\id MAT - Achiꞌ, Rabinal NT (traditional orthography) [acr] (acrT) -2009 (DBL 2013) \h Mateo \toc1 Ri Utzilaj Tzij re Jesucristo tzꞌibital can ruma ri Mateo \toc2 Mateo \toc3 Mt. \mt1 Ri Utzilaj Tzij re Jesucristo tzꞌibital can ruma ri Mateo \c 1 \s1 Ri e ratiꞌ-umam ri Jesús ojertan \r (Lc. 3:23-38) \p \v 1 Ri Kanimajawal Jesucristo e ralcꞌoꞌal can ri David y ralcꞌoꞌal can ri Abraham. E ri quipetebem lo che ri Abraham e tak waꞌ: \q1 \v 2 Ri ralcꞌoꞌal ri Abraham, Isaac rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Isaac, Jacob rubiꞌ; \q1 tak ri ralcꞌoꞌal ri Jacob, e ri Judá cucꞌ ri ratz-uchakꞌ. \q1 \v 3 Tak ri ralcꞌoꞌal ri Judá, e ri Fares y ri Zara yey rubiꞌ ri quichu e Tamar; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Fares, Esrom rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Esrom, Aram rubiꞌ. \q1 \v 4 Ri ralcꞌoꞌal ri Aram, Aminadab rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Aminadab, Naasón rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Naasón, Salmón rubiꞌ. \q1 \v 5 Ri ralcꞌoꞌal ri Salmón, Booz rubiꞌ yey ruchu ri Booz e Rahab. \q1 Ri ralcꞌoꞌal ri Booz, Obed rubiꞌ yey rubiꞌ ruchu ri Obed e Rut. \q1 Ri ralcꞌoꞌal ri Obed, Isaí rubiꞌ. \q1 \v 6 Ri ralcꞌoꞌal ri Isaí, e ri rey David \q1 y ri ralcꞌoꞌal ri David, Salomón rubiꞌ yey ruchu ri Salomón e ri rixokil ri Urías. \q1 \v 7 Ri ralcꞌoꞌal ri Salomón, Roboam rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Roboam, Abías rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Abías, Asa rubiꞌ. \q1 \v 8 Ri ralcꞌoꞌal ri Asa, Josafat rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Josafat, Joram rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Joram, Uzías rubiꞌ. \q1 \v 9 Ri ralcꞌoꞌal ri Uzías, Jotam rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Jotam, Acaz rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Acaz, Ezequías rubiꞌ. \q1 \v 10 Ri ralcꞌoꞌal ri Ezequías, Manasés rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Manasés, Amón rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Amón, Josías rubiꞌ. \q1 \v 11 Tak ri ralcꞌoꞌal ri Josías, e ri Jeconías cucꞌ ri ratz-uchakꞌ; rique xebalax chupa tak ri kꞌij echiriꞌ raj Israel xecꞌam bi Babilonia. \q1 \v 12 Echiriꞌ ecꞌamom chubi Babilonia, xalax jun ralcꞌoꞌal ri Jeconías, Salatiel rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Salatiel, Zorobabel rubiꞌ. \q1 \v 13 Ri ralcꞌoꞌal ri Zorobabel, Abiud rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Abiud, Eliaquim rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Eliaquim, Azor rubiꞌ. \q1 \v 14 Ri ralcꞌoꞌal ri Azor, Sadoc rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Sadoc, Aquim rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Aquim, Eliud rubiꞌ. \q1 \v 15 Ri ralcꞌoꞌal ri Eliud, Eleazar rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Eleazar, Matán rubiꞌ; \q1 ri ralcꞌoꞌal ri Matán, Jacob rubiꞌ. \q1 \v 16 Y ri ralcꞌoꞌal ri Jacob e ri José, ri rachijil ri María, ruchu ri Jesús. Yey ri Jesús e ri cabiꞌx “Cristo” che. \m \v 17 Jecꞌulaꞌ chi conoje ri ticawex ujekebem lo chwi ri Abraham cꞌa chwach ri David, xebicꞌow cajlajuj lemaꞌj; chwi lo ri David cꞌa chwach echiriꞌ xecꞌam bi raj Israel pa ri tinamit Babilonia, xebicꞌow cajlajuj lemaꞌj; yey chwi lo echiriꞌ xecꞌam bi raj Israel pa ri tinamit Babilonia cꞌa chwach ri ralaxibal ri Cristo, xebicꞌow cajlajuj lemaꞌj. \s1 Ri ralaxibal ri Jesús \r (Lc. 2:1-7) \p \v 18 Jewaꞌ xuꞌan ri ralaxibal ri Kanimajawal Jesucristo: Ri María, ruchu ri Jesús, unimam chic cacꞌuliꞌ rucꞌ ri José. Ecꞌuchiriꞌ cꞌamajaꞌ caquijunimaj quib, ri María xcanaj yewaꞌ ixok ruma ruchukꞌab ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios. \v 19 Ri José, ri rachijil ri María, ruma lic jusucꞌ rubinic y ruma na caraj taj cuya uqꞌuix ri María chiquiwach ri winak, xraj cꞌut cuya canok e laꞌ na jinta cꞌo quenaꞌben re. \v 20 Ecꞌuchiriꞌ cuchꞌob rakan puwi waꞌ, xakicꞌateꞌt jun ángel re ri Dios xucꞌut rib pa uwachicꞌ y xubiꞌij che: «José, at ralcꞌoꞌal can ri David, maxiꞌij awib che cacꞌam ri María re cuꞌan awixokil,\f + \fr 1:20 \ft Ri caquiꞌan rojertan raj Israel, e nabe caquiyijbaꞌ ruwujil ri cꞌulaniquil jun junab chwach pan echiriꞌ quecꞌojiꞌ junam pa cocho. Ecꞌuchiriꞌ xcanaj can ri María yewaꞌ ixok, cꞌo chi ruwujil rucꞌulaniquil rucꞌ ri José, tob rire cꞌa cꞌo pa cocho ruchu-ukaw. Ecꞌu riꞌ ri José ruma ri tzij quiꞌanom chic, xuchꞌob rakan cuya can ruwujil re jachbal ib che ri María. Dt. 24:1\f* ma rumatzem rire, ucꞌulum ruma ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios. \v 21 Calax cꞌu jun ralab y Jesús rubiꞌ cacojo, ma Rire quebucolobej\f + \fr 1:21 \ft “Jesús” pa ri chꞌaꞌtem hebreo queꞌelawi “Colobenel”.\f* rutinamit che ri quimac» xchaꞌ. \p \v 22 Ronoje waꞌ xuꞌano chaꞌ e cuꞌana janipa ri cubiꞌij Ruchꞌaꞌtem ri Dios echiriꞌ ri kꞌalajisanel re ri Dios xubiꞌij: \q1 \v 23 Chitanapeꞌ: Jun chomilaj kꞌapoj ali cacanaj yewaꞌ ixok y calax jun ralab. Ecꞌu rubiꞌ cabiꞌxic: Emanuel \rq Is. 7:14 \rq* \m xchaꞌ. Waꞌ queꞌelawi “Dios xoꞌljekel kucꞌ”. \v 24 Ecꞌuchiriꞌ xcꞌun sak chwach ri José, e xuꞌan ri xtak che ruma ri ángel re ri Dios; xucꞌam cꞌu ri María re rixokil. \v 25 Pero xuchajij na ruchomal ri María ma na xcꞌojiꞌ ta rucꞌ cꞌa echiriꞌ xalax na ri ralco ralab. Y Jesús rubiꞌ xucojo. \c 2 \s1 Achijab cꞌo quinaꞌoj quebeꞌbina rucꞌ ri Jesús \p \v 1 Ri Jesús xalax chilaꞌ Belén re Judea echiriꞌ e rey ri Herodes. Xebopon cꞌu Jerusalem jujun achijab e petinak pa relebal lo ri kꞌij. Rique lic cꞌo quinaꞌoj puwi tak ri chꞌumil. \v 2 Jecꞌuwaꞌ caquibiꞌij: \p —¿Pa cꞌo wi ri rey que raj judiꞌab alaxinak? Ma riꞌoj xkil ruchꞌumil cꞌa pa relebal lo ri kꞌij; yey e waꞌ oj petinak chaꞌ coꞌlkalokꞌnimaj ukꞌij —quechaꞌ. \p \v 3 Echiriꞌ xuta waꞌ ri rey Herodes, lic xsach unaꞌoj che y jelaꞌ xquicꞌulumaj conoje ri winak e aj Jerusalem. \v 4 Xumol cꞌu quichiꞌ conoje ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ raj cꞌutunel re ri tzijpixab y xutzꞌonoj cꞌu chique pa calax wi ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. \v 5 Rique xquibiꞌij che: \p —Ri Cristo calax pa raldea Belén re Judea, ma jewaꞌ utzꞌibam can ri kꞌalajisanel chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios: \q1 \v 6 Riꞌat Belén at cꞌo pa ri luwar re Judea, \q1 tob lic at chꞌutiꞌn, riꞌat lic cꞌo awach \q2 chiquiwach raj wach e cꞌo Judea, \q1 ma awucꞌ riꞌat cape wi ri Jun Takanel; \q1 ecꞌu Rire cuꞌana chajinel que ri nutinamit Israel \rq Mi. 5:2 \rq* \m —xechaꞌ. \p \v 7 Ri Herodes ruma ri xuto, xa xeꞌlakꞌay xebusiqꞌuij rachijab e aj naꞌoj puwi tak ri chꞌumil y xutzꞌonoj cꞌu chique jampa xwinakir waꞌ wa chꞌumil. \v 8 Tecꞌuchiriꞌ, xebutak bi Belén, jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —Oj alak y lic tzucuj alak chi utz ri ralco acꞌa. We xrik cꞌu alak, coꞌlbiꞌij alak chwe pa cꞌo wi chaꞌ jelaꞌ quinꞌec riꞌin y quiꞌnlokꞌnimaj ukꞌij —xchaꞌ. \p \v 9 Tecꞌuchiriꞌ rachijab e aj naꞌoj xquita ri xubiꞌij ri rey, xquimaj chubi ri quibe. Ecꞌu ri chꞌumil quilom lo cꞌa pa relebal lo ri kꞌij, nabe bi chiquiwach y xtaqꞌuiꞌ cꞌu chwi ri luwar pa cꞌo wi ri ralco acꞌa. \v 10 Rique echiriꞌ xquil ri chꞌumil, lic xequiꞌcot che. \v 11 Ecꞌuchiriꞌ xeboc pa ri ja, xquil ri ralco acꞌa rucꞌ ruchu María. Xexuquiꞌic y xquilokꞌnimaj ukꞌij. Xquijak cꞌu uchiꞌ ri quicaxa y xquiya tak sipanic che, waꞌ re oro, re incienso y re mirra lic quiꞌ ruxlab. \v 12 Chakꞌab cꞌu riꞌ, xkꞌalajisax chique pa wachicꞌ na quetzelej ta chi pa cꞌo wi ri Herodes. Ruma cꞌu riꞌ, xetzelej pa quitinamit pa jun chic be. \s1 Cacꞌam bi ri Jesús Egipto cuma ruchu-ukaw \p \v 13 Echiriꞌ rachijab e aj naꞌoj ebelinak chubi rucꞌ ri Jesús, xucꞌut rib jun ángel re ri Dios pa uwachicꞌ ri José y xubiꞌij che: «Chatyactajok, chebacꞌama bi racꞌa y ruchu. Chixanimaj bi cꞌa Egipto y chixcanaja chilaꞌ cꞌate cambiꞌij chiwe jampa quixpetic, ma ri Herodes cutak utzucuxic racꞌa chaꞌ cacamisaxic» xchaꞌ. \p \v 14 Xyactaj cꞌu bi ri José chakꞌab, xebucꞌam bi racꞌa y ruchu, y xebec Egipto. \v 15 Chilaꞌ cꞌut xecꞌojiꞌ wi cꞌa che rucamic ri Herodes. Xuꞌan cꞌu waꞌ chaꞌ e cuꞌana rubiꞌim lo ri Dios ruma ri kꞌalajisanel echiriꞌ jewaꞌ xubiꞌij: «Cꞌa chilaꞌ Egipto xinsiqꞌuij wi lo ri Nucꞌajol»\x + \xo 2:15 \xt Os. 11:1\x* xchaꞌ. \p \v 16 Ri Herodes, echiriꞌ xretaꞌmaj xsocosoꞌx can cuma rachijab e aj naꞌoj, lic xpe royowal. Ruma cꞌu riꞌ, xutak quicamisaxic conoje ri raltak co chꞌutiꞌk alabo cꞌamajaꞌ caquiqꞌuis queb junab, chique ri e cꞌo Belén y pa tak ri luwar e cꞌo lo chunakaj. Ecꞌu xucꞌam re riꞌ ri xquibiꞌij ri e aj naꞌoj puwi rukꞌijol echiriꞌ xwinakir ri chꞌumil. \v 17 Jecꞌulaꞌ e xuꞌana ri tzꞌibital can ruma ri kꞌalajisanel Jeremías echiriꞌ xubiꞌij: \q1 \v 18 Xtataj jun kulaj pa Ramá, \q2 okꞌej y sicꞌ rucꞌ bis. \q1 E ri Raquel querokꞌej ri ralcꞌoꞌal \q2 y na caraj tane cabochiꞌix ucꞌuꞌx \q2 ruma ri quicamic ri ralcꞌoꞌal \rq Jer. 31:15 \rq* \m xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cucꞌ ruchu-ukaw quetzelej tanchi Nazaret \p \v 19 Tecꞌuchiriꞌ caminak chi ri Herodes, jun ángel re ri Dios xucꞌut rib pa uwachicꞌ ri José chilaꞌ Egipto y xubiꞌij che: \v 20 «Chatyactajok, chebacꞌama bi racꞌa junam rucꞌ ruchu y chixtzelej tanchi Israel, ma ya xecam conoje ri cacaj caquicamisaj racꞌa» xchaꞌ. \p \v 21 Xyactaj cꞌu ri José, xebucꞌam bi racꞌa y ruchu, y xtzelej lo Israel. \v 22 Pero xuxiꞌij rib queꞌec Judea, ma xretaꞌmaj e ri Arquelao rucꞌajol ri Herodes ri xcanaj can rey re Judea pucꞌaxel rukaw. Ruma cꞌu ri xkꞌalajisax che pa jun chic uwachicꞌ, xumaj bi ube Galilea. \v 23 Echiriꞌ xebopon chilaꞌ, xeꞌjekela pa ri tinamit Nazaret, chaꞌ e xuꞌana ri xquibiꞌij ri kꞌalajisanelab chwi ri Jesús: “Rire cabiꞌx che aj Nazaret.” \c 3 \s1 Catzijon ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \r (Mr. 1:1-8; Lc. 3:1-9, 15-17; Jn. 1:19-28) \p \v 1 Xopon rukꞌijol echiriꞌ ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo catzijon pa tak ri luwar catzꞌintzꞌotic re Judea. \v 2 Jecꞌuwaꞌ cubiꞌij: «Tzelej tzij alak chwach ri Dios, ma rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj lic xa nakaj chi cꞌo wulok» cachaꞌ. \fig Ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo cꞌo pa ri luwar catzꞌintzꞌotic (Mateo 3:1-4)|alt="John the Baptist in wilderness" src="CN01651b.tif" size="span" ref="mat 3.1" \fig* \p \v 3 Ri kꞌalajisanel Isaías xutzꞌibaj can puwi waꞌ wa Juan echiriꞌ xubiꞌij: \q1 Catataj ukul jun tzijonel casiqꞌuin chupa ri luwar catzꞌintzꞌotic, jewaꞌ cubiꞌij: \q2 “Yijbaꞌ pana alak ri be re ri Kanimajawal; \q2 sucꞌupij alak rube Rire” \rq Is. 40:3 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 4 Rukꞌuꞌ ri Juan ucojom ꞌanom rucꞌ rismal camello y rupas ximil che rupa e jun tzꞌuꞌum; ri cutijo e tak ri sacꞌ y uwaꞌal cab re upa tak juyub. \p \v 5 Ri ejekel pa ri tinamit Jerusalem cucꞌ conoje ri e cꞌo pa ri luwar re Judea y ri ejekel chuchiꞌ ri nimayaꞌ Jordán, xebel lo che utayic ri Juan. \v 6 Caquitzꞌonoj cꞌu cuybal quimac chwach ri Dios, y ri Juan cuya ri bautismo chique pa ri nimayaꞌ Jordán. \p \v 7 Ecꞌu ri Juan echiriꞌ xrilo lic e qꞌui chique ri fariseos y ri saduceos xecꞌun ruma ri bautismo cuyaꞌo, xubiꞌij chique: \p «¡Ralak pachaꞌ alak jupuk chi cumatz! ¿China xbiꞌn re we utz quesaj ib alak chwach ri unimal cꞌaxcꞌobic cutak lo ri Dios pawiꞌ alak? \v 8 Bina alak jusucꞌ chaꞌ jelaꞌ cakꞌalajinic jalcꞌatim chi ri binic silabic alak, jelaꞌ pachaꞌ ri takal chique ri quitzelem chi quitzij. \p \v 9 »Y machꞌob ne alak chi ibil ib alak waꞌ: “Riꞌoj utz kaꞌanom, ma oj ralcꞌoꞌal can ri Abraham.” Ma riꞌin cambiꞌij che alak: We xraj ri Dios, utz cuꞌan ralcꞌoꞌal ri Abraham tob ne che tak waꞌbaj. \v 10 Yey jiquil chi ne uwach rukꞌatbal tzij ri Dios pawiꞌ alak, e pachaꞌ juna achi uyacom chi ri icaj chwi ri ratzꞌayak ri cheꞌ; ecꞌu tak ri cheꞌ na cuya ta chomilaj jikꞌobal, capokꞌix bi y cacꞌak pa akꞌ. \p \v 11 »Riꞌin pakatzij wi canya ri bautismo che alak rucꞌ yaꞌ, cꞌutubal re tzelem chi tzij alak chwach ri Dios. Noꞌj cꞌu ri Jun catajin lo chwij riꞌin, cꞌo pukꞌab cuya ri bautismo che alak rucꞌ ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios y rucꞌ akꞌ. Rire más cꞌo uchukꞌab chinuwach riꞌin; na takal tane chwe tob xa canmolej ruxajab. \v 12 Ecꞌu Rire coluꞌkꞌata tzij paquiwi ri ticawex chaꞌ jelaꞌ cuya ri tojbal takal chique chiquijujunal. E pachaꞌ juna achi rucꞌaꞌam chi ri puꞌbal uwach ri trigo pukꞌab chaꞌ naꞌl cujoskꞌij waꞌ y caresaj rupucꞌ chupa. Tecꞌuchiriꞌ, cujoc ri trigo y cucꞌol chupa rucꞌolibal. Ecꞌu rupucꞌ cuporoj pa ri jun akꞌ na jinta utakexic catenowic» xcha ri Juan. \s1 Ri bautismo re ri Jesús \r (Mr. 1:9-11; Lc. 3:21-22) \p \v 13 Ecꞌuchiriꞌ ri Jesús petinak Galilea, xopon chuchiꞌ ri nimayaꞌ Jordán chaꞌ ri Juan cuya ri bautismo che. \v 14 Pero ri Juan na xraj taj cuya ri bautismo che ri Jesús, jecꞌuwaꞌ xubiꞌij che: \p —Ri lic usucꞌ e rilal ri cayaꞌw la ri bautismo chwe riꞌin. ¿Yey e cami caꞌaj la riꞌ canya riꞌin ri bautismo cheꞌla? —xchaꞌ. \p \v 15 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —E chaꞌana woꞌora saꞌ ri cambiꞌij riꞌin chawe, ma lic chirajawaxic e cakaꞌan janipa ri lic usucꞌ chwach ri Dios —xchaꞌ. Jecꞌulaꞌ ri Juan xuya ri bautismo che. \p \v 16 Tecꞌuchiriꞌ ri Jesús xucꞌul ri bautismo, xel lo pa ri yaꞌ. Y na jampatana cꞌu riꞌ xjakataj ruwa caj y xrilo echiriꞌ ri Ruxlabixel ri Dios xkaj lo puwiꞌ pachaꞌ juna palomax. \v 17 Ecꞌuchiriꞌ, xchꞌaw lo Jun chilaꞌ chicaj, jewaꞌ xubiꞌij: \q1 «E Nucꞌajol waꞌ ri lic cꞌax cannaꞌo \q1 y lic quinquiꞌcot che» \m xcha ri Dios. \c 4 \s1 Ri cꞌambal upa ri Jesús \r (Mr. 1:12-13; Lc. 4:1-13) \p \v 1 Tecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xcꞌam bi ruma ri Ruxlabixel ri Dios pa jun luwar catzꞌintzꞌotic chaꞌ cacꞌam upa ruma ritzel winak. \v 2 Ri Jesús xcꞌojiꞌ chilaꞌ yey cuarenta kꞌij y cuarenta akꞌab cꞌu riꞌ na jinta cꞌo xutijo. Qꞌuisbal re waꞌ xpe numic che. \p \v 3 Xkib cꞌu ritzel winak rucꞌ ri Jesús re cucꞌam upa chaꞌ catzak pa mac, jewaꞌ xubiꞌij che: \p —We katzij at Ucꞌajol ri Dios, chat-takan che chaꞌ tak waꞌbaj cuꞌan wa —xchaꞌ. \p \v 4 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Jewaꞌ tzꞌibital can chupa Rutzij Upixab ri Dios: \q1 Na xew ta ruma ri wa e cꞌas ri ticawex, \q1 ma e cꞌaslic ruma ronoje tak chꞌaꞌtem quel lo puchiꞌ ri Dios \rq Dt. 8:3 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 5 Ecꞌuchiriꞌ, ritzel winak xucꞌam bi pa ri santowilaj tinamit Jerusalem cꞌa chicaj che ruwi ri Rocho Dios. \v 6 Xubiꞌij cꞌu che: \fig Ri Rocho Dios cꞌo Jerusalem (Mateo 4:5-6)|alt="Pinnacle of Temple" src="HK00245b.tif" size="col" ref="mat 4.5" \fig* \p —We katzij at Ucꞌajol ri Dios, chacꞌaka bi awib cꞌa chuꞌlew y na jinta cꞌo cacꞌulumaj, ma jewaꞌ tzꞌibital can chupa Rutzij Upixab ri Dios: \q1 Ri Dios quebutak lo ru ángeles awucꞌ \q2 chaꞌ catquichajij. \q1 Catquichap cꞌu rucꞌ ri quikꞌab \q2 chaꞌ na caꞌchika ta rawakan che juna abaj \rq Sal. 91:11-12 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 7 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Jewaꞌ tzꞌibital can chupa Rutzij Upixab ri Dios: \q1 Macꞌam upa ri Dios Kajawxel\f + \fr 4:7 \ft Na utz taj camin uwach ri Dios chaꞌ cucꞌut ruchukꞌab.\f* \rq Dt. 6:16 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 8 Ecꞌuchiriꞌ, ritzel winak xucꞌam tanchi ubi ri Jesús chutzaꞌm jun nimalaj juyub y xucꞌut cꞌu chwach, ronoje ri takanic caꞌan puwi tak ri tinamit che ruwachulew rucꞌ ronoje ruchomalil tak waꞌ. \v 9 Xubiꞌij cꞌu che: \p —Ronoje tak waꞌ canya pakꞌab we caxucubaꞌ awib chinuwach y calokꞌnimaj nukꞌij —xchaꞌ. \p \v 10 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij che: \p —Chatela chinuwach Satanás, ma jewaꞌ tzꞌibital can chupa Rutzij Upixab ri Dios: \q1 Lic chalokꞌnimaj ukꞌij ri Dios Kajawxel \q1 y xew Rire chanimaj ukꞌij \rq Dt. 6:13 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 11 Ecꞌu ritzel winak xuya can ri Jesús y xel bi chiriꞌ. Xecꞌun cꞌu lo jujun ángeles y xquijeko caquinimaj ri Jesús. \s1 Ri Jesús cujek cacꞌutun chwi rutakanic ri Dios \r (Mr. 1:14-15; Lc. 4:14-15) \p \v 12 Ri Jesús, echiriꞌ xuto cꞌo ri Juan pa cárcel, xeꞌec tanchi Galilea. \v 13 Xel bi pa ri tinamit Nazaret y xeꞌjekela pa ri tinamit Capernaúm. Waꞌ jun tinamit cꞌo chuchiꞌ ri mar pa ri luwar re Zabulón y re Neftalí. \v 14 Xuꞌan cꞌu waꞌ chaꞌ e cuꞌana janipa rutzꞌibam can ri kꞌalajisanel Isaías echiriꞌ xubiꞌij: \q1 \v 15 Pa ri luwar re Zabulón y re Neftalí, \q1 ri cꞌo pa rubeyal ri mar, \q1 chꞌaka yaꞌ che ri nimayaꞌ Jordán, \q1 pa tak ri luwar re Galilea pa ejekel wi \q2 uqꞌuiyal winak na e ta aj judiꞌab; \q1 \v 16 ri ticawex ejekel pa kꞌekuꞌm xquil ri Kꞌijsak \q1 yey ri ejekel pa ri kꞌekuꞌm re camic, \q2 xwon ri Kꞌijsak paquiwiꞌ \rq Is. 9:1-2 \rq* \m xchaꞌ. \m \v 17 Chwi cꞌu lo riꞌ xujek ri Jesús catzijonic, jewaꞌ cubiꞌij: «Tzelej tzij alak chwach ri Dios, ma rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj lic xa nakaj chi cꞌo wulok» cachaꞌ. \s1 Ri Jesús quebusiqꞌuij cajib e aj chapal car \r (Mr. 1:16-20; Lc. 5:10-11) \p \v 18 Echiriꞌ cabin ri Jesús chuchiꞌ ri mar re Galilea, xril pan quiwach queb achijab quichakꞌ quib, jun Simón rubiꞌ (Pedro quecha che) y ri jun chic Andrés rubiꞌ. Rique e aj chapal car, yey e riꞌ quetajin che ucꞌakic ri qui atarraya pa ri mar. \p \v 19 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Chixpetok, chixterej lo chwij, y riꞌin canꞌan chiwe ix aj molol ticawex,\f + \fr 4:19 \ft “Ix aj molol ticawex”: Ri chac xyaꞌ chique e quequitzucuj ticawex re quebuꞌan utijoꞌn ri Jesús.\f* jelaꞌ pachaꞌ iꞌanom lo chique ri car —xcha chique. \v 20 Y na jampatana xquiya can ri qui atarraya y xeterej bi chirij ri Jesús. \p \v 21 Xbin cꞌu pan jubikꞌ chic y xeril chi pan queb achijab quichakꞌ quib, jun Jacobo rubiꞌ y ri jun chic Juan rubiꞌ. Wa caꞌib e ucꞌajol ri Zebedeo. Rique e cꞌo chupa jun barco junam rucꞌ ri quikaw y quetajin che ucꞌojoxic ri qui atarraya. Ecꞌu ri Jesús xebusiqꞌuij bi. \v 22 Y na jampatana rique xquiya can ri quibarco y ri quikaw, y xeterej cꞌu bi chirij ri Jesús. \s1 Ri Jesús cacꞌutun chiquiwach uqꞌuiyal winak y lic e qꞌui ri quebucunaj \p \v 23 Ri Jesús xicꞌow che ronoje tinamit re Galilea. Cacꞌutun pa tak sinagogas chujujunal tinamit, cutzijoj ri Utzilaj Tzij re rutakanic ri Dios y cucunaj ronoje uwach yabil cꞌo chique ri winak. \p \v 24 Conoje ri e cꞌo pa tak ri tinamit re Siria xquetaꞌmaj tak ri cuꞌan ri Jesús. Xequicꞌam cꞌu lo chwach Rire conoje ri ticawex rucꞌ tak uqꞌuiyal cꞌaxcꞌolil. Waꞌ e ri e cꞌo pa yabil, ri cꞌax quicꞌulumam, ri e cꞌo paquikꞌab itzel uxlabixel, ri quebumaj tew y ri e sic. Ecꞌu ri Jesús xebucunaj conoje. \p \v 25 Lic e qꞌui cꞌu ri xeterej bi chirij. Waꞌ e petinak Jerusalem y che jujun chic luwar re Judea, cucꞌ ri e petinak pa tak ri tinamit re Galilea, re Decápolis y che jujun chic tinamit e cꞌo chꞌaka yaꞌ che ri nimayaꞌ Jordán. \c 5 \s1 Ri Jesús cacꞌutun lo chwa jun juyub \r (Lc. 6:20-26) \p \v 1 Ri Jesús, echiriꞌ xeril ruqꞌuiyal winak, xakꞌan chwa ri juyub y xtzꞌuyiꞌic. Ecꞌu rutijoꞌn xquimol quib rucꞌ. \v 2 Jecꞌuwaꞌ ri xujek ucꞌutic chiquiwach: \q1 \v 3 «Nim quikꞌij calaxic ri caquetaꞌmaj lic chirajawaxic ri Ruxlabixel ri Dios chique, \q2 ma rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj cuꞌana que. \q1 \v 4 Nim quikꞌij calaxic ri quebokꞌic, \q2 ma ri Dios e cabochiꞌin quicꞌuꞌx. \q1 \v 5 Nim quikꞌij calaxic ri quiꞌanom chꞌutiꞌn che quib chwach ri Dios, \q2 ma cayaꞌ na chique, ri luwar ubiꞌtisim chi ri Dios. \q1 \v 6 Nim quikꞌij calaxic ri lic cacha quicꞌuꞌx che utzukuxic ri jusucꞌ binic silabic chwach ri Dios, \q2 ma ri Dios e cayaꞌw waꞌ chique. \q1 \v 7 Nim quikꞌij calaxic ri caquicꞌut ri cꞌaxnaꞌbal quicꞌuꞌx chique jujun chic, \q2 ma ri Dios cucꞌut ri cꞌaxnaꞌbal ucꞌuꞌx chique rique. \q1 \v 8 Nim quikꞌij calaxic ri uꞌanom chom ri canimaꞌ \q2 chwach ri Dios,\f + \fr 5:8 \ft Waꞌ e ri lic xa jumul quiyaꞌom quib pukꞌab ri Dios rucꞌ ronoje quicꞌuꞌx.\f* \q2 ma rique caquil na uwach ri Dios. \q1 \v 9 Nim quikꞌij calaxic ri caquitzucuj utzil chomal chiquiwach, \q2 ma cabiꞌx chique rique e ralcꞌoꞌal ri Dios. \q1 \v 10 Nim quikꞌij calaxic ri queternabex rucꞌ cꞌaxcꞌobic ruma ri caquiꞌan ri jusucꞌ chwach ri Dios, \q2 ma rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj cuꞌana que. \p \v 11 »Nim ikꞌij iwalaxic riꞌix echiriꞌ wuma riꞌin quixternabex rucꞌ cꞌax, cacꞌak bi ikꞌij y cabiꞌx ronoje ri na utz taj chiwij yey waꞌ xa rakꞌubal. \v 12 Chixquiꞌcotok y chixbixonok, ma lic nim ri rajil ucꞌaxel quicꞌul chilaꞌ chicaj. Macam cꞌu iwanimaꞌ che echiriꞌ quixyaꞌ pa cꞌax, ma jelaꞌ xꞌan chique ri kꞌalajisanelab ojertan, ri xenabej lo chiwach riꞌix. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ratzꞌam y ri kꞌijsak \p \v 13 »Wara che ruwachulew riꞌix lic quixajawax chique ri ticawex jelaꞌ pachaꞌ ratzꞌam lic cajawaxic. Yey we xsach rutzayul ratzꞌam, ¿suꞌanic tanchi caꞌan tza che? Riꞌ na jinta chi cꞌana uchac; queꞌcꞌak cꞌu bi y caxajaxoꞌx can uwiꞌ cuma ri ticawex.\x + \xo 5:13 \xt Mr. 9:50; Lc. 14:34-35\x* \p \v 14 »Riꞌix ix kꞌijsak che ruwachulew. E juna tinamit cꞌo lo chwi juna juyub na utz taj quewaxic. \v 15 Yey na utz tane catzij juna akꞌ y cachꞌuk uwiꞌ rucꞌ juna mulul re pajbal, ma ri caꞌan che e cayaꞌiꞌ lo chupa rucꞌolibal chicaj chaꞌ jelaꞌ cutzij quiwiꞌ conoje ri e cꞌo pa ri ja. \v 16 Jecꞌulaꞌ riꞌix, ix kꞌijsak chiquiwach ri ticawex chaꞌ caquil ri chomilaj chac quiꞌano y jelaꞌ e caquiyac ukꞌij ri Kakaw Dios cꞌo chilaꞌ chicaj. \s1 Ri Jesús y Rutzij Upixab ri Dios \p \v 17 »Michꞌob cꞌu riꞌix we riꞌin in cꞌuninak re coꞌlnusacha uwach Rutzij Upixab ri Dios tzꞌibital can cuma ri Moisés y ri kꞌalajisanelab. Ma na in cꞌuninak ta che usachic uwach waꞌ; e in cꞌuninak re coꞌlnukꞌalajisaj rusucꞌ. \v 18 Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Xalokꞌ cꞌa tiquil rukꞌijol ruwa caj y ruwachulew, na quesax ta cꞌana juna letra yey na quesax tane tob xa juna ralco juchꞌ che Rutzij Upixab ri Dios, ma e cuꞌana na ronoje ri tzꞌibitalic. \p \v 19 »Ruma cꞌu waꞌ, china ri cupalajij juna takanic tob ne lic chꞌutiꞌn chwach rire yey e tanchi ucꞌutic cuꞌan chiquiwach ri ticawex, riꞌ na jinta uwach chupa rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj. China cꞌu ri cucoj Rutzij Upixab ri Dios yey jelaꞌ cucꞌut chiquiwach jujun chic chaꞌ e caquiꞌano, riꞌ lic cꞌo uwach chupa rutakanic ri Dios. \p \v 20 »Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Xew quixoc riꞌix chupa wa takanic petinak chilaꞌ chicaj, we ribinic isilabic e más jusucꞌ chwa ri quibinic raj cꞌutunel re ri tzijpixab y ri fariseos. Noꞌj we na je ta laꞌ, riꞌ na takal ta chiwe. \s1 Ri Jesús cacꞌutun chwi ri oyowal \r (Lc. 12:57-59) \p \v 21 »Riꞌix itom ri xbiꞌx lo chique ri ticawex ojertan chupa Rutzij Upixab ri Dios: “Matcamisanic”;\x + \xo 5:21 \xt Éx. 20:13\x* yey china cꞌu ri cacamisanic, riꞌ cakꞌat tzij puwiꞌ. \p \v 22 »Noꞌj riꞌin cambiꞌij chiwe: China ri cape royowal chirij juna ratz-uchakꞌ, riꞌ cakꞌat tzij puwiꞌ. China cꞌu ri cucꞌak bi ukꞌij ri ratz-uchakꞌ, riꞌ cacꞌam bi chwach ri kꞌatbal tzij re ri tinamit. Yey china ri cubiꞌij che juna ratz-uchakꞌ: “¡Na jinta cꞌana achac!”, riꞌ catewun puwiꞌ queꞌec pa akꞌ chi xibalbaꞌ re tijbal cꞌax. \p \v 23 »Ruma cꞌu laꞌ, echiriꞌ cacꞌam bi rakasaꞌn chwa raltar yey chiriꞌ cacꞌun chacꞌuꞌx cꞌo juna awatz-achakꞌ cꞌo royowal chawij, \v 24 chayaꞌa na can rakasaꞌn chwa raltar y jat nabe rucꞌ rawatz-achakꞌ, jaꞌana utzil chomal rucꞌ. Ecꞌuchiriꞌ, utz catpe tanchi chwa raltar y caya cꞌu riꞌ rakasaꞌn chwach ri Dios. \p \v 25 »We cꞌo junok cucoj amac y catucꞌam bi pa kꞌatbal tzij, nabe chaꞌana pan utzil chomal rucꞌ pa be chaꞌ jelaꞌ na catuꞌyaꞌa ta chi pukꞌab raj kꞌatal tzij. Ma we na xaꞌan ta riꞌ, raj kꞌatal tzij catuya bi pukꞌab ri ausiliar\f + \fr 5:25 \ft “Ausiliar”: E pachaꞌ juna policía wakꞌij ora.\f* chaꞌ catuꞌyaꞌa pa cárcel. \v 26 Pakatzij wi cambiꞌij chawe: Na catel tana lo pa ri cárcel we na xatoj ta can ronoje ramac. \s1 Ri Jesús cacꞌutun chwi ri macunic chirij ri cꞌulaniquil \p \v 27 »Riꞌix itom ri xbiꞌx lo ojertan chupa Rutzij Upixab ri Dios: “Matmacun chirij ri cꞌulaniquil.”\x + \xo 5:27 \xt Éx. 20:14\x* \p \v 28 »Noꞌj riꞌin cambiꞌij chiwe: We cꞌo junok caril juna ixok y curayij uwach re camacun rucꞌ, riꞌ ya xmacun rucꞌ pa ranimaꞌ. \p \v 29 »E uwariꞌche, we e rawach uwiquikꞌab ri catzakisan awe pa ri mac, chawesaj y chacꞌaka bi; ma xa ne cuya riꞌ e cajam jun che rawach, chwa ri catcꞌak bi rucꞌ ronoje racuerpo chi xibalbaꞌ re tijbal cꞌax. \v 30 We e rakꞌab uwiquikꞌab ri catzakisan awe pa ri mac, chakꞌataꞌ y chacꞌaka bi; ma xa ne cuya riꞌ e cajam jun che rakꞌab, chwa ri catcꞌak bi rucꞌ ronoje racuerpo chi xibalbaꞌ re tijbal cꞌax. \s1 Ri Jesús cacꞌutun chwi ri jachbal ib \r (Mt. 19:3-12; Mr. 10:2-12; Lc. 16:18) \p \v 31 »Jenewaꞌ xbiꞌx lo ojertan: “We juna achi caraj cujach bi ri rixokil, xew chuyaꞌa bi ruwujil re jachbal ib che.”\x + \xo 5:31 \xt Dt. 24:1\x* \p \v 32 »Noꞌj riꞌin cambiꞌij: We rachi cuya bi ruwujil re jachbal ib che ri rixokil tob rixok na macuninak ta chirij ri cꞌulaniquil, riꞌ e cumin ri rixokil pa ri mac. Ma we rixok jachom bi cucꞌam jun chic achi, camacun cꞌu riꞌ chirij ri cꞌulaniquil. Yey e rachi cacꞌuliꞌ rucꞌ rixok jachom bi, riꞌ jenelaꞌ camacun chirij ri cꞌulaniquil.