\id MAT - Miniafia NT; David and Fran Wakefield; Stanley Oyabua; Josiah Javeve; July-28-2010 (web edition -2012 bd) \h Matthew \toc1 Matthew Tur Gewasin Kikirum \toc2 Matthew \toc3 Mat \mt1 Matthew \mt2 Tur Gewasin Kikirum \imt1 Roube’aten Ana Tur \ip Tur gewasin Matthew ebi’obaiyit Jesu i Baiyawasenayan ana omatanen, I isan Buk Atamaninamaim God sabuw isah eomatan sinaf yabin matar. \ip Iti tur gewasin i men Jew sabuw o iyabowat nati Jesu tufuw ra’at ma’am akisih isahimih, baise tafaram tutufin etei isah. Matthew ana tur hamenam nutitiy gewas. Jesu tutufuwaka busuruf, mi’itube baipataito naatu arar yan routobon baib naatu God ana bowabow Galilee wanawanan busuruf bibinan, i’obaibiyih naatu iyayawasih. Iti ufunamaim Matthew mi’itube Jesu Galilee ine tit remor in Jerusalem rur naatu fur yomanin abistanawat isan namamatar, yomanin ana gagamin ea’easa’ub i ana morob onaf afe’en naatu ana mimisir maiye etei eo kirum. \ip Iti tur gewasin tit eorerereb Jesu i bai’obaibiyen ana orot gagamin, I ana fair ema’am, karam God ana Ofafar naatu sabuw iyab God ana Aiwob isah tibi’obaibiyen karam boro nakubuna naya’abun gewas hinanowar. Ana bai’obaibiyen abistanawat sinaf mamatar etei bow na yasiben matah etei uman roun. \ip (1) Oyawemaim ma bi’obaibiyih, nati i sabuw hai yawas ana itinin, hai bowabow mi’itube hinabowabow, sisinaf etei gewasin naatu roufamenamaim Mar ana aiwob run ma isan (teten 5-7); (2) Bai’ufnunenayah nah 12 hai obaiyunen ef tit bow isan (teten 10); (3) Mar ana aiwob ana’oroubon (teten 13); (4) Bai’ufunun yabih ana bai’obaiyen (teten 18) naatu (5) Boun ma ana yomanin naatu mar ana aiwob nanan i ana bai’obaiyen (teten 24-25). \iot Fef Wanawanan Tur Iti Na’atube Hi’asgidigid \io1 Aneika na in Jesu Keriso Tutufuw (1.1–2.23) \io1 John Baptist ana bowabow (3.1-12) \io1 Jesu ana bapataito naatu ana routobon (3.13–4.11) \io1 Galilee wanawanan Jesu rererebamaim bowabow (4.12–18.35) \io1 Galilee ine in Jerusalem titit (19.1–20.34) \io1 Jesu ana ma fufun fur nati Jerusalem wanawanan naatu sisibinamaim (21.1–27.66) \io1 Jesu morobone mimisir naatu ana bairerereb (28.1-20) \c 1 \s1 Jesu Keriso Ana’a’agir Wabih \r (Luke 3.23-38) \p \v 1 \x + \xo 1.1 \xt Gen 22.18; 1Ch 17.11\x*Iti i Jesu ana’a’agir wabih, aiwob ana efane i David ana rara’ane tufuw naatu omatanenane i Abraham ana rara’ane tufuw. Naatu iti i hai gin anayimih. \v 2 Abraham natun i Isaac, naatu Isaac natun i Jacob, Jacob natun i Judah, Judah i taitin tuwahinah bairi hitufuw. \v 3 \x + \xo 1.3 \xt Gen 38.29-30; Rut 4.18-22\x*Naatu Judah natunatun i Perez tain Zerah hairi hitufuw, hinah wabin Tamar. Naatu Perez natun i Hezron, Hezron natun i Ram, \v 4 Ram natun i Aminadab, Aminadab natun i Nashon, Nashon natun i Salmon. \v 5 \x + \xo 1.5 \xt Rut 4.13-17\x*Naatu Salmon natun i Boaz, hinah wabin Rahab, naatu Boaz natun i Obed, hinah wabin Ruth, naatu Obed natun i Jesse. \v 6 \x + \xo 1.6 \xt 2Sa 12.24\x*Jesse natun i David, aiwob orot. David natun i Solomon, naatu Solomon hinah i orot Uriah ana kwafur. \p \v 7 Solomon natun i Rehoboam, Rehoboam natun i Abaijah, Abaijah natun i Asa, \v 8 Asa natun i Jehosafat, Jehosafat natun i Jehoram, Jehoram natun i Uzaiah, \v 9 Uzaiah natun i Jotham, Jotham natun i Ahaz, Ahaz natun i Hezekiah. \v 10 Naatu Hezekiah natun i Manasseh, Manasseh natun i Amon, Amon natun i Josiah, \v 11 \x + \xo 1.11 \xt 2Ki 22–24; 2Ch 36.10; Jer 27.20\x*Josiah natun i Jeconiah, Jeconiah taitin tuwahinah bairi hibitutufuw ana veya’amaim baiyow matar Babilon sabuw hina hibuwih hire hin Babilonamaim hima. \p \v 12 \x + \xo 1.12 \xt Ezr 3.2\x*Babilonane himatabir maiye hinan ufunamaim Jeconiah natun i Shealtiel, naatu Shealtiel natun i Zerubbabel, \v 13 Zerubbabel natun i Abiud, naatu Abiud natun i Eliakim, Eliakim natun i Azor, \v 14 Azor natun i Zadok naatu Zadok natun i Akim, Akim natun i Eliud, \v 15 Eliud natun i Eleazar, Eleazar natun i Mathan, Mathan natun i Jacob, \v 16 Jacob natun i Joseph, Joseph aawan i Mary, naatu Mary natun i Jesu, it isan Keriso tarouw ta’o. \v 17 Imih Abraham ana veya’amaim busuruf re na David ana veya’amaim titit, agi’agir kwerekweren etei 14, naatu David ana veya’amaim re na hin Babilon hima’ama i 14, naatu Babilon hima’am imaim busuruf na Keriso ana veya’amaim titit i na’atube 14.\f + \fr 1.17 \ft Keriso Greek fanahimaim Roubininenayan o Tafan hiof nowah\f* \s1 Jesu Tufuw \r (Luke 2.1-7) \p \v 18 \x + \xo 1.18 \xt Luk 1.27, 35\x*Jesu Keriso ana tufuw an i iti na’atube busuruf. Jesu hinah Mary i orot Joseph bai’awanin isan ana rum hi’o, baise hairi nanabin hima’am ana veya, Mary Anun Kakafiyin re targabuw yan wanawanan rara bobokafuf i so’ob. \v 19 Naatu Joseph i orot gewasin, imih men kok boro bebeyanamaim Mary tibiya’uhuw; imih wa’iwa’iramaim Mary kwahirin isan bogaigiwas. \p \v 20 Baise ma binotanot tasinafumih, Regah ana tounamatar kakafiyin mimumaim tit eo, “Joseph, David ana agir, Mary bai na bai’awanin isan men inabirumih, anayabin iti i God Anunin Kakafiyinane yan matar. \v 21 \x + \xo 1.21 \xt Luk 1.31; 2.21\x*I boro kek orot nayai, o wabin Jesu iniwab, anayabin i boro ana sabuw hai bowabow kakafihine niyawasih.”\f + \fr 1.21 \ft Jesu Greek fanahimaim Joshua, anayabin i baiyawasenayan\f* \p \v 22 Sawar iti etei himamatar i abisa God ana dinab orot wanawananamaim eo Buk Atamaninamaim kikirum i na iturobe. \v 23 \x + \xo 1.23 \xt Isa 7.14\x*m “Babin biyan numin boro yan namatar, nataub kek orot nayai wabin Immanuel hiniwab” anayabin God it biyatamaim. \v 24 Joseph matan nuw mimisir ufunamaim, Regah ana tounamatar biyun na’atube Mary bai i’awan hairi hin ana bar. \v 25 \x + \xo 1.25 \xt Luk 2.21\x*Baise Joseph i Mary hairi inu’e hima hin Mary taub kek orot yai, naatu Joseph kek bai wabin Jesu iwab eaf. \c 2 \s1 Nanawan Veya Yeninane \p \v 1 Judea wanawanan Herod bi’aiwob ana veya’amaim, merar bar ta wabin Bethlehem imaim Jesu tufuw. Nati’imaim orot so’obayah afa daman baiyabayah veya yeninane hina Jerusalem hitit, \v 2 \x + \xo 2.2 \xt Num 24.17\x*naatu sabuw hibatiyih, “Jew hai aiwob kek tutufuw i menamaim inu’in? Aki ana daman veya yeninane yey a’itin imih kwafirinamih ana.” \fig Orot so’obayah ta daman isan uaman iuti’ut|alt="wise men one pointing to star" src="cn01627b.tif" size="col" loc="Mat 2.1-2" copy="©1978 David C. Cook Publishing Co." ref="2.1-2" \fig* \p \v 3 Aiwob orot Herod iti tur nonowar i ana not kasiy, naatu Jerusalem wanawanan sabuw etei’imak auman hai not kasiy. \v 4 Basit firis ukwarih naatu Ofafar Bai’obaiyenayah etei eaf hina ibatiyih, “Keriso i boro menamaim natufuw?” \v 5 Hiya’afut hio, “Judea wanawanan bar merar ta wabin Bethlehemamaim. Anayabin dinab orot iti na’atube Buk Atamaninamaim hikirum, \q1 \v 6 \x + \xo 2.6 \xt Mic 5.2; Jn 7.42\x* ‘Judah tafaram wanawanan, bar merar etei hai aiwob wanawanahimaim, \q1 O Bethlehem wab boro nara’at, \q1 anayabin one boro nabatanenayan orot natufuw, \q1 ayu au sabuw Israel nabonawiyih.’” \p \v 7 Imaibo Herod veya yenin nanawan hina hima’am eaf hirun wa’iwa’iramaim ibatiyih, kok taso’ob veya abistanamaim daman yey hi’itin. \v 8 Naatu au Bethlehem biyafarih i’uwih eo, “Kwanan kek kwananuwih gewas kwana’itin naatu kwanamatabir au tur kwana’owen, saise ayu’ubo anan anakwafir.” \p \v 9 Aiwob orot iti na’atube eo hinonowar ufunamaim hitit hin, naatu daman ta’imon veya yeninane hi’itin hinan au nah i’iyon na kek inu’in tafanamaim nutanub bat. \v 10 Nati daman hi’i’itin ana veya hiyasisir naatu hikawasa men kafaita. \v 11 \x + \xo 2.11 \xt Psa 72.10-15; Isa 60.6\x*Bar wanawanan hirun kek hinah Mary hairi hi’itih, suh hiyowen kek hikwafir. Imaibo hai kaukufet hirufamen hai siwar \it gold, frankincense\it*, naatu \it myrrh\it* hibotaiten kek hisiwar. \v 12 Naatu matabir maiye Herod biyan titamih hio’o, baise fai hai mimumaim God imatnuwih, naatu ef ta hibai hin hai tafaram hitit. \s1 Joseph Au Egypt Bihir \p \v 13 Nanawan orot hinan ufunamaim, Regah ana tounamatar Joseph ana mimumaim tit iu, “Kumisir kek hinah hairi kubuwih kwabihir kwan Egypt imaim kwanama’am boro ana’obo kwanatit, anayabin Herod i kek asabuninamih ana ef enunuwet.” \p \v 14 Basit Joseph misir kek hinah hairi buwih gugumin wanawanan hibihir hin Egypt hitit, \v 15 \x + \xo 2.15 \xt Hos 11.1\x*nati’imaim hima’am Herod morob. Imih sawar iti himamatar i abisa Regah ana dinab orot iwan Buk Atamaninamaim kikirum i na i turobe, “Egyptane ayu Natu abotait tit.” \s1 Kek Etei Hi’asbunubunuw \p \v 16 Herod veya yenin nanawan hai baifuwen titita’ur ana veya, yan so’ar gagamat bufut naatu orotokek nati Bethlehem wanawanan naatu bar merar nati sisibinamaim iyabowat hai kwamur rou’ab au babe re’er etei asabunuw isan ana baiyowayah iyunih hitit. Iti na’atube eo biyunih anayabin i veya abisa’amaim nanawan daman hi’itin hio nonowar imaim sinaf. \v 17 Naatu abisa dinab orot Jeremiah eo kikirum i na yabin matar. \q1 \v 18 \x + \xo 2.18 \xt Gen 35.19; Jer 31.15\x* “Ramah bar meraramaim yuwen atubob gagamin maiyow re’er hinowar, \q1 tibikirir naatu tererey, \q1 Rachel natunatun isah erererey \q1 men ekokok hini’awafut, \q1 anayabin ana kek etei himorob sawar.” \s1 Joseph Egyptane Matabir Maiye \p \v 19 Herod momorob ufunamaim, Joseph Egypt ma’ama Regah ana tounamatar Joseph ana mimumaim tit iu, \v 20 “Kumisir kek hinah hairi kubuwih kwamatabir maiye kwan au Israel, anayabin sabuw iyab kek asabuninamih hi’o i himoroboka.” \p \v 21 Basit Joseph matan nuw misir, Jesu hinah hairi buwih himatabir maiye hina Israel hitit. \v 22 Baise Arselaus tamah Herod ana efan bai, Judea wanawanan ma bi’aiwob Joseph ana tur nowar, naatu imaim na ma’amih bir. Mimumaim auman God imatanuw, imih i au Galilee na’at na, \v 23 \x + \xo 2.23 \xt Isa 11.1; 53.2; Luk 2.39; Jn 1.45\x*bar merar ta wabin Nazareth imaim bar wowab ma, saise abisa dinab oro’orot Buk Atamaninamaim hi’o hikikirum i na yabin matar, “Jesu isan boro hinao i Nazareth matuwan”. \c 3 \s1 John Baptist Ana Binan \r (Mark 1.1-8; Luke 3.1-18; John 1.19-28) \p \v 1 Kwamur bai’ab na’atube sawar ufunamaim, John Baptist Judea arar yan tit busuruf binan \v 2 \x + \xo 3.2 \xt Mat 4.17; Mak 1.15\x*eo, “Bowabow kakafih kwasisinaf etei kwanihamiyen, anayabin mar ana aiwob i na iyubin.” \v 3 \x + \xo 3.3 \xt Isa 40.3\x*Dinab orot Isaiah, Buk Atamaninamaim John isan kikirum iti na’atube eo, \q1 “Orot ta arar yan tit bat eafa’af, Regah ana ef kwayabuna, naatu ana ef kwaimutufur.” \p \v 4 \x + \xo 3.4 \xt 2Ki 1.8\x*John ana faifuw i \it camel\it* bunibuninamaim sakir iyoun, ana kikir i bobaituw ta kanabinamaim naiwan kik, ana bay i sisik naatu kaiyar tafu. \v 5 Jerusalem wanawanan, Judea wanawanan bar merar etei naatu sabuw nati Jordan harew sisibin hima’am etei ikwei hina. \v 6 Hai bowabow kakafih hi’e’en, Jordan harewamaim John bapataito itih. \p \v 7 \x + \xo 3.7 \xt Mat 12.34; 23.33\x*Baise i wanawanahimaim Pharisee naatu Sadducee maumurih na’in bapataito bainamih hinan itih eo, “Kwa i kokobe aso’ob hira’at! Yait eo kwanowar God ana baimakiy nabiyafar boro wan kwanabibir? \v 8 Turobe kakafihine dogor baikitabir kwanabaib i boro a yawas gewasinamaim ni’obaiyi, kwa i anababatun dogor baikitabir matar. \v 9 \x + \xo 3.9 \xt Jn 8.33, 39; Rom 4.12\x*Men kwananot kwanao, ‘Abraham i aki ai agir,’ baise a tur ao’owen, God karam kabay iti boro nabow nasinaf Abraham wawawan hinamatar. \v 10 \x + \xo 3.10 \xt Mat 7.19; Luk 13.6-9\x*God ana kariwak i wan iur, ai an wairoronika tarinamih yai inu’in, ai menatan ebiw ro’on men gewasin boro natar nare wairaf wan nayara’ah na’arah. \p \v 11 \x + \xo 3.11 \xt Jn 1.26-27, 33; Act 1.5\x* “Ayu i dogor baikitabiren ana bapataito harewamaim abit. Baise orot ayu ufu’umaim enan ana fair i ra’at ayu natabiru, an ana sumasum ayu men karam boro ana’abar. I boro Anun Kakafiyin naatu wairafamaim bapataito nit. \v 12 I umanamaim i raububuna’en ana \it fok\it* ema’am, imaim boro \it rice\it* narab narububunai ani’anin korom nayai, naatu hain wairaf aidahin in etoto’ab wan nayara’ah na’arah.” \s1 John, Jesu Ibapataito \r (Mark 1.9-11; Luke 3.21-22) \p \v 13 Nati ana veya’amaim, Jesu Galilee ine tit na Jordan tit, John bapataito baitinin isan. \v 14 Baise John rutawiy eo, “O i karam boro ayu bapataito ititu, baise aisim ayu isou kunan?” \p \v 15 Jesu iya’afut eo, “Boun abisa au’uwi i kusinaf, anayabin ef iti’imaim God ana kok gewasin isan yayakitifuw boro tanasinaf yabih hinamatar.” Naatu John ibasit Jesu bapataito itin. \p \v 16 \x + \xo 3.16 \xt Jn 1.32\x*Jesu bapataito baib ufunamaim matabir yen tafan bat. Nati ana maramaim mar botawiy God Anunin Kakafiyin itin mamu imak na’atube rob re na Jesu tar gabuw, naatu tafanamaim marakaw. \fig Jesu tafanamaim mamu imak re etatagabuw|alt="dove descending on Jesus" src="CN01656b.TIF" size="col" loc="Mat 3.16-17" copy="©1978 David C. Cook Publishing Co." ref="3.16-17" \fig* \v 17 \x + \xo 3.17 \xt Psa 2.7; Isa 42.1; Mat 12.18; 17.5; Luk 9.35\x*Mar wanawanan Orot fanan hinowar eo, “Iti kek i ayu Natu ta’imon, au yabow, I isan ayu abiyasisir.” \c 4 \s1 Jesu Ana Routobon \r (Mark 1.12-13; Luke 4.1-13) \p \v 1 \x + \xo 4.1 \xt Hib 2.18; 4.15\x*Imaibo Anun Kakafiyin Jesu nawiy hin arar yan imaim Demon kakafin routubunin isan. \v 2 \x + \xo 4.2 \xt Exo 34.28\x*Auyit 40 gugumin 40 na’atube bay en ma yoyoyoban ufunamaim bayumih morob. \v 3 Basit Demon Mowan na Jesu biyan tit eo, “O God Natun na’at, kabay iti ku’uwih tebotabiren rafiy tematar ku’aa.” \p \v 4 \x + \xo 4.4 \xt Deu 8.3\x*Baise Jesu iya’afut eo, “Buk Atamaninamaim hikikirum i iti na’atube eo, ‘Orot boro men bay akisin niyawasimih, baise God awanamaim tur abisa etitit boro i niyawasih.’” \v 5 Naatu Demon Mowan Jesu nawiy hin Jerusalem hitit, Tafaror Bar afe’en hiyen tafantoro’ot bat. \v 6 \x + \xo 4.6 \xt Psa 91.11-12\x*Jesu iu, “O God Natun na’at, kukununuw kure. Anayabin Buk Atamaninamaim hikikirum iti na’atube eo, \q1 ‘God ana tounamatar boro o isa niyafarih, umah yanamaim inare hinabuwi, naatu kabay boro men a natakakirimih.’” \p \v 7 \x + \xo 4.7 \xt Deu 6.16\x*Jesu iya’afut eo, “Baise Buk Atamaninamaim iban eo maiye, ‘Regah a God men routobonamaim inanawiyimih.’” \p \v 8 Naatu Demon Mowan iban Jesu nawiy maiye hiyen hin oyaw manin tafantoro’ot bat, tafaram tutufin ana gewasin etei ana aiwob auman i’obaiy \v 9 eo, “Su inayowen ayu inakwafiru, sawar iti etei boro o anit”. \p \v 10 \x + \xo 4.10 \xt Deu 6.13\x*Jesu iya’afut iu eo, “Demon Mowan na kutabaratait! Anayabin Buk Atamaninamaim hikikirum iti na’atube eo, ‘Regah a God akisinamo inakwafir isan inabow.’” \p \v 11 Imaibo Demon Mowan nati’imaim Jesu ihamiy tabaratait, naatu God ana tounamatar hina Jesu hitafafar hinawiy bairi hin. \s1 Jesu Ana Bowabow Galilee Imaim Busuruf \r (Mark 1.14-15; Luke 4.14-15) \p \v 12 \x + \xo 4.12 \xt Mat 14.3; Mak 6.17; Luk 3.19-20\x*John dibur bar ma’am Jesu ana tur nowar, basit matabir na Galilee tit, \v 13 naatu Nazareth ihamiy na Capernaum imaim ma, harew kukuf sisibin Naphtali, Zeburun wawawan hai me’emaim, \v 14 saise tur abisa dinab orot Isaiah wanawananamaim titit i na iturobe. \q1 \v 15 \x + \xo 4.15 \xt Isa 9.1-2\x* “Zeburun ana me, Naphtali ana me, ef yan in tor re’ere, \q1 Jordan harew rounane, \q1 Galilee wanawanan Eteni Sabuw hai me’emaim, \q1 \v 16 sabuw gugumin ma’ayah boro marakaw hina’itin; \q1 naatu sabuw iyab morob kakafin ana me’emaim gugumin wanawanan tema’am \q1 marakaw boro isah nakusisiar narun.” \p \v 17 \x + \xo 4.17 \xt Mat 3.2; 19.27\x*Nati ana veya’amaim Jesu busuruf binan eo, “Bowabow kakafih kwasisinaf etei kwanihamiyen, anayabin mar ana aiwob ina iyubin”. \s1 Orot Siy Bowayah Nah Kwafe’en Jesu Eafih \r (Mark 1.16-20; Luke 5.1-11) \p \v 18 Jesu Galilee tor rewarewan remor inan orot ainuf hairi itih, Simon wabin ta Peter, tain Andrew hairi tor yan siy bowamih buwat hiya’ay. \v 19 Jesu eaf eo, “Kwana kwai’ufnunu bairit tan boro ani’obaiyi orot isah kwanaway”. \v 20 Mar ta’imonamo hai buwat hitumar Jesu hi’ufunun bairi hin. \p \v 21 Hin kafa’imo, orot rou’ababo ainuf hairi itih, James tain John hairi, Zebedee natunatun. Tamah bairi wa tafan hima hai buwat hitatar futifut, Jesu bai’ufnunin isan ea’afih ana veya, \v 22 mar ta’imonamo wa hihamiy naatu tamah auman wa tafan hihamiy ma, i hairi Jesu hi’ufunun bairi hin. \s1 Jesu Binan I’obaiyih Naatu Iyawasih \p \v 23 \x + \xo 4.23 \xt Mat 9.35; Mak 1.39; Act 10.38\x*Galilee wanawanan Jesu runtit Jew hai Kou’ay Bar\f + \fr 4.23 \ft synagogue\f* gidigidihimaim mar ana aiwob isan tur gewasin binan, naatu sabuw yarug yumatah ta ta, sawow yumatah ta ta hibow hima’am etei iyawasih. \v 24 \x + \xo 4.24 \xt Mak 6.55\x*Jesu ana tur ra’at in Syria tafaram wanawanan etei hinowar, basit sabuw sawusawuwih, ah umah kafikafirih, rara ani’anih, kokom ani’anih, koko’aw, mayamayay naatu sabuw afa hai sawow yumatah ta ta etei hiteten hina Jesu iyawasih. \fig Jesu sabuw sawuwih ebiyawasih|alt="Jesus healing sick" src="CN01723B.TIF" size="col" loc="Mat 4.24" copy="©1978 David C. Cook Publishing Co." ref="4.24" \fig* \v 25 \x + \xo 4.25 \xt Mak 3.7-8\x*Sabuw rou’ay gagamin maiyow Galilee’ine naatu Bar Merar Etei Umat Rororon wanawanahimaim naatu Jerusalem, Judea naatu Jordan wanawanan auman sabuw etei Jesu hi’ufunun bairi hin. \c 5 \s1 Jesu Oyaw Wan Bibinan \r (Luke 6.20-23) \p \v 1 Jesu sabuw rou’ay gagamin maiyow hinan itih, basit heher yen in koun yan mare ana bai’ufununayah hina sisibinamaim himarir. \v 2 Naatu busuruf i’obaibiyih eo, \fig Jesu Oyaw tafan ma ebi’obiyih|alt="sermon on mount" src="CN01700B.TIF" size="col" loc="Mat 5.2" copy="©1978 David C. Cook Publishing Co." ref="5.2" \fig* \q1 \v 3 \x + \xo 5.3 \xt Isa 57.15\x* “Sabuw iyab ayubih ana’amorob tebaib boro baigegewasin hinab, anayabin mar ana aiwob boro ninowah hinab.