jesús chupa ri sinagoga, xopon chirocho ri Simón.\f + \fr 4:38 \ft Wa jun achi Simón, e Pedro rutijoꞌn ri Jesús. Mr. 3:16; Mt. 10:2\f* Y ruchu-ujiꞌ ri Simón lik kaqopow pa aqꞌ. Xkitzꞌonoj kꞌu che ri Jesús chaꞌ kukunaj kanoq. \v 39 Ekꞌu ri Jesús xyuxiꞌ puwiꞌ, xuqꞌatej ri aqꞌ chirij y jelaꞌ xikꞌow ri aqꞌ chirij. Na jampatana xyaktaj rixoq y xujeqo kebꞌunimaj. \s1 Ri Jesús kebꞌukunaj ukꞌiyal yewaꞌibꞌ \r (Mt. 8:16-17; Mr. 1:32-34) \p \v 40 Chutzaqibꞌal qꞌij konoje ri kꞌo kiyewaꞌ ruma ukꞌiyal uwach yabꞌil xekikꞌam lo rukꞌ ri Jesús. Rire xuya ruqꞌabꞌ pakiwiꞌ chikijujunal y xebꞌukunaj. \v 41 Jenelaꞌ xebꞌel bꞌi itzelilaj uxlabꞌixel chike ukꞌiyal winaq. Echiriꞌ kebꞌel bꞌi, kesikꞌinik, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: «¡Rilal lal Rukꞌajol ri Dios!» kechaꞌ. Noꞌj ri Jesús xebꞌuqꞌatej y na xuya ta luwar chike kechꞌawik, ma rike ketaꞌam chik Rire e Uchaꞌoꞌn lo ri Dios. \s1 Ri Jesús katzijon pa taq ri luwar re Galilea \r (Mr. 1:35-39) \p \v 42 Echiriꞌ xsaqirik, ri Jesús xel bꞌi chupa ri tinamit y xeꞌek chupa jun luwar katzꞌintzꞌotik. Y ri winaq xeꞌkitzukuj. Ekꞌuchiriꞌ xebꞌopon kꞌa pa la kꞌo wi, xkaj kakiqꞌatej chaꞌ na kebꞌuya ta kanoq. \p \v 43 Noꞌj Rire jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: «Lik chirajawaxik kinꞌek pa taq tinamit re kantzijoj ri Utzilaj Tzij re rutaqanik ri Dios chike ri tikawex kꞌamajaꞌ kakita waꞌ, ma ruma waꞌ intaqom loq» xchaꞌ. \p \v 44 Xeꞌek kꞌu che utzijoxik ri Utzilaj Tzij pa taq ri sinagogas re Galilea. \c 5 \s1 Ri Jesús kuya jun kꞌakꞌ chak che ri Pedro \p \v 1 Kꞌo jun qꞌij ri Jesús kꞌo chuchiꞌ ri mar re Genesaret,\f + \fr 5:1 \ft Wa jun mar kꞌo oxibꞌ ubꞌiꞌ: mar re Genesaret, mar re Galilea y mar re Tiberias.\f* yey ukꞌiyal winaq xebꞌoponik lik kakiminimaꞌ kibꞌ rukꞌ che utayik Rutzij Upixabꞌ ri Dios. \v 2 Ri Jesús xril pan kaꞌibꞌ barco kꞌo chuchiꞌ ri yaꞌ; ekꞌu raj chapal kar ebꞌelinaq lo chupa che uchꞌajik taq ri ki atarraya. \v 3 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xok chupa jun chike ri kaꞌibꞌ barco. Y ri rajaw waꞌ e ri Simón. Xubꞌiꞌij kꞌu ri Jesús che ri Simón kumin bꞌi kꞌana ri barco chupa ri yaꞌ. Ekꞌu ri Jesús xtzꞌuyiꞌ chupa y xujeq kakꞌutun chike rukꞌiyal tikawex. \v 4 Echiriꞌ xukꞌis rukꞌutunik, jewaꞌ xubꞌiꞌij che ri Simón: \p —Woꞌora chakꞌama bꞌi ri barco chupa ri mar pa lik cho wi y chilikꞌij taq kꞌu ri atarraya chiriꞌ chaꞌ jelaꞌ kebꞌichap kar —xcha che. \p \v 5 Ri Simón xukꞌul uwach: \p —Lal tijonel, ronoje raqꞌabꞌ xojchakunik y na jinta kar xqachapo. Noꞌj we rilal kintaq la, kanꞌan riꞌ —xcha che. \p \v 6 Echiriꞌ xkilikꞌij bꞌi ri atarraya, xekichap ukꞌiyal kar y ri atarraya xujeqo karaqarobꞌik. \v 7 Ekꞌuchiriꞌ, xkiꞌan pan kiqꞌabꞌ chike ri kachbꞌiꞌil e kꞌo chupa ri jun chik barco chaꞌ kepetik y kebꞌoꞌlkitoꞌoꞌ. Echiriꞌ xebꞌopon ri kachbꞌiꞌil, junam xkibꞌalij lo ri kebꞌ barco che kar y ruma laꞌ ya laj kemuqutajik. \v 8 Ri Simón Pedro echiriꞌ xril waꞌ, xuxuk ribꞌ chwach ri Jesús y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Chel ko la wukꞌ, Wajawal. Na taqal ta chwe kꞌo la wukꞌ ma in jun achi aj mak —xcha che. \v 9 Xubꞌiꞌij waꞌ ri Pedro ma ruma rukꞌiyal kar xekichapo, lik xok xiꞌin ibꞌ rukꞌ junam kukꞌ konoje ri e kꞌo rukꞌ pa ri barco; \v 10 jekꞌulaꞌ xok xiꞌin ibꞌ kukꞌ ri Jacobo y ri Juan; rike e ukꞌajol ri Zebedeo y e rachbꞌiꞌil ri Simón. \p Pero ri Jesús xubꞌiꞌij che ri Simón: \p —Maxiꞌij awibꞌ; chwi woꞌora katuꞌan at aj molol tikawex\f + \fr 5:10 \ft “Aj molol tikawex”: Ri chak xyaꞌ che ri Simón Pedro e kebꞌutzukuj tikawex re kebꞌuꞌan utijoꞌn ri Jesús. Mt. 4:19; Mr. 1:17\f* pachaꞌ aꞌanom lo chike ri kar —xchaꞌ. \p \v 11 Ekꞌuchiriꞌ xkesaj lo ri barcos chupa ri mar, xkiya kan ronoje waꞌ y xeterej bꞌi chirij ri Jesús. \s1 Ri Jesús kukunaj jun achi kꞌo yabꞌil lepra che \r (Mt. 8:1-4; Mr. 1:40-45) \p \v 12 Ri Jesús kꞌo chupa jun tinamit re Galilea echiriꞌ xopon jun achi rukꞌ, yey waꞌchi lik katajin uqꞌayik rucuerpo ruma ri yabꞌil lepra. Rire echiriꞌ xril uwach ri Jesús, xuxuk ribꞌ chwach, xuqasaj rupalaj chuꞌlew y xutzꞌonoj che: \p —Wajawal, we kaꞌaj ko la, josqꞌij la ri nucuerpo che wa yabꞌil —xchaꞌ. \p \v 13 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xuchap pana rukꞌ ruqꞌabꞌ y jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Kuaj, chuꞌana bꞌa chom riꞌ racuerpo —xchaꞌ. \p Xew kꞌu xukꞌis ubꞌiꞌxikil waꞌ, na jampatana xsach ri yabꞌil kꞌo che rachi. \v 14 Ekꞌu ri Jesús xutaq che na kutzijoj ta waꞌ che junoq. Xubꞌiꞌij kꞌu che: \p —Jat chwach raj chakunel pa Rocho Dios chaꞌ rire karilo na jinta chi lepra chawe. Y ruma rajosqꞌikil, chayaꞌa kꞌu chwach ri Dios ri qasaꞌn xtaqan kan ri Moisés che,\x * \xo 5:14 \xt Lv. 14:1-32\x* chaꞌ kaqꞌalajin chikiwach ri tikawex at kunutajinaq chik —xchaꞌ. \p \v 15 Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, e ruma taq ri kuꞌan ri Jesús, rutzijoxik Rire katajin más retaꞌmaxik kuma ri winaq y lik kꞌu e kꞌi kakimol kibꞌ chaꞌ kakita ri kubꞌiꞌij y kekunutaj bꞌi che ri kiyabꞌil. \v 16 Noꞌj ri Jesús kel bꞌi, keꞌek pa taq luwar katzꞌintzꞌotik re kuꞌana orar. \s1 Ri Jesús kukunaj jun sik \r (Mt. 9:1-8; Mr. 2:1-12) \p \v 17 E xuꞌan waꞌ jun qꞌij echiriꞌ ri Jesús kakꞌutun chikiwach ri winaq. Etzꞌul kꞌu chiriꞌ ri fariseos y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ; rike e petinaq Jerusalem y pa taq ri tinamit y raldeas re Galilea y re Judea. Yey ruchuqꞌabꞌ ri Dios Qajawxel kꞌo rukꞌ ri Jesús chaꞌ kakunanik. \p \v 18 Y xekꞌun kꞌu lo jujun achijabꞌ kitelem lo jun achi sik chwa chꞌat. Xkaj kꞌu kakikoj bꞌi pa ja chaꞌ kakiya chwach ri Jesús, \v 19 pero na xkiriq taj saꞌ rukojik bꞌi kuma rukꞌiyal winaq. E uwariꞌche xebꞌaqꞌan chwi ri ja, xkesaj julepaj che ruwiꞌ, xkiqasaj kꞌu lo ri sik e laꞌ kotzꞌol chwa ruchꞌat y xkiya chwach ri Jesús chikinikꞌajal ri winaq. \p \v 20 Echiriꞌ ri Jesús xril ri kubꞌulibꞌal kikꞌuꞌx rukꞌ, jewaꞌ xubꞌiꞌij che ri sik: \p —Achi, ronoje ramak kuytajinaq chik —xchaꞌ. \p \v 21 Ekꞌuchiriꞌ, raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y ri fariseos xkijeq kakichꞌobꞌ raqan: «¿Saꞌ ruwach waꞌchi? Rire kamakun chirij ri Dios echiriꞌ kubꞌiꞌij kukuy mak. Ma ¿na xew ta nebꞌa ri Dios aj kuyul mak?» \p \v 22 Ekꞌu ri Jesús xunaꞌbꞌej saꞌ ri kakichꞌobꞌo; ruma kꞌu riꞌ, xubꞌiꞌij chike: \p —¿Suꞌchak jelaꞌ katajin chikꞌuꞌx alaq? \v 23 ¿Saꞌ kꞌu ri na kꞌayew taj kambꞌiꞌij: “Ronoje ramak kuytajinaq chik” o “Chatyaktajoq y chatbꞌinoq”? \v 24 E kuaj kꞌut ketaꞌmaj alaq waꞌ: Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex yaꞌtal puqꞌabꞌ kukuy taq ri mak ke ri winaq che ruwachulew —xchaꞌ. \p Xubꞌiꞌij kꞌu riꞌ che ri sik: \p —Chatyaktajoq, chakꞌama bꞌi rachꞌat y jat chaꞌwocho —xchaꞌ. \p \v 25 Chupa kꞌu laꞌ la joqꞌotaj xyaktaj ri sik chikiwach. Xukꞌam kꞌu bꞌi ruchꞌat pa ri kotzꞌol wi y xeꞌek chirocho, e riꞌ lik kuyak uqꞌij ri Dios. \v 26 Konoje kꞌu riꞌ lik xkam kanimaꞌ che y xkijeq kakiyak uqꞌij ri Dios. Y ruma ri xiꞌin ibꞌ kꞌo pa kanimaꞌ chwach ri Dios, xkibꞌiꞌij: «Waqꞌij qilom ruchuqꞌabꞌ ri Dios» xechaꞌ. \s1 Ri Jesús kusikꞌij ri Leví \r (Mt. 9:9-13; Mr. 2:13-17) \p \v 27 Chukꞌisbꞌal re waꞌ, xeꞌek ri Jesús y xril jun achi aj tzꞌonol puaq re tojonik, Leví rubꞌiꞌ,\f + \fr 5:27 \ft Wa jun achi kꞌo kebꞌ ubꞌiꞌ: Leví y Mateo. Mt. 9:9; Mr. 2:13\f* tzꞌul pa ri luwar pa kaꞌan wi ri tojonik che ri gobierno. Y ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Chat-terej lo chwij —xchaꞌ. \p \v 28 Ri Leví xyaktajik, xuya kan ronoje y xterej bꞌi chirij. \p \v 29 Ewi chirocho xuꞌan jun nimaqꞌij che ri Jesús. Y lik e kꞌi ri rach e aj tzꞌonol puaq re tojonik y ukꞌiyal winaq etzꞌul chwa ri mexa kukꞌ ri Jesús y rutijoꞌn. \p \v 30 Ekꞌuchiriꞌ, raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ kukꞌ ri fariseos xekichꞌaꞌtibꞌej rutijoꞌn ri Jesús, y jewaꞌ xkibꞌiꞌij chike: \p —¿Suꞌchak kixwaꞌ kukꞌ raj tzꞌonol puaq re tojonik\f + \fr 5:30 \ft “Raj tzꞌonol puaq re tojonik”: Kil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* y kukꞌ raj makibꞌ? —xechaꞌ. \p \v 31 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —E janipa ri utz kiwach, na kajawax ta aj kunanel chike; ma waꞌ xew chike ri e yewaꞌibꞌ kajawax wi. \v 32 Jelaꞌ kꞌu riꞌ, riꞌin na in petinaq ta che kisikꞌixik ri jusukꞌ kibꞌinik kisilabꞌik, ma e in petinaq che kisikꞌixik raj makibꞌ chaꞌ kakijalkꞌatij ri kibꞌinik kisilabꞌik —xchaꞌ. \s1 Ri tzꞌonobꞌal puwi ri ayuno \r (Mt. 9:14-17; Mr. 2:18-22) \p \v 33 Ekꞌuchiriꞌ, xkitzꞌonoj che ri Jesús: \p —¿Suꞌbꞌe rutijoꞌn ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo kakiꞌan ayuno ukꞌiyal laj y lik kakiꞌan orar jelaꞌ pachaꞌ kaqaꞌan ri oj fariseos, noꞌj ri tijoꞌn rilal xew kewaꞌik y na kakiꞌan tane ayuno? —xechaꞌ. \p \v 34 Y Rire xukꞌul uwach: \p —¿Utz nebꞌa kakiꞌan ayuno ri esikꞌim pa kꞌulanikil we kꞌa kꞌo rala kakꞌuliꞌik chikixoꞌl?\f + \fr 5:34 \ft Chupa wa kꞌambꞌal naꞌoj ri Jesús e pachaꞌ rala kakꞌuliꞌik yey taq rutijoꞌn e pachaꞌ ri kekiꞌkot rukꞌ pa nimaqꞌij.\f* Na utz taj. \v 35 Noꞌj kopon na ri qꞌij echiriꞌ kesax bꞌi rala chikixoꞌl;\f + \fr 5:35 \ft “Echiriꞌ kesax bꞌi rala chikixoꞌl”: Waꞌ e kachꞌaꞌt puwi rukamik ri Jesús.\f* kꞌa ekꞌuchiriꞌ, kakiꞌan ayuno —xchaꞌ. \p \v 36 Tekꞌuchiriꞌ, xutzijoj jun kꞌambꞌal naꞌoj chike, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p «Na jinta junoq kuqꞌat chꞌaqap che ruqꞌuꞌ kꞌasaq chaꞌ kukꞌojoj ruqꞌuꞌ qꞌeꞌl rukꞌ. Ma we ta jelaꞌ kuꞌano, riꞌ na utz ta chi ruqꞌuꞌ kꞌasaq yey ne ri kꞌasaq na kukꞌulaj ta ribꞌ rukꞌ ruqꞌuꞌ qꞌeꞌl. \p \v 37 »Jekꞌulaꞌ ri vino kꞌakꞌ ꞌanom na kaqꞌej ta chupa juna surun\f + \fr 5:37 \ft “Surun”: Kil “odre” pa vocabulario.\f* qꞌeꞌl. Ma we kaꞌaniꞌ waꞌ, ri vino kꞌakꞌ echiriꞌ kanajtir uqꞌij, kuraqij ri surun, katix kꞌu riꞌ ri vino y ri surun na jinta chi uchak. \v 38 Ruma kꞌu laꞌ, ri vino kꞌakꞌ ꞌanom chirajawaxik wi kaqꞌej chupa juna surun kꞌasaq chaꞌ ukabꞌichal waꞌ kakowinik. \v 39 Yey junoq ukꞌamom ribꞌ che kutij ri vino naj chi uqꞌij, na karaj taj kutij ri kꞌakꞌ vino, ma kubꞌiꞌij: “Ri vino naj chi uqꞌij e más utz chwa ri kꞌakꞌ vino”»\f + \fr 5:39 \ft Ri kꞌambꞌal naꞌoj pa ri versículos 36-39 e keꞌelawi lik chirajawaxik kakꞌul ronoje ri Utzilaj Tzij y na utz taj kukꞌulaj ribꞌ ri kꞌakꞌ tzij rukꞌ ri kikꞌutuꞌn kan ri qatiꞌ-qamam.\f* xchaꞌ. \c 6 \s1 Ri Jesús e rajaw ri qꞌij re uxlanibꞌal \r (Mt. 12:1-8; Mr. 2:23-28) \p \v 1 E xuꞌan waꞌ chupa jun qꞌij re uxlanibꞌal: Ri Jesús kukꞌ rutijoꞌn katajin kikꞌowik pa taq tikoꞌn re trigo, yey rutijoꞌn kakichꞌupilaꞌ bꞌi ri trigo, kakiqil rukꞌ ri kiqꞌabꞌ y kakitijo. \p \v 2 Ekꞌuchiriꞌ, jujun chike ri fariseos xkitzꞌonoj chike: \p —¿Suꞌbꞌe kiꞌan riꞌix ri na taqal taj kaꞌaniꞌ chupa ri qꞌij re uxlanibꞌal? —xechaꞌ. \p \v 3 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿Na ajilam ta nebꞌa alaq ri xuꞌan ri David echiriꞌ rire kukꞌ ri rachbꞌiꞌil xenumik? \v 4 Xok kꞌu chupa ri Rocho Dios y xukꞌam ri pam yaꞌtal chi puqꞌabꞌ ri Dios. Xutijo y xujach chike ri rachbꞌiꞌil;\x * \xo 6:4 \xt 1 S. 21:1-6\x* yey waꞌ na taqal ta chike kakitijo, ma xew taqal chike raj chakunel pa ri Rocho Dios kakitijo —xchaꞌ. \v 5 Y xukꞌisbꞌej kukꞌ, jewaꞌ xubꞌiꞌij: —Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex e ne rajaw ri qꞌij re uxlanibꞌal —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kukunaj jun achi chaqijinaq uqꞌabꞌ \r (Mt. 12:9-14; Mr. 3:1-6) \p \v 6 E xuꞌan waꞌ chupa jun chik qꞌij re uxlanibꞌal: Ri Jesús xok chupa jun sinagoga y xujeqo kakꞌutunik. Chiriꞌ kꞌu riꞌ kꞌo jun achi chaqijinaq ruqꞌabꞌ uwikiqꞌabꞌ. \v 7 Yey raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y ri fariseos lik kikꞌakꞌalem we ri Jesús kukunaj waꞌchi chupa wa qꞌij re uxlanibꞌal, chaꞌ jelaꞌ kakikoj umak. \p \v 8 Noꞌj ri Jesús retaꞌam saꞌ ri kakichꞌobꞌo y xubꞌiꞌij kꞌu che rachi chaqijinaq ruqꞌabꞌ: \p —Chatyaktajoq y chatkꞌola chiqawach qonoje —xchaꞌ. Ewi rachi xyaktajik y xtakꞌiꞌ chikiwach. \p \v 9 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Kanꞌan jun tzꞌonobꞌal che alaq. ¿Saꞌ ri lik usukꞌ kaꞌaniꞌ chupa ri qꞌij re uxlanibꞌal: E kaꞌaniꞌ ri utz, o e ri na utz taj? ¿Utz kakolobꞌex rukꞌaslem junoq o kayaꞌ luwar che kakamik? —xchaꞌ. \p \v 10 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xutzuꞌ kiwach konoje ri e kꞌo chiriꞌ, y xubꞌiꞌij che rachi: \p —Chasukꞌupij raqꞌabꞌ —xchaꞌ. \p Rachi e xuꞌano, y ruqꞌabꞌ xutzirik. \p \v 11 Ekꞌu ri fariseos y ri aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ lik xpe koyowal y xkijeq kakichꞌaꞌtibꞌej chikiwach saꞌ ri kakiꞌan che ri Jesús. \s1 Ri Jesús kebꞌuchaꞌ kabꞌlajuj utaqoꞌn \r (Mt. 10:1-4; Mr. 3:13-19) \p \v 12 Kꞌo jun qꞌij ri Jesús xeꞌek chwa juyubꞌ chaꞌ kuꞌana orar. Xikꞌow kꞌu jun aqꞌabꞌ kachꞌaꞌt rukꞌ ri Dios. \v 13 Echiriꞌ xsaqirik, xebꞌusikꞌij rutijoꞌn y chike waꞌ xebꞌuchaꞌ kabꞌlajuj, y xubꞌiꞌij rike e “taqoꞌn”.\f + \fr 6:13 \ft “Taqoꞌn”: Pa ri chꞌaꞌtem griego y pa kaxtila waꞌ e “apóstol”. Kabꞌiꞌx “taqoꞌn” chike ri kabꞌlajuj utijoꞌn ri Jesús, ri xechaꞌ ruma Rire chaꞌ kakitzijoj ri Utzilaj Tzij y kakitik iglesias.\f* \v 14 E kibꞌiꞌ waꞌ: \q1 Simón ri xkoj Pedro che \q1 y ruchaqꞌ Andrés, \q1 Jacobo \q1 y Juan, \q1 Felipe, \q1 Bartolomé, \q1 \v 15 Mateo, \q1 Tomás, \q1 Jacobo rukꞌajol ri Alfeo, \q1 Simón ri kabꞌiꞌx che “ri Zelote”, \q1 \v 16 Judas rukꞌajol ri Jacobo,\f + \fr 6:16 \ft Pa ri chꞌaꞌtem griego kubꞌiꞌij “Judas re Jacobo”. Ri Judas kabꞌiꞌx también “Tadeo” y “Lebeo” che. Mt. 10:3; Mr. 3:18\f* \q1 y Judas aj Iscariot,\f + \fr 6:16 \ft “Iscariot”: Waꞌ e utinamit ri Judas.\f* ri xkꞌayin re ri Jesús. \s1 Ri Jesús kebꞌukajmaj ukꞌiyal winaq \r (Mt. 4:23-25) \p \v 17 Tekꞌuchiriꞌ, ri Jesús kukꞌ rutijoꞌn xeqaj lo chwa ri juyubꞌ y xekꞌojiꞌ pa jun taqꞌaj kukꞌ ukꞌiyal winaq re ronoje taq ri luwar re Judea, re Jerusalem yey re Tiro y re Sidón, kebꞌ tinamit e kꞌo chuchiꞌ ri mar. Rike e petinaq chaꞌ kakita ri kꞌutunik re ri Jesús y chaꞌ kekunutaj bꞌi che ri kiyabꞌil. \v 18 Yey janipa ri kitijom kꞌax kuma ri itzelilaj uxlabꞌixel, kekunutajik. \v 19 Ruma kꞌu ri kiyabꞌil, konoje ri winaq kakaj kakichap ri Jesús, ma Rire rukꞌ ruchuqꞌabꞌ kebꞌukunaj konoje. \s1 Ri Jesús kakꞌutun chikiwach rutijoꞌn \r (Mt. 5:1-12) \p \v 20 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xutzuꞌ kiwach rutijoꞌn y xubꞌiꞌij chike: \q1 «Nim iqꞌij iwalaxik tobꞌ ix nibꞌaꞌ, ma ix kukꞌil ri e kꞌo puqꞌabꞌ ri Dios. \q1 \v 21 Nim iqꞌij iwalaxik tobꞌ woꞌora kitij numik, ma kopon na ri qꞌij echiriꞌ kixkubꞌiꞌ chi utz ma ri Dios kuya ronoje ri kajawax chiwe. \q1 Nim iqꞌij iwalaxik tobꞌ woꞌora kixoqꞌik, ma kopon na ri qꞌij echiriꞌ kanoj ri iwanimaꞌ che kiꞌkotemal. \q1 \v 22 Nim iqꞌij iwalaxik echiriꞌ lik tzel kixil kuma ri winaq, kixkesaj bꞌi chikixoꞌl, kakikꞌaq bꞌi uqꞌij ribꞌiꞌ, kakibꞌiꞌij chiwe lik itzel iwachlibꞌal ruma ix utijoꞌn Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex. \m \v 23 »Echiriꞌ kaꞌan waꞌ chiwe, lik chixkiꞌkotoq y chixbꞌixonoq, ma lik nim ri rajil ukꞌaxel kikꞌul chilaꞌ chikaj. Makam kꞌu iwanimaꞌ che echiriꞌ kixyaꞌ pa kꞌax; ma e taq ri keꞌanaw waꞌ chiwe, e kakiꞌano pachaꞌ ri kiꞌanom lo ri katiꞌ-kimam ojertan chike ri e qꞌalajisanelabꞌ re ri Dios. \q1 \v 24 Toqꞌoꞌ kꞌu wach ralaq alaq bꞌeyomabꞌ,\f + \fr 6:24 \ft “Bꞌeyomabꞌ”: Waꞌ e ri xew kubꞌul kikꞌuꞌx rukꞌ ri kibꞌeyomalil yey na kubꞌul ta kikꞌuꞌx rukꞌ ri Dios.\f* ma kꞌulum chi alaq ri kuya kiꞌkotemal che alaq, noꞌj moyeꞌej chi kꞌu alaq we kꞌa kakꞌul alaq waꞌ chiqawach apanoq. \q1 \v 25 Toqꞌoꞌ wach alaq ri lik kꞌo katij alaq woꞌora, ma chiqawach apanoq katij alaq numik. \q1 Toqꞌoꞌ wach alaq ri lik kakiꞌkot alaq woꞌora, ma chiqawach apanoq kakꞌojiꞌ alaq pa bꞌis. \q1 \v 26 Toqꞌoꞌ wach alaq echiriꞌ lik kayak qꞌij alaq, ma ojertan jelaꞌ xkiꞌan ri chuꞌqaw alaq, e xkiyak kiqꞌij ri qꞌalajisanelabꞌ xa e sokosoꞌnel. \s1 Ri Jesús kakꞌutun chwi ri rutzil kꞌuꞌxaj \r (Mt. 5:38-48; 7:12) \p \v 27 »Woꞌora kambꞌiꞌij chiwe riꞌix ri kixtaw we: Kꞌax chebꞌinaꞌa ri e aj retzelal kꞌuꞌx chiwij. Chiꞌana ri utz chike ri tzel kebꞌilow iwe. \v 28 Chitzꞌonoj ri rutzil ukꞌuꞌx ri Dios pakiwi ri kakitzꞌonoj ri na utz taj piwi riꞌix. Chiꞌana kꞌu orar pakiwi ri tzel kechꞌaꞌt chiwij.\f + \fr 6:28 \ft We kꞌo kakiꞌan ri na utz taj chiqe, na ubꞌe taj kaqaꞌan qeꞌoj kukꞌ; e qatzꞌonoj che ri Dios chaꞌ kok ri utz pa kanimaꞌ rike.\f* \v 29 Y we kꞌo junoq kupachꞌ qꞌabꞌ xeꞌ aweꞌ, chayaꞌa luwar che kupachꞌ ri jun chik xe aweꞌ. Y we kꞌo junoq kumaj raqꞌuꞌ re pisbꞌal awij, chayaꞌa ne luwar che kukꞌam bꞌi rakoton. \v 30 Chatsipan che ri nibꞌaꞌ we kutzꞌonoj toꞌbꞌal chawe. Y we kꞌo junoq kumaj rubꞌitaq awe, matzꞌonoj tanchi che. \v 31 Ekꞌu riꞌix chiꞌana chike ri tikawex jelaꞌ pachaꞌ ri kiwaj kakiꞌan rike chiwe. \p \v 32 »Ma we xew kꞌax kebꞌinaꞌ ri kꞌax kenaꞌw iwe, michꞌobꞌ raqan taqal chiwe kayak iqꞌij ruma waꞌ; ma jenelaꞌ kakiꞌan taq ri winaq aj makibꞌ; rike xew kꞌax kekinaꞌ ri kꞌax kenaꞌw ke. \v 33 Y we xew kiꞌan ri utz chike ri kakiꞌan ri utz chiwe, michꞌobꞌ raqan we taqal chiwe kayak iqꞌij ruma waꞌ; ma jenelaꞌ kakiꞌan taq ri winaq aj makibꞌ. \v 34 Yey we xew kiya chaqꞌiꞌm chike ri iwetaꞌam chik kikꞌul na ri chiqꞌimbꞌal re chike, michꞌobꞌ raqan we taqal chiwe kayak iqꞌij ruma waꞌ; ma jenelaꞌ kakiꞌan taq ri winaq aj makibꞌ; xew kechiqꞌiman chike ri kakiya chiqꞌimbꞌal re chike. \p \v 35 »Noꞌj riꞌix, kꞌax chebꞌinaꞌa ri tzel kebꞌilow iwe y chiꞌana ri utz chike. Chiyaꞌa chaqꞌiꞌm na jinta kꞌo kiwoyꞌej chwach. We kiꞌan waꞌ, lik nim ri sipanik kikꞌul chilaꞌ chikaj; yey ekꞌuchiriꞌ, paqatzij wi kixuꞌan ix ralkꞌoꞌal ri Jun kataqan chwi ronoje, ma jelaꞌ kuꞌan Rire, kukꞌut ri rutzil ukꞌuꞌx chike ri itzel kikꞌuꞌx, ri na ketioxin ta chwach ri Dios. \v 36 Kꞌola kꞌu riꞌ ri kꞌaxnaꞌbꞌal kꞌuꞌxaj iwukꞌ jelaꞌ pachaꞌ ri Qaqaw Dios lik kꞌo kꞌaxnaꞌbꞌal ukꞌuꞌx. \s1 Miqꞌat tzij pakiwi jujun chik \r (Mt. 7:1-5) \p \v 37 »Miꞌan ri xa piwe riꞌix kixuꞌan aj qꞌatal tzij pakiwi jujun chik, y jelaꞌ na kaqꞌat ta kꞌu tzij piwi riꞌix. Miꞌan ri kꞌax kixchꞌaw chikij jujun chik, y jelaꞌ na kaꞌan ta waꞌ chiwe riꞌix. We kꞌo junoq kamakun chiwij, chikuyu umak y jelaꞌ kakuytaj imak riꞌix. \p \v 38 Chixsipanoq y jelaꞌ ri Dios kasipan chiwe rukꞌ jun pajbꞌal lik nim, lik tzanal upa y kapulputik; ma rukꞌ ri pajbꞌal kixpajan wi riꞌix, rukꞌ tanchi wa pajbꞌal kaꞌan pajanik chiwe» xcha ri Jesús. \p \v 39 Y xubꞌiꞌij jun kꞌambꞌal naꞌoj chike: \p «¿Utz nebꞌa juna potzꞌ kukꞌam uwach jun chik potzꞌ? ¿Na kebꞌeꞌtzaq ta nawi kikabꞌichal pa siwan? \v 40 Juna tijoꞌn na retaꞌam ta más chwa ri retaꞌam rutijonel. Yey we lik kꞌi ri kumajo, riꞌ e kuꞌana pachaꞌ rutijonel. \p \v 41 »¿Suꞌchak e lik katzutzaꞌ rukꞌaj cheꞌ kꞌo chupa ruwach rawatz-achaqꞌ yey e na katok ta il che resaxik ri cheꞌ qꞌebꞌel chupa rawach riꞌat? \v 42 Y we na katok ta kꞌu il che ri cheꞌ qꞌebꞌel chupa rawach riꞌat, ¿utz nawi kabꞌiꞌij che rawatz-achaqꞌ: “Watz-nuchaqꞌ, chayaꞌa luwar chwe kanwesaj la jun ukꞌaj cheꞌ kꞌo chupa rawach”? ¡Na utz taj! ¡Xa kebꞌ apalaj! Nabꞌe na chawesaj lo la cheꞌ qꞌebꞌel chupa rawach riꞌat, y jelaꞌ kat-tzuꞌn chi utz chaꞌ katoꞌ rawatz-achaqꞌ che resaxik lo rukꞌaj cheꞌ kꞌo chupa ruwach rire. \s1 Ruchꞌaꞌtem ri tikawex kukꞌutu saꞌ ri kꞌo pa ranimaꞌ \r (Mt. 7:15-20) \p \v 43 »Jinta juna chomilaj cheꞌ kuya ujiqꞌobꞌalil na chom taj, yey juna cheꞌ na chom taj, na kuya ta ujiqꞌobꞌalil chom. \v 44 Ma ronoje cheꞌ etaꞌmatal uwach ruma rujiqꞌobꞌalil. Na kamol ta higos che taq ri xulukej y na kamol ta uvas che taq ri xukuyeꞌ. \p \v 45 »Jekꞌulaꞌ e junoq utz ukꞌuꞌx, echiriꞌ kachꞌaꞌtik, e kel lo ri utz ukꞌolom chupa ri ranimaꞌ. Yey e junoq itzel ukꞌuꞌx, echiriꞌ kachꞌaꞌtik, e kel lo ri na utz taj ukꞌolom chupa ri ranimaꞌ. Ma rukꞌ ruchꞌaꞌtem ri tikawex, kaqꞌalajinik saꞌ ri kꞌo chupa ri ranimaꞌ. \s1 Ri ja tzꞌaqom lo paꞌbꞌaj y ri ja xꞌaniꞌ pa sanyebꞌ \r (Mt. 7:24-27) \p \v 46 »¿Suꞌchak kibꞌiꞌij chwe “Qajawal, Qajawal”, yey na kiꞌan ta ri kambꞌiꞌij chiwe? \v 47 Kambꞌiꞌij kꞌu chiwe china rukꞌ kajunimax wi ri jun kape wukꞌ, kuta ri nutzij y kuꞌan janipa ri kambꞌiꞌij: \p \v 48 »Waꞌ e kanjunimaj rukꞌ jun achi xuyak jun rocho. Xukꞌot ri jul y lik naj xuqasaj y xutzꞌaq kꞌu lo ruparaqan ri ja chwi abꞌaj. Y echiriꞌ xpe lo jabꞌ, lik xnimar ri nimayaꞌ y rutzaꞌm ri yaꞌ lik xuroj ribꞌ che ri ja; yey ri ja xuchꞌij uchuqꞌabꞌ, ma chwi abꞌaj tzꞌaqom lo wi. \v 49 Noꞌj ri jun xuta ri nutzij y na xuꞌan ta janipa ri kambꞌiꞌij, e kanjunimaj rukꞌ jun achi xuꞌan ri rocho pa sanyebꞌ y na xukoj ta lo ukowil ruparaqan ri ja. Y echiriꞌ lik xnimar ri nimayaꞌ, rutzaꞌm yaꞌ lik xuroj ribꞌ che ri ja. Ekꞌu riꞌ ri ja xwuluwubꞌ bꞌi y xsach uwach» xcha ri Jesús. \c 7 \s1 Ri Jesús kukunaj ri raj chak jun capitán aj Roma \r (Mt. 8:5-13) \p \v 1 Ri Jesús echiriꞌ xukꞌis kakꞌutun chikiwach ri tikawex, xeꞌek Capernaúm. \v 2 Chiriꞌ jeqel jun capitán\f + \fr 7:2 \ft “Capitán”: Waꞌ e aj wach ke cien soldados.\f* aj Roma y kꞌo jun raj chak lik yewaꞌ yey kajekꞌowik. Ekꞌu ri capitán lik kꞌax kunaꞌo. \v 3 Ekꞌuchiriꞌ xuto saꞌ taq ri kabꞌiꞌx puwi ri Jesús, xebꞌutaq bꞌi jujun nimaq winaq e aj wach ke raj judiꞌabꞌ chaꞌ kebꞌeꞌelaj che kapetik y koluꞌkunaj ri raj chak. \v 4 Ekꞌuchiriꞌ ri nimaq winaq xebꞌopon rukꞌ ri Jesús, lik xebꞌelaj che, jewaꞌ xkibꞌiꞌij: \p —Qajawal, wa jun capitán lik taqal che katoꞌ la, \v 5 ma lik kꞌax kunaꞌ ri qatinamit y xojutoꞌ ne che uyakik ri qasinagoga —xechaꞌ. \p \v 6 Ekꞌu ri Jesús xeꞌek kukꞌ. Ekꞌuchiriꞌ xebꞌopon chunaqaj ri ja, ri capitán xebꞌutaq lo jujun ramigos rukꞌ ri Jesús chaꞌ jewaꞌ kakibꞌiꞌij che: «Wajawal, makosisaj ibꞌ la che kape la, ma na taqal ta chwe kok la chiwocho; \v 7 ruma laꞌ xinchꞌobꞌo na taqal tane chwe kinopon chiwach la. Xew bꞌiꞌij la: “Chatkunutajoq”, y rukꞌ ri chꞌaꞌtem la, kakunutaj ri waj chak. \v 8 Ma e pachaꞌ riꞌin, in kꞌo puqꞌabꞌ jun taqanel y rire ebꞌuyaꞌom ukꞌiyal soldados panuqꞌabꞌ. We kambꞌiꞌij kꞌu che junoq: “Jat”, keꞌek; o kambꞌiꞌij che junoq chik: “Chatpetoq”, kapetik. Yey we kambꞌiꞌij che juna waj chak: “E chaꞌana waꞌ”, kuꞌano.» \p \v 9 Echiriꞌ ri Jesús xuta ri xubꞌiꞌij lo ri capitán, lik xkam ranimaꞌ che. Xutzuꞌ kꞌu pan kiwach ri winaq eteran chirij y jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Kambꞌiꞌij chiwe, na nuriqom tane chikixoꞌl raj Israel junoq lik kꞌo unimal kubꞌulibꞌal ukꞌuꞌx pachaꞌ wa jun achi —xchaꞌ. \p \v 10 Ekꞌuchiriꞌ ri etaqom bꞌi xetzelej chirocho ri capitán, xeꞌkiriqa ri raj chak kunutajinaq chik. \s1 Ri Jesús kukꞌastajisaj ri ralabꞌ jun ixoq malkaꞌn \p \v 11 Ikꞌowinaq chi waꞌ, ri Jesús xeꞌek pa jun tinamit Naín rubꞌiꞌ. E kꞌi chike rutijoꞌn y ukꞌiyal winaq e rachbꞌiꞌil bꞌi. \v 12 Echiriꞌ xebꞌopon chunaqaj ri tinamit, xril jun animaꞌ telem, e riꞌ keꞌmuqoq. Yey waꞌ e jun ala ralkꞌoꞌal jun ixoq malkaꞌn y xew ne ko ralabꞌ riꞌ. Ukꞌiyal kꞌu winaq re ri tinamit kachbꞌilam rixoq. \v 13 Echiriꞌ ri Qanimajawal xril rixoq, lik xjuchꞌ kaꞌn pa ranimaꞌ y xubꞌiꞌij che: \p —Moqꞌ chi la —xchaꞌ. \p \v 14 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xqibꞌ kukꞌ y xuchap ri chꞌat pa telem wi ri animaꞌ. Ekꞌu ri e teleyom re xetakꞌiꞌik. Y ri Jesús xubꞌiꞌij che ri kaminaq: \p —Ala, kambꞌiꞌij chawe: ¡Chatyaktajoq! —xchaꞌ. \p \v 15 Ekꞌuchiriꞌ, rala kaminaq chik xyaktajik y xujeqo kachꞌaꞌtik. Y ri Jesús xuya bꞌi puqꞌabꞌ ruchu. \v 16 Echiriꞌ xkil waꞌ ri winaq, konoje xkam kanimaꞌ che y xkijeqo kakiyak uqꞌij ri Dios, kakibꞌiꞌij: \p —Jun nimalaj qꞌalajisanel xwinaqir chiqaxoꞌl. Ri Dios kꞌuninaq chaꞌ kojutoꞌ ri oj utinamit —xechaꞌ. \p \v 17 Konoje kꞌu ri e kꞌo Judea y ri e kꞌo lo chunaqaj xketaꞌmaj ri xuꞌan ri Jesús. \s1 Ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo kebꞌutaq lo rutijoꞌn rukꞌ ri Jesús \r (Mt. 11:2-6) \p \v 18 Ekꞌu ri Juan xretaꞌmaj ronoje waꞌ, ma rutijoꞌn xkitzijoj che. Ekꞌuchiriꞌ, xebꞌusikꞌij kaꞌibꞌ chike \v 19 y jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Jix rukꞌ ri Jesús y chitzꞌonoj che we Rire e Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, ri Jun bꞌiꞌtalik kakꞌunik, o kaqoyꞌej chi junoq chik —xchaꞌ. \p \v 20 Ekꞌuchiriꞌ, rutijoꞌn ri Juan xebꞌek rukꞌ ri Jesús y jewaꞌ xkibꞌiꞌij che: \p —Ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo ojutaqom loq chaꞌ kaqatzꞌonoj cheꞌla we lal Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, ri Jun bꞌiꞌtalik kakꞌunik o kaqoyꞌej chi junoq chik —xecha che. \p \v 21 Chupa kꞌu laꞌ la ora ri Jesús xujeq kebꞌukunaj ukꞌiyal winaq che taq yabꞌil y che taq kꞌaxkꞌolil, kebꞌukolobꞌej ri e kꞌo pakiqꞌabꞌ itzel uxlabꞌixel y kebꞌutzuꞌnisaj ukꞌiyal potzꞌ. \v 22 Tekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xukꞌul uwach ri tzꞌonobꞌal ke rutijoꞌn ri Juan: \p —Jix y chitzijoj che ri Juan ronoje ri xiwilo y ri xito. Ma ri e potzꞌ ketzuꞌnik, ri e sik kebꞌinik, ri kꞌo yabꞌil lepra chike kekunutajik, ri e tꞌoꞌk ketanik, ri ekaminaq kekꞌastajik y chike ri nibꞌaꞌibꞌ katzijox ri Utzilaj Tzij.