\x + \xo 5:32 \xt 1 Co. 7:10-11\x* \s1 Ri Jesús cacꞌutun chwi ri chꞌaꞌtem cuꞌan junok echiriꞌ cꞌo cujiquibaꞌ uwach \p \v 33 »Riꞌix itom ri xbiꞌx lo chique ri ticawex ojertan: “Matsocon rucꞌ ri cajiquibaꞌ uwach; e lic chaꞌana janipa rajiquibam uwach chwach ri Dios”\x + \xo 5:33 \xt Lv. 19:12\x* cachaꞌ. \p \v 34 »Noꞌj riꞌin cambiꞌij chiwe: Lic macꞌo mijiquibaꞌ uwach pubiꞌ junok. Macꞌo ne mijiquibaꞌ uwach pa rubiꞌ ri caj, ma ri chilaꞌ chicaj e tzꞌulibal pa catakan wi ri Dios. \v 35 Macꞌo mijiquibaꞌ uwach pubiꞌ ruwa ulew, ma ruwa ulew e utacꞌalibal ri rakan ri Dios. Macꞌo ne mijiquibaꞌ uwach pubiꞌ ri tinamit Jerusalem, ma waꞌ e utinamit ri Nimalaj Takanel Dios. \v 36 Macꞌo mijiquibaꞌ uwach pubiꞌ ruwiꞌ ijolom, ma riꞌix na quirik tane uꞌanic sak o kꞌek che riwiꞌ, tob tane xa jun chi wiꞌaj. \v 37 E chibiꞌij ri jusucꞌ. We lic katzij, xew chibiꞌij: “Katzij.” We na katzij taj, xew chibiꞌij: “Na katzij taj.” Ma ri cacojiꞌ uwiꞌ ri cabiꞌxic, waꞌ rucꞌ ritzel winak petinak wi. \s1 Ri Jesús cacꞌutun chwi ri rutzil cꞌuꞌxaj \r (Lc. 6:27-36) \p \v 38 »Riꞌix itom ri xbiꞌx lo ojertan: \q1 We cꞌo junok cupuchꞌ rawach, \q2 riꞌ takal che capuchꞌ ri riꞌre. \q1 We cꞌo junok cutor bi juna aweꞌ, \q2 riꞌ takal che cator bi ri riꞌre. \rq Éx. 21:24 \rq* \p \v 39 »Noꞌj riꞌin cambiꞌij chiwe: Miꞌan ucꞌaxel che ri cuꞌan ri na utz taj chiwe. We cꞌo cꞌu junok cupachꞌ kꞌab xeꞌ aweꞌ pawiquikꞌab, chayaꞌa luwar che cupachꞌ ri pa mox. \v 40 We cꞌo junok catuchap pa chꞌaꞌoj pa kꞌatbal tzij re cumaj racoton, asu chayaꞌa ne can rakꞌuꞌ re pisbal awij che. \v 41 We cꞌo junok catumin bi chuxeꞌ ekaꞌn chaꞌ cawekaj bi jun kilómetro che, asu queb kilómetro chawekaj bi che. \v 42 Chatsipan che ri nibaꞌ we cutzꞌonoj toꞌbal chawe. We cꞌo junok cachikꞌiman chawe, maꞌan xuꞌyal che. \p \v 43 »Itom cꞌu ri xbiꞌx lo ojertan: \q1 Cꞌax chanaꞌa rawatz-achakꞌ \rq Lv. 19:18 \rq* \q1 yey tzel chawila ri tzel quilow awe. \p \v 44 »Noꞌj riꞌin cambiꞌij chiwe: Cꞌax chebinaꞌa ri e aj retzelal cꞌuꞌx chiwij. Chitzꞌonoj ri rutzil ucꞌuꞌx ri Dios paquiwi ri caquitzꞌonoj ri na utz taj piwi riꞌix. Chiꞌana ri utz chique ri tzel quebilow iwe. Chiꞌana cꞌu orar paquiwi janipa ri caquicꞌak bi ikꞌij y ri quixquiternabej rucꞌ cꞌaxcꞌobic \v 45 chaꞌ jelaꞌ cakꞌalajinic ix ralcꞌoꞌal ri Kakaw Dios cꞌo chilaꞌ chicaj. Ma Rire cuꞌan che ri kꞌij quel lo paquiwi ri ticawex caquiꞌan ri utz y paquiwi ri caquiꞌan ri na utz taj, yey cutak lo ri jab paquiwi ri jusucꞌ quibinic quisilabic y paquiwi ri na jusucꞌ ta quibinic quisilabic. \p \v 46 »Ma we xew cꞌax quebinaꞌ ri cꞌax quenaꞌw iwe, ¿saꞌ cꞌu riꞌ ri rajil ucꞌaxel quicꞌulu? Ma jenelaꞌ caquiꞌan raj tzꞌonol puak re tojonic. \v 47 We xew quiya rutzil quiwach ri iwatz-ichakꞌ riꞌix, ¿saꞌ cꞌu riꞌ ri utz quixtajin che uꞌanic? Ma jenelaꞌ caquiꞌan ri na quetaꞌam ta uwach ri Dios. \v 48 Chiꞌana cꞌu jusucꞌ che ri ibinic isilabic jelaꞌ pachaꞌ ri usucꞌliquil ri Kakaw Dios cꞌo chilaꞌ chicaj. \c 6 \s1 Ri Jesús cacꞌutun chwi ri limoxna \p \v 1 »Miꞌan ri quicꞌut ri jusucꞌ ibinic isilabic chiwachil xa re quixilitaj cuma ri ticawex;\x + \xo 6:1 \xt Mt. 23:5\x* ma we jelaꞌ quiꞌano, na jinta rajil ucꞌaxel quicꞌul che Rikaw Dios cꞌo chilaꞌ chicaj. \v 2 E uwariꞌche, echiriꞌ quiya limoxna che juna nibaꞌ, mitzijoj chique ri ticawex, pachaꞌ ri caquiꞌan ri xa queb quipalaj pa tak sinagogas y pa tak be. Ma rique jelaꞌ caquiꞌano xew chaꞌ cayac quikꞌij. Noꞌj riꞌin pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Rucꞌ cꞌu wa yacbal quikꞌij, ya e laꞌ xquicꞌul ri rajil ucꞌaxel ri xquiꞌano. \v 3 E uwariꞌche, echiriꞌ quiya limoxna chique ri nibaꞌib, miꞌan chiwachil. \v 4 Jecꞌulaꞌ na jinta cꞌo canaꞌben re, xew Rikaw Dios quetaꞌman waꞌ. Ecꞌu Rire cuya na ri rajil ucꞌaxel chiwe. \s1 Ri Jesús cacꞌutun chwi ri oración \r (Lc. 11:1-13) \p \v 5 »Echiriꞌ quixchꞌaꞌt rucꞌ ri Dios, miꞌan iweꞌix pachaꞌ ri caquiꞌan ri xa queb quipalaj. Ma rique lic cucꞌul quicꞌuꞌx ri caquibololej oración e laꞌ e tacꞌal pa tak sinagogas y pa tak jachbal be chaꞌ jelaꞌ quebilitaj cuma ri ticawex. Noꞌj riꞌin pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Rucꞌ cꞌu wa yacbal quikꞌij, ya e laꞌ xquicꞌul ri rajil ucꞌaxel ri xquiꞌano. \v 6 Noꞌj riꞌix echiriꞌ quixchꞌaꞌt rucꞌ ri Dios, chixoc pa ja, chitzꞌapij lo ri puerta y chixchꞌaꞌt rucꞌ Rikaw Dios xa ituquel; jecꞌulaꞌ Rikaw Dios caril ri quiꞌan xa ituquel y cuya na cꞌu ri rajil ucꞌaxel chiwe chiwachil. \p \v 7 »Ecꞌuchiriꞌ quixchꞌaꞌt rucꞌ ri Dios, miwererej chꞌaꞌtem uqꞌuiyal laj pachaꞌ caquiꞌan ri na quetaꞌam ta uwach ri Dios; ma e caquichꞌob rique ruma ri caquiwererej chꞌaꞌtem, quetataj ruma ri Dios. \v 8 Miꞌan cꞌu iweꞌix pachaꞌ ri caquiꞌan rique, ma Rikaw Dios lic retaꞌam chic saꞌ ri cajawax chiwe echiriꞌ cꞌamajaꞌ ne quitzꞌonoj che. \p \v 9 »Ecꞌu riꞌix echiriꞌ quixchꞌaꞌt rucꞌ ri Dios utz jewaꞌ tak ri quibiꞌij: \q1 Kakaw Dios, Lal cꞌo la chilaꞌ chicaj, \q1 ¡lic chetaꞌmaxok nim ukꞌij ri biꞌ la! \q1 \v 10 Peta la, takana la pakawiꞌ; \q1 chuꞌana cꞌu ri rajawal cꞌuꞌx la wara che ruwachulew, \q2 jelaꞌ pachaꞌ ri caꞌan chilaꞌ chicaj. \q1 \v 11 Yaꞌa co la wakꞌij ri kawa, \q2 ri cajawax chike ronoje kꞌij. \q1 \v 12 Cuyu co la kamac, \q2 jelaꞌ pachaꞌ riꞌoj cakacuy quimac ri emacuninak chikij. \q1 \v 13 Y maya co la luwar chike cojtzak pa mac; \q2 e lic chojcolobej la chwach ritzel winak. \q1 Ma pakꞌab Rilal cꞌo wi ronoje takanic y chukꞌab; \q2 y xew che Rilal takal wi ri yacbal kꞌij na jinta utakexic. Amén. \m \v 14 »Ma we riꞌix quicuy quimac tak ri ticawex, jecꞌulaꞌ riꞌ cuꞌan ri Kakaw Dios cꞌo chilaꞌ chicaj, cucuy imac riꞌix. \v 15 Noꞌj we riꞌix na quicuy ta quimac tak ri ticawex, jecꞌulaꞌ riꞌ cuꞌan ri Kakaw Dios, na cucuy ta imac riꞌix.\x + \xo 6:15 \xt Mr. 11:25-26\x* \s1 Ri Jesús cacꞌutun chwi ri ayuno \p \v 16 »Echiriꞌ riꞌix quiꞌan ayuno, micꞌut bis che ripalaj pachaꞌ ri caquiꞌan ri xa queb quipalaj. Ma rique caquiꞌan waꞌ xa pachaꞌ quebilitaj cuma ri winak. Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Rucꞌ cꞌu wa yacbal quikꞌij, ya e laꞌ xquicꞌul ri rajil ucꞌaxel ri xquiꞌano. \v 17 Noꞌj riꞌix echiriꞌ quiꞌan ayuno, chichꞌaja ripalaj y chixiya riwiꞌ chi utz. \v 18 Jecꞌulaꞌ ri ticawex na caquil taj we riꞌix ix cꞌo pa ayuno. Xew cꞌu Rikaw Dios, ri na quilitaj ta uwach, caril ri na caquil ta ri ticawex. Ecꞌu riꞌ Rire cayaꞌw na ri rajil ucꞌaxel chiwe. \s1 Ri beyomalil re chilaꞌ chicaj \r (Lc. 12:32-34) \p \v 19 »Mixchacun xa re quimol ucꞌuꞌxibal beyomalil re ruwachulew, ma ri wara e tak ri icꞌolom xa capoqꞌuiric y cuꞌan mojos, yey queboc ne elekꞌomab che relekꞌaxic bi. \v 20 We quiwaj quirik ri sakil beyomalil, e chiꞌana wara che ruwachulew janipa ri lic cꞌo uchac chwach ri Dios chaꞌ jelaꞌ cꞌo cutikoj chiwe riꞌix chilaꞌ chicaj. Ma ri icꞌolom chilaꞌ na capoqꞌuir taj y na cuꞌan ta mojos, yey na jinta ne elekꞌomab queboc che relekꞌaxic bi. \v 21 Ma pa cꞌo wi ribeyomalil riꞌix, puwi waꞌ queꞌec wi icꞌuꞌx. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ri kawach \r (Lc. 11:33-36) \p \v 22 »Ri kawach e pachaꞌ candil re ri kacuerpo, ma ruma waꞌ cojtzuꞌnic chaꞌ utz cojbinic. Jecꞌulaꞌ, we ri kawach utz uꞌanom, ronoje ri kacuerpo nojinak che kꞌijsak y cakil cꞌu ronoje chi utz. \v 23 Noꞌj we ri kawach na utz taj, ronoje ri kacuerpo cꞌo pa kꞌekuꞌm. Jecꞌulaꞌ, we ri kꞌijsak cꞌo kucꞌ uꞌanom junam rucꞌ ri kꞌekuꞌm, ¡coꞌl chi lo kꞌekuꞌmalil riꞌ oj cꞌo wi!\f + \fr 6:23 \ft Pa ri chꞌaꞌtem hebreo, we cabiꞌx che junok “utz ruwach”, waꞌ queꞌelawi lic utz ucꞌuꞌx, na caxuꞌyan taj. Yey we cabiꞌx che junok “na utz ta ruwach”, waꞌ queꞌelawi lic co rucꞌuꞌx y lic xuꞌy.\f* \s1 Ri Jesús cacꞌutun chwi ri puak \r (Lc. 16:13) \p \v 24 »Lic cꞌayew we juna aj chac e caꞌib ri rajaw. Ma laj tzel caril ri jun yey cꞌax cunaꞌ ri jun chic; o laj cuyac ukꞌij ri jun yey cucꞌak bi ukꞌij ri jun chic. Ruma cꞌu laꞌ, na utz taj we junok cuya rib che unimaxic ri Dios yey cuya rib che utzucuxic ri beyomalil re ruwachulew. \s1 Ri Dios quebuchajij ri ralcꞌoꞌal \r (Lc. 12:22-31) \p \v 25 »E uwariꞌche cambiꞌij chiwe riꞌix: Mubisoj icꞌuꞌx ricꞌaslem; mubisoj ne icꞌuꞌx saꞌ riwa y rimikꞌinaꞌ quitijo o saꞌ rikꞌuꞌ quicojo. ¿Na e ta neba más cꞌo uwach ricꞌaslem riꞌix chwach ri quitijo? ¿Yey na e ta neba más cꞌo uwach ri cuerpo chwach rikꞌuꞌ quicojo? \p \v 26 »Chebiwilape ri tzꞌiquin quexiqꞌuicꞌ che ruwa caj. Rique na queticoꞌnaj taj, na caquiꞌan tane quimolonic y na jinta ne pa caquicꞌol wi ri quimolonic. Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, Rikaw Dios cꞌo chilaꞌ chicaj quebutzuku. ¡Macꞌuwariꞌ riꞌix, ri Dios quixuchajij, ma e más cꞌo iwach riꞌix chiquiwa ri tzꞌiquin! \p \v 27 »¿Cꞌo neba junok chiwe riꞌix curik cunajtirisaj jun chic kꞌij che rucꞌaslem wara che ruwachulew? Na jinta junok, tob ne lic cutij ukꞌij che. \v 28 ¿Suꞌbe cꞌu riꞌ lic cubisoj icꞌuꞌx rikꞌuꞌ quicojo? Chiwilapeꞌ suꞌanic queqꞌuiy ri cotzꞌiꞌj pa tak juyub; waꞌ na quechacun taj y na quequeman ta nenareꞌ chaꞌ caquiꞌan ri quikꞌuꞌ. \v 29 Yey riꞌin cambiꞌij chiwe: Ri rey Salomón, tob lic cꞌo uchomal rukꞌuꞌ xucojo, waꞌ na xumaj ta cꞌana ruchomalil tak ri cotzꞌiꞌj. \v 30 Jecꞌulaꞌ we ri Dios uꞌanom chom che ri akꞌes cꞌo wakꞌij pa juyub yey chweꞌk xa caporox pa akꞌ, ¿na cuya ta cami riꞌ ri Dios rikꞌuꞌ cajawax chiwe? ¡Riꞌix lic xa jubikꞌ ri cubulibal icꞌuꞌx rucꞌ ri Dios! \p \v 31 »Cambiꞌij cꞌu chiwe: Mubisoj icꞌuꞌx y mibiꞌij: “¿Saꞌ ri kawa, saꞌ ri kamikꞌinaꞌ cakatijo? ¿Saꞌ ri kakꞌuꞌ cakacojo?” \v 32 Ma jenelaꞌ caquiꞌan ri winak na quetaꞌam ta uwach ri Dios, e cubisoj quicꞌuꞌx tak waꞌ. Noꞌj riꞌix cꞌo jun Ikaw chilaꞌ chicaj lic retaꞌam cajawax ronoje tak waꞌ chiwe. \p \v 33 »Ri lic chirajawaxic chiwe nabe e lic chixoc il che rutakanic ri Dios y che ri jusucꞌ binic silabic caraj Rire chiwe. Yey ronoje tak cꞌu ri cajawaxic, xa uwiꞌ chic cayaꞌtaj chiwe. \v 34 Mubisoj pan icꞌuꞌx ri quiwil chweꞌk, ma chujujunal kꞌij ucꞌamom chi lo rucꞌayewal. \c 7 \s1 Mikꞌat tzij paquiwi jujun chic \r (Lc. 6:37-38, 41-42) \p \v 1 »Miꞌan ri xa piwe riꞌix quixuꞌan aj kꞌatal tzij paquiwi jujun chic, chaꞌ jelaꞌ na cakꞌat ta tzij piwi riꞌix. \v 2 Ma e ruꞌanic quikꞌat tzij riꞌix paquiwi jujun chic, jelaꞌ cuꞌan ri Dios piwi riꞌix; ma rucꞌ ri pajbal quixpajan wi, rucꞌ laꞌ quixpaj wi riꞌix.\x + \xo 7:2 \xt Mr. 4:24; Lc. 6:38\x* \p \v 3 »¿Suꞌchac e lic catzutzaꞌ rucꞌaj cheꞌ cꞌo chupa ruwach rawatz-achakꞌ yey e na catoc ta cꞌu il che resaxic ri cheꞌ kꞌebel chupa rawach riꞌat? \v 4 Y we kꞌebel la jun cheꞌ chupa rawach riꞌat, ¿utz nawi cabiꞌij che rawatz-achakꞌ: “Chayaꞌa luwar chwe canwesaj la jun ucꞌaj cheꞌ cꞌo chupa rawach”? ¡Na utz taj! \v 5 ¡Xa queb apalaj! Nabe na chawesaj lo la cheꞌ kꞌebel chupa rawach riꞌat, y jelaꞌ cat-tzuꞌn chi utz chaꞌ catoꞌ rawatz-achakꞌ che resaxic lo rucꞌaj cheꞌ cꞌo chupa ruwach rire. \p \v 6 »Miya chiquiwa ri tzꞌiꞌ janipa ri lic chom chwach ri Dios, ma cꞌaxtaj quepe chiwij y caquirakachꞌij ipa; jecꞌulaꞌ micꞌak chiquiwach ri ak ri perlas cꞌo iwucꞌ, ma cꞌaxtaj xa caquixikꞌixaꞌ uwiꞌ.\f + \fr 7:6 \ft Wa versículo na e ta cachꞌaꞌt paquiwi rawaj. Ri queꞌelawi e na utz taj cakaya ri chomilaj cꞌutunic re ri Dios chiquiwach winak itzel quicꞌuꞌx we na cacaj taj caquicꞌulu.\f* \s1 Chitzꞌonoj che ri Dios janipa ri cajawax chiwe \r (Lc. 11:9-13; 6:31) \p \v 7 »Janipa ri cajawax chiwe, chitzꞌonoj che ri Dios y cayaꞌiꞌ chiwe; chitzucuj rucꞌ Rire janipa ri cajawax chiwe y quiriko; chichꞌaꞌbej Rire y lic quixucajmaj lok. \v 8 Ma china ri cutzꞌonoj ri cajawax che, cucꞌul na; china ri cꞌo cutzucuj, curik na; y china ri cachꞌaw pan che ruchiꞌ ja, cajakiꞌ na lo che. \p \v 9 »¿Cꞌo neba juna achi chixoꞌl, we rucꞌajol cutzꞌonoj pam, cuya juna abaj che; \v 10 o we cutzꞌonoj car, cumatz ri cuya che? ¡Na jintaj junok! \v 11 Ecꞌu riꞌ riꞌix tob xa ix ticawex na lic ta utz icꞌuꞌx, na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, quirik uyaꞌic chomilaj tak sipanic chique riwalcꞌoꞌal. ¡Macꞌuwariꞌ ri Kakaw Dios cꞌo chilaꞌ chicaj cuya chomilaj tak sipanic chique ri quetzꞌonow re che! \p \v 12 »Ecꞌu riꞌix chiꞌana chique ri ticawex jelaꞌ pachaꞌ ri quiwaj caquiꞌan rique chiwe. Ma e utakanic waꞌ Rutzij Upixab ri Dios tzꞌibital can cuma ri Moisés y ri kꞌalajisanelab. \s1 Ri oquibal chꞌutiꞌn uwach \r (Lc. 13:24) \p \v 13 »Chixoc bi che ri oquibal chꞌutiꞌn uwach. Ma ri oquibal y ri be queꞌec chi xibalbaꞌ lic nim uwach, yey lic e qꞌui ri queboc bi chiriꞌ. \v 14 Noꞌj ri oquibal y ri be queꞌec chi cꞌaslemal na jinta utakexic, lic chꞌutiꞌn uwach, yey na e ta qꞌui ri queboc bi chiriꞌ. \s1 Ruchꞌaꞌtem ri ticawex cucꞌutu saꞌ ri cꞌo pa ranimaꞌ \r (Lc. 6:43-45) \p \v 15 »Lic chichajij iwib chiquiwach ri caquibiꞌij e kꞌalajisanelab re ri Dios yey xa e socosoꞌnel. Ma waꞌ quecꞌun iwucꞌ riꞌix lic chacojoꞌ utz quicꞌuꞌx, noꞌj chupa ri canimaꞌ xa pachaꞌ e utiw lic e bikꞌonel. \v 16 Ecꞌu riꞌix quiwetaꞌmaj saꞌ ri cꞌo pa canimaꞌ ri ticawex ruma ri caquiꞌano, we utz o na utz taj. \p »E pachaꞌ tak ri cheꞌ: ri qꞌuix, na uva ta rujikꞌobalil cuyaꞌo; yey ri xuluquej, na higos ta rujikꞌobalil cuyaꞌo. \v 17 Jecꞌulaꞌ juna chomilaj cheꞌ, lic chom rujikꞌobalil cuyaꞌo; noꞌj ri cheꞌ na chom taj, na jinta uchac rujikꞌobalil cuyaꞌo. \v 18 Ri chomilaj cheꞌ na ube taj we na chom ta rujikꞌobalil cuyaꞌo; jecꞌulaꞌ ri cheꞌ na chom taj na cuya ta ujikꞌobalil chom. \v 19 Yey ronoje cheꞌ we na chom taj rujikꞌobalil cuyaꞌo, cachet bi y caporox pa akꞌ. \v 20 Riꞌix quiwetaꞌmaj cꞌu uwach juna cheꞌ ruma rujikꞌobalil cuyaꞌo; jecꞌulaꞌ cakꞌalajinic saꞌ tak ri cꞌo pa canimaꞌ ri ticawex ruma ri quibinic quisilabic. \s1 Na conoje taj queboc chilaꞌ chicaj \r (Lc. 13:25-27) \p \v 21 »Na conoje ta ri caquibiꞌij chwe “Kajawal, Kajawal” queboc chilaꞌ chicaj pa rutakanic ri Dios, ma xew queboc ri caquiꞌan ri rajawal ucꞌuꞌx ri Nukaw cꞌo chilaꞌ chicaj. \v 22 Copon cꞌu rukꞌijol echiriꞌ ri Dios cukꞌat tzij paquiwi ri ticawex, yey chupa laꞌ la kꞌij lic e qꞌui ri caquibiꞌij chwe: “Wajawal, Wajawal, riꞌoj xkaꞌan kꞌalajisanic chupa ri biꞌ la chique ri ticawex. Yey chupa ri biꞌ la xekesaj bi ri itzel uxlabixel y pa ri biꞌ la xkaꞌan uqꞌuiyal milagros” quechaꞌ. \v 23 Ecꞌuchiriꞌ, riꞌin jewaꞌ cambiꞌij chique: “Na xinwetaꞌmaj ta cꞌana iwach, chixela wucꞌ; ma riꞌix xew ix ꞌanal re ri lic itzel uwach.” \s1 Ri ja tzꞌakom lo paꞌbaj y ri ja xꞌaniꞌ pa sanyeb \r (Lc. 6:46-49) \p \v 24 »China cꞌu ri cataw re ri nutzij yey cuꞌan janipa ri cambiꞌij, canjunimaj rucꞌ jun achi lic cꞌo unaꞌoj ma xutzꞌak lo ri rocho paꞌbaj. \v 25 Xpe cꞌu lo ri jab, lic xnimar tak ri nimayaꞌ y xpe lo unimal cakjikꞌ y xumachꞌ rib che ri ja; na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, ri ja na xtzak ta ubi, ma paꞌbaj tzꞌakom lo wi. \v 26 Noꞌj cꞌu ri cuta ri nutzij yey na cuꞌan ta janipa ri cambiꞌij, canjunimaj rucꞌ jun achi na jinta unaꞌoj, ma xuꞌan ri rocho pa sanyeb. \v 27 Xpe cꞌu lo ri jab, xenimar tak ri nimayaꞌ, xpe lo unimal cakjikꞌ y xumachꞌ rib che ri ja. Ecꞌu riꞌ ri ja xwuluwub bi y xsach uwach» xchaꞌ. \p \v 28 Echiriꞌ xuqꞌuis ubiꞌxic waꞌ ri Jesús, ri winak lic caminak canimaꞌ che rucꞌutunic, \v 29 ma ruma rucꞌutunic cakꞌalajinic lic cꞌo uwach, na xa ta pachaꞌ ri caquiꞌan raj cꞌutunel re ri tzijpixab. \c 8 \s1 Ri Jesús cucunaj jun achi cꞌo yabil lepra che \r (Mr. 1:40-45; Lc. 5:12-16) \p \v 1 Ecꞌuchiriꞌ xkaj lo ri Jesús chwa ri juyub, lic uqꞌuiyal winak xeterej lo chirij. \v 2 Tecꞌuchiriꞌ, xopon jun achi cꞌo ri yabil lepra che, xuxuc rib chwach ri Jesús y xubiꞌij che: \p —Wajawal, we caꞌaj co la, joskꞌij la ri nucuerpo che wa yabil —xchaꞌ. \p \v 3 Ecꞌu ri Jesús xuchap pana rucꞌ rukꞌab y jecꞌuwaꞌ xubiꞌij che: \p —Cuaj, chuꞌana ba chom riꞌ racuerpo —xchaꞌ. Xew cꞌu xuqꞌuis ubiꞌxiquil waꞌ, na jampatana xsach ri yabil cꞌo che rachi. \v 4 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij che: \p —Chatapeꞌ, lic matzijoj che junok riꞌin xatincunaj. Jat chwach raj chacunel pa Rocho Dios chaꞌ rire carilo na jinta chi lepra chawe, y chayaꞌa chwach ri Dios ri kasaꞌn xtakan can ri Moisés che\x + \xo 8:4 \xt Lv. 14:1-32\x* chaꞌ cakꞌalajin chiquiwach ri ticawex at cunutajinak chic —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cucunaj ri raj chac jun capitán aj Roma \r (Lc. 7:1-10) \p \v 5 Echiriꞌ xopon ri Jesús pa ri tinamit Capernaúm, xopon jun capitán\f + \fr 8:5 \ft “Capitán”: Waꞌ e aj wach que cien soldados.\f* que ri soldados aj Roma rucꞌ y xujek lic quelaj che, \v 6 jewaꞌ cubiꞌij: \p —Wajawal, ri waj chac lic yewaꞌ cꞌo chwa uwarabal chiwocho. Rire xuꞌan sic y lic cꞌo pa cꞌax —cachaꞌ. \p \v 7 Ri Jesús xubiꞌij che: \p —Riꞌin quinꞌec y cancunaj —xchaꞌ. \p \v 8 Ecꞌu ri capitán xubiꞌij che: \p —Wajawal, riꞌin lic na takal ta chwe coc la chiwocho. Xew biꞌij la: “Chatcunutajok”, y rucꞌ ri chꞌaꞌtem la, cacunutaj ri waj chac. \v 9 Ma e pachaꞌ riꞌin, in cꞌo pukꞌab jun takanel y rire ebuyaꞌom uqꞌuiyal soldados panukꞌab. We cambiꞌij cꞌu che junok “Jat”, queꞌec; o cambiꞌij che junok chic “Chatpetok”, capetic. Yey we cambiꞌij che juna waj chac “Chaꞌana waꞌ”, cuꞌano —xchaꞌ. \p \v 10 Ri Jesús echiriꞌ xuta waꞌ, lic xcam ranimaꞌ che y jewaꞌ xubiꞌij chique ri eteran chirij: \p —Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Na nurikom tane chiquixoꞌl raj Israel junok lic cꞌo unimal cubulibal ucꞌuꞌx pachaꞌ wa jun achi. \v 11 Cambiꞌij cꞌu chiwe: Lic e qꞌui ri quepe pa relebal lo ri kꞌij y e qꞌui ri quepe putzakibal ri kꞌij y queboc chwa ri mexa pa waꞌim rucꞌ ri Abraham, rucꞌ ri Isaac y rucꞌ ri Jacob chupa rutakanic ri Dios cꞌo chilaꞌ chicaj. \v 12 Noꞌj tak cꞌu ri caquichꞌobo takal chique caquicꞌul rutakanic ri Dios ruma e ratz-uchakꞌ can ri Abraham, riꞌ quebesax bi y quecꞌak bi pa ri kꞌekuꞌm; chiriꞌ cꞌu riꞌ quebokꞌ wi y cakichꞌichꞌ ruwi queꞌ —xchaꞌ. \p \v 13 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij ri Jesús che ri capitán: \p —Oj chi ocho la, ma jelaꞌ cuꞌanaꞌ pachaꞌ ri xcubiꞌ cꞌuꞌx la che —xchaꞌ. Chupa cꞌu laꞌ la jokꞌotaj xcunutaj ri raj chac. \s1 Ri Jesús cucunaj ruchu-ujiꞌ ri Pedro \r (Mr. 1:29-34; Lc. 4:38-41) \p \v 14 Ri Jesús xopon chirocho ri Pedro. Chiriꞌ cꞌu riꞌ xril ruchu-ujiꞌ ri Pedro cꞌo chwa uwarabal y lic cꞌo akꞌ chirij. \v 15 Ecꞌu ri Jesús xuchap rukꞌab y jecꞌulaꞌ xicꞌow ri akꞌ chirij. Ecꞌuchiriꞌ, rixok xyactajic y xujek quebunimaj. \s1 Ri Jesús quebucunaj uqꞌuiyal yewaꞌib \p \v 16 Echiriꞌ xoc rakꞌab, xequicꞌam lo chwach ri Jesús uqꞌuiyal ticawex e cꞌo paquikꞌab itzel uxlabixel. Ecꞌu ri Jesús rucꞌ ruchꞌaꞌtem xeberesaj bi tak ri itzel uxlabixel chique y xebucunaj conoje ri yewaꞌib. \v 17 Xuꞌan waꞌ chaꞌ e cuꞌana ri utzijom can ri kꞌalajisanel Isaías echiriꞌ xubiꞌij: \q1 Rire xucꞌam bi ri kayabil, \q1 y xucꞌam bi ri kacꞌaxcꞌolil \rq Is. 53:4 \rq* \m xchaꞌ. \s1 Ri cacaj queterej chirij ri Jesús \r (Lc. 9:57-62) \p \v 18 Ri Jesús echiriꞌ xrilo uqꞌuiyal winak quisutum rij, xebutak rutijoꞌn chaꞌ quekꞌax chꞌaka yaꞌ. \p \v 19 Ecꞌu laꞌ la jokꞌotaj xopon rucꞌ ri Jesús jun achi aj cꞌutunel re ri tzijpixab y xubiꞌij che: \p —Lal tijonel, riꞌin quinterej bi chiꞌij la tob pachawi queꞌec wi la —xchaꞌ. \p \v 20 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Ri yac cꞌo quijul y ri tzꞌiquin quexiqꞌuicꞌ che ruwa caj cꞌo quisoc; noꞌj Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex na jinta ne uluwar tob xa pa cuxlan wi —xchaꞌ. \p \v 21 Cꞌo chi jun chique rutijoꞌn xubiꞌij che ri Jesús: \p —Wajawal, yaꞌa la luwar chwe canwoyꞌej cacam na ri nukaw y canmuk canok; tecꞌuchiriꞌ, quinterej chiꞌij la —xchaꞌ. \p \v 22 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Riꞌat chat-terej lo chwij; chayaꞌa can chique ri ecaminak chwach ri Dios chaꞌ e rique quemukuw ri catz-quichakꞌ quecamic —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cukꞌatej ri cakjikꞌ chwi ri mar \r (Mr. 4:35-41; Lc. 8:22-25) \p \v 23 Ecꞌuchiriꞌ, xoc ri Jesús pa jun barco y rutijoꞌn xebec rucꞌ. \v 24 Tecꞌuchiriꞌ, xpe jun nimalaj cakjikꞌ chwi ri mar y xujeko canoj ri barco che yaꞌ. Yey ri Jesús cawaric. \p \v 25 Ecꞌu rutijoꞌn xeꞌquicꞌosoj y xquibiꞌij che: \p —¡Kajawal! ¡Chojcolobej la, ma cojcamic! —xechaꞌ. \p \v 26 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿Suꞌchac lic quixiꞌij iwib? Riꞌix lic xa jubikꞌ ri cubulibal icꞌuꞌx wucꞌ —xchaꞌ. \p Ecꞌuchiriꞌ xyactajic, xukꞌatej ri cakjikꞌ y ri yaꞌ. Xtaniꞌ cꞌu riꞌ ri cakjikꞌ y ri yaꞌ xyeniꞌic. \p \v 27 Rutijoꞌn lic xcam canimaꞌ che y xquibiꞌij: «¿Saꞌ ruwach waꞌ waꞌchi? ¡Ma tob ne e ri cakjikꞌ y ri yaꞌ caquicoj utzij!» xechaꞌ. \s1 Ri queb achijab aj Gadara e cꞌo paquikꞌab itzel uxlabixel \r (Mr. 5:1-20; Lc. 8:26-39) \p \v 28 Echiriꞌ xopon ri Jesús chꞌaka mar pa ri luwar re Gadara, xoꞌlcꞌul cuma queb achijab ebelinak lo chuxoꞌl tak mukubal que animaꞌ. Quicabichal e cꞌo paquikꞌab itzel uxlabixel y lic itzel quiwachlibal, ma cuma rique na jinta junok quicꞌow chiriꞌ. \p \v 29 E tak cꞌu riꞌ waꞌ xquijeko lic co quesiqꞌuinic, jewaꞌ xquibiꞌij: \p —¿Suꞌchac coꞌlmina ib la kucꞌ, Jesús, Lal Ucꞌajol ri Dios? ¿Petinak cami la re cojya la pa cꞌax echiriꞌ cꞌamajaꞌ ne copon ri kakꞌij? —xechaꞌ. \p \v 30 E cꞌo cꞌu uqꞌuiyal ak quewaꞌ lo chinimanaj. \v 31 Ecꞌu ri itzel uxlabixel lic xebelaj che ri Jesús: \p —We cojesaj bi la, yaꞌa la luwar chike cojoc bi cucꞌ ri ak —xechaꞌ. \p \v 32 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij ri Jesús chique: \p —Jix riꞌ —xchaꞌ. Tak ri itzel uxlabixel xebel bi chique rachijab y xeboc cucꞌ ri ak. Tecꞌuchiriꞌ, conoje ri ak xeꞌquicꞌaka bi quib chwi jun siwan, xebeꞌtzaka cꞌa chupa ri mar y chiriꞌ xejikꞌ wi. \p \v 33 Ecꞌu ri e chajinel que ri ak xebanimajic. Y echiriꞌ xebopon pa ri tinamit, xquijek utzijoxic ronoje ri xquicꞌulumaj ri ak y ri xuꞌan ri Jesús chique ri queb achijab echiriꞌ xeberesaj paquikꞌab ri itzel uxlabixel. \v 34 Conoje cꞌu ri winak re ri tinamit xepe pa cꞌo wi ri Jesús. Echiriꞌ xquil uwach, lic xquitzꞌonoj che chaꞌ quel bi chiriꞌ pa tak ri quiluwar. \c 9 \s1 Ri Jesús cucunaj jun sic \r (Mr. 2:1-12; Lc. 5:17-26) \p \v 1 Ecꞌuchiriꞌ, xoc ri Jesús pa jun barco, xkꞌax chꞌaka yaꞌ y xopon pa ri tinamit pa jekel wi. \v 2 E cꞌo cꞌu jujun achijab xquicꞌam lo jun achi sic chwach ri Jesús, quitelem lo chwa jun chꞌat. Echiriꞌ ri Jesús xril ri cubulibal quicꞌuꞌx rucꞌ, xubiꞌij che rachi sic: \p —Wal, chanimarisaj acꞌuꞌx, ma ronoje ramac cuytajinak chic —xchaꞌ. \p \v 3 E cꞌo cꞌu jujun chique raj cꞌutunel re ri tzijpixab jewaꞌ xquichꞌobo: «Wa jun achi lic camacun chirij ri Dios, ma na yaꞌtal ta pukꞌab junok cubiꞌij waꞌ.» \p \v 4 Noꞌj ri Jesús xunaꞌbej saꞌ ri caquichꞌobo; ruma cꞌu riꞌ, xubiꞌij chique: \p —¿Suꞌchac cachꞌob alak ri na utz taj? \v 5 ¿Saꞌ cꞌu ri na cꞌayew taj cambiꞌij: “Ronoje ramac cuytajinak chic” o “Chatyactajok y chatbinok”? \v 6 E cuaj cꞌut quetaꞌmaj alak waꞌ: Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex yaꞌtal pukꞌab cucuy tak ri mac que ri winak che ruwachulew —xchaꞌ. \p Xubiꞌij cꞌu riꞌ che ri sic: \p —Chatyactajok, chacꞌama bi rachꞌat y jat chaꞌwocho —xchaꞌ. \p \v 7 Xyactaj cꞌu ri sic y xeꞌec chirocho. \v 8 Echiriꞌ xquil waꞌ ri winak, lic xcam canimaꞌ che y xquiyac ukꞌij ri Dios ruma uyaꞌom chique ri ticawex caquiꞌan tak waꞌ. \s1 Ri Jesús cusiqꞌuij ri Mateo \r (Mr. 2:13-17; Lc. 5:27-32) \p \v 9 Xel cꞌu bi ri Jesús chiriꞌ y xril jun achi aj tzꞌonol puak re tojonic, Mateo rubiꞌ, tzꞌul pa ri luwar pa caꞌan wi ri tojonic che ri gobierno, y xubiꞌij che: \p —Chat-terej lo chwij —xchaꞌ. Y ri Mateo xyactajic y xterej bi chirij. \p \v 10 Ecꞌu ri Jesús xumaj bi chirocho waꞌchi y xeboc chwa ri mexa cucꞌ rutijoꞌn. Xebopon cꞌu uqꞌuiyal aj tzꞌonol puak re tojonic y uqꞌuiyal aj maquib y xetzꞌuyiꞌ junam cucꞌ. \p \v 11 Echiriꞌ xquil waꞌ ri fariseos, xquibiꞌij chique rutijoꞌn ri Jesús: \p —¿Suꞌchac ri tijonel iwe riꞌix cawaꞌ junam cucꞌ raj tzꞌonol puak re tojonic\f + \fr 9:11 \ft “Raj tzꞌonol puak re tojonic”: Quil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* y cucꞌ raj maquib? —xechaꞌ. \p \v 12 Echiriꞌ xuta waꞌ ri Jesús, xubiꞌij chique: \p —E janipa ri utz quiwach, na cajawax ta aj cunanel chique; ma waꞌ xew chique ri e yewaꞌib cajawax wi. \v 13 Oj cꞌu alak y maja na alak saꞌ queꞌelawi ri cubiꞌij ri Dios chupa Ruchꞌaꞌtem: \q1 Ri lic cuaj riꞌin chiwe e ri cꞌutubal re ri cꞌaxnaꞌbal cꞌuꞌxaj, \q1 na e ta ri cacamisax awaj re kasaꞌn chinuwach \rq Os. 6:6 \rq* \m cachaꞌ. \p »Riꞌin na in petinak ta che quisiqꞌuixic ri jusucꞌ quibinic quisilabic, ma in petinak che quisiqꞌuixic raj maquib chaꞌ caquijalcꞌatij ri quibinic quisilabic —xchaꞌ. \s1 Ri tzꞌonobal puwi ri ayuno \r (Mr. 2:18-22; Lc. 5:33-39) \p \v 14 Ecꞌuchiriꞌ, rutijoꞌn ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo xekib rucꞌ ri Jesús y xquitzꞌonoj che: \p —¿Suꞌchac riꞌoj y ri fariseos lic cakaꞌan ayuno yey ri tijoꞌn rilal na caquiꞌan taj? —xechaꞌ. \p \v 15 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿Utz neba quecꞌojiꞌ pa bis ri esiqꞌuim pa cꞌulaniquil we cꞌa cꞌo rala cacꞌuliꞌic chiquixoꞌl? Na utz taj. Noꞌj copon na ri kꞌij echiriꞌ quesax bi rala chiquixoꞌl; cꞌa ecꞌuchiriꞌ caquiꞌan ayuno. \v 16 Na jinta junok cucꞌojoj rukꞌuꞌ kꞌeꞌl rucꞌ cꞌojobal cꞌasak, ma ri cꞌojobal cꞌasak, we xcꞌolotaj upa, e cujecꞌ ri cꞌul kꞌeꞌl y más ne curichꞌij bi. \p \v 17 »Jecꞌulaꞌ ri vino cꞌacꞌ ꞌanom na cakꞌej ta chupa juna surun\f + \fr 9:17 \ft “Surun”: Quil “odre” pa vocabulario.