\id ACT - Achi’, Rabinal (new orthography) NT - 2009 (DBL 2013) \h Hechos \toc1 Janipa ri xkiꞌan taq rutaqoꞌn ri Cristo \toc2 Hechos \toc3 Hch \mt1 Janipa ri xkiꞌan taq rutaqoꞌn ri Cristo \c 1 \s1 Ri ubꞌiꞌim lo ri Jesús puwi ri Ruxlabꞌixel ri Dios \p \v 1 Chupa ri nabꞌe nulibro, xintzꞌibꞌaj pan che rilal Teófilo, puwi taq ri xuꞌan ri Jesús y taq ri xukꞌutu chwi lo ri jeqebꞌal re ruchak \v 2 kꞌa chupa ri qꞌij echiriꞌ xkꞌul chilaꞌ chikaj ruma ri Dios. Chwach kꞌu pan riꞌ rubꞌenam chilaꞌ chikaj, Rire ruma ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios xuya kan taqanik chike rutaqoꞌn\f + \fr 1:2 \ft “Rutaqoꞌn”: Kil “apóstol” pa vocabulario.\f* ebꞌuchaꞌom puwi taq ri chirajawaxik kakiꞌano. \v 3 Chwi kꞌu rukamik, xkꞌastaj lo chikixoꞌl ri ekaminaq y kꞌa xkꞌojiꞌ cuarenta qꞌij che ruwachulew. Chupa taq kꞌu laꞌ la qꞌij, ukꞌiyal laj e laꞌ xukꞌut uwach chikiwach rutaqoꞌn y xchꞌaꞌt kukꞌ puwi ri taqanik re ri Dios. Jekꞌulaꞌ riꞌ, lik xukꞌutu paqatzij wi Rire kꞌaslik. \p \v 4 Echiriꞌ ri Jesús e laꞌ kꞌa kꞌo kukꞌ rutaqoꞌn, xubꞌiꞌij chike: \p —Chixkꞌola Jerusalem chaꞌ kiwoyꞌej rubꞌiꞌtisinik ri Nuqaw, ri nutzijom chi lo riꞌin chiwe; waꞌ e ri bautismo re ri Ruxlabꞌixel ri Dios. \v 5 Paqatzij wi ri Juan xuya ri bautismo rukꞌ yaꞌ; noꞌj ri bautismo kikꞌul riꞌix e rukꞌ ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios; yey waꞌ kuꞌana xa chupa taq waꞌ wa qꞌij katajin loq —xcha chike. \s1 Ri Jesús katzelej chilaꞌ chikaj \p \v 6 Jun qꞌij kꞌut ri kimolom kibꞌ rukꞌ ri Jesús jewaꞌ xkitzꞌonoj che: \p —Qajawal, ¿chupa taq waꞌ wa qꞌij oj kꞌo wi, kayak tanchi nawi la ri taqanik re ri qatinamit Israel jelaꞌ pachaꞌ ri uꞌanom lo ojertan?\f + \fr 1:6 \ft Kakitzꞌonoj we ri Jesús kuꞌana rey re Israel rukꞌ jun taqanik pachaꞌ ri xkiꞌan ri rey David y ri rey Salomón echiriꞌ lik yakom uqꞌij ri tinamit Israel.\f* —xechaꞌ. \p \v 7 Y ri Jesús xukꞌul uwach: \p —Riꞌix na yaꞌtal ta chiwe kiwetaꞌmaj ruqꞌijol y ruꞌorayil echiriꞌ kuꞌana taq waꞌ ri Nuqaw, ma ronoje waꞌ xew puqꞌabꞌ Rire kꞌo wi. \v 8 Pero kikꞌul kꞌu ichuqꞌabꞌ riꞌix echiriꞌ kaqaj lo ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios piwiꞌ y kixuꞌana kꞌu ix tzijol weꞌin chupa wa tinamit Jerusalem, chupa ronoje ri luwar re Judea y re Samaria y kꞌa che ronoje luwar re ruwachulew —xcha chike. \p \v 9 Ekꞌuchiriꞌ xukꞌis ubꞌiꞌxikil taq waꞌ, xkꞌam bꞌi chilaꞌ chikaj; y ekꞌu laꞌ kakitzutzaꞌ rutijoꞌn xsach bꞌi chikiwach chupa jun sutzꞌ. \v 10 Kꞌa kakitzutzaꞌ kꞌu pan chilaꞌ chikaj pa xkꞌam wubꞌi ri Jesús, echiriꞌ xewinaqir kebꞌ achijabꞌ kukꞌ yey waꞌ lik saq ri kiqꞌuꞌ. \p \v 11 Waꞌchijabꞌ xechꞌaw kꞌu chike, jewaꞌ xkibꞌiꞌij: \p —Achijabꞌ ix aj Galilea, ¿suꞌbꞌe kꞌa kixtzutzuꞌn chikaj? Ma wa Jesús, ri xel bꞌi chixoꞌl riꞌix y xkꞌul chilaꞌ chikaj, Rire kakꞌun tanchik. Jekꞌulaꞌ pachaꞌ xiwilo xeꞌek, jelaꞌ kakꞌun tanchik —xecha chike. \s1 Ri Matías kachaꞌik re kakꞌojiꞌ pukꞌaxel ri Judas aj Iscariot \p \v 12 Ekꞌuchiriꞌ, ri e taqoꞌn xebꞌel bꞌi chwach ri juyubꞌ Olivos y xetzelej Jerusalem. (Wa juyubꞌ xa naqaj kꞌo wi lo che Jerusalem, laj jun kilómetro unajtijil; jekꞌulaꞌ rike na xikꞌow ta uwiꞌ ri kakibꞌinibꞌej che ri yaꞌtalik e chirij ri kojobꞌal ke raj judiꞌabꞌ puwi ri qꞌij re uxlanibꞌal.)\f + \fr 1:12 \ft Chikiwach raj judiꞌabꞌ, xew yaꞌtalik kabꞌin junoq jun kilómetro chupa ri qꞌij re uxlanibꞌal.\f* \p \v 13 Echiriꞌ xebꞌopon Jerusalem, xebꞌaqꞌan chikaj pa ri kaleꞌ ja pa ejeqel wi ri Pedro, ri Jacobo, ri Juan, ri Andrés, ri Felipe, ri Tomás, ri Bartolomé, ri Mateo, ri Jacobo rukꞌajol ri Alfeo; ri Simón ri kabꞌiꞌx “ri Zelote” che y ri Judas ruchaqꞌ ri Jacobo. \v 14 E konoje rike lik xa jun kikꞌuꞌx kiyaꞌom kibꞌ pa oración, junam kukꞌ jujun ixoqibꞌ, rukꞌ ri María ruchu ri Jesús yey kukꞌ taq ruchaqꞌ ri Jesús. \p \v 15 Chupa kꞌu taq laꞌ la qꞌij, ri Pedro xtakꞌiꞌ chikiwach ri hermanos kimolom kibꞌ, laj e ciento veinte chi konoje, y jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p \v 16 «Hermanos, lik chirajawaxik wi e kuꞌana na ri tzꞌibꞌital kan chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios puwi ri xubꞌiꞌij ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ruma ri David echiriꞌ xchꞌaꞌt puwi ri Judas aj Iscariot. Waꞌ e ri xnabꞌej chikiwach ri xechapaw bꞌi ri Jesús, \v 17 tobꞌ rire e jun qachbꞌiꞌil y xyaꞌ che xchakun junam qukꞌ chupa wa chak re ri Dios» xchaꞌ. \p \v 18 (Xloqꞌ kꞌu juchꞌaqap ulew rukꞌ ri puaq xyaꞌ che ri Judas ruma ri na jusukꞌ taj xuꞌano echiriꞌ xukꞌayij ri Jesús. Ekꞌu ri Judas xuꞌxulubꞌaꞌ lo ribꞌ chwi jun cheꞌ y echiriꞌ xtzaq loq, xraqaroꞌbꞌ rupa y ronoje ri rixkolobꞌ xkich kaꞌnik. \v 19 Waꞌ xketaꞌmaj konoje ri ejeqel Jerusalem. E uwariꞌche, xkikoj “Acéldama” che wa jun luwar; waꞌ keꞌelawi “Luwar re Kikꞌ” pa ri kichꞌaꞌtem rike.) \p \v 20 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Pedro: \p «Jekꞌuwaꞌ tzꞌibꞌital kan puwi ri Judas chupa ri libro re ri Salmos: \q1 Ri luwar pa jeqel wi chuꞌana jun luwar katzꞌintzꞌotik, \q1 y na jinta junoq kajeqiꞌ chiriꞌ. \rq Sal. 69:25 \rq* \m Y jewaꞌ kubꞌiꞌij tanchik: \q1 Lik chirajawaxik katzukux jun chik aj chak chaꞌ kakꞌojiꞌ pukꞌaxel \rq Sal. 109:8 \rq* \m kachaꞌ. \p \v 21 »E kꞌo kꞌu jujun achijabꞌ chiqaxoꞌl xex ojkachbꞌilam echiriꞌ kꞌa kꞌo ri Jesús qukꞌ, \v 22 chwi lo echiriꞌ xukꞌul ri bautismo ruma ri Juan y kꞌa echiriꞌ xel bꞌi qukꞌ y xkꞌul chilaꞌ chikaj ruma ri Dios. Lik chirajawaxik kꞌut kaqakoj junoq chike waꞌ waꞌchijabꞌ chaꞌ junam kojtzijon puwi rukꞌastajibꞌal ri Jesús» xcha ri Pedro chike. \p \v 23 Xekichaꞌ kꞌu kaꞌibꞌ achijabꞌ. Jun e ri José, ri kabꞌiꞌx Barsabás che y kojom jun retzelal ubꞌiꞌ “Justo” kecha che. Ri jun chik, Matías rubꞌiꞌ. \v 24 Y xkiꞌan orar, jewaꞌ xkibꞌiꞌij: «Qajawal, Rilal etaꞌam la ri kikꞌuꞌx konoje ri tikawex. Kꞌutu kꞌu la chiqawach chinoq chike wa kaꞌibꞌ achijabꞌ chaꞌom la \v 25 chaꞌ kukꞌam bꞌi wa chak y kaꞌan taqoꞌn la che; jekꞌulaꞌ kakꞌojiꞌ pukꞌaxel ri Judas aj Iscariot, ri xroqꞌotaj kan ri chak xyaꞌ che y xeꞌek kꞌu pa ri luwar taqal che» xechaꞌ. \p \v 26 Ekꞌuchiriꞌ, xkiꞌan jun sorteo chaꞌ kaqꞌalajinik china chike wa kaꞌibꞌ kakanaj kan pukꞌaxel ri Judas; y waꞌ xtzaq puwi ri Matías. Chwi kꞌu riꞌ, rire xuꞌana e jun kukꞌ ri junlajuj chik e taqoꞌn. \c 2 \s1 Rukꞌunibꞌal ri Ruxlabꞌixel ri Dios \p \v 1 Echiriꞌ xopon ri nimaqꞌij re Pentecostés\f + \fr 2:1 \ft “Pentecostés”: Waꞌ keꞌelawi “cincuenta qꞌij”. E jun nimaqꞌij katzaq cincuenta qꞌij rikꞌowik ri nimaqꞌij Pascua.\f* e taq rutijoꞌn ri Jesús kimolom kibꞌ, konoje uꞌanom xa jun kikꞌuꞌx. \v 2 Xaqikꞌateꞌt kꞌut chilaꞌ chikaj xpe pachaꞌ uchꞌawibꞌal juna unimal tew lik kajuxuxik, yey waꞌ xunojisaj ronoje upa ri ja pa kimolom wi kibꞌ. \v 3 Ekꞌuchiriꞌ, xewinaqir pachaꞌ urepebꞌal aqꞌ y waꞌ xkꞌojiꞌ pakiwiꞌ chikijujunal rike. \v 4 Yey konoje ri e kꞌo chiriꞌ xkikꞌul ruchuqꞌabꞌ ri Santowilaj Ruxlabꞌixel, y xkijeq kꞌu riꞌ kechꞌaꞌt pa jujun chik chꞌaꞌtem junwi. Chikijujunal kechꞌaꞌt pa ri chꞌaꞌtem xyaꞌtaj chike ruma ri Ruxlabꞌixel. \p \v 5 Chiriꞌ kꞌut Jerusalem e kꞌo e aj judiꞌabꞌ lik kakiloqꞌnimaj uqꞌij ri Dios. Rike e petinaq pa taq ukꞌiyal tinamit che ruwachulew. \v 6 Echiriꞌ xkita waꞌ wa chꞌawibꞌal, xepe che rilik. Yey lik xsach kinaꞌoj ma chikijujunal xekito kechꞌaꞌt pa taq ri kichꞌaꞌtem ke rike. \v 7 Ekꞌu laꞌ lik kaminaq kanimaꞌ che, xkijeq kakibꞌiꞌij chikiwach: «¡Chilape alaq! ¿Na e ta nebꞌa aj Galilea konoje wa kechꞌaꞌtik? \v 8 ¿Chaꞌta kꞌu riꞌ chiqajujunal keqato kechꞌaꞌt pa taq ri qachꞌaꞌtem oj alaxinaq wi riꞌoj? \v 9 Yey lik pa ukꞌiyal tinamit oj petinaq wi. Chiqaxoꞌl e kꞌo e aj Partia, e aj Media y e aj Elam. Yey e kꞌo ri ejeqel Mesopotamia, Judea, Capadocia, Ponto y Asia, \v 10 Frigia y Panfilia, Egipto y pa taq ri luwar re Libia chwach pana ri tinamit Cirene. Yey e kꞌo ri e petinaq Roma; chikixoꞌl waꞌ e kꞌo e aj judiꞌabꞌ y e kꞌo ne ri na e ta aj judiꞌabꞌ kitaqem lo ri kꞌutunik ke raj judiꞌabꞌ. \v 11 E kꞌo e aj Creta y ri e aj Arabia. Yey chiqajujunal riꞌoj kaqato kechꞌaꞌt pa qachꞌaꞌtem puwi taq ri kꞌutubꞌal re runimal uchuqꞌabꞌ ri Dios» kechaꞌ. \p \v 12 Konoje kꞌut lik kaminaq kanimaꞌ che y na kakiriq ta chik saꞌ ri kakichꞌobꞌ puwiꞌ, jekꞌuwaꞌ kakibꞌiꞌij chikiwach: «¿Saꞌ keꞌelawi waꞌ?» kechaꞌ. \v 13 Yey e kꞌo kꞌu jujun chik kechꞌamin ke y jewaꞌ kakibꞌiꞌij: «Laꞌ keqꞌabꞌarik» kechaꞌ. \s1 Ri nabꞌe tzijonik xuꞌan ri Pedro puwi ri Jesús \p \v 14 Ekꞌuchiriꞌ, ri Pedro xtakꞌiꞌik junam kukꞌ ri junlaluj chik taqoꞌn y lik ko xchꞌawik, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p «Achijabꞌ alaq aj judiꞌabꞌ y onoje ri alaq jeqel wara Jerusalem, tape alaq chi utz ri kanqꞌalajisaj che alaq. \v 15 Ma e chiwach ralaq, waꞌ waꞌchijabꞌ keqꞌabꞌarik, noꞌj ¡na e ta uꞌanom riꞌ! Ma kꞌa e ne bꞌelejebꞌ ora\f + \fr 2:15 \ft “Bꞌelejebꞌ ora”: Kil “hora” pa vocabulario.\f* laꞌ che wa anim. \v 16 Janipa wa kata alaq y kil alaq woꞌora, waꞌ e ri ubꞌiꞌim chi kan ri qꞌalajisanel Joel ojertan, echiriꞌ jewaꞌ xubꞌiꞌij: \q1 \v 17 “Che taq rukꞌisbꞌal qꞌij” kubꞌiꞌij ri Dios, \q1 “kantaq bꞌi ri Wuxlabꞌixel pakiwi konoje ri tikawex che ruwachulew. \q1 E taq kꞌu ri miꞌal alkꞌoꞌal alaq kakiqꞌalajisaj ri Nutzij. \q1 Ralabꞌo kakilo janipa ri kankꞌut chikiwach; \q1 yey e ri nimaq winaq, pa wachikꞌ kakil wi janipa ri kanqꞌalajisaj chikiwach. \q1 \v 18 Chupa taq kꞌu riꞌ laꞌ la qꞌij, pakiwi ri e waj chak ixoqibꞌ y achijabꞌ kantaq bꞌi ri Wuxlabꞌixel \q1 chaꞌ jelaꞌ kakiqꞌalajisaj ri Nutzij chikiwach ri tikawex. \q1 \v 19 Chwa ri kaj kankꞌut taq kꞌutubꞌal re nuchuqꞌabꞌ yey waꞌ na jinta ilitajinaq wi \q1 y che ruwachulew kanꞌan kꞌutubꞌal rukꞌ kikꞌ, rukꞌ aqꞌ y rukꞌ mayul re sibꞌ. \q1 \v 20 Ekꞌu ri qꞌij kuꞌan qꞌequꞌm uwach \q1 yey ri ikꞌ kuꞌan kaq uwach pachaꞌ kikꞌ; \q1 waꞌ e kuꞌana echiriꞌ ya kopon ruqꞌijol ri Qanimajawal. \q1 Waꞌ wa jun qꞌij lik nim y na jinta kꞌo kajunimax wi ruchomalil. \q1 \v 21 Y konoje kꞌu ri kakikoj kibꞌ chwach ri Qanimajawal re kebꞌukolobꞌej, riꞌ kekolobꞌetajik” \rq Jl. 2:28-32 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 22 »Achijabꞌ alaq aj Israel, tape alaq janipa wa kambꞌiꞌij che alaq woꞌora: Ri Jesús ri aj Nazaret, Rire e ri Jun taqom lo chixoꞌl alaq ruma ri Dios. Lik etaꞌam kꞌu alaq ri xuꞌan ri Dios ruma ri Jesús chixoꞌl alaq, waꞌ e ukꞌiyal milagros y taq kꞌutubꞌal re ri unimal uchuqꞌabꞌ ri Dios. \v 23 Yey ri Dios lik uchꞌobꞌom chi uloq y retaꞌam suꞌchak xuya ri Jesús paqꞌabꞌ alaq. Ekꞌu ralaq xchap bꞌi alaq y xtaq alaq ukamisaxik chwa cruz kuma winaq na jinta Rutzij Upixabꞌ ri Dios kukꞌ.\f + \fr 2:23 \ft Waꞌ e ri e aj Roma.\f* \v 24 Pero ri Dios xukꞌastajisaj loq y xresaj chupa rukꞌaxkꞌolil ri kamik, ma ri kamik na jinta uchuqꞌabꞌ puwi Rire y ruma riꞌ, Rire na xkꞌojiꞌ ta puqꞌabꞌ ri kamik. \p \v 25 »Rojertan xubꞌiꞌij kan ri rey David puwi ri Cristo: \q1 Riꞌin kanwil ri Wajawal xaqi e laꞌ kꞌo chinuwach. \q1 Ruma kꞌu kꞌo Rire pa nuwikiqꞌabꞌ, \q1 na jinta kꞌana kayuchꞌuyuꞌn weꞌin. \q1 \v 26 E uwariꞌche ri wanimaꞌ lik xkiꞌkotik \q1 y ruchiꞌ nuqul xbꞌixon rukꞌ kiꞌkotemal. \q1 Ekꞌu riꞌin, tobꞌ ne wetaꞌam kinkamik, \q1 e laꞌ kꞌo chi ri nukubꞌam pan nukꞌuꞌx che; \q1 \v 27 ma Rilal na kinya ta kan la chikixoꞌl ri ekaminaq, \q1 yey na kaya tane la luwar kaqꞌay rucuerpo ri aj chak la, \q1 ri jun lik uyaꞌom ribꞌ paqꞌabꞌ la. \q1 \v 28 Rilal xkꞌut la chinuwach ri bꞌe re kꞌaslemal. \q1 Ruma kꞌu xaqi Lal kꞌo la wukꞌ riꞌin, \q1 kanojisaj la ri wanimaꞌ che kiꞌkotemal \rq Sal. 16:8-11 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 29 »Hermanos, paqatzij wi lik usukꞌ kankuxtaj waꞌ che alaq: Ri rey David ojertan, xkamik y xmuqik, y kꞌa qꞌalaj ne chiqawach riꞌoj waqꞌij ora pa kꞌo wi rumuqubꞌal. \v 30 Yey ri rey David e jun qꞌalajisanel; xretaꞌmaj kꞌu riꞌ ri Dios rukꞌ jun tzij xujikibꞌaꞌ uwach che rire: “Chikixoꞌl taq ri awalkꞌoꞌal, kayaktaj lo ri Cristo chaꞌ kuꞌan Rey y katzꞌuyiꞌ pakꞌaxel riꞌat.” \p \v 31 »Yey ri rey David xchꞌaꞌtik e pachaꞌ rilom chi rukꞌastajibꞌal ri Cristo echiriꞌ xubꞌiꞌij: “Na kakanaj ta kan Rire chikixoꞌl ri ekaminaq y na kaqꞌay tane rucuerpo.”\x * \xo 2:31 \xt Sal. 16:10\x* \v 32 Ekꞌu waꞌ wa Jesús ri xukꞌastajisaj ri Dios che ri kamik; yey waꞌ lik qatzij, ma qonoje riꞌoj xqilo. \v 33 Lik kꞌu xyak uqꞌij echiriꞌ xtzꞌuyiꞌ puwikiqꞌabꞌ ri Dios. Yey xyaꞌtaj che Rire kutaq lo paqawi riꞌoj ri Santowilaj Ruxlabꞌixel, ri ubꞌiꞌtisim lo ri Qaqaw Dios chiqe riꞌoj. Y ekꞌu riꞌ waꞌ ri kil alaq y kata alaq. \p \v 34 »Ma na e ta ri David ri xaqꞌan chilaꞌ chikaj, pero e rire ri xubꞌiꞌij: \q1 Ri Dios Qajawxel xubꞌiꞌij che ri Wajawal: \q2 “Chat-tzꞌula pa nuwikiqꞌabꞌ, \q2 \v 35 y chawoyeꞌej na ri qꞌij \q2 echiriꞌ kebꞌenuya ri tzel kebꞌilow awe \q2 chuxeꞌ rawaqan” \rq Sal. 110:1 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 36 »Tape alaq onoje ri alaq aj Israel, ma lik chirajawaxik ketaꞌmaj kꞌu alaq: Wa Jesús ri xkamisaj alaq chwa cruz, e chaꞌtal lo ruma ri Dios re kuꞌan Qajawal y Kolobꞌenel» xcha ri Pedro chike. \p \v 37 Ekꞌuchiriꞌ xkita waꞌ, lik xok bꞌis chikikꞌuꞌx y jewaꞌ xkibꞌiꞌij che ri Pedro y chike ri jujun chik e taqoꞌn: \p —Hermanos, ¿saꞌ kꞌu riꞌ kaqaꞌan riꞌoj? —xechaꞌ. \p \v 38 Y ri Pedro xubꞌiꞌij chike: \p —Tzelej tzij alaq chwach ri Dios y chijujunal alaq kꞌulu alaq pa rubꞌiꞌ ri Qanimajawal Jesucristo ri bautismo re kuybꞌal mak alaq y jelaꞌ kakꞌul na kꞌu alaq ri Santowilaj Uxlabꞌixel, waꞌ e sipanik re ri Dios che alaq. \v 39 Ma ri Dios ubꞌiꞌtisim waꞌ chike konoje janipa ri kebꞌusikꞌij: che ralaq, chike taq ri alkꞌoꞌal alaq y chike ne konoje ri ejeqel lik naj che ri tinamit re Israel —xcha ri Pedro chike. \p \v 40 Jekꞌulaꞌ, xebꞌupixabꞌaj rukꞌ ukꞌiyal chꞌaꞌtem y jewaꞌ xujikibꞌaꞌ uwach chike: \p —Chesaj lo ibꞌ alaq chikixoꞌl waꞌ wa winaq lik na jusukꞌ ta ri kiꞌanom, chaꞌ jelaꞌ kakolobꞌetaj alaq chwach ri qꞌatbꞌal tzij kape pakiwiꞌ —xcha chike. \p \v 41 Janipa kꞌu riꞌ ri xekojow Rutzij ri Dios ruma ri xubꞌiꞌij ri Pedro, xkikꞌul ri bautismo. Yey chupa kꞌu laꞌ la jun qꞌij, laj e oxibꞌ mil ri xkikoj rubꞌiꞌ ri Cristo. \v 42 Y konoje lik junam kebꞌin chupa ri saqil kꞌutunik ke ri e taqoꞌn re ri Jesús, junam kikꞌuꞌx, junam kewaꞌ chikiwach y junam kakiꞌan orar. \s1 Ri kibꞌinik kisilabꞌik ri nabꞌe tikawex xekojow rubꞌiꞌ ri Cristo \p \v 43 Konoje kꞌu ri tikawex xok xiꞌin ibꞌ pa kanimaꞌ ruma taq ri milagros y kꞌutubꞌal kuꞌan ri Dios kuma ri e utaqoꞌn ri Cristo. \v 44 Konoje kꞌu ri xekojow rubꞌiꞌ ri Cristo, lik xuꞌan xa jun kikꞌuꞌx chikiwach y rubꞌitaq ke chikijujunal xuꞌan re chinima ronoje. \v 45 E kꞌo ri xkikꞌayij kulew y ubꞌitaq ke, yey ekꞌu ri rajil waꞌ, kakijach chikiwach e chirij taq ri kajawax wi chike chikijujunal. \v 46 Ronoje qꞌij kakimol kibꞌ chupa ri Rocho Dios. Yey pa taq ri kocho kakijach chikiwach ri kakitijo, junam kewaꞌ rukꞌ kiꞌkotemal y rukꞌ uchꞌutiꞌnal kikꞌuꞌx. \v 47 Kakiyak kꞌu uqꞌij ri Dios y lik chom ri kichꞌaꞌtibꞌexik kaꞌan kuma konoje ri tikawex re ri tinamit. Yey ronoje qꞌij e kꞌo más tikawex katajin kikolobꞌetajik ruma ri Qanimajawal, y jelaꞌ xkꞌiyar riglesia. \c 3 \s1 Jun achi sik kakunutajik \p \v 1 Xuꞌana kꞌu chupa jun qꞌij, ri Pedro y ri Juan junam xebꞌek pa ri Rocho Dios che ri urox ora\f + \fr 3:1 \ft “Ri urox ora”: Kil “hora” pa vocabulario.\f* bꞌenaq qꞌij, ma e ora riꞌ re oración. \p \v 2 Ronoje qꞌij kꞌut kakꞌam lo jun achi ralaxibꞌem sik y kayaꞌ chwach ri Rocho Dios pa ri okibꞌal kabꞌiꞌx che “Lik Chom” chaꞌ kutzꞌonoj ulimoxna chike ri winaq kebꞌok bꞌi. \v 3 Ekꞌu rachi sik, echiriꞌ xeril ri Pedro y ri Juan e riꞌ kebꞌok bꞌi chupa ri Rocho Dios, xujeq kelaj chike chaꞌ kakiya kan ulimoxna. \p \v 4 Ekꞌu ri Pedro junam rukꞌ ri Juan lik xkichꞌikibꞌaꞌ ri kiwach puwi rachi, yey ri Pedro xubꞌiꞌij che: \p —Chojtzuꞌu pe la —xcha che. \p \v 5 Ewi ri sik xebꞌutzuꞌu ma royeꞌem we kꞌo kakiya che. \p \v 6 Pero ri Pedro xubꞌiꞌij che: \p —Na jinta saqil puaq wukꞌ y na jinta ne qꞌana puaq wukꞌ; noꞌj kꞌu ri kꞌo wukꞌ kanya cheꞌla. Chupa rubꞌiꞌ ri Qanimajawal Jesucristo ri aj Nazaret, yaktaj la y bꞌina la —xcha che. \p \v 7 Ekꞌu ri Pedro xuchap che ruqꞌabꞌ uwikiqꞌabꞌ, xuyako y chupa laꞌ la joqꞌotaj xkowir ri raqan y ruqul raqan. \v 8 Y rachi xchꞌoplin chikaj, xtakꞌiꞌik y xujeqo kabꞌinik. Junam kꞌut kukꞌ ri Pedro y ri Juan, xok bꞌi pa ri Rocho Dios, kabꞌinik, kachꞌoplanik y kuyak uqꞌij ri Dios. \p \v 9 Konoje kꞌu ri winaq re ri tinamit xkilo rachi kabꞌinik y lik kuyak uqꞌij ri Dios. \v 10 Y xketaꞌmaj e achi katzꞌuyiꞌik y kutzꞌonoj ulimoxna chwach ri Rocho Dios pa ri okibꞌal kabꞌiꞌx che “Lik Chom”. Lik kꞌu xkam kanimaꞌ che ri xꞌaniꞌ che rachi y na xkimaj ta kꞌana usukꞌ chaꞌtaj xkunutajik. \p \v 11 Rachi xkunutajik na karesaj ta chi ribꞌ chikij ri Pedro y ri Juan. Yey konoje ri winaq kaminaq kanimaꞌ che, xemok kaꞌn pa ri luwar kabꞌiꞌx che “Ruchiꞌ Ja re Salomón”. \p \v 12 Ekꞌuchiriꞌ xril waꞌ ri Pedro, xubꞌiꞌij chike ri tinamit: \p «Achijabꞌ alaq aj Israel, ¿suꞌchak lik kaminaq animaꞌ alaq che wa xil alaq? ¿Yey suꞌchak e kojtzutzaꞌ alaq riꞌoj pachaꞌ oj ri xojbꞌinisan re waꞌchi rukꞌ ri qachuqꞌabꞌ o ruma lik oj jusukꞌ riꞌoj chwach ri Dios? Na e ta riꞌ. \v 13 Ma e ri Dios ke ri qamam ojertan, waꞌ e ri Abraham, ri Isaac y ri Jacob, ekꞌu Rire ri lik xuyak uqꞌij ri Jesús ri Raj Chak Rire. Noꞌj ralaq xya alaq ri Jesús puqꞌabꞌ ri Pilato. Y na xew ta laꞌ, ma xkꞌaq bꞌi alaq uqꞌij chwach ri Pilato y na xya ta alaq luwar che rire kuyolopij bꞌi ri Jesús echiriꞌ xraj kuyolopij bꞌi ruma na jinta mak xuriq che. \v 14 Ekꞌu riꞌ ralaq na xꞌaj ta alaq kayolopix bꞌi waꞌ wa Jun lik nim uqꞌij Santo y Jusukꞌ; ma e xtzꞌonoj alaq kayolopix bꞌi ri jun kamisanel.\x * \xo 3:14 \xt Lc. 23:17-20\x* \v 15 Xkamisaj kꞌu alaq riꞌ ri aj yaꞌl kꞌaslemal, ri Jun xkꞌastajisax lo chikixoꞌl ri ekaminaq ruma ri Dios. Puwi kꞌu riꞌ wa kꞌastajibꞌal kojtzijon wi riꞌoj ma lik oj xojilow re. \p \v 16 »E ruma ri kubꞌulibꞌal kꞌuꞌxaj rukꞌ ri Jesús, xkowir ri raqan waꞌ waꞌchi kil alaq y etaꞌam ne alaq uwach. Yey ruma wa kubꞌulibꞌal kꞌuꞌxaj rukꞌ ri Jesús xkunutaj waꞌchi pa saqil wi jelaꞌ pachaꞌ katajin onoje alaq che rilik. \p \v 17 »Wetaꞌam kꞌut, alaq qatz-qachaqꞌ, ri xꞌan alaq e ruma na xmaj ta alaq usukꞌ, y jenelaꞌ riꞌ xkiꞌan raj wach re ri tinamit alaq. \v 18 Pero ruma ri xꞌan alaq che ri Jesús, ri Dios xuꞌana janipa rubꞌiꞌim lo ojertan kuma ri qꞌalajisanelabꞌ echiriꞌ xubꞌiꞌij Ruchaꞌoꞌn lo Rire kutij kꞌax. \p \v 19 »E uwariꞌche tzelej tzij alaq chwach ri Dios y yaꞌa kꞌu ibꞌ alaq puqꞌabꞌ chaꞌ kakuytaj ri mak alaq y chaꞌ ri Qajawal Dios kuya uxlanem y utzil chomal chupa ri animaꞌ alaq. \v 20 Jekꞌulaꞌ ri Dios kutaq na lo ukꞌ alaq ri Jesús, Ruchaꞌoꞌn lo Rire, ri bꞌiꞌtisim chi lo che alaq ojertan. \v 21 Tobꞌ kꞌu woꞌora lik chirajawaxik wi ri Jesús kꞌo chilaꞌ chikaj, kopon na ri qꞌij echiriꞌ ri Dios kuꞌan tanchi kꞌakꞌ che ronoje jelaꞌ pachaꞌ ri xubꞌiꞌij lo ojertan kuma ri qꞌalajisanelabꞌ ri xetaq lo ruma Rire. \p \v 22 »Ma ri Moisés xubꞌiꞌij chike ri qatiꞌ-qamam ojertan: \q1 E ri Dios Qajawxel kuyak na lo chikixoꞌlibꞌal ri qatinamit Israel \q1 jun Qꞌalajisanel jelaꞌ pachaꞌ riꞌin. \q1 Ekꞌu chita janipa ri kubꞌiꞌij Rire chiwe. \q1 \v 23 Ekꞌu ri tikawex na kukoj ta utzij wa jun Qꞌalajisanel, \rq Dt. 18:15-19 \rq* \q1 riꞌ kesax bꞌi y na jinta chi re kukꞌ rutinamit ri Dios \rq Lv. 23:29 \rq* \m xcha ri Moisés. \p \v 24 »Konoje kꞌu ri qꞌalajisanelabꞌ kipetebꞌem lo chwi ri Samuel, lik etzijoninaq lo chwi taq waꞌ wa qꞌij. \v 25 Alaq kꞌu ri kakꞌuluw re ri xubꞌiꞌtisij ri Dios kuma ri qꞌalajisanelabꞌ y ruma ri tzij xuꞌan kukꞌ ri qatiꞌ-qamam ojertan, echiriꞌ xubꞌiꞌij che ri Abraham: \q1 Ruma kꞌu Jun chike rawalkꞌoꞌal, \q1 kebꞌenuꞌan bendecir konoje rukꞌiyal kiwach taq ri tikawex che ruwachulew \rq Gn. 12:18 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 26 »Ekꞌu ri Dios, echiriꞌ xukꞌastajisaj lo ri Raj Chak chikixoꞌl ri ekaminaq, xutaq lo nabꞌe ukꞌ ralaq re toꞌbꞌel e alaq chaꞌ jelaꞌ chijujunal alaq kajalkꞌatitaj ri bꞌinik silabꞌik alaq che ri na utz taj» xcha ri Pedro chike. \c 4 \s1 Ri Pedro y ri Juan kekꞌam bꞌi pa qꞌatbꞌal tzij \p \v 1 Kꞌa kechꞌaꞌt ne ri Pedro y ri Juan kukꞌ ri winaq, echiriꞌ xekꞌun lo raj chakunel re ri Rocho Dios, ri aj wach ke ri e chajinel re ri Rocho Dios y jujun saduceos. \v 2 Rike lik kꞌo koyowal chikij ri Pedro y ri Juan ma kekꞌutun chikiwach ri tikawex puwi rukꞌastajibꞌal lo ri Jesús chikixoꞌl ri ekaminaq,\f + \fr 4:2 \ft Ri saduceos y jujun chike raj chakunel re ri Rocho Dios, na kakikoj taj we ri tikawex kekꞌastaj tanchi lo chikixoꞌl ri ekaminaq.\f* jekꞌuwaꞌ kakibꞌiꞌij: «Rukꞌastajibꞌal ri Jesús e kꞌutubꞌal re, chiqawach apanoq ri tikawex kekꞌastaj lo chikixoꞌl ri ekaminaq» kechaꞌ. \p \v 3 Ekꞌu ri e aj wach re ri Rocho Dios xetaqan che kechap bꞌi ri Pedro y ri Juan. Yey ruma kꞌu lik bꞌenaq qꞌij chik, xebꞌeꞌkiyaꞌa pa cárcel chaꞌ kataꞌ kichiꞌ kꞌa chukaꞌm qꞌij. \v 4 Pero chike ri xetaw re ri xubꞌiꞌij ri Pedro, lik e kꞌi ri xkubꞌiꞌ kikꞌuꞌx rukꞌ ri Jesús; yey we kebꞌajilax xew ri achijabꞌ, laj e woꞌobꞌ mil xekojow re Rire. \p \v 5 Chukaꞌm qꞌij kꞌut xkimol kibꞌ pa ri tinamit Jerusalem raj wach ke raj judiꞌabꞌ kukꞌ ri nimaq winaq re ri tinamit y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ. \v 6 Kꞌo chiriꞌ ri Anás ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios; yey e kꞌo ri Caifás, ri Juan, ri Alejandro y jujun chik kꞌo chux chike ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios.\f + \fr 4:6 \ft Konoje waꞌ e kukꞌil ri uchapom wi ribꞌ ri qꞌatbꞌal tzij. Kil nota Jn. 18:19 pakiwi ri Anás y ri Caifás.\f* \v 7 Xekiya kꞌu ri Pedro y ri Juan chikinikꞌajal y xkitzꞌonoj chike: \p —¿China xyaꞌw piqꞌabꞌ o china pubꞌiꞌ xiꞌan riꞌix waꞌ? —xecha chike. \p \v 8 Ekꞌu ri Pedro, rukꞌ ruchuqꞌabꞌ ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios, xubꞌiꞌij chike: \p —Tape alaq, alaq aj wach re ri tinamit y alaq nimaq winaq re Israel, \v 9 ma e waqꞌij kataꞌ qachiꞌ puwi ri utz xꞌan che wa jun achi yewaꞌ chaꞌ ketaꞌmaxik suꞌanik xkunutajik. \v 10 Ekꞌu riꞌ woꞌora kaqaqꞌalajisaj chiwach onoje alaq y chikiwach konoje ri tinamit Israel: Waꞌ waꞌchi kꞌo chiwach alaq xkunutaj chupa rubꞌiꞌ ri Qanimajawal Jesucristo re Nazaret, ri xkamisaj alaq chwa cruz yey ri Dios xukꞌastajisaj lo chikixoꞌl ri ekaminaq. \p \v 11 »E pachaꞌ ri kubꞌiꞌij Ruchꞌaꞌtem ri Dios: \q1 E rabꞌaj kꞌaqital kan kuma raj yakal ja, \q1 e abꞌaj waꞌ lik xajawaxik chaꞌ katikiꞌ lo ri ja \rq Sal. 118:22 \rq* \q1 kachaꞌ. \m Ralaq e alaq pachaꞌ wa e aj yakal ja yey ri Jesús e ri Abꞌaj. \v 12 Xew kꞌu rukꞌ ri Jesús kariqitaj kolobꞌetajik, ma na jinta chi juna bꞌiꞌaj che ruwachulew yaꞌtal lo chike ri tikawex chaꞌ ruma riꞌ kojkolobꞌetajik —xchaꞌ. \p \v 13 Ekꞌu raj wach re ri tinamit xkilo ri Pedro y ri Juan na kakixiꞌij ta kꞌana kibꞌ ketzijon puwi ri Utzilaj Tzij, tobꞌ waꞌ waꞌchijabꞌ na e ta tijotal pachaꞌ rike yey xa ne e kukꞌil rachijabꞌ e aj chak re ri tinamit. Lik xkam kꞌu kanimaꞌ riꞌ chike y xkimaj usukꞌ e janipa taq ri kakiꞌano y ri kimajom ri Pedro y ri Juan, e ruma ri xekꞌojiꞌ rukꞌ ri Jesús, ri kitijonel. \v 14 Yey na utz tane kꞌu riꞌ kakibꞌiꞌij na kunutajinaq ta ri sik, ma waꞌ waꞌchi takꞌal chiriꞌ chikiwach kukꞌ ri Pedro y ri Juan. \p \v 15 Ekꞌu ri xkiꞌano e xetaqan che chaꞌ ri Pedro y ri Juan kebꞌel bꞌi joqꞌotaj pa ri luwar re ri qꞌatbꞌal tzij, y xew kꞌu xekanaj raj qꞌatal tzij chaꞌ kechꞌaꞌt chikiwach. \v 16 Jekꞌuwaꞌ xkibꞌiꞌij chikiwach: «¿Saꞌ ri kaqaꞌan chike waꞌchijabꞌ? Ma ri kꞌutubꞌal re kunanik ꞌanatal kuma rike,\x * \xo 4:16 \xt Hch. 3:1-10\x* lik qꞌalajininaq chikiwach konoje ri ejeqel Jerusalem yey lik na utz taj kaqewaj. \v 17 Ri qaꞌanaꞌ e qaxibꞌij kipa chaꞌ na ketzijon ta chi kꞌana chwach junoq chupa rubꞌiꞌ wa jun achi, y jelaꞌ na keꞌek ta chi utzijoxik waꞌ» xechaꞌ. \p \v 18 Xekisikꞌij kꞌu ri Pedro y ri Juan y lik xekitaq che na ketzijon taj y na kekꞌutun ta chi ne kꞌana pa rubꞌiꞌ ri Jesús. \p \v 19 Pero ri Pedro y ri Juan xkikꞌul uwach: \p —Chꞌobꞌo pe ralaq: ¿Usukꞌ nawi chwach ri Dios e kaqakoj tzij ralaq chwa ri kaqakoj utzij Rire? \v 20 Ma riꞌoj, na utz taj kaqoqꞌotaj ubꞌiꞌxikil janipa ri qilom y ri qatom —xechaꞌ. \p \v 21 Ekꞌu ri e aj wach lik xkixibꞌij kipa. Tekꞌuchiriꞌ, xekiyolopij bꞌi ma na xkiriq taj suꞌanik kekiya pa kꞌaxkꞌobꞌik ruma kakixiꞌij kibꞌ chikiwach ri winaq re ri tinamit. Ma konoje lik kakiyak uqꞌij ri Dios ruma ri xkilo. \v 22 Yey lik qꞌalaj e rukꞌ ruchuqꞌabꞌ ri Dios xꞌaniꞌ wi ri kꞌutubꞌal re kunanik, ma waꞌchi xkunutajik, ralaxibꞌem sik yey ikꞌowinaq chi pa cuarenta rujunabꞌ. \s1 Ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo kakitzꞌonoj kichuqꞌabꞌ che ri Dios \p \v 23 Echiriꞌ xeyolopix bꞌi, ri Pedro y ri Juan xebꞌek kukꞌ ri kachbꞌiꞌil y xkitzijoj chike janipa ri bꞌiꞌtal bꞌi chike kuma ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios y ri nimaq winaq re ri tinamit. \v 24 Echiriꞌ rike xkita waꞌ, konoje xa jun kikꞌuꞌx xkijeq kakiꞌan orar chwach ri Dios, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: \p «¡Lal Dios Qajawxel, Lal ꞌanayom la ruwa kaj, ruwachulew, ri mar y ronoje ri kꞌo che taq waꞌ! \v 25 Yey ruma ri David ri aj chak la, jewaꞌ xbꞌiꞌij la ojertan: \q1 ¿Suꞌchak lik ketukuk taq ri winaq \q1 yey taq ri tinamit xew kakinoꞌjij ri na jinta uchak? \q1 \v 26 Ma xkimol kibꞌ ri taqanelabꞌ y ri e aj wach che ruwachulew, \q1 xkiꞌan kꞌu xa jun che kibꞌ \q1 y xebꞌek chirij ri Dios Qajawxel \q1 y chirij ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo Rire. \rq Sal. 2:1-2 \rq* \m \v 27 Waꞌ lik qatzij, ma chupa wa tinamit oj kꞌo wi, ri Herodes rukꞌ ri Poncio Pilato xkimol kibꞌ kukꞌ ri winaq e aj Israel y kukꞌ ri na e ta aj Israel; yey junam kꞌu xeyaktaj chirij ri Jesús, ri Santowilaj Aj Chak la, ri Jun xchaꞌ lo la. \v 28 Jekꞌulaꞌ, e xkiꞌano janipa ri chꞌobꞌom lo la ojertan chaꞌ e kuꞌana na riꞌ. \p \v 29 »Ekꞌu woꞌora, Qaqaw, kil la ri xibꞌibꞌal kipa raj chakibꞌ la kiꞌanom; yaꞌa kꞌu la ri chuqꞌabꞌ la chike rike chaꞌ na kakixiꞌij ta kꞌana kibꞌ kakitzijoj ri Chꞌaꞌtem la. \v 30 Yaꞌa ri qꞌabꞌ la pakiwiꞌ chaꞌ chupa rubꞌiꞌ ri Jesús, ri Santowilaj Aj Chak la, kekunutaj ri yewaꞌibꞌ y kaꞌaniꞌ taq kꞌutubꞌal re ri chuqꞌabꞌ la» xechaꞌ. \p \v 31 Echiriꞌ xkikꞌis uꞌanik orar, ri luwar pa kimolom wi kibꞌ xbꞌarbꞌatik y konoje xkikꞌul ruchuqꞌabꞌ ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios y jekꞌulaꞌ na kakixiꞌij ta kꞌana kibꞌ kakitzijoj Ruchꞌaꞌtem ri Dios chikiwach konoje ri winaq. \s1 Ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo kakitoꞌ kibꞌ rukꞌ rubꞌitaq ke \p \v 32 Konoje kꞌu rukꞌiyal hermanos, ri xkikoj rubꞌiꞌ ri Cristo, lik uꞌanom xa jun kanimaꞌ y xa jun kinaꞌoj; y na jinta junoq chike kuꞌan re che ri kꞌo rukꞌ, ma rubꞌitaq ke xuꞌan re chinima ronoje. \v 33 Jekꞌulaꞌ riꞌ, ri e taqoꞌn re ri Cristo rukꞌ unimal kichuqꞌabꞌ ketzijon chwi rukꞌastajibꞌal ri Qanimajawal Jesús, yey ri toꞌbꞌal re ri Dios kꞌo pakiwi konoje rike. \p \v 34 Na jinta kꞌu junoq kutij nibꞌaꞌil chikixoꞌl, ma janipa ri kꞌo taq kulew o kꞌo taq ja kukꞌ, we kꞌo xkikꞌayij, kakikꞌam lo ri rajil \v 35 y kakiya kꞌu pakiqꞌabꞌ ri e taqoꞌn re ri Jesús chaꞌ rike kakijach chikiwach ri hermanos e chirij taq ri kajawax wi chike chikijujunal. \p \v 36 Kꞌo kꞌu jun achi José rubꞌiꞌ, yey ri e taqoꞌn kakibꞌiꞌij Bernabé che. (Waꞌ wa bꞌiꞌaj keꞌelawi “bꞌochiꞌinel”.)