\f + \fr 7:22 \ft Janipa ri xuꞌan ri Jesús e bꞌiꞌtal chi kan ruma ri qꞌalajisanel Isaías. Is. 35:5-6; 61:1-2\f* \v 23 Nim uqꞌij ralaxik kꞌu riꞌ ri na kasach ta ukꞌuꞌx wukꞌ —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kachꞌaꞌt puwi ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \r (Mt. 11:7-19) \p \v 24 Echiriꞌ xebꞌek ri etaqom lo ruma ri Juan, ri Jesús xujeq kachꞌaꞌt puwi ri Juan chike ri winaq, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \fig Ri tani (Mateo 11:7; 12:20; Lucas 7:24)|alt="Reeds" src="HK00113b.tif" size="col" ref="Lc. 7:24" \fig* \p «¿Saꞌ ri xeꞌila alaq pa ri luwar katzꞌintzꞌotik? ¿Xeꞌila nebꞌa alaq jun achi na jinta ukowil xa pachaꞌ tani kajabajoꞌx ruma ri tew? \v 25 ¿Saꞌ ri xeꞌila alaq? ¿Xeꞌila nebꞌa alaq jun achi uwiqom ribꞌ rukꞌ chomilaj kꞌul? Na e ta riꞌ, ma etaꞌam alaq ri lik kewiqiqik y kꞌo kukꞌ janipa ri kakirayij, riꞌ pa kocho e aj wach ejeqel wi. \v 26 Kantzꞌonoj kꞌu riꞌ: ¿Saꞌ ri xeꞌila alaq? ¿Xeꞌila alaq jun qꞌalajisanel? Areꞌ, yey paqatzij wi kambꞌiꞌij che alaq: E jun más kꞌo uwach chikiwa ri jujun chik qꞌalajisanelabꞌ. \v 27 Ma jewaꞌ kubꞌiꞌij Ruchꞌaꞌtem ri Dios puwi ri Juan: \q1 Riꞌin kannabꞌesaj bꞌi ri waj chak chawach Riꞌat \q1 chaꞌ kuyijbꞌaꞌ ri bꞌe chwach pan rawoponibꞌal \rq Mal. 3:1 \rq* \m kachaꞌ. \p \v 28 Kambꞌiꞌij kꞌu che alaq: Chike ri tikawex ebꞌalaxinaq wara che ruwachulew, na jinta juna qꞌalajisanel más kꞌo uwach chwa ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo. Pero chwi kꞌu riꞌ waꞌ wa keꞌek, china ri kok chupa rutaqanik ri Dios, tobꞌ na jinta uwach, más nim uqꞌij ralaxik chwa ri Juan»\f + \fr 7:28 \ft Kil nota Mateo 11:11.\f* xcha ri Jesús. \p \v 29 Echiriꞌ ri winaq y ri aj tzꞌonol puaq re tojonik\x * \xo 7:29 \xt Lc. 3:12\x* xkita waꞌ, xketaꞌmaj paqatzij wi ri Dios lik jusukꞌ. E uwariꞌche xkitzelej kitzij y xkikꞌul ri bautismo kuya ri Juan. \v 30 Noꞌj ri fariseos y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ xkikꞌaq bꞌi uqꞌij ri rajawal ukꞌuꞌx ri Dios xkꞌut chike, ma na xkitzelej ta kitzij y na xkikꞌul ta ri bautismo kuya ri Juan. \p \v 31 Je tanchi waꞌ xubꞌiꞌij ri Jesús: \p «¿China kꞌu rukꞌ kanjunimaj wi kiwach ri winaq re waqꞌij ora? ¿Saꞌ rukꞌ e junam wi? \v 32 E kanjunimaj kiwach kukꞌ ri kꞌoꞌmabꞌ etzꞌul pa kꞌayibꞌal kesikꞌin chikiwach, kakibꞌiꞌij: \q1 “Echiriꞌ riꞌoj xqachꞌawisaj suꞌ chiwe, \q1 riꞌix na xiwaj taj kix-xajawik; \q1 yey echiriꞌ xqatunaj bꞌix bꞌisobꞌal uwach chiwe, \q1 na xiwaj taj kixjuyuyik” —kechaꞌ. \m \v 33 Jekꞌulaꞌ ralaq, ma echiriꞌ xkꞌun ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo, rire lik kuꞌan ayuno y na kutij tane vino. Yey ralaq kabꞌiꞌij alaq: “Waꞌ waꞌchi kꞌo puqꞌabꞌ jun itzel uxlabꞌixel” kacha alaq. \v 34 Xkꞌun kꞌu lo Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex. Rire kutij ronoje ri kayaꞌ chwach, yey ralaq kabꞌiꞌij alaq: “Waꞌ wa jun achi lik japjatel\f + \fr 7:34 \ft “Japjatel” e kabꞌiꞌx che juna tikawex lik jiqꞌ.\f* y qꞌabꞌaꞌrel, kachbꞌiꞌil raj tzꞌonol puaq re tojonik\f + \fr 7:34 \ft “Raj tzꞌonol puaq re tojonik”: Kil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* y raj makibꞌ” kacha alaq. \v 35 Pero kaqꞌalajin na kꞌut china taq ri lik kꞌo runaꞌoj ri Dios kukꞌ ruma ri kiꞌanom» xcha ri Jesús. \s1 Ri Jesús kukuy umak jun ixoq aj mak \p \v 36 Tekꞌuchiriꞌ, xsikꞌix ri Jesús ruma jun fariseo Simón rubꞌiꞌ chaꞌ keꞌwoꞌq rukꞌ. Ekꞌu ri Jesús xeꞌek chirocho ri fariseo y xtzꞌuyiꞌ chwa ri mexa. \v 37 Kꞌo kꞌu jun ixoq aj pa la tinamit na utz ta rubꞌinik usilabꞌik. Echiriꞌ rire xretaꞌmaj kawaꞌ ri Jesús chirocho ri fariseo, xukꞌam bꞌi jun kꞌolibꞌal ꞌanatal rukꞌ alabastro\f + \fr 7:37 \ft “Alabastro”: Jun chomilaj abꞌaj lik kꞌi rajil.\f* nojinaq che kunabꞌal lik kiꞌ ruxlabꞌ. \v 38 Koqꞌ kꞌu riꞌ xopon xeꞌraqan ri Jesús. Yey rukꞌ ruwaꞌal uwach xujeq kuchꞌaqabꞌaꞌ ri raqan ri Jesús, y rukꞌ kꞌu ruwiꞌ kuchaqisaj; kutzꞌubꞌ ri raqan y kusoqꞌ ri kunabꞌal lik kiꞌ ruxlabꞌ che. \p \v 39 Echiriꞌ xril waꞌ ri fariseo, ri sikꞌiyom re ri Jesús, xuchꞌobꞌo: «We ta waꞌchi paqatzij wi qꞌalajisanel, kunaꞌbꞌej riꞌ saꞌ rubꞌinik usilabꞌik wiꞌxoq kachapaw re, ma waꞌ wiꞌxoq lik aj mak.» \p \v 40 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Simón, kꞌo kuaj kambꞌiꞌij cheꞌla —xchaꞌ. \p Ri fariseo xubꞌiꞌij che: \p —Bꞌiꞌij la, Wajawal —xchaꞌ. \p \v 41 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Jesús: \p —Ekꞌo kaꞌibꞌ achijabꞌ kꞌo kikꞌas rukꞌ jun achi kuya puaq pa chaqꞌiꞌm. Jun chike, ukꞌas woꞌobꞌ ciento denarios y ri jun chik, ukꞌas cincuenta denarios. \v 42 Kikabꞌichal na kakiriq ta chik saꞌ rutojik. Ekꞌu rachi aj yaꞌl chaqꞌiꞌm xukuy kimak kikabꞌichal che ri kikꞌas. Woꞌora, Simón, bꞌiꞌij la chwe ¿china chike wa kaꞌibꞌ achijabꞌ más katioxin\f + \fr 7:42 \ft Pa ri chꞌaꞌtem griego kubꞌiꞌij “kꞌax kunaꞌo”.\f* chwach rachi aj yaꞌl chaqꞌiꞌm? —xchaꞌ. \p \v 43 Ri Simón xukꞌul uwach: \p —Chinuwach riꞌin, e ri jun achi ri xkuytaj umak che ri kꞌas más kꞌi —xchaꞌ. \p Y ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Ri xbꞌiꞌij la, lik areꞌ —xchaꞌ. \p \v 44 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xutzuꞌ uwach rixoq y xubꞌiꞌij che ri Simón: \p —¿Kil la wa jun ixoq? Echiriꞌ xinok lo riꞌin chi ocho la, rilal na xya ta la nuyaꞌ re chꞌajbꞌal ri waqan. Noꞌj wa jun ixoq xuchꞌaqabꞌaꞌ ri waqan rukꞌ ruwaꞌal uwach y xuchaqisaj rukꞌ ruwiꞌ. \v 45 Yey rilal na xtzꞌubꞌ tane la nuchiꞌ; noꞌj rire chwi echiriꞌ xinok loq, na roqꞌotam ta kutzꞌubꞌ ri waqan. \v 46 Rilal na xsoqꞌ tane la aceite chwi nujolom; noꞌj rire xusoqꞌ kunabꞌal lik kiꞌ ruxlabꞌ che ri waqan.\f + \fr 7:46 \ft Ri kakiꞌan raj Israel ojertan chaꞌ kakiyak uqꞌij juna bꞌinel chikocho, e kakiya uyaꞌ re chꞌajbꞌal ri raqan, kakitzꞌubꞌ uchiꞌ y kakisoqꞌ aceite kiꞌ ruxlabꞌ chwi rujolom.\f* \v 47 Kambꞌiꞌij kꞌu cheꞌla: Rire xuꞌan waꞌ ma nukuyum chi rukꞌiyal umak; e uwariꞌche lik kukꞌut ri rutzil ukꞌuꞌx chwe. Noꞌj e junoq na lik ta kꞌi rumak kuytajinaq, riꞌ xa jubꞌiqꞌ ri rutzil ukꞌuꞌx kukꞌutu —xcha che ri Simón. \p \v 48 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij che rixoq: \p —Ixoq, ronoje ramak kuytajinaq chik —xchaꞌ. \p \v 49 Ekꞌu ri etzꞌul rukꞌ ri Jesús chwa ri mexa xkijeqo kakichꞌaꞌtibꞌej chikiwach, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: «¿Saꞌ nawi ruwach wa jun achi kukuy mak?» kechaꞌ. \p \v 50 Pero ri Jesús xubꞌiꞌij che rixoq: \p —Ruma ri kubꞌulibꞌal akꞌuꞌx, xatkolobꞌetajik; jat kꞌu chi utzil chomal —xcha che. \c 8 \s1 Rixoqibꞌ e toꞌbꞌel re ri Jesús \p \v 1 Ikꞌowinaq chi kꞌu waꞌ, ri Jesús kabꞌin pa taq ronoje tinamit y aldeas kutzijoj ri Utzilaj Tzij re rutaqanik ri Dios. E rachbꞌiꞌil kꞌu ri kabꞌlajuj utijoꞌn, \v 2 kukꞌ jujun ixoqibꞌ ri ebꞌeresam pakiqꞌabꞌ itzel uxlabꞌixel y ebꞌukunam che ukꞌiyal yabꞌil. Chikixoꞌl e kꞌo ri María ri ebꞌelinaq wuqubꞌ itzel uxlabꞌixel che, \v 3 ri Juana rixoqil rachi Chuza ri aj wach re rubꞌitaq re ri Rey Herodes, ri Susana kukꞌ jujun chik ixoqibꞌ kakinimaj ri Jesús rukꞌ taq rubꞌitaq ke. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri awanel \r (Mt. 13:1-9; Mr. 4:1-9) \p \v 4 Kꞌo jun qꞌij lik e kꞌi ri winaq xebꞌel lo pa taq tinamit y xkimol kibꞌ rukꞌ ri Jesús. Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xujeq kakꞌutun chikiwach rukꞌ taq kꞌambꞌal naꞌoj, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p \v 5 «Julaj jun awanel xel bꞌi che rawaxik ri rijaꞌ. Ekꞌuchiriꞌ katajin che ujopopexik rijaꞌ,\f + \fr 8:5 \ft E rojertan chilaꞌ Israel echiriꞌ kakiꞌan rawanik re ri trigo xa kakijopopej rijaꞌ pulew, tekꞌuchiriꞌ kakichꞌuq uwiꞌ rukꞌ ulew.\f* kꞌo xtzaq kan chuchiꞌ ri bꞌe. Y waꞌ xyiqꞌ uwiꞌ kuma ri kebꞌikꞌowik y xtij bꞌi kuma taq ri tzꞌikin. \fig Jun achi kawanik, kujopopej rijaꞌ re trigo pulew (Mateo 13:1-9; Marcos 4:1-9; Lucas 8:4-8)|alt="Man sowing seed" src="LB00094b.tif" size="col" ref="Lc. 8:5" \fig* \p \v 6 »Kꞌo ijaꞌ xtzaq kan pa taq abꞌaj; yey echiriꞌ xel loq, xchaqijik ma na kamuꞌmut ta ruxeꞌ. \p \v 7 »Kꞌo ijaꞌ xtzaq kan pa taq kꞌiix. Ekꞌu riꞌ waꞌ xkꞌiy junam rukꞌ ri kꞌiix, pero xjiqꞌ kan chuxeꞌ ri kꞌiix. \p \v 8 »Noꞌj kꞌo xtzaq kan pa chomilaj ulew. Ekꞌu riꞌ waꞌ, echiriꞌ xkꞌiyik, lik xuꞌan reqaꞌn; chujujunal raqan xel jun ciento che» xchaꞌ. \p Tekꞌuchiriꞌ, lik ko xchꞌaw ri Jesús, jewaꞌ xubꞌiꞌij: «China kꞌu ri kꞌo utanibꞌal che utayik, ¡chuta kꞌu riꞌ!» xchaꞌ. \s1 Saꞌ ruchak taq ri kꞌambꞌal naꞌoj \r (Mt. 13:10-17; Mr. 4:10-12) \p \v 9 Tekꞌuchiriꞌ, rutijoꞌn xkitzꞌonoj che: \p —¿Saꞌ keꞌelawi wa kꞌambꞌal naꞌoj? —xechaꞌ. \p \v 10 Ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p «Chiwe riꞌix yaꞌtalik kaqꞌalajisax runaꞌoj ri Dios chwi rutaqanik. Noꞌj chike ri winaq, kankꞌut xew rukꞌ kꞌambꞌal naꞌoj. Ma tobꞌ rike ketzuꞌnik, e junam rukꞌ na ketzuꞌn taj; tobꞌ ketanik, e junam rukꞌ na ketan taj y e riꞌ na jinta kꞌo kakimaj usukꞌ.\x * \xo 8:10 \xt Is. 6:9\x* \s1 Ri Jesús kuqꞌalajisaj ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri awanel \r (Mt. 13:18-23; Mr. 4:13-20) \p \v 11 »Woꞌora kanqꞌalajisaj chiwe saꞌ keꞌelawi wa kꞌambꞌal naꞌoj. Rijaꞌ e Ruchꞌaꞌtem ri Dios. \p \v 12 »Ri xtzaq kan chuchiꞌ ri bꞌe, e pachaꞌ ri tikawex kakita Ruchꞌaꞌtem ri Dios, pero kakꞌun lo ritzel winaq y karesaj waꞌ pa kanimaꞌ chaꞌ na kakikoj taj y na kekolobꞌetaj ta kꞌu riꞌ. \p \v 13 »Ri xtzaq kan pa taq abꞌaj, e pachaꞌ ri tikawex kakita Ruchꞌaꞌtem ri Dios y kakikꞌul rukꞌ kiꞌkotemal; noꞌj na e tikil ta chi utz. Kakikoj kꞌu Ruchꞌaꞌtem xa kebꞌ oxibꞌ qꞌij; yey echiriꞌ kakꞌun lo kꞌambꞌal kipa, kakesaj bꞌi kibꞌ chirij ri Dios. \p \v 14 »Ri xtzaq kan pa taq kꞌiix, e pachaꞌ ri tikawex kakita Ruchꞌaꞌtem ri Dios, yey na kakiꞌan taj saꞌ ri kubꞌiꞌij. Kokꞌil kꞌu riꞌ kasach uwach Ruchꞌaꞌtem ri Dios kꞌo pa kanimaꞌ ruma rubꞌis kikꞌuꞌx, ri kibꞌeyomalil y ruqusil ruwachulew; y na chom ta kꞌu riꞌ ri kilitaj che ri kibꞌinik. \p \v 15 »Noꞌj ri xtzaq kan pa chomilaj ulew, e pachaꞌ ri tikawex kakikꞌul pa saqil wi Ruchꞌaꞌtem ri Dios y rukꞌ ronoje kikꞌuꞌx kakikꞌol pa kanimaꞌ. Lik chom kꞌu riꞌ ri kilitaj che ri kibꞌinik. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi jun aqꞌ tzijtalik \r (Mr. 4:21-25) \p \v 16 »Na jinta junoq kutzij juna aqꞌ y kuchꞌuq uwiꞌ rukꞌ juna mulul re pajbꞌal o kujuꞌ chuxeꞌ ruwarabꞌal. Ma ri kuꞌan che, e kuya lo chupa rukꞌolibꞌal chikaj chaꞌ jelaꞌ kutzij kiwiꞌ ri kebꞌok bꞌi. \v 17 Ma kopon ri qꞌij echiriꞌ janipa ri na qꞌalajisam taj, kaqꞌalajisax na; yey janipa ri ewatalik, ketaꞌmaxik. \p \v 18 E uwariꞌche chita chi utz janipa ri kambꞌiꞌij chiwe; ma china ri kukꞌul chi utz janipa ri kakꞌut chwach, riꞌ kakꞌut ne más chwach y jekꞌulaꞌ kumaj más. Yey china ri na kukꞌul ta ri kakꞌut chwach, riꞌ kamaj ne che janipa ri kuchꞌobꞌo umajom chi usukꞌ» xcha ri Jesús. \s1 Ruchu y taq ruchaqꞌ ri Jesús \r (Mt. 12:46-50; Mr. 3:31-35) \p \v 19 Julaj echiriꞌ lik e kꞌo ukꞌiyal winaq rukꞌ ri Jesús, ruchu y taq ruchaqꞌ xoꞌlkilaꞌ, yey na utz ta kꞌu xeqibꞌ rukꞌ kuma rukꞌiyal winaq. \v 20 Ekꞌuchiriꞌ, xbꞌiꞌx che ri Jesús: \p —Ri chu la y taq ri chaqꞌ la e kꞌo pa bꞌe y kakaj kakil wach la. \p \v 21 Rire xukꞌul uwach: \p —E ri ketaw re Rutzij Upixabꞌ ri Dios y kakiꞌan ronoje ri kubꞌiꞌij, waꞌ e nuchu y e taq nuchaqꞌ riꞌ —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kuqꞌatej ri kaqjiqꞌ chwi ri mar \r (Mt. 8:23-27; Mr. 4:35-41) \p \v 22 Kꞌo jun qꞌij ri Jesús xok chupa jun barco junam kukꞌ rutijoꞌn y xubꞌiꞌij chike: \p —Joꞌ, chojqꞌax chꞌaqa yaꞌ —xcha chike. Y xebꞌek kꞌu riꞌ. \p \v 23 Echiriꞌ kebꞌin chwi ri mar, ri Jesús xwarik. Ewi xpe jun nimalaj kaqjiqꞌ chwi ri mar y xujeq kanoj ri barco che yaꞌ y e riꞌ ya laj kamuqutajik. \v 24 Na jampatana kꞌut xeꞌkikꞌosoj ri Jesús, jewaꞌ xkibꞌiꞌij che: \p —¡Qajawal, Qajawal! ¡Kojkamik! —xecha che. \p Echiriꞌ xyaktaj ri Jesús, xuqꞌatej ri kaqjiqꞌ. Ekꞌu ri yaꞌ kel chikaj, xyeniꞌik y ri tew xtaniꞌik. \v 25 Tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike rutijoꞌn: \p —¿Saꞌ xuꞌan ri kubꞌulibꞌal ikꞌuꞌx wukꞌ? —xcha chike. \p Pero rutijoꞌn lik kixiꞌim kibꞌ y kaminaq kanimaꞌ che. Xkibꞌiꞌij kꞌu chikiwach: «¿Saꞌ ruwach waꞌ waꞌchi? ¡Ma tobꞌ ne ri kaqjiqꞌ y ri yaꞌ kakikoj utzij!» xechaꞌ. \s1 Jun achi aj Gadara kꞌo puqꞌabꞌ jun itzel uxlabꞌixel \r (Mt. 8:28-34; Mr. 5:1-20) \p \v 26 Ekꞌuchiriꞌ, xebꞌopon pa ri luwar re Gadara kꞌo chꞌaqa yaꞌ che Galilea. \v 27 Echiriꞌ xqaj ri Jesús chuꞌlew, xoꞌlkꞌul ruma jun achi aj pa la tinamit. Kꞌo tan qꞌij waꞌchi kꞌo puqꞌabꞌ jun itzel uxlabꞌixel. Na kukoj ta uqꞌuꞌ y na jeqel ta chirocho, ma jeqel pa taq muqubꞌal ke animaꞌ. \v 28 Waꞌchi, echiriꞌ xril uwach ri Jesús, lik xsikꞌinik y xuxuk ribꞌ chwach. Y lik ko xchꞌawik, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —¿Suꞌchak koꞌlmina ibꞌ la wukꞌ, Jesús, lal Ukꞌajol ri Dios kꞌo chilaꞌ chikaj? Kantzꞌonoj ko cheꞌla na kinya ta la pa kꞌax —xchaꞌ. \v 29 (Xubꞌiꞌij waꞌ ma ri Jesús kutaq ri itzelilaj uxlabꞌixel chaꞌ kel bꞌi che rachi. Yey lik kꞌo tan qꞌij rachi kꞌo puqꞌabꞌ waꞌ. Y tobꞌ kayut pa karena y pa griyetas, ronoje kuraqij y kakꞌam bꞌi ruma ri itzel uxlabꞌixel pa taq luwar katzꞌintzꞌotik.) \p \v 30 Ekꞌu ri Jesús xutzꞌonoj che rachi: \p —¿Saꞌ rabꞌiꞌ? —xchaꞌ. \p Rire xubꞌiꞌij: \p —Legión\f + \fr 8:30 \ft “Legión”: Wa chꞌaꞌtem keꞌeloq “ukꞌiyal soldados”. Jun legión e kꞌo waqibꞌ mil soldados che. Wara keꞌelawi ukꞌiyal itzel uxlabꞌixel.\f* —xchaꞌ. Xubꞌiꞌij waꞌ ma lik e kꞌi ri itzel uxlabꞌixel ebꞌokinaq rukꞌ. \v 31 Ekꞌu taq ri itzel uxlabꞌixel lik xkikoj kibꞌ chwach ri Jesús chaꞌ na kebꞌutaq tubꞌi pa ri siwan na jinta utaqexik uchoyil upa.\x * \xo 8:31 \xt Ap. 20:1-3\x* \p \v 32 E kꞌo kꞌu ukꞌiyal aq kewaꞌ chwa ri juyubꞌ y taq ri itzel uxlabꞌixel xkitzꞌonoj chaꞌ kebꞌok bꞌi kukꞌ ri aq. Ekꞌu ri Jesús xuya luwar chike. \v 33 Ekꞌuchiriꞌ, xebꞌel bꞌi che rachi y xebꞌok bꞌi kukꞌ ri aq. Y konoje waꞌ xeꞌkikꞌaqa bꞌi kibꞌ chwi jun siwan, xebꞌeꞌtzaq chupa ri mar y xejiqꞌik. \p \v 34 Ekꞌu ri kechajin ke ri aq, echiriꞌ xkil taq waꞌ, xebꞌanimajik y janipa ri xkilo xebꞌek che utzijoxik chupa ri tinamit y pa taq juyubꞌ. \p \v 35 Xepe kꞌu ri winaq che rilik saꞌ ri xꞌaniꞌ chiriꞌ. Echiriꞌ xekꞌun pa kꞌo wi ri Jesús, xkiriq rachi ri ebꞌelinaq chubꞌi ri itzel uxlabꞌixel che, tzꞌul xeꞌraqan uqꞌabꞌ ri Jesús, ukojom chi uqꞌuꞌ y jusukꞌ chi runaꞌoj. Ruma waꞌ, lik xkixiꞌij kibꞌ. \v 36 Y ri xebꞌilow waꞌ xkitzijoj chike ri kꞌakꞌ xekꞌunik, suꞌanik xkolobꞌetaj rachi ri xebꞌel bꞌi ri itzel uxlabꞌixel che. \v 37 Ekꞌuchiriꞌ, konoje ri winaq pa taq ri luwar re Gadara xebꞌelaj che ri Jesús kel bꞌi chiriꞌ ma lik kixiꞌim kibꞌ che. Y ri Jesús xok chupa ri barco chaꞌ katzelejik. \p \v 38 Ekꞌuchiriꞌ, rachi ri ebꞌelinaq bꞌi ri itzel uxlabꞌixel che, xelaj che ri Jesús chaꞌ kuya luwar che katerej bꞌi chirij; pero ri Jesús xutaq che kakanaj kanoq, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p \v 39 —Chat-tzelej chaꞌwocho y chatzijoj chike ri tikawex ronoje ri utz uꞌanom ri Dios awukꞌ —xchaꞌ. \p Y rachi e xuꞌano; xeꞌek che utzijoxik chupa ronoje ri tinamit ri utz xꞌan che ruma ri Jesús. \s1 Rumiꞌal ri Jairo yey rixoq xuchap ruqꞌuꞌ ri Jesús \r (Mt. 9:18-26; Mr. 5:21-43) \p \v 40 Echiriꞌ xtzelej ri Jesús chꞌaqa yaꞌ, ri winaq xkikꞌul rukꞌ kiꞌkotemal ma konoje lik koyeꞌem. \v 41 Ekꞌuchiriꞌ, xopon jun achi Jairo rubꞌiꞌ, rire aj wach re ri sinagoga. Waꞌ waꞌchi xuxuk ribꞌ xeꞌraqan uqꞌabꞌ ri Jesús y lik xelaj che keꞌek chirocho, \v 42 ma xa jun ko rumiꞌal y laj kabꞌlajuj rujunabꞌ, yey kajekꞌowik. Ekꞌuchiriꞌ xeꞌek ri Jesús rukꞌ, ukꞌiyal winaq xeterej bꞌi chirij y lik kakipitzꞌipaꞌ. \p \v 43 Chikixoꞌlibꞌal kꞌu ri winaq kꞌo jun ixoq lik yewaꞌ, e kabꞌlajuj lo junabꞌ riꞌ na kataniꞌ ta ri yabꞌil re upa ikꞌ che. Ronoje ri kꞌo rukꞌ ukꞌisom chi ne kukꞌ ri aj kun, yey na jinta junoq xriqow ukunaxik ri yabꞌil kꞌo che. \v 44 Rire xqibꞌ kꞌu pana chirij ri Jesús y xuchap ruchiꞌ ruqꞌuꞌ. Y chupa kꞌu laꞌ la joqꞌotaj xtaniꞌ ruyabꞌil. \p \v 45 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xutzꞌonoj: \p —¿China ri xchapaw weꞌin? —xchaꞌ. \p Yey na jinta junoq kuya ribꞌ chupa. Ekꞌuchiriꞌ ri Pedro y ri rachbꞌiꞌil xkibꞌiꞌij: \p —Qajawal, ri winaq kakipitzꞌipaꞌ la y kakiminimaꞌ la. ¿Suꞌchak kꞌu riꞌ katzꞌonoj la: “¿China ri xchapaw weꞌin?” —xechaꞌ. \p \v 46 Noꞌj ri Jesús xubꞌiꞌij: \p —Kꞌo jun xinchapawik ma xinnaꞌo kꞌo jun xkunutaj rukꞌ ri nuchuqꞌabꞌ —xchaꞌ. \p \v 47 Echiriꞌ rixoq xrilo xnaꞌbꞌetaj ruma ri Jesús, xpetik kabꞌirbꞌotik. Xuxukubꞌaꞌ kꞌu ribꞌ xeꞌraqan uqꞌabꞌ ri Jesús y xutzijoj chikiwach konoje ri winaq suꞌbꞌe xuchap ruqꞌuꞌ ri Jesús y chaꞌtaj xa pa joqꞌotaj xkunutajik. \p \v 48 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Ixoq, ruma ri kubꞌulibꞌal kꞌuꞌx la wukꞌ, xkunutaj la. Oj kꞌu la riꞌ chi utzil chomal —xchaꞌ. \p \v 49 Kꞌa kachꞌaꞌt ne ri Jesús, echiriꞌ xkꞌun lo jun petinaq chirocho ri aj wach re ri sinagoga y xoluꞌbꞌiꞌij che ri Jairo: \p —Ri miꞌal la ya xkamik; na jinta chi kutiqoj kabꞌayabꞌaꞌ la ri tijonel —xchaꞌ. \p \v 50 Echiriꞌ xuta waꞌ ri Jesús, xubꞌiꞌij che ri Jairo: \p —Muxiꞌij ribꞌ kꞌuꞌx la, xew lik kubꞌula kꞌuꞌx la wukꞌ y jelaꞌ kakolobꞌetaj ri miꞌal la che ri kamik —xchaꞌ. \p \v 51 Ekꞌuchiriꞌ xopon chirocho ri Jairo, ri Jesús xew xebꞌukoj bꞌi ri Pedro, ri Jacobo, ri Juan y ruchu-uqaw ri ralko ali; y na xuya ta luwar che junoq chik kok bꞌi. \v 52 Konoje ri winaq kebꞌoqꞌik y lik ketunanik. Noꞌj ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Mixoqꞌik, ma ri ralko ali na kaminaq taj, xa kawarik —xchaꞌ. \v 53 Ekꞌu rike xa xkitzeꞌej ri xubꞌiꞌij, ma ketaꞌam kaminaq chik. \p \v 54 Noꞌj ri Jesús xuchap ruqꞌabꞌ ri ralko ali y lik ko xubꞌiꞌij: \p —Ali chuuy, ¡chatyaktajoq! —xchaꞌ. \p \v 55 Ekꞌuchiriꞌ xtzelej lo ri ranimaꞌ y chupa kꞌu laꞌ la joqꞌotaj xyaktajik. Y ri Jesús xebꞌutaq che uyaꞌik uwa. \v 56 Ekꞌu ruchu-uqaw lik xkam kanimaꞌ che, pero ri Jesús xebꞌutaq che na kakibꞌiꞌij ta che junoq wa xuꞌano. \c 9 \s1 Ri Jesús kuya bꞌi kichak ri kabꞌlajuj utaqoꞌn \r (Mt. 10:5-15; Mr. 6:7-13) \p \v 1 Ri Jesús xumol kichiꞌ ri kabꞌlajuj utijoꞌn y xuya pakiqꞌabꞌ kebꞌekesaj bꞌi itzelilaj uxlabꞌixel y kekikunaj ri yewaꞌibꞌ. \v 2 Xebꞌutaq kꞌu bꞌi riꞌ che utzijoxik rutaqanik ri Dios y che kikunaxik ri yewaꞌibꞌ. \v 3 Jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p «Makꞌo mikꞌam bꞌi re pa bꞌe; mikꞌam bꞌi ichꞌamiꞌy, itebꞌ, iwa, imeyo o jun chik ikoton. \v 4 We xixkꞌul pa juna ja, chixkꞌola chiriꞌ kꞌate kixel bꞌi echiriꞌ kixꞌek pa jun chik tinamit. \v 5 We chupa juna tinamit na kixkꞌul taj, chixelubꞌi chiriꞌ y chipupaꞌ kan rulew kꞌo che ri iwaqan, waꞌ e kꞌutubꞌal re na utz ta kiꞌanom ri ejeqel chiriꞌ» xcha chike. \p \v 6 Xebꞌel kꞌu bꞌi rutijoꞌn y xebꞌek pa taq aldeas re kakitzijoj ri Utzilaj Tzij y re kekikunaj yewaꞌibꞌ che ronoje luwar. \s1 Ri Herodes kuta puwi ri kuꞌan ri Jesús \r (Mt. 14:1-12; Mr. 6:14-29) \p \v 7 Ri Herodes, ri rey re Galilea, xuta puwi ronoje ri kuꞌan ri Jesús. Ruma kꞌu waꞌ, lik sachinaq runaꞌoj, ma e kꞌo jujun kebꞌiꞌn re: «Laꞌ e ri Juan xkꞌastaj lo chikixoꞌl ri ekaminaq» kechaꞌ. \v 8 Yey e kꞌo jujun kakibꞌiꞌij: «Rire e Elías xwinaqir loq.» Y e kꞌo jujun chik kakibꞌiꞌij: «E junoq chike ri qꞌalajisanelabꞌ re ojertan xkꞌastaj loq» kechaꞌ. \v 9 Noꞌj ri rey Herodes xubꞌiꞌij: «Riꞌin xintaq ukꞌatzixik rujolom ri Juan. ¿China kꞌu riꞌ waꞌ waꞌchi lik saꞌchi ri kintajin che utayik puwiꞌ?» xchaꞌ. Y kutzukuj kꞌut suꞌanik karil uwach ri Jesús. \s1 Ri Jesús kebꞌutzuq woꞌobꞌ mil achijabꞌ \r (Mt. 14:13-21; Mr. 6:30-44; Jn. 6:1-14) \p \v 10 Echiriꞌ xetzelej lo ri kabꞌlajuj utaqoꞌn ri Jesús, xkitzijoj che Rire janipa taq ri xkiꞌano. Ekꞌuchiriꞌ, xekꞌam bꞌi ruma ri Jesús y xebꞌek kitukel pa jun luwar katzꞌintzꞌotik chunaqaj jun tinamit Betsaida rubꞌiꞌ. \p \v 11 Noꞌj ri winaq echiriꞌ xketaꞌmaj, xebꞌel lo pa taq ri tinamit y xebꞌek chaꞌ keꞌkiriqa ri Jesús. Yey Rire xebꞌukꞌul chi utz, xujeq katzijon chikiwach puwi rutaqanik ri Dios y xebꞌukunaj ri e yewaꞌibꞌ chike. \p \v 12 Echiriꞌ katajin ubꞌenam ri qꞌij, xeqibꞌ lo ri kabꞌlajuj utijoꞌn y xkibꞌiꞌij che: \p —Qajawal, utz we ketaq bꞌi la ri winaq pa taq raldeas y pa taq ri luwar kꞌo lo xa naqaj chaꞌ keꞌkitzukuj pa kewar wi y saꞌ ri kakitijo, ma ri wara pa oj kꞌo wi lik katzꞌintzꞌotik —xecha che. \p \v 13 Noꞌj ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Chebꞌitzuqu riꞌix —xchaꞌ. \p Ekꞌu rutijoꞌn xkibꞌiꞌij che: \p —Xa woꞌobꞌ pam y kaꞌibꞌ kar kꞌo qukꞌ. Xew we e laꞌ kojꞌek y keꞌqaloqꞌo waꞌim ke konoje wa ukꞌiyal winaq, keqatzuq kꞌu riꞌ —xechaꞌ. \p \v 14 Laj e lo woꞌobꞌ mil chi achijabꞌ e kꞌo chiriꞌ. Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike rutijoꞌn: \p —Chibꞌiꞌij chike ri winaq ketzꞌuyiꞌ chimutzaꞌj re nikꞌaj ciento chujujunal —xchaꞌ. \p \v 15 Jelaꞌ xkiꞌano, xekitzꞌuyubꞌaꞌ konoje. \v 16 Ekꞌuchiriꞌ ri Jesús xukꞌam ri woꞌobꞌ pam y ri kaꞌibꞌ kar, xtzuꞌn chikaj y xtioxin chwach ri Dios. Xuya kꞌu bꞌi chike rutijoꞌn chaꞌ kakijach chike ri winaq. \v 17 Konoje kꞌu ri winaq xewaꞌik y xenoj chi utz. Tekꞌuchiriꞌ, xkimol ri chꞌaqaꞌtaꞌq kiqax y rukꞌ waꞌ xnoj lo kabꞌlajuj chakach. \s1 Ri Pedro kuqꞌalajisaj ri Jesús e ri Cristo \r (Mt. 16:13-20; Mr. 8:27-30) \p \v 18 Kꞌo jun qꞌij ri Jesús utukel kachꞌaꞌt rukꞌ ri Dios, yey xew rutijoꞌn e kꞌo rukꞌ. Ewi xutzꞌonoj chike: \p —Chikiwach ri winaq, ¿in china nawi riꞌin? —xchaꞌ. \p \v 19 Rutijoꞌn xkikꞌul uwach che: \p —Kꞌo kebꞌiꞌn re lal ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo; jujun chik kakibꞌiꞌij lal ri Elías; y jujun chik, lal junoq chik chike ri qꞌalajisanelabꞌ re ojertan kꞌastajinaq loq —xechaꞌ. \p \v 20 Ekꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj tanchi chike: \p —Yey chiwach riꞌix, ¿in china riꞌin? —xchaꞌ. \p Ekꞌu ri Pedro xukꞌul uwach: \p —Rilal lal ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios —xchaꞌ. \v 21 Pero ri Jesús lik xebꞌutaq che na kakitzijoj ta kꞌana che junoq china Rire. \s1 Ri Jesús kachꞌaꞌt puwi rukamik y rukꞌastajibꞌal \r (Mt. 16:21-23; Mr. 8:31–9:1) \p \v 22 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike: \p —Lik chirajawaxik che Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kutij na ri kꞌax y kakꞌaq bꞌi uqꞌij kuma ri nimaq winaq re ri tinamit, ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ. Tekꞌuchiriꞌ, kakamisaxik; noꞌj churox qꞌij kakꞌastaj loq —xchaꞌ. \s1 Ri chirajawaxik chike ri kakaj keterej chirij ri Jesús \r (Mt. 16:24-28; Mr. 8:34-38) \p \v 23 Xubꞌiꞌij tanchi kꞌu chike konoje: \p —We kꞌo junoq karaj katerej lo chwij, lik chirajawaxik che muꞌan xew ri karaj rire, e ronoje qꞌij chukuyu ri kꞌax kape puwiꞌ ruma ukojom ri nubꞌiꞌ; yey utz kꞌu riꞌ katerej lo chwij. \v 24 Ma china ri na kuya ta ranimaꞌ rukꞌaslem, riꞌ e kujam ri chomilaj kꞌaslemal chwach ri Dios; noꞌj ri kuya ranimaꞌ rukꞌaslem wuma riꞌin, riꞌ e kuriq ri chomilaj ukꞌaslemal chwach ri Dios. \p \v 25 »¿Saꞌ kꞌu kutiqoj riꞌ che juna tikawex we kuꞌan rajaw ronoje ruwachulew, yey e kujam rukꞌaslemal y jelaꞌ kusach uwach chiribꞌil ribꞌ? \v 26 Ma china ri kakꞌix chwe riꞌin y che ri nuchꞌaꞌtem, jelaꞌ kꞌu riꞌ ri in Alaxel Chikixoꞌl Tikawex kinkꞌix che rire echiriꞌ kinkꞌun tanchi rukꞌ runimal nuchomalil, junam rukꞌ runimal uchomalil ri Nuqaw y kukꞌ taq ri santowilaj ángeles. \v 27 Riꞌin paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: E kꞌo jujun chike wa e kꞌo wara na kekam tana we na xkil tubꞌi rutaqanik ri Dios —xchaꞌ. \s1 Ri jalkꞌatajibꞌal uwach ri Jesús \r (Mt. 17:1-8; Mr. 9:2-8) \p \v 28 Laj wajxaqibꞌ qꞌij riꞌ ubꞌiꞌim waꞌ ri Jesús echiriꞌ xebꞌuchaꞌ ri Pedro, ri Juan y ri Jacobo y xel bꞌi kukꞌ chwa jun juyubꞌ chaꞌ keꞌchꞌaꞌt rukꞌ ri Dios. \v 29 Yey echiriꞌ kachꞌaꞌt rukꞌ ri Dios, xjalkꞌatitaj rupalaj y ruqꞌuꞌ xuꞌan lik saq y kawolqꞌinik. \p \v 30 Y xewinaqir kꞌu kebꞌ achijabꞌ e riꞌ kechꞌaꞌt rukꞌ. Waꞌ e ri Moisés y ri Elías, qꞌalajisanelabꞌ re ojertan. \v 31 Ekꞌu rike sututal kij rukꞌ jun chomilaj qꞌijsaq. Y kechꞌaꞌt puwi rukamik ri Jesús, ri kukꞌulumaj na chilaꞌ Jerusalem. \fig Ri Moisés y ri Elías kewinaqir rukꞌ ri Jesús (Mateo 17:3; Marcos 9:4; Lucas 9:30)|alt="Transfiguration" src="CN01728b.tif" size="span" ref="Lc. 9:30" \fig* \p \v 32 Ri Pedro kukꞌ ri rachbꞌiꞌil lik kꞌo waram chike, pero xtzor kaꞌn kiwach y xkil kꞌu runimal uwonibꞌal ri Jesús y ri kaꞌibꞌ achijabꞌ e kꞌo rukꞌ. \v 33 Ekꞌuchiriꞌ katajin bꞌi kelik ri kaꞌibꞌ achijabꞌ rukꞌ ri Jesús, ri Pedro xubꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Qajawal, lik utz xyaꞌtaj chiqe oj kꞌo wara. Qaꞌana kꞌu oxibꞌ rancho:\f + \fr 9:33 \ft Ruchak waꞌ wa rancho xraj kuꞌan ri Pedro, e re kakiloqꞌnimaj kiqꞌij ri kebꞌ qꞌalajisanelabꞌ y ri Jesús.