\f* kꞌeꞌl. Ma we caꞌaniꞌ waꞌ, ri vino cꞌacꞌ echiriꞌ canajtir ukꞌij, curakij ri surun, catix cꞌu riꞌ ri vino y ri surun na jinta chi uchac. Ruma cꞌu laꞌ, ri vino cꞌacꞌ ꞌanom chirajawaxic wi cakꞌej chupa ri surun cꞌasak chaꞌ ucabichal waꞌ cacowinic —xchaꞌ. \s1 Rumiꞌal ri Jairo y rixok xuchap rukꞌuꞌ ri Jesús \r (Mr. 5:21-43; Lc. 8:40-56) \p \v 18 Echiriꞌ catajin ri Jesús che ubiꞌxiquil tak waꞌ, xcꞌun lo jun achi aj wach re ri tinamit, xuxuc rib chwach y xubiꞌij che: \p —Ri numiꞌal lic cꞌa e laꞌ xcamic. We ta rilal queꞌec la wucꞌ y queꞌyaꞌa ri kꞌab la puwiꞌ, rire cacꞌastaj tanchic —xchaꞌ. \p \v 19 Ri Jesús xyactajic y xeꞌec rucꞌ rachi, junam cucꞌ rutijoꞌn. \v 20 Ecꞌu laꞌ, cꞌo jun ixok lic yewaꞌ, e cablajuj lo junab riꞌ na cataniꞌ ta ri yabil re upa icꞌ che. Xkib cꞌu pana chirij ri Jesús y xuchap ruchiꞌ rukꞌuꞌ. \v 21 Ma xuchꞌob pa ranimaꞌ: «Tob tane xew luꞌkꞌuꞌ canchapo, rucꞌ riꞌ quincunutajic.» \p \v 22 Pero ri Jesús xtzuꞌn lo chirij, xutzuꞌ uwach rixok y jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Ixok, nimarisaj cꞌuꞌx la, ma xcunutaj la ruma xcubiꞌ cꞌuꞌx la wucꞌ —xchaꞌ. Chupa cꞌu riꞌ la jokꞌotaj rixok asu xcunutajic. \p \v 23 Ecꞌuchiriꞌ xoc bi ri Jesús chirocho rachi aj wach, quebutzutzaꞌ ri caquichꞌawisaj suꞌ y ri winak quewokokic. \v 24 Xubiꞌij cꞌu ri Jesús chique: \p —Chixelubi, ma wa ralco ali na caminak taj, xa cawaric —xchaꞌ. Yey xa xquitzeꞌej cꞌu ri xubiꞌij. \v 25 Ecꞌuchiriꞌ xebesax lo ri winak, ri Jesús xoc bi pa cꞌo wi ri ralco ali; xuchap cꞌu rukꞌab y waꞌli xyactajic. \v 26 Xeꞌec cꞌu utzijoxic riꞌ waꞌ che ronoje tak la luwar. \fig Rumiꞌal ri Jairo (Mateo 9:25)|alt="Jairos daughter" src="CN01713b.tif" size="span" ref="mat 9.25" \fig* \s1 Ri Jesús quebucunaj caꞌib potzꞌ \p \v 27 Echiriꞌ xel bi ri Jesús chiriꞌ, xeterej bi caꞌib potzꞌ chirij, lic co quesiqꞌuin che, jewaꞌ caquibiꞌij: \p —¡Choj-juchꞌ caꞌn co cheꞌla, lal Ralcꞌoꞌal can ri rey David! —xechaꞌ. \p \v 28 Echiriꞌ xoc ri Jesús chuchiꞌ jun ja, xekib ri caꞌib potzꞌ rucꞌ y Rire xubiꞌij chique: \p —¿Quicoj riꞌix we riꞌin cꞌo panukꞌab canya ri itzuꞌnibal? —xchaꞌ. \p Rique xquibiꞌij: \p —Cakacojo, Kajawal —xechaꞌ. \p \v 29 Ecꞌu ri Jesús xuya rukꞌab puwi ri quiwach y xubiꞌij chique: \p —Chuꞌana waꞌ iwucꞌ e chirij ri cubulibal icꞌuꞌx —xchaꞌ. \p \v 30 Jecꞌulaꞌ xcunutaj ri quiwach. Ewi ri Jesús lic xebupixabaj, jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —Lic mitzijoj waꞌ che junok —xchaꞌ. \p \v 31 Noꞌj rique xew xebel bi, xquijek caquitzijoj pa ronoje tak laꞌ la luwar ri xuꞌan ri Jesús. \s1 Ri Jesús cucunaj jun meꞌt \p \v 32 Echiriꞌ catajin bi quelic ri queb achijab xcunutaj ri quiwach, ri winak xquicꞌam lo chwach ri Jesús jun achi meꞌt cꞌo pukꞌab jun itzel uxlabixel. \v 33 Ecꞌuchiriꞌ ri Jesús xresaj bi ri itzel uxlabixel che, ri meꞌt xcunutajic y xujek cachꞌaꞌtic. E tak cꞌu ri winak lic xcam canimaꞌ che waꞌ y xquibiꞌij chiquiwach: «Na kilom ta cꞌana waꞌ wara Israel pachaꞌ wa xkil woꞌora» xechaꞌ. \p \v 34 Noꞌj ri fariseos xquibiꞌij: «Laꞌ la Jesús queberesaj bi itzel uxlabixel ruma ruchukꞌab ri cajawal ri itzel uxlabixel» xechaꞌ. \s1 Ri Jesús cubiꞌij lic quebajawax aj chac pa ruchac ri Dios \p \v 35 Echiriꞌ ri Jesús xicꞌow pa tak ronoje tinamit y aldeas, cacꞌutun chupa tak ri sinagogas chujujunal luwar, cutzijoj ri Utzilaj Tzij re rutakanic ri Dios y cucunaj ronoje yabil y cꞌaxcꞌobic. \v 36 Ecꞌuchiriꞌ xeril ruqꞌuiyal winak, lic xejuchꞌ caꞌn pa ranimaꞌ, ma rique pachaꞌ e bexex e sachinak, quiquichom quib y na jinta chi chajinel que. \v 37 Xubiꞌij cꞌu chique rutijoꞌn: «Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Ri molonic cajawax uꞌanic, lic nim; noꞌj raj chac na e qꞌui taj. \v 38 E uwariꞌche, chitzꞌonoj che ri Dios, ri Rajaw ri molonic, chaꞌ quebutak lo aj chac chupa ruchac»\x + \xo 9:38 \xt Lc. 10:2\x* xchaꞌ. \c 10 \s1 Ri Jesús quebuchaꞌ cablajuj utakoꞌn \r (Mr. 3:13-19; Lc. 6:12-16) \p \v 1 Ecꞌu ri Jesús xebusiqꞌuij ri cablajuj utijoꞌn y xuya paquikꞌab quebequesaj bi itzelilaj uxlabixel y caquicunaj ronoje yabil y ronoje cꞌaxcꞌobic. \v 2 E quibiꞌ tak waꞌ wa cablajuj e takoꞌn:\f + \fr 10:2 \ft “Takoꞌn”: Quil “apóstol” pa vocabulario.\f* \q1 Nabe e Simón ri cabiꞌx Pedro che \q1 y ruchakꞌ Andrés, \q1 Jacobo \q1 y ruchakꞌ Juan (wa caꞌib e ucꞌajol ri Zebedeo), \q1 \v 3 Felipe, \q1 Bartolomé, \q1 Tomás, \q1 Mateo ri aj tzꞌonol puak re tojonic, \q1 Jacobo rucꞌajol ri Alfeo, \q1 Lebeo ri cabiꞌx Tadeo che,\f + \fr 10:3 \ft También cabiꞌx “Judas” che. Lc. 6:16\f* \q1 \v 4 Simón ri cabiꞌx che “ri Cananista”,\f + \fr 10:4 \ft “Cananista”: Quil “Zelote” pa vocabulario.\f* \q1 qꞌuisbal re, e Judas aj Iscariot,\f + \fr 10:4 \ft “Iscariot”: Waꞌ e utinamit ri Judas.\f* ri xcꞌayin re ri Jesús. \s1 Ri Jesús cuya bi quichac ri cablajuj utakoꞌn \r (Mr. 6:7-13; Lc. 9:1-6) \p \v 5 Ri Jesús xebutak bi ri cablajuj y e pixabanic waꞌ xuya bi chique: \p «Mixꞌec pa tak ri luwar que ri na e ta aj judiꞌab, mixoc ne pa tak ri tinamit re Samaria. \v 6 Jix cꞌu nabe cucꞌ ri bexex e sachinak, waꞌ e ri e aj judiꞌab re ri tinamit Israel. \v 7 Jix y jewaꞌ chitzijoj: “Rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj xa nakaj chi cꞌo wulok.” \p \v 8 »Chebicunaj conoje ri yewaꞌib cucꞌ tak ri cꞌo ri yabil lepra chique, chebicꞌastajisaj ri ecaminak y chebiwesaj bi itzel uxlabixel. Wa chukꞌab quicꞌul riꞌix e rutzil nucꞌuꞌx chiwe; jecꞌulaꞌ mitzꞌonoj rajil ri chac quiꞌan rucꞌ. \p \v 9 »Micꞌam bi imeyo re oro, re plata o re cobre. \v 10 Micꞌam ne bi teb re ubitak iwe, micꞌam bi jun chic icoton, jun chic molaꞌj ixajab o jun chic ichꞌamiꞌy. Ma e junok cachacunic, lic takalic cayaꞌiꞌ janipa ri cajawax che. \p \v 11 »Echiriꞌ quixopon pa juna tinamit o pa juna aldea, chitzucuj junok jusucꞌ ubinic usilabic y chixcanaj cꞌu can chirocho cꞌate quixel bi chiriꞌ echiriꞌ quixꞌec pa jun chic tinamit. \p \v 12 »Echiriꞌ quixoc chuchiꞌ juna ja, chiyaꞌa rutzil quiwach ri e cꞌo chiriꞌ, quitzꞌonoj cꞌu ri utzil chomal re ri Dios paquiwiꞌ. \v 13 We quixquicꞌul cꞌu ri e cꞌo pa ri ja, cacanaj ri utzil chomal itzꞌonom can paquiwiꞌ. Noꞌj we rique na quixquicꞌul taj, ri utzil chomal catzelej tanchi lo iwucꞌ. \p \v 14 »We na quixquicꞌul taj y na cacaj tane caquita ri quitzijoj, chixelubi chupa ri ja o pa ri tinamit yey chipupaꞌ can rulew cꞌo che ri iwakan. \v 15 Ma pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Chupa rukꞌijol ri kꞌatbal tzij, más lic cꞌax ri cape paquiwi ri tinamit na xquicꞌul ta ri Utzilaj Tzij, chwa ri cape paquiwi ri e aj Sodoma y ri e aj Gomorra.\x + \xo 10:15 \xt Gn. 19:24-25\x* \s1 Tak ri cꞌaxcꞌobic capetic \p \v 16 »Chitapeꞌ: Riꞌin quixintak bi pachaꞌ ix bexex chiquixoꞌl utiw. Lic chichajij cꞌu iwib chi utz jelaꞌ pachaꞌ ruꞌanic cuchajij rib ri cumatz, yey chiꞌana pachaꞌ ri palomax na jinta cꞌo cuꞌan che junok. \p \v 17 »Lic chichajij cꞌu iwib chiquiwach ri winak, ma quixquicꞌam bi pa tak kꞌatbal tzij y caquijichꞌ ipa pa tak sinagogas. \v 18 Wuma riꞌin, quixquicꞌam ne bi chiquiwach tak raj kꞌatal tzij y ri takanelab. Rucꞌ cꞌu riꞌ waꞌ, utz quikꞌalajisaj nuwach riꞌin chiquiwach rique y chiquiwach conoje tak ri tinamit che ruwachulew. \v 19 Ecꞌuchiriꞌ quixquiya chiquiwach, mubisoj icꞌuꞌx saꞌ ri quibiꞌij; ma echiriꞌ copon ruꞌorayil re quixchꞌaꞌtic, e ri Dios cayaꞌw lo ichꞌaꞌtem. \v 20 Ma na ix ta ri quixchꞌaꞌtic, e ri Ruxlabixel Rikaw; e Rire cuya ichꞌaꞌtem. \p \v 21 »E tak cꞌu ri ticawex quequiya ri catz-quichakꞌ pa camic; ri cꞌo calcꞌoꞌal quequiya tak ri calcꞌoꞌal pa camic; ri calcꞌoꞌal queyactaj chiquij quichu-quikaw y quequiya pa camic. \v 22 Tak ri winak lic tzel quixquil riꞌix xa ruma icojom ri nubiꞌ; noꞌj china cꞌu ri cuchukꞌubej rib cꞌa chupa ri qꞌuisbal re, e riꞌ ri cacolobetajic. \v 23 Echiriꞌ lic quixternabex rucꞌ cꞌaxcꞌobic pa juna tinamit, jix che jun chic. Ma pakatzij wi cambiꞌij chiwe, cꞌamajaꞌ ne quiqꞌuiso quixicꞌow chupa ronoje tak ri tinamit re Israel, echiriꞌ cacꞌun tanchi Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex. \p \v 24 »Na jinta juna tijoꞌn más cꞌo uwach chwa rutijonel y na jinta ne juna aj chac más cꞌo uwach chwa ri rajaw. \v 25 Juna tijoꞌn cubulok we xuꞌana jelaꞌ pachaꞌ rutijonel y juna aj chac cubulok we xuꞌana pachaꞌ ri rajaw. We cabiꞌx “Beelzebú” che ri quikaw racꞌalab, ¿macꞌuwariꞌ ri cabiꞌx chique ri ralcꞌoꞌal? \s1 Mixiꞌij iwib chiquiwach ri winak \r (Lc. 12:4-9) \p \v 26 »Mixiꞌij iwib chiquiwach ri winak. Ma copon ri kꞌij echiriꞌ janipa ri na kꞌalajisam taj, cakꞌalajisax na; yey janipa ri ewatalic, quetaꞌmaxic. \v 27 E janipa ri cambiꞌij riꞌin xew chiwe riꞌix, chibiꞌij riꞌix chiwachil; yey ri canweswaꞌ riꞌin chiwe, chixsiqꞌuin che ubiꞌxiquil pa tak be. \p \v 28 »Mixiꞌij iwib chiquiwach ri cꞌo paquikꞌab quixquicamisaj, ma waꞌ xew che ri cuerpo caquiꞌan wi, noꞌj na jinta paquikꞌab caquisach uwach rucꞌaslem junok chwach ri Dios. E chixiꞌij iwib chwach ri Jun cꞌo pukꞌab quebucꞌak bi ri ticawex junam rucꞌ ri quicuerpos y ri canimaꞌ, chi xibalbaꞌ re tijbal cꞌax. \p \v 29 »Iwetaꞌam, caꞌib raltak co tzꞌiquin quecꞌayix xa chwa jun ralco meyo. Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, na catzak tane junok chique pulew we ri Kakaw na cuya ta luwar. \v 30 Macꞌuwariꞌ riꞌix lic pukꞌab ix cꞌo wi, ma xa ne chujujunal riwiꞌ ajilam ruma Rire. \v 31 E uwariꞌche, mixiꞌij iwib; ma riꞌix más cꞌo iwach chiquiwach ri raltak co tzꞌiquin. \p \v 32 »E junok cukꞌalajisaj chiquiwach ri winak, cubiꞌij: “In tijoꞌn re ri Jesús”; jecꞌuriꞌlaꞌ canꞌan riꞌin che rire, cambiꞌij chwach ri Nukaw cꞌo chilaꞌ chicaj: “Katzij, wa jun e nutijoꞌn” quinchaꞌ. \p \v 33 »Noꞌj cꞌu ri cubiꞌij chiquiwach ri winak: “Riꞌin na in ta tijoꞌn re ri Jesús.” Jecꞌuriꞌlaꞌ canꞌan riꞌin che rire, cambiꞌij chwach ri Nukaw cꞌo chilaꞌ chicaj: “Katzij, wa jun na nutijoꞌn taj” quinchaꞌ. \s1 Ri jachbal quipa ri ticawex ruma ri Jesús \r (Lc. 12:49-53; 14:26-27) \p \v 34 »Michꞌobo we ri nucꞌunic che ruwachulew cucꞌam lo utzil chomal. Na e ta riꞌ, ma e cucꞌam lo chꞌaꞌoj chiquixoꞌl tak ri ticawex.\f + \fr 10:34 \ft Tak ri ticawex quechꞌoꞌjin chiquiwach, ma ri na quecꞌuluw ta re ri Cristo queyactaj chiquij ri caquicoj rubiꞌ, caquiꞌan cꞌax chique y laj ne quequicamisaj.\f* \v 35 Ruma cꞌu ri nucꞌunic, \q1 ri ticawex caquijek quechꞌoꞌjin chiquiwach \q2 rala rucꞌ rukaw, \q2 rali rucꞌ ruchu \q2 y ralibatz rucꞌ ruchu-ralib. \q1 \v 36 Ecꞌu riꞌ ri tzel quebilow re juna ticawex, \q1 e mismo ri e cꞌo pa rocho. \rq Mi. 7:6 \rq* \p \v 37 »China ri más lic e cꞌax quebunaꞌ ruchu-ukaw chinuwach riꞌin, na takal ta che caterej chwij; jecꞌulaꞌ china ri más lic e cꞌax quebunaꞌ ri ralcꞌoꞌal chinuwach riꞌin, riꞌ na takal ta che caterej chwij. \p \v 38 »China ri na caraj taj cutij cꞌax ruma e nutijoꞌn,\f + \fr 10:38 \ft Pa ri chꞌaꞌtem griego cubiꞌij “ri na rucꞌaꞌam ta rucruz”.\f* riꞌ na takal ta che caterej chwij. \v 39 China ri cutij ukꞌij lic quel chi utz rucꞌaslem wara che ruwachulew, riꞌ e cujam ri cꞌaslemal chilaꞌ chicaj; noꞌj ri cuya ranimaꞌ rucꞌaslem wuma riꞌin, riꞌ e curik ri chomilaj ucꞌaslemal chwach ri Dios. \s1 Ri rajil ucꞌaxel tak ri chac \r (Mr. 9:41) \p \v 40 »China ri cacꞌuluw iwe riꞌix, in ri quinucꞌulu; yey china ri cacꞌuluw we riꞌin, e cucꞌul ri Jun takayom lo we. \v 41 China ri cacꞌuluw re juna kꞌalajisanel ruma e kꞌalajisay re rutzij ri Dios, ri rajil ucꞌaxel cucꞌulu e jelaꞌ pachaꞌ ri cucꞌul juna kꞌalajisanel. China ri cacꞌuluw re juna ticawex ruma jusucꞌ rubinic chwach ri Dios, ri rajil ucꞌaxel cucꞌulu e jelaꞌ pachaꞌ ri cucꞌul ri jusucꞌ ubinic usilabic chwach ri Dios. \v 42 China cꞌu ri cusipaj tob xa juna tzima yaꞌ joron che junok chique waꞌ wa chꞌutiꞌk ruma e nutijoꞌn, pakatzij wi cambiꞌij chiwe, riꞌ na cujam ta cꞌana ri rajil ucꞌaxel» xcha ri Jesús. \c 11 \s1 Ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo quebutak lo rutijoꞌn rucꞌ ri Jesús \r (Lc. 7:18-23) \p \v 1 Echiriꞌ ri Jesús xuqꞌuis quipixabaxic ri cablajuj utijoꞌn, xel bi chiriꞌ re cacꞌutunic y re cutzijoj Ruchꞌaꞌtem ri Dios chupa tak ri quitinamit rutijoꞌn. \p \v 2 Ri Juan cꞌo pa cárcel echiriꞌ xuta ri cuꞌan ri Cristo. Xebutak cꞌu lo caꞌib chique rutijoꞌn rucꞌ Rire, \v 3 chaꞌ queꞌquitzꞌonoj che: \p —¿E rilal Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, ri Jun biꞌtal chic cacꞌunic, o cakoyꞌej chi junok chic? —xechaꞌ. \p \v 4 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Jix y chitzijoj che ri Juan ronoje wa quixtajin che utayic y che rilic. \v 5 Ma ri e potzꞌ quetzuꞌnic, ri e sic quebinic, ri cꞌo yabil lepra chique quecunutajic, ri e tꞌoꞌc quetanic, ri ecaminak quecꞌastajic y chique ri nibaꞌib catzijox ri Utzilaj Tzij.\f + \fr 11:5 \ft Pa Is. 61:1 cubiꞌij: Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios e cutzijoj ri Utzilaj Tzij chique ri nibaꞌib.\f* \v 6 Nim ukꞌij ralaxic cꞌu riꞌ ri na casach ta ri cubulibal ucꞌuꞌx wucꞌ —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cachꞌaꞌt puwi ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \r (Mr. 7:24-35) \p \v 7 Ecꞌuchiriꞌ xebec rique, ri Jesús xujek cachꞌaꞌt puwi ri Juan chique ri winak, jewaꞌ xubiꞌij: \p «¿Saꞌ ri xeꞌila alak pa ri luwar catzꞌintzꞌotic? ¿Xeꞌila neba alak jun achi na jinta ucowil xa pachaꞌ tani cajabajoꞌx ruma ri tew? \v 8 ¿Saꞌ ri xeꞌila alak? ¿Xeꞌila neba alak jun achi uwikom rib rucꞌ chomilaj cꞌul? Na e ta riꞌ, ma etaꞌam alak ri lic quewikikic, riꞌ pa cocho e aj wach ejekel wi. \v 9 Cantzꞌonoj cꞌu riꞌ: ¿Saꞌ ri xeꞌila alak? ¿Xeꞌila alak jun kꞌalajisanel? Areꞌ, yey pakatzij wi cambiꞌij che alak: Rire e más cꞌo uwach chiquiwa ri jujun chic kꞌalajisanelab. \v 10 Ma jewaꞌ cubiꞌij Ruchꞌaꞌtem ri Dios puwi ri Juan: \q1 Riꞌin cannabesaj bi ri waj chac chawach Riꞌat \q1 chaꞌ cuyijbaꞌ ri be chwach pan rawoponibal \rq Mal. 3:1 \rq* \m cachaꞌ. \p \v 11 »Pakatzij wi cambiꞌij che alak: Na jinta junok chique ri ticawex ebalaxinak wara che ruwachulew más cꞌo uwach chwa ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo. Pero chwi cꞌu riꞌ waꞌ wa queꞌec, china ri coc chupa rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj, tob na jinta uwach, más nim ukꞌij ralaxic chwa ri Juan.\f + \fr 11:11 \ft Ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo na xril ta chubi rucamic y rucꞌastajibal ri Jesús, yey na xril tane rukajibal lo ri Ruxlabixel ri Dios, ma xcamic echiriꞌ cꞌamajaꞌ quicꞌow tak waꞌ. E uwariꞌche ri xquicoj rubiꞌ ri Cristo chwi lo rucamic ri Juan más cꞌo xkꞌalajisax chiquiwach rique chwa ri Juan. Lc. 10:23-24; Heb. 11:39-40\f* \p \v 12 »Rucꞌ ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo xjek lo utzijoxic ri Utzilaj Tzij puwi rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj, y waꞌ cꞌa catajin utzijoxic wakꞌij ora, tob e cꞌo ri caquitij ukꞌij caquikꞌatej waꞌ. Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, e ri lic caquitij ukꞌij caquitzucuj wa takanic, cayaꞌtaj chique queboc chupa. \v 13 Ma lic chwach pana echiriꞌ xujek catzijon ri Juan, ri kꞌalajisanelab y ri Moisés quitzꞌibam chi lo chupa ri Tzij Pixab chwi rucꞌunibal rutakanic ri Dios. \v 14 We quiwaj cꞌu riꞌix quicojo, ri Juan e ri Elías, ri jun biꞌtal chic cacꞌunic. \v 15 China cꞌu ri cꞌo utanibal che utayic, ¡chuta cꞌu riꞌ! \p \v 16 »¿China cꞌu rucꞌ canjunimaj wi quiwach wa winak re wakꞌij ora? E canjunimaj cucꞌ ri cꞌoꞌmab quebeꞌtzꞌula pa cꞌayibal y lic quesiqꞌuin chiquiwach, \v 17 caquibiꞌij: \q1 Echiriꞌ riꞌoj xkachꞌawisaj suꞌ chiwe, \q2 riꞌix na xiwaj taj quix-xajawic; \q1 yey echiriꞌ xkatunaj bix bisobal uwach chiwe, \q2 na xiwaj taj quixjuyuyic \m quechaꞌ. \p \v 18 »Jecꞌulaꞌ caquiꞌan tak ri winak, ma echiriꞌ xcꞌun ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo, rire lic cuꞌan ayuno y na cutij tane vino. Yey ri winak caquibiꞌij: “Waꞌ waꞌchi cꞌo pukꞌab jun itzel uxlabixel” quechaꞌ. \p \v 19 »Xcꞌun cꞌu lo Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex. Rire cutij ronoje ri cayaꞌ chwach, yey tak ri winak caquibiꞌij: “Waꞌ wa jun achi lic japjatel y kꞌabaꞌrel, cachbiꞌil raj tzꞌonol puak re tojonic\f + \fr 11:19 \ft “Raj tzꞌonol puak re tojonic”: Quil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* y raj maquib” quechaꞌ. Noꞌj cakꞌalajin na cꞌut china tak ri lic cꞌo runaꞌoj ri Dios cucꞌ ruma ri quiꞌanom» xcha ri Jesús. \s1 Ri cꞌaxcꞌobic cape paquiwi ri tinamit na caquitzelej ta quitzij \r (Lc. 10:13-15) \p \v 20 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús lic xebuyaj ri winak re tak ri tinamit pa uꞌanom wi uqꞌuiyal milagros, ma rique na xquitzelej ta quitzij chwach ri Dios. Jecꞌuwaꞌ xubiꞌij: \p \v 21 «¡Lic tokꞌoꞌ iwach ri ix aj Corazín! ¡Lic tokꞌoꞌ iwach ri ix aj Betsaida! Ma we ta chupa ri tinamit Tiro y ri tinamit Sidón\f + \fr 11:21 \ft Lic etaꞌmatalic ri ejekel pa wa queb tinamit Tiro y Sidón, lic e aj tioxab y lic e aj maquib. Is. 23:1-18\f* xilitaj wi wa cꞌutubal re ruchukꞌab ri Dios xinꞌan chiwach riꞌix, cꞌo tan kꞌij ta lo riꞌ xquitzelej quitzij chwach ri Dios, quicojom chi cꞌu quikꞌuꞌ cꞌax rij y quitzꞌuyubam quib pa chaaj ruma ri quibis. \v 22 E uwariꞌche cambiꞌij chiwe: Echiriꞌ copon ri kꞌij re ri kꞌatbal tzij, más nim ri cꞌaxcꞌobic cape piwi riꞌix chwa ri cꞌaxcꞌobic cape paquiwi ri winak re ri tinamit Tiro y ri tinamit Sidón.\f + \fr 11:22 \ft Ri ticawex quitom ri Utzilaj Tzij y na caquicoj taj, más cꞌax ri cape paquiwiꞌ chiquiwa ri ticawex na jinta cꞌo quitom puwiꞌ.\f* \p \v 23 »Yey ri ix aj Capernaúm, e chiwach riꞌix lic yacom chi ikꞌij cꞌa chicaj; yey na e ta riꞌ, ma lic cacꞌak ne bi ikꞌij y quixcꞌak ne bi cꞌa chi xibalbaꞌ re tijbal cꞌax. Ma we ta pa ri tinamit Sodoma xilitaj wi wa milagros xinꞌan chiwach riꞌix ix aj Capernaúm, riꞌ laꞌ la tinamit cꞌa cꞌo tane woꞌora.\x + \xo 11:23 \xt Gn. 19:24-28\x* \v 24 Ecꞌu cambiꞌij waꞌ chiwe: Pa ri kꞌij re ri kꞌatbal tzij, lic nim ri cꞌaxcꞌobic cape piwi riꞌix chwa ri xpe paquiwi ri winak re ri tinamit Sodoma» xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cuyac ukꞌij Rukaw \r (Lc. 10:21-22) \p \v 25 Ecꞌu laꞌ la jokꞌotaj ri Jesús xuꞌan orar chwach Rukaw, jewaꞌ xubiꞌij: \p «Nukaw, canyac kꞌij la, Lal Rajaw ruwa caj y ruwachulew, ma ri kꞌalajisam la chique ri lic caquiꞌan chꞌutiꞌn che quib, waꞌ ewam la chiquiwach ri lic cꞌo quinaꞌoj y lic cꞌo quimajom. \v 26 Jelaꞌ xꞌan la, Nukaw, ma e xꞌaj la riꞌ» xchaꞌ. \p \v 27 Tecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij chique ri ticawex: \p «Ronoje tak ri cꞌolic yaꞌtal lo panukꞌab ruma ri Nukaw. Na jinta cꞌu junok lic umajom usucꞌ chi utz saꞌ ruwach Rucꞌajol ri Dios, xew ri Kakaw Dios etaꞌmayom re. Y na jinta ne junok umajom usucꞌ chi utz saꞌ ruwach ri Kakaw Dios, xew Rucꞌajol ri Dios etaꞌmayom re; yey pukꞌab cꞌu riꞌ Rucꞌajol cꞌo wi china chique caraj cukꞌalajisaj wi waꞌ. \s1 Ri uxlanem cuya ri Jesús \p \v 28 »Chixpeta wucꞌ, iwonoje ri ix cosinak y cꞌo iwekaꞌn, ma riꞌin canya uxlanem chiwe. \v 29 Chiyaꞌa iwib chuxeꞌ ri nuyucu cancoj riꞌin chiwe. Chimaja cꞌu iweꞌix chwij, ma riꞌin utz nucꞌuꞌx y na canꞌan ta nim che wib chiwach. We quiꞌan cꞌu riꞌ waꞌ, quirik na ri utzil chomal piwanimaꞌ. \v 30 Ma ri nuyucu riꞌin, na cꞌayew ta rucꞌaxic bi y ri ekaꞌn canya bi chiwe na al taj» xchaꞌ. \c 12 \s1 Ri Jesús e rajaw ri kꞌij re uxlanibal \r (Mr. 2:23-28; Lc. 6:1-5) \p \v 1 Chupa tak cꞌu riꞌ laꞌ la kꞌij pa jun kꞌij re uxlanibal, ri Jesús cucꞌ rutijoꞌn e riꞌ quebicꞌow pa tak ticoꞌn re trigo. Ecꞌu rutijoꞌn, ruma lic quenumic, xquijek caquichꞌupilaꞌ bi ri trigo; tecꞌuchiriꞌ, caquikil rucꞌ ri quikꞌab y caquitijo. \p \v 2 Echiriꞌ ri fariseos xquil waꞌ, xquibiꞌij che ri Jesús: \p —Chilape la, ri e tijoꞌn la caquiꞌan ri na takal taj caꞌaniꞌ chupa ri kꞌij re uxlanibal —xechaꞌ. \p \v 3 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿Na ajilam ta neba alak ri xuꞌan ri David julaj echiriꞌ rire cucꞌ ri rachbiꞌil xenumic? \v 4 Xoc cꞌu chupa ri Rocho Dios y junam cucꞌ ri rachbiꞌil xquitij ri pam yaꞌtal chi pukꞌab ri Dios;\x + \xo 12:4 \xt 1 S. 21:1-6\x* tob na takal ta chique rique caquitijo, ma waꞌ xew takal chique raj chacunel pa Rocho Dios. \p \v 5 »¿Na iwajilam ta neba ri tzꞌibital can ruma ri Moisés chupa ri Tzij Pixab? Ma cubiꞌij e raj chacunel pa Rocho Dios na quebuxlan ta chupa ri kꞌij re uxlanibal; na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, waꞌ na mac ta chique.\x + \xo 12:5 \xt Nm. 28:9-10\x* \p \v 6 »Cambiꞌij cꞌu riꞌin chiwe: Cꞌo jun wara más nim ukꞌij chwa ri Rocho Dios. \v 7 We ta riꞌix imajom usucꞌ saꞌ queꞌelawi ri cubiꞌij ri Dios chupa Ruchꞌaꞌtem: \q1 Ri lic cuaj Riꞌin chiwe e ri cꞌutubal re ri cꞌaxnaꞌbal cꞌuꞌxaj, \q1 na e ta ri cacamisax awaj re kasaꞌn chinuwach \rq Os. 6:6 \rq* \m cachaꞌ; we ta cꞌu lic quimaj usucꞌ waꞌ, riꞌ na quikꞌat ta tzij paquiwi ri na jinta mac quiꞌanom. \v 8 Ma Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex e rajaw ri kꞌij re uxlanibal —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cucunaj jun achi chakijinak ukꞌab \r (Mr. 3:1-6; Lc. 6:6-11) \p \v 9 Echiriꞌ xel ri Jesús chiriꞌ, xoc chupa ri sinagoga re ri tinamit. \v 10 Cꞌo cꞌu jun achi chiriꞌ chakijinak jun ukꞌab. Yey e tak ri lic caquitzucuj suꞌanic caquitzꞌak uchiꞌ ri Jesús, xquitzꞌonoj che: \p —¿Ube nawi cacunax juna yewaꞌ chupa ri kꞌij re uxlanibal? —xechaꞌ. \p \v 11 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿Cꞌo nawi junok che alak we pa ri kꞌij re uxlanibal tzakinak juna ubexex pa siwan, na queꞌresaj tulok? \v 12 ¿China cꞌu ri más cꞌo uwach, e rachi o e ri bexex? Ruma cꞌu riꞌ, takalic caꞌan ri utz chupa ri kꞌij re uxlanibal —xchaꞌ. \p \v 13 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij ri Jesús che rachi chakijinak ukꞌab: \p —Chasucꞌupij rakꞌab —xchaꞌ. \p Ecꞌu rachi xuyuk rukꞌab y waꞌ xutziric, rukꞌab xuꞌan tanchi jelaꞌ pachaꞌ ri jun chic. \p \v 14 Xebel cꞌu bi ri fariseos y xquichꞌaꞌtibej chiquiwach suꞌanic caquisach uwach ri Jesús. \s1 Ri Jesús e Uchaꞌoꞌn lo ri Dios \p \v 15 Ri Jesús retaꞌam saꞌ ri cacaj caquiꞌan che; ruma cꞌu laꞌ, xel bi chiriꞌ y lic e qꞌui ri winak xeterej bi chirij. Ecꞌu Rire xebucunaj conoje ri yewaꞌib \v 16 yey lic xebupixabaj chaꞌ na caquikꞌalajisaj taj china Rire. \v 17 Xuꞌan tak waꞌ chaꞌ e xuꞌana rubiꞌim ri Dios ruma ri kꞌalajisanel Isaías: \q1 \v 18 E waj chac waꞌ, ri Jun nuchaꞌom lok. \q1 Riꞌin lic cꞌax cannaꞌo y lic quinquiꞌcot rucꞌ. \q1 Canya cꞌu ri Wuxlabixel puwi Rire \q1 chaꞌ cutzijoj ri lic usucꞌ canꞌan Riꞌin\f + \fr 12:18 \ft Ri usucꞌ cuꞌan ri Dios e ri quebuꞌan jusucꞌ chique tak ri ticawex.\f* \q1 chiquiwach conoje tak ri tinamit che ruwachulew. \q1 \v 19 Na rucꞌ ta yaj, na rucꞌ ta sicꞌ cuꞌan waꞌ; \q1 Na jinta cꞌu junok riꞌ cataw re cayajanic o casiqꞌuin pa tak be. \q1 \v 20 Yey Rire na cusach tane uwach ri xa chꞌitil chic. \q1 E pachaꞌ junok na queꞌec ta che ukꞌepic juna suꞌ cotoquic y na cuyubij tane juna mecha xa cabutzutz chic; \q1 ma cucꞌut ri rutzil ucꞌuꞌx \q2 chique tak ri paxinak quicꞌuꞌx \q2 y ri na jinta chi quichukꞌab. \q1 Jecꞌuriꞌlaꞌ cuꞌano copon na ri kꞌij \q2 echiriꞌ na jinta chi junok cachꞌijow uchukꞌab ri lic usucꞌ canꞌan Riꞌin. \q1 \v 21 Conoje tak cꞌu riꞌ ri tinamit che ruwachulew \q2 lic caquicubaꞌ pan quicꞌuꞌx rucꞌ Rire \rq Is. 42:1-4 \rq* \m xchaꞌ. \s1 Cabiꞌx che ri Jesús e uchukꞌab ritzel ri cꞌo rucꞌ \r (Mr. 3:20-30; Lc. 11:14-23) \p \v 22 Ecꞌuchiriꞌ, xquicꞌam bi chwach ri Jesús jun achi potzꞌ y meꞌt yey cꞌo pukꞌab jun itzel uxlabixel. Ecꞌu ri Jesús xucunaj y jecꞌulaꞌ waꞌchi xtzuꞌnic y xujek cachꞌaꞌtic. \v 23 Conoje cꞌu ri winak lic xcam canimaꞌ che y xquibiꞌij: «¿Cꞌaxtaj e rire ri Ralcꞌoꞌal can ri rey David?» xechaꞌ. \p \v 24 Ecꞌu ri fariseos echiriꞌ xquita waꞌ, xquibiꞌij: «Waꞌ wa jun achi queberesaj bi ri itzel uxlabixel ruma ruchukꞌab ri Beelzebú, ri cajawal ri itzel uxlabixel» xechaꞌ. \p \v 25 Ri Jesús retaꞌam saꞌ ri caquichꞌobo; ruma cꞌu riꞌ, xubiꞌij chique: \p «We ri takanelab re juna tinamit quijachom quipa ruma quechꞌoꞌjin chiquiwach, riꞌ na canajtir ta ri quitakanic. Yey we ri ejekelel pa juna tinamit o pa juna ja quijachom quipa ruma quechꞌoꞌjin chiquiwach, riꞌ na quetiquiꞌ ta chi utz. \v 26 Jecꞌulaꞌ, we ta ri Satanás caresaj bi ri Satanás chique ri winak, riꞌ e pachaꞌ cachꞌoꞌjin chiribil rib y utuquel cujach upa rutakanic. ¿Saꞌ cꞌu uꞌanic riꞌ canajtir rutakanic? \p \v 27 »Ralak cabiꞌij alak riꞌin quebenuwesaj bi tak ri itzel uxlabixel rucꞌ ruchukꞌab ri Beelzebú. We ta e riꞌ, ¿china cꞌu cayaꞌw quichukꞌab riꞌ ri e tijoꞌn alak chaꞌ quequesaj bi tak ri itzel uxlabixel? ¿Rucꞌ nawi ruchukꞌab ritzel winak caquiꞌano? Tzꞌonoj cꞌu alak riꞌ chique ri e tijoꞌn alak we e uꞌanom riꞌ. \v 28 Pero we riꞌin quebenuwesaj bi tak ri itzel uxlabixel rucꞌ ruchukꞌab ri Ruxlabixel ri Dios, waꞌ e cꞌutubal re cꞌuninak chi rutakanic ri Dios chixoꞌlibal alak. \p \v 29 »Tape alak: ¿Suꞌanic coc juna elekꞌom pa rocho junok lic cꞌo uchukꞌab yey carelekꞌaj cꞌu lo rubitak re pa ja, we na cuyut ta nabe ri rajaw ja? Ma we relekꞌom uyutum chi ri rajaw ja, cꞌa ecꞌuchiriꞌ utz carelekꞌaj bi ronoje la cꞌo pa ri ja. \p \v 30 »China cꞌu ri na uꞌanom ta re wucꞌ riꞌin, riꞌ aj chꞌaꞌoj chwij. Yey china ri na catoꞌb ta wucꞌ riꞌin che quicꞌamic lo jujun chic, riꞌ e cuwulij wa chac canꞌano. \p \v 31 »E uwariꞌche cambiꞌij che alak: Cꞌo pukꞌab ri Dios cucuy ronoje tak ri mac que ri ticawex rucꞌ ronoje tak ri na utz taj caquibiꞌij, noꞌj na cucuy ta umac ri cachꞌaꞌt chirij ri Ruxlabixel ri Dios. \v 32 China ri tzel cachꞌaꞌt chirij Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex, riꞌ cacuytaj umac we cutzelej utzij. Noꞌj ri tzel cachꞌaꞌt chirij ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios, riꞌ na cacuytaj ta cꞌana umac che waꞌ wa kꞌij oj cꞌo wi y na cacuytaj tane cꞌana umac tob ne che rukꞌijol ri cꞌaslemal catajin lok. \s1 Ri cheꞌ etaꞌmatal uwach ruma ri jikꞌobal cuyaꞌo \p \v 33 »E juna chomilaj cheꞌ, lic chom rujikꞌobalil cuyaꞌo; yey ri cheꞌ na chom taj, na chom ta rujikꞌobalil cuyaꞌo. Ma ri cheꞌ quetaꞌmax uwach ruma rujikꞌobalil. \v 34 ¡Ralak pachaꞌ alak jupuk chi cumatz! ¿Suꞌanic cꞌu riꞌ cachꞌaꞌtibej alak ri utz we itzel cꞌuꞌx alak? Ma rucꞌ ruchꞌaꞌtem ri ticawex cakꞌalajin ronoje ri ucꞌolom chupa ri ranimaꞌ. \v 35 Jecꞌulaꞌ e junok utz ucꞌuꞌx, echiriꞌ cachꞌaꞌtic, e caresaj lo ri chom ucꞌolom chupa ri ranimaꞌ. Yey e junok itzel ucꞌuꞌx, echiriꞌ cachꞌaꞌtic, e caresaj lo ri na chom taj ucꞌolom chupa ri ranimaꞌ. \p \v 36 »Riꞌin cambiꞌij cꞌu che alak: Chupa ri kꞌij re ri kꞌatbal tzij, chiquijujunal ri ticawex cataꞌ quichiꞌ ruma ronoje ri chꞌulilaj chꞌaꞌtem quel lo chwa queꞌ. \v 37 Ma chijujunal alak, we utz ri chꞌaꞌtem alak, riꞌ cakꞌalajinic alak jusucꞌ; noꞌj we na chom ta ri chꞌaꞌtem alak, riꞌ cakꞌat tzij pawiꞌ alak» xchaꞌ. \s1 Ri winak caquitzꞌonoj che ri Jesús cꞌutubal re ruchukꞌab \r (Lc. 11:29-32) \p \v 38 Ecꞌuchiriꞌ, jujun chique ri fariseos y raj cꞌutunel re ri tzijpixab, xquibiꞌij che ri Jesús: \p —Lal tijonel, riꞌoj cakaj cakilo caꞌan la juna cꞌutubal re ri chukꞌab la chikawach —xechaꞌ. \p \v 39 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Ri caquitzꞌonoj cꞌutubal re ruchukꞌab ri Dios e ri winak re wakꞌij ora, ri itzel quicꞌuꞌx y na jusucꞌ ta ri canimaꞌ chwach ri Dios. Noꞌj na cayaꞌtaj ta cꞌu waꞌ chique, ma xew cayaꞌtaj ri cꞌutubal xꞌaniꞌ ojertan rucꞌ ri kꞌalajisanel Jonás. \v 40 Ma jelaꞌ pachaꞌ ri Jonás xcꞌojiꞌ oxib kꞌij y oxib akꞌab chupa ri nimalaj car,\x + \xo 12:40 \xt Jon. 1:17\x* jecꞌulaꞌ Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex oxib kꞌij y oxib akꞌab camukiꞌ pulew. \p \v 41 »Ri winak aj Nínive re ojertan queyactaj chupa ri kꞌij re kꞌatbal tzij y caquicoj quimac ri ticawex re wakꞌij ora. Ma rique xquitzelej quitzij chwach ri Dios ruma ri tzijonic xuꞌan ri Jonás chiquiwach.