\id MRK - Achiꞌ, Rabinal NT (traditional orthography) [acr] (acrT) -2009 (DBL 2013) \h Marcos \toc1 Ri Utzilaj Tzij re Jesucristo tzꞌibital can ruma ri Marcos \toc2 Marcos \toc3 Mr. \mt1 Ri Utzilaj Tzij re Jesucristo tzꞌibital can ruma ri Marcos \c 1 \s1 Catzijon ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \r (Mt. 3:1-12; Lc. 3:1-9, 15-17; Jn. 1:19-28) \p \v 1 Waꞌ e jekebal re ri Utzilaj Tzij re ri Kanimajawal Jesucristo, Rucꞌajol ri Dios. \v 2 E xuꞌana pachaꞌ ri tzꞌibital can ruma ri kꞌalajisanel Isaías puwi ri ubiꞌim lo ri Dios: \q1 Riꞌin cannabesaj bi chawach riꞌat, ri waj chac aj tzijol weꞌin, \q1 chaꞌ cuyijbaꞌ ri be chwach pan rawoponibal. \rq Mal. 3:1 \rq* \q1 \v 3 Catataj ukul jun tzijonel casiqꞌuin chupa ri luwar catzꞌintzꞌotic, jewaꞌ cubiꞌij: \q1 “Yijbaꞌ pana alak ri be re ri Kanimajawal; \q1 sucꞌupij alak rube Rire” \rq Is. 40:3 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 4 Ri Juan catajin che uyaꞌic ri bautismo pa jun luwar catzꞌintzꞌotic. E cubiꞌij chique ri winak caquitzelej quitzij chwach ri Dios, caquicꞌul ri bautismo, y jecꞌulaꞌ cacuytaj ri quimac. \v 5 Ewi conoje ri ticawex e cꞌo pa tak ri luwar re Judea y conoje ri e cꞌo Jerusalem, xebel lo che utayic ri Juan. Caquitzꞌonoj cꞌu cuybal quimac chwach ri Dios, yey ri Juan cuya ri bautismo chique chupa ri nimayaꞌ Jordán. \p \v 6 Ecꞌu rukꞌuꞌ ri Juan ꞌanom rucꞌ rismal camello, y rupas ximil che rupa e jun tzꞌuꞌum. Yey ri cutijo e ri sacꞌ y uwaꞌal cab re upa tak juyub. \p \v 7 Jecꞌuwaꞌ ri tzijonic cuꞌano: \p «Cꞌo Jun catajin lo chwij más nim ruchukꞌab chinuwa riꞌin, ma na takal tane chwe quinyuxiꞌic re canquir ruwach ruxajab. \v 8 Pakatzij wi, riꞌin xinya ri bautismo che alak rucꞌ yaꞌ; noꞌj ri bautismo cuya Rire che alak, e rucꞌ ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios» cachaꞌ. \s1 Ri bautismo re ri Jesús \r (Mt. 3:13-17; Lc. 3:21-22) \p \v 9 Chupa tak cꞌu laꞌ la kꞌij, ri Jesús xel lo Nazaret, (waꞌ e jun tinamit re Galilea), y xꞌan cꞌu bautizar ruma ri Juan chupa ri nimayaꞌ Jordán. \v 10 Na jampatana xel lo ri Jesús pa ri yaꞌ, xrilo echiriꞌ xjakataj ruwa caj y ri Ruxlabixel ri Dios pachaꞌ juna palomax xkaj lo puwiꞌ. \v 11 Y xchꞌaw lo Jun chilaꞌ chicaj, jewaꞌ cubiꞌij: \q1 «At riꞌat Nucꞌajol y lic cꞌax catinnaꞌo. \q1 Lic quinquiꞌcot chawe» \m xcha che. \s1 Ri cꞌambal upa ri Jesús \r (Mt. 4:1-11; Lc. 4:1-13) \p \v 12 Tecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xcꞌam bi ruma ri Ruxlabixel ri Dios pa jun luwar catzꞌintzꞌotic. \v 13 Ri Jesús xcꞌojiꞌ chilaꞌ cuarenta kꞌij chiquixoꞌl itzel tak awaj. Yey chupa tak laꞌ la kꞌij, lic xcꞌam upa ruma ri Satanás. Icꞌowinak chi cꞌu waꞌ, ri ángeles xquijek caquinimaj ri Jesús. \s1 Ri Jesús cujek cacꞌutun chwi rutakanic ri Dios \r (Mt. 4:12-17; Lc. 4:14-15) \p \v 14 Echiriꞌ yaꞌom chi ri Juan pa cárcel, ri Jesús xeꞌec Galilea che utzijoxic ri Utzilaj Tzij re rutakanic ri Dios, \v 15 jewaꞌ cubiꞌij: \p «Xopon cꞌu rukꞌijol echiriꞌ rutakanic ri Dios xa nakaj chi cꞌo lo wi; tzelej cꞌu tzij alak chwach ri Dios y cojo alak ri Utzilaj Tzij» cachaꞌ. \s1 Ri Jesús quebusiqꞌuij cajib e aj chapal car \r (Mt. 4:18-22) \p \v 16 Echiriꞌ cabin ri Jesús chuchiꞌ ri mar re Galilea, xeril pan ri Simón rucꞌ ruchakꞌ Andrés, e riꞌ caquicꞌak ri qui atarraya chupa ri yaꞌ, ma rique e aj chapal car. \p \v 17 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Chixpetok, chixterej lo chwij y riꞌin canꞌan chiwe ix aj molol ticawex\f + \fr 1:17 \ft “Ix aj molol ticawex”: Ri chac xyaꞌ chique e quequitzucuj ticawex re quebuꞌan utijoꞌn ri Jesús. Lc. 5:10\f* jelaꞌ pachaꞌ iꞌanom lo chique ri car —xchaꞌ. \p \v 18 Rique xquiya can ri qui atarraya y xeterej bi chirij. \p \v 19 Xbin cꞌu pan jubikꞌ chic y xeril ri Jacobo rucꞌ ruchakꞌ Juan, ri queb ucꞌajol ri Zebedeo. Rique e cꞌo chupa jun barco y quetajin che ucꞌojoxic ri qui atarraya. \v 20 Ecꞌu ri Jesús xebusiqꞌuij; ruma cꞌu riꞌ, rique xquiya can ri quikaw Zebedeo cucꞌ ri quimocom chupa ri barco y xeterej bi chirij. \s1 Ri Jesús cucunaj jun achi cꞌo pukꞌab jun itzelilaj uxlabixel \r (Lc. 4:31-37) \p \v 21 Xeboc cꞌu pa ri tinamit Capernaúm. Y chupa ri kꞌij re uxlanibal ri Jesús xoc pa ri sinagoga y xujek cacꞌutunic. \v 22 Y ri xetaw re lic xcam canimaꞌ che, ma ruma rucꞌutunic cakꞌalajinic lic cꞌo uwach, na pachaꞌ ta ri caquiꞌan raj cꞌutunel re ri tzijpixab. \p \v 23 Chupa cꞌu ri sinagoga cꞌo jun achi cꞌo pukꞌab jun itzelilaj uxlabixel. Waꞌ xujek casiqꞌuinic, jewaꞌ xubiꞌij: \p \v 24 —Lal Jesús, aj Nazaret, ¿suꞌchac coꞌlmina ib la kucꞌ? ¿E laꞌ lal petinak re coꞌlsacha la kawach? Riꞌin wetaꞌam lal chinok, lal ri Santo Cꞌajolaxel re ri Dios —xchaꞌ. \p \v 25 Ecꞌu ri Jesús xukꞌatej ri itzel uxlabixel, jewaꞌ xubiꞌij che: \p —¡Matchꞌaꞌt chic! Chatelubi che laꞌchi —xchaꞌ. \p \v 26 Ri itzelilaj uxlabixel xucꞌak laꞌchi pulew y lic co xujabajaꞌ; yey casiqꞌuinic xel bi che laꞌchi. \p \v 27 Conoje cꞌu ri ticawex lic xcam canimaꞌ che y caquitzꞌonobej tak chiquiwach: \p «¿Saꞌ waꞌ? ¿Saꞌ chi cꞌacꞌ cꞌutunic waꞌ? Ma cꞌo ne pukꞌab catakan paquiwi itzelilaj uxlabixel y waꞌ caquicoj utzij» quechaꞌ. \v 28 Y na jampatana, pa tak ronoje ri luwar re Galilea xeꞌec utzijoxic janipa tak ri cuꞌan ri Jesús. \s1 Ri Jesús cucunaj ruchu-ujiꞌ ri Pedro \r (Mt. 8:14-15; Lc. 4:38-39) \p \v 29 Echiriꞌ ri Jesús cucꞌ ri Jacobo y ri Juan xebel bi chupa ri sinagoga, xebec chirocho ri Simón y ri Andrés. \v 30 Ecꞌu ruchu-ujiꞌ ri Simón cꞌo chwa uwarabal, cꞌo akꞌ chirij. Xquitzijoj cꞌu riꞌ waꞌ che ri Jesús. \v 31 Ewi ri Jesús xkib rucꞌ la yewaꞌ, xuchap rukꞌab y xutoꞌo chaꞌ cayactajic. Na jampatana cꞌu riꞌ xicꞌow ri akꞌ chirij rixok y xujeko quebunimaj. \s1 Ri Jesús quebucunaj uqꞌuiyal yewaꞌib \r (Mt. 8:16-17; Lc. 4:40-41) \p \v 32 Echiriꞌ benak chi ri kꞌij e riꞌ cayubub chic, xecꞌam lo chwach ri Jesús conoje ri yewaꞌib y ri e cꞌo paquikꞌab itzel uxlabixel. \v 33 Y conoje ri ticawex re ri tinamit xetꞌikiꞌ chuchiꞌ ri puerta re ri ja. \v 34 Ecꞌu ri Jesús xebucunaj uqꞌuiyal yewaꞌib che uqꞌuiyal uwach tak yabil y xeberesaj bi uqꞌuiyal itzel uxlabixel; pero na xuya ta luwar chique quechꞌawic ma rique quetaꞌam china Rire. \s1 Ri Jesús cacꞌutun pa tak ri luwar re Galilea \r (Lc. 4:42-44) \p \v 35 Lic anim tan echiriꞌ lic cꞌa kꞌekuꞌm, xwaꞌlij bi ri Jesús, xel cꞌu bi chupa ri tinamit y xeꞌec pa jun luwar catzꞌintzꞌotic chaꞌ cuꞌana orar. \v 36 Ecꞌu ri Simón cucꞌ ri rachbiꞌil xebec che utzucuxic. \p \v 37 Echiriꞌ xquiriko, xquibiꞌij che: \p —Conoje ri winak caquitzucuj la —xechaꞌ. \p \v 38 Ecꞌu Rire xubiꞌij chique: \p —Joꞌ che utzijoxic ri Utzilaj Tzij pa tak ri luwar e cꞌo lo xa nakaj, ma e nuwach riꞌ in petinak Riꞌin —xcha chique. \p \v 39 Xebec cꞌu riꞌ, y ri Jesús catzijon chupa tak ri sinagogas che tak ronoje ri luwar re Galilea yey queberesaj cꞌu bi itzel uxlabixel. \s1 Ri Jesús cucunaj jun achi cꞌo ri yabil lepra che \r (Mt. 8:1-4; Lc. 5:12-16) \p \v 40 Xopon cꞌu rucꞌ ri Jesús jun achi cꞌo ri yabil lepra che y xuxucubaꞌ rib chwach. Lic xelaj cꞌu che, jewaꞌ xubiꞌij: \p —We caꞌaj co la, joskꞌij la ri nucuerpo che wa yabil —xchaꞌ. \p \v 41 Ecꞌu ri Jesús xjuchꞌ caꞌn ucꞌuꞌx che rachi yewaꞌ. Xuchap pana rucꞌ rukꞌab y jecꞌuwaꞌ xubiꞌij che: \p —Cuaj, chuꞌana ba chom riꞌ racuerpo —xchaꞌ. \v 42 Xew cꞌu xuqꞌuis ubiꞌxiquil waꞌ, xa pa jokꞌotaj ri yabil xsachic y rachi xcunutajic. \p \v 43 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xuqꞌuisbej ruchꞌaꞌtem rucꞌ y lic xupixabaj, \v 44 jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Chatapeꞌ, macꞌo matzijoj che junok. Jat chwach raj chacunel pa Rocho Dios chaꞌ rire carilo na jinta chi lepra chawe. Y ruma rajoskꞌiquil, chayaꞌa cꞌu chwach ri Dios ri kasaꞌn xtakan can ri Moisés che,\x + \xo 1:44 \xt Lv. 14:1-32\x* chaꞌ cakꞌalajin chiquiwach ri ticawex at cunutajinak chic —xchaꞌ. \p \v 45 Noꞌj laꞌchi echiriꞌ xeꞌec, lic xujek utzijoxic ri xuꞌan ri Jesús che y jecꞌulaꞌ lic xtataj waꞌ cuma ri winak. Ruma cꞌu riꞌ, na utz ta chic coc ri Jesús chiwachil pa ri tinamit; xujek cꞌu cacanaj can chinimanaj che ri tinamit pa tak luwar catzꞌintzꞌotic. Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, uqꞌuiyal ticawex re ronoje luwar xebopon rucꞌ. \c 2 \s1 Ri Jesús cucunaj jun sic \r (Mt. 9:1-8; Lc. 5:17-26) \p \v 1 Echiriꞌ icꞌowinak chi queb oxib kꞌij, xoc tanchi ubi ri Jesús pa ri tinamit Capernaúm. Tak ri winak xquito Rire cꞌo chuchiꞌ jun ja. \v 2 Y na jampatana xemolotaj uqꞌuiyal winak y ruma ri quiqꞌuiyal na queboc ta chi ne chuchiꞌ ri puerta. Ecꞌu ri Jesús cutzijoj Ruchꞌaꞌtem ri Dios chique. \p \v 3 Ecꞌuchiriꞌ, xecꞌun cajib achijab quitelem lo jun achi sic. \v 4 Yey na xquirik taj suꞌanic caquiya pan chwach ri Jesús cuma ruqꞌuiyal winak. Ewi xquitekꞌebaꞌ ruwi ri ja pa cꞌo wi ri Jesús, xquesaj julepaj che. Chiriꞌ cꞌu riꞌ xquikasaj wubi la chꞌat pa cotzꞌol wi ri sic. \fig Rachijab caquikasaj lo jun sic chwach ri Jesús (Marcos 2:4)|alt="Paralytic lowered thru roof" src="LB00305b.tif" size="span" ref="mrk 2.4" \fig* \p \v 5 Ecꞌu ri Jesús echiriꞌ xril ri cubulibal quicꞌuꞌx rucꞌ, jewaꞌ xubiꞌij che ri sic: \p —Wal, ronoje ramac cuytajinak chic —xchaꞌ. \p \v 6 Chiriꞌ cꞌut etzꞌul jujun aj cꞌutunel re ri tzijpixab y jewaꞌ catajin chiquicꞌuꞌx: \v 7 «¿Suꞌchac jewaꞌ cachꞌaꞌt waꞌchi? Rucꞌ wa cubiꞌij camacun chirij ri Dios. Ma ¿na xew ta neba ri Dios aj cuyul mac?» \p \v 8 Chupa cꞌu laꞌ la jokꞌotaj, ri Jesús xunaꞌbej saꞌ la caquichꞌobo; ruma cꞌu riꞌ, xubiꞌij chique: \p —¿Suꞌchac jelaꞌ catajin chicꞌuꞌx alak? \v 9 ¿Saꞌ cꞌu ri na cꞌayew taj cambiꞌij che rachi sic: “Ronoje ramac cuytajinak chic” o “Chatyactajok, chacꞌama bi rachꞌat y chatbinok”? \v 10 E cuaj cꞌut quetaꞌmaj alak waꞌ: Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex yaꞌtal pukꞌab cucuy tak ri mac que ri winak che ruwachulew —xchaꞌ. \p \v 11 Xubiꞌij cꞌu riꞌ che ri sic: \p —Chatyactajok, chacꞌama bi rachꞌat y jat chaꞌwocho —xchaꞌ. \p \v 12 Na jampatana xyactaj rachi, xutelej bi ruchꞌat y chiquiwach conoje xel bi. Conoje cꞌu riꞌ xcam canimaꞌ che la xquilo y xquijek caquiyac ukꞌij ri Dios, jewaꞌ caquibiꞌij: «¡Na jinta cꞌana kilom wi waꞌ!» quechaꞌ. \s1 Ri Jesús cusiqꞌuij ri Leví \r (Mt. 9:9-13; Lc. 5:27-32) \p \v 13 Tecꞌuchiriꞌ, xeꞌec tanchi ri Jesús chuchiꞌ ri mar. Conoje ri winak xekib rucꞌ, y Rire xujek cacꞌutun chiquiwach. \v 14 Ecꞌu riꞌ catajin ricꞌowic pa ri luwar pa caꞌan wi ri tojonic che ri gobierno, xril pana jun aj tzꞌonol puak re tojonic tzꞌul chiriꞌ. Waꞌ Leví rubiꞌ\f + \fr 2:14 \ft Wa jun achi cꞌo queb ubiꞌ: Leví y Mateo. Mt. 9:9; Lc. 5:27\f* yey ucꞌajol ri Alfeo. Xubiꞌij cꞌu ri Jesús che: \p —Chat-terej lo chwij —xchaꞌ. \p Xyactajic cꞌu ri Leví y xterej bi chirij. \p \v 15 Ecꞌu ri Jesús xumaj bi chirocho ri Leví. Xeboc cꞌu chwa ri mexa cucꞌ rutijoꞌn, junam cucꞌ uqꞌuiyal aj tzꞌonol puak re tojonic y uqꞌuiyal aj maquib; ma lic e qꞌui ri quiternabem bi. \p \v 16 Ecꞌu raj cꞌutunel re ri tzijpixab cucꞌ ri fariseos, echiriꞌ xquilo cawaꞌ ri Jesús cucꞌ raj maquib y raj tzꞌonol puak re tojonic,\f + \fr 2:16 \ft “Raj tzꞌonol puak re tojonic”: Quil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* xquibiꞌij chique rutijoꞌn ri Jesús: \p —¿Suꞌchac ri tijonel iwe riꞌix cawaꞌ junam cucꞌ raj tzꞌonol puak re tojonic yey cucꞌ raj maquib? —xechaꞌ. \p \v 17 Echiriꞌ xuta waꞌ ri Jesús, xubiꞌij chique: \p —E janipa ri utz quiwach, na cajawax ta aj cunanel chique; ma waꞌ xew chique ri e yewaꞌib cajawax wi. Jelaꞌ cꞌu riꞌ, riꞌin na in petinak ta che quisiqꞌuixic ri jusucꞌ quibinic quisilabic, ma e in petinak che quisiqꞌuixic raj maquib —xchaꞌ. \s1 Ri tzꞌonobal puwi ri ayuno \r (Mt. 9:14-17; Lc. 5:33-39) \p \v 18 Rutijoꞌn ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo y ri quitijoꞌn ri fariseos echiriꞌ e cꞌo pa ayuno, xebopon rucꞌ ri Jesús y xquitzꞌonoj che: \p —¿Suꞌbe rutijoꞌn ri Juan y ri quitijoꞌn ri fariseos lic caquiꞌan ayuno, yey ri tijoꞌn rilal na caquiꞌan ta waꞌ? —xechaꞌ. \p \v 19 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿Ube nawi caquiꞌan ayuno ri esiqꞌuim pa juna cꞌulaniquil we rala cacꞌuliꞌic cꞌa cꞌo cucꞌ? Na ube taj, ma cꞌa cꞌo rala chiquixoꞌl. \v 20 Noꞌj copon na ri kꞌij echiriꞌ quesax bi rala chiquixoꞌl; cꞌa ecꞌuchiriꞌ, caquiꞌan ayuno. \p \v 21 »Na jinta junok cucꞌojoj rukꞌuꞌ kꞌeꞌl rucꞌ cꞌojobal cꞌasak; ma ri cꞌojobal cꞌasak, we xcꞌolotaj upa, e cujecꞌ ri cꞌul kꞌeꞌl y más ne curichꞌij bi. \v 22 Jecꞌulaꞌ ri vino cꞌacꞌ na cakꞌej ta chupa juna surun\f + \fr 2:22 \ft “Surun”: Quil “odre” pa vocabulario.\f* kꞌeꞌl. Ma we caꞌaniꞌ waꞌ, ri vino cꞌacꞌ echiriꞌ canajtir ukꞌij, curakij ri surun, catix cꞌu riꞌ ri vino y ri surun na jinta chi uchac. Ruma cꞌu laꞌ, ri vino cꞌacꞌ ꞌanom chirajawaxic wi cakꞌej chupa juna surun cꞌasak —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús e rajaw ri kꞌij re uxlanibal \r (Mt. 12:1-8; Lc. 6:1-5) \p \v 23 Chupa cꞌu jun kꞌij re uxlanibal, ri Jesús cucꞌ rutijoꞌn e riꞌ quebicꞌow pa tak ticoꞌn re trigo. Ecꞌu rutijoꞌn xquijek caquichꞌupilaꞌ bi ri trigo. \p \v 24 Ruma waꞌ ri fariseos xquitzꞌonoj che ri Jesús: \p —Chilape la, ¿suꞌbe ri tijoꞌn la caquiꞌan ri na takal taj caꞌaniꞌ chupa ri kꞌij re uxlanibal? —xechaꞌ. \p \v 25 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿Na ajilam ta neba alak ri xuꞌan ri David cucꞌ ri rachbiꞌil echiriꞌ cꞌo xajawax chique y xenumic? \v 26 Echiriꞌ ri Abiatar e cajawal raj chacunel pa Rocho Dios, ri David xoc pa ri Rocho Dios y xutij ri pam yaꞌtal chi pukꞌab ri Dios,\x + \xo 2:26 \xt 1 S. 21:1-6\x* yey waꞌ na takal ta chique rique caquitijo. Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, xuya ne que ri e rachbiꞌil. Yey waꞌ wa pam, xew takal chique raj chacunel pa Rocho Dios —xchaꞌ. \p \v 27 Y jewaꞌ xubiꞌij tanchi chique: \p —Ri kꞌij re uxlanibal xuya can ri Dios re toꞌbal que ri ticawex; na e ta xeꞌaniꞌ ri ticawex ruma ri kꞌij re uxlanibal.\f + \fr 2:27 \ft Ri Jesús xubiꞌij waꞌ ma ri fariseos e xquiꞌan más il uwach che ri quitakanic puwi ri kꞌij re uxlanibal, chwa ri catoꞌ ri ticawex chupa waꞌ wa kꞌij.\f* \v 28 Yey Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex e ne rajaw ri kꞌij re uxlanibal —xchaꞌ. \c 3 \s1 Ri Jesús cucunaj jun achi chakijinak ukꞌab \r (Mt. 12:9-14; Lc. 6:6-11) \p \v 1 Jumul chic ri Jesús xoc chupa ri sinagoga y chiriꞌ cꞌo jun achi chakijinak jun ukꞌab. \v 2 E cꞌo cꞌu jujun lic quicꞌacꞌalem we ri Jesús cucunaj waꞌchi chupa wa kꞌij re uxlanibal, chaꞌ jelaꞌ utz caquitzꞌak uchiꞌ. \p \v 3 Xubiꞌij cꞌu ri Jesús che rachi chakijinak rukꞌab: \p —Chatyactajok y chatcꞌola chikawach konoje —xchaꞌ. \p \v 4 Ecꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj chique ri caquitzutzaꞌ: \p —¿Saꞌ ri lic usucꞌ caꞌaniꞌ pa ri kꞌij re uxlanibal: E caꞌaniꞌ ri utz o e ri na utz taj? ¿Utz cacolobex rucꞌaslem junok o cayaꞌ luwar che cacamic? —xchaꞌ. Yey na jinta cꞌu junok chique xcꞌuluw uwach. \p \v 5 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebutzuꞌ rucꞌ oyowal tak ri quisutum rij y lic xoc bis chucꞌuꞌx ruma lic uꞌanom co ri canimaꞌ. Xubiꞌij cꞌu che rachi: \p —Chasucꞌupij rakꞌab —xcha che. \p Rachi xuyuk rukꞌab y waꞌ xutziric. \p \v 6 Xebel cꞌu bi ri fariseos, xquimol quib cucꞌ jujun chique ri quitakem ri rey Herodes, y junam xquichꞌaꞌtibej suꞌanic caquisach uwach ri Jesús. \s1 Uqꞌuiyal ticawex caquitzucuj ri Jesús \p \v 7 Ri Jesús xel bi y xeꞌec chuchiꞌ ri mar junam cucꞌ rutijoꞌn. Y uqꞌuiyal ticawex xeterej bi chirij. Waꞌ e petinak pa tak ri tinamit re Galilea y re Judea \v 8 y pa ri tinamit Jerusalem; e petinak pa tak ri tinamit re Idumea, pa tak ri tinamit e cꞌo chꞌaka yaꞌ che ri nimayaꞌ Jordán, yey pa tak ri tinamit e cꞌo chunakaj ri tinamit Tiro y ri tinamit Sidón. Conoje waꞌ e petinak ruma xquito janipa ri catajin ri Jesús che uꞌanic. \p \v 9 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique rutijoꞌn, xaki quiyijbaꞌ na ri barco re cakꞌax chupa we xajawax che, chaꞌ jelaꞌ na capitzꞌipoꞌx ta cuma ruqꞌuiyal winak; \v 10 ma lic e qꞌui ri xebucunaj. Jecꞌulaꞌ conoje ri yewaꞌib caquiminimaꞌ quib rucꞌ, ruma cacaj caquichapo chaꞌ quecunutajic. \p \v 11 Ecꞌu ri winak e cꞌo paquikꞌab itzelilaj uxlabixel, echiriꞌ caquil uwach ri Jesús, quexuquiꞌ chwach y quesiqꞌuinic caquibiꞌij: «¡Rilal lal Rucꞌajol ri Dios!» quechaꞌ. \v 12 Noꞌj ri Jesús lic quebukꞌatej chaꞌ na caquikꞌalajisaj taj china Rire. \s1 Ri Jesús quebuchaꞌ cablajuj utakoꞌn \r (Mt. 10:1-4; Lc. 6:12-16) \p \v 13 Tecꞌuchiriꞌ, xakꞌan ri Jesús chwa jun juyub y xebusiqꞌuij china tak ri xraj quebuchaꞌo, y rique xquimol quib rucꞌ. \v 14 Xebuchaꞌ cꞌu cablajuj chique waꞌ chaꞌ quecꞌojiꞌ rucꞌ y quebutak bi che utzijoxic ri Utzilaj Tzij. \v 15 Y xuya bi quichukꞌab re quequicunaj yewaꞌib y re quebequesaj bi itzel uxlabixel. \p \v 16 Ecꞌu quibiꞌ waꞌ wa cablajuj\f + \fr 3:16 \ft Cabiꞌx “takoꞌn” chique wa cablajuj utijoꞌn ri Jesús, ri xechaꞌ ruma Rire chaꞌ caquitzijoj ri Utzilaj Tzij. Pa ri chꞌaꞌtem griego y pa caxtila waꞌ e “apóstol”.