\f* jun e la, jun re ri Moisés y jun re ri Elías —xchaꞌ. Ri Pedro xubꞌiꞌij waꞌ ruma na kunaꞌ taj saꞌ ri kubꞌiꞌij. \v 34 Kꞌa kachꞌaꞌt ne ri Pedro, echiriꞌ xpe jun sutzꞌ y xuchꞌuq kiwiꞌ. Lik kꞌu xkixiꞌij kibꞌ riꞌ echiriꞌ xechꞌuqutaj ruma ri sutzꞌ. \p \v 35 Ekꞌuchiriꞌ, xkita ruqul ri Dios chupa ri sutzꞌ, jewaꞌ kubꞌiꞌij: \q1 «E Nukꞌajol waꞌ ri lik kꞌax kannaꞌo; \q1 e chita utzij Rire» \m kachaꞌ. \p \v 36 Ekꞌuchiriꞌ xkꞌis ubꞌiꞌxikil waꞌ, na e jinta chi ri kaꞌibꞌ achijabꞌ rukꞌ ri Jesús. Chupa taq kꞌu riꞌ laꞌ la qꞌij, ri Pedro, ri Juan y ri Jacobo na xkitzijoj ta kꞌana che junoq waꞌ wa xkilo. \s1 Ri Jesús kukunaj jun ala kꞌo puqꞌabꞌ jun itzel uxlabꞌixel \r (Mt. 17:14-21; Mr. 9:14-29) \p \v 37 Chukaꞌm qꞌij echiriꞌ xeqaj lo chwa ri juyubꞌ, ukꞌiyal winaq xebꞌel lo che ukꞌulik ri Jesús. \v 38 Kꞌo kꞌu jun achi chikixoꞌl ri winaq lik ko xchꞌawik, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Lal tijonel, ꞌana ko la riꞌ, kunaj la wa nukꞌajol, ma xew ne ko walkꞌoꞌal waꞌ. \v 39 Rire kachaptaj ruma jun itzel uxlabꞌixel. Yey echiriꞌ ritzel uxlabꞌixel kuchapo, rala xaqikꞌateꞌt kujeq kasikꞌinik, katzaq pulew, lik ko kujabꞌajaꞌ ribꞌ y kapuluwan rukꞌaxaj. Ekꞌu ri itzel uxlabꞌixel lik kuꞌan kan kꞌax che y lik na karaj taj kel bꞌi rukꞌ. \v 40 Ya xinelaj ko chike ri tijoꞌn la chaꞌ kakesaj bꞌi ri itzel uxlabꞌixel, pero rike na xkichꞌij ta resaxik bꞌi —xchaꞌ. \p \v 41 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¡E ri ix tikawex re waqꞌij ora, na kubꞌul ta ikꞌuꞌx wukꞌ yey ix sachinaq! ¿Janipa chi lo qꞌij kajawaxik kinkꞌojiꞌ iwukꞌ chaꞌ kakubꞌiꞌ ikꞌuꞌx wukꞌ? ¿Janipa chi lo qꞌij kixinkuyu e laꞌ jelaꞌ iꞌanom? —xchaꞌ. Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij che rachi: —Kꞌama lo ri kꞌajol la wara —xchaꞌ. \p \v 42 Echiriꞌ rala xqibꞌ rukꞌ ri Jesús, xkꞌaq pulew y lik ko xjabajoꞌx ruma ri itzelilaj uxlabꞌixel. Pero ri Jesús xutaq ri itzelilaj uxlabꞌixel chaꞌ kel bꞌi che rala y jekꞌulaꞌ xukunaj kan rala. Tekꞌuchiriꞌ, xuya bꞌi puqꞌabꞌ ruqaw. \v 43 Y konoje xkam kanimaꞌ che runimal uchuqꞌabꞌ ri Dios. \s1 Ri Jesús kachꞌaꞌt tanchi puwi rukamik \r (Mt. 17:22-23; Mr. 9:30-32) \p Ruma kꞌu konoje kaminaq kanimaꞌ che ri kuꞌan ri Jesús, Rire jewaꞌ xubꞌiꞌij chike rutijoꞌn: \p \v 44 —Lik chita chi utz waꞌ y mikꞌow chikꞌuꞌx: Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kayaꞌiꞌ pakiqꞌabꞌ rachijabꞌ chaꞌ rike kakiqꞌat tzij puwiꞌ —xchaꞌ. \p \v 45 Noꞌj rutijoꞌn na xkimaj ta usukꞌ la kubꞌiꞌij, ma kꞌamajaꞌ kayaꞌtaj chike kakimaj usukꞌ waꞌ. Yey kakixiꞌij kibꞌ kakitzꞌonoj che ri Jesús saꞌ keꞌelawi waꞌ. \s1 China ri lik kꞌo uwach \r (Mt. 18:1-5; Mr. 9:33-37) \p \v 46 Ekꞌuchiriꞌ, rutijoꞌn ri Jesús xkijeqo kakichapalaꞌ kibꞌ chikiwach puwiꞌ chinoq chike kayaꞌiꞌ más uwach. \v 47 Ewi ri Jesús xunaꞌbꞌej ri kꞌo pa kanimaꞌ. Xukꞌam kꞌu jun ralko kꞌoꞌm y xuya putzal. \v 48 Xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —China ri kukꞌul chupa ri nubꞌiꞌ junoq na jinta uwach pachaꞌ wa ralko kꞌoꞌm, e junam rukꞌ e in ri kinukꞌulu. Yey china ri kakꞌuluw we riꞌin, e kukꞌul kꞌu ri Jun taqayom lo we. Ma e ri kuꞌan chꞌutiꞌn che ribꞌ, e lik kꞌo uwach riꞌ chwach ri Dios —xchaꞌ. \s1 China ri na kachꞌoꞌjin ta chiqij, riꞌ e qukꞌil \r (Mr. 9:38-40) \p \v 49 Ekꞌuchiriꞌ, ri Juan xubꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Qajawal, xqil jun achi kebꞌeresaj bꞌi itzel uxlabꞌixel chupa ri bꞌiꞌ la; yey riꞌoj xqabꞌiꞌij che muꞌan chi waꞌ, ma rire na qukꞌil taj —xchaꞌ. \p \v 50 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij che ri Juan: \p —We kꞌo kaꞌanaw waꞌ, miqꞌatej; ma china ri na kachꞌoꞌjin ta chiqij, riꞌ e qukꞌil —xchaꞌ. \s1 Ri Jacobo y ri Juan keyaj ruma ri Jesús \p \v 51 E xuꞌan waꞌ echiriꞌ ya kopon ruqꞌijol kakꞌam pan ri Jesús chilaꞌ chikaj: Rire xa jumul xujikibꞌaꞌ uwach keꞌek chupa ri tinamit Jerusalem. \v 52 Xebꞌunabꞌesaj bꞌi rutijoꞌn chwach Rire. Rike xebꞌek y xebꞌok chupa jun aldea ke ri aj Samaria chaꞌ kakitzukuj pa kakanaj wi ri Jesús chiriꞌ. \v 53 Pero ri aj Samaria na xkaj taj kakikꞌulu ma xkinaꞌbꞌej Jerusalem keꞌek wi. \p \v 54 Echiriꞌ ri Jacobo y ri Juan, ri kebꞌ utijoꞌn ri Jesús xkil waꞌ, xkibꞌiꞌij che: \p —Qajawal, ¿kaꞌaj la kojtaqan che chaꞌ kaqaj lo aqꞌ chilaꞌ chikaj y jekꞌulaꞌ kasach kiwach konoje, jelaꞌ pachaꞌ xuꞌan ri qꞌalajisanel Elías ojertan?\x * \xo 9:54 \xt 2 R. 1:9-12\x* —xechaꞌ. \p \v 55 Pero ri Jesús xutzuꞌ kiwach y xebꞌuyajo, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Riꞌix na iwetaꞌam taj saꞌ chi uxlabꞌixel xkojow waꞌ pijolom. \v 56 Ma ri in Alaxel Chikixoꞌl Tikawex na in ta kꞌuninaq che usachik kiwach ri tikawex; ma in petinaq che kikolobꞌexik —xchaꞌ. Ekꞌuchiriꞌ, xebꞌek tanchi chupa jun chik aldea. \s1 Ri kakaj keterej chirij ri Jesús \r (Mt. 8:18-22) \p \v 57 Xaloqꞌ kꞌu riꞌ e kꞌo chi bꞌe, kꞌo jun xubꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Wajawal, riꞌin kinterej bꞌi chiꞌij la tobꞌ pachawi keꞌek wi la —xchaꞌ. \p \v 58 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Ri yak kꞌo kijul y ri tzꞌikin kexikꞌikꞌ che ruwa kaj kꞌo kisok; noꞌj Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex na jinta ne uluwar tobꞌ xa pa kuxlan wi —xchaꞌ. \p \v 59 Tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij che jun chik achi: \p —Chat-terej lo chwij —xchaꞌ. \p Ekꞌu rachi xubꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Wajawal, yaꞌa la luwar chwe kanwoyꞌej kakam na ri nuqaw y kanmuq kanoq; tekꞌuchiriꞌ, kinterej chiꞌij la —xchaꞌ. \p \v 60 Ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Chayaꞌa kan chike ri ekaminaq chwach ri Dios chaꞌ e rike kemuquw ri katz-kichaqꞌ kekamik; noꞌj riꞌat jat y chat-tzijon puwi rutaqanik ri Dios —xchaꞌ. \p \v 61 Tekꞌuchiriꞌ, kꞌo tanchi jun jewaꞌ xubꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Wajawal, riꞌin kuaj kinterej bꞌi chiꞌij la. Pero nabꞌe na yaꞌa la luwar chwe kebꞌenuchꞌaꞌbꞌej kan ri watz-nuchaqꞌ e kꞌo pa wocho —xchaꞌ. \p \v 62 Ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Na jinta junoq echiriꞌ uchapom rabꞌixobꞌal katzuꞌn kan chirij, ma riꞌ na jusukꞌ ta ri chak kuꞌano. Jekꞌuriꞌlaꞌ, we junoq na uyaꞌom ta kan ronoje, na taqal ta che kꞌo chupa rutaqanik ri Dios —xchaꞌ. \c 10 \s1 Ri Jesús kebꞌunabꞌesaj bꞌi setenta utijoꞌn chwach \p \v 1 Tekꞌuchiriꞌ, ri Qanimajawal xebꞌuchaꞌ chi setenta utijoꞌn y xebꞌutaq bꞌi pa kakabꞌ chaꞌ kenabꞌej bꞌi chwach Rire pa ronoje taq tinamit y luwar pa keꞌek wi. \v 2 Echiriꞌ kꞌamajaꞌ kebꞌel bꞌi, ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p «Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Ri molonik kajawaxik kaꞌanik, lik nim; noꞌj raj chak na e kꞌi taj. E uwariꞌche chitzꞌonoj che ri Dios, ri Rajaw ri molonik, chaꞌ kebꞌutaq lo aj chak re kakiꞌan ri molonik. \v 3 ¡Jix! Pero chitapeꞌ: Riꞌin kixintaq bꞌi pachaꞌ ix bꞌexex chikixoꞌl utiw.\f + \fr 10:3 \ft Ri Jesús xubꞌiꞌij waꞌ ma e kꞌo winaq tzel kekil ri kakitzijoj ri Utzilaj Tzij y kakiꞌan kꞌax chike.\f* \p \v 4 »Echiriꞌ kixꞌek, mikꞌam bꞌi ukꞌolibꞌal imeyo, mikꞌam bꞌi itebꞌ, mikꞌam bꞌi jun chik molaꞌj ixajabꞌ. Yey mixtakꞌiꞌ pa bꞌe re kiya kan rutzil uwach junoq. \p \v 5 »We xixok chuchiꞌ juna ja, ri nabꞌe ichꞌaꞌtem kibꞌiꞌij e waꞌ: “Kꞌola ri utzil chomal re ri Dios pawiꞌ alaq.” \v 6 We kꞌo junoq chiriꞌ lik karaj kukꞌul ri utzil chomal re ri Dios, kukꞌul kꞌu riꞌ. Noꞌj we na jinta kakꞌuluw re ri utzil chomal re ri Dios, waꞌ katzelej tanchi lo iwukꞌ. \v 7 Pa kixkꞌul wi, chixkanaj chiriꞌ chupa ri ja; mixqꞌax che jujun chik ja. Utz kitij ri kayaꞌ chiwe; ma e junoq kachakunik, lik taqal che katojik. \v 8 We xixok chupa juna tinamit y xixkꞌul pa juna ja, chitijaꞌ saꞌ ri kayaꞌ lo chiwach y mitzꞌonoj ri kiwaj riꞌix. \p \v 9 »Chebꞌikunaj kꞌu ri e yewaꞌibꞌ e kꞌo chupa ri tinamit y chibꞌiꞌij chike konoje: “Rutaqanik ri Dios xa naqaj chi kꞌo wi lo che alaq.”\f + \fr 10:9 \ft Xubꞌiꞌij “Rutaqanik ri Dios xa naqaj chi kꞌo wi” ma ya xkꞌun ri Qanimajawal yey rutaqanik ya e riꞌ kujeq kukꞌ konoje ri kakikoj rubꞌiꞌ.\f* \p \v 10 »We xixok kꞌu chupa juna tinamit yey na kixkꞌul taj, chixelubꞌi pa taq bꞌe y chibꞌiꞌij: \v 11 “Tobꞌ ne rulew re wa tinamit alaq kꞌo che ri qaqan, kaqapuꞌ kanoq chaꞌ ketaꞌmaj alaq na utz ta ri xꞌan alaq. Pero chetaꞌmaj alaq chi utz waꞌ: Rutaqanik ri Dios xa naqaj chi kꞌo wi lo che alaq” kixchaꞌ. \v 12 Kambꞌiꞌij kꞌu chiwe: Más lik kꞌax ri kape na pakiwi ri tinamit na kakikꞌul ta ri Utzilaj Tzij, chwa ri kape pakiwi ri e aj Sodoma y ri e aj Gomorra.\x * \xo 10:12 \xt Gn. 19:24-28\x* \s1 Ri kꞌaxkꞌobꞌik kape pakiwi ri tinamit na kakitzelej ta kitzij \r (Mt. 11:20-24) \p \v 13 »¡Lik toqꞌoꞌ iwach ri ix aj Corazín! ¡Lik toqꞌoꞌ iwach ri ix aj Betsaida! Ma we ta chupa ri tinamit Tiro y ri tinamit Sidón\f + \fr 10:13 \ft Lik etaꞌmatalik ri ejeqel pa wa kebꞌ tinamit Tiro y Sidón e aj tioxabꞌ y lik e aj makibꞌ. Is. 23:1-18\f* xilitaj wi wa kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ ri Dios xinꞌan chiwach riꞌix, kꞌo tan qꞌij ta lo riꞌ xkitzelej kitzij chwach ri Dios, kikojom kꞌu kiqꞌuꞌ kꞌax rij y kitzꞌuyubꞌam kibꞌ pa chaaj ruma ri kibꞌis. \v 14 E uwariꞌche echiriꞌ kopon ri qꞌij re ri qꞌatbꞌal tzij, más nim ri kꞌaxkꞌobꞌik kape piwiꞌ chwa ri kꞌaxkꞌobꞌik kape pakiwi ri winaq re ri tinamit Tiro y ri tinamit Sidón.\f + \fr 10:14 \ft Ri tikawex kitom ri Utzilaj Tzij y na kakikoj taj, más kꞌax ri kape pakiwiꞌ chikiwa ri tikawex na jinta kitom.\f* \v 15 Ekꞌu ri ix aj Capernaúm, e chiwach riꞌix lik yakom chi iqꞌij kꞌa chikaj; yey na e ta riꞌ, ma lik kakꞌaq ne bꞌi iqꞌij y kixkꞌaq ne bꞌi kꞌa chi xibꞌalbꞌaꞌ re tijbꞌal kꞌax. \p \v 16 »China ri kataw iweꞌix, in ri kinuto; china ri tzel kilow iwe, in ri tzel kinrilo; china ri tzel kilow we riꞌin, e tzel karil ri Jun taqayom lo we riꞌin» xcha ri Jesús. \p \v 17 Xebꞌek kꞌu riꞌ ri setenta. Y ekꞌuchiriꞌ xetzelej loq, lik kekiꞌkotik. Xkitzijoj kꞌu che ri Jesús: \p —Qajawal, ¡taq ri itzel uxlabꞌixel xkikoj qatzij echiriꞌ chupa ri bꞌiꞌ la xojtaqan che kebꞌel bꞌi chike ri winaq! —xechaꞌ. \p \v 18 Ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Riꞌin xinwil ri Satanás xkꞌaq lo chikaj pachaꞌ jun rayo.\x * \xo 10:18 \xt Ap. 12:7-9\x* \v 19 ¡Chiwilapeꞌ! Riꞌin nuyaꞌom ichuqꞌabꞌ chaꞌ kichꞌij uchuqꞌabꞌ ritzel winaq y na jinta kꞌo kikꞌulumaj tobꞌ ne kiyiqꞌiyaꞌ kiwiꞌ kumatz y sinaꞌj. \p \v 20 Pero riꞌix mixkiꞌkot ruma kakikoj itzij ri itzel uxlabꞌixel; e chixkiꞌkota ruma tzꞌibꞌital ribꞌiꞌ\x * \xo 10:20 \xt Flp. 4:3; Ap. 13:8\x* chilaꞌ chikaj —xchaꞌ. \s1 Rukiꞌkotemal ri Jesús \r (Mt. 11:25-27; 13:16-17) \p \v 21 Ekꞌu laꞌ la joqꞌotaj, ri Jesús lik xkiꞌkot ruma ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios y xubꞌiꞌij: \p «Nuqaw, kanyak qꞌij la, Lal Rajaw ruwa kaj y ruwachulew, ma taq ri qꞌalajisam la chike ri lik kakiꞌan chꞌutiꞌn che kibꞌ, waꞌ ewam la chikiwach ri lik kꞌo kinaꞌoj y lik kꞌo kimajom. Jelaꞌ xꞌan la, Nuqaw, ma e xꞌaj la riꞌ» xchaꞌ. \p \v 22 Tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike ri tikawex: \p «Ronoje taq ri kꞌolik yaꞌtal lo panuqꞌabꞌ ruma ri Nuqaw. Na jinta kꞌu junoq umajom usukꞌ chi utz saꞌ ruwach Rukꞌajol ri Dios; xew ri Qaqaw Dios etaꞌmayom re. Y na jinta ne junoq umajom usukꞌ chi utz saꞌ ruwach ri Qaqaw Dios, xew Rukꞌajol ri Dios etaꞌmayom re; yey puqꞌabꞌ kꞌu riꞌ Rukꞌajol kꞌo wi china chike karaj kuqꞌalajisaj wi waꞌ» xchaꞌ. \p \v 23 Tekꞌuchiriꞌ xqibꞌ kukꞌ rutijoꞌn y e laꞌ xa kitukel xubꞌiꞌij chike: \p «Nim kiqꞌij kalaxik ri kakilo janipa ri iwilom riꞌix. \v 24 Ma kambꞌiꞌij kꞌu chiwe lik e kꞌi ri qꞌalajisanelabꞌ y ri taqanelabꞌ re ojertan lik xkaj kakil bꞌi janipa ri kiwil riꞌix woꞌora, pero na xkimaj ta chi rilik bꞌi. Lik xkaj kakita bꞌi janipa ri kita riꞌix woꞌora, pero na xkimaj ta chi utayik bꞌi»\x * \xo 10:24 \xt Heb. 11:13, 39-40\x* xchaꞌ. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi rachi aj Samaria lik utz ukꞌuꞌx \p \v 25 Kꞌo jun aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ xyaktajik y jewaꞌ xubꞌiꞌij chaꞌ kukꞌam upa ri Jesús: \p —Wajawal, ¿saꞌ ri kanꞌano chaꞌ kꞌo nukꞌaslemal na jinta utaqexik? —xchaꞌ. \p \v 26 Ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —¿Saꞌ ri tzꞌibꞌital chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios? ¿Saꞌ ri kamaj la usukꞌ che? —xchaꞌ. \p \v 27 Y raj wach xukꞌul uwach: \p —Jewaꞌ tzꞌibꞌitalik: \q1 Kꞌax chanaꞌa ra Dios Qajawxel rukꞌ ronoje awanimaꞌ, \q1 rukꞌ ronoje akꞌuꞌx, rukꞌ ronoje achuqꞌabꞌ y rukꞌ ronoje anaꞌoj; \rq Dt. 6:5 \rq* \m yey \q1 Kꞌax chanaꞌa rawatz-achaqꞌ \q1 jelaꞌ pachaꞌ ri kꞌax kanaꞌ awibꞌ riꞌat \rq Lv. 19:18 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 28 Y ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Lik utz ri xkꞌulubꞌej wi la uwach. ꞌAna kꞌu la waꞌ y kakꞌojiꞌ kꞌaslemal la na jinta utaqexik\x * \xo 10:28 \xt Lv. 18:5\x* —xchaꞌ. \p \v 29 Pero raj wach na karaj taj kutzaq ribꞌ y xubꞌiꞌij kꞌu che ri Jesús: \p —¿Yey china ri watz-nuchaqꞌ? —xchaꞌ. \p \v 30 Ri Jesús jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p «Kꞌo jun achi xel chupa ri tinamit Jerusalem y xeꞌek pa ri tinamit Jericó. Pa bꞌe kꞌut xtzaq pakiqꞌabꞌ jujun eleqꞌomabꞌ. Releqꞌomabꞌ xkimaj bꞌi ronoje rubꞌitaq re y lik xkiꞌan kan kꞌax che. Kajekꞌowik xkiya kanoq y xebꞌek. \p \v 31 »Ekꞌuchiriꞌ, chupa ri bꞌe xkꞌun lo jun aj chakunel pa Rocho Dios. Y echiriꞌ xril rachi ꞌanom kan kꞌax che, xa xutzuꞌ kanoq y xikꞌowik. \p \v 32 »Tekꞌuchiriꞌ xkꞌun lo jun chik achi aj levita, toꞌbꞌel ke raj chakunel pa Rocho Dios. Echiriꞌ xopon chunaqaj rachi ꞌanom kan kꞌax che, xa xutzuꞌ kanoq y xikꞌowik. \p \v 33 »Xkꞌun kꞌu lo jun achi aj Samaria. Echiriꞌ xkꞌun chunaqaj rachi ꞌanom kan kꞌax che y xrilo saꞌ ruꞌanom, lik xjuchꞌ kaꞌn pa ranimaꞌ.\f + \fr 10:33 \ft Waꞌchi aj Samaria xutoꞌ rachi e kukꞌil raj judiꞌabꞌ, tobꞌ ri e aj Samaria y ri e aj judiꞌabꞌ lik tzel kakil kibꞌ.\f* \v 34 Xqibꞌ kꞌu rukꞌ, xukunaj uwach rukꞌax rukꞌ aceite y rukꞌ vino, y xuchꞌuq uwach rukꞌax rukꞌ kꞌul. Xuyak bꞌi chwi rukawayuꞌ, xukꞌam bꞌi chupa jun mesón y xuchajij chi utz. \v 35 Echiriꞌ xel chiriꞌ chukaꞌm qꞌij, xresaj lo kaꞌibꞌ denarios pubꞌolxa y xuya kan che ri rajaw ri mesón, y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: “Chajij ko la waꞌchi chwe. We na xuꞌan ta kꞌu wa puaq kanya kan cheꞌla, echiriꞌ kintzelej loq, kanyijbꞌaꞌ cheꞌla” xchaꞌ.» \p \v 36 Tekꞌuchiriꞌ ri Jesús xubꞌiꞌij che raj kꞌutunel: \p —Chiwach rilal, ¿china chike wa oxibꞌ achijabꞌ xuꞌan ratz-uchaqꞌ rachi xchapataj kuma releqꞌomabꞌ pa bꞌe? —xchaꞌ. \p \v 37 Raj kꞌutunel xubꞌiꞌij: \p —Chinuwach riꞌin, e ri jun xukꞌut ri kꞌaxnaꞌbꞌal ukꞌuꞌx che —xchaꞌ. \p Ekꞌuchiriꞌ xubꞌiꞌij ri Jesús che: \p —Lik areꞌ. Jelaꞌ kꞌu riꞌ ꞌana la rilal —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús keꞌbꞌina kukꞌ ri Marta y ri María \p \v 38 Echiriꞌ ri Jesús kꞌo chi bꞌe, xok chupa jun aldea. Chiriꞌ kꞌo jun ixoq Marta rubꞌiꞌ y rire xukꞌul ri Jesús chirocho. \v 39 Wiꞌxoq Marta kꞌo jun uchaqꞌ María rubꞌiꞌ. Ekꞌu ri María xtzꞌuyiꞌ chwach ri Jesús chaꞌ kuta ri kubꞌiꞌij. \v 40 Noꞌj ri Marta lik e ubꞌis ukꞌuꞌx taq ri kaꞌan pa ja. Ekꞌuchiriꞌ, xqibꞌ rukꞌ ri Jesús y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Wajawal, ¿lik kami e laꞌ na kok ta la il che ri kuꞌan ri nuchaqꞌ? Ma inuyaꞌom kan nutukel chwach ri nimanik. Bꞌiꞌij ko la che kinutoꞌo —xchaꞌ. \fig Ri Jesús kꞌo chikocho ri Marta y ri María (Lucas 10:39-40)|alt="Martha kooqing, Mary listening" src="CN01750b.tif" size="span" ref="Lc. 10:39" \fig* \p \v 41 Noꞌj ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Marta, Marta, riꞌat lik e ubꞌis akꞌuꞌx y e sachinaq anaꞌoj puwi ri kaꞌano. \v 42 Xa jun kꞌu ri lik chirajawaxik wi kaꞌanik, waꞌ e ri más utz, y ri María e uchaꞌom waꞌ;\f + \fr 10:42 \ft Ri xuꞌan ri María e xuya ribꞌ che utayik ri kubꞌiꞌij ri Jesús; ekꞌu ri nimanik xuꞌan ri Marta che ri Jesús, utz pero waꞌ xa re joqꞌotaj ma xa re ruwachulew y na jinta ukowil.\f* yey na jinta junoq kamajaw waꞌ che —xchaꞌ. \c 11 \s1 Ri Jesús kakꞌutun chwi ri oración \r (Mt. 6:5-15; 7:7-11) \p \v 1 Kꞌo jun qꞌij ri Jesús kachꞌaꞌt rukꞌ ri Dios. Y echiriꞌ xukꞌis uꞌanik orar, jun chike rutijoꞌn xubꞌiꞌij che: \p —Qajawal, kꞌutu la chiqe suꞌanik kaqaꞌan orar, jelaꞌ pachaꞌ xuꞌan ri Juan kukꞌ rutijoꞌn —xchaꞌ. \p \v 2 Y ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Echiriꞌ kixchꞌaꞌt rukꞌ ri Dios, utz jewaꞌ kibꞌiꞌij: \q1 Qaqaw Dios, Lal kꞌo la chilaꞌ chikaj, \q1 ¡lik chetaꞌmaxoq nim uqꞌij ri bꞌiꞌ la! \q1 Peta la, taqana la paqawiꞌ; \q1 chuꞌana kꞌu ri rajawal kꞌuꞌx la wara che ruwachulew, \q1 jelaꞌ pachaꞌ ri kaꞌan chilaꞌ chikaj. \q1 \v 3 Yaꞌa ko la waqꞌij ri qawa, ri kajawax chiqe ronoje qꞌij. \q1 \v 4 Kuyu ko la qamak, \q1 jelaꞌ pachaꞌ riꞌoj kaqakuy kimak konoje ri emakuninaq chiqij. \q1 Y maya ko la luwar chiqe kojtzaq pa mak; \q1 e lik chojkolobꞌej la chwach ritzel winaq \m —xchaꞌ. \p \v 5 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij tanchi chike: \p «We ta e laꞌ kꞌo junoq chiwe, pa tikꞌil aqꞌabꞌ keꞌek chirocho juna ramigo y jewaꞌ kubꞌiꞌij che: “Wamigo, maꞌan ko riꞌ kanjal oxibꞌ nuwa chawe, \v 6 ma xkꞌun jun wamigo petinaq naj y na jinta chi nuwa re kantzuqu” kacha che. \p \v 7 »Ekꞌu rire kukꞌul lo uwach kꞌa pa ja, jewaꞌ kubꞌiꞌij lo che: “Minachꞌichꞌaꞌ, ma ri puerta tzꞌapil chik y oj kotzꞌol chi kukꞌ ri walkꞌoꞌal. Na utz ta kꞌu riꞌ kinyaktajik chaꞌ kiꞌnyaꞌa bꞌi chawe” kachaꞌ. \p \v 8 »Kambꞌiꞌij kꞌu riꞌin chiwe: Rachi tobꞌ na kayaktaj ta lo che utoꞌik ri ramigo ruma kamigos kibꞌ, pero kutoꞌo xa ruma ri ramigo lik na xroqꞌotaj ta utzꞌonoxik. \p \v 9 E uwariꞌche kambꞌiꞌij riꞌin chiwe: Janipa ri kajawax chiwe, chitzꞌonoj che ri Dios y kayaꞌiꞌ chiwe; chitzukuj rukꞌ Rire janipa ri kajawax chiwe y kiriqo; chichꞌaꞌbꞌej Rire y kixukajmaj loq. \v 10 Ma china ri kel uchiꞌ che utzꞌonoxik, kukꞌul na; china ri kꞌo kutzukuj, kuriq na; y china ri kachꞌaw pan che ruchiꞌ ja, kajaqiꞌ na lo che. \p \v 11 »¿Kꞌo nebꞌa juna achi chixoꞌl, we rukꞌajol kutzꞌonoj pam, kuya juna abꞌaj che; o we kutzꞌonoj kar, kuya juna kumatz che? \v 12 ¿O kꞌo nebꞌa juna achi we rukꞌajol kutzꞌonoj saqmolobꞌ che, kuya juna sinaꞌj che? ¡Na jinta junoq! \v 13 Ekꞌu riꞌix tobꞌ xa ix tikawex na lik ta utz ikꞌuꞌx, na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, kiriq uyaꞌik chomilaj taq sipanik chike riwalkꞌoꞌal. ¡Makꞌuwariꞌ ri Qaqaw Dios kꞌo chilaꞌ chikaj kuya ne lo ri Santowilaj Ruxlabꞌixel chike ri ketzꞌonow re!» xcha ri Jesús. \s1 Kabꞌiꞌx che ri Jesús e uchuqꞌabꞌ ritzel ri kꞌo rukꞌ \r (Mt. 12:22-30; Mr. 3:20-27) \p \v 14 E xuꞌan waꞌ echiriꞌ ri Jesús karesaj bꞌi jun itzel uxlabꞌixel che jun achi meꞌturisam ruma ri itzel uxlabꞌixel. Ekꞌuchiriꞌ elinaq chubꞌi ri itzel uxlabꞌixel, rachi xujeq kachꞌaꞌtik. Yey taq ri winaq lik xkam kanimaꞌ che waꞌ. \v 15 Pero e kꞌo jujun chike xkibꞌiꞌij: «Rire kebꞌeresaj bꞌi ri itzel uxlabꞌixel ruma ruchuqꞌabꞌ ri Beelzebú, ri kajawal ri itzel uxlabꞌixel» xechaꞌ. \p \v 16 Y e kꞌo chi jujun xa re kakikꞌam upa ri Jesús, kakitzꞌonoj che kuꞌan juna kꞌutubꞌal re chilaꞌ chikaj chaꞌ kaqꞌalajinik we Rire taqom lo ruma ri Dios. \v 17 Pero ri Jesús retaꞌam saꞌ ri kakichꞌobꞌo; ruma kꞌu riꞌ, xubꞌiꞌij chike: \p «We ri taqanelabꞌ re juna tinamit kijachom kipa ruma kechꞌoꞌjin chikiwach, riꞌ na kanajtir ta ri kitaqanik. Yey we ri ejeqelel pa juna ja kijachom kipa ruma kechꞌoꞌjin chikiwach, riꞌ na ketikiꞌ ta chi utz. \p \v 18 Jekꞌuriꞌlaꞌ, we ta ri Satanás kukꞌ ri itzel uxlabꞌixel kakijeq kechꞌoꞌjin chikiwach, ¿suꞌanik kꞌu riꞌ katikiꞌ rutaqanik? Kambꞌiꞌij waꞌ ma ralaq kabꞌiꞌij alaq riꞌin kebꞌenuwesaj bꞌi ri itzel uxlabꞌixel ruma ruchuqꞌabꞌ ri Beelzebú. \p \v 19 »We ta e riꞌ, ¿china kayaꞌw kichuqꞌabꞌ riꞌ ri e tijoꞌn ralaq chaꞌ kekesaj bꞌi itzelilaj uxlabꞌixel? ¿Rukꞌ nawi ruchuqꞌabꞌ ritzel kakiꞌano? Tzꞌonoj kꞌu alaq riꞌ chike ri e tijoꞌn alaq we e uꞌanom riꞌ. \v 20 Pero we riꞌin kebꞌenuwesaj bꞌi ri itzel uxlabꞌixel rukꞌ ruchuqꞌabꞌ ri Dios, waꞌ e kꞌutubꞌal re kꞌuninaq chi rutaqanik ri Dios chixoꞌlibꞌal alaq. \p \v 21 »We kꞌo juna achi lik kꞌo uchuqꞌabꞌ y lik kꞌo uchapabꞌal puqꞌabꞌ re kuchajij ri rocho, na jinta kꞌu kukꞌulumaj riꞌ rubꞌitaq re. \v 22 Noꞌj we xkꞌun lo junoq chik más kꞌo uchuqꞌabꞌ chwa ri rajaw ja, riꞌ kuchꞌij uchuqꞌabꞌ, kumaj kꞌu che ri rajaw ja ri chapabꞌal ri lik ukubꞌam ukꞌuꞌx rukꞌ, kukꞌam bꞌi ronoje rubꞌitaq re y kujach chike jujun chik.\f + \fr 11:22 \ft Wa jun kꞌambꞌal naꞌoj e keꞌelawi ritzel lik kꞌo uchuqꞌabꞌ, pero ri Jesús más kꞌo uchuqꞌabꞌ chwa ritzel. E uwariꞌche kꞌo puqꞌabꞌ Rire kebꞌeresaj lo ri winaq puqꞌabꞌ ritzel.\f* \v 23 Kambꞌiꞌij kꞌu che alaq: China ri na uꞌanom ta re wukꞌ riꞌin, riꞌ aj chꞌaꞌoj chwij. Yey china ri na katoꞌbꞌ ta wukꞌ riꞌin che kikꞌamik lo jujun chik, riꞌ e kuwulij wa chak kanꞌano. \s1 Ri kukꞌulumaj junoq echiriꞌ juna itzelilaj uxlabꞌixel katzelej tanchi rukꞌ \r (Mt. 12:43-45) \p \v 24 »Echiriꞌ juna itzelilaj uxlabꞌixel kel bꞌi rukꞌ juna tikawex, ri kuꞌano e kasutin pa taq luwar katzꞌintzꞌotik re kutzukuj pa kajeqiꞌ wi. Yey we na kuriq taj, kubꞌiꞌij kꞌu chiribꞌil ribꞌ: “Kintzelej pe chupa ri wocho, pa xinel lo wi” kachaꞌ. \v 25 Ekꞌuchiriꞌ koponik, kuꞌriqa rachi pachaꞌ juna ja mesom upa y yijbꞌital chi utz. \v 26 Keꞌek kꞌut, kebꞌuꞌkꞌama chi lo wuqubꞌ rach itzel uxlabꞌixel más itzel kiwachlibꞌal chwa rire; y konoje kꞌu riꞌ kebꞌokik y kejeqiꞌ chiriꞌ. Jekꞌuriꞌlaꞌ, rubꞌinik rachi más kayojtaj chwa ri petinaq loq»\f + \fr 11:26 \ft Wa jun kꞌambꞌal naꞌoj e keꞌelawi we juna tikawex na kuya ta ribꞌ puqꞌabꞌ ri Dios, e ritzel kuꞌan riꞌre che. Ma qonoje ri oj tikawex kꞌo qajaw, tobꞌ e ritzel o e ri Dios.\f* xcha ri Jesús. \s1 Nim kiqꞌij kalaxik ri kekojow re Rutzij Upixabꞌ ri Dios \p \v 27 Echiriꞌ kꞌa katajin ri Jesús che ubꞌiꞌxikil waꞌ, kꞌo jun ixoq chikixoꞌl rukꞌiyal winaq lik ko xchꞌawik, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Nim uqꞌij ralaxik rixoq xyaꞌw e la chwachulew y xtzꞌumtisan e la —xchaꞌ. \p \v 28 Noꞌj ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Más nim kiqꞌij kalaxik ri ketaw re y kekojow re Rutzij Upixabꞌ ri Dios —xchaꞌ. \s1 Ri winaq kakitzꞌonoj che ri Jesús kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ \r (Mt. 12:38-42) \p \v 29 Echiriꞌ ukꞌiyal winaq katajin kimolotajik rukꞌ ri Jesús, rire xujeq ubꞌiꞌxikil chike: \p «Ri tikawex re waqꞌij ora lik itzel kikꞌuꞌx, ma e kakitzꞌonoj kanꞌan juna kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ ri Dios chikiwach. Noꞌj na kayaꞌtaj ta kꞌu waꞌ chike, ma xew kayaꞌtaj ri kꞌutubꞌal xꞌaniꞌ ojertan rukꞌ ri Jonás.\x * \xo 11:29 \xt Mt. 12:39-40\x* \v 30 Ma jelaꞌ pachaꞌ ri Jonás xoluꞌana jun kꞌutubꞌal chikiwach ri aj Nínive, jekꞌuriꞌlaꞌ Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex koluꞌana jun kꞌutubꞌal chikiwach ri tikawex re waqꞌij ora. \p \v 31 »Echiriꞌ kopon ri qꞌij re qꞌatbꞌal tzij,\x * \xo 11:31 \xt Ap. 20:11-15\x* kayaktaj lo ri reina re pa sur\f + \fr 11:31 \ft Wa jun ixoq e reina re ri nación Sabá ri kꞌo pa sur che Israel. 1 R. 10:1-4\f* y kukoj kimak ri tikawex re waqꞌij ora. Ma rojertan lik naj petinaq wi rire chaꞌ koluꞌxikinaj runaꞌoj ri rey Salomón. Noꞌj ri tikawex re waqꞌij ora, kꞌo jun chikixoꞌl más kꞌo uwach chwa ri Salomón, yey na kebꞌok tane il che. \p \v 32 »Jekꞌulaꞌ ri winaq aj Nínive re ojertan keyaktaj chupa ri qꞌij re qꞌatbꞌal tzij y kakikoj kimak ri tikawex re waqꞌij ora. Ma rike xkitzelej kitzij chwach ri Dios ruma ri tzijonik xuꞌan ri Jonás chikiwach.