\f + \fr 5.3 \ft Romans 4.13\f* \q1 \v 4 \x + \xo 5.4 \xt Isa 61.2-3; Rev 7.17\x*Sabuw iyab hiyababan tererey God boro ni’afutih baigegewasin nitih. \q1 \v 5 \x + \xo 5.5 \xt Psa 37.11\x*Sabuw iyab taiyuwih teyayara’iyih boro baigegewasin hinab, anayabin me tafaram boro ninowah hinab. \q1 \v 6 \x + \xo 5.6 \xt Isa 55.1-2\x*Sabuw iyab gewasin sinaf isan hi’amorob sikah emamamah boro baigegewasin hinab, anayabin God boro nitih hinab nasusuwih. \q1 \v 7 Sabuw iyab tekakabeber boro baigegewasin hinab, anayabin God boro nakabibirih. \q1 \v 8 Sabuw iyab dogoroh uhew boro baigegewasin hinab, anayabin God boro hina’itin. \q1 \v 9 Sabuw iyab tufuw ma gewas isan tebowabow boro baigegewasin hinab, anayabin God boro natunatumih nabuwih. \q1 \v 10 \x + \xo 5.10 \xt 1Pit 3.14\x*Sabuw iyab gewasin tisisinaf isan hirouw tibi’a’akirih boro baigegewasin hinab, anayabin mar ana aiwob boro hinab. \p \v 11 \x + \xo 5.11 \xt 1Pit 4.14\x* “Kwabi’ufununu isan sabuw boro tur kakafin hina’uwi, hinarabi hini’a’a’akiri naatu baifuwenamaim tur kakafih maiyow hina’u’uwi isan, baigegewasin boro kwanab. \v 12 \x + \xo 5.12 \xt 2Ch 36.16; Act 7.52\x*Kwaniyasisir naatu kwanakawasa, anayabin a siwar gagamin na’in auyom maramaim inu’in boro kwanab. Ef ta’imon nati na’atube marasika dinab oro’orot hirouw hi’a’a’akirih. \s1 Riy Naatu Marakaw \r (Mark 9.50; Luke 14.34-35) \p \v 13 “Kwa i riy na’atube sabuw etei isah. Baise riy naniyan nabi’en na’at boro men karam hiniwa’an naniyan namatar maiye’emih, naatu sawar isan ana gewasin boro men ta nama, imih boro hinisaroun haw nare, sabuw tafan hinawas kamakamar hinaremor. \p \v 14 \x + \xo 5.14 \xt Jn 8.12; 9.5\x* “Kwa i tafaram ana marakaw. Bar merar gagamin oyaw wan hiwowab ebatabat boro men karam hinibun wa’irimih. \v 15 \x + \xo 5.15 \xt Mak 4.21; Luk 8.16; 11.33\x*Na’atube orot babin men ta ramef ito’ab noukwat wanawanan tarafut inumih. Baise ana sisikofamaim boro nasikof bar wanawanan etei namarakaw kawin hinama. \v 16 \x + \xo 5.16 \xt Eph 5.8-9; 1Pit 2.12\x*Ef ta’imon nati na’atube a marakaw sabuw etei matahimaim kwanabotawiy, saise abisa gewasin kwabowabow hina’itin\f + \fr 5.16 \ft Titus 2.14\f* naatu Tamat maramaim wabin hinabora’ara’ah.\f + \fr 5.16 \ft Matthew 9.8\f* \s1 Jesu Ofafar Ebi’obaiyih \p \v 17 \x + \xo 5.17 \xt Rom 3.31\x* “Ayu anan men kwananot Moses ana ofafar naatu dinab oro’orot hai bai’obaiyen baihamiyen isan ao’omih. Ayu men i kouseiren isan anamih, baise sinaf yabih matar isan.\f + \fr 5.17 \ft John 10.34, 35\f* \v 18 \x + \xo 5.18 \xt Luk 16.17; 21.33\x*Anababatun a tur a’owen, mar tafaram ema’am wanawananamaim kirum kikimin maiyow hikikirum, naatu \it pen \it* wanamaim abisa hikukuyowan boro men ta anakusairimih, baise etei boro anasinaf yabih hinamatar. \v 19 \x + \xo 5.19 \xt Jas 2.10\x*Orot yait ofafar kikimin maiyow itin yabin en rouw eastu’ub naatu sabuw afa i’obaiyih nati na’atube tisisinaf, mar ana aiwobomaim ibo boro hina’itfuruw, anayabin en hinarouw hinao, baise orot yait iti ofafar ia’ait naatu sabuw afa ebi’obaiyih mar ana aiwobomaim i boro orot gagamin. \v 20 A tur ao’owen o yait abosunusunub nara’at Pharisee naatu Ofafar Bai’obaiyenayah inananatabirih na’at, o i nuhinafot mar ana aiwobomaim i kurur. \s1 Yaso’ar Ana Bai’obaiyen \p \v 21 \x + \xo 5.21 \xt Exo 20.13; Deu 5.17\x* “Tur marasika hio uwatanah hinonowar i hio kwanowar, men sabuw kwana’asbunuw, naatu orot yait sabuw ea’asbunuwih boro ofafar nafatum hinibatiy. \v 22 \x + \xo 5.22 \xt 1Jn 3.15\x*Baise boun i a tur ao’owen, orot yait taintuwan isan yan nasoso’ar boro ofafar nafatum hinibatiy, naatu orot yait taintuwan isan fudirin en narouw nao’o, i boro kaniser hinibatiy. Baise orot yait taintuwan na’oraraf anayabin en nao, nati orot i enan kakafin ana wairaf wan nayenamih. \p \v 23 \x + \xo 5.23 \xt Mak 11.25\x* “Isan imih gem kakafiyin tafamaim o a siwar ya’inamih ibai kuyey, naatu nati’imaim o nuhi nataseb, tai ta o isa i yan esoso’ar. \v 24 Basit a siwar nati gem tafanamaim inihamiy na’in, o inamatabir maiye inan tai airi kwanao gewas uma kwanabow kwanitonuw, imaibo inamatabir inan a siwar God initin. \p \v 25 “Ofafar ta ina’astu’ub taituwa baibatiyihimih nabuwi kwanan, airi kwanao gewas kwanitonuw, veya kikimin nama’am na’at, imaibo inan baibatiyenamaim inarun, anayabin nati’imaim tura boro nabuwi baibatiyenayan orot gagamin umanamaim naya’i, naatu baibatiyenayan orot boro nabuwi furisiman nitih hinabuwi kwanan dibur bar hinayaruyi. \v 26 Anababatun a tur ao’owen, nati’imaim o boro inama kabay hio na’atube inatubuni, imaibo boro hinabotait inatit. \s1 Turanah A’aawah Ufuh Men Tanan \p \v 27 \x + \xo 5.27 \xt Exo 20.14; Deu 5.18\x* “Tur hio uwatanah hibi’obaibiy i hio kwanowar, turanah a’aawah ufuh men kwanan. \v 28 Naatu boun a tur ao’owen orot yait matanawat nuw babin itin ana notamaim hairi baiwa’anamih enotanot ana notamaim hairi hiwa’anaka. \v 29 \x + \xo 5.29 \xt Mat 18.9; Mak 9.47\x*Imih o mata asukwafune nuw kwaneyan, o in bowabow kakafin kusisinaf, kukubai kwisaroun, men basit mata ta’imon ana kakafinamaim o biya etei tan wairaf wan tayen ta’arah. \v 30 \x + \xo 5.30 \xt Mat 18.8; Mak 9.43\x*Na’atube uma asukwafune eof kwaneyan, ku’afuw kwisaroun men basit uma ta’imon ana of kwanekwanemaim o biya etei tan wairaf wan tayen ta’arah. \s1 Kwakwahiren Ana Bai’obaiyen \r (Matthew 19.9; Mark 10.11-12; Luke 16.18) \p \v 31 \x + \xo 5.31 \xt Deu 24.1-4; Mak 10.4\x* “Moses ana ofafaramaim eo, ‘Orot yait aawan nakwakwahir gewasin kwahikwahiren ana fef nakirum babin nitin nab auman nan.’ \v 32 \x + \xo 5.32 \xt 1Cor 7.10-11\x*Baise boun i a tur ao’owen, orot yait nibobowen aawan nakwahir nan orot ta ni’awan, hairi hinabiwa’an i men babin ana ubar, baise orot ana ubar anayabin i kok imih babin esisinaf, naatu orot yait nati babin bai bi’awan auman bowabow kakafin esisinaf. \s1 Omatanen Ana Bai’obaiyen \p \v 33 \x + \xo 5.33 \xt Lev 19.12; Num 30.2; Deu 23.21\x* “Tur marasika hio uwatanah hinonowar i hio kwanowar, ‘A omatanen men kwana’astu’ub, baise sinafumih God kwao’omatan i kwanasinaf.’ \v 34 \x + \xo 5.34 \xt Isa 66.1; Mat 23.22; Jas 5.12\x*Baise boun i a tur ao’owen, God wabinamaim men asir kwanao kwanifaro’omih, na’atube auyom mar isan, anayabin nati i God ana ma’ama efan. \v 35 \x + \xo 5.35 \xt Psa 48.2; Isa 66.1\x*Me yan auman men isan kwanifaro, anayabin nati i God an ana baibiyarir efan, Jerusalem auman, anayabin nati i ata aiwob gagamin God ana tafaram. \v 36 Naatu o taiyuw auman men arib isan inao baifaro’omih, anayabin o men karam boro arib ta inab inau nikwes o nafurum. \v 37 Imih inakwahir o inarufut, anayabin abisa awamaim iya’abar i’o etitit i Demon Kakafin biyanane enan. \s1 Sabuw \r (Luke 6.29-30) \p \v 38 \x + \xo 5.38 \xt Exo 21.24; Lev 24.20; Deu 19.21\x* “Marasika ana tur hio kwanowar, ‘Orot yait mata nakubai, ibo matan kukubai, naatu orot yait wa nimarir, ibo wan kwimarir.’ \v 39 Baise boun i a tur ao’owen, orot yait isa nasisinaf kakaf men wan inay, rebareb rounane nifafar inatatabir rounane’ebo nifafar. \v 40 Naatu orot yait niyaso’ar baibatiyimih nabuwi kwananan, a biya baibiyon baban nikiya’ub nabaib, a biya baibiyon tafan auman inikiya’ub initin. \v 41 Baiyowayan orot ta nan nakwarari ana hafoy abarin veya ta’imon airi namih nao, ina’abar veya rou’ab airi kwanan. \v 42 Orot babin ta isa sawaramih nafefeyani kwitin, naatu orot babin ta a sawar bai na mar kafai imaim bowamih nao, kwitin ebai en. \s1 Rakit Sabuw Kwaniyabow \r (Luke 6.27-28, 32-36) \p \v 43 \x + \xo 5.43 \xt Lev 19.18\x* “Marasika ana tur hio a’a’agir hinonowar i hio kwanowar, ‘Taituwa kwaniyabuwih naatu a kamabiy sabuw kwanimat gigigirih.’ \v 44 \x + \xo 5.44 \xt Exo 23.4-5; Luk 23.34; Act 7.60; Rom 12.14, 20\x*Baise boun a tur ao’owen, a kamabiy sabuw kwaniyabuwih naatu sabuw iyab terurukoukuwi isah kwanayoyoban. \v 45 Saise kwa boro Tamat auyom maramaim natunatumih nabuwi, anayabin God sinaf sabuw gewasih kakafih etei tafahimaim veya erararan, sabuw iyab gewasin tisisinaf naatu kakafin tisisinaf etei God taun ebitih. \v 46 Sabuw kabay o’onayah tisisinaf na’atube kwanasinaf sabuw iyabowat isa tibiyabowawat isah kwanabiyabow, God boro men ana siwar gewasin ta nitimih. \v 47 Naatu Eteni Sabuw taih tuwah akisih hai merar tiyiy na’atube kwanasinaf taituwa akisih hai merar kwanayiyi, ana gewasin boro men kwanabaimih. \v 48 \x + \xo 5.48 \xt Lev 19.2; Deu 18.13\x*A yawas uhew bitan kwanama, Tamat auyom maramaim ana yawas uhew bitan ema’am na’atube. \c 6 \s1 Yababan Wairafih Baibaisih Ana Bai’obaiyen \p \v 1 \x + \xo 6.1 \xt Mat 23.5\x* “Yate nanub, men iti baifa’i isan a bowabow gewasih sabuw nahimaim kwanabowamih, nati na’atube kwanasisinaf na’at, Tamat maramaim boro men a baiyan nitimih. \p \v 2 “Imih veya ta akir wairafin sawar inabitin men inakurereb sabuw etei hinanowaramih, men sabuw wanawanah rerekabih Kou’ay Bar wanawanan, naatu ef gagamih yahimaim sabuw itih baifa’ih isan tisisinafube kwanasinafumih, anababatun a tur ao’owen, nati sabuw i boro men hai siwar ta God nitihimih. \v 3 Isan imih akir wairafin inabibais, wa’iwa’iramaim inibais, saise a’of iti sisib ema’am men naso’ob o abisa kusisinaf. \v 4 Iti sawar i wa’iwa’iramaim inasinaf, saise Tamat maramaim o abisa wa’iwa’iramaim isisinaf na’iti boro a baiyan nit. \s1 Jesu Yoyoban Ibi’obaiyih \r (Luke 11.2-4) \p \v 5 \x + \xo 6.5 \xt Mat 23.5; Luk 18.10-14\x* “Naatu yoyobanamih men wanawanah rerekabih tisisinafube, kwanasinafumih, anayabin i tekokok Kou’ay Bar wanawanan hinabat hinayoyoban, o ef na’ih awah kaukusebamaim hinabat hinayoyoban, saise sabuw hina’itih, baise anababatun a tur ao’owen, nati sabuw hai baiyan i hibaika. \v 6 Baise o yoyobanamih a bar inarun, etawan inahir, Tamat wa’iwa’iramaim ema’am isan inayoyoban, naatu Tamat abisa wa’iwa’iramaim isinaf i’itin boro a baiyan nit. \v 7 \x + \xo 6.7 \xt 1Ki 18.26-29\x*Naatu yoyobanamih men a tur nidun namomonamih, Eteni Sabuw iyab God men hisusu’ub i na’atube tisisinaf. Tenotanot yoyoban manin hinayoyoban God boro hai yoyoban nanowar. \v 8 \x + \xo 6.8 \xt Mat 6.32\x*Men i hai sinaf kwani’u’ur, anayabin abisa inotanot Tamat i so’obabo o kubifefeyan. \v 9 Imih iti na’atube kwanayoyoban, \q1 ‘Tamai maramaim, \q1 O wab i kakafiyin. \q1 \v 10 \x + \xo 6.10 \xt Luk 22.42\x*A aiwob tan, \q1 tafaramamaim a kok atasinaf, \q1 maramaim tisisinaf na’atube, \q1 \v 11 Biyai ana fair isan mar etei ai bay initi. \q1 \v 12 \x + \xo 6.12 \xt Mat 6.14-15; 18.21-35\x*Ai kakafih kunotawiyen, \q1 taituwai hai kakafin anonotawiyen na’atube. \q1 \v 13 \x + \xo 6.13 \xt Luk 22.40; Jas 1.13; Jn 17.15; 2Th 3.3; 2Tim 4.18\x*Men routobonamaim inanawiyi’imih, \q1 baise kakafihine inatar fafari, a aiwob, a fair, a marakaw nama wanatowan, \it Amen\it*.’ \m \v 14 \x + \xo 6.14 \xt Mak 11.25-26\x* “Taituwa o isa bowabow kakafin hisisinaf inanotawiyen, Tamat maramaim o a kakafih auman boro nanotawiyen. \v 15 Baise hai kakafih men inanotanotwiyen na’at, o a kakafin auman Tamat boro men nanotawiyen. \s1 Foufur Ana Bai’obaiyen \p \v 16 \x + \xo 6.16 \xt Isa 58.5-9\x* “Kwanayoyohar\f + \fr 6.16 \ft bay kwanabitafutaf\f* ana veya men sabuw wanawanah rerekabih kwani’u’urih, anayabin nati na’atube teyoyohar, saise taituwah hina’itih yoharayah hinarouw hinifa’ih isan. Anababatun a tur ao’owen nati sabuw hai baiyan i hibaika. \v 17 Baise kwanayoyohar ana veya yumat kwanasouwen arib raiy kwanay kwanisuwar, \v 18 saise sabuw afa boro men hina so’ob kwa i kwayoyohar, baise Tamat wa’iwa’iramaim ema’ama, o abisa akisimo isinaf i’itin boro a baiyan nit. \s1 Maramaim I Sawar Moumurih \r (Luke 12.33-34) \p \v 19 \x + \xo 6.19 \xt Jas 5.1-3\x* “A sawar gewasih iti tafaramamaim inaya inatototo, ganidor boro na’aan fufur naatu simur boro na’arah, naatu bainowah auman boro a bar hinakwib hinarun a sawar hinabain. \v 20 \x + \xo 6.20 \xt Mat 19.21; Luk 18.22\x*Imih a sawar etei maramaim inaya inatoto, saise ganidor boro men hina’aan, naatu simur boro men na’arah, naatu bainowah boro men a bar hinakwib hinarun hina bainuwihimih. \v 21 A toto abuyoy menamaim kuya’aya, o dogor boro imaim mar etei nama. \s1 Matat I Biyat Ana Marakaw \r (Luke 11.34-36) \p \v 22 “Matat i biyat ana hinow, matat gewasin, biyat etei boro marakawin. \v 23 Baise matat kakafin, biyat tutufin etei boro gugumin kakafin, naatu nati gugumin i wanu’umin kakafin. \s1 Orot Rou’ab Isah Men Kwanabow \r (Luke 16.13; 12.22-31) \p \v 24 “Orot ta’imon men karam boro orot gagamih rou’ab isah nabow, ana gewasin orot ta i boro nakwahir, naatu orot ta isan niyabow, orot ta ana tur i boro nanowar naatu orot ta boro nifutuw. \s1 Men Kwaniyababan \p \v 25 \x + \xo 6.25 \xt Php 4.6; 1Tim 6.6-8; 1Pit 5.7\x* “Isan imih a tur ao’owen, ayawas isan men kwaniyababan, a tom isan, biya isan, naatu ar faifuw isan. Kwanotanot yawas i sawar gagamin ar faifuw naatu a tom hairi natabirih? \v 26 \x + \xo 6.26 \xt Mat 10.29-31; Luk 12.6-7\x*Kwanuw mamu kwa’itah, men masaw tebob naatu men masaw tefafour, na’atube aurih bay ana korom en\f + \fr 6.26 \ft bay ya’aya ana bar\f* baise Tamat maramaim kaifih bay ebitih. Imih kwa i men mamu ekakaifih na’atube ekakaifimih. \v 27 Imih yababan men karam boro a yawas nakumanin kwanama’amih\f + \fr 6.27 \ft nara’at, nawarorom\f* \p \v 28 “Naatu aisim ar faifuw isah kwabiyababan? Sigar beran kwanuw kwa’itih, men kafai hibow raro’oh ebababan, o biyah isan ar faifuw tesasakiramih. \v 29 \x + \xo 6.29 \xt 1Ki 10.4-7; 2Ch 9.3-6\x*Baise a tur ao’owen, aiwob orot Solomon toto buyoy wairafin, ana faifuw eo’osen i men ta iti beran ana gewasinabe’emih. \v 30 God kaiyar fotan ebi’osen wainih kwana’itin, fotan iti boun natasasar, maras boro nakimow nare wairaf wan hinayara’aten hina’arah. Baise kwa i Tamat God uman yanamaim ekakaifi, aisim men kwabitumitum? \v 31 Imih men kwaniyababan kwanao, au ar au faifuw boro menamaim anabow ana’osen, naatu bay boro menamaim anabow ana, harew menamaim anahun anatom? \v 32 \x + \xo 6.32 \xt Mat 6.8\x*Eteni Sabuw i sawar iti isah tibiyababan, naatu Tamat maramaim kwa a yababan etei i so’ob. \v 33 \x + \xo 6.33 \xt 1Ki 3.11-14; Psa 37.4, 25; Rom 14.17\x*Baise wan i mar ana aiwob naatu ma gewasin\f + \fr 6.33 \ft yawas mutufurin, ef mutufurin\f* kwananuwih kwanab, naatu sawar iti etei boro tafan naya’abar nit kwanabow. \v 34 Isan imih maras isan men kwaniyababan, anayabin maras ibo akisin ana yababan. Na’atube veya ta’ita’imon hai yababan men inabo’ay inanot a yababan nara’atamih. \c 7 \s1 Taituwa Men Kwanibabatiyih \r (Luke 6.37-38, 41-42) \p \v 1 \x + \xo 7.1 \xt Rom 2.1; 1Cor 4.5; Jas 4.11-12\x* “Taituwa hai kakafin men ina’itin inibibatiyih, God boro nibatiyi. \v 2 \x + \xo 7.2 \xt Mak 4.24\x*Anayabin God boro ef ta’imon taituwa ibibatiyih na’atube, o boro nibatiy, naatu fufun ta’imon taituwa ifufufunihimaim, o boro nafufuni. \p \v 3 “Aisim taituwa matah mutusukwar i’itin kikin ku’o naatu o mata ahay gagamin yi ebatabat men kui’itin. \v 4 O taituwa isan boro mi’itube awa fariniwa’an inao, ‘Aro nekuna mata mutusukwar abosair.’ Naatu baise o mar etei i matan ahay yi ebatabat. \v 5 Wanawan rerekabih, mat o taiyuw mata a’ahay ina’uy, saise boro inanuw gewas taituwa matan ana ahay ina’uy. \p \v 6 “Abisa kakafiyin men haru aninamih kwanitih, boro hinatatabir hinayubi. Naatu a nugunug men for nahimaim kwanarub nare, boro tafan hinayen hinawasu’uru’um. \s1 Fefeyan, Nuwet, Roukikitar \r (Luke 11.9-13) \p \v 7 \x + \xo 7.7 \xt Mak 11.24; Jn 14.13; 15.7; 16.23-24\x* “Inafefeyan boro inab, inanuwet boro inatita’ur, naatu inarukikitar etawan boro isa nabotawiy. \v 8 \x + \xo 7.8 \xt 1Jn 3.22; 5.14-15\x*Anayabin orot yait efefeyan boro nab, orot yait enunuwet boro natita’ur naatu orot yait erurukikitar etawan boro isan nabotawiy. \p \v 9 “O yait natu, wahimih fefeyan kabay ibai itin ean? \v 10 Na’atube siyamih rererey kok ibai itin ean? \v 11 \x + \xo 7.11 \xt Jas 1.17\x*En baise Kwa i bowabow kakafih sinafuyah, baise kwaso’ob natunat boro siwar gewasih kwanitih, imih Tamat maramaim i ma tainin erubirub orot yait efefeyan boro siwar gewasin nitin. \v 12 \x + \xo 7.12 \xt Mat 22.39-40; Luk 6.31; Rom 13.8-10\x*Imih sawar etei taituwa isah inabow, o kukok isa tebowabow na’atube, anayabin Moses ana ofafar naatu dinab oro’orot hai bai’obaiyen an anababatun i iti’imaim ku’ay inu’in. \s1 Ef Awan Kukurin \r (Luke 13.24) \p \v 13 “Etawan awan kukurinamaim kwanarun kwan, anayabin etawan awan gagamin, naatu ef awan hahabin inarun inanan yomaninamaim i gurugurusen ema’am naatu sabuw moumurih na’in imaim tenan. \v 14 Baise etawan awan kukurin naatu ef awan tuwafutin inarun inanan yomaninamaim i yawas ema’am, naatu sabuw matan ta’amo imaim tenan. \s1 Dinab Kakafih Ana Baimatnuwen \r (Luke 6.43-44) \p \v 15 \x + \xo 7.15 \xt Mat 24.24; Act 20.29; 2Pit 2.1\x* “Mata to niwa’an dinab baifufuwenayah hinanan kwana’itih, anayabin hinanan ufuhine ana itinin boro \it sheep\it* na’atube, baise dogoroh wanawanan ana itinin i haru tuwetuwenih.\f + \fr 7.15 \ft fox\f* \v 16 \x + \xo 7.16 \xt Gal 5.19-22; Jas 3.12\x*Hai bowabowamaim boro kwana’inanih, agor ro’on boro men kiw tafanamaim inima’ub, naatu wanob ro’on boro men kiw tafanamaim inima’ub?\f + \fr 7.16 \ft grape naatu fig ro’oro’oh i murab afamagamagar kiw.\f* \v 17 Ai gewasin boro niw gewas, baise ai wanawanan kour nabiw ro’on boro nukunukuwin. \v 18 Ai gewasin boro men ro’on nukunukuwin nayai, na’atube ai kakafin boro men ro’on gewasin nayai. \v 19 \x + \xo 7.19 \xt Mat 3.10; Luk 3.9; Jn 15.6\x*Ai menatan men ebiw gewas boro natar nare nab nan wairaf wan nayara’ah na’arah. \v 20 \x + \xo 7.20 \xt Mat 12.33\x*Imih dinab baifufuwenayah boro hai bowabowamaim kwana’inanih. \s1 Ayu Men Aso’ob Kwa Iyab \r (Luke 13.25-27) \p \v 21 \x + \xo 7.21 \xt Luk 6.46; Jas 1.25\x* “Men sabuw etei ayu wabu hisu’ub teo, ‘Regah, Regah’ boro mar ana aiwobomaim hinarun, baise sabuw iyabowat ayu Tamai ana kok tisisinafuwat boro hinarun. \v 22 Baibatebat ana veya nanan, sabuw moumurih na’in boro hinao, Regah, Regah, o wabimaim aki tur abai aorereb, o wabimaim aki demon kakafih anunih hibihir, naatu o wabimaim aki ina’inan moumurih na’in asinaf. \v 23 \x + \xo 7.23 \xt Psa 6.8; 2Tim 2.19\x*Imaibo ayu boro anauwih anao, Ayu men aso’ob kwa iyab. Biyau’umaim kwatit sa’ab kwan, bowabow kakafih sinafuyah. \s1 Orot Rou’ab Bar Wowabayah \r (Luke 6.47-49) \p \v 24 “Isan imih orot yait au tur nowar ebobosiyasiyar,\f + \fr 7.24 \ft sinafumaim yai ebi’a’it\f* i orot not wairafin ana bar to tafan wowab batabat na’atube. \v 25 Taun gagamin yar, harew tit, naatu wowog tit bar babin, baise bar men ufar re’emih, anayabin bar ana bubu an i to wanawanan rouw re wowab. \v 26 Baise orot yait au tur nowar naatu men ebobosiyasiyar, i orot aurin not en bar ana bubu dones yan rouw wowowab na’atube. \v 27 Taun yar, harew tit, naatu wowog babin, bar babinakouw, naatu nati bar re’ere i ra’iy tagurugurus sawar.” \s1 Jesu Ana Fair \p \v 28 Jesu iti tur eo in sasawar ufunamaim, sabuw rou’ay gagamin na’in Jesu binan hinonowar isan hifofofor men kafaita. \v 29 \x + \xo 7.29 \xt Mak 1.22; Luk 4.32\x*Anayabin bi’obaiyih ana itinin i roubabaruwen ana fair isan ma’am na’atube, men Ofafar Bai’obaiyenayah na’atube’emih. \c 8 \s1 Jesu Orot Iyawas \r (Mark 1.40-45; Luke 5.12-16) \p \v 1 Jesu oyaw wanane re nan ana veya’amaim, sabuw rou’ay gagamin na’in hi’ufunun bairi hin. \v 2 Naatu orot ta biyan kokom ani’anin na Jesu nanamaim sun yowen eo, “Regah inakokok na’at basit biyou iniwa’an nigewasin.” \p \v 3 Jesu uman ru’atayan orot biyan butubun eo, “Ayu akokok, biya igewasin.” Mar ta’imonamo orot biyan kokom etei hihururuw hire orot biyan igewasin. \v 4 \x + \xo 8.4 \xt Lev 14.1-32; Mat 9.30; Luk 17.14\x*Naatu Jesu orot iu, “Men orot babin ta ana tur inaowenamih, baise mutufor kwen firis biya enutitiy naatu Moses ana obaiyunen tur eo na’atube, sibor inayai sabuw etei matahimaim hina’itin o biya igewasin.” \s1 Roman Baiyowayan Orot Ukwarin Ana Baitumatum \r (Luke 7.1-10) \p \v 5 Nati ana veya’amaim Jesu na Capernaum titit, basit Roman baiyowayan hai orot ukwarin na baibais isan Jesu ifefeyan. \v 6 “Regah, ayu au bowayan orot ta i sawow, an uman himorob, baremaim inu’in, misir isan men karam, biyan ebababan kwanekwan.” \p \v 7 Basit Jesu eo, “Boro anan a orot aniyawas.” \p \v 8 Baiyowayan orot ukwarin Jesu iya’afut eo, “Regah ayu men orot gewasu boro inan au bar wanawanan inarun, baise turawat kuo au bowayan orot eyawas. \v 9 Anayabin ayu i roubabaruwen ana fair biyau’umaim ema’am, naatu baiyowayah etei ayu bab’umaim tema’am, imih baiyowayan orot ta isan anao, ‘Ni’imaim kwen,’ i boro nan, naatu orot ta isan anao, ‘Iti imaim kuna,’ i boro nan, naatu au bowayan orot ta isan anao, iti kusinaf, i boro nasinaf, imih turawat kuo au orot boro nayawas.” \p \v 10 Jesu iti tur nonowar ifofofor men kafaita, naatu sabuw hi’ufunun bairi hinan tatabir isah eo, “Anababatun a tur ao’owen, Israel wanawanan men kafa’imo orot ta ana baitumatum gagamin iti na’atube bitumatum atita’urimih. \v 11 \x + \xo 8.11 \xt Luk 13.29\x*A tur ao’owen, sabuw moumurih boro veya yeninane naatu veya ra’iyinane hinan mar ana aiwobomaim hina run, gem sisibinamaim hai efan hinabow Abraham, Isaac, naatu Jacob bairi hiniyasisir. \v 12 \x + \xo 8.12 \xt Mat 22.13; 25.30; Luk 13.28\x*Baise sabuw iyab mar ana aiwobomaim hitarur i boro maramaim hinabow hinarauw hinare gugumin wanawanan hinarun. Nati’imaim hinama hinarerey wah hinanib kakikak hiniwa’an.” \p \v 13 Imaibo Jesu baiyowayan orot ukwarin iu, “Aubar kwen, naatu abisa kubitumatum i boro namatar.” Naatu nati ana veya’amaim akir wairafin bar sawow inu’in yawas. \s1 Jesu Sabuw Moumurih Iyawasih \r (Mark 1.29-34; Luke 4.38-41) \p \v 14 Naatu Jesu na Peter ana bar titit, Peter rawan babin sawow biyan fora’ab inu’in itin. \v 15 Basit Jesu babin uman baib ana veya’amaim, ana sawow i en misir bay bogaigiwas. \p \v 16 Birabirab sabuw wagabur kouh hiyen hima’am hibow hina Jesu biyan hitit, naatu awanawat eaf eo wagabur hibihir hititit, naatu sabuw afa hisawow hibow hinan auman etei iyawasih. \v 17 \x + \xo 8.17 \xt Isa 53.4\x*Sawar iti himamatar i dinab orot Isaiah eo kikirum na iturobe, \q1 “I akisinamo it ata sawow ata biyababan ebobosairen.” \s1 Orot Rou’ab Hikok Jesu Hiti’ufunun \r (Luke 9.57-62) \p \v 18 Sabuw rou’ay gagamin maiyow hiruru’ay Jesu itih, basit ana bai’ufununayah iuwih eo, “Kwabobuna tarabon harew kukuf rewan rounane.” \v 19 Naatu ofafar bai’obaiyenayan orot ta na Jesu isan eo, “Bai’obaiyenayan, ayu o menamaim kwenan ayu boro imaim airit tanan.” \p \v 20 \x + \xo 8.20 \xt 2Cor 8.9\x*Jesu iya’afut eo, “Sigarafor i hai batar tema’am, naatu mamu hai batar tema’am imaim ti’inu’in, baise Orot Natun inure in biyan tubaiwa’an isan aurin efan en.” \p \v 21 \x + \xo 8.21 \xt 1Ki 19.20\x*Bai’ufununayah orot tabo na Jesu isan eo, “Regah karam wan itihamiyu atan tamai momorob atayai’ibo atan ati’uf nuni airit tanan?” \p \v 22 Baise Jesu iya’afut eo, “Ayu kwi’ufnunu tan, iyab himomorob taiyuwih boro hinaya’ih.”\f + \fr 8.22 \ft anunihimaim himomorob, kwihamiyih taiyuwih teya’ih, anayabin men tebitumatum.\f* \s1 Jesu Yabat Gagamin Eotan Nuwarob Eafuw \r (Mark 4.35-41; Luke 8.22-25) \p \v 23 Naatu Jesu wa isra’at ana bai’ufununayah hiyen bairi hiboy hirabon. \v 24 \x + \xo 8.24 \xt Psa 4.8\x*Naniyan meyemeye yabat gagamin misir wan kikiy yen wa iwanasum. Baise Jesu wa uranane nuhin bur inu’in ufu’ufut. \v 25 Bai’ufununayah hina Jesu hibunibun hio, “Regah, iniyawasi, wa iu’unun kafa’imo tana morob.” \p \v 26 \x + \xo 8.26 \xt Mat 14.31; Psa 89.9\x*Jesu iyafutih eo, “Kwa aisim kwabirubir? A not men nakabom,\f + \fr 8.26 \ft a baitumatum aisim ebikikimin\f* ayu kwanitutumu boro men kwanamorobomih.” Imaibo misir kwarar yabat kotar eotanih mar ta’imon nuwarob eafuw. \p \v 27 Ana bai’ufununayah hifofor hio, “Iti orot i abi orot? Karam yabat naatu kotar boro fanan hinab hinanutanub.” \s1 Orot Rou’ab Wagabur Kouh Hiyey Jesu Iyawasih \r (Mark 5.1-20; Luke 8.26-39) \p \v 28 Naatu hirabon hina harew kukuf rewan rounane tafaram wabin Gadara hititit ana veya, orot rou’ab marasika wagabur kouh hito hirun rah yanamaim hima’ama hitit, hai itinin i birubir naatu nati efanamaim men yait ta reremoramih, anayabin hibirubir orot rou’ab isah. Baise Jesu nati’imaim titit ana veya, hairi hina Jesu biyan hitit. \v 29 \x + \xo 8.29 \xt Mak 1.24; Luk 4.41\x*Hiwow hio, “God Natun, aki isai mi’itube inasinafumih kunan? Aki baimakiy initi’imih, bo aki ai baimakiy ana veya binatit.” \p \v 30 Naatu nati’imaim for i men ef yok hima hi’u’ufar. \v 31 Imih wagabur Jesu hifefeyan hio, “Aki inanuni ana titit akokok iniyuni anan for wanawanah ana run.” \p \v 32 Jesu eo, “Kwatit kwan.” Hirouwatait hinunuw hin for wanawanah hirun, for himisir fan hinunuw hire hin harew kukuf yan hire hi’aa tomatom himorob. \v 33 Orot nati for hima’uten hima’am himisir hibihir hin bar merar hitit, abisa’awat himamatar hai tur hi’owen naatu orot rou’ab isah abisa mamatar auman hai tur hi’owen. \v 34 Imaibo sabuw nati bar merar hima’am etei hitit hina Jesu bairi hitar naatu hi’i’itin ana veya hifefeyan hiu hai tafaram ihamiy tit. \c 9 \s1 Jesu Orot An Uman Murubin Iyawas \r (Mark 2.1-12; Luke 5.17-26) \p \v 1 \x + \xo 9.1 \xt Mat 4.13\x*Jesu wa afe’en yen naatu matabir maiye rabon na ana bar ana meraramaim tit. \v 2 Nati’imaim sabuw afa orot ta an uman murubin emo’emomaim hiwan hi’abar hina Jesu biyan hitit, naatu Jesu sabuw hai baitumatum itin, basit orot an uman murubin isan eo, “Natu men iniyababan, o a bowabow kakafih i anotanotawiyen.” \p \v 3 Naatu Ofafar Bai’obaiyenayah afa taiyuwih hibabatiyih hio, “Iti orot i tur kakafin maiyow eo God ebi’ib.” \p \v 4 \x + \xo 9.4 \xt Luk 9.47; Jn 2.25\x*Jesu abisa hinotanot itin naatu eo, “Kwa aisim dogor wanawanan not kakafih kwanotanot? \v 5 Ef menatan i hamehamen, orot ana kakafih notawiyen isan anao i hamehamen ai anau namisir nabat nareremor i hamehamen? \v 6 \x + \xo 9.6 \xt Jn 17.2\x*Baise kwakakasiy, imih ani’obaiyi kwana’itin, orot Natun i tafaramamaim fair bai bowabow kakafih notawiyen isan.” Naatu orot an uman murubin isan eo, “Kumisir a ir kunuw kubai a ubar kwen.” \v 7 Orot misir ana ir nuw bai ana ubar in. \v 8 Sabuw iti na’atube matar hi’i’itin ana mar hai hibir ra’at\f + \fr 9.8 \ft hifofofor men kafai ta\f* naatu God wabin hibora’ara’ah fair iti na’atube orot bitih isan. \s1 Jesu, Matthew Bai’ufununamih Eaf \r (Mark 2.13-17; Luke 5.27-32) \p \v 9 Jesu efan nati ihamiy remor inan auman, kabay o’onayan wabin Matthew ana bowabow efanamaim ma’am itin naatu iu, “Kumisir kwi’ufnunu.” Matthew ma’am misir Jesu iufunun hairi hin. \p \v 10 Jesu Matthew ana baremaim ma bay hi’au, ana maramaim kabay o’onayah naatu bowabow kakafih sinafuyah moumurih maiyow hina Jesu ana bai’ufununayah bairi hikofanih bay aa ana efanamaim himare. \v 11 \x + \xo 9.11 \xt Luk 15.2\x* \x + \xo 9.11 \xt Luk 15.2\x*Naatu Ofafar Bai’obaiyenayah hi’itih ana maramaim, Jesu ana bai’ufununayah hibatiyih, “Aisim kwa a bai’obaiyenayan kabay o’onayah naatu sabuw kakafih bairi hima bay te’aa?” \p \v 12 Jesu hio nowar naatu iyafutih eo, “Sabuw aurih sawow en adanafur orot boro men hinakok, baise sabuw iyab sawusawuwih boro adanafur orot hinakok. \v 13 \x + \xo 9.13 \xt Hos 6.6; Mat 12.7\x*Kwa Buk Atamaninamaim kwabiyab tur yabin kwa’itin? ‘Ayu i akokok kabeber, men sibor.’” \s1 Yohar Ana Baibat \r (Mark 2.18-22; Luke 5.33-39) \p \v 14 \x + \xo 9.14 \xt Luk 18.12\x*Naatu John Baptist ana bai’ufununayah hina Jesu hibatiy hio, “Aisim aki naatu ofafar bai’ufununayah bairi mar etei ayoyohar naatu o a bai’ufununayah i en?” \p \v 15 Jesu iyafutih eo, “Men karam sabuw orot boubun tatatabin ana yasisir isan hitaruru’ay, hitama orot yawasin hitabotouw, baise mar boro nanan orot boro hinabosair naatu nati ana veya’amaim imaibo hinifoufur hinirowarow. \v 16 Na’atube faifuw atamanin boro men karam hinab faifuw boubun hinafitimih, anayabin faifuw boubun hinasasauw ana veya boro nakaro’om natakweb mahar nara’at. \v 17 Na’atube men yait ta \it wine\it* boubun ebai \it wine\it* ana kibub atamaninamaim eriririmih, anayabin \it wine\it* boubun boro nara’at naatu kibub natafofor \it wine\it* nasuwa na re, imih \it wine\it* boubun i boro \it wine\it* ana kibub boubunamaim hinarir, saise hairi boro gewasih hinabat.” \s1 Babitai Murubin Naatu Babin Jesu Ana Faifuw Bubutubun \r (Mark 5.21-43; Luke 8.40-56) \p \v 18 Iti na’atube eo auman Tafaror Bar kaifenayan orot ta na Jesu biyan tit nanamaim sun yowen eo, “Ayu natu babitai i veya boun morob, baise akokok inan umawat inabutubun nayawas.” \v 19 Basit Jesu misir ana bai’ufununayah bairi orot hi’ufunun hin. \p \v 20 Naatu babin ta ana faifuwamaim rara bota’ar ma’am kwamur etei 12 sasawar, na Jesu ufunane tit, \v 21 \x + \xo 9.21 \xt Mat 14.36\x*ana notamaim eo, “Jesu ana faifuw tainin ana butubun boro ana yawas.” Naatu ana faifuw tainin butubun. \p \v 22 Jesu tatabir babin itin eo, “Natu men iniyababan, abai tumatumamaim kubigewasin.” Iti na’at eo ana veya’amaim, mar ta’imonamo babin igewasin. \p \v 23 Imaibo Jesu na Kou’ay Bar kaifenayan orot ana bar wanawanan run. Sabuw hiru’ay hima hirerey itih, naatu rerey ana fik hibababin nowar. \v 24 Jesu eo, “Iti kek babitai i matan fot inu’in, men morobomih, kwamisir ufun kwatit.” Baise sabuw isan himarib, anayabin i hiso’ob kek i morob. \v 25 Basit sabuw etei himisir ufun hitit sawar, imaibo Jesu run in kek inu’in ana efanamaim tit, naatu babitai uman bai imisiruw yawas misir. \v 26 Iti sisinaf ana tur ra’at tasasar in nati tafaram hima’am ana fofonin etei hinowar. \s1 Jesu Orot Rou’ab Matah Fim Iyawasih \p \v 27 \x + \xo 9.27 \xt Mat 20.29-34\x*Jesu efan nati itumar tit remor inan, orot rou’ab matah fim hitit hi’ufunun hin hi’af hio, “David uwan, kwiwanbabani.” \p \v 28 Jesu na bar wanawanan run naatu orot rou’ab hina biyan hitit, Jesu ibatiyih eo, “Kwabitumatum ayu boro aniyawasi?” Hairi hiya’afut hio, “Regah abitumitum.” \v 29 Basit Jesu hairi matah botobonen eo, “Kwabitumatum na’atube isa namatar.” \v 30 \x + \xo 9.30 \xt Mat 8.4\x*Hairi matah higewasin hinuw naatu Jesu eofafarih eo, “Men yait ta ana tur kwana’owen.” \v 31 Baise hairi hitit hin Jesu ana tur hibosemor ra’at, nati tafaram hima’am ana fofonin etei hinowar. \p \v 32 Orot rou’ab hinan ufut sabuw afa orot ta yoyom hirab awan igug ma’am hibai hina Jesu biyan hitit. \v 33 \x + \xo 9.33 \xt Mak 2.12\x*Naatu Jesu yoyom mowan nun tit orot busuruf tur eo sabuw etei hifofor hio, “Sawar iti na’atube Israel wanawananamaim men ta i’itin bounabo ta’i’itin.” \p \v 34 \x + \xo 9.34 \xt Mat 12.24; Mak 3.22; Luk 11.15\x*Baise Ofafar Bai’obaiyenayah hio, “Iti i Demon Hai Ukwarin fair itin imih demon nunih titit.” \s1 Jesu Sabuw Isah Iyababan \p \v 35 \x + \xo 9.35 \xt Mat 4.23; Mak 1.39\x*Jesu bar awan awan run tit sabuw inanawanih bar merar hai Kou’ay Baremaim sabuw i’obaibiyih, mar ana aiwob isan Tur Gewasin eo hinowar naatu sabuw hai sawow yumatah ta ta hibow hinan etei iyayawasih. \v 36 \x + \xo 9.36 \xt Num 27.17; 1Ki 22.17; Zec 10.2; Mat 14.14; Mak 6.34\x*Jesu iti rou’ay gagamin maiyow hinan itih yan baban, anayabin hai not kwaris naatu aurih baibais en, ana itinin i \it sheep \it* na’atube aurih nabatanenayan orot en. \v 37 \x + \xo 9.37 \xt Luk 10.2\x*Basit ana bai’ufununayah isah eo, “Masaw i gagamin na’in baise ana fourayah i men moumurih. \v 38 Imih masaw matuwan isan kwanayoyoban saise bowayah afa niyafarih hinan bay hinafour, anayabin bay i hiyamur.” \c 10 \s1 Bai’ufununayah Nah 12 \r (Mark 3.13-19; Luke 6.12-16) \p \v 1 \x + \xo 10.1 \xt Mak 6.7; Luk 9.1\x*Jesu ana bai’ufununayah etei 12 eaf ayuwih hina, sawow yumatah ta ta, feher yumatah ta ta, sabuw biyahimaim baiyawasih isan fair itih naatu igegewasinih. \p \v 2 Naatu iti i bai’ufununayah nah 12 wabih, wantoro’ot i Simon wabin ta Peter tufuturan Andrew hairi, James tufuturan John hairi, orot Zebedee natunatun. \v 3 Philip, Bartholomew hairi, kabay onayan wabin Matthew i Thomas hairi, naatu Alpheus natun James i Thaddeus hairi, \v 4 tafaram kafafarayan orot wabin Simon. Jesu ana yanuwayan orot Judas Iscariot hairi. \s1 Jesu Ana Bai’ufununayah 12 Tit Na Bowamih Iuwih \r (Mark 6.7-13; Luke 9.1-6) \p \v 5 Orot nah 12 Jesu iyunih hititit iuwih eo, “Ufun Sabuw\f + \fr 10.5 \ft Gentile\f* hai tafaramamaim men kwanan naatu Samaria sabuw hai bar hai meraramaim men kwanarun. \v 6 \x + \xo 10.6 \xt Jer 50.6\x*Baise kwanan Israel sabuw bobaituw na’atube hikasiy tema’am biyahimaim kwanarun kwaniyawasih. \v 7 \x + \xo 10.7 \xt Mat 3.2; 4.17; Luk 10.9, 11\x*Kwanan iti tur i kwanabinan, Mar ana aiwob i na iyubinaka. \v 8 Sawusawuwih kwaniyawasih, murumurubih kwanao hinamisir, sabuw iyab biyah kokom ani’anih kwaniyawasih naatu demon kakafih kwananunih hinatit. Sawar ana baiyan en kwabaib, imih kwanabow ana baiyan en. \v 9 \x + \xo 10.9 \xt Luk 10.4\x*Men kabay ta kwanab a koukut kwaniwan,\f + \fr 10.9 \ft gold, silver, copper\f* naiw a kikiramaim kwanarobere auman kwananamih. \v 10 \x + \xo 10.10 \xt Luk 10.7; 1Cor 9.14\x*Remor isan men hafoy ta kwanab, men biya baibiyon ta, a baibiyon ta, tu ta, kwanabow auman kwananamih.