\f* xebuchaꞌo: \q1 Simón ri xcoj Pedro che, \q1 \v 17 Jacobo \q1 y ruchakꞌ Juan (rique e ucꞌajol ri Zebedeo y xcoj ne quibiꞌ “Boanerges”, waꞌ queꞌelawi “E ralcꞌoꞌal ruchꞌawibal jab”), \q1 \v 18 Andrés, \q1 Felipe, \q1 Bartolomé, \q1 Mateo, \q1 Tomás, \q1 Jacobo rucꞌajol ri Alfeo, \q1 Tadeo,\f + \fr 3:18 \ft “Tadeo”: Ri Tadeo también cabiꞌx “Lebeo” y “Judas” che. Mt. 10:3; Lc. 6:16\f* \q1 Simón, ri cabiꞌx che “ri Cananista”,\f + \fr 3:18 \ft “Cananista”: Quil “Zelote” pa vocabulario.\f* \q1 \v 19 y Judas aj Iscariot,\f + \fr 3:19 \ft “Iscariot”: Waꞌ e utinamit ri Judas.\f* ri xcꞌayin re ri Jesús. \s1 Cabiꞌx che ri Jesús e uchukꞌab ritzel ri cꞌo rucꞌ \r (Mt. 12:22-32; Lc. 11:14-23) \p \v 20 Tecꞌuchiriꞌ, xoc ri Jesús chuchiꞌ jun ja y xemolotaj tanchi uqꞌuiyal winak. Y ruma cꞌu riꞌ, ri Jesús cucꞌ rutijoꞌn na utz ta chi ne quewaꞌic. \v 21 Echiriꞌ xquita ri ratz-uchakꞌ ri Jesús, xecꞌunic y xcaj caquicꞌam bi cucꞌ, ma rique caquibiꞌij xsach runaꞌoj ri Jesús. \v 22 Noꞌj raj cꞌutunel re ri tzijpixab, ri e petinak Jerusalem, xquibiꞌij: «Ri Jesús cꞌo pukꞌab ri Beelzebú» y «Ruma cꞌu ruchukꞌab waꞌ wa cajawal ri itzel uxlabixel, queberesaj bi itzel uxlabixel» xechaꞌ. \p \v 23 Ecꞌu ri Jesús xebusiqꞌuij y rucꞌ cꞌambal naꞌoj xubiꞌij chique: \p «¿Saꞌ nawi we ta ri Satanás caresaj bi ri Satanás chique ri winak? \v 24 We ri takanelab re juna tinamit quijachom quipa ruma quechꞌoꞌjin chiquiwach, riꞌ na quetiquiꞌ ta chi utz. \v 25 Yey we ri ejekelel pa juna ja quijachom quib ruma quechꞌoꞌjin chiquiwach, riꞌ na quetiquiꞌ ta chi utz. \v 26 Jecꞌulaꞌ, we ta ri Satanás cayactaj chiribil rib y utuquel cujach upa rutakanic, riꞌ na canajtir ta rutakanic, xa casach uwach. \p \v 27 »Na jinta cꞌu juna elekꞌom coc pa rocho junok lic cꞌo uchukꞌab yey carelekꞌaj cꞌu lo rubitak re pa ja, we na cuyut ta nabe ri rajaw ja. Ma we relekꞌom uyutum chi ri rajaw ja, cꞌa ecꞌuchiriꞌ utz carelekꞌaj bi ronoje la cꞌo pa ri ja. \p \v 28 Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Cꞌo pukꞌab ri Dios cucuy ronoje tak ri mac que ri ticawex, rucꞌ ronoje tak ri na utz taj caquibiꞌij, tob china chirij; \v 29 noꞌj china ri tzel cachꞌaꞌt chirij ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios, riꞌ na cacuytaj ta cꞌana umac. Ma ri caꞌanaw waꞌ, cꞌo chi ri kꞌatbal tzij puwiꞌ na jinta utakexic» xchaꞌ. \p \v 30 Xubiꞌij waꞌ ma rique quibiꞌim: «Rire cꞌo pukꞌab jun itzelilaj uxlabixel.»\f + \fr 3:30 \ft Ri mac chirij ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios e ruma xquibiꞌij: “Ruchukꞌab ri Jesús petinak rucꞌ ritzel winak”, pero na e ta uꞌanom ma e uchukꞌab ri Ruxlabixel ri Dios ri cꞌo rucꞌ.\f* \s1 Ruchu y tak ruchakꞌ ri Jesús \r (Mt. 12:46-50; Lc. 8:19-21) \p \v 31 Tecꞌuchiriꞌ, ruchu y tak ruchakꞌ ri Jesús xecꞌunic y xecꞌojiꞌ lo pa be, yey xquitak usiqꞌuixic ri Jesús. \p \v 32 Ecꞌu ri ticawex etzꞌulic, ri quisutum rij ri Jesús, jewaꞌ xquibiꞌij che: \p —Ri chu la y tak ri chakꞌ la e cꞌo pa be, e laꞌ caquitzucuj la —xecha che. \p \v 33 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿China ri nuchu y china tak ri nuchakꞌ? —xchaꞌ. \p \v 34 Tecꞌuchiriꞌ, xebutzuꞌ ri etzꞌulic quisutum rij y jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —Wa e cꞌo wara e nuchu y e tak nuchakꞌ riꞌ. \v 35 Ma china ri cuꞌan janipa ri caraj ri Dios, waꞌ e nuchakꞌ, e wanab y e nuchu riꞌ —xchaꞌ. \c 4 \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ri awanel \r (Mt. 13:1-9; Lc. 8:4-8) \p \v 1 Ri Jesús xujek tanchi cacꞌutun chuchiꞌ ri mar y lic e qꞌui ri ticawex xemolotaj chiriꞌ pa cꞌo wi Rire. Ruma cꞌu riꞌ xoc chupa jun barco cꞌo chwi ri mar, xtzꞌuyiꞌ chupa y conoje ri ticawex e cꞌo pana chuchiꞌ la mar. \v 2 Xujek cꞌu cacꞌutun chiquiwach rucꞌ uqꞌuiyal tak cꞌambal naꞌoj, yey jun che tak rucꞌutunic e waꞌ: \fig Tak ri winak caquita rucꞌutunic ri Jesús (Mateo 13:1-3; Marcos 4:1)|alt="Jesus teaching from boat" src="CN01705b.tif" size="span" ref="mrk 4.1" \fig* \p \v 3 «¡Chitapeꞌ! Cꞌo jun awanel xel bi chaꞌ queꞌawanok. \v 4 Ecꞌuchiriꞌ catajin che ujopopexic rijaꞌ,\f + \fr 4:4 \ft E rojertan chilaꞌ Israel echiriꞌ caquiꞌan rawanic re ri trigo xa caquijopopej rijaꞌ pulew, tecꞌuchiriꞌ caquichꞌuk uwiꞌ rucꞌ ulew.\f* cꞌo xtzak can chuchiꞌ ri be. Xecꞌun cꞌu lo tzꞌiquin, y xoꞌlquitija bi. \p \v 5 »Cꞌo ijaꞌ xtzak can pa tak abaj; yey ruma na jinta uqꞌuiyal ulew chuxeꞌ, xel tan lo rijaꞌ. \v 6 Ecꞌuchiriꞌ xel lo ri kꞌij, xcꞌatic; yey ruma na jinta ratzꞌayak, xchakijic. \p \v 7 »Cꞌo ijaꞌ xtzak can pa tak qꞌuix. Echiriꞌ ri qꞌuix xqꞌuiyic, rijaꞌ xjikꞌ can chuxeꞌ; ruma cꞌu riꞌ, na jinta rekaꞌn xuyaꞌo. \p \v 8 »Noꞌj cꞌo ijaꞌ xtzak can pa chomilaj ulew. Ecꞌu riꞌ waꞌ xel lok, xqꞌuiyic y lic xuꞌan rekaꞌn. Cꞌo jujun rakan xuya treinta, jujun chic xuya sesenta y cꞌo ne xuya jun ciento» xchaꞌ. \p \v 9 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xubiꞌij tanchi chique: «China cꞌu ri cꞌo utanibal che utayic, ¡chuta cꞌu riꞌ!» xchaꞌ. \s1 Saꞌ ruchac tak ri cꞌambal naꞌoj \r (Mt. 13:10-17; Lc. 8:9-10) \p \v 10 Echiriꞌ ri Jesús xcanaj can utuquel, ri e cꞌo chunakaj y ri cablajuj utijoꞌn xekib rucꞌ, xquitzꞌonoj cꞌu che saꞌ queꞌelawi wa cꞌambal naꞌoj xuya chique. \v 11 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique: \p «Chiwe riꞌix yaꞌtalic cakꞌalajisax runaꞌoj ri Dios chwi rutakanic. Noꞌj chique tak ri winak na e jinta chupa rutakanic, xa rucꞌ tak cꞌambal naꞌoj cabiꞌx ronoje chique. \v 12 Ma tob rique quetzuꞌnic, e junam rucꞌ na quetzuꞌn taj; tob quetanic, e junam rucꞌ na quetan taj y e riꞌ na jinta cꞌo caquimaj usucꞌ. Na cacaj ta cꞌu riꞌ caquitzelej quitzij chaꞌ jelaꞌ cacuytaj quimac»\x + \xo 4:12 \xt Is. 6:9-10\x* xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cukꞌalajisaj ri cꞌambal naꞌoj puwi ri awanel \r (Mt. 13:18-23; Lc. 8:11-15) \p \v 13 Ecꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj chique: \p «¿Na quimaj ta cami usucꞌ riꞌ wa cꞌambal naꞌoj? ¿Saꞌ cꞌu uꞌanic riꞌ quimaj usucꞌ ronoje tak ri cꞌambal naꞌoj cancꞌut chiwach? \p \v 14 »Ri awanel e pachaꞌ ri caticow Ruchꞌaꞌtem ri Dios. \p \v 15 »E cꞌo cꞌu jujun ticawex e pachaꞌ rijaꞌ xtzak can chuchiꞌ ri be; waꞌ xtic Ruchꞌaꞌtem ri Dios pa canimaꞌ y caquita ne riꞌ. Pero cacꞌun cꞌu lo ri Satanás y cumaj bi ri Chꞌaꞌtem xtiquiꞌ pa canimaꞌ. \p \v 16 »E cꞌo jujun chic e pachaꞌ rijaꞌ xtzak can pa tak abaj. Waꞌ e ri caquita Ruchꞌaꞌtem ri Dios y na jampatana caquicꞌul rucꞌ quiꞌcotemal. \v 17 Pero ruma na e tiquil ta chi utz, na quecowin taj. Ma echiriꞌ cacꞌun lo ri cꞌambal quipa o queternabex rucꞌ cꞌax ruma quicꞌulum Ruchꞌaꞌtem ri Dios, quepajtaj cꞌu riꞌ. \p \v 18 »E cꞌo jujun chic e pachaꞌ rijaꞌ xtzak can pa tak qꞌuix. Waꞌ e ri quetaw Ruchꞌaꞌtem ri Dios. \v 19 Pero rubis quicꞌuꞌx chwi tak ri cajawax chique, rucꞌ ri socosoꞌnic re ri beyomalil y ri quirayibal che tak ronoje ri cꞌolic; ronoje cꞌu waꞌ e cusach uwach Ruchꞌaꞌtem ri Dios cꞌo pa canimaꞌ. Ruma tak cꞌu riꞌ waꞌ na jinta cꞌana quijikꞌobalil quilitaj che ri quibinic. \p \v 20 »E cꞌo cꞌu jujun e jelaꞌ pachaꞌ rijaꞌ xtzak pa chomilaj ulew. Waꞌ e ri caquita Ruchꞌaꞌtem ri Dios, caquicꞌul chi utz y lic cꞌo quijikꞌobalil quilitaj che ri quibinic. E jelaꞌ pachaꞌ rijaꞌ lic xuꞌan rekaꞌn; cꞌo jujun rakan xuya treinta, jujun chic xuya sesenta y cꞌo ne xuya jun ciento» xchaꞌ. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ri candil \r (Lc. 8:16-18) \p \v 21 Ri Jesús xubiꞌij tanchi chique: \p «¿Cꞌo neba junok cutzij juna akꞌ y cuchꞌuk uwiꞌ rucꞌ juna mulul re pajbal o cujuꞌ chuxeꞌ ruwarabal? ¿Na re ta neba cuya lo chupa rucꞌolibal chicaj? \v 22 Ma copon ri kꞌij echiriꞌ janipa ri na kꞌalajisam taj, cakꞌalajisax na; yey janipa ri ewatalic, quetaꞌmaxic. \v 23 China cꞌu ri cꞌo utanibal che utayic, ¡chuta cꞌu riꞌ!» xchaꞌ. \p \v 24 Jewaꞌ xubiꞌij tanchi chique: \p «Lic chita chi utz janipa ri cambiꞌij chiwe, ma “rucꞌ ri pajbal quixpajan wi riꞌix, rucꞌ tanchi wa pajbal caꞌan pajanic chiwe.” Ecꞌu ri Dios cuya na chiwe lic quimaj usucꞌ ri cambiꞌij, we lic e quita ri nutzij. \v 25 Ma china ri cucꞌul chi utz janipa ri cacꞌut chwach, riꞌ cacꞌut ne más chwach y jecꞌulaꞌ cumaj más. Yey china ri na cucꞌul ta ri cacꞌut chwach, riꞌ camaj ne che janipa ri cuchꞌobo umajom chi usucꞌ» xcha ri Jesús. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ruqꞌuiyibal rijaꞌ \p \v 26 Xubiꞌij tanchi ri Jesús chique: \p «Rutakanic ri Dios e jelaꞌ pachaꞌ juna achi cutic rijaꞌ pulew. \v 27 Rachi chakꞌab queꞌwarok y pakꞌij cawaꞌlij tanchic; yey na cumaj ta usucꞌ suꞌanic quel lo rijaꞌ y caqꞌuiyic. \v 28 Ma rulew utuquel cuꞌan rib che uqꞌuiyisaxic ri ticoꞌn. Nabe na e quel lo ri rakan ri ticoꞌn, teran cꞌu lo rutzicꞌ; tecꞌuchiriꞌ, cawachinic. \v 29 Ecꞌuchiriꞌ ya xriꞌjobic, catzak bi ri jos che ma e riꞌ xopon rukꞌijol molonic» xchaꞌ. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi rijaꞌ re moxtasa \r (Mt. 13:31-32; Lc. 13:18-19) \p \v 30 Xubiꞌij tanchi ri Jesús: \p «¿Saꞌ rucꞌ cakajunimaj wi rutakanic ri Dios, o saꞌ juna cꞌambal naꞌoj cukꞌalajisaj waꞌ? \v 31 E pachaꞌ rijaꞌ re moxtasa echiriꞌ catic pulew. Ma e ijaꞌ waꞌ más chꞌutiꞌn chwa tak rijaꞌ cꞌo che ruwachulew, \v 32 pero echiriꞌ tiquital chic, we xqꞌuiyic más canimar chwa tak ri ticoꞌn cꞌo pa ri werta. Quel cꞌu lo nimak tak ukꞌab y quecꞌun lo ri tzꞌiquin quexiqꞌuicꞌ che ruwa caj y quejekiꞌ chuxeꞌ rumuꞌj» xchaꞌ. \s1 Suꞌbe ri Jesús cacꞌutun rucꞌ tak cꞌambal naꞌoj \r (Mt. 13:34-35) \p \v 33 Rucꞌ uqꞌuiyal tak cꞌambal naꞌoj pachaꞌ tak waꞌ, xcꞌutun ri Jesús puwi Ruchꞌaꞌtem ri Dios, e chirij ri caquimaj usucꞌ ri winak. \v 34 Y na jinta cꞌo xucꞌutu we na rucꞌ ta cꞌambal naꞌoj xuꞌano; noꞌj chique rutijoꞌn xukꞌalajisaj ronoje echiriꞌ e cꞌo quituquel. \s1 Ri Jesús cukꞌatej ri cakjikꞌ chwi ri mar \r (Mt. 8:23-27; Lc. 8:22-25) \p \v 35 Chupa cꞌu laꞌ la jun kꞌij echiriꞌ xoc rakꞌab, ri Jesús xubiꞌij chique rutijoꞌn: \p —Joꞌ, chojkꞌax chꞌaka yaꞌ —xcha chique. \p \v 36 Echiriꞌ ebuchꞌaꞌbem chi can ruqꞌuiyal winak, rutijoꞌn xquicꞌam bi ri Jesús e laꞌ chupa ri barco pa tzꞌul wi Rire, yey e cꞌo chi jujun barcos ecachbilam bi. \p \v 37 Xpe cꞌu jun nimalaj cakjikꞌ chwi ri mar. Ecꞌu ri yaꞌ curoj rib che ri barco; y waꞌ xujek canoj che yaꞌ, ya laj camukutajic. \v 38 Ecꞌu ri Jesús cꞌo pa ri barco puqꞌuisbal re chirij, cawar chwi jun chꞌacat. \p Rutijoꞌn xeꞌquicꞌosoj y jewaꞌ xquibiꞌij che: \p —¡Kajawal! ¿Na coc ta cami la il chike? ¡Ma ya cojcamic! —xechaꞌ. \p \v 39 Ecꞌu ri Jesús xyactajic, xukꞌatej ri cakjikꞌ y jewaꞌ xubiꞌij che ri yaꞌ: \p —¡Chat-tanalok! ¡Chatcubulok! —xcha che. Ri cakjikꞌ xtaniꞌic y ri yaꞌ xyeniꞌic. \p \v 40 Tecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij chique rutijoꞌn: \p —¿Suꞌchac lic quixiꞌij iwib? ¿Suꞌbe na cubul ta icꞌuꞌx wucꞌ? —xcha chique. \p \v 41 Ewi xoc lo jun xiꞌin ib cucꞌ y xquibiꞌij chiquiwach: \p —¿Saꞌ ruwach waꞌ waꞌchi? ¡Ma tob ne e ri cakjikꞌ y ri yaꞌ caquicoj utzij! —xechaꞌ. \c 5 \s1 Jun achi aj Gadara cꞌo pukꞌab jun itzel uxlabixel \r (Mt. 8:28-34; Lc. 8:26-39) \p \v 1 Xebopon cꞌu chꞌaka yaꞌ pa ri luwar re Gadara. \v 2 Echiriꞌ xel lo ri Jesús chupa ri barco, na jampatana xoꞌlcꞌul ruma jun achi elinak lo chuxoꞌl tak mukubal que animaꞌ, yey waꞌ cꞌo pukꞌab jun itzelilaj uxlabixel. \p \v 3 Waꞌ waꞌchi jekel pa quemuk wi ri animaꞌ y na jinta chi cꞌana junok cachꞌijow uximic, tob ne rucꞌ carena. \v 4 Ma lic uqꞌuiyal laj xyut ri rakan y rukꞌab rucꞌ tak chꞌichꞌ y carena; pero rire curakaraꞌ upa, cuꞌan ucꞌaj che y na jinta cꞌo cachꞌijow uchukꞌab. \v 5 Chipakꞌij chichakꞌab xaki casutin chwi tak ri juyub y chuxoꞌl tak mukubal que animaꞌ, casiqꞌuinic y cuꞌan cꞌax che rib rucꞌ abaj. \p \v 6 Ecꞌuchiriꞌ chinimanaj xril pana ri Jesús, cacꞌalalic xkib rucꞌ y xuxucubaꞌ rib chwach. \v 7 Y lic co xchꞌawic, jewaꞌ xubiꞌij: \p —¿Suꞌchac coꞌlmina ib la wucꞌ, Jesús lal Ucꞌajol ri Dios cꞌo chilaꞌ chicaj? Cantzꞌonoj cꞌu cheꞌla pa rubiꞌ ri Dios, minya la pa cꞌax —xchaꞌ. \p \v 8 Xubiꞌij waꞌ ma ri Jesús xubiꞌij che: «At itzelilaj uxlabixel, chatelubi che waꞌchi» xchaꞌ. \p \v 9 Ecꞌu ri Jesús xutzꞌonoj che: \p —¿Saꞌ rabiꞌ? —xcha che. \p Rire xucꞌul uwach: \p —Legión\f + \fr 5:9 \ft “Legión”: Wa chꞌaꞌtem queꞌelok “uqꞌuiyal soldados”. Jun legión e cꞌo wakib mil soldados che. Wara queꞌelawi uqꞌuiyal itzel uxlabixel.\f* ri nubiꞌ, ma lic oj qꞌui —xchaꞌ. \v 10 Yey ritzelilaj uxlabixel lic xucoj rib chwach ri Jesús chaꞌ na quetak tubi cꞌa naj che tak laꞌ la luwar. \p \v 11 Xa chiriꞌ cꞌu riꞌ e cꞌo lo uqꞌuiyal ak quewaꞌ chwa ri juyub. \v 12 E tak cꞌu ri itzelilaj uxlabixel xquicoj quib chwach ri Jesús y jewaꞌ xquibiꞌij che: \p —Chojtaka bi la cucꞌ la ak chaꞌ cojoc bi cucꞌ —xechaꞌ. \p \v 13 Y ri Jesús xuya luwar chique. Xebel cꞌu bi che rachi y xeboc bi cucꞌ ri ak. Waꞌ wa ak laj e juna queb mil. Ecꞌu laꞌ conoje xeꞌquicꞌaka bi quib chwi jun siwan, xebeꞌtzak cꞌa chupa ri mar y chiriꞌ xejikꞌ wi. \p \v 14 Ecꞌu ri e chajinel que ri ak, xebanimajic. Y janipa ri xquilo xebec che utzijoxic chupa ri tinamit y pa tak juyub. \p Xepe cꞌu ri winak che rilic saꞌ ri xꞌaniꞌ chiriꞌ. \v 15 Echiriꞌ xecꞌun pa cꞌo wi ri Jesús, xquil rachi ri lic xꞌan cꞌax che cuma ritzelilaj uxlabixel; e riꞌ tzꞌulic, ucojom chi ukꞌuꞌ y jusucꞌ chi runaꞌoj. Ruma waꞌ, lic xquixiꞌij quib. \p \v 16 Y ri xebilow waꞌ xquitzijoj chique ri cꞌacꞌ xecꞌunic; xquitzijoj suꞌanic xebel bi ritzelilaj uxlabixel che rachi y saꞌ ri xquicꞌulumaj tak ri ak. \v 17 Ewi ri winak xquijeko quebelaj che ri Jesús chaꞌ quel bi chiriꞌ pa tak ri quiluwar. \p \v 18 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xoc bi chupa ri barco. Ecꞌu rachi ebelinak bi ritzelilaj uxlabixel che, xelaj che ri Jesús chaꞌ cuya luwar che caterej bi chirij. \v 19 Noꞌj ri Jesús na xuya ta luwar che, jenewaꞌ xubiꞌij che: \p —Jat chaꞌwocho cucꞌ rawatz-achakꞌ y chatzijoj chique ronoje ri utz uꞌanom ri Dios awucꞌ, ma e xucꞌut ri cꞌaxnaꞌbal ucꞌuꞌx chawe —xcha che. \p \v 20 Rachi xeꞌec y xujek utzijoxic pa ri tinamit re Decápolis\f + \fr 5:20 \ft “Decápolis” e queꞌelawi “lajuj tinamit”.