\f + \fr 4:36 \ft “Bꞌochiꞌinel”: Xkoj wa bꞌiꞌaj che ri Bernabé, ma rire lik toꞌbꞌel che unimarisaxik kikꞌuꞌx ri hermanos.\f* Rire aj Chipre y e kukꞌil ri ralkꞌoꞌal kan ri Leví. \v 37 Waꞌ waꞌchi xukꞌayij chꞌaqap rulew; tekꞌuchiriꞌ, xukꞌam lo ri rajil y xuya pakiqꞌabꞌ ri e taqoꞌn. \c 5 \s1 Ri Dios kuqꞌat tzij pakiwi ri Ananías y ri Safira \p \v 1 Kꞌo kꞌu jun achi Ananías rubꞌiꞌ, junam rukꞌ ri rixoqil Safira xkikꞌayij chꞌaqap ulew. \v 2 Ekꞌu rachi kꞌo xresaj kan che ri rajil rulew, yey junam rukꞌ ri rixoqil xkiꞌan tzij chikiwach chaꞌ kakiꞌan raqꞌubꞌal puwi ri rajil rulew. Ekꞌu ri nikꞌaj chik che ri rajil xukꞌam bꞌi, xuꞌyaꞌa pakiqꞌabꞌ ri e taqoꞌn\f + \fr 5:2 \ft Xuyaꞌo re toꞌbꞌal ke ri nibꞌaꞌibꞌ. Hch. 4:35\f* y xubꞌiꞌij waꞌ e rajil rulew. \p \v 3 Ekꞌu ri Pedro xubꞌiꞌij che: \p —Ananías, ¿suꞌchak xaya luwar che ri Satanás kok pa awanimaꞌ chaꞌ jelaꞌ kaꞌan raqꞌubꞌal chwach ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios? Ma xabꞌiꞌij xaya ronoje ri rajil rulew, pero kꞌo xawesaj kan che. \v 4 Echiriꞌ kꞌamajaꞌ kakꞌayij rawulew, ¿na aweꞌat ta nebꞌa laꞌ? Y echiriꞌ akꞌayim chik, ¿na paqꞌabꞌ ta nebꞌa kꞌo wi kaꞌan rukꞌ ri rajil saꞌ ri kawaj? ¿Suꞌchak kꞌu riꞌ xaꞌan waꞌ? ¡Na chikiwach ta kꞌu achijabꞌ aꞌanom wi raqꞌubꞌal ma e chwach ri Dios! —xchaꞌ. \p \v 5 Xew kꞌu xuta waꞌ wa chꞌaꞌtem, ri Ananías xtzaq pulew y asu xkamik. Ruma kꞌu waꞌ, xpe jun xiꞌin ibꞌ pakiwi konoje ri xebꞌetaꞌman re. \v 6 Xekꞌun kꞌu lo jujun alabꞌo, xkipis rucuerpo, xkikꞌam bꞌi y xeꞌkimuquꞌ. \p \v 7 Laj oxibꞌ ora rikꞌowik waꞌ echiriꞌ xok lo ri Safira ri rixoqil ri Ananías; yey rire na retaꞌam ta kꞌu riꞌ saꞌ ri xukꞌulumaj ri rachijil. \p \v 8 Ekꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj ri Pedro che: \p —Chabꞌiꞌij chwe: ¿E rajil waꞌ rulew xikꞌayij? —xcha che. \p Rixoq xukꞌul uwach che: \p —Areꞌ, e rajil laꞌ —xchaꞌ. \p \v 9 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Pedro che: \p —¿Suꞌchak xiꞌan tzij chiwach chaꞌ kikꞌam upa ri Ruxlabꞌixel ri Dios Qajawxel? ¡Chawilaꞌ! Ralabꞌo katajin lo kokik che ruchiꞌ ja, e laꞌ xetzelej lo che umuqik rawachijil, yey ekꞌu woꞌora e katkikꞌam bꞌi riꞌat —xchaꞌ. \p \v 10 Na jampatana xtzaq ri Safira chwach ri Pedro y asu xkamik. Ekꞌuchiriꞌ xebꞌok lo ralabꞌo, xoꞌlkiriqaꞌ kaminaq chik. Xkikꞌam kꞌu bꞌi y xeꞌkimuqu putzal ri rachijil. \v 11 Y xok kꞌu jun unimal xiꞌin ibꞌ kukꞌ konoje ri tinamit re ri Cristo y kukꞌ konoje ri xebꞌetaꞌman re taq waꞌ. \s1 Kilitaj ukꞌiyal milagros y kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ ri Dios \p \v 12 Kuma kꞌu ri e taqoꞌn re ri Cristo, ukꞌiyal kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ ri Dios y nimaq taq chak katajin rilik chikiwach taq ri tikawex. Yey taq ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo, lik xa jun kikꞌuꞌx kakimol kibꞌ pa ri luwar kabꞌiꞌx che “Ruchiꞌ Ja re Salomón”.\f + \fr 5:12 \ft “Ruchiꞌ Ja re Salomón”: Jun corredor uqꞌabꞌ ri tapia re ri Rocho Dios.\f* \p \v 13 E taq kꞌu ri kꞌamajaꞌ kakikoj rubꞌiꞌ ri Cristo, kakixiꞌij kibꞌ kakijunimaj kibꞌ kukꞌ, tobꞌ konoje ri tikawex lik kakiyak kiqꞌij. \v 14 Y katajin kꞌu kikꞌiyarik ri kikojom rubꞌiꞌ ri Qanimajawal, waꞌ e ukꞌiyal achijabꞌ y ukꞌiyal ixoqibꞌ. \p \v 15 Ruma taq kꞌu ri kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ ri Dios kakiꞌan rutaqoꞌn ri Jesús, taq ri winaq kekesaj taq ne lo ri e yewaꞌibꞌ pa taq ri bꞌe. Ekiyaꞌom chwa chꞌat y chwa pop, chaꞌ we xikꞌow ri Pedro, tobꞌ xew luꞌmuꞌj katzaq pakiwiꞌ, kekunutaj kꞌu riꞌ. \v 16 E kꞌi ne ri e petinaq pa taq ri tinamit kꞌo lo chunaqaj Jerusalem. Ekikꞌamom lo ri yewaꞌibꞌ y ri echꞌuꞌjerinaq kuma itzelilaj uxlabꞌixel; y konoje kꞌut kekunutajik. \s1 Rutaqoꞌn ri Cristo eternabꞌem rukꞌ kꞌaxkꞌobꞌik \p \v 17 Ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios y konoje ri e kꞌo rukꞌ, waꞌ e ri saduceos, xujeq katiꞌtot kikꞌuꞌx chikij rutaqoꞌn ri Jesús ruma lik e kꞌi ri winaq eteran chikij. \v 18 Xekichap kꞌu bꞌi rutaqoꞌn ri Jesús y xebꞌeꞌkiyaꞌa pa ri cárcel re ri tinamit. \p \v 19 Xopon kꞌu jun ángel re ri Qanimajawal chaqꞌabꞌ, xuꞌjaqa taq ri okibꞌal re ri cárcel y xebꞌeresaj loq. Ekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij chike: \v 20 «Jix, jixeꞌtakꞌala pa ri Rocho Dios y chitzijoj chike ri winaq re ri tinamit ronoje puwi ri kꞌakꞌ bꞌe re kꞌaslemal» xchaꞌ. \v 21 Ruma kꞌu ri xkita che ri ángel, anim tan xebꞌok pa ri Rocho Dios y xkijeq kekꞌutunik. \p Ekꞌu ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios yey ri e kꞌo rukꞌ, kꞌamajaꞌ kakinaꞌbꞌej riꞌ we rutaqoꞌn ri Jesús ebꞌesam chi lo pa ri cárcel. Xkimol kꞌu kichiꞌ taq ri uchapom wi ribꞌ ri qꞌatbꞌal tzij, kukꞌ konoje ri nimaq winaq ke raj Israel. Xekitaq kꞌu ri e chajinel re ri Rocho Dios che kikꞌamik rutaqoꞌn ri Jesús pa ri cárcel. \v 22 Ekꞌuchiriꞌ xebꞌopon ri e chajinel pa ri cárcel, na xekiriq ta chi rutaqoꞌn ri Jesús. Xetzelej kꞌu loq \v 23 y jewaꞌ xoꞌlkibꞌiꞌij: «Ri cárcel xqariqo lik tzꞌapil chi utz, yey raj chajinel e kꞌo ne chwach taq ri okibꞌal re ri cárcel. Pero echiriꞌ xqajaqo, na jinta chi junoq chike rutaqoꞌn ri Jesús chupa» xechaꞌ. \p \v 24 Echiriꞌ xkita waꞌ, xsach kinaꞌoj ri kajawal raj chakunel y raj wach ke ri e chajinel kukꞌ ri nimaq e aj chakunel re ri Rocho Dios. Konoje xkijeq kechꞌaꞌt puwiꞌ, ma na ketaꞌam taj saꞌ kukꞌisbꞌej wi ronoje waꞌ. \p \v 25 Ekꞌuchiriꞌ, xkꞌun lo jun y jewaꞌ xubꞌiꞌij: «E rachijabꞌ xeyaꞌ alaq pa cárcel, e kꞌo pa ri Rocho Dios y na koqꞌotam ta kekꞌutun chikiwach ri tinamit» xchaꞌ. \p \v 26 Ekꞌu raj wach ke ri e chajinel re ri Rocho Dios xeꞌek junam kukꞌ jujun e aj chajinel y xeꞌkikꞌama lo rutaqoꞌn ri Jesús. Yey na jinta kꞌo xkiꞌan chike ma kakixiꞌij kibꞌ we kakiꞌan kꞌax chike, laj keꞌan paꞌbꞌaj kuma ri tinamit. \v 27 Ekꞌuchiriꞌ xekikꞌam loq, xekiya chikiwach ri uchapom wi ribꞌ ri qꞌatbꞌal tzij. Ekꞌu ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios xutzꞌonoj chike rutaqoꞌn ri Jesús: \p \v 28 —¿Na xixqataq ta nebꞌa che chaꞌ na kixkꞌutun ta chi chupa rubꞌiꞌ wa jun achi? Yey woꞌora iwuma ne riꞌix xeꞌek utzijoxik wa kꞌutunik che ronoje Jerusalem; y na xew ta laꞌ, ma kiwaj ne kiya qeqlabꞌal che rukikꞌel laꞌ la jun achi —xechaꞌ. \p \v 29 Ri Pedro kukꞌ ri jujun chik e taqoꞌn re ri Jesús xkikꞌul uwach: \p —Lik chirajawaxik wi nabꞌe na e kaqakoj utzij ri Dios chwach ri kaqakoj kitzij rachijabꞌ. \v 30 Ma ri Dios ke ri qatiꞌ-qamam e xkꞌastajisan lo ri Jesús chikixoꞌl ri ekaminaq. Yey e ralaq ri xkamisan alaq ma uma ralaq xyaꞌiꞌ ri Jesús chwa ri cruz. \v 31 Pero ri Dios lik xuyak uqꞌij ri Jesús, xuya puwikiqꞌabꞌ y xuꞌan Qajawal y Kolobꞌenel che; chaꞌ ruma ri Jesús, raj Israel kakitzelej kitzij chwach y kakiriq na ri kuybꞌal kimak. \p \v 32 »Ekꞌu riꞌoj, e janipa ri xqilo, e kaqatzijoj. Yey ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios, ri Jun yaꞌtal chike ri kakikoj utzij ri Dios, e kajikibꞌan uwach waꞌ —xechaꞌ. \p \v 33 Echiriꞌ xkita waꞌ ri e aj wach, lik xpe koyowal chikij rutaqoꞌn ri Jesús y xkaj kekikamisaj. \p \v 34 Ekꞌuchiriꞌ, chikixoꞌl ri e aj qꞌatal tzij xyaktaj jun fariseo Gamaliel rubꞌiꞌ, aj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ yey lik yakom uqꞌij ruma ri tinamit. Rire xtaqan che kebꞌesax bꞌi joqꞌotaj ri e taqoꞌn re ri Jesús. \v 35 Tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij: \p «Achijabꞌ, alaq aj Israel, chꞌobꞌo na alaq raqan chi utz saꞌ ri kaꞌan alaq chike waꞌchijabꞌ. \v 36 Ma kꞌo tan qꞌij xyaktaj jun achi Teudas rubꞌiꞌ, yey chiribꞌil ribꞌ xubꞌiꞌij e jun achi lik kꞌo uwach. Laj e kajibꞌ ciento rachijabꞌ xeterej chirij. Pero xopon jun qꞌij rire xkamisaxik. Y konoje ri xesokotaj ruma rire, xekicher bꞌi; jekꞌulaꞌ, xsach uwach janipa ri xunoꞌjij. \p \v 37 »Chwi kꞌu riꞌ waꞌ, xyaktaj jun chik chupa taq ri qꞌij echiriꞌ xꞌan jun ajilanik. Waꞌ e ri Judas aj Galilea. Yey ukꞌiyal tikawex xeterej chirij. Pero xopon ruqꞌijol echiriꞌ xkamisaxik; y konoje kꞌu ri xesokotaj ruma rire, xekicher bꞌi. \p \v 38 »Kambꞌiꞌij kꞌu woꞌora che alaq: Mechꞌichꞌaꞌ chi alaq waꞌchijabꞌ; ri ꞌana alaq e cheyolopij bꞌi alaq. Ma we xa kinoꞌjibꞌal achijabꞌ wa kakikꞌutu, riꞌ kasach na uwach. \v 39 Noꞌj we waꞌ re ri Dios, na kachꞌij ta alaq usachik kiwach; y kꞌate kꞌu kanaꞌ alaq riꞌ kachꞌoꞌjin alaq rukꞌ ri Dios» xchaꞌ. \p \v 40 Konoje xukꞌul kikꞌuꞌx ri xubꞌiꞌij ri Gamaliel. Xekisikꞌij kꞌu ri e taqoꞌn re ri Jesús; tekꞌuchiriꞌ, xjichꞌ kipa rukꞌ kolobꞌ y xekitaq che na ketzijon ta chi chupa rubꞌiꞌ ri Jesús y xekiyolopij kꞌu bꞌi. \p \v 41 Xebꞌel kꞌu bꞌi ri e taqoꞌn chikiwach raj qꞌatal tzij. Lik kekiꞌkotik ma xyaꞌtaj chike kakitij kꞌax ruma kikojom rubꞌiꞌ ri Jesús. \v 42 Jekꞌulaꞌ, ronoje qꞌij na kakoqꞌotaj taj kekꞌutunik y kakitzijoj ri Utzilaj Tzij chwi ri Jesucristo chupa ri Rocho Dios y chiꞌ taq ja. \c 6 \s1 Kechaꞌ wuqubꞌ aj chak re ri Dios \p \v 1 Chupa taq laꞌ la qꞌij lik xekꞌiyar ri kajlibꞌal ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. Ekꞌu ri hermanos e aj judiꞌabꞌ ri kechꞌaꞌt pa ri chꞌaꞌtem griego, xkijeq kechꞌaꞌtibꞌen chikij ri hermanos e aj judiꞌabꞌ ri kechꞌaꞌt pa ri chꞌaꞌtem hebreo.\f + \fr 6:1 \ft Pa riglesia re Jerusalem e kꞌo hermanos e aj judiꞌabꞌ kechꞌaꞌt pa hebreo y kitaqem ri kojobꞌal ke kan ri katiꞌ-kimam. Yey e kꞌo hermanos e aj judiꞌabꞌ, tobꞌ na kakiriq ta hebreo ma ri kichꞌaꞌtem e griego; pero kitaqem jujun che taq ri kojobꞌal ke raj griego.\f* Ma echiriꞌ kaꞌan ri jachanik chike ri e nibꞌaꞌibꞌ, ri malkaꞌnibꞌ ri kechꞌaꞌt pa ri chꞌaꞌtem griego na kekajmax ta chi utz rukꞌ ri toꞌbꞌal ke kakikꞌul ri jujun qꞌij. \p \v 2 Ekꞌu ri kabꞌlajuj taqoꞌn xkimol kichiꞌ konoje ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo y xkibꞌiꞌij chike: «Na usukꞌ taj we riꞌoj kaqatanabꞌaꞌ utzijoxik Rutzij Upixabꞌ ri Dios chaꞌ kaqaya qibꞌ che ujachik ri kajawax chike ri e nibꞌaꞌibꞌ. \v 3 Ruma kꞌu laꞌ hermanos, tzukuj alaq wuqubꞌ achijabꞌ chixoꞌl alaq, chom ri kibꞌinik kisilabꞌik, lik kiyaꞌom kibꞌ puqꞌabꞌ ri Ruxlabꞌixel ri Dios y lik kꞌo kinaꞌoj, chaꞌ kaqaya wa chak pakiqꞌabꞌ. \v 4 Jekꞌulaꞌ riꞌoj xew kaqaya qibꞌ che kaqaꞌan orar chwach ri Dios y che rutzijoxik Ruchꞌaꞌtem» xechaꞌ. \p \v 5 Konoje kꞌu ri hermanos kimolom kibꞌ, xukꞌul kikꞌuꞌx wa xbꞌiꞌx chike. Xkichaꞌ kꞌu ri Esteban, jun achi lik kubꞌul ukꞌuꞌx rukꞌ ri Dios yey lik kꞌo ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios rukꞌ. Y xekichaꞌ ri Felipe, ri Prócoro, ri Nicanor, ri Timón, ri Parmenas y ri Nicolás, jun achi aj Antioquía xex utaqem lo ri kꞌutunik ke raj judiꞌabꞌ. \v 6 Ewi xekikꞌam lo chikiwach rutaqoꞌn ri Jesús. Ekꞌu wa taqoꞌn xkiya ri kiqꞌabꞌ pakiwiꞌ y xkiꞌan orar kukꞌ. \p \v 7 Jekꞌuriꞌlaꞌ ri Utzilaj Tzij re ri Qanimajawal lik xeꞌek utzijoxik y lik katajin kikꞌiyarik ri kajlibꞌal ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo chiriꞌ Jerusalem. E kꞌo ne ukꞌiyal e aj chakunel pa Rocho Dios xkijeq kakitaqej ri Utzilaj Tzij. \s1 Ri Esteban kakꞌam bꞌi pa qꞌatbꞌal tzij \p \v 8 Ri Esteban lik kꞌo ri unimal rutzil ukꞌuꞌx y ruchuqꞌabꞌ ri Dios rukꞌ. Ruma kꞌu riꞌ, kuꞌan nimaq taq kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ ri Dios chikiwach ri winaq. \p \v 9 Ekꞌuchiriꞌ, xeyaktaj jujun re ri sinagoga, ri kabꞌiꞌx che “Ri sinagoga ke ri ebꞌelinaq lo pa ri kꞌax”,\f + \fr 6:9 \ft Ri kebꞌopon pa wa jun sinagoga e taq raj judiꞌabꞌ ebꞌelinaq lo pakiqꞌabꞌ ri kajaw y woꞌora kechakun pa ke rike.\f* yey kukꞌ rike xeyaktaj jujun e aj Cirene, e aj Alejandría, e aj Chipre y e aj Asia. E taq kꞌu riꞌ waꞌ xkijeqo xa pa chꞌaꞌtem kechꞌoꞌjin rukꞌ ri Esteban. \v 10 Yey na kakiriq ta ukꞌulik uwach ri kubꞌiꞌij ri Esteban ma rire kachꞌaꞌt rukꞌ ri naꞌoj uyaꞌom ri Ruxlabꞌixel ri Dios che. \v 11 Ekꞌu ri xkiꞌano e xekipuaqij jujun achijabꞌ chaꞌ kakibꞌiꞌij kitom tzel kachꞌaꞌt ri Esteban chirij ri Moisés y chirij ri Dios. \p \v 12 Xa jekꞌulaꞌ xekichꞌiꞌ wi taq ri winaq re ri tinamit, ri nimaq winaq e aj wach y raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ. Konoje kꞌu riꞌ waꞌ xebꞌek chirij ri Esteban; rukꞌ oyowal xkichapo, xkikꞌam bꞌi y xeꞌkiyaꞌa chikiwach taq ri uchapom wi ribꞌ ri qꞌatbꞌal tzij. \p \v 13 Xekikoj kꞌu achijabꞌ e aj kojol raqꞌubꞌal chirij, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: «Waꞌ waꞌchi lik xaqi tzel kachꞌaꞌt chirij wa Santowilaj Luwar re ri Rocho Dios y chirij Rutzij Upixabꞌ ri Dios. \v 14 Ma qatom kubꞌiꞌij, laꞌ la Jesús ri aj Nazaret kuwulij wa luwar y kujalkꞌatij janipa ri kꞌutunik y kojobꞌal yaꞌtal kan chiqe ruma ri Moisés» kechaꞌ. \p \v 15 Konoje kꞌu ri etzꞌul pa ri qꞌatbꞌal tzij, echiriꞌ xkitzuꞌ uwach ri Esteban, xkil rupalaj e pachaꞌ upalaj juna ángel. \c 7 \s1 Ri e aj wach re ri tinamit kakita uchiꞌ ri Esteban \p \v 1 Ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios xutzꞌonoj che ri Esteban we qatzij xubꞌiꞌij waꞌ. \p \v 2 Ekꞌu rire xubꞌiꞌij: \p «Alaq achijabꞌ y alaq nimaq winaq, chinta na pe alaq. Ri Dios, ri Jun lik kꞌo unimal chomalil rukꞌ, xuqꞌalajisaj ribꞌ chwach ri qaqaw Abraham echiriꞌ rire kꞌo pa ri luwar re Mesopotamia, waꞌ e echiriꞌ kꞌamajaꞌ keꞌjeqela pa ri tinamit Harán. \v 3 Xubꞌiꞌij ri Dios che: “Chatelubꞌi chupa ratinamit y chikixoꞌl rawatz-achaqꞌ; y jat kꞌu chwach rulew pa kankꞌut wi riꞌin chawe”\x * \xo 7:3 \xt Gn. 12:1\x* xchaꞌ. \v 4 Ekꞌuchiriꞌ, xel bꞌi ri Abraham chwach rulew ke raj Caldea y xjeqiꞌ pa ri tinamit Harán. Chwi kꞌu rukamik ruqaw, xtaq lo ruma ri Dios chupa wa luwar pa jeqel wi alaq woꞌora. \p \v 5 »Pero ri Dios na xuya tane che ri Abraham kuꞌan rajaw waꞌ wuꞌlew, tobꞌ tane xa pa kuya wi juna raqan. Noꞌj xubꞌiꞌtisij kꞌu che tobꞌ ne rire kaminaq chik, waꞌ wuꞌlew kuꞌana na re y ke ri ralkꞌoꞌal kanoq; yey echiriꞌ xbꞌiꞌx waꞌ che ri Abraham, kꞌamajaꞌ ne kꞌo juna ralkꞌoꞌal.\x * \xo 7:5 \xt Gn. 17:8\x* \p \v 6 Ekꞌu ri Dios xubꞌiꞌij che ri Abraham: \q1 Taq rawalkꞌoꞌal kanoq kebꞌeꞌjeqela na pa jun ulew na kulew taj. \q1 Y chiriꞌ kꞌu riꞌ kaꞌaniꞌ nibꞌaꞌibꞌ chike y keyaꞌiꞌ pa kꞌaxlaj chak \q1 kajibꞌ ciento junabꞌ kuma ri tikawex re ri tinamit pa kekꞌojiꞌ wi. \q1 \v 7 Pero In kinqꞌataw tzij pakiwi wa tinamit, ri kakiya pa kꞌaxlaj chak ri nutinamit. \q1 Tekꞌuchiriꞌ, ri nutinamit kebꞌel loq y ketzelej loq \rq Gn. 15:13-14 \rq* \q1 y kinkiloqꞌnimaj chupa wa luwar at kꞌo wi \rq Éx. 3:12 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 8 »Ri Dios xuꞌan jun tzij rukꞌ ri Abraham, yey ri kꞌutubꞌal re waꞌ wa tzij e ri retalil re circuncisión. E uwariꞌche ri Abraham xukoj ri retalil re circuncisión che rukꞌajol Isaac echiriꞌ xukꞌis wajxaqibꞌ qꞌij ralaxik.\x * \xo 7:8 \xt Gn. 21:3-4\x* Jekꞌulaꞌ xuꞌan ri Isaac che rukꞌajol Jacob. Y ri Jacob jelaꞌ xuꞌan chike ri kabꞌlajuj ukꞌajol, ri e qamam re ri qatinamit.\f + \fr 7:8 \ft Pa ri chꞌaꞌtem hebreo kubꞌiꞌij “patriarcas”.\f* \p \v 9 »Ekꞌu rike xok retzelal kꞌuꞌx pa kanimaꞌ chirij ri kichaqꞌ José. Ruma kꞌu riꞌ, xkikꞌayij bꞌi chaꞌ kakꞌam bꞌi Egipto.\f + \fr 7:9 \ft Ri xebꞌanaw re waꞌ e ri lajuj e ratzixelabꞌ ri José. Gn. 37:11,28\f* Pero ri Dios kꞌo rukꞌ ri José\x * \xo 7:9 \xt Gn. 39:2-3, 21\x* \v 10 y xresaj kꞌu chupa ronoje taq ri kꞌaxkꞌobꞌik xikꞌow wi. Xuya unaꞌoj y xuꞌan che lik xukꞌul upuwach ri faraón, ri taqanel re Egipto. Ma ri faraón xuya che ri José kataqan puwi ri tinamit re Egipto y xuya puqꞌabꞌ rire ronoje rubꞌitaq re.\x * \xo 7:10 \xt Gn. 41:37-41\x* \p \v 11 »Xpe kꞌu jun unimal numik chupa taq ronoje ri luwar re Egipto y re Canaán. Ruma kꞌu waꞌ xpe unimal kꞌaxkꞌobꞌik pakiwi ri qatiꞌ-qamam ma na jinta kakitijo.\x * \xo 7:11 \xt Gn. 41:54-57\x* \p \v 12 »Echiriꞌ ri Jacob xunaꞌbꞌej chilaꞌ Egipto kꞌo katijik, xebꞌutaq bꞌi rukꞌajol chaꞌ keꞌkiloqꞌo trigo chilaꞌ. Waꞌ e ri nabꞌe bꞌenam xkiꞌan ri qamam chilaꞌ Egipto.\x * \xo 7:12 \xt Gn. 42:1-3\x* \v 13 Ekꞌu che rukalaj kibꞌenam, ri José xuqꞌalajisaj ribꞌ chikiwach ri ratzixelabꞌ. Jekꞌulaꞌ ri faraón xretaꞌmaj china taq ri e ratz-uchaqꞌ ri José.\x * \xo 7:13 \xt Gn. 45:1-16\x* \p \v 14 »Yey ri José xutaq ukꞌamik ruqaw Jacob y konoje ri e ratz-uchaqꞌ.\x * \xo 7:14 \xt Gn. 45:9–47:12\x* Ri kajlibꞌal rike chi konoje e setenta y cinco. \v 15 Jekꞌulaꞌ xeꞌjeqela ri Jacob pa ri tinamit Egipto. Chilaꞌ kꞌu riꞌ xkam wi rire y chilaꞌ xekam wi ri qamam.\x * \xo 7:15 \xt Gn. 49:33\x* \v 16 Xkꞌam kꞌu bꞌi ri kibꞌaqil pa ri tinamit Siquem y xeyaꞌ pa ri muqubꞌal uloqꞌom kan ri Abraham rukꞌ ukꞌiyal puaq chike ri ralkꞌoꞌal kan ri Hamor, chilaꞌ Siquem.\x * \xo 7:16 \xt Gn. 23:16-18; 50:13; Jos. 24:32\x* \p \v 17 »Yey ekꞌuchiriꞌ katajin roponik ri qꞌij echiriꞌ ri Dios kuꞌana na rubꞌiꞌtisim che ri Abraham, taq ri ralkꞌoꞌal rire lik xekꞌiyar chilaꞌ Egipto. \v 18 Tekꞌuchiriꞌ, xyaktaj jun chik rey chiriꞌ Egipto; ekꞌu rire na xretaꞌmaj ta uwach ri José.\f + \fr 7:18 \ft Ri José kaminaq chik, yey wa jun chik taqanel na xretaꞌmaj ta ri toꞌbꞌal xuya ri José che ri tinamit re Egipto. Éx. 1:7-9\f* \v 19 Waꞌ wa rey xebꞌusok ri qatinamit ojertan. Lik xebꞌuya ri qatiꞌ-qamam pa kꞌaxkꞌobꞌik, ma xtaqan che kekamisax ri kichꞌutiꞌq e alabꞌo chaꞌ jelaꞌ na kakꞌiyar ta kiwach ri qatinamit.\x * \xo 7:19 \xt Éx. 1:10-11, 22\x* \p \v 20 »Chupa taq kꞌu riꞌ laꞌ la qꞌij xalax ri Moisés y e jun chomilaj akꞌa chwach ri Dios. Ekꞌu rire oxibꞌ ikꞌ xchajix xa xeꞌlaqꞌay pa rocho ruqaw. \v 21 Pero echiriꞌ na utz ta chi kewax pa ja, xesax bꞌi\f + \fr 7:21 \ft Ri ralko akꞌa Moisés xyaꞌ bꞌi chupa jun chakach puwi yaꞌ. Éx. 2:1-10\f* y xeꞌriqitaj lo ruma rumiꞌal ri faraón; y waꞌli xukꞌiyisaj y xuꞌan pachaꞌ ralabꞌ che. \v 22 Jekꞌulaꞌ, ri Moisés xtijox puwi ronoje ri naꞌoj ke ri aj Egipto, y xuꞌana jun achi lik kꞌo uchuqꞌabꞌ che janipa taq ri kubꞌiꞌij y kuꞌano. \p \v 23 »Echiriꞌ xukꞌis cuarenta junabꞌ, xalax pa ranimaꞌ keꞌbꞌina kukꞌ ri ratz-uchaqꞌ, ri e aj Israel.\x * \xo 7:23 \xt Éx. 2:11-12\x* \v 24 Y xril kꞌu riꞌ lik kaꞌan kꞌax che jun chike ruma jun aj Egipto. Xutoꞌ kꞌu uwiꞌ ri ratz-uchaqꞌ yey xukamisaj ri aj Egipto. \v 25 E xuchꞌobꞌ rire, taq ri ratz-uchaqꞌ kakimaj usukꞌ e ruma rire kebꞌeresaj bꞌi ri Dios pakiqꞌabꞌ raj Egipto; noꞌj rike na je ta laꞌ ri xkimaj usukꞌ. \p \v 26 »Chukaꞌm qꞌij kꞌut xebꞌuꞌriqa kaꞌibꞌ aj Israel kechꞌoꞌjin chikiwach y xraj kebꞌuya putzil chomal. Xubꞌiꞌij kꞌu chike: “Achijabꞌ, ralaq chaqꞌ ibꞌ alaq. ¿Suꞌchak kꞌu riꞌ kaꞌan kꞌax che ibꞌ alaq chiwach alaq?” xchaꞌ. \p \v 27 »Ekꞌuchiriꞌ, ri jun ri kuꞌan kꞌax che ri ratz-uchaqꞌ, xupaqchiꞌij bꞌi ri Moisés y xubꞌiꞌij che: “¿China kojoyom e la re taqanel y re aj qꞌatal tzij paqawi riꞌoj? \v 28 ¿Kaꞌaj kami la riꞌ kinkamisaj la riꞌin jelaꞌ pachaꞌ xꞌan la iwir echiriꞌ xkamisaj la ri aj Egipto?”\x * \xo 7:28 \xt Éx. 2:11-15\x* xchaꞌ. \p \v 29 »Echiriꞌ xuta waꞌ wa chꞌaꞌtem, ri Moisés asu xanimaj bꞌi, xeꞌjeqela pa ri luwar re Madián, tobꞌ rire na aj ta chilaꞌ. Yey chilaꞌ xebꞌalax kaꞌibꞌ ukꞌajol.\x * \xo 7:29 \xt Éx. 18:3-4\x* \p \v 30 »Ikꞌowinaq chi kꞌu cuarenta junabꞌ kꞌo chilaꞌ echiriꞌ xwinaqir jun ángel chwach chupa rurepebꞌal aqꞌ kꞌo che jumokaj xulukej pa ri luwar katzꞌintzꞌotik, chunaqaj ri juyubꞌ Sinaí. \v 31 Echiriꞌ xril waꞌ ri Moisés, lik xkam ranimaꞌ che ri katajin ukꞌutik chwach. Yey echiriꞌ xqibꞌ che rilik chi utz, xuta ruqul ri Dios, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \v 32 “In ri Dios ke ramam ojertan, waꞌ e ri Abraham, ri Isaac y ri Jacob” xchaꞌ. \p »Ekꞌu ri Moisés xujeq kabꞌirbꞌotik y ruma xiꞌin ibꞌ na xutzuꞌ ta chi ri jumokaj xulukej. \p \v 33 »Ekꞌu ri Dios xubꞌiꞌij che: “Chajolo raxajabꞌ che rawaqan ma wa luwar pa at kꞌo wi lik santo. \v 34 Paqatzij wi riꞌin wilom lik eyaꞌtal pa kꞌaxkꞌobꞌik ri nutinamit e kꞌo Egipto, yey nutom lik ketunanik. E uwariꞌche in petinaq re kebꞌeꞌnuwesaj loq. Ekꞌu woꞌora chatpetoq; ma katintaq bꞌi Egipto”\x * \xo 7:34 \xt Éx. 3:1-10\x* xchaꞌ. \p \v 35 »Ekꞌu Moisés riꞌ waꞌ, ri xkꞌaq bꞌi uqꞌij echiriꞌ xbꞌiꞌx che: “¿China kojoyom e la re taqanel y re aj qꞌatal tzij paqawi riꞌoj?”\x * \xo 7:35 \xt Éx. 2:14\x* Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, e ri Moisés ri xtaq bꞌi ruma ri Dios re kuꞌana kitaqanel rutinamit y re kebꞌeresaj ri tinamit pakiqꞌabꞌ raj Egipto. Xtaq kꞌu che kuꞌan waꞌ ruma ri ángel, ri xwinaqir chwach pa ri jumokaj xulukej. \v 36 E Moisés riꞌ waꞌ, ri xebꞌeresaj lo rutinamit ri Dios Egipto y lik xuꞌan milagros y taq kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ ri Dios pa ri tinamit Egipto, chupa ri Mar Rojo y chupa ri cuarenta junabꞌ xebꞌin pa ri luwar katzꞌintzꞌotik.\x * \xo 7:36 \xt Éx. 7:3; 14:21; Nm. 14:33\x* \p \v 37 »Ekꞌu Moisés riꞌ waꞌ, ri xbꞌiꞌn chike raj Israel: \q1 E ri Dios Qajawxel kuyak na lo chikixoꞌl ri qatinamit Israel \q1 jun Qꞌalajisanel jelaꞌ pachaꞌ riꞌin. \q1 Ekꞌu chita janipa ri kubꞌiꞌij Rire chiwe \rq Dt. 18:15 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 38 »E Moisés riꞌ waꞌ, ri xkꞌojiꞌ chikiwach ri tinamit echiriꞌ kimolom kibꞌ pa ri luwar katzꞌintzꞌotik, y e xesan uchiꞌ ri ángel chikiwa ri qatiꞌ-qamam echiriꞌ xchꞌaꞌt rukꞌ chwi ri juyubꞌ Sinaí. Yey e rire ri xkꞌuluw taq ri chꞌaꞌtem re kꞌaslemal chaꞌ kuqꞌatisaj lo chiqawach riꞌoj. \p \v 39 »Pero ri qatiꞌ-qamam na xkaj taj kakikoj utzij; ri xkiꞌano e xkikꞌaq bꞌi uqꞌij y e xchꞌaw kikꞌuꞌx che ri ketzelej tanchi Egipto. \v 40 Yey xkibꞌiꞌij ne che ri Aarón: “Cheꞌana la qatiox chaꞌ kenabꞌej bꞌi chiqawach; ma wa Moisés, ri xesan lo qeꞌoj chwach rulew re Egipto, na qetaꞌam taj saꞌ ri xukꞌulumaj.”\x * \xo 7:40 \xt Éx. 32:1, 23\x* \v 41 Ekꞌuchiriꞌ, xkiꞌan jun tiox ukꞌaxwach toro. Xekikamisaj kꞌu awaj re kiqasaꞌn chwach wa tiox y xkiꞌan nimaqꞌij chupa rubꞌiꞌ ri tiox, ri xa xkiꞌan rukꞌ ri kiqꞌabꞌ.\x * \xo 7:41 \xt Éx. 32:4-6\x* \p \v 42 »Ekꞌu ri Dios xebꞌuya kan che uloqꞌnimaxik kiqꞌij ronoje ri kꞌo che ruwa kaj. Xkiꞌan kꞌut jelaꞌ pachaꞌ ri ubꞌiꞌim ri Dios chupa ri tzꞌibꞌital kan kuma ri qꞌalajisanelabꞌ: \q1 Riꞌix ix aj Israel, echiriꞌ xebꞌikamisaj chikop re qasaꞌn chupa ri cuarenta junabꞌ xixbꞌin pa ri luwar katzꞌintzꞌotik, ¿xiloqꞌnimaj nebꞌa nuqꞌij riꞌin rukꞌ waꞌ? \q1 \v 43 Na xiꞌan taj, ma e ne xitelej ri rocho ri tiox Moloc ubꞌiꞌ y ri chꞌumil re ri tiox iweꞌix, Renfán ubꞌiꞌ. Waꞌ e kikꞌaxwach taq ri tiox xebꞌiꞌano re kiloqꞌnimaj kiqꞌij. \q1 Ruma kꞌu laꞌ kixintaq bꞌi kꞌa chwach pana ri tinamit Babilonia \rq Am. 5:25-27 \rq* \m kachaꞌ. \p \v 44 »Echiriꞌ ri qatiꞌ-qamam xebꞌin pa ri luwar katzꞌintzꞌotik, kꞌo kukꞌ rike ri jun Rocho Dios xa kakirik, waꞌ e kꞌutubꞌal re kꞌo ri Dios kukꞌ. Yey rike xkiꞌan wa jun Rocho Dios jelaꞌ pachaꞌ ri xtaqan ri Dios che ri Moisés, e lik pachaꞌ ruꞌanikil rilom chi rire.\f + \fr 7:44 \ft Chwi ri juyubꞌ Sinaí, ri Dios xukꞌut che ri Moisés suꞌanik kaꞌan ri Rocho Dios xa kakirik. Éx. 25:9,40.\f* \v 45 Ekꞌu ri qatiꞌ-qamam xkiya kan wa Rocho Dios (ri xa kakirik) pakiqꞌabꞌ ri kalkꞌoꞌal rike. Y wa kalkꞌoꞌal xkikꞌam bꞌi waꞌ echiriꞌ xebꞌok rukꞌ ri Josué chupa ri ulew ke ri na e ta aj Israel, ri xebꞌesax bꞌi ruma ri Dios chaꞌ waꞌ wuꞌlew kakanaj kan pakiqꞌabꞌ rutinamit Rire. Ekꞌu waꞌ wa Rocho Dios xkꞌojiꞌ kukꞌ rutinamit ri Dios kꞌa chupa taq ri qꞌij re ri rey David. \p \v 46 »Ekꞌu ri David lik kꞌo rutoꞌbꞌal ri Dios rukꞌ. Rire xutzꞌonoj kꞌut kayaꞌtaj che kuyak jun kꞌakꞌ Rocho ri Dios chaꞌ taq ri ralkꞌoꞌal kan ri Jacob kakiloqꞌnimaj uqꞌij ri Dios chiriꞌ. \v 47 Noꞌj e ri Salomón ri xyakaw waꞌ wa Rocho Dios; \v 48 tobꞌ ri Dios Qajawxel na xew ta kajeqiꞌ pa taq ja ꞌanatal xa kuma tikawex, pachaꞌ ri kubꞌiꞌij ri jun qꞌalajisanel: \q1 \v 49 “Ruwa kaj e nutzꞌulibꞌal re taqanik, \q1 yey ruwachulew e utakꞌalibꞌal ri waqan. \q1 ¿Saꞌ kꞌu riꞌ ri ja kiyak chwe?” kacha ri Qajawal. \q1 “¿O pachawi kꞌowi ri luwar pa kinuxlan wi? \q1 \v 50 ¿Na e ta nebꞌa ri nuqꞌabꞌ ꞌanayom ronoje waꞌ wa kꞌolik?” \rq Is. 66:1-2 \rq* \m kachaꞌ. \p \v 51 »Ekꞌu ralaq lik na jinta kꞌo kata alaq. Ri kꞌuꞌx alaq y ri tanibꞌal alaq e pachaꞌ ke ri winaq na jinta ri Dios kukꞌ, ma na kaꞌaj ta alaq kakoj alaq utzij. Ralaq alaq pachaꞌ ri chuꞌqaw alaq ojertan, ma lik na kaꞌaj ta alaq kata alaq ri kubꞌiꞌij ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios che alaq. \v 52 ¿China junoq chike ri qꞌalajisanelabꞌ na xternabꞌex ta rukꞌ kꞌax kuma ri chuꞌqaw alaq ojertan? Ma rike e xekamisan ke ri xetzijon lo puwi rukꞌutunik ri Jun lik jusukꞌ. Yey echiriꞌ xkꞌun Rire, ralaq xkꞌayij alaq y xkamisaj alaq. \v 53 Ralaq xkꞌul alaq Rutzij Upixabꞌ ri Dios kuma taq ri ángeles, noꞌj na xtaqej ta alaq janipa ri kubꞌiꞌij wa Tzij Pixabꞌ» xcha ri Esteban. \s1 Rukamik ri Esteban \p \v 54 Echiriꞌ xkita ri xubꞌiꞌij ri Esteban, lik xpe koyowal y xkijeq kaqichꞌichꞌ ruwi keꞌ chirij rire. \v 55 Pero ri Esteban lik kꞌo ruchuqꞌabꞌ ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios rukꞌ; xtzuꞌn kꞌu pana chikaj y xril runimal uchomalil ri Dios yey xrilo ri Jesús kꞌo puwikiqꞌabꞌ ri Dios. \v 56 Xubꞌiꞌij kꞌu rire: «¡Riꞌin kanwilo jaqal ruwa kaj y kanwil pana Ralaxel Chikixoꞌl Tikawex kꞌo puwikiqꞌabꞌ ri Dios!» xchaꞌ. \p \v 57 Ekꞌuchiriꞌ, ri winaq xkijeqo lik kesikꞌinik, xkitzꞌapij ri kixikin y xa jumul xebꞌek konoje chirij ri Esteban. \v 58 Xkesaj kꞌu bꞌi chupa ri tinamit y xkijeqo kakiꞌan paꞌbꞌaj. Y ri xkimol kibꞌ chirij, xkiya kan ri kiqꞌuꞌ che jun ala Saulo rubꞌiꞌ chaꞌ kuchajij waꞌ chike. \p \v 59 Ekꞌuchiriꞌ ketajin che uꞌanik paꞌbꞌaj ri Esteban, rire xuchꞌaꞌbꞌej ri Qanimajawal, jewaꞌ xubꞌiꞌij: «Wajawal Jesús, kꞌama la ri wanimaꞌ» xchaꞌ. \fig Ri Esteban kaꞌan paꞌbꞌaj (Hechos 7:59)|alt="Stoning of Stephen" src="CN02154b.tif" size="span" ref="Hch. 7:59" \fig* \p \v 60 Tekꞌuchiriꞌ, xuxukubꞌaꞌ ribꞌ y ko xsikꞌinik: «Qajawal, kuyu la kimak che wa ketajin che uꞌanik» xchaꞌ. Y rukꞌ waꞌ, xkamik. \c 8 \p \v 1 Ri Saulo e jun chike ri xuya uchꞌaꞌtem chaꞌ kakamisax ri Esteban. \s1 Ri Saulo kebꞌuternabꞌej rukꞌ kꞌax ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo \p Chupa kꞌu riꞌ laꞌ la jun qꞌij, lik xjeqer kiternabꞌexik rukꞌ kꞌax janipa ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo chilaꞌ Jerusalem. Ruma kꞌu riꞌ, konoje xekich bꞌi chupa taq ri luwar re Judea y re Samaria. Xew chi rutaqoꞌn ri Jesús xekanaj kan Jerusalem. \p \v 2 E kꞌo kꞌu jujun achijabꞌ lik kiyaꞌom kibꞌ puqꞌabꞌ ri Dios; rike xkimuq ri Esteban y lik xkoqꞌej rukamik. \p \v 3 Noꞌj ri Saulo ebꞌuternabꞌem rukꞌ kꞌax ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. Xok kꞌu chiꞌ taq ja re kebꞌuꞌcharej lo rachijabꞌ y rixoqibꞌ yey kebꞌuꞌyaꞌa pa cárcel. \s1 Katzijox ri Utzilaj Tzij chupa taq ri tinamit re Samaria \p \v 4 E taq kꞌu ri ekichom bꞌi kakitzijoj ri Utzilaj Tzij chupa ronoje luwar pa kebꞌopon wi. \v 5 Ri Felipe e jun chike. Rire xopon chupa jun tinamit re Samaria y xujeq katzijon puwi ri Cristo chikiwach ri winaq. \v 6 Waꞌ wa winaq xa jun kiꞌanom che utayik janipa ri kukꞌut ri Felipe, yey kakitzutzaꞌ taq ri kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ ri Dios kuꞌan chikiwach. \v 7 Ma lik e kꞌi ri e kꞌo pakiqꞌabꞌ itzelilaj uxlabꞌixel, yey waꞌ wa itzelilaj uxlabꞌixel kesikꞌinik kebꞌel bꞌi chike ri winaq. Y e kꞌo ukꞌiyal jetzꞌ y sik xekunutajik. \v 8 Ruma kꞌu riꞌ waꞌ, taq ri winaq re ri tinamit lik kekiꞌkotik. \s1 Jun achi kubꞌiꞌtisij puaq chaꞌ kakꞌojiꞌ ruchuqꞌabꞌ ri Dios rukꞌ \p \v 9 Kꞌo kꞌu jun achi aj chiriꞌ Simón rubꞌiꞌ. E ri petinaq loq rire aj qꞌij chupa la tinamit; lik kebꞌusok ri winaq e aj Samaria ma kuꞌan che ribꞌ pachaꞌ lik kꞌo uwach. \v 10 Konoje kꞌu ri winaq chinimaꞌq chichꞌutiꞌq, lik kakita ri kubꞌiꞌij ri Simón y jewaꞌ kakibꞌiꞌij: «E unimal uchuqꞌabꞌ ri Dios ri kꞌo rukꞌ waꞌchi» kechaꞌ. \v 11 Lik kakikoj ri kubꞌiꞌij, ma lik xex wi ebꞌusokom rukꞌ ri qꞌijonik kuꞌano. \v 12 Pero echiriꞌ xkita ri Utzilaj Tzij kutzijoj ri Felipe chwi rutaqanik ri Dios y chwi ri Qanimajawal Jesucristo, xkikojo y jekꞌuriꞌlaꞌ achijabꞌ yey ixoqibꞌ xkikꞌul ri bautismo. \p \v 13 Ekꞌu riꞌ waꞌchi Simón xukoj rubꞌiꞌ ri Cristo y xukꞌul ne ri bautismo. Xujeq kꞌu riꞌ karachbꞌilaj ri Felipe y lik kakam ranimaꞌ che taq ri kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ ri Dios karilo kuꞌan ri Felipe. \p \v 14 Yey ri e taqoꞌn re ri Cristo e kꞌo Jerusalem, echiriꞌ xkito ri e aj Samaria xkikoj ri ubꞌiꞌim lo ri Dios puwi ri Cristo, xekitaq bꞌi ri Pedro y ri Juan chilaꞌ Samaria. \v 15 Ekꞌuchiriꞌ rike xebꞌoponik, xkijeq kakiꞌan orar pakiwi ri aj Samaria ri kikojom chi rubꞌiꞌ ri Cristo chaꞌ rike kakikꞌul ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios. \v 16 Ma ri Ruxlabꞌixel ri Dios kꞌamajaꞌ kaqaj puwi junoq chike, xew kikꞌulum ri bautismo pa rubꞌiꞌ ri Qanimajawal Jesucristo. \v 17 Yey echiriꞌ ri Pedro y ri Juan xkiya ri kiqꞌabꞌ pakiwiꞌ, xkikꞌul ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios. \p \v 18 Ekꞌu ri Simón xrilo suꞌanik ri tikawex kakikꞌul ri Ruxlabꞌixel ri Dios echiriꞌ ri taqoꞌn kakiya ri kiqꞌabꞌ pakiwiꞌ. Xubꞌiꞌtisij kꞌu puaq chike, \v 19 jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Yaꞌa alaq chwe riꞌin laꞌ la jun chuqꞌabꞌ, chaꞌ jelaꞌ xa tobꞌ china puwiꞌ kanya wi ri nuqꞌabꞌ, kukꞌul ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios —xchaꞌ. \p \v 20 Ekꞌuchiriꞌ, ri Pedro jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Sach na uwach rapuaq junam awukꞌ riꞌat, ma e chawach riꞌat, xa rukꞌ puaq kaloqꞌ rusipanik ri Dios.