\id LUK - Achiꞌ, Rabinal NT (traditional orthography) [acr] (acrT) -2009 (DBL 2013) \h Lucas \toc1 Ri Utzilaj Tzij re Jesucristo tzꞌibital can ruma ri Lucas \toc2 Lucas \toc3 Lc. \mt1 Ri Utzilaj Tzij re Jesucristo tzꞌibital can ruma ri Lucas \c 1 \s1 Ri Lucas catzꞌiban pan che ri Teófilo, jun achi lic cꞌo uwach \p \v 1 Uqꞌuiyal ticawex quitzꞌibam chi puwi saꞌ tak ri uꞌanom ri Dios chikaxoꞌl riꞌoj, ri nabe kacojom rubiꞌ ri Jesucristo. \v 2 Quitzꞌibam cꞌu ri cꞌutum lo chike cuma ri raj chac ri Dios, ri xebilow chi utz ri xuꞌan ri Kanimajawal Jesucristo chwi xujek lo ruchac. Yey e rique ri xquitzijoj ri Utzilaj Tzij puwi Rire. \p \v 3 Riꞌin mismo lic xinwetaꞌmaj na chi utz y nuchꞌobom lo rakan puwi ronoje saꞌ tak ri xuꞌano chwi lo rucꞌunic ri Kanimajawal che ruwachulew. Yey chinuwach riꞌin, lic utz quintzꞌiban pan cheꞌla Teófilo y cantzijoj rusucꞌ waꞌ cheꞌla chucholaꞌj \v 4 chaꞌ quetaꞌmaj la chi utz puwi ri Kꞌijsak cꞌutum chiwach la. \s1 Jun ángel cukꞌalajisaj ri ralaxibal ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \p \v 5 Echiriꞌ ri Herodes catakan puwi ri luwar re Judea, cꞌo jun aj chacunel pa Rocho Dios, Zacarías rubiꞌ. Rire e cuqꞌuil raj Abías.\f + \fr 1:5 \ft “Raj Abías”: Rojertan e cꞌo 24 grupos aj chacunel pa Rocho Dios. Chujujunal grupo cꞌo quibiꞌ, y “Abías” e jun chique wa grupos.\f* Ri rixokil Elizabet e cuqꞌuil ri ralcꞌoꞌal can ri Aarón. \v 6 Ri Zacarías y ri Elizabet junam lic e jusucꞌ chwach ri Dios, yey lic queboc il che ronoje Rutzij Upixab ri Dios Kajawxel y na jinta junok catzꞌakaw mac chiquij. \v 7 Pero rique na jinta juna calcꞌoꞌal, ma ri Elizabet na utz taj calanic yey quicabichal e nimak winak chic. \p \v 8 Xopon cꞌu rukꞌijol echiriꞌ ri Zacarías cucꞌ ri rachbiꞌil e aj Abías queꞌquilokꞌoj ukꞌij ri Dios. \v 9 Ecꞌu raj chacunel pa Rocho Dios caquiꞌan jun sorteo chaꞌ caquichaꞌo china chique coc chupa ri Luwar Santo pa ri Rocho Dios re cuꞌporoj incienso. Jecꞌulaꞌ xquiꞌan wa sorteo, y waꞌ xtzak puwi ri Zacarías. \p \v 10 Echiriꞌ xopon ruꞌorayil re caporox ri incienso, conoje ri ecꞌo chwach ri Luwar Santo quetajin che uꞌanic orar. \p \v 11 Ecꞌuchiriꞌ, jun ángel re ri Dios Kajawxel xwinakir chwach ri Zacarías puwiquikꞌab ri altar pa caporox wi ri incienso. \v 12 Echiriꞌ ri Zacarías xril ri ángel, xcam ranimaꞌ che y lic xuxiꞌij rib. \p \v 13 Noꞌj ri ángel xubiꞌij che: \p —Zacarías, maxiꞌij awib, ma ri Dios utom chi ri atzꞌonom che. Rucꞌ cꞌu rawixokil cacꞌojiꞌ jun acꞌajol yey Juan rubiꞌ cacojo. \v 14 Cacꞌojiꞌ cꞌu quiꞌcotemal awucꞌ y lic e qꞌui ri quequiꞌcot che ri ralaxibal racꞌajol, \v 15 ma rire cuꞌana lic nim ukꞌij chwach ri Dios. Na cuchinaꞌaj ta vino y na cuchinaꞌaj ta yaꞌ re kꞌabaric; y e ne chiriꞌ cꞌa matzem, rucꞌaꞌam chi lo ruchukꞌab ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios. \v 16 Y ruma cꞌu Rire, lic e qꞌui chique ri e aj Israel quetzelej jumul chic rucꞌ ri Dios Kajawxel y caquiya tanchi quib pukꞌab. \v 17 Ecꞌu wa Juan canabej lo chwach ri Kanimajawal rucꞌ ruchukꞌab ri Ruxlabixel ri Dios jelaꞌ pachaꞌ ri kꞌalajisanel Elías re ojertan. Yey ri chac coluꞌanaꞌ e cucoj utzil chomal chiquixoꞌl ri ticawex cucꞌ ri calcꞌoꞌal y cujalcꞌatij ri quinaꞌoj ri na e ta cojol tzij chaꞌ cuꞌana pachaꞌ ri quinaꞌoj ri quebin jusucꞌ. Jecꞌuriꞌlaꞌ rire quebuyijbaꞌ ri tinamit chaꞌ caquicꞌul chi utz ri Kanimajawal —xcha ri ángel. \p \v 18 Ri Zacarías xutzꞌonoj cꞌu che: \p —¿Suꞌanic cacubiꞌ nucꞌuꞌx che waꞌ? Ma riꞌin lic in nimalaj winak chic yey jenelaꞌ ri wixokil —xchaꞌ. \p \v 19 Ri ángel xucꞌul uwach, jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Riꞌin in Gabriel, intakom lo ruma ri Dios Kajawxel chaꞌ quinoꞌlchꞌaꞌt awucꞌ y coꞌlnuyaꞌa wa utzilaj tzij chawe. \v 20 Noꞌj woꞌora catcanaj canok at meꞌt, y na utz ta cꞌu riꞌ catchꞌawic, ma na xacoj ta ri ximbiꞌij chawe. Copon na cꞌu ri kꞌij echiriꞌ calax racꞌajol; cꞌa ecꞌuchiriꞌ, utz catchꞌaw tanchic —xcha che. \p \v 21 Ecꞌu ri e cꞌo pan chwach ri Luwar Santo coyeꞌem jampalaꞌ quel lo ri Zacarías, yey lic xubisoj quicꞌuꞌx ma lic xmayin chupa ri Luwar Santo pa ri Rocho Dios. \v 22 Echiriꞌ xel lo ri Zacarías, na utz ta cachꞌaw chique; xa cuꞌan chi cꞌutubal rucꞌ rukꞌab chique ma xcanaj can meꞌt. Y jelaꞌ xquimaj usucꞌ cꞌo xcꞌut chwach ri Zacarías chupa ri Luwar Santo. \p \v 23 Echiriꞌ ri Zacarías xuqꞌuis tak rukꞌijol cachacun chupa ri Rocho Dios, xeꞌec chirocho. \v 24 Cꞌa tecꞌuchiriꞌ, ri rixokil Elizabet xcanajic yewaꞌ ixok. Woꞌob icꞌ cꞌu riꞌ xuchajij rib chirocho, e riꞌ na xel tubi. Yey xaki jewaꞌ ri cuchꞌobo: \v 25 «E ri Nukaw Dios ꞌanayom waꞌ chwe ma xinjuchꞌ caꞌn che y xresaj ri chꞌamibal we.» \s1 Jun ángel cukꞌalajisaj ri ralaxibal ri Jesús \p \v 26 Icꞌowinak chi cꞌu wakib icꞌ riꞌ echiriꞌ ri ángel Gabriel xtak lo ruma ri Dios chupa jun tinamit Nazaret rubiꞌ, pa ri luwar re Galilea. \v 27 Xtak lo rucꞌ jun kꞌapoj ali María rubiꞌ, yey rire lic jusucꞌ rubinic chwach ri Dios. Ri María unimam chic cacꞌuliꞌ rucꞌ jun ala José rubiꞌ, yey rire e jun chique ri ralcꞌoꞌal can ri rey David. \v 28 Ecꞌuchiriꞌ, xoc bi ri ángel pa cꞌo wi ri María, y jewaꞌ ri rutzil uwach xuyaꞌo: \p —¡Chatquiꞌcotok! E riꞌat lic nim akꞌij awalaxic chiquixoꞌl conoje rixokib. Ma ri Dios Kajawxel cꞌo awucꞌ yey acꞌulum ri unimal rutzil ucꞌuꞌx Rire —xcha che. \p \v 29 Ri María echiriꞌ xuta waꞌ wa chꞌaꞌtem, xsach unaꞌoj puwiꞌ y jewaꞌ xutzꞌonoj chiribil rib: “¿Saꞌ queꞌelawi wa cabiꞌx chwe?” \p \v 30 Ecꞌuchiriꞌ, ri ángel jewaꞌ xubiꞌij che: \p —María, maxiꞌij awib, ma arikom ri unimal rutzil ucꞌuꞌx ri Dios. \v 31 Ecꞌu woꞌora catcanajic at yewaꞌ ixok, calax jun awalab y Jesús rubiꞌ cacojo. \v 32 Rire lic nim ukꞌij y cabiꞌx che e Ucꞌajol ri Jun catakan chwi ronoje. Ecꞌu ri Dios Kajawxel cuya pukꞌab cuꞌan rey jelaꞌ pachaꞌ ri rey David, rumam re ojertan. \v 33 Y cayaꞌtaj che catakan puwi ri tinamit Israel yey rutakanic na jinta utakexic —xcha che. \p \v 34 Ecꞌu ri María xutzꞌonoj che ri ángel: \p —¿Suꞌanic cuꞌana riꞌ waꞌ, we riꞌin cꞌa jinta ne wachijil? —xchaꞌ. \p \v 35 Ri ángel xucꞌul uwach: \p —E ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios cakaj lo pawiꞌ y ruchukꞌab ri Jun catakan chwi ronoje, cuchꞌuk awiꞌ pachaꞌ sutzꞌ. E uwariꞌche racꞌa calaxic cabiꞌx che e Santowilaj Ucꞌajol ri Dios. \v 36 Y chatape waꞌ, jenelaꞌ rawatz-achakꞌ Elizabet umatzem chi jun acꞌa tob lic nimalaj winak chic. E ri cabiꞌx che na utz taj calanic, woꞌora yewaꞌ ixok y e uwakib icꞌ waꞌ. \v 37 Ma chwach ri Dios na jinta cꞌana cꞌayew —xcha che. \p \v 38 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij ri María: \p —Riꞌin pukꞌab ri Nukaw Dios in cꞌo wi. Ecꞌu Rire chuꞌana wucꞌ janipa ri xbiꞌij la chwe —xchaꞌ. Ecꞌuchiriꞌ, ri ángel xel bi chwach. \s1 Ri María queꞌbina rucꞌ ri Elizabet \p \v 39 Cꞌo cꞌu jun kꞌij ri María xuyac bi rib y lic canic xumaj bi ube chujuyub chupa jun tinamit re Judea. \v 40 Echiriꞌ xoponic, xoc chirocho ri Zacarías y xuya rutzil uwach ri Elizabet. \v 41 Xew cꞌu xuta ri Elizabet ri rutzil uwach xyaꞌ ruma ri María, racꞌa umatzem lic xuyiquij rib y ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios xkaj puwi ri Elizabet. \v 42 Ruma cꞌu riꞌ, lic co xchꞌawic, jewaꞌ xubiꞌij: \p —Nim akꞌij awalaxic riꞌat chiquixoꞌlibal conoje rixokib y nim ukꞌij rawalab amatzem. \v 43 ¿Chaꞌtaj yaꞌtajinak can waꞌ chwe riꞌin coꞌlbina ruchu ri Kanimajawal wucꞌ? \v 44 Ma xew xinta ri rutzil nuwach xayaꞌo, na jampatana racꞌa numatzem lic xuyiquij rib ruma ruquiꞌcotemal. \v 45 Nim akꞌij awalaxic riꞌat ma xacoj ronoje janipa ri xbiꞌx chawe ruma ri Dios Kajawxel yey waꞌ lic e cuꞌanaꞌ —xchaꞌ. \p \v 46 Ecꞌuchiriꞌ, ri María xubiꞌij: \q1 «Riꞌin lic canyac ukꞌij ri Dios Kajawxel, \q1 \v 47 y ri wanimaꞌ lic caquiꞌcot rucꞌ ri Dios Nucolobenel; \q1 \v 48 ma xinjuchꞌ caꞌn che, tob in jun raj chac na jinta co nuwach. \q1 Chwi cꞌu riꞌ woꞌora conoje ri ticawex caquibiꞌij na chwe: \q1 “Lic nim akꞌij awalaxic riꞌat” \q1 \v 49 ma e ruchukꞌab ri Dios Kajawxel \q1 lic saꞌch tak ri utz uꞌanom wucꞌ. \q1 Ecꞌu rubiꞌ Rire lic nim ukꞌij Santo. \q1 \v 50 Y cucꞌut na ri rutzil ucꞌuꞌx chique janipa ri cꞌo xiꞌin ib pa canimaꞌ chwach Rire. \q1 \v 51 Rire e ꞌanayom uqꞌuiyal chac rucꞌ ruchukꞌab. \q1 Usachisam ri quinaꞌoj ri caquiꞌan nim che quib, \q1 \v 52 y resam ri takanic paquikꞌab ri e nimak takanelab; \q1 yey uyacom quikꞌij ri lic na jinta co quiwach. \q1 \v 53 Chique ri quenumic, uyaꞌom quibeyomalil; \q1 noꞌj ri beyomab xebutak bi y na jinta cꞌo xuya bi chique. \p \v 54 Ebutoꞌom cꞌu rutinamit Israel, tak ri raj chac Rire; \q1 yey na umescꞌutam ta ucꞌutic ri rutzil ucꞌuꞌx \q1 \v 55 na jinta utakexic che ri Abraham y chique conoje ri ralcꞌoꞌal canok, \q1 jelaꞌ pachaꞌ rubiꞌtisim chique ri katiꞌ-kamam\f + \fr 1:55 \ft “Rubiꞌtisim chique ri katiꞌ-kamam”: Ri biꞌtisinic xuꞌan ri Dios chique e cutak lo jun Colobenel.\f* ojertan» xchaꞌ. \p \v 56 Y ri María laj oxib icꞌ xcanaj can chirocho ri Elizabet. Cꞌa tecꞌuchiriꞌ, xtzelej lo chirocho. \s1 Ri ralaxibal ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \p \v 57 Ecꞌuchiriꞌ xopon rukꞌij ri Elizabet re cutzir uwach, xalax ri ralab. \v 58 Y echiriꞌ ri ejekel lo chunakaj rire y tak ri cꞌo chux che xquito xutzir uwach ruma runimal rutzil ucꞌuꞌx ri Dios cꞌutum lo che, lic xequiꞌcot junam rucꞌ. \p \v 59 Echiriꞌ racꞌa xuqꞌuis wajxakib kꞌij ralaxic, xecꞌun lo ri quecojow ri retalil re circuncisión chaꞌ caquiꞌan waꞌ che. Yey rubiꞌ xcaj caquicojo e Zacarías, jelaꞌ pachaꞌ rubiꞌ rukaw. \p \v 60 Noꞌj ruchu xubiꞌij chique: \p —Na cacoj ta Zacarías che, ma Juan rubiꞌ cacojic —xchaꞌ. \p \v 61 Xquibiꞌij cꞌu che: \p —¿Suꞌbe riꞌ? Ma na jinta junok chiquixoꞌl ri atz-chakꞌ la jelaꞌ rubiꞌ —xechaꞌ. \p \v 62 Ecꞌuchiriꞌ, rucꞌ ri quikꞌab xquitzꞌonoj pan che rukaw racꞌa saꞌ ri biꞌaj caraj rire cacoj che. \v 63 Ecꞌu rukaw racꞌa xutzꞌonoj juperaj tzꞌalam re tzꞌibanic y jewaꞌ xutzꞌibaj chwach: «Juan rubiꞌ cacojic.» Y conoje lic xcam canimaꞌ che. \p \v 64 Cꞌa ecꞌuchiriꞌ, ri Zacarías xjakataj ruchꞌawibal y jelaꞌ utz xchꞌaw tanchic. Y xujek cꞌu riꞌ cuyac ukꞌij ri Dios. \p \v 65 Y conoje ri ticawex catajin waꞌ pa quijolom rucꞌ xiꞌin ib, y xeꞌec cꞌu utzijoxic waꞌ chique conoje ri e cꞌo pa tak ri juyub re Judea. \v 66 Yey janipa cꞌu ri xetaw re rutzijoxic, xquicꞌol waꞌ pa canimaꞌ y caquichꞌob cꞌu rakan: «¿Saꞌ nawi ruwach wa ralco ala echiriꞌ canimaric?» quechaꞌ. Jewaꞌ xquibiꞌij ma lic kꞌalaj ri Dios ukꞌalajisam ruchukꞌab puwiꞌ. \p \v 67 Ecꞌuchiriꞌ, ri Zacarías rukaw ri ralco ala xujek cakꞌalajisanic ma ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios xkaj lo puwiꞌ; jecꞌuwaꞌ xubiꞌij: \q1 \v 68 «Lic nim ukꞌij ri Dios Kajawxel re Israel \q1 ma xcꞌun kucꞌ re cojoꞌlucolobej ri oj utinamit. \q1 \v 69 Xutak lo jun Kacolobenel lic cꞌo uchukꞌab \q1 yey Rire elinak lo chiquixoꞌl ri ralcꞌoꞌal can ri David, ri raj chac ri Dios. \q1 \v 70 Ma ojertan e ubiꞌim lo waꞌ cuma ri kꞌalajisanelab e jusucꞌ chwach. \q1 \v 71 Ubiꞌim cojoꞌlucolobej paquikꞌab ri tzel quebilow ke \q1 y paquikꞌab ri quechꞌamin keꞌoj \q1 \v 72 chaꞌ cucꞌut ri rutzil ucꞌuꞌx chique ri katiꞌ-kamam \q1 y na cumescꞌutaj ta ri santowilaj utzij uꞌanom lo ojertan \q1 \v 73 puwi ri biꞌtisinic xuꞌan che ri kakaw Abraham. \q1 \v 74 Ubiꞌtisim cojoꞌlresaj paquikꞌab ri tzel quebilow ke \q1 chaꞌ jelaꞌ na rucꞌ ta xiꞌin ib cakalokꞌnimaj \q1 \v 75 ronoje kꞌij che ri kacꞌaslem \q1 rucꞌ jun santowilaj kabinic kasilabic y jusucꞌ kacꞌojiꞌic chwach Rire. \q1 \v 76 Ecꞌu riꞌat nucꞌajol, cabiꞌx chawe \q1 at kꞌalajisanel re ri Jun catakan chwi ronoje; \q1 ma catnabej bi chwach ri Kanimajawal \q1 re cabiꞌij chique ri winak caquiyijbaꞌ \q1 ri quibinic quisilabic chwa rucꞌunibal Rire. \q1 \v 77 Y catnabej bi chwach chaꞌ ri katinamit \q1 caquetaꞌmaj ri Dios quebucolobej ma cucuy ri quimac. \q1 \v 78 Ecꞌu ri ka Dios, ruma ri unimal rutzil ucꞌuꞌx, \q1 cutak lo ri Jun kucꞌ re chilaꞌ chicaj, waꞌ e pachaꞌ ri Kꞌijsak re rusakribal \q1 \v 79 chaꞌ quebuya pa kꞌijsak ri e cꞌo pa kꞌekuꞌm y e cꞌo chuxeꞌ ri camic, \q1 yey cucꞌam kawach chupa ri be re ri utzil chomal» xchaꞌ. \p \v 80 Y rucꞌajol ri Zacarías catajin unimaric y catajin ucꞌojiꞌic uchukꞌab chwach ri Dios. Xjekiꞌ cꞌu pa tak luwar catzꞌintzꞌotic, xopon na rukꞌijol echiriꞌ xucꞌut uwach chiquiwach ri tinamit Israel. \c 2 \s1 Ri ralaxibal ri Jesús \r (Mt. 1:18-25) \p \v 1 Chupa tak laꞌ la kꞌij, ri Augusto ri nimalaj takanel re Roma, xtakan che caꞌan jun ajilanic chique conoje ri ticawex re tak ri tinamit pa catakan wi rire. \v 2 E nabe ajilanic xtakan che uꞌanic, yey xꞌaniꞌ waꞌ echiriꞌ ri Cirenio e aj wach re ri nación Siria. \v 3 Ruma wa ajilanic, conoje ri ticawex quebec chiquijujunal pa ri quitinamit chaꞌ quebajilaxic. \p \v 4 E uwariꞌche ri José xel bi chiriꞌ Galilea chupa raldea Nazaret pa jekel wi, y xeꞌec Judea chupa raldea Belén pa xalax wi ri rey David, ma ri José ralcꞌoꞌal can ri David. \v 5 Ruma cꞌu wa ajilanic, xeꞌec junam rucꞌ ri María, ri yaꞌtal chi che re rixokil. Yey ri María yewaꞌ ixok chic. \p \v 6 Ecꞌuchiriꞌ e cꞌo chi Belén, xopon rukꞌijol cutzir uwach ri María. \v 7 Ruma cꞌu na xquirik ta luwar pa mesón, xecꞌojiꞌ pa jun luwar re quiwarabal chicop. Xalax cꞌu riꞌ ri nabe ralab ri María. Rire xupis racꞌa chi utz pa cꞌul y xucotzꞌobaꞌ pa jun canawa re quiwaꞌbal chicop. \fig Ri ralaxibal ri Jesús (Lucas 2:7)|alt="Joseph, Mary, Jesus" src="CN01617b.tif" size="span" ref="luk 2.7" \fig* \s1 Raj chajal que bexex queꞌquila ri Jesús \p \v 8 Chunakaj Belén e cꞌo aj chajal bexex caquicꞌowibej rakꞌab pa juyub re quequichajij ri quibexex. \fig Tak raj chajal bexex quequichajij ri quibexex (Lucas 2:8)|alt="Shepherds by fire at night" src="LB00013b.tif" size="span" ref="luk 2.8" \fig* \p \v 9 Yey xakicꞌateꞌt xwinakir jun ángel re ri Dios Kajawxel chiquiwach. Ewi runimal uchomalil ri Dios xutzij quiwiꞌ y rique lic xquixiꞌij quib che. \v 10 Pero ri ángel xubiꞌij chique: \p «Mixiꞌij iwib, ma nucꞌamom lo utzilaj tzij chiwe re unimal quiꞌcotemal chique conoje rutinamit ri Dios. \v 11 Ma wakꞌij pa ri tinamit re ri rey David, xalax jun Colobenel iwe; e ri Kanimajawal, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. \v 12 Ri cꞌutubal re waꞌ e quirik ri ralco acꞌa pistal pa cꞌul, cotzꞌol chupa jun canawa re quiwaꞌbal chicop» xcha chique. \p \v 13 Ecꞌu laꞌ la jokꞌotaj uqꞌuiyal ángeles re chilaꞌ chicaj xakicꞌateꞌt xewinakir rucꞌ ri jun ángel, e riꞌ caquibixoj rubiꞌ ri Dios, jewaꞌ caquibiꞌij: \q1 \v 14 «¡Nim ukꞌij ri Dios cꞌo chilaꞌ chicaj! \p Yey che ruwachulew, cꞌola ri utzil chomal re ri Dios cucꞌ ri caquicꞌul ri rutzil ucꞌuꞌx Rire» xechaꞌ. \p \v 15 Ecꞌuchiriꞌ xetzelej ri ángeles chilaꞌ chicaj, raj chajal bexex jewaꞌ xquibiꞌij chiquiwach: «Joꞌ riꞌ cꞌa chilaꞌ Belén. Jeꞌkila wa xoluꞌbiꞌij ri Dios Kajawxel chike» xechaꞌ. \p \v 16 Lic cꞌu quebanic xebec y xeꞌquirika ri María, ri José yey ri ralco acꞌa cotzꞌol chupa ri canawa re quiwaꞌbal chicop. \v 17 Yey echiriꞌ xquil uwach ri ralco acꞌa, xquitzijoj ri xubiꞌij ri ángel chique chwi Rire. \v 18 Y conoje ri xetaw re waꞌ, lic xcam canimaꞌ che ri caquitzijoj raj chajal bexex. \v 19 Noꞌj ri María lic ucꞌolom ronoje waꞌ pa ranimaꞌ y lic cuchꞌob rakan puwiꞌ. \p \v 20 Tecꞌuchiriꞌ, raj chajal bexex xetzelejic, quebixonic y caquiyac ukꞌij ri Dios ruma ronoje ri xquilo y xquito, ma e xuꞌano pachaꞌ ri biꞌim bi chique ruma ri ángel. \s1 Ri Jesús cayaꞌ pukꞌab ri Kakaw \p \v 21 Echiriꞌ xuqꞌuis wajxakib kꞌij ralaxic ri ralco acꞌa, xcoj ri retalil re circuncisión che. Y Jesús rubiꞌ xcojic, ma echiriꞌ cꞌamajaꞌ ne camatzexic, ri ángel xubiꞌij e biꞌaj waꞌ cacoj che. \p \v 22 Xopon cꞌu ri kꞌij echiriꞌ chirajawaxic ri José y ri María quebec Jerusalem ruma ri quijoskꞌiquil chwach ri Dios, jelaꞌ pachaꞌ ri cꞌo chupa ri takanic re ri Moisés.\x + \xo 2:22 \xt Lv. 12\x* Xquicꞌam cꞌu bi ri ralco acꞌa Jerusalem chaꞌ caquiya pukꞌab ri Dios Kajawxel. \v 23 Xquiꞌan waꞌ ma jewaꞌ tzꞌibital chupa Rutzij Upixab ri Dios Kajawxel: «Conoje ri raltak co alabo quebalax nabe, queyaꞌ pukꞌab ri Dios Kajawxel»\x + \xo 2:23 \xt Éx. 13:2\x* cachaꞌ. \v 24 Xebec cꞌu riꞌ chaꞌ queꞌquiyaꞌa ri quikasaꞌn pachaꞌ ri cubiꞌij chupa Rutzij Upixab ri Dios Kajawxel: «Jucꞌulaj xmucur o jucꞌulaj raltak co palomax»\x + \xo 2:24 \xt Lv. 12:8\x* cachaꞌ. \p \v 25 Chiriꞌ Jerusalem cꞌo jun achi Simeón rubiꞌ. Rire lic jusucꞌ rubinic usilabic, lic cucuxtaj ri Dios y royeꞌem ri colobetajic re ri tinamit Israel. Ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios cꞌo rucꞌ \v 26 y ukꞌalajisam chi che, na cacam tana we na caril tubi uwach Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. \v 27 Ecꞌu waꞌchi xunaꞌ pa ranimaꞌ ruma ri Ruxlabixel ri Dios queꞌec pa ri Rocho Dios, y xeꞌec cꞌut. Ecꞌuchiriꞌ, ruchu-ukaw ri ralco acꞌa Jesús xquicꞌam lo pa ri Rocho Dios chaꞌ caquiꞌan rucꞌ pachaꞌ ri cubiꞌij ri takanic re ri Tzij Pixab. \v 28 Ewi ri Simeón xukꞌaluj ri ralco acꞌa y xuyac ukꞌij ri Dios, jewaꞌ xubiꞌij: \q1 \v 29 «Lal Dios Kajawxel, riꞌin xa in jun aj chac la. \q1 Ecꞌu woꞌora utz quincam chi utzil chomal, \q1 ma xꞌan la janipa ri biꞌtisim la chwe; \q1 \v 30 ya xinwil uwach ri Colobenel, \q1 \v 31 ri yaꞌom la chiquiwach conoje tak ri tinamit che ruwachulew. \q1 \v 32 Y Rire e Kꞌijsak cukꞌalajisaj ri be re ri Dios chique conoje tak ruqꞌuiyal quiwach ri ticawex che ruwachulew,\x + \xo 2:32 \xt Is. 42:6\x* \q1 yey ruma Rire cayac ukꞌij ri tinamit la Israel» xchaꞌ. \p \v 33 Ruchu-ukaw ri Jesús lic cacam canimaꞌ che tak ri cabiꞌx chwi ri ralco acꞌa. \v 34 Ecꞌuchiriꞌ, ri Simeón xebuꞌan bendecir. Yey jewaꞌ xubiꞌij che ri María ruchu ri Jesús: \p —¡Chatapeꞌ! Ruma wa ralco acꞌa lic e qꞌui chique ri tinamit Israel queyactajic yey lic e qꞌui ri quetzakic.\x + \xo 2:34 \xt Lc. 20:17-18\x* Ma Rire yaꞌtal lo ruma ri Dios re jun cꞌutubal; noꞌj uqꞌuiyal ticawex na caquicꞌul taj y lic tzel caquilo. \v 35 Y jecꞌulaꞌ cakꞌalajinic saꞌ ri cꞌo pa canimaꞌ uqꞌuiyal ticawex, we utz o na utz taj. Yey cambiꞌij cꞌu chawe riꞌat: Copon na jun kꞌij echiriꞌ lic cꞌax cunaꞌ acꞌuꞌx, ma e cuꞌana pachaꞌ quicꞌowisax juna cuchilo pa rawanimaꞌ —xchaꞌ. \p \v 36 Chiriꞌ cꞌu riꞌ cꞌo jun ixok kꞌalajisanel Ana rubiꞌ, umiꞌal ri Fanuel, ri ralcꞌoꞌal can ri Aser.\f + \fr 2:36 \ft Ri Aser e jun chique ri cablajuj ucꞌajol ri Jacob.\f* Rire lic nimalaj winak chic. Wukub junab cꞌuliꞌnak echiriꞌ xcam ri rachijil, \v 37 yey ya e ochenta y cuatro junab riꞌ malcaꞌn canok. Rire xaki cꞌo pa ri Rocho Dios y culokꞌnimaj ri Dios rucꞌ ayuno y rucꞌ oración chipakꞌij chichakꞌab. \v 38 Xopon cꞌu pan riꞌ ri Ana pa cꞌo wi ri Jesús y xtioxin chwach ri Dios. Ecꞌuchiriꞌ, xujeko cachꞌaꞌt puwi ri ralco acꞌa chique conoje ri coyeꞌem ri colobetajic re Jerusalem. \p \v 39 Echiriꞌ ruchu-ukaw ri Jesús xquiqꞌuis uꞌanic ronoje ri tzꞌibital chupa Rutzij Upixab ri Dios, xetzelej tanchi Galilea chupa ri tinamit Nazaret. \v 40 Y ri ralco acꞌa catajin uqꞌuiyic, catajin ucꞌojiꞌic uchukꞌab y catajin ucꞌojiꞌic unaꞌoj. Yey ri unimal rutzil ucꞌuꞌx ri Dios cꞌo rucꞌ. \s1 Ri Jesús y ruchu-ukaw queꞌquiꞌana ri nimakꞌij Pascua \p \v 41 Ronoje junab ruchu-ukaw ri Jesús quebec Jerusalem re queꞌquiꞌana ri nimakꞌij Pascua. \v 42 Echiriꞌ ri Jesús xuqꞌuis cablajuj junab, ruchu-ukaw xebec Jerusalem jelaꞌ pachaꞌ xex caquiꞌan wi, yey xquicꞌam bi ri Jesús cucꞌ. \p \v 43 Ecꞌuchiriꞌ xqꞌuis ri nimakꞌij, ruchu-ukaw xquimaj lo quibe. Noꞌj ri Jesús xcanaj can Jerusalem, yey waꞌ na xquinaꞌbej ta ruchu-ukaw. \v 44 E pa quinaꞌoj rique petinak ri Jesús chiquixoꞌl ri e cachbiꞌil. Xebin cꞌu jun kꞌij; cꞌa tecꞌuchiriꞌ, xquijek caquitzucuj ri Jesús chiquixoꞌl ri catz-quichakꞌ y tak ri quetaꞌam quiwach, \v 45 pero na xquirik taj. Ruma cꞌu riꞌ, xetzelej pa ri tinamit Jerusalem chaꞌ quequitzucuj chilaꞌ. \p \v 46 Ecꞌuchiriꞌ icꞌowinak chi oxib kꞌij caquitzucuj, xeꞌquirika ri Jesús chupa ri Rocho Dios tzꞌul chiquixoꞌl doctorab re ri tzijpixab. Rire quebutataꞌ y cuꞌan tzꞌonobal chique. \v 47 Y conoje ri quetaw re lic cacam canimaꞌ che runaꞌoj y che ri cꞌulubal uwach cuꞌan chique. \v 48 Echiriꞌ xquil waꞌ ruchu-ukaw, lic xcam canimaꞌ che y jewaꞌ xubiꞌij ruchu che: \p —Walab, ¿suꞌchac jewaꞌ caꞌan chike? Rakaw y riꞌin lic paxinak chi kacꞌuꞌx che atzucuxic —xcha che. \p \v 49 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique: \p —¿Suꞌchac quintzucuj alak? ¿Na etaꞌam ta neba alak pa quinrikitaj wi? Ma lic chirajawaxic quincꞌojiꞌ che ri chac re ri Nukaw —xcha chique. \v 50 Noꞌj rique na xquimaj tane usucꞌ ri xubiꞌij chique. \p \v 51 Tecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xtzelej Nazaret junam cucꞌ ruchu-ukaw y e riꞌ lic uyaꞌom rib chitakic cuma rique. Ecꞌu ruchu catajin chucꞌuꞌx tak waꞌ y lic ucꞌolom ronoje pa ranimaꞌ. \p \v 52 Y ri Jesús catajin unimaric y catajin ucꞌojiꞌic más runaꞌoj ri Dios rucꞌ. Ronoje ri cuꞌano lic utz chwach ri Dios y chiquiwach conoje ri ticawex. \c 3 \s1 Catzijon ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \r (Mt. 3:1-12; Mr. 1:1-8; Jn. 1:19-28) \p \v 1 Chupa ri woꞌlajuj junab re rutakanic ri nimalaj takanel Tiberio, ri aj wach re Judea e ri Poncio Pilato, ri aj wach re Galilea e ri Herodes, ri aj wach re Iturea y re Traconite e ri Felipe ruchakꞌ ri Herodes, y ri aj wach re Abilinia e ri Lisanias. \v 2 Ecꞌu ri Anás y ri Caifás e cajawal raj chacunel pa Rocho Dios. Chupa tak cꞌu riꞌ laꞌ la kꞌij, ri Dios xuya rutzij che ri Juan rucꞌajol ri Zacarías, chupa ri luwar catzꞌintzꞌotic. \v 3 Rire xel bi y xeꞌec che ronoje tak ri luwar e cꞌo chuchiꞌ ri nimayaꞌ Jordán re cubiꞌij chique ri winak caquitzelej quitzij chwach ri Dios, caquicꞌul ri bautismo, y jecꞌulaꞌ cacuytaj ri quimac. \v 4 Wa xuꞌan ri Juan e ri tzꞌibital can chupa ruchꞌaꞌtem ri kꞌalajisanel Isaías, pa cubiꞌij wi: \q1 Catataj ukul jun tzijonel casiqꞌuin chupa ri luwar catzꞌintzꞌotic, jewaꞌ cubiꞌij: \q1 “Yijbaꞌ pana alak ri be re ri Kanimajawal; \q1 sucꞌupij alak rube Rire. \q1 \v 5 Chirajawaxic cꞌut capakꞌ ronoje juyub \q1 y cabalix upa ronoje siwan; \q1 casucꞌupix ri nimabe na jusucꞌ taj \q1 y casucꞌupix cꞌu uwiꞌ chi utz.\f + \fr 3:5 \ft Wa cꞌambal naꞌoj queꞌelawi lic chirajawaxic chique tak ri ticawex caquiyijbaꞌ ri quibinic quisilabic che rucꞌunic ri Kanimajawal.\f* \q1 \v 6 Y conoje cꞌu ri winak caquil na ri colobetajic cuya ri Dios” \rq Is. 40:3-5 \rq* \m cachaꞌ. \p \v 7 Uqꞌuiyal cꞌu winak xecꞌun rucꞌ ri Juan chaꞌ caquicꞌul ri bautismo cuya rire. Ecꞌu rire jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —¡Ralak pachaꞌ alak jupuk chi cumatz! ¿China xbiꞌn re we utz quesaj ib alak chwach ri unimal cꞌaxcꞌobic cutak lo ri Dios pawiꞌ alak? \v 8 Bina alak jusucꞌ chaꞌ jelaꞌ cakꞌalajinic jalcꞌatim chi ri binic silabic alak, jelaꞌ pachaꞌ ri takal chique ri quitzelem chi quitzij. Y machꞌob ne alak chi ibil ib alak waꞌ: “Riꞌoj utz kaꞌanom ma oj ralcꞌoꞌal can ri Abraham.” Ma riꞌin cambiꞌij che alak, we xraj ri Dios, utz cuꞌan ralcꞌoꞌal ri Abraham tob ne che tak waꞌbaj. \v 9 Yey jiquil chi ne uwach rukꞌatbal tzij ri Dios pawiꞌ alak, e pachaꞌ juna achi uyacom chi ri icaj chwi ri ratzꞌayak ri cheꞌ; ecꞌu tak ri cheꞌ na cuya ta chomilaj jikꞌobal, capokꞌix bi y cacꞌak pa akꞌ —xcha chique. \p \v 10 Ecꞌu ri winak jewaꞌ xquitzꞌonoj che: \p —¿Saꞌ cꞌu riꞌ ri cakaꞌano chaꞌ cuꞌan chom ri kabinic kasilabic? —xechaꞌ. \p \v 11 Y rire xucꞌul uwach chique: \p —China ri cꞌo caꞌib ukꞌuꞌ, chusipaj jun che ri na jinta ukꞌuꞌ; y china ri lic cꞌo catij rucꞌ, chuyaꞌa que ri na jinta cꞌo caquitijo —xcha chique. \p \v 12 Ecꞌu raj tzꞌonol puak re tojonic xebopon rucꞌ ri Juan chaꞌ caquicꞌul ri bautismo y jewaꞌ xquitzꞌonoj che: \p —Lal tijonel, ¿saꞌ ri chirajawaxic cakaꞌan riꞌoj? —xechaꞌ. \p \v 13 Y rire jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —Xew chitzꞌonoj ri puak re tojonic biꞌtal ruma ri takanel romano; mitzꞌonoj uwiꞌ —xchaꞌ. \p \v 14 Ecꞌu ri soldados xquitzꞌonoj che, jewaꞌ xquibiꞌij: \p —Yey riꞌoj, ¿saꞌ ri chirajawaxic cakaꞌano? —xechaꞌ. \p Ewi jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —Mimaj ubitak re junok y miꞌan ri quixibij upa junok rucꞌ camic. Micoj umac ri na jinta umac y chixquiꞌcota rucꞌ riwajil —xchaꞌ. \p \v 15 Tak ri winak lic coyeꞌem rucꞌunibal ri Cristo y conoje caquitzꞌonobej chiquibil quib we ri Juan e ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. \v 16 Ruma cꞌu waꞌ, ri Juan jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —Riꞌin pakatzij wi canya ri bautismo che alak rucꞌ yaꞌ; noꞌj cꞌo Jun catajin lok más cꞌo uwach y más cꞌo uchukꞌab chinuwa riꞌin. Na takal tane chwe riꞌin canquir ruwach ruxajab. Ri bautismo cuya Rire che alak, e rucꞌ ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios y rucꞌ akꞌ. \v 17 Ri cuꞌano e pachaꞌ juna achi rucꞌaꞌam chi ri puꞌbal uwach ri trigo pukꞌab chaꞌ naꞌl cujoskꞌij waꞌ y caresaj rupucꞌ chupa. Tecꞌuchiriꞌ, cujoc ri trigo y cucꞌol chupa rucꞌolibal. Ecꞌu rupucꞌ cuporoj pa ri jun akꞌ na jinta utakexic catenowic\f + \fr 3:17 \ft Waꞌ e jun cꞌambal naꞌoj puwi ri kꞌatbal tzij cuꞌan ri Jesús chikawach apanok paquiwi ri ticawex.\f* —xchaꞌ. \fig Jun achi cupuꞌ uwach ri trigo (Lucas 3:17)|alt="Winnowing grain" src="HK00097b.tif" size="span" ref="luk 3.17" \fig* \p \v 18 Jecꞌulaꞌ, rucꞌ uqꞌuiyal pixabanic ri Juan cutzijoj ri Utzilaj Tzij chique ri winak. \v 19 Y xuchꞌaꞌbej ne upa ri rey Herodes ruma uꞌanom rixokil che ri Herodías yey waꞌ wiꞌxok e rixokil ri Felipe ruchakꞌ ri Herodes. Xuchꞌaꞌbej cꞌu upa ruma tak ronoje ri na utz taj uꞌanom. \v 20 Yey ri Herodes xuya ne más uwiꞌ ri na utz taj uꞌanom, ma xtakan che cayaꞌ ri Juan pa cárcel. \s1 Ri bautismo re ri Jesús \r (Mt. 3:13-17; Mr. 1:9-11) \p \v 21 Cꞌo cꞌu jun kꞌij echiriꞌ lic uqꞌuiyal ticawex caquicꞌul ri bautismo, xopon ri Jesús y xucꞌul ri bautismo. Echiriꞌ catajin che uꞌanic orar, xjakataj ruwa caj \v 22 y ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios xkaj lo puwiꞌ pachaꞌ juna palomax. Y xchꞌaw lo Jun chilaꞌ chicaj, jewaꞌ cubiꞌij: \q1 «At riꞌat Nucꞌajol, y lic cꞌax catinnaꞌo. \q1 Lic quinquiꞌcot chawe» \m xcha che. \s1 Ri e ratiꞌ-umam ri Jesús ojertan \r (Mt. 1:1-17) \p \v 23 Ri Jesús laj treinta rujunab echiriꞌ xujek ri chac takom lo che uꞌanic ruma ri Dios. Cabiꞌx che ri Jesús, e ucꞌajol ri José.\f + \fr 3:23 \ft Ri José xuꞌan ucꞌajol che ri Jesús.