\f* ronoje ri utz xꞌan che ruma ri Jesús, y conoje ri ticawex lic cacam canimaꞌ che waꞌ. \s1 Rumiꞌal ri Jairo yey rixok xuchap rukꞌuꞌ ri Jesús \r (Mt. 9:18-26; Lc. 8:40-56) \p \v 21 Echiriꞌ xtzelej tanchi ri Jesús chꞌaka yaꞌ chupa ri barco, uqꞌuiyal ticawex xquimoc rij y Rire xcꞌojiꞌ chuchiꞌ ri mar. \p \v 22 Xcꞌun cꞌu lo jun achi Jairo rubiꞌ, rire e jun chique ri e aj wach re ri sinagoga. Xew cꞌu xril uwach ri Jesús, xucꞌak rib xeꞌrakan ukꞌab. \v 23 Y lic xucoj rib chwach, jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Ri numiꞌal cajecꞌowic. Joꞌ co la wucꞌ, queꞌyaꞌa ri kꞌab la puwiꞌ chaꞌ cacunutajic y jelaꞌ na cacam taj —xchaꞌ. \p \v 24 Xeꞌec cꞌu ri Jesús rucꞌ rachi, yey uqꞌuiyal winak xeterej bi chirij y lic caquipitzꞌipaꞌ. \p \v 25 Chiquixoꞌlibal cꞌu riꞌ cꞌo jun ixok lic yewaꞌ, e cablajuj lo junab riꞌ na cataniꞌ ta ruyabil re upa icꞌ che. \v 26 Y lic utijom cꞌax paquikꞌab uqꞌuiyal e aj cun, y uqꞌuisom chi ne ronoje ri cꞌo rucꞌ; yey na jinta cꞌana xutikoj che, ma catajin ne unimitajic ri jujun kꞌij. \p \v 27 Echiriꞌ xuta ri caquibiꞌij puwi ri Jesús, xumin bi rib chiquixoꞌlibal tak ri winak. Xkib cꞌu pana chirij ri Jesús y xuchap rukꞌuꞌ, \v 28 ma xuchꞌob pa ranimaꞌ: «Tob tane xew luꞌkꞌuꞌ canchapo, rucꞌ riꞌ quincunutajic.» \v 29 Y na jampatana xtaniꞌ ruyabil y lic xunaꞌ chiribil rib xcunutaj che ri cꞌaxlaj yabil cꞌo wi. \p \v 30 Ecꞌu ri Jesús echiriꞌ xunaꞌ chiribil rib cꞌo uchukꞌab xelic, xebutzuꞌ conoje ri winak y xutzꞌonoj: \p —¿China xchapaw ri nukꞌuꞌ? —xchaꞌ. \p \v 31 Rutijoꞌn xquibiꞌij che: \p —Rilal quil la ri winak caquipitzꞌipaꞌ la. ¿Suꞌchac cꞌu riꞌ catzꞌonoj la: “China xchapaw weꞌin”? —xecha che. \p \v 32 Pero ri Jesús xtzuꞌn pa tak utzal che rilic china xchapaw re. \v 33 Ecꞌu rixok cabirbot ruma xiꞌin ib, ma rire e etaꞌmayom saꞌ ri xucꞌulu. Xeꞌec cꞌut y xuxucubaꞌ rib xeꞌrakan ukꞌab ri Jesús. Yey xutzijoj che Rire ronoje rucꞌulumam y saꞌ ri xuꞌan la jokꞌotaj. \p \v 34 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij che: \p —Ixok, ruma ri cubulibal cꞌuꞌx la wucꞌ, xcunutaj la. Oj cꞌu la riꞌ chi utzil chomal, ma lal chi cunutajinak che ri cꞌaxcꞌolil la —xchaꞌ. \p \v 35 Cꞌa cachꞌaꞌt ne ri Jesús echiriꞌ xecꞌun lo jujun achijab e petinak chirocho ri aj wach re ri sinagoga y xoꞌlquibiꞌij che: \p —Ri miꞌal la ya xcamic; na jinta chi cutikoj cabayabaꞌ la ri tijonel —xecha che. \p \v 36 Ecꞌu ri Jesús, echiriꞌ xuta wa xoꞌlbiꞌxok, xubiꞌij che raj wach re ri sinagoga: \p —Muxiꞌij rib cꞌuꞌx la, xew lic cubula cꞌuꞌx la wucꞌ —xcha che. \p \v 37 Ri Jesús na xuya ta chi luwar che junok caterej bi chirij; xew xebucꞌam bi ri Pedro, ri Jacobo y ri Juan ruchakꞌ ri Jacobo rucꞌ. \v 38 Ecꞌuchiriꞌ xopon chirocho raj wach re ri sinagoga, xeril ri winak quetucuquic, quebokꞌic y rucꞌ sicꞌ quetunanic. \v 39 Ecꞌu ri Jesús xoc bi y xubiꞌij chique: \p —¿Suꞌbe lic quixtucuquic y quixokꞌic? Ri ralco ali na caminak taj, xa cawaric —xcha chique. \p \v 40 Yey xa xquitzeꞌej cꞌu ri xubiꞌij. Pero Rire xeberesaj lo conoje ri e cꞌo pa ja, xew xebucoj bi ruchu-ukaw ri ralco ali cucꞌ rutijoꞌn eteran bi chirij. Xoc cꞌu bi pa telan wi ri ralco ali. \v 41 Xuchap cꞌu rukꞌab y jewaꞌ xubiꞌij pa ri chꞌaꞌtem arameo: \p —\it ¡Talita cumi!\it* —xcha che. (Waꞌ e queꞌelawi: “Ali chuuy, ¡Chatwaꞌlijok!”) \p \v 42 Y na jampatana ri ralco ali xwaꞌlijic y xbinic. (Rali cablajuj rujunab.) Y ri winak lic xquixiꞌij quib che wa xquilo. \v 43 Ecꞌu ri Jesús lic xpixaban che chaꞌ na jinta cꞌo caquitzijoj wi y xtakan cꞌu che chaꞌ cayaꞌ uwa ri ralco ali. \c 6 \s1 Ri Jesús copon pa ri tinamit Nazaret \r (Mt. 13:53-58; Lc. 4:16-30) \p \v 1 Ri Jesús xel bi chiriꞌ y xopon pa rutinamit. Ecꞌu rutijoꞌn xeterej bi chirij. \v 2 Echiriꞌ xopon ri kꞌij re uxlanibal, xujek cacꞌutun chupa ri sinagoga. Yey uqꞌuiyal winak xquito y lic xcam canimaꞌ che, jecꞌuwaꞌ caquibiꞌij: \p —¿Pa xuꞌmaja wi waꞌchi ronoje tak waꞌ? ¿Saꞌ chi naꞌoj wa yaꞌtal che, yey suꞌanic cuꞌan tak wa milagros? \v 3 ¿Na e ta neba jun achi carpintero; ralab ri María y catzixel ri Jacobo, ri José, ri Judas y ri Simón? ¿Na ejekel ta neba ri ranab wara chikaxoꞌl? —quechaꞌ. Ewi lic e qꞌui tzel xquita ri xubiꞌij y xquijek caquicꞌak bi ukꞌij. \p \v 4 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Chupa ronoje luwar cayac ukꞌij juna kꞌalajisanel. Noꞌj chupa rutinamit, chiquixoꞌl ri ratz-uchakꞌ y pa rocho, na cayac ta ukꞌij —xcha chique. \v 5 Chupa cꞌu riꞌ rutinamit xa e queb oxib ri xuya rukꞌab paquiwiꞌ y xebucunaj, noꞌj na utz taj xuꞌan juna chic milagro \v 6 ma ri ticawex na caquicoj taj china Rire. Ecꞌu ri Jesús lic xcam ranimaꞌ che waꞌ. Xicꞌow cꞌu pa tak ri aldeas cꞌo chunakaj ri tinamit e riꞌ cacꞌutunic. \s1 Ri Jesús cuya bi quichac ri cablajuj utakoꞌn \r (Mt. 10:5-15; Lc. 9:1-6) \p \v 7 Tecꞌuchiriꞌ, xebusiqꞌuij ri cablajuj utijoꞌn, xebutak bi pa cacab y xuya paquikꞌab quebequesaj bi itzelilaj uxlabixel. \v 8 Yey xebutak che na jinta cꞌo caquicꞌam bi re pa be; xew caquicꞌam bi ri quichꞌamiꞌy. Na caquicꞌam tane bi quiteb, quiwa o quimeyo chwi ri quipas. \v 9 Yey utz caquicoj bi quixajab; noꞌj na utz taj caquicꞌam bi jumolaj chic quikꞌuꞌ, xew ri quicojom. \v 10 Y xubiꞌij bi chique: \p «We quixcꞌul pa juna ja, chixcꞌola chiriꞌ; cꞌate quixel bi echiriꞌ quixꞌec pa jun chic tinamit. \v 11 Noꞌj we chupa juna tinamit na quixcꞌul taj y na cacꞌul tane ri Utzilaj Tzij quitzijoj, chixelubi chiriꞌ yey chipupaꞌ can rulew cꞌo che ri iwakan; waꞌ e cꞌutubal re na utz ta quiꞌanom ri ejekel chiriꞌ. Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Chupa rukꞌijol ri kꞌatbal tzij, más cꞌax ri cape paquiwi rique chwa ri cape paquiwi ri e aj Sodoma y Gomorra»\x + \xo 6:11 \xt Gn. 19:24-29\x* xchaꞌ. \p \v 12 Xebel cꞌu bi rutijoꞌn che utzijoxic chique ri ticawex puwi ri lic chirajawaxic caquitzelej quitzij chwach ri Dios. \v 13 Xebequesaj bi uqꞌuiyal itzel uxlabixel yey xquicoj aceite paquiwi uqꞌuiyal yewaꞌib y xequicunaj. \s1 Rucamic ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \r (Mt. 14:1-12; Lc. 9:7-9) \p \v 14 Ri rey Herodes xuta puwi ri chom uchꞌaꞌtibexic ri Jesús, ma lic xetaꞌmax rubiꞌ pa tak ronoje luwar. Ecꞌu ri Herodes xubiꞌij: «Laꞌ e ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo xcꞌastaj lo chiquixoꞌl ri ecaminak; e uwariꞌche cꞌo uchukꞌab che uꞌanic wa milagros» xchaꞌ. \p \v 15 Yey e cꞌo jujun chic quebiꞌn re: «Rire e Elías» y jujun chic quebiꞌn re: «E juna kꞌalajisanel o laj junok chique ri kꞌalajisanelab re ojertan.» \p \v 16 Echiriꞌ xuta waꞌ ri Herodes, xubiꞌij: «Laꞌ e ri Juan ri jun xintak ukꞌatic rujolom, xcꞌastaj lo chiquixoꞌl ri ecaminak» xchaꞌ. \p \v 17 Xubiꞌij waꞌ ma e rire ri xutak uchapic ri Juan chaꞌ cayaꞌiꞌ pa carena y queꞌyoꞌk pa cárcel. Xuꞌan waꞌ ri Herodes ma ri Juan xuchꞌaꞌbej upa ruma uꞌanom rixokil che ri Herodías, yey waꞌ wiꞌxok e rixokil ri Felipe ruchakꞌ ri Herodes. \v 18 Jewaꞌ ri xubiꞌij ri Juan che: «Lic na ube taj ꞌanom ixokil la che ri rixokil ri chakꞌ la» xchaꞌ. \p \v 19 Ruma cꞌu laꞌ, rixok Herodías lic xutzucuj saꞌ cuꞌan che ri Juan. Lic xraj cucamisaj; pero na curik taj saꞌ uꞌanic cuꞌano, \v 20 ma ri Herodes cuxiꞌij ne rib chwach ri Juan. Yey utakom ne uchajixic chaꞌ na jinta cucꞌulumaj, ma retaꞌam ri Juan e jun achi lic jusucꞌ y lic uyaꞌom rib pukꞌab ri Dios. Echiriꞌ ri Herodes cuta rucꞌutunic ri Juan, tob na cumaj ta usucꞌ, lic cacha ucꞌuꞌx che utayic. \p \v 21 Ewi xopon jun kꞌij echiriꞌ ri Herodes xuqꞌuis ujunab y xuya jun nimalaj waꞌim chique tak raj wach e cꞌo rucꞌ, cucꞌ ri e takanelab que rusoldados y ri e aj Galilea lic cꞌo quiwach. \v 22 Xoc cꞌu bi ri ralit rixok Herodías pa cꞌo wi ri Herodes cucꞌ conoje tak ri e cꞌo chwa ri mexa, y xujek caxajaw chiquiwach. Waꞌ lic xucꞌul quicꞌuꞌx conoje ri e cꞌo chiriꞌ. Ewi ri Herodes jewaꞌ xubiꞌij che laꞌli: \p «Chatzꞌonoj saꞌ ri cawaj, ma riꞌin canya chawe» xchaꞌ. \v 23 Y xujiquibaꞌ cꞌu uwach che: \p «Ronoje ri catzꞌonoj, canya chawe, tob ne pa nicꞌaj che tak ri cꞌo panukꞌab» xchaꞌ. \p \v 24 Ewi rali xel bi chaꞌ cuꞌtzꞌonoj che luꞌchu: \p «¿Saꞌ nawi ri cantzꞌonoj?» xchaꞌ. \p «E chatzꞌonoj rujolom ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo» xcha ruchu che. \p \v 25 Na jampatana cꞌu riꞌ, rali lic canic xoc bi chwa ri rey Herodes y jewaꞌ xubiꞌij che: \p «Cuaj caya la chwe woꞌora pa juna plato rujolom ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo» xcha che. \p \v 26 Ri rey lic xbisonic ruma ri xtzꞌonox che. Pero ruma cꞌu ri xujiquibaꞌ uwach che rali chiquiwach conoje ri e cꞌo rucꞌ pa waꞌim, na xraj ta chic xujecꞌ ruchꞌaꞌtem. \v 27 Ewi xutakalaꞌ bi jun soldado chaꞌ queꞌec y cucꞌam lo rujolom ri Juan. \v 28 Ri soldado xeꞌec pa ri cárcel y xucꞌatzij rujolom ri Juan. Xucꞌam lo pa jun plato y xuya cꞌu che rali, y rali xuꞌyaꞌa che ruchu. \p \v 29 Echiriꞌ xquita waꞌ rutijoꞌn ri Juan, xoꞌlquicꞌama rucuerpo y xeꞌquimukuꞌ. \s1 Ri Jesús quebutzuk woꞌob mil achijab \r (Mt. 14:13-21; Lc. 9:10-17; Jn. 6:1-14) \p \v 30 Echiriꞌ rutakoꞌn ri Jesús xetzelej lo che utzijoxic ri Utzilaj Tzij, xquimol quib rucꞌ Rire y xquitzijoj che janipa ri xquiꞌano y xquicꞌutu. \v 31 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Chixpeta wucꞌ ituquel, joꞌ chaꞌ cojeꞌuxlan qꞌuenok pa juna luwar pa na e jinta wi winak —xchaꞌ. Jelaꞌ xubiꞌij chique ma lic e qꞌui ri winak, e cꞌo ri quebec y e cꞌo ri quecꞌunic yey rique na utz ta chi ne quewaꞌic. \v 32 Xeboc cꞌu bi ri Jesús cucꞌ rutijoꞌn quituquel chupa jun barco y xebec pa jun luwar catzꞌintzꞌotic. \v 33 Pero lic e qꞌui ri xebilowic echiriꞌ xebec y xquetaꞌmaj uwach ri Jesús. Ewi uqꞌuiyal winak xebec chakan, waꞌ ebelinak lo pa tak ri tinamit. Nabe cꞌu riꞌ xebopon chwa ri Jesús yey echiriꞌ Rire xoponic, xquimol quib rucꞌ. \p \v 34 Echiriꞌ xel lo ri Jesús pa ri barco, xrilo e cꞌo chi uqꞌuiyal winak chiriꞌ. Lic cꞌut xejuchꞌ caꞌn pa ranimaꞌ, ma pachaꞌ e bexex na jinta chajinel que. Ecꞌu ri Jesús xujek cuya uqꞌuiyal cꞌutunic chiquiwach. \v 35 Echiriꞌ lic benak kꞌij chic, xekib lo rutijoꞌn rucꞌ y jewaꞌ xquibiꞌij che: \p —Kajawal, wa luwar oj cꞌo wi lic catzꞌintzꞌotic y benak kꞌij chic. \v 36 Utz we quetak bi la ri winak chaꞌ quebec pa tak raldeas y pa tak ri luwar cꞌo lo xa nakaj re queꞌquilokꞌo quiwa, ma ri wara na jinta cꞌo catijic —xechaꞌ. \p \v 37 Noꞌj ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Chebitzuku riꞌix —xcha chique. \p Rique xquibiꞌij che: \p —¿E cami caꞌaj la riꞌ queꞌkalokꞌo quiwa conoje wa ticawex chaꞌ quekatzuku? ¡Ri rajil waꞌ e junam rucꞌ queb ciento kꞌij re chac! —xechaꞌ. \p \v 38 Ri Jesús xubiꞌij chique: \p —¿Janipa chi pam cꞌo iwucꞌ? Jix jiꞌwilapeꞌ —xcha chique. \p Echiriꞌ xquetaꞌmaj, xquibiꞌij che: \p —Xa woꞌob chi pam y caꞌib chi car —xechaꞌ. \p \v 39 Ecꞌu ri Jesús xtakan che quetzꞌuyiꞌ conoje ri ticawex chimutzaꞌj pa tak ri rax qꞌuim. \v 40 Xetzꞌuyiꞌ cꞌu chimutzaꞌj re jujun ciento y re nicꞌaj ciento. \p \v 41 Ecꞌu ri Jesús xucꞌam ri woꞌob pam rucꞌ ri caꞌib car, xtzuꞌn chicaj y xtioxin chwach ri Dios. Tecꞌuchiriꞌ, xuwechꞌ upa ri pam y xuya chique rutijoꞌn chaꞌ caquijach chique ri winak. Y jelaꞌ xuꞌan rucꞌ ri queb car, xjachiꞌ cꞌu riꞌ waꞌ chique conoje. \p \v 42 Conoje cꞌu ri winak xewaꞌic y xenoj chi utz. \v 43 Tecꞌuchiriꞌ, xquimol ri chꞌakaꞌtaꞌk pam y car, y rucꞌ waꞌ xnoj lo cablajuj chacach. \v 44 Yey ri xewaꞌic e lo woꞌob mil chi achijab. \s1 Ri Jesús cabin chwi ri yaꞌ \r (Mt. 14:22-27; Jn. 6:15-21) \p \v 45 Tecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebutak rutijoꞌn chaꞌ queboc bi chupa ri barco, quenabej bi chwach y quekꞌax cꞌa chꞌaka yaꞌ che ri tinamit Betsaida, xalokꞌ Rire quebuchꞌaꞌbej tak can ruqꞌuiyal winak. \v 46 Echiriꞌ ebuchꞌaꞌbem chi canok, xel bi chwa ri juyub chaꞌ cuꞌana orar. \p \v 47 Echiriꞌ xoc rakꞌab, ri barco cꞌo chi punicꞌajal ri mar, yey ri Jesús utuquel canajinak can chuꞌlew. \v 48 Anim tan cꞌu riꞌ, ri Jesús xeril pan rutijoꞌn lic rucꞌ cꞌax quetajin che ubinisaxic ri barco ruma runimal tew petinak chiquiwach. Ecꞌu ri Jesús xeꞌec cucꞌ; e riꞌ cabin chwi ri mar, ya e riꞌ quicꞌow chiquiwach. \fig Ri cakjikꞌ curoj rib che ri barco (Mateo 14:24; Marcos 6:48; Juan 6:18)|alt="Ship in storm at night" src="CN01719b.tif" size="span" ref="mrk 6.48" \fig* \p \v 49 Pero rutijoꞌn echiriꞌ xquilo cabin chwi ri yaꞌ, xquichꞌobo e juna espíritu. Xquijek cꞌu riꞌ quesiqꞌuinic, \v 50 ma conoje xquilo y lic xquixiꞌij quib che. Tecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebuchꞌaꞌbej, jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —Chinimarisaj icꞌuꞌx, ma riꞌin in Jesús; mixiꞌij cꞌu iwib —xcha chique. \p \v 51 Xoc cꞌu bi ri Jesús cucꞌ chupa ri barco; ecꞌu runimal tew xtaniꞌic. Rutijoꞌn lic xcam canimaꞌ che, \v 52 ma cꞌamajaꞌ ne caquimaj usucꞌ ri xuꞌan ri Jesús echiriꞌ xuꞌan qꞌui che ri pam, ma e pachaꞌ chꞌukutal ri quinaꞌoj. \s1 Ri Jesús quebucunaj ri yewaꞌib e cꞌo Genesaret \r (Mt. 14:34-36) \p \v 53 Ecꞌuchiriꞌ xquikꞌaxuj ri yaꞌ, xebopon che ri luwar re Genesaret y xquixim ri barco chuchiꞌ ri yaꞌ. \v 54 Echiriꞌ xebel lo chupa ri barco, na jampatana ri winak xquetaꞌmaj uwach ri Jesús. \p \v 55 Xebec cꞌu riꞌ re caquitzijoj puwi ri Jesús pa tak ronoje ri luwar re Genesaret. Yey ri winak re ronoje tak luwar xquijek quequicꞌam tak lo yewaꞌib e telem lo chwa chꞌat cꞌa pa ri luwar pa quitom cꞌo wi ri Jesús. \v 56 Y tob pa tak chawi xoc wi ri Jesús, pa tak tinamit, pa tak aldeas o pa tak juyub, e cꞌo ri quequiya ri yewaꞌib chuchiꞌ tak ri be y caquicoj cꞌu quib chwach ri Jesús chaꞌ cuya luwar chique tob ne xew ruchiꞌ rukꞌuꞌ caquichapo. Conoje cꞌu ri quebanaw waꞌ, quecunutajic. \c 7 \s1 Ri cachꞌulan re ri ticawex \r (Mt. 15:1-20) \p \v 1 Ecꞌu ri fariseos cucꞌ jujun chique raj cꞌutunel re ri tzijpixab e petinak Jerusalem, xquimol quib rucꞌ ri Jesús. \v 2 Waꞌ waꞌchijab xquijek quequichꞌaꞌtibej jujun chique rutijoꞌn ri Jesús ma xequilo quewaꞌic yey na quichꞌajom ta ri quikꞌab. Y waꞌ na e ta quicꞌutuꞌn can ri catiꞌ-quimam. \v 3 Ma ri fariseos y ri nicꞌaj chic aj judiꞌab e lic quitakem ri quicꞌutuꞌn can ri catiꞌ-quimam. Rique na quewaꞌ taj we na caquichꞌaj ta nabe ri quikꞌab chi utz. \v 4 Y echiriꞌ quetzelej lo pa cꞌaybal, na jinta cꞌo caquitijo we na caquichꞌaj ta nabe ri quikꞌab, jelaꞌ pachaꞌ ri cꞌutum can chique. Yey quitakem uqꞌuiyal cꞌutunic xa quimajom can chiquij catiꞌ-quimam, jelaꞌ pachaꞌ ruꞌanic cachꞌaj tak upa ri tijbal yaꞌ, ri xaro, rubitak saꞌch re chꞌichꞌ y rujoskꞌixic ri chꞌat re warabal. \v 5 Ruma cꞌu laꞌ ri fariseos y raj cꞌutunel re ri tzijpixab xquitzꞌonoj che ri Jesús: \p —¿Suꞌbe ri tijoꞌn la na quitakem ta ri quicꞌutuꞌn can ri katiꞌ-kamam? Ma rique quewaꞌic tob e laꞌ na quichꞌajom ta ri quikꞌab —xechaꞌ. \p \v 6 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¡Xa queb palaj alak! Lic katzij ri tzꞌibital can ruma ri kꞌalajisanel Isaías pawiꞌ alak. Ma jewaꞌ xutzꞌibaj canok: \q1 Waꞌ wa tinamit xa rucꞌ ruwaqueꞌ caquiyac nukꞌij, \q1 noꞌj ri canimaꞌ lic naj cꞌo wi chwe. \q1 \v 7 Na jinta cꞌana cutikoj caquilokꞌoj nukꞌij, \q1 ma ri cꞌutunic caquiꞌano xa takanic que achijab. \rq Is. 29:13 \rq* \m \v 8 Ecꞌu ralak e yaꞌom can alak Rutzij Upixab ri Dios y e lic coc alak il che uꞌanic ri quicꞌutuꞌn can ri ticawex, pachaꞌ caꞌan alak rucꞌ rujoskꞌixic ri tijbal yaꞌ y ruchꞌajic upa ri xaro; yey cꞌo ne jujun chic pachaꞌ tak waꞌ caꞌan alak xa majom can alak —xchaꞌ. \v 9 Je tanchi cꞌu waꞌ xubiꞌij chique: \p —Ralak ꞌanom alak che Rutzij Upixab ri Dios pachaꞌ na jinta uchac, ruma e lic catajin alak che uꞌanic ri quicꞌutuꞌn can ri ticawex. \v 10 Ma ri Moisés jewaꞌ utzꞌibam can ojertan: \q1 Chalokꞌoj quikꞌij rachu-akaw \rq Éx. 20:12 \rq* \m yey \q1 We cꞌo junok quebuyaj ruchu-ukaw rucꞌ itzel chꞌaꞌtem, riꞌ lic takal che cacamisaxic \rq Éx. 21:17 \rq* \m xcha ri Moisés. \p \v 11 »Noꞌj ralak cabiꞌij alak: “Utz we juna achi xew cubiꞌij chique ruchu-ukaw: Na utz taj cantoꞌ alak, ma ri toꞌbal cajawax che alak, nubiꞌtisim chic re nukasaꞌn chwach ri Dios.” \v 12 Yey chiwach ralak, china ri cabiꞌn re waꞌ, na chirajawaxic ta chi che quebutoꞌ ruchu-ukaw. \v 13 Jecꞌuriꞌlaꞌ ꞌanom alak che Rutzij Upixab ri Dios pachaꞌ na jinta uchac, ruma tak ri noꞌjibal petinak lo chique ri chuꞌkaw alak. Yey takem alak uqꞌuiyal cꞌutunic pachaꞌ tak waꞌ —xchaꞌ. \p \v 14 Tecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebusiqꞌuij conoje ruqꞌuiyal ticawex y jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —Lic tanape onoje alak y lic maja alak usucꞌ waꞌ: \v 15 Ri cachꞌulan ri ranimaꞌ ri ticawex na e ta ri cutij bi, ma e ri quel lo pa ranimaꞌ, e waꞌ ri cachꞌulan re. \v 16 China cꞌu ri cꞌo utanibal che utayic, ¡chuta cꞌu riꞌ! —xcha chique. \p \v 17 Ecꞌu ri Jesús xebuya can ruqꞌuiyal ticawex y xoc bi che jun ja. Tecꞌuchiriꞌ rutijoꞌn xquiꞌan tzꞌonobal che puwi wa cꞌambal naꞌoj. \v 18 Ewi rire xubiꞌij chique: \p —¿Ix neba jun riꞌix chique ri na jinta quinaꞌoj puwi waꞌ? ¿Na quimaj ta neba usucꞌ e ri cachꞌulan ri ranimaꞌ ri ticawex na e ta ri cutij bi? \v 19 Ma e janipa ri cutij bi, riꞌ na coc ta chupa ri ranimaꞌ; xa chupa rupa queꞌec wi. Tecꞌuchiriꞌ, cuꞌpamaj bi —xchaꞌ. Rucꞌ waꞌ ri Jesús xraj xubiꞌij e ronoje tak ri re catijic, lic