\x * \xo 11:32 \xt Jon. 3:1-10\x* Noꞌj ri tikawex re waqꞌij ora, kꞌo jun chikixoꞌl más kꞌo uwach chwa ri Jonás, yey na kebꞌok tane il che. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri candil \r (Mt. 6:22-23) \p \v 33 »Na jinta junoq echiriꞌ kutzij juna aqꞌ, keꞌrewaj lo chupa juna luwar pa na qꞌalaj ta wi. Na kuchꞌuq tane uwiꞌ rukꞌ juna mulul re pajbꞌal; ri kuꞌan che, e kuya lo chupa rukꞌolibꞌal chikaj chaꞌ jelaꞌ kutzij kiwiꞌ ri kebꞌok bꞌi. \p \v 34 »Ri qawach e pachaꞌ candil re ri qacuerpo, ma ruma waꞌ kojtzuꞌnik chaꞌ utz kojbꞌinik. Jekꞌulaꞌ, we ri qawach lik utz uꞌanom, ronoje ri qacuerpo nojinaq che qꞌijsaq y kaqil kꞌu ronoje chi utz. Noꞌj we ri qawach na utz taj, ronoje ri qacuerpo kꞌo pa qꞌequꞌm.\f + \fr 11:34 \ft Pa ri chꞌaꞌtem hebreo we junoq “utz ruwach”, waꞌ keꞌelawi lik utz ukꞌuꞌx y na kaxuꞌyan taj. Yey we “na utz ta ruwach”, waꞌ keꞌelawi lik ko rukꞌuꞌx y lik xuꞌy.\f* \p \v 35 »Lik kꞌu chajij ibꞌ alaq; e mabꞌiꞌij alaq: “Oj kꞌo pa qꞌijsaq”, yey na kanaꞌbꞌej ta alaq pa qꞌequꞌm kꞌo wi alaq. \v 36 Noꞌj we paqatzij wi kꞌo chi alaq pa qꞌijsaq y na jinta chi re ri qꞌequꞌm che alaq, riꞌ ronoje kaqꞌalajin chiwach alaq jelaꞌ pachaꞌ juna candil kutzij ri bꞌe alaq rukꞌ ruwonibꞌal» xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kuqꞌalajisaj ri kimak ri fariseos y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ \r (Mt. 23:1-36; Mr. 12:38-40; Lc. 20:45-47) \p \v 37 Ekꞌuchiriꞌ ri Jesús xukꞌis kakꞌutunik, xsikꞌix ruma jun fariseo chaꞌ keꞌwoꞌqa chirocho. Ri Jesús xeꞌek, xok kꞌu chupa ri ja y xtzꞌuyiꞌ chwa ri mexa. \v 38 Echiriꞌ xril waꞌ ri fariseo, lik xkam ranimaꞌ che ma na xuchꞌaj ta nabꞌe ruqꞌabꞌ jelaꞌ pachaꞌ kakiꞌan che ri kijosqꞌikil ri fariseos. \p \v 39 Ekꞌu ri Qanimajawal jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Ralaq alaq fariseos lik kok alaq il che ri kachꞌaj alaq chi utz ri rij ri vaso y ri laq pero na kok ta alaq il che uchꞌajik rupa. Jekꞌuriꞌlaꞌ ralaq lik kok alaq il che ri josqꞌinik re ri cuerpo, pero lik nojinaq ri animaꞌ alaq che rayinik y che ri na utz taj. \p \v 40 »¡Lik na jinta kꞌana naꞌoj alaq! Ri Jun xꞌanaw re ri kilitaj che ri cuerpo alaq, ¿na e ta nebꞌa ri xꞌanaw re ri animaꞌ alaq? \v 41 We paqatzij wi kaꞌaj alaq kuꞌan chom ri bꞌinik silabꞌik alaq chwach ri Qaqaw, sipan alaq chike ri nibꞌaꞌibꞌ rukꞌ ri kꞌo ukꞌ alaq. \p \v 42 »¡Lik toqꞌoꞌ wach ralaq alaq fariseos! Lik kok alaq il che jujun tzijpixabꞌ, ma kaya alaq che ri Dios ri diezmo re ri arweno, re ri ruda y re ronoje ichaj; noꞌj na kaꞌan ta alaq ri lik usukꞌ y na kꞌax ta kanaꞌ alaq ri Dios. Yey ri lik chirajawaxik wi e kaꞌan alaq ri usukꞌ y kꞌax kanaꞌ alaq ri Dios, junam rukꞌ ri kaya alaq ri diezmo alaq. \p \v 43 »¡Lik toqꞌoꞌ wach ralaq alaq fariseos, ri lik kaꞌan nim che ibꞌ alaq! Ma lik kukꞌul kꞌuꞌx alaq ri katzꞌuyiꞌ alaq pa taq sinagogas chupa ri tzꞌulibꞌal ke ri lik kꞌo kiwach y lik kukꞌul kꞌuꞌx alaq ri kayaꞌ rutzil wach alaq pa kilitaj wi alaq. \p \v 44 »¡Lik toqꞌoꞌ wach ralaq alaq aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y alaq fariseos! Xa kebꞌ palaj alaq, ma e kechꞌulaj alaq ri winaq rukꞌ ri kakꞌut alaq. Pachaꞌ alaq muqubꞌal ke animaꞌ na kilitaj taj; ekꞌu ri winaq kebꞌikꞌow puwiꞌ y na kakinaꞌbꞌej taj rukꞌ waꞌ kakichꞌulaj kibꞌ»\f + \fr 11:44 \ft Pa ri tzijpixabꞌ re ojertan kubꞌiꞌij juna tikawex kuchꞌulaj ribꞌ we kuchap juna animaꞌ o katakꞌiꞌ puwi juna muqubꞌal. Nm. 19:16\f* xchaꞌ. \p \v 45 Ekꞌuchiriꞌ, jun chike ri e aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ jewaꞌ xubꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Lal tijonel, echiriꞌ kabꞌiꞌij la waꞌ, oj jun riꞌoj kojyaj la —xchaꞌ. \p \v 46 Ri Jesús xubꞌiꞌij: \p «¡Lik toqꞌoꞌ wach ralaq alaq aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ! Lik kaꞌan alaq kꞌax chike ri winaq rukꞌ ri taqanik alaq. Ma wa taqanik alaq e pachaꞌ nimaq taq eqaꞌn lik al y lik kꞌayew rukꞌaxik; ketaq kꞌu alaq ri winaq chaꞌ kakeqaj bꞌi yey ralaq na kaꞌaj tane alaq katoꞌbꞌ kꞌana alaq rukꞌ waꞌ. \p \v 47 »¡Lik toqꞌoꞌ wach alaq! Ma kayak alaq chomilaj muqubꞌal chike ri qꞌalajisanelabꞌ xekamisax kuma ri mam alaq ojertan. \v 48 Rukꞌ ri kaꞌan alaq kaqꞌalajisaj alaq junam tzij alaq kukꞌ ri mam alaq. Ma rike na xkikꞌul ta ri e qꞌalajisanelabꞌ y xekikamisaj; jenelaꞌ ralaq na kata ta alaq ri kitzij tzꞌibꞌital kanoq, tobꞌ kayijbꞌaꞌ alaq riꞌ ri kimuqubꞌal. \p \v 49 »E uwariꞌche ri Dios, ri lik kꞌo saqil naꞌoj rukꞌ, jewaꞌ kubꞌiꞌij: “Kebꞌenutaq bꞌi e qꞌalajisanelabꞌ y e taqoꞌn chikiwach wa tikawex. Y chike kꞌu waꞌ wa aj chak weꞌin, kꞌo ri kekikamisaj y kꞌo ri kekiternabꞌej rukꞌ kꞌax” kacha ri Dios. \v 50 Ekꞌu uwariꞌche, ri alaq tikawex re waqꞌij ora, pawiꞌ alaq kꞌo wi ri kikikꞌel ri qꞌalajisanelabꞌ ekamisam chwi lo ri jeqebꞌal re ruwachulew, \v 51 chwi lo rukamik ri Abel\x * \xo 11:51 \xt Gn. 4:8\x* kꞌa chwa rukamik ri Zacarías, ri xkamisax chuxoꞌl raltar y ri Rocho Dios.\x * \xo 11:51 \xt 2 Cr. 24:19-21\x* Paqatzij wi kambꞌiꞌij che alaq, ri Dios kuqꞌat tzij pawiꞌ alaq ruma ri kikamik rike. \p \v 52 »¡Toqꞌoꞌ wach ralaq alaq aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ! Ma alaq latzꞌanel chike ri kakaj kaketaꞌmaj ri Qꞌijsaq. Ewam alaq rusukꞌ Rutzij Upixabꞌ ri Dios, jekꞌulaꞌ na kok ta alaq pa ri Qꞌijsaq yey na kaya tane alaq luwar chike ri winaq kebꞌokik» xchaꞌ. \p \v 53 Echiriꞌ ri Jesús katajin che ubꞌiꞌxikil waꞌ chike, raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y ri fariseos lik xpe koyowal chirij y xkijeqo kakichapalaꞌ rukꞌ ukꞌiyal tzꞌonobꞌal. \v 54 Lik xkitij riꞌ che chaꞌ rire kubꞌiꞌij ri na usukꞌ taj y rukꞌ waꞌ kakikoj umak. \c 12 \s1 Ri makunik kakiꞌan ri xa kebꞌ kipalaj \p \v 1 Katajin kimolotajik ukꞌiyal winaq na jinta chi kitaqexik, y ruma waꞌ lik kakiminimaꞌ kibꞌ chikiwach. Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xujeqo kakꞌutunik; nabꞌe xujeq kachꞌaꞌt kukꞌ rutijoꞌn, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p «Lik miꞌan iwe pachaꞌ ri kakiꞌan ri fariseos, ma rike xa kebꞌ kipalaj. Jelaꞌ pachaꞌ ri levadura kojotal chupa ri qꞌor re pam yey waꞌ na kilitaj taj, jekꞌulaꞌ ri fariseos kewam ri na utz taj pa kanimaꞌ. \v 2 Noꞌj kopon ri qꞌij echiriꞌ ronoje ri chꞌuqutal uwiꞌ woꞌora, kel lo chi saq; yey ronoje ri kaꞌan xa xeꞌlaqꞌay, ketaꞌmaxik. \v 3 E uwariꞌche kopon ri qꞌij echiriꞌ janipa ri ibꞌiꞌim riꞌix pa qꞌequꞌm, kel lo chi qꞌij saq; yey e ri xa iwesewoꞌm pa juna ja, kesax utzijolal pa taq bꞌe. \s1 Mixiꞌij iwibꞌ chikiwach ri winaq \r (Mt. 10:26-33) \p \v 4 »Kambꞌiꞌij kꞌu chiwe riꞌix ix wamigos: Mixiꞌij iwibꞌ chikiwach ri kꞌo pakiqꞌabꞌ kixkikamisaj, ma waꞌ xew che ri cuerpo kakiꞌan wi; yey echiriꞌ ix kaminaq chik, na jinta chi kakiꞌan chiwe. \v 5 Kambꞌiꞌij kꞌu chiwe china chwach chirajawaxik wi kixiꞌij iwibꞌ: E chixiꞌij iwibꞌ chwach ri Jun kꞌo puqꞌabꞌ karesaj rikꞌaslemal riꞌix y tekꞌuchiriꞌ kixukꞌaq bꞌi chi xibꞌalbꞌaꞌ re tijbꞌal kꞌax. Paqatzij wi e chixiꞌij iwibꞌ riꞌ chwach Rire. \p \v 6 »Iwetaꞌam woꞌobꞌ raltaq ko tzꞌikin kekꞌayix xa chwa kebꞌ oxibꞌ raltaq ko meyo. Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, ri Dios na kumeskꞌutaj ta kꞌana junoq chike. \v 7 Makꞌuwariꞌ riꞌix na kixumeskꞌutaj ta kꞌenoq, ma chujujunal ne riwiꞌ ajilam ruma Rire. E uwariꞌche, mixiꞌij iwibꞌ; ma riꞌix más kꞌo iwach chikiwa ri raltaq ko tzꞌikin. \p \v 8 »Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: E junoq kuqꞌalajisaj chikiwach ri winaq, kubꞌiꞌij: “In tijoꞌn re ri Jesús”, jekꞌuriꞌlaꞌ kanꞌan riꞌin che rire; ri in Alaxel Chikixoꞌl Tikawex kambꞌiꞌij chikiwach ri ángeles re ri Dios: “Qatzij, wa jun e nutijoꞌn” kinchaꞌ. \v 9 Noꞌj kꞌu ri kubꞌiꞌij chikiwach ri winaq: “Riꞌin na in ta tijoꞌn re ri Jesús”, jekꞌuriꞌlaꞌ kanꞌan riꞌin che rire; kambꞌiꞌij chikiwach ri ángeles re ri Dios: “Qatzij, wa jun na nutijoꞌn taj” kinchaꞌ. \p \v 10 »We kꞌo junoq kachꞌaꞌt chwij riꞌin, ri in Alaxel Chikixoꞌl Tikawex, ri Dios kukuy umak we kutzelej utzij. Noꞌj china ri tzel kachꞌaꞌt chirij ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios, riꞌ na kakuytaj ta umak. \p \v 11 »Mixiꞌij iwibꞌ echiriꞌ wuma riꞌin kixkꞌam bꞌi chikiwach raj wach re ri sinagogas o chikiwach raj qꞌatal tzij y raj wach re ri tinamit; mubꞌisoj ne ikꞌuꞌx saꞌ ri kꞌulubꞌal uwach kiꞌan chike, \v 12 ma ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios kuqꞌalajisaj chiwe saꞌ ri chirajawaxik kibꞌiꞌij» xcha ri Jesús. \s1 Ri rayinik re ri bꞌeyomalil \p \v 13 Ekꞌuchiriꞌ, jun chike rukꞌiyal winaq xubꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Lal tijonel, bꞌiꞌij la che ri watz kuya ri taqal chwe riꞌin che taq ri kuxtabꞌal kiyaꞌom kan ri qachu-qaqaw —xchaꞌ. \p \v 14 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Achi, ¿china inkojoyom re in aj qꞌatal tzij pawiꞌ alaq chaꞌ kanꞌan wa jachanik? —xchaꞌ. \p \v 15 Tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike ri winaq: \p —Tape alaq, lik chajij ibꞌ alaq chi utz chwach ronoje rayinik, ma na e ta rubꞌeyomalil rachi ri kuya chomilaj kꞌaslemal che —xchaꞌ. \p \v 16 Ekꞌuchiriꞌ xutzijoj wa jun kꞌambꞌal naꞌoj chike: \p «Kꞌo jun achi lik bꞌeyom yey ri rulew lik ukꞌiyal molonik xuyaꞌo. \v 17 Ekꞌu ri bꞌeyom xuchꞌobꞌ raqan chiribꞌil ribꞌ: “¿Saꞌ kanꞌano? Ma na jinta chi pa kankꞌol wi wuꞌkꞌiyal molonik xinꞌano.” \p \v 18 »Tekꞌuchiriꞌ xubꞌiꞌij chiribꞌil ribꞌ: “E kanꞌan waꞌ: Kanwulij taq wa kꞌolibꞌal nuꞌanom re molonik y kanyak jujun chik más nimaꞌq, chaꞌ chupa kankꞌol wi ri numolonik y taq ri nubꞌeyomalil. \v 19 Y kambꞌiꞌij kꞌu riꞌ chiwibꞌil wibꞌ: Riꞌin lik kꞌi chi ri nubꞌeyomalil kꞌoltalik, waꞌ kukuy re ukꞌiyal junabꞌ. Ekꞌu woꞌora utz kinuxlanik, kinwaꞌik, kantij nuyaꞌ y kanꞌan ronoje ri kuaj riꞌin.” \p \v 20 »Noꞌj ri Dios xubꞌiꞌij che: “Achi, lik na jinta kꞌana anaꞌoj. ¡Toqꞌoꞌ awach! Ma e waqꞌabꞌ katkamik; yey ronoje kꞌu rabꞌeyomalil akꞌolom, ¿china re kanoq?” xuchixik. \p \v 21 »Jekꞌuriꞌlaꞌ kukꞌulumaj juna achi we kukꞌol ukꞌiyal bꞌeyomalil xa riꞌre, pero chwach ri Dios lik nibꞌaꞌ» xcha ri Jesús chike ri winaq. \s1 Ri Dios kebꞌuchajij ri ralkꞌoꞌal \r (Mt. 6:25-34) \p \v 22 Tekꞌuchiriꞌ xubꞌiꞌij ri Jesús chike rutijoꞌn: \p «E uwariꞌche kambꞌiꞌij waꞌ chiwe: Mubꞌisoj ikꞌuꞌx rikꞌaslem; mubꞌisoj ne ikꞌuꞌx saꞌ ri kitijo y saꞌ riqꞌuꞌ kikojo. \v 23 Ma ri qakꞌaslemal e más kꞌo uwach chwa ri qawa, yey ri qacuerpo e más kꞌo uwach chwa ri qaqꞌuꞌ.\f + \fr 12:23 \ft Ri Dios e kayaꞌw ri qakꞌaslem y ri qacuerpo; makꞌuwariꞌ kuya ri qawa y ri qaqꞌuꞌ.\f* \p \v 24 »Chebꞌiwilape ri joj. Rike na ketikoꞌnaj taj, na kakiꞌan tane kimolonik, na jinta ne pa kakikꞌol wi ri kimolonik; na rukꞌ ta kꞌu riꞌ ri Dios kebꞌutzuqu. ¡Makꞌuwariꞌ riꞌix, ri Dios kixuchajij! ¡Ma e más kꞌo iwach riꞌix chikiwa ri tzꞌikin! \p \v 25 »¿Kꞌo nebꞌa junoq chiwe riꞌix kuriq kunajtirisaj jun chik qꞌij che rukꞌaslem wara che ruwachulew? Na jinta junoq tobꞌ ne lik kutij uqꞌij che. \v 26 Ruma kꞌu riꞌ, na jinta kutiqoj we lik kubꞌisoj ikꞌuꞌx ri kajawax chiwe. \p \v 27 »Chiwilapeꞌ suꞌanik kakꞌiy ri kotzꞌiꞌj pa taq juyubꞌ. Waꞌ na kachakun taj y na kakeman ta nenareꞌ chaꞌ kuꞌan ruqꞌuꞌ. Yey riꞌin kambꞌiꞌij chiwe: Ri rey Salomón, tobꞌ lik kꞌo uchomal ruqꞌuꞌ xukojo, waꞌ na xumaj ta kꞌana ruchomalil taq ri kotzꞌiꞌj. \v 28 Jekꞌulaꞌ we ri Dios uꞌanom chom che ri aqꞌes kꞌo waqꞌij pa juyubꞌ yey chweꞌq xa kaporox pa aqꞌ, ¿na kuya ta kami riꞌ ri Dios riqꞌuꞌ kajawax chiwe? ¡Riꞌix lik xa jubꞌiqꞌ ri kubꞌulibꞌal ikꞌuꞌx rukꞌ ri Dios! \p \v 29 »Kambꞌiꞌij kꞌu chiwe riꞌix: Mubꞌisoj ikꞌuꞌx saꞌ riwa y saꞌ rimiqꞌinaꞌ kitijo. Mapax ne ikꞌuꞌx che, \v 30 ma jenelaꞌ kakiꞌan ri winaq na ketaꞌam ta uwach ri Dios, e kubꞌisoj kikꞌuꞌx taq waꞌ. Noꞌj riꞌix kꞌo jun Iqaw lik retaꞌam kajawax taq waꞌ chiwe. \v 31 Ri lik chirajawaxik chiwe e lik chixok il che rutaqanik ri Dios; yey ronoje taq kꞌu ri kajawaxik, xa uwiꞌ chik kayaꞌtaj chiwe. \s1 Ri bꞌeyomalil re chilaꞌ chikaj \r (Mt. 6:19-21) \p \v 32 »Riꞌix ix nutijoꞌn, muxiꞌij ribꞌ ikꞌuꞌx che rikꞌaslem, ma riꞌix tobꞌ na ix ta kꞌi, ri Qaqaw lik kakiꞌkot che kuya chiwe riꞌix kixok chupa rutaqanik y kixtaqan rukꞌ Rire. \v 33 Chikꞌayij ri bꞌeyomalil kꞌo iwukꞌ chaꞌ utz kebꞌitoꞌ ri nibꞌaꞌibꞌ. Ma we kiꞌan waꞌ, e pachaꞌ kikꞌol ribꞌeyomalil pa na jinta kꞌo kukꞌulumaj wi y jelaꞌ kꞌo kutiqoj chiwe chilaꞌ chikaj. Ma e taq ri kꞌo chilaꞌ chikaj na kajar taj, na kapokꞌir taj, yey na jinta ne eleqꞌomabꞌ kebꞌok che. \v 34 Ma pa kꞌo wi ribꞌeyomalil riꞌix, puwi waꞌ keꞌek wi ikꞌuꞌx. \s1 Chiyijbꞌaꞌ iwibꞌ che rukꞌunibꞌal ri Qanimajawal \p \v 35 »Lik chiyijbꞌaꞌ iwibꞌ, pachaꞌ raj chakibꞌ kiyijbꞌam kibꞌ chi utz y tzijtal ri kicandil, \v 36 ma koyeꞌem ri kajaw katzelej lo pa ri nimaqꞌij re kꞌulanikil. Y jelaꞌ echiriꞌ rire kakꞌunik y kachꞌaw pan chwa ri puerta, kakijaqalaꞌ tan lo che. \v 37 Nim kiqꞌij kalaxik raj chakibꞌ we xkꞌun lo ri kajaw, kebꞌoluꞌriqaꞌ na kewar taj. Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe, ri kajaw kebꞌukoj chwa mexa y kebꞌunimaj chikijujunal. \v 38 Lik nim kiqꞌij kalaxik raj chakibꞌ, tobꞌ ri kajaw xmayinik, we xkꞌun lo pa tikꞌil aqꞌabꞌ o pa saqribꞌal, kebꞌoluꞌriqaꞌ na kewar taj. \p \v 39 Ekꞌu chiwetaꞌmaj waꞌ: Juna achi rajaw ja, we ta karetaꞌmaj ri ora echiriꞌ kopon releqꞌom, riꞌ na kawar ta kꞌenoq y na kuya ta luwar karaqix ri rocho re kaꞌan eleqꞌ chupa. \v 40 Jekꞌulaꞌ riꞌix chiyijbꞌaꞌ iwibꞌ che rukꞌunibꞌal Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex, ma kꞌaxtaj kakꞌunik echiriꞌ na jinta inaꞌbꞌem» xchaꞌ. \s1 Ri aj chak kachakun chi utz y ri aj chak na kachakun ta chi utz \r (Mt. 24:45-51) \p \v 41 Ekꞌuchiriꞌ, ri Pedro xutzꞌonoj che ri Jesús: \p —Qajawal, ¿xew chiqe riꞌoj kabꞌiꞌij la wa kꞌambꞌal naꞌoj o chike konoje ri winaq? —xchaꞌ. \p \v 42 Ekꞌu ri Qanimajawal xukꞌul uwach: \p «¿Chinoq chiwe riꞌix e pachaꞌ juna aj chak lik jusukꞌ y kꞌo unaꞌoj, yaꞌtal puqꞌabꞌ kebꞌutzuq chupa ruꞌorayil konoje ri e kꞌo pa rocho rupatrón? \v 43 Lik kꞌu nim uqꞌij ralaxik riꞌ ri aj chak, we xkꞌun lo rupatrón, koluꞌriqaꞌ katajin che uꞌanik ruchak. \v 44 Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Rupatrón kuꞌana taqanel che rire puwi ronoje rubꞌitaq re. \p \v 45 »Noꞌj we waꞌ wa jun aj chak jewaꞌ kubꞌiꞌij pa ranimaꞌ: “Ri nupatrón kꞌamajaꞌ katzelej loq” y kujeq kꞌu lik kebꞌuchꞌay raj chakibꞌ chi achijabꞌ chi ixoqibꞌ; yey ekꞌu rire xew kawaꞌik y kaqꞌabꞌarik, ¿saꞌ nawi riꞌ ri kaꞌan che? \v 46 Kakꞌun lo riꞌ rupatrón chupa ri qꞌij y ri ora echiriꞌ waꞌ wa aj chak na royeꞌem taj. Kuqꞌat kꞌu tzij puwi ri raj chak y lik kuya pa kꞌax junam kukꞌ konoje ri na e ta jusukꞌ. \p \v 47 »Ekꞌu juna aj chak, we retaꞌam saꞌ ri karaj rupatrón pero na kukoj ta utzij y na kuꞌan ta ri bꞌiꞌim che, riꞌ lik kaꞌan kꞌax che. \v 48 Noꞌj juna aj chak kuꞌan ri na utz taj yey na retaꞌam ta kꞌut we na utz ta ri kuꞌano, riꞌ na lik ta kꞌax kaꞌan che. Ma china ri lik kꞌo yaꞌtal chuqul, chiqawach apanoq lik kꞌo royeꞌem ri Dios che; yey china ri lik kꞌi yaꞌtal puqꞌabꞌ, más ne royeꞌem ri Dios che chwa ri royeꞌem che ri jun na lik ta kꞌi ri yaꞌtal puqꞌabꞌ. \s1 Ri jachbꞌal kipa ri tikawex ruma ri Jesús \r (Mt. 10:34-36) \p \v 49 »Pachaꞌ aqꞌ ri koꞌlnukiqꞌa che ruwachulew. ¡Ekꞌu ri kanrayij riꞌin ta asu kumaj aqꞌ! \v 50 Lik kꞌu chirajawaxik kinikꞌow na chupa jun unimal kꞌaxkꞌobꞌik. ¡Na kikꞌow ta ri bꞌis chinukꞌuꞌx, kꞌa echiriꞌ kinikꞌow chupa waꞌ! \v 51 E chiwach riꞌix, ¿ri nukꞌunik che ruwachulew kukꞌam lo utzil chomal? Na e ta riꞌ. Ma paqatzij wi kambꞌiꞌij e kukꞌam lo jachbꞌal kipa taq ri tikawex.\f + \fr 12:51 \ft Taq ri tikawex kechꞌoꞌjin chikiwach, ma ri na kekꞌuluw ta re ri Cristo kꞌo retzelal kikꞌuꞌx chikij ri kikojom rubꞌiꞌ.\f* \v 52 Chwi woꞌora y chiqawach apanoq we e kꞌo woꞌobꞌoq pa juna ja, wuma riꞌin kꞌo pa saq kakijach kipa; ma oxibꞌ kechꞌoꞌjin kukꞌ kaꞌibꞌ y kaꞌibꞌ kechꞌoꞌjin kukꞌ oxibꞌ. \v 53 Kechꞌoꞌjin chikiwach rachi rukꞌ rukꞌajol, rixoq rukꞌ ri ralit y ruchu-ralibꞌ rukꞌ ralibꞌatz» xcha ri Jesús. \s1 Ri winaq na xkinaꞌbꞌej taj echiriꞌ xkꞌun Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios \r (Mt. 16:1-4; Mr. 8:11-13) \p \v 54 Yey xubꞌiꞌij ri Jesús chike rukꞌiyal winaq: \p «Echiriꞌ kil alaq ri sutzꞌ kel lo puqajibꞌal ri qꞌij, xew kil alaq y kabꞌiꞌij alaq: “Kape jabꞌ” y e kuꞌano. \v 55 Y echiriꞌ kajum kaꞌn ri tew kape lo pa sur, kabꞌiꞌij alaq: “Lik kuꞌan bꞌuk” y e kuꞌano. \v 56 ¡Xa kebꞌ palaj alaq! Kariq alaq uchꞌobꞌik chi utz saꞌ ruꞌanom ruwa kaj y ruwachulew; ¿suꞌchak kꞌu riꞌ na kamaj tane alaq usukꞌ ri katajin ri Dios che ukꞌutik chiwach alaq waqꞌij ora? \s1 Qayijbꞌaꞌ qibꞌ chwach ri Dios \r (Mt. 5:25-26) \p \v 57 »¿Suꞌchak na kachꞌobꞌ ta alaq chi utz saꞌ ri lik usukꞌ chirajawaxik kaꞌan alaq? \v 58 We kakꞌam bꞌi la pa qꞌatbꞌal tzij ruma junoq ukojom mak chiꞌij la, e lik utz ri kaꞌan la utzil chomal rukꞌ pa bꞌe xaloqꞌ kꞌamajaꞌ kopon la chwa ri aj qꞌatal tzij. Ma we na xꞌan ta la waꞌ, kopon na la chwach ri aj qꞌatal tzij. Y we xopon kꞌu la chwach rire, kayaꞌ bꞌi la puqꞌabꞌ ri ausiliar\f + \fr 12:58 \ft “Ausiliar”: E pachaꞌ juna policía waqꞌij ora.\f* y rire kuꞌyaꞌa la pa cárcel. \v 59 Kambꞌiꞌij kꞌut, na kel ta lo la chiriꞌ we na xtoj ta kan la ronoje ri tzꞌonom chiꞌij la»\f + \fr 12:59 \ft Wa jun kꞌambꞌal naꞌoj e keꞌelawi lik chirajawaxik qayijbꞌaꞌ ri qabꞌinik qasilabꞌik y qaꞌana utzil chomal rukꞌ ri Dios xaloqꞌ kꞌa oj kꞌaslik y xaloqꞌ kꞌamajaꞌ kopon ri qꞌij re ri qꞌatbꞌal tzij.\f* xcha ri Jesús. \c 13 \s1 Lik chirajawaxik wi kaqatzelej qatzij chwach ri Dios \p \v 1 Chupa waꞌ wa qꞌij e kꞌo jujun chiriꞌ xkitzijoj che ri Jesús saꞌ ri xkikꞌulumaj jujun aj Galilea, ri xekamisax ruma utzij ri taqanel Pilato echiriꞌ ketajin che uyaꞌik ri kiqasaꞌn re chikop chwa ri altar pa ri Rocho Dios. Yey ri kikikꞌel waꞌ wa aj Galilea xkich kaꞌn puwi ri kikikꞌel ri chikop. \p \v 2 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿E kachꞌobꞌ nawi alaq, waꞌ wa aj Galilea xekamisaxik ma e más e aj makibꞌ chikiwa ri kach aj Galilea? \v 3 Paqatzij wi kambꞌiꞌij che alaq, na e ta riꞌ. Yey ralaq, we na katzelej ta tzij alaq chwach ri Dios, e ne jun ralaq kasach wach alaq. \p \v 4 »¿O saꞌ nawi kachꞌobꞌ alaq puwi ri xkikꞌulumaj ri e dieciocho, ri xekamik echiriꞌ xtzaq lo ri Torre re Siloé pakiwiꞌ? ¿E kachꞌobꞌ nawi alaq, wa winaq xekamik ma kꞌo más kimak chikiwa ri kach aj Jerusalem? \v 5 Paqatzij wi kambꞌiꞌij che alaq, na e ta riꞌ. Yey ne ralaq, we na katzelej ta tzij alaq chwach ri Dios, e ne jun ralaq kasach wach alaq —xchaꞌ. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri cheꞌ re higo na jinta ujiqꞌobꞌalil \p \v 6 Xutzijoj kꞌu wa jun kꞌambꞌal naꞌoj chike: \p «Kꞌo jun achi utikom jun cheꞌ re higo chupa rutikoꞌn. Xkꞌun kꞌu loq re koluꞌtzukuj ujiqꞌobꞌalil ri higo yey na jinta xuriq che. \v 7 Xubꞌiꞌij kꞌu che ri chajinel re rutikoꞌn: “Chawilapeꞌ, e urox junabꞌ waꞌ kinkꞌunik koꞌlnutzukuj ujiqꞌobꞌalil wa cheꞌ re higo, yey na jinta kꞌana ujiqꞌobꞌalil kanriqo. Woꞌora chacheta bꞌi ma ¿saꞌ kutiqoj kꞌo chupa waꞌ wuꞌlew?” xchaꞌ. \p \v 8 Ekꞌu ri chajinel xubꞌiꞌij che: “Wajaw, yaꞌa chi la wa junabꞌ che, ma kantij chi na uqꞌij kankꞌot rij y kankoj abono chuxeꞌ. \v 9 Kꞌaxtaj kuya ujiqꞌobꞌalil; noꞌj we na xuya taj, kꞌa ekꞌuchiriꞌ utz kachet bꞌi” xchaꞌ.» \s1 Ri Jesús kukunaj jun ixoq pa jun qꞌij re uxlanibꞌal \p \v 10 Pa jun qꞌij re uxlanibꞌal ri Jesús kakꞌutun chupa jun sinagoga. \v 11 Kꞌo kꞌu jun ixoq chiriꞌ e dieciocho lo junabꞌ riꞌ lik kꞌuyukꞌik uꞌanom ri rij ruma jun itzel uxlabꞌixel, yey na utz ta ne kusukꞌupij ribꞌ. \v 12 Y ri Jesús echiriꞌ xril rixoq, xusikꞌij apanoq y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Ixoq, lal kunutajinaq chi che ri yabꞌil kꞌo wi la —xchaꞌ. \v 13 Y xuya ruqꞌabꞌ puwi rixoq; y chupa kꞌu laꞌ la joqꞌotaj rixoq xsukꞌupitajik y xujeqo kuyak uqꞌij ri Dios. \p \v 14 Ekꞌu ri taqanel re ri sinagoga lik xpe royowal chirij ri Jesús ma xkunan chupa ri qꞌij re uxlanibꞌal, y xubꞌiꞌij kꞌu chike ri winaq: \p —Kꞌo waqibꞌ qꞌij re chak; chupa waꞌ utz kape alaq re kakunax bꞌi alaq, pero lik na ubꞌe taj kakunax alaq chupa ri qꞌij re uxlanibꞌal —xchaꞌ. \p \v 15 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij: \p —¡Xa kebꞌ palaj alaq! Onoje ralaq ¿na kakir ta nebꞌa alaq ri bꞌoyex y ri buru chupa ri qꞌij re uxlanibꞌal chaꞌ kakꞌam bꞌi alaq chi tijoj yaꞌ? Kaꞌan ne alaq waꞌ chike yey xa e awaj. \v 16 Makꞌuwariꞌ taqal che wiꞌxoq katoꞌik, ma rire ralkꞌoꞌal kan ri Abraham,\f + \fr 13:16 \ft Ri aj Israel lik kakiyak uqꞌij ri Abraham y kakibꞌiꞌij kiqaw che, ma e nabꞌe katiꞌ-kimam.\f* yey e dieciocho lo junabꞌ waꞌ “yututal” ruma ri Satanás. ¿Na utz ta kami riꞌ kesax chupa ri yabꞌil pa ri qꞌij re uxlanibꞌal? —xchaꞌ. \p \v 17 Echiriꞌ xubꞌiꞌij waꞌ ri Jesús, lik xekꞌix konoje ri tzel kebꞌilow re; noꞌj konoje ri winaq lik kekiꞌkot ruma ri kꞌutubꞌal re runimal uchuqꞌabꞌ ri Dios kuꞌan ri Jesús. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi rijaꞌ re moxtasa \r (Mt. 13:31-32; Mr. 4:30-32) \p \v 18 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij tanchi ri Jesús: \p «¿Saꞌ rukꞌ kajunimax wi rutaqanik ri Dios? \v 19 Riꞌin kanjunimaj rukꞌ juna ijaꞌ re moxtasa, ri xkꞌam bꞌi ruma jun achi y xtikiꞌ chupa ri werta. Ekꞌu riꞌ waꞌ xkꞌiyik y lik xuꞌan bꞌojobꞌik; yey ri tzꞌikin kexikꞌikꞌ che ruwa kaj xkiꞌan kisok puwi taq ruqꞌabꞌ» xchaꞌ. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri levadura \r (Mt. 13:33) \p \v 20 Y xubꞌiꞌij tanchi ri Jesús: \p «¿Saꞌ rukꞌ kanjunimaj wi rutaqanik ri Dios? \v 21 E jelaꞌ pachaꞌ ri levadura, ma echiriꞌ juna ixoq kuꞌan pam, kutuk jubꞌiqꞌ levadura xoꞌlibꞌal oxibꞌ pajbꞌal harina y ri levadura kusipowirisaj upa ronoje ri qꞌor»\f + \fr 13:21 \ft Wa kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri levadura e keꞌelawi tobꞌ rutaqanik ri Dios xujeq xa rukꞌ kebꞌ oxibꞌ pero waꞌ kumaj ronoje ruwachulew.