\f + \fr 10.10 \ft a sawar men rouru’ab kwanabowamih.\f* anayabin bowayah abis kikimin tibitin boro nakaram. \p \v 11 “Kwanan bar merar kikimin o bar merar gagamin kwanarur, sabuw iyab merarayow wairafih kwananuwihih, naatu i hai baremaim kwanama, a bowabow kwanisawar imaibo kwihamiyih kwanan. \v 12 \x + \xo 10.12 \xt Luk 10.5-6\x*Naatu bar runamih sabuw a merarayow kwanitih.\f + \fr 10.12 \ft sabuw isah kwanao, Tufuw isa nama.\f* \v 13 Naatu sabuw bar wanawanan tufuw ana merarayow hinabaib, basit a merarayow kwanihamiy nati baremaim nama, baise men hinabaib a tufuw ana merarayow kwanabosair kwanab maiye. \v 14 \x + \xo 10.14 \xt Luk 10.10-12; Act 13.51\x*Orot babin yait a merar men nay naatu a tur men nanonowar, kwanamisir ura kwanarutatab efan nati kwanihamiy kwanan efan ta. \v 15 \x + \xo 10.15 \xt Mat 11.24; Jud 7\x*Anababatun a tur ao’owen, baibatebat ana veya God Sodom, Gomorah sabuw boro nakabibirih, baise nati bar merar sabuw hai baimakiy i boro God tafan nayara’ah gagamin na’in hinab. \s1 Bai’akir Kakafin I Enan \r (Mark 13.9-13; Luke 21.12-17) \p \v 16 \x + \xo 10.16 \xt Luk 10.3; Rom 16.19\x* “Kwananowar, kwa i bobaituw \it sheep \it* na’atube haru fairih wanawanahimaim abiyuni kwanatit kwananamih, imih kok na’atube kwanakakaf naatu mamu imak na’atube kwananutanub. \p \v 17 \x + \xo 10.17 \xt Mak 13.9-11; Luk 12.11-12; 21.12-15\x* “Mata toniwa’an sabuw isah, anayabin boro hinabuw hinafatumi kwanan kanisel nahimaim hibabatiy, naatu Kou’ay Baremaim boro hinaborabirabi. \v 18 Ayu wabu’umaim kwabowabow isan boro aiwob sabuw naatu gawan orot gagamih na’atube Ufun Sabuw nahimaim Tur Gewasin kurereb nowar isan boro hinarab hinataini. \v 19 Baise hinafatum hinabuw baibabatiyimih kwanan men kwaniyababan tur isan, o tur o isan, hinabibatiy ana veya’amaim tur boro imaim natit kwanao. \v 20 \x + \xo 10.20 \xt Jn 14.26\x*Anayabin nati tur i men o a notamaim tit kuo’omih, baise Tamat Anunin o iwani awa rukirir kuo. \p \v 21 \x + \xo 10.21 \xt Mic 7.6; Mat 10.35; Mak 13.12; Luk 21.16\x* “Orot ain boro tain baban nao namorob, regah boro natun nifa’ifa’i baban nao namorob, na’atube kek boro hinah tamah hinifa’ifa’ih babah hinao hinamorob. \v 22 Ayu wabu’umaim kwabowabow isan sabuw boro hinifa’ifa’i, baise orot yait nabat kikin nabowabow yomaninamaim boro yawas natita’ur. \v 23 Bar merar ta’amaim hinarukoukuw kwanabia’akir, kwanabihir kwanan bar merar ta, anababatun a tur ao’owen, Israel wanawanan bar merar etei boro men kwanabow kwanisawaribo Orot Natun namatabir maiye nanamih. \p \v 24 \x + \xo 10.24 \xt Luk 6.40; Jn 13.16; 15.20\x* “Kirum kek boro men ana bai’obaiyen orot na natabirimih, na’atube akir wairafin boro men ana orot ukwarin na natabirimih. \v 25 \x + \xo 10.25 \xt Mat 9.34; 12.24; Mak 3.22; Luk 11.15\x*Baise kirum kek na kok ana bai’obaiyen orot na’atube mataramih, basit i ukwarin na rerekab na kirum gewas, na’atube akir wairafin nabow gewas ana orot ukwarin boro nayara’ah ibe namatar, baise bar matuwan orot isan Beelzebul hinarouw hinao na’at, i ana akir wairafin isah boro tur kakafin maiyow hina’uwih wabih hini’a’afiy. \s1 God Tanakakafiy Naatu Tanabiruw \r (Luke 12.2-7) \p \v 26 \x + \xo 10.26 \xt Mak 4.22; Luk 8.17\x* “Baise sabuw isah men kwanabir, anayabin abisa sum wanawanan wa’iwa’irin inu’in boro hina botait nirereb, naatu sawar baibunuwenamaim ti’inu’in etei boro hinatit hinibebeyan sabuw etei hinaso’ob. \v 27 Abisa wa’iwa’iramaim ao kwanonowar sabuw etei nahimaim kwanao hinanowar, naatu abisa akisimo ao kwanonowar, kwanayen gem tafahimaim kwanabat kwanabinan sabuw etei hinanowar. \v 28 \x + \xo 10.28 \xt Rom 8.31; Jas 4.12\x*Sabuw biya te’a’asabun isan men kwanabirumih, anayabin anun boro men hina’asabunimih, baise God isan i kwanabir, anayabin i boro biya naatu anun hairi’ika na’asbunuwen hinamorob. \v 29 Mamu kwikwik rou’ab hai baiyan i one toea’maim boro inatubun, baise mamu ta boro men Tamat so’oba’e namorob haw nare’emih. \v 30 Naatu kwa ukwarimaim arib i etei God iyab sawar. \v 31 \x + \xo 10.31 \xt Mat 6.26\x*Imih men kwanabir, Tamat ana yabow kwa isa i ra’at men mamu kwikwik na’atube’emih. \p \v 32 “Orot yait sabuw etei nahimaim ayu isou eo’orereb, ayu auman boro maramaim na’atube ana sinaf Tamai nanamaim. \v 33 \x + \xo 10.33 \xt Mak 8.38; Luk 9.26; 2Tim 2.12\x*Baise orot babin yait sabuw etei nahimaim ayu ekwakwahiru, ayu auman mar Tamai nanamaim boro ibo anakwahir. \s1 Men Tufuw Baise Kauseb \r (Luke 12.51-53; 14.26-27) \p \v 34 “Men kwananot ayu i tufuw abai tafaramamaim anan, En. Ayu i men tufuw abai ananamih, baise kauseb abai anan. \v 35 \x + \xo 10.35 \xt Mic 7.6\x*Ayu anan anayabin \q1 ‘Kek orot boro tamah hairi hinagam, \q1 babitai boro hinah hairi hinagam, \q1 babine boro rawan babin hairi hinagam. \q1 \v 36 Imih orot ana kamabiy anababatun i boro i taiyuwin ana rara.’ \p \v 37 “Orot yait ana yabow ayu isou ikikimin naatu hinah tamah isah ebiyabow kwanekwan i men karam boro ni’ufnunu, na’atube orot yait ana yabow ayu isou ikikimin naatu i natun orot naatu babitai isah ebiyabow kwanekwan, i men karam boro ni’ufnunu. \v 38 \x + \xo 10.38 \xt Mat 16.24-25; Mak 8.34-35; Luk 9.23-24; 17.33; Jn 12.25\x*Naatu orot babin yait ana onaf men na’abar ayu nabi’ufnunu i men karam boro ayu airi ani’of. \v 39 Orot babin yait taiyuwin ana yawas enunuwih boro ana yawas nikasiy, baise orot babin yait ana yawas isou ebi’inuw boro natita’ur. \s1 Baiyan \r (Mark 9.41) \p \v 40 \x + \xo 10.40 \xt Mak 9.37; Luk 10.16; Jn 13.20\x* “Orot yait kwa a merar eyiyi, ayu au merar eyiyi, naatu orot yait ayu au merar eyiyi, i orot yait ayu iyunu anan i ana merar eyiyi. \v 41 Orot babin yait dinab orot\f + \fr 10.41 \ft God ana tur abarayan\f* ana merar eyiyi, anayabin i dinab orot, nati orot boro dinab orot ana baiyan turin nab. Naatu orot yait, orot ana yawas mutufurin ana merar eyiy, anayabin i orot ana yawas mutufurin boro orot ana yawas mutufurin ana baiyan turin nab. \v 42 Naatu orot babin yait kek kikimin harewawat hun itin etomatom, anayabin i ayu au bai’ufununayan, anababatun a tur ao’owen i ana baiyan boro nab.” \c 11 \s1 John Baptist, Jesu Isan Tur Iyafar \r (Luke 7.18-35) \p \v 1 Jesu ana bai’ufununayah nah 12 roube’aten tur bitih ufunamaim efan nati itumar naatu na Galilee wanawanan bar merar afa imaim sabuw i’obaibiyih naatu binan. \p \v 2 John Baptist dibur bar ma’am Jesu bowabow bigan nowar, basit ana bai’ufununayah orot afa iyunih hin Jesu hibatiy. \v 3 “Ku’o anowar, John isa eo anonowaraban o iti ina, ai aki boro orot tabo isan anama anakaif?” \p \v 4 Jesu iyafutih eo, “Kwamatabir kwan abisa kwa’i’itin naatu kwanonowar i John ana tur kwana’owen. \v 5 \x + \xo 11.5 \xt Isa 35.5-6; 61.1\x*Matah fim higewasin, ah kafikafirih higewasin hibat tereremor, sabuw biyah kokom ani’anih etei higewasin, tainih gugurih tur tenonowar, murumurubih hiyawas maiye timimisir, naatu Tur Gewasin i yababan sabuw isah tibibinan. \v 6 Orot yait ayu asisinaf isan erekasiy auman ebitumatum, i boro men baigegewasin nab.” \p \v 7 John ana bai’ufununayah hinan ufut, Jesu sabuw ibatiyih, “Arar yan kwatit kwanan John abisa sisinaf itinamih kwanot kwan? Kotar wadar i’inuwas inu’in itinamih kwan? \v 8 Ai abisa itinamih kwan? Orot eabur gewas batabat itinamih kwan? Baise sabuw hai abur gewasin i bar gewasihimaim tema’am. \v 9 Kwa’o anowar, abisa itinamih kwan, dinab orot? Turobe, baise a tur ao’owen iti orot i dinab etei natabirih. \v 10 \x + \xo 11.10 \xt Mal 3.1; Luk 1.76\x*Anayabin iti orot John isan i Buk Atamaninamaim iti na’atube hikirum. \q1 ‘Ayu au kob abarayan boro wan o namaim aniyun nan, \q1 i boro o a ef nayabuna.’ \m \v 11 “Anababatun a tur ao’owen John Baptist baibin hitatoub wanawanahimaim i orot gagamin ta hitoub hiyai. Baise orot yait mar ana aiwobomaim ebikek boro John nan natabir. \v 12 \x + \xo 11.12 \xt Luk 16.16\x*John Baptist bibinan ana veya na iti boun titit, sabuw fairih i mar ana aiwob bain isan hai fairamaim hibiturafef. \v 13 Anayabin Dinab oro’orot naatu ofafar bukamaim hikikirum i hima hio inan John natit. \v 14 \x + \xo 11.14 \xt Mal 4.5; Mat 17.10-13; Mak 9.11-13\x*Imih iti tur inanowar bainamih inakokok na’at basit kubai, anayabin dinab orot Elijah matabir maiye namih hio kikirum, i John ana efan bai na titika. \v 15 Imih o yait tain nama’am na’at tur inanowar. \p \v 16 “Itinin boro abisa’amaim iti boun ana sabuw isah anao kwanowar, sabuw iti boun hai itinin i kek gidigidih ahar efanamaim tema, hai ofonah bairi fafowamih tibi’afa’afa na’atube. \q1 \v 17 ‘Aki tabin ana ew atatabor, \q1 baise kwa men kwabenaben, \q1 naatu morob ana ew atatabor \q1 baise kwa men kwarerey.’ \m \v 18 “John nan ana veya’amaim i yohar naatu harew fokarih men tom, naatu sabuw etei hio, iti orot i yoyom koun hiyen ema’am. \v 19 \x + \xo 11.19 \xt Mat 9.14\x*Baise Orot Natun nan i bay eaa, harew fokarin tom, sabuw etei hio, ’Iti orot kwa’itin, anaa, anatom kakafin! Kabay o’onayah naatu sabuw bowabow kakafih sinafuyah bairi hiof tema’am.’ Baise God ana so’ob i turobe sinafumaim tit yabin emamatar.” \s1 Bar Merar Afa Sabuw Men Tibitumatum \r (Luke 10.13-15) \p \v 20 Bar merar moumurih maiyow Jesu ina’inanen moumurih na’in sinaf, baise sabuw men hikokok boro hai kakafihine hisisinaf dogor baikitabir hitab, imih Jesu yan so’ar iuwih eo. \v 21 \x + \xo 11.21 \xt Isa 23; Ezk 26-28; Jol 3.4-8; Amo 1.9-10; Zec 9.2-4\x* “Kwa Chorazin sabuw bai’akir kakafin boro kwanab, naatu kwa Bethsaida sabuw bai’akir kakafin boro kwanab! Iti ina’inan kwa biyamaim asisinaf, Taiya sabuw naatu Sidon sabuw wanawanahimaim atasisinaf na’at, marasika boro ar faifuw kakafih hita’osen, yuh wah gao hitarab, hai kakafihine dogor baikitabir hitabaika. \v 22 Baise a tur aowen, baibatebat ana veya’amaim Taiya sabuw naatu Sidon sabuw hai baikwatutunen i boro ana fofonin, baise kwa abai kwatutunen boro tafan hiya’abar kwanab. \v 23 \x + \xo 11.23 \xt Gen 19.24-28; Isa 14.13-15\x*Naatu kwa Capernaum sabuw wab yen maramaim inu’in boro nare moroboyah hai efanamaim na’in. Ina’inan iti boun kwa biyamaim asisinaf marasika Sodom sabuw biyahimaim ata sisinaf na’at, iti boun ana veya i boro tama. \v 24 \x + \xo 11.24 \xt Mat 10.15; Luk 10.12\x*Baise a tur ao’owen, baibatebat ana veya, Sodom sabuw hai baikwatutunen i boro ana fofonin, baise kwa a baikwatutunen boro tafan hiya’abar kwanab.” \p \v 25 \x + \xo 11.25 \xt 1Cor 1.26-29\x*Nati ana veya’amaim Jesu yoyoban eo, “Tamai mar tafaram ana Regah a merar ayiyi, anayabin not gewasih sabuw so’oso’obayah hai notamaim ibun wa’ir ma’am natunat bereberefiy biyahimaim iwa’an ebirerereb. \v 26 Turobe Tamai, abisa kokokomaim isinaf temamatar imih gewasin. \p \v 27 \x + \xo 11.27 \xt Mat 28.18; Jn 1.18; 3.35; 10.15; 17.2\x* “Sawar etei’imak i ayu Tamai itu. Men yait ta so’ob ayu i God Natun, naatu men yait ta so’ob God i ayu Tamai, imih sabuw iyab ayu arurubinih boro ani’obaiyih i auman hiso’ob God i ayu Tamai. \p \v 28 \x + \xo 11.28 \xt Jer 31.25\x* “Kwa iyabowat bit kwa’abar tun rarabi, kwana ayu biyau, ayu boro efan anit kwaniyarir. \v 29 Ayu au bai’obaiyen hamehamen kwanab kwani’ufunun, anayabin ayu i taiyuwu ayara’iyu anutanub, imih kwanan ayu biyu’umaim boro biya tuniwa’an. \v 30 \x + \xo 11.30 \xt 1Jn 5.3\x*Anayabin ayu au bai’obaiyen i kiririn imih an bi’obaiyi i boro hamehamen.” \c 12 \s1 Baiyarir\f + \fr 12.0 \ft Sabbath\f* Ana Baibat \r (Mark 2.23-28; Luke 6.1-5) \p \v 1 \x + \xo 12.1 \xt Deu 23.25\x*Veya bai’ab na’atube sawar ufunamaim, Jesu Baiyarir Ana Veya sanabey wanawanah remor inan ana bai’ufununayah a himorob, basit sanabey afa hirut hikeb ro’oro’oh hibow hi’aa. \v 2 \x + \xo 12.2 \xt Exo 20.10\x*Naatu ofafar bai’obaibiyenayah hi’itih basit Jesu hi’u, “A bai’ufununayah ku’itih, abis tisisinaf i ata ofafar te’a’a’stu’utu’ub, anayabin boun i Baiyarir ana veya. \p \v 3-4 \x + \xo 12.3-4 \xt Lev 24.5-9; 1Sa 21.1-6\x*Jesu iyafutih eo, “David ana sabuw bairi aa himomorob ana maramaim, David God ana bar wanawanan run, rafiy God isan hisibor hi’inu’in, bow ana sabuw bairi hi’aa, Buk Atamaninamaim hikirum inu’in kwaiyab kwa’itin? Nati i ofafar hi’astu’ub, anayabin nati sibor i hi’ofafar firis akisihimo hinabow hina, men David ana sabuw o men yait ta’aamih. \v 5 \x + \xo 12.5 \xt Num 28.9-10\x*Naatu Moses ana ofafar ta kwaiyab kwa’itin? Baiyarir ana veya firis terun Tafaror Bar teyayabuna men ofafar te’a’astu’ub? En. \v 6 \x + \xo 12.6 \xt Mat 12.41-42\x*Baise boun i a tur ao’owen, sawar gagamin anababatun i na tit, men iti Tafaror Bar na’atube’emih. \v 7 \x + \xo 12.7 \xt Hos 6.6; Mat 9.13\x*Buk Atamaninamaim i iti na’atube eo, ‘Kabeber i akokok men sibor.’ Kwa iti sawar yabin anababatun kwatasoso’ob na’at sabuw gewasih boro men kwatakusairih. \v 8 Anayabin Orot Natun i Baiyarir Tamah anababatun.” \s1 Orot Uman Murubin \r (Mark 3.1-6; Luke 6.6-11) \p \v 9 Jesu nati efan itumar na hai Kou’ay Bar ta wananwanan run, \v 10 \x + \xo 12.10 \xt Luk 14.3\x*orot ta uman murubin ma’ama’amaim, naatu sabuw afa nati’imaim hima’am i ef hinunuwet Jesu gamin uwin isan, imih Jesu hibatiy hio, “It ata ofafaramaim Baiyarir ana veya orot babin boro taniyawas ai en?” \v 11 \x + \xo 12.11 \xt Luk 14.5\x*Baise Jesu iyafutih eo, “Bo o orot ta a \it sheep \it* Baiyarir ana veya hub tare’er, boro itatain tayen o itihamiy ta’in tamorob? \v 12 Orot ana yawas i ra’at kwanekwan men for na’atube’emih. Isan imih Baiyarir ana veya orot babin tanabibais i men tasisinaf kakaf ofafar ta’a’astu’ubimih.” \p \v 13 Imaibo orot uman murubin isan eo, “Uma ku’otofair a’itin.” Naatu orot uman otofair naatu uman igewasin uman rounane na’atube matar. \v 14 \x + \xo 12.14 \xt Jn 5.16\x*Basit Pharisee Jesu hihamiy hitit ufun, rabin morob isan hiyakitifuw. \s1 God Ana Rourubinen Orot \p \v 15 Jesu rabinamih hiyayanuw tur nowar naatu efan nati ihamiy sa’ab in, sabuw rou’ay gagamin na’in hi’itin hi’ufunun bairi hinan, iyabowat hisawow hinan etei iyawasih. \v 16 \x + \xo 12.16 \xt Mat 8.4; Mak 3.12\x*Naatu eo fafarih eo, “Sabuw afa hai tur men kwana’owenamih. \v 17 Iti i abisa dinab orot Isaiah ana bukamaim kikirum na iturobe. \q1 \v 18 \x + \xo 12.18 \xt Isa 42.1-4\xt Mat 3.17\x* ‘Iti orot i ayu isau bowamih arubin, \q1 ayu au yabow orot, i isan ayu abiyasisir, \q1 Ayu Anunu boro anitin, \q1 naatu i boro ma gewas isan sabuw tutufin etei isah naorerereb. \q1 \v 19 I boro men nagam naatu boro men fanan aumetawat niwow; \q1 Fanan boro men ef gagamin yanamaim hinanowar. \q1 \v 20 Sawasaw ririmih hikimow tere’er boro men na’abar faifiyen, \q1 na’atube ana marakaw kikimin etoto’ab boro men nihamiy, baise boro nihamiy nato’ab nanan ma gewas ana fair nara’at. \q2 \v 21 Naatu sabuw etei hai not hai baitumatum i biyanamaim hinayai.’” \s1 Jesu Naatu Beelzebul Hairi \r (Mark 3.20-30; Luke 11.14-23) \p \v 22 Imaibo sabuw afa orot ta matan fim naatu demon awan gugin toun bububur ma’am hibai hina Jesu biyan hitit iyawas naatu misir tur eo naatu matan igewasin nuw. \v 23 Sabuw rau’ay gagamin na’in Jesu abisa iwa’an hi’i’itin hai hikasiy ra’at hio, “Iti orotom David uwan ta?” \p \v 24 \x + \xo 12.24 \xt Mat 9.34; 10.25\x*Baise Pharisees hinonowar hio, “Iti orot demon enununih, anayabin demon hai ukwarin wabin Beelzebul fair itin, nati esisinaf.” \p \v 25 Jesu abisa hinotanot so’ob, naatu uwih eo, “Tafaram ta’imon hinakusib rou’ab namatar hinabiyow boro men manin hiniyowamih, naatu bar meraramaim o ain uf rara’amaim hinakusib hinabiyow hai ma boro hini’afiy. \v 26 Imih Demon Ana Aiwob wanawananamaim hinakusib taiyuwih hinabiyow, i ana aiwob wanawanan ana fair boro naririm. \v 27 Naatu kwa i ayu Beelzebul fair baitu demon nunih kwarouw kwa’o. Bo kwa a bai’ufununayah i yait ana fairamaim demon tenununih? Isan imih kwa taiyuw abai’ufununayah hai sinafumaim ebi’obaiyi God ana baibatiyen i wan kwamara’at. \v 28 \x + \xo 12.28 \xt Act 10.38; 1Jn 3.8\x*Baise ayu i God Anunin Kakafiyin ana fairamaim demon anununih, imih nati ebi’obaiyit mar ana aiwob i na tit kwa wanawananamaim. \p \v 29 “Orot fairin ana bar boro men asir hinarun ana sawar hinabainomih, baise wantoro’ot orot hinab hinafatum nabat, imaibo ana sawar hinabainuw. \p \v 30 \x + \xo 12.30 \xt Mak 9.40; Luk 9.50\x* “Orot yait ayu airi men abita’imon i ayu au wosai, naatu orot yait men ayu ibaisu airi bobaituw abigenamih, nati orot i wasgeyayan. \v 31 \x + \xo 12.31 \xt Hib 6.4-6\x*Ana’an nati isan imih a tur ao’owen, bowabow kakafih ta ta naatu bai’ib tur ta