utz. \v 20 Je tanchi waꞌ xubiꞌij chique: \p —E ri quel lo pa ranimaꞌ ri ticawex, e waꞌ ri cachꞌulan re. \v 21 Ma pa ranimaꞌ ri ticawex quel wi lo tak ritzel naꞌoj, ri macunic chirij ri cꞌulaniquil, ri caretzꞌabej uwa ukꞌij rucꞌ jun chic na ucꞌulel taj, ri camisanic, \v 22 ri elekꞌ, ri rayinic re puak, ri retzelal cꞌuꞌxaj, ri socosoꞌnic; ri rayibal re ri tiꞌjil, ri cꞌax cꞌuꞌxaj chirij jun chic, ri itzel chꞌaꞌtem chirij junok, ri cuꞌan nim chiribil rib, ri na cuchꞌob tana saꞌ ri cuꞌano. \v 23 Ronoje tak waꞌ wa itzel uwach, chupa ri ranimaꞌ ri ticawex quel wulok y e cachꞌulan re rubinic —xchaꞌ. \s1 Ri cubulibal ucꞌuꞌx jun ixok na cuqꞌuil ta ri aj judiꞌab \r (Mt. 15:21-28) \p \v 24 Xel bi ri Jesús chiriꞌ y xopon pa tak ri luwar re Tiro y re Sidón. Xoc cꞌu chuchiꞌ jun ja. Na xraj taj cꞌo quetaꞌman re we Rire cꞌo chiriꞌ; na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, xquetaꞌmaj ri winak. \v 25 Cꞌo cꞌu jun ixok, e ri ralit cꞌo pukꞌab jun itzel uxlabixel. Xew xuto cꞌo ri Jesús chiriꞌ, xcꞌunic y xucꞌak rib xeꞌrakan ukꞌab ri Jesús. \v 26 Ecꞌu rixok na cuqꞌuil ta ri aj judiꞌab yey alaxel pa ri luwar re Sirofenicia. Xelaj cꞌu che chaꞌ caresaj bi ri itzel uxlabixel che ri ralit. \p \v 27 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij che: \p —Chirajawaxic na nabe quewaꞌic y quenoj ri e ralcꞌoꞌal ri rajaw ja, ma na usucꞌ taj we junok cumaj ri quiwa ri ralcꞌoꞌal y cucꞌak bi chiquiwa ri tzꞌiꞌ —xcha che. \p \v 28 Rixok xucꞌul uwach: \p —Katzij, Kajawal, pero ¿na quewaꞌ ta neba ri tzꞌiꞌ rucꞌ rucꞌaj quiwa racꞌalab catzak chuxeꞌ ri mexa? —xchaꞌ. \p \v 29 Ri Jesús xubiꞌij che: \p —Ruma wa xabiꞌij, canya chawe ri xatzꞌonoj. Jat cꞌu woꞌora ma ri itzel uxlabixel elinak chubi che rawalit —xchaꞌ. \p \v 30 Ecꞌuchiriꞌ xopon rixok chirocho, xuꞌrika ri ralit cotzꞌol chwa uwarabal yey elinak chubi ri itzel uxlabixel che. \s1 Ri Jesús cucunaj jun achi tꞌoꞌc y cachꞌikchꞌotic \p \v 31 Ecꞌuchiriꞌ, xel tanchi ubi ri Jesús che tak ri luwar re Tiro y xicꞌow pa ri tinamit Sidón. Xopon cꞌu chuchiꞌ ri mar re Galilea y xeꞌela pa tak ri luwar re Decápolis. \v 32 Chiriꞌ xquicꞌam lo chwach ri Jesús jun achi tꞌoꞌc y cachꞌikchꞌotic, yey ri ecꞌamayom lok xebelaj che chaꞌ cuya rukꞌab puwiꞌ. \p \v 33 Ecꞌu ri Jesús xresaj bi rachi chiquixoꞌl ri winak. Tecꞌuchiriꞌ xujuꞌ ruwi tak ukꞌab puxiquin rachi y xucoj jubikꞌ ucꞌaxaj tzaꞌm ri rakꞌ. \v 34 Xtzuꞌn chicaj, xuqꞌuis ucꞌuꞌx y jecꞌuwaꞌ xubiꞌij che rachi: \it «¡Efata!»\it* (Waꞌ pa ri chꞌaꞌtem arameo queꞌelawi “chatjakatajok”.) \v 35 Na jampatana cꞌu riꞌ, rachi xjakataj ruxiquin, xquiritaj ri rakꞌ y xujeko cachꞌaꞌt chi utz. \p \v 36 Ecꞌu ri Jesús lic xebupixabaj ri winak chaꞌ na jinta cꞌana cꞌo caquitzijoj wi, noꞌj ri winak tob ne quepixabaxic, más ne xebec che utzijoxic. \v 37 Lic cꞌu cacam canimaꞌ ri winak che y jewaꞌ caquibiꞌij: «Ronoje ri cuꞌano lic utz, ma ri e tꞌoꞌc cuꞌan chique quetanic yey ri e meꞌt cuꞌan chique quechꞌawic.» \c 8 \s1 Ri Jesús quebutzuk cajib mil ticawex \r (Mt. 15:32-39) \p \v 1 Chupa tak laꞌ la kꞌij xquimol quib uqꞌuiyal ticawex. Y ruma na jinta quiwa re caquitijo, ri Jesús xebusiqꞌuij rutijoꞌn y xubiꞌij chique: \p \v 2 —Lic cajuchꞌ caꞌn nucꞌuꞌx chique wa ticawex ma e urox kꞌij waꞌ e cꞌo wucꞌ y na jinta chi quiwa. \v 3 Yey we e laꞌ quebenutak bi chicocho y na jinta cꞌo quitijom, riꞌ quebeꞌkꞌochkꞌob pa be, ma e cꞌo jujun chique lic naj e petinak wi —xchaꞌ. \p \v 4 Rutijoꞌn xquibiꞌij che: \p —Pero, ¿pa carikitaj wi wa re quetzuk wa uqꞌuiyal ticawex? Ma chupa wa luwar na jinta ne cꞌo e jekelic —xechaꞌ. \p \v 5 Ri Jesús xutzꞌonoj cꞌu chique: \p —¿Janipa chi pam cꞌo iwucꞌ? —xcha chique. \p —Wukub —xecha rique. \p \v 6 Ewi ri Jesús xtakan che quetzꞌuyiꞌ ri ticawex chuꞌlew. Xucꞌam cꞌu ri wukub pam y xtioxin chwach ri Dios. Tecꞌuchiriꞌ, xuwechꞌ upa y xuya chique rutijoꞌn chaꞌ caquijach chique ruqꞌuiyal ticawex; y rique e xquiꞌano. \v 7 Yey cucꞌaꞌam ne jujun raltak co car. Ecꞌu ri Jesús xtioxin chwach ri Dios puwi waꞌ y xtakan cꞌu che cajachiꞌ chique ri winak. \p \v 8 Xewaꞌ cꞌut y lic xenoj chi utz. Tecꞌuchiriꞌ, xmol ri chꞌakaꞌtaꞌk quikax y rucꞌ waꞌ xnoj wukub chacach. \v 9 Ri xewaꞌic, laj e juna cajib mil ticawex. \p Ecꞌu ri Jesús xebuchꞌaꞌbej canok, \v 10 xoc cꞌu bi chupa ri barco cucꞌ rutijoꞌn y xebec pa tak ri luwar re Dalmanuta. \s1 Ri fariseos caquitzꞌonoj juna cꞌutubal re ruchukꞌab ri Jesús \r (Mt. 16:1-4; Lc. 12:54-56) \p \v 11 Cꞌo jun kꞌij ri fariseos xebopon rucꞌ ri Jesús y xquijeko e laꞌ xa pa chꞌaꞌtem caquichap pa chꞌaꞌoj. Xquitzꞌonoj cꞌu che cuꞌan juna cꞌutubal re chilaꞌ chicaj chiquiwach chaꞌ cakꞌalajinic we Rire takom lo ruma ri Dios; waꞌ xquiꞌano xa re cꞌambal upa. \p \v 12 Ecꞌu ri Jesús lic xuqꞌuis ucꞌuꞌx y xubiꞌij chique: \p «¿Suꞌbe ri ticawex re wakꞌij ora e caquitzꞌonoj canꞌan juna cꞌutubal chaꞌ cakꞌalajinic we intakom lo ruma ri Dios? Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Na jinta juna cꞌutubal cayaꞌtaj chique» xchaꞌ. \v 13 Ewi xebuya canok, xoc tanchi ubi chupa ri barco y xkꞌax chꞌaka yaꞌ. \s1 Ri quicꞌutunic ri fariseos \r (Mt. 16:5-12) \p \v 14 Ecꞌu rutijoꞌn ri Jesús xicꞌow chiquicꞌuꞌx caquicꞌam bi pam y xa jun chi pam cꞌo cucꞌ chupa la barco. \v 15 Ewi ri Jesús xebupixabaj, jewaꞌ xubiꞌij chique: «Lic chichajij iwib chwa ri “levadura”\f + \fr 8:15 \ft “Levadura”: Jelaꞌ pachaꞌ ri levadura cusipowirisaj upa ri pam; jecꞌulaꞌ ri quinaꞌoj ri fariseos y ri Herodes, na jampatana cuyoj ri quinaꞌoj ri winak.\f* que ri fariseos y chwa ri “levadura” re ri Herodes» xchaꞌ. \p \v 16 Rutijoꞌn xquibiꞌij cꞌu chiquiwach: «Cubiꞌij waꞌ ma retaꞌam na jinta pam xkacꞌam lok» xechaꞌ. \p \v 17 Ri Jesús xretaꞌmaj saꞌ la caquichꞌaꞌtibej chiquiwach y xubiꞌij cꞌu chique: \p —¿Suꞌbe quichꞌaꞌtibej chiwach puwi ri na xicꞌam ta lo pam? ¿Cꞌamajaꞌ neba quimaj usucꞌ? ¿Lic cami cꞌa chꞌukutal rinaꞌoj? \v 18 Cꞌo waꞌ cꞌu iwach yey e pachaꞌ na quixtzuꞌn taj. Cꞌo waꞌ cꞌu ixiquin yey e pachaꞌ na quixtan taj. ¿Lic neba na cacꞌun ta chicꞌuꞌx \v 19 echiriꞌ xinjach ri woꞌob pam chique ri woꞌob mil ticawex? ¿Janipa cꞌu chacach xinojisaj rucꞌ ri quikax? —xchaꞌ. \p Rutijoꞌn xquicꞌul uwach: \p —Cablajuj chacach —xechaꞌ. \p \v 20 Xutzꞌonoj tanchi chique: \p —Yey echiriꞌ xinjach ri wukub pam chique ri cajib mil ticawex, ¿janipa lo chacach xinojisaj rucꞌ ri quikax? —xchaꞌ. \p Rique xquicꞌul uwach: \p —Wukub chacach —xechaꞌ. \p \v 21 Jecꞌuwaꞌ xuqꞌuisbej cucꞌ: \p —¿Suꞌbe cꞌu riꞌ cꞌamajaꞌ cꞌana quimaj usucꞌ? —xcha chique. \s1 Ri Jesús cucunaj jun potzꞌ pa ri tinamit Betsaida \p \v 22 Tecꞌuchiriꞌ, xebopon pa ri tinamit Betsaida. Tak ri winak xquicꞌam lo jun potzꞌ chwa ri Jesús y xebelaj cꞌu che chaꞌ cucunaj. \v 23 Ecꞌu ri Jesús xuchap rukꞌab ri potzꞌ, xresaj bi chupa ri tinamit y xchuban che tak ruwach. Tecꞌuchiriꞌ, xuya rukꞌab puwiꞌ y xutzꞌonoj che we caril qꞌuenok. \p \v 24 Ri potzꞌ xtzuꞌn pana chwach y xubiꞌij: \p —Quebenuwil rachijab pachaꞌ chi e cheꞌ quebinic —xchaꞌ. \p \v 25 Ri Jesús xuya tanchi rukꞌab puwi ruwach ri potzꞌ. Jecꞌulaꞌ ri potzꞌ xcunutajic y utz xtzuꞌnic. Xtzuꞌn cꞌu pana naj y xril ronoje chi utz. \fig Ri Jesús cucunaj jun potzꞌ (Marcos 8:22-26)|alt="Jesus touching blind mans eyes" src="CN01739b.tif" size="span" ref="mrk 8.25" \fig* \p \v 26 Tecꞌuchiriꞌ ri Jesús xutak bi chirocho y jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Matoc bi pa ri tinamit y matzijoj ne cꞌana che junok e riꞌin xatincunaj —xcha che. \s1 Ri Pedro cukꞌalajisaj ri Jesús e ri Cristo \r (Mt. 16:13-20; Lc. 9:18-21) \p \v 27 Ri Jesús cucꞌ rutijoꞌn xebec pa tak ri aldeas re ri tinamit Cesarea re Filipo.\f + \fr 8:27 \ft Cꞌo queb tinamit Cesarea quibiꞌ. Wa jun e ri cꞌo chwa ri juyub Hermón pa xtakan wi ri Felipe, rucꞌajol ri Herodes.\f* Yey chupa cꞌu ri be, ri Jesús xutzꞌonoj chique rutijoꞌn: \p —Chiquiwa ri winak, ¿in china nawi riꞌin? —xchaꞌ. \p \v 28 Rique xquicꞌul uwach che: \p —Cꞌo quebiꞌn re, lal ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo; jujun chic caquibiꞌij lal ri Elías; y jujun chic, lal junok chique tak ri kꞌalajisanelab re ojertan —xechaꞌ. \p \v 29 Tecꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj chique: \p —Yey chiwach riꞌix, ¿in china riꞌin? —xchaꞌ. \p Ri Pedro xucꞌul uwach: \p —Rilal lal ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios —xchaꞌ. \p \v 30 Ewi ri Jesús xebutak che na caquitzijoj ta che junok china Rire. \s1 Ri Jesús cachꞌaꞌt puwi rucamic y rucꞌastajibal \r (Mt. 16:21-28; Lc. 9:22-27) \p \v 31 Xujek cꞌu ubiꞌxiquil chique: \p «Lic chirajawaxic che Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cutij na ri cꞌax y cacꞌak bi ukꞌij cuma ri nimak winak re ri tinamit, ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios y raj cꞌutunel re ri tzijpixab. Tecꞌuchiriꞌ, cacamisaxic; noꞌj churox kꞌij cacꞌastaj lok» xchaꞌ. \v 32 Waꞌ xukꞌalajisaj chi utz chique. \p Ecꞌu ri Pedro xresaj bi ri Jesús chiquixoꞌl y xuchꞌaꞌbej upa ruma ri xubiꞌij. \v 33 Noꞌj ri Jesús xutzuꞌ lo quiwach rutijoꞌn y xuchꞌaꞌbej cꞌu upa ri Pedro, jewaꞌ xubiꞌij che: \p —¡Chatel chinuwach, Satanás! Ma riꞌat na e ta cachꞌob puwi ri uchꞌobom lo ri Dios, xew e cachꞌob jelaꞌ pachaꞌ ri caquichꞌob ri winak —xcha che. \s1 Ri chirajawaxic chique ri cacaj queterej chirij ri Jesús \r (Mt. 16:24-28; Lc. 9:23-27) \p \v 34 Ecꞌuchiriꞌ, xebusiqꞌuij ri winak y rutijoꞌn, y jecꞌuwaꞌ xubiꞌij chique: \p «We cꞌo junok caraj caterej lo chwij, lic chirajawaxic che muꞌan xew ri caraj rire, e chucuyu ri cꞌax cape puwiꞌ ruma ucojom ri nubiꞌ yey tereja lo chwij. \v 35 Ma china ri na cuya ta ranimaꞌ rucꞌaslem, riꞌ e cujam ri chomilaj cꞌaslemal chwach ri Dios; noꞌj ri cuya ranimaꞌ rucꞌaslem wuma riꞌin y ruma ri Utzilaj Tzij, riꞌ e curik ri chomilaj ucꞌaslemal chwach ri Dios. \v 36 Ma ¿saꞌ cꞌu cutikoj riꞌ che ri ticawex we cuꞌan rajaw ronoje ruwachulew yey cusach cꞌu uwach rucꞌaslemal? \v 37 ¿O cꞌo nawi rajil cutoj rachi chwa rucꞌaslemal chaꞌ na cujam taj? ¡Na jintaj! \p \v 38 »Mixqꞌuix cꞌu chwe riꞌin y che ri nuchꞌaꞌtem chiquiwach raj maquib re wakꞌij ora, ri na jusucꞌ ta ri canimaꞌ chwach ri Dios. Ma ri caꞌanaw waꞌ, ri in Alaxel Chiquixoꞌl Ticawex quinqꞌuix che rire echiriꞌ quincꞌun lo rucꞌ runimal uchomalil ri Nukaw y cucꞌ tak ri santowilaj ángeles» xchaꞌ. \c 9 \p \v 1 Tecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij chique: \m —Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: E cꞌo jujun chique wa e cꞌo wara, na quecam tana we na xquil tubi rucꞌunibal rutakanic ri Dios rucꞌ unimal chukꞌab —xchaꞌ. \s1 Ri jalcꞌatajibal uwach ri Jesús \r (Mt. 17:1-13; Lc. 9:28-36) \p \v 2 Wakib kꞌij cꞌu ubiꞌxiquil riꞌ waꞌ, echiriꞌ ri Jesús xebuchaꞌ ri Pedro, ri Jacobo y ri Juan y xebucꞌam bi quituquel chwa jun nimalaj juyub. Chilaꞌ cꞌut xjalcꞌatitaj uwach ri Jesús chiquiwach. \v 3 Rukꞌuꞌ lic cawolkꞌinic, xuꞌan lic sak pachaꞌ ri nieve;\f + \fr 9:3 \ft Ri nieve jelaꞌ rusakil pachaꞌ catzuꞌn ri sakbach.\f* rusakil xilitajic na jinta cꞌo caꞌanaw re che ruwachulew. \v 4 Xakicꞌateꞌt cꞌut chiquiwach xewinakir ri Elías y ri Moisés, kꞌalajisanelab re ojertan; e riꞌ quechꞌaꞌt rucꞌ ri Jesús. \p \v 5 Ecꞌu ri Pedro xubiꞌij che ri Jesús: \p —Kajawal, lic utz xyaꞌtaj chike riꞌoj oj cꞌo wara. Kaꞌana oxib rancho:\f + \fr 9:5 \ft Ruchac waꞌ wa rancho xraj cuꞌan ri Pedro e re caquilokꞌnimaj quikꞌij ri queb kꞌalajisanelab y ri Jesús.\f* jun e la, jun re ri Moisés y jun re ri Elías —xchaꞌ. \v 6 Ri Pedro xubiꞌij waꞌ ruma na cunaꞌ taj saꞌ ri cubiꞌij, ma rire cucꞌ ri queb chic rachbiꞌil lic quixiꞌim quib. \p \v 7 Ecꞌuchiriꞌ, xkaj lo jun sutzꞌ y xuꞌan muꞌj paquiwiꞌ. Chupa cꞌu riꞌ ri sutzꞌ xquita rukul ri Dios, jewaꞌ xubiꞌij: \q1 «E Nucꞌajol waꞌ ri lic cꞌax cannaꞌo; \q1 e chita utzij Rire» \m xchaꞌ. \p \v 8 Cꞌate cꞌu xquilo, xew chi ri Jesús cꞌo cucꞌ. \p \v 9 Echiriꞌ xekaj lo chwa ri juyub, ri Jesús xebutak che na caquitzijoj ta cꞌana che junok janipa ri xquilo; cꞌate caquitzijoj echiriꞌ Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cꞌastajinak chi lo chiquixoꞌl ri ecaminak. \v 10 Ecꞌu rique lic xquicꞌol pa canimaꞌ ri xbiꞌx chique y xquijek caquitzꞌonobej chiquiwach puwi saꞌ queꞌelawi ri cꞌastajibal lo re Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex. \p \v 11 Ecꞌuchiriꞌ, xquitzꞌonoj che ri Jesús: \p —¿Suꞌbe raj cꞌutunel re ri tzijpixab caquibiꞌij lic chirajawaxic nabe na cacꞌun ri Elías chwach pan rucꞌunibal Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex? —xechaꞌ. \p \v 12 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Katzij, lic chirajawaxic nabe na cacꞌun ri Elías y cuyijbaꞌ pan ronoje chwach rucꞌunibal Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex. Pero ¿saꞌ quichꞌob riꞌix puwi ri tzꞌibital can chupa Rutzij Upixab ri Dios? Ma cubiꞌij lic chirajawaxic na, Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cutij cꞌax y na jinta ukꞌij caꞌanic. \v 13 Noꞌj cꞌu riꞌin cankꞌalajisaj waꞌ chiwe: Ri Elías ya xcꞌunic yey ri winak xquiꞌan che janipa ri xcaj rique, jelaꞌ pachaꞌ ri tzꞌibital can puwi rire —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cucunaj jun ala cꞌo pukꞌab jun itzel uxlabixel \r (Mt. 17:14-21; Lc. 9:37-43) \p \v 14 Echiriꞌ xebopon pa e cꞌo wi can ri jujun chic utijoꞌn, xquilo e cꞌo uqꞌuiyal winak quisutum quij yey raj cꞌutunel re ri tzijpixab quequichapalaꞌ che chꞌaꞌoj. \v 15 Conoje cꞌu ri winak lic xequiꞌcotic echiriꞌ xquil ri Jesús. Quebanic xeꞌquicꞌuluꞌ apanok y xquiya rutzil uwach. \v 16 Xutzꞌonoj cꞌu Rire chique: \p —¿Saꞌ puwi cachapalaꞌ wi ib alak cucꞌ rique? —xchaꞌ. \p \v 17 Cꞌo cꞌu jun chiquixoꞌl ruqꞌuiyal winak jewaꞌ xucꞌul uwach: \p —Lal tijonel, nucꞌamom lo ri nucꞌajol chiwach la, ma rire cꞌo pukꞌab jun itzel uxlabixel uꞌanom meꞌt che. \v 18 Xa tob pa cuchap wi, cucꞌak pulew. Ecꞌuchiriꞌ, rala cujek capuluwan rucꞌaxaj, cakichꞌichꞌ ruwi tak reꞌ y cacanaj can junchi chucꞌuchic. Xintzꞌonoj cꞌu chique ri tijoꞌn la chaꞌ caquesaj bi ri itzel uxlabixel, pero rique na xquichꞌij ta resaxic bi —xchaꞌ. \p \v 19 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach, jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —¡E ri ix ticawex re wakꞌij ora, na cubul ta cꞌana icꞌuꞌx wucꞌ! ¿Janipa chi lo kꞌij cajawaxic quincꞌojiꞌ iwucꞌ chaꞌ cacubiꞌ icꞌuꞌx wucꞌ? ¿Janipa chi lo kꞌij quixincuyu e laꞌ jelaꞌ iꞌanom? Chicꞌama lo rala wara —xchaꞌ. \p \v 20 Xquicꞌam cꞌu lo rala chwach. Ecꞌu ri itzel uxlabixel echiriꞌ xril uwach ri Jesús, lic co xujabajaꞌ rala. Ecꞌu rala xtzak pulew y xujeko cubalcatilaꞌ rib, capuluwan rucꞌaxaj. \p \v 21 Ri Jesús xutzꞌonoj cꞌu che rukaw rala: \p —¿Jampa ujekom lo waꞌ che? —xchaꞌ. \p Rachi xucꞌul uwach: \p —Chuchꞌutiꞌnal upetebem lok. \v 22 Uqꞌuiyal laj ucꞌakom pa akꞌ y pa yaꞌ re camisaxic uwach. We cꞌo co pakꞌab la catoꞌ la, cꞌutu co ri cꞌaxnaꞌbal cꞌuꞌx la chike y chojtoꞌo la —xchaꞌ. \p \v 23 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿Suꞌbe cabiꞌij la chwe we cꞌo panukꞌab canꞌan waꞌ? Ma we cꞌo junok lic cubul ucꞌuꞌx wucꞌ, ronoje quel pana rucꞌ —xchaꞌ. \p \v 24 Ecꞌu rukaw rala na jampatana co xchꞌawic, jewaꞌ xubiꞌij: \p —Cubul nucꞌuꞌx ucꞌ la, xew chintoꞌo co la chaꞌ canimar ri cubulibal nucꞌuꞌx —xchaꞌ. \p \v 25 Ecꞌu ri Jesús echiriꞌ xrilo catajin quimolotajic ruqꞌuiyal winak, xtakan puwi ri itzelilaj uxlabixel, jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Itzelilaj uxlabixel, ri aꞌanom meꞌt y tꞌoꞌc che waꞌla, riꞌin catintako: Jat, chatelubi y mat-tzelej chi lo cꞌana rucꞌ —xcha che. \p \v 26 Ewi ri itzel uxlabixel xsiqꞌuinic y lic co xujabajaꞌ rala; tecꞌuchiriꞌ, xel bi. Ecꞌu rala xcanaj canok pachaꞌ caminak chic. Ruma riꞌ, lic e qꞌui ri xebiꞌn re: «Ya xcamic» xechaꞌ. \p \v 27 Pero ri Jesús xuchap rukꞌab, xuyaco; y rala xtaqꞌuiꞌic. \p \v 28 Ecꞌuchiriꞌ, xoc bi ri Jesús chuchiꞌ jun ja. Ecꞌu rutijoꞌn xechꞌaꞌt rucꞌ xa quituquel chic, jewaꞌ xquitzꞌonoj che: \p —¿Suꞌbe riꞌoj na xkachꞌij tubi resaxic waꞌ wa itzel uxlabixel? —xechaꞌ. \p \v 29 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —E tak waꞌ wa juchꞌob itzel uxlabixel, xew utz