\f + \fr 8:20 \ft “Rusipanik ri Dios”: Ri Simón xraj kuloqꞌ ruchuqꞌabꞌ ri Dios chaꞌ ruma rire kaqaj ri Ruxlabꞌixel ri Dios pakiwi ri winaq. Na xumaj ta usukꞌ xew puqꞌabꞌ ri Dios kꞌo wi kuya ri Ruxlabꞌixel.\f* \v 21 Yey riꞌat na jinta kꞌana awe che wa chak kaqaꞌano ma rawanimaꞌ na jusukꞌ ta chwach ri Dios. \v 22 E uwariꞌche, chatzelej atzij chwach ri Dios che waꞌ wa amak y chatzꞌonoj che Rire kukuy amak. Laj kukuy amak che la na utz taj xachꞌobꞌo. \v 23 Ma e kanwil riꞌin, lik uꞌanom kꞌax akꞌuꞌx chiqij y lik at yutum ruma ri mak —xcha ri Pedro che. \p \v 24 Ri Simón xukꞌul uwach: \p —Lik chꞌaw ko alaq panuwiꞌ chwach ri Qanimajawal chaꞌ na kankꞌulumaj ta kꞌana wa xbꞌiꞌij alaq chwe —xchaꞌ. \p \v 25 Ekꞌuchiriꞌ ri Pedro y ri Juan kitzijom chi taq ri xkilo y xkita che ri Jesús y kiqꞌalajisam chi ri Utzilaj Tzij re ri Qanimajawal, xetzelej Jerusalem. Yey xaloqꞌ kꞌu xebꞌikꞌow chupa taq ukꞌiyal aldeas ke raj Samaria, xkitzijoj ri Utzilaj Tzij. \s1 Ri Felipe y rachi aj Etiopía \p \v 26 Kꞌo jun ángel re ri Qanimajawal xchꞌaꞌt rukꞌ ri Felipe, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: «Chayijbꞌaꞌ awibꞌ y jat jewaꞌ pa sur. Chamaja bꞌi ri bꞌe kel Jerusalem, ri kaqaj pa ri tinamit Gaza» xchaꞌ. (Wa bꞌe kikꞌow pa taq luwar katzꞌintzꞌotik.) \p \v 27 Xyaktaj kꞌu ri Felipe y xumaj bꞌi ubꞌe yey pa ri bꞌe xuꞌriqa bꞌi jun achi “eunuco”. Waꞌ waꞌchi lik kꞌo uwach ma puqꞌabꞌ rire kꞌo wi ronoje rubꞌeyomal ri Candace.\f + \fr 8:27 \ft “Ri Candace”: Waꞌ e ri kabꞌiꞌx chike ri reinas re ri tinamit Etiopía.\f* Ekꞌu waꞌchi xopon Jerusalem chaꞌ kuloqꞌnimaj uqꞌij ri Dios, \v 28 yey e riꞌ katzelej pa rutinamit. Tzꞌul kꞌu chupa jun kareta y karajilaj Ruchꞌaꞌtem ri Dios tzꞌibꞌital kan ruma ri qꞌalajisanel Isaías. \p \v 29 Ekꞌu ri Ruxlabꞌixel ri Dios xubꞌiꞌij che ri Felipe: «Chatqibꞌ pana che la jun kareta y chatbꞌin putzal» xchaꞌ. \p \v 30 Echiriꞌ ri Felipe xqibꞌ apanoq, xuto rachi e karajilaj ri tzꞌibꞌam kan ruma ri qꞌalajisanel Isaías y jekꞌuwaꞌ xutzꞌonoj che: \p —¿Kamaj la usukꞌ la katajin la che rajilaxik? —xcha che. \p \v 31 Rachi xukꞌul uwach: \p —¿Suꞌanik kanmaj usukꞌ we na jinta junoq kaqꞌalajisan chwe? —xcha che. Y xelaj kꞌu che ri Felipe chaꞌ kaqꞌan pa ri kareta y katzꞌuyiꞌ rukꞌ. \p \v 32 Ekꞌu ri karajilaj che Ruchꞌaꞌtem ri Dios e waꞌ: \q1 Xkꞌam bꞌi e pachaꞌ juna bꞌexex re kakamisaxik; \q1 e pachaꞌ juna qꞌapoj bꞌexex \q1 na kachꞌaw ta kꞌenoq \q1 echiriꞌ kasokax ri rismal; \q1 jekꞌuriꞌlaꞌ rire na jinta kꞌana xubꞌiꞌij. \q1 \v 33 Xꞌaniꞌ che pachaꞌ lik na jinta uwach; \q1 y echiriꞌ xqꞌat tzij puwiꞌ, \q1 xꞌan ri lik na e ta usukꞌ che. \q1 ¿China taq kꞌu ri tikawex kakipetebꞌej lo che rire? \q1 Na e jintaj, \q1 ma xqꞌat uqꞌij che ruwachulew. \rq Is. 53:7-8 \rq* \m E waꞌ ri katajin che rajilaxik. \p \v 34 Ekꞌu waꞌchi aj Etiopía xutzꞌonoj che ri Felipe: \p —Maꞌan ko la riꞌ bꞌiꞌij la chwe, ¿china puwi kachꞌaꞌt wi ri qꞌalajisanel echiriꞌ kubꞌiꞌij waꞌ? ¿Chiribꞌil ribꞌ nawi kubꞌiꞌij wi o kachꞌaꞌt puwi junoq chik? —xchaꞌ. \p \v 35 Ekꞌu ri Felipe xchꞌaꞌt rukꞌ rachi puwi waꞌ. Xujeq lo rukꞌ ri katajin che rajilaxik che Ruchꞌaꞌtem ri Dios y xutzijoj kꞌu che puwi ri Utzilaj Tzij re ri Jesús. \p \v 36 E kꞌo chi bꞌe echiriꞌ xebꞌopon pa jun luwar pa kꞌo wi yaꞌ. \p Ekꞌu riꞌ rachi aj Etiopía xubꞌiꞌij che ri Felipe: \p —Wara kꞌo yaꞌ. ¿Utz nawi riꞌin kankꞌul ri bautismo? —xcha che. \p \v 37 Ri Felipe xubꞌiꞌij che: \p —We kakoj la rubꞌiꞌ ri Qanimajawal Jesucristo rukꞌ ronoje animaꞌ la, lik utz riꞌ —xcha che. \p Rachi xukꞌul uwach: \p —Riꞌin kankojo ri Qanimajawal Jesucristo e Rukꞌajol ri Dios —xchaꞌ. \v 38 Y xutaq kꞌu utakꞌabꞌaxik riꞌ ri kareta. \p Ekꞌu ri Felipe junam rukꞌ rachi xeqaj chupa ri yaꞌ. Tekꞌuchiriꞌ, ri Felipe xuya ri bautismo che. \p \v 39 Echiriꞌ xebꞌel lo chupa ri yaꞌ, xaqikꞌateꞌt ri Ruxlabꞌixel ri Dios Qajawxel xukꞌam bꞌi ri Felipe. Rachi aj Etiopía na xril ta chi uwach, pero lik kakiꞌkotik xumaj tanchi ubꞌi rubꞌe. \p \v 40 Ekꞌu ri Felipe xeꞌyoꞌq chupa jun tinamit Azoto rubꞌiꞌ. Echiriꞌ xel bꞌi chiriꞌ, xikꞌow pa taq tinamit yey chujujunal tinamit pa xikꞌow wi, xutzijoj ri Utzilaj Tzij. Ekꞌu riꞌ xopon kꞌa chupa ri tinamit Cesarea. \c 9 \s1 Ri jalkꞌatajibꞌal rubꞌinik usilabꞌik ri Saulo \r (Hch. 22:6-16; 26:12-18) \p \v 1 Ekꞌu ri Saulo na karoqꞌotaj taj kuxibꞌij kipa rukꞌ kamik janipa ri kikojom rubꞌiꞌ ri Qanimajawal. Xeꞌek kꞌu rukꞌ ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios \v 2 y xutzꞌonoj bꞌi uwujil chaꞌ kayaꞌiꞌ puqꞌabꞌ kok pa taq ri sinagogas re ri tinamit Damasco. Jekꞌulaꞌ, we keburiq achijabꞌ o ixoqibꞌ e kukꞌil ri kitaqem wa kꞌakꞌ Bꞌe, kꞌo kꞌu puqꞌabꞌ riꞌ kebꞌuyut loq y kebꞌukꞌam lo Jerusalem. \p \v 3 Ekꞌu ri Saulo e riꞌ kꞌo pan chi bꞌe che uꞌanik waꞌ, katajin kꞌu roponik chunaqaj ri tinamit Damasco, echiriꞌ xaqikꞌateꞌt ruwonibꞌal jun aqꞌ xpe chilaꞌ chikaj, xwol kaꞌn puwiꞌ y xusut rij. \v 4 Ri Saulo xtzaq pulew y xuta kꞌu jun qulaj, jewaꞌ kubꞌiꞌij che: \p —Saulo, Saulo, ¿suꞌchak katchꞌoꞌjin chwij? —xcha che. \p \v 5 Ri Saulo xutzꞌonoj che: \p —¿Lal china rilal, Wajawal? —xchaꞌ. \p Jekꞌuwaꞌ xkꞌul uwach che: \p —Riꞌin in Jesús, ri Jun katchꞌoꞌjin chirij. Yey riꞌat, atukel nenareꞌ lik kaꞌan kꞌax che awibꞌ, jelaꞌ pachaꞌ juna bꞌoyex echiriꞌ kuya aqan che ri puya kachꞌik lo che —xuchixik. \p \v 6 Kabꞌirbꞌot kꞌu ri Saulo y uxiꞌim ribꞌ, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Wajawal, ¿saꞌ ri kaꞌaj la kanꞌano? —xchaꞌ. \p Ri Qanimajawal xukꞌul uwach: \p —Chatyaktajoq y jat chupa ri tinamit, ma chiriꞌ kabꞌiꞌx wi chawe saꞌ ri chirajawaxik kaꞌano —xchaꞌ. \p \v 7 Ekꞌu rachijabꞌ e rachbꞌiꞌil ri Saulo lik kixiꞌim kibꞌ xetakꞌiꞌik; ma xkita ri qulaj, noꞌj na jinta junoq xkil uwach. \p \v 8 Ri Saulo xyaktaj chwa rulew y xujaq kꞌu ruwach, pero na jinta chi kꞌo karilo ma xkanaj kan potzꞌ. Ewi xa xchꞌelex bꞌi che ruqꞌabꞌ kuma ri erachbꞌilam y xkꞌam bꞌi chupa ri tinamit Damasco. \v 9 Xkꞌojiꞌ kꞌu chilaꞌ oxibꞌ qꞌij; e laꞌ na katzuꞌn taj, na xwaꞌ taj y na jinta ne umiqꞌinaꞌ xutijo. \p \v 10 Chilaꞌ kꞌu riꞌ Damasco kꞌo jun achi Ananías rubꞌiꞌ; rire ukojom rubꞌiꞌ ri Cristo. Kꞌo kꞌu jun kꞌutubꞌal re ri Dios xqꞌalajisax chwach. Ri xrilo e ri Qanimajawal xukꞌut uwach chwach y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —¡Ananías! —xcha che. \p Rire xukꞌul uwach: \p —Riꞌ in kꞌolik, Wajawal —xchaꞌ. \p \v 11 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Qanimajawal che: \p —Chatyaktajoq y jat chupa ri bꞌe kabꞌiꞌx “Jusukꞌ” che. Yey chirocho kꞌu ri Judas, chatzꞌonobꞌej puwi jun achi aj Tarso, Saulo rubꞌiꞌ. Rire katajin pa oración \v 12 y qꞌalajisam chi kꞌu jun kꞌutubꞌal re ri Dios chwach. Chupa waꞌ xril jun achi Ananías rubꞌiꞌ, e riꞌ kok bꞌi y kuya ruqꞌabꞌ puwiꞌ chaꞌ jelaꞌ katzuꞌn tanchik —xchaꞌ. \p \v 13 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Ananías che ri Qanimajawal: \p —Wajawal, lik nutom ronoje ri na utz taj uꞌanom waꞌ waꞌchi chike ri kikojom ri bꞌiꞌ la chilaꞌ Jerusalem. \v 14 Yey yaꞌtal ne lo puqꞌabꞌ kuma ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kebꞌukꞌam bꞌi pa cárcel konoje ri kikojom ri bꞌiꞌ la —xchaꞌ. \p \v 15 Ekꞌu ri Qanimajawal xubꞌiꞌij che: \p —Jat chilaꞌ rukꞌ, ma Riꞌin nuchaꞌom rire chaꞌ kuꞌana jun waj chak re keꞌek che uqꞌalajisaxik ri nubꞌiꞌ chikiwach ri winaq na e ta aj judiꞌabꞌ, chikiwach ri e taqanelabꞌ y chikiwach ri e aj Israel. \v 16 Yey kankꞌut kꞌu che, janipa ri kꞌaxkꞌolil chirajawaxik kikꞌow wi rire ruma kutzijoj ri nubꞌiꞌ —xuchix ri Ananías. \p \v 17 Ri Ananías xeꞌek kꞌut y xok pa ri ja pa kꞌo wi ri Saulo. Xuya kꞌu ruqꞌabꞌ puwiꞌ y xubꞌiꞌij che: «Hermano Saulo, ri Qanimajawal Jesucristo, ri xuqꞌalajisaj ribꞌ chawach chupa ri bꞌe pa at petinaq wi, inutaqom lo awukꞌ chaꞌ kat-tzuꞌn tanchik y kakꞌul kꞌu ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios» xcha che. \p \v 18 Chupa kꞌu laꞌ la joqꞌotaj, kꞌo ri pachaꞌ soloꞌt xtzaq che ruwach ri Saulo y xtzuꞌn tanchik. Tekꞌuchiriꞌ, xyaktajik y xukꞌul ri bautismo. \v 19 Ekꞌuchiriꞌ xwaꞌ ri Saulo, xkꞌojiꞌ tanchi uchuqꞌabꞌ y xkꞌojiꞌ jujun qꞌij kukꞌ ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo chilaꞌ pa ri tinamit Damasco. \s1 Ri Saulo kutzijoj ri Utzilaj Tzij pa ri tinamit Damasco \p \v 20 Tekꞌuchiriꞌ, ri Saulo xujeq katzijon puwi ri Cristo chupa taq ri sinagogas, jewaꞌ ri kubꞌiꞌij: «Ri Jesús e Ukꞌajol ri Dios» kachaꞌ. \p \v 21 Konoje ri ketaw re lik kakam kanimaꞌ che y kakibꞌiꞌij: «¿Na e ta nebꞌa achi waꞌ ebꞌuternabꞌem rukꞌ kꞌax ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo chilaꞌ Jerusalem; yey kꞌuninaq ne wara re kebꞌuyut bꞌi y kebꞌuꞌyaꞌa pakiqꞌabꞌ ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios?» kechaꞌ. \p \v 22 Pero ri Saulo jalan katajin unimarik ruchuqꞌabꞌ puwi ri kutzijoj. Ekꞌu raj judiꞌabꞌ ejeqel chiriꞌ Damasco xsach kinaꞌoj che ma ri Saulo kuqꞌalajisaj chikiwach: Ri Jesús e ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. \s1 Ri Saulo karesaj bꞌi ribꞌ chikiwach raj judiꞌabꞌ \p \v 23 Ikꞌowinaq chi kꞌu ukꞌiyal qꞌij, raj judiꞌabꞌ xkiꞌan tzij junam chikiwach re kakikamisaj ri Saulo. \v 24 Pero waꞌ xretaꞌmaj ri Saulo. Ekꞌo kꞌu ri kichajim chipaqꞌij chichaqꞌabꞌ taq ri okibꞌal re ri tinamit chaꞌ kakichap ri Saulo y kakikamisaj. \p \v 25 Ruma kꞌu riꞌ, ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo e laꞌ chaqꞌabꞌ xkiqasaj bꞌi ri Saulo chwi ri tapia chupa jun nimalaj chakach. \fig Ri Saulo kaqasax lo chwi ri tapia chupa jun nimalaj chakach (Hechos 9:25)|alt="Paul lowered in basket" src="LB00333b.tif" size="span" ref="Hch. 9:25" \fig* \s1 Ri Saulo kopon Jerusalem \p \v 26 Echiriꞌ xopon ri Saulo Jerusalem, lik xraj kaqibꞌ kukꞌ ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. Pero konoje rike lik kakixiꞌij kibꞌ che, ma na kakikoj taj we paqatzij wi ri Saulo ukojom chi rubꞌiꞌ ri Cristo. \v 27 Ekꞌu ri Bernabé xukꞌam bꞌi y xuꞌyaꞌa chikiwach ri e taqoꞌn re ri Cristo. Xutzijoj kꞌu chike suꞌanik ri Saulo xril uwach ri Qanimajawal pa bꞌe y xchꞌaꞌt rukꞌ. Yey xutzijoj chike puwi ri tzijonik xuꞌan ri Saulo chupa rubꞌiꞌ ri Jesús chilaꞌ Damasco yey rukꞌ unimal uchuqꞌabꞌ xuꞌan waꞌ. \p \v 28 Ekꞌu ri Saulo xkanaj kukꞌ chiriꞌ Jerusalem y xerachbꞌilaj pa taq kebꞌek wi. \v 29 Lik na kuxiꞌij ta ribꞌ katzijon chupa rubꞌiꞌ ri Qanimajawal. Kachꞌaꞌt kꞌu puwi ri Jesús kukꞌ raj judiꞌabꞌ ri kechꞌaꞌt pa ri chꞌaꞌtem griego;\f + \fr 9:29 \ft Kil nota Hechos 6:1.\f* ruma kꞌu laꞌ, rike kakitzukuj suꞌanik kakikamisaj. \v 30 Echiriꞌ ri hermanos xketaꞌmaj waꞌ, xkikꞌam bꞌi ri Saulo kꞌa Cesarea y chiriꞌ kꞌut xkitaq bꞌi chupa ri tinamit Tarso.\f + \fr 9:30 \ft Tarso e tinamit pa xalax wi ri Saulo.\f* \p \v 31 E taq kꞌu ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo pa ronoje ri luwar re Judea, re Galilea y re Samaria, xekubꞌiꞌ chi utz ma na jinta chi ri keternabꞌex rukꞌ kꞌax. Rike kꞌo xiꞌin ibꞌ kukꞌ chwach ri Qanimajawal. Katajin kꞌu kikꞌiyarik yey yaꞌom kichuqꞌabꞌ y nimarisam kikꞌuꞌx ruma ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios. \s1 Ri Eneas kakunutajik \p \v 32 Xaloqꞌ kꞌu ri Pedro katajin rikꞌowik pa taq riglesias, xopon kukꞌ ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo pa ri tinamit Lida. \v 33 Chilaꞌ kꞌu riꞌ xuꞌriqa jun achi Eneas rubꞌiꞌ, yey e wajxaqibꞌ lo junabꞌ riꞌ kꞌo chwa uwarabꞌal ma xuꞌan sik. \p \v 34 Ekꞌu ri Pedro jewaꞌ xubꞌiꞌij che: «Eneas, ri Qanimajawal Jesucristo katukunaj. Chatyaktajoq y chayijbꞌaꞌ rawarabꞌal» xcha che. \p Chupa kꞌu laꞌ la joqꞌotaj ri Eneas xtakꞌiꞌik. \v 35 Konoje kꞌu ri ejeqel chupa ri tinamit Lida y pa taq ri luwar re Sarón xkilo ri Eneas kunutajinaq chik; y ruma kꞌu waꞌ, xkiya kibꞌ puqꞌabꞌ ri Qanimajawal. \s1 Ri kꞌastajibꞌal re ri Dorcas \p \v 36 Chupa ri tinamit Jope kꞌo jun ixoq ukojom rubꞌiꞌ ri Cristo, Tabita rubꞌiꞌ. (Pa ri chꞌaꞌtem griego “Dorcas” kecha che.) Waꞌ wiꞌxoq lik uyaꞌom ribꞌ che uꞌanik ri utz y lik kebꞌutoꞌ ri nibꞌaꞌibꞌ. \p \v 37 Chupa taq laꞌ la qꞌij ri Dorcas xuchap yabꞌil y xkamik. Ekꞌuchiriꞌ xchꞌaj rucuerpo, xqꞌatisax chikaj pa ri kaleꞌ ja. \p \v 38 Ekꞌu ri hermanos e kꞌo Lida xkito kꞌo ri Pedro pa ri tinamit Jope, yey waꞌ xa naqaj kꞌo wuloq. Xekitaq kꞌu bꞌi kaꞌibꞌ achijabꞌ chaꞌ kebꞌeꞌelaj che ri Pedro, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: «ꞌAna ko la riꞌ, peta la wara qukꞌ yey mamayin la.» \p \v 39 Xyaktaj kꞌu bꞌi ri Pedro y xeꞌek kukꞌ. Echiriꞌ xoponik, xkꞌam bꞌi chikaj pa ri kaleꞌ ja. E taq ri e malkaꞌnibꞌ xkisut rij ri Pedro. Konoje waꞌ kebꞌoqꞌik y kakikꞌut taq ri kꞌul y ri kiqꞌuꞌ xuꞌan ri Dorcas echiriꞌ kꞌa kꞌo kukꞌ. \v 40 Ekꞌuchiriꞌ, ri Pedro xtaqan che konoje kebꞌel bꞌi. Xuxukubꞌaꞌ kꞌu ribꞌ y xuꞌan orar. Tekꞌuchiriꞌ, xutzuꞌ ri kaminaq, y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: «¡Tabita,\f + \fr 9:40 \ft “Tabita”: Waꞌ e ubꞌiꞌ ri Dorcas pa ri chꞌaꞌtem hebreo. Hch. 9:36\f* chatyaktajoq!» xchaꞌ. Ekꞌu riꞌ ri Dorcas xujaq ruwach; y echiriꞌ xrilo kꞌo ri Pedro chiriꞌ, asu xtzꞌuyiꞌik. \p \v 41 Ekꞌu ri Pedro xuchap ruqꞌabꞌ y xuyako. Tekꞌuchiriꞌ, xebꞌusikꞌij ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo kukꞌ taq ri hermanas e malkaꞌnibꞌ, y xuya kꞌu chikiwach e laꞌ kꞌaslik. \v 42 Waꞌ xetaꞌmax chupa ronoje ri luwar re Jope. Ruma kꞌu riꞌ, lik e kꞌi ri xkikoj rubꞌiꞌ ri Qanimajawal Jesucristo. \v 43 Y ri Pedro xkanaj kan ukꞌiyal qꞌij chupa ri tinamit Jope, chirocho jun achi Simón rubꞌiꞌ, ri kutꞌis tzꞌuꞌum. \c 10 \s1 Ri xuqꞌalajisaj ri Dios che ri Cornelio \p \v 1 Pa ri tinamit Cesarea kꞌo jun achi Cornelio rubꞌiꞌ. Rire e capitán ke ri soldados e kukꞌil ri kabꞌiꞌx chike “E aj Italia”. \v 2 Ri Cornelio lik jusukꞌ rubꞌinik usilabꞌik y lik kꞌo xiꞌin ibꞌ pa ranimaꞌ chwach ri Dios junam kukꞌ konoje ri ralkꞌoꞌal. Rire lik kuya puaq re toꞌbꞌal ke ri nibꞌaꞌibꞌ e aj judiꞌabꞌ y lik kuꞌan orar chwach ri Dios. \p \v 3 Kꞌo kꞌu jun qꞌij riꞌ, laj che ri urox ora\f + \fr 10:3 \ft “Ri urox ora”: Kil “hora” pa vocabulario.\f* bꞌenaq qꞌij xqꞌalajisax jun kꞌutubꞌal re ri Dios chwach. Ri xkꞌut che, e jun ángel re ri Dios e riꞌ xok chiriꞌ pa kꞌo wi rire y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —¡Cornelio! —xcha che. \p \v 4 Ri Cornelio lik xutzuꞌ ri ángel y rukꞌ xiꞌin ibꞌ xubꞌiꞌij che: \p —¿Saꞌ ri kaꞌaj la, wajawal? —xchaꞌ. \p Ri ángel xukꞌul uwach: \p —E taq ra oración y ri toꞌbꞌal ke ri nibꞌaꞌibꞌ aꞌanom riꞌat, waꞌ ukꞌulum ri Dios pachaꞌ jun qasaꞌn chwach Rire. \v 5 Ekꞌu ri kaꞌan woꞌora e chebꞌataqa bꞌi achijabꞌ pa ri tinamit Jope re keꞌkisikꞌij jun achi Simón rubꞌiꞌ, ri kabꞌiꞌx Pedro che. \v 6 Waꞌ waꞌchi jeqel chuchiꞌ ri mar pa rocho ri Simón, jun aj tꞌisol tzꞌuꞌum. Waꞌ wa Pedro kubꞌiꞌij chawe saꞌ ri lik chirajawaxik wi kaꞌano —xchaꞌ. \p \v 7 Echiriꞌ xel bꞌi ri ángel xchꞌaꞌt rukꞌ, ri Cornelio xebꞌusikꞌij kaꞌibꞌ raj chak y jun soldado lik kꞌo xiꞌin ibꞌ pa ranimaꞌ chwach ri Dios, waꞌ e jun chike ri e kꞌo puqꞌabꞌ. \v 8 Xutzijoj na kꞌu chike ronoje ri xrilo; tekꞌuchiriꞌ, xebꞌutaq bꞌi pa ri tinamit Jope. \s1 Ri xuqꞌalajisaj ri Dios che ri Pedro \p \v 9 Chukaꞌm qꞌij kꞌut echiriꞌ e kꞌo pan pa bꞌe e riꞌ katajin koponik chunaqaj ri tinamit, ri Pedro xaqꞌan chwi ri ja chaꞌ kuꞌana orar echiriꞌ ya katikꞌoj ri qꞌij.\f + \fr 10:9 \ft “Katikꞌoj ri qꞌij”: Kil “hora” pa vocabulario.\f* \v 10 Xpe kꞌu jun unimal numik che y lik xraj kawaꞌik. \p Katajin kꞌu uyijbꞌaxik ruwa echiriꞌ xaqikꞌateꞌt kꞌo xukꞌut ri Dios chwach. \v 11 Xril ruwa kaj jaqalik. Kꞌo kꞌu pachaꞌ jun nimalaj kꞌul karipipik y ximital lo che ri kajibꞌ utzaꞌm, e riꞌ kaqasax lo che ruwachulew. \v 12 Chupa waꞌ wa kꞌul e kꞌo ronoje kiwachlibꞌal awaj: waꞌ e ri kꞌo kajibꞌ kaqan, ri kecharar pulew yey ri kexikꞌikꞌ che ruwa kaj.\f + \fr 10:12 \ft Levítico 11 kubꞌiꞌij pachike rawaj utz ketijik y pachike na ketij taj. Rawaj xeril ri Pedro e kukꞌil ri na taqal taj ketijik.\f* \fig Ri xukꞌut ri Dios che ri Pedro (Hechos 10:10-12)|alt="Peters vision on rooftop" src="CN01945b.tif" size="span" ref="Hch. 10:11" \fig* \p \v 13 Yey xuta jun qulaj jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Chatyaktajoq Pedro; chakamisaj y chatijaꞌ —xcha che. \p \v 14 Pero ri Pedro xubꞌiꞌij che: \p —Na kanꞌan ta kꞌana riꞌ, Wajawal, ma riꞌin na jinta kꞌana kꞌo nutijom e laꞌ chꞌul o na taqal taj katijik —xchaꞌ. \p \v 15 Xchꞌaw tanchi kꞌu ri jun qulaj, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Ri ujosqꞌim chi ri Dios, riꞌat mabꞌiꞌij chꞌul che —xcha che ri Pedro. \p \v 16 Waꞌ oxlaj xuꞌano; tekꞌuchiriꞌ, ri nimalaj kꞌul xtzelej tanchi chilaꞌ chikaj. \v 17 Ekꞌu ri Pedro katajin che utzꞌonoxik chiribꞌil ribꞌ saꞌ keꞌelawi ri xkꞌut chwach, echiriꞌ xekꞌun rachijabꞌ etaqom lo ruma ri Cornelio. Rike kitzꞌonobꞌem lo ri rocho ri Simón ri kutꞌis tzꞌuꞌum, yey woꞌora e kꞌo chwa ri puerta. \v 18 Xechꞌaw kꞌu apanoq y xkitzꞌonoj we chiriꞌ jeqel wi ri Simón, ri kabꞌiꞌx Pedro che. \p \v 19 Ekꞌu ri Pedro kꞌa katajin ne che uchꞌobꞌik raqan puwi ri xkꞌut chwach, echiriꞌ ri Ruxlabꞌixel ri Dios xubꞌiꞌij che: «Chawilaꞌ, ma leꞌ oxibꞌ achijabꞌ katkitzukuj. \v 20 Chatyaktajoq, chatqajoq y jat kukꞌ. Muxiꞌij ribꞌ akꞌuꞌx kateꞌek kukꞌ, ma in ri intaqayom lo ke» xcha che. \p \v 21 Xqaj kꞌu lo ri Pedro pa e kꞌo wi rachijabꞌ etaqom lo ruma ri Cornelio, y xubꞌiꞌij chike: \p —Riꞌ in kꞌolik, in ri kintzukuj alaq. ¿Saꞌ ri petinaq wi alaq wukꞌ? —xcha chike. \p \v 22 Rike xkibꞌiꞌij che: \p —Kꞌo jun capitán\f + \fr 10:22 \ft “Capitán”: Waꞌ e aj wach ke cien soldados.\f* aj Roma, Cornelio rubꞌiꞌ. Rire e jun achi lik jusukꞌ, kꞌo xiꞌin ibꞌ rukꞌ chwach ri Dios, yey chom ruchꞌaꞌtibꞌexik kaꞌan kuma konoje raj judiꞌabꞌ. Xbꞌiꞌx kꞌu che rire ruma jun santowilaj ángel re ri Dios, kutaq lo kꞌamik la re keꞌek la chirocho y jekꞌulaꞌ kuta ri kabꞌiꞌij la che —xechaꞌ. \p \v 23 Ekꞌu ri Pedro xebꞌukoj bꞌi pa ja y xuya luwar chike kekanaj kan la jun aqꞌabꞌ chiriꞌ. Chukaꞌm qꞌij kꞌut xeꞌek kukꞌ, yey xekachbꞌilaj bꞌi jujun hermanos e aj pa ri tinamit Jope. \p \v 24 Chukaꞌm qꞌij kꞌut xebꞌopon pa ri tinamit Cesarea pa eroyeꞌem wi ri Cornelio. Rire umolom chi kichiꞌ ri ratz-uchaqꞌ y ri ramigos ri kꞌax kakinaꞌ kibꞌ rukꞌ. \v 25 Echiriꞌ xopon ri Pedro, xel lo ri Cornelio che ukꞌulik y xuxukubꞌaꞌ ribꞌ chwach re kuloqꞌoj uqꞌij. \p \v 26 Pero ri Pedro xuyako y xubꞌiꞌij che: \p —Yaktaja la, ma riꞌin xa in jun achi pachaꞌ rilal —xchaꞌ. \p \v 27 Kachꞌaꞌt kꞌu rukꞌ ri Cornelio, xok bꞌi y xebꞌuꞌriqa ukꞌiyal tikawex kimolom kibꞌ chiriꞌ. \v 28 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Pedro chike: \p —Lik etaꞌam ralaq, chiqaxoꞌl ri oj aj judiꞌabꞌ lik na ubꞌe taj we junoq chiqe kujunimaj ribꞌ o kaqibꞌ rukꞌ junoq na e ta kukꞌil raj judiꞌabꞌ. Noꞌj ri Dios xukꞌut chinuwach riꞌin na ubꞌe taj kanchꞌobꞌ raqan waꞌ.\f + \fr 10:28 \ft Chikiwach raj judiꞌabꞌ, jun kuchꞌulaj ribꞌ chwach ri Dios we kaqibꞌ rukꞌ junoq na utaqem ta ri kojobꞌal kiꞌke.\f* \v 29 E uwariꞌche, echiriꞌ xineꞌsikꞌixoq, na jampatana ximpetik y na jinta ne xintzꞌonoj we utz kanꞌan waꞌ. Ekꞌu woꞌora kantzꞌonoj che alaq, ¿suꞌchak xtaq alaq nukꞌamik? —xchaꞌ. \p \v 30 Ri Cornelio xukꞌul uwach: \p —E ukaj qꞌij waꞌ ikꞌowinaq je uꞌorayil waꞌ, riꞌin in kꞌo pa ayuno laj che ri urox ora\f + \fr 10:30 \ft “Ri urox ora”: Kil “hora” pa vocabulario.\f* bꞌenaq qꞌij, yey in kꞌo pa oración chiwocho echiriꞌ xwinaqir kꞌu chinuwach jun achi ukojom uqꞌuꞌ lik kawolqꞌinik \v 31 y jewaꞌ xubꞌiꞌij chwe: “Cornelio, ri Dios utom ra oración y kꞌo chukꞌuꞌx janipa ri toꞌbꞌal ke ri nibꞌaꞌibꞌ aꞌanom. \v 32 Chataqa junoq chupa ri tinamit Jope re kuꞌsikꞌij ri Simón ri kabꞌiꞌx Pedro che. Rire kꞌo pa rocho ri Simón, jun achi aj tꞌisol tzꞌuꞌum kꞌo rocho chuchiꞌ ri mar. Yey echiriꞌ kakꞌunik, e rire ri kachꞌaꞌt awukꞌ” xchaꞌ. \p \v 33 »Jekꞌuriꞌlaꞌ, xintaqalaꞌ kꞌamik la; y lik utz ri xꞌan la, ma xpe la. Ekꞌu woꞌora, qonoje oj kꞌo wara chwach ri Dios chaꞌ kaqata ronoje ri utaqom wi lo la chaꞌ kabꞌiꞌij la chiqe —xchaꞌ. \s1 Ri Pedro kutzijoj ri Utzilaj Tzij chirocho ri Cornelio \p \v 34 Ekꞌuchiriꞌ, xujeq kachꞌaꞌt ri Pedro, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p «Paqatzij wi woꞌora kanmaj usukꞌ ri Dios na kachaꞌw ta chikixoꞌl ri tikawex. \v 35 Ma ri kuꞌano e lik kukꞌul ukꞌuꞌx echiriꞌ ri tikawex pa taq ronoje tinamit kꞌo xiꞌin ibꞌ kukꞌ chwach Rire y kakiꞌan ri lik jusukꞌ. \v 36 Kꞌo kꞌu ri xuqꞌalajisaj ri Dios chike ri e aj Israel; waꞌ e ri Utzilaj Tzij, ri kukꞌam lo utzil chomal ruma ri Jesucristo ri Qajawal qonoje. \p \v 37 »Etaꞌam kꞌu ralaq saꞌ taq ri xuꞌan ri Jesús echiriꞌ ikꞌowinaq chi ri tzijonik re ri Juan chwi ri bautismo rukꞌ yaꞌ. Ri tzijonik puwi ri Jesús xujeq lo kꞌa Galilea y xeꞌek utzijoxik che ronoje ri luwar re Judea. \v 38 Xetaꞌmaj kꞌu ralaq saꞌ ri xuꞌan ri Dios; xuya che ri Jesús ri aj Nazaret lik kakꞌojiꞌ ri Santowilaj Ruxlabꞌixel y ruchuqꞌabꞌ Rire rukꞌ. Ekꞌu ri Jesús xeꞌek pa taq luwar re kuꞌan ri utz y kebꞌukunaj konoje ri eyaꞌom pa kꞌax ruma ritzel winaq. Xuꞌan taq kꞌu waꞌ ma ri Dios lik kꞌo rukꞌ. \p \v 39 »Ekꞌu riꞌoj lik qetaꞌam waꞌ ma xqil ronoje ri xuꞌan ri Jesús pa taq ri luwar re Judea y chilaꞌ Jerusalem. E waꞌ Rire ri xyaꞌiꞌ chwa cruz y xkamisaxik. \v 40 Pero churox qꞌij ri Dios xukꞌastajisaj lo ri Jesús chikixoꞌl ri ekaminaq y xuya che xukꞌut uwach chiqawach. \v 41 Na xukꞌut ta uwach chikiwach konoje ri tinamit, ma xew chikiwach ri ebꞌuchaꞌom chi lo ri Dios ojertan; waꞌ e riꞌoj, ri xojwaꞌ junam rukꞌ y xqatij qamiqꞌinaꞌ junam rukꞌ echiriꞌ kꞌastajinaq chi lo Rire chikixoꞌl ri ekaminaq. \p \v 42 »Yey xojutaq kꞌu che utzijoxik che ri tinamit chaꞌ kaqaqꞌalajisaj e Rire ri Aj Qꞌatal Tzij ukojom ri Dios pakiwi ri e kꞌaslik y ri ekaminaq. \v 43 Puwi ri Jesús xetzijon lo konoje ri qꞌalajisanelabꞌ ojertan. Rike xkibꞌiꞌij e janipa ri kekojow re Rire, kakikꞌul ri kuybꞌal kimak ruma kikojom rubꞌiꞌ» xchaꞌ. \s1 Ri na e ta aj Israel kakikꞌul ri Ruxlabꞌixel ri Dios \p \v 44 Kꞌa kachꞌaꞌt ne ri Pedro kukꞌ chwi taq waꞌ echiriꞌ xqaj ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios pakiwi konoje ri ketaw re. \v 45 Yey e petinaq rukꞌ ri Pedro jujun e aj judiꞌabꞌ kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. Waꞌ lik xkam kanimaꞌ che, ma ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios xqaj pakiwi ri na e ta aj judiꞌabꞌ. \v 46 Kekitataꞌ kꞌu riꞌ kechꞌaꞌt pa jujun chik chꞌaꞌtem yaꞌtal chike ruma ri Ruxlabꞌixel ri Dios y lik kakiyak uqꞌij ri Dios. \p \v 47 Ekꞌu ri Pedro xubꞌiꞌij: «¿Kꞌo nebꞌa junoq kaqꞌaten ke kakikꞌul ri bautismo rukꞌ yaꞌ? Ma rike xkikꞌul ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios jelaꞌ pachaꞌ riꞌoj» xchaꞌ. \p \v 48 Xtaqan kꞌu che kayaꞌ ri bautismo chike pa rubꞌiꞌ ri Qanimajawal Jesucristo. Ekꞌuchiriꞌ, xebꞌelaj che ri Pedro chaꞌ kakanaj chi kebꞌ oxibꞌ qꞌij kukꞌ. \c 11 \s1 Ri Pedro kutzijoj saꞌ ri xuꞌan ri Dios kukꞌ ri na e ta aj Israel \p \v 1 Ri e taqoꞌn re ri Jesús kukꞌ ri hermanos e kꞌo Judea xkito e kꞌo na e ta aj judiꞌabꞌ xekojow re Rutzij ri Dios puwi ri Cristo. \v 2 Ruma kꞌu riꞌ, echiriꞌ xtzelej ri Pedro Jerusalem, ri hermanos e aj judiꞌabꞌ lik xkichap pa chꞌaꞌoj, \v 3 jewaꞌ xkibꞌiꞌij che: «¿Suꞌchak xatok pa kocho ri na e ta aj judiꞌabꞌ y xatwaꞌ ne kukꞌ?»\f + \fr 11:3 \ft Chikiwach raj judiꞌabꞌ, jun kuchꞌulaj ribꞌ chwach ri Dios we kaqibꞌ rukꞌ junoq na utaqem ta ri kojobꞌal kiꞌke.\f* xechaꞌ. \p \v 4 Ekꞌu ri Pedro xujeq utzijoxik chike chucholaꞌj suꞌanik xuꞌana waꞌ. Jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p \v 5 «E riꞌin in kꞌo pa ri tinamit Jope e riꞌ kanꞌan orar echiriꞌ xaqikꞌateꞌt xqꞌalajisax jun kꞌutubꞌal re ri Dios chinuwach. Waꞌ pachaꞌ jun nimalaj kꞌul ximital lo che ri kajibꞌ utzaꞌm, xqasax lo chilaꞌ chikaj kꞌa pa la in kꞌo wi riꞌin. \v 6 Echiriꞌ xintzuꞌ chi utz saꞌ ri kꞌo chupa waꞌ, xebꞌenuwil kꞌu awaj kꞌo kajibꞌ kaqan, itzel taq chikop re upa juyubꞌ, awaj kecharar pulew, yey ri kexikꞌikꞌ che ruwa kaj. \p \v 7 »Yey xinta kꞌu jun qulaj, jewaꞌ xubꞌiꞌij chwe: “Chatyaktajoq Pedro; chakamisaj y chatijaꞌ” xchaꞌ. \p \v 8 »Ximbꞌiꞌij kꞌu riꞌin: “Na kanꞌan ta kꞌana riꞌ, Wajawal, ma riꞌin na jinta kꞌana chꞌul o na taqal taj katijik okinaq pa nuchiꞌ” xinchaꞌ. \p \v 9 »Ekꞌuchiriꞌ, xchꞌaw tanchi lo ri jun qulaj chilaꞌ chikaj, jewaꞌ xubꞌiꞌij chwe: “Ri ujosqꞌim chi ri Dios, riꞌat mabꞌiꞌij chꞌul che” xchaꞌ. \p \v 10 »Waꞌ oxlaj xuꞌano. Tekꞌuchiriꞌ, ronoje xkꞌam tanchi ubꞌi chikaj. \p \v 11 »Chupa kꞌu laꞌ la joqꞌotaj xekꞌun oxibꞌ achijabꞌ chwa ri ja pa in kꞌo wi; rike e petinaq Cesarea, etaqom loq chaꞌ kinkitzukuj. \v 12 Ekꞌu ri Ruxlabꞌixel ri Dios xubꞌiꞌij chwe kinꞌek kukꞌ y muxiꞌij ne ribꞌ nukꞌuꞌx kinꞌek. Xinꞌek kꞌu riꞌ kukꞌ; yey waꞌ wa waqibꞌ hermanos e aj Jope e kꞌo wara wukꞌ, xojkachbꞌilaj bꞌi. \p »Echiriꞌ xojopon Cesarea, xojok chirocho jun achi.\f + \fr 11:12 \ft Waꞌchi e Cornelio.\f* \v 13 Yey waꞌchi xutzijoj chiqe suꞌanik xril uwach jun ángel chirocho. Waꞌ xoꞌltakꞌal chwach rire y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: “Chebꞌataqa bꞌi achijabꞌ pa ri tinamit Jope re keꞌkisikꞌij jun achi Simón rubꞌiꞌ, ri kabꞌiꞌx Pedro che. \v 14 Ekꞌu rire koluꞌbꞌiꞌij chawe suꞌanik katkolobꞌetaj riꞌat kukꞌ konoje ri ejeqel pa wocho” xcha ri ángel che. \p \v 15 »Yey, echiriꞌ riꞌin xinjeqo kinchꞌaꞌt kukꞌ waꞌ wa tikawex na e ta aj judiꞌabꞌ, xqaj ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios pakiwiꞌ jelaꞌ pachaꞌ xujeqebꞌej loq echiriꞌ xqaj paqawi ri oj aj judiꞌabꞌ. \p \v 16 »Ekꞌuchiriꞌ, xkꞌun chinukꞌuꞌx rubꞌiꞌim kan ri Qanimajawal echiriꞌ xubꞌiꞌij: “Paqatzij wi, ri Juan xuya ri bautismo rukꞌ yaꞌ, noꞌj ri bautismo kikꞌul riꞌix e rukꞌ ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios.”