\f* \q1 Yey ri José, e ralcꞌoꞌal ri Elí. \q1 \v 24 Ri Elí e ralcꞌoꞌal ri Matat; \q1 ri Matat e ralcꞌoꞌal ri Leví; \q1 ri Leví e ralcꞌoꞌal ri Melqui; \q1 ri Melqui e ralcꞌoꞌal ri Jana; \q1 ri Jana e ralcꞌoꞌal ri José; \q1 \v 25 ri José e ralcꞌoꞌal ri Matatías; \q1 ri Matatías e ralcꞌoꞌal ri Amós; \q1 ri Amós e ralcꞌoꞌal ri Nahum; \q1 ri Nahum e ralcꞌoꞌal ri Esli; \q1 ri Esli e ralcꞌoꞌal ri Nagai; \q1 \v 26 ri Nagai e ralcꞌoꞌal ri Maat; \q1 ri Maat e ralcꞌoꞌal ri Matatías; \q1 ri Matatías e ralcꞌoꞌal ri Semei; \q1 ri Semei e ralcꞌoꞌal ri José; \q1 ri José e ralcꞌoꞌal ri Judá; \q1 \v 27 ri Judá e ralcꞌoꞌal ri Joana; \q1 ri Joana e ralcꞌoꞌal ri Resa; \q1 ri Resa e ralcꞌoꞌal ri Zorobabel; \q1 ri Zorobabel e ralcꞌoꞌal ri Salatiel; \q1 ri Salatiel e ralcꞌoꞌal ri Neri; \q1 \v 28 ri Neri e ralcꞌoꞌal ri Melqui; \q1 ri Melqui e ralcꞌoꞌal ri Adi; \q1 ri Adi e ralcꞌoꞌal ri Cosam; \q1 ri Cosam e ralcꞌoꞌal ri Elmodam; \q1 ri Elmodam e ralcꞌoꞌal ri Er; \q1 \v 29 ri Er e ralcꞌoꞌal ri Josué; \q1 ri Josué e ralcꞌoꞌal ri Eliezer; \q1 ri Eliezer e ralcꞌoꞌal ri Jorim; \q1 ri Jorim e ralcꞌoꞌal ri Matat; \q1 \v 30 ri Matat e ralcꞌoꞌal ri Leví; \q1 ri Leví e ralcꞌoꞌal ri Simeón; \q1 ri Simeón e ralcꞌoꞌal ri Judá; \q1 ri Judá e ralcꞌoꞌal ri José; \q1 ri José e ralcꞌoꞌal ri Jonán; \q1 ri Jonán e ralcꞌoꞌal ri Eliaquim; \q1 \v 31 ri Eliaquim e ralcꞌoꞌal ri Melea; \q1 ri Melea e ralcꞌoꞌal ri Mainán; \q1 ri Mainán e ralcꞌoꞌal ri Matata; \q1 ri Matata e ralcꞌoꞌal ri Natán; \q1 \v 32 ri Natán e ralcꞌoꞌal ri David; \q1 ri David e ralcꞌoꞌal ri Isaí; \q1 ri Isaí e ralcꞌoꞌal ri Obed; \q1 ri Obed e ralcꞌoꞌal ri Booz; \q1 ri Booz e ralcꞌoꞌal ri Salmón; \q1 ri Salmón e ralcꞌoꞌal ri Naasón; \q1 \v 33 ri Naasón e ralcꞌoꞌal ri Aminadab; \q1 ri Aminadab e ralcꞌoꞌal ri Aram; \q1 ri Aram e ralcꞌoꞌal ri Esrom; \q1 ri Esrom e ralcꞌoꞌal ri Fares; \q1 ri Fares e ralcꞌoꞌal ri Judá; \q1 \v 34 ri Judá e ralcꞌoꞌal ri Jacob; \q1 ri Jacob e ralcꞌoꞌal ri Isaac; \q1 ri Isaac e ralcꞌoꞌal ri Abraham; \q1 ri Abraham e ralcꞌoꞌal ri Taré; \q1 ri Taré e ralcꞌoꞌal ri Nacor; \q1 \v 35 ri Nacor e ralcꞌoꞌal ri Serug; \q1 ri Serug e ralcꞌoꞌal ri Ragau; \q1 ri Ragau e ralcꞌoꞌal ri Peleg; \q1 ri Peleg e ralcꞌoꞌal ri Heber; \q1 ri Heber e ralcꞌoꞌal ri Sala; \q1 \v 36 ri Sala e ralcꞌoꞌal ri Cainán; \q1 ri Cainán e ralcꞌoꞌal ri Arfaxad; \q1 ri Arfaxad e ralcꞌoꞌal ri Sem; \q1 ri Sem e ralcꞌoꞌal ri Noé; \q1 ri Noé e ralcꞌoꞌal ri Lamec; \q1 \v 37 ri Lamec e ralcꞌoꞌal ri Matusalén; \q1 ri Matusalén e ralcꞌoꞌal ri Enoc; \q1 ri Enoc e ralcꞌoꞌal ri Jared; \q1 ri Jared e ralcꞌoꞌal ri Mahalaleel; \q1 ri Mahalaleel e ralcꞌoꞌal ri Cainán; \q1 \v 38 ri Cainán e ralcꞌoꞌal ri Enós; \q1 ri Enós e ralcꞌoꞌal ri Set; \q1 ri Set e ralcꞌoꞌal ri Adán; \q1 yey ri Adán e ralcꞌoꞌal ri Dios. \c 4 \s1 Ri cꞌambal upa ri Jesús \r (Mt. 4:1-11; Mr. 1:12-13) \p \v 1 Ecꞌu ri Jesús xel bi che ri luwar re ri nimayaꞌ Jordán yey lic cꞌo ri Ruxlabixel ri Dios rucꞌ. Xcꞌam cꞌu bi ruma ri Ruxlabixel ri Dios pa jun luwar catzꞌintzꞌotic. \v 2 Xcꞌojiꞌ chilaꞌ cuarenta kꞌij y xcꞌam upa ruma ritzel winak. Yey chupa tak waꞌ wa kꞌij na jinta cꞌo xutijo. Chuqꞌuisbal cꞌu re ri cuarenta kꞌij, lic xnumic. \p \v 3 Ecꞌuchiriꞌ, ritzel winak jewaꞌ xubiꞌij che: \p —We katzij at Ucꞌajol ri Dios, chat-takan che chaꞌ waꞌbaj cuꞌan wa —xcha che. \p \v 4 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Jewaꞌ tzꞌibital can chupa Rutzij Upixab ri Dios: \q1 Na xew ta ruma ri wa e cꞌas ri ticawex; \q1 ma e cꞌaslic ruma tak ronoje rubiꞌim ri Dios \rq Dt. 8:3 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 5 Ecꞌuchiriꞌ, ritzel winak xucꞌam bi ri Jesús chutzaꞌm jun nimalaj juyub y xa pa jokꞌotaj xucꞌut cꞌu chwach, ronoje ri takanic caꞌan puwi tak ri tinamit che ruwachulew \v 6 y jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Ronoje wa cawilo rucꞌ ronoje ruchomalil tak waꞌ, canya pakꞌab, ma yaꞌtal can panukꞌab riꞌin yey panukꞌab cꞌo wi china che cuaj canya wi. \v 7 Canya cꞌu ronoje waꞌ pakꞌab riꞌat we caxucubaꞌ awib chinuwach y calokꞌnimaj nukꞌij —xcha che. \p \v 8 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Chatela chinuwach Satanás, ma jewaꞌ tzꞌibital can chupa Rutzij Upixab ri Dios: \q1 Lic chalokꞌnimaj ukꞌij ri Dios Kajawxel \q1 y xew Rire chanimaj ukꞌij \rq Dt. 6:13 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 9 Tecꞌuchiriꞌ, ritzel xucꞌam bi ri Jesús chupa ri tinamit Jerusalem cꞌa chicaj che ruwi ri Rocho Dios y jewaꞌ xubiꞌij che: \p —We katzij at Ucꞌajol ri Dios, chacꞌaka bi awib cꞌa chuꞌlew \v 10 yey na jinta cꞌo cacꞌulumaj, ma jewaꞌ tzꞌibital can chupa Rutzij Upixab ri Dios: \q1 Ri Dios quebutak lo ru ángeles awucꞌ chaꞌ catquichajij. \q1 \v 11 Catquichap cꞌu rucꞌ ri quikꞌab \q2 chaꞌ na caꞌchika ta rawakan che juna abaj \rq Sal. 91:11, 12 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 12 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Jewaꞌ tzꞌibital can chupa Rutzij Upixab ri Dios: \q1 Macꞌam upa ri Dios Kajawxel \rq Dt. 6:16 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 13 Echiriꞌ ritzel winak na xurik ta chic suꞌanic cucꞌam upa ri Jesús, xel chiriꞌ y xroyeꞌej na cꞌu riꞌ jampalaꞌ cucꞌam tanchi upa. \s1 Ri Jesús cujek cacꞌutun chwi rutakanic ri Dios \r (Mt. 4:12-17; Mr. 1:14-15) \p \v 14 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xeꞌec tanchi Galilea y lic cꞌo ruchukꞌab ri Ruxlabixel ri Dios rucꞌ. Y xeꞌec utzijoxic puwi Rire pa tak tinamit y pa tak raldeas re Galilea. \v 15 Cacꞌutun cꞌu pa tak sinagogas y conoje ri quetaw re lic caquiyac ukꞌij. \s1 Ri Jesús copon pa ri tinamit Nazaret \r (Mt. 13:53-58; Mr. 6:1-6) \p \v 16 Xopon cꞌu ri Jesús chupa ri tinamit Nazaret pa xqꞌuiy wi. Y chupa ri kꞌij re uxlanibal xoc chupa ri sinagoga jelaꞌ pachaꞌ xex cuꞌan wi. Xtaqꞌuiꞌ cꞌu riꞌ chaꞌ carajilaj Rutzij Upixab ri Dios. \v 17 Y xyaꞌ che Rire ri jubotaj wuj\f + \fr 4:17 \ft “Jubotaj wuj”: Quil “rollo” pa vocabulario.\f* re ri kꞌalajisanel Isaías. Y echiriꞌ xujak upa, xurik pa cubiꞌij wi: \q1 \v 18 Ri Ruxlabixel ri Dios Kajawxel cꞌo panuwiꞌ, \q1 ma inuchaꞌom lok chaꞌ coꞌlnuyaꞌa ri Utzilaj Tzij chique ri nibaꞌib. \q1 Inutakom lok chaꞌ cambochiꞌij quicꞌuꞌx ri lic e cꞌo pa bis, \q1 coꞌlnutzijoj quelebal lo que ri e cꞌo chi presoyil, \q1 quebenutzuꞌnisaj ri e potzꞌ, \q1 quebenuwesaj lo pa cꞌax ri lic quitijom cꞌaxcꞌolil, \q1 \v 19 y coꞌlnutzijoj rukꞌijol ri cꞌutubal re ri rutzil ucꞌuꞌx ri Dios Kajawxel. \rq Is. 61:1-2 \rq* \fig Jubotaj wuj re Rutzij Upixab ri Dios (Lucas 4:17-20)|alt="Scrolls" src="HK00150b.tif" size="col" ref="luk 4.17" \fig* \p \v 20 Ecꞌuchiriꞌ xuqꞌuis rajilaxic Rutzij Upixab ri Dios, xuboto y xuya tanchi che ri aj chac re ri sinagoga, y xtzꞌuyiꞌ chiquiwach ri e cꞌo chiriꞌ. Y conoje lic caquitzutzaꞌ pan uwach. \v 21 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij chique: \p «Waꞌ wa xinwajilaj che Ruchꞌaꞌtem ri Dios, wakꞌij xujek bi rilic chiwach alak» xchaꞌ. \p \v 22 Conoje ri xetaw re, caquiyac ukꞌij y lic caminak canimaꞌ che ri chomilaj uchꞌaꞌtem, jewaꞌ caquibiꞌij: «¿Na e ta neba ucꞌajol ri José waꞌ?» quechaꞌ. \p \v 23 Y ri Jesús xubiꞌij chique: \p «Laj ne cabiꞌij alak chwe: “Cunanel, chacunaj awib chawibil awib. Chaꞌana cꞌu riꞌ chupa wa tinamit tak ri cꞌutubal re ruchukꞌab ri Dios jelaꞌ pachaꞌ ri katom xaꞌan chilaꞌ Capernaúm” cacha alak chwe.» \p \v 24 Y xubiꞌij tanchi waꞌ: \p «Pakatzij wi cambiꞌij che alak: Na jinta juna kꞌalajisanel cacꞌul chi utz chupa rutinamit. \v 25 Pakatzij wi cambiꞌij che alak: Rojertan lic e qꞌui rixokib e malcaꞌnib e cꞌo chupa ri tinamit Israel chwach ri kꞌalajisanel Elías echiriꞌ na xuꞌan ta jab oxib junab rucꞌ nicꞌaj y xpe cꞌu ri jun unimal numic chupa ronoje wa tinamit.\x + \xo 4:25 \xt 1 R. 17:1\x* \v 26 Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, ri Dios na xutak tubi ri Elías rucꞌ junok chique wa malcaꞌnib aj Israel; ma e xutak bi rucꞌ jun ixok malcaꞌn aj Sarepta,\f + \fr 4:26 \ft Ri tinamit Sarepta na re ta Israel.\f* jun tinamit cꞌo chunakaj ri tinamit Sidón. \v 27 Yey ojertan lic e qꞌui ri cꞌo ri yabil lepra chique echiriꞌ ri kꞌalajisanel Eliseo cꞌo chupa ri tinamit Israel. Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, na jinta junok chique xcunutajic, ma xew xcunutaj ri Naamán, ri jun aj Siria»\x + \xo 4:27 \xt 2 R. 5:1-14\x* xchaꞌ. \p \v 28 Echiriꞌ xquita waꞌ, conoje ri e cꞌo chupa ri sinagoga lic xpe coyowal. \v 29 Xeyactaj cꞌut y xquesaj lo ri Jesús pa ri tinamit y xquicꞌam bi cꞌa chutzaꞌm jun nimalaj juyub chaꞌ caquicꞌak bi pa siwan. \v 30 Noꞌj ri Jesús xa xicꞌow chiquixoꞌl y xeꞌec. \fig Tak ri winak cacaj caquimin bi ri Jesús pa ri siwan chaꞌ caquicamisaj (Lucas 4:29)|alt="Crowd and Jesus at cliff in Nazereth" src="CN01680b.tif" size="span" ref="luk 4.29" \fig* \s1 Ri Jesús cucunaj jun achi cꞌo pukꞌab jun itzelilaj uxlabixel \r (Mr. 1:21-28) \p \v 31 Ri Jesús xopon chupa ri tinamit Capernaúm re Galilea y xujek cacꞌutun chiquiwach ri winak chupa tak ri kꞌij re uxlanibal. \v 32 Y conoje lic cacam canimaꞌ che, ma ruma rucꞌutunic cakꞌalajinic lic cꞌo uwach. \p \v 33 Cꞌo cꞌu chiriꞌ chupa ri sinagoga jun achi cꞌo pukꞌab jun itzelilaj uxlabixel, yey waꞌ lic co xchꞌawic, jewaꞌ xubiꞌij: \p \v 34 —Jesús, lal aj Nazaret, ¿suꞌchac coꞌlmina ib la kucꞌ? ¿Lal cami petinak riꞌ re coꞌlsacha la kawach? Riꞌin wetaꞌam lal chinok, rilal lal ri Santo Cꞌajolaxel re ri Dios —xchaꞌ. \p \v 35 Ecꞌu ri Jesús xukꞌatej, jewaꞌ xubiꞌij che: \p —¡Matchꞌaꞌt chic! Chatelubi che laꞌchi —xchaꞌ. \p Ewi ri itzel uxlabixel xucꞌak rachi pulew chiquixoꞌl ri winak y xel bi rucꞌ. Yey na jinta cꞌax xuꞌan can che. \p \v 36 Y conoje ri winak lic cacam canimaꞌ che y jewaꞌ caquibiꞌij chiquiwach: «¿Saꞌ chi chꞌaꞌtemal waꞌ? Ma lic cꞌo pukꞌab quebutak bi ri itzelilaj uxlabixel. Quebutak bi rucꞌ ruchukꞌab y quebel bi» quechaꞌ. \p \v 37 Che ronoje tak ri luwar cꞌo lo xa nakaj, xeꞌec utzijoxic janipa tak ri cuꞌan ri Jesús. \s1 Ri Jesús cucunaj ruchu-ujiꞌ ri Pedro \r (Mt. 8:14-15; Mr. 1:29-31) \p \v 38 Ecꞌuchiriꞌ xel bi ri Jesús chupa ri sinagoga, xopon chirocho ri Simón.\f + \fr 4:38 \ft Wa jun achi Simón, e Pedro rutijoꞌn ri Jesús. Mr. 3:16; Mt. 10:2\f* Y ruchu-ujiꞌ ri Simón lic cakopow pa akꞌ. Xquitzꞌonoj cꞌu che ri Jesús chaꞌ cucunaj canok. \v 39 Ecꞌu ri Jesús xyuxiꞌ puwiꞌ, xukꞌatej ri akꞌ chirij y jelaꞌ xicꞌow ri akꞌ chirij. Na jampatana xyactaj rixok y xujeko quebunimaj. \s1 Ri Jesús quebucunaj uqꞌuiyal yewaꞌib \r (Mt. 8:16-17; Mr. 1:32-34) \p \v 40 Chutzakibal kꞌij conoje ri cꞌo quiyewaꞌ ruma uqꞌuiyal uwach yabil xequicꞌam lo rucꞌ ri Jesús. Rire xuya rukꞌab paquiwiꞌ chiquijujunal y xebucunaj. \v 41 Jenelaꞌ xebel bi itzelilaj uxlabixel chique uqꞌuiyal winak. Echiriꞌ quebel bi, quesiqꞌuinic, jewaꞌ caquibiꞌij: «¡Rilal lal Rucꞌajol ri Dios!» quechaꞌ. Noꞌj ri Jesús xebukꞌatej y na xuya ta luwar chique quechꞌawic, ma rique quetaꞌam chic Rire e Uchaꞌoꞌn lo ri Dios. \s1 Ri Jesús catzijon pa tak ri luwar re Galilea \r (Mr. 1:35-39) \p \v 42 Echiriꞌ xsakiric, ri Jesús xel bi chupa ri tinamit y xeꞌec chupa jun luwar catzꞌintzꞌotic. Y ri winak xeꞌquitzucuj. Ecꞌuchiriꞌ xebopon cꞌa pa la cꞌo wi, xcaj caquikꞌatej chaꞌ na quebuya ta canok. \p \v 43 Noꞌj Rire jewaꞌ xubiꞌij chique: «Lic chirajawaxic quinꞌec pa tak tinamit re cantzijoj ri Utzilaj Tzij re rutakanic ri Dios chique ri ticawex cꞌamajaꞌ caquita waꞌ, ma ruma waꞌ intakom lok» xchaꞌ. \p \v 44 Xeꞌec cꞌu che utzijoxic ri Utzilaj Tzij pa tak ri sinagogas re Galilea. \c 5 \s1 Ri Jesús cuya jun cꞌacꞌ chac che ri Pedro \p \v 1 Cꞌo jun kꞌij ri Jesús cꞌo chuchiꞌ ri mar re Genesaret,\f + \fr 5:1 \ft Wa jun mar cꞌo oxib ubiꞌ: mar re Genesaret, mar re Galilea y mar re Tiberias.\f* yey uqꞌuiyal winak xeboponic lic caquiminimaꞌ quib rucꞌ che utayic Rutzij Upixab ri Dios. \v 2 Ri Jesús xril pan caꞌib barco cꞌo chuchiꞌ ri yaꞌ; ecꞌu raj chapal car ebelinak lo chupa che uchꞌajic tak ri qui atarraya. \v 3 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xoc chupa jun chique ri caꞌib barco. Y ri rajaw waꞌ e ri Simón. Xubiꞌij cꞌu ri Jesús che ri Simón cumin bi cꞌana ri barco chupa ri yaꞌ. Ecꞌu ri Jesús xtzꞌuyiꞌ chupa y xujek cacꞌutun chique ruqꞌuiyal ticawex. \v 4 Echiriꞌ xuqꞌuis rucꞌutunic, jewaꞌ xubiꞌij che ri Simón: \p —Woꞌora chacꞌama bi ri barco chupa ri mar pa lic cho wi y chiliqꞌuij tak cꞌu ri atarraya chiriꞌ chaꞌ jelaꞌ quebichap car —xcha che. \p \v 5 Ri Simón xucꞌul uwach: \p —Lal tijonel, ronoje rakꞌab xojchacunic y na jinta car xkachapo. Noꞌj we rilal quintak la, canꞌan riꞌ —xcha che. \p \v 6 Echiriꞌ xquiliqꞌuij bi ri atarraya, xequichap uqꞌuiyal car y ri atarraya xujeko carakarobic. \v 7 Ecꞌuchiriꞌ, xquiꞌan pan quikꞌab chique ri cachbiꞌil e cꞌo chupa ri jun chic barco chaꞌ quepetic y queboꞌlquitoꞌoꞌ. Echiriꞌ xebopon ri cachbiꞌil, junam xquibalij lo ri queb barco che car y ruma laꞌ ya laj quemukutajic. \v 8 Ri Simón Pedro echiriꞌ xril waꞌ, xuxuc rib chwach ri Jesús y jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Chel co la wucꞌ, Wajawal. Na takal ta chwe cꞌo la wucꞌ ma in jun achi aj mac —xcha che. \v 9 Xubiꞌij waꞌ ri Pedro ma ruma ruqꞌuiyal car xequichapo, lic xoc xiꞌin ib rucꞌ junam cucꞌ conoje ri e cꞌo rucꞌ pa ri barco; \v 10 jecꞌulaꞌ xoc xiꞌin ib cucꞌ ri Jacobo y ri Juan; rique e ucꞌajol ri Zebedeo y e rachbiꞌil ri Simón. \p Pero ri Jesús xubiꞌij che ri Simón: \p —Maxiꞌij awib; chwi woꞌora catuꞌan at aj molol ticawex\f + \fr 5:10 \ft “Aj molol ticawex”: Ri chac xyaꞌ che ri Simón Pedro e quebutzucuj ticawex re quebuꞌan utijoꞌn ri Jesús. Mt. 4:19; Mr. 1:17\f* pachaꞌ aꞌanom lo chique ri car —xchaꞌ. \p \v 11 Ecꞌuchiriꞌ xquesaj lo ri barcos chupa ri mar, xquiya can ronoje waꞌ y xeterej bi chirij ri Jesús. \s1 Ri Jesús cucunaj jun achi cꞌo yabil lepra che \r (Mt. 8:1-4; Mr. 1:40-45) \p \v 12 Ri Jesús cꞌo chupa jun tinamit re Galilea echiriꞌ xopon jun achi rucꞌ, yey waꞌchi lic catajin ukꞌayic rucuerpo ruma ri yabil lepra. Rire echiriꞌ xril uwach ri Jesús, xuxuc rib chwach, xukasaj rupalaj chuꞌlew y xutzꞌonoj che: \p —Wajawal, we caꞌaj co la, joskꞌij la ri nucuerpo che wa yabil —xchaꞌ. \p \v 13 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xuchap pana rucꞌ rukꞌab y jecꞌuwaꞌ xubiꞌij che: \p —Cuaj, chuꞌana ba chom riꞌ racuerpo —xchaꞌ. \p Xew cꞌu xuqꞌuis ubiꞌxiquil waꞌ, na jampatana xsach ri yabil cꞌo che rachi. \v 14 Ecꞌu ri Jesús xutak che na cutzijoj ta waꞌ che junok. Xubiꞌij cꞌu che: \p —Jat chwach raj chacunel pa Rocho Dios chaꞌ rire carilo na jinta chi lepra chawe. Y ruma rajoskꞌiquil, chayaꞌa cꞌu chwach ri Dios ri kasaꞌn xtakan can ri Moisés che,\x + \xo 5:14 \xt Lv. 14:1-32\x* chaꞌ cakꞌalajin chiquiwach ri ticawex at cunutajinak chic —xchaꞌ. \p \v 15 Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, e ruma tak ri cuꞌan ri Jesús, rutzijoxic Rire catajin más retaꞌmaxic cuma ri winak y lic cꞌu e qꞌui caquimol quib chaꞌ caquita ri cubiꞌij y quecunutaj bi che ri quiyabil. \v 16 Noꞌj ri Jesús quel bi, queꞌec pa tak luwar catzꞌintzꞌotic re cuꞌana orar. \s1 Ri Jesús cucunaj jun sic \r (Mt. 9:1-8; Mr. 2:1-12) \p \v 17 E xuꞌan waꞌ jun kꞌij echiriꞌ ri Jesús cacꞌutun chiquiwach ri winak. Etzꞌul cꞌu chiriꞌ ri fariseos y raj cꞌutunel re ri tzijpixab; rique e petinak Jerusalem y pa tak ri tinamit y raldeas re Galilea y re Judea. Yey ruchukꞌab ri Dios Kajawxel cꞌo rucꞌ ri Jesús chaꞌ cacunanic. \p \v 18 Y xecꞌun cꞌu lo jujun achijab quitelem lo jun achi sic chwa chꞌat. Xcaj cꞌu caquicoj bi pa ja chaꞌ caquiya chwach ri Jesús, \v 19 pero na xquirik taj saꞌ rucojic bi cuma ruqꞌuiyal winak. E uwariꞌche xebakꞌan chwi ri ja, xquesaj julepaj che ruwiꞌ, xquikasaj cꞌu lo ri sic e laꞌ cotzꞌol chwa ruchꞌat y xquiya chwach ri Jesús chiquinicꞌajal ri winak. \p \v 20 Echiriꞌ ri Jesús xril ri cubulibal quicꞌuꞌx rucꞌ, jewaꞌ xubiꞌij che ri sic: \p —Achi, ronoje ramac cuytajinak chic —xchaꞌ. \p \v 21 Ecꞌuchiriꞌ, raj cꞌutunel re ri tzijpixab y ri fariseos xquijek caquichꞌob rakan: «¿Saꞌ ruwach waꞌchi? Rire camacun chirij ri Dios echiriꞌ cubiꞌij cucuy mac. Ma ¿na xew ta neba ri Dios aj cuyul mac?» \p \v 22 Ecꞌu ri Jesús xunaꞌbej saꞌ ri caquichꞌobo; ruma cꞌu riꞌ, xubiꞌij chique: \p —¿Suꞌchac jelaꞌ catajin chicꞌuꞌx alak? \v 23 ¿Saꞌ cꞌu ri na cꞌayew taj cambiꞌij: “Ronoje ramac cuytajinak chic” o “Chatyactajok y chatbinok”? \v 24 E cuaj cꞌut quetaꞌmaj alak waꞌ: Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex yaꞌtal pukꞌab cucuy tak ri mac que ri winak che ruwachulew —xchaꞌ. \p Xubiꞌij cꞌu riꞌ che ri sic: \p —Chatyactajok, chacꞌama bi rachꞌat y jat chaꞌwocho —xchaꞌ. \p \v 25 Chupa cꞌu laꞌ la jokꞌotaj xyactaj ri sic chiquiwach. Xucꞌam cꞌu bi ruchꞌat pa ri cotzꞌol wi y xeꞌec chirocho, e riꞌ lic cuyac ukꞌij ri Dios. \v 26 Conoje cꞌu riꞌ lic xcam canimaꞌ che y xquijek caquiyac ukꞌij ri Dios. Y ruma ri xiꞌin ib cꞌo pa canimaꞌ chwach ri Dios, xquibiꞌij: «Wakꞌij kilom ruchukꞌab ri Dios» xechaꞌ. \s1 Ri Jesús cusiqꞌuij ri Leví \r (Mt. 9:9-13; Mr. 2:13-17) \p \v 27 Chuqꞌuisbal re waꞌ, xeꞌec ri Jesús y xril jun achi aj tzꞌonol puak re tojonic, Leví rubiꞌ,\f + \fr 5:27 \ft Wa jun achi cꞌo queb ubiꞌ: Leví y Mateo. Mt. 9:9; Mr. 2:13\f* tzꞌul pa ri luwar pa caꞌan wi ri tojonic che ri gobierno. Y ri Jesús xubiꞌij che: \p —Chat-terej lo chwij —xchaꞌ. \p \v 28 Ri Leví xyactajic, xuya can ronoje y xterej bi chirij. \p \v 29 Ewi chirocho xuꞌan jun nimakꞌij che ri Jesús. Y lic e qꞌui ri rach e aj tzꞌonol puak re tojonic y uqꞌuiyal winak etzꞌul chwa ri mexa cucꞌ ri Jesús y rutijoꞌn. \p \v 30 Ecꞌuchiriꞌ, raj cꞌutunel re ri tzijpixab cucꞌ ri fariseos xequichꞌaꞌtibej rutijoꞌn ri Jesús, y jewaꞌ xquibiꞌij chique: \p —¿Suꞌchac quixwaꞌ cucꞌ raj tzꞌonol puak re tojonic\f + \fr 5:30 \ft “Raj tzꞌonol puak re tojonic”: Quil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* y cucꞌ raj maquib? —xechaꞌ. \p \v 31 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —E janipa ri utz quiwach, na cajawax ta aj cunanel chique; ma waꞌ xew chique ri e yewaꞌib cajawax wi. \v 32 Jelaꞌ cꞌu riꞌ, riꞌin na in petinak ta che quisiqꞌuixic ri jusucꞌ quibinic quisilabic, ma e in petinak che quisiqꞌuixic raj maquib chaꞌ caquijalcꞌatij ri quibinic quisilabic —xchaꞌ. \s1 Ri tzꞌonobal puwi ri ayuno \r (Mt. 9:14-17; Mr. 2:18-22) \p \v 33 Ecꞌuchiriꞌ, xquitzꞌonoj che ri Jesús: \p —¿Suꞌbe rutijoꞌn ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo caquiꞌan ayuno uqꞌuiyal laj y lic caquiꞌan orar jelaꞌ pachaꞌ cakaꞌan ri oj fariseos, noꞌj ri tijoꞌn rilal xew quewaꞌic y na caquiꞌan tane ayuno? —xechaꞌ. \p \v 34 Y Rire xucꞌul uwach: \p —¿Utz neba caquiꞌan ayuno ri esiqꞌuim pa cꞌulaniquil we cꞌa cꞌo rala cacꞌuliꞌic chiquixoꞌl?\f + \fr 5:34 \ft Chupa wa cꞌambal naꞌoj ri Jesús e pachaꞌ rala cacꞌuliꞌic yey tak rutijoꞌn e pachaꞌ ri quequiꞌcot rucꞌ pa nimakꞌij.\f* Na utz taj. \v 35 Noꞌj copon na ri kꞌij echiriꞌ quesax bi rala chiquixoꞌl;\f + \fr 5:35 \ft “Echiriꞌ quesax bi rala chiquixoꞌl”: Waꞌ e cachꞌaꞌt puwi rucamic ri Jesús.\f* cꞌa ecꞌuchiriꞌ, caquiꞌan ayuno —xchaꞌ. \p \v 36 Tecꞌuchiriꞌ, xutzijoj jun cꞌambal naꞌoj chique, jewaꞌ xubiꞌij: \p «Na jinta junok cukꞌat chꞌakap che rukꞌuꞌ cꞌasak chaꞌ cucꞌojoj rukꞌuꞌ kꞌeꞌl rucꞌ. Ma we ta jelaꞌ cuꞌano, riꞌ na utz ta chi rukꞌuꞌ cꞌasak yey ne ri cꞌasak na cucꞌulaj ta rib rucꞌ rukꞌuꞌ kꞌeꞌl. \p \v 37 »Jecꞌulaꞌ ri vino cꞌacꞌ ꞌanom na cakꞌej ta chupa juna surun\f + \fr 5:37 \ft “Surun”: Quil “odre” pa vocabulario.\f* kꞌeꞌl. Ma we caꞌaniꞌ waꞌ, ri vino cꞌacꞌ echiriꞌ canajtir ukꞌij, curakij ri surun, catix cꞌu riꞌ ri vino y ri surun na jinta chi uchac. \v 38 Ruma cꞌu laꞌ, ri vino cꞌacꞌ ꞌanom chirajawaxic wi cakꞌej chupa juna surun cꞌasak chaꞌ ucabichal waꞌ cacowinic. \v 39 Yey junok ucꞌamom rib che cutij ri vino naj chi ukꞌij, na caraj taj cutij ri cꞌacꞌ vino, ma cubiꞌij: “Ri vino naj chi ukꞌij e más utz chwa ri cꞌacꞌ vino”»\f + \fr 5:39 \ft Ri cꞌambal naꞌoj pa ri versículos 36-39 e queꞌelawi lic chirajawaxic cacꞌul ronoje ri Utzilaj Tzij y na utz taj cucꞌulaj rib ri cꞌacꞌ tzij rucꞌ ri quicꞌutuꞌn can ri katiꞌ-kamam.\f* xchaꞌ. \c 6 \s1 Ri Jesús e rajaw ri kꞌij re uxlanibal \r (Mt. 12:1-8; Mr. 2:23-28) \p \v 1 E xuꞌan waꞌ chupa jun kꞌij re uxlanibal: Ri Jesús cucꞌ rutijoꞌn catajin quicꞌowic pa tak ticoꞌn re trigo, yey rutijoꞌn caquichꞌupilaꞌ bi ri trigo, caquikil rucꞌ ri quikꞌab y caquitijo. \p \v 2 Ecꞌuchiriꞌ, jujun chique ri fariseos xquitzꞌonoj chique: \p —¿Suꞌbe quiꞌan riꞌix ri na takal taj caꞌaniꞌ chupa ri kꞌij re uxlanibal? —xechaꞌ. \p \v 3 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿Na ajilam ta neba alak ri xuꞌan ri David echiriꞌ rire cucꞌ ri rachbiꞌil xenumic? \v 4 Xoc cꞌu chupa ri Rocho Dios y xucꞌam ri pam yaꞌtal chi pukꞌab ri Dios. Xutijo y xujach chique ri rachbiꞌil;\x + \xo 6:4 \xt 1 S. 21:1-6\x* yey waꞌ na takal ta chique caquitijo, ma xew takal chique raj chacunel pa ri Rocho Dios caquitijo —xchaꞌ. \v 5 Y xuqꞌuisbej cucꞌ, jewaꞌ xubiꞌij: —Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex e ne rajaw ri kꞌij re uxlanibal —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cucunaj jun achi chakijinak ukꞌab \r (Mt. 12:9-14; Mr. 3:1-6) \p \v 6 E xuꞌan waꞌ chupa jun chic kꞌij re uxlanibal: Ri Jesús xoc chupa jun sinagoga y xujeko cacꞌutunic. Chiriꞌ cꞌu riꞌ cꞌo jun achi chakijinak rukꞌab uwiquikꞌab. \v 7 Yey raj cꞌutunel re ri tzijpixab y ri fariseos lic quicꞌacꞌalem we ri Jesús cucunaj waꞌchi chupa wa kꞌij re uxlanibal, chaꞌ jelaꞌ caquicoj umac. \p \v 8 Noꞌj ri Jesús retaꞌam saꞌ ri caquichꞌobo y xubiꞌij cꞌu che rachi chakijinak rukꞌab: \p —Chatyactajok y chatcꞌola chikawach konoje —xchaꞌ. Ewi rachi xyactajic y xtaqꞌuiꞌ chiquiwach. \p \v 9 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Canꞌan jun tzꞌonobal che alak. ¿Saꞌ ri lic usucꞌ caꞌaniꞌ chupa ri kꞌij re uxlanibal: E caꞌaniꞌ ri utz, o e ri na utz taj? ¿Utz cacolobex rucꞌaslem junok o cayaꞌ luwar che cacamic? —xchaꞌ. \p \v 10 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xutzuꞌ quiwach conoje ri e cꞌo chiriꞌ, y xubiꞌij che rachi: \p —Chasucꞌupij rakꞌab —xchaꞌ. \p Rachi e xuꞌano, y rukꞌab xutziric. \p \v 11 Ecꞌu ri fariseos y ri aj cꞌutunel re ri tzijpixab lic xpe coyowal y xquijek caquichꞌaꞌtibej chiquiwach saꞌ ri caquiꞌan che ri Jesús. \s1 Ri Jesús quebuchaꞌ cablajuj utakoꞌn \r (Mt. 10:1-4; Mr. 3:13-19) \p \v 12 Cꞌo jun kꞌij ri Jesús xeꞌec chwa juyub chaꞌ cuꞌana orar. Xicꞌow cꞌu jun akꞌab cachꞌaꞌt rucꞌ ri Dios. \v 13 Echiriꞌ xsakiric, xebusiqꞌuij rutijoꞌn y chique waꞌ xebuchaꞌ cablajuj, y xubiꞌij rique e “takoꞌn”.\f + \fr 6:13 \ft “Takoꞌn”: Pa ri chꞌaꞌtem griego y pa caxtila waꞌ e “apóstol”. Cabiꞌx “takoꞌn” chique ri cablajuj utijoꞌn ri Jesús, ri xechaꞌ ruma Rire chaꞌ caquitzijoj ri Utzilaj Tzij y caquitic iglesias.\f* \v 14 E quibiꞌ waꞌ: \q1 Simón ri xcoj Pedro che \q1 y ruchakꞌ Andrés, \q1 Jacobo \q1 y Juan, \q1 Felipe, \q1 Bartolomé, \q1 \v 15 Mateo, \q1 Tomás, \q1 Jacobo rucꞌajol ri Alfeo, \q1 Simón ri cabiꞌx che “ri Zelote”, \q1 \v 16 Judas rucꞌajol ri Jacobo,\f + \fr 6:16 \ft Pa ri chꞌaꞌtem griego cubiꞌij “Judas re Jacobo”. Ri Judas cabiꞌx también “Tadeo” y “Lebeo” che. Mt. 10:3; Mr. 3:18\f* \q1 y Judas aj Iscariot,\f + \fr 6:16 \ft “Iscariot”: Waꞌ e utinamit ri Judas.\f* ri xcꞌayin re ri Jesús. \s1 Ri Jesús quebucajmaj uqꞌuiyal winak \r (Mt. 4:23-25) \p \v 17 Tecꞌuchiriꞌ, ri Jesús cucꞌ rutijoꞌn xekaj lo chwa ri juyub y xecꞌojiꞌ pa jun takꞌaj cucꞌ uqꞌuiyal winak re ronoje tak ri luwar re Judea, re Jerusalem yey re Tiro y re Sidón, queb tinamit e cꞌo chuchiꞌ ri mar. Rique e petinak chaꞌ caquita ri cꞌutunic re ri Jesús y chaꞌ quecunutaj bi che ri quiyabil. \v 18 Yey janipa ri quitijom cꞌax cuma ri itzelilaj uxlabixel, quecunutajic. \v 19 Ruma cꞌu ri quiyabil, conoje ri winak cacaj caquichap ri Jesús, ma Rire rucꞌ ruchukꞌab quebucunaj conoje. \s1 Ri Jesús cacꞌutun chiquiwach rutijoꞌn \r (Mt. 5:1-12) \p \v 20 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xutzuꞌ quiwach rutijoꞌn y xubiꞌij chique: \q1 «Nim ikꞌij iwalaxic tob ix nibaꞌ, ma ix cuqꞌuil ri e cꞌo pukꞌab ri Dios. \q1 \v 21 Nim ikꞌij iwalaxic tob woꞌora quitij numic, ma copon na ri kꞌij echiriꞌ quixcubiꞌ chi utz ma ri Dios cuya ronoje ri cajawax chiwe. \q1 Nim ikꞌij iwalaxic tob woꞌora quixokꞌic, ma copon na ri kꞌij echiriꞌ canoj ri iwanimaꞌ che quiꞌcotemal. \q1 \v 22 Nim ikꞌij iwalaxic echiriꞌ lic tzel quixil cuma ri winak, quixquesaj bi chiquixoꞌl, caquicꞌak bi ukꞌij ribiꞌ, caquibiꞌij chiwe lic itzel iwachlibal ruma ix utijoꞌn Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex. \m \v 23 »Echiriꞌ caꞌan waꞌ chiwe, lic chixquiꞌcotok y chixbixonok, ma lic nim ri rajil ucꞌaxel quicꞌul chilaꞌ chicaj. Macam cꞌu iwanimaꞌ che echiriꞌ quixyaꞌ pa cꞌax; ma e tak ri queꞌanaw waꞌ chiwe, e caquiꞌano pachaꞌ ri quiꞌanom lo ri catiꞌ-quimam ojertan chique ri e kꞌalajisanelab re ri Dios. \q1 \v 24 Tokꞌoꞌ cꞌu wach ralak alak beyomab,\f + \fr 6:24 \ft “Beyomab”: Waꞌ e ri xew cubul quicꞌuꞌx rucꞌ ri quibeyomalil yey na cubul ta quicꞌuꞌx rucꞌ ri Dios.\f* ma cꞌulum chi alak ri cuya quiꞌcotemal che alak, noꞌj moyeꞌej chi cꞌu alak we cꞌa cacꞌul alak waꞌ chikawach apanok. \q1 \v 25 Tokꞌoꞌ wach alak ri lic cꞌo catij alak woꞌora, ma chikawach apanok catij alak numic. \q1 Tokꞌoꞌ wach alak ri lic caquiꞌcot alak woꞌora, ma chikawach apanok cacꞌojiꞌ alak pa bis. \q1 \v 26 Tokꞌoꞌ wach alak echiriꞌ lic cayac kꞌij alak, ma ojertan jelaꞌ xquiꞌan ri chuꞌkaw alak, e xquiyac quikꞌij ri kꞌalajisanelab xa e socosoꞌnel. \s1 Ri Jesús cacꞌutun chwi ri rutzil cꞌuꞌxaj \r (Mt. 5:38-48; 7:12) \p \v 27 »Woꞌora cambiꞌij chiwe riꞌix ri quixtaw we: Cꞌax chebinaꞌa ri e aj retzelal cꞌuꞌx chiwij. Chiꞌana ri utz chique ri tzel quebilow iwe. \v 28 Chitzꞌonoj ri rutzil ucꞌuꞌx ri Dios paquiwi ri caquitzꞌonoj ri na utz taj piwi riꞌix. Chiꞌana cꞌu orar paquiwi ri tzel quechꞌaꞌt chiwij.\f + \fr 6:28 \ft We cꞌo caquiꞌan ri na utz taj chike, na ube taj cakaꞌan keꞌoj cucꞌ; e katzꞌonoj che ri Dios chaꞌ coc ri utz pa canimaꞌ rique.\f* \v 29 Y we cꞌo junok cupachꞌ kꞌab xeꞌ aweꞌ, chayaꞌa luwar che cupachꞌ ri jun chic xe aweꞌ. Y we cꞌo junok cumaj rakꞌuꞌ re pisbal awij, chayaꞌa ne luwar che cucꞌam bi racoton. \v 30 Chatsipan che ri nibaꞌ we cutzꞌonoj toꞌbal chawe. Y we cꞌo junok cumaj rubitak awe, matzꞌonoj tanchi che. \v 31 Ecꞌu riꞌix chiꞌana chique ri ticawex jelaꞌ pachaꞌ ri quiwaj caquiꞌan rique chiwe. \p \v 32 »Ma we xew cꞌax quebinaꞌ ri cꞌax quenaꞌw iwe, michꞌob rakan takal chiwe cayac ikꞌij ruma waꞌ; ma jenelaꞌ caquiꞌan tak ri winak aj maquib; rique xew cꞌax quequinaꞌ ri cꞌax quenaꞌw que. \v 33 Y we xew quiꞌan ri utz chique ri caquiꞌan ri utz chiwe, michꞌob rakan we takal chiwe cayac ikꞌij ruma waꞌ; ma jenelaꞌ caquiꞌan tak ri winak aj maquib. \v 34 Yey we xew quiya chakꞌiꞌm chique ri iwetaꞌam chic quicꞌul na ri chikꞌimbal re chique, michꞌob rakan we takal chiwe cayac ikꞌij ruma waꞌ; ma jenelaꞌ caquiꞌan tak ri winak aj maquib; xew quechikꞌiman chique ri caquiya chikꞌimbal re chique. \p \v 35 »Noꞌj riꞌix, cꞌax chebinaꞌa ri tzel quebilow iwe y chiꞌana ri utz chique. Chiyaꞌa chakꞌiꞌm na jinta cꞌo quiwoyꞌej chwach. We quiꞌan waꞌ, lic nim ri sipanic quicꞌul chilaꞌ chicaj; yey ecꞌuchiriꞌ, pakatzij wi quixuꞌan ix ralcꞌoꞌal ri Jun catakan chwi ronoje, ma jelaꞌ cuꞌan Rire, cucꞌut ri rutzil ucꞌuꞌx chique ri itzel quicꞌuꞌx, ri na quetioxin ta chwach ri Dios. \v 36 Cꞌola cꞌu riꞌ ri cꞌaxnaꞌbal cꞌuꞌxaj iwucꞌ jelaꞌ pachaꞌ ri Kakaw Dios lic cꞌo cꞌaxnaꞌbal ucꞌuꞌx. \s1 Mikꞌat tzij paquiwi jujun chic \r (Mt. 7:1-5) \p \v 37 »Miꞌan ri xa piwe riꞌix quixuꞌan aj kꞌatal tzij paquiwi jujun chic, y jelaꞌ na cakꞌat ta cꞌu tzij piwi riꞌix. Miꞌan ri cꞌax quixchꞌaw chiquij jujun chic, y jelaꞌ na caꞌan ta waꞌ chiwe riꞌix. We cꞌo junok camacun chiwij, chicuyu umac y jelaꞌ cacuytaj imac riꞌix. \p \v 38 Chixsipanok y jelaꞌ ri Dios casipan chiwe rucꞌ jun pajbal lic nim, lic tzanal upa y capulputic; ma rucꞌ ri pajbal quixpajan wi riꞌix, rucꞌ tanchi wa pajbal caꞌan pajanic chiwe» xcha ri Jesús. \p \v 39 Y xubiꞌij jun cꞌambal naꞌoj chique: \p «¿Utz neba juna potzꞌ cucꞌam uwach jun chic potzꞌ? ¿Na quebeꞌtzak ta nawi quicabichal pa siwan? \v 40 Juna tijoꞌn na retaꞌam ta más chwa ri retaꞌam rutijonel. Yey we lic qꞌui ri cumajo, riꞌ e cuꞌana pachaꞌ rutijonel. \p \v 41 »¿Suꞌchac e lic catzutzaꞌ rucꞌaj cheꞌ cꞌo chupa ruwach rawatz-achakꞌ yey e na catoc ta il che resaxic ri cheꞌ kꞌebel chupa rawach riꞌat? \v 42 Y we na catoc ta cꞌu il che ri cheꞌ kꞌebel chupa rawach riꞌat, ¿utz nawi cabiꞌij che rawatz-achakꞌ: “Watz-nuchakꞌ, chayaꞌa luwar chwe canwesaj la jun ucꞌaj cheꞌ cꞌo chupa rawach”? ¡Na utz taj! ¡Xa queb apalaj! Nabe na chawesaj lo la cheꞌ kꞌebel chupa rawach riꞌat, y jelaꞌ cat-tzuꞌn chi utz chaꞌ catoꞌ rawatz-achakꞌ che resaxic lo rucꞌaj cheꞌ cꞌo chupa ruwach rire. \s1 Ruchꞌaꞌtem ri ticawex cucꞌutu saꞌ ri cꞌo pa ranimaꞌ \r (Mt. 7:15-20) \p \v 43 »Jinta juna chomilaj cheꞌ cuya ujikꞌobalil na chom taj, yey juna cheꞌ na chom taj, na cuya ta ujikꞌobalil chom. \v 44 Ma ronoje cheꞌ etaꞌmatal uwach ruma rujikꞌobalil. Na camol ta higos che tak ri xuluquej y na camol ta uvas che tak ri xucuyeꞌ. \p \v 45 »Jecꞌulaꞌ e junok utz ucꞌuꞌx, echiriꞌ cachꞌaꞌtic, e quel lo ri utz ucꞌolom chupa ri ranimaꞌ. Yey e junok itzel ucꞌuꞌx, echiriꞌ cachꞌaꞌtic, e quel lo ri na utz taj ucꞌolom chupa ri ranimaꞌ. Ma rucꞌ ruchꞌaꞌtem ri ticawex, cakꞌalajinic saꞌ ri cꞌo chupa ri ranimaꞌ. \s1 Ri ja tzꞌakom lo paꞌbaj y ri ja xꞌaniꞌ pa sanyeb \r (Mt. 7:24-27) \p \v 46 »¿Suꞌchac quibiꞌij chwe “Kajawal, Kajawal”, yey na quiꞌan ta ri cambiꞌij chiwe? \v 47 Cambiꞌij cꞌu chiwe china rucꞌ cajunimax wi ri jun cape wucꞌ, cuta ri nutzij y cuꞌan janipa ri cambiꞌij: \p \v 48 »Waꞌ e canjunimaj rucꞌ jun achi xuyac jun rocho. Xucꞌot ri jul y lic naj xukasaj y xutzꞌak cꞌu lo ruparakan ri ja chwi abaj. Y echiriꞌ xpe lo jab, lic xnimar ri nimayaꞌ y rutzaꞌm ri yaꞌ lic xuroj rib che ri ja; yey ri ja xuchꞌij uchukꞌab, ma chwi abaj tzꞌakom lo wi. \v 49 Noꞌj ri jun xuta ri nutzij y na xuꞌan ta janipa ri cambiꞌij, e canjunimaj rucꞌ jun achi xuꞌan ri rocho pa sanyeb y na xucoj ta lo ucowil ruparakan ri ja. Y echiriꞌ lic xnimar ri nimayaꞌ, rutzaꞌm yaꞌ lic xuroj rib che ri ja. Ecꞌu riꞌ ri ja xwuluwub bi y xsach uwach» xcha ri Jesús. \c 7 \s1 Ri Jesús cucunaj ri raj chac jun capitán aj Roma \r (Mt. 8:5-13) \p \v 1 Ri Jesús echiriꞌ xuqꞌuis cacꞌutun chiquiwach ri ticawex, xeꞌec Capernaúm. \v 2 Chiriꞌ jekel jun capitán\f + \fr 7:2 \ft “Capitán”: Waꞌ e aj wach que cien soldados.