quebesax bi rucꞌ oración y ayuno —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cachꞌaꞌt tanchi puwi rucamic \r (Mt. 17:22-23; Lc. 9:43-45) \p \v 30 Echiriꞌ xebel bi chiriꞌ, xebicꞌow pa tak ri luwar re Galilea. Pero ri Jesús na xraj taj cꞌo quetaꞌman re, \v 31 ma cacꞌutun chiquiwach rutijoꞌn. Jecꞌuwaꞌ cubiꞌij chique: \p «Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cayaꞌiꞌ paquikꞌab rachijab y cacamisax cuma, noꞌj echiriꞌ caminak chic, cacꞌastaj lo churox kꞌij» xchaꞌ. \p \v 32 Ecꞌu rutijoꞌn na xquimaj ta usucꞌ la cubiꞌij chique, yey caquixiꞌij quib caquitzꞌonoj che ri Jesús saꞌ queꞌelawi waꞌ. \s1 China ri lic cꞌo uwach \r (Mt. 18:1-5; Lc. 9:46-48) \p \v 33 Xebopon cꞌu chupa ri tinamit Capernaúm y echiriꞌ e cꞌo chi chuchiꞌ jun ja, xutzꞌonoj chique rutijoꞌn: \p —¿Saꞌ puwi quichapalaꞌ wi iwib chiwach echiriꞌ quixtajin lo chi be? —xcha chique. \p \v 34 Yey na jinta cꞌu junok chique xchꞌawic; ma echiriꞌ cꞌa quetajin lo chi be, e caquichapalaꞌ quib chiquiwach puwiꞌ chinok chique cayaꞌiꞌ más uwach. \p \v 35 Ewi ri Jesús xtzꞌuyiꞌic, xebusiqꞌuij ri cablajuj utijoꞌn y xubiꞌij chique: \p —We cꞌo junok caraj e rire ri cacꞌojiꞌ nabe chiquiwach conoje, riꞌ chirajawaxic che e cacanaj can pa qꞌuisbal chique conoje y cuya rib quebunimaj —xcha chique. \p \v 36 Xucꞌam cꞌu jun ralco cꞌoꞌm y xuya chiquinicꞌajal rique. Xukꞌaluj cꞌut y jewaꞌ xubiꞌij chique: \p \v 37 —China ri cucꞌul chupa ri nubiꞌ junok na jinta uwach pachaꞌ wa ralco cꞌoꞌm, e junam rucꞌ in ri quinucꞌulu; yey china ri cacꞌuluw we riꞌin, na xew ta quinucꞌul riꞌin, ma e cucꞌul ri Jun takayom lo we riꞌin —xchaꞌ. \s1 China ri na cachꞌoꞌjin ta chikij, riꞌ e kuqꞌuil \r (Lc. 9:49-50) \p \v 38 Ecꞌu ri Juan xubiꞌij che ri Jesús: \p —Kajawal, xkil jun achi queberesaj bi itzel uxlabixel chupa ri biꞌ la yey rire na kuqꞌuil taj. Ecꞌu riꞌoj xkabiꞌij che muꞌan chi waꞌ —xechaꞌ. \p \v 39 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —We cꞌo caꞌanaw waꞌ, mikꞌatej, ma na jinta junok cuꞌan juna milagro chupa ri nubiꞌ yey pa jokꞌotaj cꞌu riꞌ cachꞌaꞌt lo chwij. \v 40 Ma china ri na cachꞌoꞌjin ta chikij, riꞌ e kuqꞌuil. \v 41 China ri cusipaj juna tzima iyaꞌ chupa ri nubiꞌ ruma ix re ri Cristo, pakatzij wi cambiꞌij chiwe, riꞌ na cujam ta cꞌana ri rajil ucꞌaxel. \s1 Ri kꞌatbal tzij re ri Dios cꞌo paquiwi ri caquimin jun chic pa mac \r (Mt. 18:6-9; Lc. 17:1-2) \p \v 42 »Noꞌj china ri cumin pa mac junok chique wa chꞌutiꞌk\f + \fr 9:42 \ft “Chꞌutiꞌk”: Waꞌ e tak ri na jinta quichukꞌab, ri na jinta quiwach o ri cꞌacꞌ xquicubaꞌ quicꞌuꞌx rucꞌ ri Jesús.\f* cubul quicꞌuꞌx wucꞌ, e ne más utz catzayabax bi pukul juna nimalaj caꞌ re queꞌem y cacꞌak cꞌu bi chupa ri mar. \p \v 43 »We rakꞌab e catzakisan awe pa mac, chakꞌata bi. Ma xa ne cuya tob at tꞌum catopon pa ri cꞌaslemal chilaꞌ chicaj, chwa ri cꞌo ucabichal rakꞌab yey catcꞌak bi chi xibalbaꞌ re tijbal cꞌax, chupa ri akꞌ na jinta chi uchupic \q1 \v 44 pa na quecam ta wi ramoloy \q1 quetijow que waꞌ wa winak ecaminak, \q1 yey ri akꞌ na jinta chi uchupic. \rq Is. 66:24 \rq* \p \v 45 »Yey we rawakan e catzakisan awe pa mac, chakꞌata bi. Ma xa ne cuya tob at jetzꞌ catopon pa ri cꞌaslemal chilaꞌ chicaj, chwa ri cꞌo ucabichal rawakan yey catcꞌak bi chi xibalbaꞌ re tijbal cꞌax, chupa ri akꞌ na jinta chi uchupic \q1 \v 46 pa na quecam ta wi ramoloy \q1 quetijow que waꞌ wa winak ecaminak, \q1 yey ri akꞌ na jinta chi uchupic. \rq Is. 66:24 \rq* \p \v 47 »Yey we rawach e catzakisan awe pa mac, chawesaj bi. Ma xa ne cuya ri xa jun rawach catoc pa rutakanic ri Dios, chwa ri cꞌo ucabichal rawach yey catcꞌak bi chi xibalbaꞌ re tijbal cꞌax \q1 \v 48 pa na quecam ta wi ramoloy \q1 quetijow que waꞌ wa winak ecaminak, \q1 yey ri akꞌ na jinta chi uchupic. \rq Is. 66:24 \rq* \p \v 49 »Chirajawaxic cꞌut conoje cacꞌam na quipa, pachaꞌ quebicꞌowisax pa akꞌ. E pachaꞌ ri caꞌan rucꞌ ronoje kasaꞌn cayaꞌiꞌ chwach ri Dios: cacowisax ruma ratzꞌam.\x + \xo 9:49 \xt Lv. 2:13\x* \v 50 E ratzꞌam lic cajawaxic, noꞌj we xsach rutzayul, ¿suꞌanic tanchi caꞌan tza che? Chirajawaxic cꞌut lic cꞌo cutikoj ribinic isilabic riꞌix jelaꞌ pachaꞌ ratzꞌam lic curik uchac.\x + \xo 9:50 \xt Mt. 5:13; Lc. 14:34-35\x* Cꞌola cꞌu rutzil chomal chiwach chijujunal —xcha chique. \c 10 \s1 Ri Jesús cacꞌutun chwi ri jachbal ib \r (Mt. 5:31; 19:1-12; Lc. 16:18) \p \v 1 Ri Jesús xel bi che ri tinamit Capernaúm y xeꞌec pa tak ri luwar re Judea y che tak ri luwar cꞌo chꞌaka yaꞌ che ri nimayaꞌ Jordán. E tak cꞌu ri winak xquimol quib rucꞌ, y Rire xujek cacꞌutun chiquiwach pachaꞌ ri xex cuꞌan wi. \v 2 Xekib cꞌu ri fariseos rucꞌ y xquiꞌan jun tzꞌonobal che xa re cꞌambal upa: \p —¿Yaꞌtal nawi pukꞌab juna achi cuya bi ruwujil re jachbal ib che ri rixokil? —xechaꞌ. \p \v 3 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿Saꞌ cubiꞌij ri takanic xuꞌan can ri Moisés che alak? —xchaꞌ. \p \v 4 Rique xquibiꞌij: \p —Ri Moisés xuya luwar che rachi cuya bi ruwujil re jachbal ib che ri rixokil y jecꞌulaꞌ na rixokil ta chic\x + \xo 10:4 \xt Dt. 24:1\x* —xechaꞌ. \p \v 5 Ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Xutzꞌibaj ne can riꞌ waꞌ wa jun takanic ma e ruma lic co ri animaꞌ alak. \v 6 Noꞌj Ruchꞌaꞌtem ri Dios cubiꞌij: \q1 Che ri jekebal lo ruwachulew \q1 echiriꞌ ri Dios xebuꞌan ri ticawex, \q1 chi achi chi ixok xebuꞌano. \rq Gn. 1:27 \rq* \m \v 7 Y cubiꞌij: \q1 Ruma cꞌu riꞌ, rachi echiriꞌ cacꞌuliꞌic, \q1 caresaj rib chiquij ruchu-ukaw \q1 chaꞌ cajekiꞌ rucꞌ ri rixokil; \q1 \v 8 y quicabichal cꞌu riꞌ quebuꞌana \q1 xa e jun chwach ri Dios \rq Gn. 2:24 \rq* \m cachaꞌ. Jecꞌuriꞌlaꞌ, na e ta chi caꞌib ma xebuꞌana xa e jun. \v 9 E uwariꞌche, ri xebujunimaj ri Dios, na yaꞌtal ta che ri ticawex cujach quipa —xchaꞌ. \p \v 10 Ecꞌuchiriꞌ e cꞌo chi chiꞌja, rutijoꞌn xquitzꞌonoj tanchi che puwi wa xutzijoj. \v 11 Ri Jesús xubiꞌij chique: \p —E junok cuya ruwujil re jachbal ib che ri rixokil yey cacꞌuliꞌ tanchi rucꞌ juna chic ixok, riꞌ camacun chwach ri Dios chirij ri nabe rixokil. \v 12 Jecꞌulaꞌ rixok, we cuya ruwujil re jachbal ib che ri rachijil\f + \fr 10:12 \ft Chupa ri takanic re ri Moisés, na yaꞌtal ta che juna ixok cuya bi ruwujil re jachbal ib che ri rachijil, pero chupa ri takanic que ri na e ta aj Israel, cayaꞌ luwar chique rixokib caquiꞌan waꞌ.\f* yey cacꞌuliꞌ tanchi rucꞌ juna chic achi, riꞌ jenelaꞌ camacun chirij ri cꞌulaniquil —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cuyac quikꞌij racꞌalab \r (Mt. 19:13-15; Lc. 18:15-17) \p \v 13 E cꞌo jujun raltak co acꞌalab xecꞌam lo chwach ri Jesús chaꞌ cuya rukꞌab paquiwiꞌ. Noꞌj rutijoꞌn xequiyaj ri ecꞌamayom lo que. \p \v 14 Ri Jesús, echiriꞌ xril waꞌ, xpe royowal y jewaꞌ xubiꞌij chique: «Chiyaꞌa luwar chique ri raltak co acꞌalab chepeta na wucꞌ. Mebikꞌatej; ma ri caquiꞌan e jelaꞌ pachaꞌ rique, riꞌ cuꞌan que rutakanic ri Dios. \v 15 Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: China ri na cucꞌul ta rutakanic ri Dios jelaꞌ pachaꞌ cuꞌan juna ralco cꞌoꞌm, riꞌ na coc ta chupa» xchaꞌ. \v 16 Tecꞌuchiriꞌ, xebukꞌaluj ri raltak co acꞌalab, xuya rukꞌab paquiwiꞌ y xebuꞌan bendecir. \s1 Jun beyom cachꞌaꞌt rucꞌ ri Jesús \r (Mt. 19:16-30; Lc. 18:18-30) \p \v 17 Echiriꞌ catajin bi relic ri Jesús re cumaj tanchi ubi rube, cacꞌalalic xopon jun rucꞌ, xuxucubaꞌ rib chwach y xutzꞌonoj cꞌu che: \p —Lal utzilaj tijonel, ¿saꞌ ri canꞌano chaꞌ cꞌo nucꞌaslemal na jinta utakexic? —xchaꞌ. \p \v 18 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿Suꞌbe cabiꞌij la “utz” chwe? Ma xa jun ri lic utz cꞌolic, waꞌ e ri Dios. \v 19 Rilal etaꞌam chi la saꞌ tak Rutzij Upixab ri Dios: “Matmacun chirij ri cꞌulaniquil. Matcamisanic. Matelekꞌic. Maꞌan rakꞌubal chirij junok. Macꞌo maꞌan xa rucꞌ socosoꞌnic. Chalokꞌoj quikꞌij rachu-akaw”\x + \xo 10:19 \xt Éx. 20:12-16\x* —xcha che. \p \v 20 Rachi xucꞌul uwach: \p —Lal tijonel, ronoje waꞌ nuꞌanom lo chwi nuchꞌutiꞌnal —xchaꞌ. \p \v 21 Ewi ri Jesús xutzuꞌ uwach y lic xjuchꞌ can ucꞌuꞌx che. Xubiꞌij cꞌu che: \p —Xa jun chi ri lic chirajawaxic wi caꞌan la: Oj la, cꞌayij la ronoje tak ri beyomalil la y jacha cꞌu la chique ri nibaꞌib; jecꞌuriꞌlaꞌ cꞌo beyomalil la chilaꞌ chicaj. Tecꞌuchiriꞌ, peta la, terej lo la chwij y cuyu la ri cꞌax cape pawiꞌ la ruma lal nutijoꞌn —xcha che. \p \v 22 Ecꞌu rachi lic xuchap ranimaꞌ che ri xubiꞌij ri Jesús; lic cabisonic xeꞌec, ma rire lic rajawal beyom. \p \v 23 Tecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebutzuꞌ conoje y xubiꞌij chique rutijoꞌn: \p —Ri e beyomab lic cꞌayew chique queboc chupa rutakanic ri Dios —xchaꞌ. \p \v 24 Rutijoꞌn ri Jesús lic xcam canimaꞌ che wa xubiꞌij. Rire xubiꞌij cꞌu chique: \p —Ix walcꞌoꞌal, e janipa ri lic quicubam quicꞌuꞌx rucꞌ ri quibeyomalil, lic cꞌayew chique queboc chupa rutakanic ri Dios. \v 25 E ne más cꞌayew coc juna beyom chupa rutakanic ri Dios chwa ri quicꞌow juna camello chupa rutel juna acuxaꞌ —xchaꞌ. \p \v 26 Rique lic xcam canimaꞌ che waꞌ y xquibiꞌij cꞌu chiquiwach: «We e riꞌ, ¿china cꞌu riꞌ ri cacolobetajic?»\f + \fr 10:26 \ft Chiquiwach raj judiꞌab, we junok cꞌo ubeyomal e ruma utz uꞌanom chwach ri Dios. Caquichꞌob cꞌu rique, we cꞌayew chique ri beyomab queboc chupa rutakanic ri Dios, más ne cꞌayew riꞌ chique ri nibaꞌib.\f* xechaꞌ. \p \v 27 Ecꞌu ri Jesús xutzuꞌ quiwach, xubiꞌij chique: \p —Ri ticawex na caquicolobej ta quib quituquel ma waꞌ lic cꞌayew chiquiwach, noꞌj ri Dios ronoje cuꞌano ma na jinta cꞌayew chwach Rire —xchaꞌ. \p \v 28 Ecꞌu ri Pedro xujek ubiꞌxiquil che ri Jesús: \p —Kajawal, e riꞌoj kayaꞌom can ronoje y oj teran chiꞌij la —xchaꞌ. \p \v 29 Ri Jesús xubiꞌij: \p —Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: China ri uyaꞌom can rocho, ebuyaꞌom can ri ratz-uchakꞌ, ruchu-ukaw, ri rixokil, ri ralcꞌoꞌal o rulew, ruma ucojom ri nubiꞌ riꞌin y ruma rutzijoxic ri Utzilaj Tzij, \v 30 riꞌ cucꞌul wara che ruwachulew chupa tak wa kꞌij oj cꞌo wi, jun ciento ri rajil ucꞌaxel ruma tak ri uyaꞌom canok, tob lic cutij cꞌax ruma waꞌ. Yey chwach cꞌu apanok cucꞌul na ri cꞌaslemal na jinta utakexic. \v 31 Lic cꞌu e qꞌui chique ri lic cꞌo quiwach woꞌora, chwach apanok na jinta chi quiwach; yey lic e qꞌui chique ri na jinta quiwach woꞌora, e lic cacꞌojiꞌ quiwach chwach apanok —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cachꞌaꞌt tanchi puwi rucamic \r (Mt. 20:17-19; Lc. 18:31-34) \p \v 32 Ecꞌu riꞌ quimajom bi ri be re quepakiꞌ Jerusalem, yey ri Jesús nabe bi chiquiwach. Ecꞌu rutijoꞌn lic sachinak quinaꞌoj y rucꞌ xiꞌin ib eteran chirij. Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebucꞌam tanchi ubi quituquel ri cablajuj utijoꞌn y xujek ubiꞌxiquil chique saꞌ tak ri caricꞌowibej. \v 33 Jewaꞌ xubiꞌij: \p —Chitapeꞌ: E waꞌ cojpakiꞌ Jerusalem, yey Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cayaꞌ na paquikꞌab ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios y raj cꞌutunel re ri tzijpixab, chaꞌ caquikꞌat tzij puwiꞌ re camic y caquiya paquikꞌab ri winak na e ta aj judiꞌab. \v 34 Cachꞌamix cꞌu riꞌ, cajichꞌ upa, cachubaxic y cacamisaxic. Noꞌj churox kꞌij cacꞌastaj bi chiquixoꞌl ri ecaminak —xchaꞌ. \s1 Ri xquitzꞌonoj ri Jacobo y ri Juan che ri Jesús \r (Mt. 20:20-28) \p \v 35 Ecꞌu ri Jacobo y ri Juan, ri queb ucꞌajol ri Zebedeo, xekib rucꞌ ri Jesús y xquibiꞌij che: \p —Kajawal, cakaj caꞌan co la chike janipa wa cakatzꞌonoj cheꞌla —xechaꞌ. \p \v 36 —¿Saꞌ ri quiwaj canꞌan chiwe? —xcha ri Jesús chique. \p \v 37 Rique xquibiꞌij che: \p —E cakaj riꞌoj caya la chike chupa ri chomilaj takanic la, jun chike catzꞌuyiꞌ pawiquikꞌab la yey ri jun chic pa mox la —xechaꞌ. \p \v 38 Ri Jesús xubiꞌij cꞌu chique: \p —Riꞌix na iwetaꞌam taj saꞌ la quitzꞌonoj. ¿Quichꞌij neba riꞌix ri quinicꞌow wi riꞌin y ri cꞌax cape panuwiꞌ? —xchaꞌ. \p \v 39 Rique xquibiꞌij: \p —Cakachꞌijo —xechaꞌ. \p Ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Katzij, riꞌix quichꞌij na ri cꞌax quinicꞌow wi riꞌin y ri cꞌaxcꞌobic cape panuwiꞌ. \v 40 Noꞌj cꞌu ri quixtzꞌuyiꞌ pa nuwiquikꞌab y pa numox, na in ta quinyaꞌw re, ma xew cayaꞌtaj chique ri echaꞌtal chic chaꞌ cuꞌana na que —xchaꞌ. \p \v 41 Ri lajuj chic tijoꞌn, echiriꞌ xquita waꞌ, lic xpe coyowal chiquij ri Jacobo y ri Juan. \v 42 Ecꞌu ri Jesús xebusiqꞌuij y xubiꞌij chique: \p —Iwetaꞌam riꞌix, ri ecojtalic e takanelab paquiwi ri nimak tinamit quebuꞌana pachaꞌ e rajaw ronoje, yey ri lic cꞌo quiwach quicꞌow uwiꞌ ri takanic caquiꞌan paquiwi ri eyaꞌtal paquikꞌab. \v 43 Noꞌj chixoꞌl riꞌix na ube taj jelaꞌ cuꞌano. Ma we cꞌo junok chiwe riꞌix caraj cuꞌana aj wach, e chuyaꞌa rib cuꞌan nimanel iweꞌix. \v 44 Yey e junok chiwe caraj cuꞌana nabe chixoꞌlibal, e chuyaꞌa rib cuꞌan nimanel que conoje. \v 45 Ma Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex na xcꞌun taj re canimaxic. Rire xcꞌunic re coꞌlnimanok y re coluꞌyaꞌa rib pa camic che quicolobexic uqꞌuiyal ticawex —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cucunaj jun potzꞌ Bartimeo rubiꞌ \r (Mt. 20:29-34; Lc. 18:35-43) \p \v 46 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús cucꞌ rutijoꞌn xebicꞌow chupa ri tinamit Jericó, y uqꞌuiyal winak xeterej bi chirij. Echiriꞌ catajin bi quelic chupa ri tinamit, xebicꞌow pa tzꞌul wi ri Bartimeo, waꞌ e jun potzꞌ ucꞌajol ri Timeo. Rire e riꞌ cutzꞌonoj limoxna. \v 47 Ecꞌuchiriꞌ xuto e Jesús ri aj Nazaret ri catajin ricꞌowic, xujeko casiqꞌuinic: \p —¡Jesús, lal ri Ralcꞌoꞌal can ri rey David, chinjuchꞌ caꞌn co cheꞌla! —xchaꞌ. \v 48 Uqꞌuiyal winak xquichꞌaꞌbej upa chaꞌ na casiqꞌuin ta chic, noꞌj rire más ne co casiqꞌuinic: \p —¡Lal ri Ralcꞌoꞌal can ri rey David, chinjuchꞌ caꞌn co cheꞌla! —cachaꞌ. \p \v 49 Ecꞌu ri Jesús xtaqꞌuiꞌic y xutak usiqꞌuixic ri potzꞌ. Ri xebeꞌsiqꞌuin re xquibiꞌij che: \p —¡Chanimarisaj acꞌuꞌx! ¡Chatyactajok! Ri Jesús catusiqꞌuij —xechaꞌ. \p \v 50 Ri potzꞌ xucꞌak can rukꞌuꞌ uripom chirij, xyactajic y xopon pa cꞌo wi ri Jesús. \p \v 51 Ri Jesús xubiꞌij cꞌu che: \p —¿Saꞌ ri cawaj canꞌan chawe? —xchaꞌ. \p Ri potzꞌ xucꞌul uwach: \p —Lal tijonel, cuaj quintzuꞌn tanchic —xchaꞌ. \p \v 52 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij che: \p —Jat chi utzil chomal, ma ruma ri cubulibal acꞌuꞌx wucꞌ, at cunutajinak chic —xchaꞌ. Chupa cꞌu riꞌ la jokꞌotaj, ri potzꞌ xtzuꞌnic y xterej bi chirij ri Jesús. \c 11 \s1 Ri winak caquiyac ukꞌij ri Jesús echiriꞌ coc Jerusalem \r (Mt. 21:1-11; Lc. 19:28-40; Jn. 12:12-19) \p \v 1 Ri Jesús cucꞌ rutijoꞌn xa nakaj chi e cꞌo lo che ri tinamit Jerusalem, ya e riꞌ quebopon chwach ri juyub Olivos pa tak raldeas Betfagé y Betania. Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebutak bi caꞌib chique rutijoꞌn chaꞌ quenabej apanok, \v 2 jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —Jix pa raldea cꞌo pan chikawach. Xew cꞌu quixoponic, quiꞌrika jun kꞌapoj buru yukulic. Waꞌ na jinta junok cojoyom re. Chiquiraꞌ y chicꞌama lok. \v 3 We cꞌo cꞌu junok cutzꞌonoj chiwe: “¿Suꞌchac quiꞌan waꞌ?”, chibiꞌij che: “Rawaj cajawax che ri Kajawal, yey cꞌate cutak tanchi ulok” —quixchaꞌ. \p \v 4 Xebec cꞌut y xquirik ri kꞌapoj buru yukubam pa be chunakaj jun puerta. Ewi xquiquir lok. \v 5 Jujun cꞌu chique ri e cꞌo chiriꞌ xquitzꞌonoj: \p —¿Saꞌ ri quiꞌano? ¿Suꞌbe quiquir ri kꞌapoj buru? —xechaꞌ. \p \v 6 Rique e xquibiꞌij janipa ri biꞌim bi chique ruma ri Jesús; ewi xyaꞌ lo chique xquiquir lok. \v 7 Xquicꞌam cꞌu lo ri kꞌapoj buru y xquirip ri quimanta\f + \fr 11:7 \ft “Manta” e jun cꞌul caquicoj ri aj Israel re ojertan, tob achijab o ixokib, pachaꞌ poꞌt wocaꞌj re carabexic.\f* chirij. Ecꞌu ri Jesús xucoj bi. \p \v 8 Uqꞌuiyal winak xquiwik ri be pa quicꞌow wi ri Jesús, xquilicꞌ tak ri quimanta pa ri be; yey e cꞌo jujun chic xquikꞌat raltak co ukꞌab cheꞌ y xquilem pa la be re yacbal ukꞌij. \v 9 Ri winak e nabejinak chwach cucꞌ ri eteran lo chirij xquijeko lic quesiqꞌuinic, caquibiꞌij: \q1 «¡Kayaca ukꞌij! \q1 ¡Nim ukꞌij ralaxic ri jun petinak chupa rubiꞌ ri Dios Kajawxel!