\f* xchaꞌ. \s1 China taq ri kekolobꞌetajik \r (Mt. 7:13-14, 21-23) \p \v 22 Echiriꞌ ri Jesús kꞌo chi bꞌe re keꞌek Jerusalem, xikꞌow pa taq tinamit y pa taq aldeas, e riꞌ kakꞌutunik. \v 23 Y kꞌo kꞌu jun xbꞌiꞌn che: \p —Wajawal, ¿xa nawi jujun ri kekolobꞌetajik? —xcha che. \p Y ri Jesús xukꞌul uwach: \p \v 24 «Lik chichꞌikikej iwibꞌ chaꞌ kixok chupa ri nutaqanik che ri okibꞌal xa chꞌutiꞌn uwach, ma kambꞌiꞌij chiwe: Kopon na ri qꞌij echiriꞌ lik e kꞌi ri kakaj kebꞌok bꞌi, noꞌj na kayaꞌtaj ta chike kebꞌok bꞌi. \p \v 25 »Ma e kuꞌana pachaꞌ ri rajaw juna ja echiriꞌ kuꞌan juna nimaqꞌij. Echiriꞌ ebꞌokinaq chi konoje ri ebꞌusikꞌim, kutzꞌapij lo ri puerta, y na jinta chi kꞌu junoq kokik. Jekꞌulaꞌ riꞌ ri kikꞌulumaj riꞌix, na kixok ta chubꞌi. Kijeq kꞌu riꞌ kixchꞌaw apanoq: “Qajaw, Qajaw, yaꞌa ko la chiqe kojok bꞌi” kixchaꞌ. \p »Yey Rire jekꞌuwaꞌ kukꞌul lo uwach chiwe: “Riꞌin na wetaꞌam taj pa ix petinaq wi riꞌix” kacha chiwe. \p \v 26 »Ekꞌuchiriꞌ, kijeq ubꞌiꞌxik: “Oj waꞌ kꞌu woꞌqinaq ukꞌ la yey xkꞌutun ne la pa taq ri bꞌe re ri qatinamit” kixcha che. \p \v 27 »Noꞌj Rire kubꞌiꞌij lo chiwe: “Paqatzij wi, riꞌin na wetaꞌam taj pa ix petinaq wi riꞌix. Chixela chinuwach, iwonoje ri ix ꞌanal re ri lik itzel uwach” kacha chiwe. \p \v 28 »Ekꞌuchiriꞌ, lik kixoqꞌik y kaqichꞌichꞌ ruwi iweꞌ echiriꞌ kebꞌiwil ri Abraham, ri Isaac y ri Jacob kukꞌ konoje ri qꞌalajisanelabꞌ e kꞌo rukꞌ ri Qaqaw pa rutaqanik chilaꞌ chikaj; yey ekꞌu riꞌ riꞌix na jinta piqꞌabꞌ kixok bꞌi kukꞌ. \v 29 Noꞌj e kꞌo ri na e ta aj judiꞌabꞌ e petinaq pa relebꞌal lo ri qꞌij, putzaqibꞌal ri qꞌij y pa ronoje luwar che ruwachulew, riꞌ kebꞌok chwa ri mexa pa rutaqanik ri Dios. \p \v 30 »Chiwilape kꞌu riꞌ, ma e kꞌo jujun chike ri na jinta kiwach wara che ruwachulew, e lik kakꞌojiꞌ kiwach chwach ri Dios chilaꞌ chikaj; yey e kꞌo ri lik kꞌo kiwach wara che ruwachulew, e kuꞌana na jinta kiwach chwach ri Dios chilaꞌ chikaj» xchaꞌ. \s1 Ri Jesús koqꞌ puwi ri tinamit Jerusalem \r (Mt. 23:37-39) \p \v 31 Chupa kꞌu waꞌ wa qꞌij xeqibꞌ jujun fariseos rukꞌ ri Jesús y jewaꞌ xkibꞌiꞌij che: \p —Chelubꞌi la y oj la ma ri rey Herodes karaj kukamisaj la —xechaꞌ. \p \v 32 Y ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Oj alaq y jeꞌbꞌiꞌij alaq che laꞌ laꞌchi, ri e pachaꞌ juna yak: “Waqꞌij y chweꞌq kꞌa kebꞌenuwesaj bꞌi ri itzel uxlabꞌixel y kanꞌan kunanik yey kabꞌij kꞌut kankꞌis ri nuchak” kacha alaq che. \v 33 Pero che kꞌu woꞌxibꞌ qꞌij chirajawaxik wi kambꞌinibꞌej pan nubꞌe kinꞌek, ma na taqal ta che juna qꞌalajisanel kakam kꞌa naj che Jerusalem —xchaꞌ. \p \v 34 Tekꞌuchiriꞌ xubꞌiꞌij: \p «¡Jerusalem, Jerusalem, riꞌix kebꞌikamisaj ri qꞌalajisanelabꞌ y kebꞌiꞌan paꞌbꞌaj janipa ri ebꞌutaqom lo ri Dios iwukꞌ! E riꞌin ukꞌiyal laj lik xuaj xinmol kichiꞌ riwalkꞌoꞌal riꞌix jelaꞌ pachaꞌ kuꞌan juna atiꞌ akꞌ chike taq ruwiꞌch echiriꞌ kumol kichiꞌ chuxeꞌ taq ruxikꞌ, noꞌj riꞌix na xiwaj ta kꞌenoq. \p \v 35 »Chitape kꞌut, kꞌo jun qꞌij echiriꞌ ri iwocho riꞌix kawulix kanoq. Kambꞌiꞌij kꞌu chiwe na kiwil ta chi nuwach kꞌa echiriꞌ kopon na ruqꞌijol kibꞌiꞌij: \q1 Lik nim uqꞌij ri jun petinaq \q1 chupa rubꞌiꞌ ri Dios Qajawxel \rq Sal. 118:26 \rq* \m kixchaꞌ.» \c 14 \s1 Ri Jesús kukunaj jun achi chupa jun qꞌij re uxlanibꞌal \p \v 1 E xuꞌan waꞌ chupa jun qꞌij re uxlanibꞌal: Ri Jesús xsikꞌix ruma jun fariseo lik kꞌo uwach chaꞌ keꞌwoꞌq chirocho. Y chilaꞌ e kꞌo jujun chike ri fariseos lik kikꞌakꞌalem we ri Jesús kakunan pa ri qꞌij re uxlanibꞌal. \v 2 Ma chiriꞌ chwach Rire kꞌo jun achi lik yewaꞌ, waꞌlijinaq rucuerpo. \p \v 3 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xutzꞌonoj chike ri fariseos y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —¿Ubꞌe nawi ri kaꞌan kunanik chupa ri qꞌij re uxlanibꞌal o na ubꞌe taj? —xchaꞌ. \p \v 4 Pero rike na jinta xkikꞌulubꞌej uwach. \p Ekꞌu ri Jesús xuya ruqꞌabꞌ puwi ri yewaꞌ, xukunaj y xubꞌiꞌij che utz keꞌek. \v 5 Tekꞌuchiriꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —¿Kꞌo nebꞌa junoq che alaq, we rukawayuꞌ o rubꞌoyex katzaq pa siwan, na keꞌresalaꞌ tuloq tobꞌ chupa jun qꞌij re uxlanibꞌal? ¿China na kaꞌanaw ta waꞌ? —xchaꞌ. \p \v 6 Ekꞌu rike na xkiriq ta ukꞌulik uwach che. \s1 Pixabꞌanik chike ri kesikꞌix pa juna nimaqꞌij \p \v 7 Ekꞌu ri Jesús xrilo saꞌ ri kakiꞌan ri esikꞌim pa ri waꞌim, konoje kakimajalaꞌ kibꞌ puwi taq ri tzꞌulibꞌal ke ri lik kꞌo kiwach. E uwariꞌche, xubꞌiꞌij wa kꞌambꞌal naꞌoj chike ri echokom: \p \v 8 «Echiriꞌ kasikꞌix la ruma junoq pa juna nimaqꞌij re kꞌulanikil, na ubꞌe taj we keꞌtzꞌula la chupa ri tzꞌulibꞌal ke ri lik kꞌo kiwach; ma kꞌaxtaj kakꞌun lo junoq chokom más kꞌo uwach chiwach rilal. \v 9 Yey kaqibꞌ kꞌu riꞌ ri rajaw ri nimaqꞌij ukꞌ la y kubꞌiꞌij cheꞌla: “Yaꞌa kan la wa tzꞌulibꞌal che wa jun chik” kachaꞌ. Ruma kꞌu laꞌ, kape ri kꞌix la y keꞌtzꞌula lo la kꞌa chirij. \p \v 10 »E uwariꞌche, ri chirajawaxik kaꞌan la echiriꞌ kasikꞌix la pa juna waꞌim e waꞌ: We xopon la, meꞌtzꞌula la chupa ri tzꞌulibꞌal ke ri lik kꞌo kiwach. Jelaꞌ echiriꞌ kakꞌun lo ri sikꞌiyom e la, jewaꞌ kubꞌiꞌij cheꞌla: “Wamigo, jeꞌtzꞌula la más chwach” kachaꞌ. Jekꞌulaꞌ katakꞌabꞌax qꞌij la chikiwach ri e kꞌo chwach ri mexa ukꞌ la. \v 11 Ma china ri kuꞌan lik nim che ribꞌ, ri Dios kuqasaj uwa uqꞌij; noꞌj china ri kuꞌan chꞌutiꞌn che ribꞌ, ri Dios kuyak uqꞌij» xcha ri Jesús. \s1 Ri na kebꞌelaj ta che ri sikꞌibꞌal kuꞌan ri Qaqaw \p \v 12 Tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij che ri fariseo, ri sikꞌiyom re pa ri waꞌim: \p —Echiriꞌ kaꞌan la juna waꞌim, na xew ta kesikꞌij la ri amigos la, ri e atz-chaqꞌ la, ri e kꞌo chux cheꞌla y ri bꞌeyomabꞌ e kꞌo lo chi naqaj la. Ma we kaꞌan la waꞌ, rike kakiꞌan ukꞌaxel cheꞌla, kakisikꞌij la pa juna waꞌim y jekꞌuriꞌlaꞌ asu kakꞌul la ri tzelebꞌal uwach che ri xꞌan la. \p \v 13 »E uwariꞌche, ri chirajawaxik kaꞌan la echiriꞌ kaꞌan la juna nimaqꞌij, e chebꞌesikꞌij la ri nibꞌaꞌibꞌ, ri tꞌum kaqan kiqꞌabꞌ, ri e sik y ri e potzꞌ. \v 14 Jekꞌuriꞌlaꞌ nim qꞌij alaxik la, ma rike na kakichꞌij ta uyaꞌik ukꞌaxel cheꞌla; pero e kakꞌul la ri rajil ukꞌaxel echiriꞌ kekꞌastaj lo ri lik e jusukꞌ chwach ri Dios —xcha ri Jesús. \p \v 15 Echiriꞌ xuta waꞌ jun chike ri etzꞌul chwa ri mexa, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: «¡Nim uqꞌij ralaxik china ri kawaꞌ pa ri nimalaj nimabꞌal kuya ri Dios pa rutaqanik!» xchaꞌ. \p \v 16 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p «Julaj kꞌo jun achi xuchꞌobꞌo kuya jun nimalaj nimabꞌal y lik e kꞌi ri xebꞌusikꞌij. \v 17 Ekꞌuchiriꞌ xopon ru orayil ri nimabꞌal, xutaq bꞌi jun raj chak chaꞌ kubꞌiꞌij chike ri echokom chik: “Peta kꞌu alaq ma yijbꞌital chi ronoje” kachaꞌ. \p \v 18 »Noꞌj chikijujunal xkijeq kakitzꞌonoj kuybꞌal kimak ruma na kebꞌek taj. Ri nabꞌe xubꞌiꞌij: “Xinloqꞌ ko juchꞌaqap wulew y lik chirajawaxik kiꞌnwilaꞌ. Chabꞌiꞌij ko che rapatrón chukuyu numak ma na kinꞌek taj” xchaꞌ. \p \v 19 »Ri jun chik xubꞌiꞌij: “Xinloqꞌ ko woꞌobꞌ yunta bꞌoyexabꞌ y ekꞌu waꞌ kiꞌntija kiqꞌij pa chak. Chabꞌiꞌij ko che rapatrón chukuyu numak ma na kinꞌek taj” xchaꞌ. \p \v 20 »Yey jun chik xubꞌiꞌij: “Riꞌin lik kꞌakꞌ xinkꞌuliꞌik; y ruma laꞌ na kinꞌek taj” xchaꞌ. \p \v 21 »Echiriꞌ xtzelej lo raj chak, xubꞌiꞌij ronoje waꞌ che rupatrón. Ekꞌu rupatrón lik xpe royowal y xubꞌiꞌij che ri raj chak: “Choqꞌotan riꞌ, jat pa taq kꞌaybꞌal y pa taq bꞌe re ri tinamit y chebꞌakꞌama lo ri e nibꞌaꞌibꞌ, ri tꞌum kaqan kiqꞌabꞌ, ri e potzꞌ y ri e sik” xchaꞌ. \p \v 22 »Xeꞌek kꞌu raj chak. Y echiriꞌ xtzelej loq, xubꞌiꞌij che rupatrón: “Wajaw, ya xinꞌan ronoje ri xintaq la che; na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, lik kꞌa kꞌo luwar chwa taq ri mexa” xchaꞌ. \p \v 23 »Xubꞌiꞌij tanchi kꞌu rachi che ri raj chak: “Chatelubꞌi tzaꞌm tinamit y jat pa taq nimabꞌe y pa taq kuxkul bꞌe. Chamina uwach chike ri winaq chaꞌ kepetik y jelaꞌ kanoj uwa taq ri mexa nuyijbꞌam chik re wa nimabꞌal. \v 24 Yey paqatzij wi kambꞌiꞌij chawe: Na jinta junoq chike ri xenusikꞌij nabꞌe, kutij re ri nimabꞌal nuyijbꞌam” xchaꞌ.» \s1 Ri kꞌax karikꞌowibꞌej ri katerej chirij ri Jesús \p \v 25 Echiriꞌ ri Jesús kꞌo chi bꞌe, ukꞌiyal winaq eteran chirij. Ekꞌu Rire xtzuꞌn chirij y jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p \v 26 «We kꞌo junoq karaj katerej lo chwij, lik chirajawaxik che más kꞌax kinunaꞌ riꞌin chikiwa konoje, ma we e más kꞌax kebꞌunaꞌ ruchu-uqaw, ri rixoqil, ri ralkꞌoꞌal, ri ratz-uchaqꞌ y más ne kꞌax kunaꞌ ribꞌ rire chinuwa riꞌin, riꞌ na taqal ta che kuꞌan nutijoꞌn. \v 27 E uwariꞌche, china ri na kuya ta ranimaꞌ kutij kꞌax ruma ri katerej lo chwij,\f + \fr 14:27 \ft Pa ri chꞌaꞌtem griego kubꞌiꞌij “ri na rukꞌaꞌam ta rucruz”.\f* riꞌ na taqal ta che kuꞌan nutijoꞌn. \p \v 28 »Ma we kꞌo junoq karaj kuꞌan nutijoꞌn, lik chuchꞌobꞌo na raqan we kukuy ri kꞌaxkꞌobꞌik kape puwiꞌ ruma ri katerej lo chwij. \p »E jelaꞌ pachaꞌ ri kaꞌanik echiriꞌ kayak juna nimalaj ja. Ma ¿kꞌo nebꞌa junoq che alaq na kuchꞌobꞌ ta raqan chi utz nabꞌe na puwi ri kajawax che chaꞌ kuyak ri ja y karajilaj na kꞌu riꞌ janipa ri kumaj bꞌi chaꞌ karetaꞌmaj we xaqareꞌ kuchꞌij uyakik ri ja? \v 29 Ma we na kuꞌan ta waꞌ, echiriꞌ utikom chi kꞌu ruparaqan ri ja, kuchaqabꞌaꞌ uꞌanikil ruma na jinta chi puaq re kukꞌiso; yey konoje kꞌu riꞌ ri kebꞌilow re, kakijeq kakichꞌamij, \v 30 kakibꞌiꞌij: “Waꞌchi xujeq uyakik wa ja, yey na xukꞌis ta chik” kechaꞌ. \p \v 31 »Jekꞌulaꞌ ¿saꞌ nawi kuꞌan juna rey xa e lajuj mil rusoldados chwa juna chik rey petinaq pa chꞌaꞌoj chirij rukꞌ veinte mil soldados? Ri kuꞌano e nabꞌe na kuchꞌobꞌ na raqan chi utz we xaqareꞌ kuchꞌij uchuqꞌabꞌ ri jun chik rey e kꞌo más usoldados. \v 32 Y we kuchꞌobꞌo na kuchꞌij taj, ri kuꞌano e xaloqꞌ kꞌa naj kꞌo wi lo ri jun chik rey, kebꞌutaq kꞌu bꞌi achijabꞌ chaꞌ keꞌkiꞌana ri utzil chomal rukꞌ.\f + \fr 14:32 \ft Riꞌoj na kaqachꞌij ta kꞌana ruchuqꞌabꞌ ri Dios, e uwariꞌche qaꞌana utzil chomal rukꞌ Rire woꞌora, xaloqꞌ kꞌamajaꞌ kojeꞌela chwach.\f* \v 33 Jekꞌuriꞌlaꞌ, we kꞌo junoq che alaq karaj katerej lo chwij, lik chirajawaxik che kuya kan ronoje ri kꞌo rukꞌ;\f + \fr 14:33 \ft Waꞌ e keꞌelawi ronoje ri kꞌo qukꞌ kaqaya puqꞌabꞌ ri Qanimajawal.\f* ma we na kuꞌan ta waꞌ, na taqal ta che kuꞌan nutijoꞌn. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ratzꞌam \r (Mt. 5:13; Mr. 9:50) \p \v 34 »E ratzꞌam lik kajawaxik; noꞌj we xsach rutzayul, ¿suꞌanik tanchi kaꞌan tza che? \v 35 Ma na kuriq ta uchak che rulew y na utz ta ne kaꞌan abono rukꞌ. Ekꞌu ri kaꞌan che, e katix bꞌi.\f + \fr 14:35 \ft We ratzꞌam xsach rutzayul, na jinta chi uchak. Jekꞌulaꞌ, na jinta kutiqoj we junoq kubꞌiꞌij e utijoꞌn ri Jesús yey na kuya ta ranimaꞌ karikꞌowibꞌej kꞌax ruma Rire.\f* China kꞌu ri kꞌo utanibꞌal che utayik, ¡chuta kꞌu riꞌ!» xcha ri Jesús. \c 15 \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi rachi kutzukuj rubꞌexex sachinaq \r (Mt. 18:10-14) \p \v 1 Konoje raj tzꞌonol puaq re tojonik\f + \fr 15:1 \ft “Raj tzꞌonol puaq re tojonik”: Kil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* y taq raj makibꞌ keqibꞌ rukꞌ ri Jesús chaꞌ kakita ruchꞌaꞌtem. \v 2 Pero ri fariseos y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ lik kakichꞌaꞌtibꞌej, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: «Waꞌchi kebꞌukꞌul raj makibꞌ y kawaꞌ kukꞌ» kechaꞌ. \p \v 3 E uwariꞌche ri Jesús xutzijoj wa jun kꞌambꞌal naꞌoj chike, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p \v 4 «¿Saꞌ nawi kuꞌan junoq che alaq we e kꞌo jun ciento ubꞌexex yey kasach kꞌu junoq chike? ¿Na kebꞌukꞌol ta nebꞌa kan riꞌ ri noventa y nueve pa ri kiluwar y keꞌek kꞌu che utzukuxik ri jun xsach kanoq? Yey na kuxlan ta che utzukuxik kꞌa echiriꞌ kuꞌriqa loq. \v 5 Ekꞌuchiriꞌ kuriqo, lik kakiꞌkotik kuya lo chirij uqul. \v 6 Y echiriꞌ kopon chirocho, kumol kichiꞌ ri ramigos y ri ratz-uchaqꞌ, y jewaꞌ kubꞌiꞌij chike: “Chixkiꞌkota wukꞌ ma xinriq ri nubꞌexex sachinaq” kachaꞌ. \p \v 7 »Kambꞌiꞌij kꞌu riꞌin che alaq: Más ne kꞌo kiꞌkotemal chilaꞌ chikaj ruma juna aj mak kutzelej utzij chwach ri Dios, chikiwa noventa y nueve jusukꞌ e kꞌolik y na kajawax taj kakuytaj kimak. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi rixoq kutzukuj rusaqil puaq \p \v 8 »We e laꞌ juna ixoq kꞌo lajuj saqil puaq rukꞌ yey kutzaq kꞌu junoq, ¿saꞌ ri kuꞌano? Kutzij aqꞌ y naꞌl kumes rupa ja, kutzukuj kꞌu kokꞌil yey na kuxlan ta che utzukuxik kꞌa echiriꞌ kuꞌriqa loq. \v 9 Y ekꞌuchiriꞌ uriqom chik, kumol kichiꞌ ri ramigos y ri ratz-uchaqꞌ y kubꞌiꞌij kꞌu chike: “Chixkiꞌkota wukꞌ ma xinriq wa saqil puaq nutzaqom” kachaꞌ. \v 10 Kambꞌiꞌij kꞌu riꞌin che alaq: Jelaꞌ ri kiꞌkotemal ke ri ángeles chwach ri Dios echiriꞌ juna aj mak kutzelej utzij» xcha ri Jesús. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi jun ala sachinaq \p \v 11 Xutzijoj kꞌu wa jun kꞌambꞌal naꞌoj chike, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p «Kꞌo jun achi e kꞌo kaꞌibꞌ ukꞌajol. \v 12 Jun qꞌij ri chaqꞌixel xubꞌiꞌij che ruqaw: “Tat, jacha la upa ri bꞌeyomalil la y asu yaꞌa la janipa ri taqal chwe riꞌin” xcha che ruqaw. Y ruqaw e xuꞌano. Xujach kꞌu rubꞌeyomalil, xuya ri taqal che rukꞌajol atzixel y ri taqal che ri chaqꞌixel. \p \v 13 »Kꞌamajaꞌ kꞌu naj ujachik upa, rala chaqꞌixel xukꞌayij ronoje ri xyaꞌ che, xumol bꞌi uchiꞌ ri puaq y xeꞌek naj chupa jun chik tinamit. Chilaꞌ kꞌu riꞌ xutzꞌilaꞌ ronoje rubꞌeyomalil, ma xuꞌan rukꞌ ri puaq ronoje ri xraj rire. \v 14 Ekꞌuchiriꞌ xukꞌis ronoje rurajil, xpe jun nimalaj numik chupa laꞌ la tinamit pa kꞌo wi. Y xujeq lik kutij kꞌax. \p \v 15 »Xeꞌek kꞌut che utzukuxik uchak rukꞌ jun achi aj chilaꞌ. Yey rachi xutaq bꞌi pa juyubꞌ che kichajixik ukꞌiyal aq. \v 16 Ekꞌu rala xujeq lik kanumik, kurayij uwach tobꞌ ne e ri kechaꞌ ri aq, pero na jinta junoq kayaꞌw re che. \fig Jun ala kebꞌuchajij aq (Lucas 15:15)|alt="Prodigal son with pigs" src="CN01759b.tif" size="span" ref="Lc. 15:15" \fig* \p \v 17 »Tekꞌuchiriꞌ, xkꞌun runaꞌoj y chiribꞌil ribꞌ xuchꞌobꞌ raqan: “Chilaꞌ chirocho ri nuqaw lik kꞌo kakitij rukꞌiyal mokom; yey riꞌin wara kinkam che numik. \v 18 Ekꞌu woꞌora kintzelej chirocho ri nuqaw y jewaꞌ kambꞌiꞌij che: Tat, in makuninaq chwach ri Dios y chiwach rilal. \v 19 Na taqal ta chik kabꞌiꞌx chwe in kꞌajol la. ꞌAna la chwe pachaꞌ xa in chi jun mokom la” xcha chiribꞌil ribꞌ. \v 20 Y ekꞌu xuꞌano. Xumaj bꞌi ubꞌe chirocho ruqaw. \p »Ekꞌu ruqaw, echiriꞌ xril pana rukꞌajol chinimanaj, lik xjuchꞌ kaꞌn pa ranimaꞌ. Lik kꞌu riꞌ kanik xeꞌek y xuꞌkꞌulu apanoq. Xulaqꞌapuj y xutzꞌubꞌ uchiꞌ. \p \v 21 »Y rala xubꞌiꞌij che ruqaw: “Nuqaw, in makuninaq chwach ri Dios y chiwach rilal. Na taqal ta chik kabꞌiꞌx chwe in kꞌajol la” xchaꞌ. \p \v 22 »Pero ruqaw xubꞌiꞌij chike ri raj chakibꞌ: “Jiꞌwesalaꞌ lo ri kꞌul más chom y chiwiqaꞌ. Chikojo juna mapaqꞌabꞌ che ruwi uqꞌabꞌ y uxajabꞌ che ri raqan. \v 23 Yey jiꞌkꞌama lo ri meqꞌ lik tiꞌoꞌjirisam y chikamisaj. Qatija kꞌu riꞌ, chojkiꞌkotoq y qaꞌana nimaqꞌij, \v 24 ma wa nukꞌajol e junam rukꞌ kaminaq chik yey woꞌora xkꞌastaj loq. Rire sachinaq chik pero xriqitajik” xcha chike. Y xkijeqo lik kekiꞌkotik. \p \v 25 »Ekꞌu rukꞌajol atzixel bꞌenaq pa juyubꞌ; yey echiriꞌ xkꞌun lo chunaqaj ri ja, xuta ri música lik katꞌiqowik y ri kexajaw pa ri nimaqꞌij. \v 26 Xusikꞌij kꞌu pan jun chike raj chakibꞌ y xutzꞌonoj che saꞌ ri katajinik. \p \v 27 »Raj chak xubꞌiꞌij che: “Xkꞌun ri chaqꞌ la. Ruma kꞌu laꞌ, ri qaw la lik xkiꞌkot che ma utz uwach xkꞌunik, na jinta kꞌo xukꞌulumaj. E uwariꞌche, xutaq ukamisaxik ri meqꞌ tiꞌoꞌjirisam chaꞌ kaqaꞌan nimaqꞌij” xcha che. \p \v 28 »Ekꞌu ri atzixel lik xpe royowal y na xraj taj kok bꞌi. Xel na kꞌu lo ruqaw y lik xelaj che chaꞌ kok bꞌi. \v 29 Noꞌj rire xukꞌul uwach, jewaꞌ xubꞌiꞌij che ruqaw: “Rilal etaꞌam la janipa lo junabꞌ waꞌ in chakuninaq ukꞌ la y na nupalajim ta tzij la julajoq. Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, na yaꞌom tane la chwe tobꞌ xa juna ralko nukaprux chaꞌ kanꞌan nimaqꞌij y kinkiꞌkot kukꞌ ri wamigos. \v 30 Yey ekꞌu woꞌora xkꞌun wa jun kꞌajol la, ri xa xuꞌtzꞌilaꞌ lo ri puaq la kukꞌ ixoqibꞌ na chom ta kibꞌinik; na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, ruma rire, xtaq la ukamisaxik ri meqꞌ tiꞌoꞌjirisam” xcha che. \p \v 31 »Ekꞌu ruqaw xubꞌiꞌij che: “Nukꞌajol, riꞌat ronoje qꞌij at kꞌo wukꞌ, yey rubꞌitaq we, ronoje aweꞌat chik. \v 32 Noꞌj woꞌora lik chirajawaxik wi kaqaꞌan nimaqꞌij y kojkiꞌkotik, ma waꞌchaqꞌ e junam rukꞌ kaminaq chik yey woꞌora xkꞌastaj loq. Rire sachinaq chik pero xriqitajik” xchaꞌ.» \c 16 \s1 Ruchapabꞌexik ri qabꞌeyomalil \p \v 1 Ekꞌu ri Jesús xutzijoj waꞌ chike rutijoꞌn: \m «Kꞌo jun achi bꞌeyom y rire kꞌo jun raj chak chajinel re ronoje rubꞌitaq re. Xopon kꞌu ubꞌiꞌxikil che ri bꞌeyom, ri raj chak katajin bꞌi che ukꞌisik rubꞌeyomalil. \v 2 Ekꞌu ri bꞌeyom xusikꞌij ri raj chak y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: “¿Saꞌ waꞌ wa kanta chawe? Ma xbꞌiꞌx chwe, riꞌat e katzꞌilaꞌ rubꞌitaq we. Ruma kꞌu riꞌ, woꞌora na at ta chi chajinel chwi rubꞌitaq we, pero chayaꞌa kan chwe chucholaꞌj tzꞌibꞌital chwa wuj saꞌ ri xaꞌan rukꞌ taq ri nuyaꞌom paqꞌabꞌ” xchaꞌ. \p \v 3 »Ewi ri raj chak xuchꞌobꞌ raqan: “¿Saꞌ ri kanꞌan woꞌora? Ma ri wajaw karesaj ri nuchak chwe. Yey riꞌin na kankuy taj kinchakun pa juyubꞌ y kinkꞌix che kantzꞌonoj limoxna. \v 4 ¡Ah! Wetaꞌam chik saꞌ ri kanꞌano chaꞌ e kꞌo wamigos kekꞌuluw weꞌin chikocho echiriꞌ na jinta chi nuchak” xcha pa ranimaꞌ. \p \v 5 »Xebꞌusikꞌij kꞌu chikijujunal ri kꞌo kikꞌas rukꞌ ri rajaw. Xutzꞌonoj che ri nabꞌe: “¿Janipa rakꞌas rukꞌ ri wajaw?” xcha che. \p \v 6 »Y raj kꞌas xukꞌul uwach: “Nukꞌas jun ciento tenaꞌx aceite” xcha che. \p »Y raj chak xubꞌiꞌij che: “Riꞌ ruwujil rakꞌas. Choqꞌotan chat-tzꞌuloq, chayojo ri jun ciento y chakojo xa nikꞌaj ciento chik” xchaꞌ. \p \v 7 »Tekꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj che jun chik: “Y riꞌat, ¿janipa rakꞌas?” xchaꞌ. \p »Y raj kꞌas xubꞌiꞌij: “Nukꞌas jun ciento quintal trigo” xchaꞌ. \p »Y raj chak xubꞌiꞌij che: “Riꞌ ruwujil rakꞌas. Chayojo ri jun ciento y chakojo xa ochenta quintal chik” xchaꞌ. \p \v 8 »Ekꞌu ri rajaw, echiriꞌ xretaꞌmaj saꞌ ri xuꞌan ri raj chak, jewaꞌ xubꞌiꞌij: “¡Jaꞌ! ¡Lik kꞌo unaꞌoj wa jun achi, tobꞌ na jusukꞌ ta ri uꞌanom!” xchaꞌ.» \p Xubꞌiꞌij kꞌu ri Jesús chike rutijoꞌn: \p «Paqatzij wi ri winaq na e ta jusukꞌ, más kꞌo kinaꞌoj che uchapabꞌexik rubꞌitaq ke, chikiwa ri e kꞌo pa ri Qꞌijsaq. \v 9 E uwariꞌche kambꞌiꞌij chiwe: Chichapabꞌej chi utz ri puaq y rubꞌitaq iwe y rukꞌ waꞌ chebꞌitoꞌo ri nibꞌaꞌibꞌ y jekꞌulaꞌ rike kebꞌuꞌana iwamigos. Ma echiriꞌ kopon ri qꞌij na jinta chi puaq iwukꞌ, kixkꞌul na chilaꞌ chikaj pa kayaꞌiꞌ wi chiwe ri kꞌaslemal na jinta utaqexik. \p \v 10 »E junoq jusukꞌ uchapabꞌexik kuꞌan ri xa jubꞌiqꞌ yaꞌtal puqꞌabꞌ, jekꞌuriꞌlaꞌ kuꞌano we xyaꞌiꞌ kꞌi puqꞌabꞌ. Noꞌj we na jusukꞌ ta uchapabꞌexik kuꞌan ri xa jubꞌiqꞌ yaꞌtal puqꞌabꞌ, jekꞌuriꞌlaꞌ we xyaꞌiꞌ kꞌi puqꞌabꞌ, na jusukꞌ ta ri kuꞌan rukꞌ. \v 11 Ekꞌu riꞌ riꞌix, we na jusukꞌ ta uchapabꞌexik iꞌanom ri bꞌeyomalil xa re ruwachulew, ¿china kꞌu kayaꞌw riꞌ piqꞌabꞌ ri saqil bꞌeyomalil re chilaꞌ chikaj? Na jinta junoq. \v 12 Yey we e laꞌ na jusukꞌ ta uchapabꞌexik iꞌanom ri yaꞌom piqꞌabꞌ xa pa chaqꞌiꞌm, ¿china kꞌu riꞌ karaj kuya bꞌeyomalil chiwe? Na jinta junoq. \p \v 13 »Lik kꞌayew we juna aj chak e kaꞌibꞌ ri rajaw. Ma laj tzel karil ri jun yey kꞌax kunaꞌ ri jun chik; o laj kuyak uqꞌij ri jun yey kukꞌaq bꞌi uqꞌij ri jun chik. Ruma kꞌu laꞌ, na utz taj we junoq kuya ribꞌ che kunimaj ri Dios yey kuya ribꞌ che utzukuxik ri bꞌeyomalil re ruwachulew» xcha ri Jesús. \p \v 14 Echiriꞌ xkita waꞌ ri fariseos, ri lik keꞌek kikꞌuꞌx rukꞌ ri puaq, xa xkitzeꞌej ri kubꞌiꞌij ri Jesús. \p \v 15 Ekꞌu Rire xubꞌiꞌij chike: \p «Ralaq fariseos, lik kaꞌan chi ibꞌil ibꞌ alaq pachaꞌ lik alaq jusukꞌ chikiwach ri winaq, pero ri Dios retaꞌam saꞌ ri kꞌo pa animaꞌ alaq. Ma ronoje taq ri lik yakom uqꞌij kuma ri winaq, waꞌ lik tzel kilitaj ruma ri Dios. \s1 Ri Tzij Pixabꞌ y rutaqanik ri Dios \p \v 16 »Ri qꞌalajisanelabꞌ y ri Moisés kitzꞌibꞌam chi lo chupa ri Tzij Pixabꞌ chwi rutaqanik ri Dios kakꞌun na; yey rukꞌ kꞌu ri Juan xjeqiꞌ wi utzijoxik rukꞌunibꞌal rutaqanik ri Dios, y konoje kꞌu ri winaq lik kakitij uqꞌij kebꞌok chupa waꞌ. \v 17 Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, lik kꞌo uwach wa Tzij Pixabꞌ tzꞌibꞌital kanoq, ma e ne más kꞌayew kajalkꞌatix jubꞌiqꞌoq che waꞌ chwa ri kasach uwach ruwa kaj y ruwachulew. \s1 Ri Jesús kakꞌutun chwi ri jachbꞌal ibꞌ \r (Mt. 5:31-32; 19:1-12; Mr. 10:1-12) \p \v 18 »China junoq kuya ruwujil re jachbꞌal ibꞌ che ri rixoqil yey kakꞌuliꞌ tanchi rukꞌ juna chik ixoq, riꞌ kamakun chirij ri kꞌulanikil. Yey china ri kakꞌuliꞌ rukꞌ rixoq jachom kanoq, riꞌ jenelaꞌ kamakun chirij ri kꞌulanikil. \s1 Ri bꞌeyom y ri Lázaro \p \v 19 »Kꞌo jun achi lik bꞌeyom, e taq ruqꞌuꞌ kukojo ꞌanatal rukꞌ kꞌul morato\f + \fr 16:19 \ft “Morato”: Kil “púrpura” pa vocabulario.\f* y rukꞌ kꞌul lino rubꞌiꞌ, yey waꞌ lik kꞌi rajil. Rire ronoje qꞌij kuꞌan nimaq nimanik pa rocho. \v 20 Y chunaqaj kꞌu ri puerta katzꞌuyiꞌ jun nibꞌaꞌ Lázaro rubꞌiꞌ yey waꞌ lik kaqꞌolol rij che chꞌaꞌk. \v 21 Ekꞌu wa nibꞌaꞌ lik kurayij pan uwach ri qax katzaq chuxeꞌ rumexa ri bꞌeyom; yey kekꞌun taq ne lo ri tzꞌiꞌ y kakiriqꞌiraꞌ uwach rukꞌax kaqꞌololik. \p \v 22 »Xopon kꞌu jun qꞌij xkam ri nibꞌaꞌ y xkꞌam bꞌi kuma ri ángeles y xyaꞌ kꞌu putzal ri Abraham. Tekꞌuchiriꞌ, xkam ri bꞌeyom y xmuqik. \p \v 23 »Ekꞌuchiriꞌ kꞌo chi pa kꞌax ri bꞌeyom chupa ri luwar ke ri ekaminaq, chinimanaj xril pan ri Abraham rukꞌ ri Lázaro putzal. \v 24 Ekꞌu ri bꞌeyom xsikꞌin apanoq, jewaꞌ xubꞌiꞌij: “Nuqaw Abraham,\f + \fr 16:24 \ft Ri aj Israel lik kakiyak uqꞌij ri Abraham y kakibꞌiꞌij kiqaw che, ma e nabꞌe kimam.\f* chinjuchꞌ kaꞌn ko cheꞌla, taqa lo la ri Lázaro chaꞌ kumuꞌ ruwi uqꞌabꞌ pa yaꞌ re koluꞌjorij ri waqꞌ, ma lik kꞌax in kꞌo chupa wa aqꞌ” xcha che. \p \v 25 »Noꞌj ri Abraham xubꞌiꞌij pan che: “At wal, kꞌuna chakꞌuꞌx echiriꞌ at kꞌas che ruwachulew, lik xakꞌul janipa ri xarayij; noꞌj ri Lázaro lik kꞌax ri xukꞌul rire che rukꞌaslem che ruwachulew. Ekꞌu woꞌora rire lik utz uꞌanom wara, noꞌj riꞌat at kꞌo pa ri kꞌax.\f + \fr 16:25 \ft Wa jun versículo na e ta keꞌelawi konoje ri bꞌeyomabꞌ kebꞌek pa kꞌax y konoje ri nibꞌaꞌibꞌ kekolobꞌetajik. Ma ri Abraham mismo e jun achi lik bꞌeyom y rire xkolobꞌetajik.\f* \v 26 Yey chiqaxoꞌl riꞌoj y riꞌat kꞌo jun nimalaj siwan. Ruma kꞌu waꞌ, ri e kꞌo wara na utz taj keqꞌax pan iwukꞌ; y ri e kꞌo iwukꞌ, na utz taj keqꞌax lo wara” xcha ri Abraham. \p \v 27 »Xubꞌiꞌij kꞌu ri bꞌeyom che: “Kantzꞌonoj ko cheꞌla, nuqaw Abraham, taqa bꞌi la ri Lázaro chirocho ri nuqaw chwachulew, \v 28 ma chilaꞌ e kꞌo kan woꞌobꞌ nuchaqꞌ. Taqa kꞌu bꞌi la ri Lázaro chaꞌ kebꞌuꞌpixabꞌaj y jelaꞌ na kepe ta rike chupa wa luwar re kꞌax pa wa in kꞌo wi riꞌin” xchaꞌ. \p \v 29 »Y ri Abraham xubꞌiꞌij che: “Kꞌo chi pakiqꞌabꞌ rike ri Tzij Pixabꞌ tzꞌibꞌital kan kuma ri Moisés y ri qꞌalajisanelabꞌ. ¡Ekꞌu kita ke riꞌ!” xchaꞌ. \p \v 30 »Ekꞌu ri bꞌeyom xubꞌiꞌij che: “Nuqaw Abraham, rike na kebꞌok ta il che waꞌ. Pero we ta e laꞌ kꞌo junoq kꞌastajinaq bꞌi chikixoꞌl ri ekaminaq yey kawinaqir chikiwach, riꞌ kakitzelej na kitzij chwach ri Dios” xchaꞌ. \p \v 31 »Ekꞌuchiriꞌ xubꞌiꞌij ri Abraham che: “We rike na kebꞌok ta il che ri kitzꞌibꞌam kan ri Moisés y ri qꞌalajisanelabꞌ, na kakijalkꞌatij ta ri kibꞌinik kisilabꞌik tobꞌ ne kawinaqir chikiwach junoq kꞌastajinaq bꞌi chikixoꞌl ri ekaminaq” xcha ri Abraham.» \c 17 \s1 Ri qꞌatbꞌal tzij re ri Dios kꞌo pakiwi ri kakimin jun chik pa mak \r (Mt. 18:6-7, 21-22; Mr. 9:42) \p \v 1 Ri Jesús xubꞌiꞌij chike rutijoꞌn: \m «Che ruwachulew lik kꞌo tzaqibꞌal pa mak, pero ¡lik toqꞌoꞌ kꞌu uwach ri kumin junoq chik chupa ri na utz taj, ma e kape ri qꞌatbꞌal tzij re ri Dios puwiꞌ! \v 2 Ma e ne más utz kuya ri katzayabꞌax bꞌi puqul juna nimalaj kaꞌ re keꞌem y kakꞌaq kꞌu bꞌi chupa ri mar, chwa ri kumin junoq pachaꞌ wa chꞌutiꞌq\f + \fr 17:2 \ft “Chꞌutiꞌq”: Waꞌ e kachꞌaꞌt pakiwi ri na jinta kichuqꞌabꞌ, na jinta kiwach o ri kꞌakꞌ xkubꞌiꞌ kikꞌuꞌx rukꞌ ri Jesús.\f* chupa ri na utz taj. \s1 Pixabꞌanik puwi ri kuybꞌal mak \p \v 3 »Lik chiwila kꞌu iwibꞌ riꞌix. Ma we juna awatz-achaqꞌ kuꞌan ri na utz taj chawe, chachꞌaꞌbꞌej upa. Y we xutzelej utzij chawach, chakuyu umak. \v 4 Tobꞌ ne kuꞌan ri na utz taj chawe wuqubꞌ laj chupa ri jun qꞌij y wuqubꞌ laj koluꞌtzelej utzij chawach, chakuyu umak» xcha ri Jesús. \p \v 5 Ekꞌuchiriꞌ xkibꞌiꞌij ri kabꞌlajuj e utaqoꞌn che: \p —Nimarisaj la ri kubꞌulibꞌal qakꞌuꞌx —xechaꞌ. \p \v 6 Y ri Qanimajawal Jesucristo jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —We ta ri kubꞌulibꞌal ikꞌuꞌx kakꞌiyik jelaꞌ pachaꞌ kakꞌiy rijaꞌ re moxtasa, utz ne riꞌ kibꞌiꞌij che wa jun cheꞌ: “Chumichꞌa bꞌi ribꞌ wara y chutika ribꞌ chupa ri mar,” y e kuꞌanaꞌ —xchaꞌ. \s1 Miꞌan nim che iwibꞌ ruma kixchakun pa ruchak ri Dios \p \v 7 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij: \p «We e laꞌ junoq chiwe kꞌo juna raj chak kachakun pa abꞌixbꞌal o kebꞌuchajij chikop, yey echiriꞌ katzelej lo pa juyubꞌ, ¿kibꞌiꞌij nawi che: “Chatokoq, chat-tzꞌula chwa ri mexa”? \v 8 ¡Na e ta kiꞌano! Ri kibꞌiꞌij che e waꞌ: “Chajeqa uyijbꞌaxik ri waꞌim y chayijbꞌaꞌ awibꞌ chaꞌ kaya lo ri nuwa chwa ri mexa. Ekꞌuchiriꞌ in woꞌqinaq chi riꞌin, kꞌa tekꞌuchiriꞌ katwaꞌ riꞌat” kixchaꞌ. \v 9 ¿Kutioxij nawi ri patrón che ri raj chak ruma xuꞌan ri xutaq che? Na kutioxij taj. \p \v 10 Jekꞌulaꞌ riꞌix, echiriꞌ iꞌanom chi ronoje ri ixtaqom che uꞌanik ruma ri Dios, jewaꞌ chibꞌiꞌij: “Riꞌoj xa oj mokom, na taqal ta ko chiqe kayak qaqꞌij ma xew qaꞌanom ri ubꞌiꞌim ri Dios chiqe” kixchaꞌ.» \s1 Na e ta kꞌi ri ketioxin che ri Qaqaw \p \v 11 Echiriꞌ ri Jesús kꞌo chi bꞌe re keꞌek Jerusalem, katajin rikꞌowik pa ri bꞌe, ri kujach upa ri luwar re Samaria rukꞌ ri luwar re Galilea. \v 12 Echiriꞌ katajin rokik chupa jun aldea, lajuj achijabꞌ kꞌo ri yabꞌil lepra chike xebꞌel lo che ukꞌulik yey chinimanaj xetakꞌiꞌ wi lo che ri Jesús.\f + \fr 17:12 \ft Jewaꞌ xkiꞌano ma chupa ri Tzij Pixabꞌ kubꞌiꞌij na utz taj kaqibꞌ junoq kꞌo lepra che rukꞌ junoq na jinta wa yabꞌil che.