\f* aj Roma y cꞌo jun raj chac lic yewaꞌ yey cajecꞌowic. Ecꞌu ri capitán lic cꞌax cunaꞌo. \v 3 Ecꞌuchiriꞌ xuto saꞌ tak ri cabiꞌx puwi ri Jesús, xebutak bi jujun nimak winak e aj wach que raj judiꞌab chaꞌ quebeꞌelaj che capetic y coluꞌcunaj ri raj chac. \v 4 Ecꞌuchiriꞌ ri nimak winak xebopon rucꞌ ri Jesús, lic xebelaj che, jewaꞌ xquibiꞌij: \p —Kajawal, wa jun capitán lic takal che catoꞌ la, \v 5 ma lic cꞌax cunaꞌ ri katinamit y xojutoꞌ ne che uyaquic ri kasinagoga —xechaꞌ. \p \v 6 Ecꞌu ri Jesús xeꞌec cucꞌ. Ecꞌuchiriꞌ xebopon chunakaj ri ja, ri capitán xebutak lo jujun ramigos rucꞌ ri Jesús chaꞌ jewaꞌ caquibiꞌij che: «Wajawal, macosisaj ib la che cape la, ma na takal ta chwe coc la chiwocho; \v 7 ruma laꞌ xinchꞌobo na takal tane chwe quinopon chiwach la. Xew biꞌij la: “Chatcunutajok”, y rucꞌ ri chꞌaꞌtem la, cacunutaj ri waj chac. \v 8 Ma e pachaꞌ riꞌin, in cꞌo pukꞌab jun takanel y rire ebuyaꞌom uqꞌuiyal soldados panukꞌab. We cambiꞌij cꞌu che junok: “Jat”, queꞌec; o cambiꞌij che junok chic: “Chatpetok”, capetic. Yey we cambiꞌij che juna waj chac: “E chaꞌana waꞌ”, cuꞌano.» \p \v 9 Echiriꞌ ri Jesús xuta ri xubiꞌij lo ri capitán, lic xcam ranimaꞌ che. Xutzuꞌ cꞌu pan quiwach ri winak eteran chirij y jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —Cambiꞌij chiwe, na nurikom tane chiquixoꞌl raj Israel junok lic cꞌo unimal cubulibal ucꞌuꞌx pachaꞌ wa jun achi —xchaꞌ. \p \v 10 Ecꞌuchiriꞌ ri etakom bi xetzelej chirocho ri capitán, xeꞌquirika ri raj chac cunutajinak chic. \s1 Ri Jesús cucꞌastajisaj ri ralab jun ixok malcaꞌn \p \v 11 Icꞌowinak chi waꞌ, ri Jesús xeꞌec pa jun tinamit Naín rubiꞌ. E qꞌui chique rutijoꞌn y uqꞌuiyal winak e rachbiꞌil bi. \v 12 Echiriꞌ xebopon chunakaj ri tinamit, xril jun animaꞌ telem, e riꞌ queꞌmukok. Yey waꞌ e jun ala ralcꞌoꞌal jun ixok malcaꞌn y xew ne co ralab riꞌ. Uqꞌuiyal cꞌu winak re ri tinamit cachbilam rixok. \v 13 Echiriꞌ ri Kanimajawal xril rixok, lic xjuchꞌ caꞌn pa ranimaꞌ y xubiꞌij che: \p —Mokꞌ chi la —xchaꞌ. \p \v 14 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xkib cucꞌ y xuchap ri chꞌat pa telem wi ri animaꞌ. Ecꞌu ri e teleyom re xetaqꞌuiꞌic. Y ri Jesús xubiꞌij che ri caminak: \p —Ala, cambiꞌij chawe: ¡Chatyactajok! —xchaꞌ. \p \v 15 Ecꞌuchiriꞌ, rala caminak chic xyactajic y xujeko cachꞌaꞌtic. Y ri Jesús xuya bi pukꞌab ruchu. \v 16 Echiriꞌ xquil waꞌ ri winak, conoje xcam canimaꞌ che y xquijeko caquiyac ukꞌij ri Dios, caquibiꞌij: \p —Jun nimalaj kꞌalajisanel xwinakir chikaxoꞌl. Ri Dios cꞌuninak chaꞌ cojutoꞌ ri oj utinamit —xechaꞌ. \p \v 17 Conoje cꞌu ri e cꞌo Judea y ri e cꞌo lo chunakaj xquetaꞌmaj ri xuꞌan ri Jesús. \s1 Ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo quebutak lo rutijoꞌn rucꞌ ri Jesús \r (Mt. 11:2-6) \p \v 18 Ecꞌu ri Juan xretaꞌmaj ronoje waꞌ, ma rutijoꞌn xquitzijoj che. Ecꞌuchiriꞌ, xebusiqꞌuij caꞌib chique \v 19 y jewaꞌ xubiꞌij: \p —Jix rucꞌ ri Jesús y chitzꞌonoj che we Rire e Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, ri Jun biꞌtalic cacꞌunic, o cakoyꞌej chi junok chic —xchaꞌ. \p \v 20 Ecꞌuchiriꞌ, rutijoꞌn ri Juan xebec rucꞌ ri Jesús y jewaꞌ xquibiꞌij che: \p —Ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo ojutakom lok chaꞌ cakatzꞌonoj cheꞌla we lal Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, ri Jun biꞌtalic cacꞌunic o cakoyꞌej chi junok chic —xecha che. \p \v 21 Chupa cꞌu laꞌ la ora ri Jesús xujek quebucunaj uqꞌuiyal winak che tak yabil y che tak cꞌaxcꞌolil, quebucolobej ri e cꞌo paquikꞌab itzel uxlabixel y quebutzuꞌnisaj uqꞌuiyal potzꞌ. \v 22 Tecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xucꞌul uwach ri tzꞌonobal que rutijoꞌn ri Juan: \p —Jix y chitzijoj che ri Juan ronoje ri xiwilo y ri xito. Ma ri e potzꞌ quetzuꞌnic, ri e sic quebinic, ri cꞌo yabil lepra chique quecunutajic, ri e tꞌoꞌc quetanic, ri ecaminak quecꞌastajic y chique ri nibaꞌib catzijox ri Utzilaj Tzij.\f + \fr 7:22 \ft Janipa ri xuꞌan ri Jesús e biꞌtal chi can ruma ri kꞌalajisanel Isaías. Is. 35:5-6; 61:1-2\f* \v 23 Nim ukꞌij ralaxic cꞌu riꞌ ri na casach ta ucꞌuꞌx wucꞌ —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cachꞌaꞌt puwi ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo \r (Mt. 11:7-19) \p \v 24 Echiriꞌ xebec ri etakom lo ruma ri Juan, ri Jesús xujek cachꞌaꞌt puwi ri Juan chique ri winak, jewaꞌ xubiꞌij: \fig Ri tani (Mateo 11:7; 12:20; Lucas 7:24)|alt="Reeds" src="HK00113b.tif" size="col" ref="luk 7.24" \fig* \p «¿Saꞌ ri xeꞌila alak pa ri luwar catzꞌintzꞌotic? ¿Xeꞌila neba alak jun achi na jinta ucowil xa pachaꞌ tani cajabajoꞌx ruma ri tew? \v 25 ¿Saꞌ ri xeꞌila alak? ¿Xeꞌila neba alak jun achi uwikom rib rucꞌ chomilaj cꞌul? Na e ta riꞌ, ma etaꞌam alak ri lic quewikikic y cꞌo cucꞌ janipa ri caquirayij, riꞌ pa cocho e aj wach ejekel wi. \v 26 Cantzꞌonoj cꞌu riꞌ: ¿Saꞌ ri xeꞌila alak? ¿Xeꞌila alak jun kꞌalajisanel? Areꞌ, yey pakatzij wi cambiꞌij che alak: E jun más cꞌo uwach chiquiwa ri jujun chic kꞌalajisanelab. \v 27 Ma jewaꞌ cubiꞌij Ruchꞌaꞌtem ri Dios puwi ri Juan: \q1 Riꞌin cannabesaj bi ri waj chac chawach Riꞌat \q1 chaꞌ cuyijbaꞌ ri be chwach pan rawoponibal \rq Mal. 3:1 \rq* \m cachaꞌ. \p \v 28 Cambiꞌij cꞌu che alak: Chique ri ticawex ebalaxinak wara che ruwachulew, na jinta juna kꞌalajisanel más cꞌo uwach chwa ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo. Pero chwi cꞌu riꞌ waꞌ wa queꞌec, china ri coc chupa rutakanic ri Dios, tob na jinta uwach, más nim ukꞌij ralaxic chwa ri Juan»\f + \fr 7:28 \ft Quil nota Mateo 11:11.\f* xcha ri Jesús. \p \v 29 Echiriꞌ ri winak y ri aj tzꞌonol puak re tojonic\x + \xo 7:29 \xt Lc. 3:12\x* xquita waꞌ, xquetaꞌmaj pakatzij wi ri Dios lic jusucꞌ. E uwariꞌche xquitzelej quitzij y xquicꞌul ri bautismo cuya ri Juan. \v 30 Noꞌj ri fariseos y raj cꞌutunel re ri tzijpixab xquicꞌak bi ukꞌij ri rajawal ucꞌuꞌx ri Dios xcꞌut chique, ma na xquitzelej ta quitzij y na xquicꞌul ta ri bautismo cuya ri Juan. \p \v 31 Je tanchi waꞌ xubiꞌij ri Jesús: \p «¿China cꞌu rucꞌ canjunimaj wi quiwach ri winak re wakꞌij ora? ¿Saꞌ rucꞌ e junam wi? \v 32 E canjunimaj quiwach cucꞌ ri cꞌoꞌmab etzꞌul pa cꞌayibal quesiqꞌuin chiquiwach, caquibiꞌij: \q1 “Echiriꞌ riꞌoj xkachꞌawisaj suꞌ chiwe, \q1 riꞌix na xiwaj taj quix-xajawic; \q1 yey echiriꞌ xkatunaj bix bisobal uwach chiwe, \q1 na xiwaj taj quixjuyuyic” —quechaꞌ. \m \v 33 Jecꞌulaꞌ ralak, ma echiriꞌ xcꞌun ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo, rire lic cuꞌan ayuno y na cutij tane vino. Yey ralak cabiꞌij alak: “Waꞌ waꞌchi cꞌo pukꞌab jun itzel uxlabixel” cacha alak. \v 34 Xcꞌun cꞌu lo Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex. Rire cutij ronoje ri cayaꞌ chwach, yey ralak cabiꞌij alak: “Waꞌ wa jun achi lic japjatel\f + \fr 7:34 \ft “Japjatel” e cabiꞌx che juna ticawex lic jikꞌ.\f* y kꞌabaꞌrel, cachbiꞌil raj tzꞌonol puak re tojonic\f + \fr 7:34 \ft “Raj tzꞌonol puak re tojonic”: Quil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* y raj maquib” cacha alak. \v 35 Pero cakꞌalajin na cꞌut china tak ri lic cꞌo runaꞌoj ri Dios cucꞌ ruma ri quiꞌanom» xcha ri Jesús. \s1 Ri Jesús cucuy umac jun ixok aj mac \p \v 36 Tecꞌuchiriꞌ, xsiqꞌuix ri Jesús ruma jun fariseo Simón rubiꞌ chaꞌ queꞌwoꞌk rucꞌ. Ecꞌu ri Jesús xeꞌec chirocho ri fariseo y xtzꞌuyiꞌ chwa ri mexa. \v 37 Cꞌo cꞌu jun ixok aj pa la tinamit na utz ta rubinic usilabic. Echiriꞌ rire xretaꞌmaj cawaꞌ ri Jesús chirocho ri fariseo, xucꞌam bi jun cꞌolibal ꞌanatal rucꞌ alabastro\f + \fr 7:37 \ft “Alabastro”: Jun chomilaj abaj lic qꞌui rajil.\f* nojinak che cunabal lic quiꞌ ruxlab. \v 38 Cokꞌ cꞌu riꞌ xopon xeꞌrakan ri Jesús. Yey rucꞌ ruwaꞌal uwach xujek cuchꞌakabaꞌ ri rakan ri Jesús, y rucꞌ cꞌu ruwiꞌ cuchakisaj; cutzꞌub ri rakan y cusokꞌ ri cunabal lic quiꞌ ruxlab che. \p \v 39 Echiriꞌ xril waꞌ ri fariseo, ri siqꞌuiyom re ri Jesús, xuchꞌobo: «We ta waꞌchi pakatzij wi kꞌalajisanel, cunaꞌbej riꞌ saꞌ rubinic usilabic wiꞌxok cachapaw re, ma waꞌ wiꞌxok lic aj mac.» \p \v 40 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Simón, cꞌo cuaj cambiꞌij cheꞌla —xchaꞌ. \p Ri fariseo xubiꞌij che: \p —Biꞌij la, Wajawal —xchaꞌ. \p \v 41 Xubiꞌij cꞌu ri Jesús: \p —Ecꞌo caꞌib achijab cꞌo quicꞌas rucꞌ jun achi cuya puak pa chakꞌiꞌm. Jun chique, ucꞌas woꞌob ciento denarios y ri jun chic, ucꞌas cincuenta denarios. \v 42 Quicabichal na caquirik ta chic saꞌ rutojic. Ecꞌu rachi aj yaꞌl chakꞌiꞌm xucuy quimac quicabichal che ri quicꞌas. Woꞌora, Simón, biꞌij la chwe ¿china chique wa caꞌib achijab más catioxin\f + \fr 7:42 \ft Pa ri chꞌaꞌtem griego cubiꞌij “cꞌax cunaꞌo”.\f* chwach rachi aj yaꞌl chakꞌiꞌm? —xchaꞌ. \p \v 43 Ri Simón xucꞌul uwach: \p —Chinuwach riꞌin, e ri jun achi ri xcuytaj umac che ri cꞌas más qꞌui —xchaꞌ. \p Y ri Jesús xubiꞌij che: \p —Ri xbiꞌij la, lic areꞌ —xchaꞌ. \p \v 44 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xutzuꞌ uwach rixok y xubiꞌij che ri Simón: \p —¿Quil la wa jun ixok? Echiriꞌ xinoc lo riꞌin chi ocho la, rilal na xya ta la nuyaꞌ re chꞌajbal ri wakan. Noꞌj wa jun ixok xuchꞌakabaꞌ ri wakan rucꞌ ruwaꞌal uwach y xuchakisaj rucꞌ ruwiꞌ. \v 45 Yey rilal na xtzꞌub tane la nuchiꞌ; noꞌj rire chwi echiriꞌ xinoc lok, na rokꞌotam ta cutzꞌub ri wakan. \v 46 Rilal na xsokꞌ tane la aceite chwi nujolom; noꞌj rire xusokꞌ cunabal lic quiꞌ ruxlab che ri wakan.\f + \fr 7:46 \ft Ri caquiꞌan raj Israel ojertan chaꞌ caquiyac ukꞌij juna binel chicocho, e caquiya uyaꞌ re chꞌajbal ri rakan, caquitzꞌub uchiꞌ y caquisokꞌ aceite quiꞌ ruxlab chwi rujolom.\f* \v 47 Cambiꞌij cꞌu cheꞌla: Rire xuꞌan waꞌ ma nucuyum chi ruqꞌuiyal umac; e uwariꞌche lic cucꞌut ri rutzil ucꞌuꞌx chwe. Noꞌj e junok na lic ta qꞌui rumac cuytajinak, riꞌ xa jubikꞌ ri rutzil ucꞌuꞌx cucꞌutu —xcha che ri Simón. \p \v 48 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij che rixok: \p —Ixok, ronoje ramac cuytajinak chic —xchaꞌ. \p \v 49 Ecꞌu ri etzꞌul rucꞌ ri Jesús chwa ri mexa xquijeko caquichꞌaꞌtibej chiquiwach, jewaꞌ caquibiꞌij: «¿Saꞌ nawi ruwach wa jun achi cucuy mac?» quechaꞌ. \p \v 50 Pero ri Jesús xubiꞌij che rixok: \p —Ruma ri cubulibal acꞌuꞌx, xatcolobetajic; jat cꞌu chi utzil chomal —xcha che. \c 8 \s1 Rixokib e toꞌbel re ri Jesús \p \v 1 Icꞌowinak chi cꞌu waꞌ, ri Jesús cabin pa tak ronoje tinamit y aldeas cutzijoj ri Utzilaj Tzij re rutakanic ri Dios. E rachbiꞌil cꞌu ri cablajuj utijoꞌn, \v 2 cucꞌ jujun ixokib ri eberesam paquikꞌab itzel uxlabixel y ebucunam che uqꞌuiyal yabil. Chiquixoꞌl e cꞌo ri María ri ebelinak wukub itzel uxlabixel che, \v 3 ri Juana rixokil rachi Chuza ri aj wach re rubitak re ri Rey Herodes, ri Susana cucꞌ jujun chic ixokib caquinimaj ri Jesús rucꞌ tak rubitak que. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ri awanel \r (Mt. 13:1-9; Mr. 4:1-9) \p \v 4 Cꞌo jun kꞌij lic e qꞌui ri winak xebel lo pa tak tinamit y xquimol quib rucꞌ ri Jesús. Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xujek cacꞌutun chiquiwach rucꞌ tak cꞌambal naꞌoj, jewaꞌ xubiꞌij: \p \v 5 «Julaj jun awanel xel bi che rawaxic ri rijaꞌ. Ecꞌuchiriꞌ catajin che ujopopexic rijaꞌ,\f + \fr 8:5 \ft E rojertan chilaꞌ Israel echiriꞌ caquiꞌan rawanic re ri trigo xa caquijopopej rijaꞌ pulew, tecꞌuchiriꞌ caquichꞌuk uwiꞌ rucꞌ ulew.\f* cꞌo xtzak can chuchiꞌ ri be. Y waꞌ xyikꞌ uwiꞌ cuma ri quebicꞌowic y xtij bi cuma tak ri tzꞌiquin. \fig Jun achi cawanic, cujopopej rijaꞌ re trigo pulew (Mateo 13:1-9; Marcos 4:1-9; Lucas 8:4-8)|alt="Man sowing seed" src="LB00094b.tif" size="col" ref="luk 8.5" \fig* \p \v 6 »Cꞌo ijaꞌ xtzak can pa tak abaj; yey echiriꞌ xel lok, xchakijic ma na camuꞌmut ta ruxeꞌ. \p \v 7 »Cꞌo ijaꞌ xtzak can pa tak qꞌuix. Ecꞌu riꞌ waꞌ xqꞌuiy junam rucꞌ ri qꞌuix, pero xjikꞌ can chuxeꞌ ri qꞌuix. \p \v 8 »Noꞌj cꞌo xtzak can pa chomilaj ulew. Ecꞌu riꞌ waꞌ, echiriꞌ xqꞌuiyic, lic xuꞌan rekaꞌn; chujujunal rakan xel jun ciento che» xchaꞌ. \p Tecꞌuchiriꞌ, lic co xchꞌaw ri Jesús, jewaꞌ xubiꞌij: «China cꞌu ri cꞌo utanibal che utayic, ¡chuta cꞌu riꞌ!» xchaꞌ. \s1 Saꞌ ruchac tak ri cꞌambal naꞌoj \r (Mt. 13:10-17; Mr. 4:10-12) \p \v 9 Tecꞌuchiriꞌ, rutijoꞌn xquitzꞌonoj che: \p —¿Saꞌ queꞌelawi wa cꞌambal naꞌoj? —xechaꞌ. \p \v 10 Ri Jesús xubiꞌij chique: \p «Chiwe riꞌix yaꞌtalic cakꞌalajisax runaꞌoj ri Dios chwi rutakanic. Noꞌj chique ri winak, cancꞌut xew rucꞌ cꞌambal naꞌoj. Ma tob rique quetzuꞌnic, e junam rucꞌ na quetzuꞌn taj; tob quetanic, e junam rucꞌ na quetan taj y e riꞌ na jinta cꞌo caquimaj usucꞌ.\x + \xo 8:10 \xt Is. 6:9\x* \s1 Ri Jesús cukꞌalajisaj ri cꞌambal naꞌoj puwi ri awanel \r (Mt. 13:18-23; Mr. 4:13-20) \p \v 11 »Woꞌora cankꞌalajisaj chiwe saꞌ queꞌelawi wa cꞌambal naꞌoj. Rijaꞌ e Ruchꞌaꞌtem ri Dios. \p \v 12 »Ri xtzak can chuchiꞌ ri be, e pachaꞌ ri ticawex caquita Ruchꞌaꞌtem ri Dios, pero cacꞌun lo ritzel winak y caresaj waꞌ pa canimaꞌ chaꞌ na caquicoj taj y na quecolobetaj ta cꞌu riꞌ. \p \v 13 »Ri xtzak can pa tak abaj, e pachaꞌ ri ticawex caquita Ruchꞌaꞌtem ri Dios y caquicꞌul rucꞌ quiꞌcotemal; noꞌj na e tiquil ta chi utz. Caquicoj cꞌu Ruchꞌaꞌtem xa queb oxib kꞌij; yey echiriꞌ cacꞌun lo cꞌambal quipa, caquesaj bi quib chirij ri Dios. \p \v 14 »Ri xtzak can pa tak qꞌuix, e pachaꞌ ri ticawex caquita Ruchꞌaꞌtem ri Dios, yey na caquiꞌan taj saꞌ ri cubiꞌij. Coqꞌuil cꞌu riꞌ casach uwach Ruchꞌaꞌtem ri Dios cꞌo pa canimaꞌ ruma rubis quicꞌuꞌx, ri quibeyomalil y rukusil ruwachulew; y na chom ta cꞌu riꞌ ri quilitaj che ri quibinic. \p \v 15 »Noꞌj ri xtzak can pa chomilaj ulew, e pachaꞌ ri ticawex caquicꞌul pa sakil wi Ruchꞌaꞌtem ri Dios y rucꞌ ronoje quicꞌuꞌx caquicꞌol pa canimaꞌ. Lic chom cꞌu riꞌ ri quilitaj che ri quibinic. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi jun akꞌ tzijtalic \r (Mr. 4:21-25) \p \v 16 »Na jinta junok cutzij juna akꞌ y cuchꞌuk uwiꞌ rucꞌ juna mulul re pajbal o cujuꞌ chuxeꞌ ruwarabal. Ma ri cuꞌan che, e cuya lo chupa rucꞌolibal chicaj chaꞌ jelaꞌ cutzij quiwiꞌ ri queboc bi. \v 17 Ma copon ri kꞌij echiriꞌ janipa ri na kꞌalajisam taj, cakꞌalajisax na; yey janipa ri ewatalic, quetaꞌmaxic. \p \v 18 E uwariꞌche chita chi utz janipa ri cambiꞌij chiwe; ma china ri cucꞌul chi utz janipa ri cacꞌut chwach, riꞌ cacꞌut ne más chwach y jecꞌulaꞌ cumaj más. Yey china ri na cucꞌul ta ri cacꞌut chwach, riꞌ camaj ne che janipa ri cuchꞌobo umajom chi usucꞌ» xcha ri Jesús. \s1 Ruchu y tak ruchakꞌ ri Jesús \r (Mt. 12:46-50; Mr. 3:31-35) \p \v 19 Julaj echiriꞌ lic e cꞌo uqꞌuiyal winak rucꞌ ri Jesús, ruchu y tak ruchakꞌ xoꞌlquilaꞌ, yey na utz ta cꞌu xekib rucꞌ cuma ruqꞌuiyal winak. \v 20 Ecꞌuchiriꞌ, xbiꞌx che ri Jesús: \p —Ri chu la y tak ri chakꞌ la e cꞌo pa be y cacaj caquil wach la. \p \v 21 Rire xucꞌul uwach: \p —E ri quetaw re Rutzij Upixab ri Dios y caquiꞌan ronoje ri cubiꞌij, waꞌ e nuchu y e tak nuchakꞌ riꞌ —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cukꞌatej ri cakjikꞌ chwi ri mar \r (Mt. 8:23-27; Mr. 4:35-41) \p \v 22 Cꞌo jun kꞌij ri Jesús xoc chupa jun barco junam cucꞌ rutijoꞌn y xubiꞌij chique: \p —Joꞌ, chojkꞌax chꞌaka yaꞌ —xcha chique. Y xebec cꞌu riꞌ. \p \v 23 Echiriꞌ quebin chwi ri mar, ri Jesús xwaric. Ewi xpe jun nimalaj cakjikꞌ chwi ri mar y xujek canoj ri barco che yaꞌ y e riꞌ ya laj camukutajic. \v 24 Na jampatana cꞌut xeꞌquicꞌosoj ri Jesús, jewaꞌ xquibiꞌij che: \p —¡Kajawal, Kajawal! ¡Cojcamic! —xecha che. \p Echiriꞌ xyactaj ri Jesús, xukꞌatej ri cakjikꞌ. Ecꞌu ri yaꞌ quel chicaj, xyeniꞌic y ri tew xtaniꞌic. \v 25 Tecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij chique rutijoꞌn: \p —¿Saꞌ xuꞌan ri cubulibal icꞌuꞌx wucꞌ? —xcha chique. \p Pero rutijoꞌn lic quixiꞌim quib y caminak canimaꞌ che. Xquibiꞌij cꞌu chiquiwach: «¿Saꞌ ruwach waꞌ waꞌchi? ¡Ma tob ne ri cakjikꞌ y ri yaꞌ caquicoj utzij!» xechaꞌ. \s1 Jun achi aj Gadara cꞌo pukꞌab jun itzel uxlabixel \r (Mt. 8:28-34; Mr. 5:1-20) \p \v 26 Ecꞌuchiriꞌ, xebopon pa ri luwar re Gadara cꞌo chꞌaka yaꞌ che Galilea. \v 27 Echiriꞌ xkaj ri Jesús chuꞌlew, xoꞌlcꞌul ruma jun achi aj pa la tinamit. Cꞌo tan kꞌij waꞌchi cꞌo pukꞌab jun itzel uxlabixel. Na cucoj ta ukꞌuꞌ y na jekel ta chirocho, ma jekel pa tak mukubal que animaꞌ. \v 28 Waꞌchi, echiriꞌ xril uwach ri Jesús, lic xsiqꞌuinic y xuxuc rib chwach. Y lic co xchꞌawic, jewaꞌ xubiꞌij: \p —¿Suꞌchac coꞌlmina ib la wucꞌ, Jesús, lal Ucꞌajol ri Dios cꞌo chilaꞌ chicaj? Cantzꞌonoj co cheꞌla na quinya ta la pa cꞌax —xchaꞌ. \v 29 (Xubiꞌij waꞌ ma ri Jesús cutak ri itzelilaj uxlabixel chaꞌ quel bi che rachi. Yey lic cꞌo tan kꞌij rachi cꞌo pukꞌab waꞌ. Y tob cayut pa carena y pa griyetas, ronoje curakij y cacꞌam bi ruma ri itzel uxlabixel pa tak luwar catzꞌintzꞌotic.) \p \v 30 Ecꞌu ri Jesús xutzꞌonoj che rachi: \p —¿Saꞌ rabiꞌ? —xchaꞌ. \p Rire xubiꞌij: \p —Legión\f + \fr 8:30 \ft “Legión”: Wa chꞌaꞌtem queꞌelok “uqꞌuiyal soldados”. Jun legión e cꞌo wakib mil soldados che. Wara queꞌelawi uqꞌuiyal itzel uxlabixel.\f* —xchaꞌ. Xubiꞌij waꞌ ma lic e qꞌui ri itzel uxlabixel eboquinak rucꞌ. \v 31 Ecꞌu tak ri itzel uxlabixel lic xquicoj quib chwach ri Jesús chaꞌ na quebutak tubi pa ri siwan na jinta utakexic uchoyil upa.\x + \xo 8:31 \xt Ap. 20:1-3\x* \p \v 32 E cꞌo cꞌu uqꞌuiyal ak quewaꞌ chwa ri juyub y tak ri itzel uxlabixel xquitzꞌonoj chaꞌ queboc bi cucꞌ ri ak. Ecꞌu ri Jesús xuya luwar chique. \v 33 Ecꞌuchiriꞌ, xebel bi che rachi y xeboc bi cucꞌ ri ak. Y conoje waꞌ xeꞌquicꞌaka bi quib chwi jun siwan, xebeꞌtzak chupa ri mar y xejikꞌic. \p \v 34 Ecꞌu ri quechajin que ri ak, echiriꞌ xquil tak waꞌ, xebanimajic y janipa ri xquilo xebec che utzijoxic chupa ri tinamit y pa tak juyub. \p \v 35 Xepe cꞌu ri winak che rilic saꞌ ri xꞌaniꞌ chiriꞌ. Echiriꞌ xecꞌun pa cꞌo wi ri Jesús, xquirik rachi ri ebelinak chubi ri itzel uxlabixel che, tzꞌul xeꞌrakan ukꞌab ri Jesús, ucojom chi ukꞌuꞌ y jusucꞌ chi runaꞌoj. Ruma waꞌ, lic xquixiꞌij quib. \v 36 Y ri xebilow waꞌ xquitzijoj chique ri cꞌacꞌ xecꞌunic, suꞌanic xcolobetaj rachi ri xebel bi ri itzel uxlabixel che. \v 37 Ecꞌuchiriꞌ, conoje ri winak pa tak ri luwar re Gadara xebelaj che ri Jesús quel bi chiriꞌ ma lic quixiꞌim quib che. Y ri Jesús xoc chupa ri barco chaꞌ catzelejic. \p \v 38 Ecꞌuchiriꞌ, rachi ri ebelinak bi ri itzel uxlabixel che, xelaj che ri Jesús chaꞌ cuya luwar che caterej bi chirij; pero ri Jesús xutak che cacanaj canok, jewaꞌ xubiꞌij che: \p \v 39 —Chat-tzelej chaꞌwocho y chatzijoj chique ri ticawex ronoje ri utz uꞌanom ri Dios awucꞌ —xchaꞌ. \p Y rachi e xuꞌano; xeꞌec che utzijoxic chupa ronoje ri tinamit ri utz xꞌan che ruma ri Jesús. \s1 Rumiꞌal ri Jairo yey rixok xuchap rukꞌuꞌ ri Jesús \r (Mt. 9:18-26; Mr. 5:21-43) \p \v 40 Echiriꞌ xtzelej ri Jesús chꞌaka yaꞌ, ri winak xquicꞌul rucꞌ quiꞌcotemal ma conoje lic coyeꞌem. \v 41 Ecꞌuchiriꞌ, xopon jun achi Jairo rubiꞌ, rire aj wach re ri sinagoga. Waꞌ waꞌchi xuxuc rib xeꞌrakan ukꞌab ri Jesús y lic xelaj che queꞌec chirocho, \v 42 ma xa jun co rumiꞌal y laj cablajuj rujunab, yey cajecꞌowic. Ecꞌuchiriꞌ xeꞌec ri Jesús rucꞌ, uqꞌuiyal winak xeterej bi chirij y lic caquipitzꞌipaꞌ. \p \v 43 Chiquixoꞌlibal cꞌu ri winak cꞌo jun ixok lic yewaꞌ, e cablajuj lo junab riꞌ na cataniꞌ ta ri yabil re upa icꞌ che. Ronoje ri cꞌo rucꞌ uqꞌuisom chi ne cucꞌ ri aj cun, yey na jinta junok xrikow ucunaxic ri yabil cꞌo che. \v 44 Rire xkib cꞌu pana chirij ri Jesús y xuchap ruchiꞌ rukꞌuꞌ. Y chupa cꞌu laꞌ la jokꞌotaj xtaniꞌ ruyabil. \p \v 45 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xutzꞌonoj: \p —¿China ri xchapaw weꞌin? —xchaꞌ. \p Yey na jinta junok cuya rib chupa. Ecꞌuchiriꞌ ri Pedro y ri rachbiꞌil xquibiꞌij: \p —Kajawal, ri winak caquipitzꞌipaꞌ la y caquiminimaꞌ la. ¿Suꞌchac cꞌu riꞌ catzꞌonoj la: “¿China ri xchapaw weꞌin?” —xechaꞌ. \p \v 46 Noꞌj ri Jesús xubiꞌij: \p —Cꞌo jun xinchapawic ma xinnaꞌo cꞌo jun xcunutaj rucꞌ ri nuchukꞌab —xchaꞌ. \p \v 47 Echiriꞌ rixok xrilo xnaꞌbetaj ruma ri Jesús, xpetic cabirbotic. Xuxucubaꞌ cꞌu rib xeꞌrakan ukꞌab ri Jesús y xutzijoj chiquiwach conoje ri winak suꞌbe xuchap rukꞌuꞌ ri Jesús y chaꞌtaj xa pa jokꞌotaj xcunutajic. \p \v 48 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij che: \p —Ixok, ruma ri cubulibal cꞌuꞌx la wucꞌ, xcunutaj la. Oj cꞌu la riꞌ chi utzil chomal —xchaꞌ. \p \v 49 Cꞌa cachꞌaꞌt ne ri Jesús, echiriꞌ xcꞌun lo jun petinak chirocho ri aj wach re ri sinagoga y xoluꞌbiꞌij che ri Jairo: \p —Ri miꞌal la ya xcamic; na jinta chi cutikoj cabayabaꞌ la ri tijonel —xchaꞌ. \p \v 50 Echiriꞌ xuta waꞌ ri Jesús, xubiꞌij che ri Jairo: \p —Muxiꞌij rib cꞌuꞌx la, xew lic cubula cꞌuꞌx la wucꞌ y jelaꞌ cacolobetaj ri miꞌal la che ri camic —xchaꞌ. \p \v 51 Ecꞌuchiriꞌ xopon chirocho ri Jairo, ri Jesús xew xebucoj bi ri Pedro, ri Jacobo, ri Juan y ruchu-ukaw ri ralco ali; y na xuya ta luwar che junok chic coc bi. \v 52 Conoje ri winak quebokꞌic y lic quetunanic. Noꞌj ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Mixokꞌic, ma ri ralco ali na caminak taj, xa cawaric —xchaꞌ. \v 53 Ecꞌu rique xa xquitzeꞌej ri xubiꞌij, ma quetaꞌam caminak chic. \p \v 54 Noꞌj ri Jesús xuchap rukꞌab ri ralco ali y lic co xubiꞌij: \p —Ali chuuy, ¡chatyactajok! —xchaꞌ. \p \v 55 Ecꞌuchiriꞌ xtzelej lo ri ranimaꞌ y chupa cꞌu laꞌ la jokꞌotaj xyactajic. Y ri Jesús xebutak che uyaꞌic uwa. \v 56 Ecꞌu ruchu-ukaw lic xcam canimaꞌ che, pero ri Jesús xebutak che na caquibiꞌij ta che junok wa xuꞌano. \c 9 \s1 Ri Jesús cuya bi quichac ri cablajuj utakoꞌn \r (Mt. 10:5-15; Mr. 6:7-13) \p \v 1 Ri Jesús xumol quichiꞌ ri cablajuj utijoꞌn y xuya paquikꞌab quebequesaj bi itzelilaj uxlabixel y quequicunaj ri yewaꞌib. \v 2 Xebutak cꞌu bi riꞌ che utzijoxic rutakanic ri Dios y che quicunaxic ri yewaꞌib. \v 3 Jewaꞌ xubiꞌij chique: \p «Macꞌo micꞌam bi re pa be; micꞌam bi ichꞌamiꞌy, iteb, iwa, imeyo o jun chic icoton. \v 4 We xixcꞌul pa juna ja, chixcꞌola chiriꞌ cꞌate quixel bi echiriꞌ quixꞌec pa jun chic tinamit. \v 5 We chupa juna tinamit na quixcꞌul taj, chixelubi chiriꞌ y chipupaꞌ can rulew cꞌo che ri iwakan, waꞌ e cꞌutubal re na utz ta quiꞌanom ri ejekel chiriꞌ» xcha chique. \p \v 6 Xebel cꞌu bi rutijoꞌn y xebec pa tak aldeas re caquitzijoj ri Utzilaj Tzij y re quequicunaj yewaꞌib che ronoje luwar. \s1 Ri Herodes cuta puwi ri cuꞌan ri Jesús \r (Mt. 14:1-12; Mr. 6:14-29) \p \v 7 Ri Herodes, ri rey re Galilea, xuta puwi ronoje ri cuꞌan ri Jesús. Ruma cꞌu waꞌ, lic sachinak runaꞌoj, ma e cꞌo jujun quebiꞌn re: «Laꞌ e ri Juan xcꞌastaj lo chiquixoꞌl ri ecaminak» quechaꞌ. \v 8 Yey e cꞌo jujun caquibiꞌij: «Rire e Elías xwinakir lok.» Y e cꞌo jujun chic caquibiꞌij: «E junok chique ri kꞌalajisanelab re ojertan xcꞌastaj lok» quechaꞌ. \v 9 Noꞌj ri rey Herodes xubiꞌij: «Riꞌin xintak ucꞌatzixic rujolom ri Juan. ¿China cꞌu riꞌ waꞌ waꞌchi lic saꞌchi ri quintajin che utayic puwiꞌ?» xchaꞌ. Y cutzucuj cꞌut suꞌanic caril uwach ri Jesús. \s1 Ri Jesús quebutzuk woꞌob mil achijab \r (Mt. 14:13-21; Mr. 6:30-44; Jn. 6:1-14) \p \v 10 Echiriꞌ xetzelej lo ri cablajuj utakoꞌn ri Jesús, xquitzijoj che Rire janipa tak ri xquiꞌano. Ecꞌuchiriꞌ, xecꞌam bi ruma ri Jesús y xebec quituquel pa jun luwar catzꞌintzꞌotic chunakaj jun tinamit Betsaida rubiꞌ. \p \v 11 Noꞌj ri winak echiriꞌ xquetaꞌmaj, xebel lo pa tak ri tinamit y xebec chaꞌ queꞌquirika ri Jesús. Yey Rire xebucꞌul chi utz, xujek catzijon chiquiwach puwi rutakanic ri Dios y xebucunaj ri e yewaꞌib chique. \p \v 12 Echiriꞌ catajin ubenam ri kꞌij, xekib lo ri cablajuj utijoꞌn y xquibiꞌij che: \p —Kajawal, utz we quetak bi la ri winak pa tak raldeas y pa tak ri luwar cꞌo lo xa nakaj chaꞌ queꞌquitzucuj pa quewar wi y saꞌ ri caquitijo, ma ri wara pa oj cꞌo wi lic catzꞌintzꞌotic —xecha che. \p \v 13 Noꞌj ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Chebitzuku riꞌix —xchaꞌ. \p Ecꞌu rutijoꞌn xquibiꞌij che: \p —Xa woꞌob pam y caꞌib car cꞌo kucꞌ. Xew we e laꞌ cojꞌec y queꞌkalokꞌo waꞌim que conoje wa uqꞌuiyal winak, quekatzuk cꞌu riꞌ —xechaꞌ. \p \v 14 Laj e lo woꞌob mil chi achijab e cꞌo chiriꞌ. Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique rutijoꞌn: \p —Chibiꞌij chique ri winak quetzꞌuyiꞌ chimutzaꞌj re nicꞌaj ciento chujujunal —xchaꞌ. \p \v 15 Jelaꞌ xquiꞌano, xequitzꞌuyubaꞌ conoje. \v 16 Ecꞌuchiriꞌ ri Jesús xucꞌam ri woꞌob pam y ri caꞌib car, xtzuꞌn chicaj y xtioxin chwach ri Dios. Xuya cꞌu bi chique rutijoꞌn chaꞌ caquijach chique ri winak. \v 17 Conoje cꞌu ri winak xewaꞌic y xenoj chi utz. Tecꞌuchiriꞌ, xquimol ri chꞌakaꞌtaꞌk quikax y rucꞌ waꞌ xnoj lo cablajuj chacach. \s1 Ri Pedro cukꞌalajisaj ri Jesús e ri Cristo \r (Mt. 16:13-20; Mr. 8:27-30) \p \v 18 Cꞌo jun kꞌij ri Jesús utuquel cachꞌaꞌt rucꞌ ri Dios, yey xew rutijoꞌn e cꞌo rucꞌ. Ewi xutzꞌonoj chique: \p —Chiquiwach ri winak, ¿in china nawi riꞌin? —xchaꞌ. \p \v 19 Rutijoꞌn xquicꞌul uwach che: \p —Cꞌo quebiꞌn re lal ri Juan Aj Yaꞌl Bautismo; jujun chic caquibiꞌij lal ri Elías; y jujun chic, lal junok chic chique ri kꞌalajisanelab re ojertan cꞌastajinak lok —xechaꞌ. \p \v 20 Ecꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj tanchi chique: \p —Yey chiwach riꞌix, ¿in china riꞌin? —xchaꞌ. \p Ecꞌu ri Pedro xucꞌul uwach: \p —Rilal lal ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios —xchaꞌ. \v 21 Pero ri Jesús lic xebutak che na caquitzijoj ta cꞌana che junok china Rire. \s1 Ri Jesús cachꞌaꞌt puwi rucamic y rucꞌastajibal \r (Mt. 16:21-23; Mr. 8:31–9:1) \p \v 22 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij chique: \p —Lic chirajawaxic che Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cutij na ri cꞌax y cacꞌak bi ukꞌij cuma ri nimak winak re ri tinamit, ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios y raj cꞌutunel re ri tzijpixab. Tecꞌuchiriꞌ, cacamisaxic; noꞌj churox kꞌij cacꞌastaj lok —xchaꞌ. \s1 Ri chirajawaxic chique ri cacaj queterej chirij ri Jesús \r (Mt. 16:24-28; Mr. 8:34-38) \p \v 23 Xubiꞌij tanchi cꞌu chique conoje: \p —We cꞌo junok caraj caterej lo chwij, lic chirajawaxic che muꞌan xew ri caraj rire, e ronoje kꞌij chucuyu ri cꞌax cape puwiꞌ ruma ucojom ri nubiꞌ; yey utz cꞌu riꞌ caterej lo chwij. \v 24 Ma china ri na cuya ta ranimaꞌ rucꞌaslem, riꞌ e cujam ri chomilaj cꞌaslemal chwach ri Dios; noꞌj ri cuya ranimaꞌ rucꞌaslem wuma riꞌin, riꞌ e curik ri chomilaj ucꞌaslemal chwach ri Dios. \p \v 25 »¿Saꞌ cꞌu cutikoj riꞌ che juna ticawex we cuꞌan rajaw ronoje ruwachulew, yey e cujam rucꞌaslemal y jelaꞌ cusach uwach chiribil rib? \v 26 Ma china ri caqꞌuix chwe riꞌin y che ri nuchꞌaꞌtem, jelaꞌ cꞌu riꞌ ri in Alaxel Chiquixoꞌl Ticawex quinqꞌuix che rire echiriꞌ quincꞌun tanchi rucꞌ runimal nuchomalil, junam rucꞌ runimal uchomalil ri Nukaw y cucꞌ tak ri santowilaj ángeles. \v 27 Riꞌin pakatzij wi cambiꞌij chiwe: E cꞌo jujun chique wa e cꞌo wara na quecam tana we na xquil tubi rutakanic ri Dios —xchaꞌ. \s1 Ri jalcꞌatajibal uwach ri Jesús \r (Mt. 17:1-8; Mr. 9:2-8) \p \v 28 Laj wajxakib kꞌij riꞌ ubiꞌim waꞌ ri Jesús echiriꞌ xebuchaꞌ ri Pedro, ri Juan y ri Jacobo y xel bi cucꞌ chwa jun juyub chaꞌ queꞌchꞌaꞌt rucꞌ ri Dios. \v 29 Yey echiriꞌ cachꞌaꞌt rucꞌ ri Dios, xjalcꞌatitaj rupalaj y rukꞌuꞌ xuꞌan lic sak y cawolkꞌinic. \p \v 30 Y xewinakir cꞌu queb achijab e riꞌ quechꞌaꞌt rucꞌ. Waꞌ e ri Moisés y ri Elías, kꞌalajisanelab re ojertan. \v 31 Ecꞌu rique sututal quij rucꞌ jun chomilaj kꞌijsak. Y quechꞌaꞌt puwi rucamic ri Jesús, ri cucꞌulumaj na chilaꞌ Jerusalem. \fig Ri Moisés y ri Elías quewinakir rucꞌ ri Jesús (Mateo 17:3; Marcos 9:4; Lucas 9:30)|alt="Transfiguration" src="CN01728b.tif" size="span" ref="luk 9.30" \fig* \p \v 32 Ri Pedro cucꞌ ri rachbiꞌil lic cꞌo waram chique, pero xtzor caꞌn quiwach y xquil cꞌu runimal uwonibal ri Jesús y ri caꞌib achijab e cꞌo rucꞌ. \v 33 Ecꞌuchiriꞌ catajin bi quelic ri caꞌib achijab rucꞌ ri Jesús, ri Pedro xubiꞌij che ri Jesús: \p —Kajawal, lic utz xyaꞌtaj chike oj cꞌo wara. Kaꞌana cꞌu oxib rancho:\f + \fr 9:33 \ft Ruchac waꞌ wa rancho xraj cuꞌan ri Pedro, e re caquilokꞌnimaj quikꞌij ri queb kꞌalajisanelab y ri Jesús.