\x * \xo 11:16 \xt Hch. 1:5\x* \p \v 17 »Ekꞌu uwariꞌche, we ri Dios xuya chike rike wa sipanik jelaꞌ pachaꞌ ri xuya chiqe riꞌoj ri kubꞌul chi qakꞌuꞌx rukꞌ ri Qanimajawal Jesucristo, ¿in china riꞌin chaꞌ kanqꞌatej ri Dios che uꞌanikil waꞌ?» xcha ri Pedro. \p \v 18 Ekꞌuchiriꞌ xkita taq waꞌ, na jinta chi xkibꞌiꞌij chirij ri Pedro, e xkijeq kakiyak uqꞌij ri Dios, jewaꞌ xkibꞌiꞌij: «¡Uyaꞌom ne riꞌ ri Dios chike ri na e ta aj judiꞌabꞌ kakitzelej kitzij chwach chaꞌ jelaꞌ kꞌo kikꞌaslemal!» xechaꞌ. \s1 Ri jeqebꞌal re riglesia pa ri tinamit Antioquía \p \v 19 Rukꞌ rukamik ri Esteban, xjeqer kiternabꞌexik rukꞌ kꞌax janipa ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. E taq kꞌu riꞌ waꞌ xekich bꞌi y xebꞌopon kꞌa chupa taq ri tinamit re Fenicia, re Chipre y ri tinamit Antioquía.\f + \fr 11:19 \ft “Antioquía”: E jun tinamit kꞌo Siria. Kꞌo jun chik tinamit “Antioquía re Pisidia”. Hch. 13:14-52\f* Yey xew xkitzijoj kan ri Utzilaj Tzij re ri Jesucristo chike ri e aj judiꞌabꞌ. \p \v 20 Chikixoꞌl kꞌu wa hermanos e kꞌo e aj Chipre y e aj Cirene. Ekꞌu rike echiriꞌ xebꞌok Antioquía, xkijeq kakitzijoj ri Utzilaj Tzij re ri Qanimajawal Jesucristo chike ri na e ta aj judiꞌabꞌ. \v 21 Yey ruchuqꞌabꞌ ri Qanimajawal lik kꞌo pakiwi rike. Lik kꞌu e kꞌi ri tikawex xkikoj rubꞌiꞌ ri Cristo y xkijalkꞌatij ri kibꞌinik. \p \v 22 Ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo e kꞌo Jerusalem, echiriꞌ xkita waꞌ, xkitaq bꞌi ri Bernabé chaꞌ keꞌek kꞌa chilaꞌ Antioquía. \v 23 Echiriꞌ xopon ri Bernabé y xril ri unimal rutzil ukꞌuꞌx ri Dios kukꞌ ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo, lik xkiꞌkot che. Y xebꞌupixabꞌaj konoje chaꞌ rukꞌ ronoje kikꞌuꞌx kakichuqꞌubꞌej kibꞌ chwach ri Qanimajawal. \p \v 24 Ri Bernabé e jun achi lik utz ukꞌuꞌx, ruchuqꞌabꞌ ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios lik kꞌo rukꞌ y lik kꞌo kubꞌulibꞌal ukꞌuꞌx. Ruma kꞌu ruchak rire, lik e kꞌi ri tikawex xkikoj rubꞌiꞌ ri Qanimajawal Jesucristo. \p \v 25 Tekꞌuchiriꞌ, ri Bernabé xeꞌek pa ri tinamit Tarso re kuꞌtzukuj ri Saulo. Echiriꞌ xuriqo, xukꞌam lo Antioquía. \v 26 Xekꞌojiꞌ kꞌu kukꞌ ri tinamit re ri Cristo ronoje ri jun junabꞌ, e riꞌ kekꞌutun chikiwach ukꞌiyal winaq. Chiriꞌ kꞌu riꞌ, nabꞌe laj xbꞌiꞌx “cristianos” chike ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. \p \v 27 Chupa taq riꞌ laꞌ la qꞌij e kꞌo jujun eqꞌalajisay runaꞌoj ri Dios xebꞌel bꞌi Jerusalem y xebꞌopon Antioquía. \v 28 Kꞌo jun chike waꞌ, Ágabo rubꞌiꞌ. Rire xyaktajik y ruma ri Ruxlabꞌixel ri Dios, xuqꞌalajisaj kape jun unimal numik chwi ronoje ruwachulew pa ejeqel wi ri winaq. (Waꞌ xuꞌana chupa rutaqanik ri Claudio.)\f + \fr 11:28 \ft Ri Claudio xkꞌojiꞌ nimalaj taqanel pakiwi ri taqanik re Roma chupa ri junabꞌ 41-53 D.C.\f* \p \v 29 Ruma kꞌu waꞌ, ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo e kꞌo Antioquía xkiyijbꞌaꞌ chikiwach chaꞌ kakitaq pan toꞌbꞌal chike ri hermanos ejeqel Judea; chikijujunal kꞌu riꞌ xkichꞌobꞌ raqan janipa ri kakiyaꞌo, waꞌ e chirij taq ri kꞌo kukꞌ. \v 30 Y jelaꞌ xkiꞌano; xkitaq bꞌi ri kiqasaꞌn pakiqꞌabꞌ ri Bernabé y ri Saulo chaꞌ kakikꞌam bꞌi Judea y kakiya chike ri e aj wach re riglesia. \c 12 \s1 Kakamisax ri Jacobo y kayaꞌiꞌ ri Pedro pa cárcel \p \v 1 Chupa taq kꞌu riꞌ laꞌ la qꞌij ri rey Herodes xebꞌutaq jujun soldados chaꞌ kekichap jujun chike ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo re keyaꞌ pa kꞌaxkꞌobꞌik. \v 2 Yey xebꞌutaq che kakikamisaj rukꞌ espada ri Jacobo ri ratzixel ri Juan. Y ri soldados jelaꞌ xkiꞌano. \p \v 3 Ekꞌuchiriꞌ xrilo lik xukꞌul kikꞌuꞌx raj judiꞌabꞌ ri xꞌan che ri Jacobo, xutaq uchapik ri Pedro. Waꞌ xuꞌan chupa ri nimaqꞌij Pascua echiriꞌ katij ri pam na jinta levadura che.\x * \xo 12:3 \xt Éx. 12:1-27\x* \v 4 Ekꞌuchiriꞌ chapom chi ri Pedro, ri Herodes xutzꞌapij pa cárcel y xuya pakiqꞌabꞌ kajibꞌ mutzaꞌj soldados re kakichajij, yey wa soldados e kajkaj chujujunal mutzaꞌj. Ri xuchꞌobꞌ ri Herodes e kꞌate karesaj lo ri Pedro chikiwach ri winaq re ri tinamit echiriꞌ ikꞌowinaq chi ri nimaqꞌij Pascua. \p \v 5 Kꞌo kꞌu riꞌ ri Pedro pa cárcel lik chajital chi utz. Yey ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo na kebꞌuxlan ta che uꞌanik orar chwach ri Dios puwiꞌ rire. \s1 Ri Pedro kesax bꞌi pa cárcel ruma jun ángel \p \v 6 Chupa kꞌu raqꞌabꞌ chwach pan ri qꞌij echiriꞌ ri rey Herodes uchꞌobꞌom karesaj lo ri Pedro chikiwach ri tinamit, ri Pedro e riꞌ kawar chikixoꞌl kaꞌibꞌ soldados, ximital rukꞌ kaꞌibꞌ karena yuqul lo chike ri soldados. Yey pa rewi raj chajal e kꞌo chwach ri okibꞌal re ri cárcel. \p \v 7 Xaqikꞌateꞌt kꞌut xwinaqir jun ángel re ri Qanimajawal rukꞌ, yey jun aqꞌ lik xutzij upa ri cárcel. Ri ángel xuyuchꞌuyaꞌ ri Pedro pukꞌalkꞌaꞌx, xukꞌosoj y jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij che: «Chatwaꞌlijoq, chawilij» xcha che. E taq kꞌu ri karena kꞌo che ruqꞌabꞌ ri Pedro xtzaqik. \p \v 8 Xubꞌiꞌij kꞌu ri ángel che: «Chaximilaꞌ bꞌi rakoton y raxajabꞌ» xcha che. Y rire jelaꞌ xuꞌano. \p Xubꞌiꞌij tanchi ri ángel che: «Chakojo bꞌi raqꞌuꞌ re pisbꞌal awij y chat-tereja lo chwij» xcha che. \p \v 9 Ri Pedro xel bꞌi teran chirij ri ángel, tobꞌ na retaꞌam taj we qatzij ri kuꞌan ri ángel rukꞌ; ma chwach rire, laj xa wachikꞌ la katajin che rilik. \v 10 Xebꞌikꞌow kꞌu chikiwach ri nabꞌe mutzaꞌj e chajinel. Tekꞌuchiriꞌ, xebꞌikꞌow che rukaꞌm mutzaꞌj e chajinel y xebꞌopon kꞌu chwach ri okibꞌal ꞌanom rukꞌ chꞌichꞌ, waꞌ e ri kel bꞌi pa bꞌe chupa ri tinamit. Waꞌ wa okibꞌal utukel xjaqataj chikiwach y jelaꞌ xebꞌel bꞌi. Xebꞌin kꞌu jubꞌiqꞌ che ri bꞌe y xaqikꞌateꞌt ri ángel xuya kan ri Pedro utukel. \p \v 11 Kꞌa ekꞌuchiriꞌ ri Pedro xumaj usukꞌ na wachikꞌ ta ri kuꞌano. Xubꞌiꞌij kꞌu chiribꞌil ribꞌ: «Woꞌora paqatzij wi, kanmaj usukꞌ e ri Qanimajawal utaqom lo ru ángel wukꞌ. Jelaꞌ xinresaj puqꞌabꞌ ri rey Herodes y che ronoje ri kakaj kakiꞌan rukꞌiyal e aj judiꞌabꞌ chwe» xchaꞌ. \p \v 12 Ekꞌu laꞌ katajin waꞌ pujolom ri Pedro, xeꞌek chirocho ri María ruchu ri Juan, ri kabꞌiꞌx Marcos che. Chiriꞌ kimolom wi kibꞌ ukꞌiyal hermanos ketajin pa oración chwach ri Dios. \v 13 Echiriꞌ ri Pedro xuchꞌawisaj pan ri puerta re ruwa ja, jun ali aj chak Rode rubꞌiꞌ, xel lo che. \v 14 Ekꞌuchiriꞌ xuto e uqul ri Pedro, ruma rukiꞌkotemal na xujaq ta ri puerta. Ri xuꞌano e kanik xok tanchi ubꞌi pa ja y xuꞌtzijoj chike kꞌo ri Pedro chwach ri puerta. \p \v 15 Ekꞌu ri e kꞌo pa ja xkibꞌiꞌij che: \p —Riꞌat xatchꞌuꞌjerik —xecha che. \p Pero rali xujikibꞌaꞌ uwach chike lik qatzij la kubꞌiꞌij. \p Yey xkibꞌiꞌij rike: \p —Laj e u ángel ri kꞌo chiriꞌ —xechaꞌ. \p \v 16 Ekꞌu ri Pedro lik chak kꞌo che uchꞌawisaxik pan ri puerta. Ekꞌuchiriꞌ xkijaqo yey xkil ri Pedro, lik xkam kanimaꞌ che; ma lik kꞌayew chike kakikojo we qatzij ri ketajin che rilik. \p \v 17 Pero ri Pedro xuꞌan jun kꞌutubꞌal rukꞌ ruqꞌabꞌ chaꞌ ketzꞌinkaꞌnik. Xutzijoj kꞌu chike suꞌanik xesax lo ruma ri Qanimajawal chupa ri cárcel. Yey xubꞌiꞌij kꞌu chike: \p —Tzijoj alaq waꞌ che ri Jacobo\f + \fr 12:17 \ft Wa Jacobo na e ta ri xkamisaxik (v. 2); waꞌ e ri jun xuꞌan aj wach re ri iglesia y e uchaqꞌ ri Jesús. Mt. 13:55; Jn. 7:3-5; Hch. 1:14\f* y chike taq ri hermanos —xchaꞌ. \p Tekꞌuchiriꞌ, xel bꞌi y xeꞌek pa jun chik luwar. \p \v 18 Echiriꞌ xsaqirik, xok jun sachibꞌal naꞌoj chikixoꞌl ri soldados. Xkijeq ketukukik ruma na ketaꞌam taj saꞌ ri xuꞌan ri Pedro, ma na jinta chik. \p \v 19 Ekꞌu ri Herodes xutaq utzukuxik ri Pedro. Yey ruma na xriqitaj taj, e xuta kichiꞌ ri soldados; tekꞌuchiriꞌ, xutaq kikamisaxik. Echiriꞌ xuꞌan waꞌ, ri Herodes xel bꞌi Judea y xeꞌek pa ri tinamit Cesarea y chiriꞌ xkanaj wi. \s1 Rukamik ri rey Herodes \p \v 20 Ri rey Herodes lik kꞌo royowal chikij ri winaq e aj Tiro y e aj Sidón.\f + \fr 12:20 \ft Ruma royowal, xebꞌuqꞌatej taq raj kꞌay e kꞌo chupa rutaqanik chaꞌ na kekꞌayin ta chi chike ri e aj Tiro y aj Sidón.\f* Ekꞌu riꞌ wa kebꞌ tinamit xkichꞌaꞌbꞌej kibꞌ chikiwach re kebꞌeꞌchꞌaꞌta rukꞌ ri rey Herodes chaꞌ kakiꞌan utzil chomal chikiwach rukꞌ. Kꞌo kꞌu jun achi Blasto rubꞌiꞌ, waꞌ raj chak ri rey yey lik kꞌo uwach pa ri rocho ri rey. Xkikoj kꞌu kibꞌ chwach ri Blasto y xkipuaqij che chaꞌ rire kachꞌaw pakiwiꞌ chwach ri rey chaꞌ na jinta chi chꞌaꞌoj chikiwach. Y jelaꞌ raj kꞌay re rutinamit ri Herodes utz kakikꞌayij ri kajawax chike ri e aj Tiro y aj Sidón. \p \v 21 Ri rey Herodes xukoj kꞌu jun qꞌij chike re kakimol kibꞌ. Laꞌ la jun qꞌij xuwiq ribꞌ rukꞌ chomilaj kꞌul kꞌi rajil, xtzꞌuyiꞌ pa ri qꞌatbꞌal tzij y xuya kꞌu jujun uchꞌaꞌtem chikiwach ri tinamit. \p \v 22 Ekꞌu ri winaq xkijeqo lik ko kesikꞌinik kakibꞌiꞌij: «¡Waꞌ wa kaqato, na uqul ta juna achi; e uqul jun tiox!» kechaꞌ. \p \v 23 Xa pa joqꞌotaj kꞌu riꞌ jun ángel re ri Qajawal xukoj lo jun yabꞌil che ri Herodes; ma rire xukꞌul wa yakbꞌal uqꞌij xꞌanik, yey waꞌ xew taqal che ri Dios. Jekꞌuriꞌlaꞌ xtijiꞌ kuma amolo y ruma waꞌ xkamik. \p \v 24 Noꞌj kꞌu ri Utzilaj Tzij re ri Qanimajawal lik xeꞌek utzijoxik y lik katajin kikꞌiyarik ri kekojow re. \p \v 25 Echiriꞌ ri Bernabé y ri Saulo xkikꞌis ri chak yaꞌom chike,\x * \xo 12:25 \xt Hch. 11:29, 30\x* xebꞌel chiriꞌ Jerusalem y xkikꞌam bꞌi ri Juan kukꞌ, ri kabꞌiꞌx Marcos che. \c 13 \s1 Ri Bernabé y ri Saulo kakijeq ri nabꞌe kibꞌenam che utzijoxik ri Utzilaj Tzij \p \v 1 Chilaꞌ Antioquía chikixoꞌlibꞌal ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo, e kꞌo eqꞌalajisay runaꞌoj ri Dios y e kꞌutunel re Rutzij. Waꞌ e: \q1 ri Bernabé, \q1 ri Simón ri kabꞌiꞌx qꞌeq che, \q1 ri Lucio aj Cirene, \q1 ri Manaén ri xkꞌiyisax pa rocho ri Herodes ri rey re Galilea \q1 y ri Saulo. \p \v 2 Kꞌo kꞌu jun qꞌij echiriꞌ rike kimolom kibꞌ re kakiloqꞌnimaj uqꞌij ri Qanimajawal yey e kꞌo pa ayuno, ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios xubꞌiꞌij chike: \p «Chebꞌichaꞌa ri Bernabé y ri Saulo chwe chaꞌ kakiꞌan ri chak\f + \fr 13:2 \ft Ri chak e keꞌkitzijoj ri Utzilaj Tzij re ri Jesucristo pa taq ri kitinamit ri na e ta aj Israel.\f* nuyaꞌom chi lo pakiqꞌabꞌ» xchaꞌ. \p \v 3 Echiriꞌ xkikꞌis ri oración y ayuno, xkiya ri kiqꞌabꞌ pakiwi rike y xekitaq kꞌu bꞌi. \s1 Ri Pablo y ri Bernabé kebꞌopon pa ri isla Chipre \p \v 4 Ekꞌu ri Bernabé y ri Saulo e laꞌ etaqom bꞌi ruma ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios, xebꞌopon kꞌu Seleucia. Chiriꞌ xebꞌel bꞌi pa barco y xebꞌek pa ri isla Chipre.\f + \fr 13:4 \ft “Chipre”: E utinamit ri Bernabé.\f* \v 5 Echiriꞌ xebꞌopon Salamina, jun tinamit re Chipre, xkijeq utzijoxik Rutzij ri Dios puwi ri Qanimajawal Jesucristo pa taq sinagogas ke raj judiꞌabꞌ. Yey kꞌo ri Juan\f + \fr 13:5 \ft “Juan”: Waꞌ e Juan Marcos, ri ratz-uchaqꞌ ri Bernabé. Hch. 12:12,25; 13:13; 15:37-38; Col. 4:10\f* kukꞌ re kitoꞌbꞌel. \p \v 6 Xebꞌikꞌow kꞌu chupa ronoje ri isla Chipre y xebꞌopon kꞌa chupa ri tinamit Pafos. Chiriꞌ xkiriq jun achi e kukꞌil raj judiꞌabꞌ; rire aj qꞌij yey e jun qꞌalajisanel xa kasokosoꞌnik. Waꞌ waꞌchi Barjesús\f + \fr 13:6 \ft “Barjesús” keꞌelawi “ukꞌajol Jesús” o “ukꞌajol Josué”.\f* rubꞌiꞌ, yey pa ri chꞌaꞌtem griego “Elimas” kecha che. \v 7 Waꞌ wa aj qꞌij kꞌo rukꞌ ri taqanel Sergio Paulo, jun achi lik kꞌo unaꞌoj. Ri taqanel xebꞌusikꞌij ri Bernabé y ri Saulo, ma lik kurayij kuta Rutzij ri Dios puwi ri Qanimajawal Jesucristo. \p \v 8 Pero rachi aj qꞌij xutij riꞌ che kebꞌuqꞌatej ri Bernabé y ri Saulo chaꞌ ri taqanel na kukubꞌaꞌ ta ukꞌuꞌx che ri Utzilaj Tzij re ri Jesucristo. \p \v 9 Ekꞌu ri Saulo (ri kabꞌiꞌx Pablo che) rukꞌ ruchuqꞌabꞌ ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios xuchꞌikibꞌaꞌ ruwach puwi ri Elimas, \v 10 y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p «¡Rilal lal nojinaq che ronoje sokosoꞌnik y che ronoje itz! ¡Lal ralkꞌoꞌal ritzel winaq, ri jun aj retzelal kꞌuꞌx chirij ronoje ri jusukꞌ! ¿Suꞌchak na koqꞌotaj ta la ri kajechꞌij la ri jusukꞌ bꞌe re ri Qanimajawal? \v 11 Ekꞌu woꞌora ruqꞌabꞌ ri Qanimajawal kayaktaj chiꞌij la y kuꞌan potzꞌ cheꞌla; xew kꞌu ri Dios etaꞌmayom janipa qꞌij na kil ta la ri qꞌijsaq» xchaꞌ. \p Na jampatana kꞌut ronoje xuꞌan qꞌequꞌm chwach y xujeq kamalal pa taq utzal y chirij, kutzukuj china kakꞌamaw bꞌi che ruqꞌabꞌ. \p \v 12 Ekꞌuchiriꞌ ri taqanel xril wa xukꞌulumaj ri Elimas, xukoj rubꞌiꞌ ri Qanimajawal Jesucristo, y lik kaminaq ranimaꞌ che ri kꞌutunik chwi ri Qanimajawal. \s1 Ri Pablo y ri Bernabé kebꞌopon Antioquía re Pisidia \p \v 13 Ri Pablo junam kukꞌ ri rachbꞌiꞌil xebꞌel bꞌi Pafos pa barco y xebꞌopon Perge pa ri luwar re Panfilia. Pero ri Juan xresaj kan ribꞌ chikij y xtzelej Jerusalem. \p \v 14 Ekꞌu rike xebꞌikꞌow Perge y xebꞌopon Antioquía pa ri luwar re Pisidia. Chupa kꞌu jun qꞌij re uxlanibꞌal xebꞌok pa ri sinagoga y xetzꞌuyiꞌik. \v 15 Ekꞌuchiriꞌ ajilam chi jujun che Rutzij Upixabꞌ ri Dios tzꞌibꞌital kan ruma ri Moisés y kuma ri qꞌalajisanelabꞌ, raj wach re ri sinagoga xkitaq lo ubꞌiꞌxikil chike: \p «Alaq qatz-qachaqꞌ, we kꞌo juna chꞌaꞌtem alaq re pixabꞌanik che ri tinamit, chꞌaw alaq» xechaꞌ. \p \v 16 Xtakꞌiꞌ kꞌu ri Pablo y xuꞌan jun kꞌutubꞌal rukꞌ ruqꞌabꞌ chaꞌ na jinta kꞌo kachꞌawik y xubꞌiꞌij: \p «Alaq achijabꞌ aj Israel y onoje alaq ri kꞌo xiꞌin ibꞌ pa animaꞌ alaq chwach ri Dios, tape alaq. \v 17 Ri Dios re wa tinamit Israel xebꞌuchaꞌ ri qatiꞌ-qamam ojertan y xuꞌan jun nimalaj tinamit chike echiriꞌ kꞌa e kꞌo Egipto, tobꞌ rike na e ta aj chiriꞌ. Rukꞌ kꞌu unimal uchuqꞌabꞌ riꞌ xebꞌeresaj lo Egipto. \p \v 18 »Laj juna cuarenta junabꞌ kꞌu riꞌ xebꞌukuy ri Dios rutinamit rukꞌ ri kimakunik pa ri luwar katzꞌintzꞌotik. \v 19 Tekꞌuchiriꞌ, xusach kiwach wuqubꞌ nimaq tinamit pa ri luwar re Canaán\x * \xo 13:19 \xt Dt. 7:1\x* y xuya kꞌu chike ri qatiꞌ-qamam kekanaj kan rukꞌ wa ulew. \v 20 Laj ikꞌowinaq chi kajibꞌ ciento junabꞌ rukꞌ nikꞌaj chwi lo echiriꞌ rutinamit ri Dios xebꞌopon Egipto, kꞌa ekꞌuchiriꞌ xekanaj kan pa rulew ubꞌiꞌtisim lo ri Dios chike. \p »Ekꞌuchiriꞌ, ri Dios xebꞌuya e aj qꞌatal tzij re ketaqan pakiwi rutinamit. Jelaꞌ uꞌanom kꞌa chwa ri qꞌalajisanel Samuel. \v 21 Chupa kꞌu rutaqanik ri Samuel, ri tinamit xkitzꞌonoj che ri Dios kuya juna kirey. Ekꞌu ri Dios xukoj ri Saúl pakiwiꞌ. Ri Saúl e ukꞌajol ri Cis, jun achi upetebꞌem chike ri ralkꞌoꞌal kan ri Benjamín.\f + \fr 13:21 \ft Ri Benjamín e jun chike ri kabꞌlajuj ukꞌajol ri Jacob.\f* Cuarenta junabꞌ kꞌu xtaqan pakiwiꞌ. \v 22 Ekꞌuchiriꞌ ri Dios xresaj ri rey Saúl pakiwiꞌ, e xukoj ri David re kataqan pukꞌaxel. Chwi kꞌu ri David lik chom xchꞌaꞌt ri Dios, ma jewaꞌ xubꞌiꞌij: \q1 E wilom che ri David rukꞌajol ri Isaí, \q1 rire jun achi lik kakiꞌkot nukꞌuꞌx rukꞌ \q1 ma kuya ranimaꞌ kuꞌano janipa ri kantaq che \rq 1 S. 13:14 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 23 »Ekꞌu chirij rubꞌiꞌtisim lo chike ri e ralkꞌoꞌal kan ri David, ri Dios e xuyak ri Jesús re Kolobꞌenel ke raj Israel. \v 24 Echiriꞌ ri Jesús kꞌamajaꞌ kujeq ri chak taqom lo che uꞌanik chikiwach ri winaq, xtzijon ri Juan puwi ri bautismo re tzelebꞌal tzij chike konoje ri tinamit Israel. \v 25 Ekꞌuchiriꞌ ri Juan katajin che ukꞌisik ruchak, xubꞌiꞌij: “Chiwach riꞌix ¿in china riꞌin? Riꞌin na in ta ri Kolobꞌenel oyeꞌem alaq. Noꞌj katajin kꞌu lo ukꞌunik Jun chwij, yey riꞌ na taqal tane chwe riꞌin kankir ruxajabꞌ che ri raqan” xchaꞌ. \p \v 26 »Alaq qatz-qachaqꞌ, alaq ralkꞌoꞌal kan ri Abraham y onoje alaq ri kꞌo xiꞌin ibꞌ ukꞌ alaq chwach ri Dios, che kꞌu ralaq taqom wi lo ri Utzilaj Tzij re kolobꞌetajik. \v 27 Yey ri ejeqel Jerusalem kukꞌ ri e aj wach ke, na xketaꞌmaj taj ri Jesús e Uchaꞌoꞌn lo ri Dios y na xkimaj tane usukꞌ ri tzꞌibꞌital kan kuma ri qꞌalajisanelabꞌ puwi ri Jesús, tobꞌ waꞌ kakajilaj ronoje qꞌij re uxlanibꞌal. Yey echiriꞌ rike xkitzꞌonoj rukamik ri Jesús, e xkiꞌan kꞌu ri tzꞌibꞌital kan puwi Rire. \v 28 Y tobꞌ na jinta kꞌo xkiriq chirij ri Jesús re kakamisaxik, xkitzꞌonoj che ri Pilato kutaq ukamisaxik. \v 29 Echiriꞌ xkikꞌis uꞌanik rukꞌ ri Jesús janipa ri tzꞌibꞌital kan puwi Rire, xkiqasaj lo chwa ri cruz y xeꞌkimuquꞌ. \p \v 30 »Pero ri Dios xukꞌastajisaj lo ri Jesús chikixoꞌl ri ekaminaq. \v 31 Tekꞌuchiriꞌ, ri Jesús ukꞌiyal qꞌij xukꞌut uwach chikiwach ri xerachbꞌilaj chwi echiriꞌ xebꞌel lo Galilea y xebꞌek rukꞌ kꞌa Jerusalem.\x * \xo 13:31 \xt Hch. 1:3\x* E taq kꞌu riꞌ waꞌ ri ketzijow re ri Jesús chikiwach ri tinamit woꞌora. \p \v 32 »Jekꞌulaꞌ riꞌoj kaqatzijoj che alaq ri Utzilaj Tzij, ri bꞌiꞌtisim lo chike ri qatiꞌ-qamam ojertan. \v 33 Yey wa bꞌiꞌtisinik yaꞌom chi chiqe riꞌoj ri oj kalkꞌoꞌal kan rike. Ma ri Dios xuꞌan waꞌ echiriꞌ xukꞌastajisaj lo ri Jesús chikixoꞌl ri ekaminaq, jelaꞌ pachaꞌ ri tzꞌibꞌital chupa rukaꞌm Salmo: \q1 Riꞌat at Nukꞌajol yey Riꞌin in Aqaw; \q1 waqꞌij kꞌu riꞌ kanqꞌalajisaj waꞌ \rq Sal. 2:7 \rq* \m kachaꞌ. \p \v 34 »Yey ri Dios ubꞌiꞌim kukꞌastajisaj lo ri Jesús chikixoꞌl ri ekaminaq chaꞌ jelaꞌ rucuerpo na kaqꞌay taj, ma jewaꞌ xubꞌiꞌij pa Ruchꞌaꞌtem puwi waꞌ: \q1 Kankꞌut na ri kꞌaxnaꞌbꞌal nukꞌuꞌx chiwach, \q1 jelaꞌ pachaꞌ ri nubꞌiꞌtisim lo che ri David. \rq Is. 55:3 \rq* \m \v 35 E uwariꞌche jewaꞌ kubꞌiꞌij pa jun chik Salmo: \q1 Rilal na kaya ta la luwar che kaqꞌay rucuerpo \q1 ri Jun lik uyaꞌom ribꞌ paqꞌabꞌ la \rq Sal. 16:10 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 36 »Ma paqatzij wi ri David xuꞌan ri xraj ri Dios rukꞌ echiriꞌ kꞌo che ruwachulew, pero xopon ri qꞌij xkamik y xmuq pa emuqum wi ruchu-uqaw, y rucuerpo xqꞌayik. \v 37 Noꞌj rucuerpo ri Jun ri xukꞌastajisaj bꞌi ri Dios, na xqꞌay taj. \p \v 38 »Chetaꞌmaj kꞌu alaq waꞌ, alaq watz-nuchaqꞌ: Ruma ri xuꞌan ri Cristo, katzijox che alaq suꞌanik kariq alaq ri kuybꞌal mak chwach ri Dios. \v 39 Ruma kꞌu ri Cristo, konoje ri kakubꞌiꞌ kikꞌuꞌx rukꞌ Rire, kaꞌaniꞌ jusukꞌ chike. Yey waꞌ na kariqitaj ta kꞌana ruma ri kataqex ri Tzij Pixabꞌ tzꞌibꞌital kan ruma ri Moisés. \p \v 40 »Chajij kꞌu ibꞌ alaq chaꞌ na kape ta pawiꞌ alaq ri ubꞌiꞌim lo ri Dios chupa ri tzꞌibꞌital kan kuma ri qꞌalajisanelabꞌ: \q1 \v 41 Chiwilapeꞌ, ix aj chꞌaminel re ri Nutzij, \q2 lik kakam na kꞌu iwanimaꞌ che \q2 y kasach ne iwach ruma waꞌ: \q1 Riꞌin kanꞌan jun chak chupa taq wa qꞌij ix kꞌo wi, \q2 jun chak na kikoj taj, \q2 tobꞌ ne kꞌo junoq katzijow re chiwe \rq Hab. 1:5 \rq* \q1 xcha ri Dios.» \m Rukꞌ waꞌ xukꞌisbꞌej ri Pablo. \p \v 42 Ekꞌuchiriꞌ ri Pablo y ri Bernabé xebꞌel bꞌi pa ri sinagoga, ri e kꞌo chiriꞌ xebꞌelaj chike chaꞌ ri jun chik qꞌij re uxlanibꞌal kechꞌaꞌt kukꞌ rike chwi taq waꞌ. \v 43 Echiriꞌ xebꞌel bꞌi konoje ri kimolom kibꞌ pa ri sinagoga, e kꞌi xeterej bꞌi chikij ri Pablo y ri Bernabé. Chikixoꞌl waꞌ e kꞌo raj judiꞌabꞌ y jujun chik kitaqem lo ri kꞌutunik ke raj judiꞌabꞌ (tobꞌ na e ta aj judiꞌabꞌ, pero lik kakiloqꞌoj uqꞌij ri Dios). Ekꞌu ri Pablo y ri Bernabé lik xekipixabꞌaj chaꞌ ketikiꞌ chupa ri unimal rutzil ukꞌuꞌx ri Dios. \p \v 44 Chupa kꞌu ri jun chik qꞌij re uxlanibꞌal, ya laj konoje ri winaq re ri tinamit xkimol kibꞌ chaꞌ kakita Rutzij ri Dios puwi ri Qanimajawal. \v 45 Pero echiriꞌ raj judiꞌabꞌ xekil rukꞌiyal winaq, xujeq katiꞌtot kikꞌuꞌx chirij ri Pablo. Y xkijeq kꞌu kakikꞌulaliꞌaj uwach ronoje ri kubꞌiꞌij rukꞌ kꞌaxlaj chꞌaꞌtem. \p \v 46 Ekꞌuchiriꞌ, ri Pablo y ri Bernabé, rukꞌ unimal kichuqꞌabꞌ, xkibꞌiꞌij chike: \p —Paqatzij wi lik chirajawaxik nabꞌe na katzijox che ralaq ri alaq aj judiꞌabꞌ Rutzij ri Dios puwi ri Qanimajawal. Pero ruma kꞌu ri na kakꞌul ta alaq, jelaꞌ kaqꞌalajinik na taqal ta ri kꞌaslemal na jinta utaqexik che alaq. Ruma kꞌu laꞌ keꞌqatzijoj chike ri na e ta aj judiꞌabꞌ, \v 47 ma jelaꞌ ri ojutaqom lo ri Dios Qajawxel che uꞌanik. E pachaꞌ ri ubꞌiꞌim lo Rire echiriꞌ xubꞌiꞌij: \q1 Riꞌin atnukojom re Qꞌijsaq \q1 chikiwach taq ri tinamit \q1 chaꞌ jelaꞌ kuꞌana at kꞌamal bꞌi re ri kolobꞌetajik \q1 kꞌa pa taq ri luwar lik naj che ruwachulew \rq Is. 49:6 \rq* \m —xechaꞌ. \p \v 48 Echiriꞌ xkita waꞌ ri na e ta aj judiꞌabꞌ, lik xekiꞌkot che y xkijeqo kakiyak uqꞌij ri Utzilaj Tzij puwi ri Qanimajawal. Jekꞌulaꞌ xkikoj rubꞌiꞌ ri Cristo konoje ri echaꞌom chi uloq re kakꞌojiꞌ kikꞌaslemal na jinta utaqexik. \v 49 Y xeꞌek utzijoxik ri Utzilaj Tzij puwi ri Qanimajawal chupa taq ronoje wa luwar. \p \v 50 Noꞌj raj judiꞌabꞌ xkikoj pa kijolom raj wach re ri tinamit y jujun ixoqibꞌ lik kꞌo kiwach yey kitaqem ri tzijpixabꞌ ke raj judiꞌabꞌ, chaꞌ kekiternabꞌej rukꞌ kꞌaxkꞌobꞌik ri Pablo y ri Bernabé. Jekꞌulaꞌ riꞌ xebꞌekesaj bꞌi pa wa tinamit. \p \v 51 Ekꞌu ri Pablo y ri Bernabé xkipupaꞌ kan rulew che ri kaqan, kꞌutubꞌal re ri na utz taj xkiꞌan ri e aj chilaꞌ y xebꞌek kꞌu pa ri tinamit Iconio. \v 52 Pero ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo chilaꞌ Antioquía lik kꞌo kiꞌkotemal kukꞌ yey ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios lik kꞌo kukꞌ. \c 14 \s1 Ri Pablo y ri Bernabé kebꞌopon Iconio \p \v 1 Chilaꞌ kꞌut chupa ri tinamit Iconio, ri Pablo y ri Bernabé junam xebꞌok chupa ri sinagoga ke raj judiꞌabꞌ. Ruma kꞌu ri Utzilaj Tzij xkitzijoj, lik e kꞌi ri e aj judiꞌabꞌ y ri na e ta aj judiꞌabꞌ xkikoj rubꞌiꞌ ri Cristo. \v 2 Noꞌj ri e aj judiꞌabꞌ ri na kakikoj ta ri Utzilaj Tzij, xkitik oyowal pa kanimaꞌ ri na e ta aj judiꞌabꞌ yey xekituk waꞌ wa winaq chaꞌ keyaktaj chikij ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. \v 3 Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, lik naj xekꞌojiꞌ ri Pablo y ri Bernabé chiriꞌ y na kakixiꞌij ta kꞌana kibꞌ kechꞌaꞌt chikiwach konoje. Ekꞌu ri Qanimajawal xujikibꞌaꞌ uwach ri kichꞌaꞌtem chwi ri unimal rutzil ukꞌuꞌx, ma xuya chike kakiꞌan nimaq taq kꞌutubꞌal re ruchuqꞌabꞌ ri Dios. \v 4 Ekꞌu ri winaq re ri tinamit kijachom kipa; jujun chike ekiternabꞌem raj judiꞌabꞌ y jujun chik ekiternabꞌem ri e taqoꞌn re ri Jesús. \p \v 5 Ekꞌu ri e aj judiꞌabꞌ junam kukꞌ ri na e ta aj judiꞌabꞌ xkiꞌan tzij chikiwach kukꞌ ri e aj wach chaꞌ keyaktaj chikij ri Pablo y ri Bernabé re kakiꞌan kꞌax chike y kekiꞌan paꞌbꞌaj. \v 6 Echiriꞌ ri Pablo y ri Bernabé xketaꞌmaj waꞌ, xebꞌel bꞌi chiriꞌ y xebꞌek pa ri luwar re Licaonia pa taq ri tinamit Listra y ri tinamit Derbe y pa taq ri luwar chunaqaj wa kebꞌ tinamit. \v 7 Y chiriꞌ kꞌu riꞌ kakitzijoj ri Utzilaj Tzij. \s1 Ri Pablo kaꞌan paꞌbꞌaj pa ri tinamit Listra \p \v 8 Chupa wa tinamit Listra kꞌo jun achi sikirinaq ukabꞌichal ri raqan y na bꞌininaq ta kꞌenoq ma ralaxibꞌem sik. Waꞌ waꞌchi tzꞌulik, \v 9 e riꞌ kutataꞌ ri kubꞌiꞌij ri Pablo. \p Ekꞌuchiriꞌ ri Pablo xuchꞌikibꞌaꞌ ruwach puwiꞌ y xrilo kꞌo kubꞌulibꞌal ukꞌuꞌx chaꞌ kakunutajik, \v 10 lik ko xubꞌiꞌij che: \p —¡Chatyaktajoq y chat-takꞌala jusukꞌ chwi rawaqan! —xchaꞌ. \p Ekꞌu rachi xchꞌoplin chikaj y xbꞌinik. \p \v 11 Ekꞌu ri winaq echiriꞌ xkilo saꞌ ri xuꞌan ri Pablo, xkijeq kesikꞌin pa kichꞌaꞌtem rike, waꞌ e ri chꞌaꞌtem re Licaonia. Jewaꞌ kakibꞌiꞌij: «¡Waꞌ e tiox kiꞌanom lo achijabꞌ che kibꞌ y xeqaj lo wara qukꞌ!» kechaꞌ. \p \v 12 Che ri Bernabé xkibꞌiꞌij e tiox Júpiter, yey che ri Pablo xkibꞌiꞌij e tiox Mercurio\f + \fr 14:12 \ft “Mercurio”: Chikiwach raj Roma, Mercurio e ri tiox karesaj kichiꞌ ri nikꞌaj chik tiox.\f* ma e rire ri más kachꞌawik. \v 13 Ekꞌu raj chakunel re ri tiox Júpiter, ri kꞌo rocho pa okibꞌal lo re ri tinamit, xebꞌukꞌam lo toroꞌibꞌ y kotzꞌiꞌj yijbꞌam re wiqonik chwach taq ri okibꞌal re ri templo. Yey junam kukꞌ rukꞌiyal winaq xkaj kekikamisaj rawaj re kiqasaꞌn chikiwach ri Bernabé y ri Pablo. \p \v 14 Echiriꞌ xkita waꞌ ri kebꞌ taqoꞌn Bernabé y Pablo, xkirichꞌij ri kiqꞌuꞌ y xkimin kibꞌ chikixoꞌl rukꞌiyal winaq; kesikꞌinik jewaꞌ kakibꞌiꞌij: \p \v 15 «¡Achijabꞌ!, ¿suꞌchak kaꞌan alaq waꞌ? Ma riꞌoj xa oj achijabꞌ junam qawach ukꞌ alaq. Wa Utzilaj Tzij kaqatzijoj che alaq e chaꞌ kaya kan alaq ri na il ta uwach y katzukuj alaq ri Dios kꞌaslik, ri xꞌanaw re ruwa kaj, ruwachulew, ri mar y ronoje ri kꞌo che taq waꞌ. \v 16 Tobꞌ rojertan ri Dios xuya luwar chike taq ri tinamit kebꞌin chupa taq ri bꞌe kakaj rike, \v 17 na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, ri Dios na roqꞌotam ta kꞌana uqꞌalajisaxik china Rire ruma taq ri utz kuꞌano. Ma kuya lo ri jabꞌ y kuya lo ruqꞌijol echiriꞌ lik kꞌo molonik. E Rire ri kaꞌanaw re lik kꞌo kaqatijo y kꞌo kiꞌkotemal chupa ri qanimaꞌ» kechaꞌ. \p \v 18 Ri Bernabé y ri Pablo, tobꞌ ketajin che ubꞌiꞌxikil waꞌ, lik kꞌayew xekiqꞌatej rukꞌiyal winaq chaꞌ na kekikamisaj ta rawaj re qasaꞌn chikiwach rike. \p \v 19 Chupa kꞌu laꞌ laꞌ joqꞌotaj xekꞌun lo jujun aj judiꞌabꞌ e aj pa ri tinamit Antioquía y ri tinamit Iconio. Rike xkikoj pa kijolom rukꞌiyal winaq kakiꞌan ri Pablo paꞌbꞌaj. Y ekꞌu xkiꞌano. Tekꞌuchiriꞌ, xkichararej bꞌi ri Pablo tzaꞌm tinamit. E chikiwach rike, kaminaq chik. \v 20 Pero echiriꞌ ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo xkisut rij ri Pablo, rire xyaktajik y xok tanchi chupa ri tinamit. Chukaꞌm qꞌij xel bꞌi rukꞌ ri Bernabé y junam xebꞌek pa ri tinamit Derbe. \p \v 21 Xkitzijoj kꞌu ri Utzilaj Tzij chupa wa tinamit y ukꞌiyal tikawex xkikoj rubꞌiꞌ ri Cristo. Tekꞌuchiriꞌ, xetzelej tanchi lo chupa ri tinamit Listra, ri tinamit Iconio y ri tinamit Antioquía. \v 22 Xkinimarisaj kꞌu kan kikꞌuꞌx ri hermanos y lik xekipixabꞌaj chaꞌ katikiꞌ chi utz ri kubꞌulibꞌal kikꞌuꞌx rukꞌ ri Jesús, jewaꞌ kakibꞌiꞌij chike: «Lik chirajawaxik rukꞌ ukꞌiyal kꞌaxkꞌobꞌik kojok chupa rutaqanik ri Dios» kechaꞌ. \p \v 23 Yey xekikoj kan e aj wach chujujunal taq iglesia. Xkiꞌan kꞌu orar y ayunar kukꞌ. Tekꞌuchiriꞌ, xkitzꞌonoj che ri Qanimajawal kebꞌuchajij janipa ri lik kubꞌul kikꞌuꞌx rukꞌ Rire. \s1 Ri Pablo y ri Bernabé ketzelej tanchi Antioquía re Siria \p \v 24 Xebꞌikꞌow kꞌu pa taq ri luwar re Pisidia y xebꞌopon pa ri luwar re Panfilia. \v 25 Xkitzijoj kꞌu ri Utzilaj Tzij chupa ri tinamit Perge. Tekꞌuchiriꞌ, xkimaj bꞌi pa ri tinamit Atalia. \p \v 26 Chiriꞌ kꞌu riꞌ xkimaj bꞌi pa barco y xetzelej Antioquía.\f + \fr 14:26 \ft Kꞌo kebꞌ Antioquía. Wa jun e Antioquía re Siria, pa xkijeq wubꞌi ri kibꞌenam ri Pablo y ri Bernabé.