\x + \xo 12:41 \xt Jon. 3:1-10\x* Noꞌj ri ticawex re wakꞌij ora, cꞌo jun chiquixoꞌl más cꞌo uwach chwa ri Jonás, yey na queboc tane il che. \p \v 42 »Jecꞌulaꞌ echiriꞌ copon ri kꞌij re ri kꞌatbal tzij,\x + \xo 12:42 \xt Ap. 20:11-15\x* cayactaj lo ri reina re pa sur\f + \fr 12:42 \ft Wa jun ixok e reina re ri nación Sabá, ri cꞌo pa sur che Israel. 1 R. 10:1-3\f* y cucoj quimac ri ticawex re wakꞌij ora. Ma rojertan lic naj petinak wi rire chaꞌ coluꞌxiquinaj runaꞌoj ri rey Salomón. Noꞌj ri ticawex re wakꞌij ora, cꞌo jun chiquixoꞌl más cꞌo uwach chwa ri Salomón, yey na queboc tane il che. \s1 Ri cucꞌulumaj junok echiriꞌ juna itzelilaj uxlabixel catzelej tanchi rucꞌ \r (Lc. 11:24-26) \p \v 43 »Echiriꞌ juna itzelilaj uxlabixel quel bi che juna ticawex, ri cuꞌano e casutin pa tak luwar catzꞌintzꞌotic, cutzucuj pa cajekiꞌ wi. Yey we na curik taj, \v 44 cubiꞌij cꞌu chiribil rib: “Quintzelej pe chupa ri wocho pa xinel lo wi” cachaꞌ. Ecꞌuchiriꞌ coponic, cuꞌrika rachi pachaꞌ juna ja cꞌa jinta rajaw, mesom upa y yijbital chi utz. \v 45 Queꞌec cꞌut, quebuꞌcꞌama chi lo wukub rach itzelilaj uxlabixel más itzel quiwachlibal chwa rire; y conoje cꞌu riꞌ queboquic y quejekiꞌ chiriꞌ. Jecꞌuriꞌlaꞌ, rubinic rachi más cayojtaj chwa ri petinak lok. Ecꞌu caquicꞌulumaj waꞌ ri winak itzel quicꞌuꞌx wakꞌij ora —xcha ri Jesús. \s1 Ruchu y tak ruchakꞌ ri Jesús \r (Mr. 3:31-35; Lc. 8:19-21) \p \v 46 Ecꞌu ruchu y tak ruchakꞌ ri Jesús xecꞌun lok echiriꞌ Rire cꞌa cachꞌaꞌt ne cucꞌ ri winak. Xecꞌojiꞌ cꞌu lo pa be yey lic cacaj quechꞌaꞌt rucꞌ. \p \v 47 Cꞌo cꞌu jun xubiꞌij pan che ri Jesús: \p —Ri chu la y tak ri chakꞌ la e cꞌo pa be yey lic cacaj quechꞌaꞌt ucꞌ la —xchaꞌ. \p \v 48 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij che ri xbiꞌn pan che: \p —Chawach riꞌat, ¿china cꞌu ri nuchu y china tak ri nuchakꞌ? —xchaꞌ. \p \v 49 Ecꞌuchiriꞌ, rucꞌ rukꞌab xebucꞌut rutijoꞌn y xubiꞌij: \p —Wa e cꞌo wara e nuchu y e tak nuchakꞌ riꞌ. \v 50 Ma china ri cuꞌan janipa ri caraj ri Nukaw cꞌo chilaꞌ chicaj, waꞌ e nuchakꞌ, e wanab y e nuchu riꞌ —xchaꞌ. \c 13 \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ri awanel \r (Mr. 4:1-9; Lc. 8:4-8) \p \v 1 Chupa laꞌ la kꞌij, ri Jesús xel bi pa ri ja y xeꞌtzꞌula chuchiꞌ ri mar. \v 2 Y uqꞌuiyal winak cꞌut xemolotaj chiriꞌ pa cꞌo wi Rire. Ruma laꞌ, ri Jesús xoc chupa jun barco, xtzꞌuyiꞌ chupa y conoje ri winak xecanaj can chuchiꞌ ri mar. \v 3 Yey Rire xujek uyaꞌic uqꞌuiyal cꞌutunic chiquiwach rucꞌ tak cꞌambal naꞌoj, jewaꞌ xubiꞌij chique: \p «Jun awanel xel bi chaꞌ queꞌawanok. \v 4 Ecꞌuchiriꞌ catajin che ujopopexic rijaꞌ,\f + \fr 13:4 \ft E rojertan chilaꞌ Israel echiriꞌ caquiꞌan rawanic re ri trigo xa caquijopopej rijaꞌ pulew, tecꞌuchiriꞌ caquichꞌuk uwiꞌ rucꞌ ulew.\f* cꞌo xtzak can chuchiꞌ ri be. Xecꞌun cꞌu lo tzꞌiquin y xoꞌlquitija bi. \p \v 5 »Cꞌo ijaꞌ xtzak can pa tak abaj; yey ruma na jinta uqꞌuiyal ulew chuxeꞌ, xel tan lo rijaꞌ. \v 6 Ecꞌuchiriꞌ xel lo ri kꞌij, xcꞌatic; yey ruma na jinta ratzꞌayak, xchakijic. \p \v 7 »Cꞌo ijaꞌ xtzak can pa tak qꞌuix. Ecꞌu ri qꞌuix xqꞌuiyic yey rijaꞌ xjikꞌ can chuxeꞌ. \p \v 8 »Noꞌj cꞌo ijaꞌ xtzak can pa chomilaj ulew. Ecꞌu riꞌ waꞌ lic xuꞌan rekaꞌn. Cꞌo ne jujun rakan xuya jun ciento, cꞌo jujun chic xuya sesenta y cꞌo xuya treinta. \v 9 China cꞌu ri cꞌo utanibal che utayic, ¡chuta cꞌu riꞌ!» xchaꞌ. \s1 Saꞌ ruchac tak ri cꞌambal naꞌoj \r (Mr. 4:10-12; Lc. 8:9-10) \p \v 10 Ecꞌu rutijoꞌn xekib rucꞌ ri Jesús y xquitzꞌonoj che: \p —¿Suꞌbe cacꞌutun la chiquiwach ri winak rucꞌ tak cꞌambal naꞌoj? —xechaꞌ. \p \v 11 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Chiwe riꞌix yaꞌtalic cakꞌalajisax runaꞌoj ri Dios chwi rutakanic petinak chilaꞌ chicaj; noꞌj chique tak ri winak, na yaꞌtal taj. \v 12 Ma china ri cꞌo umajom chic, riꞌ cayaꞌtaj ne che chaꞌ más cꞌo cumajo. Noꞌj china ri na jinta cꞌo umajom, camaj ne che ri cuchꞌobo umajom chic. \v 13 Ruma laꞌ quinchꞌaꞌt cucꞌ rique xa rucꞌ tak cꞌambal naꞌoj. Ma tob rique quetzuꞌnic, e junam rucꞌ na quetzuꞌn taj; tob quetanic, e junam rucꞌ na quetan taj y e riꞌ na jinta cꞌo caquimaj usucꞌ. \v 14 Ma ri quicꞌulumam rique e cuꞌana pachaꞌ rubiꞌim can ri Dios ruma ri kꞌalajisanel Isaías: \q1 Riꞌix tob quixtanic, na jinta cꞌo quimaj usucꞌ che ri quito; \q1 y tob ne quixtzuꞌnic, na jinta cꞌo quimaj usucꞌ che ri quiwilo. \q1 \v 15 Ma wa tinamit lic uꞌanom co ri canimaꞌ; \q1 e pachaꞌ lic cꞌayew chique quetanic, \q1 y ri quiwach e pachaꞌ yupulic. \q1 Jecꞌulaꞌ na jinta cꞌo caquilo, \q1 na jinta cꞌo caquito \q1 y na jinta cꞌo caquimaj usucꞌ; \q1 yey na caquitzelej tane quitzij chinuwach \q1 chaꞌ jelaꞌ quebenucunaj \rq Is. 6:9-10 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 16 »Noꞌj riꞌix lic nim ikꞌij iwalaxic, ma ri Dios cuya chiwe quiwilo y quita janipa ri cuꞌan Rire wuma riꞌin. \v 17 Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Ojertan uqꞌuiyal kꞌalajisanelab y ticawex jusucꞌ quibinic quisilabic lic xcaj caquil bi janipa ri quiwil riꞌix woꞌora; pero na xquimaj ta chi rilic bi. Lic xcaj caquita bi janipa ri quita riꞌix woꞌora, pero na xquimaj ta chi utayic bi. \s1 Ri Jesús cukꞌalajisaj ri cꞌambal naꞌoj puwi ri awanel \r (Mr. 4:13-20; Lc. 8:11-15) \p \v 18 »Chita cꞌut saꞌ queꞌelawi ri cꞌambal naꞌoj puwi ri awanel. \v 19 Rijaꞌ xtzak can chuchiꞌ ri be, e pachaꞌ ri ticawex quetaw re ri chꞌaꞌtem chwi rutakanic ri Dios yey na caquimaj ta usucꞌ. Cacꞌun cꞌu lo ritzel winak y caresaj bi ri chꞌaꞌtem xtiquiꞌ pa canimaꞌ. \p \v 20 »Rijaꞌ xtzak can pa tak abaj, e pachaꞌ ri ticawex caquita Ruchꞌaꞌtem ri Dios y caquicoj rucꞌ quiꞌcotemal. \v 21 Pero ruma na e tiquil ta chi utz, na quecowin taj. Ma echiriꞌ cacꞌun lo cꞌambal quipa o queternabex rucꞌ cꞌax ruma quicꞌulum Ruchꞌaꞌtem ri Dios, quepajtaj cꞌu riꞌ. \p \v 22 »Rijaꞌ xtzak can pa tak qꞌuix e pachaꞌ ri ticawex caquita Ruchꞌaꞌtem ri Dios. Pero rubis quicꞌuꞌx chwi tak ri cajawax chique, rucꞌ ri socosoꞌnic re tak ri beyomalil, cusachisaj uwach Ruchꞌaꞌtem ri Dios cꞌo pa canimaꞌ. Ruma cꞌu riꞌ, na jinta cꞌana quijikꞌobalil quilitaj che ri quibinic. \p \v 23 »Noꞌj rijaꞌ xtzak can pa chomilaj ulew e pachaꞌ ri ticawex caquita Ruchꞌaꞌtem ri Dios, lic caquimaj usucꞌ y lic cꞌo cꞌu quijikꞌobalil quilitaj che ri quibinic. E jelaꞌ pachaꞌ rijaꞌ lic xuꞌan rekaꞌn; cꞌo ne jujun rakan xuya jun ciento, cꞌo jujun chic xuya sesenta y cꞌo xuya treinta —xcha ri Jesús. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi rakꞌes cizaña xel lo chuxoꞌl ri trigo \p \v 24 Ri Jesús xutzijoj tanchi jun cꞌambal naꞌoj chique: \p «Ri cuꞌana pa rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj e jelaꞌ pachaꞌ ri xuꞌano echiriꞌ jun achi xutic chomilaj ijaꞌ trigo chwa ri rulew. \v 25 Ecꞌuchiriꞌ quewar conoje ri ticawex, xopon jun achi tzel caril ri rajaw rulew; xeꞌlakꞌay cꞌu riꞌ xutic can rakꞌes cizaña chuxoꞌl ri trigo\f + \fr 13:25 \ft Rakꞌes cizaña jelaꞌ catzuꞌnic pachaꞌ ri trigo yey lic na utz taj echiriꞌ quel lo xoꞌlibal ri trigo, ma e cuya rib waꞌ.\f* y xeꞌec cꞌut. \v 26 Xel cꞌu lo ri trigo y echiriꞌ xpokꞌic, xkꞌalajin rakꞌes cꞌo chupa. \p \v 27 Ecꞌu ri aj chaquib xeꞌquibiꞌij che ri rajaw ri ticoꞌn: “Kajawal, we chomilaj ijaꞌ xeꞌtica la chwa rulew la, ¿pachawi cꞌu riꞌ xpe wi rakꞌes xel lo chupa?” \p \v 28 »Yey ri rajaw ri ticoꞌn xubiꞌij chique: “Cꞌo junok laꞌ tzel quinrilo xoluꞌtica chupa.” \p Xquibiꞌij cꞌu ri raj chaquib che: “We caꞌaj la, queꞌkamichꞌa ronoje rakꞌes chupa.” \p \v 29 »Ecꞌu ri rajaw ri ticoꞌn xubiꞌij chique: “Na quiꞌmichꞌa taj; ma we ximichꞌ rakꞌes, cꞌaxtaj quimichꞌ ri trigo rucꞌ. \v 30 Chiyaꞌa luwar cheqꞌuiy na junam, copon na rukꞌijol ri molonic. Ma cꞌa e chiriꞌ quebenutak ri waj chac chaꞌ caquimol na rakꞌes nabe, caquiꞌan chiyataꞌj y caquixim upa re caporoxic. Tecꞌuchiriꞌ, caquimol ri trigo y queꞌquiyaꞌa pa cacꞌoliꞌ wi ri trigo weꞌin”» xchaꞌ. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi rijaꞌ re moxtasa \r (Mr. 4:30-32; Lc. 13:18-19) \p \v 31 Ri Jesús xutzijoj tanchi jun cꞌambal naꞌoj chique: \p «Rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj e pachaꞌ juna ijaꞌ re moxtasa xutic jun achi chwa ri rulew. \v 32 Pakatzij wi, laꞌ liꞌjaꞌ e más chꞌutiꞌn chwa tak rijaꞌ; noꞌj we xqꞌuiyic, más canimar chwa tak rakꞌes y cuꞌana pachaꞌ jun cheꞌ. Quecꞌun ne ri tzꞌiquin quexiqꞌuicꞌ che ruwa caj y caquiꞌan quisoc puwi tak rukꞌab» xchaꞌ. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ri levadura \r (Lc. 13:20-21) \p \v 33 Ri Jesús xutzijoj wa jun chic cꞌambal naꞌoj chique: \p «Rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj e pachaꞌ ri levadura. Ma echiriꞌ juna ixok cuꞌan pam, cucꞌam jubikꞌ levadura y cutuc chuxoꞌlibal oxib pajbal harina; yey ri levadura cusipowirisaj upa ronoje ri kꞌor»\f + \fr 13:33 \ft Wa cꞌambal naꞌoj puwi ri levadura queꞌelawi tob rutakanic ri Dios xujek xa rucꞌ queb oxib pero waꞌ cumaj ronoje ruwachulew.\f* xchaꞌ. \s1 Suꞌbe ri Jesús cacꞌutun rucꞌ tak cꞌambal naꞌoj \r (Mr. 4:33-34) \p \v 34 Ri Jesús xucꞌut ronoje waꞌ chique ri winak rucꞌ tak cꞌambal naꞌoj y na jinta cꞌo xucꞌutu we na rucꞌ ta cꞌambal naꞌoj xuꞌano. \v 35 E xuꞌan waꞌ chaꞌ e cuꞌana rubiꞌim can ri jun kꞌalajisanel echiriꞌ xutzꞌibaj: \q1 Rucꞌ tak cꞌambal naꞌoj quincꞌutunic; \q1 e cankꞌalajisaj ri na etaꞌmatal ta \q2 chwi lo ri jekebal re ruwachulew \rq Sal. 78:2 \rq* \m xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cukꞌalajisaj ri cꞌambal naꞌoj puwi rakꞌes cizaña xel lo chuxoꞌl ri trigo \p \v 36 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebuchꞌaꞌbej can ri winak y xoc bi pa ja. Xekib cꞌu rutijoꞌn rucꞌ y xquitzꞌonoj che: \p —Kajawal, kꞌalajisaj la chike saꞌ queꞌelawi ri cꞌambal naꞌoj puwi rakꞌes cizaña —xechaꞌ. \fig Ri Jesús cachꞌaꞌt cucꞌ rutijoꞌn (Mateo 13:36-52)|alt="Jesus teaching disciples" src="CN01735b.tif" size="span" ref="mat 13.36" \fig* \p \v 37 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Rachi caticow re ri chomilaj ijaꞌ e Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex. \v 38 Rulew pa catic wi ri ticoꞌn e ruwachulew. Ri chomilaj ijaꞌ e tak ri ticawex e cꞌo chupa rutakanic ri Dios. Rijaꞌ re rakꞌes cizaña e tak ri ticawex eteran chirij ritzel winak. \v 39 Ri jun itzel ucꞌuꞌx xutic rakꞌes e ritzel winak. Ri molonic e ri qꞌuisbal re ruwachulew, yey ri queꞌanaw re ri molonic e ri ángeles. \p \v 40 »Jecꞌulaꞌ pachaꞌ ri caꞌan che rakꞌes cizaña, camolic y caporox pa akꞌ, jelaꞌ ri cuꞌana che ri qꞌuisbal re ruwachulew. \v 41 Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex quebutak bi ru ángeles chaꞌ quequimolo y quequesaj chupa rutakanic conoje ri equiminom jujun chic pa mac y ri caquiꞌan ri na utz taj. \v 42 Quebequicꞌak bi pa ri orna cajomow akꞌ chupa; chiriꞌ cꞌu riꞌ quebokꞌ wi y cakichꞌichꞌ ruwi queꞌ. \v 43 Noꞌj ri jusucꞌ quibinic quisilabic e jelaꞌ pachaꞌ ri kꞌij quewon chilaꞌ pa catakan wi ri quikaw Dios. China cꞌu ri cꞌo utanibal che utayic, ¡chuta cꞌu riꞌ! —xchaꞌ. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ri beyomalil mukutalic \p \v 44 «Rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj e pachaꞌ jun beyomalil ewatal can chupa juna ulew. Cꞌo cꞌu jun achi queꞌtzak lo puwiꞌ y carewaj tanchi canok. Queꞌec cꞌu chirocho y cuꞌcꞌayij ronoje rubitak re; tecꞌuchiriꞌ, culokꞌ ri ulew pa cꞌo wi ri beyomalil. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ri chomilaj perla lic qꞌui rajil \p \v 45 »Rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj e pachaꞌ ri cuꞌan juna aj cꞌay cutzucuj tak chomilaj abaj perla. \v 46 Ecꞌuchiriꞌ curik juna chomilaj perla lic qꞌui rajil, queꞌec y cuꞌcꞌayij ronoje rubitak re; tecꞌuchiriꞌ, culokꞌ ri chomilaj abaj perla. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ri atarraya \p \v 47 »Ri cuꞌan chupa rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj e pachaꞌ ri cuꞌano echiriꞌ cacꞌak bi juna atarraya pa ri mar chaꞌ quebuꞌchapa lo uqꞌuiyal quiwach tak car. \v 48 »Echiriꞌ nojinak chi ri atarraya che car, raj chapal car caquesaj lo chuchiꞌ ri mar, quetzꞌuyiꞌ cꞌut y quequichaꞌ quipa ri car. E tak cꞌu ri utzilaj car, quequiya pa chacach; noꞌj tak cꞌu ri na e ta utz, quequicꞌak bi. \p \v 49 »Jecꞌulaꞌ cuꞌana che ri qꞌuisbal re ruwachulew. Quebel bi ri ángeles y quequesaj cꞌu ri ticawex itzel quicꞌuꞌx chiquixoꞌl ri e jusucꞌ chwach ri Dios. \v 50 Quebequicꞌak cꞌu bi pa ri orna cajomow akꞌ chupa; chiriꞌ cꞌu riꞌ quebokꞌ wi y cakichꞌichꞌ ruwi queꞌ» xchaꞌ. \s1 Ri beyomalil cꞌacꞌ y ri beyomalil xex chi cꞌo wi \p \v 51 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xutzꞌonoj chique: \p —¿Quimaj usucꞌ riꞌix ronoje tak waꞌ? —xchaꞌ. \p Rique xquicꞌul uwach che ri Jesús: \p —Cakamaj usucꞌ, Kajawal —xechaꞌ. \p \v 52 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique: \p —E juna aj cꞌutunel re ri tzijpixab, we lic cꞌo cumaj chwi rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj, e pachaꞌ juna achi rajaw ja caresaj lo che rubeyomalil ucꞌolom, tak ri cꞌacꞌ y ri xex chi cꞌo wi; yey ucabichal waꞌ cuchapabej. Ma ri aj cꞌutunel cacꞌutun chwi tak ri cꞌacꞌ umajom, junam rucꞌ tak ri xex chi umajom lok —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús copon pa ri tinamit Nazaret \r (Mr. 6:1-6; Lc. 4:16-30) \p \v 53 Ri Jesús echiriꞌ xuqꞌuis ubiꞌxic tak wa cꞌambal naꞌoj chique, xel bi chiriꞌ. \v 54 Echiriꞌ xopon pa rutinamit, xujek cacꞌutun chiriꞌ pa ri sinagoga. Ecꞌu ri winak lic xcam canimaꞌ che y xquibiꞌij: \p —¿Pa xuꞌmaja wi waꞌchi luꞌnaꞌoj? ¿Suꞌanic cuꞌan tak wa milagros? \v 55 ¿Na e ta neba ucꞌajol waꞌ ri jun carpintero yey ralab ri María? ¿Na e ta neba catzixel ri Jacobo, ri José, ri Simón y ri Judas? \v 56 ¿Na ejekel ta neba ri ranab wara chikaxoꞌl? ¿Pa cꞌu xuꞌmaja wi ronoje tak riꞌ wa cuꞌano? —xechaꞌ. \v 57 Ewi lic e qꞌui tzel xquita ri xubiꞌij. \p Noꞌj ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Chupa ronoje luwar cayac ukꞌij juna kꞌalajisanel; noꞌj chupa rutinamit o chiquiwach ri ratz-uchakꞌ, na cayac ta ukꞌij —xchaꞌ. \p \v 58 Y ri Jesús na xuꞌan ta uqꞌuiyal milagros chiriꞌ ruma na xquicoj taj china Rire. \c 14 \s1 Rucamic ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \r (Mr. 6:14-29; Lc. 9:7-9) \p \v 1 Chupa cꞌu laꞌ la kꞌij, ri Herodes ri rey re Galilea xuta puwi ri chom uchꞌaꞌtibexic ri Jesús. \v 2 Ri Herodes xubiꞌij cꞌu chique ri raj chaquib: «Laꞌ e Juan Aj Yaꞌl Bautismo xcꞌastaj lo chiquixoꞌl ri ecaminak; e uwariꞌche cꞌo uchukꞌab che uꞌanic wa milagros» xchaꞌ. \p \v 3 Xubiꞌij waꞌ ma e rire ri xutak uchapic ri Juan chaꞌ cayaꞌiꞌ pa carena y queyoꞌk pa cárcel. Xuꞌan waꞌ ri Herodes ma ri Juan xuchꞌaꞌbej upa ruma uꞌanom rixokil che ri Herodías, yey waꞌ wiꞌxok e rixokil ri Felipe ruchakꞌ ri Herodes. \v 4 Jewaꞌ ri xubiꞌij ri Juan che: «Lic na ube taj ꞌanom ixokil la che ri rixokil ri chakꞌ la» xchaꞌ. \v 5 Ruma cꞌu waꞌ ri Herodes lic xraj cucamisaj ri Juan, noꞌj lic cuxiꞌij rib chique ri tinamit ma chiquiwach rique ri Juan e jun kꞌalajisanel re ri Dios. \p \v 6 Ecꞌuchiriꞌ xuqꞌuis ujunab ri Herodes, xꞌaniꞌ jun nimakꞌij. Ecꞌu ri ralit rixok Herodías xajaw chiquiwach ri esiqꞌuim pa ri nimakꞌij, y waꞌ lic xucꞌul ucꞌuꞌx ri Herodes. \v 7 Ruma cꞌu riꞌ, xubiꞌtisij cuya che rali tob saꞌ ri caraj cutzꞌonoj, y lic xujiquibaꞌ uwach cuꞌan waꞌ. \v 8 Ecꞌu rali nabe na xuꞌtzꞌonoj che ruchu y waꞌ xuya lo itzel naꞌoj che. Xubiꞌij cꞌu rali che ri Herodes: «Yaꞌa la rujolom ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo chwe pa juna plato» xchaꞌ. \p \v 9 Ri rey lic xbisonic ruma ri xtzꞌonox che. Noꞌj ruma cꞌu ri xujiquibaꞌ uwach che rali chiquiwach conoje ri e cꞌo rucꞌ pa ri waꞌim, xtakan cꞌu che chaꞌ cayaꞌiꞌ na che rali ri cutzꞌonoj. \v 10 Xtakan cꞌu che cacꞌatzix rujolom ri Juan pa ri cárcel. \v 11 Jelaꞌ xcꞌam lo rujolom ri Juan pa jun plato, xyaꞌ cꞌu che rali y rali xuꞌyaꞌa che ruchu. \p \v 12 Tecꞌuchiriꞌ, rutijoꞌn ri Juan xoꞌlquicꞌama rucuerpo y xeꞌquimukuꞌ. Xebec cꞌut, xeꞌquibiꞌij che ri Jesús saꞌ ri xucꞌulumaj ri Juan. \s1 Ri Jesús quebutzuk woꞌob mil achijab \r (Mr. 6:30-44; Lc. 9:10-17; Jn. 6:1-14) \p \v 13 Echiriꞌ ri Jesús xretaꞌmaj puwi rucamic ri Juan, xoc bi pa jun barco re queꞌec pa jun luwar catzꞌintzꞌotic pa na e jinta wi winak. Yey ri winak echiriꞌ xquetaꞌmaj, xebel lo pa tak ri tinamit y chakan xebec chaꞌ coꞌlquirika ri Jesús. \v 14 Echiriꞌ ri Jesús xel lo pa ri barco, xrilo e cꞌo chi uqꞌuiyal winak chiriꞌ. Lic cꞌut xejuchꞌ caꞌn pa ranimaꞌ y xebucunaj conoje ri e yewaꞌib chique. \p \v 15 Ecꞌuchiriꞌ ya coc rakꞌab, rutijoꞌn ri Jesús xekib rucꞌ y xquibiꞌij che: \p —Kajawal, wa luwar oj cꞌo wi lic catzꞌintzꞌotic y benak kꞌij chic. Utz we quetak bi la ri winak chaꞌ quebec pa tak raldeas re queꞌquilokꞌo quiwa —xechaꞌ. \p \v 16 Noꞌj ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Na cajawax taj quebec; chebitzuku riꞌix —xchaꞌ. \p \v 17 Rique xquibiꞌij che ri Jesús: \p —Na qꞌui ta ri waꞌim kucꞌaꞌam, xew woꞌob pam y caꞌib car cꞌo kucꞌ —xechaꞌ. \p \v 18 Xubiꞌij cꞌu ri Jesús chique: \p —Chicꞌama lo laꞌ chwe —xchaꞌ. \p \v 19 Ecꞌuchiriꞌ, xtakan che quetzꞌuyiꞌ ri winak pa tak ri qꞌuim. Xucꞌam cꞌu ri woꞌob pam rucꞌ ri caꞌib car, xtzuꞌn chicaj y xtioxin chwach ri Dios. Tecꞌuchiriꞌ, xuwechꞌ upa ri pam, xuya chique rutijoꞌn y rique xquijach chique ri winak. \v 20 Conoje cꞌu ri winak xewaꞌic y xenoj chi utz. Tecꞌuchiriꞌ, xquimol ri chꞌakaꞌtaꞌk quikax y rucꞌ waꞌ xnoj lo cablajuj chacach. \v 21 Ri xewaꞌic laj e lo woꞌob mil chi achijab yey na xebajilax tane rixokib y racꞌalab. \s1 Ri Jesús cabin chwi ri yaꞌ \r (Mr. 6:45-52; Jn. 6:16-21) \p \v 22 Tecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebutak rutijoꞌn chaꞌ queboc bi chupa ri barco, quenabej bi chwach y quekꞌax cꞌa chꞌaka yaꞌ xalokꞌ Rire quebuchꞌaꞌbej tak can ruqꞌuiyal winak. \v 23 Echiriꞌ ebuchꞌaꞌbem chi canok, xpakiꞌ chwa ri juyub chaꞌ cuꞌana orar. Xoc cꞌu rakꞌab, y ri Jesús utuquel cꞌo chiriꞌ. \p \v 24 Ecꞌu ri barco pa ebenak wi rutijoꞌn cꞌo chi pan chunicꞌajal ri mar, yey cꞌo cꞌu jun cakjikꞌ lic curoj rib che ri barco, ma waꞌ pube ri cakjikꞌ benak wi. \p \v 25 Lic anim tan cꞌut, ri Jesús xeꞌec cucꞌ rutijoꞌn, e riꞌ cabin chwi ri mar. \p \v 26 Rutijoꞌn echiriꞌ xquilo cabin ri Jesús chwi ri mar, lic xsach quinaꞌoj che, xesiqꞌuin cꞌu rucꞌ xiꞌin ib: \p —¡Leꞌ jun espíritu! —xechaꞌ. \p \v 27 Ecꞌu ri Jesús xchꞌaw chique, jewaꞌ xubiꞌij: \p —Chinimarisaj icꞌuꞌx, ma riꞌin in Jesús; mixiꞌij cꞌu iwib —xchaꞌ. \p \v 28 Ecꞌuchiriꞌ, xchꞌaw pan ri Pedro che, jewaꞌ xubiꞌij: \p —Wajawal, we katzij e rilal, biꞌij la chwe quinꞌec ucꞌ la, e laꞌ quimbin chwi ri mar cꞌa pa cꞌo wi la —xchaꞌ. \p \v 29 Ri Jesús xubiꞌij che: \p —Chatpeta riꞌ —xchaꞌ. \p Ecꞌuchiriꞌ ri Pedro xel bi pa ri barco, xujeko cabin chwi ri mar chaꞌ queꞌec pa cꞌo wi ri Jesús. \v 30 Pero echiriꞌ xril ruchukꞌab ri cakjikꞌ, xoc xiꞌin ib rucꞌ y xujek e riꞌ camukutajic. Xsiqꞌuin cꞌu pan riꞌ che ri Jesús, jewaꞌ xubiꞌij: \p —¡Chincolobej la, Wajawal! —xchaꞌ. \p \v 31 Na jampatana ri Jesús xuchapalaꞌ pan che rukꞌab y xubiꞌij che: \p —Pedro, ¡na nim ta cꞌana ri cubulibal acꞌuꞌx wucꞌ! ¿Suꞌbe xuxiꞌij rib acꞌuꞌx? —xchaꞌ. \p \v 32 Echiriꞌ ri Jesús y ri Pedro xeboc chupa ri barco, xtaniꞌ ri cakjikꞌ chwi ri mar. \v 33 Ecꞌuchiriꞌ, ri e cꞌo pa ri barco xekib rucꞌ ri Jesús y xquilokꞌnimaj ukꞌij, jewaꞌ xquibiꞌij: \p —Pakatzij wi lal Ucꞌajol ri Dios —xechaꞌ. \s1 Ri Jesús quebucunaj ri yewaꞌib e cꞌo Genesaret \r (Mr. 6:53-56) \p \v 34 Echiriꞌ xekꞌax chꞌaka yaꞌ, xebopon pa ri luwar re Genesaret. \v 35 Ri winak, echiriꞌ xquito cꞌo ri Jesús chiriꞌ, xquitak ubiꞌxiquil pa tak ronoje laꞌ la luwar. Xequicꞌam cꞌu lo conoje ri yewaꞌib pa cꞌo wi ri Jesús. \v 36 Lic xebelaj cꞌu che ri Jesús chaꞌ cuya luwar chique tob xew caquichap ruchiꞌ rukꞌuꞌ. Conoje cꞌu ri xebanaw waꞌ, xecunutajic. \c 15 \s1 Ri cachꞌulan re ri ticawex \r (Mr. 7:1-23) \p \v 1 Ecꞌuchiriꞌ, jujun chique ri fariseos y raj cꞌutunel re ri tzijpixab e petinak Jerusalem, xekib rucꞌ ri Jesús y xquitzꞌonoj che: \p \v 2 —¿Suꞌchac ri tijoꞌn la caquipalajij ri quicꞌutuꞌn can ri katiꞌ-kamam? Ma rique na caquichꞌaj ta ri quikꞌab nabe na echiriꞌ quewaꞌic —xechaꞌ. \p \v 3 Ecꞌu ri Jesús xutzꞌonoj chique: \p —¿Suꞌchac ralak capalajij alak Rutzij Upixab ri Dios ruma e caꞌan alak tak ri quicꞌutuꞌn can ri mam alak? \v 4 Ma ri Dios jewaꞌ xtakan che: \q1 Chalokꞌoj quikꞌij rachu-akaw \rq Éx. 20:12 \rq* \m yey \q1 We cꞌo junok quebuyaj ruchu-ukaw rucꞌ itzel chꞌaꞌtem, \q1 riꞌ lic takal che cacamisaxic \rq Éx. 21:17 \rq* \m xcha ri Dios. \p \v 5 »Noꞌj ralak cabiꞌij alak: “Utz we junok cubiꞌij chique ruchu-ukaw: Na utz taj cantoꞌ alak, ma ri toꞌbal cajawax che alak, nubiꞌtisim chic re nukasaꞌn chwach ri Dios.” \v 6 Yey chiwach ralak, china ri cabiꞌn re waꞌ, na chirajawaxic ta chi che quebutoꞌ ruchu-ukaw. Jecꞌulaꞌ ꞌanom alak che Rutzij Upixab ri Dios pachaꞌ na jinta uchac, ma e takem alak ri xa noꞌjibal alak. \p \v 7 »¡Xa queb palaj alak! Lic cꞌu katzij ri ubiꞌim lo ri Dios pawiꞌ alak ruma ri kꞌalajisanel Isaías, echiriꞌ xubiꞌij: \q1 \v 8 Waꞌ wa tinamit xa rucꞌ ruwaqueꞌ caquiyac nukꞌij, \q1 noꞌj ri canimaꞌ lic naj cꞌo wi chwe. \q1 \v 9 Na jinta cꞌana cutikoj caquilokꞌoj nukꞌij, \q1 ma ri cꞌutunic caquiꞌano xa takanic que achijab \rq Is. 29:13 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 10 Ecꞌuchiriꞌ, xebusiqꞌuij ruqꞌuiyal winak y xubiꞌij chique: \p —Lic tape alak y lic maja alak usucꞌ waꞌ: \v 11 Ri coc bi puchiꞌ ri ticawex na e ta ri cachꞌulan re; noꞌj ri chꞌaꞌtem quel lo puchiꞌ, e waꞌ ri cachꞌulan re —xchaꞌ. \p \v 12 E tak cꞌu rutijoꞌn xekib rucꞌ y xquibiꞌij che: \p —Kajawal, ¿xetaꞌmaj la lic xpe coyowal ri fariseos echiriꞌ xquita ri xbiꞌij la? —xechaꞌ. \p \v 13 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Waꞌ waꞌchijab na jinta runaꞌoj ri Dios cucꞌ, pachaꞌ e ticoꞌn na e ta ticom ruma ri Nukaw cꞌo chilaꞌ chicaj; ruma cꞌu riꞌ, camichꞌ bi cꞌa pa ratzꞌayak. \v 14 Mixoc il chique, ma rique pachaꞌ e potzꞌ e cꞌamal quiwach cach e potzꞌ. Yey we juna potzꞌ cucꞌam uwach juna chic potzꞌ, quicabichal cꞌu riꞌ quebeꞌtzak bi pa siwan —xchaꞌ. \p \v 15 Ecꞌuchiriꞌ, ri Pedro xubiꞌij che ri Jesús: \p —Kꞌalajisaj la chike saꞌ queꞌelawi wa jun cꞌambal naꞌoj —xchaꞌ. \p \v 16 Xubiꞌij cꞌu ri Jesús chique: \p —¿Ix neba cuqꞌuil ri na jinta quinaꞌoj puwi waꞌ? \v 17 ¿Na quimaj ta neba usucꞌ? Ma e janipa ri coc bi puchiꞌ ri ticawex queꞌec pa rupa y tecꞌuchiriꞌ, cuꞌpamaj bi. \v 18 Noꞌj ri chꞌaꞌtem quel lo puchiꞌ, pa ranimaꞌ cawinakir wulok y ecꞌu waꞌ ri cachꞌulan re ri ticawex. \v 19 Ma pa ranimaꞌ ri ticawex quel wi lo tak waꞌ: ritzel naꞌoj, ri camisanic, ri macunic chirij ri cꞌulaniquil, ri caretzꞌabej uwa ukꞌij rucꞌ jun chic na ucꞌulel taj, ri elekꞌ, ri rakꞌubal y ri itzel chꞌaꞌtem chirij junok. \v 20 E tak waꞌ ri cachꞌulan que ri ticawex. Noꞌj ri cawaꞌ junok yey na cuchꞌaj ta rukꞌab nabe, waꞌ na cuchꞌulaj ta rubinic junok —xchaꞌ. \s1 Ri cubulibal ucꞌuꞌx jun ixok na cuqꞌuil ta ri aj judiꞌab \r (Mr. 7:24-30) \p \v 21 Ri Jesús xel bi chiriꞌ y xopon pa tak ri luwar re Tiro y re Sidón. \v 22 Cꞌo cꞌu jun ixok aj Canaán jekel chiriꞌ, rire casiqꞌuinic xcꞌun chwach ri Jesús, jewaꞌ cubiꞌij: \p —¡Wajawal, lal ri Ralcꞌoꞌal can ri rey David, chinjuchꞌ caꞌn co cheꞌla! Ma cꞌo jun walit lic cꞌax ucꞌulumam ruma cꞌo pukꞌab jun itzel uxlabixel —xchaꞌ. \p \v 23 Noꞌj ri Jesús na xucꞌul ta cꞌana uwach. Ecꞌu rutijoꞌn xekib rucꞌ y lic xebelaj che ri Jesús: \p —Chꞌaꞌbej can la liꞌxok ma lic casiqꞌuinic teran lo chikij —xechaꞌ. \p \v 24 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij ri Jesús: \p —Riꞌin intakom lo xew cuma rutinamit ri Dios e aj Israel, ri pachaꞌ e bexex e sachinak —xchaꞌ. \p \v 25 Noꞌj rixok xkib rucꞌ ri Jesús, xuxuc rib chwach y xubiꞌij che: \p —¡Wajawal, chintoꞌo co la! —xchaꞌ. \p \v 26 Ri Jesús xubiꞌij che: \p —Na usucꞌ taj we cꞌo junok cumaj ri quiwa ri ralcꞌoꞌal y cucꞌak chiquiwa ri tzꞌiꞌ —xchaꞌ. \p \v 27 Xubiꞌij cꞌu rixok: \p —Katzij, Wajawal, pero ri tzꞌiꞌ caquitij ne rucꞌaj ri wa catzak chuxeꞌ rumexa ri cajaw —xchaꞌ. \p \v 28 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij ri Jesús che: \p —¡Ixok, lic nim ri cubulibal cꞌuꞌx la! E chuꞌana ucꞌ la saꞌ ri caꞌaj la —xchaꞌ. Chupa cꞌu riꞌ la jokꞌotaj ri ralit xcunutajic. \s1 Ri Jesús quebucunaj uqꞌuiyal yewaꞌib \p \v 29 Ri Jesús xel bi chiriꞌ y xicꞌow chuchiꞌ ri mar re Galilea; tecꞌuchiriꞌ, xakꞌan chwa ri juyub y xtzꞌuyiꞌic. \v 30 Uqꞌuiyal cꞌu winak xebopon chilaꞌ pa cꞌo wi Rire. Yey xequicꞌam lo ri e sic, ri e potzꞌ, ri e meꞌt, ri e tꞌum cakan quikꞌab y uqꞌuiyal yewaꞌib chic. Xequiya cꞌu chwach ri Jesús, y Rire xebucunaj conoje. \v 31 Ecꞌu ri winak lic xcam canimaꞌ che echiriꞌ xquilo xechꞌaw ri e meꞌt, ri e tꞌum cakan quikꞌab quecunutajic, ri e sic quebinic, ri e potzꞌ quetzuꞌnic. Y xquijek cꞌu caquiyac ukꞌij ri Dios re Israel. \s1 Ri Jesús quebutzuk cajib mil achijab \r (Mr. 8:1-10) \p \v 32 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebusiqꞌuij rutijoꞌn y xubiꞌij chique: \p —Lic cajuchꞌ caꞌn nucꞌuꞌx chique wa ticawex, ma e urox kꞌij waꞌ e cꞌo wucꞌ yey na jinta chi quiwa. Na cuaj taj quebenutak bi chicocho e laꞌ na jinta cꞌo quitijom, ma cꞌaxtaj quebeꞌkꞌochkꞌob pa be —xchaꞌ. \p \v 33 Xquibiꞌij cꞌu rutijoꞌn che: \p —¿Pa queꞌkarika wi wa re quebekatzuk wa uqꞌuiyal ticawex? Ma chupa wa luwar na jinta ne cꞌo e jekelic —xechaꞌ. \p \v 34 Ri Jesús xutzꞌonoj chique: \p —¿Janipa chi pam cꞌo iwucꞌ? —xchaꞌ. \p Rique xquibiꞌij: \p —Wukub pam cꞌo kucꞌ y jujun raltak co car —xechaꞌ. \p \v 35 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xtakan che quetzꞌuyiꞌ ri ticawex chuꞌlew. \v 36 Xucꞌam cꞌu ri wukub pam pukꞌab rucꞌ tak ri car, y xtioxin chwach ri Dios puwi waꞌ. Tecꞌuchiriꞌ xuwechꞌ upa y xuya bi chique rutijoꞌn yey rique xquijach chique ri winak. \v 37 Conoje xewaꞌic y lic xenoj chi utz. Tecꞌuchiriꞌ, rucꞌ tak rukax ri waꞌim xquimolo, xquinojisaj wukub chacach. \v 38 Ri xewaꞌic e cajib mil chi achijab yey na xebajilax tane rixokib y racꞌalab. \p \v 39 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebuchꞌaꞌbej can ri winak; xoc bi pa jun barco y xeꞌec pa tak ri luwar re Magdala. \c 16 \s1 Ri fariseos y ri saduceos caquitzꞌonoj milagros \r (Mr. 8:11-13; Lc. 12:54-56) \p \v 1 Ri fariseos y ri saduceos xebopon rucꞌ ri Jesús re caquicꞌam upa. Xquitzꞌonoj cꞌu che cuꞌan juna cꞌutubal re chilaꞌ chicaj chiquiwach chaꞌ jelaꞌ cakꞌalajinic we Rire takom lo ruma ri Dios. \p \v 2 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p «Echiriꞌ queꞌec la kꞌij, ralak cabiꞌij alak: “Lic utz ri katiempo ma cak ruwa caj.” \v 3 Echiriꞌ anim tan, cabiꞌij alak: “Wakꞌij lic na utz ta ri katiempo. ma cak ruwa caj y kꞌekmuj.” ¡Ralak xa queb palaj alak! Ma carik alak uchꞌobic chi utz saꞌ ruꞌanom ruwa caj, yey na camaj tane alak usucꞌ saꞌ tak ri catajin ri Dios che ucꞌutic chiwach alak wakꞌij ora. \v 4 Ri caquitzꞌonoj cꞌutubal re ruchukꞌab ri Dios e ri winak re wakꞌij ora, ri itzel quicꞌuꞌx y na jusucꞌ ta ri canimaꞌ chwach ri Dios. Pero na cayaꞌtaj ta cꞌu waꞌ chique, ma xew cayaꞌiꞌ chiquiwach ri cꞌutubal xꞌaniꞌ ojertan rucꞌ ri kꞌalajisanel Jonás»\x + \xo 16:4 \xt Mt. 12:39-40\x* xchaꞌ. Ecꞌuchiriꞌ, xebuya canok y xeꞌec. \s1 Ri quicꞌutunic ri fariseos \r (Mr. 8:14-21) \p \v 5 Echiriꞌ xebopon rutijoꞌn chꞌaka mar, xcꞌun chiquicꞌuꞌx na xquicꞌam tubi pam. \v 6 Xubiꞌij cꞌu ri Jesús chique: \p —Chitapeꞌ: Lic chichajij iwib chwa ri levadura que ri fariseos y ri saduceos\f + \fr 16:6 \ft Jelaꞌ pachaꞌ ri levadura cusipowirisaj upa ri pam, jecꞌulaꞌ ri quicꞌutunic ri fariseos y ri saduceos na jampatana cuyoj ri quinaꞌoj ri winak.