\f* jun e la, jun re ri Moisés y jun re ri Elías —xchaꞌ. Ri Pedro xubiꞌij waꞌ ruma na cunaꞌ taj saꞌ ri cubiꞌij. \v 34 Cꞌa cachꞌaꞌt ne ri Pedro, echiriꞌ xpe jun sutzꞌ y xuchꞌuk quiwiꞌ. Lic cꞌu xquixiꞌij quib riꞌ echiriꞌ xechꞌukutaj ruma ri sutzꞌ. \p \v 35 Ecꞌuchiriꞌ, xquita rukul ri Dios chupa ri sutzꞌ, jewaꞌ cubiꞌij: \q1 «E Nucꞌajol waꞌ ri lic cꞌax cannaꞌo; \q1 e chita utzij Rire» \m cachaꞌ. \p \v 36 Ecꞌuchiriꞌ xqꞌuis ubiꞌxiquil waꞌ, na e jinta chi ri caꞌib achijab rucꞌ ri Jesús. Chupa tak cꞌu riꞌ laꞌ la kꞌij, ri Pedro, ri Juan y ri Jacobo na xquitzijoj ta cꞌana che junok waꞌ wa xquilo. \s1 Ri Jesús cucunaj jun ala cꞌo pukꞌab jun itzel uxlabixel \r (Mt. 17:14-21; Mr. 9:14-29) \p \v 37 Chucaꞌm kꞌij echiriꞌ xekaj lo chwa ri juyub, uqꞌuiyal winak xebel lo che ucꞌulic ri Jesús. \v 38 Cꞌo cꞌu jun achi chiquixoꞌl ri winak lic co xchꞌawic, jewaꞌ xubiꞌij: \p —Lal tijonel, ꞌana co la riꞌ, cunaj la wa nucꞌajol, ma xew ne co walcꞌoꞌal waꞌ. \v 39 Rire cachaptaj ruma jun itzel uxlabixel. Yey echiriꞌ ritzel uxlabixel cuchapo, rala xakicꞌateꞌt cujek casiqꞌuinic, catzak pulew, lic co cujabajaꞌ rib y capuluwan rucꞌaxaj. Ecꞌu ri itzel uxlabixel lic cuꞌan can cꞌax che y lic na caraj taj quel bi rucꞌ. \v 40 Ya xinelaj co chique ri tijoꞌn la chaꞌ caquesaj bi ri itzel uxlabixel, pero rique na xquichꞌij ta resaxic bi —xchaꞌ. \p \v 41 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¡E ri ix ticawex re wakꞌij ora, na cubul ta icꞌuꞌx wucꞌ yey ix sachinak! ¿Janipa chi lo kꞌij cajawaxic quincꞌojiꞌ iwucꞌ chaꞌ cacubiꞌ icꞌuꞌx wucꞌ? ¿Janipa chi lo kꞌij quixincuyu e laꞌ jelaꞌ iꞌanom? —xchaꞌ. Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij che rachi: —Cꞌama lo ri cꞌajol la wara —xchaꞌ. \p \v 42 Echiriꞌ rala xkib rucꞌ ri Jesús, xcꞌak pulew y lic co xjabajoꞌx ruma ri itzelilaj uxlabixel. Pero ri Jesús xutak ri itzelilaj uxlabixel chaꞌ quel bi che rala y jecꞌulaꞌ xucunaj can rala. Tecꞌuchiriꞌ, xuya bi pukꞌab rukaw. \v 43 Y conoje xcam canimaꞌ che runimal uchukꞌab ri Dios. \s1 Ri Jesús cachꞌaꞌt tanchi puwi rucamic \r (Mt. 17:22-23; Mr. 9:30-32) \p Ruma cꞌu conoje caminak canimaꞌ che ri cuꞌan ri Jesús, Rire jewaꞌ xubiꞌij chique rutijoꞌn: \p \v 44 —Lic chita chi utz waꞌ y micꞌow chicꞌuꞌx: Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cayaꞌiꞌ paquikꞌab rachijab chaꞌ rique caquikꞌat tzij puwiꞌ —xchaꞌ. \p \v 45 Noꞌj rutijoꞌn na xquimaj ta usucꞌ la cubiꞌij, ma cꞌamajaꞌ cayaꞌtaj chique caquimaj usucꞌ waꞌ. Yey caquixiꞌij quib caquitzꞌonoj che ri Jesús saꞌ queꞌelawi waꞌ. \s1 China ri lic cꞌo uwach \r (Mt. 18:1-5; Mr. 9:33-37) \p \v 46 Ecꞌuchiriꞌ, rutijoꞌn ri Jesús xquijeko caquichapalaꞌ quib chiquiwach puwiꞌ chinok chique cayaꞌiꞌ más uwach. \v 47 Ewi ri Jesús xunaꞌbej ri cꞌo pa canimaꞌ. Xucꞌam cꞌu jun ralco cꞌoꞌm y xuya putzal. \v 48 Xubiꞌij cꞌu chique: \p —China ri cucꞌul chupa ri nubiꞌ junok na jinta uwach pachaꞌ wa ralco cꞌoꞌm, e junam rucꞌ e in ri quinucꞌulu. Yey china ri cacꞌuluw we riꞌin, e cucꞌul cꞌu ri Jun takayom lo we. Ma e ri cuꞌan chꞌutiꞌn che rib, e lic cꞌo uwach riꞌ chwach ri Dios —xchaꞌ. \s1 China ri na cachꞌoꞌjin ta chikij, riꞌ e kuqꞌuil \r (Mr. 9:38-40) \p \v 49 Ecꞌuchiriꞌ, ri Juan xubiꞌij che ri Jesús: \p —Kajawal, xkil jun achi queberesaj bi itzel uxlabixel chupa ri biꞌ la; yey riꞌoj xkabiꞌij che muꞌan chi waꞌ, ma rire na kuqꞌuil taj —xchaꞌ. \p \v 50 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij che ri Juan: \p —We cꞌo caꞌanaw waꞌ, mikꞌatej; ma china ri na cachꞌoꞌjin ta chikij, riꞌ e kuqꞌuil —xchaꞌ. \s1 Ri Jacobo y ri Juan queyaj ruma ri Jesús \p \v 51 E xuꞌan waꞌ echiriꞌ ya copon rukꞌijol cacꞌam pan ri Jesús chilaꞌ chicaj: Rire xa jumul xujiquibaꞌ uwach queꞌec chupa ri tinamit Jerusalem. \v 52 Xebunabesaj bi rutijoꞌn chwach Rire. Rique xebec y xeboc chupa jun aldea que ri aj Samaria chaꞌ caquitzucuj pa cacanaj wi ri Jesús chiriꞌ. \v 53 Pero ri aj Samaria na xcaj taj caquicꞌulu ma xquinaꞌbej Jerusalem queꞌec wi. \p \v 54 Echiriꞌ ri Jacobo y ri Juan, ri queb utijoꞌn ri Jesús xquil waꞌ, xquibiꞌij che: \p —Kajawal, ¿caꞌaj la cojtakan che chaꞌ cakaj lo akꞌ chilaꞌ chicaj y jecꞌulaꞌ casach quiwach conoje, jelaꞌ pachaꞌ xuꞌan ri kꞌalajisanel Elías ojertan?\x + \xo 9:54 \xt 2 R. 1:9-12\x* —xechaꞌ. \p \v 55 Pero ri Jesús xutzuꞌ quiwach y xebuyajo, jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —Riꞌix na iwetaꞌam taj saꞌ chi uxlabixel xcojow waꞌ pijolom. \v 56 Ma ri in Alaxel Chiquixoꞌl Ticawex na in ta cꞌuninak che usachic quiwach ri ticawex; ma in petinak che quicolobexic —xchaꞌ. Ecꞌuchiriꞌ, xebec tanchi chupa jun chic aldea. \s1 Ri cacaj queterej chirij ri Jesús \r (Mt. 8:18-22) \p \v 57 Xalokꞌ cꞌu riꞌ e cꞌo chi be, cꞌo jun xubiꞌij che ri Jesús: \p —Wajawal, riꞌin quinterej bi chiꞌij la tob pachawi queꞌec wi la —xchaꞌ. \p \v 58 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij che: \p —Ri yac cꞌo quijul y ri tzꞌiquin quexiqꞌuicꞌ che ruwa caj cꞌo quisoc; noꞌj Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex na jinta ne uluwar tob xa pa cuxlan wi —xchaꞌ. \p \v 59 Tecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij che jun chic achi: \p —Chat-terej lo chwij —xchaꞌ. \p Ecꞌu rachi xubiꞌij che ri Jesús: \p —Wajawal, yaꞌa la luwar chwe canwoyꞌej cacam na ri nukaw y canmuk canok; tecꞌuchiriꞌ, quinterej chiꞌij la —xchaꞌ. \p \v 60 Ri Jesús xubiꞌij che: \p —Chayaꞌa can chique ri ecaminak chwach ri Dios chaꞌ e rique quemukuw ri catz-quichakꞌ quecamic; noꞌj riꞌat jat y chat-tzijon puwi rutakanic ri Dios —xchaꞌ. \p \v 61 Tecꞌuchiriꞌ, cꞌo tanchi jun jewaꞌ xubiꞌij che ri Jesús: \p —Wajawal, riꞌin cuaj quinterej bi chiꞌij la. Pero nabe na yaꞌa la luwar chwe quebenuchꞌaꞌbej can ri watz-nuchakꞌ e cꞌo pa wocho —xchaꞌ. \p \v 62 Ri Jesús xubiꞌij che: \p —Na jinta junok echiriꞌ uchapom rabixobal catzuꞌn can chirij, ma riꞌ na jusucꞌ ta ri chac cuꞌano. Jecꞌuriꞌlaꞌ, we junok na uyaꞌom ta can ronoje, na takal ta che cꞌo chupa rutakanic ri Dios —xchaꞌ. \c 10 \s1 Ri Jesús quebunabesaj bi setenta utijoꞌn chwach \p \v 1 Tecꞌuchiriꞌ, ri Kanimajawal xebuchaꞌ chi setenta utijoꞌn y xebutak bi pa cacab chaꞌ quenabej bi chwach Rire pa ronoje tak tinamit y luwar pa queꞌec wi. \v 2 Echiriꞌ cꞌamajaꞌ quebel bi, ri Jesús xubiꞌij chique: \p «Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Ri molonic cajawaxic caꞌanic, lic nim; noꞌj raj chac na e qꞌui taj. E uwariꞌche chitzꞌonoj che ri Dios, ri Rajaw ri molonic, chaꞌ quebutak lo aj chac re caquiꞌan ri molonic. \v 3 ¡Jix! Pero chitapeꞌ: Riꞌin quixintak bi pachaꞌ ix bexex chiquixoꞌl utiw.\f + \fr 10:3 \ft Ri Jesús xubiꞌij waꞌ ma e cꞌo winak tzel quequil ri caquitzijoj ri Utzilaj Tzij y caquiꞌan cꞌax chique.\f* \p \v 4 »Echiriꞌ quixꞌec, micꞌam bi ucꞌolibal imeyo, micꞌam bi iteb, micꞌam bi jun chic molaꞌj ixajab. Yey mixtaqꞌuiꞌ pa be re quiya can rutzil uwach junok. \p \v 5 »We xixoc chuchiꞌ juna ja, ri nabe ichꞌaꞌtem quibiꞌij e waꞌ: “Cꞌola ri utzil chomal re ri Dios pawiꞌ alak.” \v 6 We cꞌo junok chiriꞌ lic caraj cucꞌul ri utzil chomal re ri Dios, cucꞌul cꞌu riꞌ. Noꞌj we na jinta cacꞌuluw re ri utzil chomal re ri Dios, waꞌ catzelej tanchi lo iwucꞌ. \v 7 Pa quixcꞌul wi, chixcanaj chiriꞌ chupa ri ja; mixkꞌax che jujun chic ja. Utz quitij ri cayaꞌ chiwe; ma e junok cachacunic, lic takal che catojic. \v 8 We xixoc chupa juna tinamit y xixcꞌul pa juna ja, chitijaꞌ saꞌ ri cayaꞌ lo chiwach y mitzꞌonoj ri quiwaj riꞌix. \p \v 9 »Chebicunaj cꞌu ri e yewaꞌib e cꞌo chupa ri tinamit y chibiꞌij chique conoje: “Rutakanic ri Dios xa nakaj chi cꞌo wi lo che alak.”\f + \fr 10:9 \ft Xubiꞌij “Rutakanic ri Dios xa nakaj chi cꞌo wi” ma ya xcꞌun ri Kanimajawal yey rutakanic ya e riꞌ cujek cucꞌ conoje ri caquicoj rubiꞌ.\f* \p \v 10 »We xixoc cꞌu chupa juna tinamit yey na quixcꞌul taj, chixelubi pa tak be y chibiꞌij: \v 11 “Tob ne rulew re wa tinamit alak cꞌo che ri kakan, cakapuꞌ canok chaꞌ quetaꞌmaj alak na utz ta ri xꞌan alak. Pero chetaꞌmaj alak chi utz waꞌ: Rutakanic ri Dios xa nakaj chi cꞌo wi lo che alak” quixchaꞌ. \v 12 Cambiꞌij cꞌu chiwe: Más lic cꞌax ri cape na paquiwi ri tinamit na caquicꞌul ta ri Utzilaj Tzij, chwa ri cape paquiwi ri e aj Sodoma y ri e aj Gomorra.\x + \xo 10:12 \xt Gn. 19:24-28\x* \s1 Ri cꞌaxcꞌobic cape paquiwi ri tinamit na caquitzelej ta quitzij \r (Mt. 11:20-24) \p \v 13 »¡Lic tokꞌoꞌ iwach ri ix aj Corazín! ¡Lic tokꞌoꞌ iwach ri ix aj Betsaida! Ma we ta chupa ri tinamit Tiro y ri tinamit Sidón\f + \fr 10:13 \ft Lic etaꞌmatalic ri ejekel pa wa queb tinamit Tiro y Sidón e aj tioxab y lic e aj maquib. Is. 23:1-18\f* xilitaj wi wa cꞌutubal re ruchukꞌab ri Dios xinꞌan chiwach riꞌix, cꞌo tan kꞌij ta lo riꞌ xquitzelej quitzij chwach ri Dios, quicojom cꞌu quikꞌuꞌ cꞌax rij y quitzꞌuyubam quib pa chaaj ruma ri quibis. \v 14 E uwariꞌche echiriꞌ copon ri kꞌij re ri kꞌatbal tzij, más nim ri cꞌaxcꞌobic cape piwiꞌ chwa ri cꞌaxcꞌobic cape paquiwi ri winak re ri tinamit Tiro y ri tinamit Sidón.\f + \fr 10:14 \ft Ri ticawex quitom ri Utzilaj Tzij y na caquicoj taj, más cꞌax ri cape paquiwiꞌ chiquiwa ri ticawex na jinta quitom.\f* \v 15 Ecꞌu ri ix aj Capernaúm, e chiwach riꞌix lic yacom chi ikꞌij cꞌa chicaj; yey na e ta riꞌ, ma lic cacꞌak ne bi ikꞌij y quixcꞌak ne bi cꞌa chi xibalbaꞌ re tijbal cꞌax. \p \v 16 »China ri cataw iweꞌix, in ri quinuto; china ri tzel quilow iwe, in ri tzel quinrilo; china ri tzel quilow we riꞌin, e tzel caril ri Jun takayom lo we riꞌin» xcha ri Jesús. \p \v 17 Xebec cꞌu riꞌ ri setenta. Y ecꞌuchiriꞌ xetzelej lok, lic quequiꞌcotic. Xquitzijoj cꞌu che ri Jesús: \p —Kajawal, ¡tak ri itzel uxlabixel xquicoj katzij echiriꞌ chupa ri biꞌ la xojtakan che quebel bi chique ri winak! —xechaꞌ. \p \v 18 Ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Riꞌin xinwil ri Satanás xcꞌak lo chicaj pachaꞌ jun rayo.\x + \xo 10:18 \xt Ap. 12:7-9\x* \v 19 ¡Chiwilapeꞌ! Riꞌin nuyaꞌom ichukꞌab chaꞌ quichꞌij uchukꞌab ritzel winak y na jinta cꞌo quicꞌulumaj tob ne quiyikꞌiyaꞌ quiwiꞌ cumatz y sinaꞌj. \p \v 20 Pero riꞌix mixquiꞌcot ruma caquicoj itzij ri itzel uxlabixel; e chixquiꞌcota ruma tzꞌibital ribiꞌ\x + \xo 10:20 \xt Flp. 4:3; Ap. 13:8\x* chilaꞌ chicaj —xchaꞌ. \s1 Ruquiꞌcotemal ri Jesús \r (Mt. 11:25-27; 13:16-17) \p \v 21 Ecꞌu laꞌ la jokꞌotaj, ri Jesús lic xquiꞌcot ruma ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios y xubiꞌij: \p «Nukaw, canyac kꞌij la, Lal Rajaw ruwa caj y ruwachulew, ma tak ri kꞌalajisam la chique ri lic caquiꞌan chꞌutiꞌn che quib, waꞌ ewam la chiquiwach ri lic cꞌo quinaꞌoj y lic cꞌo quimajom. Jelaꞌ xꞌan la, Nukaw, ma e xꞌaj la riꞌ» xchaꞌ. \p \v 22 Tecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij chique ri ticawex: \p «Ronoje tak ri cꞌolic yaꞌtal lo panukꞌab ruma ri Nukaw. Na jinta cꞌu junok umajom usucꞌ chi utz saꞌ ruwach Rucꞌajol ri Dios; xew ri Kakaw Dios etaꞌmayom re. Y na jinta ne junok umajom usucꞌ chi utz saꞌ ruwach ri Kakaw Dios, xew Rucꞌajol ri Dios etaꞌmayom re; yey pukꞌab cꞌu riꞌ Rucꞌajol cꞌo wi china chique caraj cukꞌalajisaj wi waꞌ» xchaꞌ. \p \v 23 Tecꞌuchiriꞌ xkib cucꞌ rutijoꞌn y e laꞌ xa quituquel xubiꞌij chique: \p «Nim quikꞌij calaxic ri caquilo janipa ri iwilom riꞌix. \v 24 Ma cambiꞌij cꞌu chiwe lic e qꞌui ri kꞌalajisanelab y ri takanelab re ojertan lic xcaj caquil bi janipa ri quiwil riꞌix woꞌora, pero na xquimaj ta chi rilic bi. Lic xcaj caquita bi janipa ri quita riꞌix woꞌora, pero na xquimaj ta chi utayic bi»\x + \xo 10:24 \xt Heb. 11:13, 39-40\x* xchaꞌ. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi rachi aj Samaria lic utz ucꞌuꞌx \p \v 25 Cꞌo jun aj cꞌutunel re ri tzijpixab xyactajic y jewaꞌ xubiꞌij chaꞌ cucꞌam upa ri Jesús: \p —Wajawal, ¿saꞌ ri canꞌano chaꞌ cꞌo nucꞌaslemal na jinta utakexic? —xchaꞌ. \p \v 26 Ri Jesús xubiꞌij che: \p —¿Saꞌ ri tzꞌibital chupa Rutzij Upixab ri Dios? ¿Saꞌ ri camaj la usucꞌ che? —xchaꞌ. \p \v 27 Y raj wach xucꞌul uwach: \p —Jewaꞌ tzꞌibitalic: \q1 Cꞌax chanaꞌa ra Dios Kajawxel rucꞌ ronoje awanimaꞌ, \q1 rucꞌ ronoje acꞌuꞌx, rucꞌ ronoje achukꞌab y rucꞌ ronoje anaꞌoj; \rq Dt. 6:5 \rq* \m yey \q1 Cꞌax chanaꞌa rawatz-achakꞌ \q1 jelaꞌ pachaꞌ ri cꞌax canaꞌ awib riꞌat \rq Lv. 19:18 \rq* \m —xchaꞌ. \p \v 28 Y ri Jesús xubiꞌij che: \p —Lic utz ri xcꞌulubej wi la uwach. ꞌAna cꞌu la waꞌ y cacꞌojiꞌ cꞌaslemal la na jinta utakexic\x + \xo 10:28 \xt Lv. 18:5\x* —xchaꞌ. \p \v 29 Pero raj wach na caraj taj cutzak rib y xubiꞌij cꞌu che ri Jesús: \p —¿Yey china ri watz-nuchakꞌ? —xchaꞌ. \p \v 30 Ri Jesús jewaꞌ xubiꞌij che: \p «Cꞌo jun achi xel chupa ri tinamit Jerusalem y xeꞌec pa ri tinamit Jericó. Pa be cꞌut xtzak paquikꞌab jujun elekꞌomab. Relekꞌomab xquimaj bi ronoje rubitak re y lic xquiꞌan can cꞌax che. Cajecꞌowic xquiya canok y xebec. \p \v 31 »Ecꞌuchiriꞌ, chupa ri be xcꞌun lo jun aj chacunel pa Rocho Dios. Y echiriꞌ xril rachi ꞌanom can cꞌax che, xa xutzuꞌ canok y xicꞌowic. \p \v 32 »Tecꞌuchiriꞌ xcꞌun lo jun chic achi aj levita, toꞌbel que raj chacunel pa Rocho Dios. Echiriꞌ xopon chunakaj rachi ꞌanom can cꞌax che, xa xutzuꞌ canok y xicꞌowic. \p \v 33 »Xcꞌun cꞌu lo jun achi aj Samaria. Echiriꞌ xcꞌun chunakaj rachi ꞌanom can cꞌax che y xrilo saꞌ ruꞌanom, lic xjuchꞌ caꞌn pa ranimaꞌ.\f + \fr 10:33 \ft Waꞌchi aj Samaria xutoꞌ rachi e cuqꞌuil raj judiꞌab, tob ri e aj Samaria y ri e aj judiꞌab lic tzel caquil quib.\f* \v 34 Xkib cꞌu rucꞌ, xucunaj uwach rucꞌax rucꞌ aceite y rucꞌ vino, y xuchꞌuk uwach rucꞌax rucꞌ cꞌul. Xuyac bi chwi rucawayuꞌ, xucꞌam bi chupa jun mesón y xuchajij chi utz. \v 35 Echiriꞌ xel chiriꞌ chucaꞌm kꞌij, xresaj lo caꞌib denarios pubolxa y xuya can che ri rajaw ri mesón, y jewaꞌ xubiꞌij che: “Chajij co la waꞌchi chwe. We na xuꞌan ta cꞌu wa puak canya can cheꞌla, echiriꞌ quintzelej lok, canyijbaꞌ cheꞌla” xchaꞌ.» \p \v 36 Tecꞌuchiriꞌ ri Jesús xubiꞌij che raj cꞌutunel: \p —Chiwach rilal, ¿china chique wa oxib achijab xuꞌan ratz-uchakꞌ rachi xchapataj cuma relekꞌomab pa be? —xchaꞌ. \p \v 37 Raj cꞌutunel xubiꞌij: \p —Chinuwach riꞌin, e ri jun xucꞌut ri cꞌaxnaꞌbal ucꞌuꞌx che —xchaꞌ. \p Ecꞌuchiriꞌ xubiꞌij ri Jesús che: \p —Lic areꞌ. Jelaꞌ cꞌu riꞌ ꞌana la rilal —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús queꞌbina cucꞌ ri Marta y ri María \p \v 38 Echiriꞌ ri Jesús cꞌo chi be, xoc chupa jun aldea. Chiriꞌ cꞌo jun ixok Marta rubiꞌ y rire xucꞌul ri Jesús chirocho. \v 39 Wiꞌxok Marta cꞌo jun uchakꞌ María rubiꞌ. Ecꞌu ri María xtzꞌuyiꞌ chwach ri Jesús chaꞌ cuta ri cubiꞌij. \v 40 Noꞌj ri Marta lic e ubis ucꞌuꞌx tak ri caꞌan pa ja. Ecꞌuchiriꞌ, xkib rucꞌ ri Jesús y jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Wajawal, ¿lic cami e laꞌ na coc ta la il che ri cuꞌan ri nuchakꞌ? Ma inuyaꞌom can nutuquel chwach ri nimanic. Biꞌij co la che quinutoꞌo —xchaꞌ. \fig Ri Jesús cꞌo chicocho ri Marta y ri María (Lucas 10:39-40)|alt="Martha cooking, Mary listening" src="CN01750b.tif" size="span" ref="luk 10.39" \fig* \p \v 41 Noꞌj ri Jesús xubiꞌij che: \p —Marta, Marta, riꞌat lic e ubis acꞌuꞌx y e sachinak anaꞌoj puwi ri caꞌano. \v 42 Xa jun cꞌu ri lic chirajawaxic wi caꞌanic, waꞌ e ri más utz, y ri María e uchaꞌom waꞌ;\f + \fr 10:42 \ft Ri xuꞌan ri María e xuya rib che utayic ri cubiꞌij ri Jesús; ecꞌu ri nimanic xuꞌan ri Marta che ri Jesús, utz pero waꞌ xa re jokꞌotaj ma xa re ruwachulew y na jinta ucowil.\f* yey na jinta junok camajaw waꞌ che —xchaꞌ. \c 11 \s1 Ri Jesús cacꞌutun chwi ri oración \r (Mt. 6:5-15; 7:7-11) \p \v 1 Cꞌo jun kꞌij ri Jesús cachꞌaꞌt rucꞌ ri Dios. Y echiriꞌ xuqꞌuis uꞌanic orar, jun chique rutijoꞌn xubiꞌij che: \p —Kajawal, cꞌutu la chike suꞌanic cakaꞌan orar, jelaꞌ pachaꞌ xuꞌan ri Juan cucꞌ rutijoꞌn —xchaꞌ. \p \v 2 Y ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Echiriꞌ quixchꞌaꞌt rucꞌ ri Dios, utz jewaꞌ quibiꞌij: \q1 Kakaw Dios, Lal cꞌo la chilaꞌ chicaj, \q1 ¡lic chetaꞌmaxok nim ukꞌij ri biꞌ la! \q1 Peta la, takana la pakawiꞌ; \q1 chuꞌana cꞌu ri rajawal cꞌuꞌx la wara che ruwachulew, \q1 jelaꞌ pachaꞌ ri caꞌan chilaꞌ chicaj. \q1 \v 3 Yaꞌa co la wakꞌij ri kawa, ri cajawax chike ronoje kꞌij. \q1 \v 4 Cuyu co la kamac, \q1 jelaꞌ pachaꞌ riꞌoj cakacuy quimac conoje ri emacuninak chikij. \q1 Y maya co la luwar chike cojtzak pa mac; \q1 e lic chojcolobej la chwach ritzel winak \m —xchaꞌ. \p \v 5 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij tanchi chique: \p «We ta e laꞌ cꞌo junok chiwe, pa tiqꞌuil akꞌab queꞌec chirocho juna ramigo y jewaꞌ cubiꞌij che: “Wamigo, maꞌan co riꞌ canjal oxib nuwa chawe, \v 6 ma xcꞌun jun wamigo petinak naj y na jinta chi nuwa re cantzuku” cacha che. \p \v 7 »Ecꞌu rire cucꞌul lo uwach cꞌa pa ja, jewaꞌ cubiꞌij lo che: “Minachꞌichꞌaꞌ, ma ri puerta tzꞌapil chic y oj cotzꞌol chi cucꞌ ri walcꞌoꞌal. Na utz ta cꞌu riꞌ quinyactajic chaꞌ quiꞌnyaꞌa bi chawe” cachaꞌ. \p \v 8 »Cambiꞌij cꞌu riꞌin chiwe: Rachi tob na cayactaj ta lo che utoꞌic ri ramigo ruma camigos quib, pero cutoꞌo xa ruma ri ramigo lic na xrokꞌotaj ta utzꞌonoxic. \p \v 9 E uwariꞌche cambiꞌij riꞌin chiwe: Janipa ri cajawax chiwe, chitzꞌonoj che ri Dios y cayaꞌiꞌ chiwe; chitzucuj rucꞌ Rire janipa ri cajawax chiwe y quiriko; chichꞌaꞌbej Rire y quixucajmaj lok. \v 10 Ma china ri quel uchiꞌ che utzꞌonoxic, cucꞌul na; china ri cꞌo cutzucuj, curik na; y china ri cachꞌaw pan che ruchiꞌ ja, cajakiꞌ na lo che. \p \v 11 »¿Cꞌo neba juna achi chixoꞌl, we rucꞌajol cutzꞌonoj pam, cuya juna abaj che; o we cutzꞌonoj car, cuya juna cumatz che? \v 12 ¿O cꞌo neba juna achi we rucꞌajol cutzꞌonoj sakmolob che, cuya juna sinaꞌj che? ¡Na jinta junok! \v 13 Ecꞌu riꞌix tob xa ix ticawex na lic ta utz icꞌuꞌx, na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, quirik uyaꞌic chomilaj tak sipanic chique riwalcꞌoꞌal. ¡Macꞌuwariꞌ ri Kakaw Dios cꞌo chilaꞌ chicaj cuya ne lo ri Santowilaj Ruxlabixel chique ri quetzꞌonow re!» xcha ri Jesús. \s1 Cabiꞌx che ri Jesús e uchukꞌab ritzel ri cꞌo rucꞌ \r (Mt. 12:22-30; Mr. 3:20-27) \p \v 14 E xuꞌan waꞌ echiriꞌ ri Jesús caresaj bi jun itzel uxlabixel che jun achi meꞌturisam ruma ri itzel uxlabixel. Ecꞌuchiriꞌ elinak chubi ri itzel uxlabixel, rachi xujek cachꞌaꞌtic. Yey tak ri winak lic xcam canimaꞌ che waꞌ. \v 15 Pero e cꞌo jujun chique xquibiꞌij: «Rire queberesaj bi ri itzel uxlabixel ruma ruchukꞌab ri Beelzebú, ri cajawal ri itzel uxlabixel» xechaꞌ. \p \v 16 Y e cꞌo chi jujun xa re caquicꞌam upa ri Jesús, caquitzꞌonoj che cuꞌan juna cꞌutubal re chilaꞌ chicaj chaꞌ cakꞌalajinic we Rire takom lo ruma ri Dios. \v 17 Pero ri Jesús retaꞌam saꞌ ri caquichꞌobo; ruma cꞌu riꞌ, xubiꞌij chique: \p «We ri takanelab re juna tinamit quijachom quipa ruma quechꞌoꞌjin chiquiwach, riꞌ na canajtir ta ri quitakanic. Yey we ri ejekelel pa juna ja quijachom quipa ruma quechꞌoꞌjin chiquiwach, riꞌ na quetiquiꞌ ta chi utz. \p \v 18 Jecꞌuriꞌlaꞌ, we ta ri Satanás cucꞌ ri itzel uxlabixel caquijek quechꞌoꞌjin chiquiwach, ¿suꞌanic cꞌu riꞌ catiquiꞌ rutakanic? Cambiꞌij waꞌ ma ralak cabiꞌij alak riꞌin quebenuwesaj bi ri itzel uxlabixel ruma ruchukꞌab ri Beelzebú. \p \v 19 »We ta e riꞌ, ¿china cayaꞌw quichukꞌab riꞌ ri e tijoꞌn ralak chaꞌ quequesaj bi itzelilaj uxlabixel? ¿Rucꞌ nawi ruchukꞌab ritzel caquiꞌano? Tzꞌonoj cꞌu alak riꞌ chique ri e tijoꞌn alak we e uꞌanom riꞌ. \v 20 Pero we riꞌin quebenuwesaj bi ri itzel uxlabixel rucꞌ ruchukꞌab ri Dios, waꞌ e cꞌutubal re cꞌuninak chi rutakanic ri Dios chixoꞌlibal alak. \p \v 21 »We cꞌo juna achi lic cꞌo uchukꞌab y lic cꞌo uchapabal pukꞌab re cuchajij ri rocho, na jinta cꞌu cucꞌulumaj riꞌ rubitak re. \v 22 Noꞌj we xcꞌun lo junok chic más cꞌo uchukꞌab chwa ri rajaw ja, riꞌ cuchꞌij uchukꞌab, cumaj cꞌu che ri rajaw ja ri chapabal ri lic ucubam ucꞌuꞌx rucꞌ, cucꞌam bi ronoje rubitak re y cujach chique jujun chic.\f + \fr 11:22 \ft Wa jun cꞌambal naꞌoj e queꞌelawi ritzel lic cꞌo uchukꞌab, pero ri Jesús más cꞌo uchukꞌab chwa ritzel. E uwariꞌche cꞌo pukꞌab Rire queberesaj lo ri winak pukꞌab ritzel.\f* \v 23 Cambiꞌij cꞌu che alak: China ri na uꞌanom ta re wucꞌ riꞌin, riꞌ aj chꞌaꞌoj chwij. Yey china ri na catoꞌb ta wucꞌ riꞌin che quicꞌamic lo jujun chic, riꞌ e cuwulij wa chac canꞌano. \s1 Ri cucꞌulumaj junok echiriꞌ juna itzelilaj uxlabixel catzelej tanchi rucꞌ \r (Mt. 12:43-45) \p \v 24 »Echiriꞌ juna itzelilaj uxlabixel quel bi rucꞌ juna ticawex, ri cuꞌano e casutin pa tak luwar catzꞌintzꞌotic re cutzucuj pa cajekiꞌ wi. Yey we na curik taj, cubiꞌij cꞌu chiribil rib: “Quintzelej pe chupa ri wocho, pa xinel lo wi” cachaꞌ. \v 25 Ecꞌuchiriꞌ coponic, cuꞌrika rachi pachaꞌ juna ja mesom upa y yijbital chi utz. \v 26 Queꞌec cꞌut, quebuꞌcꞌama chi lo wukub rach itzel uxlabixel más itzel quiwachlibal chwa rire; y conoje cꞌu riꞌ queboquic y quejekiꞌ chiriꞌ. Jecꞌuriꞌlaꞌ, rubinic rachi más cayojtaj chwa ri petinak lok»\f + \fr 11:26 \ft Wa jun cꞌambal naꞌoj e queꞌelawi we juna ticawex na cuya ta rib pukꞌab ri Dios, e ritzel cuꞌan riꞌre che. Ma konoje ri oj ticawex cꞌo kajaw, tob e ritzel o e ri Dios.\f* xcha ri Jesús. \s1 Nim quikꞌij calaxic ri quecojow re Rutzij Upixab ri Dios \p \v 27 Echiriꞌ cꞌa catajin ri Jesús che ubiꞌxiquil waꞌ, cꞌo jun ixok chiquixoꞌl ruqꞌuiyal winak lic co xchꞌawic, jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Nim ukꞌij ralaxic rixok xyaꞌw e la chwachulew y xtzꞌumtisan e la —xchaꞌ. \p \v 28 Noꞌj ri Jesús xubiꞌij che: \p —Más nim quikꞌij calaxic ri quetaw re y quecojow re Rutzij Upixab ri Dios —xchaꞌ. \s1 Ri winak caquitzꞌonoj che ri Jesús cꞌutubal re ruchukꞌab \r (Mt. 12:38-42) \p \v 29 Echiriꞌ uqꞌuiyal winak catajin quimolotajic rucꞌ ri Jesús, rire xujek ubiꞌxiquil chique: \p «Ri ticawex re wakꞌij ora lic itzel quicꞌuꞌx, ma e caquitzꞌonoj canꞌan juna cꞌutubal re ruchukꞌab ri Dios chiquiwach. Noꞌj na cayaꞌtaj ta cꞌu waꞌ chique, ma xew cayaꞌtaj ri cꞌutubal xꞌaniꞌ ojertan rucꞌ ri Jonás.\x + \xo 11:29 \xt Mt. 12:39-40\x* \v 30 Ma jelaꞌ pachaꞌ ri Jonás xoluꞌana jun cꞌutubal chiquiwach ri aj Nínive, jecꞌuriꞌlaꞌ Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex coluꞌana jun cꞌutubal chiquiwach ri ticawex re wakꞌij ora. \p \v 31 »Echiriꞌ copon ri kꞌij re kꞌatbal tzij,\x + \xo 11:31 \xt Ap. 20:11-15\x* cayactaj lo ri reina re pa sur\f + \fr 11:31 \ft Wa jun ixok e reina re ri nación Sabá ri cꞌo pa sur che Israel. 1 R. 10:1-4\f* y cucoj quimac ri ticawex re wakꞌij ora. Ma rojertan lic naj petinak wi rire chaꞌ coluꞌxiquinaj runaꞌoj ri rey Salomón. Noꞌj ri ticawex re wakꞌij ora, cꞌo jun chiquixoꞌl más cꞌo uwach chwa ri Salomón, yey na queboc tane il che. \p \v 32 »Jecꞌulaꞌ ri winak aj Nínive re ojertan queyactaj chupa ri kꞌij re kꞌatbal tzij y caquicoj quimac ri ticawex re wakꞌij ora. Ma rique xquitzelej quitzij chwach ri Dios ruma ri tzijonic xuꞌan ri Jonás chiquiwach.\x + \xo 11:32 \xt Jon. 3:1-10\x* Noꞌj ri ticawex re wakꞌij ora, cꞌo jun chiquixoꞌl más cꞌo uwach chwa ri Jonás, yey na queboc tane il che. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ri candil \r (Mt. 6:22-23) \p \v 33 »Na jinta junok echiriꞌ cutzij juna akꞌ, queꞌrewaj lo chupa juna luwar pa na kꞌalaj ta wi. Na cuchꞌuk tane uwiꞌ rucꞌ juna mulul re pajbal; ri cuꞌan che, e cuya lo chupa rucꞌolibal chicaj chaꞌ jelaꞌ cutzij quiwiꞌ ri queboc bi. \p \v 34 »Ri kawach e pachaꞌ candil re ri kacuerpo, ma ruma waꞌ cojtzuꞌnic chaꞌ utz cojbinic. Jecꞌulaꞌ, we ri kawach lic utz uꞌanom, ronoje ri kacuerpo nojinak che kꞌijsak y cakil cꞌu ronoje chi utz. Noꞌj we ri kawach na utz taj, ronoje ri kacuerpo cꞌo pa kꞌekuꞌm.\f + \fr 11:34 \ft Pa ri chꞌaꞌtem hebreo we junok “utz ruwach”, waꞌ queꞌelawi lic utz ucꞌuꞌx y na caxuꞌyan taj. Yey we “na utz ta ruwach”, waꞌ queꞌelawi lic co rucꞌuꞌx y lic xuꞌy.\f* \p \v 35 »Lic cꞌu chajij ib alak; e mabiꞌij alak: “Oj cꞌo pa kꞌijsak”, yey na canaꞌbej ta alak pa kꞌekuꞌm cꞌo wi alak. \v 36 Noꞌj we pakatzij wi cꞌo chi alak pa kꞌijsak y na jinta chi re ri kꞌekuꞌm che alak, riꞌ ronoje cakꞌalajin chiwach alak jelaꞌ pachaꞌ juna candil cutzij ri be alak rucꞌ ruwonibal» xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cukꞌalajisaj ri quimac ri fariseos y raj cꞌutunel re ri tzijpixab \r (Mt. 23:1-36; Mr. 12:38-40; Lc. 20:45-47) \p \v 37 Ecꞌuchiriꞌ ri Jesús xuqꞌuis cacꞌutunic, xsiqꞌuix ruma jun fariseo chaꞌ queꞌwoꞌka chirocho. Ri Jesús xeꞌec, xoc cꞌu chupa ri ja y xtzꞌuyiꞌ chwa ri mexa. \v 38 Echiriꞌ xril waꞌ ri fariseo, lic xcam ranimaꞌ che ma na xuchꞌaj ta nabe rukꞌab jelaꞌ pachaꞌ caquiꞌan che ri quijoskꞌiquil ri fariseos. \p \v 39 Ecꞌu ri Kanimajawal jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Ralak alak fariseos lic coc alak il che ri cachꞌaj alak chi utz ri rij ri vaso y ri lak pero na coc ta alak il che uchꞌajic rupa. Jecꞌuriꞌlaꞌ ralak lic coc alak il che ri joskꞌinic re ri cuerpo, pero lic nojinak ri animaꞌ alak che rayinic y che ri na utz taj. \p \v 40 »¡Lic na jinta cꞌana naꞌoj alak! Ri Jun xꞌanaw re ri quilitaj che ri cuerpo alak, ¿na e ta neba ri xꞌanaw re ri animaꞌ alak? \v 41 We pakatzij wi caꞌaj alak cuꞌan chom ri binic silabic alak chwach ri Kakaw, sipan alak chique ri nibaꞌib rucꞌ ri cꞌo ucꞌ alak. \p \v 42 »¡Lic tokꞌoꞌ wach ralak alak fariseos! Lic coc alak il che jujun tzijpixab, ma caya alak che ri Dios ri diezmo re ri arweno, re ri ruda y re ronoje ichaj; noꞌj na caꞌan ta alak ri lic usucꞌ y na cꞌax ta canaꞌ alak ri Dios. Yey ri lic chirajawaxic wi e caꞌan alak ri usucꞌ y cꞌax canaꞌ alak ri Dios, junam rucꞌ ri caya alak ri diezmo alak. \p \v 43 »¡Lic tokꞌoꞌ wach ralak alak fariseos, ri lic caꞌan nim che ib alak! Ma lic cucꞌul cꞌuꞌx alak ri catzꞌuyiꞌ alak pa tak sinagogas chupa ri tzꞌulibal que ri lic cꞌo quiwach y lic cucꞌul cꞌuꞌx alak ri cayaꞌ rutzil wach alak pa quilitaj wi alak. \p \v 44 »¡Lic tokꞌoꞌ wach ralak alak aj cꞌutunel re ri tzijpixab y alak fariseos! Xa queb palaj alak, ma e quechꞌulaj alak ri winak rucꞌ ri cacꞌut alak. Pachaꞌ alak mukubal que animaꞌ na quilitaj taj; ecꞌu ri winak quebicꞌow puwiꞌ y na caquinaꞌbej taj rucꞌ waꞌ caquichꞌulaj quib»\f + \fr 11:44 \ft Pa ri tzijpixab re ojertan cubiꞌij juna ticawex cuchꞌulaj rib we cuchap juna animaꞌ o cataqꞌuiꞌ puwi juna mukubal. Nm. 19:16\f* xchaꞌ. \p \v 45 Ecꞌuchiriꞌ, jun chique ri e aj cꞌutunel re ri tzijpixab jewaꞌ xubiꞌij che ri Jesús: \p —Lal tijonel, echiriꞌ cabiꞌij la waꞌ, oj jun riꞌoj cojyaj la —xchaꞌ. \p \v 46 Ri Jesús xubiꞌij: \p «¡Lic tokꞌoꞌ wach ralak alak aj cꞌutunel re ri tzijpixab! Lic caꞌan alak cꞌax chique ri winak rucꞌ ri takanic alak. Ma wa takanic alak e pachaꞌ nimak tak ekaꞌn lic al y lic cꞌayew rucꞌaxic; quetak cꞌu alak ri winak chaꞌ caquekaj bi yey ralak na caꞌaj tane alak catoꞌb cꞌana alak rucꞌ waꞌ. \p \v 47 »¡Lic tokꞌoꞌ wach alak! Ma cayac alak chomilaj mukubal chique ri kꞌalajisanelab xecamisax cuma ri mam alak ojertan. \v 48 Rucꞌ ri caꞌan alak cakꞌalajisaj alak junam tzij alak cucꞌ ri mam alak. Ma rique na xquicꞌul ta ri e kꞌalajisanelab y xequicamisaj; jenelaꞌ ralak na cata ta alak ri quitzij tzꞌibital canok, tob cayijbaꞌ alak riꞌ ri quimukubal. \p \v 49 »E uwariꞌche ri Dios, ri lic cꞌo sakil naꞌoj rucꞌ, jewaꞌ cubiꞌij: “Quebenutak bi e kꞌalajisanelab y e takoꞌn chiquiwach wa ticawex. Y chique cꞌu waꞌ wa aj chac weꞌin, cꞌo ri quequicamisaj y cꞌo ri quequiternabej rucꞌ cꞌax” cacha ri Dios. \v 50 Ecꞌu uwariꞌche, ri alak ticawex re wakꞌij ora, pawiꞌ alak cꞌo wi ri quiquiqꞌuel ri kꞌalajisanelab ecamisam chwi lo ri jekebal re ruwachulew, \v 51 chwi lo rucamic ri Abel\x + \xo 11:51 \xt Gn. 4:8\x* cꞌa chwa rucamic ri Zacarías, ri xcamisax chuxoꞌl raltar y ri Rocho Dios.