\f* \v 13 Xkijeq kꞌu kesikꞌin che, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: \p —¡Jesús, lal tijonel, choj-juchꞌ kaꞌn ko cheꞌla! —kechaꞌ. \p \v 14 Ekꞌuchiriꞌ xeril pan ri Jesús, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Oj alaq, jeꞌkꞌutu ibꞌ alaq chikiwach raj chakunel pa Rocho Dios\f + \fr 17:14 \ft Ri Tzij Pixabꞌ re ri Moisés kubꞌiꞌij we junoq na jinta chi lepra che, chirajawaxik kukꞌutu ribꞌ chwach jun aj chakunel pa Rocho Dios chaꞌ rire kubꞌiꞌij we utz chik keꞌkꞌola chikixoꞌl ri ratz-uchaqꞌ. Lv. 14:1-32\f* —xcha chike. \p Xebꞌek kꞌut, y echiriꞌ ketajin chi bꞌe, xekunutaj che ri kiyabꞌil. \p \v 15 Kꞌo kꞌu jun chike, echiriꞌ xrilo kunutajinaq chik, xtzelej loq y xujeqo kasikꞌinik, lik kuyak uqꞌij ri Dios. \v 16 Xuxukubꞌaꞌ kꞌu ribꞌ xeꞌraqan uqꞌabꞌ ri Jesús, xuqasaj rupalaj kꞌa chuꞌlew y lik katioxin chwach, yey waꞌ waꞌchi aj Samaria. \p \v 17 Ekꞌu ri Jesús jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —¿Na e ta nebꞌa lajuj ri xekunutajik? Yey ri bꞌelejebꞌ chik, ¿pa e kꞌo wi? \v 18 ¿Suꞌchak na xetzelej ta lo rike chaꞌ kakiyak uqꞌij ri Dios? Ma xew xtzelej lo wa jun achi yey rire na aj tane Israel —xchaꞌ. \p \v 19 Xubꞌiꞌij kꞌu che rachi: \p —Chatyaktajoq y chamaja bꞌi abꞌe. Ma ruma ri kubꞌulibꞌal akꞌuꞌx wukꞌ, xatkolobꞌetaj che ri yabꞌil —xchaꞌ. \s1 Rukꞌunibꞌal Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex \r (Mt. 24:23-28, 36-41) \p \v 20 Ri fariseos xkitzꞌonoj che ri Jesús: \p —¿Jampalaꞌ kakꞌun rutaqanik ri Dios che ruwachulew? —xechaꞌ. \p Y ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Ri jeqebꞌal rutaqanik ri Dios na jinta kꞌutubꞌal re kilitajik. \v 21 Na jinta ne junoq kubꞌiꞌij: “¡Riꞌ kꞌo wara!” o “¡Leꞌ kꞌolik!” Ma tape alaq: Rutaqanik ri Dios kꞌo chi chixoꞌl alaq —xcha chike. \p \v 22 Ekꞌuchiriꞌ ri Jesús xubꞌiꞌij tanchi chike rutijoꞌn: \p «Kopon kꞌu ri qꞌij echiriꞌ lik kiwaj kiwil tobꞌ ne xa juna qꞌij che ruqꞌijol Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex echiriꞌ kataqan che ruwachulew; pero na kiwil taj. \v 23 Kuꞌana kꞌu riꞌ e kꞌo kakibꞌiꞌij chiwe: “¡Riꞌ kꞌo wara!” o “¡Leꞌ kꞌolik!” Pero riꞌix mixꞌek, na kebꞌiternabꞌej ta nenareꞌ. \v 24 Ma echiriꞌ kakꞌun Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex, konoje kakil rukꞌunibꞌal jelaꞌ pachaꞌ kuꞌano echiriꞌ kayokꞌ kaꞌn ruxeꞌ kaj y ruwonibꞌal waꞌ kuwonisaj ronoje. \p \v 25 Pero lik kꞌu chirajawaxik nabꞌe na kutij ri kꞌax y lik kakꞌaq bꞌi uqꞌij kuma ri winaq re waqꞌij ora. \p \v 26 »Ma jelaꞌ pachaꞌ ri xuꞌan chupa taq ri qꞌij re ri Noé, jelaꞌ kuꞌana pa rukꞌunibꞌal Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex. \v 27 Ma konoje ri winaq kakitij kiwa, kakitij kiyaꞌ, kekꞌuliꞌik y kekiya ri kalkꞌoꞌal pa kꞌulanikil. Ekꞌu ketajin riꞌ che uꞌanikil, echiriꞌ xopon ruqꞌijol xok bꞌi ri Noé chupa ri nimalaj barco; kꞌa tekꞌuchiriꞌ xpe ri unimal jabꞌ y jelaꞌ xusach kiwach konoje. \p \v 28 Jekꞌuriꞌlaꞌ xuꞌan ojertan chupa taq ri qꞌij re ri Lot: taq ri winaq kakitij kiwa, kakitij kiyaꞌ, keloqꞌowik, kekꞌayinik, ketikoꞌnajik y kakiyak kocho. \v 29 Yey chupa kꞌu ri qꞌij echiriꞌ xel bꞌi ri Lot chupa ri tinamit Sodoma, xpe lo aqꞌ chikaj kajinow rukꞌ azufre\x * \xo 17:29 \xt Gn. 19:24-25; Ap. 14:10\x* y xekam konoje ri e kꞌo chupa ri tinamit. \v 30 Jekꞌuriꞌlaꞌ kuꞌana pa ruqꞌijol echiriꞌ kaqꞌalajin uwach Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex, ma taq ri winaq na kakoyꞌej ta rukꞌunibꞌal. \p \v 31 »Chupa kꞌu riꞌ la qꞌij, china ri kꞌo lo chwi ri rocho, maqaj lo che ukꞌamik ubꞌitaq re pa ja; y china ri kꞌo pa juyubꞌ, matzelej lo pa ri tinamit. \v 32 Kꞌuna chikꞌuꞌx riꞌix saꞌ ri xukꞌulumaj ri rixoqil ri Lot.\x * \xo 17:32 \xt Gn. 19:26\x* \v 33 China ri lik kutij riꞌ che na kuya ta ranimaꞌ rukꞌaslem, riꞌ e kujam ri chomilaj ukꞌaslemal chwach ri Dios; noꞌj china ri kuya ranimaꞌ rukꞌaslem wuma riꞌin, riꞌ e kuriq ri chomilaj ukꞌaslemal chwach ri Dios. \p \v 34 »Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: Chupa laꞌ laꞌqꞌabꞌ kꞌo kuꞌana wi e kꞌo kaꞌibꞌoq kewar junam; jun kakꞌam bꞌi y ri jun chik kayaꞌiꞌ kanoq. \v 35 O laj e kꞌo kaꞌibꞌ ixoqibꞌ junam kekeꞌnik; jun kakꞌam bꞌi y ri jun chik kayaꞌiꞌ kanoq. \v 36 Pa e kꞌo wi kaꞌibꞌoq chwa juyubꞌ; jun kakꞌam bꞌi y ri jun chik kayaꞌiꞌ kanoq» xcha ri Jesús. \p \v 37 Ekꞌuchiriꞌ rutijoꞌn xkikꞌul uwach, jewaꞌ xkibꞌiꞌij che: \p —Qajawal, ¿pachawi kuꞌana wi waꞌ? —xechaꞌ. \p Y ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Lik kaqꞌalajinik pa kuꞌana wi, jelaꞌ pachaꞌ kaqꞌalajinik pa kꞌo wi juna kaminaq, ma puwi waꞌ kakimol wi kibꞌ taq ri kꞌuch\f + \fr 17:37 \ft Wa kꞌambꞌal naꞌoj e keꞌelawi rukꞌunibꞌal ri Qanimajawal lik kaqꞌalajinik, ma konoje ri winaq kakil waꞌ. Lc. 17:24\f* —xchaꞌ. \c 18 \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi jun ixoq malkaꞌn y jun aj qꞌatal tzij \p \v 1 Ekꞌu ri Jesús xutzijoj wa jun kꞌambꞌal naꞌoj chaꞌ kukꞌut chike rutijoꞌn ri lik chirajawaxik wi na kakoqꞌotaj taj kakiꞌan orar chwach ri Dios y na kapax tane kikꞌuꞌx che royꞌexik ri kꞌulubꞌal uwach. \v 2 Jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p «Chupa jun tinamit kꞌo jun aj qꞌatal tzij na kuxiꞌij ta ribꞌ chwach ri Dios y na kuxiꞌij ta ribꞌ chwach juna achi. \v 3 Kꞌo kꞌu jun ixoq malkaꞌn chupa wa tinamit, ronoje qꞌij kakꞌun chwach raj qꞌatal tzij y kubꞌiꞌij che: “Qꞌata la tzij puwi jun tikawex kachꞌoꞌjin chwij” kacha che. \p \v 4 »Ekꞌu raj qꞌatal tzij lik naj e riꞌ na xraj taj kuꞌan ri kutzꞌonoj wiꞌxoq. Tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij pa ranimaꞌ: “Tobꞌ na kanxiꞌij ta wibꞌ chwach ri Dios y na kanxiꞌij ta wibꞌ chwach juna achi, \v 5 kanꞌan na kꞌu wa qꞌatbꞌal tzij kutzꞌonoj wiꞌxoq malkaꞌn. Ma we na kantoꞌ taj, xaqi kinoꞌluchꞌichꞌaꞌ yey waꞌ na kankuy ta chik” xcha raj qꞌatal tzij.» \p \v 6 Ekꞌuchiriꞌ, ri Qanimajawal xubꞌiꞌij chike rutijoꞌn: \p «Xita kꞌu riꞌ saꞌ ri xubꞌiꞌij wa aj qꞌatal tzij na utz ta ukꞌuꞌx. Xuꞌan kꞌu ri xutzꞌonoj rixoq che ma rire na xroqꞌotaj ta utzꞌonoxik. \p \v 7 »We juna achi na utz ta ukꞌuꞌx kuꞌan waꞌ, ¡makꞌuwariꞌ ri Dios kuꞌan ri usukꞌ y kebꞌutoꞌ kꞌu ri ebꞌuchaꞌom Rire we rike kakichꞌaꞌbꞌej chipaqꞌij chichaqꞌabꞌ! ¿Kamayin nebꞌa Rire che ukꞌulik uwach? \v 8 Kambꞌiꞌij chiwe: Na jampatana ri Dios kukꞌulubꞌej lo uwach y kuꞌan kꞌu ri usukꞌ chike. Pero echiriꞌ kakꞌun tanchi Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex, ¿kꞌa keburiq nawi tikawex che ruwachulew kꞌa kꞌo kubꞌulibꞌal kikꞌuꞌx rukꞌ ri Dios?» xcha ri Jesús. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi jun fariseo y jun aj tzꞌonol puaq re tojonik \p \v 9 E kꞌo jujun kakichꞌobꞌo lik e jusukꞌ; ruma kꞌu riꞌ, lik kꞌu kakikꞌaq bꞌi kiqꞌij ri jujun chik. Ekꞌu ri Jesús xutzijoj wa jun kꞌambꞌal naꞌoj chike: \p \v 10 «E kꞌo kaꞌibꞌ achijabꞌ xebꞌek pa ri Rocho Dios chaꞌ keꞌkiꞌana orar; jun e kukꞌil ri fariseos y ri jun chik, aj tzꞌonol puaq re tojonik. \v 11 Ekꞌu ri fariseo e riꞌ takꞌalik xujeq kuꞌan orar; lik kuyak uqꞌij chiribꞌil ribꞌ, jewaꞌ kubꞌiꞌij: “Lal Dios, kantioxij cheꞌla ma riꞌin na in ta jelaꞌ pachaꞌ ri juchꞌobꞌ achijabꞌ: ri eleqꞌomabꞌ, ri na e ta jusukꞌ, ri kemakun chirij ri kꞌulanikil. Riꞌin na in tane jelaꞌ pachaꞌ la jun aj tzꞌonol puaq re tojonik.\f + \fr 18:11 \ft “Raj tzꞌonol puaq re tojonik”: Kil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* \v 12 Riꞌin kalaj kanꞌan ayuno ronoje semana, y kanya ri nudiezmo che ronoje ri kanchꞌako” kacha ri fariseo. \p \v 13 »Noꞌj raj tzꞌonol puaq re tojonik xa naj xkꞌojiꞌ wi apanoq. Na karaj tane katzuꞌn chikaj; kutꞌiqitꞌaꞌ ruwa ukꞌuꞌx, jewaꞌ kubꞌiꞌij: “Lal Dios Qajawxel, ¡kuyu ko la numak, ma riꞌin lik in aj mak!” kachaꞌ. \p \v 14 »Kambꞌiꞌij kꞌu chiwe: Wa aj tzꞌonol puaq re tojonik xtzelej chirocho ꞌanom chi jusukꞌ che ruma ri Dios; noꞌj ri fariseo, na xkuy ta rumak. Ma china ri kuꞌan nim che ribꞌ, ri Dios kuqasaj uwa uqꞌij; noꞌj china ri kuꞌan chꞌutiꞌn che ribꞌ, ri Dios kuyak uqꞌij» xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kuyak kiqꞌij rakꞌalabꞌ \r (Mt. 19:13-15; Mr. 10:13-16) \p \v 15 E kꞌo jujun raltaq ko akꞌalabꞌ xekꞌam lo chwach ri Jesús chaꞌ Rire kuya ruqꞌabꞌ pakiwiꞌ. Yey rutijoꞌn echiriꞌ xkil waꞌ, xekiyaj ri ekꞌamayom lo ke. \p \v 16 Noꞌj ri Jesús xebꞌusikꞌij pan rakꞌalabꞌ y jewaꞌ xubꞌiꞌij chike rutijoꞌn: «Chiyaꞌa luwar chike ri raltaq ko akꞌalabꞌ chepeta na wukꞌ. Mebꞌiqꞌatej; ma ri kakiꞌan e jelaꞌ pachaꞌ rike, riꞌ kuꞌan ke rutaqanik ri Dios. \v 17 Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: China ri na kukꞌul ta rutaqanik ri Dios jelaꞌ pachaꞌ kuꞌan juna ralko kꞌoꞌm, riꞌ na kok ta chupa rutaqanik ri Dios» xchaꞌ. \s1 Jun bꞌeyom kachꞌaꞌt rukꞌ ri Jesús \r (Mt. 19:16-30; Mr. 10:17-31) \p \v 18 Kꞌo jun aj wach xkꞌun rukꞌ ri Jesús y xutzꞌonoj che: \p —Lal utzilaj tijonel, ¿saꞌ ri kanꞌano chaꞌ kꞌo nukꞌaslemal na jinta utaqexik? —xchaꞌ. \p \v 19 Ri Jesús xukꞌul uwach: \p —¿Suꞌbꞌe kabꞌiꞌij la “utz” chwe? Ma xa Jun ri lik utz kꞌolik, waꞌ e ri Dios. \v 20 Rilal etaꞌam chi la saꞌ taq Rutzij Upixabꞌ ri Dios: “Matmakun chirij ri kꞌulanikil. Matkamisanik. Mateleqꞌik. Maꞌan raqꞌubꞌal chirij junoq. Chaloqꞌoj kiqꞌij rachu-aqaw”\x * \xo 18:20 \xt Éx. 20:12-16\x* —xcha che. \p \v 21 Rachi xubꞌiꞌij: \p —Ronoje waꞌ nuꞌanom lo chwi nuchꞌutiꞌnal —xchaꞌ. \p \v 22 Echiriꞌ ri Jesús xuta waꞌ, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Kꞌa kꞌo ri lik chirajawaxik kaꞌan la: E kꞌayij la ronoje taq ri bꞌeyomalil la y jacha kꞌu la chike ri nibꞌaꞌibꞌ; jekꞌuriꞌlaꞌ kꞌo bꞌeyomalil la chilaꞌ chikaj. Tekꞌuchiriꞌ peta la y tereja lo la chwij —xchaꞌ. \p \v 23 Ekꞌuchiriꞌ xuta waꞌ rachi, lik xuchap bꞌis, ma rire lik bꞌeyom. \p \v 24 Echiriꞌ ri Jesús xrilo lik xuchap bꞌis rachi, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Ri e bꞌeyomabꞌ, lik kꞌayew chike kebꞌok chupa rutaqanik ri Dios. \v 25 Ma e ne más kꞌayew ri kok juna bꞌeyom chupa rutaqanik ri Dios chwa ri kikꞌow juna camello chupa rutel juna akuxaꞌ —xchaꞌ. \p \v 26 Ewi ri xetaw re waꞌ, xkibꞌiꞌij: \p —We e riꞌ, ¿china kꞌu riꞌ ri kakolobꞌetajik?\f + \fr 18:26 \ft Chikiwach raj judiꞌabꞌ, we junoq kꞌo ubꞌeyomal e ruma utz uꞌanom chwach ri Dios. Kakichꞌobꞌ kꞌu rike, we kꞌayew chike ri bꞌeyomabꞌ kebꞌok chupa rutaqanik ri Dios, más ne kꞌayew riꞌ chike ri nibꞌaꞌibꞌ.\f* —xechaꞌ. \p \v 27 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Jesús chike: \p —Ri tikawex na kakikolobꞌej ta kibꞌ kitukel, ma waꞌ lik kꞌayew chikiwach; noꞌj ri Dios kuꞌano ma na jinta kꞌayew chwach Rire —xchaꞌ. \p \v 28 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij ri Pedro: \p —Qajawal, e riꞌoj qayaꞌom kan ronoje y oj teran chiꞌij la —xchaꞌ. \p \v 29 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: China ri uyaꞌom kan rocho, ebꞌuyaꞌom kan ruchu-uqaw, ri ratz-uchaqꞌ, ri rixoqil o ri ralkꞌoꞌal ruma rutaqanik ri Dios; \v 30 ruma taq kꞌu waꞌ wa uyaꞌom kanoq, lik kꞌi ri rajil ukꞌaxel kukꞌul wara che ruwachulew. Yey chiqawach apanoq kukꞌul na ri kꞌaslemal na jinta utaqexik —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kachꞌaꞌt tanchi puwi rukamik \r (Mt. 20:17-19; Mr. 10:32-34) \p \v 31 Ri Jesús xumol kichiꞌ ri kabꞌlajuj utijoꞌn y jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: «Chitapeꞌ. E waꞌ kojpaqiꞌ Jerusalem y chilaꞌ kuꞌana ronoje ri tzꞌibꞌital kan kuma ri qꞌalajisanelabꞌ chwi Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex: \v 32 kayaꞌ kꞌu pakiqꞌabꞌ ri na e ta aj judiꞌabꞌ, kachꞌamixik, kayoqꞌik y kachubꞌaxik. \v 33 Echiriꞌ lik jichꞌom chi upa, kakamisaxik. Noꞌj churox qꞌij kakꞌastaj lo chikixoꞌl ri ekaminaq» xcha ri Jesús. \p \v 34 Pero rutijoꞌn na jinta xkimaj usukꞌ che waꞌ, ma kꞌamajaꞌ kayaꞌtaj chike kakimaj usukꞌ. \s1 Ri Jesús kukunaj jun potzꞌ chunaqaj ri tinamit Jericó \r (Mt. 20:29-34; Mr. 10:46-52) \p \v 35 E xuꞌan waꞌ echiriꞌ ri Jesús xa naqaj chi kꞌo wi che ri tinamit Jericó. Kꞌo jun potzꞌ tzꞌul chuchiꞌ ri bꞌe, kutzꞌonoj limoxna. \v 36 Ekꞌuchiriꞌ xuto katajin kikꞌowik ukꞌiyal winaq, xutzꞌonobꞌej: \p —¿Saꞌ laꞌ la katajin rikꞌowik? —xchaꞌ. \p \v 37 Y kꞌo xebꞌiꞌn che: \p —E Jesús ri aj Nazaret katajin rikꞌowik —xechaꞌ. \p \v 38 Ekꞌuchiriꞌ, rire lik ko xsikꞌinik, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —¡Jesús, lal ri Ralkꞌoꞌal kan ri rey David, chinjuchꞌ kaꞌn ko cheꞌla! —xchaꞌ. \p \v 39 Yey ri winaq e nabꞌejinaq xkichꞌaꞌbꞌej upa chaꞌ na kasikꞌin ta chik. Noꞌj ri potzꞌ más ne ko kasikꞌinik, jewaꞌ kubꞌiꞌij: \p —¡Lal ri Ralkꞌoꞌal kan ri rey David, chinjuchꞌ kaꞌn ko cheꞌla! —xchaꞌ. \p \v 40 Ekꞌuchiriꞌ ri Jesús xtakꞌiꞌik y xutaq ukꞌamik ri potzꞌ. Y echiriꞌ xkꞌam lo chwach, ri Jesús xutzꞌonoj che: \p \v 41 —¿Saꞌ ri kawaj kanꞌan chawe? —xchaꞌ. \p Y ri potzꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Wajawal, ꞌana la chwe kintzuꞌnik —xchaꞌ. \p \v 42 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —¡Chat-tzuꞌn bꞌa riꞌ! Ma ruma ri kubꞌulibꞌal akꞌuꞌx wukꞌ, at kunutajinaq chik —xchaꞌ. \p \v 43 Xaqikꞌateꞌt kꞌu riꞌ xtzuꞌnik y xterej bꞌi chirij ri Jesús, e riꞌ kuyak uqꞌij ri Dios. Y konoje ri winaq xebꞌilow re xkijeqo kakibꞌixoj rubꞌiꞌ ri Dios. \c 19 \s1 Ri Zaqueo kukꞌul ri Jesús chirocho \p \v 1 Ri Jesús xopon Jericó, e riꞌ katajin rikꞌowik chupa ri tinamit. \v 2 Kꞌo kꞌu jun achi chiriꞌ Zaqueo rubꞌiꞌ, aj wach ke raj tzꞌonol puaq re tojonik yey rire lik bꞌeyom. \v 3 Rire lik kutij riꞌ che suꞌanik karil uwach ri Jesús, pero na utz taj karilo kuma rukꞌiyal winaq, ma xa chꞌutiꞌn raqan. \v 4 Lik kꞌut kanik xeꞌek xnabꞌej bꞌi chikiwach ri winaq y xaqꞌan chwi jun cheꞌ chaꞌ karil uwach ri Jesús, ma chiriꞌ kikꞌow wi Rire. \p \v 5 Echiriꞌ xopon ri Jesús chuxeꞌ ri cheꞌ, xtzuꞌn chikaj y xril pan ri Zaqueo; y jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij pan che: \p —Zaqueo, choqꞌotan qaja lo la, ma waqꞌij lik chirajawaxik kineꞌkanaj kan chi ocho la —xchaꞌ. \p \v 6 Y ri Zaqueo maji chik xqaj loq y xukꞌul ri Jesús chirocho rukꞌ kiꞌkotemal. \p \v 7 Ekꞌuchiriꞌ xkil waꞌ ri winaq, konoje xkijeq kechꞌaꞌt chirij ri Jesús ma xkanaj kan chirocho jun achi lik aj mak.\f + \fr 19:7 \ft Ri winaq lik tzel kakil ri Zaqueo ma rire e jun aj tzꞌonol puaq re tojonik. Kil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* \p \v 8 Ekꞌuchiriꞌ, ri Zaqueo xtakꞌiꞌik y jewaꞌ xubꞌiꞌij che ri Qanimajawal: \p —Tape la, wajawal: Pa nikꞌaj che ri nubꞌeyomalil kansipaj chike ri nibꞌaꞌibꞌ; yey we nuꞌanom eleqꞌ che junoq rukꞌ sokosoꞌnik, kajlaj rukꞌaxel kantzelej che —xchaꞌ. \p \v 9 Ewi ri Jesús xubꞌiꞌij: \p —Waqꞌij xkꞌun ri kolobꞌetajik chupa wa rocho ri Zaqueo, ma rire e kukꞌil ri ralkꞌoꞌal kan ri Abraham.\f + \fr 19:9 \ft Tobꞌ ri Zaqueo makuninaq, taqal che xkolobꞌetajik ma xujalkꞌatij rubꞌinik usilabꞌik y xkubꞌiꞌ ukꞌuꞌx rukꞌ ri Dios jelaꞌ pachaꞌ xuꞌan ri Abraham ojertan.\f* \v 10 Yey ri in Alaxel Chikixoꞌl Tikawex, in kꞌuninaq che kitzukuxik y che kikolobꞌexik ri e sachinaq pa mak —xchaꞌ. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj puwi ri xkiꞌan lajuj aj chakibꞌ rukꞌ ri puaq xyaꞌ kan pakiqꞌabꞌ \p \v 11 Echiriꞌ kakitataꞌ waꞌ ri winaq, ri Jesús xujeq utzijoxik jun kꞌambꞌal naꞌoj chike. Ma xa naqaj chi kꞌo wi che ri tinamit Jerusalem yey e chikiwach ri winaq, echiriꞌ ri Jesús kok chiriꞌ, kuqꞌalajisaj uwach y jelaꞌ kajeqer rutaqanik ri Dios. \v 12 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Jesús: \p «Kꞌo jun achi lik kꞌo uwach e riꞌ keꞌek chupa jun tinamit lik naj chaꞌ chilaꞌ kaꞌan rey che; y jelaꞌ echiriꞌ katzelej loq, kujeq rutaqanik puwi rutinamit. \v 13 Yey echiriꞌ kꞌamajaꞌ keꞌek, xebꞌusikꞌij lajuj raj chakibꞌ y xuya kan chike chikijujunal jun saqil puaq “mina”\f + \fr 19:13 \ft “Mina”: Jun puaq lik kꞌi rajil. E ri kuchꞌak jun mokom pa cien qꞌij re chak.\f* kecha che y xubꞌiꞌij kan chike: “Chixchꞌakan chirij wa puaq xaloqꞌ riꞌin na in jintaj, y kiya tanchi chwe echiriꞌ kintzelej loq” xchaꞌ. \p \v 14 »Pero ri winaq re ri tinamit lik tzel kakilo y xekitaq kꞌu bꞌi jujun achijabꞌ chaꞌ keꞌkibꞌiꞌij che ri jun kayaꞌw re ri taqanik che: “Na kaqaj ta kuꞌan rey waꞌchi paqawiꞌ” kechaꞌ. \p \v 15 »Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, xyaꞌtaj che rachi kuꞌan rey. Ekꞌuchiriꞌ xtzelej loq, xutaq kisikꞌixik ri raj chakibꞌ uyaꞌom kan puaq pakiqꞌabꞌ, ma karaj karetaꞌmaj janipa ri xkichꞌak chikijujunal. \p \v 16 »Xkꞌun ri nabꞌe y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: “Wajaw, rukꞌ ri jun mina yaꞌom kan la panuqꞌabꞌ, xinchꞌak chi lajuj chirij” xchaꞌ. \p \v 17 »Ri rey xubꞌiꞌij che: “Utz riꞌ. At jun utzilaj aj chak. Ruma kꞌu xariq uchapabꞌexik chi utz ri na kꞌi taj, woꞌora kanya paqꞌabꞌ at taqanel pakiwi lajuj tinamit” xchaꞌ. \p \v 18 »Xkꞌun kꞌu lo jun chik raj chak y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: “Wajaw, rukꞌ ri jun mina yaꞌom kan la panuqꞌabꞌ, xinchꞌak chi woꞌobꞌ chirij” xchaꞌ. \p \v 19 »Y ri rey jewaꞌ xubꞌiꞌij che: “Riꞌat kanya paqꞌabꞌ at taqanel pakiwi woꞌobꞌ tinamit” xchaꞌ. \p \v 20 »Xkꞌun kꞌu jun chik y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: “Wajaw, riꞌ ri jun mina la yaꞌom kan la panuqꞌabꞌ. Waꞌ lik nukꞌolom chi utz chupa jun suꞌt \v 21 ma lik xinxiꞌij wibꞌ cheꞌla ruma lik lal titzꞌitik. Rilal kaꞌan e la che ri na lal ta kꞌoloyom re, yey kamol ne la ri na xtik ta la” xchaꞌ. \p \v 22 »Ekꞌuchiriꞌ, ri rey xubꞌiꞌij che: “Riꞌat at jun aj chak na jinta kꞌana achak. Rukꞌ ne la chꞌaꞌtem xabꞌiꞌij, kanqꞌat tzij pawiꞌ. We xachꞌobꞌ raqan lik in titzꞌitik ma kanꞌan weꞌin che ri na in ta inkꞌoloyom re, yey kanmol ne ri na xintik taj, \v 23 ¿suꞌbꞌe kꞌu riꞌ na xaya ta ri nupuaq pa banco chaꞌ we xintzelej loq koꞌlnukꞌamaꞌ rukꞌ ri uchꞌakom chik?” xchaꞌ. \p \v 24 »Xubꞌiꞌij kꞌu chike ri e kꞌo chiriꞌ: “Chimaja ri mina che wa jun aj chak y chiyaꞌa che ri kꞌo lajuj mina rukꞌ” xchaꞌ. \p \v 25 »Ekꞌu rike xkibꞌiꞌij che: “Qajaw, ¡pero rire kꞌo chi lajuj mina rukꞌ!” xecha che. \p \v 26 »Y ri taqanel xukꞌul uwach: “Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: China ri lik kꞌi kꞌo rukꞌ, kayaꞌiꞌ ne más che;\f + \fr 19:26 \ft Jun naꞌoj puwi wa jun versículo: China ri kuꞌan chi utz ri chak re ri Dios yaꞌom puqꞌabꞌ, kayaꞌ uwach pa rutaqanik ri Dios.\f* noꞌj ri na jinta kꞌo rukꞌ, kamajiꞌ ne che ri xa jubꞌiqꞌ kꞌo rukꞌ. \v 27 Ekꞌu woꞌora, chebꞌikꞌama lo wara ri winaq lik tzel kinkilo, ri na xkaj taj kinuꞌan rey pakiwiꞌ, y chebꞌikamisaj chinuwach” xchaꞌ.» \s1 Ri winaq kakiyak uqꞌij ri Jesús echiriꞌ kok Jerusalem \r (Mt. 21:1-11; Mr. 11:1-11; Jn. 12:12-19) \p \v 28 Echiriꞌ xubꞌiꞌij waꞌ, ri Jesús xumaj tanchi ubꞌi ubꞌe y xpaqiꞌ Jerusalem junam kukꞌ rutijoꞌn. \v 29 Ekꞌuchiriꞌ xebꞌopon chwach ri juyubꞌ Olivos, chunaqaj raldeas Betfagé y Betania, ri Jesús xebꞌutaq bꞌi kaꞌibꞌ chike rutijoꞌn chaꞌ kenabꞌej apanoq, \v 30 jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p «Jix pa raldea kꞌo pan chiqawach. Y echiriꞌ kixok chupa, kiꞌriqa jun qꞌapoj buru yuqulik. Waꞌ na jinta junoq kojoyom re. Chikiraꞌ y chikꞌamaꞌ loq. \v 31 We kꞌo kꞌu junoq katzꞌonow chiwe: “¿Suꞌchak kikiro?”, jewaꞌ kikꞌul uwach: “Ma kajawax che ri Qajawal” kixchaꞌ.» \p \v 32 Xebꞌek kꞌu ri kaꞌibꞌ etaqom bꞌi y xkiriq ri buru jelaꞌ pachaꞌ ri bꞌiꞌtal bꞌi chike. \v 33 Ekꞌuchiriꞌ ketajin che ukirik ri qꞌapoj buru, taq ri rajaw xkibꞌiꞌij chike: \p —¿Suꞌchak kikir la buru? —xechaꞌ. \p \v 34 Y rike xkibꞌiꞌij: \p —Ma kajawax che ri Qajawal —xechaꞌ. \p \v 35 Ewi xkikꞌam lo ri buru rukꞌ ri Jesús. Ekꞌuchiriꞌ kiripom chi ri kimanta\f + \fr 19:35 \ft “Manta” e jun kꞌul kakikoj ri aj Israel re ojertan, tobꞌ achijabꞌ o ixoqibꞌ, pachaꞌ poꞌt wokaꞌj re karabꞌexik.\f* chwi ri qꞌapoj buru, xkaqꞌanisaj ri Jesús puwiꞌ. \p \v 36 Echiriꞌ katajin rikꞌowik ri Jesús, ri winaq kakilikꞌ taq ri kimanta pa la bꞌe re yakbꞌal uqꞌij. \v 37 Y echiriꞌ katajin roponik chunaqaj ri xulanik re ri juyubꞌ Olivos, konoje rukꞌiyal utijoꞌn xkijeqo lik kakiyak uqꞌij ri Dios rukꞌ kiꞌkotemal ma kilom taq ri kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ uꞌanom ri Jesús, \v 38 jewaꞌ kakibꞌiꞌij: \q1 «¡Lik nim uqꞌij ri Rey petinaq chupa rubꞌiꞌ ri Dios Qajawxel!\x * \xo 19:38 \xt Sal. 118:26\x* \q1 ¡Utzil chomalil kꞌo chilaꞌ chikaj \q1 y lik nim uwach uqꞌij ri Dios chilaꞌ chikaj!» kechaꞌ. \fig ¡Nim uqꞌij ralaxik ri jun petinaq chupa rubꞌiꞌ ri Dios Qajawxel! (Marcos 11:8; Lucas 19:37; Juan 12:13)|alt="Triumphal Entry" src="LB00315b.tif" size="span" ref="Lc. 19:37" \fig* \p \v 39 E kꞌo kꞌu jujun fariseos chikixoꞌl rukꞌiyal winaq xkibꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Lal tijonel, chebꞌeqꞌatej la ri tijoꞌn la chaꞌ na kakibꞌiꞌij ta chi waꞌ —xechaꞌ. \p \v 40 Noꞌj ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Paqatzij wi kambꞌiꞌij che alaq, we ta rike kakitanabꞌaꞌ ubꞌiꞌxikil waꞌ, e taq rabꞌaj kakijeq kakiyak nuqꞌij —xchaꞌ. \p \v 41 Y echiriꞌ ri Jesús xopon chunaqaj Jerusalem y xril pan ri tinamit, xujeq lik koqꞌ puwiꞌ, \v 42 jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p «¡Toqꞌoꞌ iwach riꞌix aj Jerusalem! ¡We ta kꞌu kiwetaꞌmaj waqꞌij ora saꞌ ri kakꞌamaw lo utzil chomal chiwe! Noꞌj waꞌ pachaꞌ ewatal chiwach woꞌora. \v 43 Kakꞌun kꞌu ri qꞌij echiriꞌ ri tzel kebꞌilow iwe kakisut rij ri tinamit Jerusalem y kakiwok iwij chaꞌ na kixanimaj tubꞌi. Tekꞌuchiriꞌ, kepe chiwij. \v 44 Kixkikamisaj iwonoje y kakiwulij ri tinamit chaꞌ na jinta juna ja katakꞌiꞌ kanoq. Kikꞌulumaj kꞌu waꞌ ma na xiwetaꞌmaj taj jampa xkꞌun ri Kolobꞌenel iwukꞌ» xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kebꞌeresaj bꞌi raj kꞌay chupa ri Rocho Dios \r (Mt. 21:12-17; Mr. 11:15-19; Jn. 2:13-22) \p \v 45 Echiriꞌ xok ri Jesús pa ri Rocho Dios, xujeq lo kesaxik konoje ri kekꞌayinik y ri keloqꞌow chupa. \v 46 Y jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p «Ri Dios jewaꞌ kubꞌiꞌij chupa Ruchꞌaꞌtem: \q1 Ri Wocho e luwar re oración \rq Is. 56:7 \rq* \q1 kachaꞌ. \m Noꞌj ralaq ꞌanom alaq che ri Wocho e jun luwar ke eleqꞌomabꞌ»\x * \xo 19:46 \xt Jer. 7:11\x* xchaꞌ. \p \v 47 Y ronoje qꞌij kakꞌutun ri Jesús pa ri Rocho Dios; noꞌj ri nimaq e aj chakunel, raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y raj wach re ri tinamit lik kakitzukuj suꞌanik kakikamisaj ri Jesús. \v 48 Pero na kakiriq taj suꞌanik, ma konoje ri winaq lik kakaj kakita ri kubꞌiꞌij Rire. \c 20 \s1 China xyaꞌw puqꞌabꞌ ri Jesús kataqanik \r (Mt. 21:23-27; Mr. 11:27-33) \p \v 1 Kꞌo jun qꞌij ri Jesús kakꞌutun pa ri Rocho Dios, kutzijoj ri Utzilaj Tzij chike ri winaq. Xebꞌopon kꞌu ri nimaq e aj chakunel re ri Rocho Dios junam kukꞌ raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ y ri nimaq winaq re ri tinamit, \v 2 y xkitzꞌonoj che: \p —Bꞌiꞌij la chiqe: ¿China xyaꞌw paqꞌabꞌ la kaꞌan taq la waꞌ?\x * \xo 20:2 \xt Lc. 19:45\x* ¿China xtaqaw la che kaꞌan taq la waꞌ? —xechaꞌ. \p \v 3 Y ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Riꞌin kanꞌan jun tzꞌonobꞌal che alaq; kꞌulu kꞌu alaq uwach. \v 4 ¿China xtaqaw re ri Juan kuya ri bautismo? ¿E ri Dios o e rachijabꞌ? —xchaꞌ. \p \v 5 Ekꞌu rike xkijeq kechꞌaꞌt chikiwach puwi waꞌ: «We xqakꞌul uwach che: “E ri Dios”, riꞌ kubꞌiꞌij rire chiqe: “¿Suꞌchak kꞌu riꞌ na xkoj ta alaq ri xubꞌiꞌij?” kacha chiqe. \v 6 Yey we xqabꞌiꞌij “e rachijabꞌ”, konoje riꞌ ri tinamit kojkikamisaj paꞌbꞌaj; ma rike lik kijikibꞌam uwach ri Juan e jun qꞌalajisanel re ri Dios» xecha chikiwach. \p \v 7 Xkibꞌiꞌij kꞌu che ri Jesús: \p —Na qetaꞌam taj —xechaꞌ. \p \v 8 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Jekꞌuriꞌlaꞌ, riꞌin na kambꞌiꞌij ta che alaq china yaꞌyom panuqꞌabꞌ kanꞌan taq waꞌ —xchaꞌ. \s1 Ri kꞌambꞌal naꞌoj pakiwi raj chak itzel kiwachlibꞌal \r (Mt. 21:33-44; Mr. 12:1-11) \p \v 9 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xujeq utzijoxik wa kꞌambꞌal naꞌoj chike ri winaq: \p «Kꞌo jun achi xuꞌan tikoꞌn re uva chwach ri rulew. Tekꞌuchiriꞌ, xuya kan pa tunulik chike jujun aj chakibꞌ. Xeꞌek kꞌu riꞌ y ukꞌiyal qꞌij xsachiꞌik. \p \v 10 »Echiriꞌ xopon ruqꞌijol ri molonik, xutaq lo jun raj chak chaꞌ kuꞌtzꞌonoj chike raj tunulel ri taqalik kukꞌul rire che ri molonik. Noꞌj raj tunulel xkichꞌayo y xkitaq bꞌi; e riꞌ na jinta xkiya bꞌi che. \p \v 11 »Ekꞌu ri rajaw xutaq lo jun chik raj chak. Noꞌj raj tunulel xkiꞌan kꞌax che jelaꞌ pachaꞌ xkiꞌan che ri nabꞌe; xkichꞌayo, lik xkikꞌixbꞌesaj y xkitaq bꞌi. Yey na jinta xkiya bꞌi che. \p \v 12 »Y ri rajaw xutaq lo rurox aj chak. Pero raj tunulel lik xkiꞌan kꞌax che y xkesaj bꞌi chupa waꞌ wuꞌlew. \p \v 13 »Ekꞌuchiriꞌ, ri rajaw xubꞌiꞌij chiribꞌil ribꞌ: “¿Saꞌ ri kanꞌan woꞌora? Kantaq bꞌi ri nukꞌajol lik kꞌax kannaꞌo;\f + \fr 20:13 \ft Rukꞌ wa kꞌambꞌal naꞌoj ri Jesús kuqꞌalajisaj china ri xtaqaw loq, e Ruqaw Dios. Kil ri tzꞌonobꞌal pa versículo 2.