\f* —xchaꞌ. \p \v 7 Rutijoꞌn xa chiquiwach xquibiꞌij: «Rire cubiꞌij waꞌ, ma na xkacꞌam ta lo pam» xechaꞌ. \p \v 8 Ri Jesús xretaꞌmaj saꞌ ri caquichꞌaꞌtibej chiquiwach, xubiꞌij cꞌu chique: \p —¡E riꞌix na nim ta cꞌana ri cubulibal icꞌuꞌx wucꞌ! ¿Suꞌchac e cubisoj icꞌuꞌx ri na jinta pam iwucꞌaꞌam lok? \v 9 ¿Cꞌamajaꞌ neba quimaj usucꞌ? ¿Na cacꞌun ta neba chicꞌuꞌx echiriꞌ xebenutzuk ri woꞌob mil chi achijab rucꞌ woꞌob pam y janipa lo chacach xinojisaj rucꞌ ri quikax? \v 10 ¿Yey na cacꞌun ta neba chicꞌuꞌx echiriꞌ xebenutzuk cajib mil chi achijab rucꞌ wukub pam y janipa lo chacach xinojisaj rucꞌ ri quikax? \v 11 ¿Chaꞌtaj na ximaj ta usucꞌ na e ta chwi ri pam xinchꞌaꞌt wi echiriꞌ ximbiꞌij: “Chichajij iwib che ri levadura que ri fariseos y ri saduceos”? —xchaꞌ. \v 12 Cꞌa ecꞌuchiriꞌ xquimaj usucꞌ na chwi ta ri levadura re ri pam xchꞌaꞌt wi ri Jesús, ma e chwi ri quicꞌutunic ri fariseos y ri saduceos. \s1 Ri Pedro cukꞌalajisaj ri Jesús e ri Cristo \r (Mr. 8:27-30; Lc. 9:18-20) \p \v 13 Cꞌo jun kꞌij xebopon ri Jesús che tak ri luwar re ri tinamit Cesarea re Filipo,\f + \fr 16:13 \ft Cꞌo queb tinamit Cesarea quibiꞌ. Waꞌ wa jun e ri cꞌo chwa ri juyub Hermón, pa xtakan wi ri Felipe rucꞌajol ri Herodes.\f* y xutzꞌonoj cꞌu chique rutijoꞌn: \p —Chiquiwa ri winak, ¿china nawi Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex? —xchaꞌ. \p \v 14 Rutijoꞌn xquibiꞌij che: \p —Cꞌo quebiꞌn re e Juan Aj Yaꞌl Bautismo; jujun chic caquibiꞌij e Elías; y jujun chic, e Jeremías o junok chic chique ri kꞌalajisanelab re ojertan —xechaꞌ. \p \v 15 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij chique rutijoꞌn: \p —Yey chiwach riꞌix, ¿in china riꞌin? —xchaꞌ. \p \v 16 Ecꞌu ri Simón Pedro xubiꞌij che: \p —Rilal lal ri Cristo, lal Rucꞌajol ri Dios cꞌaslic —xchaꞌ. \p \v 17 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Lic nim akꞌij awalaxic riꞌat Simón at ucꞌajol ri Jonás; ma na e ta juna ticawex xkꞌalajisan waꞌ chawe, e ri Nukaw cꞌo chilaꞌ chicaj. \v 18 Riꞌin cambiꞌij cꞌu chawe: Riꞌat at Pedro.\f + \fr 16:18 \ft “Pedro”: Wa biꞌaj queꞌelawi “abaj”.\f* Y chwi cꞌu waꞌ waꞌbaj cantic wubi ri nu iglesia, yey ruchukꞌab ri camic na cuchꞌij tane cꞌana usachic uwach ri nu iglesia. \v 19 Y riꞌin canya pakꞌab riꞌat ri lawe re rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj. Ecꞌu janipa ri caxim wara che ruwachulew, caximitaj chilaꞌ chicaj; yey janipa ri caquir wara che ruwachulew, caquiritaj chilaꞌ chicaj\x + \xo 16:19 \xt Mt. 18:18; Jn. 20:23\x* —xchaꞌ. \p \v 20 Ecꞌu ri Jesús xebutak rutijoꞌn che chaꞌ na caquitzijoj ta cꞌana che junok we Rire e ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. \s1 Ri Jesús cachꞌaꞌt puwi rucamic y rucꞌastajibal \r (Mr. 8:31–9:1; Lc. 9:22-27) \p \v 21 Chwi cꞌu riꞌ, ri Jesús xujek ukꞌalajisaxic chique rutijoꞌn janipa ri cucꞌulumaj: E lic chirajawaxic che queꞌec Jerusalem, cayaꞌiꞌ na cꞌu pa cꞌax cuma tak ri nimak winak re Israel, ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios y raj cꞌutunel re ri tzijpixab, yey cacamisaxic; noꞌj churox kꞌij cacꞌastaj lok. \p \v 22 Ecꞌu ri Pedro xresaj bi ri Jesús chiquixoꞌl y xuchꞌaꞌbej upa, jewaꞌ xubiꞌij che: \p —¡Wajawal, lic ne muya luwar riꞌ ri Dios e cacꞌulumaj la waꞌ! —xchaꞌ. \p \v 23 Ecꞌu ri Jesús xutzuꞌ lo uwach ri Pedro y xubiꞌij che: \p —¡Chatel chinuwach, Satanás! Riꞌat at latzꞌanel chwe, ma na e ta cachꞌob puwi ri uchꞌobom lo ri Dios, xew e cachꞌob jelaꞌ pachaꞌ ri caquichꞌob ri winak —xchaꞌ. \s1 Ri chirajawaxic chique ri cacaj queterej chirij ri Jesús \r (Mr. 8:34-35; Lc. 9:23-27) \p \v 24 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij ri Jesús chique rutijoꞌn: \p —We cꞌo junok caraj caterej lo chwij, lic chirajawaxic che muꞌan xew ri caraj rire, e chucuyu ri cꞌax cape puwiꞌ ruma ucojom ri nubiꞌ, y tereja lo chwij. \v 25 Ma china ri na cuya ta ranimaꞌ rucꞌaslem, riꞌ e cujam ri chomilaj cꞌaslemal chwach ri Dios; noꞌj ri cuya ranimaꞌ rucꞌaslem wuma riꞌin, riꞌ e curik ri chomilaj ucꞌaslemal chwach ri Dios. \v 26 Ma ¿saꞌ cꞌu cutikoj riꞌ che ri ticawex we cuꞌan rajaw ronoje ruwachulew yey cusach cꞌu uwach rucꞌaslemal? ¿O cꞌo nawi rajil cutoj rachi chwa rucꞌaslemal chaꞌ jelaꞌ na cujam taj? ¡Na jintaj! \p \v 27 »Ma Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cacꞌun rucꞌ runimal yacbal ukꞌij Rukaw y cucꞌ tak ru ángeles. Ecꞌuchiriꞌ cuya chique chiquijujunal ri ticawex, ri rajil ucꞌaxel e chirij tak ri quiꞌanom. \v 28 Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: E cꞌo jujun chique wa e cꞌo wara na quecam tana we na xquil tubi Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cacꞌun che rutakanic —xchaꞌ. \c 17 \s1 Ri jalcꞌatajibal uwach ri Jesús \r (Mr. 9:2-13; Lc. 9:28-36) \p \v 1 Wakib kꞌij cꞌu ubiꞌxiquil riꞌ waꞌ echiriꞌ ri Jesús xebuchaꞌ ri Pedro, ri Jacobo y ri Juan ruchakꞌ ri Jacobo; y xebucꞌam bi chwa jun nimalaj juyub. \v 2 Chilaꞌ cꞌut xjalcꞌatitaj uwach ri Jesús chiquiwach. Rupalaj lic xwonic jelaꞌ pachaꞌ ruwonibal ri kꞌij; yey rukꞌuꞌ xujek cawolkꞌinic jelaꞌ pachaꞌ ri kꞌijsak. \v 3 Xakicꞌateꞌt cꞌut chiquiwach xewinakir ri Moisés y ri Elías, kꞌalajisanelab re ojertan; e riꞌ quechꞌaꞌt rucꞌ ri Jesús. \p \v 4 Ecꞌu ri Pedro xubiꞌij che ri Jesús: \p —Kajawal, lic utz xyaꞌtaj chike riꞌoj oj cꞌo wara. We caꞌaj la, cakaꞌan oxib rancho:\f + \fr 17:4 \ft Ruchac waꞌ wa rancho xraj cuꞌan ri Pedro e re caquilokꞌnimaj quikꞌij ri queb kꞌalajisanelab y ri Jesús.\f* jun e la, jun re ri Moisés y jun re ri Elías —xchaꞌ. \p \v 5 Cꞌa cachꞌaꞌt ne ri Pedro echiriꞌ jun sutzꞌ lic cawonic xuchꞌuk quiwiꞌ. Y chupa cꞌu ri sutzꞌ xquita rukul ri Dios, jewaꞌ xubiꞌij: \q1 «E Nucꞌajol waꞌ ri lic cꞌax cannaꞌo \q1 y lic quinquiꞌcot che. \q1 E chita utzij Rire» \m xchaꞌ. \p \v 6 Echiriꞌ rutijoꞌn xquita waꞌ, xexuquiꞌic, xquikasaj quimejelem cꞌa chuꞌlew y xoc jun nimalaj xiꞌin ib cucꞌ. \p \v 7 Ecꞌuchiriꞌ, xkib ri Jesús cucꞌ, xebuchapo y xubiꞌij chique: \p —Chixyactajok, mixiꞌij iwib —xchaꞌ. \v 8 Echiriꞌ xetzuꞌn apanok, na jinta junok chic xquilo, xew ri Jesús. \p \v 9 Ecꞌuchiriꞌ xekaj lo chwa ri juyub, ri Jesús xebutak che: \p —Mitzijoj cꞌana che junok janipa ri xcꞌut chiwach, cꞌate quitzijoj echiriꞌ Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cꞌastajinak chi lo chiquixoꞌl ri ecaminak —xchaꞌ. \p \v 10 Ecꞌuchiriꞌ, rutijoꞌn xquitzꞌonoj che: \p —¿Suꞌbe cꞌut caquibiꞌij raj cꞌutunel re ri tzijpixab: “Lic chirajawaxic wi cacꞌun na ri Elías nabe”? —xechaꞌ. \p \v 11 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Katzij, ri Elías nabe cacꞌunic y cuyijbaꞌ pan ronoje chwach rucꞌunibal Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex. \v 12 Noꞌj cankꞌalajisaj cꞌu waꞌ chiwe: Ri Elías ya xcꞌunic, yey ri winak na xquetaꞌmaj ta uwach. Xquiꞌan cꞌu riꞌ che janipa ri xcaj rique; jecꞌulaꞌ Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cutij na ri cꞌax paquikꞌab rique —xchaꞌ. \p \v 13 Ecꞌu rutijoꞌn xquetaꞌmaj e cachꞌaꞌt puwi ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo. \s1 Ri Jesús cucunaj jun ala cꞌo pukꞌab jun itzel uxlabixel \r (Mr. 9:14-29; Lc. 9:37-43) \p \v 14 Echiriꞌ xebopon pa e cꞌo wi tak ri winak, cꞌo jun achi xkib rucꞌ ri Jesús, xuxuc rib chwach y xubiꞌij che: \p \v 15 —Wajawal, cꞌutu co ri cꞌaxnaꞌbal cꞌuꞌx la che ri nucꞌajol, ma rire xa cumaj tew y lic cutij cꞌax ruma waꞌ; uqꞌuiyal laj tzakinak pa akꞌ y pa yaꞌ. \v 16 Xincꞌam lo cucꞌ wa tijoꞌn la, pero rique na quichꞌijom ta ucunaxic —xchaꞌ. \p \v 17 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¡E ri ix ticawex re wakꞌij ora na cubul ta icꞌuꞌx wucꞌ yey ix sachinak! ¿Janipa chi lo kꞌij cajawaxic quincꞌojiꞌ iwucꞌ chaꞌ cacubiꞌ icꞌuꞌx wucꞌ? ¿Janipa chi lo kꞌij quixincuyu e laꞌ jelaꞌ iꞌanom? Chicꞌama lo rala wara —xchaꞌ. \p \v 18 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xutak ri itzel uxlabixel chaꞌ quel bi che rala. Y chwi cꞌu riꞌ asu xcunutaj rala. \p \v 19 Tecꞌuchiriꞌ, rutijoꞌn ri Jesús xekib rucꞌ re quechꞌaꞌt rucꞌ quituquel y xquitzꞌonoj cꞌu che: \p —¿Suꞌbe riꞌoj na xkachꞌij ta resaxic bi waꞌ wa itzel uxlabixel? —xechaꞌ. \p \v 20 Ri Jesús xubiꞌij chique: \p —E ruma na nim ta ri cubulibal icꞌuꞌx rucꞌ ri Dios. We ta ri cubulibal icꞌuꞌx caqꞌuiyic jelaꞌ pachaꞌ ri caqꞌuiy rijaꞌ re moxtasa, utz ne riꞌ quibiꞌij che wa juyub: “Chatela bi wara y chatkꞌax pan jelaꞌ”, y e cuꞌanaꞌ. Riꞌ na jinta cꞌayew chiwach riꞌix we ta lic cꞌo cubulibal icꞌuꞌx. \v 21 Noꞌj waꞌ wa juchꞌob itzel uxlabixel xew utz quebesax bi rucꞌ oración y ayuno —xchaꞌ. \fig Ri juwiꞌ moxtasa (Mateo 17:20; Marcos 4:31-32)|alt="Mustard plant" src="LB00123b.tif" size="col" ref="mat 17.20" \fig* \s1 Ri Jesús cachꞌaꞌt tanchi puwi rucamic \r (Mr. 9:30-32; Lc. 9:43-45) \p \v 22 Ecꞌuchiriꞌ e cꞌo pa tak ri luwar re Galilea, ri Jesús xubiꞌij chique rutijoꞌn: «Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cayaꞌiꞌ paquikꞌab rachijab \v 23 y cacamisax cuma; noꞌj churox kꞌij cacꞌastaj lok» xchaꞌ. Echiriꞌ xquita waꞌ rutijoꞌn, lic xquibisoj. \s1 Ri tojonic caꞌanic re ri Rocho Dios \p \v 24 Echiriꞌ ri Jesús cucꞌ rutijoꞌn xebopon pa ri tinamit Capernaúm, raj tzꞌonol puak re ri tojonic xeꞌquila ri Pedro y xquitzꞌonoj che: \p —¿Ri tijonel iweꞌix na cutoj ta cami riꞌ ri tojonic caꞌanic re ri Rocho Dios?\x + \xo 17:24 \xt Éx. 30:13-16\x* —xechaꞌ. \p \v 25 Ecꞌu ri Pedro xubiꞌij: \p —Rire cutojo —xchaꞌ. \p Ecꞌuchiriꞌ xoc ri Pedro pa ri ja, ri Jesús nabe na xchꞌaw che, jewaꞌ xubiꞌij: \p —Chawach riꞌat, ¿e juna rey che ruwachulew, china chique cutzꞌonoj wi tak ri tojonic caꞌanic? ¿Chique ri e ralcꞌoꞌal o chique ri na e ta ralcꞌoꞌal? —xchaꞌ. \p \v 26 Xubiꞌij cꞌu ri Pedro: \p —Chique ri na e ta ralcꞌoꞌal —xchaꞌ. \p Tecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij ri Jesús che: \p —Ecꞌu ri e ralcꞌoꞌal na jinta cꞌo catzꞌonox chique.\f + \fr 17:26 \ft Ruma ri Jesús e Ucꞌajol ri Dios, na chirajawaxic taj cuꞌan ri tojonic re ri Rocho Rukaw. Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, xutojo.\f* \v 27 Noꞌj chaꞌ na cakapetisaj ta cꞌu royowal junok, jat chuchiꞌ ri mar y chacꞌaka ri anzuelo chupa. Ecꞌu ri nabe car cachapo, chajaka rupuchiꞌ y carik jun meyo chupa. Rucꞌ cꞌu riꞌ, chayaꞌa ri tojonic canꞌan riꞌin y ri tojonic caꞌan riꞌat —xchaꞌ. \c 18 \s1 China ri lic cꞌo uwach \r (Mr. 9:33-37; Lc. 9:46-48) \p \v 1 Chupa cꞌu laꞌ la kꞌij, rutijoꞌn ri Jesús xekib rucꞌ y xquitzꞌonoj che: \p —¿China ri más cꞌo uwach chupa rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj? —xechaꞌ. \v 2 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xusiqꞌuij jun ralco cꞌoꞌm y xuya chiquinicꞌajal rique. \p \v 3 Xubiꞌij cꞌu chique: \p —Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: We na quijalcꞌatij ta ribinic isilabic chaꞌ quixuꞌan pachaꞌ raltak co acꞌalab, na quixoc ta riꞌ chupa rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj. \v 4 Jecꞌulaꞌ, china ri cuꞌan chꞌutiꞌn che rib pachaꞌ wa ralco cꞌoꞌm, e lic cꞌo uwach riꞌ pa rutakanic ri Dios. \v 5 Yey china ri cucꞌul chupa ri nubiꞌ junok na jinta uwach pachaꞌ wa ralco cꞌoꞌm, e junam rucꞌ e in ri quinucꞌulu. \s1 Ri kꞌatbal tzij re ri Dios cꞌo paquiwi ri caquimin jun chic pa mac \r (Mr. 9:42-48; Lc. 17:1-2) \p \v 6 »China ri caminow pa mac junok chique wa chꞌutiꞌk\f + \fr 18:6 \ft “Chꞌutiꞌk”: Cuqꞌuil tak waꞌ ecꞌo ri na jinta quichukꞌab, ri na jinta quiwach o ri cꞌacꞌ xquicubaꞌ quicꞌuꞌx rucꞌ ri Jesús.\f* cubul quicꞌuꞌx wucꞌ, e ne más utz catzayabax bi pukul juna nimalaj caꞌ re queꞌem y cacꞌak cꞌu bi pa ri mar chaꞌ camukutaj cꞌa chuxeꞌ. \v 7 ¡Tokꞌoꞌ quiwach ri ticawex ma lic cꞌo ri catzakisan que chupa ri na utz taj! Ma che ruwachulew lic cꞌo tak waꞌ. Pero ¡lic tokꞌoꞌ cꞌu uwach ri jun cumin junok chic pa mac, ma e cape ri kꞌatbal tzij re ri Dios puwiꞌ! \p \v 8 »E uwariꞌche, we rakꞌab o rawakan e catzakisan awe pa mac, chakꞌata bi y chawesaj bi chawe. Ma xa ne cuya tob at tꞌum o at jetzꞌ catopon pa ri cꞌaslemal chilaꞌ chicaj, chwa ri cꞌo ucabichal rakꞌab y ucabichal rawakan yey catcꞌak bi chi xibalbaꞌ pa cꞌo wi ri akꞌ na jinta chi uchupic. \v 9 Yey we rawach e catzakisan awe pa mac, chawesaj bi y chacꞌaka bi. Ma xa ne cuya tob xa jun rawach catopon pa ri cꞌaslemal chilaꞌ chicaj, chwa ri cꞌo ucabichal rawach yey catcꞌak bi pa akꞌ chi xibalbaꞌ re tijbal cꞌax. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ri bexex sachinak \r (Lc. 15:3-7) \p \v 10 »Micꞌak bi ukꞌij junok chique wa e chꞌutiꞌk cubul quicꞌuꞌx wucꞌ. Ma cambiꞌij cꞌu chiwe, ri ángeles e chajal que rique xaki e cꞌo chwach ri Nukaw Dios chilaꞌ chicaj. \v 11 Ma Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex xcꞌunic re quebucolobej ri e sachinak. \v 12 ¿Saꞌ quichꞌob riꞌix cuꞌan juna achi we cꞌo jun ciento ubexex yey casach cꞌu junok chique? ¿Na quebucꞌol ta neba can riꞌ ri noventa y nueve y queꞌec chwa ri juyub che utzucuxic ri jun xsach canok? \v 13 We xurik cꞌut, pakatzij wi cambiꞌij chiwe: E más caquiꞌcot ruma ri jun bexex chiquiwa ri noventa y nueve na e ta sachinak. \v 14 Jecꞌuriꞌlaꞌ, ri Nukaw cꞌo chilaꞌ chicaj na caraj taj casach junok chique ri chꞌutiꞌk cubul quicꞌuꞌx wucꞌ. \s1 Suꞌanic cacuy umac jun chic \p \v 15 »E uwariꞌche, we rawatz-achakꞌ cuꞌan ri na utz taj chawe, chatchꞌaꞌt rucꞌ e laꞌ ituquel; chabiꞌij che saꞌ ri na utz taj uꞌanom chawe. We xatuta cꞌut, riꞌ xacoj chi utzil chomal rawatz-achakꞌ. \v 16 Noꞌj we na xatuta taj, jat tanchi rucꞌ; chacꞌama cꞌu bi jun o caꞌib awachbiꞌil awucꞌ chaꞌ jelaꞌ e queb oxib che utayic saꞌ ri cabiꞌxic.\x + \xo 18:16 \xt Dt. 19:15\x* \v 17 We na xebuta ta cꞌu wa queb oxib, ecꞌuchiriꞌ chatzijoj chiquiwach rutinamit ri Dios. Yey we na xoc ta cꞌu il chique waꞌ, chiꞌana cꞌu riꞌ che pachaꞌ e cuqꞌuil ri na quetaꞌam ta uwach ri Dios y e cuqꞌuil raj tzꞌonol puak re tojonic.\f + \fr 18:17 \ft “Raj tzꞌonol puak re tojonic”: Quil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* \v 18 Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Janipa ri quixim riꞌix wara che ruwachulew, caximitaj chilaꞌ chicaj. Janipa ri quiquir riꞌix wara che ruwachulew, caquiritaj chilaꞌ chicaj.\x + \xo 18:18 \xt Mt. 16:19; Jn. 20:23\x* \v 19 Cambiꞌij cꞌu chiwe: We e cꞌo caꞌibok chiwe wara che ruwachulew cuꞌan junam quicꞌuꞌx chwi ri caquitzꞌonoj pa oración, ri Nukaw cꞌo chilaꞌ chicaj cuya na chique. \v 20 Ma pa quimolom wi quib queb oxib pa ri nubiꞌ, chiriꞌ in cꞌo wi riꞌin chiquinicꞌajal rique —xchaꞌ. \p \v 21 Ecꞌuchiriꞌ, ri Pedro xkib rucꞌ ri Jesús y xutzꞌonoj che: \p —Wajawal, ¿janipa laj cancuy umac juna watz-nuchakꞌ we xuꞌan ri na utz taj chwe? ¿Cꞌa pa wukub laj nawi? —xchaꞌ. \p \v 22 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Na cambiꞌij ta chawe xa pa wukub laj, ma cꞌa wukub laj chi setenta. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi rachi na cucuy ta umac jun chic \p \v 23 »Ma ri cuꞌan chupa rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj e jelaꞌ pachaꞌ ri xuꞌano echiriꞌ juna takanel xraj carilo we na jinta quicꞌas ri raj chaquib rucꞌ. \v 24 Ecꞌu riꞌ xujek rajilaxic, xrikitaj lo jun aj chac lic uqꞌuiyal rucꞌas\f + \fr 18:24 \ft “Lic uqꞌuiyal rucꞌas”: Pa ri chꞌaꞌtem griego cubiꞌij rucꞌas wa aj chac e lajuj mil “talentos”, yey jun talento e rajil woꞌlajuj junab re chac. E uwariꞌche wa aj chac na cuchꞌij ta chi cꞌana cutoj rucꞌas.\f* rucꞌ y xcꞌam lo chwach. \v 25 Ecꞌu wa aj chac ruma na cuchꞌij ta chi utojic rucꞌas, xtakan rupatrón che chaꞌ cacꞌayix bi rire, junam rucꞌ ri rixokil, ri ralcꞌoꞌal y rucꞌ ronoje rubitak re chaꞌ jelaꞌ catojtaj rucꞌas. \v 26 Pero wa aj chac xuxucubaꞌ rib chwach rupatrón y lic cꞌu xutzꞌonoj che: “Lal wajaw, lic chinoyꞌej co cꞌana la ma cantoj ronoje ri nucꞌas cheꞌla” xchaꞌ. \v 27 Ecꞌu rupatrón lic xjuchꞌ caꞌn ucꞌuꞌx che ri raj chac. Xucuy cꞌu umac che ronoje rucꞌas y xuya bi luwar che xeꞌec. \p \v 28 »Noꞌj cꞌu wa aj chac xew xel bi, xuꞌcꞌulu lo jun rach aj chac yey waꞌ cꞌo jubikꞌ ucꞌas\f + \fr 18:28 \ft “Jubikꞌ rucꞌas”: Pa ri chꞌaꞌtem griego cubiꞌij rucꞌas e jun ciento denarios, yey jun denario e rajil jun kꞌij chac.\f* rucꞌ. Xuchapij cꞌu pukul e riꞌ pachaꞌ cujitzꞌaj, jewaꞌ xubiꞌij che: “¡Chatojolaꞌ racꞌas wucꞌ!” xcha che. \p \v 29 »Ecꞌu ri rach aj chac xuxucubaꞌ rib chwach y lic xutzꞌonoj che: “Chacuyu co numac, chinawoyꞌej na qꞌuenok ma cantoj ronoje ri nucꞌas chawe” xchaꞌ. \p \v 30 »Noꞌj rire na xraj taj xroyeꞌej waꞌ. Ri xuꞌano e xuꞌyaꞌa ri jun chic rach aj chac pa cárcel; yey cꞌa ecꞌu quesax lok we xutoj na rucꞌas. \p \v 31 »Echiriꞌ xquil tak waꞌ ri cach aj chaquib, lic xoc chiquicꞌuꞌx. Xebec cꞌut, xeꞌquibiꞌij che ri quipatrón ronoje ri xuꞌan ri jun aj chac. \v 32 Ecꞌuchiriꞌ, rupatrón xutak ucꞌamic y xubiꞌij che: “¡At jun aj chac itzel acꞌuꞌx! Riꞌin xincuy amac riꞌat che ronoje racꞌas, ma lic e xatzꞌonoj riꞌ chwe. \v 33 Ta ne e xaꞌan riꞌat jelaꞌ pachaꞌ ri xinꞌan riꞌin chawe, ta e xacꞌut ri cꞌaxnaꞌbal acꞌuꞌx che rawach aj chac; noꞌj na e ta cꞌu ri xaꞌano” xchaꞌ. \p \v 34 »Ecꞌu rupatrón lic xpe royowal y xtakan che cayaꞌiꞌ pa cꞌax y cꞌa e quesax lo chupa waꞌ we xutoj na ronoje rucꞌas. \p \v 35 »Jecꞌulaꞌ cuꞌan ri Nukaw cꞌo chilaꞌ chicaj iwucꞌ riꞌix we cꞌo junok chiwe na cucuy ta umac ri ratz-uchakꞌ rucꞌ ronoje ranimaꞌ —xchaꞌ. \c 19 \s1 Ri Jesús cacꞌutun chwi ri jachbal ib \r (Mt. 5:31; Mr. 10:1-12; Lc. 16:18) \p \v 1 Echiriꞌ xuqꞌuis ubiꞌxic waꞌ ri Jesús, xel bi Galilea y xeꞌec pa tak ri luwar re Judea y xopon pa tak ri luwar cꞌo chꞌaka yaꞌ che ri nimayaꞌ Jordán. \v 2 Lic cꞌut e qꞌui ri winak xeterej bi chirij y xebucunaj ri yewaꞌib chiriꞌ. \p \v 3 E cꞌo cꞌu jujun chique ri fariseos xekib rucꞌ ri Jesús xa re caquicꞌam upa y xquitzꞌonoj che: \p —¿Ube nawi che juna achi, xa tob saꞌ ri cujal wi uchiꞌ ri rixokil, cuya bi ruwujil re jachbal ib che? —xechaꞌ. \p \v 4 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿Na ajilam ta neba alak saꞌ ri tzꞌibital can pa Ruchꞌaꞌtem ri Dios? Ma jewaꞌ cubiꞌij: \q1 Che ri jekebal lo ruwachulew \q1 echiriꞌ ri Dios xebuꞌan ri ticawex, \q1 chi achi chi ixok xebuꞌano. \rq Gn. 1:27 \rq* \m \v 5 Y cubiꞌij: \q1 Ruma cꞌu riꞌ, rachi echiriꞌ cacꞌuliꞌic, \q1 caresaj rib chiquij ruchu-ukaw \q1 chaꞌ cajekiꞌ rucꞌ ri rixokil \q1 y quicabichal cꞌu riꞌ quebuꞌana xa e jun chwach ri Dios. \rq Gn. 2:24 \rq* \m \v 6 Jecꞌuriꞌlaꞌ na e ta chi caꞌib, ma xebuꞌana xa e jun. E uwariꞌche, ri xebujunimaj ri Dios, na yaꞌtal ta che ri ticawex cujach upa —xchaꞌ. \p \v 7 Ecꞌuchiriꞌ, xquitzꞌonoj che: \p —¿Suꞌchac cꞌu riꞌ ri Moisés xubiꞌij we juna achi caraj cujach bi ri rixokil, xew chuyaꞌa bi ruwujil re jachbal ib che y jecꞌulaꞌ na rixokil ta chic?\x + \xo 19:7 \xt Dt. 24:1\x* —xechaꞌ. \p \v 8 Ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Waꞌ e ruma lic co ri animaꞌ alak. Ruma laꞌ ri Moisés xuya luwar cayaꞌiꞌ ruwujil re jachbal ib; noꞌj che lo ri jekebal ruwachulew na je ta laꞌ ri xraj ri Dios. \v 9 Cambiꞌij cꞌu riꞌin che alak: China junok cuya ruwujil re jachbal ib che ri rixokil tob ri rixokil na macuninak ta chirij ri cꞌulaniquil, yey cacꞌuliꞌ tanchi rucꞌ juna chic ixok, riꞌ camacun chirij ri cꞌulaniquil. Y china ri cacꞌuliꞌ rucꞌ rixok jachom canok, riꞌ jenelaꞌ camacun chirij ri cꞌulaniquil —xchaꞌ. \p \v 10 Ecꞌu rutijoꞌn xquibiꞌij che: \p —We jelaꞌ cucꞌulumaj rachi rucꞌ ri cꞌulaniquil, más ne utz riꞌ we junok na cacꞌuliꞌ taj —xechaꞌ. \p \v 11 Ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Na conoje ta cꞌu ri ticawex caquichꞌij waꞌ; ma xew ri yaꞌtal lo chique ruma ri Dios, caquichꞌij uꞌanic. \v 12 E cꞌo achijab na quecꞌuliꞌ taj ma calaxibem pachaꞌ e eunucos. E cꞌo jujun chic na quecꞌuliꞌ taj ma ꞌanom eunucos chique. Yey e cꞌo ri na quecꞌuliꞌ taj ma quiyaꞌom quib che ri chac re rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj. China ri cachꞌijow uꞌanic waꞌ, chuchꞌija cꞌu riꞌ —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cuyac quikꞌij racꞌalab \r (Mr. 10:13-16; Lc. 18:15-17) \p \v 13 E cꞌo jujun raltak co acꞌalab xecꞌam lo chwach ri Jesús chaꞌ cuya rukꞌab paquiwiꞌ y jelaꞌ cutzꞌonoj che ri Dios quebuchajij. Yey rutijoꞌn xequiyaj ri ecꞌamayom lo que. \p \v 14 Noꞌj ri Jesús xubiꞌij chique: «Chiyaꞌa luwar chique ri raltak co acꞌalab chepeta na wucꞌ. Mebikꞌatej; ma ri caquiꞌan e jelaꞌ pachaꞌ rique, riꞌ cuꞌan que rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj» xchaꞌ. \v 15 Xuya cꞌu rukꞌab paquiwi ri raltak co acꞌalab. Tecꞌuchiriꞌ, xel bi pa ri luwar. \s1 Jun beyom cachꞌaꞌt rucꞌ ri Jesús \r (Mr. 10:17-31; Lc. 18:18-30) \p \v 16 Cꞌo cꞌu jun cꞌacꞌal achi xcꞌun rucꞌ ri Jesús y xutzꞌonoj che: \p —Lal utzilaj tijonel, ¿saꞌ ri utz canꞌano chaꞌ cꞌo nucꞌaslemal na jinta utakexic? —xchaꞌ. \p \v 17 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿Suꞌbe cabiꞌij la “utz” chwe? Ma xa jun ri lic utz cꞌolic, waꞌ e ri Dios. Yey we caꞌaj la coc la pa ri cꞌaslemal na jinta utakexic rucꞌ Rire, e takej la Rutzij Upixab —xchaꞌ. \p \v 18 Rachi xubiꞌij che ri Jesús: \p —¿Pachique cꞌu riꞌ ri tzijpixab? —xchaꞌ. \p Ri Jesús xubiꞌij che: \p —“Matcamisanic. Matmacun chirij ri cꞌulaniquil. Matelekꞌic. Maꞌan rakꞌubal chirij junok. \v 19 Chalokꞌoj quikꞌij rachu-akaw”\x + \xo 19:19 \xt Éx. 20:12-16\x* y “Cꞌax chanaꞌa rawatz-achakꞌ jelaꞌ pachaꞌ cꞌax canaꞌ awib riꞌat”\x + \xo 19:19 \xt Lv. 19:18\x* —xchaꞌ. \p \v 20 Rachi xubiꞌij che ri Jesús: \p —Ronoje waꞌ nuꞌanom lo chwi nuchꞌutiꞌnal. ¿Saꞌ cꞌu riꞌ ri cꞌa chirajawaxic chwe canꞌano? —xchaꞌ. \p \v 21 Ri Jesús xubiꞌij che: \p —We caꞌaj la e caꞌan la janipa ri caraj ri Dios che ri binic silabic la, cꞌayij la ronoje tak ri beyomalil la y jacha cꞌu la chique ri nibaꞌib; jecꞌuriꞌlaꞌ cꞌo beyomalil la chilaꞌ chicaj. Tecꞌuchiriꞌ, peta la, terej lo la chwij y cuyu la ri cꞌax cape pawiꞌ la ruma lal nutijoꞌn —xcha che. \p \v 22 Rachi echiriꞌ xuta waꞌ, lic cabisonic xeꞌec ma rire lic rajawal beyom. \p \v 23 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij ri Jesús chique rutijoꞌn: \p —Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Juna beyom lic cꞌayew che coc chupa rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj. \v 24 Cambiꞌij tanchi cꞌu chiwe: E ne más cꞌayew ri coc juna beyom chupa rutakanic ri Dios chwa ri quicꞌow juna camello chupa rutel juna acuxaꞌ —xchaꞌ. \p \v 25 Echiriꞌ xquita waꞌ rutijoꞌn, lic xcam canimaꞌ che y xquitzꞌonoj chiquiwach: \p —We e riꞌ, ¿china cꞌu riꞌ ri cacolobetajic?\f + \fr 19:25 \ft Chiquiwach raj judiꞌab, we junok cꞌo ubeyomal e ruma utz uꞌanom chwach ri Dios. Caquichꞌob cꞌu riꞌ, we cꞌayew chique ri beyomab queboc chupa rutakanic ri Dios, más ne cꞌayew riꞌ chique ri nibaꞌib.\f* —xechaꞌ. \p \v 26 Ri Jesús xutzuꞌ quiwach y xubiꞌij chique: \p —Ri ticawex na caquicolobej ta quib quituquel ma waꞌ lic cꞌayew chiquiwach; noꞌj ri Dios ronoje cuꞌano ma na jinta cꞌayew chwach Rire —xchaꞌ. \p \v 27 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij ri Pedro che: \p —Kajawal, riꞌoj kayaꞌom can ronoje y oj teran chiꞌij la. ¿Saꞌ cꞌu riꞌ ri cakacꞌul riꞌoj? —xchaꞌ. \p \v 28 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Copon cꞌu riꞌ ri kꞌij echiriꞌ ronoje cuꞌan cꞌacꞌ, waꞌ echiriꞌ Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex queꞌtzꞌula chupa ri chomilaj tzꞌulibal re rutakanic. Jecꞌulaꞌ riꞌix quixeꞌtzꞌula chupa cablajuj tzꞌulibal re quixtakan paquiwi ri cablajuj tinamit re Israel.\f + \fr 19:28 \ft “Ri cablajuj tinamit re Israel”: Waꞌ e calcꞌoꞌal can ri cablajuj ucꞌajol ri Jacob, ri cabiꞌx Israel che. Gn. 35:22-26\f* \v 29 Yey china cꞌu ri uyaꞌom can rocho, ebuyaꞌom can ri ratz-uchakꞌ, ruchu-ukaw, ri rixokil, ri ralcꞌoꞌal o ri rulew ruma ucojom ri nubiꞌ, riꞌ cucꞌul na jun ciento chic chwa ronoje laꞌ yey cucꞌul cꞌu ri cꞌaslemal na jinta utakexic. \p \v 30 »Lic cꞌu e qꞌui chique ri lic cꞌo quiwach woꞌora, chwach apanok na jinta chi quiwach; yey lic e qꞌui chique ri na jinta quiwach woꞌora, e lic cacꞌojiꞌ quiwach chwach apanok. \c 20 \s1 Jun cꞌambal naꞌoj puwi rutakanic ri Dios \p \v 1 »Ri cuꞌan chupa rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj e jelaꞌ pachaꞌ ri xuꞌano echiriꞌ juna rajaw chac anim tan xel bi che quitzucuxic aj chaquib quebajawax chupa ruticoꞌn re uva. \v 2 Xchꞌaꞌt cucꞌ raj chaquib puwi ri cajil y xcanajic cuya jun denario re jun kꞌij chac chique. Tecꞌuchiriꞌ, xebutak bi chupa ruticoꞌn. \v 3 Laj che ri ubelej ora\f + \fr 20:3 \ft “Ri ubelej ora”: Quil “hora” pa vocabulario.\f* anim, xel tanchi ubi y xeburik jujun chic quimolom quib pa cꞌayibal na jinta caquiꞌano. \p \v 4 »Xubiꞌij cꞌu chique: “Jix riꞌix, jixeꞌchacuna wucꞌ chupa ri nuticoꞌn re uva y tzꞌakat quixintojo” xchaꞌ. Ecꞌu rique xebec. \p \v 5 »Pa tiqꞌuil kꞌij\f + \fr 20:5 \ft “Tiqꞌuil kꞌij”: Quil “hora” pa vocabulario.