\x + \xo 11:51 \xt 2 Cr. 24:19-21\x* Pakatzij wi cambiꞌij che alak, ri Dios cukꞌat tzij pawiꞌ alak ruma ri quicamic rique. \p \v 52 »¡Tokꞌoꞌ wach ralak alak aj cꞌutunel re ri tzijpixab! Ma alak latzꞌanel chique ri cacaj caquetaꞌmaj ri Kꞌijsak. Ewam alak rusucꞌ Rutzij Upixab ri Dios, jecꞌulaꞌ na coc ta alak pa ri Kꞌijsak yey na caya tane alak luwar chique ri winak queboquic» xchaꞌ. \p \v 53 Echiriꞌ ri Jesús catajin che ubiꞌxiquil waꞌ chique, raj cꞌutunel re ri tzijpixab y ri fariseos lic xpe coyowal chirij y xquijeko caquichapalaꞌ rucꞌ uqꞌuiyal tzꞌonobal. \v 54 Lic xquitij riꞌ che chaꞌ rire cubiꞌij ri na usucꞌ taj y rucꞌ waꞌ caquicoj umac. \c 12 \s1 Ri macunic caquiꞌan ri xa queb quipalaj \p \v 1 Catajin quimolotajic uqꞌuiyal winak na jinta chi quitakexic, y ruma waꞌ lic caquiminimaꞌ quib chiquiwach. Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xujeko cacꞌutunic; nabe xujek cachꞌaꞌt cucꞌ rutijoꞌn, jewaꞌ xubiꞌij chique: \p «Lic miꞌan iwe pachaꞌ ri caquiꞌan ri fariseos, ma rique xa queb quipalaj. Jelaꞌ pachaꞌ ri levadura cojotal chupa ri kꞌor re pam yey waꞌ na quilitaj taj, jecꞌulaꞌ ri fariseos quewam ri na utz taj pa canimaꞌ. \v 2 Noꞌj copon ri kꞌij echiriꞌ ronoje ri chꞌukutal uwiꞌ woꞌora, quel lo chi sak; yey ronoje ri caꞌan xa xeꞌlakꞌay, quetaꞌmaxic. \v 3 E uwariꞌche copon ri kꞌij echiriꞌ janipa ri ibiꞌim riꞌix pa kꞌekuꞌm, quel lo chi kꞌij sak; yey e ri xa iwesewoꞌm pa juna ja, quesax utzijolal pa tak be. \s1 Mixiꞌij iwib chiquiwach ri winak \r (Mt. 10:26-33) \p \v 4 »Cambiꞌij cꞌu chiwe riꞌix ix wamigos: Mixiꞌij iwib chiquiwach ri cꞌo paquikꞌab quixquicamisaj, ma waꞌ xew che ri cuerpo caquiꞌan wi; yey echiriꞌ ix caminak chic, na jinta chi caquiꞌan chiwe. \v 5 Cambiꞌij cꞌu chiwe china chwach chirajawaxic wi quixiꞌij iwib: E chixiꞌij iwib chwach ri Jun cꞌo pukꞌab caresaj ricꞌaslemal riꞌix y tecꞌuchiriꞌ quixucꞌak bi chi xibalbaꞌ re tijbal cꞌax. Pakatzij wi e chixiꞌij iwib riꞌ chwach Rire. \p \v 6 »Iwetaꞌam woꞌob raltak co tzꞌiquin quecꞌayix xa chwa queb oxib raltak co meyo. Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, ri Dios na cumescꞌutaj ta cꞌana junok chique. \v 7 Macꞌuwariꞌ riꞌix na quixumescꞌutaj ta qꞌuenok, ma chujujunal ne riwiꞌ ajilam ruma Rire. E uwariꞌche, mixiꞌij iwib; ma riꞌix más cꞌo iwach chiquiwa ri raltak co tzꞌiquin. \p \v 8 »Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: E junok cukꞌalajisaj chiquiwach ri winak, cubiꞌij: “In tijoꞌn re ri Jesús”, jecꞌuriꞌlaꞌ canꞌan riꞌin che rire; ri in Alaxel Chiquixoꞌl Ticawex cambiꞌij chiquiwach ri ángeles re ri Dios: “Katzij, wa jun e nutijoꞌn” quinchaꞌ. \v 9 Noꞌj cꞌu ri cubiꞌij chiquiwach ri winak: “Riꞌin na in ta tijoꞌn re ri Jesús”, jecꞌuriꞌlaꞌ canꞌan riꞌin che rire; cambiꞌij chiquiwach ri ángeles re ri Dios: “Katzij, wa jun na nutijoꞌn taj” quinchaꞌ. \p \v 10 »We cꞌo junok cachꞌaꞌt chwij riꞌin, ri in Alaxel Chiquixoꞌl Ticawex, ri Dios cucuy umac we cutzelej utzij. Noꞌj china ri tzel cachꞌaꞌt chirij ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios, riꞌ na cacuytaj ta umac. \p \v 11 »Mixiꞌij iwib echiriꞌ wuma riꞌin quixcꞌam bi chiquiwach raj wach re ri sinagogas o chiquiwach raj kꞌatal tzij y raj wach re ri tinamit; mubisoj ne icꞌuꞌx saꞌ ri cꞌulubal uwach quiꞌan chique, \v 12 ma ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios cukꞌalajisaj chiwe saꞌ ri chirajawaxic quibiꞌij» xcha ri Jesús. \s1 Ri rayinic re ri beyomalil \p \v 13 Ecꞌuchiriꞌ, jun chique ruqꞌuiyal winak xubiꞌij che ri Jesús: \p —Lal tijonel, biꞌij la che ri watz cuya ri takal chwe riꞌin che tak ri cuxtabal quiyaꞌom can ri kachu-kakaw —xchaꞌ. \p \v 14 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Achi, ¿china incojoyom re in aj kꞌatal tzij pawiꞌ alak chaꞌ canꞌan wa jachanic? —xchaꞌ. \p \v 15 Tecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij chique ri winak: \p —Tape alak, lic chajij ib alak chi utz chwach ronoje rayinic, ma na e ta rubeyomalil rachi ri cuya chomilaj cꞌaslemal che —xchaꞌ. \p \v 16 Ecꞌuchiriꞌ xutzijoj wa jun cꞌambal naꞌoj chique: \p «Cꞌo jun achi lic beyom yey ri rulew lic uqꞌuiyal molonic xuyaꞌo. \v 17 Ecꞌu ri beyom xuchꞌob rakan chiribil rib: “¿Saꞌ canꞌano? Ma na jinta chi pa cancꞌol wi wuꞌqꞌuiyal molonic xinꞌano.” \p \v 18 »Tecꞌuchiriꞌ xubiꞌij chiribil rib: “E canꞌan waꞌ: Canwulij tak wa cꞌolibal nuꞌanom re molonic y canyac jujun chic más nimaꞌk, chaꞌ chupa cancꞌol wi ri numolonic y tak ri nubeyomalil. \v 19 Y cambiꞌij cꞌu riꞌ chiwibil wib: Riꞌin lic qꞌui chi ri nubeyomalil cꞌoltalic, waꞌ cucuy re uqꞌuiyal junab. Ecꞌu woꞌora utz quinuxlanic, quinwaꞌic, cantij nuyaꞌ y canꞌan ronoje ri cuaj riꞌin.” \p \v 20 »Noꞌj ri Dios xubiꞌij che: “Achi, lic na jinta cꞌana anaꞌoj. ¡Tokꞌoꞌ awach! Ma e wakꞌab catcamic; yey ronoje cꞌu rabeyomalil acꞌolom, ¿china re canok?” xuchixic. \p \v 21 »Jecꞌuriꞌlaꞌ cucꞌulumaj juna achi we cucꞌol uqꞌuiyal beyomalil xa riꞌre, pero chwach ri Dios lic nibaꞌ» xcha ri Jesús chique ri winak. \s1 Ri Dios quebuchajij ri ralcꞌoꞌal \r (Mt. 6:25-34) \p \v 22 Tecꞌuchiriꞌ xubiꞌij ri Jesús chique rutijoꞌn: \p «E uwariꞌche cambiꞌij waꞌ chiwe: Mubisoj icꞌuꞌx ricꞌaslem; mubisoj ne icꞌuꞌx saꞌ ri quitijo y saꞌ rikꞌuꞌ quicojo. \v 23 Ma ri kacꞌaslemal e más cꞌo uwach chwa ri kawa, yey ri kacuerpo e más cꞌo uwach chwa ri kakꞌuꞌ.\f + \fr 12:23 \ft Ri Dios e cayaꞌw ri kacꞌaslem y ri kacuerpo; macꞌuwariꞌ cuya ri kawa y ri kakꞌuꞌ.\f* \p \v 24 »Chebiwilape ri joj. Rique na queticoꞌnaj taj, na caquiꞌan tane quimolonic, na jinta ne pa caquicꞌol wi ri quimolonic; na rucꞌ ta cꞌu riꞌ ri Dios quebutzuku. ¡Macꞌuwariꞌ riꞌix, ri Dios quixuchajij! ¡Ma e más cꞌo iwach riꞌix chiquiwa ri tzꞌiquin! \p \v 25 »¿Cꞌo neba junok chiwe riꞌix curik cunajtirisaj jun chic kꞌij che rucꞌaslem wara che ruwachulew? Na jinta junok tob ne lic cutij ukꞌij che. \v 26 Ruma cꞌu riꞌ, na jinta cutikoj we lic cubisoj icꞌuꞌx ri cajawax chiwe. \p \v 27 »Chiwilapeꞌ suꞌanic caqꞌuiy ri cotzꞌiꞌj pa tak juyub. Waꞌ na cachacun taj y na caqueman ta nenareꞌ chaꞌ cuꞌan rukꞌuꞌ. Yey riꞌin cambiꞌij chiwe: Ri rey Salomón, tob lic cꞌo uchomal rukꞌuꞌ xucojo, waꞌ na xumaj ta cꞌana ruchomalil tak ri cotzꞌiꞌj. \v 28 Jecꞌulaꞌ we ri Dios uꞌanom chom che ri akꞌes cꞌo wakꞌij pa juyub yey chweꞌk xa caporox pa akꞌ, ¿na cuya ta cami riꞌ ri Dios rikꞌuꞌ cajawax chiwe? ¡Riꞌix lic xa jubikꞌ ri cubulibal icꞌuꞌx rucꞌ ri Dios! \p \v 29 »Cambiꞌij cꞌu chiwe riꞌix: Mubisoj icꞌuꞌx saꞌ riwa y saꞌ rimikꞌinaꞌ quitijo. Mapax ne icꞌuꞌx che, \v 30 ma jenelaꞌ caquiꞌan ri winak na quetaꞌam ta uwach ri Dios, e cubisoj quicꞌuꞌx tak waꞌ. Noꞌj riꞌix cꞌo jun Ikaw lic retaꞌam cajawax tak waꞌ chiwe. \v 31 Ri lic chirajawaxic chiwe e lic chixoc il che rutakanic ri Dios; yey ronoje tak cꞌu ri cajawaxic, xa uwiꞌ chic cayaꞌtaj chiwe. \s1 Ri beyomalil re chilaꞌ chicaj \r (Mt. 6:19-21) \p \v 32 »Riꞌix ix nutijoꞌn, muxiꞌij rib icꞌuꞌx che ricꞌaslem, ma riꞌix tob na ix ta qꞌui, ri Kakaw lic caquiꞌcot che cuya chiwe riꞌix quixoc chupa rutakanic y quixtakan rucꞌ Rire. \v 33 Chicꞌayij ri beyomalil cꞌo iwucꞌ chaꞌ utz quebitoꞌ ri nibaꞌib. Ma we quiꞌan waꞌ, e pachaꞌ quicꞌol ribeyomalil pa na jinta cꞌo cucꞌulumaj wi y jelaꞌ cꞌo cutikoj chiwe chilaꞌ chicaj. Ma e tak ri cꞌo chilaꞌ chicaj na cajar taj, na capoqꞌuir taj, yey na jinta ne elekꞌomab queboc che. \v 34 Ma pa cꞌo wi ribeyomalil riꞌix, puwi waꞌ queꞌec wi icꞌuꞌx. \s1 Chiyijbaꞌ iwib che rucꞌunibal ri Kanimajawal \p \v 35 »Lic chiyijbaꞌ iwib, pachaꞌ raj chaquib quiyijbam quib chi utz y tzijtal ri quicandil, \v 36 ma coyeꞌem ri cajaw catzelej lo pa ri nimakꞌij re cꞌulaniquil. Y jelaꞌ echiriꞌ rire cacꞌunic y cachꞌaw pan chwa ri puerta, caquijakalaꞌ tan lo che. \v 37 Nim quikꞌij calaxic raj chaquib we xcꞌun lo ri cajaw, queboluꞌrikaꞌ na quewar taj. Pakatzij wi cambiꞌij chiwe, ri cajaw quebucoj chwa mexa y quebunimaj chiquijujunal. \v 38 Lic nim quikꞌij calaxic raj chaquib, tob ri cajaw xmayinic, we xcꞌun lo pa tiqꞌuil akꞌab o pa sakribal, queboluꞌrikaꞌ na quewar taj. \p \v 39 Ecꞌu chiwetaꞌmaj waꞌ: Juna achi rajaw ja, we ta caretaꞌmaj ri ora echiriꞌ copon relekꞌom, riꞌ na cawar ta qꞌuenok y na cuya ta luwar carakix ri rocho re caꞌan elekꞌ chupa. \v 40 Jecꞌulaꞌ riꞌix chiyijbaꞌ iwib che rucꞌunibal Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex, ma cꞌaxtaj cacꞌunic echiriꞌ na jinta inaꞌbem» xchaꞌ. \s1 Ri aj chac cachacun chi utz y ri aj chac na cachacun ta chi utz \r (Mt. 24:45-51) \p \v 41 Ecꞌuchiriꞌ, ri Pedro xutzꞌonoj che ri Jesús: \p —Kajawal, ¿xew chike riꞌoj cabiꞌij la wa cꞌambal naꞌoj o chique conoje ri winak? —xchaꞌ. \p \v 42 Ecꞌu ri Kanimajawal xucꞌul uwach: \p «¿Chinok chiwe riꞌix e pachaꞌ juna aj chac lic jusucꞌ y cꞌo unaꞌoj, yaꞌtal pukꞌab quebutzuk chupa ruꞌorayil conoje ri e cꞌo pa rocho rupatrón? \v 43 Lic cꞌu nim ukꞌij ralaxic riꞌ ri aj chac, we xcꞌun lo rupatrón, coluꞌrikaꞌ catajin che uꞌanic ruchac. \v 44 Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Rupatrón cuꞌana takanel che rire puwi ronoje rubitak re. \p \v 45 »Noꞌj we waꞌ wa jun aj chac jewaꞌ cubiꞌij pa ranimaꞌ: “Ri nupatrón cꞌamajaꞌ catzelej lok” y cujek cꞌu lic quebuchꞌay raj chaquib chi achijab chi ixokib; yey ecꞌu rire xew cawaꞌic y cakꞌabaric, ¿saꞌ nawi riꞌ ri caꞌan che? \v 46 Cacꞌun lo riꞌ rupatrón chupa ri kꞌij y ri ora echiriꞌ waꞌ wa aj chac na royeꞌem taj. Cukꞌat cꞌu tzij puwi ri raj chac y lic cuya pa cꞌax junam cucꞌ conoje ri na e ta jusucꞌ. \p \v 47 »Ecꞌu juna aj chac, we retaꞌam saꞌ ri caraj rupatrón pero na cucoj ta utzij y na cuꞌan ta ri biꞌim che, riꞌ lic caꞌan cꞌax che. \v 48 Noꞌj juna aj chac cuꞌan ri na utz taj yey na retaꞌam ta cꞌut we na utz ta ri cuꞌano, riꞌ na lic ta cꞌax caꞌan che. Ma china ri lic cꞌo yaꞌtal chukul, chikawach apanok lic cꞌo royeꞌem ri Dios che; yey china ri lic qꞌui yaꞌtal pukꞌab, más ne royeꞌem ri Dios che chwa ri royeꞌem che ri jun na lic ta qꞌui ri yaꞌtal pukꞌab. \s1 Ri jachbal quipa ri ticawex ruma ri Jesús \r (Mt. 10:34-36) \p \v 49 »Pachaꞌ akꞌ ri coꞌlnuquikꞌa che ruwachulew. ¡Ecꞌu ri canrayij riꞌin ta asu cumaj akꞌ! \v 50 Lic cꞌu chirajawaxic quinicꞌow na chupa jun unimal cꞌaxcꞌobic. ¡Na quicꞌow ta ri bis chinucꞌuꞌx, cꞌa echiriꞌ quinicꞌow chupa waꞌ! \v 51 E chiwach riꞌix, ¿ri nucꞌunic che ruwachulew cucꞌam lo utzil chomal? Na e ta riꞌ. Ma pakatzij wi cambiꞌij e cucꞌam lo jachbal quipa tak ri ticawex.\f + \fr 12:51 \ft Tak ri ticawex quechꞌoꞌjin chiquiwach, ma ri na quecꞌuluw ta re ri Cristo cꞌo retzelal quicꞌuꞌx chiquij ri quicojom rubiꞌ.\f* \v 52 Chwi woꞌora y chikawach apanok we e cꞌo woꞌobok pa juna ja, wuma riꞌin cꞌo pa sak caquijach quipa; ma oxib quechꞌoꞌjin cucꞌ caꞌib y caꞌib quechꞌoꞌjin cucꞌ oxib. \v 53 Quechꞌoꞌjin chiquiwach rachi rucꞌ rucꞌajol, rixok rucꞌ ri ralit y ruchu-ralib rucꞌ ralibatz» xcha ri Jesús. \s1 Ri winak na xquinaꞌbej taj echiriꞌ xcꞌun Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios \r (Mt. 16:1-4; Mr. 8:11-13) \p \v 54 Yey xubiꞌij ri Jesús chique ruqꞌuiyal winak: \p «Echiriꞌ quil alak ri sutzꞌ quel lo pukajibal ri kꞌij, xew quil alak y cabiꞌij alak: “Cape jab” y e cuꞌano. \v 55 Y echiriꞌ cajum caꞌn ri tew cape lo pa sur, cabiꞌij alak: “Lic cuꞌan buc” y e cuꞌano. \v 56 ¡Xa queb palaj alak! Carik alak uchꞌobic chi utz saꞌ ruꞌanom ruwa caj y ruwachulew; ¿suꞌchac cꞌu riꞌ na camaj tane alak usucꞌ ri catajin ri Dios che ucꞌutic chiwach alak wakꞌij ora? \s1 Kayijbaꞌ kib chwach ri Dios \r (Mt. 5:25-26) \p \v 57 »¿Suꞌchac na cachꞌob ta alak chi utz saꞌ ri lic usucꞌ chirajawaxic caꞌan alak? \v 58 We cacꞌam bi la pa kꞌatbal tzij ruma junok ucojom mac chiꞌij la, e lic utz ri caꞌan la utzil chomal rucꞌ pa be xalokꞌ cꞌamajaꞌ copon la chwa ri aj kꞌatal tzij. Ma we na xꞌan ta la waꞌ, copon na la chwach ri aj kꞌatal tzij. Y we xopon cꞌu la chwach rire, cayaꞌ bi la pukꞌab ri ausiliar\f + \fr 12:58 \ft “Ausiliar”: E pachaꞌ juna policía wakꞌij ora.\f* y rire cuꞌyaꞌa la pa cárcel. \v 59 Cambiꞌij cꞌut, na quel ta lo la chiriꞌ we na xtoj ta can la ronoje ri tzꞌonom chiꞌij la»\f + \fr 12:59 \ft Wa jun cꞌambal naꞌoj e queꞌelawi lic chirajawaxic kayijbaꞌ ri kabinic kasilabic y kaꞌana utzil chomal rucꞌ ri Dios xalokꞌ cꞌa oj cꞌaslic y xalokꞌ cꞌamajaꞌ copon ri kꞌij re ri kꞌatbal tzij.\f* xcha ri Jesús. \c 13 \s1 Lic chirajawaxic wi cakatzelej katzij chwach ri Dios \p \v 1 Chupa waꞌ wa kꞌij e cꞌo jujun chiriꞌ xquitzijoj che ri Jesús saꞌ ri xquicꞌulumaj jujun aj Galilea, ri xecamisax ruma utzij ri takanel Pilato echiriꞌ quetajin che uyaꞌic ri quikasaꞌn re chicop chwa ri altar pa ri Rocho Dios. Yey ri quiquiqꞌuel waꞌ wa aj Galilea xquich caꞌn puwi ri quiquiqꞌuel ri chicop. \p \v 2 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿E cachꞌob nawi alak, waꞌ wa aj Galilea xecamisaxic ma e más e aj maquib chiquiwa ri cach aj Galilea? \v 3 Pakatzij wi cambiꞌij che alak, na e ta riꞌ. Yey ralak, we na catzelej ta tzij alak chwach ri Dios, e ne jun ralak casach wach alak. \p \v 4 »¿O saꞌ nawi cachꞌob alak puwi ri xquicꞌulumaj ri e dieciocho, ri xecamic echiriꞌ xtzak lo ri Torre re Siloé paquiwiꞌ? ¿E cachꞌob nawi alak, wa winak xecamic ma cꞌo más quimac chiquiwa ri cach aj Jerusalem? \v 5 Pakatzij wi cambiꞌij che alak, na e ta riꞌ. Yey ne ralak, we na catzelej ta tzij alak chwach ri Dios, e ne jun ralak casach wach alak —xchaꞌ. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ri cheꞌ re higo na jinta ujikꞌobalil \p \v 6 Xutzijoj cꞌu wa jun cꞌambal naꞌoj chique: \p «Cꞌo jun achi uticom jun cheꞌ re higo chupa ruticoꞌn. Xcꞌun cꞌu lok re coluꞌtzucuj ujikꞌobalil ri higo yey na jinta xurik che. \v 7 Xubiꞌij cꞌu che ri chajinel re ruticoꞌn: “Chawilapeꞌ, e urox junab waꞌ quincꞌunic coꞌlnutzucuj ujikꞌobalil wa cheꞌ re higo, yey na jinta cꞌana ujikꞌobalil canriko. Woꞌora chacheta bi ma ¿saꞌ cutikoj cꞌo chupa waꞌ wuꞌlew?” xchaꞌ. \p \v 8 Ecꞌu ri chajinel xubiꞌij che: “Wajaw, yaꞌa chi la wa junab che, ma cantij chi na ukꞌij cancꞌot rij y cancoj abono chuxeꞌ. \v 9 Cꞌaxtaj cuya ujikꞌobalil; noꞌj we na xuya taj, cꞌa ecꞌuchiriꞌ utz cachet bi” xchaꞌ.» \s1 Ri Jesús cucunaj jun ixok pa jun kꞌij re uxlanibal \p \v 10 Pa jun kꞌij re uxlanibal ri Jesús cacꞌutun chupa jun sinagoga. \v 11 Cꞌo cꞌu jun ixok chiriꞌ e dieciocho lo junab riꞌ lic cꞌuyuqꞌuic uꞌanom ri rij ruma jun itzel uxlabixel, yey na utz ta ne cusucꞌupij rib. \v 12 Y ri Jesús echiriꞌ xril rixok, xusiqꞌuij apanok y jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Ixok, lal cunutajinak chi che ri yabil cꞌo wi la —xchaꞌ. \v 13 Y xuya rukꞌab puwi rixok; y chupa cꞌu laꞌ la jokꞌotaj rixok xsucꞌupitajic y xujeko cuyac ukꞌij ri Dios. \p \v 14 Ecꞌu ri takanel re ri sinagoga lic xpe royowal chirij ri Jesús ma xcunan chupa ri kꞌij re uxlanibal, y xubiꞌij cꞌu chique ri winak: \p —Cꞌo wakib kꞌij re chac; chupa waꞌ utz cape alak re cacunax bi alak, pero lic na ube taj cacunax alak chupa ri kꞌij re uxlanibal —xchaꞌ. \p \v 15 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij: \p —¡Xa queb palaj alak! Onoje ralak ¿na caquir ta neba alak ri boyex y ri buru chupa ri kꞌij re uxlanibal chaꞌ cacꞌam bi alak chi tijoj yaꞌ? Caꞌan ne alak waꞌ chique yey xa e awaj. \v 16 Macꞌuwariꞌ takal che wiꞌxok catoꞌic, ma rire ralcꞌoꞌal can ri Abraham,\f + \fr 13:16 \ft Ri aj Israel lic caquiyac ukꞌij ri Abraham y caquibiꞌij quikaw che, ma e nabe catiꞌ-quimam.\f* yey e dieciocho lo junab waꞌ “yututal” ruma ri Satanás. ¿Na utz ta cami riꞌ quesax chupa ri yabil pa ri kꞌij re uxlanibal? —xchaꞌ. \p \v 17 Echiriꞌ xubiꞌij waꞌ ri Jesús, lic xeqꞌuix conoje ri tzel quebilow re; noꞌj conoje ri winak lic quequiꞌcot ruma ri cꞌutubal re runimal uchukꞌab ri Dios cuꞌan ri Jesús. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi rijaꞌ re moxtasa \r (Mt. 13:31-32; Mr. 4:30-32) \p \v 18 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij tanchi ri Jesús: \p «¿Saꞌ rucꞌ cajunimax wi rutakanic ri Dios? \v 19 Riꞌin canjunimaj rucꞌ juna ijaꞌ re moxtasa, ri xcꞌam bi ruma jun achi y xtiquiꞌ chupa ri werta. Ecꞌu riꞌ waꞌ xqꞌuiyic y lic xuꞌan bojobic; yey ri tzꞌiquin quexiqꞌuicꞌ che ruwa caj xquiꞌan quisoc puwi tak rukꞌab» xchaꞌ. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ri levadura \r (Mt. 13:33) \p \v 20 Y xubiꞌij tanchi ri Jesús: \p «¿Saꞌ rucꞌ canjunimaj wi rutakanic ri Dios? \v 21 E jelaꞌ pachaꞌ ri levadura, ma echiriꞌ juna ixok cuꞌan pam, cutuc jubikꞌ levadura xoꞌlibal oxib pajbal harina y ri levadura cusipowirisaj upa ronoje ri kꞌor»\f + \fr 13:21 \ft Wa cꞌambal naꞌoj puwi ri levadura e queꞌelawi tob rutakanic ri Dios xujek xa rucꞌ queb oxib pero waꞌ cumaj ronoje ruwachulew.\f* xchaꞌ. \s1 China tak ri quecolobetajic \r (Mt. 7:13-14, 21-23) \p \v 22 Echiriꞌ ri Jesús cꞌo chi be re queꞌec Jerusalem, xicꞌow pa tak tinamit y pa tak aldeas, e riꞌ cacꞌutunic. \v 23 Y cꞌo cꞌu jun xbiꞌn che: \p —Wajawal, ¿xa nawi jujun ri quecolobetajic? —xcha che. \p Y ri Jesús xucꞌul uwach: \p \v 24 «Lic chichꞌiquiquej iwib chaꞌ quixoc chupa ri nutakanic che ri oquibal xa chꞌutiꞌn uwach, ma cambiꞌij chiwe: Copon na ri kꞌij echiriꞌ lic e qꞌui ri cacaj queboc bi, noꞌj na cayaꞌtaj ta chique queboc bi. \p \v 25 »Ma e cuꞌana pachaꞌ ri rajaw juna ja echiriꞌ cuꞌan juna nimakꞌij. Echiriꞌ eboquinak chi conoje ri ebusiqꞌuim, cutzꞌapij lo ri puerta, y na jinta chi cꞌu junok coquic. Jecꞌulaꞌ riꞌ ri quicꞌulumaj riꞌix, na quixoc ta chubi. Quijek cꞌu riꞌ quixchꞌaw apanok: “Kajaw, Kajaw, yaꞌa co la chike cojoc bi” quixchaꞌ. \p »Yey Rire jecꞌuwaꞌ cucꞌul lo uwach chiwe: “Riꞌin na wetaꞌam taj pa ix petinak wi riꞌix” cacha chiwe. \p \v 26 »Ecꞌuchiriꞌ, quijek ubiꞌxic: “Oj waꞌ cꞌu woꞌkinak ucꞌ la yey xcꞌutun ne la pa tak ri be re ri katinamit” quixcha che. \p \v 27 »Noꞌj Rire cubiꞌij lo chiwe: “Pakatzij wi, riꞌin na wetaꞌam taj pa ix petinak wi riꞌix. Chixela chinuwach, iwonoje ri ix ꞌanal re ri lic itzel uwach” cacha chiwe. \p \v 28 »Ecꞌuchiriꞌ, lic quixokꞌic y cakichꞌichꞌ ruwi iweꞌ echiriꞌ quebiwil ri Abraham, ri Isaac y ri Jacob cucꞌ conoje ri kꞌalajisanelab e cꞌo rucꞌ ri Kakaw pa rutakanic chilaꞌ chicaj; yey ecꞌu riꞌ riꞌix na jinta pikꞌab quixoc bi cucꞌ. \v 29 Noꞌj e cꞌo ri na e ta aj judiꞌab e petinak pa relebal lo ri kꞌij, putzakibal ri kꞌij y pa ronoje luwar che ruwachulew, riꞌ queboc chwa ri mexa pa rutakanic ri Dios. \p \v 30 »Chiwilape cꞌu riꞌ, ma e cꞌo jujun chique ri na jinta quiwach wara che ruwachulew, e lic cacꞌojiꞌ quiwach chwach ri Dios chilaꞌ chicaj; yey e cꞌo ri lic cꞌo quiwach wara che ruwachulew, e cuꞌana na jinta quiwach chwach ri Dios chilaꞌ chicaj» xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cokꞌ puwi ri tinamit Jerusalem \r (Mt. 23:37-39) \p \v 31 Chupa cꞌu waꞌ wa kꞌij xekib jujun fariseos rucꞌ ri Jesús y jewaꞌ xquibiꞌij che: \p —Chelubi la y oj la ma ri rey Herodes caraj cucamisaj la —xechaꞌ. \p \v 32 Y ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Oj alak y jeꞌbiꞌij alak che laꞌ laꞌchi, ri e pachaꞌ juna yac: “Wakꞌij y chweꞌk cꞌa quebenuwesaj bi ri itzel uxlabixel y canꞌan cunanic yey cabij cꞌut canqꞌuis ri nuchac” cacha alak che. \v 33 Pero che cꞌu woꞌxib kꞌij chirajawaxic wi cambinibej pan nube quinꞌec, ma na takal ta che juna kꞌalajisanel cacam cꞌa naj che Jerusalem —xchaꞌ. \p \v 34 Tecꞌuchiriꞌ xubiꞌij: \p «¡Jerusalem, Jerusalem, riꞌix quebicamisaj ri kꞌalajisanelab y quebiꞌan paꞌbaj janipa ri ebutakom lo ri Dios iwucꞌ! E riꞌin uqꞌuiyal laj lic xuaj xinmol quichiꞌ riwalcꞌoꞌal riꞌix jelaꞌ pachaꞌ cuꞌan juna atiꞌ acꞌ chique tak ruwiꞌch echiriꞌ cumol quichiꞌ chuxeꞌ tak ruxicꞌ, noꞌj riꞌix na xiwaj ta qꞌuenok. \p \v 35 »Chitape cꞌut, cꞌo jun kꞌij echiriꞌ ri iwocho riꞌix cawulix canok. Cambiꞌij cꞌu chiwe na quiwil ta chi nuwach cꞌa echiriꞌ copon na rukꞌijol quibiꞌij: \q1 Lic nim ukꞌij ri jun petinak \q1 chupa rubiꞌ ri Dios Kajawxel \rq Sal. 118:26 \rq* \m quixchaꞌ.» \c 14 \s1 Ri Jesús cucunaj jun achi chupa jun kꞌij re uxlanibal \p \v 1 E xuꞌan waꞌ chupa jun kꞌij re uxlanibal: Ri Jesús xsiqꞌuix ruma jun fariseo lic cꞌo uwach chaꞌ queꞌwoꞌk chirocho. Y chilaꞌ e cꞌo jujun chique ri fariseos lic quicꞌacꞌalem we ri Jesús cacunan pa ri kꞌij re uxlanibal. \v 2 Ma chiriꞌ chwach Rire cꞌo jun achi lic yewaꞌ, waꞌlijinak rucuerpo. \p \v 3 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xutzꞌonoj chique ri fariseos y raj cꞌutunel re ri tzijpixab, jewaꞌ xubiꞌij: \p —¿Ube nawi ri caꞌan cunanic chupa ri kꞌij re uxlanibal o na ube taj? —xchaꞌ. \p \v 4 Pero rique na jinta xquicꞌulubej uwach. \p Ecꞌu ri Jesús xuya rukꞌab puwi ri yewaꞌ, xucunaj y xubiꞌij che utz queꞌec. \v 5 Tecꞌuchiriꞌ xubiꞌij chique: \p —¿Cꞌo neba junok che alak, we rucawayuꞌ o ruboyex catzak pa siwan, na queꞌresalaꞌ tulok tob chupa jun kꞌij re uxlanibal? ¿China na caꞌanaw ta waꞌ? —xchaꞌ. \p \v 6 Ecꞌu rique na xquirik ta ucꞌulic uwach che. \s1 Pixabanic chique ri quesiqꞌuix pa juna nimakꞌij \p \v 7 Ecꞌu ri Jesús xrilo saꞌ ri caquiꞌan ri esiqꞌuim pa ri waꞌim, conoje caquimajalaꞌ quib puwi tak ri tzꞌulibal que ri lic cꞌo quiwach. E uwariꞌche, xubiꞌij wa cꞌambal naꞌoj chique ri echocom: \p \v 8 «Echiriꞌ casiqꞌuix la ruma junok pa juna nimakꞌij re cꞌulaniquil, na ube taj we queꞌtzꞌula la chupa ri tzꞌulibal que ri lic cꞌo quiwach; ma cꞌaxtaj cacꞌun lo junok chocom más cꞌo uwach chiwach rilal. \v 9 Yey cakib cꞌu riꞌ ri rajaw ri nimakꞌij ucꞌ la y cubiꞌij cheꞌla: “Yaꞌa can la wa tzꞌulibal che wa jun chic” cachaꞌ. Ruma cꞌu laꞌ, cape ri qꞌuix la y queꞌtzꞌula lo la cꞌa chirij. \p \v 10 »E uwariꞌche, ri chirajawaxic caꞌan la echiriꞌ casiqꞌuix la pa juna waꞌim e waꞌ: We xopon la, meꞌtzꞌula la chupa ri tzꞌulibal que ri lic cꞌo quiwach. Jelaꞌ echiriꞌ cacꞌun lo ri siqꞌuiyom e la, jewaꞌ cubiꞌij cheꞌla: “Wamigo, jeꞌtzꞌula la más chwach” cachaꞌ. Jecꞌulaꞌ catacꞌabax kꞌij la chiquiwach ri e cꞌo chwach ri mexa ucꞌ la. \v 11 Ma china ri cuꞌan lic nim che rib, ri Dios cukasaj uwa ukꞌij; noꞌj china ri cuꞌan chꞌutiꞌn che rib, ri Dios cuyac ukꞌij» xcha ri Jesús. \s1 Ri na quebelaj ta che ri siqꞌuibal cuꞌan ri Kakaw \p \v 12 Tecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij che ri fariseo, ri siqꞌuiyom re pa ri waꞌim: \p —Echiriꞌ caꞌan la juna waꞌim, na xew ta quesiqꞌuij la ri amigos la, ri e atz-chakꞌ la, ri e cꞌo chux cheꞌla y ri beyomab e cꞌo lo chi nakaj la. Ma we caꞌan la waꞌ, rique caquiꞌan ucꞌaxel cheꞌla, caquisiqꞌuij la pa juna waꞌim y jecꞌuriꞌlaꞌ asu cacꞌul la ri tzelebal uwach che ri xꞌan la. \p \v 13 »E uwariꞌche, ri chirajawaxic caꞌan la echiriꞌ caꞌan la juna nimakꞌij, e chebesiqꞌuij la ri nibaꞌib, ri tꞌum cakan quikꞌab, ri e sic y ri e potzꞌ. \v 14 Jecꞌuriꞌlaꞌ nim kꞌij alaxic la, ma rique na caquichꞌij ta uyaꞌic ucꞌaxel cheꞌla; pero e cacꞌul la ri rajil ucꞌaxel echiriꞌ quecꞌastaj lo ri lic e jusucꞌ chwach ri Dios —xcha ri Jesús. \p \v 15 Echiriꞌ xuta waꞌ jun chique ri etzꞌul chwa ri mexa, jewaꞌ xubiꞌij che: «¡Nim ukꞌij ralaxic china ri cawaꞌ pa ri nimalaj nimabal cuya ri Dios pa rutakanic!» xchaꞌ. \p \v 16 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij che: \p «Julaj cꞌo jun achi xuchꞌobo cuya jun nimalaj nimabal y lic e qꞌui ri xebusiqꞌuij. \v 17 Ecꞌuchiriꞌ xopon ru orayil ri nimabal, xutak bi jun raj chac chaꞌ cubiꞌij chique ri echocom chic: “Peta cꞌu alak ma yijbital chi ronoje” cachaꞌ. \p \v 18 »Noꞌj chiquijujunal xquijek caquitzꞌonoj cuybal quimac ruma na quebec taj. Ri nabe xubiꞌij: “Xinlokꞌ co juchꞌakap wulew y lic chirajawaxic quiꞌnwilaꞌ. Chabiꞌij co che rapatrón chucuyu numac ma na quinꞌec taj” xchaꞌ. \p \v 19 »Ri jun chic xubiꞌij: “Xinlokꞌ co woꞌob yunta boyexab y ecꞌu waꞌ quiꞌntija quikꞌij pa chac. Chabiꞌij co che rapatrón chucuyu numac ma na quinꞌec taj” xchaꞌ. \p \v 20 »Yey jun chic xubiꞌij: “Riꞌin lic cꞌacꞌ xincꞌuliꞌic; y ruma laꞌ na quinꞌec taj” xchaꞌ. \p \v 21 »Echiriꞌ xtzelej lo raj chac, xubiꞌij ronoje waꞌ che rupatrón. Ecꞌu rupatrón lic xpe royowal y xubiꞌij che ri raj chac: “Chokꞌotan riꞌ, jat pa tak cꞌaybal y pa tak be re ri tinamit y chebacꞌama lo ri e nibaꞌib, ri tꞌum cakan quikꞌab, ri e potzꞌ y ri e sic” xchaꞌ. \p \v 22 »Xeꞌec cꞌu raj chac. Y echiriꞌ xtzelej lok, xubiꞌij che rupatrón: “Wajaw, ya xinꞌan ronoje ri xintak la che; na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, lic cꞌa cꞌo luwar chwa tak ri mexa” xchaꞌ. \p \v 23 »Xubiꞌij tanchi cꞌu rachi che ri raj chac: “Chatelubi tzaꞌm tinamit y jat pa tak nimabe y pa tak cuxcul be. Chamina uwach chique ri winak chaꞌ quepetic y jelaꞌ canoj uwa tak ri mexa nuyijbam chic re wa nimabal. \v 24 Yey pakatzij wi cambiꞌij chawe: Na jinta junok chique ri xenusiqꞌuij nabe, cutij re ri nimabal nuyijbam” xchaꞌ.» \s1 Ri cꞌax caricꞌowibej ri caterej chirij ri Jesús \p \v 25 Echiriꞌ ri Jesús cꞌo chi be, uqꞌuiyal winak eteran chirij. Ecꞌu Rire xtzuꞌn chirij y jewaꞌ xubiꞌij chique: \p \v 26 «We cꞌo junok caraj caterej lo chwij, lic chirajawaxic che más cꞌax quinunaꞌ riꞌin chiquiwa conoje, ma we e más cꞌax quebunaꞌ ruchu-ukaw, ri rixokil, ri ralcꞌoꞌal, ri ratz-uchakꞌ y más ne cꞌax cunaꞌ rib rire chinuwa riꞌin, riꞌ na takal ta che cuꞌan nutijoꞌn. \v 27 E uwariꞌche, china ri na cuya ta ranimaꞌ cutij cꞌax ruma ri caterej lo chwij,\f + \fr 14:27 \ft Pa ri chꞌaꞌtem griego cubiꞌij “ri na rucꞌaꞌam ta rucruz”.\f* riꞌ na takal ta che cuꞌan nutijoꞌn. \p \v 28 »Ma we cꞌo junok caraj cuꞌan nutijoꞌn, lic chuchꞌobo na rakan we cucuy ri cꞌaxcꞌobic cape puwiꞌ ruma ri caterej lo chwij. \p »E jelaꞌ pachaꞌ ri caꞌanic echiriꞌ cayac juna nimalaj ja. Ma ¿cꞌo neba junok che alak na cuchꞌob ta rakan chi utz nabe na puwi ri cajawax che chaꞌ cuyac ri ja y carajilaj na cꞌu riꞌ janipa ri cumaj bi chaꞌ caretaꞌmaj we xakareꞌ cuchꞌij uyaquic ri ja? \v 29 Ma we na cuꞌan ta waꞌ, echiriꞌ uticom chi cꞌu ruparakan ri ja, cuchakabaꞌ uꞌaniquil ruma na jinta chi puak re cuqꞌuiso; yey conoje cꞌu riꞌ ri quebilow re, caquijek caquichꞌamij, \v 30 caquibiꞌij: “Waꞌchi xujek uyaquic wa ja, yey na xuqꞌuis ta chic” quechaꞌ. \p \v 31 »Jecꞌulaꞌ ¿saꞌ nawi cuꞌan juna rey xa e lajuj mil rusoldados chwa juna chic rey petinak pa chꞌaꞌoj chirij rucꞌ veinte mil soldados? Ri cuꞌano e nabe na cuchꞌob na rakan chi utz we xakareꞌ cuchꞌij uchukꞌab ri jun chic rey e cꞌo más usoldados. \v 32 Y we cuchꞌobo na cuchꞌij taj, ri cuꞌano e xalokꞌ cꞌa naj cꞌo wi lo ri jun chic rey, quebutak cꞌu bi achijab chaꞌ queꞌquiꞌana ri utzil chomal rucꞌ.\f + \fr 14:32 \ft Riꞌoj na cakachꞌij ta cꞌana ruchukꞌab ri Dios, e uwariꞌche kaꞌana utzil chomal rucꞌ Rire woꞌora, xalokꞌ cꞌamajaꞌ cojeꞌela chwach.\f* \v 33 Jecꞌuriꞌlaꞌ, we cꞌo junok che alak caraj caterej lo chwij, lic chirajawaxic che cuya can ronoje ri cꞌo rucꞌ;\f + \fr 14:33 \ft Waꞌ e queꞌelawi ronoje ri cꞌo kucꞌ cakaya pukꞌab ri Kanimajawal.\f* ma we na cuꞌan ta waꞌ, na takal ta che cuꞌan nutijoꞌn. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ratzꞌam \r (Mt. 5:13; Mr. 9:50) \p \v 34 »E ratzꞌam lic cajawaxic; noꞌj we xsach rutzayul, ¿suꞌanic tanchi caꞌan tza che? \v 35 Ma na curik ta uchac che rulew y na utz ta ne caꞌan abono rucꞌ. Ecꞌu ri caꞌan che, e catix bi.\f + \fr 14:35 \ft We ratzꞌam xsach rutzayul, na jinta chi uchac. Jecꞌulaꞌ, na jinta cutikoj we junok cubiꞌij e utijoꞌn ri Jesús yey na cuya ta ranimaꞌ caricꞌowibej cꞌax ruma Rire.\f* China cꞌu ri cꞌo utanibal che utayic, ¡chuta cꞌu riꞌ!» xcha ri Jesús. \c 15 \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi rachi cutzucuj rubexex sachinak \r (Mt. 18:10-14) \p \v 1 Conoje raj tzꞌonol puak re tojonic\f + \fr 15:1 \ft “Raj tzꞌonol puak re tojonic”: Quil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* y tak raj maquib quekib rucꞌ ri Jesús chaꞌ caquita ruchꞌaꞌtem. \v 2 Pero ri fariseos y raj cꞌutunel re ri tzijpixab lic caquichꞌaꞌtibej, jewaꞌ caquibiꞌij: «Waꞌchi quebucꞌul raj maquib y cawaꞌ cucꞌ» quechaꞌ. \p \v 3 E uwariꞌche ri Jesús xutzijoj wa jun cꞌambal naꞌoj chique, jewaꞌ xubiꞌij: \p \v 4 «¿Saꞌ nawi cuꞌan junok che alak we e cꞌo jun ciento ubexex yey casach cꞌu junok chique? ¿Na quebucꞌol ta neba can riꞌ ri noventa y nueve pa ri quiluwar y queꞌec cꞌu che utzucuxic ri jun xsach canok? Yey na cuxlan ta che utzucuxic cꞌa echiriꞌ cuꞌrika lok. \v 5 Ecꞌuchiriꞌ curiko, lic caquiꞌcotic cuya lo chirij ukul. \v 6 Y echiriꞌ copon chirocho, cumol quichiꞌ ri ramigos y ri ratz-uchakꞌ, y jewaꞌ cubiꞌij chique: “Chixquiꞌcota wucꞌ ma xinrik ri nubexex sachinak” cachaꞌ. \p \v 7 »Cambiꞌij cꞌu riꞌin che alak: Más ne cꞌo quiꞌcotemal chilaꞌ chicaj ruma juna aj mac cutzelej utzij chwach ri Dios, chiquiwa noventa y nueve jusucꞌ e cꞌolic y na cajawax taj cacuytaj quimac. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi rixok cutzucuj rusakil puak \p \v 8 »We e laꞌ juna ixok cꞌo lajuj sakil puak rucꞌ yey cutzak cꞌu junok, ¿saꞌ ri cuꞌano? Cutzij akꞌ y naꞌl cumes rupa ja, cutzucuj cꞌu coqꞌuil yey na cuxlan ta che utzucuxic cꞌa echiriꞌ cuꞌrika lok. \v 9 Y ecꞌuchiriꞌ urikom chic, cumol quichiꞌ ri ramigos y ri ratz-uchakꞌ y cubiꞌij cꞌu chique: “Chixquiꞌcota wucꞌ ma xinrik wa sakil puak nutzakom” cachaꞌ. \v 10 Cambiꞌij cꞌu riꞌin che alak: Jelaꞌ ri quiꞌcotemal que ri ángeles chwach ri Dios echiriꞌ juna aj mac cutzelej utzij» xcha ri Jesús. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi jun ala sachinak \p \v 11 Xutzijoj cꞌu wa jun cꞌambal naꞌoj chique, jewaꞌ xubiꞌij: \p «Cꞌo jun achi e cꞌo caꞌib ucꞌajol. \v 12 Jun kꞌij ri chakꞌixel xubiꞌij che rukaw: “Tat, jacha la upa ri beyomalil la y asu yaꞌa la janipa ri takal chwe riꞌin” xcha che rukaw. Y rukaw e xuꞌano. Xujach cꞌu rubeyomalil, xuya ri takal che rucꞌajol atzixel y ri takal che ri chakꞌixel. \p \v 13 »Cꞌamajaꞌ cꞌu naj ujachic upa, rala chakꞌixel xucꞌayij ronoje ri xyaꞌ che, xumol bi uchiꞌ ri puak y xeꞌec naj chupa jun chic tinamit. Chilaꞌ cꞌu riꞌ xutzꞌilaꞌ ronoje rubeyomalil, ma xuꞌan rucꞌ ri puak ronoje ri xraj rire. \v 14 Ecꞌuchiriꞌ xuqꞌuis ronoje rurajil, xpe jun nimalaj numic chupa laꞌ la tinamit pa cꞌo wi. Y xujek lic cutij cꞌax. \p \v 15 »Xeꞌec cꞌut che utzucuxic uchac rucꞌ jun achi aj chilaꞌ. Yey rachi xutak bi pa juyub che quichajixic uqꞌuiyal ak. \v 16 Ecꞌu rala xujek lic canumic, curayij uwach tob ne e ri quechaꞌ ri ak, pero na jinta junok cayaꞌw re che. \fig Jun ala quebuchajij ak (Lucas 15:15)|alt="Prodigal son with pigs" src="CN01759b.tif" size="span" ref="luk 15.15" \fig* \p \v 17 »Tecꞌuchiriꞌ, xcꞌun runaꞌoj y chiribil rib xuchꞌob rakan: “Chilaꞌ chirocho ri nukaw lic cꞌo caquitij ruqꞌuiyal mocom; yey riꞌin wara quincam che numic. \v 18 Ecꞌu woꞌora quintzelej chirocho ri nukaw y jewaꞌ cambiꞌij che: Tat, in macuninak chwach ri Dios y chiwach rilal. \v 19 Na takal ta chic cabiꞌx chwe in cꞌajol la. ꞌAna la chwe pachaꞌ xa in chi jun mocom la” xcha chiribil rib. \v 20 Y ecꞌu xuꞌano. Xumaj bi ube chirocho rukaw. \p »Ecꞌu rukaw, echiriꞌ xril pana rucꞌajol chinimanaj, lic xjuchꞌ caꞌn pa ranimaꞌ. Lic cꞌu riꞌ canic xeꞌec y xuꞌcꞌulu apanok. Xulakꞌapuj y xutzꞌub uchiꞌ. \p \v 21 »Y rala xubiꞌij che rukaw: “Nukaw, in macuninak chwach ri Dios y chiwach rilal. Na takal ta chic cabiꞌx chwe in cꞌajol la” xchaꞌ. \p \v 22 »Pero rukaw xubiꞌij chique ri raj chaquib: “Jiꞌwesalaꞌ lo ri cꞌul más chom y chiwikaꞌ. Chicojo juna mapakꞌab che ruwi ukꞌab y uxajab che ri rakan. \v 23 Yey jiꞌcꞌama lo ri mekꞌ lic tiꞌoꞌjirisam y chicamisaj. Katija cꞌu riꞌ, chojquiꞌcotok y kaꞌana nimakꞌij, \v 24 ma wa nucꞌajol e junam rucꞌ caminak chic yey woꞌora xcꞌastaj lok. Rire sachinak chic pero xrikitajic” xcha chique. Y xquijeko lic quequiꞌcotic. \p \v 25 »Ecꞌu rucꞌajol atzixel benak pa juyub; yey echiriꞌ xcꞌun lo chunakaj ri ja, xuta ri música lic catꞌikowic y ri quexajaw pa ri nimakꞌij. \v 26 Xusiqꞌuij cꞌu pan jun chique raj chaquib y xutzꞌonoj che saꞌ ri catajinic. \p \v 27 »Raj chac xubiꞌij che: “Xcꞌun ri chakꞌ la. Ruma cꞌu laꞌ, ri kaw la lic xquiꞌcot che ma utz uwach xcꞌunic, na jinta cꞌo xucꞌulumaj. E uwariꞌche, xutak ucamisaxic ri mekꞌ tiꞌoꞌjirisam chaꞌ cakaꞌan nimakꞌij” xcha che. \p \v 28 »Ecꞌu ri atzixel lic xpe royowal y na xraj taj coc bi. Xel na cꞌu lo rukaw y lic xelaj che chaꞌ coc bi. \v 29 Noꞌj rire xucꞌul uwach, jewaꞌ xubiꞌij che rukaw: “Rilal etaꞌam la janipa lo junab waꞌ in chacuninak ucꞌ la y na nupalajim ta tzij la julajok. Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, na yaꞌom tane la chwe tob xa juna ralco nucaprux chaꞌ canꞌan nimakꞌij y quinquiꞌcot cucꞌ ri wamigos. \v 30 Yey ecꞌu woꞌora xcꞌun wa jun cꞌajol la, ri xa xuꞌtzꞌilaꞌ lo ri puak la cucꞌ ixokib na chom ta quibinic; na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, ruma rire, xtak la ucamisaxic ri mekꞌ tiꞌoꞌjirisam” xcha che. \p \v 31 »Ecꞌu rukaw xubiꞌij che: “Nucꞌajol, riꞌat ronoje kꞌij at cꞌo wucꞌ, yey rubitak we, ronoje aweꞌat chic. \v 32 Noꞌj woꞌora lic chirajawaxic wi cakaꞌan nimakꞌij y cojquiꞌcotic, ma waꞌchakꞌ e junam rucꞌ caminak chic yey woꞌora xcꞌastaj lok. Rire sachinak chic pero xrikitajic” xchaꞌ.» \c 16 \s1 Ruchapabexic ri kabeyomalil \p \v 1 Ecꞌu ri Jesús xutzijoj waꞌ chique rutijoꞌn: \m «Cꞌo jun achi beyom y rire cꞌo jun raj chac chajinel re ronoje rubitak re. Xopon cꞌu ubiꞌxiquil che ri beyom, ri raj chac catajin bi che uqꞌuisic rubeyomalil. \v 2 Ecꞌu ri beyom xusiqꞌuij ri raj chac y jewaꞌ xubiꞌij che: “¿Saꞌ waꞌ wa canta chawe? Ma xbiꞌx chwe, riꞌat e catzꞌilaꞌ rubitak we. Ruma cꞌu riꞌ, woꞌora na at ta chi chajinel chwi rubitak we, pero chayaꞌa can chwe chucholaꞌj tzꞌibital chwa wuj saꞌ ri xaꞌan rucꞌ tak ri nuyaꞌom pakꞌab” xchaꞌ. \p \v 3 »Ewi ri raj chac xuchꞌob rakan: “¿Saꞌ ri canꞌan woꞌora? Ma ri wajaw caresaj ri nuchac chwe. Yey riꞌin na cancuy taj quinchacun pa juyub y quinqꞌuix che cantzꞌonoj limoxna. \v 4 ¡Ah! Wetaꞌam chic saꞌ ri canꞌano chaꞌ e cꞌo wamigos quecꞌuluw weꞌin chicocho echiriꞌ na jinta chi nuchac” xcha pa ranimaꞌ. \p \v 5 »Xebusiqꞌuij cꞌu chiquijujunal ri cꞌo quicꞌas rucꞌ ri rajaw. Xutzꞌonoj che ri nabe: “¿Janipa racꞌas rucꞌ ri wajaw?” xcha che. \p \v 6 »Y raj cꞌas xucꞌul uwach: “Nucꞌas jun ciento tenaꞌx aceite” xcha che. \p »Y raj chac xubiꞌij che: “Riꞌ ruwujil racꞌas. Chokꞌotan chat-tzꞌulok, chayojo ri jun ciento y chacojo xa nicꞌaj ciento chic” xchaꞌ. \p \v 7 »Tecꞌuchiriꞌ, xutzꞌonoj che jun chic: “Y riꞌat, ¿janipa racꞌas?” xchaꞌ. \p »Y raj cꞌas xubiꞌij: “Nucꞌas jun ciento quintal trigo” xchaꞌ. \p »Y raj chac xubiꞌij che: “Riꞌ ruwujil racꞌas. Chayojo ri jun ciento y chacojo xa ochenta quintal chic” xchaꞌ. \p \v 8 »Ecꞌu ri rajaw, echiriꞌ xretaꞌmaj saꞌ ri xuꞌan ri raj chac, jewaꞌ xubiꞌij: “¡Jaꞌ! ¡Lic cꞌo unaꞌoj wa jun achi, tob na jusucꞌ ta ri uꞌanom!” xchaꞌ.» \p Xubiꞌij cꞌu ri Jesús chique rutijoꞌn: \p «Pakatzij wi ri winak na e ta jusucꞌ, más cꞌo quinaꞌoj che uchapabexic rubitak que, chiquiwa ri e cꞌo pa ri Kꞌijsak. \v 9 E uwariꞌche cambiꞌij chiwe: Chichapabej chi utz ri puak y rubitak iwe y rucꞌ waꞌ chebitoꞌo ri nibaꞌib y jecꞌulaꞌ rique quebuꞌana iwamigos. Ma echiriꞌ copon ri kꞌij na jinta chi puak iwucꞌ, quixcꞌul na chilaꞌ chicaj pa cayaꞌiꞌ wi chiwe ri cꞌaslemal na jinta utakexic. \p \v 10 »E junok jusucꞌ uchapabexic cuꞌan ri xa jubikꞌ yaꞌtal pukꞌab, jecꞌuriꞌlaꞌ cuꞌano we xyaꞌiꞌ qꞌui pukꞌab. Noꞌj we na jusucꞌ ta uchapabexic cuꞌan ri xa jubikꞌ yaꞌtal pukꞌab, jecꞌuriꞌlaꞌ we xyaꞌiꞌ qꞌui pukꞌab, na jusucꞌ ta ri cuꞌan rucꞌ. \v 11 Ecꞌu riꞌ riꞌix, we na jusucꞌ ta uchapabexic iꞌanom ri beyomalil xa re ruwachulew, ¿china cꞌu cayaꞌw riꞌ pikꞌab ri sakil beyomalil re chilaꞌ chicaj? Na jinta junok. \v 12 Yey we e laꞌ na jusucꞌ ta uchapabexic iꞌanom ri yaꞌom pikꞌab xa pa chakꞌiꞌm, ¿china cꞌu riꞌ caraj cuya beyomalil chiwe? Na jinta junok. \p \v 13 »Lic cꞌayew we juna aj chac e caꞌib ri rajaw. Ma laj tzel caril ri jun yey cꞌax cunaꞌ ri jun chic; o laj cuyac ukꞌij ri jun yey cucꞌak bi ukꞌij ri jun chic. Ruma cꞌu laꞌ, na utz taj we junok cuya rib che cunimaj ri Dios yey cuya rib che utzucuxic ri beyomalil re ruwachulew» xcha ri Jesús. \p \v 14 Echiriꞌ xquita waꞌ ri fariseos, ri lic queꞌec quicꞌuꞌx rucꞌ ri puak, xa xquitzeꞌej ri cubiꞌij ri Jesús. \p \v 15 Ecꞌu Rire xubiꞌij chique: \p «Ralak fariseos, lic caꞌan chi ibil ib alak pachaꞌ lic alak jusucꞌ chiquiwach ri winak, pero ri Dios retaꞌam saꞌ ri cꞌo pa animaꞌ alak. Ma ronoje tak ri lic yacom ukꞌij cuma ri winak, waꞌ lic tzel quilitaj ruma ri Dios. \s1 Ri Tzij Pixab y rutakanic ri Dios \p \v 16 »Ri kꞌalajisanelab y ri Moisés quitzꞌibam chi lo chupa ri Tzij Pixab chwi rutakanic ri Dios cacꞌun na; yey rucꞌ cꞌu ri Juan xjekiꞌ wi utzijoxic rucꞌunibal rutakanic ri Dios, y conoje cꞌu ri winak lic caquitij ukꞌij queboc chupa waꞌ. \v 17 Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, lic cꞌo uwach wa Tzij Pixab tzꞌibital canok, ma e ne más cꞌayew cajalcꞌatix jubikꞌok che waꞌ chwa ri casach uwach ruwa caj y ruwachulew. \s1 Ri Jesús cacꞌutun chwi ri jachbal ib \r (Mt. 5:31-32; 19:1-12; Mr. 10:1-12) \p \v 18 »China junok cuya ruwujil re jachbal ib che ri rixokil yey cacꞌuliꞌ tanchi rucꞌ juna chic ixok, riꞌ camacun chirij ri cꞌulaniquil. Yey china ri cacꞌuliꞌ rucꞌ rixok jachom canok, riꞌ jenelaꞌ camacun chirij ri cꞌulaniquil. \s1 Ri beyom y ri Lázaro \p \v 19 »Cꞌo jun achi lic beyom, e tak rukꞌuꞌ cucojo ꞌanatal rucꞌ cꞌul morato\f + \fr 16:19 \ft “Morato”: Quil “púrpura” pa vocabulario.\f* y rucꞌ cꞌul lino rubiꞌ, yey waꞌ lic qꞌui rajil. Rire ronoje kꞌij cuꞌan nimak nimanic pa rocho. \v 20 Y chunakaj cꞌu ri puerta catzꞌuyiꞌ jun nibaꞌ Lázaro rubiꞌ yey waꞌ lic cakꞌolol rij che chꞌaꞌc. \v 21 Ecꞌu wa nibaꞌ lic curayij pan uwach ri kax catzak chuxeꞌ rumexa ri beyom; yey quecꞌun tak ne lo ri tzꞌiꞌ y caquirikꞌiraꞌ uwach rucꞌax cakꞌololic. \p \v 22 »Xopon cꞌu jun kꞌij xcam ri nibaꞌ y xcꞌam bi cuma ri ángeles y xyaꞌ cꞌu putzal ri Abraham. Tecꞌuchiriꞌ, xcam ri beyom y xmukic. \p \v 23 »Ecꞌuchiriꞌ cꞌo chi pa cꞌax ri beyom chupa ri luwar que ri ecaminak, chinimanaj xril pan ri Abraham rucꞌ ri Lázaro putzal. \v 24 Ecꞌu ri beyom xsiqꞌuin apanok, jewaꞌ xubiꞌij: “Nukaw Abraham,\f + \fr 16:24 \ft Ri aj Israel lic caquiyac ukꞌij ri Abraham y caquibiꞌij quikaw che, ma e nabe quimam.\f* chinjuchꞌ caꞌn co cheꞌla, taka lo la ri Lázaro chaꞌ cumuꞌ ruwi ukꞌab pa yaꞌ re coluꞌjorij ri wakꞌ, ma lic cꞌax in cꞌo chupa wa akꞌ” xcha che. \p \v 25 »Noꞌj ri Abraham xubiꞌij pan che: “At wal, cꞌuna chacꞌuꞌx echiriꞌ at cꞌas che ruwachulew, lic xacꞌul janipa ri xarayij; noꞌj ri Lázaro lic cꞌax ri xucꞌul rire che rucꞌaslem che ruwachulew. Ecꞌu woꞌora rire lic utz uꞌanom wara, noꞌj riꞌat at cꞌo pa ri cꞌax.\f + \fr 16:25 \ft Wa jun versículo na e ta queꞌelawi conoje ri beyomab quebec pa cꞌax y conoje ri nibaꞌib quecolobetajic. Ma ri Abraham mismo e jun achi lic beyom y rire xcolobetajic.\f* \v 26 Yey chikaxoꞌl riꞌoj y riꞌat cꞌo jun nimalaj siwan. Ruma cꞌu waꞌ, ri e cꞌo wara na utz taj quekꞌax pan iwucꞌ; y ri e cꞌo iwucꞌ, na utz taj quekꞌax lo wara” xcha ri Abraham. \p \v 27 »Xubiꞌij cꞌu ri beyom che: “Cantzꞌonoj co cheꞌla, nukaw Abraham, taka bi la ri Lázaro chirocho ri nukaw chwachulew, \v 28 ma chilaꞌ e cꞌo can woꞌob nuchakꞌ. Taka cꞌu bi la ri Lázaro chaꞌ quebuꞌpixabaj y jelaꞌ na quepe ta rique chupa wa luwar re cꞌax pa wa in cꞌo wi riꞌin” xchaꞌ. \p \v 29 »Y ri Abraham xubiꞌij che: “Cꞌo chi paquikꞌab rique ri Tzij Pixab tzꞌibital can cuma ri Moisés y ri kꞌalajisanelab. ¡Ecꞌu quita que riꞌ!” xchaꞌ. \p \v 30 »Ecꞌu ri beyom xubiꞌij che: “Nukaw Abraham, rique na queboc ta il che waꞌ. Pero we ta e laꞌ cꞌo junok cꞌastajinak bi chiquixoꞌl ri ecaminak yey cawinakir chiquiwach, riꞌ caquitzelej na quitzij chwach ri Dios” xchaꞌ. \p \v 31 »Ecꞌuchiriꞌ xubiꞌij ri Abraham che: “We rique na queboc ta il che ri quitzꞌibam can ri Moisés y ri kꞌalajisanelab, na caquijalcꞌatij ta ri quibinic quisilabic tob ne cawinakir chiquiwach junok cꞌastajinak bi chiquixoꞌl ri ecaminak” xcha ri Abraham.» \c 17 \s1 Ri kꞌatbal tzij re ri Dios cꞌo paquiwi ri caquimin jun chic pa mac \r (Mt. 18:6-7, 21-22; Mr. 9:42) \p \v 1 Ri Jesús xubiꞌij chique rutijoꞌn: \m «Che ruwachulew lic cꞌo tzakibal pa mac, pero ¡lic tokꞌoꞌ cꞌu uwach ri cumin junok chic chupa ri na utz taj, ma e cape ri kꞌatbal tzij re ri Dios puwiꞌ! \v 2 Ma e ne más utz cuya ri catzayabax bi pukul juna nimalaj caꞌ re queꞌem y cacꞌak cꞌu bi chupa ri mar, chwa ri cumin junok pachaꞌ wa chꞌutiꞌk\f + \fr 17:2 \ft “Chꞌutiꞌk”: Waꞌ e cachꞌaꞌt paquiwi ri na jinta quichukꞌab, na jinta quiwach o ri cꞌacꞌ xcubiꞌ quicꞌuꞌx rucꞌ ri Jesús.\f* chupa ri na utz taj. \s1 Pixabanic puwi ri cuybal mac \p \v 3 »Lic chiwila cꞌu iwib riꞌix. Ma we juna awatz-achakꞌ cuꞌan ri na utz taj chawe, chachꞌaꞌbej upa. Y we xutzelej utzij chawach, chacuyu umac. \v 4 Tob ne cuꞌan ri na utz taj chawe wukub laj chupa ri jun kꞌij y wukub laj coluꞌtzelej utzij chawach, chacuyu umac» xcha ri Jesús. \p \v 5 Ecꞌuchiriꞌ xquibiꞌij ri cablajuj e utakoꞌn che: \p —Nimarisaj la ri cubulibal kacꞌuꞌx —xechaꞌ. \p \v 6 Y ri Kanimajawal Jesucristo jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —We ta ri cubulibal icꞌuꞌx caqꞌuiyic jelaꞌ pachaꞌ caqꞌuiy rijaꞌ re moxtasa, utz ne riꞌ quibiꞌij che wa jun cheꞌ: “Chumichꞌa bi rib wara y chutica rib chupa ri mar,” y e cuꞌanaꞌ —xchaꞌ. \s1 Miꞌan nim che iwib ruma quixchacun pa ruchac ri Dios \p \v 7 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij: \p «We e laꞌ junok chiwe cꞌo juna raj chac cachacun pa abixbal o quebuchajij chicop, yey echiriꞌ catzelej lo pa juyub, ¿quibiꞌij nawi che: “Chatocok, chat-tzꞌula chwa ri mexa”? \v 8 ¡Na e ta quiꞌano! Ri quibiꞌij che e waꞌ: “Chajeka uyijbaxic ri waꞌim y chayijbaꞌ awib chaꞌ caya lo ri nuwa chwa ri mexa. Ecꞌuchiriꞌ in woꞌkinak chi riꞌin, cꞌa tecꞌuchiriꞌ catwaꞌ riꞌat” quixchaꞌ. \v 9 ¿Cutioxij nawi ri patrón che ri raj chac ruma xuꞌan ri xutak che? Na cutioxij taj. \p \v 10 Jecꞌulaꞌ riꞌix, echiriꞌ iꞌanom chi ronoje ri ixtakom che uꞌanic ruma ri Dios, jewaꞌ chibiꞌij: “Riꞌoj xa oj mocom, na takal ta co chike cayac kakꞌij ma xew kaꞌanom ri ubiꞌim ri Dios chike” quixchaꞌ.» \s1 Na e ta qꞌui ri quetioxin che ri Kakaw \p \v 11 Echiriꞌ ri Jesús cꞌo chi be re queꞌec Jerusalem, catajin ricꞌowic pa ri be, ri cujach upa ri luwar re Samaria rucꞌ ri luwar re Galilea. \v 12 Echiriꞌ catajin roquic chupa jun aldea, lajuj achijab cꞌo ri yabil lepra chique xebel lo che ucꞌulic yey chinimanaj xetaqꞌuiꞌ wi lo che ri Jesús.\f + \fr 17:12 \ft Jewaꞌ xquiꞌano ma chupa ri Tzij Pixab cubiꞌij na utz taj cakib junok cꞌo lepra che rucꞌ junok na jinta wa yabil che.\f* \v 13 Xquijek cꞌu quesiqꞌuin che, jewaꞌ caquibiꞌij: \p —¡Jesús, lal tijonel, choj-juchꞌ caꞌn co cheꞌla! —quechaꞌ. \p \v 14 Ecꞌuchiriꞌ xeril pan ri Jesús, jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —Oj alak, jeꞌcꞌutu ib alak chiquiwach raj chacunel pa Rocho Dios\f + \fr 17:14 \ft Ri Tzij Pixab re ri Moisés cubiꞌij we junok na jinta chi lepra che, chirajawaxic cucꞌutu rib chwach jun aj chacunel pa Rocho Dios chaꞌ rire cubiꞌij we utz chic queꞌcꞌola chiquixoꞌl ri ratz-uchakꞌ. Lv. 14:1-32\f* —xcha chique. \p Xebec cꞌut, y echiriꞌ quetajin chi be, xecunutaj che ri quiyabil. \p \v 15 Cꞌo cꞌu jun chique, echiriꞌ xrilo cunutajinak chic, xtzelej lok y xujeko casiqꞌuinic, lic cuyac ukꞌij ri Dios. \v 16 Xuxucubaꞌ cꞌu rib xeꞌrakan ukꞌab ri Jesús, xukasaj rupalaj cꞌa chuꞌlew y lic catioxin chwach, yey waꞌ waꞌchi aj Samaria. \p \v 17 Ecꞌu ri Jesús jewaꞌ xubiꞌij: \p —¿Na e ta neba lajuj ri xecunutajic? Yey ri belejeb chic, ¿pa e cꞌo wi? \v 18 ¿Suꞌchac na xetzelej ta lo rique chaꞌ caquiyac ukꞌij ri Dios? Ma xew xtzelej lo wa jun achi yey rire na aj tane Israel —xchaꞌ. \p \v 19 Xubiꞌij cꞌu che rachi: \p —Chatyactajok y chamaja bi abe. Ma ruma ri cubulibal acꞌuꞌx wucꞌ, xatcolobetaj che ri yabil —xchaꞌ. \s1 Rucꞌunibal Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex \r (Mt. 24:23-28, 36-41) \p \v 20 Ri fariseos xquitzꞌonoj che ri Jesús: \p —¿Jampalaꞌ cacꞌun rutakanic ri Dios che ruwachulew? —xechaꞌ. \p Y ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Ri jekebal rutakanic ri Dios na jinta cꞌutubal re quilitajic. \v 21 Na jinta ne junok cubiꞌij: “¡Riꞌ cꞌo wara!” o “¡Leꞌ cꞌolic!” Ma tape alak: Rutakanic ri Dios cꞌo chi chixoꞌl alak —xcha chique. \p \v 22 Ecꞌuchiriꞌ ri Jesús xubiꞌij tanchi chique rutijoꞌn: \p «Copon cꞌu ri kꞌij echiriꞌ lic quiwaj quiwil tob ne xa juna kꞌij che rukꞌijol Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex echiriꞌ catakan che ruwachulew; pero na quiwil taj. \v 23 Cuꞌana cꞌu riꞌ e cꞌo caquibiꞌij chiwe: “¡Riꞌ cꞌo wara!” o “¡Leꞌ cꞌolic!” Pero riꞌix mixꞌec, na quebiternabej ta nenareꞌ. \v 24 Ma echiriꞌ cacꞌun Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex, conoje caquil rucꞌunibal jelaꞌ pachaꞌ cuꞌano echiriꞌ cayocꞌ caꞌn ruxeꞌ caj y ruwonibal waꞌ cuwonisaj ronoje. \p \v 25 Pero lic cꞌu chirajawaxic nabe na cutij ri cꞌax y lic cacꞌak bi ukꞌij cuma ri winak re wakꞌij ora. \p \v 26 »Ma jelaꞌ pachaꞌ ri xuꞌan chupa tak ri kꞌij re ri Noé, jelaꞌ cuꞌana pa rucꞌunibal Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex. \v 27 Ma conoje ri winak caquitij quiwa, caquitij quiyaꞌ, quecꞌuliꞌic y quequiya ri calcꞌoꞌal pa cꞌulaniquil. Ecꞌu quetajin riꞌ che uꞌaniquil, echiriꞌ xopon rukꞌijol xoc bi ri Noé chupa ri nimalaj barco; cꞌa tecꞌuchiriꞌ xpe ri unimal jab y jelaꞌ xusach quiwach conoje. \p \v 28 Jecꞌuriꞌlaꞌ xuꞌan ojertan chupa tak ri kꞌij re ri Lot: tak ri winak caquitij quiwa, caquitij quiyaꞌ, quelokꞌowic, quecꞌayinic, queticoꞌnajic y caquiyac cocho. \v 29 Yey chupa cꞌu ri kꞌij echiriꞌ xel bi ri Lot chupa ri tinamit Sodoma, xpe lo akꞌ chicaj cajinow rucꞌ azufre\x + \xo 17:29 \xt Gn. 19:24-25; Ap. 14:10\x* y xecam conoje ri e cꞌo chupa ri tinamit. \v 30 Jecꞌuriꞌlaꞌ cuꞌana pa rukꞌijol echiriꞌ cakꞌalajin uwach Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex, ma tak ri winak na cacoyꞌej ta rucꞌunibal. \p \v 31 »Chupa cꞌu riꞌ la kꞌij, china ri cꞌo lo chwi ri rocho, makaj lo che ucꞌamic ubitak re pa ja; y china ri cꞌo pa juyub, matzelej lo pa ri tinamit. \v 32 Cꞌuna chicꞌuꞌx riꞌix saꞌ ri xucꞌulumaj ri rixokil ri Lot.\x + \xo 17:32 \xt Gn. 19:26\x* \v 33 China ri lic cutij riꞌ che na cuya ta ranimaꞌ rucꞌaslem, riꞌ e cujam ri chomilaj ucꞌaslemal chwach ri Dios; noꞌj china ri cuya ranimaꞌ rucꞌaslem wuma riꞌin, riꞌ e curik ri chomilaj ucꞌaslemal chwach ri Dios. \p \v 34 »Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: Chupa laꞌ laꞌkꞌab cꞌo cuꞌana wi e cꞌo caꞌibok quewar junam; jun cacꞌam bi y ri jun chic cayaꞌiꞌ canok. \v 35 O laj e cꞌo caꞌib ixokib junam quequeꞌnic; jun cacꞌam bi y ri jun chic cayaꞌiꞌ canok. \v 36 Pa e cꞌo wi caꞌibok chwa juyub; jun cacꞌam bi y ri jun chic cayaꞌiꞌ canok» xcha ri Jesús. \p \v 37 Ecꞌuchiriꞌ rutijoꞌn xquicꞌul uwach, jewaꞌ xquibiꞌij che: \p —Kajawal, ¿pachawi cuꞌana wi waꞌ? —xechaꞌ. \p Y ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Lic cakꞌalajinic pa cuꞌana wi, jelaꞌ pachaꞌ cakꞌalajinic pa cꞌo wi juna caminak, ma puwi waꞌ caquimol wi quib tak ri cꞌuch\f + \fr 17:37 \ft Wa cꞌambal naꞌoj e queꞌelawi rucꞌunibal ri Kanimajawal lic cakꞌalajinic, ma conoje ri winak caquil waꞌ. Lc. 17:24\f* —xchaꞌ. \c 18 \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi jun ixok malcaꞌn y jun aj kꞌatal tzij \p \v 1 Ecꞌu ri Jesús xutzijoj wa jun cꞌambal naꞌoj chaꞌ cucꞌut chique rutijoꞌn ri lic chirajawaxic wi na cacokꞌotaj taj caquiꞌan orar chwach ri Dios y na capax tane quicꞌuꞌx che royꞌexic ri cꞌulubal uwach. \v 2 Jewaꞌ xubiꞌij chique: \p «Chupa jun tinamit cꞌo jun aj kꞌatal tzij na cuxiꞌij ta rib chwach ri Dios y na cuxiꞌij ta rib chwach juna achi. \v 3 Cꞌo cꞌu jun ixok malcaꞌn chupa wa tinamit, ronoje kꞌij cacꞌun chwach raj kꞌatal tzij y cubiꞌij che: “Kꞌata la tzij puwi jun ticawex cachꞌoꞌjin chwij” cacha che. \p \v 4 »Ecꞌu raj kꞌatal tzij lic naj e riꞌ na xraj taj cuꞌan ri cutzꞌonoj wiꞌxok. Tecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij pa ranimaꞌ: “Tob na canxiꞌij ta wib chwach ri Dios y na canxiꞌij ta wib chwach juna achi, \v 5 canꞌan na cꞌu wa kꞌatbal tzij cutzꞌonoj wiꞌxok malcaꞌn. Ma we na cantoꞌ taj, xaki quinoꞌluchꞌichꞌaꞌ yey waꞌ na cancuy ta chic” xcha raj kꞌatal tzij.» \p \v 6 Ecꞌuchiriꞌ, ri Kanimajawal xubiꞌij chique rutijoꞌn: \p «Xita cꞌu riꞌ saꞌ ri xubiꞌij wa aj kꞌatal tzij na utz ta ucꞌuꞌx. Xuꞌan cꞌu ri xutzꞌonoj rixok che ma rire na xrokꞌotaj ta utzꞌonoxic. \p \v 7 »We juna achi na utz ta ucꞌuꞌx cuꞌan waꞌ, ¡macꞌuwariꞌ ri Dios cuꞌan ri usucꞌ y quebutoꞌ cꞌu ri ebuchaꞌom Rire we rique caquichꞌaꞌbej chipakꞌij chichakꞌab! ¿Camayin neba Rire che ucꞌulic uwach? \v 8 Cambiꞌij chiwe: Na jampatana ri Dios cucꞌulubej lo uwach y cuꞌan cꞌu ri usucꞌ chique. Pero echiriꞌ cacꞌun tanchi Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex, ¿cꞌa queburik nawi ticawex che ruwachulew cꞌa cꞌo cubulibal quicꞌuꞌx rucꞌ ri Dios?» xcha ri Jesús. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi jun fariseo y jun aj tzꞌonol puak re tojonic \p \v 9 E cꞌo jujun caquichꞌobo lic e jusucꞌ; ruma cꞌu riꞌ, lic cꞌu caquicꞌak bi quikꞌij ri jujun chic. Ecꞌu ri Jesús xutzijoj wa jun cꞌambal naꞌoj chique: \p \v 10 «E cꞌo caꞌib achijab xebec pa ri Rocho Dios chaꞌ queꞌquiꞌana orar; jun e cuqꞌuil ri fariseos y ri jun chic, aj tzꞌonol puak re tojonic. \v 11 Ecꞌu ri fariseo e riꞌ tacꞌalic xujek cuꞌan orar; lic cuyac ukꞌij chiribil rib, jewaꞌ cubiꞌij: “Lal Dios, cantioxij cheꞌla ma riꞌin na in ta jelaꞌ pachaꞌ ri juchꞌob achijab: ri elekꞌomab, ri na e ta jusucꞌ, ri quemacun chirij ri cꞌulaniquil. Riꞌin na in tane jelaꞌ pachaꞌ la jun aj tzꞌonol puak re tojonic.\f + \fr 18:11 \ft “Raj tzꞌonol puak re tojonic”: Quil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* \v 12 Riꞌin calaj canꞌan ayuno ronoje semana, y canya ri nudiezmo che ronoje ri canchꞌaco” cacha ri fariseo. \p \v 13 »Noꞌj raj tzꞌonol puak re tojonic xa naj xcꞌojiꞌ wi apanok. Na caraj tane catzuꞌn chicaj; cutꞌikitꞌaꞌ ruwa ucꞌuꞌx, jewaꞌ cubiꞌij: “Lal Dios Kajawxel, ¡cuyu co la numac, ma riꞌin lic in aj mac!” cachaꞌ. \p \v 14 »Cambiꞌij cꞌu chiwe: Wa aj tzꞌonol puak re tojonic xtzelej chirocho ꞌanom chi jusucꞌ che ruma ri Dios; noꞌj ri fariseo, na xcuy ta rumac. Ma china ri cuꞌan nim che rib, ri Dios cukasaj uwa ukꞌij; noꞌj china ri cuꞌan chꞌutiꞌn che rib, ri Dios cuyac ukꞌij» xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cuyac quikꞌij racꞌalab \r (Mt. 19:13-15; Mr. 10:13-16) \p \v 15 E cꞌo jujun raltak co acꞌalab xecꞌam lo chwach ri Jesús chaꞌ Rire cuya rukꞌab paquiwiꞌ. Yey rutijoꞌn echiriꞌ xquil waꞌ, xequiyaj ri ecꞌamayom lo que. \p \v 16 Noꞌj ri Jesús xebusiqꞌuij pan racꞌalab y jewaꞌ xubiꞌij chique rutijoꞌn: «Chiyaꞌa luwar chique ri raltak co acꞌalab chepeta na wucꞌ. Mebikꞌatej; ma ri caquiꞌan e jelaꞌ pachaꞌ rique, riꞌ cuꞌan que rutakanic ri Dios. \v 17 Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: China ri na cucꞌul ta rutakanic ri Dios jelaꞌ pachaꞌ cuꞌan juna ralco cꞌoꞌm, riꞌ na coc ta chupa rutakanic ri Dios» xchaꞌ. \s1 Jun beyom cachꞌaꞌt rucꞌ ri Jesús \r (Mt. 19:16-30; Mr. 10:17-31) \p \v 18 Cꞌo jun aj wach xcꞌun rucꞌ ri Jesús y xutzꞌonoj che: \p —Lal utzilaj tijonel, ¿saꞌ ri canꞌano chaꞌ cꞌo nucꞌaslemal na jinta utakexic? —xchaꞌ. \p \v 19 Ri Jesús xucꞌul uwach: \p —¿Suꞌbe cabiꞌij la “utz” chwe? Ma xa Jun ri lic utz cꞌolic, waꞌ e ri Dios. \v 20 Rilal etaꞌam chi la saꞌ tak Rutzij Upixab ri Dios: “Matmacun chirij ri cꞌulaniquil. Matcamisanic. Matelekꞌic. Maꞌan rakꞌubal chirij junok. Chalokꞌoj quikꞌij rachu-akaw”\x + \xo 18:20 \xt Éx. 20:12-16\x* —xcha che. \p \v 21 Rachi xubiꞌij: \p —Ronoje waꞌ nuꞌanom lo chwi nuchꞌutiꞌnal —xchaꞌ. \p \v 22 Echiriꞌ ri Jesús xuta waꞌ, jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Cꞌa cꞌo ri lic chirajawaxic caꞌan la: E cꞌayij la ronoje tak ri beyomalil la y jacha cꞌu la chique ri nibaꞌib; jecꞌuriꞌlaꞌ cꞌo beyomalil la chilaꞌ chicaj. Tecꞌuchiriꞌ peta la y tereja lo la chwij —xchaꞌ. \p \v 23 Ecꞌuchiriꞌ xuta waꞌ rachi, lic xuchap bis, ma rire lic beyom. \p \v 24 Echiriꞌ ri Jesús xrilo lic xuchap bis rachi, jewaꞌ xubiꞌij: \p —Ri e beyomab, lic cꞌayew chique queboc chupa rutakanic ri Dios. \v 25 Ma e ne más cꞌayew ri coc juna beyom chupa rutakanic ri Dios chwa ri quicꞌow juna camello chupa rutel juna acuxaꞌ —xchaꞌ. \p \v 26 Ewi ri xetaw re waꞌ, xquibiꞌij: \p —We e riꞌ, ¿china cꞌu riꞌ ri cacolobetajic?\f + \fr 18:26 \ft Chiquiwach raj judiꞌab, we junok cꞌo ubeyomal e ruma utz uꞌanom chwach ri Dios. Caquichꞌob cꞌu rique, we cꞌayew chique ri beyomab queboc chupa rutakanic ri Dios, más ne cꞌayew riꞌ chique ri nibaꞌib.\f* —xechaꞌ. \p \v 27 Xubiꞌij cꞌu ri Jesús chique: \p —Ri ticawex na caquicolobej ta quib quituquel, ma waꞌ lic cꞌayew chiquiwach; noꞌj ri Dios cuꞌano ma na jinta cꞌayew chwach Rire —xchaꞌ. \p \v 28 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij ri Pedro: \p —Kajawal, e riꞌoj kayaꞌom can ronoje y oj teran chiꞌij la —xchaꞌ. \p \v 29 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: China ri uyaꞌom can rocho, ebuyaꞌom can ruchu-ukaw, ri ratz-uchakꞌ, ri rixokil o ri ralcꞌoꞌal ruma rutakanic ri Dios; \v 30 ruma tak cꞌu waꞌ wa uyaꞌom canok, lic qꞌui ri rajil ucꞌaxel cucꞌul wara che ruwachulew. Yey chikawach apanok cucꞌul na ri cꞌaslemal na jinta utakexic —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cachꞌaꞌt tanchi puwi rucamic \r (Mt. 20:17-19; Mr. 10:32-34) \p \v 31 Ri Jesús xumol quichiꞌ ri cablajuj utijoꞌn y jewaꞌ xubiꞌij chique: «Chitapeꞌ. E waꞌ cojpakiꞌ Jerusalem y chilaꞌ cuꞌana ronoje ri tzꞌibital can cuma ri kꞌalajisanelab chwi Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex: \v 32 cayaꞌ cꞌu paquikꞌab ri na e ta aj judiꞌab, cachꞌamixic, cayokꞌic y cachubaxic. \v 33 Echiriꞌ lic jichꞌom chi upa, cacamisaxic. Noꞌj churox kꞌij cacꞌastaj lo chiquixoꞌl ri ecaminak» xcha ri Jesús. \p \v 34 Pero rutijoꞌn na jinta xquimaj usucꞌ che waꞌ, ma cꞌamajaꞌ cayaꞌtaj chique caquimaj usucꞌ. \s1 Ri Jesús cucunaj jun potzꞌ chunakaj ri tinamit Jericó \r (Mt. 20:29-34; Mr. 10:46-52) \p \v 35 E xuꞌan waꞌ echiriꞌ ri Jesús xa nakaj chi cꞌo wi che ri tinamit Jericó. Cꞌo jun potzꞌ tzꞌul chuchiꞌ ri be, cutzꞌonoj limoxna. \v 36 Ecꞌuchiriꞌ xuto catajin quicꞌowic uqꞌuiyal winak, xutzꞌonobej: \p —¿Saꞌ laꞌ la catajin ricꞌowic? —xchaꞌ. \p \v 37 Y cꞌo xebiꞌn che: \p —E Jesús ri aj Nazaret catajin ricꞌowic —xechaꞌ. \p \v 38 Ecꞌuchiriꞌ, rire lic co xsiqꞌuinic, jewaꞌ xubiꞌij: \p —¡Jesús, lal ri Ralcꞌoꞌal can ri rey David, chinjuchꞌ caꞌn co cheꞌla! —xchaꞌ. \p \v 39 Yey ri winak e nabejinak xquichꞌaꞌbej upa chaꞌ na casiqꞌuin ta chic. Noꞌj ri potzꞌ más ne co casiqꞌuinic, jewaꞌ cubiꞌij: \p —¡Lal ri Ralcꞌoꞌal can ri rey David, chinjuchꞌ caꞌn co cheꞌla! —xchaꞌ. \p \v 40 Ecꞌuchiriꞌ ri Jesús xtaqꞌuiꞌic y xutak ucꞌamic ri potzꞌ. Y echiriꞌ xcꞌam lo chwach, ri Jesús xutzꞌonoj che: \p \v 41 —¿Saꞌ ri cawaj canꞌan chawe? —xchaꞌ. \p Y ri potzꞌ xubiꞌij che: \p —Wajawal, ꞌana la chwe quintzuꞌnic —xchaꞌ. \p \v 42 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij che: \p —¡Chat-tzuꞌn ba riꞌ! Ma ruma ri cubulibal acꞌuꞌx wucꞌ, at cunutajinak chic —xchaꞌ. \p \v 43 Xakicꞌateꞌt cꞌu riꞌ xtzuꞌnic y xterej bi chirij ri Jesús, e riꞌ cuyac ukꞌij ri Dios. Y conoje ri winak xebilow re xquijeko caquibixoj rubiꞌ ri Dios. \c 19 \s1 Ri Zaqueo cucꞌul ri Jesús chirocho \p \v 1 Ri Jesús xopon Jericó, e riꞌ catajin ricꞌowic chupa ri tinamit. \v 2 Cꞌo cꞌu jun achi chiriꞌ Zaqueo rubiꞌ, aj wach que raj tzꞌonol puak re tojonic yey rire lic beyom. \v 3 Rire lic cutij riꞌ che suꞌanic caril uwach ri Jesús, pero na utz taj carilo cuma ruqꞌuiyal winak, ma xa chꞌutiꞌn rakan. \v 4 Lic cꞌut canic xeꞌec xnabej bi chiquiwach ri winak y xakꞌan chwi jun cheꞌ chaꞌ caril uwach ri Jesús, ma chiriꞌ quicꞌow wi Rire. \p \v 5 Echiriꞌ xopon ri Jesús chuxeꞌ ri cheꞌ, xtzuꞌn chicaj y xril pan ri Zaqueo; y jecꞌuwaꞌ xubiꞌij pan che: \p —Zaqueo, chokꞌotan kaja lo la, ma wakꞌij lic chirajawaxic quineꞌcanaj can chi ocho la —xchaꞌ. \p \v 6 Y ri Zaqueo maji chic xkaj lok y xucꞌul ri Jesús chirocho rucꞌ quiꞌcotemal. \p \v 7 Ecꞌuchiriꞌ xquil waꞌ ri winak, conoje xquijek quechꞌaꞌt chirij ri Jesús ma xcanaj can chirocho jun achi lic aj mac.\f + \fr 19:7 \ft Ri winak lic tzel caquil ri Zaqueo ma rire e jun aj tzꞌonol puak re tojonic. Quil “cobrador de impuestos” pa vocabulario.\f* \p \v 8 Ecꞌuchiriꞌ, ri Zaqueo xtaqꞌuiꞌic y jewaꞌ xubiꞌij che ri Kanimajawal: \p —Tape la, wajawal: Pa nicꞌaj che ri nubeyomalil cansipaj chique ri nibaꞌib; yey we nuꞌanom elekꞌ che junok rucꞌ socosoꞌnic, cajlaj rucꞌaxel cantzelej che —xchaꞌ. \p \v 9 Ewi ri Jesús xubiꞌij: \p —Wakꞌij xcꞌun ri colobetajic chupa wa rocho ri Zaqueo, ma rire e cuqꞌuil ri ralcꞌoꞌal can ri Abraham.