\f* Waꞌ e ri tinamit pa xtzꞌonox wubꞌi rutoꞌbꞌal ri Dios pakiwi ri Pablo y ri Bernabé chaꞌ kakiꞌan ri chak yaꞌom pakiqꞌabꞌ,\x * \xo 14:26 \xt Hch. 13:1-3\x* yey waꞌ wa chak kikꞌisom chi rike. \p \v 27 Echiriꞌ xebꞌoponik, xekimol kichiꞌ konoje ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo y xkitzijoj kꞌu chike ronoje ri xuꞌan ri Dios kukꞌ y suꞌanik xuya chike ri na e ta aj judiꞌabꞌ kebꞌuꞌan xa jun kukꞌ ri kikubꞌam kikꞌuꞌx rukꞌ ri Qanimajawal Jesucristo. \v 28 Xekanaj kꞌu kan chiriꞌ ukꞌiyal qꞌij kukꞌ ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. \c 15 \s1 Raj wach re riglesia kakimol kibꞌ Jerusalem \p \v 1 Chupa taq riꞌ laꞌ la qꞌij xebꞌopon Antioquía jujun achijabꞌ e petinaq Judea y xkijeq kekꞌutun chikiwach ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: «We na kakoj ta ri retalil re circuncisión che alaq jelaꞌ pachaꞌ rutaqanik kan ri Moisés, riꞌ na kakolobꞌetaj ta alaq» kechaꞌ. \p \v 2 Ekꞌu ri Pablo y ri Bernabé lik xebꞌek chunimal puwi wa kꞌutunik kukꞌ waꞌchijabꞌ. Kꞌisbꞌal re, konoje xkichꞌobꞌ raqan saꞌ ri kakiꞌano; e ketaq bꞌi ri Pablo y ri Bernabé kukꞌ jujun chik chaꞌ kebꞌek Jerusalem re kebꞌeꞌchꞌaꞌt chwi waꞌ kukꞌ ri e taqoꞌn re ri Jesús y jujun chik e aj wach re riglesia. \p \v 3 E taq kꞌu ri etaqom bꞌi kuma riglesia re Antioquía, xebꞌikꞌow pa taq ri tinamit re Fenicia y re Samaria, y chujujunal luwar xkitzijoj suꞌanik ri na e ta aj judiꞌabꞌ kiyaꞌom kan ri kibꞌinik re ojertan chaꞌ e kakitaqej ri Dios. Ruma kꞌu riꞌ waꞌ, konoje ri hermanos xetaw re, lik xekiꞌkot che. \p \v 4 Echiriꞌ xebꞌopon Jerusalem, xekꞌul kuma taq ri hermanos, ri e taqoꞌn y jujun chik e aj wach re riglesia. Xkitzijoj kꞌu chike ronoje ri uꞌanom ri Dios kukꞌ. \v 5 Pero e kꞌo jujun chike ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo e kukꞌil ri aj fariseos, rike xeyaktajik y jewaꞌ xkibꞌiꞌij: \p —Lik chirajawaxik kakoj ri retalil re circuncisión chike taq ri na e ta aj judiꞌabꞌ kakikoj rubꞌiꞌ ri Dios yey ketaq che kakiꞌan janipa ri kubꞌiꞌij ri Tzij Pixabꞌ re ri Moisés —xechaꞌ. \p \v 6 Xkimol kꞌu kibꞌ ri e taqoꞌn y jujun chik e aj wach re riglesia chaꞌ kechꞌaꞌt chwi waꞌ. \v 7 Lik naj kꞌut xkichapalaꞌ kibꞌ chikiwach puwi waꞌ. Tekꞌuchiriꞌ, ri Pedro xyaktajik y xubꞌiꞌij chike: \p —Hermanos achijabꞌ, ralaq etaꞌam alaq jampa chi lo qꞌij waꞌ ikꞌowinaq chwi xinuchaꞌ lo ri Dios chaꞌ chi nuchiꞌ riꞌin, ri na e ta aj judiꞌabꞌ kakita ri Utzilaj Tzij y kakikoj kꞌu rubꞌiꞌ ri Cristo. \v 8 Ri Dios, ri retaꞌam saꞌ ri kꞌo chupa ri kanimaꞌ ri tikawex, e xkꞌuluw ke ri na e ta aj judiꞌabꞌ kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. Yey xukꞌut waꞌ echiriꞌ xuya lo ri Santowilaj Ruxlabꞌixel chike rike jelaꞌ pachaꞌ xuꞌan qukꞌ riꞌoj. \v 9 Y junam xeril rike qukꞌ riꞌoj, ma xujosqꞌij ri kanimaꞌ che ri mak ruma ri kubꞌulibꞌal kikꞌuꞌx. \p \v 10 »Ekꞌu woꞌora, ¿suꞌchak kapetisaj alaq royowal ri Dios ruma ri keya alaq chuxeꞌ ukꞌiyal taqanik ri na e ta aj judiꞌabꞌ kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo? Waꞌ e pachaꞌ eqaꞌn kakoj alaq chikiqul. Yey wa eqaꞌn, na xkichꞌij tane rukꞌaxik ri qatiꞌ-qamam ojertan y na qachꞌijom tane rukꞌaxik riꞌoj. \v 11 Noꞌj kꞌu riꞌoj e kaqajikibꞌaꞌ uwach waꞌ: Xa ne ruma ri unimal rutzil ukꞌuꞌx ri Qanimajawal Jesús kojkolobꞌetaj riꞌoj\f + \fr 15:11 \ft Na jinta junoq kuriq ri kolobꞌetajik xa ruma kutaqej taqanik. Ef. 2:8-9\f* jelaꞌ pachaꞌ rike —xchaꞌ. \p \v 12 Konoje kꞌu riꞌ rukꞌiyal tikawex xetzꞌinkaꞌnik y xkiya kixikin chike ri Bernabé y ri Pablo, ma kakitzijoj ri nimaq taq kꞌutubꞌal re chuqꞌabꞌ uꞌanom ri Dios kuma rike chikixoꞌl ri na e ta aj judiꞌabꞌ. \p \v 13 Echiriꞌ xkikꞌis kechꞌaꞌt rike, ri Jacobo jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Hermanos, chinta na pe alaq: \v 14 Ri Simón xutzijoj puwi ri nabꞌe laj echiriꞌ ri Dios xuqꞌalajisaj ribꞌ chikiwach ri na e ta aj judiꞌabꞌ\f + \fr 15:14 \ft Ri nabꞌe laj echiriꞌ ri Dios xutaq lo ri Ruxlabꞌixel pakiwi ri na e ta aj Israel e pa rocho ri Cornelio. Hch. 10:24-48\f* chaꞌ chikixoꞌl rike kebꞌuchaꞌ janipa ri kebꞌuꞌana utinamit. \v 15 Y waꞌ kuꞌana xaqi jun rukꞌ ri kitzꞌibꞌam kan ri qꞌalajisanelabꞌ puwi ri ubꞌiꞌim lo ri Dios: \q1 \v 16 Ikꞌowinaq kꞌu waꞌ, kintzelej loq \q1 y kanyak tanchi ri rocho ri rey David wuluwubꞌinaq bꞌi,\f + \fr 15:16 \ft Waꞌ e jun kꞌambꞌal naꞌoj. Keꞌelawi ri Dios kukoj jun nimalaj taqanel pukꞌaxel ri rey David, waꞌ e ri Qanimajawal Jesucristo.\f* \q1 kankꞌojoj kꞌu ri tzaqinaq bꞌi che y kanꞌan kꞌakꞌ che. \q1 \v 17 Kanꞌan waꞌ chaꞌ ri nikꞌaj chik tikawex kakitzukuj ri Dios, \q1 waꞌ e taq ri tinamit na e ta aj judiꞌabꞌ, \q1 konoje ri e nuꞌanom nutinamit chike ma kikojom ri nubꞌiꞌ. \q1 \v 18 E waꞌ ri xubꞌiꞌij ri Dios Qajawxel, yey e ri uqꞌalajisam chi lo ojertan. \rq Am. 9:11-12 \rq* \m \v 19 Ruma kꞌu laꞌ, chinuwach riꞌin na utz taj we kaqasachisaj kinaꞌoj ri na e ta aj judiꞌabꞌ kikojom rubꞌiꞌ ri Qanimajawal. \v 20 Ri qaꞌanaꞌ e chojtzꞌibꞌan pan chike y qayaꞌa pan kinaꞌoj chaꞌ kakesaj kibꞌ che taq ri kachꞌulan re junoq pachaꞌ taq ri ikꞌowisam chwa juna tiox, chaꞌ na kaketzꞌabꞌej ta uwa kiqꞌij kukꞌ jujun chik na kikꞌulel taj, chaꞌ na kakitij ta tiꞌij ke awaj xa ejitzꞌam y chaꞌ na kakitij ta kikꞌ. \v 21 Ma xex wi chwi lo ojertan, ronoje qꞌij re uxlanibꞌal pa taq sinagogas e kꞌo ri kebꞌajilan re y ketzijon puwi ri Tzij Pixabꞌ tzꞌibꞌital kan ruma ri Moisés —xcha ri Jacobo. \s1 Ri carta re pixabꞌanik chike ri na e ta aj judiꞌabꞌ \p \v 22 E taq ri e taqoꞌn y ri jujun chik e aj wach re riglesia kukꞌ konoje ri hermanos, xukꞌul kikꞌuꞌx ri kechaꞌ jujun achijabꞌ chikixoꞌlibꞌal re ketaq bꞌi pa ri tinamit Antioquía rukꞌ ri Pablo y ri Bernabé chaꞌ kakikꞌam bꞌi jun carta re pixabꞌanik chike ri na e ta aj judiꞌabꞌ kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. Ekꞌu xekichaꞌ ri Judas ri kabꞌiꞌx Barsabás che y ri Silas, ma lik chom ilitajinaq ri kibꞌinik kisilabꞌik chikiwach ri hermanos. \v 23 Xyaꞌ kꞌu bꞌi ri carta pakiqꞌabꞌ, jewaꞌ kubꞌiꞌij: \mi E riꞌoj oj taqoꞌn re ri Cristo kukꞌ ri e aj wach re riglesia y konoje ri hermanos wara Jerusalem, kaqaya pan rutzil wach alaq hermanos, ri kꞌo alaq chupa ri tinamit Antioquía y pa taq ri tinamit re Siria y re Cilicia. Kaqatzꞌibꞌaj kꞌu che ralaq, ri na alaq ta aj judiꞌabꞌ yey kojom alaq rubꞌiꞌ ri Cristo. \pi1 \v 24 Riꞌoj qatom e kꞌo jujun ebꞌelinaq chiqaxoꞌl riꞌoj, tobꞌ na oj ta xojtaqaw bꞌi ke; yey rike ketajin che ukojik ri na utz taj pa jolom alaq rukꞌ ri kichꞌaꞌtem y jekꞌulaꞌ kisachisam ri naꞌoj alaq.\f + \fr 15:24 \ft E kꞌo jujun ebꞌelinaq bꞌi Jerusalem, xebꞌopon kꞌu pa taq riglesias ke taq ri na e ta aj judiꞌabꞌ yey xebꞌekitaq che ukojik ri retalil re circuncisión y che utaqexik ri kojobꞌal ke raj judiꞌabꞌ.\f* \pi1 \v 25 Ruma kꞌu laꞌ, xojchꞌaꞌt riꞌoj chiqawach puwi waꞌ, y ri xojkanaj wi e keqachaꞌ achijabꞌ y keqataq bꞌi ukꞌ alaq junam kukꞌ ri hermanos lik kꞌax keqanaꞌo, waꞌ e ri Bernabé y ri Pablo. \v 26 Waꞌ waꞌchijabꞌ kiyaꞌom kanimaꞌ tobꞌ ne kekam ruma ri kakitzijoj rubꞌiꞌ ri Qanimajawal Jesucristo. \v 27 Yey keqataq bꞌi ri Judas y ri Silas. Chikichiꞌ kꞌu rike kaqꞌalajin wi chiwach alaq ronoje wa xqataq ubꞌiꞌxikil che alaq. \pi1 \v 28 Ma chwach ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios y chiqawach riꞌoj, na utz taj kaqakoj juna chik eqaꞌn pawiꞌ alaq, xew kꞌu chirajawaxik taq waꞌ:\f + \fr 15:28 \ft Kꞌo más pixabꞌanik taqal chiqe qonoje ri qakojom rubꞌiꞌ ri Cristo, pachaꞌ mojkamisanik, mojeleqꞌik, maqaꞌan raqꞌubꞌal chirij junoq, qaloqꞌoj kiqꞌij qachu-qaqaw, kꞌax cheqanaꞌa ri jujun chik.\f* \v 29 Matij alaq ri ikꞌowisam chi chikiwach ri tiox;\x * \xo 15:29 \xt 1 Co. 10:7, 14-18, 21\x* matij alaq kikꞌ,\x * \xo 15:29 \xt Gn. 9:4; Lv. 17:10-16\x* matij alaq tiꞌij ke awaj xa ejitzꞌam;\f + \fr 15:29 \ft We xa jitzꞌam juna awaj, riꞌ kꞌa kꞌo kikꞌ chupa.\f* y metzꞌabꞌej ne uwa qꞌij alaq kukꞌ jujun chik na alaq ta kꞌulan kukꞌ.\f + \fr 15:29 \ft Pa kocho taq ri tiox e kꞌo tikawex kakibꞌiꞌtisij kibꞌ chike ri e aj tioxabꞌ chaꞌ kemakun kukꞌ, ma chikiwach rike waꞌ kukꞌul kikꞌuꞌx taq ri tiox.\f* We kesaj kꞌu ibꞌ alaq che ronoje waꞌ,\f + \fr 15:29 \ft Xyaꞌ taq wa pixabꞌanik chaꞌ ri kꞌakꞌ hermanos na e ta aj judiꞌabꞌ kakesaj kibꞌ che taq ri kiloqꞌnimaxik ri tiox. Jekꞌulaꞌ raj judiꞌabꞌ junam kukꞌ ri na e ta aj judiꞌabꞌ kekꞌojiꞌ chi utzil chomal pa riglesia.\f* katajin alaq riꞌ che uꞌanik ri jusukꞌ. \pi1 Chila kꞌu ibꞌ alaq. \p \v 30 Ekꞌu ri echaꞌtalik xkimaj bꞌi kibꞌe pa ri tinamit Antioquía. Ekꞌuchiriꞌ kimolom chi kichiꞌ ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo, xkiya ri carta chike. \p \v 31 Echiriꞌ ri hermanos e kꞌo Antioquía xkajilaj wa carta, lik xekiꞌkotik ma ri tzꞌibꞌital chupa xukubꞌaꞌ kikꞌuꞌx. \v 32 Ekꞌu ri Judas y ri Silas, ruma e eqꞌalajisay runaꞌoj ri Dios, lik naj xechꞌaꞌt kukꞌ ri hermanos, xekipixabꞌaj chaꞌ lik kakichuqꞌubꞌej kibꞌ y jelaꞌ xkinimarisaj kikꞌuꞌx. \v 33 Xkikꞌowibꞌej kꞌu jujun qꞌij chiriꞌ. \p Tekꞌuchiriꞌ, xetaq bꞌi chi utzil chomal kuma ri hermanos chilaꞌ, chaꞌ jelaꞌ ketzelej tanchi kukꞌ ri etaqayom lo ke. \v 34 Noꞌj ri Silas xuchꞌobꞌo utz kakanaj kan chiriꞌ. \v 35 Ekꞌu ri Pablo y ri Bernabé xekꞌojiꞌ pa ri tinamit Antioquía. Y junam kukꞌ ukꞌiyal kachbꞌiꞌil, xekꞌutun chwi Ruchꞌaꞌtem ri Dios y ri Utzilaj Tzij puwi ri Qanimajawal. \s1 Rukalaj ubꞌenam ri Pablo che utzijoxik ri Utzilaj Tzij \p \v 36 Ikꞌowinaq chi kꞌu jujun qꞌij, ri Pablo xubꞌiꞌij che ri Bernabé: «Chojtzelej tanchi kukꞌ ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo pa taq ronoje ri tinamit pa qatzijom wi ri Utzilaj Tzij re ri Qanimajawal, chaꞌ kebꞌeꞌqilaꞌ saꞌ ri kiꞌanom» xchaꞌ. \p \v 37 Yey ri Bernabé xraj kukꞌam bꞌi ri Juan kukꞌ, waꞌ e ri kabꞌiꞌx Marcos che. \v 38 Noꞌj ri Pablo na xukꞌul ta ukꞌuꞌx keꞌek ri Marcos kukꞌ, ma ri Marcos xeroqꞌotaj kan pa taq ri luwar re Panfilia y na erachbꞌilam ta chi lo che ri chak.\x * \xo 15:38 \xt Hch. 13:13\x* \v 39 Xebꞌek kꞌu chunimal puwi waꞌ yey na jinta xeꞌela wi ri kichꞌaꞌtem chikiwach. Ruma kꞌu riꞌ, ri Pablo y ri Bernabé xkijach bꞌi kibꞌ. Ri Bernabé xukꞌam bꞌi ri Marcos rukꞌ. Xebꞌek kꞌu pa barco y xebꞌopon pa ri isla Chipre. \p \v 40 Yey ri Pablo xuchaꞌ bꞌi ri Silas chaꞌ karachbꞌilaj bꞌi che rubꞌenam. Ekꞌu ri hermanos e kꞌo Antioquía xkiꞌan orar y xkitzꞌonoj bꞌi ri unimal rutzil ukꞌuꞌx ri Dios pakiwiꞌ; tekꞌuchiriꞌ, xkimaj bꞌi kibꞌe. \v 41 Xebꞌikꞌow kꞌu pa taq ri luwar re Siria y re Cilicia, kakinimarisaj kan kikꞌuꞌx ri kakimol kibꞌ pa rubꞌiꞌ ri Cristo pa taq ri tinamit. \c 16 \s1 Ri Timoteo kerachbꞌilaj bꞌi ri Pablo y ri Silas \p \v 1 Tekꞌuchiriꞌ, xebꞌopon ri Pablo y ri Silas pa ri tinamit Derbe y pa ri tinamit Listra. Chiriꞌ Listra xkiriq jun ala Timoteo rubꞌiꞌ. Rire rukꞌ ruchu kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. Ruchu e kukꞌil raj judiꞌabꞌ, noꞌj ruqaw e kukꞌil raj griego. \v 2 Lik chom ruchꞌaꞌtibꞌexik ri Timoteo kakiꞌan ri hermanos e kꞌo pa ri tinamit Listra y pa ri tinamit Iconio. \v 3 Xraj kꞌu ri Pablo kukꞌam bꞌi rukꞌ; pero nabꞌe na, xukoj ri retalil re circuncisión che. Waꞌ e kuma raj judiꞌabꞌ e kꞌo pa taq wa luwar, ma konoje ketaꞌam ruqaw ri Timoteo e kukꞌil raj griego. \p \v 4 Chupa taq kꞌu ri tinamit pa kebꞌikꞌow wi, xkiya taq kan ri pixabꞌanik yaꞌtal chi kuma ri e taqoꞌn re ri Jesús y ri jujun chik e aj wach re riglesia e kꞌo Jerusalem,\x * \xo 16:4 \xt Hch. 15:23-29\x* chaꞌ jelaꞌ kakitijoj kibꞌ che. \v 5 Jekꞌuriꞌlaꞌ taq ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo lik xnimar ri kubꞌulibꞌal kikꞌuꞌx y katajin kikꞌiyarik ri jujun qꞌij. \s1 Ri Dios kuqꞌalajisaj che ri Pablo keꞌek Macedonia \p \v 6 Xebꞌikꞌow kꞌu pa taq ri luwar re Frigia y re Galacia, yey e ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios xebꞌuqꞌatej kakitzijoj ri Utzilaj Tzij chiriꞌ pa ri luwar re Asia.\f + \fr 16:6 \ft Chwach apanoq, ri Dios xuya luwar che ri Pablo kutik iglesias chilaꞌ.\f* \v 7 Ekꞌuchiriꞌ xebꞌopon chuchiꞌ taq pan ri luwar re Misia, xkitij uqꞌij kakimaj bꞌi pa taq ri luwar re Bitinia, pero ri Ruxlabꞌixel ri Dios xebꞌuqꞌatej. \v 8 Jekꞌuriꞌlaꞌ, jusukꞌ xebꞌikꞌow pa taq ri luwar re Misia y xeqaj pa ri tinamit Troas. \p \v 9 Chaqꞌabꞌ kꞌut xqꞌalajisax jun kꞌutubꞌal re ri Dios chwa ri Pablo. Xrilo kꞌo jun achi aj Macedonia, takꞌalik y kelaj kꞌu che: «Chikꞌow la qukꞌ Macedonia y chojtoꞌo la» kachaꞌ. \p \v 10 Echiriꞌ xril ri Pablo ri kꞌutubꞌal xyaꞌ chwach, na jampatana xqayijbꞌaꞌ\f + \fr 16:10 \ft Wara ri Lucas, ri katzꞌibꞌan wa libro, kujeq kubꞌiꞌij “riꞌoj”. Echiriꞌ jelaꞌ kubꞌiꞌij, keꞌelawi ri Lucas rachbꞌilam ri Pablo che ri kibꞌenam.\f* ri qabꞌenam pa taq ri luwar re Macedonia y lik kꞌu xqajikibꞌaꞌ uwach e ri Dios ri kasikꞌin qeꞌoj chaꞌ keꞌqatzijoj ri Utzilaj Tzij chilaꞌ. \s1 Ri Pablo kopon Filipos \p \v 11 Echiriꞌ xojel pa ri tinamit Troas, pa barco xojꞌek jusukꞌ pa ri isla Samotracia y chukaꞌm qꞌij kꞌut xojeꞌela pa ri tinamit Neápolis. \v 12 Chiriꞌ kꞌu xojel wi y xojopon Filipos, waꞌ e jun tinamit lik kꞌo uwach pa ri luwar re Macedonia; yey ri ejeqel chupa e ukꞌiyal tikawex e aj Roma. Xojkꞌojiꞌ kꞌu jujun qꞌij chupa wa tinamit. \p \v 13 Chupa kꞌu jun qꞌij re uxlanibꞌal, xojel bꞌi tzaꞌm ja che ri tinamit y xojopon chuchiꞌ jun nimayaꞌ pa kakimol taq wi kibꞌ jujun ixoqibꞌ re kakiꞌan orar pa taq qꞌij re uxlanibꞌal. Xojtzꞌuyiꞌ kꞌut y xojchꞌaꞌt kukꞌ rixoqibꞌ kimolom kibꞌ chiriꞌ. \p \v 14 Jun chike waꞌ wa ixoqibꞌ, Lidia rubꞌiꞌ, lik kutataꞌ ri kubꞌiꞌij ri Pablo. Rixoq aj Tiatira y aj kꞌay chomilaj taq kꞌul morato\f + \fr 16:14 \ft “Morato”: Kil “púrpura” pa vocabulario.\f* lik kꞌi rajil yey lik kuloqꞌoj uqꞌij ri Dios. Ekꞌu ri Qanimajawal xuya che kukꞌul ri Utzilaj Tzij kutzijoj ri Pablo. \v 15 Tekꞌuchiriꞌ, xukꞌul ri bautismo junam kukꞌ konoje ri e kꞌo pa rocho, y xelaj kꞌu chiqe, jewaꞌ kubꞌiꞌij: \p —We chiwach ralaq lik kubꞌul chi nukꞌuꞌx riꞌin rukꞌ ri Qanimajawal, oj alaq riꞌ chiwocho y kanaj alaq chilaꞌ —kachaꞌ. Jekꞌulaꞌ xukoj pa qajolom kojkanajik. \p \v 16 Xuꞌana kꞌu jun qꞌij echiriꞌ kojꞌek pa oración, xqakꞌul jun ali kꞌo jun uxlabꞌixel re aj qꞌij rukꞌ. Wa ali lik kukoj bꞌi ukꞌiyal puaq chike ri rajaw pa kachakun wi ruma ri qꞌijonik kuꞌano. \v 17 Ekꞌu waꞌ waꞌli xojuternabꞌej ri Pablo y riꞌoj, lik ko kasikꞌinik, jewaꞌ kubꞌiꞌij: \p —Waꞌ waꞌchijabꞌ e raj chak ri Dios kꞌo chilaꞌ chikaj; rike e kakitzijoj che alaq ri bꞌe re kolobꞌetajik —kachaꞌ. \p \v 18 Ukꞌiyal qꞌij e riꞌ e kuꞌan waꞌ. Ekꞌu ri Pablo xikꞌow ukꞌuꞌx che. Ewi xtzuꞌn pan chirij y jewaꞌ xubꞌiꞌij che ri itzel uxlabꞌixel kꞌo rukꞌ rali: \p —Chupa rubꞌiꞌ ri Qanimajawal Jesucristo katintaqo chaꞌ katel bꞌi rukꞌ waꞌli —xchaꞌ. Y chupa laꞌ la joqꞌotaj xel bꞌi ri itzel uxlabꞌixel che rali. \p \v 19 Ekꞌuchiriꞌ xkil ri e rajaw na jinta chi chꞌakanik koyeꞌem chirij rali, xekichap ri Pablo y ri Silas y xekikꞌam bꞌi pa ri luwar pa kakimol wi kibꞌ ri e aj qꞌatal tzij re ri tinamit. \v 20 Xekiya kꞌu chikiwach ri e aj qꞌatal tzij y jewaꞌ xkibꞌiꞌij: \p —Waꞌ waꞌchijabꞌ e kukꞌil raj judiꞌabꞌ y kisachisam kinaꞌoj ri qatinamit. \v 21 Ma ketajin che uyaꞌik kꞌutunik na taqal ta chiqe riꞌoj kaqakꞌulu, y na utz ta nenareꞌ kaqatijoj qibꞌ che, ma riꞌoj oj aj Roma —xechaꞌ. \p \v 22 Ekꞌuchiriꞌ, xeyaktaj ri tinamit chikij; y ri e aj qꞌatal tzij xetaqan che karaqix ri kiqꞌuꞌ chaꞌ kabꞌalakꞌux kipa. \v 23 Tekꞌuchiriꞌ lik bꞌalakꞌum chi kipa, xekikꞌam bꞌi pa cárcel. Y ri e aj qꞌatal tzij xkibꞌiꞌij che raj chajal re ri cárcel lik kebꞌuchajij chaꞌ na kebꞌanimaj taj. \p \v 24 Ewi raj chajal re ri cárcel xew xukꞌul wa taqanik, xebꞌukꞌam bꞌi ri Pablo y ri Silas y xebꞌuyaꞌa lo kꞌa pa lik naj wi upa che ri cárcel. Yey chaꞌ na kebꞌel tuloq, xuya ri kaqan pa laqꞌ cheꞌ. \v 25 Pero pa tikꞌil aqꞌabꞌ kꞌut, ri Pablo y ri Silas kakiꞌan orar y kakibꞌixoj bꞌixobꞌal che ri Dios. Yey e taq kꞌu ri e kꞌo pa ri cárcel kekitataꞌ. \p \v 26 Xaqikꞌateꞌt kꞌut xpe jun nimalaj kabꞌraqan y xujeq kuyikiyaꞌ kꞌa pa raqanibꞌal ri cárcel. Na jampatana kꞌu riꞌ xejaqajobꞌ ronoje taq ri okibꞌal re ri cárcel y xesotosobꞌ taq ri karena chike ri e kꞌo pa ri cárcel. \p \v 27 Echiriꞌ xkꞌun saq chwa raj chajal re ri cárcel, xrilo e jaqal taq chi ri okibꞌal re ri cárcel. Xresaj kꞌu lo ru espada chaꞌ kukamisaj ribꞌ; ma e chwach rire, konoje ri e kꞌo chi presoyil xebꞌanimaj bꞌi. \p \v 28 Pero ri Pablo ko xsikꞌinik, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —¡Makꞌo maꞌan che awibꞌil awibꞌ, ma qonoje oj kꞌo wara! —xchaꞌ. \p \v 29 Ekꞌu riꞌ raj chajal re ri cárcel xutzꞌonoj aqꞌ y lik kanik xok bꞌi. Kabꞌirbꞌotik xuxukubꞌaꞌ ribꞌ chikiwach ri Pablo y ri Silas. \v 30 Ewi xebꞌereselaꞌ loq y xutzꞌonoj chike: \p —Achijabꞌ, ¿saꞌ ri kanꞌano chaꞌ kinkolobꞌetajik? —xchaꞌ. \p \v 31 Ekꞌu rike xkibꞌiꞌij che: \p —Chakojo rubꞌiꞌ ri Qanimajawal Jesucristo y jelaꞌ katkolobꞌetaj riꞌat kukꞌ konoje ri e kꞌo pa wocho —xechaꞌ. \p \v 32 Xkitzijoj kꞌu ri Utzilaj Tzij re ri Qanimajawal che rire y chike konoje ri e kꞌo pa rocho. \p \v 33 Chupa kꞌu ru orayil laꞌ la aqꞌabꞌ, raj chajal re ri cárcel xebꞌukꞌam bꞌi chaꞌ kuchꞌaj uwach ri kikꞌax. Tekꞌuchiriꞌ, xukꞌul ri bautismo rire junam kukꞌ konoje ri e kꞌo pa rocho. \v 34 Xebꞌukꞌam kꞌu bꞌi ri Pablo y ri Silas chirocho y xebꞌutzuqu. Lik xkiꞌkotik junam kukꞌ konoje ri e kꞌo pa rocho ruma ri xkꞌubꞌiꞌ kikꞌuꞌx rukꞌ ri Dios. \p \v 35 Ekꞌuchiriꞌ xsaqirik, ri e aj qꞌatal tzij xekitaq bꞌi jujun ausiliaribꞌ\f + \fr 16:35 \ft “Ausiliaribꞌ”: Rike e pachaꞌ policías waqꞌij ora.\f* chilaꞌ rukꞌ raj chajal re ri cárcel chaꞌ keꞌkibꞌiꞌij waꞌ: «Chebꞌatzoqopij bꞌi laꞌ la achijabꞌ.» \p \v 36 Ekꞌu raj chajal re ri cárcel xuqꞌatisaj waꞌ chwa ri Pablo, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Ri e aj qꞌatal tzij kitaqom lo ubꞌiꞌxikil chaꞌ katzoqpix bꞌi alaq; jekꞌuriꞌlaꞌ utz kel bꞌi alaq chi utzil chomal —xcha chike. \p \v 37 Pero ri Pablo xubꞌiꞌij chike ri ausiliaribꞌ: \p —¡Na kojꞌek taj! Ma xkibꞌalakꞌuj qapa chiwachil, yey riꞌoj oj aj Roma. Y xojkiya ne pa cárcel, tobꞌ e laꞌ na jinta qꞌatbꞌal tzij xkiꞌano chaꞌ kaqꞌalajinik we kꞌo qamak o na jintaj. Yey kꞌu riꞌ woꞌora, xa xeꞌlaqꞌay kakaj kojkesaj bꞌi. ¡Waꞌ na usukꞌ ta kꞌenoq! We e riꞌ, e chepeta rike chaꞌ kojkesaj bꞌi —xchaꞌ. \p \v 38 Ekꞌu ri ausiliaribꞌ xeꞌkiqꞌatisaj waꞌ chikiwach ri e aj qꞌatal tzij, y rike lik xkixiꞌij kibꞌ echiriꞌ xkito e aj Roma ri Pablo y ri Silas. \v 39 Xebꞌopon kꞌu kukꞌ y lik xkitzꞌonoj chike kikuyu kimak. Tekꞌuchiriꞌ, xekesaj lo chupa ri cárcel y lik xebꞌelaj chike chaꞌ kebꞌel bꞌi chupa ri tinamit. \p \v 40 Ewi ri Pablo y ri Silas xebꞌel bꞌi chupa ri cárcel y xkimaj bꞌi chirocho ri Lidia. Xebꞌeꞌkila kꞌu kan ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo, xekipixabꞌaj y xkinimarisaj kan kikꞌuꞌx. Y xebꞌel kꞌu bꞌi chiriꞌ. \c 17 \s1 Ri Pablo kopon Tesalónica \p \v 1 Ri Pablo, ri Silas y ri Timoteo xebꞌikꞌow pa taq ri tinamit Anfípolis y Apolonia, y xebꞌopon kꞌu pa ri tinamit Tesalónica. Chiriꞌ kꞌu riꞌ kꞌo jun sinagoga ke raj judiꞌabꞌ. \v 2 Ekꞌu ri Pablo jelaꞌ pachaꞌ xex kuꞌan wi, xeꞌek pa ri sinagoga; oxibꞌ semana kꞌut e riꞌ xopon chilaꞌ chupa taq ri qꞌij re uxlanibꞌal y xchꞌaꞌt kukꞌ puwi ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. Lik kꞌut xuqꞌalajisaj ri tzꞌibꞌital kan chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios \v 3 pa kubꞌiꞌij wi lik chirajawaxik wi ri Cristo xutij kꞌax, xkamisaxik y xkꞌastaj lo chikixoꞌl ri ekaminaq. Y xubꞌiꞌij kꞌu chike: «Ri Jesús, wa kantzijoj che alaq, waꞌ e ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios» xchaꞌ. \p \v 4 E kꞌo kꞌu jujun chike wa aj judiꞌabꞌ xkikoj rubꞌiꞌ ri Cristo y xebꞌuꞌan e kukꞌil ri Pablo y ri Silas. Jekꞌulaꞌ, lik e kꞌi chike ri e aj Grecia ri kakiloqꞌoj uqꞌij ri Dios, xkikoj rubꞌiꞌ ri Cristo; yey e kꞌi chike waꞌ e ixoqibꞌ lik kꞌo kiwach. \p \v 5 Ruma waꞌ xok retzelal kꞌuꞌx pa kanimaꞌ raj judiꞌabꞌ na kikojom ta rubꞌiꞌ ri Cristo. Xekiriq kꞌu jujun achijabꞌ itzel kikꞌuꞌx xa eqꞌeꞌkotel pa taq bꞌe, y kukꞌ waꞌ xekimol ukꞌiyal winaq y xekichꞌuꞌjerisaj kꞌu ri tinamit. Xeꞌkimina kꞌu kibꞌ pa rocho ri Jasón, kekitzukuj ri Pablo y ri Silas chaꞌ kekesaj loq y kekiya pakiqꞌabꞌ ri tinamit. \v 6 Pero na xekiriq taj. Xekikꞌam kꞌu lo ri Jasón y jujun chike ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo, y xeꞌkiyaꞌa chikiwach ri e aj wach re ri tinamit. Kesikꞌin kꞌu riꞌ, kakibꞌiꞌij: «¡Waꞌ waꞌchijabꞌ e kisachom kinaꞌoj konoje ri tikawex che ruwachulew rukꞌ ri kikꞌutunik, yey woꞌora e kꞌuninaq wara! \v 7 Ri Jasón ebꞌukꞌulum chirocho. Yey rike na e ta kakiꞌan janipa ri taqanik re ri nimalaj taqanel re Roma, ma kakibꞌiꞌij kꞌo jun chik rey, Jesús rubꞌiꞌ» kechaꞌ. \p \v 8 Echiriꞌ ri winaq y ri e aj wach re ri tinamit xkita waꞌ, xkijeq lik ketukukik. \v 9 Ekꞌu ri Jasón y taq ri rachbꞌiꞌil xkiya chike ri e aj wach jun tojonik chirajawaxik kaꞌanik chaꞌ ketzoqopix bꞌi, y jekꞌulaꞌ xetzoqopix bꞌi. \s1 Ri Pablo kopon Berea \p \v 10 Ewi ri hermanos na jampatana chaqꞌabꞌ xekitaq bꞌi ri Pablo y ri Silas pa ri tinamit Berea. Echiriꞌ rike xebꞌoponik, xebꞌek pa ri sinagoga ke raj judiꞌabꞌ. \v 11 Yey wa aj judiꞌabꞌ e kꞌo Berea na tzꞌapil ta ri kinaꞌoj pachaꞌ ri e kꞌo pa ri sinagoga re Tesalónica, ma xkiya kixikin che ri xtzijox chike y lik xkikꞌulu. Ronoje qꞌij kꞌut lik kakiya kinaꞌoj chwi Ruchꞌaꞌtem ri Dios tzꞌibꞌital kanoq, ma e kakaj kakimaj usukꞌ we qatzij janipa ri tzijom chike. \v 12 Lik e kꞌi chike waꞌ xkikoj rubꞌiꞌ ri Cristo. Yey chike ri e aj Grecia, e kꞌi xkikoj rubꞌiꞌ ri Cristo, na xew ta achijabꞌ ma chikixoꞌl e kꞌo ixoqibꞌ lik kꞌo kiwach. \p \v 13 Echiriꞌ raj judiꞌabꞌ e kꞌo Tesalónica xketaꞌmaj katajin ri Pablo che utzijoxik ri Utzilaj Tzij re ri Dios pa ri tinamit Berea, xebꞌek chilaꞌ y jelaꞌ xeꞌkiꞌana chike rukꞌiyal winaq pachaꞌ ri kiꞌanom Tesalónica, xebꞌekichꞌiꞌo chaꞌ kakijeq ketukukik. \p \v 14 Ewi ri hermanos na jampatana xkitaq bꞌi ri Pablo chaꞌ keꞌek chuchiꞌ ri mar y kukoj bꞌi juna barco; yey ri Silas y ri Timoteo xekanaj chiriꞌ Berea. \v 15 E kꞌo kꞌu jujun xkachbꞌilaj bꞌi ri Pablo y xkikꞌam bꞌi chupa ri tinamit Atenas. Chilaꞌ ri Pablo xubꞌiꞌij chike ri aj Berea: «Chibꞌiꞌij chike ri Silas y ri Timoteo kakilij loq chaꞌ kakiriq kibꞌ wukꞌ wara.» Y echiriꞌ xetzelej Berea, xkibꞌiꞌij waꞌ chike ri Silas y ri Timoteo. \s1 Ri Pablo kopon Atenas \p \v 16 Xaloqꞌ kꞌu ri Pablo eroyeꞌem ri Silas y ri Timoteo pa ri tinamit Atenas, rire lik xuꞌan kꞌax ranimaꞌ che echiriꞌ xrilo kiyaꞌom kibꞌ ri tinamit che kiloqꞌnimaxik ukꞌiyal tiox. \v 17 Ewi pa ri sinagoga xujeq kachꞌaꞌt kukꞌ ri e aj judiꞌabꞌ y ri na e ta aj judiꞌabꞌ, ri lik kakiloqꞌoj uqꞌij ri Dios. Yey jelaꞌ xuꞌan ronoje qꞌij chwa ri kꞌaybꞌal kukꞌ konoje ri kakimol kibꞌ chiriꞌ. \p \v 18 Chikixoꞌl rike e kꞌo jujun achijabꞌ kabꞌiꞌx chike “e aj naꞌoj”, waꞌ e kukꞌil raj epicúreos y raj estóicos. Rike xkichapalaꞌ kibꞌ rukꞌ ri Pablo puwi ri kukꞌutu. Jujun kakibꞌiꞌij: «¿Saꞌ ri karaj kubꞌiꞌij wa werewotel re chꞌaꞌtem?» kechaꞌ. Yey jujun chik kakibꞌiꞌij: «Waꞌ waꞌchi pachaꞌ tzijonel ke jujun chik dios e aj naj» kechaꞌ. Xkibꞌiꞌij waꞌ ma ri Pablo kutzijoj ri Utzilaj Tzij re ri Jesús chike y katzijon puwi ri kꞌastajibꞌal. \p \v 19 Xkikꞌam kꞌu bꞌi ri Pablo y xeꞌkiyaꞌa pa ri luwar Areópago kecha che, pa kakimol wi kibꞌ rachijabꞌ lik kꞌo kinaꞌoj. Y jewaꞌ xkibꞌiꞌij che: «Riꞌoj kaqaj kaqetaꞌmaj saꞌ wa kꞌakꞌ kꞌutunik kaꞌan rilal, \v 20 ma lik junwi ri kꞌutunik katzijoj la chiqawach riꞌoj. Kaqaj kꞌut kaqamaj usukꞌ saꞌ keꞌelawi ri kakꞌut la» xechaꞌ. \v 21 Jelaꞌ xkibꞌiꞌij ma konoje raj Atenas y ri e aj naj ejeqel chiriꞌ, xew bꞌenaq kikꞌuꞌx che taq ri kakito y kechꞌaꞌt chwi taq kꞌakꞌ naꞌoj katajin utayik. \p \v 22 Ewi ri Pablo, xtakꞌiꞌ chikixoꞌl pa ri Areópago y jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p «Alaq achijabꞌ aj Atenas, che ronoje ri kaꞌan alaq, kanwilo e lik bꞌenaq kꞌuꞌx alaq kukꞌ taq ri tiox alaq. \v 23 Ma xaloqꞌ xinmalakat pa wa tinamit alaq, xinwil taq ri luwar pa keloqꞌnimaj taq wi ri tiox alaq, yey xineꞌtzaq ne chwi jun altar pa tzꞌibꞌital wi waꞌ: «\sc CHE RI DIOS NA ETAꞌMATAL TA UWACH.\sc*» Ekꞌu riꞌ wa jun kaloqꞌnimaj alaq uqꞌij tobꞌ na etaꞌam ta alaq uwach, e waꞌ Rire ri kantzijoj che alaq. \v 24 Rire e Dios xꞌanaw ruwachulew y ronoje taq ri kꞌo chwach yey e Rajaw ruwa kaj y ruwachulew. Na jeqel ta kꞌu pa juna ja ꞌanom xa kuma achijabꞌ. \v 25 Na kajawax ta che Rire ri oj tikawex kaqatoꞌo; ma e ne Rire ri kayaꞌw lo chiqe qonoje ri qakꞌaslem, ri quxlabꞌ y ronoje ri kajawax chiqe. \p \v 26 »Yey xa kꞌu che jun tikawex, ri Dios xukꞌiyarisaj kiwach konoje ri tikawex chaꞌ kejeqiꞌ che ronoje ruwachulew. Yey e Rire chꞌobꞌoyom loq pa taq kebꞌeꞌjeqela wi chujujunal tinamit y janipa taq ri kiqꞌijol che ruwachulew. \v 27 Xuꞌan waꞌ chaꞌ kakitzukuj Rire, yey tobꞌ ne pachaꞌ kemalal pa qꞌequꞌm, kakiriq na. Pero paqatzij wi, ri Qaqaw na naj ta kꞌo wi chiqe chiqajujunal. \v 28 Ma ruma ri Dios oj kꞌaslik, kojsilabꞌik y oj jeqel che ruwachulew; e pachaꞌ ri kibꞌiꞌim kan jujun aj tzꞌibꞌanel re ri tinamit alaq: “Riꞌoj oj ralkꞌoꞌal ri Dios.” \p \v 29 »Ruma kꞌu oj ralkꞌoꞌal ri Dios, maqachꞌobꞌ kꞌu riꞌ we Rire junam uwach kukꞌ ri tiox xa e ꞌanom rukꞌ oro, rukꞌ plata o rukꞌ abꞌaj, xa yijbꞌitalik y noꞌjital kuma rachijabꞌ. \v 30 Ojertan lo riꞌ jelaꞌ ri kinaꞌoj taq ri winaq puwi ri Dios, noꞌj ya kꞌu xikꞌow ruqꞌijol waꞌ. Ma woꞌora ri Dios kebꞌutaq konoje ri tikawex che ronoje luwar chaꞌ kakitzelej kitzij chwach. \v 31 Ma Rire uqꞌatom chi jun qꞌij echiriꞌ kuꞌan ri jusukꞌ qꞌatbꞌal tzij pakiwi konoje ri tikawex che ruwachulew. Kuꞌana kꞌu waꞌ ruma ri Jun Achi Uchaꞌom loq. Yey echiriꞌ ri Dios xukꞌastajisaj lo ri Jesús chikixoꞌl ri ekaminaq, e xujikibꞌaꞌ uwach Rire e ri Jun uchaꞌom loq chaꞌ kuꞌan waꞌ» xchaꞌ. \p \v 32 Ekꞌuchiriꞌ xkita puwi ri kꞌastajibꞌal ke ri ekaminaq, jujun chike xkijeq kakichꞌamij waꞌ. Noꞌj jujun chik xkibꞌiꞌij: «Kaqata tanchi la puwi wa kꞌutunik juna chik qꞌij» xechaꞌ. \p \v 33 Tekꞌuchiriꞌ, xel bꞌi ri Pablo chikixoꞌl ri kimolom kibꞌ. \v 34 Noꞌj jujun kꞌu chike wa tikawex xebꞌuꞌan e kukꞌil rukꞌ ri Pablo, ma xkikoj rubꞌiꞌ ri Cristo. Chikixoꞌl waꞌ kꞌo ri Dionisio (rire e kukꞌil rachijabꞌ lik kꞌo kinaꞌoj, ri kakimol kibꞌ pa ri Areópago), yey kꞌo jun ixoq Dámaris rubꞌiꞌ y jujun chik. \c 18 \s1 Ri Pablo kopon Corinto \p \v 1 Ikꞌowinaq chi taq waꞌ, ri Pablo xel bꞌi pa ri tinamit Atenas y xeꞌek Corinto. \v 2 Chilaꞌ xuriq jun achi e kukꞌil raj judiꞌabꞌ, Aquila rubꞌiꞌ. Waꞌ waꞌchi alaxinaq pa ri luwar re Ponto. Ri Aquila rukꞌ ri rixoqil Priscila kꞌakꞌ e petinaq pa ri luwar re Italia, ma ri taqanel Claudio xtaqan che kebꞌel bꞌi pa ri tinamit Roma konoje raj judiꞌabꞌ. Ekꞌu riꞌ ri Pablo xeꞌbꞌina kukꞌ. \v 3 Ri kichak rike e xaqi junam rukꞌ ri kuriq ri Pablo, waꞌ e kakiꞌan carpas. E uwariꞌche xkanaj ri Pablo kukꞌ y junam kechakunik. \v 4 Yey ronoje qꞌij re uxlanibꞌal xtzijon pa ri sinagoga, kachꞌaꞌt kukꞌ ri e aj judiꞌabꞌ y ri na e ta aj judiꞌabꞌ y kukoj ri lik usukꞌ pa kijolom. \fig Ri Pablo kuꞌan jun carpa (Hechos 18:3)|alt="Paul as tentmaqer" src="CN01949b.tif" size="span" ref="Hch. 18:3" \fig* \p \v 5 Echiriꞌ ri Silas y ri Timoteo xepe pa ri luwar re Macedonia y xebꞌopon Corinto, ri Pablo xa jumul xuya ribꞌ che utzijoxik ri Utzilaj Tzij, kuqꞌalajisaj waꞌ chikiwach raj judiꞌabꞌ: Ri Jesús e ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. \p \v 6 Pero raj judiꞌabꞌ xkijeq kakiqꞌatej ri Pablo y kakibꞌiꞌij itzel taq chꞌaꞌtem chirij. Ekꞌu ri Pablo xujabꞌajaꞌ ruqꞌuꞌ chikiwach, kꞌutubꞌal re na utz ta ri kakiꞌano, y jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: «Chiꞌij kꞌu alaq kel wi ri kakam alaq pa mak; na numak ta chi riꞌin che alaq. Chwi kꞌu woꞌora kiꞌntzijoj ri Utzilaj Tzij chike ri na e ta aj judiꞌabꞌ» xchaꞌ. \p \v 7 Xel kꞌu bꞌi pa ri sinagoga y xeꞌek chirocho jun achi Justo rubꞌiꞌ. Rire lik kꞌo xiꞌin ibꞌ pa ranimaꞌ chwach ri Dios, yey ri rocho xa putzal ri sinagoga kꞌo wi. \v 8 Ekꞌu raj wach re ri sinagoga, jun achi Crispo rubꞌiꞌ, xukoj rubꞌiꞌ ri Qanimajawal kukꞌ konoje ri e kꞌo pa rocho. Y lik e kꞌi chike raj Corinto xkita ri Utzilaj Tzij, xkikoj rubꞌiꞌ ri Cristo y xkikꞌul ri bautismo. \p \v 9 Kꞌo kꞌu jun aqꞌabꞌ ri Qanimajawal xuqꞌalajisaj jun kꞌutubꞌal chwach ri Pablo, jewaꞌ xubꞌiꞌij che: «Maxiꞌij awibꞌ; e chatzijoj ri Utzilaj Tzij y matanabꞌaꞌ ubꞌiꞌxikil. \v 10 Ma Riꞌin in kꞌo awukꞌ y na jinta kꞌo kaꞌanaw ri na utz taj chawe; ma lik e kꞌi ri e nutinamit e kꞌo chupa wa tinamit» xchaꞌ. \p \v 11 Ekꞌu ri Pablo xkanaj chiriꞌ pa ri tinamit Corinto jun junabꞌ rukꞌ waqibꞌ ikꞌ; ewi kakꞌutun chwi ri Utzilaj Tzij re ri Dios chikiwach ri tikawex. \p \v 12 Yey xuꞌana chupa taq ri qꞌij echiriꞌ ri Galión kataqan