\f* cꞌu riꞌ, ri rajaw ri chac xel tanchi ubi che quitzukuxic más aj chac. Yey je tanchi laꞌ xuꞌan che ri urox ora benak kꞌij. \p \v 6 »Laj che cꞌu ri uroꞌ ora benak kꞌij, xel tanchi ubi y xebuꞌrika lo jujun chic na jinta caquiꞌano. Xubiꞌij cꞌu chique: “¿Suꞌchac riꞌix ix cꞌo wara y na jinta cꞌo xiꞌan wa jun kꞌij?” \p \v 7 »Xquicꞌul cꞌu uwach rique: “E ruma na jinta junok xojchocowic.” \p »Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij ri rajaw ri chac chique: “Jix, jixeꞌchacuna chupa ri nuticoꞌn re uva y tzꞌakat quixintojo.” \p \v 8 »Echiriꞌ xoc rakꞌab, ri rajaw ri chac xubiꞌij che ri caporal: “Chebasiqꞌuij conoje raj chaquib y chebatojo bi. E quebatoj nabe ri xeboc cꞌunaj, y qꞌuisbal cꞌu re, quebatoj ri xeboc nabe pa chac.” \p \v 9 »Ecꞌuchiriꞌ, xecꞌun raj chac ri xeboc benak kꞌij che ri uroꞌ ora. Y chiquijujunal cꞌu riꞌ xquicꞌul jun denario. \v 10 Tecꞌuchiriꞌ, xecꞌun lo ri eboquinak nabe pa chac. E chiquiwa rique más qꞌui ri cajil caquicꞌulu. Noꞌj na je ta laꞌ xuꞌano, ma xquicꞌul chiquijujunal jun denario, pachaꞌ ri xquicꞌul ri jujun chic. \p \v 11 »Echiriꞌ xquicꞌul ri cajil re jun kꞌij, xquijeko quechꞌaꞌt chirij ri rajaw ri ticoꞌn, \v 12 jewaꞌ xquibiꞌij che: “Waꞌ wa xeboc benak kꞌij chic, xa jun ora xechacunic yey xetoj la junam kucꞌ riꞌoj, tob cꞌu riꞌ riꞌoj xkacuy lo rucꞌatanil ri kꞌij” xechaꞌ. \p \v 13 »Noꞌj ri rajaw chac xucꞌul uwach, jewaꞌ xubiꞌij che jun chique: “Wamigo, mabiꞌij we na usucꞌ ta ri xinꞌan chawe. ¿Na xojcanaj ta neba laꞌ catintoj jun denario? \v 14 Chacꞌama cꞌu rawajil riꞌat y jat. Yey we riꞌin cuaj canya che ri xoc cꞌunaj pa chac, junam rucꞌ ri xinya chawe riꞌat, \v 15 ¿na jinta neba panukꞌab riꞌin canꞌan saꞌ ri cuaj rucꞌ ri nupuak? ¿O cꞌax acꞌuꞌx chwij xa ruma xincꞌut ri rutzil nucꞌuꞌx chique jujun chic?” xcha ri rajaw ri chac. \p \v 16 »Jelaꞌ cꞌu riꞌ, lic e qꞌui chique ri na jinta quiwach woꞌora, e lic cacꞌojiꞌ quiwach chwach apanok; yey lic cꞌu e qꞌui chique ri lic cꞌo quiwach woꞌora, chwach apanok na jinta chi quiwach. Ma lic e qꞌui ri esiqꞌuim, tob cꞌu xa e jujun ri echaꞌtalic —xcha ri Jesús. \s1 Ri Jesús cachꞌaꞌt tanchi puwi rucamic \r (Mr. 10:32-34; Lc. 18:31-34) \p \v 17 Echiriꞌ cꞌo chi ri Jesús chi be re queꞌec Jerusalem, xebucꞌam bi ri cablajuj utijoꞌn quituquel pa jun luwar y xubiꞌij chique: \p \v 18 «Chitapeꞌ: E waꞌ cojpakiꞌ Jerusalem, yey ecꞌu Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cayaꞌ paquikꞌab ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios y raj cꞌutunel re ri tzijpixab chaꞌ caquikꞌat tzij puwiꞌ re camic. \v 19 Tecꞌuchiriꞌ, caquiya paquikꞌab ri na e ta aj judiꞌab chaꞌ rique caquichꞌamij, caquijichꞌ upa y caquicamisaj chwa cruz. Noꞌj churox kꞌij cꞌut cacꞌastaj bi chiquixoꞌl ri ecaminak» xchaꞌ. \s1 Ri xutzꞌonoj ri quichu ri Jacobo y ri Juan che ri Jesús \r (Mr. 10:35-45) \p \v 20 Ecꞌuchiriꞌ, xkib rucꞌ ri Jesús ri quichu ri queb ucꞌajol ri Zebedeo,\f + \fr 20:20 \ft “Ri queb ucꞌajol ri Zebedeo”: Waꞌ e ri Jacobo y ri Juan.\f* y ecꞌu laꞌ e rachbiꞌil ri ralab; xuxucubaꞌ rib chwach ri Jesús ma cꞌo caraj cutzꞌonoj che. \p \v 21 Ri Jesús xutzꞌonoj che: \p —¿Saꞌ ri caꞌaj la? —xchaꞌ. \p Rixok xucꞌul uwach: \p —Wajawal, yaꞌa la chique wa queb walab quetzꞌuyiꞌ ucꞌ la pa ri takanic la, jun pawiquikꞌab la y ri jun chic, pa mox la —xchaꞌ. \p \v 22 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach, y jewaꞌ xubiꞌij chique ri queb utijoꞌn: \p —Riꞌix na iwetaꞌam taj saꞌ ri quitzꞌonoj. ¿Quichꞌij neba riꞌix ri quinicꞌow wi riꞌin y ri cꞌax cape panuwiꞌ? —xchaꞌ. \p Rique xquibiꞌij: \p —Cakachꞌijo —xechaꞌ. \p \v 23 Ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Katzij, riꞌix quichꞌij na ri cꞌax quinicꞌow wi riꞌin y ri cꞌaxcꞌobic cape panuwiꞌ. Pero ri quixtzꞌuyiꞌ pa nuwiquikꞌab y pa numox, riꞌ na in ta quinyaꞌw re. Ma xew cayaꞌtaj chique ri echaꞌtal chi ruma ri Nukaw chaꞌ cuꞌana na que —xchaꞌ. \p \v 24 Echiriꞌ xquita waꞌ ri lajuj chic utijoꞌn, lic xpe coyowal chiquij ri queb quichakꞌ quib. \v 25 Ecꞌu ri Jesús xebusiqꞌuij y xubiꞌij chique: \p —Iwetaꞌam riꞌix, ri quetakan paquiwi ri nimak tinamit quebuꞌana pachaꞌ e rajaw ronoje; yey ri lic cꞌo quiwach quicꞌow uwiꞌ ri takanic caquiꞌan paquiwi ri eyaꞌtal paquikꞌab. \v 26 Noꞌj chixoꞌl riꞌix na ube taj jelaꞌ cuꞌano. Ma we cꞌo junok chiwe riꞌix caraj cuꞌana aj wach, e chuyaꞌa rib cuꞌan nimanel iweꞌix. \v 27 Yey e junok chiwe caraj cuꞌana nabe chixoꞌlibal, e chuyaꞌa rib cuꞌan nimanel que conoje \v 28 jelaꞌ pachaꞌ ri cuꞌan Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex. Ma Rire na xcꞌun taj re canimaxic; xcꞌunic re coꞌlnimanok y re coluꞌyaꞌa rib pa camic che quicolobexic uqꞌuiyal ticawex —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús quebucunaj caꞌib potzꞌ \r (Mr. 10:46-52; Lc. 18:35-43) \p \v 29 Echiriꞌ ri Jesús cucꞌ rutijoꞌn catajin bi quelic pa ri tinamit Jericó, lic uqꞌuiyal winak xeterej bi chirij Rire. \v 30 E cꞌo cꞌu caꞌib potzꞌ etzꞌul chuchiꞌ ri be. Echiriꞌ xquito catajin ricꞌowic ri Jesús, lic xesiqꞌuin pan che: \p —¡Kajawal, lal ri Ralcꞌoꞌal can ri rey David, choj-juchꞌ caꞌn co cheꞌla! —xechaꞌ. \p \v 31 Ecꞌu ri winak xequichꞌaꞌbej quipa chaꞌ na quesiqꞌuin ta chic, noꞌj ri caꞌib potzꞌ más ne co xesiqꞌuinic, xquibiꞌij: \p —¡Kajawal, lal ri Ralcꞌoꞌal can ri rey David, choj-juchꞌ caꞌn co cheꞌla! —xechaꞌ. \p \v 32 Ecꞌuchiriꞌ, xtaqꞌuiꞌ ri Jesús, xebusiqꞌuij y xutzꞌonoj chique: \p —¿Saꞌ ri quiwaj canꞌan chiwe? —xchaꞌ. \p \v 33 Ri caꞌib potzꞌ xquicꞌul uwach: \p —Kajawal, chojcunaj co la chaꞌ cojtzuꞌnic —xechaꞌ. \p \v 34 Ecꞌu ri Jesús xejuchꞌ caꞌn pa ranimaꞌ y xuya rukꞌab puwi ri quiwach. Na jampatana cꞌu riꞌ xetzuꞌnic y xeterej bi chirij ri Jesús. \c 21 \s1 Ri winak caquiyac ukꞌij ri Jesús echiriꞌ coc Jerusalem \r (Mr. 11:1-11; Lc. 19:28-40; Jn. 12:12-19) \p \v 1 Ri Jesús cucꞌ rutijoꞌn xa nakaj chic e cꞌo che ri tinamit Jerusalem, ya e riꞌ queboc pa raldea Betfagé, ri cꞌo chwach ri juyub Olivos. Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebutak bi caꞌib chique rutijoꞌn chaꞌ quenabej apanok, \v 2 jewaꞌ xubiꞌij chique: \p «Jix pa raldea cꞌo pan chikawach. Chiriꞌ quiꞌrika jun axna yukulic yey cꞌo ri ral rucꞌ. Chiquira lok y chebicꞌama lo chwe. \v 3 We cꞌo cꞌu junok cutzꞌonoj chiwe saꞌ ri quiꞌano, jewaꞌ chibiꞌij che: “Rawaj quebajawax che ri Kajawal, yey cꞌate cutak tanchi ulok” quixchaꞌ.» \p \v 4 E xuꞌan waꞌ chaꞌ e cuꞌana rubiꞌim can ri kꞌalajisanel echiriꞌ xubiꞌij: \q1 \v 5 Chibiꞌij chique ri e aj Sion: \q1 “Chiwilapeꞌ, ri Rey iweꞌix cacꞌun iwucꞌ, \q1 uꞌanom lo chꞌutiꞌn che rib; \q1 ucojom lo jun buru, \q1 waꞌ jun kꞌapoj buru, ral jun awaj aj ekaꞌn” \rq Zac. 9:9 \rq* \m xchaꞌ. \p \v 6 Ecꞌuchiriꞌ, xebec rutijoꞌn y xquiꞌano janipa ri xubiꞌij bi ri Jesús chique. \v 7 Xquicꞌam cꞌu lo ri axna junam rucꞌ ri ral y xquirip ri quimanta\f + \fr 21:7 \ft Ri “manta” e jun cꞌul caquicoj ri aj Israel re ojertan, tob achijab o ixokib, pachaꞌ poꞌt wocaꞌj re carabexic.\f* chiquij. Tecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xucoj bi. \v 8 Uqꞌuiyal winak xquiwik ri be pa quicꞌow wi ri Jesús, xquilicꞌ tak ri quimanta pa ri be; yey e cꞌo jujun chic xquikꞌat raltak co ukꞌab cheꞌ y xquilem pa la be re yacbal ukꞌij. \p \v 9 Ecꞌu ri winak e nabe chwach cucꞌ ri eteran lo chirij xquijeko lic quesiqꞌuinic, caquibiꞌij: \q1 «¡Kayaca ukꞌij ri Ralcꞌoꞌal can ri rey David! \q1 ¡Nim ukꞌij ralaxic ri jun petinak \q1 chupa rubiꞌ ri Dios Kajawxel!\x + \xo 21:9 \xt Sal. 118:26\x* \q1 ¡Kayaca ukꞌij ri Dios cꞌo chilaꞌ chicaj!» quechaꞌ. \p \v 10 Echiriꞌ xoc ri Jesús Jerusalem, xetucuc conoje ri winak re ri tinamit y lic e qꞌui ri caquitzꞌonobej chiquiwach: \p —¿China nawi wa jun achi? —quechaꞌ. \p \v 11 Ecꞌu ri winak caquibiꞌij: \p —E ri kꞌalajisanel Jesús, ri aj Nazaret re Galilea —quechaꞌ. \s1 Ri Jesús queberesaj bi raj cꞌay chupa ri Rocho Dios \r (Mr. 11:15-19; Lc. 19:45-48; Jn. 2:13-22) \p \v 12 Ecꞌuchiriꞌ, xoc ri Jesús pa ri Rocho Dios y xeberesaj bi conoje ri quecꞌayinic y ri quelokꞌow chupa. Xucꞌakalaꞌ tak bi ri quimexa raj jachal uwach puak y tak ri quixila raj cꞌay palomax. \v 13 Xubiꞌij cꞌu chique: \p «Ri Dios jewaꞌ cubiꞌij chupa Ruchꞌaꞌtem: \q1 Che ri Wocho cabiꞌxic: \q1 “E luwar re oración” \rq Is. 56:7 \rq* \q1 cachaꞌ. \m Noꞌj ralak ꞌanom alak che ri Wocho e jun luwar que elekꞌomab»\x + \xo 21:13 \xt Jer. 7:11\x* xchaꞌ. \p \v 14 Chiriꞌ cꞌu riꞌ chupa ri Rocho Dios, xekib rucꞌ ri Jesús jujun potzꞌ cucꞌ jujun sic, y ri Jesús xebucunaj. \v 15 Ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ raj cꞌutunel re ri tzijpixab lic xpe coyowal echiriꞌ xquil wa milagros y xquito lic quesiqꞌuin racꞌalab pa ri Rocho Dios, caquibiꞌij: «¡Kayaca ukꞌij ri Ralcꞌoꞌal can ri rey David!» quechaꞌ. \p \v 16 Xquibiꞌij cꞌu riꞌ che ri Jesús: \p —¿Cata la saꞌ ri caquibiꞌij racꞌalab cheꞌla? —xechaꞌ. \p Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Katzij wi canto. ¿Na ajilam ta neba alak ri cubiꞌij Ruchꞌaꞌtem ri Dios paquiwi racꞌalab? Ma jewaꞌ cubiꞌij: \q1 Chiquichiꞌ racꞌalab y ri quetzꞌumanic \q1 yijbam la ri chomilaj bix re yacbal kꞌij la \rq Sal. 8:2 \rq* \m —xcha ri Jesús. \p \v 17 Ecꞌuchiriꞌ, xebuya canok y xel bi pa ri tinamit; xeꞌec cꞌu Betania y chiriꞌ xcanaj can wi la jun akꞌab. \s1 Ri Jesús cuchakisaj jun cheꞌ re higo \r (Mr. 11:12-14, 20-26) \p \v 18 Anim tan, echiriꞌ ri Jesús catzelej tanchi pa ri tinamit, xpe numic che. \v 19 Xril cꞌu jun cheꞌ re higo cꞌo chuchiꞌ ri be. Xeꞌrilaꞌ cꞌut yey na xurik ta tob xa juna uwach ri cheꞌ, xew ruxak cꞌolic. \p Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij ri Jesús che ri cheꞌ: \p —¡Na jinta chi cꞌana ajikꞌobalil cayaꞌo! —xchaꞌ. Y na jampatana xchakij ri cheꞌ. \p \v 20 Echiriꞌ xquil waꞌ rutijoꞌn, lic xcam canimaꞌ che y xquitzꞌonoj cꞌu che: \p —¿Chaꞌtaj xchakij tan wa cheꞌ? —xechaꞌ. \p \v 21 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: We ta lic cꞌo cubulibal icꞌuꞌx rucꞌ ri Dios y na queb ta cꞌana ipa rucꞌ, riꞌ na xew ta jewaꞌ quiꞌan riꞌix pachaꞌ wa xinꞌan riꞌin che ri higo. Ma utz ne riꞌ quibiꞌij che wa juyub: “Chatela wara y jateꞌcꞌola chupa ri mar” quixchaꞌ y e cuꞌano. \v 22 Jecꞌulaꞌ riꞌ, e janipa ri quitzꞌonoj che ri Dios rucꞌ cubulibal icꞌuꞌx, quicꞌul na —xchaꞌ. \s1 China xyaꞌw pukꞌab ri Jesús catakanic \r (Mr. 11:27-33; Lc. 20:1-8) \p \v 23 Echiriꞌ xopon ri Jesús pa ri Rocho Dios, xujek cacꞌutunic. Ecꞌu ri nimak e aj chacunel re ri Rocho Dios cucꞌ ri nimak winak re ri tinamit xekib rucꞌ y xquitzꞌonoj che: \p —¿China xyaꞌw pakꞌab la caꞌan tak la waꞌ? ¿China xtakaw la che caꞌan tak la waꞌ? —xechaꞌ. \p \v 24 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Riꞌin canꞌan jun tzꞌonobal che alak. We xcꞌul alak uwach chwe, cambiꞌij cꞌu riꞌ che alak china yaꞌyom panukꞌab canꞌan waꞌ. \v 25 ¿China cꞌu xtakaw re ri Juan cuya ri bautismo? ¿E ri Dios o e rachijab? —xchaꞌ. \p Ecꞌu rique xquijek quechꞌaꞌt chiquiwach puwi waꞌ: «We xkacꞌul uwach che: “E ri Dios xtakaw re”, riꞌ cubiꞌij rire chike: “¿Suꞌchac cꞌu riꞌ na xcoj ta alak ri xubiꞌij?” cacha chike. \v 26 Yey cakaxiꞌij kib cakabiꞌij: “Xa achijab xetakaw re” ma conoje ri tinamit caquichꞌobo ri Juan e jun kꞌalajisanel re ri Dios» xecha chiquiwach. \p \v 27 Xquibiꞌij cꞌu che ri Jesús: \p —Na ketaꞌam taj —xechaꞌ. \p Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique: \p «Jecꞌuriꞌlaꞌ, riꞌin na cambiꞌij ta che alak china yaꞌyom panukꞌab canꞌan tak waꞌ. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj paquiwi queb alabo quichakꞌ quib \p \v 28 »Yey chiwach ralak ¿saꞌ queꞌelawi waꞌ? Cꞌo jun achi e cꞌo caꞌib ucꞌajol y xubiꞌij che jun chique: “Nucꞌajol, jat wakꞌij pa chac, ma canꞌan numolonic re uva.” \p \v 29 »Rucꞌajol xucꞌul uwach: “Na cuaj taj” xchaꞌ. Pero cꞌate na xujalcꞌatij runaꞌoj y xeꞌec pa ruchac rukaw. \v 30 Tecꞌuchiriꞌ, rachi xkib rucꞌ ri jun chic ucꞌajol y xubiꞌij che pachaꞌ ri xubiꞌij che ri ratzixel. \p »Ecꞌu rala xucꞌul uwach: “Utz riꞌ, tat, quinꞌec pa ri chac” xchaꞌ. Yey na xeꞌec ta cꞌu riꞌ.» \p \v 31 Xutzꞌonoj cꞌu ri Jesús chique ri e aj wach: \p —Chiwach ralak, ¿china nawi chique wa caꞌib alabo e xuꞌan ri caraj ri quikaw? —xchaꞌ. \p Xquibiꞌij cꞌu rique: \p —E ri nabe —xechaꞌ. \p Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique: \p «Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: E raj tzꞌonol puak re tojonic\f + \fr 21:31 \ft “Raj tzꞌonol puak re tojonic”: Quil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* y rixokib na chom ta ri quibinic quisilabic, e rique ri nabe nenareꞌ queboc chupa rutakanic ri Dios chiwach ralak. \v 32 Ma ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo xcꞌun chiwach ralak, xoluꞌcꞌutuꞌ suꞌanic cajekiꞌ alak chi jusucꞌ che ruwachulew, yey ralak na xcoj ta alak. Noꞌj cꞌu raj tzꞌonol puak re tojonic y rixokib na chom ta ri quibinic quisilabic, rique xquicojo. Ecꞌu ralak, tob xil alak waꞌ, na xjalcꞌatij ta ri naꞌoj alak chaꞌ cacoj alak rutzij. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj paquiwi raj chac itzel quiwachlibal \r (Mr. 12:1-12; Lc. 20:9-19) \p \v 33 »Tape alak wa jun chic cꞌambal naꞌoj: Cꞌo jun achi rajaw jun ulew. Ecꞌu rire xuꞌan ticoꞌn re uva chwach. Xusut rij rucꞌ coral, xucꞌot jun luwar pa cayitzꞌ wi ruwaꞌal ri uva y xuyac jun ja naj uwiꞌ re chajibal re. Xuya cꞌu can pa tunulic chique jujun aj chaquib. Tecꞌuchiriꞌ, xeꞌec naj. \fig Ri ticoꞌnajic re uva y ri luwar pa cayitzꞌ wi ri uva re quesax ruwaꞌal (Mateo 21:33; Marcos 12:1)|alt="Vineyard with Tower" src="LB00103b.tif" size="span" ref="mat 21.33" \fig* \p \v 34 »Echiriꞌ xopon rukꞌijol ri molonic, xebutak lo jujun raj chaquib chaꞌ caquitzꞌonoj chique raj tunulel ri takalic cucꞌul rire che ri molonic. \v 35 Noꞌj raj tunulel xequichap raj chaquib ebutakom lok. Lic xquiꞌan cꞌax che jun chique, xquicamisaj jun chic y cꞌo jun chic xquiꞌan paꞌbaj. \p \v 36 »Ecꞌu ri rajaw xebutak tanchi lo más aj chaquib, yey waꞌ más e qꞌui chwa ri xebutak lo nabe. Ewi raj tunulel je tanchi laꞌ xquiꞌano pachaꞌ ri xquiꞌan chique ri e nabe. \p \v 37 »Qꞌuisbal cꞌu re, ri rajaw ri ticoꞌn e xutak lo rucꞌajol cucꞌ raj tunulel, ma xuchꞌobo: Caquicꞌul na chi utz wa nucꞌajol. \p \v 38 »Noꞌj raj tunulel echiriꞌ xquil uwach rucꞌajol, jewaꞌ xquibiꞌij chiquiwach: “Waꞌ e ucꞌajol ri rajaw rulew, ri cuꞌana na rajaw we xcam rukaw. Joꞌ jeꞌkacamisaj chaꞌ rulew cuꞌan can keꞌoj” xechaꞌ. \p \v 39 »Ewi xquichapo, xquesaj bi chupa waꞌ wuꞌlew y xquicamisaj» xcha ri Jesús. \p \v 40 Tecꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj chique ri e aj wach: \p —Chiwach ralak, echiriꞌ cacꞌun ri rajaw rulew, ¿saꞌ nawi cuꞌan chique raj tunulel? —xchaꞌ. \p \v 41 Rique xquicꞌul uwach: \p —Na cucuy ta cꞌana quimac. Cusach na cꞌu quiwach ri itzel quiwachlibal y cuya tanchi ri rulew pa tunulic chique jujun chic aj chaquib, yey rique caquiya na ri molonic che chupa rukꞌijol —xchaꞌ. \p \v 42 Tecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij ri Jesús chique: \p —¿Na ajilam ta neba ralak ri tzꞌibital can chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios? Ma jewaꞌ cubiꞌij: \q1 E rabaj cꞌakital can cuma raj yacal ja, \q1 e abaj waꞌ lic xajawaxic chaꞌ catiquiꞌ lo ri ja.\x + \xo 21:42 \xt Is. 28:16\x* \q1 Waꞌ e ri Dios Kajawxel xꞌanaw re \q1 y riꞌoj lic cacam kanimaꞌ che \rq Sal. 118:22-23 \rq* \q1 cachaꞌ. \m \v 43 Ecꞌu uwariꞌche cambiꞌij che alak: Camajataj na cꞌu che alak rutakanic ri Dios y cayaꞌtaj chique jujun chic tinamit chaꞌ cuya ri jikꞌobalil caraj ri Dios che rutakanic. \v 44 China cꞌu ri catzak puwi laꞌ laꞌbaj, lic cꞌax ri cucꞌulumaj; yey we rabaj catzak puwi junok, riꞌ xa jumul cusach uwach —xchaꞌ. \p \v 45 Echiriꞌ ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ ri fariseos xquita tak ri cꞌambal naꞌoj xutzijoj ri Jesús, xquimaj usucꞌ chiquij rique xbiꞌx wi waꞌ. \v 46 Ruma cꞌu riꞌ waꞌ, lic xcaj caquichap ri Jesús; noꞌj e xquixiꞌij quib chique ri tinamit ma rique caquichꞌobo ri Jesús e jun kꞌalajisanel re ri Dios. \c 22 \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi jun nimakꞌij re cꞌulaniquil \p \v 1 Ri Jesús xujek tanchic cacꞌutun rucꞌ tak cꞌambal naꞌoj chiquiwach, jewaꞌ xubiꞌij: \p \v 2 «Ri cuꞌana chupa rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj e pachaꞌ ri xucꞌulumaj jun rey echiriꞌ xuꞌan jun nimalaj nimakꞌij re rucꞌulaniquil rucꞌajol. \p \v 3 »Echiriꞌ xopon ri kꞌij re ri cꞌulaniquil, ri rey xebutak bi ri raj chaquib cucꞌ ri esiqꞌuim pa ri cꞌulaniquil chaꞌ queꞌquibiꞌij chique quepetic, pero rique na xcaj taj xepetic. \p \v 4 »Ewi xebutak tanchi ubi jujun chic raj chaquib, xubiꞌij bi chique: “Chibiꞌij chique ri esiqꞌuim chic: Ri kajaw uyijbam chi ronoje ri waꞌim; tak ri nawiloꞌib y tak ri mekꞌ etiꞌoꞌjirisam chic, ya xecamisaxic. Ronoje cꞌu riꞌ yijbital chic. Peta cꞌu alak riꞌ pa ri nimakꞌij re cꞌulaniquil” quixchaꞌ. \p \v 5 »Noꞌj ri esiqꞌuim chic, na xeboc ta il che. Jun chique xeꞌrila ri rulew, jun chic xeꞌec pa cꞌayij. \v 6 Yey jujun chic xequichap ri raj chaquib ri rey, lic xquiꞌan cꞌax chique y jelaꞌ xequicamisaj. \p \v 7 »Ecꞌuchiriꞌ xuta waꞌ ri rey, lic xpe royowal che. Xebutak cꞌu bi rusoldados re queꞌquisacha quiwach ri e camisanel y queꞌquiporoj ri quitinamit. \p \v 8 »Tecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij chique ri raj chaquib: “Ronoje yijbital chi che ri cꞌulaniquil; noꞌj cꞌu ri esiqꞌuim nabe, na takal ta chi chique queboc pa ri nimakꞌij. \v 9 Jix cꞌu riꞌ woꞌora pa tak nimabe y chebisiqꞌuij lo pa ri cꞌulaniquil janipa tak ri winak quebiriko” xchaꞌ. \p \v 10 »Xebel cꞌu bi ri raj chaquib pa tak be y xequimol lo quichiꞌ conoje tak ri winak xequiriko xa tob e chinok; jecꞌuriꞌlaꞌ ri luwar pa caꞌan wi ri cꞌulaniquil xnoj che winak cꞌacꞌ esiqꞌuim. \v 11 Ecꞌuchiriꞌ, xoc bi ri rey y xeril ri esiqꞌuim chic. Xril cꞌu jun achi cꞌo chiriꞌ y na ucojom ta rukꞌuꞌ re cꞌulaniquil. \p \v 12 »Xubiꞌij cꞌu che: “Wamigo, ¿chaꞌtaj xatoc lo wara we na acojom ta rakꞌuꞌ re cꞌulaniquil?” xchaꞌ. Noꞌj rachi na xchꞌaw ta qꞌuenok. \p \v 13 »Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij ri rey chique ri queniman chwa ri mexa: “Wa jun achi na uwikom ta rib, chiyutu tak ri rakan y rukꞌab y chicꞌaka bi pa ri kꞌekuꞌm. Chiriꞌ cꞌu riꞌ cokꞌ wi y cakichꞌichꞌ wi ruwi reꞌ” xchaꞌ. \p \v 14 »Ma tob lic e qꞌui ri esiqꞌuim, xa e jujun ri echaꞌtal chique» xcha ri Jesús. \s1 Ri tzꞌonobal puwi ri tojonic caꞌanic \r (Mr. 12:13-17; Lc. 20:20-26) \p \v 15 Xebel cꞌu bi ri fariseos chiriꞌ y xquichꞌaꞌtibej chiquiwach suꞌanic caquicꞌam upa ri Jesús rucꞌ tak ri cubiꞌij chaꞌ caquicoj umac. \v 16 Xequitak cꞌu bi ri quitijoꞌn rique junam cucꞌ jujun chique ri quitakem ri rey Herodes. Ecꞌu rique xquibiꞌij che ri Jesús: \p —Lal tijonel, riꞌoj ketaꞌam lic katzij ri cabiꞌij la y lic jusucꞌ cacꞌutun la chwi ri be re ri Dios. Yey na caxiꞌij tane ib la che tak ri caquibiꞌij ri ticawex; ma rilal junam quiwach quebil la conoje, tob cꞌo quiwach o na jinta quiwach. \v 17 Biꞌij cꞌu la chike: ¿Usucꞌ nawi cakaꞌan tojonic che ri nimalaj takanel re Roma\f + \fr 22:17 \ft “Ri nimalaj takanel re Roma”: Quil “César, emperador” pa vocabulario.\f* o na usucꞌ taj? —xechaꞌ. \p \v 18 Ri Jesús, ruma retaꞌam ri retzelal quicꞌuꞌx, jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —¡Xa queb palaj alak! ¿Suꞌchac cacꞌam alak nupa? \v 19 Cꞌutu pe alak chwe juna meyo re caꞌan tojonic rucꞌ —xchaꞌ. \p Ecꞌuchiriꞌ, xquicꞌut jun denario che. \fig “Denario” e jun meyo re Roma (Mateo 20:2; 22:19-20)|alt="Denario" src="HK00166b.tif" size="col" ref="mat 22.19" \fig* \p \v 20 Ecꞌu ri Jesús xutzꞌonoj chique: \p —¿China re wa cꞌaxwach y china re wa biꞌaj cꞌo chwach wa meyo? —xchaꞌ. \p \v 21 Rique xquicꞌul uwach: \p —Re ri nimalaj takanel re Roma —xechaꞌ. \p Xubiꞌij cꞌu ri Jesús chique: \p —Yaꞌa alak che ri nimalaj takanel re Roma janipa ri takal che rire, yey yaꞌa cꞌu alak che ri Dios janipa ri takal che ri Dios —xchaꞌ. \p \v 22 Echiriꞌ xquita waꞌ, lic xcam canimaꞌ che. Xquiya cꞌu can ri Jesús y xebec. \s1 Ri tzꞌonobal puwi ri cꞌastajibal \r (Mr. 12:18-27; Lc. 20:27-40) \p \v 23 Chupa cꞌu laꞌ la jun kꞌij, xecꞌun rucꞌ ri Jesús jujun chique ri saduceos, ri caquibiꞌij na jinta cꞌastajibal chique ri ecaminak. Xquitzꞌonoj cꞌu che ri Jesús, \v 24 jewaꞌ xquibiꞌij: \p —Lal tijonel, ri Moisés xubiꞌij canok: “We cꞌo juna achi xcamic yey na e jinta can ralcꞌoꞌal, ecꞌu riꞌ ruchakꞌ cacꞌuliꞌ rucꞌ rixok malcaꞌn canok y jecꞌulaꞌ quecꞌojiꞌ ralcꞌoꞌal rucꞌ pubiꞌ ri ratz xcamic”\x + \xo 22:24 \xt Dt. 25:5-6\x* xchaꞌ. \p \v 25 »Julaj e cꞌo wukub achijab quichakꞌ quib xejekiꞌ chikaxoꞌl. Ri nabe chique xcꞌuliꞌic yey ecꞌu riꞌ waꞌ xcamic y na e jinta can ralcꞌoꞌal rucꞌ ri rixokil. Ewi rucaꞌm xcꞌuliꞌ rucꞌ rixok malcaꞌn canok. \v 26 Jelaꞌ cꞌu riꞌ rucaꞌm xcamic y na e jinta can ralcꞌoꞌal rucꞌ rixok. Yey je tanchi laꞌ xucꞌulumaj rurox, rucaj y chiquijujunal ri wukub achijab. \v 27 Qꞌuisbal cꞌu re, e xcam rixok. \p \v 28 »Chupa cꞌu rukꞌijol ri cꞌastajibal, ¿chinok chique ri wukub achijab cuꞌana rachijil rixok? Ma conoje xecꞌuliꞌ rucꞌ —xechaꞌ. \p \v 29 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Ralak lic sachinak alak, ma na majom ta alak usucꞌ Ruchꞌaꞌtem ri Dios y ruchukꞌab ri Dios. \v 30 Ma echiriꞌ quecꞌastaj lo ri ecaminak, na quecꞌuliꞌ ta chic yey na quequiya ta chi ne ri calcꞌoꞌal pa cꞌulaniquil; quebuꞌana cꞌu pachaꞌ ri ángeles re ri Dios chilaꞌ chicaj, ma ri ángeles na quecꞌuliꞌ taj. \v 31 Yey puwi ri cꞌastajibal que ri ecaminak, ¿na ajilam ta neba alak rubiꞌim ri Dios echiriꞌ xubiꞌij: \v 32 “In ri Dios re ri Abraham, re ri Isaac y re ri Jacob”?\x + \xo 22:32 \xt Éx. 3:6, 15\x* Yey ri Dios na e ta Dios que ri ecaminak, ma e Dios que ri e cꞌaslic\f + \fr 22:32 \ft Echiriꞌ ri Dios xubiꞌij waꞌ, waꞌ waꞌchijab ecaminak chic; pero echiriꞌ xecamic, xebec rucꞌ ri Dios y woꞌora e cꞌo rucꞌ Rire.\f* —xchaꞌ. \p \v 33 Echiriꞌ xquita waꞌ, ri winak lic xcam canimaꞌ che tak rucꞌutunic. \s1 Ri tzꞌonobal puwi ri tzijpixab más chirajawaxic \r (Mr. 12:28-34) \p \v 34 Ri fariseos xquimol quib echiriꞌ xquetaꞌmaj ri saduceos na xquirik ta chi ucꞌulic uwach ri Jesús. \p \v 35 Cꞌo cꞌu jun chique raj cꞌutunel re ri tzijpixab xraj xucꞌam upa ri Jesús, jewaꞌ xutzꞌonoj che: \p \v 36 —Lal tijonel, chupa Rutzij Upixab ri Dios, ¿pachique ri takanic más chirajawaxic? —xchaꞌ. \p \v 37 Ri Jesús xubiꞌij che: \p —“Cꞌax chanaꞌa ra Dios Kajawxel rucꞌ ronoje awanimaꞌ, rucꞌ ronoje acꞌuꞌx y rucꞌ ronoje anaꞌoj.”\x + \xo 22:37 \xt Dt. 6:5\x* \v 38 Waꞌ e nabe tzijpixab lic chirajawaxic y e ucꞌuꞌxibal Rutzij Upixab ri Dios. \v 39 Yey rucaꞌm jewaꞌ cubiꞌij: “Cꞌax chanaꞌa rawatz-achakꞌ jelaꞌ pachaꞌ ri cꞌax canaꞌ awib riꞌat.”\x + \xo 22:39 \xt Lv. 19:18\x* \v 40 Ucabichal waꞌ e ucꞌuꞌxibal Rutzij Upixab ri Dios tzꞌibital can ruma ri Moisés y cuma ri kꞌalajisanelab —xchaꞌ. \s1 Saꞌ ruwach Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios \r (Mr. 12:35-37; Lc. 20:41-44) \p \v 41 Ecꞌuchiriꞌ cꞌa quimolom quib ri fariseos, ri Jesús xutzꞌonoj chique: \p \v 42 —¿Saꞌ ri cachꞌob alak chwi ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios? ¿China che upetebem wi lo rire? —xchaꞌ. \p Xquicꞌul cꞌu uwach: \p —E ralcꞌoꞌal can ri rey David —xechaꞌ. \p \v 43 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xutzꞌonoj chique: \p —¿Chaꞌtaj cabiꞌx che ri Cristo e ralcꞌoꞌal can ri David? Ma ruma ri Ruxlabixel ri Dios, ri David xubiꞌij “Wajawal” che ri Cristo echiriꞌ rire xubiꞌij: \q1 \v 44 Ri Dios Kajawxel xubiꞌij che ri Wajawal: \q2 “Chat-tzꞌula pa nuwiquikꞌab, \q2 y chawoyeꞌej na ri kꞌij \q2 echiriꞌ quebenuya ri tzel quebilow awe \q2 chuxeꞌ rawakan” \rq Sal. 110:1 \rq* \q1 xchaꞌ. \m \v 45 Ecꞌu ri David cubiꞌij “Wajawal” che Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. ¿Suꞌbe cꞌu riꞌ cabiꞌxic e Ralcꞌoꞌal can ri rey David?\f + \fr 22:45 \ft Wara cakꞌalajin wi, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios na xew ta e jun achi ralcꞌoꞌal can ri rey David ma e Ucꞌajol ri Dios. E uwariꞌche lic takalic cabiꞌx “Wajawal” che, pachaꞌ ri xubiꞌij ri rey David.\f* —xchaꞌ. \p \v 46 Y na jinta junok xrikow ucꞌulic uwach. Chwi cꞌu riꞌ laꞌ la jun kꞌij, conoje caquixiꞌij quib caquiꞌan tzꞌonobal che. \c 23 \s1 Ri Jesús cukꞌalajisaj tak ri quimac ri fariseos y raj cꞌutunel re ri tzijpixab \r (Mr. 12:38-40; Lc. 11:37-54; 20:45-47) \p \v 1 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xubiꞌij chique ri winak y chique rutijoꞌn: \p \v 2 «Raj cꞌutunel re ri tzijpixab y ri fariseos yaꞌtal paquikꞌab caquikꞌalajisaj tak rutzijpixab can ri Moisés. \v 3 Ruma cꞌu riꞌ, riꞌix chiꞌana janipa ri caquibiꞌij puwi wa tzijpixab; noꞌj miꞌan cꞌu iweꞌix ri na utz taj caquiꞌan rique, ma junwi ri caquiꞌan rique chwa ri caquicꞌutu. \p \v 4 »Ri quitakanic rique e pachaꞌ nimak tak ekaꞌn lic al y lic cꞌayew rucꞌaxic; quequitak cꞌu ri winak chaꞌ caquekaj bi yey rique na cacaj tane cꞌana quetoꞌb rucꞌ waꞌ. \p \v 5 »Ronoje tak ri caquiꞌano xew e chaꞌ quebilitaj cuma ri winak. Caquiꞌan che quib pachaꞌ lic e jusucꞌ chwach ri Dios; ruma cꞌu laꞌ, e ri quifilacterias\f + \fr 23:5 \ft Quil “filacteria” pa vocabulario.