\f* ma kꞌaxtaj we xkil uwach rire, kakikꞌul na chi utz.” \p \v 14 »Noꞌj raj tunulel echiriꞌ xkil uwach rukꞌajol rachi, xechꞌaꞌt chikiwach, jewaꞌ xkibꞌiꞌij: “Waꞌ e ukꞌajol ri rajaw rulew, ri kuꞌana na rajaw we xkam ruqaw. Joꞌ jeꞌqakamisaj chaꞌ rulew kuꞌan kan qeꞌoj” xechaꞌ. \p \v 15 »Xkesaj kꞌu bꞌi rukꞌajol rachi chupa waꞌ wuꞌlew y xkikamisaj» xcha ri Jesús. \p Tekꞌuchiriꞌ xutzꞌonoj chike ri winaq: \p —Chiwach ralaq, ¿saꞌ nawi kuꞌan ri rajaw ri tikoꞌn chike raj tunulel? \v 16 Riꞌin kambꞌiꞌij: Kakꞌunik, kusach kiwach wa aj tunulel y kuya ri rulew pa tunulik chike jujun chik\f + \fr 20:16 \ft Rukꞌ wa jun kꞌambꞌal naꞌoj ri Jesús xuqꞌalajisaj saꞌ ri kakikꞌulumaj raj wach re ri tinamit Israel we na kakikꞌul ta Rire, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios.\f* —xchaꞌ. \p Ekꞌuchiriꞌ xkita waꞌ ri winaq, xkibꞌiꞌij: \p —¡Muꞌan ne ko riꞌ waꞌ ri Dios chiqe! —xechaꞌ. \p \v 17 Pero ri Jesús lik xutzutzaꞌ kiwach y jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —¿Saꞌ kꞌu ri kabꞌiꞌij alaq che wa tzꞌibꞌital kan chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios? Ma jewaꞌ kubꞌiꞌij: \q1 E rabꞌaj kꞌaqital kan kuma raj yakal ja, \q1 e abꞌaj waꞌ lik xajawaxik chaꞌ katikiꞌ lo ri ja\x * \xo 20:17 \xt Is. 28:16\x* \rq Sal. 118:22 \rq* \m kachaꞌ. \v 18 China kꞌu ri katzaq puwi laꞌ laꞌbꞌaj, lik kꞌax ri kukꞌulumaj; yey we rabꞌaj katzaq puwi junoq, riꞌ xa jumul kusach uwach\f + \fr 20:18 \ft Echiriꞌ kubꞌiꞌij “rabꞌaj”, waꞌ keꞌelawi e ri Jesús. China ri na kakubꞌiꞌ ta ukꞌuꞌx rukꞌ Rire, kape ri qꞌatbꞌal tzij re ri Dios puwiꞌ. Dn. 2:34-35\f* —xchaꞌ. \p \v 19 Ekꞌuchiriꞌ, ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ lik xkitzukuj suꞌanik asu kakichap bꞌi ri Jesús, ma xkimaj usukꞌ chikij rike xubꞌiꞌij wi wa kꞌambꞌal naꞌoj; noꞌj na xkiꞌan taj ruma ri kixiꞌin ibꞌ chikiwach ri winaq. \s1 Ri tzꞌonobꞌal puwi ri tojonik kaꞌanik \r (Mt. 22:15-22; Mr. 12:12-17) \p \v 20 Ekꞌu raj wach lik kikꞌakꞌalem ri Jesús y xekitaq bꞌi achijabꞌ kiꞌanom che kibꞌ pachaꞌ lik e jusukꞌ, chaꞌ kakikꞌam upa ri Jesús rukꞌ taq ri kubꞌiꞌij y jelaꞌ kakikoj umak y kakiya kꞌu puqꞌabꞌ ri taqanel re ri gobierno romano.\f + \fr 20:20 \ft Ri tzel kebꞌilow ri Jesús xkaj xkikoj umak chwach ri taqanel romano, ma xew kꞌo puqꞌabꞌ ri gobierno romano kuqꞌat tzij re kamik puwi junoq.\f* \v 21 Xkitzꞌonoj kꞌu che ri Jesús: \p —Lal tijonel, riꞌoj qetaꞌam lik usukꞌ ronoje ri kabꞌiꞌij la y ri kakꞌut la, yey rilal lik lal jusukꞌ kukꞌ konoje ri tikawex. Paqatzij wi e kakꞌut la ri bꞌe re ri Dios. \v 22 ¿Usukꞌ nawi ri kaqaꞌan tojonik che ri nimalaj taqanel re Roma\f + \fr 20:22 \ft “Ri nimalaj taqanel re Roma”: Kil “César, emperador” pa vocabulario.\f* o na usukꞌ taj? —xechaꞌ. \p \v 23 Noꞌj ri Jesús, ruma retaꞌam ri retzelal kikꞌuꞌx, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —¿Suꞌchak kakꞌam alaq nupa? \v 24 Kꞌutu pe alaq chwe juna meyo re kaꞌan tojonik rukꞌ. ¿China re wa kꞌaxwach y china re wa bꞌiꞌaj kꞌo chwach wa meyo? —xchaꞌ. \p Rike xkikꞌul uwach: \p —Re ri nimalaj taqanel re Roma —xechaꞌ. \p \v 25 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Jesús chike: \p —Yaꞌa alaq che ri nimalaj taqanel re Roma janipa ri taqal che rire; yey yaꞌa kꞌu alaq che ri Dios janipa ri taqal che ri Dios —xchaꞌ. \p \v 26 Ekꞌu ri kikꞌakꞌalem ri Jesús na xkiriq ta juna chꞌaꞌtem xubꞌiꞌij chike ri winaq chirij ri gobierno. E ne lik xkam kanimaꞌ che ri kꞌulubꞌal uwach xuyaꞌo y na jinta chi kꞌu xkibꞌiꞌij che. \s1 Ri tzꞌonobꞌal puwi ri kꞌastajibꞌal \r (Mt. 22:23-33; Mr. 12:18-27) \p \v 27 Xekꞌun kꞌu rukꞌ ri Jesús jujun chike ri saduceos, ri kakibꞌiꞌij na jinta kꞌastajibꞌal chike ri ekaminaq. Xkitzꞌonoj kꞌu che: \p \v 28 —Lal tijonel, ri Moisés xutzꞌibꞌaj kan chiqe: “We ri ratz junoq kakamik y na e jinta kan ralkꞌoꞌal rukꞌ ri rixoqil, ekꞌu riꞌ ruchaqꞌ kakꞌuliꞌ rukꞌ rixoq malkaꞌn kanoq y jekꞌulaꞌ kekꞌojiꞌ ralkꞌoꞌal rukꞌ, pubꞌiꞌ ri ratz xkamik”.\x * \xo 20:28 \xt Dt. 25:5-6\x* \p \v 29 »Julaj e kꞌo wuqubꞌ achijabꞌ kichaqꞌ kibꞌ. Ri nabꞌe chike xkꞌuliꞌik, yey ekꞌu riꞌ waꞌ xkamik y na e jinta kan ralkꞌoꞌal rukꞌ ri rixoqil. \v 30 Jelaꞌ kꞌu riꞌ rukaꞌm xkꞌuliꞌ rukꞌ rixoq malkaꞌn kanoq. Ekꞌu riꞌ waꞌ xkamik y na e jinta kan ralkꞌoꞌal rukꞌ rixoq. \v 31 Yey je tanchi laꞌ xukꞌulumaj rurox. Jekꞌulaꞌ xkikꞌulumaj ri wuqubꞌ achijabꞌ; xekamik, e riꞌ na jinta kalkꞌoꞌal xkiya kanoq. \v 32 Kꞌisbꞌal kꞌu re, e xkam rixoq. \v 33 Chupa kꞌu ruqꞌijol ri kꞌastajibꞌal, ¿chinoq chike ri wuqubꞌ achijabꞌ kuꞌana rachijil rixoq? Ma konoje xekꞌuliꞌ rukꞌ —xechaꞌ. \p \v 34 Y ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Wara che ruwachulew ri tikawex kꞌo kixoqilal y kꞌo kachijilal yey kakiya ri kalkꞌoꞌal pa kꞌulanikil. \v 35 Noꞌj ri kayaꞌtaj chike kekꞌastajik y kꞌo kikꞌaslemal na jinta utaqexik chilaꞌ chikaj, rike na jinta chi kixoqilal, na jinta chi kachijilal y na jinta chi ne kꞌo kuya ralkꞌoꞌal pa kꞌulanikil. \v 36 Ma chilaꞌ chikaj na jinta chi kamik chike, kebꞌuꞌana kꞌu pachaꞌ ri ángeles. Yey e ralkꞌoꞌal ri Dios; e uwariꞌche yaꞌtal chike kekꞌastaj chikixoꞌl ri ekaminaq. \v 37 Yey puwi kꞌu ri kꞌastajibꞌal ke ri ekaminaq, kꞌuna pe chikꞌuꞌx alaq ri xutzꞌibꞌaj kan ri Moisés puwi ri xubꞌiꞌij ri Dios che echiriꞌ xchꞌaꞌt rukꞌ chupa ri jumokaj xulukej, jewaꞌ xubꞌiꞌij ri Dios che: “In ri Dios re ri Abraham, re ri Isaac y re ri Jacob”\x * \xo 20:37 \xt Éx. 3:6\x* xchaꞌ. Chiriꞌ kꞌu riꞌ xuqꞌalajisaj ri Moisés kꞌo kꞌastajibꞌal, \v 38 ma ri Dios na e ta Dios ke ri ekaminaq ma e Dios ke ri e kꞌaslik.\f + \fr 20:38 \ft Waꞌ waꞌchijabꞌ ekaminaq chik echiriꞌ ri Dios xubꞌiꞌij waꞌ. Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, e kꞌas chwach ri Dios. Yey we ta rike sachinaq chi kiwach, ri Dios na kubꞌiꞌij ta riꞌ: “In ri Dios kiꞌke.”\f* Ma konoje ri e ralkꞌoꞌal ri Dios, tobꞌ ekaminaq chik, e kꞌas chwach ri Dios —xchaꞌ. \p \v 39 Ekꞌuchiriꞌ jujun chike raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ, jewaꞌ xkibꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Lal tijonel, lik utz ri xbꞌiꞌij la —xechaꞌ. \v 40 Y ri Saduceos na jinta chi kꞌo xkitzꞌonoj che ruma xkinaꞌ kibꞌ chwach. \s1 Saꞌ ruwach Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios \r (Mt. 22:41-46; Mr. 12:35-37) \p \v 41 Ekꞌuchiriꞌ ri Jesús xubꞌiꞌij: \p «¿Suꞌbꞌe kabꞌiꞌx che ri Cristo e “Ralkꞌoꞌal kan ri rey David”? \v 42 Ma ri David jewaꞌ xutzꞌibꞌaj kan chupa ri libro re Salmos: \q1 \v 43 Ri Dios Qajawxel xubꞌiꞌij che ri Wajawal: \q2 “Chat-tzꞌula pa nuwikiqꞌabꞌ, \q2 y chawoyeꞌej na ri qꞌij \q2 echiriꞌ kebꞌenuya ri tzel kebꞌilow awe \q2 chuxeꞌ rawaqan” \rq Sal. 110:1 \rq* \q1 xchaꞌ. \m \v 44 Ekꞌu ri David kubꞌiꞌij “Wajawal” che Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. ¿Suꞌbꞌe kꞌu riꞌ kabꞌiꞌxik e Ralkꞌoꞌal kan ri rey David?» xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kuqꞌalajisaj ri kimak raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ \r (Mt. 23:1-36; Mr. 12:38-40; Lc. 11:37-54) \p \v 45 Chikiwach kꞌu ri winaq ketaw re, ri Jesús xubꞌiꞌij chike rutijoꞌn: \p \v 46 «Lik chichajij iwibꞌ; miꞌan kꞌu iweꞌix pachaꞌ ri kakiꞌan raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ. Ma rike lik kukꞌul kikꞌuꞌx ri kejurur chupa ri kiqꞌuꞌ chaꞌ kilitajik lik kꞌo kiwach. Lik kukꞌul kikꞌuꞌx ri kayaꞌ rutzil kiwach pa kebꞌilitaj wi. Yey pa taq sinagogas y pa taq waꞌim e lik kukꞌul kikꞌuꞌx ri ketzꞌuyiꞌ chupa ri tzꞌulibꞌal ke ri lik kꞌo kiwach. \v 47 Rike kakimaj ri kocho kikꞌolibꞌal rixoqibꞌ e malkaꞌnibꞌ; yey chaꞌ na kaqꞌalajin ta ri na utz taj kakiꞌano, kakiwererej unimal chꞌabꞌal echiriꞌ kakiꞌan orar. Ruma kꞌu wa kakiꞌano, lik unimal kꞌaxkꞌolil kakikꞌul na echiriꞌ kaqꞌat tzij pakiwiꞌ» xchaꞌ. \c 21 \s1 Ri qasaꞌn xuya jun ixoq malkaꞌn \r (Mr. 12:41-44) \p \v 1 Ri Jesús xebꞌutzuꞌ pan ri bꞌeyomabꞌ echiriꞌ kakiya ri kiqasaꞌn chupa ri kaxa re qasaꞌn pa ri Rocho Dios. \v 2 Y xril kꞌu jun ixoq malkaꞌn lik nibꞌaꞌ echiriꞌ xuya chupa ri kaxa kaꞌibꞌ raltaq ko meyo lik na kꞌi ta rajil. \v 3 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij: \fig Jun achi bꞌeyom kuya uqasaꞌn pa ri Rocho Dios (Marcos 12:41; Lucas 21:1)|alt="Rich man giving offering" src="CN01793b.tif" size="span" ref="Lc. 21:1" \fig* \p —Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe, chwach ri Dios wa jun ixoq nibꞌaꞌ y malkaꞌn e ne xuya más chwa ri xkiya konoje. \v 4 Ma konoje xa e xkiya ruwiꞌ ri kipuaq; noꞌj wiꞌxoq tobꞌ lik nibꞌaꞌ e xuya ronoje ri puaq kꞌo rukꞌ, waꞌ e re kuloqꞌ ri lik kajawax che —xcha ri Jesús. \fig Jun malkaꞌn nibꞌaꞌ kuya uqasaꞌn pa ri Rocho Dios (Marcos 12:42; Lucas 21:2)|alt="Widow giving offering" src="CN01794b.tif" size="col" ref="Lc. 21:4" \fig* \s1 Taq ri kꞌutubꞌal re ri kꞌisbꞌal re ruwachulew \r (Mt. 24:1-28; Mr. 13:1-23) \p \v 5 Chiriꞌ kꞌu riꞌ e kꞌo jujun kechꞌaꞌt chwi ri Rocho Dios, kakibꞌiꞌij lik chom uꞌanom rukꞌ taq ri chomilaj abꞌaj y rukꞌ taq ri chomilaj wiqibꞌal yaꞌtal kuma ri tikawex. \p Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p \v 6 —Kakꞌun kꞌu ri qꞌij echiriꞌ ronoje wa kitzutzaꞌ, kawulixik; jekꞌulaꞌ, na kakanaj ta chi juna abꞌaj puwiꞌ jun chik —xchaꞌ. \p \v 7 Tekꞌuchiriꞌ xkitzꞌonoj che ri Jesús, jewaꞌ xkibꞌiꞌij: \p —Qajawal, ¿jampa nawi kuꞌana taq riꞌ waꞌ? ¿Yey saꞌ ri kꞌutubꞌal kilitajik echiriꞌ kuꞌanaꞌ? —xechaꞌ. \p \v 8 Ri Jesús xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —Lik chichajij iwibꞌ chaꞌ na kixsokotaj taj; ma e kꞌi ri kekꞌunik y xa kakichiqꞌimaj uwach ri nubꞌiꞌ, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: “In ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, yey lik xa naqaj chi kꞌo wi lo ruqꞌijol ri nutaqanik,” kechaꞌ. Noꞌj riꞌix mixterej bꞌi chikij. \v 9 Y echiriꞌ kito kꞌo chꞌaꞌoj y ketukuk ri winaq che ruwachulew, mixiꞌij iwibꞌ che. Ma lik chirajawaxik nabꞌe na kuꞌana na ronoje waꞌ, noꞌj kꞌamajaꞌ ne riꞌ ri kꞌisbꞌal re ruwachulew —xchaꞌ. \p \v 10 Xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p «Ekꞌo tinamit keyaktaj chikij jujun chik tinamit y e kꞌo taqanelabꞌ keyaktaj chikij jujun chik taqanelabꞌ. \v 11 Kuꞌan nimaq taq kabꞌraqan. Che ukꞌiyal luwar che ruwachulew kape numik y yabꞌil pakiwi ri tikawex. Yey che ruwa kaj kilitaj nimaq taq kꞌutubꞌal xibꞌibꞌal uwach. \p \v 12 »Pero chwach taq kꞌu riꞌ waꞌ, riꞌix kitij na kꞌax ruma ikojom ri nubꞌiꞌ, kixchapik y kixternabꞌex rukꞌ kꞌax, kixyaꞌ pakiqꞌabꞌ raj wach re ri sinagogas chaꞌ rike kakiqꞌat tzij piwiꞌ y kixkꞌam bꞌi pa cárcel, kixkꞌam bꞌi chikiwach ri reyes y chikiwach ri taqanelabꞌ. \v 13 Jekꞌuriꞌlaꞌ, utz kiqꞌalajisaj ri Utzilaj Tzij chikiwach. \v 14 Mixok il che saꞌ rukꞌulik uwach kiꞌano echiriꞌ kitoꞌ iwibꞌ chikiwach rike; \v 15 ma e riꞌin kinyaꞌw ichꞌaꞌtem yey inaꞌoj chaꞌ konoje ri tzel kebꞌilow iwe na kakiriq ta chi ukꞌulik uwach chiwe. \p \v 16 »Yey kixyaꞌ ne pa qꞌatbꞌal tzij kuma richu-iqaw, kuma taq riwatz-ichaqꞌ, kuma taq ri kꞌo chux chiwe y kuma ri iwamigos. Y jujun chiwe keyaꞌ pa kamik. \v 17 Lik kꞌu tzel kixil kuma taq ri winaq ruma ikojom ri nubꞌiꞌ. \v 18 Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, mubꞌisoj ikꞌuꞌx ma ix kꞌo puqꞌabꞌ ri Dios y na jinta ne tobꞌ xa juna iwiꞌ kasachik.\f + \fr 21:18 \ft Tobꞌ ri qacuerpo wara che ruwachulew kaꞌan kꞌax che, waꞌ xa re joqꞌotaj; ma ri Dios ubꞌiꞌtisim jun kꞌakꞌ cuerpo chiqe y waꞌ na jinta junoq kaꞌanaw kꞌax che. 1 Co. 15:42-44,52-54; 2 Co. 4:14-18; 5:1-30\f* \v 19 Ma we kichꞌij uchuqꞌabꞌ ronoje, kikꞌul na ri kolobꞌetajik y ri kꞌaslemal na jinta utaqexik. \s1 Ri tinamit Jerusalem kawulixik \p \v 20 »Echiriꞌ kiwil ri soldados kakijeq kakisut rij ri tinamit Jerusalem, chiwetaꞌmaj kꞌut e riꞌ kopon ri qꞌij kawulix ri tinamit. \v 21 Ekꞌu ri winaq e kꞌo pa ri luwar re Judea, chebꞌanimaj ubꞌi chwa taq juyubꞌ; y ri e kꞌo chupa ri tinamit Jerusalem chebꞌelubꞌi; yey ri e kꞌo pa juyubꞌ, mebꞌok chi lo Jerusalem, \v 22 ma waꞌ e uqꞌijol qꞌatbꞌal tzij, echiriꞌ kuꞌanaꞌ janipa ri tzꞌibꞌital chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios puwi waꞌ. \v 23 Chupa taq kꞌu laꞌ la qꞌij, lik toqꞌoꞌ kiwach ri e yewaꞌ ixoqibꞌ y ri ketzꞌumtisanik, ma lik saꞌch ri nimaq kꞌaxkꞌobꞌik kape che ruwachulew ruma ri royowal ri Dios chikij waꞌ wa tinamit. \p \v 24 »Lik e kꞌi ri kekamisax rukꞌ espada y e kꞌi kekꞌam bꞌi chi presoyil pa jujun chik tinamit che ronoje ruwachulew.\f + \fr 21:24 \ft Waꞌ xuꞌana chupa ri junabꞌ 70 D.C. cuarenta junabꞌ chwi rukamik ri Jesús, echiriꞌ ri soldados romanos xeꞌkiwulij ri tinamit Jerusalem. Konoje ri e aj judiꞌabꞌ e kꞌo Jerusalem, pa nikꞌaj chike xekamisaxik y pa nikꞌaj xekꞌam bꞌi chi presoyil. Xew xekolobꞌetaj ri xkikoj saꞌ ri xubꞌiꞌij kan ri Jesús, ma xebꞌel bꞌi chupa ri tinamit echiriꞌ kꞌamajaꞌ sutum rij waꞌ kuma ri soldados.\f* Yey ri tinamit Jerusalem kakꞌojiꞌ kꞌu pakiqꞌabꞌ ri na e ta aj Israel chaꞌ ketaqan puwiꞌ, kꞌa pa kopon wi ruqꞌijol ubꞌiꞌim chi ri Dios. \s1 Rukꞌunibꞌal Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex \r (Mt. 24:29-35, 42-44; Mr. 13:24-37) \p \v 25 »Chwa kꞌu riꞌ ri kaj kilitaj kꞌutubꞌal che ri qꞌij, che ri ikꞌ y che taq ri chꞌumil; yey taq ri winaq che ruwachulew kasach kinaꞌoj y kakijeq kakixiꞌij kibꞌ che ri nimalaj uchꞌawibꞌal ri mar y che ri yaꞌ lik kel chikaj chwi ri mar. \v 26 Keqꞌocholaj taq ri winaq, keꞌek ri kinaꞌoj y ketzaq pulew ruma xiꞌin ibꞌ che ri kꞌaxkꞌobꞌik kape che ruwachulew; ma e taq ri kꞌo kichuqꞌabꞌ che ruwa kaj keyikiyoꞌxik. \v 27 Kꞌa tekꞌuchiriꞌ kilitaj Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kakꞌun lo pa sutzꞌ rukꞌ ruchuqꞌabꞌ y rukꞌ runimal uchomalil.\x * \xo 21:27 \xt Dn. 7:13; Ap. 1:7\x* \v 28 Ekꞌuchiriꞌ kujeq kilitaj wa kꞌutubꞌal, lik chichuqꞌubꞌej iwibꞌ che royꞌexik ri ikolobꞌetajik chwa ri kꞌaxkꞌobꞌik» xcha ri Jesús. \p \v 29 Ri Jesús xutzijoj kꞌu wa jun kꞌambꞌal naꞌoj chike: \p «Chiwilape ri cheꞌ re higo y ronoje taq ri cheꞌ. \v 30 Echiriꞌ kiwilo ketuxik, iwetaꞌam xa naqaj chi kꞌo wi lo ruqꞌijol echiriꞌ kabꞌukbꞌutik y na jinta jabꞌ.\f + \fr 21:30 \ft “Ruqꞌijol echiriꞌ kabꞌukbꞌutik y na jinta jabꞌ”: Kil “verano” pa vocabulario.\f* \v 31 Jekꞌulaꞌ echiriꞌ kiwilo kuꞌana ronoje taq waꞌ, chiwetaꞌmaj xa naqaj chi kꞌo wi lo ruqꞌijol echiriꞌ ri Dios kataqan puwi ronoje. \v 32 Paqatzij wi kambꞌiꞌij chiwe: E kꞌo tikawex re waꞌ wa qꞌij na kekam tana we na xkil tubꞌi ronoje waꞌ. \v 33 Ruwa kaj y ruwachulew xa kasach uwach, noꞌj ri nuchꞌaꞌtem na kasach ta uwach. \s1 Chixkꞌola jusukꞌ, e chiwoyꞌej rukꞌunibꞌal ri Cristo \p \v 34 »Lik chichajij iwibꞌ chaꞌ na kiya ta iwibꞌ che taq ri rayinik re ri mak, che ri qꞌabꞌarik y che rubꞌis ikꞌuꞌx re ruwachulew, ma kꞌaxtaj kakꞌun lo ruqꞌijol Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex echiriꞌ na iwoyeꞌem taj. \v 35 Ma rukꞌunibꞌal Rire chikiwach ri e kꞌo che ruwachulew, xaqikꞌateꞌt kuꞌanaꞌ, jelaꞌ pachaꞌ echiriꞌ juna awaj xaqikꞌateꞌt katzaq pa laso re kachapik. \p \v 36 »Mawar kꞌu iwach, xaqi e chixchꞌaꞌt rukꞌ ri Dios chaꞌ kꞌo ichuqꞌabꞌ chwa wa katajin loq y jelaꞌ taqal chiwe kixkolobꞌetaj chwach ronoje waꞌ, y na kixkꞌix ta kꞌu riꞌ kixtakꞌiꞌ chwach Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex echiriꞌ kakꞌun loq» xchaꞌ. \p \v 37 Ekꞌu riꞌ ri Jesús e taq ri paqꞌij kakꞌutun pa ri Rocho Dios yey e taq ri chaqꞌabꞌ kel bꞌi keꞌkꞌola chwa ri juyubꞌ Olivos. \v 38 Y konoje ri winaq anim tan kebꞌopon chupa ri Rocho Dios chaꞌ keꞌkita ruchꞌaꞌtem ri Jesús. \c 22 \s1 Ri Judas kukꞌayij ri Jesús \r (Mt. 26:1-5, 14-16; Mr. 14:1-2, 10-11; Jn. 11:45-53) \p \v 1 Xa naqaj chi kꞌo wi lo ri nimaqꞌij echiriꞌ katij ri pam na jinta levadura che. \v 2 Y ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ taq raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ lik ketajin che utzukuxik suꞌanik kakiya ri Jesús pa kamik, pero kakixiꞌij kibꞌ kakiꞌan chiwachil kuma rukꞌiyal winaq eteran chirij. \p \v 3 Ekꞌu ri Judas aj Iscariot,\f + \fr 22:3 \ft “Iscariot”: Waꞌ e utinamit ri Judas.\f* jun chike ri kabꞌlajuj utijoꞌn ri Jesús, xuya luwar che ri Satanás xok pa ranimaꞌ. \v 4 Xeꞌek kꞌu kukꞌ ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios y kukꞌ ri e aj wach ke ri e chajinel re ri Rocho Dios chaꞌ kachꞌaꞌt kukꞌ puwiꞌ suꞌanik kuya ri Jesús pakiqꞌabꞌ. \v 5 Rike lik xekiꞌkot che y xkibꞌiꞌtisij meyo che ri Judas we kuꞌan waꞌ. \v 6 Ekꞌu rire xuya uchiꞌ che y xujeq kꞌu utzukuxik suꞌanik kuya ri Jesús pakiqꞌabꞌ xa xeꞌlaqꞌay chaꞌ na kakinaꞌbꞌej ta ri winaq. \s1 Ri Jesús kutij ri cena re Pascua kukꞌ ri kabꞌlajuj utijoꞌn \r (Mt. 26:17-29; Mr. 14:12-25; Jn. 13:21-30; 1 Co. 11:23-26) \p \v 7 Xopon kꞌu ri nimaqꞌij echiriꞌ katij ri pam na jinta levadura che. Chupa kꞌu waꞌ wa qꞌij chirajawaxik kekamisax taq ri qꞌapoj bꞌexex re Pascua.\x * \xo 22:7 \xt Éx. 12:1-13; Lv. 23:5-6\x* \v 8 Ekꞌu ri Jesús xebꞌutaq bꞌi ri Pedro y ri Juan, jewaꞌ xubꞌiꞌij bꞌi chike: \p —Jix, jiꞌyijbꞌaꞌ ri cena re Pascua chaꞌ jelaꞌ kaqatijo —xchaꞌ. \p \v 9 Y rike xkitzꞌonoj che: \p —¿Pa kaꞌaj wi la keꞌqayijbꞌaꞌ wi? —xechaꞌ. \p \v 10 Y ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Chitapeꞌ: Echiriꞌ kixok chupa ri tinamit, kikꞌul jun achi rukꞌaꞌam jun kuraꞌ yaꞌ. Chixterej bꞌi chirij kꞌa chuchiꞌ ri ja pa kok wubꞌi \v 11 y chibꞌiꞌij kꞌu che rachi rajaw ja: “Jewaꞌ kubꞌiꞌij ri tijonel qeꞌoj: ¿Pachawi kꞌo wi ri luwar pa kantij wi ri cena re Pascua kukꞌ ri nutijoꞌn?” kixcha che. \v 12 Ekꞌu ri kuꞌan ri rajaw ja e kukꞌut chiwe jun nimalaj luwar chikaj pa ri kaleꞌ ja, waꞌ yijbꞌital chik. Chiriꞌ kꞌu riꞌ chiyijbꞌaꞌ ri cena re Pascua —xcha ri Jesús chike. \p \v 13 Xebꞌek kꞌu rutijoꞌn y xeꞌkiriqaꞌ jelaꞌ pachaꞌ ri xubꞌiꞌij bꞌi ri Jesús chike. Y xkiyijbꞌaꞌ kꞌu ri cena re Pascua. \p \v 14 Ekꞌuchiriꞌ xopon ruꞌorayil ri cena, ri Jesús junam kukꞌ rutaqoꞌn xebꞌok chwa ri mexa. \v 15 Y ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —¡Lik nurayim lo utijik junam iwukꞌ wa cena re Pascua chwach pan ri kꞌaxkꞌobꞌik kanwikꞌowibꞌej! \v 16 Ma kambꞌiꞌij kꞌu chiwe na kantij ta chi kꞌu juna chik cena re Pascua iwukꞌ, kꞌate na echiriꞌ kopon ri qꞌij kuꞌana na janipa ri bꞌiꞌtisim loq puwi rutaqanik ri Dios —xchaꞌ. \p \v 17 Tekꞌuchiriꞌ, xukꞌam ri kꞌolibꞌal kꞌo vino chupa y xutioxij che ri Dios. Xubꞌiꞌij kꞌu chike rutijoꞌn: \p —Chikꞌama waꞌ y chitija iwe chuchiꞌ waꞌ wa kꞌolibꞌal. \v 18 Ma kambꞌiꞌij chiwe: Na kantij ta chi ruwaꞌal uva kꞌate na echiriꞌ katikiꞌ rutaqanik ri Dios —xchaꞌ. \p \v 19 Tekꞌuchiriꞌ, xukꞌam ri pam y xutioxij che ri Dios. Xuwechꞌo y xujach chike, jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij: \p —E nucuerpo waꞌ, ri kayaꞌiꞌ pa kamik iwuma riꞌix. Ekꞌuchiriꞌ kiꞌan taq waꞌ chiqawach apanoq, chiꞌanaꞌ kuxtabꞌal we riꞌin —xchaꞌ. \p \v 20 Kꞌisbꞌal kꞌu re ri cena, xukꞌam tanchi ri kꞌolibꞌal kꞌo vino chupa y jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Waꞌ ri riꞌ e ri kꞌakꞌ tzij\x * \xo 22:20 \xt Jer. 31:31-34\x* kajikibꞌax uwach rukꞌ ri nukikꞌel katuruw iwuma riꞌix re kuybꞌal imak. \v 21 Yey ekꞌu ri kakꞌayin weꞌin, kꞌo wukꞌ junam chwa wa mexa. \v 22 Ekꞌu Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex e karikꞌowibꞌej janipa ri ubꞌiꞌim lo ri Dios puwi Rire. Pero ¡lik kꞌu toqꞌoꞌ uwach rachi kakꞌayin re! —xchaꞌ. \p \v 23 Ekꞌuchiriꞌ xkijeq rutijoꞌn kakitzꞌonobꞌej chikiwach china nawi chike kaꞌanaw waꞌ. \s1 China ri más kꞌo uwach chwach ri Dios \p \v 24 Rutijoꞌn ri Jesús kakichapalaꞌ kibꞌ chikiwach puwiꞌ chinoq chike más kꞌo uwach. \v 25 Noꞌj ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p «Ri reyes ke ri nimaq tinamit lik kikꞌow uwiꞌ ri kitaqanik kakiꞌan pakiwi ri winaq. Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, kakibꞌiꞌij che kibꞌ: “E toꞌbꞌel ke ri tinamit.” \p \v 26 »Noꞌj riꞌix miꞌan iwe pachaꞌ ri kakiꞌan rike. China ri lik kꞌo uwach chixoꞌl, e chuꞌana pachaꞌ na jinta uwach; yey ri kꞌo puqꞌabꞌ kataqanik, e chuyaꞌa ribꞌ kuꞌan nimanel. \p \v 27 »Chikiwach ri winaq, ¿china kꞌu ri más kꞌo uwach, e ri katzꞌuyiꞌ chwa ri mexa o e raj chak kaniman chwa ri mexa? ¿Na e ta nebꞌa ri katzꞌuyiꞌ chwa ri mexa? Noꞌj riꞌin in kꞌo chiwach riꞌix pachaꞌ raj chak kanimanik. \p \v 28 Yey riꞌix ix kꞌojiꞌnaq wukꞌ che ri kꞌaxkꞌobꞌik in ikꞌowinaq wi. \v 29 »Kambꞌiꞌij kꞌu chiwe: Pachaꞌ ri Nuqaw uyaꞌom panuqꞌabꞌ riꞌin kintaqanik, jekꞌulaꞌ kanꞌan riꞌin chiwe riꞌix, kanya piqꞌabꞌ kixtaqanik \v 30 chaꞌ jelaꞌ kixwaꞌ chwa ri numexa chupa ri nutaqanik y kixtzꞌuyiꞌ kꞌut re kixtaqan pakiwi ri kabꞌlajuj tinamit re Israel»\f + \fr 22:30 \ft “Ri kabꞌlajuj tinamit re Israel” e ri kalkꞌoꞌal kan ri kabꞌlajuj ukꞌajol ri Jacob, ri kabꞌiꞌx “Israel” che. Gn. 35:22-26\f* xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kuqꞌalajisaj ri kuꞌan ri Pedro echiriꞌ karewaj we retaꞌam uwach \r (Mt. 26:31-35; Mr. 14:27-31; Lc. 9:1-6; 10:1-4; Jn. 13:36-38) \p \v 31 Ekꞌu ri Qanimajawal xubꞌiꞌij: \p —¡Simón, Simón, chatapeꞌ! E ri Satanás utzꞌonom che ri Dios chaꞌ kayaꞌtaj che kukꞌam ipa riꞌix. Kixuyikiyaꞌ kꞌu riꞌ jelaꞌ pachaꞌ kaꞌan che ri trigo echiriꞌ kapuꞌ uwach. \v 32 Noꞌj riꞌin lik nutzꞌonom che ri Dios pawiꞌ riꞌat, chaꞌ na kasach ta ri kubꞌulibꞌal akꞌuꞌx wukꞌ. Ekꞌu riꞌ riꞌat, echiriꞌ kakubꞌiꞌ tanchi akꞌuꞌx wukꞌ, e chanimarisaj kikꞌuꞌx taq rawachbꞌiꞌil —xchaꞌ. \p \v 33 Y ri Simón xubꞌiꞌij che: \p —Wajawal, riꞌin nuyaꞌom wanimaꞌ kinterej chiꞌij la, tobꞌ keꞌek la pa cárcel; yey we xyaꞌ ne la pa kamik, riꞌin kinkam junam ukꞌ la —xchaꞌ. \p \v 34 Ekꞌu ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Pedro, paqatzij wi kambꞌiꞌij chawe: Waqꞌabꞌ echiriꞌ kꞌamajaꞌ ne kabꞌixon ri teren, riꞌat oxlaj chik abꞌiꞌim na awetaꞌam ta nuwach —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kebꞌupixabꞌaj rutijoꞌn \p \v 35 Y chike rutijoꞌn xubꞌiꞌij: \p —Echiriꞌ xixintaq bꞌi che utzijoxik ri Utzilaj Tzij, ximbꞌiꞌij chiwe na kikꞌam tubꞌi ukꞌolibꞌal imeyo, na kikꞌam tubꞌi itebꞌ, na kikꞌam tubꞌi jun chik molaꞌj ixajabꞌ,\x * \xo 22:35 \xt Lc. 10:1-4\x* ¿kꞌo nebꞌa xajawax chiwe? —xcha chike. \p Y rike xkikꞌul uwach: \p —Na jintaj —xechaꞌ. \p \v 36 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike: \p —Noꞌj woꞌora, china ri kꞌo ukꞌolibꞌal umeyo, chukꞌama bꞌi; china ri kꞌo utebꞌ, chukꞌama bꞌi; y china ri na jinta espada rukꞌ, chukꞌayij ruqꞌuꞌ re pisbꞌal rij y chuloqꞌo juna espada. \v 37 Ma kambꞌiꞌij kꞌu chiwe lik chirajawaxik wi e kuꞌana na wa tzꞌibꞌital kan panuwi riꞌin chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios: \q1 Xꞌan che pachaꞌ juna aj palajiy tzij \rq Is. 53:12 \rq* \m kachaꞌ. Ekꞌu janipa ri tzꞌibꞌital kan panuwi riꞌin, e lik kuꞌana na —xchaꞌ. \p \v 38 Ekꞌuchiriꞌ, xkibꞌiꞌij rike che ri Jesús: \p —Qajawal, riꞌ kebꞌ espada kꞌo qukꞌ —xechaꞌ. \p Noꞌj rire xubꞌiꞌij chike: \p —¡Kuꞌan na laꞌ! Mixchꞌaꞌt chi puwi waꞌ —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús kuꞌan orar pa ri werta Getsemaní \r (Mt. 26:36-46; Mr. 14:32-42) \p \v 39 Tekꞌuchiriꞌ, xel bꞌi ri Jesús. Xeꞌek chwa ri juyubꞌ Olivos, y rutijoꞌn xeterej bꞌi chirij. \v 40 Echiriꞌ xebꞌopon chilaꞌ, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Lik chitzꞌonoj che ri Dios chaꞌ kichꞌij uchuqꞌabꞌ ri kꞌambꞌal ipa kapetik —xchaꞌ. \p \v 41 Ekꞌuchiriꞌ, rire xbꞌin chi pan jubꞌiqꞌ más chikiwach, xuxukubꞌaꞌ ribꞌ y xujeq kachꞌaꞌt rukꞌ ri Dios, \v 42 jewaꞌ kubꞌiꞌij: \mi «Lal Nuqaw, we utz chiwach la, chinkolobꞌej ko la chaꞌ na kinikꞌow ta chupa waꞌ wa kꞌaxkꞌobꞌik. Noꞌj na e ta kꞌu chuꞌana ri kuaj riꞌin, ma e chuꞌana janipa ri rajawal kꞌuꞌx Rilal» xchaꞌ. \p \v 43 Ekꞌuchiriꞌ, xwinaqir jun ángel re chikaj chwach re koluꞌyaꞌa unimal uchuqꞌabꞌ. \v 44 Y chupa kꞌu riꞌ runimal ukꞌaxkꞌolil, ri Jesús xujeq kuꞌan orar rukꞌ unimal uchuqꞌabꞌ. Ruma kꞌu laꞌ xujeqo nimaq tꞌobꞌaꞌj kikꞌ rukꞌatan katzaq chwa rulew. \p \v 45 Echiriꞌ xukꞌis kuꞌan orar, xyaktajik, xtzelej lo pa e kꞌo wi kan rutijoꞌn y xebꞌoꞌluꞌriqaꞌ kewarik ruma ri bꞌis okinaq chikikꞌuꞌx. \v 46 Xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —¿Suꞌbꞌe kixwarik? Chixyaktajoq y chitzꞌonoj che ri Dios chaꞌ jelaꞌ kichꞌij uchuqꞌabꞌ ri kꞌambꞌal ipa kapetik —xchaꞌ. \s1 Kachap bꞌi ri Jesús \r (Mt. 26:47-56; Mr. 14:43-50; Jn. 18:2-11) \p \v 47 Kꞌa kachꞌaꞌt ne ri Jesús, echiriꞌ xebꞌopon ukꞌiyal winaq lik kewoqoqik. Yey ri Judas, jun chike ri kabꞌlajuj utijoꞌn ri Jesús, nabꞌe bꞌi chikiwach rukꞌiyal winaq. Rire xqibꞌ rukꞌ ri Jesús chaꞌ kutzꞌubꞌ uchiꞌ. \v 48 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Judas, ¿e laꞌ rukꞌ jun tzꞌubꞌuj chiꞌaj kakꞌayij Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex? —xchaꞌ. \p \v 49 Ri e kꞌo rukꞌ ri Jesús, echiriꞌ xkilo saꞌ ri katajinik, xkitzꞌonoj che: \p —Qajawal, ¿utz nawi kojchꞌoꞌjin rukꞌ espada? —xechaꞌ. \p \v 50 Ekꞌuchiriꞌ, jun chike rutijoꞌn xujochij bꞌi ruxikin uwikiqꞌabꞌ ri raj chak ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios.\fig Ri Jesus kukunaj jun achi xjochix ruxikin (Lucas 22:50-51)|alt="Jesus heals ear of slave" src="CN01813b.tif" size="span" ref="Lc. 22:50" \fig* \p \v 51 Pero ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —¡Miꞌan chi waꞌ! —xchaꞌ. Xuchap kꞌu ruxikin raj chak y xukunaj. \v 52 Tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike ri e petinaq che uchapik bꞌi, waꞌ e ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios, ri e aj wach ke ri e chajinel re ri Rocho Dios y ri nimaq winaq re ri tinamit: \p —¿Suꞌchak petinaq alaq rukꞌ espada y cheꞌ? ¿Petinaq kami alaq che ukꞌamik bꞌi juna eleqꞌom? \v 53 Ronoje qꞌij waꞌ kꞌut in kꞌo ukꞌ alaq pa ri Rocho Dios. ¿Suꞌchak kꞌu riꞌ kꞌa e laꞌ kinoꞌlchapa alaq? Noꞌj ekꞌu waꞌ xopon ri ora yaꞌtal che alaq echiriꞌ ri rajaw ri qꞌequꞌm kukꞌut ruchuqꞌabꞌ —xchaꞌ. \s1 Ri Pedro kubꞌiꞌij na retaꞌam ta uwach ri Jesús \r (Mt. 26:57-58, 69-75; Mr. 14:53-54, 66-72; Jn. 18:12-18, 25-27) \p \v 54 Xkichap kꞌu bꞌi ri Jesús y xkikꞌam bꞌi chirocho ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios. Y ri Pedro chinimanaj teran pan chirij. \v 55 E kꞌo kꞌu jujun xkinukꞌ aqꞌ che ruwa ja, y xetzꞌuyiꞌ chuchiꞌ ri aqꞌ. Yey ri Pedro xtzꞌuyiꞌ chikixoꞌl. \v 56 Kꞌo kꞌu jun ali aj chak xril ri Pedro tzꞌul chuchiꞌ ri aqꞌ. Rali lik xutzutzaꞌ uwach y jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Waꞌ waꞌchi e jun chike ri eteran chirij ri Jesús —xchaꞌ. \p \v 57 Noꞌj ri Pedro jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Ali, riꞌin na wetaꞌam ta uwach —xchaꞌ. \p \v 58 Joqꞌotaj kꞌu riꞌ kꞌo jun achi xrilo y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Rilal lal jun chike rutijoꞌn ri Jesús —xchaꞌ. \p Noꞌj ri Pedro xubꞌiꞌij che rachi: \p —Riꞌin na in ta jun chike rutijoꞌn —xchaꞌ. \p \v 59 Laj pa jun ora kꞌu riꞌ kꞌo tanchi jun jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Paqatzij wi waꞌ waꞌchi e jun chike rutijoꞌn ri Jesús, ma aj Galilea —xchaꞌ. \p \v 60 Noꞌj ri Pedro xubꞌiꞌij che: \p —Achi, riꞌin na wetaꞌam tane saꞌ puwiꞌ kachꞌaꞌt la —xchaꞌ. Kꞌa kachꞌaꞌt ne ri Pedro echiriꞌ xbꞌixon lo ri teren. \p \v 61 Ekꞌuchiriꞌ, ri Qanimajawal xtzuꞌn lo chirij y e xutzuꞌ lo uwach ri Pedro. Ekꞌu ri Pedro xkꞌun chukꞌuꞌx saꞌ rubꞌiꞌim kan ri Qanimajawal che: «Kꞌamajaꞌ ne kabꞌixon ri teren, riꞌat oxlaj chik abꞌiꞌim na awetaꞌam ta nuwach.» \p \v 62 Ewi ri Pedro xel bꞌi chiriꞌ y lik xoqꞌik ruma rukꞌaxkꞌolil ukꞌuꞌx. \s1 Ri Jesús kachꞌamixik \r (Mt. 26:67-68; Mr. 14:65) \p \v 63 Rachijabꞌ echajiyom re ri Jesús lik kakichꞌamij y lik kakichꞌayo. \v 64 Kakichꞌuq ruwach y kakitzꞌonoj che: \p —¡Chanaꞌij peꞌ china xchꞌayaw awe! —kechaꞌ. \v 65 Lik qabꞌichi ri kakibꞌiꞌij che rukꞌ kꞌaxlaj chꞌaꞌtem. \s1 Ri Jesús kꞌo chikiwach raj qꞌatal tzij e aj judiꞌabꞌ \r (Mt. 26:59-66; Mr. 14:55-64; Jn. 18:19-24) \p \v 66 Echiriꞌ xsaqirik, xkimol kibꞌ ri nimaq winaq re ri tinamit, ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ; waꞌ e taq ri uchapom wi ribꞌ ri qꞌatbꞌal tzij. Rike xkitaq ukꞌamik ri Jesús chikiwach y jewaꞌ xkibꞌiꞌij che: \p \v 67 —Chabꞌiꞌij chiqe we at ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios —xechaꞌ. \p Y ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —Tobꞌ kambꞌiꞌij che alaq “In”, na kakoj ta alaq. \v 68 Yey we kanꞌan tzꞌonobꞌal che alaq, na kakꞌul ta alaq uwach y na kintzoqopij tane ubꞌi alaq. \v 69 Pero Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex katzꞌuyiꞌ na kꞌu puwikiqꞌabꞌ ri Dios, ri lik kꞌo unimal uchuqꞌabꞌ —xchaꞌ. \p \v 70 Tekꞌuchiriꞌ, konoje xkitzꞌonoj che ri Jesús: \p —¿At peꞌ riꞌ Rukꞌajol ri Dios? —xecha che. \p Y ri Jesús xukꞌul uwach: \p —E ralaq xbꞌiꞌn alaq re, e riꞌin —xchaꞌ. \p \v 71 Ekꞌuchiriꞌ, xkibꞌiꞌij rike: \p —Na jinta chi uchak más e aj kojol umak, ma lik oj xojtaw re ri xubꞌiꞌij rukꞌ ruwa reꞌ —xechaꞌ. \c 23 \s1 Katzꞌaq uchiꞌ ri Jesús chwach ri taqanel Pilato \r (Mt. 27:11-14; Mr. 15:1-5; Jn. 18:33-40) \p \v 1 Ekꞌuchiriꞌ, xeyaktaj konoje ri kimolom kibꞌ y xkikꞌam bꞌi ri Jesús chwach ri Pilato. \v 2 Y xkijeq kꞌu kakitzꞌaq uchiꞌ, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: \p —Qariqom wa jun achi kusachisaj kinaꞌoj ri qatinamit, kebꞌuqꞌatej ri winaq chaꞌ na kakiꞌan ta ri tojonik kaꞌan che ri nimalaj taqanel re Roma\f + \fr 23:2 \ft Wa xkibꞌiꞌij ri winaq chirij ri Jesús, na e ta kꞌana uꞌanom. Lc. 20:22-25\f* y kubꞌiꞌij e rire ri Cristo, ri chaꞌtal lo ruma ri Dios re kataqan pakiwi raj judiꞌabꞌ —kechaꞌ. \p \v 3 Xutzꞌonoj kꞌu ri Pilato che ri Jesús: \p —¿Lal kami riꞌ ri rey ke raj judiꞌabꞌ? —xchaꞌ. \p Y ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Lal kabꞌiꞌn la re —xchaꞌ. \p \v 4 Ri Pilato xubꞌiꞌij kꞌu chike ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios y chike konoje ri winaq: \p —Chinuwach riꞌin, wa jun achi na jinta umak —xchaꞌ. \p \v 5 Pero ri winaq más ko kesikꞌinik, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: \p —Rukꞌ ri kukꞌutu lik katajin usachik kinaꞌoj ri tikawex chupa taq ri luwar re Judea; xujeq lo waꞌ Galilea y woꞌora jelaꞌ kuꞌan wara Jerusalem —kechaꞌ. \s1 Ri Jesús kakꞌam bꞌi chwach ri rey Herodes \p \v 6 Echiriꞌ ri Pilato xuto petinaq ri Jesús Galilea, xutzꞌonobꞌej we rire aj chilaꞌ. \v 7 Y echiriꞌ xretaꞌmaj aj Galilea ri Jesús, xutaq bꞌi chwach ri Herodes, ma rire e rey re chilaꞌ, yey laꞌ laꞌ qꞌij wi kꞌo ri Herodes chiriꞌ Jerusalem. \p \v 8 Ekꞌuchiriꞌ ri Herodes xril uwach ri Jesús, lik xkiꞌkotik, ma lik kꞌo tan qꞌij riꞌ urayim karil uwach. Ma saꞌch taq ri utom che yey royeꞌem karil uwach chaꞌ ri Jesús kuꞌan juna kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ chwach. \v 9 Y xujeq kꞌu uꞌanik ukꞌiyal tzꞌonobꞌal che, pero ri Jesús na kukꞌul ta uwach. \p \v 10 Ekꞌu ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ, lik kesikꞌin che ukojik umak ri Jesús. \v 11 Ewi ri Herodes kukꞌ rusoldados lik xkikꞌaq bꞌi uqꞌij ri Jesús; xkiꞌan che pachaꞌ juna rey, xkikoj bꞌi jun chomilaj kꞌul che re chꞌamibꞌal re. Tekꞌuchiriꞌ, xtaqan che kakꞌam tanchi ubꞌi chwach ri Pilato. \v 12 Chupa laꞌ la jun qꞌij ri Pilato y ri Herodes xkijeq kechꞌaw tanchi chikiwach, ma e ri petinaq loq lik tzel kakil kibꞌ. \s1 Kaqꞌat tzij re kamik puwi ri Jesús \r (Mt. 27:15-31; Mr. 15:6-20; Jn. 19:1-16) \p \v 13 Ekꞌu ri Pilato xumol kichiꞌ ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ raj wach re ri tinamit yey taq ri winaq, \v 14 y jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Kꞌamom lo alaq wa jun achi chinuwach y kabꞌiꞌij alaq rire katajin che usachik kinaꞌoj ri winaq re ri tinamit. Noꞌj riꞌin xinꞌan tzꞌonobꞌal che y xinta uchiꞌ chiwach alaq, yey na jinta juna mak nuriqom chirij pachaꞌ ri mak kakoj alaq che. \v 15 Y jenelaꞌ ri rey Herodes, na jinta juna mak xuriq che; ma xintaq bꞌi chwach, yey rire xutaq tanchi lo wukꞌ. Qꞌalaj kꞌu riꞌ na jinta mak uꞌanom re taqal che kakamisaxik. \v 16 E uwariꞌche xew kanya pa kꞌax; tekꞌuchiriꞌ kanyolopij bꞌi —xchaꞌ. \v 17 (Xubꞌiꞌij waꞌ ma ronoje junabꞌ chupa ri nimaqꞌij Pascua, ri Pilato xex kuꞌan wi kuyolopij bꞌi jun preso chikiwach ri winaq.) \p \v 18 Noꞌj konoje rukꞌiyal winaq junam lik ko xesikꞌin che ubꞌiꞌxikil: \p —¡E taqa bꞌi la ri Jesús pa kamik yey yolopij bꞌi la ri Barrabás! —xechaꞌ. \v 19 (Waꞌchi Barrabás yaꞌom pa cárcel ruma utitzꞌitikil uꞌanom Jerusalem chirij ri gobierno romano y ruma jun kamik xuꞌano.) \p \v 20 Ri Pilato xchꞌaꞌt tanchi kukꞌ ri winaq, ma rire e karaj kuyolopij bꞌi ri Jesús. \p \v 21 Noꞌj ri winaq xesikꞌin tanchi che ubꞌiꞌxikil: \p —¡Kamisax chwa cruz! ¡Kamisax chwa cruz! —kechaꞌ. \p \v 22 Churox laj kꞌu riꞌ ri Pilato jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —¿Saꞌ kꞌu rumak waꞌchi uꞌanom? Ma riꞌin na jinta juna mak nuriqom chirij re taqal che kakamisaxik. Kanya na pa kꞌax, tekꞌuchiriꞌ kanyolopij bꞌi —xchaꞌ. \p \v 23 Noꞌj ri winaq na kakitanabꞌaꞌ taj lik ko kesikꞌin che utzꞌonoxik kakamisax ri Jesús chwa cruz. \p Kꞌisbꞌal kꞌu re, xyaꞌtaj na chike ri kakaj. \v 24 Ewi ri Pilato xutaq uꞌanik ri kakitzꞌonoj: \v 25 xuyolopij kꞌu bꞌi ri jun yaꞌom pa cárcel ruma utitzꞌitikil uꞌanom chirij ri gobierno romano y ruma jun kamik xuꞌano, ma e xkitzꞌonoj riꞌ ri winaq. Y xuya luwar kakamisax ri Jesús, jelaꞌ pachaꞌ ri kakaj rike. \s1 Rukamik ri Jesús chwa ri cruz \r (Mt. 27:32-56; Mr. 15:21-41; Jn. 19:17-30) \p \v 26 Ekꞌuchiriꞌ, ri soldados xkikꞌam bꞌi ri Jesús re keꞌkikamisaj chwa ri cruz. Echiriꞌ kꞌo chi bꞌe, xkichap bꞌi jun achi aj Cirene, Simón rubꞌiꞌ, petinaq pa juyubꞌ e riꞌ kikꞌow chiriꞌ. Y xkiya bꞌi ri cruz chwi utelebꞌ chaꞌ kutelej bꞌi chirij ri Jesús. \p \v 27 Y lik ukꞌiyal winaq eteran bꞌi. Y e kꞌo ixoqibꞌ chikixoꞌl lik ketunanik y kakoqꞌej ri Jesús, ma lik kꞌax unaꞌom kikꞌuꞌx ruma ri kaꞌan che. \v 28 Noꞌj ri Jesús xebꞌutzuꞌ pan rixoqibꞌ kebꞌoqꞌik y jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Ixoqibꞌ ix aj Jerusalem, miniwoqꞌej riꞌin; e chiwoqꞌej ri katajin lo piwi riꞌix y pakiwiꞌ ri iwalkꞌoꞌal. \v 29 ¡Chitapeꞌ! Kopon na ri qꞌij echiriꞌ kabꞌiꞌxik: “Nim kiqꞌij kalaxik rixoqibꞌ na kebꞌalan taj kukꞌ ri na jinta kalkꞌoꞌal y ri na ketzꞌumtisan taj” jelaꞌ kabꞌiꞌxik. \v 30 Ruma kꞌu riꞌ ri unimal kꞌaxkꞌobꞌik e kꞌo wi, ri winaq kakaj kekamik y jekꞌuwaꞌ kakibꞌiꞌij che taq ri juyubꞌ nimaꞌq y chꞌutiꞌq: \q1 Chix-tzaqa lo paqawiꞌ \q1 re kichꞌuq qawiꞌ \rq Os. 10:8 \rq* \m kechaꞌ. \v 31 Ma we kayaꞌ pa kamik junoq na jinta umak, ¿saꞌ kꞌu riꞌ ri kakikꞌulumaj ri lik kꞌo kimak?\f + \fr 23:31 \ft Pa ri chꞌaꞌtem griego kubꞌiꞌij: “Ma we kakiꞌan waꞌ che juna cheꞌ rax uwach, ¿saꞌ kꞌu riꞌ kukꞌulumaj ri cheꞌ chaqiꞌj?” Wa kꞌambꞌal naꞌoj keꞌelawi: Xyaꞌ ri Jesús pa kamik, tobꞌ na jinta umak; makꞌuwariꞌ más kꞌax ri taqal chike raj Jerusalem, ma rike lik kꞌo kimak.\f* —xchaꞌ. \p \v 32 Yey ekꞌamom bꞌi junam rukꞌ ri Jesús kaꞌibꞌ eleqꞌomabꞌ chaꞌ kekamisax chwa cruz. \v 33 Echiriꞌ xebꞌopon pa ri luwar kabꞌiꞌx che “Luwar re Ubꞌaqil Ujolom Animaꞌ”, chiriꞌ xyaꞌ wi ri Jesús chwa ri cruz; y ri kaꞌibꞌ eleqꞌomabꞌ, jun xyaꞌ puwikiqꞌabꞌ y jun pumox Rire. \p \v 34 Ewi ri Jesús xubꞌiꞌij: \p —Nuqaw, kuyu la kimak, ma na kimajom ta usukꞌ saꞌ wa ketajin che uꞌanik —xchaꞌ. \p Ekꞌu ri soldados rukꞌ jun sorteo xkijach kibꞌ puwi ruqꞌuꞌ.\x * \xo 23:34 \xt Sal. 22:18\x* \v 35 Y rukꞌiyal winaq xa kakitzutzaꞌ ri katajin uꞌanik. Yey ne raj wach re ri tinamit kakichꞌamij ri Jesús, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: \p —Lik waꞌ kꞌut e kꞌi ri xebꞌukolobꞌej che taq yabꞌil y che kamik. We ta rire e ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, chukolobꞌej ribꞌ riꞌ woꞌora, —kechaꞌ. \p \v 36 Jekꞌulaꞌ riꞌ xkiꞌan ri soldados, lik kakichꞌamij ri Jesús. Keqibꞌ rukꞌ y kakibꞌiꞌtisij vinagre che re kutijo, \v 37 y jewaꞌ kakibꞌiꞌij che: \p —We ta paqatzij wi at ri rey ke raj judiꞌabꞌ, chakolobꞌej kꞌu awibꞌ riꞌ —kechaꞌ. \p \v 38 Chwi kꞌu lo ri cruz re ri Jesús, pa ri chꞌaꞌtem griego, pa ri chꞌaꞌtem latín y pa ri chꞌaꞌtem hebreo tzꞌibꞌital waꞌ: «\sc WAꞌ E REY KE RAJ JUDIꞌABꞌ.\sc*» \p \v 39 Y jun chike ri kaꞌibꞌ eleqꞌomabꞌ eyaꞌom chwa cruz, lik kuchꞌamij ri Jesús, jewaꞌ kubꞌiꞌij: \p —¿Na at ta nebꞌa ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios? Chakolobꞌej kꞌu awibꞌ riꞌ junam qukꞌ riꞌoj —kachaꞌ. \p \v 40 Noꞌj ri jun chik eleqꞌom xuyajo, jewaꞌ xubꞌiꞌij che ri rachbꞌiꞌil: \p —Riꞌat na kaxiꞌij ta kꞌana awibꞌ chwach ri Dios, yey junam oj kꞌo pa wa kꞌaxkꞌobꞌik qꞌatom paqawiꞌ. \v 41 Riꞌat y riꞌin paqatzij wi, taqal chiqe kaqakꞌulumaj waꞌ, ma e tojbꞌal re ri na utz taj qaꞌanom. Noꞌj waꞌchi na jinta umak —xchaꞌ. \p \v 42 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij che ri Jesús: \p —Wajawal, chinkꞌuna ko chikꞌuꞌx la echiriꞌ koꞌltaqana la —xchaꞌ. \p \v 43 Y ri Jesús xubꞌiꞌij che: \p —Paqatzij wi kambꞌiꞌij chawe: Waqꞌij ne riꞌ katopon wukꞌ chilaꞌ chupa ri chomilaj luwar\f + \fr 23:43 \ft Wa chomilaj luwar e ri kabꞌiꞌx “Paraíso” che.\f* pa e kꞌo wi ri e kolobꞌetajinaq —xchaꞌ. \p \v 44 Echiriꞌ xtikꞌoj ri qꞌij, xok qꞌequꞌm che ruwachulew y waꞌ xuꞌkꞌisa kꞌa che ri urox ora\f + \fr 23:44 \ft “Ri urox ora”: Kil “hora” pa vocabulario.\f* bꞌenaq qꞌij; \v 45 oxibꞌ ora na xwon ta ri qꞌij. Yey chupa kꞌu ri Rocho Dios, ri telón\f + \fr 23:45 \ft “Telón”: E jun kꞌul kujach upa ri Luwar Santo rukꞌ ri Luwar lik Santo. Éx. 26:31-33; Heb. 6:19; 9:3-12\f* xrichꞌrobꞌ lo chunikꞌajal. \fig Ri telón pa ri Rocho Dios karichꞌrobꞌ lo chunikꞌajal (Mateo 27:51; Marcos 15:38; Lucas 23:45; Hebreos 10:19-20)|alt="Curtain ripped in two" src="CN01843b.tif" size="span" ref="Lc. 23:45" \fig* \p \v 46 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús lik ko xchꞌawik, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Nuqaw, paqꞌabꞌ la kanqꞌatisaj wi ri wanimaꞌ\x * \xo 23:46 \xt Sal. 31:5\x* —xchaꞌ. Xew xubꞌiꞌij waꞌ, asu xkamik. \p \v 47 Ri capitán ke ri soldados echiriꞌ xrilo saꞌ ri xuꞌano, xuyak uqꞌij ri Dios, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Paqatzij wi waꞌchi lik jusukꞌ y na jinta umak —xchaꞌ. \p \v 48 Ekꞌu rukꞌiyal winaq echiriꞌ xkilo saꞌ ri xuꞌano, xebꞌel chiriꞌ, kakitꞌiqitꞌaꞌ ruwa kikꞌuꞌx ruma kixiꞌin ibꞌ. \v 49 Yey kꞌu ri lik xketaꞌmaj uwach ri Jesús kukꞌ taq rixoqibꞌ e petinaq rukꞌ chwi xel lo Galilea, rike xekꞌojiꞌ pana chinimanaj y xkil ronoje ri xuꞌano. \s1 Ri Jesús kamuqik \r (Mt. 27:57-61; Mr. 15:42-47; Jn. 19:38-42) \p \v 50 Kꞌo kꞌu jun achi José rubꞌiꞌ, aj Arimatea, jun tinamit re Judea. Rire e jun chike ri uchapom wi ribꞌ ri qꞌatbꞌal tzij, jun achi lik utz ukꞌuꞌx y lik jusukꞌ rubꞌinik usilabꞌik. \v 51 Yey lik royeꞌem rukꞌunibꞌal rutaqanik ri Dios. Ekꞌu rire lik na xukꞌul ta ukꞌuꞌx ri xkiꞌan ri rachbꞌiꞌil. \v 52 Xopon kꞌu chwach ri Pilato y xuꞌtzꞌonoj che kayaꞌ luwar che kumuq rucuerpo ri Jesús. Y xyaꞌ luwar che. \v 53 Xeꞌek kꞌut y xuꞌqasaj lo rucuerpo chwa ri cruz. Xupis kꞌu chupa jun manta. Tekꞌuchiriꞌ, xuꞌyaꞌa pa jun muqubꞌal kꞌotom paꞌbꞌaj, yey waꞌ na jinta junoq muqum chupa. \p \v 54 Ekꞌu bꞌenaq qꞌij riꞌ echiriꞌ raj judiꞌabꞌ kakiyijbꞌaꞌ pan janipa ri kajawax chike pa ri qꞌij re uxlanibꞌal, y waꞌ ya kopon ru orayil.\f + \fr 23:54 \ft Chikiwach raj judiꞌabꞌ, ri qꞌij re uxlanibꞌal kajeqer echiriꞌ kok raqꞌabꞌ viernes y kakꞌis echiriꞌ kok raqꞌabꞌ sábado.\f* \v 55 Yey rixoqibꞌ e petinaq lo Galilea rukꞌ ri Jesús, xeterej bꞌi chirij ri José y xkil ri muqubꞌal pa xkiya wi kan rucuerpo ri Jesús. \v 56 Echiriꞌ xetzelej loq, xkijeqelaꞌ uyijbꞌaxik kunabꞌal lik kiꞌ ruxlabꞌ chaꞌ keꞌkikojo che rucuerpo ri Jesús. Ekꞌuchiriꞌ xok ri qꞌij re uxlanibꞌal, xebꞌuxlan kꞌut pachaꞌ ri kubꞌiꞌij Rutzij Upixabꞌ ri Dios. \c 24 \s1 Rukꞌastajibꞌal ri Jesús \r (Mt. 28:1-10; Mr. 16:1-8; Jn. 20:1-10) \p \v 1 Ri nabꞌe qꞌij re ri semana lik anim tan rixoqibꞌ e petinaq lo Galilea y jujun chik ixoqibꞌ, xebꞌek pa muqutal wi ri Jesús, yey kukꞌaꞌam bꞌi kunabꞌal lik kiꞌ ruxlabꞌ, ri kiyijbꞌam bꞌi. \v 2 Yey xeꞌkiriqa rabꞌaj esam chi chuchiꞌ ri muqubꞌal. \v 3 Xebꞌok kꞌu bꞌi chupa ri muqubꞌal, pero na xkiriq ta chi rucuerpo ri Qanimajawal Jesucristo. \v 4 Lik kꞌut bꞌenaq ri kinaꞌoj puwi waꞌ, echiriꞌ xaqikꞌateꞌt xewinaqir kaꞌibꞌ achijabꞌ chikiwach, lik kawolqꞌin ri kiqꞌuꞌ. \v 5 Rixoqibꞌ lik xkixiꞌij kibꞌ y xkiqasaj ri kipalaj pulew. \p Ekꞌu ri kaꞌibꞌ achijabꞌ xkibꞌiꞌij chike: \p —¿Suꞌchak kitzukuj chikixoꞌl ri ekaminaq ri Jun kꞌaslik? \v 6 Rire na jinta chi wara, ma kꞌastajinaq chi lo chikixoꞌl ri ekaminaq. Kꞌuna chikꞌuꞌx saꞌ rubꞌiꞌim lo chiwe echiriꞌ kꞌa kꞌo Galilea, \v 7 echiriꞌ xubꞌiꞌij: “Lik chirajawaxik wi Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kayaꞌ pakiqꞌabꞌ achijabꞌ aj makibꞌ chaꞌ kakamisax chwa cruz, noꞌj Rire kakꞌastaj lo churox qꞌij”\x * \xo 24:7 \xt Lc. 9:22; 18:31-33\x* —xechaꞌ. \v 8 Kꞌa ekꞌuchiriꞌ xkꞌun chikikꞌuꞌx rixoqibꞌ ruchꞌaꞌtem ri Jesús. \p \v 9 Echiriꞌ xetzelej lo chilaꞌ pa ri muqubꞌal, xkitzijoj ronoje waꞌ chike ri junlajuj taqoꞌn y chike konoje ri e kꞌo kukꞌ. \v 10 Ekꞌu ri xetzijon waꞌ e ri María ri aj Magdala, ri Juana, ri María uchu ri Santiago y jujun kachbꞌiꞌil. \v 11 Yey ri taqoꞌn na xkikoj ta ri xkitzijoj rixoqibꞌ, ma e chikiwach rike, wa ixoqibꞌ echꞌuꞌjerinaq. \p \v 12 Ekꞌu ri Pedro xyaktaj bꞌi y lik kanik xeꞌek pa kꞌo wi ri muqubꞌal re ri Jesús. Y echiriꞌ xochꞌin pan chupa, xrilo xew chi kꞌo kan ri jutaq rabꞌaꞌj kꞌul pa xbꞌolqꞌotix wi ri Jesús. Xeꞌek kꞌut lik kaminaq ranimaꞌ che ri xrilo y kutzꞌonoj chiribꞌil ribꞌ saꞌ nawi waꞌ. \s1 Ri Jesús kukꞌut uwach chikiwach ri kebꞌ utijoꞌn chupa ri bꞌe re Emaús \r (Mr. 16:12-13) \p \v 13 Chupa laꞌ laꞌ qꞌij, kaꞌibꞌ chike rutijoꞌn kebꞌin chupa ri bꞌe re keꞌek pa raldea Emaús, waꞌ kꞌo lo pa once kilómetro che ri tinamit Jerusalem. \v 14 Xaloqꞌ kꞌu kebꞌin chupa ri bꞌe, rike kechꞌaꞌt chikiwach puwi ri kꞌakꞌ ikꞌowinaq. \v 15 Yey echiriꞌ kechꞌaꞌt chikiwach, ri Jesús xqibꞌ kukꞌ y xerachbꞌilaj bꞌi. \v 16 Pero rike pachaꞌ chꞌuqutal ri kiwach, ma tobꞌ xkilo na xketaꞌmaj ta uwach. \p \v 17 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —¿Saꞌ puwiꞌ kachꞌaꞌt wi alaq chupa wa bꞌe? ¿Y suꞌchak kabꞌison alaq? —xchaꞌ. \p \v 18 Jun kꞌu chike, Cleofas rubꞌiꞌ, xukꞌul uwach, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Laj xew rilal chike konoje ri ebꞌinel e kꞌo Jerusalem na etaꞌam ta la saꞌ ri kꞌakꞌ ikꞌowinaq chupa taq waꞌ wa qꞌij —xchaꞌ. \p \v 19 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Jesús chike: \p —¿Saꞌ ri xuꞌano? —xchaꞌ. \p Ewi xkibꞌiꞌij che: \p —E kojchꞌaꞌt puwi ri xukꞌulumaj ri Jesús ri aj Nazaret, ri nimalaj qꞌalajisanel lik kꞌo uchuqꞌabꞌ che taq ri kuꞌano y ri kubꞌiꞌij; rire lik yakom uqꞌij ruma ri Dios y kuma taq ri tikawex re ri tinamit. \v 20 Yey ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ raj wach re ri qatinamit xkiya puqꞌabꞌ ri taqanel romano chaꞌ kaqꞌat tzij puwiꞌ y kakamisax chwa cruz. \v 21 Chwi kꞌu rukamik e urox qꞌij waꞌ. Yey riꞌoj xkubꞌiꞌ qakꞌuꞌx e rire ri kukolobꞌej ri qatinamit Israel. \p \v 22 »Yey kisachisam ne qanaꞌoj jujun ixoqibꞌ ebꞌare jun chiqaxoꞌl riꞌoj oj utijoꞌn kan ri Jesús. Ma rike lik anim tan xebꞌopon chupa rumuqubꞌal, \v 23 pero na xkiriq ta chi rucuerpo ri Jesús. Xetzelej kꞌu lo qukꞌ, kakitzijoj chiqe xewinaqir jujun ángeles chikiwach, yey waꞌ xkibꞌiꞌij chike: “Rire kꞌastajinaq chi lo chikixoꞌl ri ekaminaq.” \v 24 Xebꞌek kꞌu jujun chiqe riꞌoj chupa rumuqubꞌal y e xkilo jelaꞌ pachaꞌ ri kibꞌiꞌim rixoqibꞌ chiqe. Noꞌj na xkil ta uwach ri Jesús —xechaꞌ. \p \v 25 Ekꞌu ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —¡Toqꞌoꞌ wach alaq ma lik na kamaj ta alaq usukꞌ y kamayin alaq che ukojik janipa ri kibꞌiꞌim kan ri qꞌalajisanelabꞌ! \v 26 ¿Na chirajawaxik ta nebꞌa ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, kutij na ronoje wa kꞌaxkꞌobꞌik y tekꞌuchiriꞌ keꞌek chilaꞌ chikaj pa kayak wi uqꞌij? —xchaꞌ. \p \v 27 Xuqꞌalajisaj kꞌu chike ronoje ri kubꞌiꞌij chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios chwi Rire, xujeq lo rukꞌ ri tzꞌibꞌital kan ruma ri Moisés yey tekꞌuchiriꞌ xuqꞌalajisaj janipa ri tzꞌibꞌital chwi Rire kuma konoje ri qꞌalajisanelabꞌ. \p \v 28 Ekꞌuchiriꞌ xebꞌopon chupa raldea pa kebꞌek wi ri kebꞌ achijabꞌ, ri Jesús xuꞌan pachaꞌ e riꞌ xumaj chubꞌi rubꞌe. \v 29 Pero rike lik xebꞌelaj che kakanaj kan kukꞌ, jewaꞌ xkibꞌiꞌij che: \p —Kanaj kan la qukꞌ, ma bꞌenaq chi ri qꞌij yey ya kok raqꞌabꞌ —xechaꞌ. \p Ri Jesús xok kꞌu bꞌi y xkanaj kan chiriꞌ kukꞌ. \v 30 Echiriꞌ e kꞌo chi chwa ri mexa, xukꞌam ri pam y xtioxin chwach ri Dios, xuwechꞌ kꞌu upa y xuya chike. \v 31 Kꞌa ekꞌuchiriꞌ xjaqataj ri kiwach y xketaꞌmaj uwach. Pero ri Jesús e laꞌ chikiwach xmalkaꞌnik. \p \v 32 Xkibꞌiꞌij kꞌu riꞌ chikiwach: \p —¿Na kamiqꞌmot ta nebꞌa qakꞌuꞌx che kiꞌkotemal echiriꞌ rire kachꞌaꞌt qukꞌ pa ri bꞌe y kuqꞌalajisaj chiqe Rutzij Upixabꞌ ri Dios? —xechaꞌ. \p \v 33 Na jampatana xeyaktajik y xetzelej Jerusalem. Chiriꞌ xebꞌoꞌlkiriqa ri junlajuj taqoꞌn kimolom kibꞌ kukꞌ ri kachbꞌiꞌil. \v 34 Y rike xkibꞌiꞌij chike wa kaꞌibꞌ: «¡Paqatzij wi kꞌastajinaq lo ri Qanimajawal Jesucristo ma xilitaj uwach ruma ri Simón!» kechaꞌ. \p \v 35 Yey la kaꞌibꞌ xkijeq utzijoxik saꞌ ri xkikꞌulumaj chupa ri bꞌe echiriꞌ xebꞌek Emaús y suꞌanik xketaꞌmaj uwach ri Jesús echiriꞌ xuwechꞌ upa ri pam. \s1 Ri Jesús kukꞌut uwach chikiwach rutijoꞌn \r (Mt. 28:16-20; Mr. 16:14-18; Jn. 20:19-23) \p \v 36 Kꞌa ketajin ne che uchꞌaꞌtibꞌexik ri kilom y ri kitom, echiriꞌ ri Jesús xwinaqir chikiwach, xaqikꞌateꞌt xtakꞌiꞌ chikixoꞌl y jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Kꞌola utzil chomal iwukꞌ —xchaꞌ. \p \v 37 Yey rike lik xkixiꞌij kibꞌ che, ma e chikiwach rike laj juna espíritu ri kakitzutzaꞌ uwach. \v 38 Noꞌj ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —¿Suꞌchak kuxiꞌij ribꞌ ikꞌuꞌx y na kikoj taj we in kꞌaslik? \v 39 Chiwilape ri nuqꞌabꞌ y ri waqan; chichapape rukꞌ riqꞌabꞌ y jelaꞌ kiwil chi utz lik in ri in kꞌo iwukꞌ y na xa ta in juna espíritu, ma juna espíritu na jinta utiꞌjil y na jinta ubꞌaqil pachaꞌ ri kiwil chwe riꞌin —xchaꞌ. \p \v 40 Y ekꞌuchiriꞌ kubꞌiꞌij waꞌ, xukꞌut ruqꞌabꞌ y ri raqan chikiwach. \v 41 Ekꞌu rike lik kekiꞌkotik y kaminaq kanimaꞌ che yey na kakiriq taj suꞌanik kakikoj ri kakilo. \p Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xubꞌiꞌij chike: \p —¿Saꞌ ri kꞌo iwukꞌ re katijik? —xchaꞌ. \p \v 42 Xkiya kꞌu che, juchꞌaqap kar bꞌolom y uwaꞌal kabꞌ kꞌa kꞌo pa cera. \v 43 Ewi Rire xukꞌamo y xutij chikiwach. \p \v 44 Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike: \p —E nubꞌiꞌim lo waꞌ chiwe echiriꞌ kꞌa in kꞌo iwukꞌ:\x * \xo 24:44 \xt Lc. 9:22; 18:31-33\x* Lik chirajawaxik wi kuꞌana na janipa ri tzꞌibꞌital kan panuwi riꞌin chupa ri Tzij Pixabꞌ re ri Moisés, chupa ri kitzꞌibꞌam kan ri qꞌalajisanelabꞌ y chupa taq ri Salmos —xchaꞌ. \p \v 45 Kꞌa tekꞌuchiriꞌ xujaq ri kinaꞌoj chaꞌ kakimaj usukꞌ chi utz Rutzij Upixabꞌ ri Dios. \v 46 Xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —Jewaꞌ ri tzꞌibꞌital kan pa Ruchꞌaꞌtem ri Dios: Lik chirajawaxik wi ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, kutij kꞌax, kakamik y kakꞌastaj lo churox qꞌij;\x * \xo 24:46 \xt Is. 53:1-12; Os. 6:2\x* \v 47 y chupa kꞌu rubꞌiꞌ, katzijox ri Utzilaj Tzij re tzelebꞌal tzij y re kuybꞌal mak chike konoje rukꞌiyal kiwach taq ri tikawex e kꞌo che ruwachulew, yey kajeqer utzijoxik waꞌ Jerusalem. \v 48 Riꞌix kibꞌiꞌij kꞌu riꞌ chike ri winaq janipa taq wa xiwilo y xito. \v 49 Chitapeꞌ: Riꞌin kantaq lo piwi riꞌix ri Jun\f + \fr 24:49 \ft Waꞌ e ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios. Jl. 2:28-29; Jn. 14:16-17\f* ubꞌiꞌtisim lo ri Nuqaw; pero chixkꞌola wara chupa wa tinamit Jerusalem chaꞌ kiwoyꞌej na kikꞌul wa chuqꞌabꞌ kape chilaꞌ chikaj —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús katzelej chilaꞌ chikaj \r (Mr. 16:19-20) \p \v 50 Ekꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebꞌukꞌam bꞌi rutijoꞌn y xebꞌek chunaqaj Betania. Xuyak kꞌu ruqꞌabꞌ pakiwiꞌ y xebꞌuꞌan bendecir. \v 51 Echiriꞌ katajin che uꞌanik waꞌ, xujeqo xel bꞌi chikixoꞌl y xkꞌam kꞌu bꞌi chilaꞌ chikaj. \fig Ri Jesús katzelej chilaꞌ chikaj (Marcos 16:19; Lucas 24:50-51)|alt="Askenkion" src="CN01883b.tif" size="span" ref="Lc. 24:51" \fig* \p \v 52 Ewi rutijoꞌn lik xkiloqꞌnimaj uqꞌij ri Jesús. Tekꞌuchiriꞌ xetzelej chupa ri tinamit Jerusalem rukꞌ unimal kiꞌkotemal chupa ri kanimaꞌ. \v 53 Y xaqi e kꞌo chupa ri Rocho Dios, kebꞌixonik y kakiyak uqꞌij ri Dios. Amén.