\f + \fr 19:9 \ft Tob ri Zaqueo macuninak, takal che xcolobetajic ma xujalcꞌatij rubinic usilabic y xcubiꞌ ucꞌuꞌx rucꞌ ri Dios jelaꞌ pachaꞌ xuꞌan ri Abraham ojertan.\f* \v 10 Yey ri in Alaxel Chiquixoꞌl Ticawex, in cꞌuninak che quitzucuxic y che quicolobexic ri e sachinak pa mac —xchaꞌ. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj puwi ri xquiꞌan lajuj aj chaquib rucꞌ ri puak xyaꞌ can paquikꞌab \p \v 11 Echiriꞌ caquitataꞌ waꞌ ri winak, ri Jesús xujek utzijoxic jun cꞌambal naꞌoj chique. Ma xa nakaj chi cꞌo wi che ri tinamit Jerusalem yey e chiquiwach ri winak, echiriꞌ ri Jesús coc chiriꞌ, cukꞌalajisaj uwach y jelaꞌ cajeker rutakanic ri Dios. \v 12 Xubiꞌij cꞌu ri Jesús: \p «Cꞌo jun achi lic cꞌo uwach e riꞌ queꞌec chupa jun tinamit lic naj chaꞌ chilaꞌ caꞌan rey che; y jelaꞌ echiriꞌ catzelej lok, cujek rutakanic puwi rutinamit. \v 13 Yey echiriꞌ cꞌamajaꞌ queꞌec, xebusiqꞌuij lajuj raj chaquib y xuya can chique chiquijujunal jun sakil puak “mina”\f + \fr 19:13 \ft “Mina”: Jun puak lic qꞌui rajil. E ri cuchꞌac jun mocom pa cien kꞌij re chac.\f* quecha che y xubiꞌij can chique: “Chixchꞌacan chirij wa puak xalokꞌ riꞌin na in jintaj, y quiya tanchi chwe echiriꞌ quintzelej lok” xchaꞌ. \p \v 14 »Pero ri winak re ri tinamit lic tzel caquilo y xequitak cꞌu bi jujun achijab chaꞌ queꞌquibiꞌij che ri jun cayaꞌw re ri takanic che: “Na cakaj ta cuꞌan rey waꞌchi pakawiꞌ” quechaꞌ. \p \v 15 »Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, xyaꞌtaj che rachi cuꞌan rey. Ecꞌuchiriꞌ xtzelej lok, xutak quisiqꞌuixic ri raj chaquib uyaꞌom can puak paquikꞌab, ma caraj caretaꞌmaj janipa ri xquichꞌac chiquijujunal. \p \v 16 »Xcꞌun ri nabe y jewaꞌ xubiꞌij che: “Wajaw, rucꞌ ri jun mina yaꞌom can la panukꞌab, xinchꞌac chi lajuj chirij” xchaꞌ. \p \v 17 »Ri rey xubiꞌij che: “Utz riꞌ. At jun utzilaj aj chac. Ruma cꞌu xarik uchapabexic chi utz ri na qꞌui taj, woꞌora canya pakꞌab at takanel paquiwi lajuj tinamit” xchaꞌ. \p \v 18 »Xcꞌun cꞌu lo jun chic raj chac y jewaꞌ xubiꞌij che: “Wajaw, rucꞌ ri jun mina yaꞌom can la panukꞌab, xinchꞌac chi woꞌob chirij” xchaꞌ. \p \v 19 »Y ri rey jewaꞌ xubiꞌij che: “Riꞌat canya pakꞌab at takanel paquiwi woꞌob tinamit” xchaꞌ. \p \v 20 »Xcꞌun cꞌu jun chic y jewaꞌ xubiꞌij che: “Wajaw, riꞌ ri jun mina la yaꞌom can la panukꞌab. Waꞌ lic nucꞌolom chi utz chupa jun suꞌt \v 21 ma lic xinxiꞌij wib cheꞌla ruma lic lal titzꞌitic. Rilal caꞌan e la che ri na lal ta cꞌoloyom re, yey camol ne la ri na xtic ta la” xchaꞌ. \p \v 22 »Ecꞌuchiriꞌ, ri rey xubiꞌij che: “Riꞌat at jun aj chac na jinta cꞌana achac. Rucꞌ ne la chꞌaꞌtem xabiꞌij, cankꞌat tzij pawiꞌ. We xachꞌob rakan lic in titzꞌitic ma canꞌan weꞌin che ri na in ta incꞌoloyom re, yey canmol ne ri na xintic taj, \v 23 ¿suꞌbe cꞌu riꞌ na xaya ta ri nupuak pa banco chaꞌ we xintzelej lok coꞌlnucꞌamaꞌ rucꞌ ri uchꞌacom chic?” xchaꞌ. \p \v 24 »Xubiꞌij cꞌu chique ri e cꞌo chiriꞌ: “Chimaja ri mina che wa jun aj chac y chiyaꞌa che ri cꞌo lajuj mina rucꞌ” xchaꞌ. \p \v 25 »Ecꞌu rique xquibiꞌij che: “Kajaw, ¡pero rire cꞌo chi lajuj mina rucꞌ!” xecha che. \p \v 26 »Y ri takanel xucꞌul uwach: “Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: China ri lic qꞌui cꞌo rucꞌ, cayaꞌiꞌ ne más che;\f + \fr 19:26 \ft Jun naꞌoj puwi wa jun versículo: China ri cuꞌan chi utz ri chac re ri Dios yaꞌom pukꞌab, cayaꞌ uwach pa rutakanic ri Dios.\f* noꞌj ri na jinta cꞌo rucꞌ, camajiꞌ ne che ri xa jubikꞌ cꞌo rucꞌ. \v 27 Ecꞌu woꞌora, chebicꞌama lo wara ri winak lic tzel quinquilo, ri na xcaj taj quinuꞌan rey paquiwiꞌ, y chebicamisaj chinuwach” xchaꞌ.» \s1 Ri winak caquiyac ukꞌij ri Jesús echiriꞌ coc Jerusalem \r (Mt. 21:1-11; Mr. 11:1-11; Jn. 12:12-19) \p \v 28 Echiriꞌ xubiꞌij waꞌ, ri Jesús xumaj tanchi ubi ube y xpakiꞌ Jerusalem junam cucꞌ rutijoꞌn. \v 29 Ecꞌuchiriꞌ xebopon chwach ri juyub Olivos, chunakaj raldeas Betfagé y Betania, ri Jesús xebutak bi caꞌib chique rutijoꞌn chaꞌ quenabej apanok, \v 30 jewaꞌ xubiꞌij chique: \p «Jix pa raldea cꞌo pan chikawach. Y echiriꞌ quixoc chupa, quiꞌrika jun kꞌapoj buru yukulic. Waꞌ na jinta junok cojoyom re. Chiquiraꞌ y chicꞌamaꞌ lok. \v 31 We cꞌo cꞌu junok catzꞌonow chiwe: “¿Suꞌchac quiquiro?”, jewaꞌ quicꞌul uwach: “Ma cajawax che ri Kajawal” quixchaꞌ.» \p \v 32 Xebec cꞌu ri caꞌib etakom bi y xquirik ri buru jelaꞌ pachaꞌ ri biꞌtal bi chique. \v 33 Ecꞌuchiriꞌ quetajin che uquiric ri kꞌapoj buru, tak ri rajaw xquibiꞌij chique: \p —¿Suꞌchac quiquir la buru? —xechaꞌ. \p \v 34 Y rique xquibiꞌij: \p —Ma cajawax che ri Kajawal —xechaꞌ. \p \v 35 Ewi xquicꞌam lo ri buru rucꞌ ri Jesús. Ecꞌuchiriꞌ quiripom chi ri quimanta\f + \fr 19:35 \ft “Manta” e jun cꞌul caquicoj ri aj Israel re ojertan, tob achijab o ixokib, pachaꞌ poꞌt wocaꞌj re carabexic.\f* chwi ri kꞌapoj buru, xcakꞌanisaj ri Jesús puwiꞌ. \p \v 36 Echiriꞌ catajin ricꞌowic ri Jesús, ri winak caquilicꞌ tak ri quimanta pa la be re yacbal ukꞌij. \v 37 Y echiriꞌ catajin roponic chunakaj ri xulanic re ri juyub Olivos, conoje ruqꞌuiyal utijoꞌn xquijeko lic caquiyac ukꞌij ri Dios rucꞌ quiꞌcotemal ma quilom tak ri cꞌutubal re ruchukꞌab uꞌanom ri Jesús, \v 38 jewaꞌ caquibiꞌij: \q1 «¡Lic nim ukꞌij ri Rey petinak chupa rubiꞌ ri Dios Kajawxel!\x + \xo 19:38 \xt Sal. 118:26\x* \q1 ¡Utzil chomalil cꞌo chilaꞌ chicaj \q1 y lic nim uwach ukꞌij ri Dios chilaꞌ chicaj!» quechaꞌ. \fig ¡Nim ukꞌij ralaxic ri jun petinak chupa rubiꞌ ri Dios Kajawxel! (Marcos 11:8; Lucas 19:37; Juan 12:13)|alt="Triumphal Entry" src="LB00315b.tif" size="span" ref="luk 19.37" \fig* \p \v 39 E cꞌo cꞌu jujun fariseos chiquixoꞌl ruqꞌuiyal winak xquibiꞌij che ri Jesús: \p —Lal tijonel, chebekꞌatej la ri tijoꞌn la chaꞌ na caquibiꞌij ta chi waꞌ —xechaꞌ. \p \v 40 Noꞌj ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Pakatzij wi cambiꞌij che alak, we ta rique caquitanabaꞌ ubiꞌxiquil waꞌ, e tak rabaj caquijek caquiyac nukꞌij —xchaꞌ. \p \v 41 Y echiriꞌ ri Jesús xopon chunakaj Jerusalem y xril pan ri tinamit, xujek lic cokꞌ puwiꞌ, \v 42 jewaꞌ xubiꞌij: \p «¡Tokꞌoꞌ iwach riꞌix aj Jerusalem! ¡We ta cꞌu quiwetaꞌmaj wakꞌij ora saꞌ ri cacꞌamaw lo utzil chomal chiwe! Noꞌj waꞌ pachaꞌ ewatal chiwach woꞌora. \v 43 Cacꞌun cꞌu ri kꞌij echiriꞌ ri tzel quebilow iwe caquisut rij ri tinamit Jerusalem y caquiwoc iwij chaꞌ na quixanimaj tubi. Tecꞌuchiriꞌ, quepe chiwij. \v 44 Quixquicamisaj iwonoje y caquiwulij ri tinamit chaꞌ na jinta juna ja cataqꞌuiꞌ canok. Quicꞌulumaj cꞌu waꞌ ma na xiwetaꞌmaj taj jampa xcꞌun ri Colobenel iwucꞌ» xchaꞌ. \s1 Ri Jesús queberesaj bi raj cꞌay chupa ri Rocho Dios \r (Mt. 21:12-17; Mr. 11:15-19; Jn. 2:13-22) \p \v 45 Echiriꞌ xoc ri Jesús pa ri Rocho Dios, xujek lo quesaxic conoje ri quecꞌayinic y ri quelokꞌow chupa. \v 46 Y jewaꞌ xubiꞌij chique: \p «Ri Dios jewaꞌ cubiꞌij chupa Ruchꞌaꞌtem: \q1 Ri Wocho e luwar re oración \rq Is. 56:7 \rq* \q1 cachaꞌ. \m Noꞌj ralak ꞌanom alak che ri Wocho e jun luwar que elekꞌomab»\x + \xo 19:46 \xt Jer. 7:11\x* xchaꞌ. \p \v 47 Y ronoje kꞌij cacꞌutun ri Jesús pa ri Rocho Dios; noꞌj ri nimak e aj chacunel, raj cꞌutunel re ri tzijpixab y raj wach re ri tinamit lic caquitzucuj suꞌanic caquicamisaj ri Jesús. \v 48 Pero na caquirik taj suꞌanic, ma conoje ri winak lic cacaj caquita ri cubiꞌij Rire. \c 20 \s1 China xyaꞌw pukꞌab ri Jesús catakanic \r (Mt. 21:23-27; Mr. 11:27-33) \p \v 1 Cꞌo jun kꞌij ri Jesús cacꞌutun pa ri Rocho Dios, cutzijoj ri Utzilaj Tzij chique ri winak. Xebopon cꞌu ri nimak e aj chacunel re ri Rocho Dios junam cucꞌ raj cꞌutunel re ri tzijpixab y ri nimak winak re ri tinamit, \v 2 y xquitzꞌonoj che: \p —Biꞌij la chike: ¿China xyaꞌw pakꞌab la caꞌan tak la waꞌ?\x + \xo 20:2 \xt Lc. 19:45\x* ¿China xtakaw la che caꞌan tak la waꞌ? —xechaꞌ. \p \v 3 Y ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Riꞌin canꞌan jun tzꞌonobal che alak; cꞌulu cꞌu alak uwach. \v 4 ¿China xtakaw re ri Juan cuya ri bautismo? ¿E ri Dios o e rachijab? —xchaꞌ. \p \v 5 Ecꞌu rique xquijek quechꞌaꞌt chiquiwach puwi waꞌ: «We xkacꞌul uwach che: “E ri Dios”, riꞌ cubiꞌij rire chike: “¿Suꞌchac cꞌu riꞌ na xcoj ta alak ri xubiꞌij?” cacha chike. \v 6 Yey we xkabiꞌij “e rachijab”, conoje riꞌ ri tinamit cojquicamisaj paꞌbaj; ma rique lic quijiquibam uwach ri Juan e jun kꞌalajisanel re ri Dios» xecha chiquiwach. \p \v 7 Xquibiꞌij cꞌu che ri Jesús: \p —Na ketaꞌam taj —xechaꞌ. \p \v 8 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Jecꞌuriꞌlaꞌ, riꞌin na cambiꞌij ta che alak china yaꞌyom panukꞌab canꞌan tak waꞌ —xchaꞌ. \s1 Ri cꞌambal naꞌoj paquiwi raj chac itzel quiwachlibal \r (Mt. 21:33-44; Mr. 12:1-11) \p \v 9 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xujek utzijoxic wa cꞌambal naꞌoj chique ri winak: \p «Cꞌo jun achi xuꞌan ticoꞌn re uva chwach ri rulew. Tecꞌuchiriꞌ, xuya can pa tunulic chique jujun aj chaquib. Xeꞌec cꞌu riꞌ y uqꞌuiyal kꞌij xsachiꞌic. \p \v 10 »Echiriꞌ xopon rukꞌijol ri molonic, xutak lo jun raj chac chaꞌ cuꞌtzꞌonoj chique raj tunulel ri takalic cucꞌul rire che ri molonic. Noꞌj raj tunulel xquichꞌayo y xquitak bi; e riꞌ na jinta xquiya bi che. \p \v 11 »Ecꞌu ri rajaw xutak lo jun chic raj chac. Noꞌj raj tunulel xquiꞌan cꞌax che jelaꞌ pachaꞌ xquiꞌan che ri nabe; xquichꞌayo, lic xquiqꞌuixbesaj y xquitak bi. Yey na jinta xquiya bi che. \p \v 12 »Y ri rajaw xutak lo rurox aj chac. Pero raj tunulel lic xquiꞌan cꞌax che y xquesaj bi chupa waꞌ wuꞌlew. \p \v 13 »Ecꞌuchiriꞌ, ri rajaw xubiꞌij chiribil rib: “¿Saꞌ ri canꞌan woꞌora? Cantak bi ri nucꞌajol lic cꞌax cannaꞌo;\f + \fr 20:13 \ft Rucꞌ wa cꞌambal naꞌoj ri Jesús cukꞌalajisaj china ri xtakaw lok, e Rukaw Dios. Quil ri tzꞌonobal pa versículo 2.\f* ma cꞌaxtaj we xquil uwach rire, caquicꞌul na chi utz.” \p \v 14 »Noꞌj raj tunulel echiriꞌ xquil uwach rucꞌajol rachi, xechꞌaꞌt chiquiwach, jewaꞌ xquibiꞌij: “Waꞌ e ucꞌajol ri rajaw rulew, ri cuꞌana na rajaw we xcam rukaw. Joꞌ jeꞌkacamisaj chaꞌ rulew cuꞌan can keꞌoj” xechaꞌ. \p \v 15 »Xquesaj cꞌu bi rucꞌajol rachi chupa waꞌ wuꞌlew y xquicamisaj» xcha ri Jesús. \p Tecꞌuchiriꞌ xutzꞌonoj chique ri winak: \p —Chiwach ralak, ¿saꞌ nawi cuꞌan ri rajaw ri ticoꞌn chique raj tunulel? \v 16 Riꞌin cambiꞌij: Cacꞌunic, cusach quiwach wa aj tunulel y cuya ri rulew pa tunulic chique jujun chic\f + \fr 20:16 \ft Rucꞌ wa jun cꞌambal naꞌoj ri Jesús xukꞌalajisaj saꞌ ri caquicꞌulumaj raj wach re ri tinamit Israel we na caquicꞌul ta Rire, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios.\f* —xchaꞌ. \p Ecꞌuchiriꞌ xquita waꞌ ri winak, xquibiꞌij: \p —¡Muꞌan ne co riꞌ waꞌ ri Dios chike! —xechaꞌ. \p \v 17 Pero ri Jesús lic xutzutzaꞌ quiwach y jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —¿Saꞌ cꞌu ri cabiꞌij alak che wa tzꞌibital can chupa Rutzij Upixab ri Dios? Ma jewaꞌ cubiꞌij: \q1 E rabaj cꞌakital can cuma raj yacal ja, \q1 e abaj waꞌ lic xajawaxic chaꞌ catiquiꞌ lo ri ja\x + \xo 20:17 \xt Is. 28:16\x* \rq Sal. 118:22 \rq* \m cachaꞌ. \v 18 China cꞌu ri catzak puwi laꞌ laꞌbaj, lic cꞌax ri cucꞌulumaj; yey we rabaj catzak puwi junok, riꞌ xa jumul cusach uwach\f + \fr 20:18 \ft Echiriꞌ cubiꞌij “rabaj”, waꞌ queꞌelawi e ri Jesús. China ri na cacubiꞌ ta ucꞌuꞌx rucꞌ Rire, cape ri kꞌatbal tzij re ri Dios puwiꞌ. Dn. 2:34-35\f* —xchaꞌ. \p \v 19 Ecꞌuchiriꞌ, ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ raj cꞌutunel re ri tzijpixab lic xquitzucuj suꞌanic asu caquichap bi ri Jesús, ma xquimaj usucꞌ chiquij rique xubiꞌij wi wa cꞌambal naꞌoj; noꞌj na xquiꞌan taj ruma ri quixiꞌin ib chiquiwach ri winak. \s1 Ri tzꞌonobal puwi ri tojonic caꞌanic \r (Mt. 22:15-22; Mr. 12:12-17) \p \v 20 Ecꞌu raj wach lic quicꞌacꞌalem ri Jesús y xequitak bi achijab quiꞌanom che quib pachaꞌ lic e jusucꞌ, chaꞌ caquicꞌam upa ri Jesús rucꞌ tak ri cubiꞌij y jelaꞌ caquicoj umac y caquiya cꞌu pukꞌab ri takanel re ri gobierno romano.\f + \fr 20:20 \ft Ri tzel quebilow ri Jesús xcaj xquicoj umac chwach ri takanel romano, ma xew cꞌo pukꞌab ri gobierno romano cukꞌat tzij re camic puwi junok.\f* \v 21 Xquitzꞌonoj cꞌu che ri Jesús: \p —Lal tijonel, riꞌoj ketaꞌam lic usucꞌ ronoje ri cabiꞌij la y ri cacꞌut la, yey rilal lic lal jusucꞌ cucꞌ conoje ri ticawex. Pakatzij wi e cacꞌut la ri be re ri Dios. \v 22 ¿Usucꞌ nawi ri cakaꞌan tojonic che ri nimalaj takanel re Roma\f + \fr 20:22 \ft “Ri nimalaj takanel re Roma”: Quil “César, emperador” pa vocabulario.\f* o na usucꞌ taj? —xechaꞌ. \p \v 23 Noꞌj ri Jesús, ruma retaꞌam ri retzelal quicꞌuꞌx, jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —¿Suꞌchac cacꞌam alak nupa? \v 24 Cꞌutu pe alak chwe juna meyo re caꞌan tojonic rucꞌ. ¿China re wa cꞌaxwach y china re wa biꞌaj cꞌo chwach wa meyo? —xchaꞌ. \p Rique xquicꞌul uwach: \p —Re ri nimalaj takanel re Roma —xechaꞌ. \p \v 25 Xubiꞌij cꞌu ri Jesús chique: \p —Yaꞌa alak che ri nimalaj takanel re Roma janipa ri takal che rire; yey yaꞌa cꞌu alak che ri Dios janipa ri takal che ri Dios —xchaꞌ. \p \v 26 Ecꞌu ri quicꞌacꞌalem ri Jesús na xquirik ta juna chꞌaꞌtem xubiꞌij chique ri winak chirij ri gobierno. E ne lic xcam canimaꞌ che ri cꞌulubal uwach xuyaꞌo y na jinta chi cꞌu xquibiꞌij che. \s1 Ri tzꞌonobal puwi ri cꞌastajibal \r (Mt. 22:23-33; Mr. 12:18-27) \p \v 27 Xecꞌun cꞌu rucꞌ ri Jesús jujun chique ri saduceos, ri caquibiꞌij na jinta cꞌastajibal chique ri ecaminak. Xquitzꞌonoj cꞌu che: \p \v 28 —Lal tijonel, ri Moisés xutzꞌibaj can chike: “We ri ratz junok cacamic y na e jinta can ralcꞌoꞌal rucꞌ ri rixokil, ecꞌu riꞌ ruchakꞌ cacꞌuliꞌ rucꞌ rixok malcaꞌn canok y jecꞌulaꞌ quecꞌojiꞌ ralcꞌoꞌal rucꞌ, pubiꞌ ri ratz xcamic”.\x + \xo 20:28 \xt Dt. 25:5-6\x* \p \v 29 »Julaj e cꞌo wukub achijab quichakꞌ quib. Ri nabe chique xcꞌuliꞌic, yey ecꞌu riꞌ waꞌ xcamic y na e jinta can ralcꞌoꞌal rucꞌ ri rixokil. \v 30 Jelaꞌ cꞌu riꞌ rucaꞌm xcꞌuliꞌ rucꞌ rixok malcaꞌn canok. Ecꞌu riꞌ waꞌ xcamic y na e jinta can ralcꞌoꞌal rucꞌ rixok. \v 31 Yey je tanchi laꞌ xucꞌulumaj rurox. Jecꞌulaꞌ xquicꞌulumaj ri wukub achijab; xecamic, e riꞌ na jinta calcꞌoꞌal xquiya canok. \v 32 Qꞌuisbal cꞌu re, e xcam rixok. \v 33 Chupa cꞌu rukꞌijol ri cꞌastajibal, ¿chinok chique ri wukub achijab cuꞌana rachijil rixok? Ma conoje xecꞌuliꞌ rucꞌ —xechaꞌ. \p \v 34 Y ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Wara che ruwachulew ri ticawex cꞌo quixokilal y cꞌo cachijilal yey caquiya ri calcꞌoꞌal pa cꞌulaniquil. \v 35 Noꞌj ri cayaꞌtaj chique quecꞌastajic y cꞌo quicꞌaslemal na jinta utakexic chilaꞌ chicaj, rique na jinta chi quixokilal, na jinta chi cachijilal y na jinta chi ne cꞌo cuya ralcꞌoꞌal pa cꞌulaniquil. \v 36 Ma chilaꞌ chicaj na jinta chi camic chique, quebuꞌana cꞌu pachaꞌ ri ángeles. Yey e ralcꞌoꞌal ri Dios; e uwariꞌche yaꞌtal chique quecꞌastaj chiquixoꞌl ri ecaminak. \v 37 Yey puwi cꞌu ri cꞌastajibal que ri ecaminak, cꞌuna pe chicꞌuꞌx alak ri xutzꞌibaj can ri Moisés puwi ri xubiꞌij ri Dios che echiriꞌ xchꞌaꞌt rucꞌ chupa ri jumocaj xuluquej, jewaꞌ xubiꞌij ri Dios che: “In ri Dios re ri Abraham, re ri Isaac y re ri Jacob”\x + \xo 20:37 \xt Éx. 3:6\x* xchaꞌ. Chiriꞌ cꞌu riꞌ xukꞌalajisaj ri Moisés cꞌo cꞌastajibal, \v 38 ma ri Dios na e ta Dios que ri ecaminak ma e Dios que ri e cꞌaslic.\f + \fr 20:38 \ft Waꞌ waꞌchijab ecaminak chic echiriꞌ ri Dios xubiꞌij waꞌ. Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, e cꞌas chwach ri Dios. Yey we ta rique sachinak chi quiwach, ri Dios na cubiꞌij ta riꞌ: “In ri Dios quiꞌque.”\f* Ma conoje ri e ralcꞌoꞌal ri Dios, tob ecaminak chic, e cꞌas chwach ri Dios —xchaꞌ. \p \v 39 Ecꞌuchiriꞌ jujun chique raj cꞌutunel re ri tzijpixab, jewaꞌ xquibiꞌij che ri Jesús: \p —Lal tijonel, lic utz ri xbiꞌij la —xechaꞌ. \v 40 Y ri Saduceos na jinta chi cꞌo xquitzꞌonoj che ruma xquinaꞌ quib chwach. \s1 Saꞌ ruwach Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios \r (Mt. 22:41-46; Mr. 12:35-37) \p \v 41 Ecꞌuchiriꞌ ri Jesús xubiꞌij: \p «¿Suꞌbe cabiꞌx che ri Cristo e “Ralcꞌoꞌal can ri rey David”? \v 42 Ma ri David jewaꞌ xutzꞌibaj can chupa ri libro re Salmos: \q1 \v 43 Ri Dios Kajawxel xubiꞌij che ri Wajawal: \q2 “Chat-tzꞌula pa nuwiquikꞌab, \q2 y chawoyeꞌej na ri kꞌij \q2 echiriꞌ quebenuya ri tzel quebilow awe \q2 chuxeꞌ rawakan” \rq Sal. 110:1 \rq* \q1 xchaꞌ. \m \v 44 Ecꞌu ri David cubiꞌij “Wajawal” che Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios. ¿Suꞌbe cꞌu riꞌ cabiꞌxic e Ralcꞌoꞌal can ri rey David?» xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cukꞌalajisaj ri quimac raj cꞌutunel re ri tzijpixab \r (Mt. 23:1-36; Mr. 12:38-40; Lc. 11:37-54) \p \v 45 Chiquiwach cꞌu ri winak quetaw re, ri Jesús xubiꞌij chique rutijoꞌn: \p \v 46 «Lic chichajij iwib; miꞌan cꞌu iweꞌix pachaꞌ ri caquiꞌan raj cꞌutunel re ri tzijpixab. Ma rique lic cucꞌul quicꞌuꞌx ri quejurur chupa ri quikꞌuꞌ chaꞌ quilitajic lic cꞌo quiwach. Lic cucꞌul quicꞌuꞌx ri cayaꞌ rutzil quiwach pa quebilitaj wi. Yey pa tak sinagogas y pa tak waꞌim e lic cucꞌul quicꞌuꞌx ri quetzꞌuyiꞌ chupa ri tzꞌulibal que ri lic cꞌo quiwach. \v 47 Rique caquimaj ri cocho quicꞌolibal rixokib e malcaꞌnib; yey chaꞌ na cakꞌalajin ta ri na utz taj caquiꞌano, caquiwererej unimal chꞌabal echiriꞌ caquiꞌan orar. Ruma cꞌu wa caquiꞌano, lic unimal cꞌaxcꞌolil caquicꞌul na echiriꞌ cakꞌat tzij paquiwiꞌ» xchaꞌ. \c 21 \s1 Ri kasaꞌn xuya jun ixok malcaꞌn \r (Mr. 12:41-44) \p \v 1 Ri Jesús xebutzuꞌ pan ri beyomab echiriꞌ caquiya ri quikasaꞌn chupa ri caxa re kasaꞌn pa ri Rocho Dios. \v 2 Y xril cꞌu jun ixok malcaꞌn lic nibaꞌ echiriꞌ xuya chupa ri caxa caꞌib raltak co meyo lic na qꞌui ta rajil. \v 3 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij: \fig Jun achi beyom cuya ukasaꞌn pa ri Rocho Dios (Marcos 12:41; Lucas 21:1)|alt="Rich man giving offering" src="CN01793b.tif" size="span" ref="luk 21.1" \fig* \p —Pakatzij wi cambiꞌij chiwe, chwach ri Dios wa jun ixok nibaꞌ y malcaꞌn e ne xuya más chwa ri xquiya conoje. \v 4 Ma conoje xa e xquiya ruwiꞌ ri quipuak; noꞌj wiꞌxok tob lic nibaꞌ e xuya ronoje ri puak cꞌo rucꞌ, waꞌ e re culokꞌ ri lic cajawax che —xcha ri Jesús. \fig Jun malcaꞌn nibaꞌ cuya ukasaꞌn pa ri Rocho Dios (Marcos 12:42; Lucas 21:2)|alt="Widow giving offering" src="CN01794b.tif" size="col" ref="luk 21.4" \fig* \s1 Tak ri cꞌutubal re ri qꞌuisbal re ruwachulew \r (Mt. 24:1-28; Mr. 13:1-23) \p \v 5 Chiriꞌ cꞌu riꞌ e cꞌo jujun quechꞌaꞌt chwi ri Rocho Dios, caquibiꞌij lic chom uꞌanom rucꞌ tak ri chomilaj abaj y rucꞌ tak ri chomilaj wikibal yaꞌtal cuma ri ticawex. \p Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique: \p \v 6 —Cacꞌun cꞌu ri kꞌij echiriꞌ ronoje wa quitzutzaꞌ, cawulixic; jecꞌulaꞌ, na cacanaj ta chi juna abaj puwiꞌ jun chic —xchaꞌ. \p \v 7 Tecꞌuchiriꞌ xquitzꞌonoj che ri Jesús, jewaꞌ xquibiꞌij: \p —Kajawal, ¿jampa nawi cuꞌana tak riꞌ waꞌ? ¿Yey saꞌ ri cꞌutubal quilitajic echiriꞌ cuꞌanaꞌ? —xechaꞌ. \p \v 8 Ri Jesús xubiꞌij cꞌu chique: \p —Lic chichajij iwib chaꞌ na quixsocotaj taj; ma e qꞌui ri quecꞌunic y xa caquichikꞌimaj uwach ri nubiꞌ, jewaꞌ caquibiꞌij: “In ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, yey lic xa nakaj chi cꞌo wi lo rukꞌijol ri nutakanic,” quechaꞌ. Noꞌj riꞌix mixterej bi chiquij. \v 9 Y echiriꞌ quito cꞌo chꞌaꞌoj y quetucuc ri winak che ruwachulew, mixiꞌij iwib che. Ma lic chirajawaxic nabe na cuꞌana na ronoje waꞌ, noꞌj cꞌamajaꞌ ne riꞌ ri qꞌuisbal re ruwachulew —xchaꞌ. \p \v 10 Xubiꞌij cꞌu chique: \p «Ecꞌo tinamit queyactaj chiquij jujun chic tinamit y e cꞌo takanelab queyactaj chiquij jujun chic takanelab. \v 11 Cuꞌan nimak tak cabrakan. Che uqꞌuiyal luwar che ruwachulew cape numic y yabil paquiwi ri ticawex. Yey che ruwa caj quilitaj nimak tak cꞌutubal xibibal uwach. \p \v 12 »Pero chwach tak cꞌu riꞌ waꞌ, riꞌix quitij na cꞌax ruma icojom ri nubiꞌ, quixchapic y quixternabex rucꞌ cꞌax, quixyaꞌ paquikꞌab raj wach re ri sinagogas chaꞌ rique caquikꞌat tzij piwiꞌ y quixcꞌam bi pa cárcel, quixcꞌam bi chiquiwach ri reyes y chiquiwach ri takanelab. \v 13 Jecꞌuriꞌlaꞌ, utz quikꞌalajisaj ri Utzilaj Tzij chiquiwach. \v 14 Mixoc il che saꞌ rucꞌulic uwach quiꞌano echiriꞌ quitoꞌ iwib chiquiwach rique; \v 15 ma e riꞌin quinyaꞌw ichꞌaꞌtem yey inaꞌoj chaꞌ conoje ri tzel quebilow iwe na caquirik ta chi ucꞌulic uwach chiwe. \p \v 16 »Yey quixyaꞌ ne pa kꞌatbal tzij cuma richu-ikaw, cuma tak riwatz-ichakꞌ, cuma tak ri cꞌo chux chiwe y cuma ri iwamigos. Y jujun chiwe queyaꞌ pa camic. \v 17 Lic cꞌu tzel quixil cuma tak ri winak ruma icojom ri nubiꞌ. \v 18 Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, mubisoj icꞌuꞌx ma ix cꞌo pukꞌab ri Dios y na jinta ne tob xa juna iwiꞌ casachic.\f + \fr 21:18 \ft Tob ri kacuerpo wara che ruwachulew caꞌan cꞌax che, waꞌ xa re jokꞌotaj; ma ri Dios ubiꞌtisim jun cꞌacꞌ cuerpo chike y waꞌ na jinta junok caꞌanaw cꞌax che. 1 Co. 15:42-44,52-54; 2 Co. 4:14-18; 5:1-30\f* \v 19 Ma we quichꞌij uchukꞌab ronoje, quicꞌul na ri colobetajic y ri cꞌaslemal na jinta utakexic. \s1 Ri tinamit Jerusalem cawulixic \p \v 20 »Echiriꞌ quiwil ri soldados caquijek caquisut rij ri tinamit Jerusalem, chiwetaꞌmaj cꞌut e riꞌ copon ri kꞌij cawulix ri tinamit. \v 21 Ecꞌu ri winak e cꞌo pa ri luwar re Judea, chebanimaj ubi chwa tak juyub; y ri e cꞌo chupa ri tinamit Jerusalem chebelubi; yey ri e cꞌo pa juyub, meboc chi lo Jerusalem, \v 22 ma waꞌ e ukꞌijol kꞌatbal tzij, echiriꞌ cuꞌanaꞌ janipa ri tzꞌibital chupa Rutzij Upixab ri Dios puwi waꞌ. \v 23 Chupa tak cꞌu laꞌ la kꞌij, lic tokꞌoꞌ quiwach ri e yewaꞌ ixokib y ri quetzꞌumtisanic, ma lic saꞌch ri nimak cꞌaxcꞌobic cape che ruwachulew ruma ri royowal ri Dios chiquij waꞌ wa tinamit. \p \v 24 »Lic e qꞌui ri quecamisax rucꞌ espada y e qꞌui quecꞌam bi chi presoyil pa jujun chic tinamit che ronoje ruwachulew.\f + \fr 21:24 \ft Waꞌ xuꞌana chupa ri junab 70 D.C. cuarenta junab chwi rucamic ri Jesús, echiriꞌ ri soldados romanos xeꞌquiwulij ri tinamit Jerusalem. Conoje ri e aj judiꞌab e cꞌo Jerusalem, pa nicꞌaj chique xecamisaxic y pa nicꞌaj xecꞌam bi chi presoyil. Xew xecolobetaj ri xquicoj saꞌ ri xubiꞌij can ri Jesús, ma xebel bi chupa ri tinamit echiriꞌ cꞌamajaꞌ sutum rij waꞌ cuma ri soldados.\f* Yey ri tinamit Jerusalem cacꞌojiꞌ cꞌu paquikꞌab ri na e ta aj Israel chaꞌ quetakan puwiꞌ, cꞌa pa copon wi rukꞌijol ubiꞌim chi ri Dios. \s1 Rucꞌunibal Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex \r (Mt. 24:29-35, 42-44; Mr. 13:24-37) \p \v 25 »Chwa cꞌu riꞌ ri caj quilitaj cꞌutubal che ri kꞌij, che ri icꞌ y che tak ri chꞌumil; yey tak ri winak che ruwachulew casach quinaꞌoj y caquijek caquixiꞌij quib che ri nimalaj uchꞌawibal ri mar y che ri yaꞌ lic quel chicaj chwi ri mar. \v 26 Quekꞌocholaj tak ri winak, queꞌec ri quinaꞌoj y quetzak pulew ruma xiꞌin ib che ri cꞌaxcꞌobic cape che ruwachulew; ma e tak ri cꞌo quichukꞌab che ruwa caj queyiquiyoꞌxic. \v 27 Cꞌa tecꞌuchiriꞌ quilitaj Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cacꞌun lo pa sutzꞌ rucꞌ ruchukꞌab y rucꞌ runimal uchomalil.\x + \xo 21:27 \xt Dn. 7:13; Ap. 1:7\x* \v 28 Ecꞌuchiriꞌ cujek quilitaj wa cꞌutubal, lic chichukꞌubej iwib che royꞌexic ri icolobetajic chwa ri cꞌaxcꞌobic» xcha ri Jesús. \p \v 29 Ri Jesús xutzijoj cꞌu wa jun cꞌambal naꞌoj chique: \p «Chiwilape ri cheꞌ re higo y conoje tak ri cheꞌ. \v 30 Echiriꞌ quiwilo quetuxic, iwetaꞌam xa nakaj chi cꞌo wi lo rukꞌijol echiriꞌ cabucbutic y na jinta jab.\f + \fr 21:30 \ft “Rukꞌijol echiriꞌ cabucbutic y na jinta jab”: Quil “verano” pa vocabulario.\f* \v 31 Jecꞌulaꞌ echiriꞌ quiwilo cuꞌana ronoje tak waꞌ, chiwetaꞌmaj xa nakaj chi cꞌo wi lo rukꞌijol echiriꞌ ri Dios catakan puwi ronoje. \v 32 Pakatzij wi cambiꞌij chiwe: E cꞌo ticawex re waꞌ wa kꞌij na quecam tana we na xquil tubi ronoje waꞌ. \v 33 Ruwa caj y ruwachulew xa casach uwach, noꞌj ri nuchꞌaꞌtem na casach ta uwach. \s1 Chixcꞌola jusucꞌ, e chiwoyꞌej rucꞌunibal ri Cristo \p \v 34 »Lic chichajij iwib chaꞌ na quiya ta iwib che tak ri rayinic re ri mac, che ri kꞌabaric y che rubis icꞌuꞌx re ruwachulew, ma cꞌaxtaj cacꞌun lo rukꞌijol Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex echiriꞌ na iwoyeꞌem taj. \v 35 Ma rucꞌunibal Rire chiquiwach ri e cꞌo che ruwachulew, xakicꞌateꞌt cuꞌanaꞌ, jelaꞌ pachaꞌ echiriꞌ juna awaj xakicꞌateꞌt catzak pa laso re cachapic. \p \v 36 »Mawar cꞌu iwach, xaki e chixchꞌaꞌt rucꞌ ri Dios chaꞌ cꞌo ichukꞌab chwa wa catajin lok y jelaꞌ takal chiwe quixcolobetaj chwach ronoje waꞌ, y na quixqꞌuix ta cꞌu riꞌ quixtaqꞌuiꞌ chwach Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex echiriꞌ cacꞌun lok» xchaꞌ. \p \v 37 Ecꞌu riꞌ ri Jesús e tak ri pakꞌij cacꞌutun pa ri Rocho Dios yey e tak ri chakꞌab quel bi queꞌcꞌola chwa ri juyub Olivos. \v 38 Y conoje ri winak anim tan quebopon chupa ri Rocho Dios chaꞌ queꞌquita ruchꞌaꞌtem ri Jesús. \c 22 \s1 Ri Judas cucꞌayij ri Jesús \r (Mt. 26:1-5, 14-16; Mr. 14:1-2, 10-11; Jn. 11:45-53) \p \v 1 Xa nakaj chi cꞌo wi lo ri nimakꞌij echiriꞌ catij ri pam na jinta levadura che. \v 2 Y ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ tak raj cꞌutunel re ri tzijpixab lic quetajin che utzucuxic suꞌanic caquiya ri Jesús pa camic, pero caquixiꞌij quib caquiꞌan chiwachil cuma ruqꞌuiyal winak eteran chirij. \p \v 3 Ecꞌu ri Judas aj Iscariot,\f + \fr 22:3 \ft “Iscariot”: Waꞌ e utinamit ri Judas.\f* jun chique ri cablajuj utijoꞌn ri Jesús, xuya luwar che ri Satanás xoc pa ranimaꞌ. \v 4 Xeꞌec cꞌu cucꞌ ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios y cucꞌ ri e aj wach que ri e chajinel re ri Rocho Dios chaꞌ cachꞌaꞌt cucꞌ puwiꞌ suꞌanic cuya ri Jesús paquikꞌab. \v 5 Rique lic xequiꞌcot che y xquibiꞌtisij meyo che ri Judas we cuꞌan waꞌ. \v 6 Ecꞌu rire xuya uchiꞌ che y xujek cꞌu utzucuxic suꞌanic cuya ri Jesús paquikꞌab xa xeꞌlakꞌay chaꞌ na caquinaꞌbej ta ri winak. \s1 Ri Jesús cutij ri cena re Pascua cucꞌ ri cablajuj utijoꞌn \r (Mt. 26:17-29; Mr. 14:12-25; Jn. 13:21-30; 1 Co. 11:23-26) \p \v 7 Xopon cꞌu ri nimakꞌij echiriꞌ catij ri pam na jinta levadura che. Chupa cꞌu waꞌ wa kꞌij chirajawaxic quecamisax tak ri kꞌapoj bexex re Pascua.