puwi taq ri luwar re Acaya, raj judiꞌabꞌ xkiꞌan tzij chikiwach chaꞌ keyaktaj chirij ri Pablo. Xkikꞌam kꞌu bꞌi pa qꞌatbꞌal tzij \v 13 y jewaꞌ xkibꞌiꞌij: \p —Waꞌ waꞌchi katajin che ukojik pa kijolom ri tikawex chaꞌ kakiloqꞌoj uqꞌij ri Dios rukꞌ junwi chi kꞌutunik, na e ta pachaꞌ ri kubꞌiꞌij taq ri tzijpixabꞌ qe riꞌoj —xechaꞌ. \p \v 14 Yey echiriꞌ ri Pablo xraj kachꞌaꞌtik, ri taqanel Galión jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Alaq aj judiꞌabꞌ, we uꞌanom ri na usukꞌ taj o juna mak lik nim chirij ri qꞌatbꞌal tzij, riꞌ lik ubꞌe kanto saꞌ ri kabꞌiꞌij alaq y kanqꞌat kꞌu tzij puwiꞌ. \v 15 Noꞌj we xa e petowinaq chwi taq chꞌaꞌtem, chwi taq bꞌiꞌaj y chwi taq ri tzijpixabꞌ e alaq, yijbꞌaꞌ kꞌu riꞌ alaq chiwach ralaq. Ma na kuaj taj kinuꞌan aj qꞌatal tzij riꞌin puwi taq waꞌ —xchaꞌ. \v 16 Y rukꞌ waꞌ xebꞌeresaj lo chupa ri qꞌatbꞌal tzij. \p \v 17 Ekꞌuchiriꞌ, konoje ri e aj Grecia xkichap ri Sóstenes,\f + \fr 18:17 \ft “Sóstenes”: Laj e ri xkanaj kan pukꞌaxel ri Crispo. Hch. 18:8; 1 Co. 1:1\f* ri aj wach re ri sinagoga. E laꞌ chwach ri qꞌatbꞌal tzij xkijeq kakiꞌan kꞌax che; pero ri taqanel Galión na xok ta kꞌana il che waꞌ. \p \v 18 Ekꞌu ri Pablo lik ukꞌiyal qꞌij xuꞌan chiriꞌ kukꞌ ri hermanos. Tekꞌuchiriꞌ xuya kan ri kꞌisbꞌal uchꞌaꞌtem chike, xok pa barco y xeꞌek pa ri luwar re Siria, junam kukꞌ ri Priscila y ri Aquila. Echiriꞌ xebꞌikꞌow chupa ri tinamit Cencrea, ri Pablo xusokaj bꞌi ruwiꞌ ruma uꞌanom jun bꞌiꞌtisinik che ri Dios. \p \v 19 Chwi kꞌu riꞌ xebꞌopon pa ri tinamit Éfeso y chiriꞌ xekanaj kan ri Priscila y ri Aquila. Xok kꞌu ri Pablo chupa ri sinagoga y xujeq katzijon chikiwach raj judiꞌabꞌ. \v 20 Waꞌ lik xebꞌelaj che chaꞌ kakanaj kan ukꞌiyal qꞌij chiriꞌ kukꞌ; noꞌj rire xubꞌiꞌij na utz taj kakanajik. \v 21 Xew kꞌu xuya kan ri kꞌisbꞌal uchꞌaꞌtem chike, jewaꞌ xubꞌiꞌij: «Lik chirajawaxik in kꞌo Jerusalem chupa wa nimaqꞌij katajin loq; yey kinkꞌun tanchi ukꞌ alaq we ri Dios kuya luwar chwe kintzelej loq» xchaꞌ. \p Xok kꞌu chupa jun barco y xel bꞌi Éfeso. \s1 Ri Pablo katzelej Antioquía y kujeq ri urox ubꞌenam che utzijoxik ri Utzilaj Tzij \p \v 22 Echiriꞌ xopon pa ri tinamit Cesarea, xumaj bꞌi ubꞌe Jerusalem chaꞌ kuꞌyaꞌa rutzil kiwach ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo chilaꞌ. Tekꞌuchiriꞌ, xqaj pa ri tinamit Antioquía \v 23 y xkꞌojiꞌ jujun qꞌij chiriꞌ. Tekꞌuchiriꞌ, xel tanchi ubꞌi y xikꞌow tanchi pa taq ri luwar re Galacia y re Frigia chaꞌ kuꞌnimarisaj kan kikꞌuꞌx konoje ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. \s1 Ri Apolos kutzijoj Ruchꞌaꞌtem ri Dios pa ri tinamit Éfeso \p \v 24 Xopon kꞌu jun achi pa ri tinamit Éfeso, Apolos rubꞌiꞌ. Waꞌ e kukꞌil raj judiꞌabꞌ yey alaxinaq pa ri tinamit Alejandría. E jun achi lik kuriqo katzijonik y lik kꞌo retaꞌam puwi ri tzꞌibꞌital kan chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios. \v 25 Waꞌ waꞌchi tijotal lo chupa rubꞌe ri Qanimajawal. Ruma kꞌu lik kacha ukꞌuꞌx che taq ri kuꞌano, uyaꞌom ribꞌ che katzijonik y kakꞌutun chwi janipa ri retaꞌam chwi ri Qanimajawal, tobꞌ xew retaꞌam ri xukꞌut kan ri Juan puwi ri bautismo. \v 26 Rukꞌ kꞌu ronoje ruchuqꞌabꞌ, ri Apolos xujeq kakꞌutun pa ri sinagoga. Pero echiriꞌ ri Priscila y ri Aquila xkita rukꞌutunik, xkisikꞌij bꞌi kukꞌ utukel y xkiqꞌalajisaj rusukꞌlikil ri bꞌe re ri Dios che. \p \v 27 Echiriꞌ ri Apolos xraj kaqꞌax pan pa taq ri luwar re Acaya, ri hermanos xkinimarisaj bꞌi ukꞌuꞌx y xkitzꞌibꞌaj bꞌi jun carta chike rutinamit ri Dios chilaꞌ chaꞌ kakikꞌul chi utz. Ekꞌuchiriꞌ xopon chilaꞌ, ri Apolos lik xuꞌana toꞌbꞌel chike ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo ruma ri unimal rutzil ukꞌuꞌx ri Dios. \v 28 Ma na kuxiꞌij ta kꞌana ribꞌ, e laꞌ chiwachil kukꞌutu lik qatzij ri kubꞌiꞌij rire y na je ta laꞌ pachaꞌ ri kakibꞌiꞌij raj judiꞌabꞌ. E kuchapabꞌej ri tzꞌibꞌital kan pa Ruchꞌaꞌtem ri Dios re kuqꞌalajisaj: Ri Jesús e ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. \c 19 \s1 Ri Pablo kakꞌojiꞌ oxibꞌ junabꞌ pa ri tinamit Éfeso \p \v 1 Ekꞌuchiriꞌ kꞌa kꞌo ri Apolos pa ri tinamit Corinto, ri Pablo xeꞌek pa taq ri tinamit kꞌo lo chwi taq juyubꞌ y jelaꞌ xopon pa ri tinamit Éfeso. Chilaꞌ xebꞌuꞌriqa jujun chike ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo \v 2 y xutzꞌonoj kꞌu chike: \p —¿Xkꞌul alaq ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios echiriꞌ xkoj alaq rubꞌiꞌ ri Cristo? —xcha chike. \p Yey rike xkikꞌul uwach: \p —¿Saꞌ riꞌ waꞌ? Ma riꞌoj na qatom tane kꞌenoq we kꞌo Ruxlabꞌixel ri Dios —xechaꞌ. \p \v 3 Ekꞌu ri Pablo xutzꞌonoj chike: \p —¿Saꞌ kꞌu ri bautismo xkꞌul alaq? —xchaꞌ. \p Rike xkikꞌul uwach: \p —E ri bautismo re ri Juan —xechaꞌ. \p \v 4 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Pablo chike: \p —Ri bautismo xuya ri Juan e kꞌutubꞌal re ri tzelebꞌal tzij chwach ri Dios, yey xtzijon chikiwach ri tinamit chaꞌ kakikoj rubꞌiꞌ ri Jun katajin lo chirij rire;\x * \xo 19:4 \xt Mt. 3:11; Hch. 13:24-25\x* waꞌ e ri Jesús, ri Cristo —xchaꞌ. \p \v 5 Echiriꞌ xkita waꞌ, asu xkikꞌul ri bautismo pa rubꞌiꞌ ri Qanimajawal Jesús. \v 6 Ekꞌuchiriꞌ ri Pablo xuya ruqꞌabꞌ pakiwiꞌ, ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios xqaj pakiwiꞌ y xkijeq kꞌu riꞌ kechꞌaꞌt pa jujun chik chꞌaꞌtem na kimajom taj y kakiqꞌalajisaj ri tzij uyaꞌom ri Dios chike. \v 7 Chi konoje waꞌ laj e juna kabꞌlajuj chi achijabꞌ. \p \v 8 Xok kꞌu ri Pablo pa ri sinagoga, yey oxibꞌ ikꞌ kꞌu riꞌ xutzijoj ri Utzilaj Tzij y na xuxiꞌij ta kꞌana ribꞌ che uꞌanik waꞌ. Kꞌolik kakichapalaꞌ kibꞌ kukꞌ raj judiꞌabꞌ puwi ri kukꞌutu y lik xutij uqꞌij chaꞌ kukoj pa kijolom ri usukꞌ puwi rutaqanik ri Dios. \p \v 9 Pero e kꞌo jujun chike xkiꞌan lik ko che kibꞌ y na xkaj ta kꞌu xkikoj rubꞌiꞌ ri Cristo; xkijeq kꞌu riꞌ tzel kechꞌaꞌt chirij ri Kꞌakꞌ Bꞌe re ri Utzilaj Tzij e laꞌ chikiwach rukꞌiyal winaq. Ekꞌu ri Pablo xresaj bꞌi ribꞌ chikixoꞌl y xebꞌukꞌam bꞌi ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. Chujujunal qꞌij kꞌut, ri Pablo katzijonik y lik kachꞌaꞌt chwi taq rukꞌutunik chikiwach, pa ri luwar pa kakꞌutun wi jun achi Tirano rubꞌiꞌ. \v 10 Pa kebꞌ junabꞌ e riꞌ jelaꞌ xuꞌan ri Pablo, kakꞌutunik. Ruma kꞌu laꞌ, konoje ri e aj judiꞌabꞌ y ri na e ta e aj judiꞌabꞌ e kꞌo pa taq ri luwar re Asia, xkita ri Utzilaj Tzij re ri Qanimajawal Jesús.\f + \fr 19:10 \ft Xtik iglesias pa Colosas, Laodicea, Hierápolis (Col. 4:13) y jujun chik tinamit re Asia (Ap. 2–3).\f* \p \v 11 Yey ruma kꞌu ri Pablo, ri Dios xuꞌan nimaq taq milagros na jinta kꞌana ilitajinaq wi. \v 12 Xuꞌana ne riꞌ, kakꞌam bꞌi suꞌt o kꞌul ikꞌowisam chirij ri Pablo y kayaꞌ chike ri yewaꞌibꞌ, y jelaꞌ kekunutajik yey ri itzel uxlabꞌixel kebꞌel bꞌi chike tikawex. \p \v 13 Pero e kꞌo jujun aj judiꞌabꞌ xa ebꞌikꞌowel pa taq tinamit yey e kiwach kekesaj itzel uxlabꞌixel chike ri tikawex. Rike xkitij uqꞌij kakesaj bꞌi ritzel taq uxlabꞌixel chike ri winaq pa rubꞌiꞌ ri Qanimajawal Jesús, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: «Chupa rubꞌiꞌ ri Jesús ri kutzijoj ri Pablo, kintaqan piwiꞌ chaꞌ kixel bꞌi» kechaꞌ. \p \v 14 Jujun chike ri kakiꞌan waꞌ e ri wuqubꞌ ukꞌajol jun achi Esceva rubꞌiꞌ. Rire e kukꞌil raj judiꞌabꞌ yey e kukꞌil ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios. \p \v 15 Kꞌo kꞌu jun qꞌij, jun itzel uxlabꞌixel xukꞌul uwach chike ri wuqubꞌ ukꞌajol ri Esceva: «Wetaꞌam uwach ri Jesús y wetaꞌam china ri Pablo; noꞌj riꞌix, ¿ix chinoq?» xchaꞌ. \p \v 16 Ekꞌu rachi, ri kꞌo puqꞌabꞌ ri itzel uxlabꞌixel, xukꞌaq ribꞌ pakiwiꞌ y rukꞌ unimal uchuqꞌabꞌ xebꞌuchapo, yey ekꞌu riꞌ rire ri xuchꞌij kichuqꞌabꞌ y lik xuꞌan kꞌax chike. Jekꞌuriꞌlaꞌ, rike echꞌanalik xebꞌanimaj bꞌi chupa ri ja e kꞌo wi. \v 17 Y konoje ri ejeqel chupa ri tinamit Éfeso xketaꞌmaj waꞌ. Ekꞌu ri e aj judiꞌabꞌ y ri na e ta aj judiꞌabꞌ lik xkixiꞌij kibꞌ che; jekꞌuriꞌlaꞌ, waꞌ xeꞌeloq re yakbꞌal uqꞌij rubꞌiꞌ ri Qanimajawal Jesús. \p \v 18 Lik kꞌu e kꞌi riꞌ chike ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo, xekꞌunik e laꞌ chiwachil kakiqꞌalajisaj taq janipa ri na utz taj kiꞌanom. \v 19 Lik kꞌu e kꞌi chike ri ebꞌuꞌanom aj itz y aj qꞌij, xkikꞌam taq lo ri kiwuj re majbꞌal itz y xkiporoj chikiwach konoje. Xajilax kꞌu riꞌ janipa kuꞌana ri rajil waꞌ y xuꞌana cincuenta mil chi saqil puaq re plata. \v 20 Jekꞌuriꞌlaꞌ xukich wubꞌi ribꞌ ri Utzilaj Tzij re ri Qanimajawal y xeꞌek uqꞌalajisaxik rukꞌ unimal chuqꞌabꞌ; yey lik katajin kikꞌiyarik ri kekojow re. \p \v 21 Ikꞌowinaq chi taq waꞌ, ri Pablo xutik pa ranimaꞌ keꞌek pa ri tinamit Jerusalem echiriꞌ ikꞌowinaq chi pa taq ri luwar re Macedonia y re Acaya. Jewaꞌ xubꞌiꞌij: «Echiriꞌ inikꞌowinaq chi chupa ri tinamit Jerusalem, lik chirajawaxik chwe kinopon pa ri tinamit Roma.» \v 22 Xebꞌutaq kꞌu bꞌi pa taq ri luwar re Macedonia kebꞌ chike ri ketoꞌw re, waꞌ e ri Timoteo y ri Erasto. Yey rire xkanaj chi kan jujun qꞌij pa taq ri luwar re Asia. \s1 Ketukuk ri winaq e kꞌo Éfeso \p \v 23 Chupa taq kꞌu laꞌ la qꞌij, pa ri tinamit Éfeso xkijeq ketukuk ri winaq chirij ri Kꞌakꞌ Bꞌe re ri Dios y na xa ta jubꞌiqꞌ ri xkiꞌano. \v 24 Waꞌ e ruma jun achi Demetrio rubꞌiꞌ, aj chakunel rukꞌ chꞌichꞌ re plata. Rukꞌ waꞌ wa chꞌichꞌ re plata kuꞌan raltaq ko ja, ukꞌaxwach ri rocho ri kitiox Diana.\f + \fr 19:24 \ft “Diana”: E ubꞌiꞌ kakibꞌiꞌij ri e aj Roma che wa jun tiox, noꞌj ri e aj Grecia “Artemisa” kecha che.\f* Yey chwach waꞌ, na xa ta jubꞌiqꞌ ri kakichꞌak janipa ri kechakun rukꞌ. \p \v 25 Ekꞌu waꞌchi xebꞌumol wa raj chak, kukꞌ jujun chik aj chakibꞌ junam ri kichak y xubꞌiꞌij chike: \p «Alaq achijabꞌ, ralaq etaꞌam alaq e ruma wa jun chak lik kꞌo qabꞌeyomalil. \v 26 Pero ilom kꞌu alaq y tom alaq ri uꞌanom lo ri Pablo. Ri kuꞌano e kukoj pa kijolom ukꞌiyal tikawex na e ta dios ri xa e ꞌanom rukꞌ kiqꞌabꞌ ri tikawex. Yey na xew ta kukꞌut waꞌ pa ri qatinamit Éfeso, ma ya laj kumaj ronoje pa taq ri luwar re Asia. \v 27 Ruma kꞌu waꞌ, kꞌo ne pa saq na kaloqꞌ ta chi ri qakꞌay, yey laj kuꞌana ne riꞌ chikiwach ri winaq na jinta chi uqꞌij ri rocho ri nimalaj qatiox Diana. Jekꞌulaꞌ, kujeq na jinta chi uwach ri qatiox, ri kaloqꞌox uqꞌij pa taq ronoje ri luwar re Asia y che ronoje ruwachulew» xchaꞌ. \p \v 28 Echiriꞌ xkita taq waꞌ, lik xpe koyowal y xkijeq kesikꞌinik: «¡Nim uqꞌij ri tiox Diana ke ri aj Éfeso!» kechaꞌ. \p \v 29 Xpe kꞌu jun nimalaj sachibꞌal naꞌoj chike konoje ri tinamit. Ketenenik xeꞌkiyaꞌa kibꞌ pa ri nimalaj estadio pa kakimol wi kibꞌ ri tinamit. Y xekichap kꞌu ri Gayo y ri Aristarco; rike e aj pa ri luwar re Macedonia y e rachbꞌiꞌil ri Pablo. \p \v 30 Xraj kꞌu ri Pablo kok pa ri estadio chaꞌ kachꞌaꞌt chikiwach rukꞌiyal winaq, noꞌj ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo xkiqꞌatej. \v 31 Yey e kꞌo ne jujun chike ri e aj qꞌatal tzij re pa taq ri luwar re Asia, e ramigos ri Pablo; rike xkitaq ubꞌiꞌxikil che y lik xebꞌelaj che chaꞌ na kok tubꞌi pa ri estadio pa etenel wi ri winaq. \p \v 32 Ekꞌu ri winaq etenel chiriꞌ lik xsach kinaꞌoj y xkijeq kesikꞌinik. Junwi taq ri kakibꞌiꞌij y na katataj ta chi nenareꞌ saꞌ taq ri kakibꞌiꞌij. Yey lik e kꞌi chike na ketaꞌam ta nenareꞌ suꞌchak kimolom kibꞌ. \p \v 33 E kꞌo kꞌu jujun aj judiꞌabꞌ xkiminenej bꞌi chikiwach konoje, jun achi Alejandro rubꞌiꞌ. Ekꞌuchiriꞌ, jujun chik xeꞌkijekꞌa pan chikixoꞌl rukꞌiyal winaq. Ekꞌu rire xuꞌan jun kꞌutubꞌal rukꞌ ruqꞌabꞌ chaꞌ kayaꞌiꞌ che kutoꞌbꞌej ribꞌ. \p \v 34 Pero echiriꞌ ri winaq xketaꞌmaj rire e kukꞌil raj judiꞌabꞌ, konoje xa jun ubꞌiꞌxikil kesikꞌinik, laj kebꞌ ora xkichꞌijo kakibꞌiꞌij: «¡Nim uqꞌij ri tiox Diana ke ri aj Éfeso!» kechaꞌ. \p \v 35 Ekꞌu ri aj tzꞌibꞌ re ri tinamit, echiriꞌ xuchꞌij kikubꞌaxik rukꞌiyal winaq, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p «Alaq achijabꞌ aj Éfeso, ¿china ri na etaꞌmayom ta re we ri tinamit ke ri aj Éfeso e chajal re ri rocho ri nimalaj tiox Diana yey junam rukꞌ rukꞌaxwach, ri qajinaq lo chikaj? \v 36 Yey che taq waꞌ, na utz ta kꞌu riꞌ kꞌo junoq kubꞌiꞌij na qatzij taj. E uwariꞌche lik chirajawaxik kakubꞌiꞌ alaq. Makꞌo maꞌan alaq pa chꞌuꞌjilal; nabꞌe na chꞌobꞌo alaq raqan chi utz ri kaꞌan alaq. \v 37 Kambꞌiꞌij waꞌ, ma ekꞌamom lo alaq waꞌ waꞌchijabꞌ tobꞌ rike na e tane makuninaq chirij ri templo o chirij ri qatiox. \p \v 38 »Yey we ri Demetrio kukꞌ ri rachbꞌiꞌil kꞌo kichꞌaꞌoj chirij junoq, ri lik ubꞌe e kiyaꞌa waꞌ pa qꞌatbꞌal tzij; ma e kꞌo e aj qꞌatal tzij yaꞌtal pakiqꞌabꞌ kakita ke ri winaq kakiraqꞌuj kibꞌ chikiwach. \v 39 Yey we kꞌa kꞌo kaꞌaj alaq katzꞌonoj alaq chikij, ri lik ubꞌe e kayaꞌiꞌ waꞌ chikiwach konoje ri tinamit y kayijbꞌax chi usukꞌlikil. \v 40 Ma ruma ri xꞌaniꞌ waqꞌij, kꞌo ne pa saq katzꞌaq qachiꞌ kojchꞌoꞌjin chirij ri qꞌatbꞌal tzij y na jinta kꞌo kel wi we xtzꞌonox chiqe saꞌ la kojtukuk wi» xchaꞌ. \p \v 41 Xew kꞌu xubꞌiꞌij waꞌ xukꞌisbꞌej utzaꞌm ri kimolom wi kibꞌ. \c 20 \s1 Ri Pablo kikꞌow pa taq ri luwar re Macedonia y Grecia \p \v 1 Echiriꞌ xtaniꞌ ri ketukuk ri winaq, ri Pablo xebꞌusikꞌij ri kikojom rubꞌiꞌ ri Jesús. Xebꞌupixabꞌaj kꞌut y xebꞌulaqꞌapuj. Echiriꞌ xukꞌisbꞌej kan uchꞌaꞌtem kukꞌ, xel bꞌi y xeꞌela pa taq ri luwar re Macedonia. \v 2 Xikꞌow kꞌu pa taq wa luwar chaꞌ rukꞌ ukꞌiyal pixabꞌanik kunimarisaj kikꞌuꞌx ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. \p Tekꞌuchiriꞌ, xeꞌela pa taq ri luwar re Grecia. \v 3 Oxibꞌ ikꞌ xkanaj kan ri Pablo chiriꞌ. Uchꞌobꞌom chi kꞌut keꞌek Siria pa barco; pero raj judiꞌabꞌ xkiꞌan tzij chikiwach chaꞌ kakiꞌan kꞌax che echiriꞌ kuꞌkojo bꞌi ri barco. Ekꞌu ri Pablo xretaꞌmaj ri kinaꞌoj na utz taj chirij; ruma kꞌu riꞌ, xujalkꞌatij ruchꞌobꞌom chaꞌ katzelej pa taq ri luwar re Macedonia. \p \v 4 E kꞌo hermanos xkachbꞌilaj bꞌi kꞌa pa taq ri luwar re Asia. Waꞌ e: \q1 ri Sópater aj Berea, \q1 ri Aristarco, \q1 ri Segundo aj Tesalónica, \q1 ri Gayo aj Derbe, \q1 ri Timoteo, \q1 yey ri Tíquico y ri Trófimo, ri e aj Asia. \m \v 5 Ekꞌu rike xenabꞌej bꞌi y xojkoyꞌej chupa ri tinamit Troas. \p \v 6 Yey riꞌoj,\f + \fr 20:6 \ft “Riꞌoj”: Waꞌ keꞌelawi ri Lucas, ri xtzꞌibꞌan re ri libro, kꞌo tanchi kukꞌ.\f* echiriꞌ ikꞌowinaq chi ri nimaqꞌij echiriꞌ katij ri pam na jinta levadura che, xojel pa barco chiriꞌ Filipos y pa woꞌobꞌ qꞌij xojopon kukꞌ pa ri tinamit Troas. Chiriꞌ xojkanaj kan wuqubꞌ qꞌij. \s1 Ri Pablo kebꞌuchꞌaꞌbꞌej kan ri hermanos e kꞌo Troas \p \v 7 Ri nabꞌe qꞌij re ri semana xqamol qibꞌ kukꞌ ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo chaꞌ kaqatij ri cena re ri Qanimajawal. Ekꞌu ri Pablo kakꞌutun chikiwach konoje. Yey ruma chirajawaxik kel bꞌi rire chukaꞌm qꞌij, xnajtir che ri kꞌutunik kuꞌano. Xtikꞌoj kꞌu riꞌ raqꞌabꞌ y kꞌa kachꞌaꞌtik. \v 8 Yey pa ri qamolom wi qibꞌ e chupa ruroxleꞌ ja chikaj y ukꞌiyal aqꞌ e tzijitalik. \p \v 9 Kꞌo kꞌu jun ala Eutico rubꞌiꞌ tzꞌul chupa ri ventana yey okinaq lo jun uqusil waram che ruma ri lik naj kachꞌaꞌt ri Pablo. Bꞌenaq kꞌu riꞌ ruwaram, xtzaq lo che churox leꞌ ja kꞌa pulew y kaminaq xeꞌyakoq. \p \v 10 Ekꞌu ri Pablo xqaj loq, xjupiꞌ puwi rala, xulaqꞌapuj y jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij: «Maxiꞌij ibꞌ alaq, ma kꞌaslik» xchaꞌ. \p \v 11 Tekꞌuchiriꞌ, ri Pablo xaqꞌan tanchik y xujach ri cena re ri Qanimajawal. Ekꞌuchiriꞌ utijom chi ri cena, xujeq tanchi kachꞌaꞌtik y xukꞌisbꞌej waꞌ kꞌa pa rusaqribꞌal. Tekꞌuchiriꞌ, xumaj bꞌi ubꞌe. \v 12 Ekꞌu ri Eutico e laꞌ kꞌaslik xkikꞌam bꞌi chirocho; ruma kꞌu waꞌ lik xbꞌochiꞌitaj kikꞌuꞌx konoje. \s1 Ri Pablo kebꞌuchꞌaꞌbꞌej kan ri hermanos e kꞌo Mileto \p \v 13 Ri Pablo xraj keꞌek chiraqan pa ri tinamit Asón. Yey riꞌoj xojnabꞌej bꞌi pa barco chaꞌ keꞌqakꞌama bꞌi ri Pablo chiriꞌ. Jelaꞌ xqaꞌano ma e oj kanajinaq kan wi rukꞌ rire. \v 14 Xqariq kꞌu qibꞌ rukꞌ rire pa ri tinamit Asón. Yey junam rukꞌ rire xojꞌek pa barco y xqamaj bꞌi qabꞌe pa ri tinamit Mitilene. \v 15 Xojel kꞌu bꞌi chiriꞌ pa barco y chukaꞌm qꞌij xojikꞌow chwach ri isla Quío. Che kꞌu ri jun chik qꞌij xojopon Samos, waꞌ e jun tinamit kꞌo chuchiꞌ ri mar. Tekꞌuchiriꞌ, xojopon pa ri tinamit Trogilio y chiriꞌ xojuxlanik. Chukaꞌm qꞌij kꞌu riꞌ xojopon pa ri tinamit Mileto. \v 16 Jelaꞌ xqaꞌano, ma ri Pablo uchꞌobꞌom chik na kikꞌow ta pa ri tinamit Éfeso chaꞌ na kabꞌayitaj ta chilaꞌ pa taq ri luwar re Asia. Ri rilim wi e ma karaj we kꞌa xaqareꞌ kuꞌmaja ri nimaqꞌij re Pentecostés chilaꞌ Jerusalem. \s1 Ri Pablo kebꞌuchꞌaꞌbꞌej kan ri hermanos e petinaq Éfeso \p \v 17 Ekꞌuchiriꞌ oponinaq chi ri Pablo pa ri tinamit Mileto, xutaq kisikꞌixik ri e aj wach re riglesia kꞌo Éfeso. \v 18 Echiriꞌ xekꞌunik, ri Pablo xubꞌiꞌij chike: \p «Ralaq lik ilom alaq saꞌ ri nubꞌinik chiwach alaq chwi lo ri nabꞌe qꞌij echiriꞌ xinkꞌun pa taq wa luwar re Asia. \v 19 Xinꞌan ruchak ri Dios chixoꞌlibꞌal alaq rukꞌ ronoje uchꞌutiꞌnal nukꞌuꞌx y na xa ta jubꞌiqꞌ ruwaꞌal nuwach elinaq y pa rewi rukꞌiyal kꞌaxkꞌobꞌik nutijom ruma ri itzel kinaꞌoj raj judiꞌabꞌ chwij. \v 20 Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, na jinta kꞌo wewam chiwach alaq, ma xinqꞌalajisaj ronoje ri kꞌo kutiqoj che ri bꞌinik silabꞌik alaq, yey xinkꞌutun chiwachil y pa taq ocho alaq. \v 21 Chikiwach kꞌu raj judiꞌabꞌ y ri na e ta aj judiꞌabꞌ, xinqꞌalajisaj lik chirajawaxik chike kakitzelej kitzij chwach ri Dios y kakubꞌiꞌ kikꞌuꞌx rukꞌ ri Qanimajawal Jesucristo. \p \v 22 »Ekꞌu woꞌora, ri Ruxlabꞌixel ri Dios xukoj pa wanimaꞌ kinꞌek pa ri tinamit Jerusalem tobꞌ kꞌamajaꞌ wetaꞌam saꞌ ri kankꞌulumaj na chilaꞌ; \v 23 xew wetaꞌam ri ubꞌiꞌim ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios chwe. Ma pa ronoje taq ri tinamit kinikꞌow wi, kujikibꞌaꞌ uwach chwe ri katajin lo panuwiꞌ; waꞌ e ri kinkꞌam bꞌi pa taq cárcel y kinyaꞌ pa ukꞌiyal kꞌaxkꞌobꞌik. \v 24 Pero riꞌin na jinta kꞌana kubꞌiꞌij nukꞌuꞌx che, na kanꞌan tane che ri nukꞌaslem pachaꞌ lik kꞌo uwach chinuwach riꞌin; xew kuaj kankꞌis uꞌanikil rukꞌ kiꞌkotemal ri nutaqem pan che ri nuchak, ri xyaꞌ chwe ruma ri Qanimajawal Jesús. Waꞌ e ruqꞌalajisaxik ri Utzilaj Tzij re ri unimal rutzil ukꞌuꞌx ri Dios. \p \v 25 »Ekꞌu woꞌora che ralaq ri xtaꞌ alaq chi nuchiꞌ puwi rutaqanik ri Dios, lik wetaꞌam na jinta chi junoq karil tanchi nuwach. \v 26 Ekꞌu uwariꞌche waqꞌij kambꞌiꞌij chiwach alaq: Lik pawiꞌ alaq kꞌo wi we kꞌo junoq che alaq kasachik. \v 27 Ma na jinta kꞌo wewam chiwach alaq; e janipa ruchꞌobꞌom lo ri Dios kajawax che alaq, nuqꞌalajisam chi chiwach alaq. \p \v 28 »E uwariꞌche, chajij ibꞌ alaq y chechajij alaq janipa ri eyaꞌtal paqꞌabꞌ alaq ruma ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios. Ma alaq aj kꞌamal wach re kebꞌil alaq ri tinamit re ri Qanimajawal, yey waꞌ wa tinamit e ri xebꞌuloqꞌ Rire rukꞌ rukikꞌel. \v 29 Wetaꞌam kꞌut echiriꞌ riꞌin in bꞌenaq chik, kebꞌok lo chixoꞌlibꞌal alaq jujun chik pachaꞌ e utiw xew kakaj kakisach kiwach taq ri bꞌexex. \v 30 Yey chixoꞌlibꞌal ne ralaq keyaktaj jujun kakijal ri saqil kꞌutunik chaꞌ ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo kakesaj bꞌi kibꞌ chupa ri Qꞌijsaq y keterej kꞌu bꞌi chikij rike. \v 31 E uwariꞌche, lik kꞌuna saq chiwach ralaq. Kꞌuna chikꞌuꞌx alaq: E oxibꞌ junabꞌ waꞌ, chipaqꞌij chichaqꞌabꞌ, na in ta uxlaninaq che pixabꞌaxik chijujunal alaq rukꞌ uwaꞌal nuwach. \p \v 32 »Ekꞌu woꞌora hermanos, kanqꞌatisaj kan alaq puqꞌabꞌ ri Dios chaꞌ Rire kuchajij alaq y katikiꞌ kꞌu alaq chupa ri Utzilaj Tzij re ri unimal rutzil ukꞌuꞌx. Ma xew waꞌ kꞌo uchuqꞌabꞌ re kuya ri kꞌiyibꞌal alaq chwach ri Dios y kuya na janipa ri taqal che alaq, jelaꞌ pachaꞌ ri bꞌiꞌtisim chike konoje ri kiyaꞌom kibꞌ puqꞌabꞌ ri Dios. \p \v 33 »Riꞌin na nurayim ta oro o plata re junoq chik yey na nurayim tane ruqꞌuꞌ junoq chik. \v 34 E ne ri nuꞌanom, lik etaꞌam alaq; ma e janipa ri ajawaxinaq chwe riꞌin y chike ri e kꞌo wukꞌ, waꞌ lik nuchꞌakom rukꞌ wa nuqꞌabꞌ. \v 35 Rukꞌ kꞌu ronoje ri ilom alaq che ri nubꞌinik, nukꞌutum che alaq ri lik chirajawaxik wi kaqaꞌano: Kojchakunik chaꞌ utz keqatoꞌ janipa ri kꞌo kajawax chike. E kꞌuna chiqakꞌuꞌx ruchꞌaꞌtem ri Qanimajawal Jesús echiriꞌ xubꞌiꞌij: “E más nim uqꞌij ralaxik ri jun kasipanik, chwa ri jun xa kukꞌul ri kasipax che”» xchaꞌ. \p \v 36 Echiriꞌ xubꞌiꞌij taq kꞌu waꞌ ri Pablo, xuxukubꞌaꞌ ribꞌ y xuꞌan orar kukꞌ konoje ri e kꞌo chiriꞌ rukꞌ. \p \v 37 Konoje kꞌu riꞌ xkijeq kebꞌoqꞌik, xkilaqꞌapuj ri Pablo y xkitzꞌubꞌ uchiꞌ. \v 38 Lik xok unimal bꞌis chikikꞌuꞌx ruma xubꞌiꞌij ri Pablo na kakil ta chi uwach. Jekꞌulaꞌ xkachbꞌilaj bꞌi y xeꞌkijacha kan pa kꞌo wi ri barco. \c 21 \s1 Rubꞌenam ri Pablo kꞌa chilaꞌ Jerusalem \p \v 1 Tekꞌuchiriꞌ xeqaya kan ri hermanos, xqamaj bꞌi qabꞌe pa barco y xojꞌek jusukꞌ kꞌa pa ri tinamit Cos. Chukaꞌm qꞌij xojopon pa ri tinamit Rodas. Echiriꞌ xojel bꞌi chiriꞌ, xojꞌek pa ri tinamit Pátara. \v 2 Chupa kꞌu wa tinamit Pátara xqariq jun barco keꞌek Fenicia. Xojaqꞌan kꞌu riꞌ chupa y xqamaj bꞌi qabꞌe chwi ri mar. \v 3 Ekꞌu laꞌ kojbꞌin pa ri barco, xqil kan ri isla Chipre, waꞌ xkanaj kan pa mox chiqe. Xqamaj kꞌu bꞌi pa taq ri luwar re Siria y xojopon pa ri tinamit Tiro, ma ri barco kuꞌyaꞌa kan eqaꞌn chiriꞌ. \p \v 4 Chupa kꞌu wa tinamit xeqariq ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo y xojkanaj wuqubꞌ qꞌij kukꞌ. Ekꞌu rike xkipixabꞌaj ri Pablo chaꞌ na keꞌek ta Jerusalem, ma ri Ruxlabꞌixel ri Dios xuqꞌalajisaj chike ri kukꞌulumaj ri Pablo we xopon chilaꞌ.\x * \xo 21:4 \xt Hch. 20:22-23\x* \v 5 Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, echiriꞌ xikꞌow ri wuqubꞌ qꞌij, xojel bꞌi chiriꞌ. Konoje ri e aj chiriꞌ, junam kukꞌ ri kixoqil y ri kalkꞌoꞌal, xojkachbꞌilaj lo kꞌa tzaꞌm ja che ri tinamit. Chuchiꞌ ri mar xqaxukubꞌaꞌ qibꞌ y xqaꞌan orar. \v 6 Xqalaqꞌapuj qibꞌ chiqawach. Tekꞌuchiriꞌ, riꞌoj xojaqꞌan chupa ri barco, yey rike xetzelej chikocho. \p \v 7 Xqamaj tanchi ubꞌi qabꞌe chwi ri mar; xojel lo pa ri tinamit Tiro y xojopon pa ri tinamit Tolemaida. Tekꞌuchiriꞌ, xqaya rutzil kiwach ri hermanos chiriꞌ y xojkanaj kan jun qꞌij kukꞌ. \p \v 8 Chukaꞌm qꞌij kꞌut, xojel bꞌi y xojopon pa ri tinamit Cesarea. Chilaꞌ xojok chirocho ri Felipe, ri aj tzijol re ri Utzilaj Tzij, jun chike ri wuqubꞌ diáconos.\x * \xo 21:8 \xt Hch. 6:3-5\x* Y xojkanaj kꞌu kan rukꞌ. \v 9 Ekꞌu rire e kꞌo kajibꞌ umiꞌal kꞌamajaꞌ kekꞌuliꞌik yey rike kakiꞌan qꞌalajisanik ruma ri Dios. \p \v 10 Xojnajtir chiriꞌ jujun qꞌij. Echiriꞌ oj kꞌo chiriꞌ, xkꞌun jun qꞌalajisanel re ri Dios, Ágabo rubꞌiꞌ, petinaq Judea. \v 11 Waꞌ waꞌchi xojoꞌlrilaꞌ. Xukꞌam kꞌu riꞌ rupas ri Pablo y chiribꞌil ribꞌ xuyut ri raqan y ruqꞌabꞌ; tekꞌuchiriꞌ, xubꞌiꞌij: \p —Jewaꞌ kubꞌiꞌij ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios: “Chilaꞌ Jerusalem, jewaꞌ kakiꞌan raj judiꞌabꞌ che rachi rajaw wa jun pas, kakiyutu yey kakiya kꞌu pakiqꞌabꞌ ri na e ta aj judiꞌabꞌ” —xchaꞌ. \p \v 12 Echiriꞌ xqata waꞌ, riꞌoj y ri e aj Cesarea lik xojelaj che ri Pablo chaꞌ na keꞌek ta Jerusalem. \p \v 13 Pero ri Pablo xukꞌul uwach chiqe: \p —¿Suꞌchak koqꞌ alaq y kakoj alaq unimal bꞌis chinukꞌuꞌx? Ma riꞌin nuyaꞌom ne wanimaꞌ na xew ta ri kinyutik, ma kinꞌek tobꞌ ne kinkam pa ri tinamit Jerusalem ruma rubꞌiꞌ ri Qanimajawal Jesús —xchaꞌ. \p \v 14 Yey ruma kꞌu na xqachꞌij ta uqꞌatexik chaꞌ na keꞌek taj, xqoqꞌotaj kojchꞌaꞌt rukꞌ puwi waꞌ, xew kꞌu xqabꞌiꞌij che: \p —E chuꞌana na riꞌ janipa ri karaj ri Qanimajawal —xojchaꞌ. \p \v 15 Ikꞌowinaq chi waꞌ, xqayijbꞌaꞌ qibꞌ y xqamaj bꞌi qabꞌe pa ri tinamit Jerusalem. \v 16 Y xojkachbꞌilaj bꞌi jujun chike ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo chiriꞌ Cesarea. Kukꞌ rike kꞌo jun aj Chipre Mnasón rubꞌiꞌ. Rire e kukꞌil ri nabꞌe kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. Yey rukꞌ ri Mnasón kojeꞌkanaj kan wi chilaꞌ Jerusalem. \s1 Ri Pablo kopon Jerusalem \p \v 17 Echiriꞌ xojopon Jerusalem, ri hermanos xojkikꞌul rukꞌ kiꞌkotemal. \p \v 18 Chukaꞌm qꞌij kꞌut, ri Pablo xeꞌek qukꞌ che rilik ri Jacobo yey konoje ri e aj wach re riglesia kimolom kibꞌ chiriꞌ. \v 19 Ekꞌuchiriꞌ ri Pablo ukꞌisom chi uyaꞌik rutzil kiwach wa hermanos, xujeq utzijoxik chike janipa ri uꞌanom ri Dios chikixoꞌl ri na e ta aj judiꞌabꞌ ruma ri chak katajin rire che uꞌanik. \p \v 20 Echiriꞌ xkita waꞌ ri hermanos, lik xkiyak uqꞌij ri Dios. Pero xkibꞌiꞌij che ri Pablo: \p «Kil la waꞌ, hermano, janipa lo mil chi aj judiꞌabꞌ kikojom chi rubꞌiꞌ ri Cristo wara Jerusalem; yey konoje kiyaꞌom kibꞌ che utaqexik ri Tzij Pixabꞌ tzꞌibꞌital kan ruma ri Moisés. \v 21 Pero xtzijox kꞌu chike puwi ri kꞌutunik la chikiwach konoje raj judiꞌabꞌ ejeqel naj chikixoꞌl ri na e ta aj judiꞌabꞌ. Kabꞌiꞌx kꞌu riꞌ rilal keqꞌatej la che utaqexik ri taqanik re ri Moisés, ma kabꞌiꞌij la chike na kakikoj ta chi ri retalil re circuncisión chike ri kalkꞌoꞌal y na kakiꞌan ta chi ne janipa ri kikꞌutum kan ri qatiꞌ-qamam. \v 22 »¿Saꞌ kꞌu ri kaqaꞌan riꞌoj che waꞌ? Ma laꞌ kakimol ne kibꞌ rukꞌiyal winaq chiꞌij la, we xkito xkꞌun la. \p \v 23 »Xew kꞌu ꞌana la wa kaqabꞌiꞌij cheꞌla: E kꞌo kajibꞌ achijabꞌ chiqaxoꞌl riꞌoj, chirajawaxik chike kakiꞌan ri kibꞌiꞌtisinik chwach ri Dios.\f + \fr 21:23 \ft “Ri kibꞌiꞌtisinik chwach ri Dios”: Waꞌ e kachꞌaꞌt puwi ri “voto nazareo”. Ri kaꞌanaw waꞌ, kubꞌiꞌtisij che ri Dios juna janipa qꞌij na kutij ta uwaꞌal uva, na kuqꞌat ta ruwiꞌ y na kaqibꞌ ta rukꞌ juna animaꞌ. We xukꞌisbꞌej kꞌu waꞌ, kuya chwa raltar taq ruqasaꞌn lik kꞌi rajil. Kuqꞌat kꞌu ruwiꞌ y kayaꞌ ruwiꞌ pa ri aqꞌ puwi raltar, kꞌutubꞌal re uꞌanom chi ronoje rubꞌiꞌtisinik chwach ri Dios. Nm. 6:1-20\f* \v 24 Chekꞌama bꞌi ukꞌ la, josqꞌij ibꞌ la chwach ri Dios junam kukꞌ rike, jelaꞌ pachaꞌ ri kubꞌiꞌij ri taqanik tzꞌibꞌital kan ruma ri Moisés. Tojo kꞌu kan la ri kiqasaꞌn\f + \fr 21:24 \ft Ri Pablo xutoj ri kiqasaꞌn, ma laj rike na kakichꞌij ta rajil.\f* chaꞌ utz kakisokaj ri kiwiꞌ. Jekꞌulaꞌ kaqꞌalajin chikiwach konoje: E janipa ri tzijom chike puwi ri kꞌutunik la, na e ta kꞌana uꞌanom; y kakil ne ri lik jusukꞌ kabꞌin la, ma e kanimaj la ri Tzij Pixabꞌ. \p \v 25 »Chike kꞌu ri na e ta aj judiꞌabꞌ kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo, riꞌoj qatzꞌibꞌam chi chike na chirajawaxik taj kakitaqej taq waꞌ; xew makitij ri ikꞌowisam chi chikiwach ri tiox, makitij kikꞌ y makitij awaj xa ejitzꞌam, yey maketzꞌabꞌej ne uwa kiqꞌij kukꞌ jujun chik na kikꞌulel taj» xecha che ri Pablo.\x * \xo 21:25 \xt Hch. 15:28-29\x* \p \v 26 Ekꞌu ri Pablo xebꞌukꞌam bꞌi ri kajibꞌ achijabꞌ rukꞌ y chukaꞌm qꞌij xujosqꞌij ribꞌ chwach ri Dios junam kukꞌ rike. Tekꞌuchiriꞌ, xok pa ri Rocho Dios re kubꞌiꞌij jampalaꞌ kakꞌis ruqꞌijol ri kijosqꞌikil y keꞌkiyaꞌa chwa raltar ri kiqasaꞌn chikijujunal rike. \p \v 27 Ekꞌuchiriꞌ ya kakꞌis ri wuqubꞌ qꞌij re ri kijosqꞌikil chwach ri Dios,\x * \xo 21:27 \xt Nm. 6:1, 9-12; 19:12\x* e kꞌo jujun aj judiꞌabꞌ e aj pa taq ri luwar re Asia xkil ri Pablo kꞌo pa ri Rocho Dios. Xekichok kꞌu rukꞌiyal winaq chaꞌ kakichap ri Pablo. \v 28 Kesikꞌin kꞌu che ubꞌiꞌxikil: \p «¡Achijabꞌ alaq aj Israel, chojtoꞌo alaq! E achi waꞌ ikꞌowinaq pa taq ronoje luwar y kakꞌutun chikiwach konoje ri winaq rukꞌ taq chꞌaꞌtibꞌenik chirij ri qatinamit, chirij ri Tzij Pixabꞌ y chirij ri Rocho Dios. Yey na xew ta waꞌ, ma uꞌanom che wa Santowilaj Luwar pachaꞌ na jinta chi uqꞌij echiriꞌ xebꞌukoj lo jujun na e ta aj judiꞌabꞌ pa ri Rocho Dios, yey waꞌ xebꞌok pa ri luwar na taqal ta chike» kechaꞌ. \v 29 Jelaꞌ xkibꞌiꞌij, ma ri petinaq loq kilom ri Pablo pa ri tinamit achbꞌilam ruma ri Trófimo, jun achi aj Éfeso. Ruma kꞌu waꞌ, xkichꞌobꞌ raqan ri Pablo ukojom lo chupa ri Rocho Dios wa jun achi na e ta kukꞌil ri e aj judiꞌabꞌ. \p \v 30 Jekꞌuriꞌlaꞌ konoje ri tinamit xeyik-kaꞌnik y xkijeq ketukukik. Ri winaq na jampatana xeteniꞌ chiriꞌ y xkichap ri Pablo. E laꞌ kichararem xkesaj bꞌi pa ri Rocho Dios y xkitzꞌapilaꞌ taq ri okibꞌal. \p \v 31 Ekꞌu riꞌ kakaj kakikamisaj. Xopon kꞌu ubꞌiꞌxikil che ri comandante\f + \fr 21:31 \ft “Comandante”: Waꞌ e jun taqanel ke mil soldados.