\x + \xo 11:9 \xt Sal. 118:26\x* \q1 \v 10 ¡Nim uwach ukꞌij ri takanic re ri kamam David cacꞌun lok! \q1 ¡Kayaca ukꞌij ri Dios cꞌo chilaꞌ chicaj!» \m quechaꞌ. \p \v 11 Xopon cꞌu ri Jesús Jerusalem y xoc chupa ri Rocho Dios. Xa xril cꞌu ronoje saꞌ tak ri cꞌo chupa; pero ruma ya e riꞌ coc rakꞌab, xeꞌec Betania cucꞌ ri cablajuj utijoꞌn. \s1 Ri Jesús cuchakisaj jun cheꞌ re higo \r (Mt. 21:18-19) \p \v 12 Chucaꞌm kꞌij cꞌut echiriꞌ xebel bi Betania, ri Jesús xpe numic che. \v 13 Y chinimanaj xril pana jun cheꞌ re higo lic cꞌo uxak. Ewi xeꞌec xeꞌrilaꞌ we cꞌo ujikꞌobalil curiko. Yey echiriꞌ xopon rucꞌ, na jinta cꞌo xurik che, xew ruxak cꞌolic, ma na ukꞌijol taj cꞌo uwach ri higos. \v 14 Ewi ri Jesús xubiꞌij che ri cheꞌ re higo: \p —Na jinta chi cꞌana junok cutij jikꞌobal chawe —xchaꞌ. Yey wa xubiꞌij, xquita rutijoꞌn. \s1 Ri Jesús queberesaj bi raj cꞌay chupa ri Rocho Dios \r (Mt. 21:12-17; Lc. 19:45-48; Jn. 2:13-22) \p \v 15 Xebopon cꞌu Jerusalem y echiriꞌ xoc bi ri Jesús chupa ri Rocho Dios, xujek lo quesaxic conoje ri quecꞌayinic y ri quelokꞌow chupa. Yey xuxulcꞌatilaꞌ tak bi ri mexa que ri e aj jachal uwach puak y tak ri xila que ri e aj cꞌay palomax. \v 16 Y na xuya ta luwar che junok cꞌo rucꞌaꞌam quicꞌow pa ri Rocho Dios xa re cukꞌat ube. \v 17 Xujek cꞌu cacꞌutun chiquiwach, jewaꞌ cubiꞌij: \fig Ri Jesús queberesaj bi ri quecꞌayinic y ri quelokꞌow chupa ri Rocho Dios (Mateo 21:12; Marcos 11:15; Lucas 19:45)|alt="Jesus cleansing the temple" src="CN01787b.tif" size="span" ref="mrk 11.15" \fig* \p «¿Na etaꞌam ta neba alak ri tzꞌibital can chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios? Ma ri Dios cubiꞌij: \q1 Che ri Wocho cabiꞌxic: \q1 “E luwar re oración \q1 que conoje tak ri tinamit che ruwachulew” \rq Is. 56:7 \rq* \m cachaꞌ. Noꞌj ralak, ꞌanom alak che ri Wocho e jun luwar que elekꞌomab»\x + \xo 11:17 \xt Jer. 7:11\x* xchaꞌ. \p \v 18 Waꞌ xquita raj cꞌutunel re ri tzijpixab y ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios. Ruma cꞌu riꞌ, caquitzucuj saꞌ uꞌanic caquicamisaj ma caquixiꞌij quib che ruma conoje ri winak lic cacam canimaꞌ che tak rucꞌutunic. \p \v 19 Ecꞌuchiriꞌ xoc rakꞌab, ri Jesús xel bi chupa ri tinamit. \s1 Ri cheꞌ re higo chakijinak chic \r (Mt. 21:19-22) \p \v 20 Chucaꞌm kꞌij anim echiriꞌ xebicꞌow ri Jesús cucꞌ rutijoꞌn pa cꞌo wi ri cheꞌ re higo, xquilo chakijinak lo cꞌa pa ratzꞌayak. \v 21 Ewi ri Pedro xcꞌun lo chucꞌuꞌx tak ri chꞌaꞌtem xubiꞌij can ri Jesús che ri cheꞌ. Xubiꞌij cꞌu riꞌ che ri Jesús: \p —Wajawal, chilape la, ri cheꞌ re higo ri xbiꞌij la che na cuya ta chi ujikꞌobalil,\x + \xo 11:21 \xt Mr. 11:14\x* waꞌ chakijinak chic —xchaꞌ. \p \v 22 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Lic cubula icꞌuꞌx rucꞌ ri Dios; \v 23 ma pakatzij wi cambiꞌij chiwe: China junok cabiꞌn che wa jun juyub: “Chatela wara y jateꞌcꞌola chupa ri mar” yey lic cujiquibaꞌ cꞌu ucꞌuꞌx che la xubiꞌij, riꞌ lic e cuꞌanaꞌ. \v 24 Uwariꞌche cambiꞌij chiwe: E janipa ri quitzꞌonoj che ri Dios yey cubul cꞌu icꞌuꞌx che cayaꞌtaj na chiwe, quicꞌul na cꞌu riꞌ. \p \v 25 Jecꞌulaꞌ, echiriꞌ quiꞌan orar, we cꞌo chicꞌuꞌx ri macunic re junok chiwij, chicuyu umac chaꞌ jelaꞌ ri Kakaw cꞌo chilaꞌ chicaj cucuy imac riꞌix. \v 26 Ma we riꞌix na quicuy ta umac junok, jecꞌulaꞌ cuꞌan ri Kakaw Dios cꞌo chilaꞌ chicaj, na cucuy ta imac riꞌix —xchaꞌ. \s1 China xyaꞌw pukꞌab ri Jesús catakanic \r (Mt. 21:23-27; Lc. 20:1-8) \p \v 27 Xebopon tanchi Jerusalem ri Jesús cucꞌ rutijoꞌn. Y echiriꞌ cabin chupa ri Rocho Dios, ri nimak e aj chacunel cucꞌ raj cꞌutunel re ri tzijpixab y ri nimak winak re ri tinamit, xekib rucꞌ. \v 28 Xquitzꞌonoj cꞌu che: \p —¿China xyaꞌw pakꞌab la caꞌan tak la waꞌ?\x + \xo 11:28 \xt Mr. 11:15-16\x* ¿China xtakaw la che caꞌan tak la waꞌ? —xechaꞌ. \p \v 29 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Riꞌin canꞌan jun tzꞌonobal che alak. We xcꞌul alak uwach, cambiꞌij cꞌu riꞌ che alak china yaꞌyom panukꞌab canꞌan waꞌ. \v 30 ¿China cꞌu xtakaw re ri Juan cuya ri bautismo? ¿E ri Dios o e rachijab? Cꞌulu alak uwach —xchaꞌ. \p \v 31 Ecꞌu rique xquijek quechꞌaꞌt chiquiwach puwi waꞌ: «We xkacꞌul uwach che: “E ri Dios xtakaw re,” riꞌ cubiꞌij rire chike: “¿Suꞌchac cꞌu riꞌ na xcoj ta alak ri xubiꞌij?” cacha chike. \v 32 ¿Yey we xkabiꞌij xa achijab xetakaw re...?» xecha chiquiwach. Yey lic caquixiꞌij quib chique ri winak, ma conoje caquichꞌobo ri Juan e jun sakil kꞌalajisanel re ri Dios. \v 33 Xquibiꞌij cꞌu che ri Jesús: \p —Na ketaꞌam taj —xechaꞌ. \p Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Jecꞌuriꞌlaꞌ, riꞌin na cambiꞌij ta che alak china yaꞌyom panukꞌab canꞌan tak waꞌ —xchaꞌ. \c 12 \s1 Ri cꞌambal naꞌoj paquiwi raj chac itzel quiwachlibal \r (Mt. 21:33-46; Lc. 20:9-19) \p \v 1 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xujek cacꞌutun chiquiwach ri e aj wach rucꞌ tak cꞌambal naꞌoj, xubiꞌij chique: \p «Cꞌo jun achi xuꞌan ticoꞌn re uva chwach ri rulew. Xusut cꞌu rij rucꞌ coral, xucꞌot jun luwar pa cayitzꞌ wi ruwaꞌal ri uva y xuyac jun ja naj uwiꞌ re chajibal re. Xuya cꞌu can pa tunulic chique jujun aj chaquib. Tecꞌuchiriꞌ, xeꞌec naj. \p \v 2 »Echiriꞌ xopon rukꞌijol ri molonic, xutak lo jun raj chac chaꞌ cuꞌtzꞌonoj chique tak raj tunulel ri takalic cucꞌul rire che ri molonic. \v 3 Noꞌj raj tunulel xquichap raj chac takom lo cucꞌ, xquichꞌayo y xquitak bi; e riꞌ na jinta xquiya bi che. \p \v 4 »Ri rajaw ri ticoꞌn xutak chi lo jun raj chac cucꞌ, yey raj tunulel xquirakij rujolom rucꞌ abaj y lic xquiqꞌuixbesaj bi. \v 5 Ri rajaw ri ticoꞌn xutak chi lo jun chic raj chac cucꞌ; ecꞌu riꞌ waꞌ asu xquicamisaj. Y xebutak chi lo jujun chic; yey chique conoje waꞌ, e cꞌo ri xequichꞌayo y e cꞌo ri xequicamisaj. \p \v 6 »Ecꞌu ri rajaw ri ticoꞌn xa jun chi ri cꞌo rucꞌ re cutak bi, e rucꞌajol lic cꞌax cunaꞌo. Qꞌuisbal cꞌu re, e xutak lo rucꞌajol cucꞌ raj tunulel ma xuchꞌobo: “Ruma e nucꞌajol, caquicꞌul na chi utz.” \p \v 7 »Noꞌj raj tununel xquibiꞌij chiquiwach: “Waꞌ e ucꞌajol ri rajaw rulew, ri cuꞌana na rajaw we xcam rukaw. Joꞌ, jeꞌkacamisaj chaꞌ rulew cuꞌan can keꞌoj” xechaꞌ. \v 8 Ewi xquichapo y xquicamisaj. Tecꞌuchiriꞌ, xquesaj bi rucuerpo chupa waꞌ wuꞌlew y xeꞌquicꞌaka bi» xcha ri Jesús. \p \v 9 Tecꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj chique ri e aj wach: \p —Chiwach ralak, ¿saꞌ nawi cuꞌan ri rajaw ri ticoꞌn chique raj tunulel? Riꞌin cambiꞌij: Cacꞌunic, cusach quiwach raj tunulel y cuya ruticoꞌn paquikꞌab jujun chic. \p \v 10 »¿Na ajilam ta neba ralak ri tzꞌibital can chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios? Ma jewaꞌ cubiꞌij: \q1 E rabaj cꞌakital can cuma raj yacal ja, \q1 e abaj waꞌ lic xajawaxic chaꞌ catiquiꞌ lo ri ja.\x + \xo 12:10 \xt Is. 28:16; Hch. 4:11; Ro. 9:31-33; 1 P. 2:6-8\x* \q1 \v 11 E ri Dios Kajawxel xꞌanaw re waꞌ, \q1 yey chikawach riꞌoj, waꞌ lic na jinta cꞌana ilitajinak wi \rq Sal. 118:22-23 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 12 Ecꞌu ri e aj wach lic xquitzucuj suꞌanic caquichap ri Jesús ma xquimaj usucꞌ chiquij rique xubiꞌij wi wa jun cꞌambal naꞌoj. Pero ruma cꞌu caquixiꞌij quib chiquiwach ruqꞌuiyal winak, xquiya canok y xebec. \s1 Ri tzꞌonobal puwi ri tojonic caꞌanic \r (Mt. 22:15-22; Lc. 20:20-26) \p \v 13 Xetak cꞌu lo rucꞌ ri Jesús jujun chique ri fariseos y jujun chique ri quitakem ri rey Herodes, re caquicꞌam upa rucꞌ tak ri cubiꞌij chaꞌ caquicoj umac. \v 14 Ecꞌuchiriꞌ, xebopon rucꞌ ri Jesús y xquibiꞌij che: \p —Lal tijonel, riꞌoj ketaꞌam lic katzij ri cabiꞌij la. Na caxiꞌij ta ib la che tak ri caquibiꞌij ri ticawex, ma rilal junam quiwach quebil la conoje, tob cꞌo quiwach o na jinta quiwach; yey lic jusucꞌ cacꞌutun la chwi ri be re ri Dios. Cakatzꞌonoj cꞌu cheꞌla: ¿Usucꞌ nawi cakaꞌan tojonic che ri nimalaj takanel re Roma\f + \fr 12:14 \ft “Ri nimalaj takanel re Roma”: Quil “César, emperador” pa vocabulario.\f* o na usucꞌ taj? ¿Cakaya nawi o na cakaya taj? —xechaꞌ. \p \v 15 Ecꞌu ri Jesús, ruma retaꞌam rique xa queb quipalaj, jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —¿Suꞌchac cacꞌam alak nupa? Cꞌama pe lo alak juna meyo re caꞌan tojonic rucꞌ chaꞌ canwilo —xchaꞌ. \p \v 16 Rique xquicꞌam lo jun meyo che. \p Ewi ri Jesús xubiꞌij chique: \p —¿China re wa cꞌaxwach y china re wa biꞌaj cꞌo chwach wa meyo? —xchaꞌ. \p Rique xquicꞌul uwach: \p —Re ri nimalaj takanel re Roma —xechaꞌ. \p \v 17 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach, xubiꞌij chique: \p —Yaꞌa alak che ri nimalaj takanel re Roma janipa ri takal che rire, yey yaꞌa cꞌu alak che ri Dios janipa ri takal che ri Dios —xchaꞌ. \p Lic cꞌu xcam canimaꞌ che ri Jesús ma Rire lic xurik ucꞌulic uwach ri tzꞌonobal xquiꞌan che. \s1 Ri tzꞌonobal puwi ri cꞌastajibal \r (Mt. 22:23-33; Lc. 20:27-40) \p \v 18 Ecꞌuchiriꞌ, jujun chique ri saduceos, ri caquibiꞌij na jinta cꞌastajibal chique ri ecaminak, xecꞌun rucꞌ ri Jesús y xquitzꞌonoj cꞌu che: \p \v 19 —Lal tijonel, ri Moisés xutzꞌibaj can chike: “We ri ratz junok cacamic y na e jinta can ralcꞌoꞌal rucꞌ ri rixokil, ecꞌu riꞌ ruchakꞌ utz cacꞌuliꞌ rucꞌ rixok malcaꞌn canok y jecꞌulaꞌ quecꞌojiꞌ ralcꞌoꞌal rucꞌ pubiꞌ ri ratz xcamic”\x + \xo 12:19 \xt Dt. 25:5-6\x* xchaꞌ. \p \v 20 »Julaj e cꞌo wukub achijab quichakꞌ quib. Ri nabe chique xcꞌuliꞌic, yey ecꞌu riꞌ waꞌ xcamic y na e jinta can ralcꞌoꞌal rucꞌ ri rixokil. \v 21 Jelaꞌ cꞌu riꞌ rucaꞌm xcꞌuliꞌ rucꞌ rixok malcaꞌn canok. Ecꞌu riꞌ waꞌ xcamic y na e jinta can ralcꞌoꞌal rucꞌ rixok. Yey je tanchi laꞌ xucꞌulumaj rurox. \v 22 Jecꞌulaꞌ xquicꞌulumaj ri wukub achijab; xecamic, e riꞌ na jinta calcꞌoꞌal xquiya canok. Qꞌuisbal cꞌu re, e xcam rixok. \p \v 23 »Chupa cꞌu rukꞌijol ri cꞌastajibal, echiriꞌ quecꞌastaj lo ri wukub achijab, ¿chinok chique cuꞌana rachijil rixok? Ma conoje xecꞌuliꞌ rucꞌ —xechaꞌ. \p \v 24 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Ralak lic sachinak alak, ma na majom ta alak usucꞌ Ruchꞌaꞌtem ri Dios y ruchukꞌab ri Dios. \v 25 Ma echiriꞌ quecꞌastaj lo ri ecaminak, na quecꞌuliꞌ ta chic yey na quequiya ta chi ne ri calcꞌoꞌal pa cꞌulaniquil; quebuꞌana cꞌu pachaꞌ ri ángeles e cꞌo chilaꞌ chicaj, ma ri ángeles na quecꞌuliꞌ taj. \p \v 26 »Noꞌj puwi cꞌu ri cꞌastajibal que ri ecaminak, ¿na ajilam ta neba alak ri xutzꞌibaj can ri Moisés puwi ri xubiꞌij ri Dios che echiriꞌ xchꞌaꞌt rucꞌ chupa ri jumocaj xuluquej? Ma jewaꞌ xubiꞌij che: “In ri Dios re ri Abraham, re ri Isaac y re ri Jacob”\x + \xo 12:26 \xt Éx. 3:6, 15\x* xchaꞌ. \v 27 Yey ri Dios na e ta Dios que ri ecaminak, ma e Dios que ri e cꞌaslic.\f + \fr 12:27 \ft Waꞌ waꞌchijab ecaminak chic echiriꞌ ri Dios xubiꞌij waꞌ. Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, e cꞌas chwach ri Dios. Yey we ta rique sachinak chi quiwach, ri Dios na cubiꞌij ta riꞌ: “In ri Dios quiꞌque.”\f* E uwariꞌche ralak lic na usucꞌ ta ri naꞌoj alak puwi ri cꞌastajibal —xchaꞌ. \s1 Ri tzꞌonobal puwi ri tzijpixab más chirajawaxic \r (Mt. 22:34-40) \p \v 28 Ecꞌuchiriꞌ, xkib rucꞌ ri Jesús jun chique raj cꞌutunel re ri tzijpixab. Waꞌ waꞌchi xuto echiriꞌ ri Jesús lic xurik ucꞌulic uwach ri tzꞌonobal que ri saduceos. Xutzꞌonoj cꞌu che: \p —Chupa Rutzij Upixab ri Dios, ¿pachique ri takanic más chirajawaxic? —xchaꞌ. \p \v 29 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Rucꞌuꞌxibal ronoje ri Tzij Pixab re ri Dios e waꞌ: \q1 Chitaꞌ, ix aj Israel; \q1 ri Dios Kajawxel, xa jun Rire. \q1 \v 30 Cꞌax cꞌu chanaꞌa ra Dios Kajawxel \q1 rucꞌ ronoje awanimaꞌ, rucꞌ ronoje acꞌuꞌx, rucꞌ ronoje anaꞌoj y rucꞌ ronoje achukꞌab. \rq Dt. 6:4-5 \rq* \m E ucꞌuꞌxibal waꞌ Rutzij Upixab ri Dios. \v 31 Yey rucaꞌm jewaꞌ cubiꞌij: \q1 Cꞌax chanaꞌa rawatz-achakꞌ \q1 jelaꞌ pachaꞌ ri cꞌax canaꞌ awib riꞌat. \rq Lv. 19:18 \rq* \m Na jinta chi cꞌu juna tzij más cꞌo uwach chwa tak waꞌ —xchaꞌ. \p \v 32 Jecꞌuwaꞌ xubiꞌij raj cꞌutunel re ri tzijpixab che ri Jesús: \p —Lic utz, lal tijonel; lic katzij ri cabiꞌij la: “Xa jun ri Dios cꞌolic y na jinta junok chic.”\x + \xo 12:32 \xt Dt. 6:4; Is. 45:21\x* \v 33 Yey ri lic chirajawaxic wi e cꞌax cakanaꞌ ri Dios rucꞌ ronoje kanimaꞌ, rucꞌ ronoje kanaꞌoj, rucꞌ ronoje kacꞌuꞌx y rucꞌ ronoje ri kachukꞌab;\x + \xo 12:33 \xt Dt. 6:5\x* yey ri cꞌax quekanaꞌ ri katz-kachakꞌ jelaꞌ pachaꞌ ri cꞌax cakanaꞌ kib riꞌoj.\x + \xo 12:33 \xt Lv. 19:18\x* Waꞌ e más chirajawaxic chiquiwa rawaj eporom chwi raltar rucꞌ tak ri cayaꞌiꞌ chwach ri Dios\x + \xo 12:33 \xt Os. 6:6\x* —xchaꞌ. \p \v 34 Echiriꞌ ri Jesús xrilo lic cꞌo unaꞌoj raj cꞌutunel re ri tzijpixab, xubiꞌij che: \p —Lic xa nakaj lal cꞌo wi che rutakanic ri Dios —xchaꞌ. \p Y na jinta chi cꞌu junok xraj xuꞌan juna tzꞌonobal che. \s1 Saꞌ ruwach Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios \r (Mt. 22:41-46; Lc. 20:41-44) \p \v 35 Echiriꞌ cacꞌutun ri Jesús chupa ri Rocho Dios, jewaꞌ xubiꞌij: \p —¿Suꞌbe raj cꞌutunel re ri tzijpixab caquibiꞌij: “Ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, e Ralcꞌoꞌal can ri rey David”? \v 36 Ma ri David, ruma ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios, jewaꞌ xubiꞌij: \q1 Ri Dios Kajawxel xubiꞌij che ri Wajawal: \q2 “Chat-tzꞌula pa nuwiquikꞌab, \q2 y chawoyeꞌej na ri kꞌij \q2 echiriꞌ quebenuya ri tzel quebilow awe \q2 chuxeꞌ rawakan” \rq Sal. 110:1 \rq* \q1 xchaꞌ. \m \v 37 Ecꞌu ri David cubiꞌij “Wajawal” che Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. ¿Suꞌbe cꞌu riꞌ cabiꞌxic e Ralcꞌoꞌal can ri rey David? —xchaꞌ. \p Y uqꞌuiyal winak re ri tinamit lic rucꞌ ronoje quicꞌuꞌx caquita ri cubiꞌij. \s1 Ri Jesús cukꞌalajisaj ri quimac raj cꞌutunel re ri tzijpixab \r (Mt. 23:1-36; Lc. 11:37-54; 20:45-47) \p \v 38 Ecꞌu ri Jesús jewaꞌ cubiꞌij chupa rucꞌutunic: \p «Lic chichajij iwib; miꞌan cꞌu iweꞌix pachaꞌ ri caquiꞌan raj cꞌutunel re ri tzijpixab. Ma rique e lic cucꞌul quicꞌuꞌx ri quejurur chupa ri quikꞌuꞌ chaꞌ quilitajic lic cꞌo quiwach y ri cayaꞌ rutzil quiwach pa quebilitaj wi. \v 39 Yey pa tak sinagogas y pa tak waꞌim lic cucꞌul quicꞌuꞌx ri quetzꞌuyiꞌ chupa ri tzꞌulibal que ri lic cꞌo quiwach. \v 40 Rique caquimaj rubitak que rixokib e malcaꞌnib. Y chaꞌ cayac quikꞌij, caquiꞌan nimak chꞌabal echiriꞌ caquiꞌan orar. Ruma cꞌu ri caquiꞌano, rique lic unimal cꞌaxcꞌolil ri caquicꞌulu echiriꞌ cakꞌat tzij paquiwiꞌ» cachaꞌ. \s1 Ri kasaꞌn xuya jun ixok malcaꞌn \r (Lc. 21:1-4) \p \v 41 Ri Jesús tzꞌul pana chwach ri caxa pa cayaꞌ wi ri kasaꞌn yey lic cutzutzaꞌ echiriꞌ ri winak caquiya can ri quikasaꞌn chupa ri caxa. Y lic e qꞌui ri beyomab caquiya uqꞌuiyal kasaꞌn. \p \v 42 Xopon cꞌu jun ixok nibaꞌ yey malcaꞌn y xuya chupa ri caxa caꞌib raltak co meyo lic na qꞌui ta rajil. \p \v 43 Ecꞌu ri Jesús xebusiqꞌuij rutijoꞌn y xubiꞌij chique: \p —Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Chwach ri Dios, waꞌ wiꞌxok nibaꞌ y malcaꞌn, e ne xuya más pa ri caxa chwa ri xquiya conoje. \v 44 Ma conoje xa e xquiya ruwiꞌ ri quipuak; noꞌj wiꞌxok tob lic nibaꞌ e xuya ronoje ri puak cꞌo rucꞌ, waꞌ e re culokꞌ ri lic cajawax che —xchaꞌ. \c 13 \s1 Ri Jesús cachꞌaꞌt chwi ruwulixic ri Rocho Dios \r (Mt. 24:1-2; Lc. 21:5-6) \p \v 1 Echiriꞌ xel bi ri Jesús pa ri Rocho Dios, jun chique rutijoꞌn jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Kajawal, ¡chilape la wa chomilaj tak abaj y wa nimak tak ja re ri Rocho Dios!\f + \fr 13:1 \ft “Ri nimak tak ja re ri Rocho Dios”: Ri sitio pa cꞌo wi ri Rocho Dios sutum rij rucꞌ tapia re nimaꞌk tak abaj yey cꞌo corredor che rukꞌab ri tapia y chunicꞌajal ri sitio cꞌo jun chomilaj ja queb upa.