\x + \xo 22:7 \xt Éx. 12:1-13; Lv. 23:5-6\x* \v 8 Ecꞌu ri Jesús xebutak bi ri Pedro y ri Juan, jewaꞌ xubiꞌij bi chique: \p —Jix, jiꞌyijbaꞌ ri cena re Pascua chaꞌ jelaꞌ cakatijo —xchaꞌ. \p \v 9 Y rique xquitzꞌonoj che: \p —¿Pa caꞌaj wi la queꞌkayijbaꞌ wi? —xechaꞌ. \p \v 10 Y ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Chitapeꞌ: Echiriꞌ quixoc chupa ri tinamit, quicꞌul jun achi rucꞌaꞌam jun curaꞌ yaꞌ. Chixterej bi chirij cꞌa chuchiꞌ ri ja pa coc wubi \v 11 y chibiꞌij cꞌu che rachi rajaw ja: “Jewaꞌ cubiꞌij ri tijonel keꞌoj: ¿Pachawi cꞌo wi ri luwar pa cantij wi ri cena re Pascua cucꞌ ri nutijoꞌn?” quixcha che. \v 12 Ecꞌu ri cuꞌan ri rajaw ja e cucꞌut chiwe jun nimalaj luwar chicaj pa ri caleꞌ ja, waꞌ yijbital chic. Chiriꞌ cꞌu riꞌ chiyijbaꞌ ri cena re Pascua —xcha ri Jesús chique. \p \v 13 Xebec cꞌu rutijoꞌn y xeꞌquirikaꞌ jelaꞌ pachaꞌ ri xubiꞌij bi ri Jesús chique. Y xquiyijbaꞌ cꞌu ri cena re Pascua. \p \v 14 Ecꞌuchiriꞌ xopon ruꞌorayil ri cena, ri Jesús junam cucꞌ rutakoꞌn xeboc chwa ri mexa. \v 15 Y ri Jesús xubiꞌij chique: \p —¡Lic nurayim lo utijic junam iwucꞌ wa cena re Pascua chwach pan ri cꞌaxcꞌobic canwicꞌowibej! \v 16 Ma cambiꞌij cꞌu chiwe na cantij ta chi cꞌu juna chic cena re Pascua iwucꞌ, cꞌate na echiriꞌ copon ri kꞌij cuꞌana na janipa ri biꞌtisim lok puwi rutakanic ri Dios —xchaꞌ. \p \v 17 Tecꞌuchiriꞌ, xucꞌam ri cꞌolibal cꞌo vino chupa y xutioxij che ri Dios. Xubiꞌij cꞌu chique rutijoꞌn: \p —Chicꞌama waꞌ y chitija iwe chuchiꞌ waꞌ wa cꞌolibal. \v 18 Ma cambiꞌij chiwe: Na cantij ta chi ruwaꞌal uva cꞌate na echiriꞌ catiquiꞌ rutakanic ri Dios —xchaꞌ. \p \v 19 Tecꞌuchiriꞌ, xucꞌam ri pam y xutioxij che ri Dios. Xuwechꞌo y xujach chique, jecꞌuwaꞌ xubiꞌij: \p —E nucuerpo waꞌ, ri cayaꞌiꞌ pa camic iwuma riꞌix. Ecꞌuchiriꞌ quiꞌan tak waꞌ chikawach apanok, chiꞌanaꞌ cuxtabal we riꞌin —xchaꞌ. \p \v 20 Qꞌuisbal cꞌu re ri cena, xucꞌam tanchi ri cꞌolibal cꞌo vino chupa y jewaꞌ xubiꞌij: \p —Waꞌ ri riꞌ e ri cꞌacꞌ tzij\x + \xo 22:20 \xt Jer. 31:31-34\x* cajiquibax uwach rucꞌ ri nuquiqꞌuel caturuw iwuma riꞌix re cuybal imac. \v 21 Yey ecꞌu ri cacꞌayin weꞌin, cꞌo wucꞌ junam chwa wa mexa. \v 22 Ecꞌu Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex e caricꞌowibej janipa ri ubiꞌim lo ri Dios puwi Rire. Pero ¡lic cꞌu tokꞌoꞌ uwach rachi cacꞌayin re! —xchaꞌ. \p \v 23 Ecꞌuchiriꞌ xquijek rutijoꞌn caquitzꞌonobej chiquiwach china nawi chique caꞌanaw waꞌ. \s1 China ri más cꞌo uwach chwach ri Dios \p \v 24 Rutijoꞌn ri Jesús caquichapalaꞌ quib chiquiwach puwiꞌ chinok chique más cꞌo uwach. \v 25 Noꞌj ri Jesús xubiꞌij chique: \p «Ri reyes que ri nimak tinamit lic quicꞌow uwiꞌ ri quitakanic caquiꞌan paquiwi ri winak. Na rucꞌ ta cꞌu riꞌ, caquibiꞌij che quib: “E toꞌbel que ri tinamit.” \p \v 26 »Noꞌj riꞌix miꞌan iwe pachaꞌ ri caquiꞌan rique. China ri lic cꞌo uwach chixoꞌl, e chuꞌana pachaꞌ na jinta uwach; yey ri cꞌo pukꞌab catakanic, e chuyaꞌa rib cuꞌan nimanel. \p \v 27 »Chiquiwach ri winak, ¿china cꞌu ri más cꞌo uwach, e ri catzꞌuyiꞌ chwa ri mexa o e raj chac caniman chwa ri mexa? ¿Na e ta neba ri catzꞌuyiꞌ chwa ri mexa? Noꞌj riꞌin in cꞌo chiwach riꞌix pachaꞌ raj chac canimanic. \p \v 28 Yey riꞌix ix cꞌojiꞌnak wucꞌ che ri cꞌaxcꞌobic in icꞌowinak wi. \v 29 »Cambiꞌij cꞌu chiwe: Pachaꞌ ri Nukaw uyaꞌom panukꞌab riꞌin quintakanic, jecꞌulaꞌ canꞌan riꞌin chiwe riꞌix, canya pikꞌab quixtakanic \v 30 chaꞌ jelaꞌ quixwaꞌ chwa ri numexa chupa ri nutakanic y quixtzꞌuyiꞌ cꞌut re quixtakan paquiwi ri cablajuj tinamit re Israel»\f + \fr 22:30 \ft “Ri cablajuj tinamit re Israel” e ri calcꞌoꞌal can ri cablajuj ucꞌajol ri Jacob, ri cabiꞌx “Israel” che. Gn. 35:22-26\f* xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cukꞌalajisaj ri cuꞌan ri Pedro echiriꞌ carewaj we retaꞌam uwach \r (Mt. 26:31-35; Mr. 14:27-31; Lc. 9:1-6; 10:1-4; Jn. 13:36-38) \p \v 31 Ecꞌu ri Kanimajawal xubiꞌij: \p —¡Simón, Simón, chatapeꞌ! E ri Satanás utzꞌonom che ri Dios chaꞌ cayaꞌtaj che cucꞌam ipa riꞌix. Quixuyiquiyaꞌ cꞌu riꞌ jelaꞌ pachaꞌ caꞌan che ri trigo echiriꞌ capuꞌ uwach. \v 32 Noꞌj riꞌin lic nutzꞌonom che ri Dios pawiꞌ riꞌat, chaꞌ na casach ta ri cubulibal acꞌuꞌx wucꞌ. Ecꞌu riꞌ riꞌat, echiriꞌ cacubiꞌ tanchi acꞌuꞌx wucꞌ, e chanimarisaj quicꞌuꞌx tak rawachbiꞌil —xchaꞌ. \p \v 33 Y ri Simón xubiꞌij che: \p —Wajawal, riꞌin nuyaꞌom wanimaꞌ quinterej chiꞌij la, tob queꞌec la pa cárcel; yey we xyaꞌ ne la pa camic, riꞌin quincam junam ucꞌ la —xchaꞌ. \p \v 34 Ecꞌu ri Jesús xucꞌul uwach: \p —Pedro, pakatzij wi cambiꞌij chawe: Wakꞌab echiriꞌ cꞌamajaꞌ ne cabixon ri teren, riꞌat oxlaj chic abiꞌim na awetaꞌam ta nuwach —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús quebupixabaj rutijoꞌn \p \v 35 Y chique rutijoꞌn xubiꞌij: \p —Echiriꞌ xixintak bi che utzijoxic ri Utzilaj Tzij, ximbiꞌij chiwe na quicꞌam tubi ucꞌolibal imeyo, na quicꞌam tubi iteb, na quicꞌam tubi jun chic molaꞌj ixajab,\x + \xo 22:35 \xt Lc. 10:1-4\x* ¿cꞌo neba xajawax chiwe? —xcha chique. \p Y rique xquicꞌul uwach: \p —Na jintaj —xechaꞌ. \p \v 36 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij chique: \p —Noꞌj woꞌora, china ri cꞌo ucꞌolibal umeyo, chucꞌama bi; china ri cꞌo uteb, chucꞌama bi; y china ri na jinta espada rucꞌ, chucꞌayij rukꞌuꞌ re pisbal rij y chulokꞌo juna espada. \v 37 Ma cambiꞌij cꞌu chiwe lic chirajawaxic wi e cuꞌana na wa tzꞌibital can panuwi riꞌin chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios: \q1 Xꞌan che pachaꞌ juna aj palajiy tzij \rq Is. 53:12 \rq* \m cachaꞌ. Ecꞌu janipa ri tzꞌibital can panuwi riꞌin, e lic cuꞌana na —xchaꞌ. \p \v 38 Ecꞌuchiriꞌ, xquibiꞌij rique che ri Jesús: \p —Kajawal, riꞌ queb espada cꞌo kucꞌ —xechaꞌ. \p Noꞌj rire xubiꞌij chique: \p —¡Cuꞌan na laꞌ! Mixchꞌaꞌt chi puwi waꞌ —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús cuꞌan orar pa ri werta Getsemaní \r (Mt. 26:36-46; Mr. 14:32-42) \p \v 39 Tecꞌuchiriꞌ, xel bi ri Jesús. Xeꞌec chwa ri juyub Olivos, y rutijoꞌn xeterej bi chirij. \v 40 Echiriꞌ xebopon chilaꞌ, jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —Lic chitzꞌonoj che ri Dios chaꞌ quichꞌij uchukꞌab ri cꞌambal ipa capetic —xchaꞌ. \p \v 41 Ecꞌuchiriꞌ, rire xbin chi pan jubikꞌ más chiquiwach, xuxucubaꞌ rib y xujek cachꞌaꞌt rucꞌ ri Dios, \v 42 jewaꞌ cubiꞌij: \mi «Lal Nukaw, we utz chiwach la, chincolobej co la chaꞌ na quinicꞌow ta chupa waꞌ wa cꞌaxcꞌobic. Noꞌj na e ta cꞌu chuꞌana ri cuaj riꞌin, ma e chuꞌana janipa ri rajawal cꞌuꞌx Rilal» xchaꞌ. \p \v 43 Ecꞌuchiriꞌ, xwinakir jun ángel re chicaj chwach re coluꞌyaꞌa unimal uchukꞌab. \v 44 Y chupa cꞌu riꞌ runimal ucꞌaxcꞌolil, ri Jesús xujek cuꞌan orar rucꞌ unimal uchukꞌab. Ruma cꞌu laꞌ xujeko nimak tꞌobaꞌj quicꞌ rucꞌatan catzak chwa rulew. \p \v 45 Echiriꞌ xuqꞌuis cuꞌan orar, xyactajic, xtzelej lo pa e cꞌo wi can rutijoꞌn y xeboꞌluꞌrikaꞌ quewaric ruma ri bis oquinak chiquicꞌuꞌx. \v 46 Xubiꞌij cꞌu chique: \p —¿Suꞌbe quixwaric? Chixyactajok y chitzꞌonoj che ri Dios chaꞌ jelaꞌ quichꞌij uchukꞌab ri cꞌambal ipa capetic —xchaꞌ. \s1 Cachap bi ri Jesús \r (Mt. 26:47-56; Mr. 14:43-50; Jn. 18:2-11) \p \v 47 Cꞌa cachꞌaꞌt ne ri Jesús, echiriꞌ xebopon uqꞌuiyal winak lic quewokokic. Yey ri Judas, jun chique ri cablajuj utijoꞌn ri Jesús, nabe bi chiquiwach ruqꞌuiyal winak. Rire xkib rucꞌ ri Jesús chaꞌ cutzꞌub uchiꞌ. \v 48 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij che: \p —Judas, ¿e laꞌ rucꞌ jun tzꞌubuj chiꞌaj cacꞌayij Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex? —xchaꞌ. \p \v 49 Ri e cꞌo rucꞌ ri Jesús, echiriꞌ xquilo saꞌ ri catajinic, xquitzꞌonoj che: \p —Kajawal, ¿utz nawi cojchꞌoꞌjin rucꞌ espada? —xechaꞌ. \p \v 50 Ecꞌuchiriꞌ, jun chique rutijoꞌn xujochij bi ruxiquin uwiquikꞌab ri raj chac ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios.\fig Ri Jesus cucunaj jun achi xjochix ruxiquin (Lucas 22:50-51)|alt="Jesus heals ear of slave" src="CN01813b.tif" size="span" ref="luk 22.50" \fig* \p \v 51 Pero ri Jesús xubiꞌij chique: \p —¡Miꞌan chi waꞌ! —xchaꞌ. Xuchap cꞌu ruxiquin raj chac y xucunaj. \v 52 Tecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij chique ri e petinak che uchapic bi, waꞌ e ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios, ri e aj wach que ri e chajinel re ri Rocho Dios y ri nimak winak re ri tinamit: \p —¿Suꞌchac petinak alak rucꞌ espada y cheꞌ? ¿Petinak cami alak che ucꞌamic bi juna elekꞌom? \v 53 Ronoje kꞌij waꞌ cꞌut in cꞌo ucꞌ alak pa ri Rocho Dios. ¿Suꞌchac cꞌu riꞌ cꞌa e laꞌ quinoꞌlchapa alak? Noꞌj ecꞌu waꞌ xopon ri ora yaꞌtal che alak echiriꞌ ri rajaw ri kꞌekuꞌm cucꞌut ruchukꞌab —xchaꞌ. \s1 Ri Pedro cubiꞌij na retaꞌam ta uwach ri Jesús \r (Mt. 26:57-58, 69-75; Mr. 14:53-54, 66-72; Jn. 18:12-18, 25-27) \p \v 54 Xquichap cꞌu bi ri Jesús y xquicꞌam bi chirocho ri cajawal raj chacunel pa Rocho Dios. Y ri Pedro chinimanaj teran pan chirij. \v 55 E cꞌo cꞌu jujun xquinucꞌ akꞌ che ruwa ja, y xetzꞌuyiꞌ chuchiꞌ ri akꞌ. Yey ri Pedro xtzꞌuyiꞌ chiquixoꞌl. \v 56 Cꞌo cꞌu jun ali aj chac xril ri Pedro tzꞌul chuchiꞌ ri akꞌ. Rali lic xutzutzaꞌ uwach y jewaꞌ xubiꞌij: \p —Waꞌ waꞌchi e jun chique ri eteran chirij ri Jesús —xchaꞌ. \p \v 57 Noꞌj ri Pedro jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Ali, riꞌin na wetaꞌam ta uwach —xchaꞌ. \p \v 58 Jokꞌotaj cꞌu riꞌ cꞌo jun achi xrilo y jewaꞌ xubiꞌij che: \p —Rilal lal jun chique rutijoꞌn ri Jesús —xchaꞌ. \p Noꞌj ri Pedro xubiꞌij che rachi: \p —Riꞌin na in ta jun chique rutijoꞌn —xchaꞌ. \p \v 59 Laj pa jun ora cꞌu riꞌ cꞌo tanchi jun jewaꞌ xubiꞌij: \p —Pakatzij wi waꞌ waꞌchi e jun chique rutijoꞌn ri Jesús, ma aj Galilea —xchaꞌ. \p \v 60 Noꞌj ri Pedro xubiꞌij che: \p —Achi, riꞌin na wetaꞌam tane saꞌ puwiꞌ cachꞌaꞌt la —xchaꞌ. Cꞌa cachꞌaꞌt ne ri Pedro echiriꞌ xbixon lo ri teren. \p \v 61 Ecꞌuchiriꞌ, ri Kanimajawal xtzuꞌn lo chirij y e xutzuꞌ lo uwach ri Pedro. Ecꞌu ri Pedro xcꞌun chucꞌuꞌx saꞌ rubiꞌim can ri Kanimajawal che: «Cꞌamajaꞌ ne cabixon ri teren, riꞌat oxlaj chic abiꞌim na awetaꞌam ta nuwach.» \p \v 62 Ewi ri Pedro xel bi chiriꞌ y lic xokꞌic ruma rucꞌaxcꞌolil ucꞌuꞌx. \s1 Ri Jesús cachꞌamixic \r (Mt. 26:67-68; Mr. 14:65) \p \v 63 Rachijab echajiyom re ri Jesús lic caquichꞌamij y lic caquichꞌayo. \v 64 Caquichꞌuk ruwach y caquitzꞌonoj che: \p —¡Chanaꞌij peꞌ china xchꞌayaw awe! —quechaꞌ. \v 65 Lic kabichi ri caquibiꞌij che rucꞌ cꞌaxlaj chꞌaꞌtem. \s1 Ri Jesús cꞌo chiquiwach raj kꞌatal tzij e aj judiꞌab \r (Mt. 26:59-66; Mr. 14:55-64; Jn. 18:19-24) \p \v 66 Echiriꞌ xsakiric, xquimol quib ri nimak winak re ri tinamit, ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ raj cꞌutunel re ri tzijpixab; waꞌ e tak ri uchapom wi rib ri kꞌatbal tzij. Rique xquitak ucꞌamic ri Jesús chiquiwach y jewaꞌ xquibiꞌij che: \p \v 67 —Chabiꞌij chike we at ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios —xechaꞌ. \p Y ri Jesús xubiꞌij chique: \p —Tob cambiꞌij che alak “In”, na cacoj ta alak. \v 68 Yey we canꞌan tzꞌonobal che alak, na cacꞌul ta alak uwach y na quintzokopij tane ubi alak. \v 69 Pero Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex catzꞌuyiꞌ na cꞌu puwiquikꞌab ri Dios, ri lic cꞌo unimal uchukꞌab —xchaꞌ. \p \v 70 Tecꞌuchiriꞌ, conoje xquitzꞌonoj che ri Jesús: \p —¿At peꞌ riꞌ Rucꞌajol ri Dios? —xecha che. \p Y ri Jesús xucꞌul uwach: \p —E ralak xbiꞌn alak re, e riꞌin —xchaꞌ. \p \v 71 Ecꞌuchiriꞌ, xquibiꞌij rique: \p —Na jinta chi uchac más e aj cojol umac, ma lic oj xojtaw re ri xubiꞌij rucꞌ ruwa reꞌ —xechaꞌ. \c 23 \s1 Catzꞌak uchiꞌ ri Jesús chwach ri takanel Pilato \r (Mt. 27:11-14; Mr. 15:1-5; Jn. 18:33-40) \p \v 1 Ecꞌuchiriꞌ, xeyactaj conoje ri quimolom quib y xquicꞌam bi ri Jesús chwach ri Pilato. \v 2 Y xquijek cꞌu caquitzꞌak uchiꞌ, jewaꞌ caquibiꞌij: \p —Karikom wa jun achi cusachisaj quinaꞌoj ri katinamit, quebukꞌatej ri winak chaꞌ na caquiꞌan ta ri tojonic caꞌan che ri nimalaj takanel re Roma\f + \fr 23:2 \ft Wa xquibiꞌij ri winak chirij ri Jesús, na e ta cꞌana uꞌanom. Lc. 20:22-25\f* y cubiꞌij e rire ri Cristo, ri chaꞌtal lo ruma ri Dios re catakan paquiwi raj judiꞌab —quechaꞌ. \p \v 3 Xutzꞌonoj cꞌu ri Pilato che ri Jesús: \p —¿Lal cami riꞌ ri rey que raj judiꞌab? —xchaꞌ. \p Y ri Jesús xubiꞌij che: \p —Lal cabiꞌn la re —xchaꞌ. \p \v 4 Ri Pilato xubiꞌij cꞌu chique ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios y chique conoje ri winak: \p —Chinuwach riꞌin, wa jun achi na jinta umac —xchaꞌ. \p \v 5 Pero ri winak más co quesiqꞌuinic, jewaꞌ caquibiꞌij: \p —Rucꞌ ri cucꞌutu lic catajin usachic quinaꞌoj ri ticawex chupa tak ri luwar re Judea; xujek lo waꞌ Galilea y woꞌora jelaꞌ cuꞌan wara Jerusalem —quechaꞌ. \s1 Ri Jesús cacꞌam bi chwach ri rey Herodes \p \v 6 Echiriꞌ ri Pilato xuto petinak ri Jesús Galilea, xutzꞌonobej we rire aj chilaꞌ. \v 7 Y echiriꞌ xretaꞌmaj aj Galilea ri Jesús, xutak bi chwach ri Herodes, ma rire e rey re chilaꞌ, yey laꞌ laꞌ kꞌij wi cꞌo ri Herodes chiriꞌ Jerusalem. \p \v 8 Ecꞌuchiriꞌ ri Herodes xril uwach ri Jesús, lic xquiꞌcotic, ma lic cꞌo tan kꞌij riꞌ urayim caril uwach. Ma saꞌch tak ri utom che yey royeꞌem caril uwach chaꞌ ri Jesús cuꞌan juna cꞌutubal re ruchukꞌab chwach. \v 9 Y xujek cꞌu uꞌanic uqꞌuiyal tzꞌonobal che, pero ri Jesús na cucꞌul ta uwach. \p \v 10 Ecꞌu ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ raj cꞌutunel re ri tzijpixab, lic quesiqꞌuin che ucojic umac ri Jesús. \v 11 Ewi ri Herodes cucꞌ rusoldados lic xquicꞌak bi ukꞌij ri Jesús; xquiꞌan che pachaꞌ juna rey, xquicoj bi jun chomilaj cꞌul che re chꞌamibal re. Tecꞌuchiriꞌ, xtakan che cacꞌam tanchi ubi chwach ri Pilato. \v 12 Chupa laꞌ la jun kꞌij ri Pilato y ri Herodes xquijek quechꞌaw tanchi chiquiwach, ma e ri petinak lok lic tzel caquil quib. \s1 Cakꞌat tzij re camic puwi ri Jesús \r (Mt. 27:15-31; Mr. 15:6-20; Jn. 19:1-16) \p \v 13 Ecꞌu ri Pilato xumol quichiꞌ ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ raj wach re ri tinamit yey tak ri winak, \v 14 y jecꞌuwaꞌ xubiꞌij chique: \p —Cꞌamom lo alak wa jun achi chinuwach y cabiꞌij alak rire catajin che usachic quinaꞌoj ri winak re ri tinamit. Noꞌj riꞌin xinꞌan tzꞌonobal che y xinta uchiꞌ chiwach alak, yey na jinta juna mac nurikom chirij pachaꞌ ri mac cacoj alak che. \v 15 Y jenelaꞌ ri rey Herodes, na jinta juna mac xurik che; ma xintak bi chwach, yey rire xutak tanchi lo wucꞌ. Kꞌalaj cꞌu riꞌ na jinta mac uꞌanom re takal che cacamisaxic. \v 16 E uwariꞌche xew canya pa cꞌax; tecꞌuchiriꞌ canyolopij bi —xchaꞌ. \v 17 (Xubiꞌij waꞌ ma ronoje junab chupa ri nimakꞌij Pascua, ri Pilato xex cuꞌan wi cuyolopij bi jun preso chiquiwach ri winak.) \p \v 18 Noꞌj conoje ruqꞌuiyal winak junam lic co xesiqꞌuin che ubiꞌxiquil: \p —¡E taka bi la ri Jesús pa camic yey yolopij bi la ri Barrabás! —xechaꞌ. \v 19 (Waꞌchi Barrabás yaꞌom pa cárcel ruma utitzꞌitiquil uꞌanom Jerusalem chirij ri gobierno romano y ruma jun camic xuꞌano.) \p \v 20 Ri Pilato xchꞌaꞌt tanchi cucꞌ ri winak, ma rire e caraj cuyolopij bi ri Jesús. \p \v 21 Noꞌj ri winak xesiqꞌuin tanchi che ubiꞌxiquil: \p —¡Camisax chwa cruz! ¡Camisax chwa cruz! —quechaꞌ. \p \v 22 Churox laj cꞌu riꞌ ri Pilato jewaꞌ xubiꞌij: \p —¿Saꞌ cꞌu rumac waꞌchi uꞌanom? Ma riꞌin na jinta juna mac nurikom chirij re takal che cacamisaxic. Canya na pa cꞌax, tecꞌuchiriꞌ canyolopij bi —xchaꞌ. \p \v 23 Noꞌj ri winak na caquitanabaꞌ taj lic co quesiqꞌuin che utzꞌonoxic cacamisax ri Jesús chwa cruz. \p Qꞌuisbal cꞌu re, xyaꞌtaj na chique ri cacaj. \v 24 Ewi ri Pilato xutak uꞌanic ri caquitzꞌonoj: \v 25 xuyolopij cꞌu bi ri jun yaꞌom pa cárcel ruma utitzꞌitiquil uꞌanom chirij ri gobierno romano y ruma jun camic xuꞌano, ma e xquitzꞌonoj riꞌ ri winak. Y xuya luwar cacamisax ri Jesús, jelaꞌ pachaꞌ ri cacaj rique. \s1 Rucamic ri Jesús chwa ri cruz \r (Mt. 27:32-56; Mr. 15:21-41; Jn. 19:17-30) \p \v 26 Ecꞌuchiriꞌ, ri soldados xquicꞌam bi ri Jesús re queꞌquicamisaj chwa ri cruz. Echiriꞌ cꞌo chi be, xquichap bi jun achi aj Cirene, Simón rubiꞌ, petinak pa juyub e riꞌ quicꞌow chiriꞌ. Y xquiya bi ri cruz chwi uteleb chaꞌ cutelej bi chirij ri Jesús. \p \v 27 Y lic uqꞌuiyal winak eteran bi. Y e cꞌo ixokib chiquixoꞌl lic quetunanic y cacokꞌej ri Jesús, ma lic cꞌax unaꞌom quicꞌuꞌx ruma ri caꞌan che. \v 28 Noꞌj ri Jesús xebutzuꞌ pan rixokib quebokꞌic y jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —Ixokib ix aj Jerusalem, miniwokꞌej riꞌin; e chiwokꞌej ri catajin lo piwi riꞌix y paquiwiꞌ ri iwalcꞌoꞌal. \v 29 ¡Chitapeꞌ! Copon na ri kꞌij echiriꞌ cabiꞌxic: “Nim quikꞌij calaxic rixokib na quebalan taj cucꞌ ri na jinta calcꞌoꞌal y ri na quetzꞌumtisan taj” jelaꞌ cabiꞌxic. \v 30 Ruma cꞌu riꞌ ri unimal cꞌaxcꞌobic e cꞌo wi, ri winak cacaj quecamic y jecꞌuwaꞌ caquibiꞌij che tak ri juyub nimaꞌk y chꞌutiꞌk: \q1 Chix-tzaka lo pakawiꞌ \q1 re quichꞌuk kawiꞌ \rq Os. 10:8 \rq* \m quechaꞌ. \v 31 Ma we cayaꞌ pa camic junok na jinta umac, ¿saꞌ cꞌu riꞌ ri caquicꞌulumaj ri lic cꞌo quimac?\f + \fr 23:31 \ft Pa ri chꞌaꞌtem griego cubiꞌij: “Ma we caquiꞌan waꞌ che juna cheꞌ rax uwach, ¿saꞌ cꞌu riꞌ cucꞌulumaj ri cheꞌ chakiꞌj?” Wa cꞌambal naꞌoj queꞌelawi: Xyaꞌ ri Jesús pa camic, tob na jinta umac; macꞌuwariꞌ más cꞌax ri takal chique raj Jerusalem, ma rique lic cꞌo quimac.\f* —xchaꞌ. \p \v 32 Yey ecꞌamom bi junam rucꞌ ri Jesús caꞌib elekꞌomab chaꞌ quecamisax chwa cruz. \v 33 Echiriꞌ xebopon pa ri luwar cabiꞌx che “Luwar re Ubakil Ujolom Animaꞌ”, chiriꞌ xyaꞌ wi ri Jesús chwa ri cruz; y ri caꞌib elekꞌomab, jun xyaꞌ puwiquikꞌab y jun pumox Rire. \p \v 34 Ewi ri Jesús xubiꞌij: \p —Nukaw, cuyu la quimac, ma na quimajom ta usucꞌ saꞌ wa quetajin che uꞌanic —xchaꞌ. \p Ecꞌu ri soldados rucꞌ jun sorteo xquijach quib puwi rukꞌuꞌ.\x + \xo 23:34 \xt Sal. 22:18\x* \v 35 Y ruqꞌuiyal winak xa caquitzutzaꞌ ri catajin uꞌanic. Yey ne raj wach re ri tinamit caquichꞌamij ri Jesús, jewaꞌ caquibiꞌij: \p —Lic waꞌ cꞌut e qꞌui ri xebucolobej che tak yabil y che camic. We ta rire e ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, chucolobej rib riꞌ woꞌora, —quechaꞌ. \p \v 36 Jecꞌulaꞌ riꞌ xquiꞌan ri soldados, lic caquichꞌamij ri Jesús. Quekib rucꞌ y caquibiꞌtisij vinagre che re cutijo, \v 37 y jewaꞌ caquibiꞌij che: \p —We ta pakatzij wi at ri rey que raj judiꞌab, chacolobej cꞌu awib riꞌ —quechaꞌ. \p \v 38 Chwi cꞌu lo ri cruz re ri Jesús, pa ri chꞌaꞌtem griego, pa ri chꞌaꞌtem latín y pa ri chꞌaꞌtem hebreo tzꞌibital waꞌ: «\sc WAꞌ E REY QUE RAJ JUDIꞌAB.\sc*» \p \v 39 Y jun chique ri caꞌib elekꞌomab eyaꞌom chwa cruz, lic cuchꞌamij ri Jesús, jewaꞌ cubiꞌij: \p —¿Na at ta neba ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios? Chacolobej cꞌu awib riꞌ junam kucꞌ riꞌoj —cachaꞌ. \p \v 40 Noꞌj ri jun chic elekꞌom xuyajo, jewaꞌ xubiꞌij che ri rachbiꞌil: \p —Riꞌat na caxiꞌij ta cꞌana awib chwach ri Dios, yey junam oj cꞌo pa wa cꞌaxcꞌobic kꞌatom pakawiꞌ. \v 41 Riꞌat y riꞌin pakatzij wi, takal chike cakacꞌulumaj waꞌ, ma e tojbal re ri na utz taj kaꞌanom. Noꞌj waꞌchi na jinta umac —xchaꞌ. \p \v 42 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij che ri Jesús: \p —Wajawal, chincꞌuna co chicꞌuꞌx la echiriꞌ coꞌltakana la —xchaꞌ. \p \v 43 Y ri Jesús xubiꞌij che: \p —Pakatzij wi cambiꞌij chawe: Wakꞌij ne riꞌ catopon wucꞌ chilaꞌ chupa ri chomilaj luwar\f + \fr 23:43 \ft Wa chomilaj luwar e ri cabiꞌx “Paraíso” che.\f* pa e cꞌo wi ri e colobetajinak —xchaꞌ. \p \v 44 Echiriꞌ xticꞌoj ri kꞌij, xoc kꞌekuꞌm che ruwachulew y waꞌ xuꞌqꞌuisa cꞌa che ri urox ora\f + \fr 23:44 \ft “Ri urox ora”: Quil “hora” pa vocabulario.\f* benak kꞌij; \v 45 oxib ora na xwon ta ri kꞌij. Yey chupa cꞌu ri Rocho Dios, ri telón\f + \fr 23:45 \ft “Telón”: E jun cꞌul cujach upa ri Luwar Santo rucꞌ ri Luwar lic Santo. Éx. 26:31-33; Heb. 6:19; 9:3-12\f* xrichꞌrob lo chunicꞌajal. \fig Ri telón pa ri Rocho Dios carichꞌrob lo chunicꞌajal (Mateo 27:51; Marcos 15:38; Lucas 23:45; Hebreos 10:19-20)|alt="Curtain ripped in two" src="CN01843b.tif" size="span" ref="luk 23.45" \fig* \p \v 46 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús lic co xchꞌawic, jewaꞌ xubiꞌij: \p —Nukaw, pakꞌab la cankꞌatisaj wi ri wanimaꞌ\x + \xo 23:46 \xt Sal. 31:5\x* —xchaꞌ. Xew xubiꞌij waꞌ, asu xcamic. \p \v 47 Ri capitán que ri soldados echiriꞌ xrilo saꞌ ri xuꞌano, xuyac ukꞌij ri Dios, jewaꞌ xubiꞌij: \p —Pakatzij wi waꞌchi lic jusucꞌ y na jinta umac —xchaꞌ. \p \v 48 Ecꞌu ruqꞌuiyal winak echiriꞌ xquilo saꞌ ri xuꞌano, xebel chiriꞌ, caquitꞌikitꞌaꞌ ruwa quicꞌuꞌx ruma quixiꞌin ib. \v 49 Yey cꞌu ri lic xquetaꞌmaj uwach ri Jesús cucꞌ tak rixokib e petinak rucꞌ chwi xel lo Galilea, rique xecꞌojiꞌ pana chinimanaj y xquil ronoje ri xuꞌano. \s1 Ri Jesús camukic \r (Mt. 27:57-61; Mr. 15:42-47; Jn. 19:38-42) \p \v 50 Cꞌo cꞌu jun achi José rubiꞌ, aj Arimatea, jun tinamit re Judea. Rire e jun chique ri uchapom wi rib ri kꞌatbal tzij, jun achi lic utz ucꞌuꞌx y lic jusucꞌ rubinic usilabic. \v 51 Yey lic royeꞌem rucꞌunibal rutakanic ri Dios. Ecꞌu rire lic na xucꞌul ta ucꞌuꞌx ri xquiꞌan ri rachbiꞌil. \v 52 Xopon cꞌu chwach ri Pilato y xuꞌtzꞌonoj che cayaꞌ luwar che cumuk rucuerpo ri Jesús. Y xyaꞌ luwar che. \v 53 Xeꞌec cꞌut y xuꞌkasaj lo rucuerpo chwa ri cruz. Xupis cꞌu chupa jun manta. Tecꞌuchiriꞌ, xuꞌyaꞌa pa jun mukubal cꞌotom paꞌbaj, yey waꞌ na jinta junok mukum chupa. \p \v 54 Ecꞌu benak kꞌij riꞌ echiriꞌ raj judiꞌab caquiyijbaꞌ pan janipa ri cajawax chique pa ri kꞌij re uxlanibal, y waꞌ ya copon ru orayil.\f + \fr 23:54 \ft Chiquiwach raj judiꞌab, ri kꞌij re uxlanibal cajeker echiriꞌ coc rakꞌab viernes y caqꞌuis echiriꞌ coc rakꞌab sábado.\f* \v 55 Yey rixokib e petinak lo Galilea rucꞌ ri Jesús, xeterej bi chirij ri José y xquil ri mukubal pa xquiya wi can rucuerpo ri Jesús. \v 56 Echiriꞌ xetzelej lok, xquijekelaꞌ uyijbaxic cunabal lic quiꞌ ruxlab chaꞌ queꞌquicojo che rucuerpo ri Jesús. Ecꞌuchiriꞌ xoc ri kꞌij re uxlanibal, xebuxlan cꞌut pachaꞌ ri cubiꞌij Rutzij Upixab ri Dios. \c 24 \s1 Rucꞌastajibal ri Jesús \r (Mt. 28:1-10; Mr. 16:1-8; Jn. 20:1-10) \p \v 1 Ri nabe kꞌij re ri semana lic anim tan rixokib e petinak lo Galilea y jujun chic ixokib, xebec pa mukutal wi ri Jesús, yey cucꞌaꞌam bi cunabal lic quiꞌ ruxlab, ri quiyijbam lok. \v 2 Yey xeꞌquirika rabaj esam chi chuchiꞌ ri mukubal. \v 3 Xeboc cꞌu bi chupa ri mukubal, pero na xquirik ta chi rucuerpo ri Kanimajawal Jesucristo. \v 4 Lic cꞌut benak ri quinaꞌoj puwi waꞌ, echiriꞌ xakicꞌateꞌt xewinakir caꞌib achijab chiquiwach, lic cawolkꞌin ri quikꞌuꞌ. \v 5 Rixokib lic xquixiꞌij quib y xquikasaj ri quipalaj pulew. \p Ecꞌu ri caꞌib achijab xquibiꞌij chique: \p —¿Suꞌchac quitzucuj chiquixoꞌl ri ecaminak ri Jun cꞌaslic? \v 6 Rire na jinta chi wara, ma cꞌastajinak chi lo chiquixoꞌl ri ecaminak. Cꞌuna chicꞌuꞌx saꞌ rubiꞌim lo chiwe echiriꞌ cꞌa cꞌo Galilea, \v 7 echiriꞌ xubiꞌij: “Lic chirajawaxic wi Ralaxel Chiquixoꞌl Ticawex cayaꞌ paquikꞌab achijab aj maquib chaꞌ cacamisax chwa cruz, noꞌj Rire cacꞌastaj lo churox kꞌij”\x + \xo 24:7 \xt Lc. 9:22; 18:31-33\x* —xechaꞌ. \v 8 Cꞌa ecꞌuchiriꞌ xcꞌun chiquicꞌuꞌx rixokib ruchꞌaꞌtem ri Jesús. \p \v 9 Echiriꞌ xetzelej lo chilaꞌ pa ri mukubal, xquitzijoj ronoje waꞌ chique ri junlajuj takoꞌn y chique conoje ri e cꞌo cucꞌ. \v 10 Ecꞌu ri xetzijon waꞌ e ri María ri aj Magdala, ri Juana, ri María uchu ri Santiago y jujun cachbiꞌil. \v 11 Yey ri takoꞌn na xquicoj ta ri xquitzijoj rixokib, ma e chiquiwach rique, wa ixokib echꞌuꞌjerinak. \p \v 12 Ecꞌu ri Pedro xyactaj bi y lic canic xeꞌec pa cꞌo wi ri mukubal re ri Jesús. Y echiriꞌ xochꞌin pan chupa, xrilo xew chi cꞌo can ri jutak rabaꞌj cꞌul pa xbolkꞌotix wi ri Jesús. Xeꞌec cꞌut lic caminak ranimaꞌ che ri xrilo y cutzꞌonoj chiribil rib saꞌ nawi waꞌ. \s1 Ri Jesús cucꞌut uwach chiquiwach ri queb utijoꞌn chupa ri be re Emaús \r (Mr. 16:12-13) \p \v 13 Chupa laꞌ laꞌ kꞌij, caꞌib chique rutijoꞌn quebin chupa ri be re queꞌec pa raldea Emaús, waꞌ cꞌo lo pa once kilómetro che ri tinamit Jerusalem. \v 14 Xalokꞌ cꞌu quebin chupa ri be, rique quechꞌaꞌt chiquiwach puwi ri cꞌacꞌ icꞌowinak. \v 15 Yey echiriꞌ quechꞌaꞌt chiquiwach, ri Jesús xkib cucꞌ y xerachbilaj bi. \v 16 Pero rique pachaꞌ chꞌukutal ri quiwach, ma tob xquilo na xquetaꞌmaj ta uwach. \p \v 17 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique: \p —¿Saꞌ puwiꞌ cachꞌaꞌt wi alak chupa wa be? ¿Y suꞌchac cabison alak? —xchaꞌ. \p \v 18 Jun cꞌu chique, Cleofas rubiꞌ, xucꞌul uwach, jewaꞌ xubiꞌij: \p —Laj xew rilal chique conoje ri ebinel e cꞌo Jerusalem na etaꞌam ta la saꞌ ri cꞌacꞌ icꞌowinak chupa tak waꞌ wa kꞌij —xchaꞌ. \p \v 19 Xubiꞌij cꞌu ri Jesús chique: \p —¿Saꞌ ri xuꞌano? —xchaꞌ. \p Ewi xquibiꞌij che: \p —E cojchꞌaꞌt puwi ri xucꞌulumaj ri Jesús ri aj Nazaret, ri nimalaj kꞌalajisanel lic cꞌo uchukꞌab che tak ri cuꞌano y ri cubiꞌij; rire lic yacom ukꞌij ruma ri Dios y cuma tak ri ticawex re ri tinamit. \v 20 Yey ri nimak e aj chacunel pa Rocho Dios cucꞌ raj wach re ri katinamit xquiya pukꞌab ri takanel romano chaꞌ cakꞌat tzij puwiꞌ y cacamisax chwa cruz. \v 21 Chwi cꞌu rucamic e urox kꞌij waꞌ. Yey riꞌoj xcubiꞌ kacꞌuꞌx e rire ri cucolobej ri katinamit Israel. \p \v 22 »Yey quisachisam ne kanaꞌoj jujun ixokib ebare jun chikaxoꞌl riꞌoj oj utijoꞌn can ri Jesús. Ma rique lic anim tan xebopon chupa rumukubal, \v 23 pero na xquirik ta chi rucuerpo ri Jesús. Xetzelej cꞌu lo kucꞌ, caquitzijoj chike xewinakir jujun ángeles chiquiwach, yey waꞌ xquibiꞌij chique: “Rire cꞌastajinak chi lo chiquixoꞌl ri ecaminak.” \v 24 Xebec cꞌu jujun chike riꞌoj chupa rumukubal y e xquilo jelaꞌ pachaꞌ ri quibiꞌim rixokib chike. Noꞌj na xquil ta uwach ri Jesús —xechaꞌ. \p \v 25 Ecꞌu ri Jesús xubiꞌij chique: \p —¡Tokꞌoꞌ wach alak ma lic na camaj ta alak usucꞌ y camayin alak che ucojic janipa ri quibiꞌim can ri kꞌalajisanelab! \v 26 ¿Na chirajawaxic ta neba ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, cutij na ronoje wa cꞌaxcꞌobic y tecꞌuchiriꞌ queꞌec chilaꞌ chicaj pa cayac wi ukꞌij? —xchaꞌ. \p \v 27 Xukꞌalajisaj cꞌu chique ronoje ri cubiꞌij chupa Ruchꞌaꞌtem ri Dios chwi Rire, xujek lo rucꞌ ri tzꞌibital can ruma ri Moisés yey tecꞌuchiriꞌ xukꞌalajisaj janipa ri tzꞌibital chwi Rire cuma conoje ri kꞌalajisanelab. \p \v 28 Ecꞌuchiriꞌ xebopon chupa raldea pa quebec wi ri queb achijab, ri Jesús xuꞌan pachaꞌ e riꞌ xumaj chubi rube. \v 29 Pero rique lic xebelaj che cacanaj can cucꞌ, jewaꞌ xquibiꞌij che: \p —Canaj can la kucꞌ, ma benak chi ri kꞌij yey ya coc rakꞌab —xechaꞌ. \p Ri Jesús xoc cꞌu bi y xcanaj can chiriꞌ cucꞌ. \v 30 Echiriꞌ e cꞌo chi chwa ri mexa, xucꞌam ri pam y xtioxin chwach ri Dios, xuwechꞌ cꞌu upa y xuya chique. \v 31 Cꞌa ecꞌuchiriꞌ xjakataj ri quiwach y xquetaꞌmaj uwach. Pero ri Jesús e laꞌ chiquiwach xmalcaꞌnic. \p \v 32 Xquibiꞌij cꞌu riꞌ chiquiwach: \p —¿Na camikꞌmot ta neba kacꞌuꞌx che quiꞌcotemal echiriꞌ rire cachꞌaꞌt kucꞌ pa ri be y cukꞌalajisaj chike Rutzij Upixab ri Dios? —xechaꞌ. \p \v 33 Na jampatana xeyactajic y xetzelej Jerusalem. Chiriꞌ xeboꞌlquirika ri junlajuj takoꞌn quimolom quib cucꞌ ri cachbiꞌil. \v 34 Y rique xquibiꞌij chique wa caꞌib: «¡Pakatzij wi cꞌastajinak lo ri Kanimajawal Jesucristo ma xilitaj uwach ruma ri Simón!» quechaꞌ. \p \v 35 Yey la caꞌib xquijek utzijoxic saꞌ ri xquicꞌulumaj chupa ri be echiriꞌ xebec Emaús y suꞌanic xquetaꞌmaj uwach ri Jesús echiriꞌ xuwechꞌ upa ri pam. \s1 Ri Jesús cucꞌut uwach chiquiwach rutijoꞌn \r (Mt. 28:16-20; Mr. 16:14-18; Jn. 20:19-23) \p \v 36 Cꞌa quetajin ne che uchꞌaꞌtibexic ri quilom y ri quitom, echiriꞌ ri Jesús xwinakir chiquiwach, xakicꞌateꞌt xtaqꞌuiꞌ chiquixoꞌl y jewaꞌ xubiꞌij chique: \p —Cꞌola utzil chomal iwucꞌ —xchaꞌ. \p \v 37 Yey rique lic xquixiꞌij quib che, ma e chiquiwach rique laj juna espíritu ri caquitzutzaꞌ uwach. \v 38 Noꞌj ri Jesús xubiꞌij chique: \p —¿Suꞌchac cuxiꞌij rib icꞌuꞌx y na quicoj taj we in cꞌaslic? \v 39 Chiwilape ri nukꞌab y ri wakan; chichapape rucꞌ rikꞌab y jelaꞌ quiwil chi utz lic in ri in cꞌo iwucꞌ y na xa ta in juna espíritu, ma juna espíritu na jinta utiꞌjil y na jinta ubakil pachaꞌ ri quiwil chwe riꞌin —xchaꞌ. \p \v 40 Y ecꞌuchiriꞌ cubiꞌij waꞌ, xucꞌut rukꞌab y ri rakan chiquiwach. \v 41 Ecꞌu rique lic quequiꞌcotic y caminak canimaꞌ che yey na caquirik taj suꞌanic caquicoj ri caquilo. \p Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xubiꞌij chique: \p —¿Saꞌ ri cꞌo iwucꞌ re catijic? —xchaꞌ. \p \v 42 Xquiya cꞌu che, juchꞌakap car bolom y uwaꞌal cab cꞌa cꞌo pa cera. \v 43 Ewi Rire xucꞌamo y xutij chiquiwach. \p \v 44 Ecꞌuchiriꞌ, xubiꞌij chique: \p —E nubiꞌim lo waꞌ chiwe echiriꞌ cꞌa in cꞌo iwucꞌ:\x + \xo 24:44 \xt Lc. 9:22; 18:31-33\x* Lic chirajawaxic wi cuꞌana na janipa ri tzꞌibital can panuwi riꞌin chupa ri Tzij Pixab re ri Moisés, chupa ri quitzꞌibam can ri kꞌalajisanelab y chupa tak ri Salmos —xchaꞌ. \p \v 45 Cꞌa tecꞌuchiriꞌ xujak ri quinaꞌoj chaꞌ caquimaj usucꞌ chi utz Rutzij Upixab ri Dios. \v 46 Xubiꞌij cꞌu chique: \p —Jewaꞌ ri tzꞌibital can pa Ruchꞌaꞌtem ri Dios: Lic chirajawaxic wi ri Cristo, Ruchaꞌoꞌn lo ri Dios, cutij cꞌax, cacamic y cacꞌastaj lo churox kꞌij;\x + \xo 24:46 \xt Is. 53:1-12; Os. 6:2\x* \v 47 y chupa cꞌu rubiꞌ, catzijox ri Utzilaj Tzij re tzelebal tzij y re cuybal mac chique conoje ruqꞌuiyal quiwach tak ri ticawex e cꞌo che ruwachulew, yey cajeker utzijoxic waꞌ Jerusalem. \v 48 Riꞌix quibiꞌij cꞌu riꞌ chique ri winak janipa tak wa xiwilo y xito. \v 49 Chitapeꞌ: Riꞌin cantak lo piwi riꞌix ri Jun\f + \fr 24:49 \ft Waꞌ e ri Santowilaj Ruxlabixel ri Dios. Jl. 2:28-29; Jn. 14:16-17\f* ubiꞌtisim lo ri Nukaw; pero chixcꞌola wara chupa wa tinamit Jerusalem chaꞌ quiwoyꞌej na quicꞌul wa chukꞌab cape chilaꞌ chicaj —xchaꞌ. \s1 Ri Jesús catzelej chilaꞌ chicaj \r (Mr. 16:19-20) \p \v 50 Ecꞌuchiriꞌ, ri Jesús xebucꞌam bi rutijoꞌn y xebec chunakaj Betania. Xuyac cꞌu rukꞌab paquiwiꞌ y xebuꞌan bendecir. \v 51 Echiriꞌ catajin che uꞌanic waꞌ, xujeko xel bi chiquixoꞌl y xcꞌam cꞌu bi chilaꞌ chicaj. \fig Ri Jesús catzelej chilaꞌ chicaj (Marcos 16:19; Lucas 24:50-51)|alt="Ascencion" src="CN01883b.tif" size="span" ref="luk 24.51" \fig* \p \v 52 Ewi rutijoꞌn lic xquilokꞌnimaj ukꞌij ri Jesús. Tecꞌuchiriꞌ xetzelej chupa ri tinamit Jerusalem rucꞌ unimal quiꞌcotemal chupa ri canimaꞌ. \v 53 Y xaki e cꞌo chupa ri Rocho Dios, quebixonic y caquiyac ukꞌij ri Dios. Amén.