\f* ke ri soldados e aj Roma: «Konoje ri tinamit ketukukik.» \p \v 32 Ekꞌu ri comandante xebꞌukꞌam bꞌi ri soldados kukꞌ ri kicapitanes. Kebꞌan kꞌu riꞌ xebꞌek pa e kꞌo wi ri winaq. Echiriꞌ taq ri winaq xkil ri comandante kukꞌ ri soldados, xkoqꞌotaj ri kakiꞌan kꞌax che ri Pablo. \p \v 33 Ekꞌu wa comandante xew xoponik, xuchap ri Pablo y xtaqan che kayaꞌiꞌ pa kebꞌ karena. Tekꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj china ri Pablo y saꞌ rumak uꞌanom. \p \v 34 Chikixoꞌl kꞌu riꞌ rukꞌiyal winaq na jinta chi katatajik, ma jujun kesikꞌin jewaꞌ y jujun chik kesikꞌin jelaꞌ. Na qꞌalaj ta chi kꞌenoq saꞌ ri kakibꞌiꞌij. Ruma kꞌu laꞌ, ri comandante xtaqan che kakꞌam bꞌi ri Pablo chilaꞌ pa ri cuartel. \p \v 35 Ekꞌuchiriꞌ xebꞌopon ri soldados rukꞌ ri Pablo che taq ri lepelaq re ri cuartel, xajawaxik xkitelej ma rukꞌiyal winaq kakaj kakichap ri Pablo re kakiꞌan kꞌax che. \v 36 Ma rukꞌiyal winaq re ri tinamit ketenenik, kiternabꞌem lo ri Pablo y kesikꞌinik: «¡Kamisaxoq! ¡Kamisaxoq!» kechaꞌ. \s1 Ri Pablo kutoꞌbꞌej ribꞌ chikiwach taq ri winaq \p \v 37 Echiriꞌ kakikoj bꞌi ri Pablo pa ri cuartel, rire jewaꞌ xubꞌiꞌij che ri comandante: \p —¿Kaya nawi la chwe kinchꞌaꞌt kꞌenoq ukꞌ la? —xchaꞌ. \p Ri comandante xutzꞌonoj che: \p —¿Kariq riꞌat katchꞌaꞌt pa ri chꞌaꞌtem griego? \v 38 ¿Na at ta nebꞌa ri jun aj Egipto, ri xujeq jun chꞌaꞌoj wa majaꞌ naj echiriꞌ xebꞌeresaj bꞌi kajibꞌ mil achijabꞌ e kamisanel pa taq ri luwar katzꞌintzꞌotik? —xcha che. \p \v 39 Xubꞌiꞌij kꞌu ri Pablo: \p —Na in taj. Paqatzij wi in jun achi laxik in kukꞌil ri e aj judiꞌabꞌ. In alaxinaq pa ri tinamit Tarso, jun tinamit lik kꞌo uwach re Cilicia. Noꞌj kantzꞌonoj kꞌu ko cheꞌla, yaꞌa ko la chwe kinchꞌaꞌt chikiwach ri tinamit —xchaꞌ. \p \v 40 Ekꞌu ri comandante xuya luwar che kachꞌaꞌtik. Xtakꞌiꞌ kꞌu riꞌ ri Pablo che taq ri lepelaq re ri cuartel y xuꞌan jun kꞌutubꞌal rukꞌ ruqꞌabꞌ chikiwach ri tinamit chaꞌ ketaniꞌik. Xetzꞌin kaꞌn kꞌu riꞌ. Ekꞌu ri Pablo xujeq kachꞌaꞌt pa ri chꞌaꞌtem hebreo, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \c 22 \p \v 1 «Alaq achijabꞌ y alaq nimaq winaq, tana kꞌu alaq woꞌora wa toꞌbꞌal wibꞌ kanꞌan chiwach alaq» xcha ri Pablo. \p \v 2 Echiriꞌ ri winaq xkito kachꞌaꞌt chikiwach pa ri chꞌaꞌtem hebreo, más xetzꞌinkaꞌnik. \p Ekꞌu ri Pablo xubꞌiꞌij: \p \v 3 «Paqatzij wi riꞌin in kukꞌil ri e aj judiꞌabꞌ. In alaxinaq pa ri tinamit Tarso, jun tinamit re ri luwar re Cilicia; noꞌj chupa wa tinamit Jerusalem in kꞌiyinaq wi. In tijotal kꞌu lo chwi ri Tzij Pixabꞌ ruma ri Gamaliel rukꞌ jun tijonik lik e chirij ri tzijpixabꞌ ke kan ri qatiꞌ-qamam. Lik nuyaꞌom nukꞌuꞌx che uloqꞌnimaxik ri Dios jelaꞌ pachaꞌ onoje ralaq waqꞌij ora. \p \v 4 »Ri petinaq loq riꞌin xenuternabꞌej ne rukꞌ kamik ri etaqeyom wa jun Kꞌakꞌ Bꞌe re ri Jesús. Tobꞌ achijabꞌ o tobꞌ ixoqibꞌ xebꞌenuya pa karena y xebꞌeꞌnuyaꞌa pa cárcel. \v 5 Ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios y konoje ri nimaq winaq re ri tinamit lik ketaꞌam qatzij wa kambꞌiꞌij, ma rike lik xkilo saꞌ taq ri xinꞌano. Ma chike ne rike xinkꞌul wubꞌi uwujil, tzꞌibꞌital bꞌi chike raj wach e aj judiꞌabꞌ e kꞌo Damasco chaꞌ utz kebꞌenuchap lo chi presoyil ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo y kebꞌenukꞌam lo Jerusalem re keyaꞌiꞌ pa kꞌaxkꞌobꞌik. \fig Keternabꞌex rukꞌ kꞌax ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo (Hechos 22:4)|alt="Christians arrested" src="CN02155b.tif" size="span" ref="Hch. 22:4" \fig* \s1 Ri Pablo kutzijoj suꞌanik xjalkꞌatitaj rubꞌinik usilabꞌik \r (Hch. 9:1-19; 26:12-18) \p \v 6 »Ekꞌu laꞌ kintajin chi bꞌe y xa naqaj chik in kꞌo che ri tinamit Damasco, echiriꞌ laj pa tikꞌil qꞌij xaqikꞌateꞌt xpe chilaꞌ chikaj ruwonibꞌal jun aqꞌ. Waꞌ xwol kaꞌn panuwiꞌ y xusutij wij. \v 7 Xintzaq pulew y xinta kꞌu jun qulaj jewaꞌ kubꞌiꞌij chwe: “Saulo, Saulo, ¿suꞌchak katchꞌoꞌjin chwij?” xchaꞌ. \p \v 8 »Y riꞌin xinkꞌul uwach: “¿China rilal, Wajawal?” \p Rire xubꞌiꞌij chwe: “Riꞌin in Jesús ri aj Nazaret, ri jun katchꞌoꞌjin chirij” xchaꞌ. \p \v 9 »Yey ri e kꞌo wukꞌ paqatzij wi xkil ruwonibꞌal ri aqꞌ xwol kaꞌn panuwiꞌ y xkixiꞌij kibꞌ che; noꞌj na xkimaj ta usukꞌ ri qulaj kachꞌaꞌt wukꞌ. \p \v 10 »Ekꞌu riꞌin ximbꞌiꞌij: “¿Saꞌ kꞌu riꞌ kanꞌano, Wajawal?” \p »Y ri Qajawal xubꞌiꞌij chwe: “Chatyaktajoq y jat pa ri tinamit Damasco, ma chiriꞌ kabꞌiꞌx wi chawe janipa ri kuaj Riꞌin kaꞌan riꞌat” xchaꞌ. \p \v 11 »Riꞌin na xintzuꞌn ta chi kꞌu riꞌ ma ruwonibꞌal ri aqꞌ xwol kaꞌn panuwiꞌ, xuchup upa nuwach. Xa kꞌu xinchꞌelex bꞌi che ri nuqꞌabꞌ kuma ri e wachbꞌiꞌil, y jelaꞌ xinopon pa ri tinamit Damasco. \p \v 12 »Chiriꞌ kꞌu riꞌ kꞌo jun achi Ananías rubꞌiꞌ; rire lik jusukꞌ rubꞌinik che utaqexik taq ri taqanik re ri Tzij Pixabꞌ, yey lik chom ruchꞌaꞌtibꞌexik kakiꞌan konoje raj judiꞌabꞌ ejeqel chiriꞌ. \v 13 Xkꞌun kꞌu ri Ananías che wilik, xqibꞌ wukꞌ, y jewaꞌ xubꞌiꞌij chwe: “Hermano Saulo, chakꞌulu tanchi ratzuꞌnibꞌal” xchaꞌ. Chupa kꞌu laꞌ la joqꞌotaj, xintzuꞌn tanchik y xinwil uwach ri Ananías. \p \v 14 »Ekꞌu ri Ananías xubꞌiꞌij chwe: “Ri Dios ke kan ri qatiꞌ-qamam, atuchaꞌom chik chaꞌ kawetaꞌmaj saꞌ ri lik karaj Rire, kawil kꞌu uwach ri Jun lik jusukꞌ y kata chi uchiꞌ janipa ri kubꞌiꞌij chawe. \v 15 Ma katuꞌana at qꞌalajisay re Rire chikiwach konoje ri tikawex puwi taq ri awilom y atom che. \v 16 Ekꞌu woꞌora, ¿saꞌ chi ri kawoyꞌej? Chatyaktajoq y chakꞌulu ri bautismo chaꞌ katchꞌajtaj che ramak; yey chaꞌana kꞌu waꞌ chupa rubꞌiꞌ ri Qanimajawal” xcha chwe. \s1 Ri Pablo kutzijoj suꞌanik xtaq bꞌi kukꞌ ri na e ta aj judiꞌabꞌ \p \v 17 »Xintzelej kꞌu lo Jerusalem. Ekꞌu riꞌ kanꞌan orar pa ri Rocho Dios echiriꞌ xaqikꞌateꞌt xqꞌalajisax jun kꞌutubꞌal re ri Dios chinuwach. \v 18 Xinwil kꞌu uwach ri Qanimajawal y jewaꞌ ri xubꞌiꞌij chwe: “Chawilij, chatel bꞌi pa wa tinamit Jerusalem ma ri tzijonik panuwiꞌ Riꞌin na kakikꞌul ta ri winaq wara” xchaꞌ. \p \v 19 »Riꞌin ximbꞌiꞌij kꞌu che: “Wajawal, rike lik ketaꞌam janipa ri na utz taj nuꞌanom lo chike ri kikojom ri bꞌiꞌ la echiriꞌ xinꞌek pa taq sinagoga re kebꞌenukꞌam bꞌi pa cárcel y kambꞌalakꞌuj kipa. \v 20 Yey riꞌin in kꞌo chiriꞌ echiriꞌ xkamisax ri Esteban, ri jun xqꞌalajisan wach la chikiwach ri winaq. In ne jun chike ri xkibꞌiꞌij utz kakamisaxik; yey in ri xinchajij kan ri kiqꞌuꞌ ri xekamisan re” xincha che ri Qanimajawal. \p \v 21 »Pero ri Qajawal xubꞌiꞌij chwe: “Jat, ma Riꞌin lik naj katintaq wubꞌi chikixoꞌl taq ri tinamit na e ta aj judiꞌabꞌ”» xchaꞌ. \p \v 22 Ekꞌu riꞌ rukꞌiyal winaq, na xkiya ta chi luwar che ri Pablo kachꞌaꞌtik. Ekꞌuchiriꞌ, xkijeq kesikꞌinik, kakibꞌiꞌij: «Chisacha uwach laꞌ la jun achi ma na taqal ta chi che kakꞌasiꞌik» kechaꞌ. \p \v 23 Yey kesikꞌin kꞌu riꞌ ri winaq y kakimachꞌ taq ri kiqꞌuꞌ pulew y kakipukꞌ ulew chikaj. \s1 Ri Pablo kukoj ribꞌ chwach ri comandante aj Roma \p \v 24 Ruma kꞌu laꞌ, ri comandante xtaqan che kokisax bꞌi ri Pablo pa ri cuartel y kajichꞌ upa chaꞌ jelaꞌ ketaꞌmaxik suꞌchak kesikꞌin ri winaq chirij. \p \v 25 Echiriꞌ ri soldados kakiximo re kakijichꞌ upa, ri Pablo xutzꞌonoj che ri capitán\f + \fr 22:25 \ft “Capitán”: Waꞌ e aj wach ke cien soldados.\f* kꞌo chiriꞌ: \p —¿Usukꞌ nebꞌa kajichꞌ upa junoq aj Roma we kꞌamajaꞌ kaqꞌat tzij puwiꞌ? —xchaꞌ. \p \v 26 Echiriꞌ xuta waꞌ ri capitán, xeꞌek y xubꞌiꞌij che ri comandante: \p —Chꞌobꞌo la chi utz saꞌ ri kaꞌan la, ma waꞌchi aj Roma —xchaꞌ. \p \v 27 Ekꞌu ri comandante xqibꞌ rukꞌ ri Pablo y xubꞌiꞌij che: \p —Chabꞌiꞌij pe chwe: ¿Qatzij at aj Roma? —xcha che. \p Ri Pablo xukꞌul uwach: \p —Qatzij, in aj Roma —xchaꞌ. \p \v 28 Ekꞌu ri comandante xukꞌul uwach: \p —Riꞌin rukꞌ ukꞌiyal puaq xyaꞌ nuwuj re xinuꞌan aj Roma —xchaꞌ. \p Yey ri Pablo xubꞌiꞌij: \p —Noꞌj riꞌin, in aj Roma chwi walaxik loq\f + \fr 22:28 \ft “Aj Roma”: Waꞌ na e ta keꞌelawi ri Pablo xalax chupa ri tinamit Roma, ma rire xalax Tarso. Ri keꞌelawi e chwi ralaxik loq kꞌo uwuj kubꞌiꞌij rire aj Roma. Laj xyaꞌ wa wuj che, ruma ruqaw o rumam xuꞌan juna chomilaj chak che ri tinamit.\f* —xchaꞌ. \p \v 29 Na jampatana kꞌu riꞌ, e janipa ri e kꞌo chiriꞌ re kakijichꞌ upa, xebꞌel rukꞌ. Yey ne ri comandante echiriꞌ xuto ri Pablo aj Roma, xpe xiꞌin ibꞌ rukꞌ ruma uyaꞌom ri Pablo pa karena. \s1 Ri Pablo kutoꞌbꞌej ribꞌ chikiwach raj qꞌatal tzij \p \v 30 Ekꞌu ri comandante xraj karetaꞌmaj pa saqil wi saꞌ ri mak kakitzꞌaq raj judiꞌabꞌ chirij ri Pablo. Ruma kꞌu riꞌ, chukaꞌm qꞌij xutaq kikꞌamik ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ konoje ri uchapom wi ribꞌ ri qꞌatbꞌal tzij. Xutaq resaxik ri karena che ri Pablo; xukꞌam kꞌu uloq y xuya chikiwach. \c 23 \p \v 1 Ekꞌuchiriꞌ, ri Pablo xuchꞌikibꞌaꞌ ruwach pakiwi taq ri uchapom wi ribꞌ ri qꞌatbꞌal tzij y jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Achijabꞌ alaq watz-nuchaqꞌ, ri petinaq loq yey kꞌa e ne nuꞌanom waqꞌij ora, lik kunaꞌ nukꞌuꞌx jusukꞌ ri nubꞌinik chwach ri Dios —xchaꞌ. \p \v 2 Ruma kꞌu la xubꞌiꞌij ri Pablo, ri Ananías ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios, xebꞌutaq ri e kꞌo rukꞌ chaꞌ kakiraw tꞌoꞌy chwa reꞌ. \p \v 3 Ekꞌu ri Pablo xubꞌiꞌij che: \p —¡Chuꞌana ri Dios ukꞌ la janipa ri kaꞌan la chwe, rilal xa kebꞌ palaj la!\f + \fr 23:3 \ft “Xa kebꞌ palaj la”: Pa ri chꞌaꞌtem griego kubꞌiꞌij “lal uwa xan xa chunam rij”.\f* Ma lal kojotalik re kaqꞌat la tzij panuwiꞌ e chirij ri kubꞌiꞌij ri Tzij Pixabꞌ; noꞌj kamakun kꞌu la chirij wa Tzij Pixabꞌ ruma xtaqan la kaꞌan kꞌax chwe tobꞌ na e ta kubꞌiꞌij riꞌ ri Tzij Pixabꞌ\f + \fr 23:3 \ft Ri Tzij Pixabꞌ na kuya ta luwar kayaꞌiꞌ junoq pa kꞌax we kꞌamajaꞌ kaqꞌalajinik kꞌo umak. Lv. 19:15\f* —xchaꞌ. \p \v 4 Ri e kꞌo chiriꞌ xkibꞌiꞌij che ri Pablo: \p —¿Saꞌch? ¿Kayaj kami riꞌ riꞌat ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios? —xechaꞌ. \p \v 5 Ri Pablo xubꞌiꞌij: \p —Alaq watz-nuchaqꞌ, riꞌin na wetaꞌam taj we rire e kajawal raj chakunel pa Rocho Dios. We ta e laꞌ wetaꞌam china rire, na kambꞌiꞌij ta waꞌ che, ma tzꞌibꞌital kan chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios: “Maꞌan ri tzel katchꞌaꞌt chirij ri taqanel re ratinamit”\x * \xo 23:5 \xt Éx. 22:28\x* —xchaꞌ. \p \v 6 Ekꞌu ri Pablo retaꞌam nikꞌaj chike ri aj qꞌatal tzij e saduceos y nikꞌaj chik e fariseos. Ruma kꞌu laꞌ, rire lik ko xchꞌawik, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Achijabꞌ alaq watz-nuchaqꞌ, riꞌin in kukꞌil ri e fariseos yey in ukꞌajol jun fariseo; ekꞌu woꞌora kaqꞌat tzij panuwiꞌ xa ruma ri kubꞌul pan nukꞌuꞌx che ri kꞌastajibꞌal ke ri ekaminaq —xchaꞌ. \p \v 7 Echiriꞌ xubꞌiꞌij waꞌ ri Pablo, ri fariseos kukꞌ ri saduceos xkijeq kakichapalaꞌ kibꞌ chikiwach; y jelaꞌ konoje ri kimolom kibꞌ xkijach kipa. \v 8 Ma chikiwach ri saduceos, na jinta kꞌastajibꞌal ke ri ekaminaq, na e jinta ne ángeles y na e jinta ne jujun chik uxlabꞌixel; noꞌj chikiwach ri fariseos, e kꞌo konoje waꞌ. \v 9 Y xkijeq lik kewoqoqik. \p E kꞌo kꞌu jujun chike raj kꞌutunel re ri tzijpixabꞌ e kukꞌil ri fariseos. Rike xeyaktajik y xkijeq kechꞌoꞌjinik, jewaꞌ kakibꞌiꞌij: «Na jinta mak kaqariq chirij wa jun achi. Kꞌaxtaj rire e juna taqoꞌn petinaq rukꞌ ri Dios o juna ángel uqꞌalajisam waꞌ che. Yey we e riꞌ, na utz taj kojchꞌoꞌjin riꞌoj chirij ri Dios» kechaꞌ. \p \v 10 Jekꞌulaꞌ ri chꞌaꞌoj chikiwach lik xeꞌek chunimal. Ruma kꞌu riꞌ, ri comandante lik xuxiꞌij ribꞌ, ma xuchꞌobꞌ raqan kakiraqij upa ri Pablo. Ewi xtaqan che kisikꞌixik jujun chik soldados chaꞌ kakesaj bꞌi ri Pablo chikixoꞌl y kakikꞌam bꞌi pa ri cuartel. \p \v 11 Chukaꞌm aqꞌabꞌ kꞌut xuqꞌalajisaj ribꞌ ri Qanimajawal chwach ri Pablo y xubꞌiꞌij che: «Pablo, chanimarisaj akꞌuꞌx; ma jelaꞌ pachaꞌ xinaqꞌalajisaj Riꞌin chikiwach ri e aj Jerusalem, jekꞌulaꞌ lik chirajawaxik kaꞌana pa ri tinamit Roma» xchaꞌ. \s1 Jujun aj judiꞌabꞌ kakichꞌobꞌo suꞌanik kakikamisaj ri Pablo \p \v 12 Chukaꞌm qꞌij echiriꞌ xsaqirik, e kꞌo jujun aj judiꞌabꞌ xkiꞌan tzij chikiwach chaꞌ kakikamisaj ri Pablo. Xkibꞌiꞌij kꞌut chwach ri Dios na kewaꞌ tana y na kakitij ta ne miqꞌinaꞌ we na kakikamisaj ta ri Pablo nabꞌe. Yey xkibꞌiꞌij peta na kꞌax pakiwiꞌ we na xkichꞌij ta uꞌanik ri tzij xkiꞌan chikiwach. \v 13 Yey ri kikꞌiyal ri xkiya kibꞌ chupa waꞌ, xikꞌow che cuarenta. \p \v 14 Konoje waꞌ xebꞌek kukꞌ ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios y kukꞌ ri nimaq winaq re ri tinamit, y jewaꞌ xkibꞌiꞌij chike: \p —Riꞌoj xqabꞌiꞌij peta na kꞌax paqawiꞌ we na xqachꞌij ta uꞌanikil wa tzij xqaꞌan chiqawach. Ma chwach ri Dios xqabꞌiꞌij na jinta kꞌo kaqatijo we na kaqakamisaj ta ri Pablo nabꞌe. \v 15 Ekꞌu woꞌora ralaq junam kukꞌ taq ri uchapom wi ribꞌ ri qꞌatbꞌal tzij, tzꞌonoj alaq che ri comandante kukꞌam lo ri Pablo chiwach alaq chweꞌq. ꞌAna kꞌu alaq che pachaꞌ e riꞌ kata alaq uchiꞌ puwi taq ri tzꞌaqom chirij; yey ekꞌu riꞌoj kaqoyꞌej pa bꞌe re kaqakamisaj —xechaꞌ. \p \v 16 Kꞌo kꞌu jun ralabꞌ ri ranabꞌ ri Pablo yey rire xuto kakichꞌaꞌtibꞌej puwi ri kamisabꞌal re ri Pablo kakiꞌan pa bꞌe. Xeꞌek kꞌut, xok bꞌi pa ri cuartel y xuꞌtzijoj waꞌ che ri Pablo. \p \v 17 Ewi ri Pablo xusikꞌij jun chike ri capitanes ke ri soldados y xubꞌiꞌij che: \p —Kꞌama bꞌi la wa jun ala chwach ri comandante, ma kꞌo karaj kubꞌiꞌij che, yey lik il uwach kuto —xchaꞌ. \p \v 18 Ri capitán xukꞌam kꞌu bꞌi rala y xuꞌyaꞌa chwa ri comandante, y jewaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Ri Pablo, ri jun kꞌo pa cárcel, xinusikꞌij y lik xelaj che chaꞌ kankꞌam lo wa jun ala chiwach la, ma kꞌo karaj kutzijoj cheꞌla —xchaꞌ. \p \v 19 Ekꞌu ri comandante xukꞌam bꞌi rala che ruqꞌabꞌ y xresaj bꞌi ribꞌ junam rukꞌ rala chikixoꞌl ri e kꞌo chiriꞌ. Ekꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj che: \p —¿Saꞌ ri kawaj katzijoj chwe? —xchaꞌ. \p \v 20 Rala xubꞌiꞌij che: \p —Ekꞌo jujun aj judiꞌabꞌ kiꞌanom tzij chikiwach chaꞌ kakitzꞌonoj cheꞌla kakꞌam bꞌi la ri Pablo chweꞌq chwach ri qꞌatbꞌal tzij, ma kakiꞌan che pachaꞌ e riꞌ kataꞌ uchiꞌ puwi taq ri tzꞌaqom chirij. \v 21 Pero waꞌ makoj la; ma kikꞌow che cuarenta ri kikꞌiyal rachijabꞌ kakewaj kibꞌ pa bꞌe. Y konoje waꞌ xkibꞌiꞌij peta na kꞌax pakiwiꞌ we na xkichꞌij ta uꞌanikil wa xkijikibꞌaꞌ uwach. Ma xkiꞌan tzij chikiwach na kewaꞌ taj y na kakitij ta ne kimiqꞌinaꞌ, we na kakikamisaj ta ri Pablo nabꞌe. Yey woꞌora xa kakoyꞌej saꞌ ri kabꞌiꞌij rilal che ri kakitzꞌonoj —xchaꞌ. \p \v 22 Ekꞌu ri comandante xukꞌisbꞌej ruchꞌaꞌtem rukꞌ rala, xew kꞌu xubꞌiꞌij bꞌi che: \p —Na jinta kꞌo kabꞌiꞌij wi we atzijom chi waꞌ chwe —xchaꞌ. \s1 Ri Pablo kataq bꞌi chwach ri taqanel Félix \p \v 23 Tekꞌuchiriꞌ, wa comandante xebꞌusikꞌij kebꞌ capitanes y xebꞌutaq che kekimol kichiꞌ kebꞌ ciento soldados re kebꞌek chaqan y setenta re kebꞌek chwi kawayuꞌ; yey kebꞌ ciento chik e kꞌaqal lanza. Konoje taq waꞌ kebꞌek kꞌa pa ri tinamit Cesarea pa ri bꞌelejebꞌ ora\f + \fr 23:23 \ft “Ri bꞌelejebꞌ ora”: Kil “hora” pa vocabulario.\f* chaqꞌabꞌ. \v 24 Y xtaqan che kakiyijbꞌaꞌ ukawayuꞌ ri Pablo chaꞌ kareqꞌnabꞌej bꞌi y jekꞌulaꞌ na jinta kꞌo kukꞌulumaj chwikiqꞌabꞌ chaꞌ kopon na chwach ri taqanel Félix. \v 25 Yey xutzꞌibꞌaj kꞌu bꞌi jun carta chaꞌ kakiya pan che ri taqanel Félix, jewaꞌ utzꞌibꞌaxik xuꞌano: \mi \v 26 Riꞌin in Claudio Lisias, kantaq bꞌi wa jun carta cheꞌla, lal nimalaj taqanel Félix. Kꞌulu rutzil wach la. \pi1 \v 27 Wa jun achi kantaq bꞌi cheꞌla, xchap kuma raj wach e aj judiꞌabꞌ y ya ne e riꞌ kakikamisaj. Ekꞌu riꞌin kukꞌ ri nusoldados xiꞌnweselaꞌ pakiqꞌabꞌ ma xinwetaꞌmaj rire aj Roma. \pi1 \v 28 Pero ruma kꞌu xuaj kanwetaꞌmaj saꞌ ri kakitzꞌaq wi uchiꞌ, xinkꞌam bꞌi rire pa ri qꞌatbꞌal tzij ke raj judiꞌabꞌ. \v 29 Xinta kꞌu riꞌ, ri kakitzꞌaq wi uchiꞌ xa e puwi taq ri kikojobꞌal chwi ri tzijpixabꞌ kiꞌke. Ekꞌu riꞌin na jinta juna mak xinriq che re kakamisaxik o re kayaꞌ pa cárcel. \pi1 \v 30 Y ruma kꞌu xoꞌlbꞌiꞌx chwe saꞌ ri kiyijbꞌam raj judiꞌabꞌ chirij chaꞌ kakikamisaj, xinchꞌobꞌ kꞌu riꞌ más utz we kantaq bꞌi chiwach la. Yey e janipa ri ketzꞌaqaw uchiꞌ, xebꞌenutaq che kakiqꞌalajisaj chiwach rilal janipa ri kitzꞌaqom chirij. \pi1 Chila kꞌu ko ibꞌ la. \p \v 31 Ekꞌu ri soldados xkikꞌam bꞌi ri Pablo jelaꞌ pachaꞌ ri taqanik xꞌan bꞌi chike, y chaqꞌabꞌ xkikꞌam bꞌi pa ri luwar Antípatris. \v 32 Chukaꞌm qꞌij kꞌut, xetzelej lo pa ri cuartel ri soldados ebꞌenaq chaqan; yey ri soldados ebꞌenaq chwi kawayuꞌ, xkimaj chubꞌi kibꞌe rukꞌ ri Pablo. \p \v 33 Ekꞌuchiriꞌ xebꞌopon waꞌ chupa ri tinamit Cesarea, xkiya ri carta che ri taqanel y xeꞌkiyaꞌa kꞌu ri Pablo chwach. \v 34 Ri taqanel xrajilaj ri carta y xutzꞌonoj pa aj wi ri Pablo. Echiriꞌ xretaꞌmaj aj pa ri luwar re Cilicia, \v 35 jewaꞌ xubꞌiꞌij che: «Kꞌate katinto echiriꞌ kekꞌun lo ri etzꞌaqayom achiꞌ» xchaꞌ. \p Xtaqan kꞌu che chaꞌ kachajix pa ri palacio re ri Herodes. \c 24 \s1 Ri Pablo kutoꞌbꞌej ribꞌ chwach ri taqanel Félix \p \v 1 Woꞌobꞌ qꞌij kꞌu rikꞌowik waꞌ echiriꞌ ri Ananías ri kajawal raj chakunel pa Rocho Dios xqaj lo pa ri tinamit Cesarea. Rire erachbꞌilam lo jujun nimaq winaq re ri tinamit y jun chik achi aj esay kichiꞌ, Tértulo rubꞌiꞌ. Xebꞌopon kꞌu riꞌ chwach ri taqanel re kakitzꞌaq uchiꞌ ri Pablo. \p \v 2 Ekꞌuchiriꞌ xsikꞌix ri Pablo, ri Tértulo xujeqo kutzꞌaq uchiꞌ, jewaꞌ kubꞌiꞌij che ri taqanel Félix: \p «Lal Félix ri lik kꞌo wach la, ri qatinamit uma rilal uriqom unimal utzil chomal y lik utz ri taqanik la paqawiꞌ ruma lik kꞌo naꞌoj la. \v 3 Waꞌ wa utz ꞌanom la chiqe na xa ta janipa qꞌij uwach y na xa ta pa jun luwar kaqil wi, ma pa taq ronoje luwar kaqil wi. Ruma kꞌu riꞌ waꞌ, lik kaqatioxij cheꞌla. \p \v 4 »Ekꞌu wa joqꞌotaj, chaꞌ na kaqabꞌay ta la, ꞌana ko la riꞌ chojtana la kꞌenoq rukꞌ ri relej kꞌuꞌx la. \p \v 5 »Wa qariqom riꞌoj chirij wa jun achi e pachaꞌ chi jun petel-laj yabꞌil. Rire ebꞌuchꞌiꞌom rukꞌ chꞌaꞌoj konoje raj judiꞌabꞌ e kꞌo pa taq ronoje luwar che ruwachulew. Yey e kꞌamayom kiwach ri jumutzaj tikawex kabꞌiꞌx “nazarenos”\f + \fr 24:5 \ft “Nazarenos”: Waꞌ e bꞌiꞌaj xyaꞌ chike ri e utijoꞌn ri Jesús ri aj Nazaret.\f* chike. \v 6 Y na xew ta waꞌ, ma xutij ne uqꞌij kuꞌan che ri Rocho Dios pachaꞌ na jinta chi uqꞌij.\x * \xo 24:6 \xt Hch. 21:28\x* Ruma kꞌu laꞌ, xqachapo y xqaj kaqꞌat tzij puwiꞌ e chirij ri tzijpixabꞌ qe riꞌoj. \p \v 7 »Pero ri comandante Lisias xumin ribꞌ chiqaxoꞌl kukꞌ ukꞌiyal soldados y xumaj paqaqꞌabꞌ. \v 8 Xebꞌutaq kꞌu ri ketzꞌaqaw uchiꞌ waꞌchi chaꞌ kepe na wara ukꞌ la. We xta kꞌu la uchiꞌ, kꞌa ekꞌuchiriꞌ ketaꞌmaj la lik qatzij janipa ri qabꞌiꞌim riꞌoj chirij» xchaꞌ. \p \v 9 Yey raj judiꞌabꞌ e kꞌo chiriꞌ xkijikibꞌaꞌ uwach che ri taqanel: «Lik qatzij; e uꞌanom janipa ri bꞌiꞌtal chirij» xechaꞌ. \p \v 10 Ekꞌu ri taqanel xuꞌan jun kꞌutubꞌal che ri Pablo chaꞌ kachꞌaꞌtik, y rire xujeq ubꞌiꞌxikil: \p «Lik wetaꞌam ukꞌiyal chi junabꞌ lal aj qꞌatal tzij re wa qatinamit; e uwariꞌche, rukꞌ ronoje nukꞌuꞌx kantoꞌbꞌej wibꞌ chiwach la. \v 11 We kaꞌaj la katzꞌonobꞌej la puwiꞌ, ketaꞌmaj kꞌu la riꞌ: Riꞌin kꞌa e ne ukabꞌlajuj qꞌij riꞌ xinopon pa ri tinamit Jerusalem chaꞌ kanloqꞌnimaj uqꞌij ri Dios. \v 12 Yey ri ketzꞌaqaw nuchiꞌ, rike na xinkiriq taj kinchꞌoꞌjin rukꞌ junoq, na xinkiriq tane e enuchꞌiꞌom rukꞌ chꞌaꞌoj rukꞌiyal winaq pa ri Rocho Dios, pa taq ri sinagogas o pa juna chik luwar re ri tinamit. \v 13 Jekꞌuriꞌlaꞌ, rike na utz taj kakijikibꞌaꞌ uwach chiwach la woꞌora janipa ri kitzꞌaqom chwij. \p \v 14 »Pero chiwach kꞌu la kanya wibꞌ chupa waꞌ: Qatzij, riꞌin in kꞌo chupa ri Bꞌe re ri Cristo, yey rike kakibꞌiꞌij che wa Bꞌe, xa e jun kꞌutunik re sokosoꞌnik. Pero chupa waꞌ wa Bꞌe, riꞌin e kanloqꞌnimaj ri Dios ke ri qatiꞌ-qamam re ojertan; ma nukojom janipa ri kꞌo chupa Rutzij Upixabꞌ ri Dios tzꞌibꞌital kan ruma ri Moisés y kuma ri qꞌalajisanelabꞌ. \v 15 Y jelaꞌ pachaꞌ rike, riꞌin lik nukubꞌam pan nukꞌuꞌx rukꞌ ri Dios. Ma wetaꞌam ri Dios kebꞌukꞌastajisaj na lo konoje ri ekaminaq;\f + \fr 24:15 \ft “Kebꞌukꞌastajisaj na lo konoje ri ekaminaq”: Waꞌ na e ta keꞌelawi konoje kebꞌok chilaꞌ chikaj rukꞌ ri Dios che jun chomilaj kꞌaslemal na jinta utaqexik. E keꞌelawi konoje kekꞌastajik chaꞌ kaqꞌat tzij pakiwiꞌ ruma ri Dios. Dn. 12:2; Jn. 5:28-29; Hch. 23:6; 26:6-8\f* jelaꞌ kuꞌan chike ri e jusukꞌ y ri na e ta jusukꞌ. \v 16 Ruma taq kꞌu riꞌ waꞌ, lik kinok il riꞌin che ri nubꞌinik chaꞌ jelaꞌ kakꞌojiꞌ ri nunaꞌoj chi jusukꞌ chwach ri Dios y chikiwach ri tikawex. \p \v 17 »Yey ikꞌowinaq chi jujun junabꞌ riꞌin na in oponinaq ta pa ri nutinamit;\f + \fr 24:17 \ft “Ri nutinamit”: Ri Pablo e kukꞌil raj judiꞌabꞌ tobꞌ xalax Tarso, jun tinamit lik naj che Jerusalem; noꞌj rutinamit e Jerusalem, ma chilaꞌ xkꞌiy wi. Hch. 22:3; 26:4\f* kꞌa ekꞌu woꞌora xinoponik chaꞌ kiꞌnyaꞌa nuqasaꞌn re toꞌbꞌal ke ri nibꞌaꞌibꞌ\x * \xo 24:17 \xt Hch. 20:1-6\x* y kiꞌnyaꞌa nuqasaꞌn chwa raltar re ri Dios. \p \v 18 »Echiriꞌ xineꞌkiriqa jujun aj judiꞌabꞌ e petinaq pa taq ri luwar re Asia, riꞌin e riꞌ kankꞌis ri nujosqꞌikil\f + \fr 24:18 \ft “Ri nujosqꞌikil”: Nm. 6:1,9-12; 19:12\f* pa ri Rocho Dios. Na xinkiriq ta kꞌu chikixoꞌl rukꞌiyal winaq o kukꞌ ri ketukuk pa chꞌaꞌoj.\x * \xo 24:18 \xt Hch. 24:5-6\x* \v 19 Ekꞌu wa e aj Asia, we kꞌo juna mak kakaj kakikoj chwij, lik e usukꞌ riꞌ e rike ri koꞌlkibꞌiꞌij waꞌ chiwach la. \p \v 20 »Yey kꞌu wa e kꞌo wara, kibꞌiꞌij rike we kꞌo juna mak xkiriq chwij echiriꞌ xineꞌela chwach ri qꞌatbꞌal tzij ke raj judiꞌabꞌ. \v 21 Ri numak riꞌin chikiwach rike, e echiriꞌ xinkꞌojiꞌ chikixoꞌl, xinsikꞌin chikiwach konoje, jewaꞌ ximbꞌiꞌij: “Ralaq kaqꞌat alaq tzij panuwiꞌ waqꞌij xa ruma nukubꞌam pan nukꞌuꞌx che ri kꞌastajibꞌal ke ri ekaminaq”» xcha ri Pablo. \p \v 22 Ri taqanel Félix lik utom chi puwi wa Kꞌakꞌ Bꞌe re ri Jesús. E uwariꞌche echiriꞌ xuta waꞌ, xuchaqij ri kimolom wi kibꞌ, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: «Echiriꞌ kakꞌun ri comandante Lisias, kꞌa ekꞌuchiriꞌ kankꞌis retaꞌmaxik wa ikꞌamom lo chinuwach» xchaꞌ. \p \v 23 Xtaqan kꞌu che ri capitán ke ri soldados chaꞌ kachajix ri Pablo, yey xtaqan che chaꞌ kayaꞌ luwar chike ri rachbꞌiꞌil kebꞌoꞌlbꞌina rukꞌ y koꞌlkinimaj. \p \v 24 Jujun qꞌij kꞌut ikꞌowinaq, xopon tanchi ri taqanel Félix rukꞌ ri rixoqil Drusila;\f + \fr 24:24 \ft “Drusila”: Rire e umiꞌal Herodes Agripa I y ranabꞌ Herodes Agripa II. Ri Drusila xujach kan ri nabꞌe rachijil chaꞌ kuꞌan rixoqil ri Félix.\f* waꞌ wiꞌxoq e kukꞌil raj judiꞌabꞌ. Ekꞌu ri taqanel Félix xutaq usikꞌixik ri Pablo y xuta chi uchiꞌ puwi ri kubꞌulibꞌal kꞌuꞌxaj rukꞌ ri Qanimajawal Jesucristo. \p \v 25 Pero echiriꞌ ri Pablo xujeq kachꞌaꞌt chikiwach puwi ri jusukꞌ bꞌinik, puwi ri lik kuchajij ribꞌ jun chiribꞌil ribꞌ chaꞌ na katzaq ta pa mak y puwi ri qꞌatbꞌal tzij katajin lo pakiwi raj makibꞌ chiqawach apanoq, ri taqanel xuxiꞌij ribꞌ che waꞌ y xubꞌiꞌij: «Woꞌora jat, kꞌate na katinsikꞌij tanchik echiriꞌ kajamiꞌ nuwach» xchaꞌ. \p \v 26 Yey wa taqanel Félix xa royeꞌem we ri Pablo kuya puaq che chaꞌ rukꞌ riꞌ kutzoqopij bꞌi. Ruma kꞌu laꞌ, ukꞌiyal laj xusikꞌij y xchꞌaꞌt rukꞌ. \v 27 Xikꞌow kꞌu kebꞌ junabꞌ, yey ri taqanel Félix xjal bꞌi y xkanaj ri Porcio Festo pukꞌaxel. Ekꞌu ri Félix, xa ruma karaj kakanaj kan utz chikiwach raj judiꞌabꞌ, xuya kan ri Pablo pa cárcel. \c 25 \s1 Ri Pablo kutzꞌonoj kutoꞌbꞌej ribꞌ chwach ri nimalaj taqanel re Roma \p \v 1 Oxibꞌ qꞌij roponik ri Festo chilaꞌ Cesarea, xel bꞌi chaꞌ keꞌek Jerusalem. \v 2 Chiriꞌ kꞌu riꞌ, ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ ri lik kꞌo kiwach chike raj judiꞌabꞌ, xkijeq kakikoj kibꞌ rukꞌ elejem chwach ri Festo ruma ri kitzꞌaqom chirij ri Pablo. \v 3 Xkitzꞌonoj kꞌu che ri Festo lik chuꞌana ko riꞌ chuqꞌatisaj lo ri Pablo chike pa ri tinamit Jerusalem, pero ri kinoꞌjim chi rike chikiwach e kakikamisaj ri Pablo pa bꞌe. \p \v 4 Noꞌj ri Festo xukꞌul uwach: «Ri Pablo kꞌo pa cárcel pa ri tinamit Cesarea, yey pa kebꞌ oxibꞌ qꞌij in kꞌo ne riꞌin chilaꞌ. \v 5 Utz nenareꞌ we e kꞌo jujun e aj wach che alaq kebꞌek wukꞌ, ma we kꞌo juna mak chirij waꞌchi, utz kabꞌiꞌij alaq chilaꞌ» xchaꞌ. \p \v 6 Laj wajxaqibꞌ o lajuj qꞌij kꞌu riꞌ xuꞌan chikixoꞌl raj judiꞌabꞌ; tekꞌuchiriꞌ, xtzelej pa ri tinamit Cesarea. Chukaꞌm qꞌij, xtzꞌuyiꞌ kꞌu chupa ri qꞌatbꞌal tzij y xtaqan che kakꞌam lo ri Pablo chwach. \p \v 7 Echiriꞌ xkꞌam lo ri Pablo, raj judiꞌabꞌ ebꞌelinaq pa ri tinamit Jerusalem xkimok rij, xkitzꞌaq kꞌu uchiꞌ uꞌanom ukꞌiyal mak lik na utz ta uwach, tobꞌ na xkiriq taj suꞌanik kakijikibꞌaꞌ uwach wa kakibꞌiꞌij chirij. \p \v 8 Ekꞌu ri Pablo xutoꞌbꞌej ribꞌ chikiwach konoje, jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p —Riꞌin na jinta kꞌana in makuninaq wi, ma na in chꞌaꞌtinaq ta chirij ri tzijpixabꞌ ke raj judiꞌabꞌ, chirij ri Rocho Dios o chirij ri nimalaj taqanel re Roma —xchaꞌ. \p \v 9 Pero ri Festo, xa ruma karaj kakanaj kan utz chikiwach raj judiꞌabꞌ, jewaꞌ xubꞌiꞌij che ri Pablo: \p —¿Kawaj kateꞌek Jerusalem y chilaꞌ kaqꞌat tzij pawiꞌ chinuwach ruma taq waꞌ? —xchaꞌ. \p \v 10 Ekꞌu ri Pablo xukꞌul uwach: \p —Riꞌin in kꞌo chi chwach jun qꞌatbꞌal tzij re ri nimalaj taqanel re Roma, pa taqal wi chwe kaqꞌat tzij panuwiꞌ. Yey rilal lik etaꞌam la chi utz, riꞌin na jinta juna mak nuꞌanom chikij raj judiꞌabꞌ. \v 11 Ma we ta kꞌo juna numak o we ta kꞌo nuꞌanom re taqal chwe kinkamisax ruma, riꞌ na kanjekꞌ ta wibꞌ che kinkamisaxik. Noꞌj we na qatzij ta wa kitzꞌaqom chwij, na jinta junoq riꞌ taqal che kinuya pakiqꞌabꞌ raj judiꞌabꞌ. Kantzꞌonoj kꞌu riꞌ chaꞌ ri nimalaj taqanel re Roma, e rire ri kuta nuchiꞌ\f + \fr 25:11 \ft Ruma ri Pablo aj Roma, kꞌo puqꞌabꞌ kutzꞌonoj kata uchiꞌ ruma ri nimalaj taqanel re Roma we chwach rire na jusukꞌ ta ri qꞌatbꞌal tzij ꞌanom puwiꞌ.\f* —xchaꞌ. \p \v 12 Ekꞌu ri Festo, echiriꞌ xukꞌis kachꞌaꞌt kukꞌ ri e yaꞌl unaꞌoj, jewaꞌ xubꞌiꞌij che ri Pablo: \p —Xatzꞌonoj kꞌut e ri nimalaj taqanel re Roma ri kataw achiꞌ pa qꞌatbꞌal tzij; jekꞌuriꞌlaꞌ chwach ri nimalaj taqanel re Roma katintaq wubꞌi —xchaꞌ. \s1 Ri rey Agripa karaj kuta ri Pablo \p \v 13 Ikꞌowinaq chi kꞌu jujun qꞌij echiriꞌ ri rey Agripa\f + \fr 25:13 \ft “Agripa”: Waꞌ e Agripa II, ukꞌajol Agripa I.\f* rukꞌ rixoq Berenice\f + \fr 25:13 \ft “Berenice”: Waꞌ e umiꞌal Agripa I y ranabꞌ Agripa II.