\f* ximital chucurusil ri quipalaj y che ri quikꞌab, lic caquiꞌan nim che; yey tak ri cordón carabab che ri quikꞌuꞌ, caquiꞌan lic naj rakan che. \v 6 Pa tak ri sinagogas y pa tak waꞌim, lic e cucꞌul quicꞌuꞌx quetzꞌuyiꞌ chupa ri tzꞌulibal que ri lic cꞌo quiwach. \v 7 Yey lic cucꞌul quicꞌuꞌx cayaꞌ rutzil quiwach pa quebilitaj wi y cabiꞌx chique: “¡Lal tijonel!” \p \v 8 »Ecꞌu riꞌix miwoyꞌej cabiꞌx “¡Lal tijonel!” chiwe, ma xa jun ri tijonel iwe, waꞌ e ri Cristo. Yey ruma Rire xixuꞌan iwatz-ichakꞌ iwib. \v 9 Mibiꞌij “Nukaw” che junok wara che ruwachulew, ma xa jun Rikaw cꞌolic, y waꞌ e Rikaw cꞌo chilaꞌ chicaj. \v 10 Miya luwar cabiꞌx “¡Lal Aj Cꞌamal Kawach!” chiwe, ma xa jun ri Aj Cꞌamal Iwach, waꞌ e ri Cristo. \p \v 11 »Ecꞌu ri cꞌo uwach chixoꞌlibal riꞌix e chuyaꞌa rib cuꞌan nimanel iweꞌix. \v 12 Ma china ri lic cuꞌan nim che rib, ri Dios cukasaj uwa ukꞌij; noꞌj china ri cuꞌan chꞌutiꞌn che rib, ri Dios cuyac ukꞌij. \p \v 13 »¡Lic cꞌu tokꞌoꞌ wach ralak alak aj cꞌutunel re ri tzijpixab y alak fariseos! ¡Xa queb palaj alak! E tzꞌapim alak ri oquibal re rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj chaꞌ na jinta cꞌo queboc bi; ma na coc tane ubi ralak y na caya tane alak luwar chique jujun chic queboc bi. \p \v 14 »¡Lic tokꞌoꞌ wach ralak alak aj cꞌutunel re ri tzijpixab y alak fariseos! ¡Xa queb palaj alak! Ma camaj alak ri cocho rixokib e malcaꞌnib. Yey chaꞌ na cakꞌalajin ta ri na utz taj caꞌan alak, e cawererej alak unimal chꞌabal echiriꞌ caꞌan alak orar. Ruma cꞌu wa caꞌan alak, lic unimal cꞌaxcꞌolil cacꞌul na alak echiriꞌ cakꞌat tzij pawiꞌ alak ruma ri Dios. \p \v 15 »¡Lic tokꞌoꞌ wach ralak alak aj cꞌutunel re ri tzijpixab y alak fariseos! ¡Xa queb palaj alak! Ralak cakꞌaxuj alak uwi tak mar y cabinibej alak tak ri luwar che ruwachulew chaꞌ juna ticawex cuꞌan tijoꞌn alak. Yey echiriꞌ uꞌanom chi tijoꞌn alak, caꞌan alak che ri ticawex calaj más itzel uwachlibal chiwach ralak. \p \v 16 »Lic tokꞌoꞌ wach ralak alak pachaꞌ potzꞌ cꞌamal quiwach jujun chic, ma cabiꞌij alak: “We cꞌo junok cujiquibaꞌ uwach juna tzij pa rubiꞌ ri Rocho Dios, riꞌ na chirajawaxic ta che cuꞌan ri ubiꞌim; noꞌj we cujiquibaꞌ uwach juna tzij pa rubiꞌ ri oro re ri Rocho Dios, riꞌ chirajawaxic che cuꞌan janipa ri ubiꞌim” cacha alak. \p \v 17 »¡Na jinta naꞌoj alak y alak potzꞌ! ¿Pachique ri más cꞌo uwach? ¿E ri oro o e ri Rocho Dios, ri cuꞌan santo che ri oro? \v 18 Jenewaꞌ ri cabiꞌij ralak: “We cꞌo junok cujiquibaꞌ uwach juna tzij pa rubiꞌ raltar, na chirajawaxic ta che cuꞌan ri ubiꞌim; noꞌj we cujiquibaꞌ uwach juna tzij pa rubiꞌ ri kasaꞌn cꞌo chwi raltar, riꞌ chirajawaxic che cuꞌan janipa ri ubiꞌim” cacha alak. \p \v 19 »¡Sachinak ri naꞌoj alak y alak potzꞌ! ¿Pachique ri más cꞌo uwach? ¿E ri kasaꞌn o e raltar ri cuꞌan santo che ri kasaꞌn? \v 20 Ma china ri cujiquibaꞌ uwach juna tzij pa rubiꞌ raltar, riꞌ na xew ta cuꞌan pa rubiꞌ raltar, ma cuꞌan pa rubiꞌ ronoje ri cꞌo chwi raltar. \v 21 Jecꞌulaꞌ, china ri cujiquibaꞌ uwach juna tzij pa rubiꞌ ri Rocho Dios, na xew ta cuꞌan pa rubiꞌ ri Rocho Dios, ma riꞌ e cuꞌan tzij pa rubiꞌ ri Dios, ri Jun jekel chiriꞌ. \v 22 Jecꞌulaꞌ, china ri cujiquibaꞌ uwach juna tzij pa rubiꞌ ri caj, riꞌ cuꞌan pa rubiꞌ ri tzꞌulibal pa catakan wi ri Dios y cuꞌan pa rubiꞌ ri Jun tzꞌul chupa. \p \v 23 »¡Lic tokꞌoꞌ wach ralak alak aj cꞌutunel re ri tzijpixab y alak fariseos! ¡Xa queb palaj alak! Ma caya alak che ri Dios ri diezmo alak re ri arweno, re ri anix y re ri cominox. Noꞌj na coc ta alak il che rucꞌuꞌxibal ri Tzij Pixab re ri Dios: Waꞌ e ri caꞌan alak ri usucꞌ, ri cacꞌut alak ri cꞌaxnaꞌbal cꞌuꞌx alak chique jujun chic y ri cacubiꞌ cꞌuꞌx alak rucꞌ ri Dios. Lic chirajawaxic cꞌu riꞌ caꞌan alak tak waꞌ, junam rucꞌ ri caya ri diezmo alak. \p \v 24 »¡Alak pachaꞌ potzꞌ cꞌamal quiwach jujun chic! Ma ri caꞌan alak e pachaꞌ junok lic cuchajij rib chaꞌ na cubikꞌ tubi tob xa juna ralco us, pero cubikꞌ bi ri nimak tak awaj pachaꞌ ri camello. \p \v 25 »¡Lic tokꞌoꞌ wach ralak alak aj cꞌutunel re ri tzijpixab y alak fariseos! ¡Xa queb palaj alak! Ma xew cachꞌaj alak chi utz ri rij ri vaso y ri lak, pero na coc ta alak il che uchꞌajic rupa. Jecꞌuriꞌlaꞌ ralak lic coc alak il che ri joskꞌinic re ri cuerpo, pero lic cꞌo chꞌulil pa animaꞌ alak ruma relekꞌ y ri na usucꞌ taj ꞌanom alak. \v 26 ¡Rilal fariseo, lal potzꞌ! Nabe na chꞌaja la rupa ri vaso y ri lak; jecꞌuriꞌlaꞌ cuꞌan chom rupa y ri rij. \p \v 27 »¡Lic tokꞌoꞌ wach ralak alak aj cꞌutunel re ri tzijpixab y alak fariseos! ¡Xa queb palaj alak! Ma ralak alak pachaꞌ mukubal que animaꞌ xew ꞌanom sak che ri rij; chom catzuꞌnic, noꞌj cꞌu rupa nojinak che quibakil animaꞌ y che uqꞌuiyal chꞌul. \v 28 Jecꞌulaꞌ ri ꞌanom ralak, ma ri binic silabic alak e quilitajic pachaꞌ lic jusucꞌ chiquiwach ri winak; noꞌj xa queb palaj alak, ma ri cꞌuꞌx alak nojinak che uqꞌuiyal chꞌulil. \p \v 29 »¡Lic tokꞌoꞌ wach alak aj cꞌutunel re ri tzijpixab y alak fariseos! ¡Xa queb palaj alak! Ma cayac alak chomilaj mukubal chique ri kꞌalajisanelab re ojertan y cawik alak ri mukubal que ri ticawex lic jusucꞌ xebinic. \v 30 Yey cabiꞌij cꞌu alak: “We ta oj cꞌo chi riꞌoj echiriꞌ xecꞌasiꞌ ri katiꞌ-kamam ojertan, na cakaꞌan ta keꞌoj riꞌ cucꞌ ri xecamisan ri kꞌalajisanelab” cacha alak. Pero ¡na e ta cꞌana uꞌanom! \v 31 Rucꞌ cꞌu ri catajin alak che uꞌanic, cakꞌalajinic alak calcꞌoꞌal can ri xecamisan que ri kꞌalajisanelab. \v 32 ¡Qꞌuisa cꞌu alak uꞌanic riꞌ ri na utz taj xquijek lo uꞌanic ri chuꞌkaw alak ojertan!\f + \fr 23:32 \ft Ri quichu-quikaw ojertan xequicamisaj tak ri kꞌalajisanelab re ri Dios; jecꞌulaꞌ ri fariseos xquitzucuj rucamic ri Jesús.\f* \p \v 33 »¡Ralak pachaꞌ alak jupuk chi cumatz! ¿Suꞌanic quesaj ib alak chuxeꞌ ri kꞌatbal tzij re ri Dios echiriꞌ cutak bi alak chi xibalbaꞌ? \v 34 E uwariꞌche riꞌin quebenutak lo ucꞌ alak kꞌalajisanelab, waj chac lic cꞌo quinaꞌoj y aj cꞌutunel re Rutzij Upixab ri Dios. Pero ralak quecamisaj alak jujun chique rique. E cꞌo ne ri quecamisaj alak chwa cruz, jujun chic cajichꞌ alak quipa pa tak sinagogas y jujun chic queternabej alak rucꞌ cꞌaxcꞌobic pa tak tinamit. \v 35 Ruma cꞌu riꞌ cape pawiꞌ alak ronoje ri cꞌaxcꞌobic takal chique ri xecamisan que rachijab jusucꞌ xebinic, ujekebem lo chwi rucamic ri Abel\x + \xo 23:35 \xt Gn. 4:8\x* ri jun ala lic jusucꞌ, cꞌa chwa rucamic ri Zacarías,\x + \xo 23:35 \xt 2 Cr. 24:20-21\x* rucꞌajol ri Berequías, ri xcamisaj alak chuxoꞌl raltar y ri Rocho Dios. \v 36 Pakatzij wi cambiꞌij che alak: Ronoje waꞌ cape paquiwi ri winak e cꞌo wakꞌij ora» xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cokꞌ puwi ri tinamit Jerusalem \r (Lc. 13:34-35) \p \v 37 Tecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij: \p «¡Jerusalem, Jerusalem, riꞌix quebicamisaj ri kꞌalajisanelab y quebiꞌan paꞌbaj janipa ri ebutakom lo ri Dios iwucꞌ! E riꞌin, uqꞌuiyal laj lic xuaj xinmol quichiꞌ riwalcꞌoꞌal riꞌix, jelaꞌ pachaꞌ cuꞌan juna atiꞌ acꞌ chique tak ruwiꞌch echiriꞌ cumol quichiꞌ chuxeꞌ tak ruxicꞌ; pero riꞌix na xiwaj ta qꞌuenok. \p \v 38 »Chitape cꞌut: Cꞌo jun kꞌij ri iwocho riꞌix cawulix canok. \v 39 Cambiꞌij cꞌu chiwe riꞌix: Chwi cꞌu woꞌora na quiwil ta chi cꞌana nuwach riꞌin cꞌa echiriꞌ copon na rukꞌijol quibiꞌij riꞌix: \q1 Lic nim ukꞌij ri jun petinak \q1 chupa rubiꞌ ri Dios Kajawxel \rq Sal. 118:26 \rq* \m quixchaꞌ.» \c 24 \s1 Ri Jesús cachꞌaꞌt chwi ruwulixic ri Rocho Dios \r (Mr. 13:1-2; Lc. 21:5-6) \p \v 1 Echiriꞌ xel bi ri Jesús pa ri Rocho Dios yey e riꞌ queꞌec, xekib rutijoꞌn rucꞌ re caquicꞌut che, ruchomalil ri nimak tak ja re ri Rocho Dios.\f + \fr 24:1 \ft “Ri nimak tak ja re ri Rocho Dios”: Quil “templo” pa vocabulario.\f* \p \v 2 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿Quiwil riꞌix ronoje waꞌ? Pakatzij wi cambiꞌij chiwe, wara na cacanaj ta chi can juna abaj puwi juna chic, ma ronoje cawulixic —xchaꞌ. \s1 Tak ri cꞌutubal re ri qꞌuisbal re ruwachulew \r (Mr. 13:3-23; Lc. 21:7-24) \p \v 3 Tecꞌuchiriꞌ, xebopon chwa ri juyub Olivos. Yey echiriꞌ xtzꞌuyiꞌ ri Jesús, xekib rutijoꞌn rucꞌ, y ecꞌu laꞌ xa quituquel xquijek caquitzꞌonoj che: \p —Biꞌij co la chike, ¿jampa nawi cuꞌana tak riꞌ waꞌ? ¿Yey saꞌ ri cꞌutubal re ri cꞌunibal la y re ri qꞌuisbal re ruwachulew? —xechaꞌ. \p \v 4 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p «Lic chichajij iwib chaꞌ na jinta junok casocow iweꞌix. \v 5 Ma lic e qꞌui ri ticawex quecꞌunic y xa caquichikꞌimaj uwach ri nubiꞌ, jewaꞌ caquibiꞌij: “In ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios” quechaꞌ. Y lic e qꞌui ri quesocotaj cuma rique. \p \v 6 »Quita cꞌu riꞌ cꞌo chꞌaꞌoj jewaꞌ y cꞌo chꞌaꞌoj jelaꞌ. Mixiꞌij cꞌu iwib che, ma lic chirajawaxic wi cuꞌana tak waꞌ; noꞌj na e ta waꞌ ri qꞌuisbal re ruwachulew. \v 7 Ma e cꞌo tinamit queyactaj chiquij jujun chic tinamit y e cꞌo takanelab queyactaj chiquij jujun chic takanelab. Cape cꞌu numic y yabil yey cuꞌan tak cabrakan che uqꞌuiyal luwar. \v 8 Ronoje waꞌ e jekebal re tak ri cꞌaxcꞌobic cacꞌunic. \p \v 9 »Ecꞌuchiriꞌ, quixyaꞌ riꞌix pa tak cꞌaxcꞌobic y quixcamisaxic; yey conoje tak ri tinamit che ruwachulew lic tzel quixquilo ruma icojom ri nubiꞌ. \v 10 Chupa tak laꞌ laꞌ kꞌij, lic e qꞌui ri caquesaj quib chirij ri Dios, caquijek lic tzel caquil quib chiquiwach y caquicꞌayij quib chiquiwach. \p \v 11 »Lic e qꞌui ri kꞌalajisanelab xa e socosoꞌnel queyactajic y lic e qꞌui ri winak quesocotaj cuma rique. \v 12 Ruma cꞌu ruqꞌuiyaric tak uwach ri mac, lic e qꞌui ri cakꞌob ri rutzil cꞌuꞌxaj pa canimaꞌ. \v 13 China cꞌu ri lic cuchukꞌubej rib chwach tak waꞌ wa cꞌaxcꞌobic cꞌa chupa ri qꞌuisbal re, e riꞌ ri cacolobetajic. \p \v 14 »Yey wa Utzilaj Tzij re rutakanic ri Dios catzijox na chique ruqꞌuiyal quiwach tak ri ticawex e cꞌo che ruwachulew chaꞌ conoje caquetaꞌmaj cꞌu riꞌ waꞌ; tecꞌuchiriꞌ, cacꞌun lo ri qꞌuisbal re ruwachulew. \p \v 15 »E uwariꞌche echiriꞌ quiwil riꞌix ri lic chꞌul y lic qꞌuixbal uwach cayaꞌ chupa ri Luwar Santo, jelaꞌ pachaꞌ ri xutzꞌibaj can ri kꞌalajisanel Daniel;\x + \xo 24:15 \xt Dn. 9:27; 11:31; 12:11\x* (china cꞌu ri cajilan re waꞌ, chumaja usucꞌ), \v 16 ecꞌu ri e cꞌo pa tak ri luwar re Judea chebanimaj ubi chwa tak ri juyub. \v 17 China cꞌu ri cꞌo lo chwi ri rocho,\f + \fr 24:17 \ft Ruwi ri cocho raj Israel ojertan takꞌaj uwiꞌ, yey waꞌ curik uchac re anabal oración, re quiwaꞌbal y re quiwarabal chakꞌab echiriꞌ lic cabucbutic.\f* makaj ne lo che ucꞌamic bi ubitak re pa ja. \v 18 Yey china ri cꞌo lo pa juyub, matzelej ne lo che ucꞌamic bi rukꞌuꞌ re pisbal rij. \p \v 19 »Chupa tak cꞌu laꞌ la kꞌij, lic tokꞌoꞌ quiwach ri e yewaꞌ ixokib y ri quetzꞌumtisanic. \v 20 Lic cꞌu chitzꞌonoj che ri Dios chaꞌ echiriꞌ quixanimaj bi, na e ta ukꞌijol echiriꞌ cꞌax tew y cꞌo jab\f + \fr 24:20 \ft “Ukꞌijol echiriꞌ cꞌax tew y cꞌo jab”: Quil “invierno” pa vocabulario.\f* yey na chupa tane juna kꞌij re uxlanibal. \v 21 Ma cacꞌun cꞌu jun unimal cꞌaxcꞌobic, waꞌ na uꞌanom ta cꞌana julajok chwi lo ri jekebal ruwachulew y na cuꞌana ta chi ne cꞌana julajok. \v 22 We ta ri Kakaw Dios na cukꞌatij ta tak laꞌ la kꞌij re runimal cꞌaxcꞌobic, riꞌ na jinta junok cacꞌasiꞌ canok; pero ruma cꞌu cꞌax quebunaꞌ ri ebuchaꞌom, cukꞌatij rukꞌijol waꞌ. \p \v 23 »We cꞌo cꞌu junok riꞌ cabiꞌn chiwe: “¡Chiwilapeꞌ, wara cꞌo wi ri Cristo!” o “¡Chiwilapeꞌ, leꞌ cꞌolic!”, mixoc il che. \v 24 Ma quecꞌun ri caquiꞌan “Cristo” che quib y ri caquiꞌan “e kꞌalajisanelab re ri Dios” che quib, pero xa e socosoꞌnel. Ecꞌu rique caquiꞌan nimak tak cꞌutubal y milagros re quesocosoꞌn rucꞌ, yey cꞌo ne pa sak quesocotaj jujun chique ri ebuchaꞌom ri Dios. \p \v 25 »Chita cꞌu riꞌ ma ximbiꞌij waꞌ chiwe riꞌix echiriꞌ cꞌamajaꞌ ne cuꞌanaꞌ. \v 26 E uwariꞌche tob cabiꞌx chiwe: “Chiwilapeꞌ, leꞌ ri Cristo cꞌo pa ri luwar catzꞌintzꞌotic”, mixꞌec che rilic. Tob ne cabiꞌx chiwe: “Chiwilapeꞌ, leꞌ ri Cristo cꞌo lo pa ja”, mixoc il che. \v 27 Ma jelaꞌ pachaꞌ echiriꞌ cayocꞌ caꞌn ruxeꞌ caj pa relebal lo ri kꞌij y quilitaj cꞌa putzakibal ri kꞌij, jelaꞌ cuꞌan rucꞌunibal Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex. \v 28 Ma lic cakꞌalajin rucꞌunibal chiquiwach conoje ri winak; e jelaꞌ pachaꞌ lic cakꞌalajin pa cꞌo wi juna caminak, ma puwi waꞌ caquimol wi quib tak ri cꞌuch. \s1 Rucꞌunibal Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex \r (Mr. 13:24-37; Lc. 21:25-36; 17:25-36; 12:41-48) \p \v 29 »Xew cꞌu quicꞌow ri cꞌaxcꞌobic chupa tak laꞌ la kꞌij, cuꞌan kꞌekuꞌm uwach ri kꞌij, ri icꞌ na cuya ta chi ruwonibal, ri chꞌumil quetzak lo che ruwa caj yey conoje ri cꞌo quichukꞌab che ruwa caj queyiquiyoꞌxic. \v 30 Ecꞌuchiriꞌ, quilitaj che ruwa caj ri cꞌutubal re rucꞌunibal Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex. Conoje cꞌu ruqꞌuiyal quiwach tak ri ticawex e cꞌo che ruwachulew quebokꞌic y caquil cꞌu Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cacꞌun lo pa sutzꞌ chwa ri caj rucꞌ ruchukꞌab y rucꞌ runimal uchomalil.\x + \xo 24:30 \xt Dn. 7:13; Ap. 1:7\x* \v 31 Quebutak cꞌu ru ángeles rucꞌ unimal uchꞌawibal trompeta re caquimol quichiꞌ conoje ri ebuchaꞌom ri Dios pa tak ronoje luwar che rucajchal rajlibal ruwachulew.\f + \fr 24:31 \ft “Rucajchal rajlibal ruwachulew”: Waꞌ queꞌelawi pa norte, pa sur, pa relebal kꞌij y putzakibal kꞌij.\f* \p \v 32 »E chimaja ri jun cꞌambal naꞌoj puwi ri cheꞌ re higo: Echiriꞌ cujek catux lo cꞌacꞌ ukꞌab y cujek cꞌut catux ruxak, ruma cꞌu laꞌ quiwetaꞌmaj xa nakaj chi cꞌo wi lo rukꞌijol echiriꞌ cabucbutic y na jinta jab.\f + \fr 24:32 \ft “Rukꞌijol echiriꞌ cabucbutic y na jinta jab”: Quil “verano” pa vocabulario.\f* \v 33 Jecꞌuriꞌlaꞌ riꞌix, echiriꞌ quiwilo cuꞌana ronoje tak waꞌ, chiwetaꞌmaj cꞌu riꞌ xa nakaj chi cꞌo wi lo rukꞌijol rucꞌunibal Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex. \v 34 Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: E cꞌo ticawex che tak laꞌ la kꞌij na quecam tana we na caquil tubi ronoje waꞌ. \v 35 Ruwa caj y ruwachulew xa casach uwach, noꞌj tak ri nuchꞌaꞌtem na casach ta uwach. \p \v 36 »Ecꞌu chwi rukꞌijol y ruꞌorayil waꞌ, na jinta junok etaꞌmayom re; na quetaꞌam tane ri ángeles e cꞌo chilaꞌ chicaj, ma xew ri Nukaw etaꞌmayom re. \v 37 Ma jelaꞌ pachaꞌ ri xuꞌan chupa tak ri kꞌij re ri Noé, jelaꞌ cuꞌana pa rucꞌunibal Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex. \v 38 Ma chupa tak laꞌ la kꞌij echiriꞌ cꞌamajaꞌ cape ri unimal jab, tak ri winak xew caquitij quiwa, caquitij quiyaꞌ, quecꞌuliꞌic y quequiya ri calcꞌoꞌal pa cꞌulaniquil. Ecꞌu quetajin riꞌ che uꞌaniquil echiriꞌ xopon rukꞌijol xoc bi ri Noé chupa ri nimalaj barco. \v 39 Na xquinaꞌbej tane ri xpe paquiwiꞌ, cꞌate cꞌu xquinaꞌo xcꞌun lo ri unimal jab; ri yaꞌ xebucꞌam bi ri winak y xecam cꞌu conoje. Jecꞌulaꞌ cuꞌano echiriꞌ cacꞌun tanchi Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex, ma xakicꞌateꞌt cacꞌunic. \p \v 40 »Chupa cꞌu laꞌ la kꞌij, cꞌo cuꞌana wi e cꞌo queb achijab chwa juyub; jun cacꞌam bi y ri jun chic cayaꞌiꞌ canok. \v 41 O e cꞌo queb ixokib junam quequeꞌnic, jun cꞌu cacꞌam bi y ri jun chic cayaꞌiꞌ canok. \v 42 Lic cꞌut mawar iwach riꞌix, ma na iwetaꞌam ta ruꞌorayil rucꞌunibal ri Iwajawal. \p \v 43 »Ecꞌu chiwetaꞌmaj waꞌ: Juna achi rajaw ja we ta caretaꞌmaj ri ora echiriꞌ copon relekꞌom, riꞌ na cawar ta qꞌuenok y na cuya ta luwar coc relekꞌom pa ri rocho. \v 44 E uwariꞌche riꞌix chiyijbaꞌ iwib che rucꞌunibal Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex, ma cꞌaxtaj cacꞌunic echiriꞌ na jinta inaꞌbem. \s1 Ri aj chac cachacun chi utz y ri aj chac na cachacun ta chi utz \p \v 45 »¿Chinok chiwe e pachaꞌ juna aj chac lic jusucꞌ y cꞌo unaꞌoj, ri yaꞌom pukꞌab quebutzuk chupa ruꞌorayil conoje ri e cꞌo pa rocho rupatrón? \v 46 Lic cꞌu nim ukꞌij ralaxic riꞌ ri aj chac we xcꞌun lo rupatrón, coluꞌrikaꞌ catajin che uꞌanic ruchac. \v 47 Ma pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Rupatrón cuꞌana takanel che rire puwi ronoje rubitak re. \p \v 48 »Noꞌj we waꞌ wa jun aj chac cuꞌan ri na utz taj y cubiꞌij cꞌu pa ranimaꞌ: “Ri nupatrón cꞌamajaꞌ catzelej lok” \v 49 y cujek cꞌu quebuchꞌay ri rach aj chaquib; yey ecꞌu rire xew cawaꞌic y cakꞌabar cucꞌ kꞌabaꞌrelab, ¿saꞌ cꞌu riꞌ ri cucꞌulumaj? \v 50 Cacꞌun lo riꞌ rupatrón chupa ri kꞌij y ri ora echiriꞌ waꞌ wa aj chac na royeꞌem taj. \v 51 Cukꞌat cꞌu tzij riꞌ puwi ri raj chac y lic cuya pa cꞌax junam cucꞌ ri xa queb quipalaj, chiriꞌ cꞌu riꞌ cokꞌ wi y cakichꞌichꞌ wi ruwi reꞌ. \c 25 \s1 Ri cꞌambal naꞌoj paquiwi lajuj kꞌapoj alito \p \v 1 »Ri cuꞌana pa rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj, e jelaꞌ pachaꞌ ri xquicꞌulumaj lajuj kꞌapoj alito echiriꞌ xquicꞌam bi ri quicandil y xebec pa jun cꞌulaniquil re queꞌquicꞌulu rala cacꞌuliꞌic. \v 2 E cꞌo cꞌu woꞌob chique lic cꞌo quinaꞌoj y ri woꞌob chic na jinta quinaꞌoj. \p \v 3 »Ri woꞌob na jinta quinaꞌoj xquicꞌam bi ri quicandil, pero na xquicꞌam tubi aceite re caquinojisaj tanchic.\f + \fr 25:3 \ft E rojertan e aceite ꞌanom rucꞌ ruwach ri cheꞌ re olivo ri cacoj chupa ri candil chaꞌ cawon ri mecha.\f* \v 4 Ecꞌu ri cꞌo quinaꞌoj quinojisam bi ri quicandil che aceite, yey pa rewi cucꞌaꞌam aceite pa jun chic cꞌolibal. \p \v 5 Ecꞌu rala cacꞌuliꞌic xmayin che ri roponic. Ruma cꞌu riꞌ, ralito xquijeko queyuxcꞌaꞌtic y xoc lo quiwaram. \p \v 6 »Pa tiqꞌuil akꞌab cꞌut, xtataj jun casiqꞌuinic, jewaꞌ cubiꞌij: “¡Rala xcꞌunic! ¡Chixela lo che ucꞌulic!” \v 7 Conoje cꞌu ri kꞌapoj alito xeyactajic y xquijek uyijbaxic ri quicandil. \p \v 8 »Ecꞌu ri woꞌob alito na jinta quinaꞌoj jewaꞌ xquibiꞌij chique ri lic cꞌo quinaꞌoj: “Chiyaꞌa jubikꞌ kaceite che ri cꞌo iwucꞌ riꞌix, ma ri kacandil riꞌoj catajin uchupic.” \p \v 9 »Noꞌj ri woꞌob chic jewaꞌ xquicꞌul uwach: “We cakaya iwe riꞌix, na cuꞌan ta riꞌ ke konoje. Jiꞌtzucuj cꞌu iweꞌix pa cacꞌayix wi y chilokꞌoꞌ.” \p \v 10 »Ecꞌuchiriꞌ ebelinak bi ri woꞌob che ulokꞌic aceite, xcꞌun lo rala. Ralito cꞌo quinaꞌoj, ri quiyijbam chi pan ri quicandil, xeboc junam rucꞌ rala pa cꞌulaniquil y xtzꞌapix cꞌu lo ri puerta. \p \v 11 »Tecꞌuchiriꞌ, xetzelej lo ri woꞌob alito y xechꞌaw apanok: “Kajawal, kajawal, jaka lo la ri puerta chike.” \p \v 12 »Ecꞌu rala cacꞌuliꞌic xucꞌul lo uwach: “Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Na wetaꞌam ta cꞌana iwach.” \p \v 13 »Mawar cꞌu iwach riꞌ riꞌix, ma na iwetaꞌam tane rukꞌijol y ruꞌorayil echiriꞌ cacꞌun lo Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi tak ri uyaꞌom ri Dios pakakꞌab \p \v 14 »Ri cuꞌana pa rutakanic ri Dios petinak chilaꞌ chicaj, e pachaꞌ ri xuꞌan jun achi echiriꞌ xeꞌec pa jun luwar lic naj; xebusiqꞌuij cꞌu ri raj chaquib y xuya can rupuak paquikꞌab. \v 15 Che jun xuya can woꞌob mil, che jun chic xuya can caꞌib mil y che jun chic xuya can mil. Wa xyaꞌ can chique e chirij ri caquichꞌij uchacuxic. Ecꞌuchiriꞌ, xeꞌec naj. \p \v 16 »Ecꞌu raj chac xcꞌamaw can ri woꞌob mil, xuꞌan ucꞌay rucꞌ y jelaꞌ xuchꞌac chi woꞌob mil puwiꞌ. \v 17 Jecꞌulaꞌ xuꞌan ri xcꞌamaw can queb mil, xuchꞌac chi queb mil puwiꞌ. \v 18 Noꞌj ri xcꞌamaw can jun mil, xucꞌot jun jul y chupa waꞌ xrewaj ri puak yaꞌtal pukꞌab ruma ri rajaw. \p \v 19 »Icꞌowinak chi cꞌu uqꞌuiyal kꞌij, xtzelej tanchi lo ri cajaw raj chaquib y xutzꞌonoj cꞌu chique saꞌ ri xquiꞌan rucꞌ rupuak. \v 20 Nabe xopon ri raj chac ri ucꞌamom can woꞌob mil. Xuya cꞌu che ri rajaw ri woꞌob mil chic xuchꞌac puwi ri yaꞌom can che y jewaꞌ xubiꞌij: “Wajaw, riꞌ ri woꞌob mil xya can la chwe y riꞌ chi woꞌob mil, waꞌ e xinchꞌac puwi ri xya can la chwe” xchaꞌ. \p \v 21 »Ri rajaw xubiꞌij cꞌu che: “Utz riꞌ, riꞌat at utzilaj waj chac y lic at jusucꞌ; ma jusucꞌ xachacuj ri xa jubikꞌ yaꞌtal can pakꞌab. E uwariꞌche woꞌora lic qꞌui ri canya pakꞌab. Chatocok y chatquiꞌcota wucꞌ” xchaꞌ. \p \v 22 »Tecꞌuchiriꞌ, xopon raj chac ri ucꞌamom can caꞌib mil y xubiꞌij che: “Wajawal, riꞌ ri caꞌib mil xya can la chwe y riꞌ chi caꞌib mil canya cheꞌla, waꞌ e xinchꞌac puwi ri xya can la chwe” xchaꞌ. \p \v 23 »Ri rajaw xubiꞌij cꞌu che: “Utz riꞌ, at utzilaj waj chac y lic at jusucꞌ; ma jusucꞌ xachacuj ri xa jubikꞌ yaꞌtal can pakꞌab. E uwariꞌche woꞌora lic qꞌui ri canya pakꞌab. Chatocok y lic chatquiꞌcota wucꞌ” xchaꞌ. \p \v 24 »Ecꞌuchiriꞌ, xopon ri jun chic aj chac ri yaꞌom can xa jun mil che, y jewaꞌ xubiꞌij che ri rajaw: “Wajaw, riꞌin wetaꞌam lal jun achi lic titzꞌitic, ma caꞌan la molonic pa na awaninak ta wi la yey camolon ne la pa na jinta jopopem wi la. \v 25 E uwariꞌche riꞌin lic xinxiꞌij wib. Xinꞌec cꞌut y xinmuk ri puak la pulew. Riꞌ ri mil yaꞌom can la chwe, ma e la” xchaꞌ. \p \v 26 »Ri rajaw xubiꞌij che: “At jun waj chac lic na utz taj y at xepu. We xachꞌobo canꞌan molonic pa na in awaninak ta wi yey canmol pa na jinta nujopopem wi, \v 27 xaꞌyaꞌa ta cꞌu riꞌ ri nupuak pa juna banco chaꞌ echiriꞌ quintzelej lok, cancꞌul ri nupuak junam rucꞌ ruchꞌacom chic” xchaꞌ. \p \v 28 »Tecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij chique jujun chic raj chac e cꞌo chiriꞌ: “Chimaja che wa jun aj chac ri mil cꞌo rucꞌ y chiyaꞌa che ri cꞌo lajuj mil rucꞌ. \v 29 Ma china ri lic qꞌui cꞌo rucꞌ, cayaꞌiꞌ más che y jelaꞌ cacꞌojiꞌ ne uwiꞌ ri cꞌo rucꞌ. Noꞌj ri na jinta cꞌo rucꞌ, camaj ne che ri xa jubikꞌ cꞌo rucꞌ. \v 30 Ecꞌu waꞌ wa jun aj chac na jinta uchac, jiꞌcꞌaka bi pa ri kꞌekuꞌm; chiriꞌ cꞌu riꞌ cokꞌ wi y cakichꞌichꞌ wi ruwiꞌ reꞌ” xchaꞌ. \s1 Ri kꞌatbal tzij paquiwi tak ri tinamit \p \v 31 »Echiriꞌ Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cacꞌun rucꞌ runimal uchukꞌab cucꞌ conoje ri santowilaj ángeles, catzꞌuyiꞌ na cꞌu riꞌ chupa ri chomilaj tzꞌulibal re rutakanic. \v 32 Conoje tak cꞌu ri tinamit che ruwachulew caquimol quib chwach y Rire cujach quipa chiquijujunal, jelaꞌ pachaꞌ cuꞌan juna chajinel queberesaj ri bexex chiquixoꞌl ri caprux. \v 33 Quebuya cꞌu ri bexex puwiquikꞌab Rire yey ri caprux quebuya pumox. \p \v 34 »Ecꞌuchiriꞌ, ri rey cubiꞌij chique ri e cꞌo puwiquikꞌab Rire: “¡Chixpetok! ¡Lic nim ikꞌij iwalaxic riꞌix! Chixoc cꞌu chupa rutakanic ri Dios y chicꞌulu janipa ri uyijbam chi pan chiwe chwi lo ri jekebal re ruwachulew. \v 35 Ma xincꞌojiꞌ pa numic y riꞌix xiya nuwa; xincꞌojiꞌ pa tzajin chiꞌ y riꞌix xiya numikꞌinaꞌ; xintzucuj pa quincanaj can wi y riꞌix xinicꞌul pa iwocho. \v 36 Na jinta co nukꞌuꞌ y riꞌix xiya nukꞌuꞌ; xincꞌojiꞌ pa yabil y xixeꞌbina wucꞌ; xincꞌojiꞌ pa cárcel y xiniꞌwilaꞌ” cachaꞌ. \p \v 37 »Ecꞌu ri e jusucꞌ echiriꞌ caquita waꞌ, jewaꞌ caquibiꞌij: “Kajawal, ¿jampalaꞌ xkil la lal cꞌo la pa numic y xkaya wa la? ¿Jampalaꞌ xkil la lal cꞌo la pa tzajin chiꞌ y xkaya mikꞌinaꞌ la? \v 38 ¿Jampalaꞌ xkil la catzucuj la pa cacanaj can wi la y xkacꞌul la pa kocho? ¿Jampalaꞌ xkil la na jinta kꞌuꞌ la y xkaya kꞌuꞌ la? \v 39 ¿Jampalaꞌ xkil la lal yewaꞌ o cꞌo la pa cárcel yey xeꞌkila la?” quechaꞌ. \p \v 40 »Y ri rey cucꞌul uwach chique: “Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Ronoje cꞌu ri xiꞌan chique wa watz-nuchakꞌ na jinta co quiwach, chwe riꞌin xiꞌan wi” cachaꞌ. \p \v 41 »Ecꞌuchiriꞌ, cubiꞌij ri rey chique ri e cꞌo pumox: “Riꞌix itzel iwachlibal, chixela wucꞌ; quixꞌec cꞌu chupa ri akꞌ na cachup ta chic, ri yijbital chi pan che ritzel winak cucꞌ conoje ru ángeles eteran chirij. \v 42 Ma riꞌin xincꞌojiꞌ pa numic yey riꞌix na xiya ta nuwa; xincꞌojiꞌ pa tzajin chiꞌ, yey riꞌix na xiya ta numikꞌinaꞌ. \v 43 Xintzucuj pa quincanaj can wi, yey riꞌix na xinicꞌul ta pa iwocho. Na jinta co nukꞌuꞌ, yey riꞌix na xiya ta nukꞌuꞌ. Xincꞌojiꞌ pa yabil y xincꞌojiꞌ pa cárcel, yey riꞌix na xiniꞌwila taj” cachaꞌ. \p \v 44 »Ecꞌuchiriꞌ, caquibiꞌij rique che: “Kajawal, ¿jampalaꞌ xkil la canum la yey catzajin chiꞌ la? ¿Jampalaꞌ xkil la catzucuj la pa cacanaj can wi la? ¿Jampalaꞌ xkil la na jinta kꞌuꞌ la? ¿Jampalaꞌ xkil la lal yewaꞌ o cꞌo la pa cárcel, yey riꞌoj na xkanimaj ta la?” quechaꞌ. \p \v 45 »Ri rey cucꞌul cꞌu uwach chique: “Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Ronoje ri na xiꞌan ta chique wa watz-nuchakꞌ na jinta co quiwach, chwe riꞌin na xiꞌan ta wi” cachaꞌ. \p \v 46 »Conoje cꞌu riꞌ waꞌ quebec pa ri cꞌaxcꞌobic na jinta utakexic, noꞌj ri e jusucꞌ quebec pa ri cꞌaslemal na jinta utakexic» xcha ri Jesús. \c 26 \s1 Ri e aj wach re ri tinamit caquichꞌaꞌtibej suꞌanic caquichap ri Jesús \r (Mr. 14:1-2; Lc. 22:1-2; Jn. 11:45-53) \p \v 1 Echiriꞌ ri Jesús xuqꞌuis ubiꞌxiquil ronoje waꞌ, jewaꞌ xubiꞌij chique rutijoꞌn: \v 2 «Riꞌix iwetaꞌam pa queb kꞌij cacꞌun lo ri nimakꞌij Pascua; chupa cꞌu riꞌ wa nimakꞌij, Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cayaꞌ pa camic chwa cruz» xchaꞌ. \p \v 3 Ecꞌu ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ raj cꞌutunel re ri tzijpixab y ri nimak winak e aj wach re ri tinamit, xquimol quib che ruwa ja re ri palacio re ri Caifás, ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios. \v 4 Chiriꞌ xquichꞌaꞌtibej chiquiwach suꞌanic caquichap ri Jesús rucꞌ socosoꞌnic re caquicamisaj. \v 5 Xquibiꞌij cꞌu chiquiwach: «Na cakaꞌan ta pa ri nimakꞌij chaꞌ ri tinamit na quetucuc ta ruma waꞌ» xechaꞌ. \s1 Jun ixok cukꞌej cunabal quiꞌ ruxlab chuꞌjolom ri Jesús \r (Mr. 14:3-9; Jn. 12:1-8) \p \v 6 Ri Jesús cꞌo pa ri tinamit Betania chirocho ri Simón, ri jun xcꞌojiꞌ ri yabil lepra che. \v 7 Xcꞌun cꞌu jun ixok rucꞌaꞌam jun cꞌolibal nojinak che cunabal lic quiꞌ ruxlab y lic qꞌui rajil. Xkib cꞌu rucꞌ ri Jesús y xukꞌej ri cunabal chuꞌjolom echiriꞌ Rire tzꞌul chwa ri mexa. \p \v 8 Echiriꞌ xquil waꞌ rutijoꞌn, lic xpe coyowal che y jewaꞌ xquibiꞌij chiquiwach: \p —¿Suꞌchac wa cunabal xtzꞌiloꞌxic? \v 9 Ma ri lic usucꞌ e ta xcꞌayix waꞌ chi uqꞌuiyal puak, y rucꞌ cꞌu riꞌ quetoꞌ ri nibaꞌib —xechaꞌ. \p \v 10 Ecꞌu ri Jesús retaꞌam saꞌ ri caquibiꞌij chiquiwach; ruma cꞌu riꞌ, jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —¿Suꞌchac quixchꞌaꞌt chirij ri xuꞌan wiꞌxok? Ma ri xuꞌan chwe e jun utzilaj chac. \v 11 Ri nibaꞌib e laꞌ xaki e cꞌo iwucꞌ; noꞌj riꞌin na xaki ta in cꞌo iwucꞌ. \v 12 Yey wa xuꞌan wiꞌxok echiriꞌ xukꞌej wa cunabal panuwiꞌ, waꞌ re uyijbaxic pan ri nucuerpo re ri mukubal we.\f + \fr 26:12 \ft Echiriꞌ cacam junok, raj judiꞌab cacatinisaj ri cuerpo y caquicoj cunabal quiꞌ ruxlab che.