\f* —xchaꞌ. \p \v 2 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿Cawil waꞌ wa nimak tak ja? Wara na cacanaj ta can juna abaj chwi juna chic, ma ronoje cawulixic —xchaꞌ. \s1 Tak ri cꞌutubal re ri qꞌuisbal re ruwachulew \r (Mt. 24:3-28; Lc. 17:22-24; 21:7-24) \p \v 3 Ri Jesús xtzꞌuyiꞌ chwa ri juyub Olivos, ri cꞌo chwach pana ri Rocho Dios. Ecꞌu ri Pedro, ri Jacobo, ri Juan y ri Andrés, xa quituquel xquitzꞌonoj che: \fig Ri juyub Olivos pa quilitaj wi pan ri Rocho Dios (Marcos 11:1; Marcos 13:3)|alt="Mount of Olives and Jerusalem" src="LB00352b.tif" size="span" ref="mrk 13.3" \fig* \p \v 4 —Biꞌij co la chike, ¿jampa nawi cuꞌana tak riꞌ waꞌ? ¿Yey saꞌ ri cꞌutubal quilitajic echiriꞌ cuꞌanaꞌ? —xechaꞌ. \p \v 5 Ecꞌu ri Jesús xujek ubiꞌxiquil chique: \p «Lic chichajij iwib chaꞌ na jinta junok casocow iweꞌix. \v 6 Ma lic e qꞌui ri ticawex quecꞌunic y xa caquichikꞌimaj uwach ri nubiꞌ, jewaꞌ caquibiꞌij: “In ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios”\x + \xo 13:6 \xt Mt. 24:2-3\x* quechaꞌ. Y lic e qꞌui ri quesocotaj cuma rique. \p \v 7 »Ecꞌuchiriꞌ quito cꞌo chꞌaꞌoj jewaꞌ y cꞌo chꞌaꞌoj jelaꞌ, mixiꞌij iwib che; ma lic chirajawaxic wi cuꞌana tak waꞌ. Noꞌj na e ta waꞌ ri qꞌuisbal re ruwachulew. \v 8 Ma e cꞌo tinamit queyactaj chiquij jujun chic tinamit y e cꞌo takanelab queyactaj chiquij jujun chic takanelab. Cuꞌan tak cabrakan che uqꞌuiyal luwar, cape tak numic y ri winak caquijeko lic quetucuquic. Ronoje waꞌ xa e jekebal re ri cꞌaxcꞌobic cacꞌunic. \p \v 9 »Lic chichajij cꞌu iwib, ma quixcꞌam bi pa tak kꞌatbal tzij y cajichꞌ ne ipa chupa tak ri sinagogas. Y ruma cꞌu icojom ri nubiꞌ, quixcꞌam bi chiquiwach ri takanelab y chiquiwach ri reyes, chaꞌ jelaꞌ quikꞌalajisaj ri Utzilaj Tzij chiquiwach. \v 10 Lic cꞌut chirajawaxic nabe na catzijox ri Utzilaj Tzij chique conoje ruqꞌuiyal quiwach tak ri ticawex e cꞌo che ruwachulew. \v 11 Yey echiriꞌ quixcꞌam bi re quixeꞌyoꞌk pa tak kꞌatbal tzij, mubisoj icꞌuꞌx y michꞌob nenareꞌ saꞌ ri quibiꞌij. Riꞌix xew chibiꞌij janipa ri cuya ri Dios chiwe chupa ri ora, ma na ix ta ri quixchꞌawic, e ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios. \p \v 12 »E tak cꞌu ri ticawex quequiya ri catz-quichakꞌ pa camic; ri cꞌo calcꞌoꞌal quequiya tak ri calcꞌoꞌal pa camic; ri e alcꞌoꞌal queyactaj chiquij quichu-quikaw y quequicamisaj. \v 13 Lic cꞌut tzel quixil cuma tak ri winak ruma icojom ri nubiꞌ. Pero china cꞌu ri cuchukꞌubej rib chwach tak waꞌ wa cꞌaxcꞌobic cꞌa chupa ri qꞌuisbal re, e riꞌ ri cacolobetajic. \p \v 14 »Echiriꞌ riꞌix quiwil ri lic chꞌul y lic qꞌuixbal uwach cayaꞌ pa ri luwar pa lic na takal ta wi, jelaꞌ pachaꞌ ri xutzꞌibaj can ri kꞌalajisanel Daniel\x + \xo 13:14 \xt Dn. 9:27; 11:31; 12:11\x* (china cꞌu ri cajilan re waꞌ, chumaja usucꞌ); ecꞌuchiriꞌ, ri e cꞌo pa tak ri luwar re Judea, chebanimaj ubi chwa tak ri juyub. \v 15 China cꞌu ri cꞌo lo chwi ri rocho,\f + \fr 13:15 \ft Ruwi ri cocho raj Israel ojertan takꞌaj uwiꞌ yey waꞌ curik uchac re anabal oración, re quiwaꞌbal y re quiwarabal chakꞌab echiriꞌ lic cabucbutic.\f* makaj ne lo che ucꞌamic bi ubitak re pa ja. \v 16 Yey china ri cꞌo lo pa juyub, matzelej lo che ucꞌamic bi rukꞌuꞌ re pisbal rij. \p \v 17 »Chupa tak cꞌu laꞌ la kꞌij, lic tokꞌoꞌ quiwach ri e yewaꞌ ixokib y ri quetzꞌumtisanic. \v 18 Lic cꞌu chitzꞌonoj che ri Dios chaꞌ echiriꞌ quixanimaj bi na e ta ukꞌijol echiriꞌ cꞌax tew y cꞌo jab. \v 19 Ma tak laꞌ la kꞌij re unimal cꞌaxcꞌolil, na uꞌanom ta cꞌana julajok chwi lo echiriꞌ ri Dios xuꞌan ruwachulew y na cuꞌana ta chi ne cꞌana julajok. \v 20 We ta ri Kakaw Dios na cukꞌatij ta tak laꞌ la kꞌij re runimal cꞌaxcꞌobic, riꞌ na jinta junok cacꞌasiꞌ canok; noꞌj ruma cꞌu cꞌax quebunaꞌ ri ebuchaꞌom, cukꞌatij rukꞌijol waꞌ. \p \v 21 »We cꞌo cꞌu junok cabiꞌn chiwe: “¡Chiwilapeꞌ, wara cꞌo wi ri Cristo!” o “¡Chiwilapeꞌ, leꞌ cꞌolic!”, mixoc il che. \v 22 Ma quecꞌun ri caquiꞌan “Cristo” che quib y ri caquiꞌan e kꞌalajisanelab re ri Dios che quib, pero xa e socosoꞌnel. Ecꞌu rique caquiꞌan nimak tak cꞌutubal y milagros re quesocosoꞌn rucꞌ, yey cꞌo ne pa sak quesocotaj jujun chique ri ebuchaꞌom ri Dios. \v 23 Lic cꞌu chichajij iwib, ma ximbiꞌij ronoje waꞌ chiwe riꞌix echiriꞌ cꞌamajaꞌ ne cuꞌanaꞌ. \s1 Rucꞌunibal Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex \r (Mt. 24:29-35, 42-44; Lc. 21:25-36) \p \v 24 »Ecꞌuchiriꞌ icꞌowinak chi ri cꞌaxcꞌobic che tak laꞌ laꞌ kꞌij, cuꞌan kꞌekuꞌm uwach riꞌ ri kꞌij, y ri icꞌ na cuya ta chi ruwonibal. \v 25 Ri chꞌumil quetzak lo che ruwa caj, y conoje ri cꞌo quichukꞌab che ruwa caj queyiquiyoꞌxic. \v 26 Ecꞌuchiriꞌ, quilitaj Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cacꞌun lo pa sutzꞌ rucꞌ runimal uchukꞌab y rucꞌ runimal uchomalil.\x + \xo 13:26 \xt Dn. 7:13; Ap. 1:7\x* \v 27 Quebutak cꞌu ru ángeles che umolic quichiꞌ conoje ri ebuchaꞌom ri Dios pa tak ronoje luwar che rucajchal rajlibal ruwachulew.\f + \fr 13:27 \ft “Rucajchal rajlibal ruwachulew”: Waꞌ queꞌelawi pa norte, pa sur, pa relebal kꞌij y putzakibal kꞌij.\f* Cujek cꞌu riꞌ che jun luwar, yey cuqꞌuisbej che jun chic. \p \v 28 »E chimaja ri jun cꞌambal naꞌoj puwi ri cheꞌ re higo: Echiriꞌ cujek catux lo cꞌacꞌ ukꞌab y cujek cꞌut catux ruxak, ruma cꞌu laꞌ quiwetaꞌmaj xa nakaj chi cꞌo wi lo rukꞌijol echiriꞌ cabucbutic y na jinta jab.\f + \fr 13:28 \ft “Rukꞌijol echiriꞌ cabucbutic y na jinta jab”: Quil “verano” pa vocabulario.\f* \v 29 Jecꞌuriꞌlaꞌ riꞌix, echiriꞌ quiwilo cuꞌana ronoje tak waꞌ, chiwetaꞌmaj cꞌu riꞌ xa nakaj chi cꞌo wi lo rukꞌijol rucꞌunibal Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex. \v 30 Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: E cꞌo ticawex re waꞌ wa kꞌij na quecam tana we na xquil tubi ronoje waꞌ. \v 31 Ruwa caj y ruwachulew xa casach uwach, noꞌj tak ri nuchꞌaꞌtem na casach ta uwach. \p \v 32 »Ecꞌu chwi rukꞌijol y ruꞌorayil waꞌ, na jinta junok etaꞌmayom re; na quetaꞌam tane ri ángeles e cꞌo chilaꞌ chicaj, na retaꞌam tane ri Cꞌajolaxel, ma xew ri Kakaw Dios etaꞌmayom re. \p \v 33 »Chiwila cꞌu riꞌ, mawar iwach y lic chiꞌana orar, ma na iwetaꞌam taj jampalaꞌ copon rukꞌijol waꞌ. \v 34 Ri cuꞌanaꞌ e pachaꞌ echiriꞌ juna achi queꞌec naj. Ecꞌuchiriꞌ queꞌec, cuya can ri rocho paquikꞌab ri raj chaquib y chiquijujunal waꞌ cuya can quichac. Cubiꞌij cꞌu can che ri chajinel re ri puerta: “Lic matcos che uchajixic ri ja” cachaꞌ. \v 35 Jecꞌuriꞌlaꞌ riꞌix, lic mawar iwach, ma na iwetaꞌam taj jampalaꞌ cacꞌun lo ri rajaw ja; laj echiriꞌ coc rakꞌab, laj pa tiqꞌuil akꞌab, laj pa nabe uchꞌawibal ri teren o echiriꞌ quel lo ri kꞌij. \v 36 Mawar cꞌu iwach riꞌ, chaꞌ we xakicꞌateꞌt xcꞌun lo ri Iwajaw, na quixurik taj quixwaric. \v 37 Ecꞌu wa cambiꞌij riꞌin chiwe riꞌix, cambiꞌij chique conoje: Lic mawar iwach» xcha ri Jesús. \c 14 \s1 Ri e aj cꞌamal wach re ri tinamit caquichꞌaꞌtibej suꞌanic caquichap ri Jesús \r (Mt. 26:1-5; Lc. 22:1-2; Jn. 11:45-53) \p \v 1 Echiriꞌ queb kꞌij chi copon wi ri nimakꞌij Pascua y ri nimakꞌij re tijoj pam na jinta levadura che,\f + \fr 14:1 \ft Xew caqꞌuis ri nimakꞌij Pascua, cajeker ri wukub kꞌij re ri nimakꞌij echiriꞌ raj Israel na caquitij ta pam cꞌo levadura che. Éx. 12; Dt. 16:1-17; Lv. 23:5-6\f* tak ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ raj cꞌutunel re ri tzijpixab, lic caquitzucuj suꞌanic caquichap ri Jesús rucꞌ socosoꞌnic re caquicamisaj. \v 2 Xquibiꞌij cꞌut: «Na cakaꞌan ta pa wa nimakꞌij chaꞌ ri tinamit na quetucuc ta ruma waꞌ» xechaꞌ. \s1 Jun ixok cukꞌej cunabal quiꞌ ruxlab chuꞌjolom ri Jesús \r (Mt. 26:6-13; Jn. 12:1-8) \p \v 3 Cꞌo cꞌu ri Jesús pa ri tinamit Betania chirocho ri Simón, ri jun xcꞌojiꞌ ri yabil lepra che. Ecꞌuchiriꞌ tzꞌul ri Jesús chwa ri mexa, xopon jun ixok rucꞌaꞌam jun cꞌolibal nojinak che cunabal lic quiꞌ ruxlab y lic qꞌui rajil, waꞌ ꞌanatal rucꞌ sakil nardo. Rixok xutekꞌij uchiꞌ ri cꞌolibal; tecꞌuchiriꞌ, xukꞌej ri cunabal chuꞌjolom ri Jesús. \p \v 4 E cꞌo cꞌu jujun chique ri e cꞌo chiriꞌ xpe coyowal echiriꞌ xquil waꞌ, y jewaꞌ xquibiꞌij chiquiwach: \p —¿Suꞌchac wa cunabal xtzꞌiloꞌxic? \v 5 Ma ri lic usucꞌ e ta xcꞌayix waꞌ chi oxib ciento denarios, y rucꞌ waꞌ quetoꞌ ri nibaꞌib —xechaꞌ. Y lic cꞌu riꞌ quechꞌaꞌt chirij rixok. \p \v 6 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Micꞌak bi ukꞌij wiꞌxok. ¿Suꞌbe quixchꞌaꞌt chirij ri xuꞌano? Ma ri xuꞌan chwe e jun utzilaj chac. \v 7 Ri nibaꞌib e laꞌ xaki e cꞌo iwucꞌ yey utz quebitoꞌo jampalaꞌ quiwaj riꞌix, noꞌj riꞌin na xaki ta in cꞌo iwucꞌ. \v 8 Wiꞌxok e xuꞌano janipa ri xuchꞌij uꞌaniquil; rucꞌ cꞌu waꞌ e xnabej pan che uyijbaxic ri nucuerpo che ri mukubal we.\f + \fr 14:8 \ft Echiriꞌ cacam junok, raj judiꞌab cacatinisaj ri cuerpo y caquicoj cunabal quiꞌ ruxlab che.\f* \v 9 Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Pa tak catzijox wi wa Utzilaj Tzij che ronoje ruwachulew, cacuxtax cꞌu wiꞌxok ruma ri xuꞌano —xchaꞌ. \s1 Ri Judas cucꞌayij ri Jesús \r (Mt. 26:14-16; Lc. 22:3-6) \p \v 10 Ewi ri Judas aj Iscariot, jun chique ri cablajuj utijoꞌn ri Jesús, xeꞌec cucꞌ ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios re cuya ri Jesús paquikꞌab. \v 11 Rique, echiriꞌ xquita waꞌ, lic xequiꞌcot che y xquibiꞌtisij nenareꞌ caquiya puak che. Ecꞌu riꞌ ri Judas xujek utzucuxic suꞌanic cuya ri Jesús paquikꞌab. \s1 Ri Jesús cutij ri cena re Pascua cucꞌ ri cablajuj utijoꞌn \r (Mt. 26:17-29; Lc. 22:7-23; Jn. 13:21-30; 1 Co. 11:23-26) \p \v 12 Chupa cꞌu ri nabe kꞌij re ri nimakꞌij echiriꞌ catij ri pam na jinta levadura che y quecamisax chwi raltar tak ri kꞌapoj bexex re ri Pascua,\x + \xo 14:12 \xt Éx. 12:1-13; Lv. 23:5-6\x* rutijoꞌn ri Jesús xquitzꞌonoj che: \p —¿Pa caꞌaj wi la queꞌkayijbaꞌ wi ri cena re Pascua? —xechaꞌ. \p \v 13 Ewi xebutak bi caꞌib chique rutijoꞌn y xubiꞌij bi chique: \p —Jix pa ri tinamit y echiriꞌ quicꞌul jun achi rucꞌaꞌam jun curaꞌ yaꞌ, chixterej bi chirij. \v 14 Pa cꞌu coc wubi waꞌ waꞌchi, chibiꞌij che ri rajaw ja: “Jewaꞌ cubiꞌij ri tijonel keꞌoj: ¿Pachawi cꞌo wi ri luwar pa cantij wi ri cena re Pascua cucꞌ ri nutijoꞌn?” quixcha che. \v 15 Ecꞌu ri cuꞌan ri rajaw ja e cucꞌut chiwe jun nimalaj luwar chicaj pa ri caleꞌ ja, waꞌ yijbital chic. Chiriꞌ cꞌu riꞌ chiyijbaꞌ wi ri cena re Pascua —xchaꞌ. \p \v 16 Xebec cꞌu rutijoꞌn, xeboc pa ri tinamit y xeꞌquirikaꞌ jelaꞌ pachaꞌ ri xubiꞌij bi ri Jesús chique. Y xquiyijbaꞌ cꞌu ri cena re Pascua. \p \v 17 Ecꞌuchiriꞌ xoc rakꞌab, xopon ri Jesús junam cucꞌ ri cablajuj utijoꞌn. \v 18 Ecꞌuchiriꞌ e cꞌo chwa ri mexa, e riꞌ quewaꞌic, ri Jesús xubiꞌij: \p —Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Jun chiwe wa ix cꞌo wara wucꞌ pa waꞌim, e cacꞌayin we —xchaꞌ. \p \v 19 Ewi rique xquijek lic quebisonic y chiquijujunal caquitzꞌonoj che: \p —¿Cꞌaxtaj in riꞌ? —cacha jun. \p —¿Cꞌaxtaj in riꞌ? —cacha jun chic. \p \v 20 Ri Jesús xucꞌul uwach; jewaꞌ xubiꞌij: \p —Waꞌ e jun chiwe wa ix cablajuj, e ri cumuꞌ lo ruwa junam wucꞌ chupa ri lak. \v 21 Pakatzij wi Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex e catajin che ricꞌowibexic janipa ri tzꞌibital can chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios puwi Rire. Pero ¡lic cꞌu tokꞌoꞌ uwach rachi cacꞌayin re! E ne más utz che waꞌchi tamaji xalaxic —xchaꞌ. \p \v 22 Xalokꞌ cꞌu riꞌ quewaꞌic, ri Jesús xucꞌam ri pam y xutioxij che ri Dios. Ewi xuwechꞌo, xujach chique y jecꞌuwaꞌ xubiꞌij: \p —Chitijaꞌ, ma e nucuerpo waꞌ —xchaꞌ. \p \v 23 Xucꞌam cꞌu ri cꞌolibal cꞌo vino chupa, yey echiriꞌ utioxim chi che ri Dios, xuya chique y conoje xquitij chuchiꞌ waꞌ wa cꞌolibal. \v 24 Xubiꞌij cꞌu chique: \p —E nuquiqꞌuel waꞌ, ri caturuw na cuma uqꞌuiyal ticawex re cuybal quimac, yey waꞌ e cujiquibaꞌ uwach ri cꞌacꞌ tzij.\x + \xo 14:24 \xt Jer. 31:31-34\x* \v 25 Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Na cantij ta chi ruwaꞌal uva, cꞌate quiꞌntija tanchi chupa rukꞌijol rutakanic ri Dios —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cukꞌalajisaj ri cuꞌan ri Pedro echiriꞌ carewaj we retaꞌam uwach \r (Mt. 26:30-35; Lc. 22:31-34; Jn. 13:36-38) \p \v 26 Echiriꞌ xquiqꞌuis ubixoxic ri bix,\f + \fr 14:26 \ft Qꞌuisbal re ri cena re Pascua, ri caquiꞌan raj judiꞌab e caquibixoj ri Salmos 115–118.\f* xebec chwa ri juyub Olivos. \v 27 Ecꞌuchiriꞌ ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Wakꞌab iwonoje riꞌix quiwesaj na iwib chwij, ma e pachaꞌ cubiꞌij Ruchꞌaꞌtem ri Dios: \q1 Cancamisaj raj chajinel \q1 yey tak cꞌu riꞌ rubexex caquiquich bi quib \rq Zac. 13:7 \rq* \q1 cachaꞌ. \m \v 28 Noꞌj ecꞌuchiriꞌ quincꞌastaj lo chiquixoꞌl ri ecaminak, quinnabej bi chiwach cꞌa Galilea —xchaꞌ. \p \v 29 Ecꞌu ri Pedro xubiꞌij: \p —Tob ne conoje caquesaj quib chiꞌij la, riꞌin na canꞌan ta waꞌ —xchaꞌ. \p \v 30 Yey ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Pakatzij wi cambiꞌij chawe: Wa jun akꞌab, echiriꞌ cꞌamajaꞌ ne cabixon calaj ri teren, riꞌat oxlaj chic abiꞌim na awetaꞌam ta nuwach —xchaꞌ. \p \v 31 Noꞌj ri Pedro lic xujiquibaꞌ ubiꞌxiquil: \p —Tob ne chirajawaxic quincam junam ucꞌ la, riꞌin na canwewaj taj we wetaꞌam wach la —xchaꞌ. Jecꞌulaꞌ riꞌ xquibiꞌij conoje. \s1 Ri Jesús cuꞌan orar pa ri werta Getsemaní \r (Mt. 26:36-46; Lc. 22:39-46) \p \v 32 Xebopon cꞌu pa jun luwar Getsemaní rubiꞌ. Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique rutijoꞌn: \p —Chixtzꞌula can wara, noꞌj riꞌin quiꞌnꞌana orar —xchaꞌ. \p \v 33 Yey xebucꞌam cꞌu bi ri Pedro, ri Jacobo y ri Juan rucꞌ. Xujek cꞌu riꞌ lic cabisonic y cacꞌaxcꞌob ri ranimaꞌ. \v 34 Xubiꞌij cꞌu chique: \p —Cꞌo jun unimal bis re camic chinucꞌuꞌx. Chixcꞌola can wara; mixwaric y lic chiꞌana orar —xchaꞌ. \p \v 35 Tecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xkib chi pana jubikꞌ chwach, xukasaj umejelem cꞌa chuꞌlew, y xutzꞌonoj che ri Dios we ta cuya na che na quicꞌow ta chupa ruꞌorayil ri cꞌaxcꞌobic, \v 36 jewaꞌ xubiꞌij: \mi «Tat, Lal Nukaw, chiwach Rilal na jinta cꞌana cꞌayew; chincolobej co la chaꞌ na quinicꞌow ta chupa waꞌ wa cꞌaxcꞌobic. Noꞌj na e ta cꞌu chuꞌana ri cuaj riꞌin, ma e chuꞌanaꞌ janipa ri caꞌaj Rilal» xchaꞌ. \fig Ri Jesús cuꞌan orar pa ri werta Getsemaní (Mateo 26:36-46; Marcos 14:32-42; Lucas 22:39-46)|alt="Jesus praying in Gethsemani" src="CN01810b.tif" size="span" ref="mrk 14.36" \fig* \p \v 37 Tecꞌuchiriꞌ, xtzelej lo pa e cꞌo wi can rutijoꞌn y xeboꞌluꞌrikaꞌ quewaric. Xubiꞌij cꞌu che ri Pedro: \p —¿Catwar cami riꞌ? ¿Na xacuy ta cꞌana ri waram chaꞌ caꞌan orar wucꞌ, tob tane xa juna ora? \v 38 Mixwar cꞌut, y lic chiꞌana orar chaꞌ quichꞌij uchukꞌab ri cꞌambal ipa capetic. Pakatzij wi, lic cacha icꞌuꞌx che uꞌanic ri utz, noꞌj waꞌ lic cꞌayew chiwe ma e ri itiꞌjil na jinta ucowil —xchaꞌ. \p \v 39 Ecꞌu ri Jesús xeꞌec tanchic, xuꞌana orar, yey e xutzꞌonoj che ri Dios ri ujekom chi lo utzꞌonoxic nabe. \v 40 Tecꞌuchiriꞌ, xtzelej tanchi lo cucꞌ rutijoꞌn y xeboꞌluꞌrikaꞌ quewaric; ma ri quiwach lic na cucuy ta chi ri waram y na caquirik ta chic saꞌ ri caquibiꞌij che. \v 41 Xtzelej cꞌu lo churox laj y xubiꞌij chique: \p —¿Cꞌa quixwar cami riꞌ riꞌix? ¿Cꞌa quixuxlanic? ¡Cuꞌan na cꞌu laꞌ! Ma e waꞌ xopon ruꞌorayil chaꞌ Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cayaꞌ paquikꞌab raj maquib. \v 42 ¡Chixwaꞌlijok! ¡Joꞌ! Chiwilaꞌ, ma ri cacꞌayin we riꞌin e laꞌ xcꞌunic —xchaꞌ. \s1 Cachap bi ri Jesús \r (Mt. 26:47-56; Lc. 22:47-53; Jn. 18:2-11) \p \v 43 Cꞌa cachꞌaꞌt ne ri Jesús echiriꞌ xcꞌun lo ri Judas, jun chique ri cablajuj utijoꞌn. Ecꞌu rire erachbilam lo uqꞌuiyal winak cucꞌaꞌam lo espada y cheꞌ. Tak waꞌ etakom lo cuma ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios, tak raj cꞌutunel re ri tzijpixab y ri nimak winak re ri tinamit. \p \v 44 Ecꞌu ri Judas, ri cayaꞌw bi re paquikꞌab, ubiꞌim chi lo chique suꞌanic caquetaꞌmaj china ri caquichapo, jewaꞌ ubiꞌim: «E ri jun cantzꞌub uchiꞌ, e riꞌ rire. Chapa cꞌu alak y cꞌama bi alak, yey checojo bi alak e chajinel re chaꞌ na canimaj tubi» xchaꞌ. \v 45 Ecꞌuchiriꞌ xcꞌunic, maji chic xkib rucꞌ ri Jesús y xubiꞌij che: \p —¡Wajawal, Wajawal! —xcha che. Y xutzꞌub uchiꞌ. \p \v 46 Ecꞌuchiriꞌ, ri winak xquichap ri Jesús chaꞌ caquicꞌam bi pa kꞌatbal tzij. \p \v 47 Cꞌo cꞌu jun chique rutijoꞌn e cꞌo chiriꞌ, xresaj lo ru espada y xujochij bi jun uxiquin ri raj chac ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios. \p \v 48 Xubiꞌij cꞌu ri Jesús chique: \p —¿Suꞌchac petinak alak rucꞌ espada y cheꞌ? ¿Petinak cami alak che ucꞌamic bi juna elekꞌom? \v 49 Wa petinak lok ronoje kꞌij waꞌ cꞌut quincꞌutun chiwach alak pa ri Rocho Dios. ¿Suꞌchac cꞌu riꞌ cꞌa e laꞌ quinoꞌlchapa alak? Noꞌj jecꞌuwaꞌ cuꞌano chaꞌ e cuꞌana janipa ri kꞌalajisam can chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios —xcha chique. \p \v 50 Tecꞌuchiriꞌ, conoje rutijoꞌn xebanimajic y jelaꞌ xquiya can ri Jesús. \s1 Jun ala canimajic \p \v 51 Cꞌo cꞌu jun ala teran bi chirij ri Jesús, upisom rib xa chupa jun sábana; rire xchap cuma ri soldados. \v 52 Pero rala xusolij can rusábana y e laꞌ chꞌanalic xanimajic. \s1 Ri Jesús cꞌo chiquiwach raj kꞌatal tzij e aj judiꞌab \r (Mt. 26:57-68; Lc. 22:54-55, 63-71; Jn. 18:12-14, 19-24) \p \v 53 Xquicꞌam cꞌu bi ri Jesús chwach ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios. Tecꞌuchiriꞌ, xquimol quib ri nimak e aj chacunel cucꞌ ri nimak winak re ri tinamit y raj cꞌutunel re ri tzijpixab. \p \v 54 Ecꞌu ri Pedro xa naj teran pan chirij ri Jesús y xoc bi cꞌa che ruwa ja re ri rocho ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios. Xeꞌtzꞌula cꞌu cucꞌ ri e chajinel, e riꞌ cumikꞌisaj rib chuchiꞌ ri akꞌ. \p \v 55 Ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ conoje ri uchapom wi rib ri kꞌatbal tzij, caquitzucuj suꞌanic caquicoj umac ri Jesús chaꞌ jelaꞌ utz cakꞌat tzij re camic puwiꞌ, noꞌj na jinta cꞌo xquirik chirij. \v 56 Ma lic e qꞌui ri winak xquitzꞌak uchiꞌ, pero lic junwi tak ri xquibiꞌij. \v 57 Ewi xeyactaj jujun y xquitzꞌak uchiꞌ, jewaꞌ xquibiꞌij chirij: \p \v 58 —Riꞌoj xkato echiriꞌ xubiꞌij: “Canwulij wa Rocho Dios ꞌanatal xa cuma rachijab, yey xa pa oxib kꞌij canyac jun chic na ꞌanatal ta cuma rachijab” —xechaꞌ. \v 59 Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, lic junwi tak ri xquibiꞌij. \p \v 60 Ewi ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios xyactaj chiquixoꞌl y xutzꞌonoj che ri Jesús: \p —¿E cami laꞌ na jinta cꞌana cabiꞌij riꞌat? ¿Saꞌ cꞌu ri cacꞌulubej uwach puwi wa quetajin che ucojic chawij? —xchaꞌ. \p \v 61 Pero ri Jesús xa xuto y na jinta cꞌo xubiꞌij. Tecꞌuchiriꞌ, xuꞌan jun chic tzꞌonobal che ri Jesús: \p —¿At ba riꞌ ri Cristo, Rucꞌajol ri Dios, ri Jun lic nim ukꞌij? —xcha che. \p \v 62 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Katzij, “In Riꞌin.” Quil na cꞌu alak Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex tzꞌul puwiquikꞌab ri Dios, ri lic cꞌo unimal uchukꞌab yey quil cꞌu alak riꞌ echiriꞌ cacꞌun lo pa sutzꞌ chwa ri caj\x + \xo 14:62 \xt Dn. 7:13; Ap. 1:7\x* —xchaꞌ. \p \v 63 Ecꞌu ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios xurichꞌij rukꞌuꞌ y xubiꞌij: \p —¡Na jinta chi uchac más e aj cojol umac! \v 64 Ma lic e laꞌ xta alak xmacun chirij ri Dios echiriꞌ xubiꞌij ri lic na takal ta che. ¿Saꞌ cꞌu riꞌ cabiꞌij ralak che? —xchaꞌ. \p Ewi conoje xquikꞌat tzij puwi ri Jesús y xquibiꞌij lic takal che cacamisaxic. \p \v 65 Y e cꞌo jujun xquijek caquichubaj; caquichꞌuk rupalaj, caquiꞌan pa tꞌoꞌy yey caquibiꞌij cꞌu che: \p —Chanaꞌij peꞌ china xchꞌayaw awe —quecha che. Yey ri e chajinel caquipachꞌ kꞌab chupalaj. \s1 Ri Pedro cubiꞌij na retaꞌam ta uwach ri Jesús \r (Mt. 26:69-75; Lc. 22:55-62; Jn. 18:15-18, 25-27) \p \v 66 Ecꞌu ri Pedro cꞌo iquem che ruwa ja echiriꞌ xcꞌun lo jun ali raj chac ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios. \v 67 Ecꞌuchiriꞌ rali xril ri Pedro cumikꞌisaj rib chuchiꞌ ri akꞌ, lic xutzutzaꞌ uwach y xubiꞌij che: \p —Rilal lal jun chique ri eteran chirij ri Jesús ri aj Nazaret —xcha che. \p \v 68 Ewi ri Pedro xrewaj, jewaꞌ xucꞌul uwach: \p —Riꞌin na wetaꞌam ta uwach y na wetaꞌam tane saꞌ puwiꞌ catchꞌaꞌt wi —xchaꞌ. Xel cꞌu bi chuchiꞌ ri puerta. Tecꞌuchiriꞌ, xchꞌaw ri teren. \p \v 69 Ecꞌu rali aj chac echiriꞌ xril tanchi ri Pedro, xujek ubiꞌxiquil chique tak ri e cꞌo chiriꞌ: \p —Waꞌ waꞌchi e jun chique rutijoꞌn ri Jesús —xchaꞌ. \p \v 70 Noꞌj ri Pedro xrewaj tanchic. Jokꞌotaj cꞌu riꞌ, e tak ri e cꞌo chiriꞌ xquibiꞌij tanchi che ri Pedro: \p —Pakatzij wi rilal lal jun chique rutijoꞌn; lic kꞌalaj lal aj Galilea, ma ri cachꞌaꞌt la e junam rucꞌ ri quechꞌaꞌt rique —xechaꞌ. \p \v 71 Ewi ri Pedro xujek ubiꞌxiquil itzel tak tzij y lic xujiquibaꞌ uwach, xubiꞌij: \p —Riꞌin na wetaꞌam ta cꞌana uwach waꞌ waꞌchi cabiꞌij alak —xchaꞌ. \p \v 72 Ecꞌu ri teren xchꞌaw chucalaj. Ewi xcꞌun lo chucꞌuꞌx ri Pedro ri xbiꞌx lo che ruma ri Jesús: «Cꞌamajaꞌ ne cabixon ri teren chucalaj, riꞌat oxlaj chic abiꞌim na awetaꞌam ta nuwach.» Ecꞌu catajin waꞌ pujolom, xumaj rokꞌej. \c 15 \s1 Catzꞌak uchiꞌ ri Jesús chwach ri takanel Pilato \r (Mt. 27:11-14; Jn. 18:33-40) \p \v 1 Echiriꞌ xsakiric, ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ tak ri nimak winak re ri tinamit, raj cꞌutunel re ri tzijpixab y conoje ri uchapom wi rib ri kꞌatbal tzij, quiꞌanom chi tzij chiquiwach puwi saꞌ ri caquiꞌan rucꞌ ri Jesús. Xquicꞌam cꞌu bi ri Jesús yututalic y xeꞌquiyaꞌa chwach ri takanel Pilato. \v 2 Ri Pilato xutzꞌonoj cꞌu che ri Jesús: \p —¿Lal cami riꞌ ri rey que raj judiꞌab? —xcha che. \p Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Lal cabiꞌn la re —xcha che. \p \v 3 Yey ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios lic caquitzꞌak uchiꞌ. \p \v 4 Xutzꞌonoj tanchi cꞌu ri takanel Pilato che: \p —¿E cami laꞌ na cacꞌul ta la uwach? ¿Na cata ta cami la janipa chi mac caquicoj chiꞌij la? —xcha che. \p \v 5 Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, ri Jesús na xucꞌul ta uwach. Ruma cꞌu waꞌ, ri Pilato lic xcam ranimaꞌ che. \s1 Cakꞌat tzij re camic puwi ri Jesús \r (Mt. 27:15-31; Lc. 23:13-25; Jn. 19:1-16) \p \v 6 Chupa cꞌu ri nimakꞌij Pascua, ri takanel romano xex cuꞌan wi cuyolopij bi jun chique ri e cꞌo pa cárcel, yey e ri winak quechaꞌwic china ri cacaj cayolopix bi. \v 7 Cꞌo cꞌu jun achi Barrabás rubiꞌ, rire cꞌo pa cárcel cucꞌ jujun rachbiꞌil ruma xquiꞌan camic echiriꞌ xeyactaj chirij ri takanel aj Roma. \v 8 Xebopon cꞌu uqꞌuiyal winak chwach ri takanel Pilato y xquijek utzꞌonoxic che e cuꞌan pachaꞌ tak ri uꞌanom lo ronoje junab. \p \v 9 Ewi ri takanel Pilato xutzꞌonoj chique: \p —¿Caꞌaj alak canyolopij bi ri rey que raj judiꞌab? —xchaꞌ. \v 10 Xubiꞌij waꞌ ma retaꞌam ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios xeꞌquiyaꞌa ri Jesús chwach, xa ruma cꞌax quicꞌuꞌx chirij. \p \v 11 Ecꞌu ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios xquicoj pa quijolom ri uqꞌuiyal winak e caquitzꞌonoj cayolopix bi ri Barrabás. Yey rique jelaꞌ xquiꞌano. \p \v 12 Ri Pilato xutzꞌonoj tanchi chique: \p —¿Saꞌ cꞌu riꞌ caꞌaj alak canꞌan rucꞌ ri cabiꞌij alak e rey que raj judiꞌab? —xchaꞌ. \p \v 13 Yey ri winak lic xesiqꞌuin tanchi che ucꞌulic uwach: \p —¡Camisax chwa cruz! —xechaꞌ. \p \v 14 Ecꞌu ri takanel Pilato xutzꞌonoj chique: \p —¿Saꞌ cꞌu rumac uꞌanom? —xchaꞌ. \p Noꞌj ri winak más co xesiqꞌuinic: \p —¡Camisax chwa cruz! —xechaꞌ. \p \v 15 Ewi ri Pilato xa ruma xraj cacanaj can chi utz cucꞌ ruqꞌuiyal winak, e xuyolopij bi ri Barrabás. Yey xebutak ri soldados che ujichꞌic upa ri Jesús. Tecꞌuchiriꞌ, xuya bi paquikꞌab re caquicamisaj chwa cruz. \p \v 16 Ri soldados xquicꞌam cꞌu bi ri Jesús che ruwa ja re rupalacio ri takanel. Chiriꞌ xmoliꞌ quichiꞌ conoje tak ri soldados. \v 17 Ecꞌu ri soldados xquicoj jun cꞌul morato\f + \fr 15:17 \ft “Morato”: Quil “púrpura” pa vocabulario.\f* che ri Jesús. Che cꞌu rujolom xquicoj jun corona pachꞌum rucꞌ qꞌuix. \v 18 Xquijek cꞌu quesiqꞌuin che, jewaꞌ caquibiꞌij: \p —¡Nim ukꞌij ri rey que raj judiꞌab! —quechaꞌ. \p \v 19 Caquichꞌay rujolom rucꞌ jucutaj tani y caquichubaj rupalaj. Caquixucubaꞌ cꞌu quib chwach, lic xa uꞌaniquil caquiyac ukꞌij. \v 20 Echiriꞌ ya lic xquichꞌamij, xquesaj ri cꞌul morato quicojom che y xquicoj tanchi rukꞌuꞌ. Xquesaj cꞌu bi chaꞌ queꞌquicamisaj chwa cruz. \s1 Rucamic ri Jesús chwa ri cruz \r (Mt. 27:32-56; Lc. 23:26-49; Jn. 19:17-30) \p \v 21 Cꞌo cꞌu jun achi aj Cirene petinak pa juyub e riꞌ quicꞌow chiriꞌ. Ecꞌu ri soldados xquitak che cutelej bi ri cruz re ri Jesús. Rachi, Simón rubiꞌ, rire e quikaw ri Alejandro y Rufo. \p \v 22 Y xquicꞌam bi ri Jesús pa jun luwar Gólgota cabiꞌx che, waꞌ queꞌelawi “luwar re ubakil ujolom animaꞌ”. \v 23 Yey xquiyaꞌ che ri Jesús vino cojotal mirra rucꞌ; noꞌj Rire na xutij taj. \p \v 24 Echiriꞌ quiyaꞌom chi ri Jesús chwa ri cruz, ri soldados rucꞌ jun sorteo xquijach quib puwi rukꞌuꞌ chaꞌ caquilo saꞌ tak ri caquicꞌam bi chiquijujunal. \p \v 25 Anim che ri ubelej ora,\f + \fr 15:25 \ft “Ri ubelej ora”: Quil “hora” pa vocabulario.\f* xquiya ri Jesús chwa ri cruz. \v 26 Chwi cꞌu lo rucruz ri Jesús tzꞌibitalic suꞌbe xkꞌat tzij puwiꞌ, jewaꞌ cubiꞌij: «\sc RI REY QUE RAJ JUDIꞌAB.\sc*» \p \v 27 Xequiya cꞌu caꞌib elekꞌomab chwa cruz, jun puwiquikꞌab y jun pumox ri Jesús. \p \v 28 Ecꞌu xuꞌana riꞌ ri tzꞌibital can chupa Rutzij Upixab ri Dios: \q1 E jun Rire xajilax bi cucꞌ ri winak itzel quicꞌuꞌx. \rq Is. 53:12 \rq* \p \v 29 Ri winak quebicꞌow chiriꞌ caquiyokꞌ canok, caquiyiriyaꞌ ri quijolom che y jecꞌuwaꞌ caquibiꞌij che: \p —¡Ah! At peꞌ ri abiꞌim cawulij ri Rocho Dios y xa pa oxib kꞌij cayac tanchic. \v 30 Chacolobej cꞌu awib riꞌ y chatkaj lo chwa ri cruz —quechaꞌ. \p \v 31 Jenelaꞌ riꞌ xquiꞌan ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios junam cucꞌ raj cꞌutunel re ri tzijpixab; rique lic caquichꞌamij, jewaꞌ caquibiꞌij chiquiwach: \fig Ri e aj wach caquichꞌamij ri Jesús (Mateo 27:41-42; Marcos 15:31)|alt="Leaders mock Jesus at foot of cross" src="CN01838b.tif" size="col" ref="mrk 15.31" \fig* \p —Lic waꞌ cꞌut e qꞌui ri xebucolobej che tak yabil y che camic, yey na curik ta waꞌ ucolobexic rib rire. \v 32 Laꞌ laꞌchi cabiꞌx “Cristo, Rey que Raj Israel” che, kaja lo riꞌ utuquel chwa ri cruz chaꞌ cakilo y jelaꞌ cakacojo e rire ri Uchaꞌoꞌn lo ri Dios —quechaꞌ. \p Y jenelaꞌ ri caꞌib eyaꞌom chwa cruz junam rucꞌ, lic xquichꞌamij Rire. \p \v 33 Ecꞌuchiriꞌ xticꞌoj ri kꞌij, xoc kꞌekuꞌm che ruwachulew y waꞌ xuꞌqꞌuisa cꞌa che ri urox ora benak kꞌij. \v 34 Chupa cꞌu laꞌ la ora, ri Jesús lic co xsiqꞌuinic, jewaꞌ xubiꞌij pa ri chꞌaꞌtem cachꞌaꞌt wi Rire: \p —\it Eloi, Eloi, ¿lama sabactani?\it* —xchaꞌ. Waꞌ queꞌelawi: “Lal nu Dios, Lal nu Dios, ¿suꞌbe xinokꞌotaj can la?”\x + \xo 15:34 \xt Sal. 22:1\x* \p \v 35 Jujun cꞌu chique ri e cꞌo chiriꞌ, echiriꞌ xquita waꞌ, xquibiꞌij: \p —Chitapeꞌ, waꞌchi e cusiqꞌuij ri kꞌalajisanel Elías —xechaꞌ. \p \v 36 Cꞌo cꞌu jun xeꞌec lic canic, xumuꞌ jun esponja pa vinagre, xuxim cꞌu chutzaꞌm jun tani y xuya pan che ri Jesús re cutzꞌubu, y jecꞌuwaꞌ xubiꞌij: \p —Kila peꞌ we cacꞌun ri Elías re coluꞌkasaj lo chwa ri cruz —xchaꞌ. \p \v 37 Noꞌj ri Jesús lic co xsiqꞌuinic y jelaꞌ xcamic. \v 38 Ecꞌuchiriꞌ, ri telón cꞌo chupa ri Rocho Dios\f + \fr 15:38 \ft “Telón”: E jun cꞌul cujach upa ri Luwar Santo rucꞌ ri Luwar lic Santo. Éx. 26:31-33; Heb. 6:19; 9:3-12\f* xrichꞌrob chunicꞌajal; xujek lo puwiꞌ y xoꞌlqꞌuis cꞌa chuxeꞌ. \p \v 39 Ecꞌu ri capitán\f + \fr 15:39 \ft “Capitán”: Waꞌ e aj wach que cien soldados.\f* tacꞌal chwach ri Jesús, echiriꞌ xuto xsiqꞌuinic yey xrilo saꞌ rucamic, jewaꞌ xubiꞌij: \p —¡Pakatzij wi, waꞌ waꞌchi e Ucꞌajol ri Dios! —xchaꞌ. \p \v 40 E cꞌo cꞌu jujun ixokib caquitzutzaꞌ pana chinimanaj. Chiquixoꞌl waꞌ e cꞌo ri María ri aj Magdala, ri Salomé y ri María quichu ri Jacobo (ri más cꞌacꞌal) y ri José. \v 41 Waꞌ wa ixokib lic xeterej chirij ri Jesús y lic quinimam lok echiriꞌ Rire cꞌo Galilea. Rique cucꞌ jujun chic uqꞌuiyal ixokib, xepakiꞌ lo rucꞌ pa ri tinamit Jerusalem. \s1 Ri Jesús camukic \r (Mt. 27:57-61; Lc. 23:50-56; Jn. 19:38-42) \p \v 42 Benak kꞌij, echiriꞌ raj judiꞌab caquiyijbaꞌ pan janipa ri cajawax chique pa ri kꞌij re uxlanibal, \v 43 ri José aj Arimatea xoc chwach ri takanel Pilato y na xuxiꞌij ta cꞌana rib xutzꞌonoj rucuerpo ri Jesús\f + \fr 15:43 \ft Chupa tak rutakanic ri Dios cubiꞌij we cꞌo junok cacamisax chwa cheꞌ, chirajawaxic camukic echiriꞌ cꞌamajaꞌ coc rakꞌab. Ruma cꞌu waꞌ, ri José xraj cumuk can rucuerpo ri Jesús echiriꞌ cꞌamajaꞌ cajeker ri kꞌij re uxlanibal yey waꞌ cajeker pa roquibal akꞌab. Dt. 21:22-23\f* chaꞌ cucꞌam bi. (Ri José lic cꞌo uwach chique ri uchapom wi rib ri kꞌatbal tzij yey lic royeꞌem rucꞌunibal rutakanic ri Dios.) \p \v 44 Ri Pilato lic xcam ranimaꞌ che echiriꞌ xuto caminak chi ri Jesús. Ewi xusiqꞌuij ri capitán chaꞌ cutzꞌonoj che we katzij. \v 45 Echiriꞌ xuta chi uchiꞌ ri capitán caminak chi ri Jesús, xuya luwar che ri José cucꞌam bi rucuerpo. \p \v 46 Ecꞌu ri José xulokꞌ jun manta, xukasaj lo rucuerpo ri Jesús chwa ri cruz y xupis bi chupa ri manta. Xuꞌyaꞌa cꞌu riꞌ chupa jun mukubal cꞌotom paꞌbaj y xutak uquetebaxic can jun nimalaj abaj chuchiꞌ re tzꞌapibal re. \v 47 Yey ri María ri aj Magdala y ri María ruchu ri José, xquilo pa xmuk can wi. \c 16 \s1 Rucꞌastajibal ri Jesús \r (Mt. 28:1-10; Lc. 24:1-12; Jn. 20:1-10) \p \v 1 Echiriꞌ xicꞌow ri kꞌij re uxlanibal, ri María ri aj Magdala, ri Salomé y ri María ruchu ri Jacobo, xquilokꞌ cunabal lic quiꞌ ruxlab re caquibal rucuerpo ri Jesús chupa. \v 2 Ecꞌu ri nabe kꞌij re ri semana lic anim cꞌa e riꞌ quel lo ri kꞌij, xebec pa mukutal wi ri Jesús. \v 3 Caquibiꞌij cꞌu chiquiwach: «¿China quesan rabaj chike cꞌo chuchiꞌ ri mukubal?» quechaꞌ. \p \v 4 Pero cꞌate xquilo, rabaj esam chic, yey waꞌ lic nim. \v 5 Ecꞌuchiriꞌ xeboc bi chupa ri mukubal, xquil jun ala tzꞌul pa uwiquikꞌab chique, ucojom jun cꞌul sak lic naj rakan. Yey rique lic xquixiꞌij quib che. \v 6 Ecꞌu rire xubiꞌij chique: \p —Mixiꞌij iwib. Riꞌix e quitzucuj ri Jesús ri aj Nazaret, ri xcamisax chwa cruz; Rire na jinta chi wara, ma cꞌastajinak chubi. Chiwila wa luwar pa xyaꞌiꞌ wi rucuerpo. \v 7 Ecꞌu riꞌix jix, jiꞌbiꞌij chique rutijoꞌn y che ri Pedro: “Rire queꞌec Galilea, canabej bi chiwach; chilaꞌ cꞌu riꞌ quiꞌwila wi uwach, jelaꞌ pachaꞌ ri ubiꞌim chi lo chiwe” —xchaꞌ. \p \v 8 Ecꞌu rixokib xebel bi chuchiꞌ ri mukubal lic quebirbotic ruma benak quinaꞌoj puwi ri xquilo; yey na jinta ne cꞌana cꞌo xquitzijoj wi ruma quixiꞌim quib. \s1 Ri Jesús cucꞌut uwach chwach ri María ri aj Magdala \r (Jn. 20:11-18) \p \v 9 Ecꞌuchiriꞌ cꞌastajinak chi lo ri Jesús, anim tan che ri nabe kꞌij re ri semana, nabe xucꞌut uwach chwach ri María ri aj Magdala, ri e resam bi wukub itzel uxlabixel che. \v 10 Rire xeꞌec cꞌut chaꞌ cuꞌtzijoj rucꞌastajibal ri Jesús chique ri xeterej chirij yey xebuꞌrika cꞌu riꞌ lic quebisonic y quebokꞌic. \v 11 Yey rique echiriꞌ xquito cꞌastajinak chi lo ri Jesús y xilitaj uwach ruma ri María, na xquicoj taj. \s1 Ri Jesús cucꞌut uwach chiquiwach caꞌib utijoꞌn \r (Lc. 24:13-35) \p \v 12 Tecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xucꞌut uwach chiquiwach caꞌib chique rutijoꞌn, noꞌj junwi uꞌaniquil xuꞌan waꞌ echiriꞌ rique e riꞌ quebinic quebec pa juyub. \v 13 Ecꞌu wa caꞌib xetzelejic, xeꞌquitzijoj chique ri jujun chic tijoꞌn; yey waꞌ na xcoj tane chwiquikꞌab. \s1 Ri takanic xuya can ri Jesús \r (Mt. 28:16-20; Lc. 24:36-49; Jn. 20:19-23) \p \v 14 Qꞌuisbal chi cꞌu re, ri Jesús xucꞌut uwach chiquiwach ri junlajuj utijoꞌn echiriꞌ rique etzꞌul chwa mexa, yey xuchꞌaꞌbej quipa ruma na cubul ta quicꞌuꞌx rucꞌ y ruma uꞌanom lic co ri canimaꞌ, ma na xquicoj ta que ri xebilow re ri Jesús cꞌastajinak chic. \v 15 Xubiꞌij cꞌu chique: \p —Jix che ronoje ruwachulew y chitzijoj ri Utzilaj Tzij chique conoje ri ticawex. \v 16 Ecꞌu ri quecojow re y caquicꞌul ri bautismo, quecolobetajic. Noꞌj cꞌu ri na quecojow ta re, cakꞌat na tzij paquiwiꞌ. \v 17 Yey chique ri quecojow re, quilitaj cꞌutubal re ruchukꞌab ri Dios. Pa ri nubiꞌ quebequesaj bi itzel uxlabixel, quechꞌaꞌt pa jujun chic cꞌacꞌ chꞌaꞌtem, \v 18 caquichap tak ne cumatz paquikꞌab. Yey we cꞌo ri xquitijo y na quinaꞌbem taj camisabal que, na jinta cꞌo cuꞌan chique. Caquiya ri quikꞌab paquiwi tak ri yewaꞌib, y waꞌ quecunutajic —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús catzelej chilaꞌ chicaj \r (Lc. 24:50-53) \p \v 19 Ecꞌu ri Kanimajawal echiriꞌ chꞌaꞌtinak chi cucꞌ, xcꞌul pana chilaꞌ chicaj y xtzꞌuyiꞌ puwiquikꞌab ri Dios. \v 20 E tak cꞌu rutijoꞌn xebel bi che utzijoxic ri Utzilaj Tzij pa tak ronoje luwar. Yey ri Kanimajawal xebutoꞌo, xuya chique caquicꞌut ruchukꞌab ri Dios chaꞌ rucꞌ waꞌ cujiquibaꞌ uwach ri Utzilaj Tzij. Amén.