\f* xebꞌopon pa ri tinamit Cesarea chaꞌ kakiya rutzil uwach ri Festo. \v 14 Yey ruma lik ukꞌiyal qꞌij xkiꞌan chiriꞌ, ri Festo xutzijoj che ri rey Agripa suꞌchak kꞌo ri Pablo pa cárcel, jekꞌuwaꞌ xubꞌiꞌij che: \p —Wara kꞌo jun achi yaꞌtal kan pa cárcel ruma ri taqanel Félix. \v 15 Echiriꞌ xinopon pa ri tinamit Jerusalem, ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kukꞌ ri nimaq winaq ke raj judiꞌabꞌ, xkikoj umak wa jun achi chinuwach y xkitzꞌonoj chwe asu kanqꞌat tzij puwiꞌ. \v 16 Yey chike taq kꞌu riꞌ waꞌ, riꞌin ximbꞌiꞌij: Chiqaxoꞌl ri oj aj Roma, we kꞌo junoq xkojiꞌ umak, nabꞌe na kayaꞌiꞌ che kutoꞌbꞌej ribꞌ chikiwach ri kekojow umak. Y we xriqitaj kꞌu umak, kꞌa ekꞌuchiriꞌ, kaqꞌat tzij puwiꞌ y kayaꞌiꞌ pa kꞌax. \p \v 17 »E uwariꞌche, xew xekꞌun ri kikojom umak ri Pablo, riꞌin na xinmayin ta rukꞌ waꞌ; ma asu chukaꞌm qꞌij, xintzꞌuyiꞌ pa ri qꞌatbꞌal tzij y xintaq kꞌu ukꞌamik. \p \v 18 »Xekꞌojiꞌ kꞌu chiriꞌ ri e aj tzꞌaqal tzij chirij, pero na jinta juna umak xkikojo pachaꞌ ri nuchꞌobꞌom riꞌin kakitzꞌaq chirij. \v 19 Ma ri mak xkitzꞌaq chirij, xa e taq puwi ri kꞌutunik ke ri aj judiꞌabꞌ puwi ri Dios y puwi jun achi Jesús rubꞌiꞌ, yey waꞌ kaminaq chi nenareꞌ, tobꞌ ri Pablo lik kujikibꞌaꞌ uwach kꞌaslik. \p \v 20 »Ekꞌu riꞌin, ruma na kanriq taj suꞌanik kanyijbꞌaꞌ ri kꞌo wi, xintzꞌonoj na che we karaj keꞌek pa ri tinamit Jerusalem chaꞌ chilaꞌ kaꞌaniꞌ ri qꞌatbꞌal tzij puwiꞌ che ri tzꞌaqom chirij. \v 21 Pero ri Pablo xutzꞌonoj kataꞌ uchiꞌ ruma ri nimalaj taqanel Augusto. Ruma kꞌu laꞌ, xintaqan che kachajix na pa ri cárcel wara, kopon na ruqꞌijol kantaq bꞌi chwa ri nimalaj taqanel re Roma —xchaꞌ. \p \v 22 Ekꞌuchiriꞌ, ri Agripa jewaꞌ xubꞌiꞌij che ri Festo: \p —Riꞌin lik kacha nukꞌuꞌx kanto saꞌ ri kubꞌiꞌij wa jun achi —xcha ri Agripa. \p Ewi ri Festo xubꞌiꞌij che: \p —Chweꞌq na, kata la —xcha che. \p \v 23 Chukaꞌm qꞌij kꞌu riꞌ, ri Agripa y ri Berenice xebꞌoponik. Yey saꞌchi ruchomal ri kokibꞌal xkiꞌano, pachaꞌ e nimaq taqanelabꞌ lik kꞌo kiwach. Xebꞌok kꞌu pa ri nimalaj upa ja pa kakimol wi kibꞌ, junam kukꞌ ri comandantes y rachijabꞌ e aj wach re ri tinamit. Ekꞌu ri Festo xtaqan che kakꞌam lo ri Pablo chikiwach. \fig Ri Pablo kutoꞌbꞌej ribꞌ chikiwach ri taqanelabꞌ (Hechos 25:23–26:23)|alt="Paul before Agrippa" src="CN02034b.tif" size="span" ref="Hch. 25:23" \fig* \p \v 24 Ekꞌuchiriꞌ, ri Festo jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p «Lal rey Agripa y onoje ri alaq achijabꞌ kꞌo alaq junam wara qukꞌ, riꞌ kꞌu riꞌ wa jun achi kꞌo chiwach alaq. Konoje rukꞌiyal winaq e aj judiꞌabꞌ xkitzꞌaq uchiꞌ rire chinuwach pa ri tinamit Jerusalem. Yey woꞌora pa wa tinamit Cesarea, rukꞌ sikꞌ kakitzꞌonoj rukamik chwe. \v 25 Noꞌj riꞌin na jinta kꞌo kanriq chirij chaꞌ taqal che kakamisaxik. Ekꞌu rire xutzꞌonoj kataꞌ uchiꞌ ruma ri nimalaj taqanel Augusto; e uwariꞌche, nubꞌiꞌim chik kantaq bꞌi chwach wa nimalaj taqanel. \p \v 26 »Yey riꞌin chinuqꞌabꞌ kꞌo wi kantzꞌibꞌaj pan che ri nimalaj wajawal Augusto saꞌ ri mak tzꞌaqom chirij. Pero kꞌamajaꞌ kaqꞌalajin chinuwach saꞌ ri kantzꞌibꞌaj bꞌi. \p »Ekꞌu uwariꞌche kanya na chiwach ralaq, pero e más chiwach rilal, lal rey Agripa. Kuaj kꞌut kata la uchiꞌ chaꞌ we rilal xriq la saꞌ rumak, riꞌin kꞌo kꞌu kantzꞌibꞌaj puwi rire. \v 27 Ma chinuwach riꞌin, na ubꞌe taj kantaq bꞌi junoq kꞌo pa presoyil we na kanqꞌalajisaj tubꞌi ri tzꞌaqom chirij» xchaꞌ. \c 26 \s1 Ri Pablo kutoꞌbꞌej ribꞌ chwach ri rey Agripa \p \v 1 Ekꞌuchiriꞌ, ri Agripa xubꞌiꞌij che ri Pablo: «Woꞌora kanya luwar chawe katchꞌawik re katoꞌbꞌej awibꞌ» xchaꞌ. \p Ekꞌu ri Pablo xuyak ruqꞌabꞌ y xujeq jewaꞌ kutoꞌbꞌej ribꞌ: \p \v 2 «Lal rey Agripa, riꞌin lik kinkiꞌkotik ma kayaꞌtaj chwe kinkꞌojiꞌ chiwach la chaꞌ kantoꞌbꞌej wibꞌ che taq ronoje ri tzꞌaqom chwij kuma raj judiꞌabꞌ. \v 3 Lik kꞌu utz uꞌanom, ma rilal lik etaꞌam la puwi taq ronoje ri qakojobꞌal ri oj aj judiꞌabꞌ yey etaꞌam ne la saꞌ taq ri kaqachapalaꞌ qibꞌ riꞌoj puwiꞌ. Ruma kꞌu laꞌ, kantzꞌonoj ko cheꞌla, chinta ko la rukꞌ unimal kꞌuꞌxaj. \s1 Ri Pablo kutzijoj saꞌ rubꞌinik ojertan \p \v 4 »Konoje raj judiꞌabꞌ ketaꞌam saꞌ ri nubꞌinik nusilabꞌik chwi lo in ala, ma xinkꞌiy chilaꞌ Jerusalem pa ri nutinamit Israel.\f + \fr 26:4 \ft “Ri nutinamit”: Ri Pablo tobꞌ xalax Tarso, xkꞌiy Jerusalem y e kukꞌil raj Israel. Hch. 22:3\f* \v 5 Yey we ne rike kakaj kakiqꞌalajisaj wa ketaꞌam, kakibꞌiꞌij kꞌu riꞌ, qatzij, riꞌin lik ojertan lo riꞌ xex wi in kukꞌil ri fariseos, ri lik qataqem ri kꞌutunik ke raj judiꞌabꞌ puwi ri taqanik re ri Moisés. \p \v 6 »Yey ekꞌu woꞌora, ruma ri nukubꞌam pan nukꞌuꞌx che ri bꞌiꞌtisinik xuꞌan ri Dios\f + \fr 26:6 \ft “Ri bꞌiꞌtisinik xuꞌan ri Dios”: Waꞌ e kutaq lo jun Kolobꞌenel. Yey ruma wa Kolobꞌenel, kuya chike rutinamit jun chomilaj kꞌaslemal na jinta utaqexik.\f* chike ri qatiꞌ-qamam ojertan, xa ruma waꞌ inyaꞌom pa qꞌatbꞌal tzij. \v 7 Waꞌ wa bꞌiꞌtisinik e qoyeꞌem riꞌoj oj kalkꞌoꞌal kan ri kabꞌlajuj ukꞌajol ri qamam Jacob ojertan, chaꞌ e kuꞌana qukꞌ janipa ri bꞌiꞌtisim chiqe. Ekꞌu uwariꞌche na kaqoqꞌotaj ta uloqꞌnimaxik ri Dios chipaqꞌij chichaqꞌabꞌ. Kambꞌiꞌij kꞌu riꞌ cheꞌla, lal rey Agripa: Xa ruma kꞌu ri nukubꞌam pan nukꞌuꞌx riꞌin che waꞌ wa bꞌiꞌtisinik, katzꞌaq nuchiꞌ kuma raj judiꞌabꞌ. \v 8 Kantzꞌonoj kꞌu che onoje ralaq alaq aj judiꞌabꞌ: Chiwach ralaq, ¿na puqꞌabꞌ ta nebꞌa ri Dios kꞌo wi kebꞌukꞌastajisaj lo ri ekaminaq? \p \v 9 »E ri petinaq loq, e chinuwach riꞌin e lik chirajawaxik chwe ri kanꞌan ukꞌiyal na utz taj chikij ri kikojom rubꞌiꞌ ri Jesús ri aj Nazaret. \v 10 Y jenewaꞌ xinꞌan pa ri tinamit Jerusalem. Lik e kꞌi ri xebꞌenuya pa cárcel ruma kikojom rubꞌiꞌ ri Jesús. Waꞌ xyaꞌ ne uwujil panuqꞌabꞌ kuma ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios. Yey riꞌin xinya ne nuchꞌaꞌtem chikij chaꞌ kekamisaxik. \v 11 Y pa taq ronoje ri sinagogas ukꞌiyal laj xebꞌenuya pa kꞌax re kanmin kiwach chupa chaꞌ kakikꞌaq bꞌi uqꞌij ri Jesús. Y ruma ri lik xinchꞌuꞌjer chikij rukꞌ woyowal, xebꞌeꞌnutzukuj ne kꞌa pa taq ri tinamit lik naj. \s1 Ri Pablo kutzijoj tanchik suꞌanik xjalkꞌatitaj rubꞌinik usilabꞌik \r (Hch. 9:1-19; 22:6-16) \p \v 12 »Ekꞌu in kꞌo wi riꞌ che waꞌ, numajom chi kꞌu bꞌi nubꞌe pa ri tinamit Damasco, wukꞌam uwujil yaꞌtal chwe kuma ri nimaq e aj chakunel pa Rocho Dios kꞌutubꞌal re intaqom bꞌi kuma rike chaꞌ kebꞌenuya pa kꞌax ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. \v 13 Kantzijoj kꞌu riꞌ cheꞌla, lal nimalaj taqanel, ri xinkꞌulumaj: Pa tikꞌil qꞌij e riꞌ numajom bꞌi ri nubꞌe, xinwil ruwonibꞌal jun aqꞌ xpe chilaꞌ chikaj. Yey waꞌ más ne kawolqꞌin chwa ruwonibꞌal ri qꞌij; ekꞌu riꞌ waꞌ xusutij wij kukꞌ konoje ri ebꞌenaq wukꞌ. \v 14 Xojtzaq kꞌu qonoje riꞌoj pulew, yey xinta jun qulaj kachꞌaꞌt wukꞌ pa ri chꞌaꞌtem hebreo, jewaꞌ kubꞌiꞌij chwe: “Saulo, Saulo, ¿suꞌchak katchꞌoꞌjin chwij? Atukel kaꞌan kꞌax che awibꞌ jelaꞌ pachaꞌ kuꞌan ri bꞌoyex echiriꞌ kuya aqan che ri puya kachꞌik lo che” xchaꞌ. \p \v 15 »Ekꞌu riꞌin ximbꞌiꞌij: “¿China rilal, Wajawal?” xinchaꞌ. \p »Yey ri Qajawal xubꞌiꞌij: “Riꞌin in Jesús, ri jun katchꞌoꞌjin chirij. \v 16 Pero woꞌora chatyaktajoq y chayijbꞌilaꞌ awibꞌ re kaꞌan ri katintaq che, ma e uchak waꞌ xinkꞌut wibꞌ chawach. Kanꞌan kꞌu waj chak chawe y katuꞌana at qꞌalajisay re ri kat-tajin che rilik woꞌora y ri kawil chiqawach apanoq echiriꞌ kankꞌut tanchi wibꞌ chawach. \v 17 Katinchajij chikiwach ratinamit e aj judiꞌabꞌ y chikiwach ri na e ta aj judiꞌabꞌ, waꞌ e ri tzel katkilo. Yey katintaq bꞌi woꞌora chike ri na e ta aj judiꞌabꞌ \v 18 chaꞌ awuma riꞌat kajaqataj ri kiwach y jekꞌulaꞌ na kebꞌin ta chi chupa ri qꞌequꞌm, ma e kebꞌin chupa ri Qꞌijsaq. Yey awuma riꞌat kakesaj ne kibꞌ riꞌ puqꞌabꞌ ruchuqꞌabꞌ ri Satanás y kakiya kibꞌ puqꞌabꞌ ri Dios. Ruma kꞌu ri kubꞌulibꞌal kikꞌuꞌx wukꞌ, kakikꞌul ri kuybꞌal mak y kakikꞌul ke janipa taq ri ubꞌiꞌtisim chi lo ri Dios chike rutinamit” xchaꞌ. \s1 Ri Pablo kutzijoj ri chak yaꞌom che ruma ri Dios \p \v 19 »Jekꞌuriꞌlaꞌ, lal rey Agripa, na xinuꞌana ta in aj palajiy tzij chwa wa xkꞌut chwe ruma ri Dios. \v 20 Ma ri xinꞌano e nabꞌe xinꞌek che utzijoxik chike ri e kꞌo pa ri tinamit Damasco, tekꞌuchiriꞌ chike ri e kꞌo pa ri tinamit Jerusalem y pa ronoje taq ri luwar re Judea. Yey xinꞌek ne che utzijoxik chike ri na e ta aj Israel. Chike kꞌu konoje ximbꞌiꞌij lik chirajawaxik wi kakitzelej kitzij chwach ri Dios, kakiya kibꞌ puqꞌabꞌ y kakiꞌan kꞌu ri utz jelaꞌ pachaꞌ ri taqal chike ri kitzelem chi kitzij chwach ri Dios. \p \v 21 »Ruma kꞌu waꞌ, raj judiꞌabꞌ xineꞌkichapa lo pa ri Rocho Dios y xkaj ne kinkikamisaj. \v 22 Pero ruma nukꞌulum rutoꞌbꞌal ri Dios, kꞌa waqꞌij ora na woqꞌotam ta ne uqꞌalajisaxik ri Dios chike konoje ri tikawex, chinimaꞌq chichꞌutiꞌq. Yey ronoje ri nubꞌiꞌim puwi ri Cristo e junam rukꞌ ri tzꞌibꞌital kan kuma ri qꞌalajisanelabꞌ y ruma ri Moisés puwi taq ri kuꞌana na chiqawach apanoq. \v 23 Ma rike xkibꞌiꞌij chirajawaxik ri Cristo karikꞌowibꞌej na rukꞌaxkꞌolil ri kamik y kuꞌana ri nabꞌe kakꞌastaj lo chikixoꞌl ri ekaminaq, chaꞌ jelaꞌ kutzijoj ri Qꞌijsaq chike ri qatinamit y chike ri jujun chik tinamit na e ta aj judiꞌabꞌ.» \s1 Ri xkichꞌobꞌ ri taqanelabꞌ puwi ri Pablo \p \v 24 Ekꞌu riꞌ katajin ri Pablo che ubꞌiꞌxikil waꞌ re toꞌbꞌal ribꞌ, ri Festo lik ko xchꞌawik y xubꞌiꞌij: \p —Pablo, ¡at chꞌuꞌjerinaq! Lik katikꞌow uwiꞌ che rajilaxik ukꞌiyal wuj, y ruma waꞌ xatchꞌuꞌjerik —xchaꞌ. \p \v 25 Noꞌj ri Pablo xubꞌiꞌij: \p —Na in chꞌuꞌjerinaq taj, Festo, ri lik kꞌo wach la. Ma wa kintajin che uqꞌalajisaxik lik qatzij y lik usukꞌ. \v 26 Ma e ne ri rey Agripa, ri in kꞌo chwach, rire lik retaꞌam puwi taq waꞌ. Ruma ne riꞌ, lik kinchꞌaꞌt rukꞌ ronoje nukꞌuꞌx chwach rire. Ma chinuwach riꞌin, ronoje taq wa kintajin che ubꞌiꞌxikil, utom chi rire; ma taq waꞌ na xa ta xeꞌlaqꞌay uꞌanom. \v 27 ¿Kakoj la rilal lal rey Agripa, janipa ri kitzꞌibꞌam kan ri qꞌalajisanelabꞌ ojertan? ¡Riꞌin wetaꞌam kakoj la waꞌ! —xchaꞌ. \p \v 28 Ekꞌuchiriꞌ, ri rey Agripa xubꞌiꞌij che ri Pablo: \p —E kami kachꞌobꞌ riꞌat, ¿xa jubꞌiqꞌ chi karaj kakoj pa nujolom chaꞌ kinuꞌana in jun kukꞌ ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo? —xchaꞌ. \p \v 29 Ekꞌu ri Pablo xubꞌiꞌij che: \p —E lik kuaj riꞌ kuꞌana waꞌ ukꞌ la, xa pa joqꞌotaj o tobꞌ kamayinik; pero ¡lik kantzꞌonoj che ri Dios chaꞌ na xew ta rilal, ma e janipa wa kinkitataꞌ wa joqꞌotaj, kebꞌuꞌana jelaꞌ pachaꞌ riꞌin!\f + \fr 26:29 \ft “Kebꞌuꞌana jelaꞌ pachaꞌ riꞌin”: Ri keꞌelawi ri xubꞌiꞌij ri Pablo, e lik utz we konoje kakikoj rubꞌiꞌ ri Cristo y jekꞌulaꞌ kakikꞌul ri chomilaj kꞌaslemal na jinta utaqexik.\f* Xew kꞌu na kuaj taj kayaꞌiꞌ alaq pa karena pachaꞌ wa ꞌanom chwe riꞌin —xchaꞌ. \p \v 30 Echiriꞌ xubꞌiꞌij waꞌ ri Pablo, xeyaktaj ri rey Agripa, ri taqanel Festo, rixoq Berenice y konoje ri etzꞌul chiriꞌ kukꞌ. \v 31 Yey echiriꞌ xkijach taq bꞌi kibꞌ, chikiwach kakibꞌiꞌij: «Waꞌchi, na jinta kꞌo uꞌanom chaꞌ taqal che kakamisaxik o kayaꞌ pa cárcel» kechaꞌ. \p \v 32 Ekꞌu ri Agripa xubꞌiꞌij che ri Festo: \p —Waꞌchi, utz katzoqpix bꞌi tamaji utzꞌonom kataꞌ uchiꞌ ruma ri nimalaj taqanel re Roma —xchaꞌ. \c 27 \s1 Ri Pablo kataq bꞌi Roma \p \v 1 Ekꞌuchiriꞌ xjikibꞌax uwach kojtaq bꞌi pa ri luwar re Italia pa barco, ri Pablo y jujun chik chike ri e kꞌo pa presoyil xeyaꞌ puqꞌabꞌ jun capitán ke soldados, Julio rubꞌiꞌ. Waꞌ waꞌchi kataqan pakiwi ri soldados “E re ri nimalaj taqanel Augusto” kabꞌiꞌx chike. \v 2 Xojok\f + \fr 27:2 \ft Ri xbꞌiꞌn waꞌ wa chꞌaꞌtem “Xojok” e Lucas, ri xtzꞌibꞌan ri libro, ma xok bꞌi pa ri barco rukꞌ ri Pablo. Raj wach ke ri soldados xuya luwar chike ri Lucas y ri Aristarco kakachbꞌilaj bꞌi ri Pablo pa barco.\f* kꞌu bꞌi chupa jun barco re ri puerto Adramitio, e riꞌ keꞌek pa taq ri tinamit e kꞌo chuchiꞌ ri mar re Asia. Xqamaj kꞌu bꞌi qabꞌe chwi ri mar. Yey xeꞌek qukꞌ ri Aristarco,\x * \xo 27:2 \xt Hch. 19:29; 20:4; Col. 4:10; Flm. 24\x* jun aj Tesalónica, jun tinamit pa ri luwar re Macedonia. \p \v 3 Chukaꞌm qꞌij kꞌut, xojopon pa ri tinamit Sidón. Chiriꞌ kꞌu riꞌ, ri Julio, raj wach ke ri soldados, lik xukꞌut ri rutzil ukꞌuꞌx che ri Pablo, ma xuya luwar che xeꞌbꞌina kukꞌ ri ramigos chaꞌ kakitoꞌ lo rukꞌ ri kajawax che. \p \v 4 Xojel kꞌu bꞌi pa ri tinamit Sidón. Pero na xojꞌek ta jusukꞌ ruma ri tew lik kajumkaꞌnik, yey waꞌ chiqawach petinaq wi. Ekꞌu xqasut rij ri isla Chipre chaꞌ kojuchꞌuq ri juyubꞌ che ri tew. \v 5 Xojikꞌow kꞌu chwach taq ri tinamit re Cilicia y re Panfilia, ri e kꞌo chuchiꞌ ri mar. Y xojopon kꞌu pa ri tinamit Mira, jun tinamit re Licia. \v 6 Chiriꞌ kꞌu riꞌ, ri capitán ke ri soldados xuriq jun barco re ri puerto Alejandría, e riꞌ kumaj bꞌi ubꞌe keꞌek pa taq ri luwar re Italia. Y xojuya bꞌi chupa. \p \v 7 Ukꞌiyal qꞌij kꞌut xojbꞌin chwi ri mar e laꞌ xa kokꞌil, y lik kꞌayew xojopon chwach ri tinamit Gnido ruma ri tew kojuqꞌatej chiqawach. Ruma waꞌ xqamaj bꞌi qabꞌe pa ri isla Creta pa na lik ta kujum wi ribꞌ ri tew chiqe. Xojikꞌow kꞌu chwach ri tinamit Salmón. \v 8 Ewi xojikꞌow chirij waꞌ wa isla xa naqaj che ruwa raqan taqꞌaj y jelaꞌ lik kꞌayew xojopon pa jun tinamit Buenos Puertos, kabꞌiꞌx che. Waꞌ xa chunaqaj chi ri tinamit Lasea kꞌo wi. \p \v 9 Lik kꞌut ukꞌiyal qꞌij chik qajamom che ri qabꞌenam yey lik xibꞌibꞌal chi ri bꞌinem chwi ri mar, ma kꞌakꞌ rikꞌowik ri nimaqꞌij echiriꞌ ri aj judiꞌabꞌ kakiꞌan ayuno\f + \fr 27:9 \ft “Ri nimaqꞌij echiriꞌ ri aj judiꞌabꞌ kakiꞌan ayuno”: Waꞌ kuꞌan pa septiembre u octubre. Chwi ri mar Mediterráneo lik kꞌo kaqjiqꞌ kujeq lo octubre y kuꞌkꞌisa kꞌa febrero.\f* yey e ne riꞌ kujeq ri qꞌalaj. E uwariꞌche ri Pablo xebꞌupixabꞌaj, \v 10 jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p «Alaq achijabꞌ, riꞌin kanwilo wa qabꞌenam chwi wa mar lik xibꞌibꞌal uwach. Kꞌo pa saq na xa ta jubꞌiqꞌ ri kaqajam kanoq; na xew ta kaqajam kan eqaꞌn y kaqajam kan ri barco, ma laj ne kaqajam kan ri qakꞌaslem riꞌoj» xcha chike. \p \v 11 Pero ri capitán ke ri soldados e lik xuta ke ri kꞌamayom bꞌi re ri barco y ri rajaw waꞌ, yey na xok ta il che ri xubꞌiꞌij ri Pablo. \v 12 Ekꞌu ri puerto pa katakꞌiꞌ wi ri barco na e ta jun luwar pa utz kaqikꞌowibꞌej wi ruqꞌijol echiriꞌ kꞌax tew y kꞌo jabꞌ.\f + \fr 27:12 \ft “Ruqꞌijol echiriꞌ kꞌax tew y kꞌo jabꞌ”: Chupa ri Biblia pa kaxtila kabꞌiꞌx “invierno” che ruqꞌijol echiriꞌ lik kꞌax tew y kꞌo jabꞌ. Chilaꞌ Israel y chwi ri mar Mediterráneo, waꞌ kajeqer octubre y kakꞌis abril.\f* Ruma kꞌu laꞌ, lik e kꞌi xkibꞌiꞌij chikiwach kebꞌel chiriꞌ y kakitij uqꞌij kebꞌek pa ri tinamit Fenice chaꞌ chilaꞌ kakikꞌowibꞌej ruqꞌijol echiriꞌ kꞌax tew y kꞌo jabꞌ. Wa jun puerto re ri isla Creta katzuꞌn lo puwikiqꞌabꞌ y pa mox che rutzaqibꞌal qꞌij. \s1 Ri kaqjiqꞌ chwi ri mar \p \v 13 Xpe kꞌu jun tew pa sur xa kawelel chik. Waꞌ xukoj pa kijolom e xuꞌana ri kirayim, y jekꞌulaꞌ utz kakimaj bꞌi kibꞌe. Xkimaj kꞌu bꞌi kibꞌe pa ri barco chunaqaj ri taqꞌaj che ri isla Creta. \p \v 14 Pero na naj ta qaꞌanom chwi ri mar echiriꞌ xujeq jun nimalaj kaqjiqꞌ “Euroclidón” kabꞌiꞌx che y xujeq kꞌu riꞌ e kupaqej bꞌi ri barco. \v 15 Ekꞌu riꞌ waꞌ wa kaqjiqꞌ xujeq kuxulkꞌatilaꞌ ri barco y na utz ta chik kakꞌam bꞌi jusukꞌ chwa ruchuqꞌabꞌ runimal tew. Jekꞌulaꞌ xa xqaya bꞌi qibꞌ xojkꞌam bꞌi ruma runimal tew. \p \v 16 Xqasutij kꞌu rij jun ralko isla Clauda rubꞌiꞌ pa na lik ta kujum wi ribꞌ ri tew chiqe, yey lik xuꞌan kꞌayew chiqe xqajekꞌ pan ri ralko barco re toꞌbꞌal ibꞌ, ri charem ruma ri nimalaj barco. \v 17 Ekꞌuchiriꞌ xaqꞌanisax waꞌ pa ri nimalaj barco, xkojiꞌ ukowil ri barco rukꞌ laso chaꞌ na kuꞌan ta ukꞌaj ruma ri kaqjiqꞌ. Lik kꞌu xqaxiꞌij qibꞌ riꞌ, ma runimal tew kupaqej ri barco chwach jun luwar Sirte rubꞌiꞌ, pa na cho ta wi ri yaꞌ y wuluꞌl uxeꞌ ri sanyebꞌ. Xesax kꞌu ri manta kꞌo puwi ri barco y xyaꞌ luwar che ri barco kakꞌam bꞌi ruma runimal tew. \p \v 18 Chukaꞌm qꞌij kꞌut, lik kꞌa kajabajoꞌx ri barco ruma ruchuqꞌabꞌ ri kaqjiqꞌ. Ruma kꞌu riꞌ rachijabꞌ ebꞌukꞌayom ri barco xkijeq kakikꞌaq taq bꞌi ri eqaꞌn re ri barco pa ri mar. \v 19 Y churox qꞌij xqajeq utorik upa ri barco y xqakꞌaq bꞌi pa ri mar taq ri xqatoro. \p \v 20 Ukꞌiyal qꞌij kꞌu riꞌ na jinta qꞌij y na jinta chꞌumil xqꞌalajinik, yey ri kaqjiqꞌ na xa ta jubꞌiqꞌ ri yaꞌ kuroj chiqe. Ruma kꞌu waꞌ na jinta chi pa saq we kojkꞌasiꞌ na. \v 21 Yey na oj woꞌqinaq ta ukꞌiyal qꞌij. E uwariꞌche ri Pablo xtakꞌiꞌ chikixoꞌl konoje y jewaꞌ xubꞌiꞌij: \p «Alaq achijabꞌ, lik utz ta e xta alaq ri ximbꞌiꞌij; ma we tamaji xojel lo pa ri isla Creta, na kaqakꞌulumaj ta riꞌ waꞌ y na jinta ne kꞌo kaqajam riꞌ. \p \v 22 »Noꞌj kꞌu woꞌora kannimarisaj kꞌuꞌx alaq rukꞌ waꞌ: Na jinta junoq kujam kan rukꞌaslem che alaq, xew kaqajam kan ri barco. \v 23 Kambꞌiꞌij waꞌ ma wa jun aqꞌabꞌ xkꞌun wukꞌ ri ángel re ri Dios, ri Jun nuyaꞌom wibꞌ puqꞌabꞌ y ri kanloqꞌnimaj. \v 24 Ekꞌu ri ángel xubꞌiꞌij kan waꞌ chwe: “Pablo, maxiꞌij awibꞌ, ma lik chirajawaxik kateꞌela chwach ri nimalaj taqanel re Roma. Yey awuma riꞌat, ri Dios kebꞌukolobꞌej che ri kamik konoje ri e kꞌo awukꞌ chupa ri barco” xcha ri ángel chwe. \v 25 Ruma kꞌu laꞌ, alaq achijabꞌ, nimarisaj kꞌuꞌx alaq. Ma riꞌin kubꞌul nukꞌuꞌx rukꞌ ri Dios y lik nujikibꞌam e kuꞌanaꞌ pachaꞌ ri xbꞌiꞌx chwe. \v 26 Noꞌj kꞌu ri barco kuꞌchꞌikibꞌaꞌ na kꞌu ribꞌ pa ri sanyebꞌ chwach juna isla»\x * \xo 27:26 \xt Hch. 27:44\x* xcha ri Pablo. \p \v 27 Jun aqꞌabꞌ kꞌu riꞌ, echiriꞌ xqakꞌis kebꞌ semana, oj paqem bꞌi ruma ri tew chwi ri mar Adriático. Yey pa tikꞌil aqꞌabꞌ kꞌut, e rachijabꞌ ebꞌukꞌayom ri barco xkinaꞌbꞌej katajin koponik chunaqaj ulew. \v 28 Xkipaj kꞌu ruchoyil upa ri yaꞌ y xkinaꞌbꞌej treinta y seis metros chi uchoyil upa. Xojbꞌin chi pan jubꞌiqꞌ y xkipaj tanchik. Xkinaꞌbꞌej kꞌu riꞌ xa veintisiete metros chi uchoyil upa. \v 29 Lik kꞌu kakixiꞌij kibꞌ we ri tew xuchiq ri barco chwa abꞌaj. Ewi xkikꞌaq bꞌi kajibꞌ anclas\f + \fr 27:29 \ft “Anclas”: Waꞌ e chꞌichꞌ xukuxubꞌ utzaꞌm jekel che ri barco y rukꞌ waꞌ ri barco katakꞌiꞌ pa ri yaꞌ.\f* pa ri mar chirij lo ri barco re kakixim rukꞌ chaꞌ utz katakꞌiꞌik. Xew kꞌu lik koyeꞌem chik kasaqirik. \p \v 30 Ekꞌu rachijabꞌ ebꞌukꞌayom ri barco xkaj kakiya kan ri barco. Xkijeq kꞌu kakiqasaj pa ri mar ri ralko barco re toꞌbꞌal ibꞌ y xkiꞌan pachaꞌ e riꞌ kakiqasaj pan jujun chik anclas chwach ri barco re katakꞌiꞌik. \p \v 31 Ekꞌu ri Pablo xubꞌiꞌij chike ri capitán y ri soldados: \p «We wa ebꞌukꞌayom re ri barco na kekanaj ta kan chupa ri barco, na kakolobꞌetaj ta alaq» xchaꞌ. \p \v 32 Ekꞌuchiriꞌ, ri soldados xkiqꞌat pa ximital wi ri ralko barco re toꞌbꞌal ibꞌ; y xkiya bꞌi ranimaꞌ xeꞌek pa ri yaꞌ y jelaꞌ na jinta junoq utz kanimaj bꞌi chupa. \p \v 33 Echiriꞌ xujeq kꞌut kasaqirik, ri Pablo xebꞌupixabꞌaj konoje chaꞌ kewaꞌik, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p «E ukaꞌm semana waꞌ na uxlaninaq ta alaq y na jinta kꞌo tijom alaq. \v 34 E uwariꞌche, kantzꞌonoj che alaq, woꞌq alaq chaꞌ na kaqꞌobꞌ ta ri chuqꞌabꞌ alaq; ma na jinta junoq che alaq kujam kan tobꞌ tane xa juna uwiꞌ» xchaꞌ. \p \v 35 Kꞌa ekꞌu riꞌ ubꞌiꞌim waꞌ, xukꞌam jun pam y xutioxij che ri Dios chikiwach konoje; xuwechꞌ kꞌu upa y xujeq utijik. \v 36 Kꞌa ekꞌuchiriꞌ, konoje lik xmiqꞌ kikꞌuꞌx y xewaꞌik. \v 37 Chi qonoje ri oj kꞌo chupa ri barco, oj kebꞌ ciento rukꞌ setenta y seis chi tikawex. \v 38 Ekꞌuchiriꞌ xenojik, xkiqꞌobꞌisaj kan ri reqaꞌn ri barco, e xkikꞌaq kan ri trigo pa ri mar. \s1 Kawechꞌtaj ri barco chwi ri mar \p \v 39 Ekꞌuchiriꞌ paqꞌij chik, ri ebꞌukꞌayom ri barco na ketaꞌam taj pa la katajin wi koponik. Yey xkil kꞌu pan chinimanaj jun uqꞌabꞌ ri mar sanyebꞌ uchiꞌ; jekꞌulaꞌ xkiyijbꞌaꞌ chikiwach we kakichꞌij uminik bꞌi ri barco kꞌa chilaꞌ. \v 40 Xkiqꞌat kꞌu ri ximbꞌal re ri anclas pa yuqul wi ri barco y xkiya kan ranimaꞌ waꞌ chupa ri mar. Jekꞌulaꞌ xkikir ri ximbꞌal re ri kebꞌ timón re ri barco. Tekꞌuchiriꞌ, xkiyak ri manta kakꞌuluw ri tew chwach ri barco y xkijeq kꞌu riꞌ keqibꞌ pan che rulew kꞌo chuchiꞌ ri yaꞌ. \v 41 Pero ri barco xuꞌyaꞌa ribꞌ pa kukꞌul wi ribꞌ kebꞌ utzaꞌm yaꞌ y xtzaniꞌ pa jun luwar pa umolom wi ribꞌ ri sanyebꞌ chuxeꞌ ri yaꞌ. Rutzaꞌm ri barco xuꞌchꞌikibꞌaꞌ ribꞌ pa ri sanyebꞌ. Ekꞌu ri chirij ri barco xujeq kawechꞌetajik ruma ruchuqꞌabꞌ ri tew kꞌo chwi ri mar. \p \v 42 Ekꞌu ri soldados xkibꞌiꞌij chikiwach kekikamisaj ri e kꞌo chi presoyil chaꞌ na jinta junoq kanimajik e laꞌ pa mux. \v 43 Noꞌj kꞌu ri capitán ke ri soldados, ruma karaj kukolobꞌej ri Pablo che ri kamik, xebꞌuqꞌatej che wa xkinoꞌjij. Y xtaqan kꞌu che chaꞌ e janipa ri kakiriq mux kikꞌaqa bꞌi kibꞌ nabꞌe chupa ri yaꞌ y keꞌkimaja uwa ulew; \v 44 yey ri nikꞌaj chik kiꞌana bꞌi ke, kiyaꞌa bꞌi kibꞌ chwi taq tzꞌalam y chwi taq ruchꞌaqapul ri barco. Jekꞌulaꞌ xkiꞌano. Ewi na jinta junoq xjiqꞌ pa yaꞌ; konoje xeꞌkimaja uwa ulew. \c 28 \s1 Ri Pablo kopon pa ri isla Malta \p \v 1 Ekꞌuchiriꞌ ojelinaq chi lo chwa ruxibꞌrikil ri kamik chupa wa yaꞌ y xqamaj kꞌu uwa ulew, kꞌa echiriꞌ xqetaꞌmaj wa isla pa xojopon wi, Malta rubꞌiꞌ. \v 2 Yey ri tikawex e aj chilaꞌ lik xkikꞌut ri relej kikꞌuꞌx chiqe, ma xojkikꞌul qonoje. Xkinukꞌ kꞌu jun aqꞌ ruma ri jabꞌ katajinik y ruma ri tew lik kajuchꞌuchꞌik. \v 3 Ekꞌu ri Pablo xuꞌmolo lo jujun uqꞌabꞌ cheꞌ chaqiꞌj y xukꞌaq chupa ri aqꞌ. Yey kꞌo kꞌu jun kumatz animajel chwach rukꞌatanil ri aqꞌ; waꞌ xutzuyuyej ribꞌ che ruqꞌabꞌ ri Pablo. \fig Jun kumatz kutiꞌ ri Pablo (Hechos 28:3)|alt="Paul bꞌit bꞌy serpent" src="CN02048b.tif" size="span" ref="Hch. 28:3" \fig* \p \v 4 Echiriꞌ ri tikawex e aj chilaꞌ xkil ri kumatz tzayal che ruqꞌabꞌ ri Pablo, jewaꞌ xkibꞌiꞌij chikiwach: «Lik qꞌalaj waꞌchi kamisanel; ma tobꞌ na xjiqꞌ ta pa yaꞌ, pero ri qꞌatbꞌal tzij puwiꞌ na kuya ta che kakꞌasiꞌik ruma ri na utz taj uꞌanom» xechaꞌ. \p \v 5 Pero ri Pablo xa xujabꞌij ruqꞌabꞌ y ri kumatz xtzaq chupa ri aqꞌ, yey ri Pablo na jinta kꞌo xukꞌulumaj. \p \v 6 Ekꞌu ri winaq koyeꞌem jampalaꞌ kawaꞌlij rucuerpo o we xaqikꞌateꞌt katzaq pulew y asu kakamik. Lik kꞌu riꞌ xkoyꞌej waꞌ. Yey echiriꞌ xkilo na jinta kꞌo kukꞌulumaj, xkijalkꞌatij ri kakichꞌobꞌo y xkibꞌiꞌij ri Pablo e jun dios. \p \v 7 Chunaqaj kꞌu la oj kꞌo wi kꞌo taq rulew jun achi aj wach chupa ri luwar, Publio rubꞌiꞌ. Rire xojukꞌulu y lik xojukajmaj chi utz oxibꞌ qꞌij. \v 8 Ekꞌu riꞌ ruqaw ri Publio kꞌo chwa uwarabꞌal yewaꞌ; kꞌo aqꞌ chirij y kikꞌ chupa. Ekꞌu ri Pablo xok bꞌi, xeꞌrilaꞌ. Xuꞌan orar rukꞌ; tekꞌuchiriꞌ, xuya ruqꞌabꞌ puwiꞌ y xukunaj. \v 9 Ruma kꞌu riꞌ waꞌ, ri jujun chik yewaꞌibꞌ e kꞌo chupa wa luwar xebꞌopon rukꞌ ri Pablo y xekunutajik. \v 10 E taq kꞌu riꞌ waꞌ wa tikawex lik xojkikajmaj chi utz. Y echiriꞌ xqamaj tanchi ubꞌi qabꞌe pa barco, xkiya bꞌi janipa ri kajawax chiqe. \s1 Ri Pablo kopon Roma \p \v 11 Oxibꞌ ikꞌ kꞌu qakꞌisom chupa wa luwar. Ekꞌuchiriꞌ, xojok bꞌi chupa jun barco re ri puerto Alejandría. Waꞌ wa jun barco rikꞌowibꞌem ruqꞌijol echiriꞌ kꞌax tew y kꞌo jabꞌ\f + \fr 28:11 \ft “Ruqꞌijol echiriꞌ kꞌax tew y kꞌo jabꞌ”: Chupa ri Biblia pa kaxtila kabꞌiꞌx “invierno” che ruqꞌijol echiriꞌ lik kꞌax tew y kꞌo jabꞌ. Chilaꞌ Israel y chwi ri mar Mediterráneo waꞌ kajeqer octubre y kakꞌis abril.\f* chiriꞌ; yey chutzaꞌm waꞌ kojotal ri kikꞌaxwach kebꞌ tiox, waꞌ e ri Cástor y ri Pólux.\f + \fr 28:11 \ft “Ri Cástor y ri Pólux”: Kabꞌiꞌxik rike eyoꞌxabꞌ; waꞌ e kitiox raj chak kechakun pa taq barcos.\f* \p \v 12 Xojopon kꞌu pa ri tinamit Siracusa y xqaꞌan oxibꞌ qꞌij chiriꞌ. \v 13 Tekꞌuchiriꞌ, xqamaj bꞌi qabꞌe pa barco chunaqaj ri taqꞌaj re ruchiꞌ ri mar y xojopon pa ri tinamit Regio. Chukaꞌm qꞌij kꞌu riꞌ, xpe ri tew pa sur chiqe. Y churox qꞌij kꞌu riꞌ xojbꞌinik y xojopon pa ri tinamit Puteoli. \v 14 Chupa kꞌu riꞌ wa tinamit xeqariq jujun chike ri kikojom rubꞌiꞌ ri Cristo. Ekꞌu rike xebꞌelaj chiqe kojkanaj wuqubꞌ qꞌij kukꞌ, y e xqaꞌano. Tekꞌuchiriꞌ xojel bꞌi chiriꞌ, xojeꞌela pa ri tinamit Roma. \p \v 15 Ekꞌuchiriꞌ ri hermanos e kꞌo Roma xketaꞌmaj ri qoponibꞌal, xebꞌel lo che qakꞌulik. Jujun xojkiriq pa ri luwar kabꞌiꞌx che: “Foro re Apio”, y jujun chik pa ri luwar kabꞌiꞌx che “Oxibꞌ Tabernas”. Echiriꞌ ri Pablo xril ri koponibꞌal ri hermanos, xutioxij che ri Dios y lik xnimar ukꞌuꞌx. \p \v 16 Ekꞌuchiriꞌ xojopon pa ri tinamit Roma, ri capitán ke ri soldados kꞌamayom bꞌi ke ri e kꞌo chi presoyil, xebꞌuya ri presos puqꞌabꞌ ri kꞌamal kiwach konoje ri soldados re chilaꞌ. Pero ri Pablo xyaꞌ che kakꞌojiꞌ utukel pa jun ja y xa kꞌu jun soldado kachajin re chaꞌ na kanimaj tubꞌi. \s1 Ri Pablo kutzijoj Ruchꞌaꞌtem ri Dios chilaꞌ Roma \p \v 17 Oxibꞌ qꞌij kꞌu ikꞌowinaq echiriꞌ ri Pablo xutaq kisikꞌixik ri aj wach ke raj judiꞌabꞌ. Echiriꞌ kimolom chi kꞌu kichiꞌ, jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p —Achijabꞌ, alaq watz-nuchaqꞌ, riꞌin na jinta kꞌo nuꞌanom chirij ri qatinamit y na jinta ne kꞌo nuꞌanom chirij ri kikojobꞌal kan ri qatiꞌ-qamam. Na rukꞌ ta kꞌu riꞌ, chilaꞌ Jerusalem in kꞌamom lo chi presoyil ma raj wach e aj judiꞌabꞌ xinkiya pakiqꞌabꞌ raj Roma. \v 18 Yey rike echiriꞌ xkita nuchiꞌ, xkaj xinkitzoqopij bꞌi, ma na xkiriq ta juna mak chwij re taqal chwe kinkamisaxik. \p \v 19 »Pero raj judiꞌabꞌ xeqꞌaten che kintzoqpix bꞌi. Ruma kꞌu waꞌ, lik xinnaꞌo kajawax chwe kantzꞌonoj kataꞌ nuchiꞌ ruma ri nimalaj taqanel re Roma. Y na xinꞌan ta waꞌ re kankoj kimak ri nutinamit e aj judiꞌabꞌ. \v 20 Ruma taq kꞌu waꞌ, xinsikꞌij alaq chaꞌ kanwil wach alaq y kinchꞌaꞌt ukꞌ alaq, ma xew kuaj ketaꞌmaj alaq waꞌ: Riꞌin in yaꞌtal chi presoyil yey inyutum rukꞌ wa karena ruma nukubꞌam pan nukꞌuꞌx che ri qoyeꞌem ri oj aj Israel\f + \fr 28:20 \ft “Ri qoyeꞌem ri oj aj Israel”: Ri e aj Israel koyeꞌem kakꞌun lo jun Kolobꞌenel; yey ri Pablo kuqꞌalajisaj, wa Kolobꞌenel e ri Jesús.\f* —xcha chike. \p \v 21 Ekꞌuchiriꞌ, rike xkibꞌiꞌij che: \p —Riꞌoj na qakꞌulum tane juna wuj chiꞌij la petinaq Judea; yey na jinta ne junoq chike ri qatz-qachaqꞌ kꞌuninaq wara chiqawach riꞌoj re kukoj juna mak chiꞌij la. \v 22 Pero lik kꞌu chirajawaxik chiqe riꞌoj kaqata na saꞌ ri katajin la che ukꞌutik; ma qonoje qetaꞌam pa ronoje luwar ri tikawex kechꞌaꞌt chirij wa jun Kꞌakꞌ Bꞌe —xechaꞌ. \p \v 23 Xkiqꞌat kꞌu uqꞌijol kakimol kibꞌ rukꞌ ri Pablo chaꞌ kakita uchiꞌ. Lik kꞌu e kꞌi riꞌ xebꞌopon rukꞌ pa ri jeqel wi. Ekꞌu ri Pablo xuqꞌalajisaj rutaqanik ri Dios chikiwach; xujeqebꞌej lo anim y xuꞌkꞌisa kꞌa bꞌenaq qꞌij. E lik xutij uqꞌij kukꞌ chaꞌ kakikoj ri Utzilaj Tzij puwi ri Jesús. Yey xujikibꞌaꞌ kꞌu uwach rutzijonik rukꞌ ri Tzij Pixabꞌ re ri Moisés y rukꞌ taq ri kitzꞌibꞌam kan ri qꞌalajisanelabꞌ. \p \v 24 Jujun kꞌu chike ri tikawex xkikojo janipa ri xubꞌiꞌij ri Pablo, noꞌj e kꞌo jujun chik na xkaj taj xkikojo. \v 25 Y ruma kꞌu na xuꞌan ta junam kikꞌuꞌx rukꞌ ri xukꞌut ri Pablo chikiwach, xkijeq kꞌu riꞌ kebꞌel bꞌi. Yey kꞌamajaꞌ kꞌu kebꞌek echiriꞌ ri Pablo jewaꞌ xubꞌiꞌij chike: \p «Lik e uꞌanom pachaꞌ ri xubꞌiꞌij ri Santowilaj Ruxlabꞌixel ri Dios chike ri qatiꞌ-qamam ojertan ruma ri qꞌalajisanel Isaías echiriꞌ xubꞌiꞌij: \q1 \v 26 Jat kukꞌ wa tinamit y chabꞌiꞌij waꞌ chike: \q1 “Riꞌix tobꞌ lik kixtanik, na jinta kꞌo kimaj usukꞌ che ri kito; \q1 y tobꞌ ne kixtzuꞌnik, na jinta kꞌo kimaj usukꞌ che ri kiwilo.” \q1 \v 27 Ma wa tinamit lik uꞌanom ko ri kanimaꞌ; \q1 e pachaꞌ lik kꞌayew chike ketanik, \q1 y ri kiwach e pachaꞌ yupulik. \q1 Jekꞌulaꞌ na jinta kꞌo kakilo, \q1 na jinta kꞌo kakito \q1 y na jinta kꞌo kakimaj usukꞌ; \q1 yey na kakitzelej tane kitzij chinuwach \q1 chaꞌ jelaꞌ utz kebꞌenukunaj \rq Is. 6:9-10 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 28 »Chetaꞌmaj kꞌu alaq: Wa kolobꞌetajik re ri Dios keꞌek utzijoxik chike ri na e ta aj judiꞌabꞌ, yey rike kakita na chi utz» xchaꞌ. \p \v 29 Echiriꞌ xukꞌis ubꞌiꞌxikil waꞌ ri Pablo, raj judiꞌabꞌ xebꞌek y lik kakichapalaꞌ kibꞌ rukꞌ oyowal chikiwach. \p \v 30 Ekꞌu ri Pablo xjeqiꞌ kebꞌ junabꞌ pa jun ja xa xtojon che. Y chiriꞌ xebꞌukꞌul wi konoje ri xebꞌoꞌlbꞌina rukꞌ. \v 31 Ekꞌu na xuxiꞌij ta ribꞌ che utzijoxik puwi rutaqanik ri Dios y che ukꞌutik puwi ri Qanimajawal Jesucristo; yey na jinta ne kꞌo xqꞌaten che.