\f* \v 13 Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Pa tak catzijox wi wa Utzilaj Tzij che ronoje ruwachulew, cacuxtax cꞌu wiꞌxok ruma ri xuꞌano —xchaꞌ. \s1 Ri Judas cucꞌayij ri Jesús \r (Mr. 14:10-11; Lc. 22:3-6) \p \v 14 Jun cꞌu chique ri cablajuj utijoꞌn ri Jesús, Judas aj Iscariot rubiꞌ, xeꞌec cucꞌ ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios \v 15 y jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —¿Saꞌ ri caya alak chwe we canya ri Jesús pakꞌab alak? —xchaꞌ. Ecꞌu rique xquibiꞌij caquitoj treinta sakil puak re plata che. \p \v 16 Chwi cꞌu riꞌ, ri Judas xujek utzucuxic suꞌanic cuya ri Jesús paquikꞌab. \s1 Ri Jesús cutij ri cena re Pascua cucꞌ ri cablajuj utijoꞌn \r (Mr. 14:12-25; Lc. 22:7-23; Jn. 13:21-30; 1 Co. 11:23-26) \p \v 17 Chupa cꞌu ri nabe kꞌij re ri nimakꞌij echiriꞌ catij ri pam na jinta levadura che, rutijoꞌn ri Jesús xekib rucꞌ y xquitzꞌonoj che: \p —¿Pa caꞌaj wi la queꞌkayijbaꞌ wi ri cena re ri nimakꞌij Pascua? —xechaꞌ. \p \v 18 Ri Jesús xubiꞌij cꞌu chique: \p —Jix pa ri tinamit y chilaꞌ quiꞌrika jun achi; chibiꞌij cꞌu che: “Ri tijonel keꞌoj jewaꞌ cubiꞌij: Ri nukꞌijol riꞌin xa nakaj chi cꞌo wulok, y chupa ri ocho la canꞌan wi ri nimakꞌij Pascua junam cucꞌ ri nutijoꞌn” —xchaꞌ. \p \v 19 Rutijoꞌn ri Jesús e xquiꞌano jelaꞌ pachaꞌ ri xebutak Rire che, xeꞌquiyijbaꞌ cꞌu ri cena re ri nimakꞌij Pascua. \p \v 20 Echiriꞌ xoc rakꞌab, ri Jesús xoc chwa ri mexa junam cucꞌ ri cablajuj utijoꞌn. \v 21 Ecꞌuchiriꞌ quewaꞌic, ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Cꞌo jun chiwe riꞌix cacꞌayin we —xchaꞌ. \p \v 22 Ecꞌuchiriꞌ, rutijoꞌn lic xebuchap bis y xquijek chiquijujunal caquitzꞌonoj che: \p —Kajawal, ¿cꞌaxtaj in riꞌ? —quechaꞌ. \p \v 23 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —E ri cumuꞌ lo rupam junam wucꞌ chupa ri lak, e riꞌ ri cacꞌayin we riꞌin. \v 24 Pakatzij wi Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex e catajin che ricꞌowibexic janipa ri tzꞌibital can puwi Rire chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios. Pero ¡lic tokꞌoꞌ uwach rachi cacꞌayin re! E ne más utz che waꞌchi tamaji xalaxic —xchaꞌ. \p \v 25 Ecꞌuchiriꞌ, xchꞌaw ri Judas, ri jun cucꞌayij ri Jesús, jewaꞌ xubiꞌij: \p —Wajawal, ¿cꞌaxtaj in riꞌ? —xchaꞌ. \p Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Areꞌ; at xatbiꞌn re —xchaꞌ. \p \v 26 Xalokꞌ cꞌu riꞌ quewaꞌic, ri Jesús xucꞌam ri pam y xutioxij che ri Dios. Tecꞌuchiriꞌ xuwechꞌo, xujach chique rutijoꞌn y jecꞌuwaꞌ xubiꞌij: \p —Chicꞌamaꞌ y chitijaꞌ, ma e nucuerpo waꞌ —xchaꞌ. \p \v 27 Tecꞌuchiriꞌ xucꞌam ri cꞌolibal cꞌo vino chupa, xutioxij che ri Dios, xuya chique y jecꞌuwaꞌ xubiꞌij: \p —Chitija iwonoje chuchiꞌ waꞌ wa cꞌolibal cꞌo vino chupa, \v 28 ma e nuquiqꞌuel waꞌ, ri caturuw na cuma uqꞌuiyal ticawex re cuybal quimac, yey e cujiquibaꞌ uwach ri cꞌacꞌ tzij.\x + \xo 26:28 \xt Jer. 31:31-34\x* \v 29 Y cambiꞌij cꞌu chiwe: Chwi woꞌora na cantij ta chi ruwaꞌal uva cꞌate quiꞌntija tanchi junam iwucꞌ chupa rukꞌijol rutakanic ri Nukaw —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cukꞌalajisaj ri cuꞌan ri Pedro echiriꞌ carewaj we retaꞌam uwach \r (Mr. 14:26-31; Lc. 22:31-34; Jn. 13:36-38) \p \v 30 Echiriꞌ xquiqꞌuis ubixoxic ri bix,\f + \fr 26:30 \ft Qꞌuisbal re ri cena re Pascua, ri e aj judiꞌab caquibixoj ri Salmos 115–118.\f* xebec chwa ri juyub Olivos. \v 31 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Wakꞌab iwonoje riꞌix quiwesaj na iwib chwij, ma e pachaꞌ cubiꞌij Ruchꞌaꞌtem ri Dios: \q1 Cancamisaj raj chajinel \q1 y tak rubexex caquiquich bi quib \rq Zac. 13:7 \rq* \q1 cachaꞌ. \m \v 32 Noꞌj echiriꞌ quincꞌastaj lo chiquixoꞌl ri ecaminak, quinnabej bi chiwach cꞌa Galilea —xchaꞌ. \p \v 33 Ecꞌu ri Pedro xucꞌul uwach: \p —Tob ne conoje caquesaj quib chiꞌij la, riꞌin na canꞌan ta cꞌana waꞌ —xchaꞌ. \p \v 34 Yey ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Pakatzij wi cambiꞌij chawe: Wa jun akꞌab echiriꞌ cꞌamajaꞌ ne cabixon ri teren, riꞌat oxlaj chic abiꞌim na awetaꞌam ta nuwach —xchaꞌ. \p \v 35 Xubiꞌij cꞌu ri Pedro che: \p —Tob ne chirajawaxic quincam junam ucꞌ la, riꞌin na canwewaj taj wetaꞌam wach la —xchaꞌ. Jecꞌulaꞌ riꞌ xquibiꞌij conoje rutijoꞌn. \s1 Ri Jesús cuꞌan orar pa ri werta Getsemaní \r (Mr. 14:32-42; Lc. 22:39-46) \p \v 36 Tecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebucꞌam bi rutijoꞌn pa jun luwar Getsemaní rubiꞌ, y xubiꞌij cꞌu chique: \p —Chixtzꞌula can wara, noꞌj riꞌin quiꞌnꞌana orar chileꞌ apanok —xchaꞌ. \p \v 37 Yey xebucꞌam cꞌu bi ri Pedro y ri queb ucꞌajol ri Zebedeo rucꞌ. Y xujek cꞌu riꞌ lic cabisonic y lic cacꞌaxcꞌob ri ranimaꞌ. \v 38 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij chique: \p —Cꞌo jun unimal bis re camic chinucꞌuꞌx. Chixcꞌola can wara; mixwaric, e lic chiꞌana orar wucꞌ —xchaꞌ. \p \v 39 Tecꞌuchiriꞌ, Rire xkib chi pan jubikꞌ chwach, xuxucubaꞌ rib y xukasaj umejelem cꞌa chuꞌlew, y xuꞌan cꞌu orar, jewaꞌ xubiꞌij: \mi «Lal Nukaw, ꞌana co la riꞌ chincolobej co la chaꞌ na quinicꞌow ta chupa waꞌ wa cꞌaxcꞌobic. Noꞌj na e ta cꞌu chuꞌana ri cuaj riꞌin, ma e chuꞌana janipa ri caꞌaj Rilal» xchaꞌ. \p \v 40 Tecꞌuchiriꞌ, xtzelej lo pa e cꞌo wi can rutijoꞌn y xeboꞌluꞌrikaꞌ quewaric. Xubiꞌij cꞌu che ri Pedro: \p —¿Lic cami na xichꞌij ta cꞌana ri waram chaꞌ quiꞌan orar wucꞌ, tob tane xa juna ora? \v 41 Mixwar cꞌut y lic chiꞌana orar chaꞌ quichꞌij uchukꞌab ri cꞌambal ipa capetic. Pakatzij wi, lic cacha icꞌuꞌx che uꞌanic ri utz, pero waꞌ lic cꞌayew chiwe ma e ri itiꞌjil na jinta ucowil —xchaꞌ. \p \v 42 Xeꞌec tanchi chucalaj, xuꞌana orar, jewaꞌ xubiꞌij: \mi «Lal Nukaw, we lic chirajawaxic quinicꞌow na che wa cꞌaxcꞌobic, e chuꞌana cꞌu riꞌ janipa ri caꞌaj Rilal» xchaꞌ. \p \v 43 Tecꞌuchiriꞌ, xtzelej tanchi lo cucꞌ rutijoꞌn y xeboꞌluꞌrikaꞌ quewaric, ma ri quiwach lic na cucuy ta chi ri waram. \p \v 44 Xebuya tanchi canok y xuꞌana orar churox laj, yey e mismo ri xutzꞌonoj che ri Dios. \p \v 45 Ecꞌuchiriꞌ, xeꞌec tanchi pa e cꞌo wi can rutijoꞌn y xubiꞌij chique: \p —¿Cꞌa quixwar cami riꞌ riꞌix? ¿Cꞌa quixuxlanic? Ma e waꞌ xopon ruꞌorayil chaꞌ Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cayaꞌ paquikꞌab raj maquib. \v 46 ¡Chixwaꞌlijok! ¡Joꞌ! Ma ri cacꞌayin we riꞌin e laꞌ xcꞌunic —xchaꞌ. \s1 Cachap bi ri Jesús \r (Mr. 14:43-50; Lc. 22:47-53; Jn. 18:1-11) \p \v 47 Cꞌa cachꞌaꞌt ne ri Jesús echiriꞌ xcꞌun lo ri Judas, jun chique ri cablajuj utijoꞌn. Ecꞌu rire erachbilam lo uqꞌuiyal winak cucꞌaꞌam lo espada y cheꞌ. Tak waꞌ etakom lo cuma ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios y cuma ri nimak winak re ri tinamit. \v 48 Ecꞌu ri Judas, ri cayaꞌw bi re paquikꞌab, ubiꞌim chi lo chique suꞌanic caquetaꞌmaj china ri caquichapo, jewaꞌ ubiꞌim: «E ri jun cantzꞌub uchiꞌ, e riꞌ rire. Chapa cꞌu bi alak.» \p \v 49 Xkib cꞌu ri Judas rucꞌ ri Jesús y xuya rutzil uwach, xubiꞌij che: \p —Wajawal —xchaꞌ. Y xutzꞌub uchiꞌ. \p \v 50 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij che: \p —Wamigo, ¿saꞌ ri colaꞌanaꞌ? —xchaꞌ. \p Tecꞌuchiriꞌ, xekib ri winak rucꞌ y xquichapo chaꞌ caquicꞌam bi pa kꞌatbal tzij. \p \v 51 Cꞌo cꞌu jun chique ri e cꞌo rucꞌ ri Jesús, xresaj lo ru espada y xujochij bi jun uxiquin ri raj chac ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios. \p \v 52 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij che: \p —Chacꞌolo ra espada chupa rucꞌolibal; ma conoje ri quechꞌoꞌjin rucꞌ espada, rucꞌ espada quecamic. \v 53 ¿Na awetaꞌam ta cami, we ta cuaj riꞌin cantzꞌonoj che ri Nukaw woꞌora, Rire quebutak lo juna cablajuj legiones\f + \fr 26:53 \ft Jun legión e cꞌo wakib mil soldados che.\f* re ángeles wucꞌ? \v 54 Noꞌj we ta e xinꞌan riꞌ, ¿suꞌanic cꞌu riꞌ cuꞌana janipa ri cubiꞌij Ruchꞌaꞌtem ri Dios panuwi riꞌin? —xchaꞌ. \v 55 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij chique ri soldados: \p —¿Suꞌchac petinak alak rucꞌ espada y cheꞌ? ¿Petinak cami alak che ucꞌamic bi juna elekꞌom? Wa petinak lok ronoje kꞌij waꞌ cꞌut in tzꞌuyiꞌnak chiwach alak, e laꞌ quincꞌutun pa ri Rocho Dios. ¿Suꞌchac cꞌu riꞌ cꞌa e laꞌ quinoꞌlchapa alak? \v 56 Noꞌj jecꞌuwaꞌ cuꞌano chaꞌ e cuꞌana ri quikꞌalajisam can ri kꞌalajisanelab pa Ruchꞌaꞌtem ri Dios —xchaꞌ. \p Tecꞌuchiriꞌ, conoje rutijoꞌn xebanimajic y jelaꞌ xquiya can ri Jesús. \s1 Ri Jesús cꞌo chiquiwach raj kꞌatal tzij e aj judiꞌab \r (Mr. 14:53-65; Lc. 22:54, 66-71; Jn. 18:12-14, 19-24) \p \v 57 Ri xechapaw bi ri Jesús xquicꞌam bi chwach ri Caifás, ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios, pa quimolom wi quib raj cꞌutunel re ri tzijpixab y ri nimak winak re ri tinamit. \p \v 58 Ecꞌu ri Pedro xa naj teran pan chirij ri Jesús, jelaꞌ xeꞌela che ruwa ja re ri rocho ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios. Xoc cꞌu bi y xeꞌtzꞌula cucꞌ ri e chajinel chaꞌ carilo saꞌ ri cuqꞌuisbej ronoje waꞌ. \p \v 59 Ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ tak ri nimak winak y conoje ri uchapom wi rib ri kꞌatbal tzij, caquitzucuj suꞌanic caquitzꞌak uchiꞌ ri Jesús chaꞌ jelaꞌ utz cakꞌat tzij re camic puwiꞌ. \v 60 Noꞌj na jinta cꞌo xquirik chirij, tob uqꞌuiyal winak xquinucꞌ rakꞌubal chirij. Tecꞌuchiriꞌ, xebopon na caꞌib xeꞌquitzꞌaka uchiꞌ rucꞌ rakꞌubal, \v 61 jewaꞌ xquibiꞌij: \p —Waꞌ waꞌchi jewaꞌ xubiꞌij: “Riꞌin cꞌo panukꞌab canwulij ri Rocho Dios y xa pa oxib kꞌij canyac tanchic” —xechaꞌ. \p \v 62 Ewi ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios xyactajic y xubiꞌij che ri Jesús: \p —¿E cami laꞌ na jinta cꞌana cabiꞌij riꞌat? ¿Saꞌ cꞌu ri cacꞌulubej uwach puwi wa quetajin che ucojic chawij? —xchaꞌ. \p \v 63 Noꞌj ri Jesús na jinta cꞌo xubiꞌij. Ecꞌuchiriꞌ, jewaꞌ xubiꞌij ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios: \p —Chabiꞌij chupa rubiꞌ ri Dios cꞌaslic, we riꞌat at ri Cristo, Rucꞌajol ri Dios —xchaꞌ. \fig Ri Jesús cꞌo chiquiwach raj kꞌatal tzij (Mateo 26:57,59-65; Lucas 22:66-71; Juan 18:19)|alt="Jesus before High Priest" src="CN01815b.tif" size="span" ref="mat 26:63" \fig* \p \v 64 Ri Jesús xubiꞌij che: \p —Areꞌ, e ri xbiꞌij la. Y cambiꞌij cꞌu che onoje alak: Quil na cꞌu alak Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex tzꞌul puwiquikꞌab ri Dios, ri lic cꞌo unimal uchukꞌab yey quil cꞌu alak riꞌ echiriꞌ cacꞌun lo pa sutzꞌ chwa ri caj\x + \xo 26:64 \xt Dn. 7:13; Ap. 1:7\x* —xchaꞌ. \p \v 65 Ecꞌu ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios xurichꞌij rukꞌuꞌ y xubiꞌij: \p —Waꞌ waꞌchi lic xmacun chirij ri Dios rucꞌ wa xubiꞌij. ¡Na jinta chi uchac más e aj cojol umac! Ma lic e laꞌ xta alak xubiꞌij ri na takal ta che. \v 66 ¿Saꞌ cꞌu riꞌ cabiꞌij ralak che? —xchaꞌ. \p Rique xquibiꞌij: \p —Lic chirij umac y takal cꞌu che cacamisaxic —xechaꞌ. \p \v 67 Ewi e cꞌo jujun xquijek caquichubaj rupalaj y lic caquiꞌan pa tꞌoꞌy. E cꞌo jujun chic xquipachꞌ kꞌab chupalaj \v 68 y caquibiꞌij che: \p —At ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, ¡chanaꞌij pe cꞌu riꞌ china xchꞌayaw awe! —quecha che. \s1 Ri Pedro cubiꞌij na retaꞌam ta uwach ri Jesús \r (Mr. 14:66-72; Lc. 22:55-62; Jn. 18:15-18, 25-27) \p \v 69 Ecꞌu ri Pedro tzꞌul che ruwa ja echiriꞌ jun ali aj chac xkib rucꞌ y xubiꞌij che: \p —Rilal lal jun chique ri eteran chirij ri Jesús, ri jun aj Galilea —xchaꞌ. \p \v 70 Noꞌj ri Pedro xrewaj chiquiwach conoje, jewaꞌ xubiꞌij: \p —Riꞌin na wetaꞌam tane saꞌ puwiꞌ catchꞌaꞌt wi —xchaꞌ. \p \v 71 Ecꞌu riꞌ quel bi ri Pedro chuchiꞌ ri puerta yey xilitaj ruma jun chic ali aj chac, y waꞌli jewaꞌ xubiꞌij chique ri e cꞌo chiriꞌ: \p —Waꞌ wa jun achi e jun chique ri eteran chirij ri Jesús ri aj Nazaret —xchaꞌ. \p \v 72 Ri Pedro xrewaj tanchic y lic xujiquibaꞌ uwach ubiꞌxiquil: \p —Riꞌin na wetaꞌam ta cꞌana uwach laꞌ laꞌchi —xchaꞌ. \p \v 73 Jokꞌotaj cꞌu riꞌ, ri e cꞌo chiriꞌ xekib rucꞌ ri Pedro y xquibiꞌij che: \p —Pakatzij wi rilal lal jun chique rutijoꞌn; ma lic kꞌalaj, ri cachꞌaꞌt la e junam rucꞌ ri quechꞌaꞌt rique —xechaꞌ. \p \v 74 Ecꞌu ri Pedro xujek ubiꞌxiquil itzel tak tzij y lic xujiquibaꞌ uwach, xubiꞌij: \p —Riꞌin na wetaꞌam ta cꞌana uwach laꞌ laꞌchi —xchaꞌ. \p Xew xuqꞌuis ubiꞌxiquil waꞌ, xbixon lo ri teren. \v 75 Ecꞌuchiriꞌ, xcꞌun lo chucꞌuꞌx ri Pedro ri xbiꞌx lo che ruma ri Jesús: «Cꞌamajaꞌ ne cabixon ri teren, riꞌat oxlaj chic abiꞌim na awetaꞌam ta nuwach.» Ewi xel bi ri Pedro chiriꞌ y lic xokꞌic ruma rucꞌaxcꞌolil ucꞌuꞌx. \c 27 \s1 Ri Jesús cayaꞌiꞌ chwach ri takanel Pilato \r (Mr. 15:1; Lc. 23:1-5; Jn. 18:28-40) \p \v 1 Echiriꞌ xsakiric, conoje ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ ri nimak winak re ri tinamit, xquiꞌan tzij chiquiwach puwi ri caquiꞌano chaꞌ cakꞌat tzij re camic puwi ri Jesús. \v 2 Yutum cꞌu ri Jesús, xquicꞌam bi y xeꞌquiyaꞌa chwach ri takanel Poncio Pilato. \s1 Ri Judas cucamisaj rib \p \v 3 Ri Judas ri xcꞌayin re ri Jesús, echiriꞌ xrilo xkꞌat tzij re camic puwi ri Jesús, lic xoc chucꞌuꞌx ri xuꞌano. Xeꞌec cꞌut y xutzelej ri treinta sakil puak chique ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios y chique ri nimak winak. \v 4 Xubiꞌij cꞌu chique: \p —Riꞌin lic in macuninak, ma xincꞌayij pa camic jun achi na jinta umac —xchaꞌ. \p Pero rique xquibiꞌij che: \p —Na jinta ke riꞌoj che laꞌ; laꞌ amac riꞌat —xechaꞌ. \p \v 5 Ecꞌuchiriꞌ, ri Judas xuꞌcꞌaka can ri puak pa ri Rocho Dios y xeꞌec cꞌut xuꞌjitzꞌaj rib. \fig Ri Judas ri xcꞌayin re ri Jesús (Mateo 27:3-5)|alt="Judas returns money" src="CN01832b.tif" size="span" ref="mat 27.5" \fig* \p \v 6 Ri nimak e aj chacunel pa ri Rocho Dios xeꞌquimolo ri puak y xquibiꞌij: «Waꞌ wa puak na ube ta qꞌuenok cakaya pa ri caxa re kasaꞌn, ma waꞌ rajil uquiqꞌuel jun achi» xechaꞌ. \p \v 7 Tecꞌuchiriꞌ, xquiꞌan tzij chiquiwach chaꞌ rucꞌ waꞌ wa puak caquilokꞌ juchꞌakap ulew rubiꞌ “Luwar re ri aj tzꞌakal xokꞌoꞌl”, chaꞌ cuꞌana jun luwar re mukubal que ri na e ta aj Israel. \v 8 Ruma cꞌu laꞌ, la jun ulew cꞌa e ubiꞌ wakꞌij ora “Luwar re quicꞌ”. \v 9 Ecꞌu xuꞌan pachaꞌ ri tzꞌibital can ruma ri kꞌalajisanel Jeremías pa Ruchꞌaꞌtem ri Dios, pa cubiꞌij wi: \q1 Xquicꞌam cꞌu ri treinta sakil puak, \q2 ma e rajil riꞌ cojotal cuma raj Israel. \q1 \v 10 Y rucꞌ cꞌu wa puak, \q2 xquilokꞌ ri jun luwar rubiꞌ “Luwar re ri aj tzꞌakal xokꞌoꞌl”, \q1 jelaꞌ pachaꞌ ri ubiꞌim lo ri Dios chwe. \rq Zac. 11:12-13; Jer. 19:1-2; 32:6-9 \rq* \s1 Catzꞌak uchiꞌ ri Jesús chwach ri takanel Pilato \r (Mr. 15:2-5; Jn. 18:33-40) \p \v 11 Ecꞌuchiriꞌ xcꞌam bi ri Jesús chwach ri takanel Pilato, rire xutzꞌonoj che ri Jesús: \p —¿Lal cami riꞌ ri rey que raj judiꞌab? —xchaꞌ. \p Ri Jesús xubiꞌij che: \p —Lal cabiꞌn la re —xchaꞌ. \p \v 12 Yey echiriꞌ ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ ri nimak winak re Israel xquitzꞌak uchiꞌ ri Jesús, Rire na xucꞌul ta cꞌana uwach ri caquibiꞌij rique. \p \v 13 Ruma cꞌu riꞌ, ri Pilato xutzꞌonoj che ri Jesús: \p —¿Na cata ta cami la janipa ri caquibiꞌij chiꞌij la? —xchaꞌ. \p \v 14 Pero ri Jesús na xucꞌul ta cꞌana uwach; ruma cꞌu riꞌ, ri takanel lic xcam ranimaꞌ che. \s1 Cakꞌat tzij re camic puwi ri Jesús \r (Mr. 15:6-20; Lc. 23:13-25; Jn. 19:1-16) \p \v 15 Chupa cꞌu ri nimakꞌij Pascua, ri takanel romano xex cuꞌan wi cuyolopij bi jun chique ri e cꞌo pa cárcel, yey e ri winak quechaꞌwic china ri cacaj cayolopix bi. \v 16 Cꞌo cꞌu jun achi pa cárcel lic etaꞌmatal uwach, Barrabás rubiꞌ. \p \v 17 Ecꞌuchiriꞌ ri winak quimolom chi quib, ri Pilato xutzꞌonoj chique: \p —¿China ri quiwaj riꞌix canyolopij bi, e ri Barrabás o e ri Jesús, ri cabiꞌx che “e ri Cristo”, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios? —xchaꞌ. \v 18 Xutzꞌonoj cꞌu waꞌ ma retaꞌam e cꞌo jujun cꞌax quicꞌuꞌx chirij ri Jesús, y xa ruma cꞌu riꞌ quiyaꞌom ri Jesús chwach. \p \v 19 Ecꞌuchiriꞌ tzꞌul ri Pilato pa ri kꞌatbal tzij, ri rixokil xutak ubiꞌxiquil che: «Macꞌo maꞌan la che wa jun achi jusucꞌ ubinic usilabic, ma wakꞌij lic cabison nucꞌuꞌx ruma xinꞌan jun wachicꞌ puwi rire yey lic xibibal uwach ri xinwachicꞌaj» xchaꞌ. \p \v 20 Noꞌj ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ tak ri nimak winak re Israel xquicoj pa quijolom ri uqꞌuiyal winak chaꞌ e caquitzꞌonoj cayolopix bi ri Barrabás yey e cacamisax ri Jesús. \p \v 21 Ri takanel xchꞌaꞌt tanchi cucꞌ ri winak, jewaꞌ xutzꞌonoj chique: \p —¿China chique wa caꞌib quiwaj canyolopij bi? —xchaꞌ. \p Rique xquibiꞌij: \p —E yolopij bi la ri Barrabás —xechaꞌ. \p \v 22 Tecꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj ri Pilato chique: \p —¿Yey saꞌ cꞌu riꞌ canꞌan che ri Jesús, ri cabiꞌx che “e ri Cristo”, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios? —xchaꞌ. \p Conoje xquicꞌul uwach: \p —¡Camisax chwa cruz! —xechaꞌ. \p \v 23 Ecꞌu riꞌ ri Pilato xubiꞌij chique: \p —¿Saꞌ cꞌu rumac uꞌanom? —xchaꞌ. \p Pero ri winak más co xesiqꞌuinic: \p —¡Camisax chwa cruz! —xechaꞌ. \p \v 24 Ri Pilato xrilo na jinta cutikoj cuꞌan más tzꞌonobal chique ma más ne quetucuc ri winak; ruma cꞌu riꞌ, xutak ucꞌamic yaꞌ y ecꞌu laꞌ chiquiwach ri winak xuchꞌaj rukꞌab, y jewaꞌ xubiꞌij: \p —Na jinta cꞌu numac riꞌin che rucamic waꞌchi jusucꞌ rubinic, ma waꞌ imac riꞌix —xchaꞌ. \p \v 25 Conoje cꞌu ri winak xquicꞌul uwach, jewaꞌ xquibiꞌij: \p —Riꞌoj cucꞌ ri kalcꞌoꞌal cakaya kib chuxeꞌ rucamic rire —xechaꞌ. \p \v 26 Ewi ri Pilato xuyolopij bi ri Barrabás. Tecꞌuchiriꞌ, xtakan che cajichꞌ upa ri Jesús y xuya paquikꞌab ri soldados chaꞌ caquicamisaj chwa cruz. \p \v 27 Ecꞌuchiriꞌ, ri soldados re ri takanel xquicꞌam bi ri Jesús pa ri palacio y xquimol cꞌu quichiꞌ conoje ri soldados chaꞌ caquisut rij. \v 28 Xquesaj cꞌu bi rukꞌuꞌ y xquirip jun manta chirij yey waꞌ cakcoj catzuꞌnic. \v 29 Che rujolom xquicoj jun corona pachꞌum rucꞌ qꞌuix y xquiya jucutaj tani pa rukꞌab uwiquikꞌab. Tecꞌuchiriꞌ, xexuquiꞌ chwach y xquijek uchꞌamixic, jewaꞌ caquibiꞌij che: \p —¡Nim ukꞌij ri rey que raj judiꞌab! —quechaꞌ. \p \v 30 Yey xquichubaj rupalaj, xquimaj cꞌu ri jucutaj tani pukꞌab y rucꞌ laꞌ xquichꞌay rujolom. \v 31 Echiriꞌ xquitanabaꞌ uchꞌamixic, xquesaj ri manta quiripom chirij y xquicoj tanchi rukꞌuꞌ. Tecꞌuchiriꞌ, xquicꞌam bi re queꞌquicamisaj chwa cruz. \s1 Rucamic ri Jesús chwa ri cruz \r (Mr. 15:21-41; Lc. 23:26-49; Jn. 19:17-30) \p \v 32 Echiriꞌ catajin quelic bi, xquicꞌul jun achi aj Cirene, Simón rubiꞌ, y xquitak che cutelej bi ri cruz re ri Jesús. \v 33 Ecꞌuchiriꞌ, xebopon pa ri luwar Gólgota rubiꞌ, waꞌ queꞌelawi “luwar re ubakil ujolom animaꞌ”. \v 34 Xquiya cꞌu che ri Jesús vinagre yijbam rucꞌ akꞌes lic cꞌa; pero Rire echiriꞌ xunaꞌ waꞌ, na xraj taj xutijo. \p \v 35 Echiriꞌ quiyaꞌom chi ri Jesús chwa ri cruz, ri soldados rucꞌ jun sorteo xquijach quib puwi rukꞌuꞌ. Jecꞌulaꞌ e xuꞌana pachaꞌ rubiꞌim lo ri kꞌalajisanel chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios: \q1 Xquijach quib puwi ri nukꞌuꞌ, \q2 ma xquiꞌan sorteo rucꞌ. \rq Sal. 22:18 \rq* \m \v 36 Tecꞌuchiriꞌ, xetzꞌuyiꞌ chiriꞌ chaꞌ caquichajij ri Jesús. \p \v 37 Chwi cꞌu lo rucruz ri Jesús tzꞌibitalic suꞌbe xkꞌat tzij puwiꞌ, jewaꞌ cubiꞌij: «\sc E JESÚS WAꞌ, RI REY QUE RAJ JUDIꞌAB.\sc*» \p \v 38 Xequiya cꞌu caꞌib elekꞌomab chwa cruz, jun puwiquikꞌab y jun pumox ri Jesús. \p \v 39 Ecꞌu ri winak quebicꞌow chiriꞌ caquiyokꞌ canok, caquiyiriyaꞌ ri quijolom che, \v 40 y jewaꞌ caquibiꞌij: \p —At peꞌ ri abiꞌim cawulij ri Rocho Dios y xa pa oxib kꞌij cayac tanchic; chacolobej cꞌu awib riꞌ. We pakatzij wi at Ucꞌajol ri Dios, chatkaj lo chwa ri cruz —quechaꞌ. \p \v 41 Jenelaꞌ riꞌ xquiꞌan ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios junam cucꞌ raj cꞌutunel re ri tzijpixab, ri fariseos y ri nimak winak re ri tinamit; lic xquichꞌamij, jewaꞌ xquibiꞌij: \p \v 42 —Lic waꞌ cꞌut e qꞌui ri xebucolobej che tak yabil y che camic, yey na curik ta waꞌ cꞌu ucolobexic rib rire. We ta pakatzij wi e Rey re ri katinamit Israel, kaja lo riꞌ utuquel chwa ri cruz chaꞌ jelaꞌ cakacojo e rire ri Uchaꞌoꞌn lo ri Dios. \v 43 Ma lic waꞌ cꞌut xcubiꞌ ucꞌuꞌx rucꞌ ri Dios. Yey we ta ri Dios lic cꞌax cunaꞌo, chucolobej riꞌ woꞌora, ma rire ubiꞌim e Ucꞌajol ri Dios —xechaꞌ. \p \v 44 Jenelaꞌ riꞌ xquibiꞌij relekꞌomab eyaꞌom chwa cruz pa tak utzal, lic xquichꞌamij. \p \v 45 Echiriꞌ xticꞌoj ri kꞌij, xoc kꞌekuꞌm che ruwachulew y waꞌ xuꞌqꞌuisa cꞌa che ri urox ora\f + \fr 27:45 \ft “Ri urox ora”: Quil “hora” pa vocabulario.\f* benak kꞌij. \p \v 46 Chupa cꞌu laꞌ laꞌ ora, ri Jesús lic co xsiqꞌuinic, jewaꞌ xubiꞌij pa ri chꞌaꞌtem cachꞌaꞌt wi Rire: \p —\it Elí, Elí, ¿lama sabactani?\it* —xchaꞌ. Waꞌ queꞌelawi: “Lal nu Dios, Lal nu Dios, ¿suꞌbe xinokꞌotaj can la?”\x + \xo 27:46 \xt Sal. 22:1\x* \p \v 47 Jujun cꞌu chique ri e cꞌo chiriꞌ, echiriꞌ xquita waꞌ, xquibiꞌij: \p —Waꞌ waꞌchi e cusiqꞌuij ri kꞌalajisanel Elías —xechaꞌ. \p \v 48 Y na jampatana, cꞌo jun chique rique lic canic xeꞌec, xuꞌcꞌama lo jun esponja y xumuꞌ pa vinagre. Xuxim cꞌu chutzaꞌm jun tani y xuya pan che ri Jesús re cutzꞌubu. \p \v 49 Ecꞌu ri jujun chic xquibiꞌij che: \p —Maya che, kila peꞌ we cacꞌun ri Elías re coluꞌcolobej —xechaꞌ. \p \v 50 Tecꞌuchiriꞌ, ri Jesús lic co xsiqꞌuin tanchic y xukꞌatisaj cꞌu ri ranimaꞌ pukꞌab ri Dios, asu xcamic. \v 51 Ecꞌu laꞌ la jokꞌotaj ri telón\f + \fr 27:51 \ft “Telón”: E jun cꞌul cujach upa ri Luwar Santo rucꞌ ri Luwar lic Santo. Éx. 26:31-33; Heb. 6:19; 9:3-12\f* cꞌo chupa ri Rocho Dios xrichꞌrob chunicꞌajal; xujek lo puwiꞌ y xoꞌlqꞌuis cꞌa chuxeꞌ. Rulew lic xbarbatic y ri nimak tak abaj xejakajob upa. \v 52 Y xejakataj tak ri mukubal yey uqꞌuiyal ticawex re rutinamit ri Dios ecaminak chic, xecꞌastaj lok \v 53 y xebel lo chupa tak ri mukubal. Ecꞌuchiriꞌ cꞌastajinak chubi ri Jesús, rique xeboc pa ri santowilaj tinamit yey chilaꞌ xebilitaj cuma uqꞌuiyal winak. \p \v 54 Ecꞌu ri capitán y ri soldados echajiyom re ri Jesús, echiriꞌ xquil ri cabrakan y ronoje tak ri xuꞌano, lic xquixiꞌij quib y jewaꞌ xquibiꞌij: \p —¡Pakatzij wi, waꞌ waꞌchi e Ucꞌajol ri Dios! —xechaꞌ. \p \v 55 E cꞌo cꞌu uqꞌuiyal ixokib chiriꞌ caquitzutzaꞌ pana chinimanaj; waꞌ e tak ri e petinak rucꞌ ri Jesús chwi xel lo Galilea y lic quinimam lok. \v 56 Chiquixoꞌl waꞌ wiꞌxokib cꞌo ri María ri aj Magdala, cꞌo ri María ri quichu ri Jacobo y ri José, yey cꞌo ri quichu ri queb ucꞌajol ri Zebedeo. \s1 Ri Jesús camukic \r (Mr. 15:42-47; Lc. 23:50-56; Jn. 19:38-42) \p \v 57 Cꞌo jun achi aj Arimatea, José rubiꞌ; rire beyom y e jun chique rutijoꞌn ri Jesús. Benak kꞌij rire \v 58 xeꞌec cꞌu rucꞌ ri Pilato re cuꞌtzꞌonoj rucuerpo ri Jesús. Ecꞌu ri Pilato xtakan che cayaꞌiꞌ lo rucuerpo ri Jesús che rire. \v 59 Ri José xucꞌam cꞌu bi rucuerpo ri Jesús, xupis bi pa jun manta lic sak \v 60 y xuꞌyaꞌa pa jun mukubal re rire, waꞌ cꞌacꞌ cꞌotom paꞌbaj. Xutak cꞌu uquetebaxic can jun nimalaj abaj chuchiꞌ re tzꞌapibal re; tecꞌuchiriꞌ, xeꞌec. \v 61 E cꞌo cꞌu chiriꞌ ri María ri aj Magdala y ri jun chic María, etzꞌul chwach ri mukubal. \s1 Quecoj e chajinel chwa ri mukubal \p \v 62 Icꞌowinak chi cꞌu ri kꞌij echiriꞌ raj judiꞌab caquiyijbaꞌ pan janipa ri cajawax chique pa ri kꞌij re uxlanibal. Ecꞌuchiriꞌ, ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ ri fariseos xquimol quib rucꞌ ri Pilato \v 63 y xquibiꞌij che: \p —Kajawal, xcꞌun chikacꞌuꞌx, laꞌ la jun achi socosoꞌnel echiriꞌ cꞌa cꞌaslic jewaꞌ xubiꞌij: “Purox kꞌij quincꞌastaj lo chiquixoꞌl ri ecaminak.” \v 64 E uwariꞌche, taka la uchajixic chi utz ri mukubal cꞌa che rurox kꞌij, chaꞌ na quecꞌun ta rutijoꞌn chakꞌab, coꞌlquelakꞌaj bi rucuerpo y tecꞌuchiriꞌ, caquibiꞌij chique ri winak: “Xcꞌastaj lo chiquixoꞌl ri ecaminak.” We ecꞌu xuꞌan riꞌ, cuꞌana ne más unimal rakꞌubal riꞌ chwa ri nabe uꞌanom lok echiriꞌ xubiꞌij e Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios —xechaꞌ. \p \v 65 Ri Pilato xubiꞌij chique: \p —Checꞌama bi alak waꞌ wa e chajinel y jeꞌtzꞌapij alak chi utz ri mukubal —xchaꞌ. \p \v 66 Xebec cꞌut, xeꞌquitzꞌapij uchiꞌ ri mukubal chi utz, xquicoj jun sello puwi ri nimalaj abaj tzꞌapibal uchiꞌ y xequiya cꞌu can ri e chajinel chiriꞌ. \c 28 \s1 Rucꞌastajibal ri Jesús \r (Mr. 16:1-8; Lc. 24:1-12; Jn. 20:1-10) \p \v 1 Icꞌowinak chi ri kꞌij re uxlanibal, e riꞌ catajin usakiric ri nabe kꞌij che ri semana, ri María ri aj Magdala y ri jun chic María xeꞌquila ri mukubal. \v 2 Xakicꞌateꞌt xpe jun nimalaj cabrakan, yey waꞌ e xꞌanaw jun ángel re ri Dios xkaj lo chicaj. Echiriꞌ xopon chwach ri mukubal, xresaj rabaj utzꞌapim uchiꞌ ri mukubal y xtzꞌuyiꞌ cꞌu puwiꞌ. \v 3 Ri ángel lic cawolkꞌinic, catzuꞌn jelaꞌ pachaꞌ ruxeꞌ caj echiriꞌ cayocꞌ caꞌnic; yey rukꞌuꞌ lic sak pachaꞌ ri nieve.\f + \fr 28:3 \ft Ri nieve jelaꞌ rusakil pachaꞌ catzuꞌn ri sakbach.\f* \v 4 Ri soldados echiriꞌ xquil ri ángel, lic xquixiꞌij quib che; xquijek quebirbotic y xecanaj canok pachaꞌ chi ecaminak. \p \v 5 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij ri ángel chique rixokib: \p —Mixiꞌij iwib. Ma riꞌin wetaꞌam e quitzucuj ri Jesús, ri xcamisax chwa cruz. \v 6 Rire na jinta chi wara, ma cꞌastajinak chubi jelaꞌ pachaꞌ rubiꞌim chi ulok. Choꞌliwilape wa luwar pa xyaꞌiꞌ wi ri Kanimajawal. \v 7 Jix cꞌu riꞌix, lic chiwilij bi y jiꞌbiꞌij chique rutijoꞌn: “Ri Jesús xcꞌastaj bi chiquixoꞌl ri ecaminak. Chiwilapeꞌ, Rire queꞌec Galilea, canabej bi chiwach; chilaꞌ cꞌu riꞌ quiꞌwila wi uwach.” Ecꞌu xoꞌlnubiꞌij waꞌ chiwe —xchaꞌ. \p \v 8 Echiriꞌ rixokib xebel bi chuchiꞌ ri mukubal, lic quixiꞌim quib pero cꞌo unimal quiꞌcotemal cucꞌ. Queban cꞌu riꞌ xebec chaꞌ queꞌquibiꞌij chique rutijoꞌn janipa ri xquilo y ri xbiꞌx bi chique. E cꞌo cꞌu chi be \v 9 echiriꞌ ri Jesús xebucꞌulu y xuya rutzil quiwach. Ecꞌu rique xekib rucꞌ y xquixuc quib chwach; xquilakꞌapuj ri rakan y xquilokꞌnimaj ukꞌij. \p \v 10 Ri Jesús xubiꞌij cꞌu chique: \p —Mixiꞌij iwib. Jix, jiꞌbiꞌij chique ri nu hermanos chaꞌ quebec chilaꞌ Galilea y chiriꞌ caquil wi nuwach —xchaꞌ. \s1 Ri rakꞌubal xquiꞌan ri e chajinel re ri mukubal \p \v 11 Ecꞌuchiriꞌ e cꞌo pan rixokib pa be, jujun chique ri e chajinel xebec pa ri tinamit y xeꞌquitzijoj chique ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios ronoje ri xquicꞌulumaj. \v 12 Ecꞌu ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ ri nimak winak re ri tinamit, xquichꞌaꞌbej quib chaꞌ caquiꞌan tzij chiquiwach. Xquiya cꞌu uqꞌuiyal puak chique ri soldados \v 13 y xequitak che jewaꞌ caquibiꞌij: «Echiriꞌ oquinak lo kawaram chakꞌab, xecꞌun rutijoꞌn ri Jesús y xquelakꞌaj bi rucuerpo. \v 14 Yey we xretaꞌmaj waꞌ ri takanel, riꞌoj cakacoj pujolom chaꞌ na jinta cꞌo cuꞌan chiwe» quechaꞌ. \p \v 15 Ri soldados xquicꞌam cꞌu ri puak y e xquiꞌano janipa ri xbiꞌx chique. Ecꞌu raj judiꞌab cꞌa e ubiꞌxiquil waꞌ caquiꞌan wakꞌij ora. \s1 Ri takanic xyaꞌ can ruma ri Jesús \r (Mr. 16:14-18; Lc. 24:36-49; Jn. 20:19-23) \p \v 16 E tak cꞌu ri junlajuj utijoꞌn xebec Galilea chwa ri jun juyub pa ubiꞌim wi ri Jesús chique. \v 17 Echiriꞌ xquil uwach ri Jesús, lic xquilokꞌnimaj ukꞌij, tob cꞌu e cꞌo jujun chique cꞌamajaꞌ caquicojo we pakatzij wi ri Jesús xcꞌastaj lo chiquixoꞌl ri ecaminak. \p \v 18 Ecꞌuchiriꞌ, xkib ri Jesús cucꞌ y xubiꞌij chique: \p —Riꞌin yaꞌtal lo panukꞌab ronoje ri takanic chilaꞌ chicaj y che ruwachulew. \v 19 Ruma cꞌu waꞌ, jix cucꞌ conoje ruqꞌuiyal quiwach tak ri tinamit che ruwachulew, chiꞌana cꞌu e nutijoꞌn chique y chiyaꞌa ri bautismo chique pa rubiꞌ ri Kakaw Dios, Rucꞌajol y ri Santowilaj Ruxlabixel. \v 20 Chicꞌutu chiquiwach rique chaꞌ e caquiꞌan ronoje janipa ri ixnutakom riꞌin che. Lic chiwetaꞌmaj cꞌut: Riꞌin quincꞌojiꞌ iwucꞌ ronoje kꞌij cꞌa che ri qꞌuisbal re ruwachulew —xchaꞌ. Amén.