ta God boro nanotawiyen, baise orot yait Anun Kakafiyin ni’ib isan tur kakafin na’o, i ana bowabow kakafih boro men nanotawiyimih. \v 32 Naatu orot yait Orot Natun isan tur kakafin na’o nabigigim boro ana bowabow kakafin nanotawiyen, baise orot yait God Anun Kakafiyin isan na’o nabi’iyab, i boro tafaramamaim men nanotawiy na’atube maramaim. \s1 Ai Ro’on Ana Binanakwar \r (Luke 6.43-45) \p \v 33 \x + \xo 12.33 \xt Mat 7.16-20\x* “A ai inakaif gewas boro ro’on gewasin inab, a ai men inakaif gewas ro’on boro kakafin inab, anayabin ai i boro ro’onamaim ina’inan. \v 34 \x + \xo 12.34 \xt Mat 3.7; 15.18; Luk 3.7; 6.45\x*Kwa i tuwamorob foufuh, dogor wanawanan kakafin ema’am boro mi’itube tur gewasih kwana’o. Anayabin abisa dogor wanawanan ema’am i awamaim etitit. \v 35 Orot gewasin ana bar wanawanan sawar gewasih ya ti’inu’in boro nabow naya taiten, naatu orot kakafin ana bar wanawanan sawar kakafih ya ti’inu’in boro naya taiten. \v 36 Imih a tur ao’owen, baibatebat ana maramaim sabuw etei awahimaim tur abisa hi’o boro God ana tur hina’owen aisim nati tur hi’o. \v 37 Naatu o taiyuw a tur io’omaim God boro nibatiyi, naatu o taiyuw a turamaim boro naorereb o i gewas o kakaf.” \s1 Sabuw Ina’in Isan Jesu Hifefeyan \r (Mark 8.11-12; Luke 11.29-32) \p \v 38 \x + \xo 12.38 \xt Mat 16.1; Luk 11.16; Jn 6.30\x*Imaibo Pharisee naatu Ofafar bai’obaiyenayah afa himisir hi’o, “Bai’obaiyenayan, aki akokok ina’inan ta iniwa’an ana’itin.” \p \v 39 \x + \xo 12.39 \xt Mat 16.4; Mak 8.12\x*Baise Jesu iyafut eo, “Kwa iti mar boun nan ana sabuw a fanasair ra’at, ina’inan itinamih kwa’o. Baise ina’inan boro men ta kwana’itinamih, ina’inan ta’imon nati dinab orot Jonah biyanamaim kwa’itinika. \v 40 \x + \xo 12.40 \xt Jon 1.17\x*Jonah siy gagamin tonan yan wanawanan in fai tounu auyit tounu na’atube, Orot Natun boro fai tounu auyit tounu me wanawanan na’in. \v 41 \x + \xo 12.41 \xt Jon 3.5\x*Jonah binan Nineveh sabuw hinonowar ufunamaim hai bowabow kakafih hisisinaf etei hihamiyen, imih baibatebat ana veya boro hinamisir kwa kwabiwa’an kakaf isan boro hina’uwi, anayabin binan iti boun abit i men marasika Jonah bibinan na’atube’emih! \v 42 \x + \xo 12.42 \xt 1Ki 10.1-10\x*Na’atube tafaram Sheba hai aiwob babin Solomon ana binan gewasin nowaramih ana tafaram ef yok na’in ihamiy na tur nowar, imih baibatebat ana veya boro namisir, kwabiwa’an kakaf isan na’uwi, anayabin Solomon bibinan i men boun ayu abibinan na’atube’emih! \s1 Demon Kakafin In Tabir Maiye \r (Luke 11.24-26) \p \v 43 “Demon kakafin orot biyanamaim ema’am tenun etit i boro watu owararinamaim ma baiyarir isan ana efan nanuwet, naatu efan men natitita’ur na’at, \v 44 i boro na’o, ‘Ayu boro anamatabir maiye au ubar anan.’ Naatu namatabir nan ana bar natitit, ana bar wanawanan i owararin naatu hirereb hiyabuna inu’in boro na’itin. \v 45 \x + \xo 12.45 \xt 2Pit 2.20\x*Imaibo boro namatabir maiye demon kakafih anababatun etei \it seven\it* nanawiyih bairi hinan nati bar hinasusuw hinama. Naatu nati orot i boro na’af narauwabon men marasika ma’am na’atube’emih. Imih iti sabuw boun hima kakafih tesisinaf boro isah na’atube namatar.” \s1 Jesu Hinah Naatu Taitin \r (Mark 3.31-35; Luke 8.19-21) \p \v 46 Jesu eo, sabuw hima hinonowar ana tur baisawarina’e, hinah taitin hina hitit ufun hibat hi’o, “Aki akokok Jesu bairi ana’o.” \v 47 Basit orot ta run Jesu iu, “Hinat taiti hina ufun tebatabat, tekokok bairi kwana’o.”\f + \fr 12.47 \ft hanef 47 buk afa men ema’am\f* \p \v 48 Jesu orot iya’afut eo, “Ayu hinai naatu taitu anababatun ana’o inanowar.” \v 49 Imaibo ana bai’ufununayah isah uman fufunih eo, “Ayu hinai naatu taitu i iti tema’am ku’itih. \v 50 \x + \xo 12.50 \xt Rom 8.29\x*Orot yait ayu Tamai maramaim eo na’atube fanan bai esisinaf i ayu taiu, ayu rubu naatu ayu hinai.” \c 13 \s1 Orot Ub Tanumayan Ana Oroubon \r (Mark 4.1-9; Luke 8.4-8) \p \v 1 Nati veya ta’imon Jesu bar itumar tit na harew kukuf sisibinamaim sabuw bai’obaiyih isan mara’iy. \v 2 \x + \xo 13.2 \xt Luk 5.1-3\x*Naatu sabuw moumurih maiyow hiru’ay hi’ar bebera’uh itih, basit wa bai inatait tafan mare, sabuw baise dones yan himarir hima. \v 3 Imaibo ma sawar moumurih na’in oroubonamaim eo hima hinowar. Naatu ana oroubon ta i iti na’atube eo, “Ana veya ta orot masaw bowayan ana ub tanumamih tit in. \v 4 Ana ub afa tata’asiyen i ef yanamaim hire, naatu mamu hire hibow hi’aa, \v 5 Ana ub afa i to’ato yan hire’ere ana kamar men gagamin imih saisewat hikubounih hiyen. Anayabin kamar baban i fokarin. \v 6 Baise veya yey ana mar wabuburinamaim ub etei hi’arat, naatu hikimow hire anayabin wairoroh men babanika hire. \v 7 Ub afa kokor wanawanan hire, naatu kokor ana fafa’amaim isuken. \v 8 Naatu ub afa i me gewasin yan hire hikuboubunih hiyen gewas ro’oro’oh hiya, afa hibiw 100 na’atube, afa i 60 na’atube, afa i 30 na’atube. \v 9 Imih o yait tain nama’am tur inanowar.” \s1 Oroubon Anayabin Jesu Eo \r Mark 4.10-12; Luke 8.9-10) \p \v 10 Naatu Jesu ana bai’ufununayah hina hibatiy hi’o, “Aisim oroubonamaim sabuw kubi’obaiyih?” \p \v 11 Jesu iyafutih eo, “Orereb ana so’ob wa’iwa’irin mar ana aiwob isan i God kwa it, men iti sabuw itihimih. \v 12 \x + \xo 13.12 \xt Mat 25.29; Mak 4.25; Luk 8.18; 19.26\x*Imih orot yait orereb ana so’ob biyan ema’am, God boro tafan naya’abar nitin ana so’ob nara’at, baise orot yait nati so’ob men biyan ema’am naatu ana so’ob kikimin nati biyanamaim ema’am God boro nabosair. \v 13 Ana’an nati ayu oroubonamaim sabuw abi’obaiyih. \q1 Sabuw matah ema’am baise boro men hina’itin, \q1 Tainih ema’am baise boro men hinanowar naniyan hinab. \m \v 14 \x + \xo 13.14 \xt Isa 6.9-10; Jn 12.40; Act 28.26-27\x*Dinab orot Isaiah ana Bukamaim eo kikirum i na ibiturobe. \q1 ‘Iti sabuw tur hinanowar, baise boro men naniyan hinabaimih \q1 matah ema’am baise boro men hina’itinimih. \q1 \v 15 Anayabin ukwarih fokar, \q2 tainih higibud, \q2 matah hibofafaren. \q2 Sawar iti men hitasinaf, \q2 karam tur boro hitanowar, \q2 abis emamatar hita’itin hai not takusib, \q2 tur naniyan hitab, kakafih hitihamiyen, \q2 hita’intabir ayu atiyawasih.’ \m \v 16 \x + \xo 13.16 \xt Luk 10.23-24\x*Baise Kwa i kwabiyasisir, anayabin matayan kwa’i’itin naatu tain yan tur kwanonowar. \v 17 Anababatun a tur ao’owen, dinab orot moumurih na’in naatu sabuw gewasih hikok kwanekwan, kwa abisa kwa’i’itin i hita’itin naatu abisa kwanonowar i hitanowar. Baise nati ana maramaim sawar men matar boro hita’itin.” \s1 Oroubon Ana Buriburin Kubuna Hinowar \r (Mark 4.13-20; Luke 8.11-15) \p \v 18 “Tain kwanarub ub tanumayan ana oroubon ao kwananowar naniyan kwanab, yabin kwanaso’ob. \v 19 Sabuw iyab mar ana aiwob isan Tur Gewasin ao tenonowar naatu naniyan men tabaib i ub ef yanamaim orot ta’asiy re’er na’atube, Tur Gewasin tenonowar ana maramaim demon kakafin ena hai not ebikwaris. \v 20 Naatu orot ana ub afa to yan hire’ere ana itinin i sabuw iyab tur tenonowar ana maramaim i tibiyasisir. \v 21 Baise dogoroh wanawanan nati ub wairoron i men re eof barur, imih Tur Gewasin isan hina’uwih hinarurukaukuwih boro mar ta’imonamo hai baitumatum hinihamiy. \v 22 \x + \xo 13.22 \xt Luk 12.16-21; 1Tim 6.9-10, 17\x*Naatu orot ana ub afa fotan wanawanan hire’er ana itinin i sabuw iyab tur tenonowar, baise iti tafaram ana yasisir isan tibiyababan naatu totobuyoy hai not ebikwaris imih tur ana ro’on men emamatar. \v 23 Baise orot ana ub me gewasin yan ta’asiy hire’ere ana itinin i sabuw iyab Tur Gewasin tenowar naatu naniyan tabai tiw tehahamu, afa ro’oh 100, afa 60, afa 30.” \s1 Fotan Kakafin Ana Oroubon \p \v 24 Jesu oroubon tabo iti na’atube eo, “Mar ana aiwob i iti na’atube, ana veya ta orot ana ub bow in ana masawamaim tanum. \v 25 Baise gugumin sabuw etei hi’inu’in ufut, orot ana rakit mowan fotan kakafih bow na sanabey wanawanah tanum naatu bihir. \v 26 Sanabey hikuboubunih hiyey wanawanahimaim fotan kakafih auman hikubounih bairi hiyen. \p \v 27 “Orot ana bowayah hina hio, ‘Regah, o ub gewasih a masawamaim itanum, baise aisim fotan kakafih auman hikuboubunih teyey?’ \p \v 28 “Orot iyafutih eo, ‘Rakit sabuw afa hisinaf.’ Naatu akir wairafih hibatiy hio, ‘Bo kukokok anan fotan ana uyarir?’ \p \v 29 “Orot iyafutih eo, ‘En. Fotan kakafih kwana’u’uyarir boro sanabey afa auman kwana’uyarir. \v 30 Imih kwaihamiyih bairi hinayen hiniw naatu tarin ana veya boro tarayah aniyafarih hinan, fotan wan hinatar hinafatum hinabow hinan hina’afusar, imaibo sanabey hinatar hinabow hinan bar hinaya.’” \s1 Momor Ana Oroubon \r (Mark 4.30-32; Luke 13.18-19) \p \v 31 Jesu ana oroubon tabo eo, “Mar ana aiwob ana itinin ta i iti na’atube, orot ana ai momor ro’on kikimin maiyow bai in ana masaw yan tanum. \v 32 Iti ai ro’on i men ai ro’on afa gagamih na’atube’emih, baise tanum kuboun yey ana veya’amaim ra’at ai gagamin na’in matar naatu mamu hina famefamenamaim hibatar hima.” \s1 \it Yeast\it* Ana Oroubon \r (Luke 13.20-21) \p \v 33 Jesu iban oroubon tabo eo maiye, “Mar ana aiwob itinin ta i iti na’atube. Babin \it yeast\it* ebai ana faraw wanawanan eyai ekamat inu’in era’at eyey na’atube.” \s1 Jesu Aisim Oroubonamaim Binan \r (Mark 4.33-34) \p \v 34 Jesu sawar iti etei isah i oroubonamaim eo sabuw rou’ay gagamin bi’obaiyih; ana bai’obaiyenamaim i mar etei oroubonamaim sabuw bi’obaiyih. \v 35 \x + \xo 13.35 \xt Psa 78.2\x*Iti na’atube sisinaf anayabin abisa dinab orot eo kikirum tan titurobe isan. \q1 “Ayu i boro oroubonamaim anao sabuw hinowar, \q1 naatu tafaram mamatar ana buriburin men hisoso’ob etei anao hinanowar.” \s1 Jesu Fotan Kakafin Isan Kubuna Hinowar \p \v 36 Jesu sabuw rou’ay ihamiyih naatu na bar wanawanan run, ana bai’ufununayah ufun hina hirun hibatiy hio, “Masaw yan fotan kakafin ana oroubon i kukubuna anowar.” \p \v 37 Jesu iyafutih eo, “Orot ub gewasih tatanum i Orot Natun. \v 38 Masaw ana itinin i tafaram, naatu ub gewasin i sabuw iyab mar ana aiwob isan tebowabow, naatu ub kakafin i Demon Kakafin natunatun. \v 39 Naatu rakit orot ub kakafin bai na masaw yan tatanum i Demon Mowan. Naatu masaw biyamur i mar yomanin na’atube, masaw fourayah i God ana tounamatar. \p \v 40 \x + \xo 13.40 \xt Jn 15.6\x* “Imih mar yomanin iti ub kakafih hi’uyarir hifatum hibow hin hi’a’afusar na’atube boro namatar. \v 41 \x + \xo 13.41 \xt Mat 24.31; 25.31; Mak 13.27\x*Orot Natun boro ana tounamatar niyafarih hinatit, sinaf kakafih naatu sabuw iyab bowabow kakafin kura’ahih hima kakafih tisisinaf etei i ana aiwob wanawananamaim boro fotan kakafin na’atube hinatar hinafatum. \v 42 \x + \xo 13.42 \xt Mat 8.12\x*Naatu hinabow hinan wairaf wan hinaya hina’afusar, nati’imaim boro na’arahih wah takitak niwa’an hina’in hinarerey. \v 43 \x + \xo 13.43 \xt Dan 12.3\x*Imaibo God ana sabuw gewasih nabow mar ana aiwobomaim hinarun veya na’atube hinararan. Imih o yait tain nama’am iti tur inanowar. \s1 Nugunug Ana Oroubon \p \v 44 “Mar ana aiwob itinin ta i iti na’atube, orot ta nugunug hibun inu’in itin bai, naatu me nati nugunug titita’urimaim kair maiye ibun, naatu yasisir auman in ana sawar etei sabuw hitobon naatu matabir maiye na nati me tutubun na’atube. \s1 Bowabow Ana Oroubon \p \v 45 “Naatu mar ana aiwob itinin tabo iti na’atube. Orot sawar tobonayan wakek enunuwet na’atube. \v 46 Wakek nuwet inan wakek ta gewasin ana baiyan gagamin na’in tita’ur, naatu na ana sawar etei yataiten hitobon kabay bai in nati wakek tutubun na’atube. \s1 Buwat Ana Oroubon \p \v 47 “Iban maiye mar ana aiwob i buwat na’atube. Orot siy bowayan ana buwat eya ema’am siy i yumatah ta ta te’ona’on. \v 48 Naatu buwat awan ekakaratan ana veya etab erun dones yan ema siy gewasih ikiyarir fetan iwan, naatu kakafih ikiyarir ebow ebis rouruwen na’atube. \v 49 Imih mar yomanin nanan itinin i boro nati na’atube. God boro ana tounamatar niyafarih hinatit hinan sabuw gewasih wanawanahimaim sabuw kakafih hinabow \v 50 \x + \xo 13.50 \xt Mat 13.42; Luk 13.28\x*wairaf wan hiyara’aten na’arahih hina’in hina rerey wah takitak niwa’an.” \s1 Bai’obaiyen Boubun Naatu Atamanin \p \v 51 Jesu ibatiyih eo, “Oroubon iti ao’oban naniyah kwabow?” Ana bai’ufununayah hiya’afut hio, “Naniyah abow.” \v 52 Naatu Jesu iuwih eo, “Isan imih, ofafar bai’obaiyenayan orot yait mar ana aiwob isan bai’obaiyen hibitin i bar matuwan matar, imih nati bar wanawanan ana sawar boubuh naatu atamanih etei boro nayataiten.” \s1 Dinab Orot Taiyuwin Ana Sabuw Hikwahir \r (Mark 6.1-6; Luke 4.16-30) \p \v 53 Jesu iti oroubon eo hinonowar ufunamaim nati efan itumar, \v 54 \x + \xo 13.54 \xt Jn 7.15\x*naatu remor na i ana bar meraramaim tit Kou’ay Bar ta wanawanan run, busuruf sabuw i’obaibiyih. Naatu sabuw hima hinonowar hifofor hio, “Iti orot ana ukwar rerekab naatu ina’inanen sinaf isan ana fair i menamaim bow? \v 55 \x + \xo 13.55 \xt Jn 6.42\x*Iti orot tamah i bar wowabayan naatu hinah i Mary naatu James, Joseph, Simon, Judas i taitin. \v 56 Naatu taitin baibitar auman bairit iti tama’am, imih iti sawar etei i menamaim bow?” \v 57 \x + \xo 13.57 \xt Jn 4.44\x*Iti na’atube hio hina’ufut hin. Jesu iuwih eo, “Dinab orot tafaram afa’amaim i tekakafiy, baise i ana bar meraramaim naatu i tain tuwan i men tekakafiy.” \p \v 58 Naatu nati’imaim men ina’inan moumurih sinafumih, anayabin nati sabuw aurih baitumatum en. \c 14 \s1 John Baptist Momorob Ana Tur \r (Mark 6.14-29; Luke 9.7-9) \p \v 1 Nati ana veya’amaim Herod tafaram Galilee ana kaifayan orot Jesu bowabow ana tur nowar. \v 2 Naatu ana orot ukwarih hai tur eowen eo, “Ni’i orot i John Baptist, morobone yawas maiye, imih fair bai nati ina’inan isisinaf.” \p \v 3 \x + \xo 14.3 \xt Lev 18.16; 20.21; Luk 3.19-20\x*Herod i John Baptist bai fatum in dibur yari’iy aawan Herodias baiyasisirin isan. \v 4 John tur fokarin maiyow Herod Herodias i tain Philip aawan bai bi’aawan isan gam iu, “O i ofafar iastu’ub tai aawan ibai i’awan.” Tur fokarin iti eo isan Herod yan bai dibur yari’iy. \v 5 \x + \xo 14.5 \xt Mat 21.26\x*Herod kok i John ta’asabun, baise Jew sabuw isah bir, anayabin John hi’i’itin i dinab orot ta na’atube. \p \v 6 Naatu Herod ana tufuw isan hibiyasisir ana veya’amaim, Herodias natun babitai run sabuw rou’ay gagamin nahimaim benaben, Herod itin iyasisir gagamin maiyow. \v 7 Naatu taiyuwin isan eo baifaro babitai eomatan eo, “Abisa kukokok boro anit?” \v 8 Naatu babitai hinah ana turamaim na eo, “Ayu akokok boun John Baptist ukwarin tew yan iniwan inab inan initu.” \v 9 Aiwob orot iti tur nonowar i uwan yi, baise sabuw rou’ay gagamin matahimaim eomatan, imih ana baiyowayah orot iuwih babitai ana kokok hisinaf. \v 10 John dibur bar wanawananamaim ma’am hin sikan hi’afuw, \v 11 ukwarin tew yan hiwan hibai hina babitai hitin, bai in hinah itin (so’ob John i morob). \v 12 John ana bai’ufununayah hina biyan hibai hin hiyai, imaibo hin Jesu ana tur hiowen. \s1 Jesu Sabuw 5,000 Ituwih \r (Mark 6.30-44; Luke 9.10-17; John 6.1-14) \p \v 13 Jesu John ana tur nonowar ufunamaim, wa bai akisinamo efan nautanubinamaim in. Baise sabuw menamaim inan i ana tur hinowar, ababawat bar merar ta ta hirun hitit hi’ufunun hin. \v 14 Jesu wa biyut ana veya nuwanuw sabuw rou’ay gagamin maiyow i’itih iyababan, naatu hai sabuw sawusawuwih hibow hinan etei iyayawasih. \v 15 Veya re birabirab auman Jesu ana bai’ufununayah hin hiu, “Veya i re sawar. Igewasin sabuw iniyafarih hinan bar merar yubinamaim bay hinatobon hinaa hinayawas.” (Anayabin iti efan i arar yan sabuw en).” \p \v 16 Jesu iyafutih eo, “Men karam asir ana’uwih hinan. Gewasin, kwa a efanamaim bay kwana’itin kwanitih hina hinayawas.” \p \v 17 Baise hiya’afut hio, “Aki ai efanamaim rafiy fafar etei umat roun naatu siy rou’ab na’atumo ti’inu’in, men karam boro iti sabuw rou’ay gagamin anituwih.” \p \v 18 Jesu eo, “Kwabow kwana kwaitu.” \v 19 \x + \xo 14.19 \xt Mat 15.35-39; Mak 8.6-10\x*Naatu sabuw iuwih fotan yan himare, imaibo Jesu rafiy fafar umat roun, siy rou’ab auman bow au mar nuw ra’at, God ana merar yi sawar, basit rafiy imseseb ana bai’ufununayah itih, naatu ana bai’ufununayah hibow sabuw hifaramih hi’aa. \v 20 Sabuw etei hi’aa yah iw, naatu ana bai’ufununayah bay rebareb hi’aa hi’inu’in hibow hibiwan sakasak etei 12 hiwan foten. \v 21 Orot iti bay hi’aa hibiyab etei 5,000 kek babin men auman hiyabamih. \s1 Jesu Harew Tafan Bat Remor \r (Mark 6.45-52; John 6.15-21) \p \v 22 Jesu matan kabiy ana bai’ufununayah iuwih wa hibai wan hirabon hin harew kukuf rewan rounane na’at. Naatu Jesu ma sabuw iyafarih hai au bar hin. \v 23 \x + \xo 14.23 \xt Luk 6.12; 9.28\x*Sabuw iyafarih hinan ufut akisinamo yen in oyawamaim yoyoban isan. Naatu nati’imaim, akisinamo ma’am mar bu’u’um. \v 24 Iti ana veya’amaim ana bai’ufununayah i hire hin hikukuyowen ana veya yabat misir wa rab naatu kotar nahine na kufutih. \p \v 25 Mar sibisib auman Jesu riy tafanamaim bat ana bai’ufununayah isah remor na. \v 26 \x + \xo 14.26 \xt Luk 24.37\x*Riy tafan bat remor nan ana bai’ufununayah hi’i’itin ana maramaim, hai bir ra’at hio, “Iti i wagabur mowan.” Hikirir hirerey. \p \v 27 Baise Jesu mar ta’imon eaf eo, “Men kwanabir, ayu anan.” \p \v 28 Naatu Peter iya’afut eo, “Anababatun o na’at, basit ku’uwu riy tafan abat ana biya atit.” \p \v 29 Jesu eo, “Kuna.” Peter wa afe’en isure riy tafan bat in Jesu biyan tit. \v 30 Baise kotar gagamin bababin naniyan bai, ana bir ra’at, basit busuruf unun re, re’ere auman Regah isan ererey eaf eo, “Regah kwiyawasu.” \p \v 31 \x + \xo 14.31 \xt Mat 8.26; Mak 4.39\x*Jesu mar ta’imon eof nunuw uman bai iu eo, “A baitumatum men nikikimin, aisim kukakasiy.” \fig Jesu eofere Peter uman ebaib|alt="Jesus reaching out to Peter" src="cn01722B.tif" size="col" loc="Mat 14.31" copy="©1978 David C. Cook Publishing Co." ref="14.31" \fig* \p \v 32 Naatu hairi wa tafan hiyey ana veya kotar bababin nutanub. \v 33 Imaibo bai’ufununayah wa tafan hima’am Jesu hibora’ah hio, “O i anababatun God Natun!” \s1 Jesu Sawusawuwih Genesaretamaim Iyawasih \r (Mark 6.53-56) \p \v 34 Hirabon hina rewan rounane hitit naatu hin Genesaret, imaim hai wa hitain yen. \v 35 Naatu nati’imaim sabuw Jesu hi’i’inan ana veya, tur hiyafar nati tafaram wanawanan bar merar gidigidihimaim, sabuw sawusawuwih etei hibow hina Jesu biyan hitit. \v 36 \x + \xo 14.36 \xt Mat 9.20-21\x*Naatu ana faifuw taininawat butubunin isan hifefeyan, naatu sabuw iyab ana faifuwawat hibubutubun i etei hiyawas. \c 15 \s1 Uwatanah Hai Bai’obaiyen \r (Mark 7.1-13) \p \v 1 Pharisee naatu Ofafar Bai’obaiyenayah afa Jerusalemane hina Jesu hibatiy hio, \v 2 “Aisim o a bai’ufununayah, bai’obaiyen ata a agir hibitit men tebobosiyasiyar, naatu umah sauwena’e ere kato auman bay te’au?” \p \v 3 Jesu iyafutih eo, “Bo kwa aisim God ana obaiyunen tur kwa’astu’ub uwatanah hai binanakwar kwabi’ufunun? \v 4 \x + \xo 15.4 \xt Exo 20.12; 21.17; Deu 5.16\x*Anayabin God eo, ‘Hinat tamat kwanakakafiyih’ naatu ‘yait hinah tamah isan tur kakafin na’u’uwih i boro hina’asabun namorob.’ \v 5 Baise kwa a bai’obaiyenamaim, orot ta boro hinat tamat isah iti na’atube inao, ‘Sawar iti o atabibaisi i God ana siwaramih ayai, imih boro men karam anibaisi.’ \v 6 Sinaf iti na’atube’eban hinat tamat kwakakafiyih? En! Baise, kwa asinaf iti’imaim God ana obaiyunen tur kwayara’iy kwa taiyuw abai’obaiyen kwabi’ufunun. \v 7 Wanawan rerekabih! Isaiah i tur anababatunamaim kwa isa eo kirum, \q1 \v 8 \x + \xo 15.8 \xt Isa 29.13\x*‘Iti sabuw ufurihiwat ayu tirursagiyu, baise hai notamaim i ef yok na’in tema’am. \q1 \v 9 Hai kwafiren ayu isou i wanawanan nikuwat; men basit orot hai notamaim ofafar hikikirum sabuw kwati’obaiyih hiti’ufunun.’” \s1 Sawar Abisa I Orot Babin Ebi’afiy \r (Mark 7.14-23) \p \v 10 Imaibo Jesu rou’ay eaf ayuwih iuwih eo, “Abisa ao kwananutanub kwananowar naatu kwanasinaftobon yabin kwanab. \v 11 \x + \xo 15.11 \xt Mat 12.34\x*Abisa orot awanamaim erur i men biyan ebobokarit, baise abisa orot awanamaim etitit i biyan ebobokarit.” \p \v 12 Imaibo bai’ufununayah hina Jesu hibatiy, “Pharisee abisa i’o isan hai naniyan ibi’afiy iso’ob?” \p \v 13 Jesu iyafutih eo, “Ai menatan ayu Tamai maramaim men tatanum i boro an wairoron etei na’uy ra’ah. \v 14 \x + \xo 15.14 \xt Luk 6.39; Rom 2.19\x*Nati Pharisee biyahimaim kwanahaiw, anayabin i matah fim na’atube sabuw afa matah fim tibi’unawiyih, naatu boro etei hinan hub hinare.” \p \v 15 Peter eo, “Oroubon anayabin kuo anowar.” \p \v 16 Naatu Jesu uwih eo, “Kwa auman boro’ika tur hai yabih men kwaso’obamih? \v 17 Abistan awatamaim erur i en kabutitamaim etit naatu en uratane ere’er i kwaso’ob ai en? \v 18 Baise abisa awatamaim etitit i dogor wanawananane etitit, naatu i boun orot biyan ebobokarit. \v 19 Anayabin abisa orot dogoromaim etitit i not kakafin, sabuw rauw morob, turanah a’aawah ufuh na, baiwa’an kwanekwan, bain, baifufuwen, naatu yanuw koutabitabir. \v 20 Iti sawar i boun orot babin ebi’afiy, baise uma sauwena’e ere kato bay ina’aa boro men ni’afiyimih.” \s1 Babin Ana Baitumatum \r (Mark 7.24-30) \p \v 21 Jesu nati efan ihamiy naatu in tafaram Taiya Sidon hairi wanawanahimaim bar merar afa imaim tit. \v 22 Canaan babin nati’imaim ma’ama na Jesu isan rerey eo, “Regah, David uwan, kukabibiru; ayu natu babitai i demon kakafih wanawanan hirun hiforatoun hibonawiy bai’akir kakafin maiyow ebaib.” \p \v 23 Baise Jesu men babin isan tur ta eo. Imih ana bai’ufununayah hina hifefeyan hio, “Babin ku’u sa’ab en, rerey ufut enan.” \p \v 24 \x + \xo 15.24 \xt Mat 10.6\x*Jesu iya’afutih eo, “Orot Natun nan i Israel sabuw \it sheep \it* na’atube hikasiy hima’am akisih isah na.” \p \v 25 Baise babin na Jesu nanamaim sun yowen eo, “Regah Jesu kwibaisu.” \p \v 26 Jesu eo, “Kek hai bay men karam boro tanarouw nare haru hina’aan.” \p \v 27 Babin iya’afut eo, “Turobe Regah, baise bay momosarih tamah ana gemane tere’ere haru tebow te’aa.” \p \v 28 Imaibo Jesu eo, “Babin o a baitumatum i ra’at kwanekwan, imih abisa kukokok i namatar.” Naatu nati ana maramaim natun babitai yawas. \s1 Jesu Sabuw Moumurih Iyawasih \r (Mark 7.31-37) \p \v 29 Jesu efan nati ihamiy naatu Galilee harew kukuf rewarewan remor in, imaibo oyaw ta sisibinamaim yen in tafan mare. \v 30 Sabuw moumurih maiyow hai sabuw ah kafikafirih, matah fim, ah umah murumurubih, awah gugih naatu sawusawuwih afa moumurih maiyow auman hibow hina Jesu nanamaim hiya, naatu etei’imak iyawasih. \fig Sabuw matah fim ah umah murubih hina Jesu biyan titit|alt="blind and lame come to Jesus" src="CN01785b.TIF" size="col" loc="Mat 15.30" copy="©1978 David C. Cook Publishing Co." ref="15.30" \fig* \v 31 \x + \xo 15.31 \xt Mak 7.37\x*Awah gugih tur hio, ah umah murubih higewasin, ah kafikafirih hibat hiremor, naatu matah fim higewasin hinuw sawar hi’itah isan, sabuw hifofofor men kafaita. Naatu Israel hai God wabin hibora’ara’ah. \s1 Jesu Sabuw 4,000 Ituwih \r (Mark 8.1-10) \p \v 32 \x + \xo 15.32 \xt Mat 14.14\x*Jesu ana bai’ufununayah eaf hina biyan hitit naatu iuwih eo, “Ayu sabuw aitih abiyababan anayabin hina bairi ama’ama veya tounu sawar naatu boun hai efanamaim men abisa ta ema’am boro hina’aan. Ayu men akokok a murumurubih aniyafarih hai ubar hinan. Hinanan boro efamaim bayumih hinigagamat.”\fig Jesu masaw yanamaim eyoyoyoban|alt="disciples distributing bread" src="CN01718B.TIF" size="span" loc="Mat 15.32-38" copy="©1978 David C. Cook Publishing Co." ref="15.32-38" \fig* \p \v 33 Naatu ana bai’ufununayah hiya’afut hio, “Iti arar yan bay boro menamaim tanab nakaram iti rakit gagamin tana’afuwagiy?” \p \v 34 Jesu ibatiyih, “Kwa rafiy bai’ab kwabobotanen?” Hiya’afut hio, \p “Rafiy fafar etei \it seven\it*, naatu siy gidigidih kwafur ta.” \p \v 35 Basit Jesu sabuw iuwih me yan himarir. \v 36 Jesu rafiy fafar \it seven\it* naatu siy auman bow God ana a merar yiy, naatu imseseb ana bai’ufununayah itih hibow sabuw hifaramih. \v 37 Hi’aa etei yah iw, naatu bai’ufununayah bay sabuw hi’aa rebarebah hibiwanen sakasak etei \it seven\it* hiwanfoten. \v 38 Sabuw etei 4000 na’atube bay hi’aa, kek baibin men auman hiyabamih. \v 39 Imaibo Jesu sabuw iyafarih hinan ufunamaim, wa bai rabon na tafaram wabin Magadan imaim tit. \c 16 \s1 Sabuw Ukwa’ukwarih Jesu Hifefeyan Ina’inan Isan \r (Mark 8.11-13; Luke 12.54-56) \p \v 1 \x + \xo 16.1 \xt Mat 12.38; Luk 11.16\x*Pharisee naatu Sadducees afa hikok i Jesu hitikubibiruw, imih hina hio, “Aki akokok ina’inan ta marane ini’obaiyi saise anaso’ob o i anababatun God ana fair ibai.” \p \v 2 Baise Jesu iyafutih eo, “Rabirab mar ebiwuwun kwa’i’itin, boro kwanao, maras boro veya gewasin nayen. \v 3 Naatu mar auman gagub niwuwun naatu turin nafufurum kwana’itin boro kwanao, boun boro nayar. Kwa i gagub akisin ana itinin kwaso’ob boro kwanao, baise abisa iti boun temamatar hai yabih men karam boro kwanaso’ob.\f + \fr 16.3 \ft hanef 2, 3 hairi tur afa’amaim Jesu ana tur iti i men tema’am.\f* \v 4 \x + \xo 16.4 \xt Mat 12.39; Luk 11.29\x*Mar iti boun ana sabuw hai fanasair naatu hai tafa’asar i ra’at, ina’inan isah tinunuwet. En! Baise ina’inan ta’imon ebi’obaiyi i Jonah ana i’inan.” Basit Jesu sabuw nati’imaim ihamiyih hima i sa’ab in. \s1 Pharisee Naatu Sadducees Hai \it Yeast\it* Ana Bai’obaiyen \r (Mark 8.14-21) \p \v 5 Jesu ana bai’ufununayah harew kukuf hirabon hina rewan rounane hiyey ana maramaim, nuhih taseb hio, “It rafiy men ta tabai auman tarabonamih.” \v 6 \x + \xo 16.6 \xt Luk 12.1\x*Jesu iten ya’ih eo, “Mata to niwa’an kwanakaifi gewas, Pharisee naatu Sadducee hai \it yeast \it* isan.” \p \v 7 Naatu bai’ufununayah taiyuwih hibabatiy hio, “It rafiy baina’e tanan isan ma eo?” \p \v 8 Jesu abisa isan hio i naniyan bai, imih ibatiyih, “Aisim rafiy ta baina’e tanan isan taiyuw kwakasiy kwama kwabibabatiyi? Kwa a baitumatum i kikimin anababatun. \v 9 \x + \xo 16.9 \xt Mat 14.17-21\x*A not boro’ika kwarisin ema’am. Sabuw etei 5, 000 rafiy fafar faive’imo imaim abituwih isan nuhi bur? naatu kwaso’ob sakasak etei bai’ab kwaiwanfoten? \v 10 \x + \xo 16.10 \xt Mat 15.34-38\x*Na’atube rafiy sevenimo sabuw 4, 000 abituwih sakasak etei bai’ab kwaiwanfoten? \v 11 Aisim a not boro’ika hikwaris ayu rafiy isan ao kwararouw, en baise Pharisee naatu Sadducee hai \it yeast\it* isan kwanakaifi gewasomih ao.” \v 12 Imaibo bai’ufununayah naniyan hibai, Jesu i men \it yeast \it* maiyow rafiy wanawanan teyai’iyai isan matah toniwa’anamih, baise Pharisee naatu Sadducee hai bai’obaiyen isan matah toniwa’an. \s1 Peter Jesu Isan Kurereb \r (Mark 8.27-30; Luke 9.18-21) \p \v 13 Jesu na Caesarea Philipi wanawananamaim titit ana veya, ana bai’ufununayah ibatiyih, “Sabuw Orot Natun isan mi’itube teo kwanonowar?” \p \v 14 \x + \xo 16.14 \xt Mat 14.1-2; Mak 6.14-15; Luk 9.7-8\x*Hiya’afut hio, “Sabuw afa i teo John Baptist, afa Elijah, afa i Jeremiah, naatu afa teo i dinab orot ta.” \p \v 15 Ana bai’ufununayah ibatiyih eo, “Bo kwa ayu isau i mi’itube kwa’o?” \p \v 16 \x + \xo 16.16 \xt Jn 6.69\x*Simon Peter iya’afut eo, “O i God Tafa eof nowah\f + \fr 16.16 \ft Roubinen teten 20 tur ta’imon inu’in\f* God ma’ama wanatowanin Natun.” \p \v 17 \x + \xo 16.17 \xt Gal 1.15-16\x*Jesu iya’afut eo, “Simon, Jonah natun abigegewasini. Anayabin nati tur anababatun i men orot ta biyanane na irererebamih, baise marane Tamai mutufor o it. \v 18 \x + \xo 16.18 \xt Jn 1.42; Eph 2.20\x*Imih a tur ao’owen o i Peter.\f + \fr 16.18 \ft Peter anayabin kabay,\f* Iti kabay tafanamaim ayu boro au ekaleisia anawowab. Naatu morob ana fair boro men kafa’imo natafufur nare’emih. \v 19 \x + \xo 16.19 \xt Mat 18.18; Jn 20.23\x*Ayu boro mar ana tufatan anit; abisa iti tafaramamaim kututufatan, maramaim boro ana tufatan. Naatu abisa iti tafaramamaim kururufam, maramaim boro ana rufam.” \v 20 Imaibo Jesu ana bai’ufununayah awah bofot eo, “Ayu i Tafau hi’of nowah\f + \fr 16.20 \ft Raubininenayan\f* imih men yait ta ana tur kwana’owenamih.” \s1 Jesu Ana Morob Isan Eo \r (Mark 8.31–9.1; Luke 9.22-27) \p \v 21 Nati ana veya’amaim Jesu busuruf ana bai’ufununayah isah tur mutufor iuwih eo, “Ayu i anan Jerusalem ana tit biyababan gagamin maiyow boro anab, orot ai’in\f + \fr 16.21 \ft ukwarih\f* biyahine, Firis ukwarih naatu Ofafar Bai’obaiyenayah biyahine, hina’asabunu ana morob. Baise veya tounu ufunamaim morobone boro anamisir maiye.” \p \v 22 Peter bai hin nabinamaim eo, “Regah, iti na’atube men akokok isa namatar”. \p \v 23 Jesu tatabir Peter kwarar iu, “Au’uf kwen, Satan! O i kabay kiru nou kuyayare, anayabin o a not i men God enotanot na’atube kunotanotamih. O i orot babin hai notabe kunotanot.” \p \v 24 \x + \xo 16.24 \xt Mat 10.38; Luk 14.27\x*Imaibo Jesu tatabir ana bai’ufununayah isah eo, “O yait inakok ayu airit namih, taiyuw ina kwahiri a onaf ina’abar ini’ufnunu airit tanan. \v 25 \x + \xo 16.25 \xt Mat 10.39; Luk 17.33; Jn 12.25\x*Anayabin orot yait taiyuwin ana yawas isan ebowabow boro nikasiy.\f + \fr 16.25 \ft men natita’urimih\f* Baise orot yait ana yawas ayu isau ebi’inuw boro natita’ur. \v 26 \x + \xo 16.26 \xt Mat 4.8-9\x*Tafaram wanawanan sawar tutufin etei ibai aur karam, baise inamomorob ana veya ana gewasin boro inab? En anababatun. Boro men kafa’imo nati sawaramaim a yawas inatubun inab maiye’emih. \v 27 \x + \xo 16.27 \xt Psa 62.12; Pro 24.12; Mat 25.31; Rom 2.6; Rev 22.12\x*Anayabin Orot Natun i Tamah ana fair ana bonamanamarinamaim nan, ana tounamatar kakafiyih bairi, imaibo nati ana maramaim i boro orot babin hibowabow ana fofoninamaim hai baiyan nitih. \v 28 Anababatun a tur ao’owen, sabuw afa iti kwama tur kwanonowar boro morobo’e kwanama’am Orot Natun ni’aiwob maramaim nanan kwana’itin.” \c 17 \s1 Jesu Yumatan Botabir \r (Mark 9.2-13; Luke 9.28-36) \p \v 1 Veya etei \it six\it* sasawar ufunamaim Peter naatu James tain John hairi Jesu buwih bairi akisimo nawiyih hiyen hin oyaw gagamin tafantoro’ot hitit. \v 2 \x + \xo 17.2 \xt 2Pet 1.16-18\x*Naatu nati’imaim matah yan hi’itin Jesu ana yumat botabir, ana itinin i veya’abe matar, ana faifuw i hikwes anababatun marakaw ta na’atube. \fig Jesu, Moses, Elijah yate oyaw tafan, naatu ana bai’ufununayah babanane tema’am|alt="Transfiguration" src="CN01728B.TIF" size="col" loc="Mat 17.2" copy="©1978 David C. Cook Publishing Co." ref="17.2" \fig* \v 3 Imaibo, Moses Elijah hairi hitit Jesu bairi hio ana bai’ufununayah hi’itih. \p \v 4 Peter Jesu isan eo, “Regah, gewasin aki iti ama’ama, o ina kokok na’at ayu boro sis tounu ana wowab ta o isa, ta Moses isan, naatu ta Elijah isan.” \p \v 5 \x + \xo 17.5 \xt Deu 18.15; Psa 2.7; Isa 42.1; Mat 3.17; Mak 1.11; Luk 3.22\x*Baise iti na’at bat eo auman, sakuk ana marakawin auman na tar gabuwih, naatu sakuk wanawanan orot fanan hinowar eo, “Iti kek i ayu Natu, au yabow anababatun, i isan ayu abiyasisir, tain kwanarub nao’o kwananowar.” \p \v 6 Bai’ufununayah iti orot fanawat hinonowar ana maramaim hai bir ra’at yumatah au babe me yan hira’iy. \v 7 Baise Jesu na butubunih eo, “Kwamisir, men kwanabirumih.” \v 8 Imaibo nah hitara’ah hinunuw ra’at men yait ta hi’itin, baise Jesu akisinamo batabat hi’itin. \p \v 9 Oyaw wanane hire hinan basit Jesu awah bofot eo, “Abisa oyaw wan kwa’i’itin men yait ta ana tur kwana’owen. Kwanama, Orot Natun morobone namisiribo.” \p \v 10 \x + \xo 17.10 \xt Mal 4.5\x*Naatu bai’ufununayah Jesu hibatiy hio, “Bo aisim Ofafar Bai’obaiyenayah teo Elijah i boro mat nan.” \p \v 11 Jesu iyafutih eo, “Tur anababatun. Elijah i boro mat nan sawar etei nayabuna. \v 12 \x + \xo 17.12 \xt Mat 11.14\x*Baise a tur a’owen, Elijah i na titaka, baise sabuw men hi’inan, imih hai kokomaim sawar kakafih isan hisinaf. Ef nati ta’imon Orot Natun boro na’atube isan hinasinaf umahimaim ni’akir.” \v 13 \x + \xo 17.13 \xt Luk 1.17\x*Imaibo bai’ufununayah naniyan hibai, Jesu i John Baptist isan hai tur eo’owen. \s1 Demon Kek Hitounbubur Ma’am Jesu Iyawas \r (Mark 9.14-29; Luke 9.37-43a) \p \v 14 Hire hina sabuw rau’ay gagamin biyah hititit ana maramaim, orot ta na Jesu nanamaim sun yowen \v 15 eo, “Regah au kek kwiwanbaban, au kek i sawow kakafin bai ebimamayay, mar etei en wairaf wan eyey, naatu harew yan ere’er. \v 16 Ayu abai ana a bai’ufununayah isah, baise i men karam boro hitiyawas.” \p \v 17 Jesu eawar foten eo, “Kwa sabuw isa i baitumatum en naatu a ef i kwasa’ir. Kwanotanot ayu boro bairi maninaka tanama? Naatu kwanotanot abit boro maninaka ana’abar bairi tanan? Kek kwabai kwana a’itin.” \v 18 Jesu demon kakafin kwarar tatab naatu kek ihamiy bihir tit. Nati ana maramaim kek mar ta’imon yawas. \p \v 19 \x + \xo 17.19 \xt Mat 10.1\x*Imaibo Jesu ana bai’ufununayah hina akisinamo biyan hitit hibatiy hio, “Aisim aki demon kakafin men anun tit?” \p \v 20 \x + \xo 17.20 \xt Mat 21.21; Mak 11.23; Luk 17.6; 1Cor 13.2\x*Jesu iuwih eo, “Anayabin, kwa a baitumatum i kikimin maiyow. Anababatun a tur ao’owen, a baitumatum iti ai momor ro’on na’atube nama’am na’at, iti oyaw isan boro kwanao, ‘Iti’imaim kwen ni’imaim kubat.’ Karam boro namatar, boro men abisa ta isa nafokaramih. \v 21 \f + \fr 17.21 \ft Hanef 21 i sabuw kirumayah tafan hiya’abar hikirum\f* Sawar iti na’atube i yoyoban naatu yoharamaim boro hinamatar men abisa ta’amaim.” \s1 Jesu Morob Isan Eo Maiye \r (Mark 9.30-32; Luke 9.43b-45) \p \v 22 \x + \xo 17.22 \xt Mat 16.21\x*Jesu ana bai’ufununayah hina Galilee hibita’imon ana maramaim iuwih eo, “Orot Natun boro baban hinao hinab gawan sabuw umahimaim hinayai. \v 23 Nati sabuw boro hina’asabun namorob, veya tounu ufunamaim boro morobone na misir maiye.” Ana bai’ufununayah hai yababan ra’at. \s1 Tafaror Bar Ana Baiyan Isan \p \v 24 \x + \xo 17.24 \xt Exo 30.13; 38.26\x*Jesu ana bai’ufununayah bairi hina Capernaum hititit ana maramaim, Tafaror Bar ana kabay o’onayah hina Peter hibatiy hio, “O a bai’obaiyenayan Tafaror Bar isan kabay ebibaiyan?” \p \v 25 Peter iyafutih eo, “Jesu i Tafaror Bar isan kabay ebibaiyan.” \p Peter na bar wanawanan rur ana maramaim Jesu i wan awan tara’ah eo, “Peter o kunotanot sawar etitit naatu erur na’atube orot ta’ita’imon ana kabay aiwob isan i yait ebibaiyan, bar matuwan o nanawan sabuw?” \p \v 26 Peter iya’afut eo, “Nanawan sabuw.” \p Iti na’atube eo imaibo Jesu eo, “Tur anababatun bar matuwan i asir tema’am kwanekwan. \v 27 Baise men basit sabuw isah tanasinaf kakaf, kabay o’onayah yah naso’ar, imih inan harew kukufamaim initokar siy wan inatatain awan inabohai’i kabay inab inan airit isat inibaiyan.” \c 18 \s1 Yait I Orot Gagamin Maramaim \r (Mark 9.33-37; Luke 9.46-48) \p \v 1 \x + \xo 18.1 \xt Luk 22.24\x*Nati ana maramaim bai’ufununayah hina Jesu biyan hitit hibatiy hio, “Mar ana aiwobomaim yait i orot gagamin?” \p \v 2 Jesu kek kikimin eaf na nahimaim bat. \v 3 \x + \xo 18.3 \xt Mat 19.14; Mak 10.15; Luk 18.17\x*Imaibo eo, “Anababatun a tur ao’owen, o yait ayawas men inabotabir inan iti kek gidigidih na’atube mar ana aiwobomaim boro men inarun. \v 4 Isan imih orot yait taiyuwin yare iti kek kikiminabe emamatar mar ana aiwobomaim i orot gagamin. \p \v 5 \x + \xo 18.5 \xt Mat 10.40; Luk 10.16; Jn 13.20\x*“Naatu orot yait kek kikimin iti na’atube ayu wabu’umaim ana merar eyiy, i ayu au merar eyiy. \v 6 Baise orot yait iti kek kikimin ayu bitutumu eoraraf in bowabow kakafin esisinaf, gewasin nati orot i boro sikan aumor hina’utan taiy yan hinitaiy nare na’atomatom namorob. \s1 Bowabow Kakafin Hai Routobon \r (Mark 9.42-48; Luke 17.1-2) \p \v 7 “Tafaram i kakafin wanawanan run, imih nati sawaramaim sabuw bonawiyih bowabow kakafin tisisinaf. Sawar kakafih nati na’atube i boro hinamatar, baise orot yait biyanamaim iti sawar temamatar i boro kakafin anababatun nab. \v 8 \x + \xo 18.8 \xt Mat 5.29-30\x*O yait uma o a nabonawiy kakafin inasisinaf na’at, ku’afuw kwisaroun, saise a uma duboduboh inan ma’ama wanatowan inarun. Men basit a uma hai ubaramaim o biya etei itan wairaf wan itayen ta’arahi. \v 9 Naatu mata nuw kwanekwan kakafin kusisinaf, kukubai kwisaroun. Mata rounawat saise inan ma’ama wanatowan inarun, men basit mata ta’imon ana ubaramaim mata rou’abaka inan wairaf wan inayen na’arahi. \s1 Bobaituw\f + \fr 18.10 \ft Sheep \f* Kakasiy Ana Oroubon \r (Luke 15.3-7) \p \v 10 \x + \xo 18.10 \xt Hib 1.14\x*“Abisa kusisinaf i inaso’ob men kek gidigidih inanuw furuwih, a tur ao’owen anayabin kek gidigidih hai tounamatar mar etei maramaim Tamai nan tebatabat. \v 11 \x + \xo 18.11 \xt Luk 19.10\x*Orot Natun nan ana’an i sabuw kasikasiyih bow baiyawasih isan na. \p \v 12 “Orot ana bobaituw 100 hitama’am ta’imon takakasiy isan a not i mi’itube kwanotanot? Ana bobaituw 99 tihamiyen oyaw wan hitama, i tare tan ta’imon kakasiy tanuwih ai en? \v 13 Naatu ana bobaituw tatita’ur tabaib ana maramaim, a tur ao’owen ana for ta’imon isan boro tiyasisir men kafaita, men 99 isah ebiyasisir na’atube anayabin i men hikasiy. \v 14 Imih ef ta’imon nati na’atube Tamat maramaim men ekokok boro ana kek kikimin ta nakasiy. \s1 Tai Bowabow Kakafin Nasisinaf Mi’itube Inibais \p \v 15 \x + \xo 18.15 \xt Luk 17.3; Gal 6.1\x*“O taituwa ta wanawanamaim isa bowabow kakafin nasisinaf na’at wa’iwa’iramaim inan biyan ana kakafin matanamaim ini’obaiy. Inao fana nanonowar na’at i boro airi kwanitafen tutur. \v 16 \x + \xo 18.16 \xt Deu 19.15; Jn 8.17\x*Baise inao men nanonowar, orot ta’imon o rou’ab inabuwih bairi kwanan, saise o abisa’awat inao orot rou’ab boro sif hinaruboun. Buk Atamaninamaim hio na’atube. \v 17 Baise hinao men nanonowar na’at, basit ekaleisia matahimaim kwanakurereb kwanao, naatu ekaleisia hinao men nanowar na’at, basit kwanihamiy eteni orot na’atube nama o \it tax \it* o’onayan na’atube nama. \s1 Hirin Naatu Botawiyin \p \v 18 \x + \xo 18.18 \xt Mat 16.19; Jn 20.23\x*“Anababatun a tur ao’owen, abisa iti tafaramamaim ku’a’uh maramaim boro ana’uh. Naatu abisa iti tafaramamaim kururufam maramaim boro anarufam. \p \v 19 \x + \xo 18.19 \xt Mak 11.24; Jn 15.7\x*“Iban ao maiye, orot rou’ab iti tafaramamaim abisa isan hairi hibasit tefefeyan, Tamai maramaim boro isah nasinaf. \v 20 Orot rou’ab o tounu ayu wabu’umaim tekuku’ay, ayu i nati wanawanahimaim bairi.” \s1 Bowabow Kakafih Notawiyen Ana Bai’obaiyen \p \v 21 Imaibo Peter na Jesu biyan tit ibatiy, “Regah, ayu taiu isau mar etei bowabow kakafih nasisinaf mar boro bai’ab ana kakafih ana notawiyen? Ana kakafih ana notawiyen nayen \it seven\it* nanatabir?” \p \v 22 \x + \xo 18.22 \xt Luk 17.4\x*Jesu iya’afut eo, “Men \it seven\it*, baise mar etei 70 tafanamaim \it seven\it* auman.\f + \fr 18.22 \ft mar etei 77 notawiyen men ana hanef ema’am\f* \p \v 23 “Anayabin aiwob maramaim ana itinin i aiwob orot ana akir wairafih hai bowabow nunutitiy na’atube. \v 24 Nuteteyan ana bowabow busuruf ana veya aiwob orot kabay \it million\it* na’atube orot ta bai ma bowabow hibai hina hirun. \v 25 Naatu nati akir wairafin aiwob orot ana kabay wan yin isan aurin men karam. Imih aiwob orot iuwih orot aawan, natunatun naatu ana sawar etei hitabow hitan sabuw afa hitatobon hai akir wairafihimih hitabow, saise nati kabayamaim aiwob orot ana kabay wan tab isan eo. \p \v 26 “Baise akir wairafin aiwob orot nanamaim sun yowen fefeyan eo, ‘Regah a kokok yate nanub naatu ayu boro ana sinaftobon a sawar etei wah anayow anit.’ \v 27 Aiwob orot ana akir wairafin itin yan baban naatu ana kabay wan yin isan auman ibagun naatu iu tit ana ubar in. \p \v 28 “Baise nati akir wairafin tit in naatu ana kabay bai’abamo bowayan turan biyanamaim bai ma’am biyan tit, eof sikan bai eo, ‘Au kabay o biya inu’in boun wan inay initu.’ \p \v 29 “Bow turan orot nanamaim sun yowen ifefeyan eo, ‘Yate nanub mar kafai ayu boro a kabay wan anay anit.’ \p \v 30 “Baise orot men kok boro turan fanan tanowar, imih bai furisiman itih hibai hin dibur bar hiya’ariy. Naatu orot turan iu, ‘Iti’imaim inama au kabay wan inay initu imaibo inatit.’ \v 31 Akir wairafih afa iti sawar matar hi’itin men hiyasisir, imih hin abisa’awat himamatar isan aiwob orot ana tur hiowen. \p \v 32 “Imaibo aiwob orot ana akir wairafin eaf na iu eo, ‘O i anababatun orot kakaf. Ayu au kabay gagamin maiyow o biyamaim ma’am i asafam, anayabin ayu ifefeyanu. \v 33 Gewasin bow tura itakabibir o akakabibiri na’atube.’ \v 34 \x + \xo 18.34 \xt Mat 5.25-26\x*Aiwob orot yan so’ar tatabir ana dibur kaifenayah iuwih hifatum dibur hiya’ariy naatu iu, ‘Iti’imaim inama’am au kabay wan inay initu imaibo inatit.’” \p \v 35 \x + \xo 18.35 \xt Mat 6.15; Mak 11.25; Eph 4.32; Col 3.13\x*“Ef ta’imon ayu Tamai maramaim kwa ta’ita’imon isa boro iti na’atube nasinaf, o yait taituwa ana kakafin men dogor tutufin etei inanotanotawiy na’at.” \c 19 \s1 A’aawat Kwahiren Ana Bai’obaiyen \r (Mark 10.1-12) \p \v 1 Jesu iti tur eo in sawar ufunamaim, Galilee ihamiy in Judea wanawananamaim tit, Jordan harew rewan rounane. \v 2 Sabuw rou’ay gagamin hi’ufunun hinan etei iyawasih. \p \v 3 Ofafar bai’obaiyenayah hina Jesu an hitain hibatiy hio, “Orot aawan nasisinaf kakaf isan karam boro nakwahir, naatu na kwakwahir i ofafar e’astu’ub ai en?” \p \v 4 \x + \xo 19.4 \xt Gen 1.27; 5.2\x*Jesu iyafutih eo, “Bo aneika God orot babin hairi sinafih himamatar isan Buk Atamaninamaim hikirum inu’in kwaiyab kwaitin?” \v 5 \x + \xo 19.5 \xt Gen 2.24; Eph 5.31\x*Tur an i nati imih God eo, “Orot boro hinah tamah nihamiyih, aawan hairi hinita’imon biyah rou’ab, baise hairi hinita’imon biyah ta’imon namatar. \v 6 Imih hairi men biyah rou’ab baise ta’imon. Abisa God bita’imon men yait ta natarbounih.” \p \v 7 \x + \xo 19.7 \xt Deu 24.1-4; Mat 5.31\x*Ofafar bai’obaiyenayah hibatiy maiye hio, “Bo aisim Moses ana ofafar ta kirum eo, ‘Orot aawan kwahirinamih, kwahikwahiren ana fef nakirum babin nitin nab nan.’” \p \v 8 Jesu iyafutih eo, “Kwa a tafa’asaramaim, imih Moses ibasit baibin kwahiren isan eo, baise aneika i men iti na’atube ma’ama’amih. \v 9 \x + \xo 19.9 \xt Mat 5.32; 1Cor 7.10-11\x*Anababatun a tur ao’owen, orot yait aawan anayabin en asir nakwahir, naatu nare babin ta ufun nan hairi hinibiwa’an i bowabow kakafin esisinaf.” \p \v 10 Naatu Jesu ana bai’ufununayah hibatiy hio, “Orot babin hairi hai ma kakaf nati na’atube tama’am, gewasin men hitatabin, monok baibitar hitama.” \p \v 11 Baise Jesu iuwih eo, “Men orot etei boro iti bai’obaiyen hini’ufununimih, baise iyabowat God rurubinihiwat boro hini’ufunun. \v 12 Ef hai yabih moumurih na’in, imih orot men tetatabinamih, afa men tetatabin anayabin afa i yahoh fim, orot afa i yahoh tebowabow, naatu afa i God ana bowabow isan tenotanot, imih men tetatabin. Orot yait iti bai’obaiyen bainamih nakok, basit nab i akisin.” \s1 Jesu Kek Gidigidih I Gegewasinih \r (Mark 10.13-16; Luke 18.15-17) \p \v 13 Sabuw afa kek gidigidih Jesu uman tafah tayara’aten yoyoban isan hibow hinan, ana bai’ufununayah sabuw hikwararih hiotanih. \p \v 14 \x + \xo 19.14 \xt Mat 18.2-3\x*Baise Jesu eo, “Kek kwaihamiyih tena biyau tetit, men kwana’otanih. Anayabin sabuw iyab iti kek hai baitumatum na’atube God ana aiwobomaim tema’am.” \v 15 Basit Jesu kek tafah yara’aten isah yoyoban sawar, imaibo ihamiyih in. \s1 Orot Sawar Wairafin \r (Mark 10.17-31; Luke 18.18-30) \p \v 16 Ana veya ta orot ta na Jesu ibatiy eo, “Bai’obaiyenayan, sawar menatan gewasin anasinaf boro ma’ama wanatowan anab?” \p \v 17 \x + \xo 19.17 \xt Lev 18.5; Luk 10.28\x*Jesu orot iya’afut eo, “Aisim sawar gewasin isan ayu kubibatiyu? God akisinamo i orot gewasin. O inakok ma’ama wanatowan bain ma’amih, basit ofafar ini’ufunun.” \p \v 18 \x + \xo 19.18 \xt Exo 20.13-16; Deu 5.17-20\x*Orot Jesu ibatiy eo, “Ofafar i menatan?” Jesu iya’afut eo, “Men tura ina’asabun, turanah a’aawah bairi men kwaniwa’an, men inabain, men orot babin afa isah inayanuw, \v 19 \x + \xo 19.19 \xt Exo 20.12; Lev 19.18\x* \x + \xo 19.19 \xt Exo 20.12; Lev 19.18\x*hinat tamat inakakafiyih\f + \fr 19.19 \ft Exodus 20.13-16; Deuterenomy 5.16-20\f* naatu o taiyuw isa kubiyabow na’atube taituwa isah iniyabow.” \p \v 20 Orot iya’afut eo, “Iti ofafar etei asinaf sawar, abisa’awat tema’am boro anasinaf?” \p \v 21 Jesu iu eo, “O inakok a yawas baigewasinamih. Basit inan a sawar etei sabuw hai sawaramih initih hinatobon, naatu kabay inab yababan wairafih initih. O inan ini’ufununu, nati na’atube inasinaf maramaim o boro isa sawar nakaram.” \p \v 22 Orot iti tur nonowar ana maramaim yababan auman ana ubar in, anayabin i aurin sawar etei karam. \p \v 23 Naatu Jesu tatabir ana bai’ufununayah iuwih eo, “Tur anababatun au’uwi. Orot sawar wairafin i men karam mar ana aiwobomaim narun, boro isan nafokar. \v 24 Au’uwi maiye \it camel\it* sou’umaim sorabon isan i fokar, anayabin koun butun gagamin. Ef ta’imon nati na’atube orot sawar wairafin i men karam mar ana aiwobomaim narun, boro isan nafokar.” \p \v 25 Bai’ufununayah iti tur hinonowar ana maramaim hifofofor men kafaita. Naatu hio, “Yait i boro yawas nab?” \p \v 26 \x + \xo 19.26 \xt Job 42.2\x*Jesu mutufor nuw itih eo, “Sawar etei orot isah i hifokar, baise God isan sawar etei i men fokarihimih.” \p \v 27 Basit Peter misir eo, “Kwi’iti, aki ai sawar etei ai hamiyen o abi’ufununi abisa boro anab?” \p \v 28 \x + \xo 19.28 \xt Mat 25.31; Luk 22.30; Rev 3.21\x*Jesu iuwih eo, “Anababatun a tur ao’owen. Tafaram nabobotabir ana maramaim, Orot Natun boro ana urama’ama bonamanamarinamaim namare. Naatu kwa ayu au bai’ufununayah na 12 auman boro urama’amamaim kwanamare Israel sabuw hai big etei 12 kwanakaifih kwanama. \v 29 Sabuw iyab ayu wabu’umaim hai bar hai me, taituwah, ruburubuh, hinahinah tamahinah hihamiyen ayu tibi’ufununu boro hai yawas tafan ana ya’abar anitih. Naatu yawas wanatowan auman anitih hinab. \v 30 \x + \xo 19.30 \xt Mat 20.16; Luk 13.30\x*Baise sabuw iyab boun wan hi’iyon tenan boro hinan hini’uf naatu sabuw iyab hi’uf tenan boro hinan wan hini’iyon. Imih sabuw iyab iti tafaramamaim orot gagamih tema’am maramaim boro aurih efan en. Baise sabuw iyab iti tafaramamaim God isan tibi’akir maramaim boro orot gagamih hinama.” \c 20 \s1 Sabuw Masaw Bowayah Hai Oroubon \p \v 1 “God nabi’aiwob ana maramaim i boro iti na’atube. Ana veya ta orot masaw matuwan, sabuw afa tobon ana masawamaim bowamih tit na. \v 2 Bowayah bow naatu veya ta’imon ana baiyan isan bairi hio hibibasit ufunamaim iyafarih hin \it grape \it* ana masawamaim\f + \fr 20.2 \ft vineyard\f* hibow. \p \v 3 “\it Nine \it* korok na’atube tit maiye na ahar efanamaim. Orot afa hai bowabow en asir hibatabat itih. \v 4 Basit eo, ‘Igewasin kwa auman boro kwanan au masawamaim kwanabow, naatu kwa a baiyan boro etei anafofonin anit.’ Naatu bowamih hin. \v 5 Auyit naatu \it three\it* korok hairi tit inan i bowabow ta’imon sinaf sabuw asir hibatabat itih naatu uwih hin ana masaw hibow. \v 6 Naatu veya re \it five\it* korok na’atube, orot tit na maiye, ahar efanamaim titit. Sabuw afa’abo hibatabat itih eo, ‘Kwa aisim asir kwabatabat veya re?’ \p \v 7 “Hiya’afut hio, ‘Men yait ta tubuni.’ \p “Basit orot eo, ‘Kwanan au masawamaim kwabow.’ Naatu ana masaw bowamih hin. \p \v 8 \x + \xo 20.8 \xt Lev 19.13; Deu 24.15\x*“Veya re birabirab auman, masaw matuwan ana orot ukwarin eaf na iu, ‘Sabuw ina’afih hinan hai baiyan initih, uf hinan hai baiyan wan initih naatu wan hinan uf initih,’ basit eafih hina hirun sawar. \p \v 9 “Imaibo orot iyab \it five\it* korok hibusuruf hibowabow, hai baiyan itih, veya ta’imon ana fofonin. \v 10 Orot mat hina hibowabow, hai biyan bainamih hinan i hinotanot boro hai baiyan gagamin hitab, baise i auman baiyan ta’imon hibai, veya ta’imon ana fofonin. \v 11 “Hai kabay hibai sawar hitit hibat. Basit higam masaw matuwan hiu, \v 12 ‘Iti sabuw i veya re’er auman hina men manin hibag, baise aki bairi ai baiyan ta’imon iti. Aki ai baiyan i boro gagamin atab, anayabin aki mar auman ana a bow in veya re.’ \p \v 13 “Masaw matuwan misir orot ta isan eo, ‘Au begon inaso’ob. Ayu men asinaf kakafemih. Anayabin kwa i kwaibasit veya ta’imon ana baiyan isan, imih kwabow in veya re ana fofonin ait. \v 14 Abisa abit i kwabai a ubar kwan. Iti oro’orot uf hinan i ayu arubinih hina, imih hai kabay abitih i kwa bairi a baiyan ta’imon. \v 15 Anayabin ayu au sawar, au kokomaim au kabay mi’itube anim, ayu akisu. Men orot babin ta isan anasisinaf gewas isan ya naso’aramih.’” \p \v 16 \x + \xo 20.16 \xt Mat 19.30; Mak 10.31\x*Naatu Jesu ana tur yomaninamaim eo, “Sabuw iyab iti tafaramamaim orot gagamih tema’am boro maramaim aurih efan en. Baise sabuw iyab iti tafaramamaim God isan tibi’akir maramaim boro orot gagamih hinama.” \s1 Jesu Mar Baitaunin Ana Morob Isan Eo \r (Mark 10.32-34; Luke 18.31-34) \p \v 17 Jesu ana bai’ufununayah bairi au Jerusalem hinan efamaim buwih nabin akisihimo hai tur eowen eo, \v 18 \x + \xo 20.18 \xt Mat 16.21; 17.22-23\x*“Tanan Jerusalemamaim Orot Natun boro sabuw hinab. Firis ukwarih naatu Ofafar Bai’obaiyenayah hinitih rabin asabunin morobomih hinao. \v 19 Naatu hinab Eteni Sabuw hinitih, hina’u hi’i’iyab hinarab hina’onaf namorob. Baise veya baitonin ufunamaim boro namisir maiye.” \s1 Hinah Ana Fefeyan James, John Hairi Isan \r (Mark 10.35-45) \p \v 20 Imaibo Zebedee aawan natunatun rou’ab bairi Jesu baifefeyanimih hina nanamaim sun yowen natunatun rou’ab isah fefeyan baibaisinamih eo. \p \v 21 \x + \xo 20.21 \xt Mat 19.28; Luk 22.30\x*Jesu ibatiy eo, “Abisa kukokok?” Babin iya’afut eo, “Ayu akokok inao matanu o ina bi’aiwob ana maramaim, ayu natunatu hairi sisib roun roun hinamare bairi kwani’aiwob.” \p \v 22 \x + \xo 20.22 \xt Mat 26.39; Jn 18.11\x*Jesu iya’afut eo, “Kwa men kwaso’ob abisa isan kwafefeyanu. Karam ayu au harew ana tomatom turin boro kwanatom?” Tufuturan hairi hiya’afut hio, “Aki karam.” \p \v 23 Jesu iuwih eo, “Ayu harew atomatom boro kwanatom, baise ta au asukwafune mare ta au beyawane mare. Ayu men karam boro anarubin. Nati efan i sabuw iyab ayu Tamai isah bobogaigiwas i hai efan.” \p \v 24 Bai’ufununayah etei \it ten\it* iti tur hinonowar orot tufuturan hairi isan yah so’ar. \v 25 \x + \xo 20.25 \xt Luk 22.25-26\x*Baise Jesu etei eaf ayuwih i’uwih eo, “Kwanaso’ob orot iyab Eteni Sabuw tekakaifih i God men tebitumitum, imih i taiyuwih hai fairamaim sabuw tibiruwih fanah tebai tibi’ufununih. \v 26 \x + \xo 20.26 \xt Mat 23.11; Mak 9.35\x*Baise kwa wanawanamaim men iti na’atube nama’amih. O yait inakok bai’ukwarinamih, basit taituwa isah inabow ini’akir. \v 27 Naatu O yait inakok wan bai’iyon bai’ukwarinamih, basit taituwa isah ini’akir. \v 28 \x + \xo 20.28 \xt Luk 22.27; Php 2.7\x*Iti na’atube kwanasinaf, anayabin Orot Natun nan i men sabuw isan bowamih namih, baise nabow ana yawas sabuw isah ni’inuw saise i ana yawasamaim sabuw niyawasih.” \s1 Jesu Orot Rou’ab Matah Fim Iyawasih \r (Mark 10.46-52; Luke 18.35-43) \p \v 29 Jesu ana bai’ufununayah bairi tafaram Jericho hitumar hitit, basit sabuw rou’ay gagamin na’in hitit hi’ufunun bairi hin. \v 30 Hinan efamaim orot rou’ab matah fim hima’am Jesu ana tur hinowar, basit hi’af Jesu hifefeyan hio, “David uwan kwiwanbabani.” \p \v 31 Sabuw rou’ay gagamin na’in hinan orot rou’ab hikwararih awah fotamih hi’uwih, baise hairi awah aumetawat hi’af hio, “Regah David uwan kwiwanbabani.” \p \v 32 Jesu inan bat naatu hairi eafih hina ibatiyih eo, “Kwakokok abisa isa anasinaf?” \p \v 33 Orot rou’ab hiya’afut hio, “Regah aki akokok matai hinigewasin ananuw.” \p \v 34 Jesu hairi itih iyababan basit matah bobotobonen ana maramaim mar ta’imonamo hairi matah higewasin himisir Jesu hi’ufunun bairi hin. \c 21 \s1 Jesu Wow Atubob Auman Au Jerusalem Run \r (Mark 11.1-11; Luke 19.28-40; John 12.12-19) \p \v 1 Jesu ana bai’ufununayah bairi au Jerusalem hirun hinan, hina bar merar ta wabin Bethage hitit, \it Olive\it* Oyawemaim\f + \fr 21.1 \ft anayabin \ft \+it olive\+it* imaim burut tebatabat\f*, Jesu ana bai’ufununayah rou’ab wan iyunih \v 2 eo, “Kwanan bar merar nati namaim kwanatitit boro \it donkey\it* hi’utan ebatabat kwana’itin naatu \it donkey\it* boubun auman sisibinamaim ebatabat. Hairi kwanarufamen kwanabow kwanan. \v 3 Orot ta nati’imaim nabibatiyi ana tur kwana’owen, ‘Regah ekokok naatu boro nihamiyen kwanabow kwanan.’ Baise ana tur kwana’owen boro niyafarih hinamatabir maiye.” \p \v 4 Iti sawar himamatar abisa God ana dinab orot eo kikirum ina i turobe. \q1 \v 5 \x + \xo 21.5 \xt Zec 9.9\x*“Jerusalem sabuw hai tur kwana’owen, a aiwob enan kwa’itin, taiyuwin yare \it donkey\it* afe’en mara’at enan, ana \it donkey\it* boubun tafanamaim mara’at enan.” \p \v 6 Basit Jesu ana bai’ufununayah eo baimanih na’at hin hisinaf. \v 7 \it Donkey \it* hibai hina hai faifuw tafah hibosairen hiyabar afa rabod rourih hi’afuw ef yan hiyabar. \v 8 Sabuw rou’ay gagamin na’in hai faifuw hibosairen hiyabar afa ai raurih hi’afuw hiyabar. \v 9 \x + \xo 21.9 \xt Psa 118.25-26\x*Sabuw Jesu nanane hinan, naatu ufunane hinan fanah sib hiwow hio, \q1 “David natun tanabora’ara’ah God nigegewasin Regah wabinamaim enan God tanabora’ara’ah!” \p \v 10 Jesu na Jerusalem rur, kawasa ra’at uruw giririf retenafut, sabuw hibatebat hio, “Iti orot yait?” \p \v 11 Rou’ay gagamin hiyafutih hio, “God ana dinab orot wabin Jesu, Galilee wanawananamaim tafaram Nazareth orot.” \s1 Jesu Tafaror Bar Wanawanan Run \r (Mark 11.15-19; Luke 19.45-48; John 2.13-22) \p \v 12 Naatu Jesu na Tafaror Bar run. Sabuw iyab nati hima hai sawar hitotobon rauw nunih hai urama’ama, hai gemogem bora’aten, kabay hisuwa hire, urama’ama afe’eh hima mamu imak hitotobon bow israuwen ufun hitit. \v 13 \x + \xo 21.13 \xt Isa 56.7; Jer 7.11\x*Naatu iuwih eo, “Buk Atamaninamaim God eo hikikirum i iti na’atube eo, ‘Ayu au Tafaror Bar i yoyoban ana bar,’ baise kwa abisa kwasisinaf i kwabotabir bainowah hai watu matar.” \p \v 14 Sabuw matah fim naatu ah umah kakafih hina Tafaror Bar hirun Jesu etei iyawasih. \v 15 Firis ukwarih naatu Ofafar Bai’obaiyenayah Jesu sawar gewasih sisinaf hi’itin yah so’ar. Kek auman Tafaror Bar wanawanan fanah sib Jesu hibora’ara’ah hio, “Orokaiwa David natun, ensairen.” \p \v 16 \x + \xo 21.16 \xt Psa 8.2\x*Jesu hiu, “Iti kek teo kunonowar?” Jesu iyafutih eo, “Anonowar. Buk Atamaninamaim hikikirum kwaiyab kwa’itin, mi’itube hikirum? \q1 ‘Kek gidigidih naatu kek sosof ini’obaiyih merarayow gewasin anababatun baitinin isan.’” \p \v 17 Naatu nati’imaim ihamiyih hima i tit in Bethany bar merar imaim mar fo in. \s1 Jesu Ai Fafou Eoraraf \r (Mark 11.12-14, 20-24) \p \v 18 Mar auman Jesu au merar gagamin matabir inan, basit bayumih morob. \v 19 Naatu ef rewanamaim ai fafou batabat itin, basit na ai an tit, baise men ro’on ta itin, raurinawat. Basit ai isan eo, “O i boro men iniw.” Mar ta’imonamo ai fenem. \p \v 20 Ana bai’ufununayah hi’itin hifofor men kafaita, naatu hio, “Ai fafou mi’itube’emih mar ta’imon fenem?” \p \v 21 \x + \xo 21.21 \xt Mat 17.20; Luk 17.6; Jn 14.12; 1Cor 13.2\x*Jesu iyafutih eo, “Anababatun a tur ao’owen. Men erekasiy auman kwanasinafumih, baise kwanitumatum. Karam abis iti boun ai fafou isan asisinaf boro kwanasinaf namatar. Baise men iti akisin. Karam oyaw isan kwanao, kumisir kwen riy yan kubat boro namatar. \v 22 \x + \xo 21.22 \xt Mat 7.7-11; 18.19\x*Initumatum abisa isan kuyoyoban boro inab.” \p \v 23 Jesu matabir maiye Tafaror Baremaim run bat bi’obaibiyih. Basit Firis ukwarih naatu Jew hai orot ukwarih hina Jesu biyan hitit hibatiy hio, “O yait fair it iti sawar kusisinaf, naatu yait ibasit ina kubowabow?” \p \v 24 Jesu iyafutih eo, “Ayu auman au baibat ta’imon kwa anibatiyi kwanao ananowar, imaibo ayu boro anao kwananowar, ayu fair menamaim abai abowabow. \v 25 John ana fair menane bai sabuw bapataito itih Godane bai, ai orot maiyow biyahine bai?” Hai kasiy ra’at taiyuwih hibabatiyih hio, “Mi’itube tanao? Godane tanao’o i boro nao bo aisim John men kwaitumitum. \v 26 \x + \xo 21.26 \xt Mat 14.5\x*Baise it orot biyanane fair bain tanao, sabuw isah tabirubir anayabin sabuw etei tebitumatum John i God ana dinab orot ta.” \p \v 27 Imih sabuw Jesu isan hiya’afut hio, “Aki men aso’ob.” Naatu Jesu iuwih eo, “Ayu auman boro men anao kwananowar, baibasit menane abai iti sawar asisinaf. \s1 Kek Rou’ab Hai Oroubon \p \v 28 “Kwa mi’itube kwanotanot? Ana veya ta orot natunatun bairi hima’am basit orot natun ain isan eo, ‘Aro ayu akokok boun inan \it grape\it* ana masaw inabow.’ \p \v 29 “Naatu kek tamah iya’afut eo, ‘Ayu men akokok.’ Baise ma kafai ana not botabir re in masaw bow. \p \v 30 “Naatu orot na maiye natun uf isan tit tur i ta’imonaban eo, naatu kek rufut eo, ‘Basit, Regah boro anan.’ Baise kwahir bar ma men in masaw bowamih. \v 31 Naatu kek menatan i tamah fanan bai?” \p Hima’am hio, “Kek ain.” Jesu uwih eo, “Anababatun a tur ao’owen. Kwa kabay o’onayah naatu sagasagadiy i sabuw kakafih kwarouw kwao, baise i boro wan hini’iyon hinan mar ana aiwob hinab. \v 32 \x + \xo 21.32 \xt Luk 3.12; 7.29-30\x*Anayabin John Baptist na ef gewasin bai’ufnunin isan bi’obaiyi, kwa men kwaitumitumimih, baise kabay o’onayah, naatu sagasagadiy hitumitum, sawar i kwa’itin, baise men kafa’imo a not uf kwabotabir kwaitumitumimih.” \s1 Masaw Bowayah Hai Oroubon Ta \r (Mark 12.1-12; Luke 20.9-19) \p \v 33 \x + \xo 21.33 \xt Isa 5.1-2\x*Jesu eo maiye, “Oroubon tabo kwananowar. Orot me matuwan ana veya ta masaw bo \it grape\it* tanum, fur ear ituwafut naatu \it Wine\it* bunubunuw ana hub bai naatu ana masaw sabuw bowayah uwih hima’uh hima i tafaram afa bai nanawanamih in. \v 34 Naatu \it grape\it* hiyamur bairuhin ana veya kakabom, basit orot ana akir wairafih iyafarih hina bowayah biyah ibo au nowahine ai ro’oh bairut isan. \p \v 35 “Baise bowayah himisir orot ana akir wairafih hibow, ta hibai hirab, ta hi’asabun morob, naatu ta kabayamaim hirab. \v 36 Orot ana akir wairafih afa’abo iyafarih hina, moumurihika men marasika biyafarih na’atube’emih, baise bowayah himisir akir wairafih hibow, wan hinan isah hisisinaf na’atube hisinaf hibow hirouw. \v 37 Uftoro’ot i natun iyun na bowayah isah, not eo, ‘Sabuw boro natu hinakakafiy.’ \p \v 38 \x + \xo 21.38 \xt Mat 27.18\x*“Baise bowayah orot natun nan hi’itin hio, ‘Iti orot masaw matuwan natun enan kwanatabai tarab emorob, saise iti sawar etei boro it ata sawaramih tanabow.’ \v 39 \x + \xo 21.39 \xt Hib 13.12\x*Hina kek hibai fur ufunane hirouw re hitit hibai hi’asabun morob.” \p \v 40 Naatu Jesu ibatiyih eo, “Masaw matuwan namatabir nanan iti sabuw bowayah isah boro mi’itube nasinaf?” \p \v 41 Hiya’afut hio, “Nati orot bowayah etei boro narauw hinamorob, naatu masaw boro nab sabuw afa nitih hinama hinakaif, saise ai ro’oh hinabiyamur bowayah boro hinirut ibo au nowan hinitin.” \p \v 42 \x + \xo 21.42 \xt Psa 118.22-23; Rom 9.33; 1Pit 2.6-8\x*Imaibo Jesu iuwih eo, “Buk Atamaninamaim hikirum inu’in kwaiyab kwa’itin. \q1 ‘Kabay nati bar wowabayah hi’itin kakafin hirouw hikwakwahir, I botabir na taf ana wabat matar, iti sawar i Regah sinaf, ana itinin gewasin maiyow ta’i’itin.’ \p \v 43 “Isan imih a tur ao’owen. Mar ana aiwob kwa biyamaim tema’am boro nabosairen sabuw iyab ub gewasih hitanum teyey boro i nitih. \p \v 44 “Orot yait iti agim afe’en nare narabirab i boro natarsisib, baise agim nare orot babin narabirab boro mutufor nifofob.” \p \v 45 Firis hai ukwarih naatu Ofafar Bai’obaiyenayah Jesu ana oroubon eo hinowar hitatam. \v 46 Imih bain fatuminamih himisir, baise sabuw rou’ay hina hima’ama isah hibir. Anayabin sabuw etei Jesu hi’i’itin i God ana dinab orot ta. \c 22 \s1 Tabin Ana Oroubon \r (Luke 14.15-24) \p \v 1 Naatu Jesu iban maiye oroubon tabo sabuw hai tur eowen eo, \v 2 “Mar ana Aiwob ana itinin i boro iti na’atube. Ana veya ta aiwob orot natun tabin isan ana hiyuw bogaigiwas. \v 3 Naatu ana akir wairafih iyunih kob hin sabuw iyabowat hiyuw aamih hibowabow isah, baise etei’imak hikwahir hima. \p \v 4 “Imih aiwob orot iban maiye ana akir wairafih afa’abo iyunih eo, ‘Kwanan sabuw iyabowat na hiyuw aamih au’uwih hai tur kwana’owen, masanuw etei arauw hitab, naatu hiyuw etei abogaigiwas sawar, imih kwanan tabin ana hiyuw tanaa.’ \p \v 5 “Baise hin hi’o, sabuw hiyuw aayah tur men hinowar, hai kokomaim hire nanabin hin. Orot ta au masaw in, orot ta re ana sitow bowamih in. \v 6 \x + \xo 22.6 \xt Mat 21.35\x*Naatu sabuw afa akir wairafih hibow hirouw, afa hi’asbunubunuw himorob. \v 7 Aiwob orot anababatun yan so’ar, basit ana baiyowayah iyafarih hin sabuw ana akir wairafih hi’asbunubunuw etei hibow hirouw himorob naatu hai bar etei hi’afusar. \p \v 8 “Imaibo aiwob orot ana akir wairafih afa’abo eaf hina iuwih eo, ‘Tabin ana hiyuw i abogaigiwas sawar, baise sabuw au’uwih men yait ta namih. \v 9 Imih kwanatit kwanan ef gagamih yahimaim sabuw kwana’i’itih etei kwana’uwih hinan tabin ana hiyuwamaim hinarun.’ \v 10 Basit akir wairafih hitit hin ef gagamih yahimaim orot babin hi’itih etei hibow, kakafin, gewasin etei hiteten hinatabin ana efanamaim hitit. \p \v 11 “Aiwob orot na nanawan hai merar yi ibabatiyih inan, basit orot ta tabin ana faifuw usina’e na ma’am itin. \v 12 Naatu ibatiy eo, ‘Au begon, o mi’itube’emih tabin ana faifuw usina’e ina irun kuma’am, etawan menane irun?’ Baise orot men tur ta eo. \p \v 13 \x + \xo 22.13 \xt Mat 8.12; 25.30; Luk 13.28\x*“Basit aiwob orot ana akir wairafih iuwih eo, ‘Orot an uman kwafatum kwabai kwan ufun kwaisaroun ere gugumin wanawanan nama, narerey wan nitarfofor naso’ob.’” \p \v 14 Naatu Jesu ana tur yomaninamaim eo, “Sabuw moumurih na’in God ea’afih, baise matan ta’amo boro narubinih.” \s1 \it Tax\it* Isan Ana Baibat \r (Mark 12.13-17; Luke 20.20-26) \p \v 15 \x + \xo 22.15 \xt Mak 3.6\x*Basit Ofafar Bai’obaiyenayah afa hin sa’ab akisihimo hiku’ay Jesu baikubibiruwin isan hiyakitifuw. \v 16 Imaibo hai bai’ufununayah afa naatu Herod ana kou’ay sabuw afa hin Jesu biyan hitit hio, “Bai’obaiyenayan, aki aso’ob. O i anababatun turamaim kuo, God ana sabuw isah abisa ekokokomaim kubi’obaiyih, abisa sabuw tenotanot isan men kubiyababan, anayabin o men orot babin ufuhine ku’i’itin. \v 17 Imih kuo anowar. Caesar isan kabay tanabibaiyan boro ata ofafar tana’astu’ub, ai en? O mi’itube kunotanot?” \p \v 18 Jesu mar ta’imon hio hai tur naniyan bai uwih eo, “Kwa i wanawan rerekabih! Aisim ayu kwabikubibiruwu? \v 19 Kabay kwabai kwana kwai’obaiyu aitin.” Naatu kabay hibai hina hitin. \v 20 Itin sawar imaibo eo, “Iti kabayamaim i yait ayubin naatu wabin tema’am?” \p \v 21 \x + \xo 22.21 \xt Rom 13.7\x*Hiya’afut hio, “Caesar.” Basit Jesu iuwih eo, “Abisa Caesar nowan Caesar kwanitin, naatu abisa God nowan God kwanitin.” \p \v 22 Iti na’at eo hinonowar ana maramaim hifofor men kafaita. Naatu hihamiy himatabir maiye hin. \s1 Morobone Misir Maiye Isan Ana Baibat \r (Mark 12.18-27; Luke 20.27-40) \p \v 23 \x + \xo 22.23 \xt Act 23.8\x*Nati veya ta’imon kau’ay ta wabin Sadducee hai sabuw afa hina Jesu biyan hitit hio, “Sabuw morobone boro men hinayawas maiye.” \v 24 \x + \xo 22.24 \xt Deu 25.5\x*Naatu hio maiye, “Bai’obaiyenayan Moses eo tautabin orot ain natun en namomorob tain boro tuwah ana kwafur ni’aawan, saise hairi hina’in kek hinatufuw tuwah efanin. \v 25 Imih marasika orot, ain uf nah etei \it seven\it* hima’am, basit orot ain tabin naatu kek en morob. Ana kwafur tain i’aawan. \v 26 I auman kek en morob. Naatu tain ta bo kwafur i’aawan maiye. Kek en morob ef ta’imon na’atube hisinaf re in yomanin hi’asa’ub. \v 27 Uf toro’ot, babin morob. \v 28 Orot etei i babin ta’imon hi’aawan, imih ana maramaim morobone hinamimisir maiye, babin i boro menatan ni’aawan?” \p \v 29 Jesu iyafutih eo, “Kwa i a not hikwaris. Anayabin Buk Atamanin men kwaso’ob, naatu God ana fair auman men kwaso’ob. \v 30 Anayabin morobone hinamimisir ana veya tounamatar maramaim tabina’e tema’am na’atube bairi boro hinama. \v 31 Naatu morobone hinamisir maiye isan God eo Buk Atamaninamaim hikirum inu’in kwaiyab kwa’itin ei en? God iti na’atube eo, \v 32 \x + \xo 22.32 \xt Exo 3.6; Mat 8.11\x*‘Ayu i Abraham ana God, Isaac ana God, naatu Jacob ana God.’ Nati God i sabuw yawasih hai God men sabuw murubih hai Godamih.” \v 33 Sabuw rou’ay gagamin iti tur hinonowar, hifofor men kafaita, anayabin abisa bi’obaiyih i tur anababatun. \s1 Ofafar Gagamin \r (Mark 12.28-34; Luke 10.25-28) \p \v 34 Jesu tur eo Sadducee sabuw hai tur etei rabirab ana maramaim Pharisee sabuw hi’itin. Basit etei hina hita’imon. \v 35 Wanawanahimaim ofafar so’obayan orot ta na Jesu ikubibiruw eo, \v 36 “Bai’obaiyenayan, obaiyunen tur menatan i gagamin ofafar etei wanawanahimaim?” \p \v 37 \x + \xo 22.37 \xt Deu 6.5\x*Jesu iya’afut eo, “Regah, a God isan dogor tutufin etei, a not tutufin etei, naatu biya tutufin etei iniyabuw. \v 38 Iti ofafar i gagamin naatu ofafar ana ukwarin. \v 39 \x + \xo 22.39 \xt Lev 19.18; Mat 7.12\x*Naatu ofafar bairou’abin i iti. ‘Taituwa isah iniyabow o taiyuw isa kubiyabow na’atube.’ \v 40 \x + \xo 22.40 \xt Rom 13.10; Gal 5.14\x*Moses ana ofafar tutufin etei naatu God ana dinab oro’orot hai bai’obaiyen etei i iti ofafar rou’ab tebi’ukwarih.” \s1 Roubininayan Orot I Yait \r (Mark 12.35-37; Luke 20.41-44) \p \v 41 Pharisee sabuw hiru’ay hita’imon, basit Jesu ibatiyih \v 42 \x + \xo 22.42 \xt Jn 7.42\x*eo, “Kwa a notamaim Keriso isan mi’itube kwanotanot? I boro orot yait natun?” Naatu i hiya’afut hio, “Keriso i boro David ana agirane nan.” \p \v 43 Naatu Jesu ibatiyih eo, “Bo aisim Anun Kakafiyin ana fairamaim David iwanasum, Regah isan eo, \q1 \v 44 \x + \xo 22.44 \xt Psa 110.1; Mat 26.64\x*‘Regah au Regah isan eo, Umau au asukwafune kumare inama’am. Ana maramaim ayu boro anatit a kamabiy sabuw anabow babamaim anaya.’ \m \v 45 “David Roubininenayan orot isan i ana Regah rauw eo, imih men karam Roubininenayan orot i David ana agir narauw nao.” \v 46 Men yait ta Jesu ana tur wan yimih. Nati ana veya’amaim men yait ta baibat afa bow na Jesu ibatiyimih. \c 23 \p \v 1 Imaibo Jesu sabuw rou’ay gagamin naatu i ana bai’ufununayah isah eo, \v 2 “Ofafar bai’obaiyenayah naatu Pharisee i Moses ana ofafar etei hisora’ub. \v 3 \x + \xo 23.3 \xt Mal 2.7-8\x*Imih abistan tibi’obaiyi i kwanabosiyasiyar, baise men kwani’u’urih. Anayabin abisa teo i men na’atube tisisinafumih. \v 4 Ofafar fokarih maiyow sabuw tuwabuh hiyara’ah hi’abar tibi’akir, naatu i men kafa’imo boro umah hina’ofere hinibaisih bit nakereremih. \p \v 5 \x + \xo 23.5 \xt Exo 13.9; Num 15.38-39; Deu 6.8; Mat 6.1\x*“Sawar etei bebeyanamaim tisisinaf sabuw itihimih. God ana Tur ai kanabihimaim hikirum, ukwarih, umah, hai faifuwamaim hikubabaren sabuw itihimih. \v 6 Hiyuw hai mar tekokok efan gewasih hinabow hinamare hinama, naatu Kou’ay Bar wanawanan tekokok efan gewasih imaim hinama. \v 7 Hai kok gagamin i ahar efanamaim sabuw hinakakafiyih, hai merar hinay hinabora’ara’ahih bai’obaiyenayah gewasih hinarouw. \p \v 8 “Baise kwa men bai’obaiyenayah hinarauw hina’omih. Anayabin kwa etei i ain uf, naatu a Bai’obaiyenayan i ta’imon. \v 9 Men yait ta iti tafaramamaim Tamat kwana’omih, anayabin kwa Tamat i ta’imonamo maramaim ema’am. \v 10 Naatu men yait ta kwa isa bai’obaiyenayah narouw nao, anayabin kwa A Bai’obaiyenayan i ta’imon Keriso akisin. \v 11 \x + \xo 23.11 \xt Mat 20.26; Mak 9.35; Luk 22.26\x*Orot gagamin kwa wanawananamaim i orot yait taintuwan isah ebi’akir. \v 12 \x + \xo 23.12 \xt Job 22.29; Pro 29.23; Luk 14.11; 18.14\x*Orot yait taiyuwin ebobora’ah God boro nayare, naatu orot yait taiyuwin eyayare God boro nabora’ah orot gagamin namatar. \s1 Jesu Hai Rerekabih Eo \p \v 13 “Yababan boro kwanab, Ofafar Bai’obaiyenayah naatu Pharisee, wanawanah rerekabih! Sabuw mar ana aiwobomaim run isan hai etawan kwahir, naatu kwa run isan kwakwahir, sabuw afa runamih tisisinaftobon baise kwa men kwabibasit boro hinarun. \v 14 Yababan boro kanab, Ofafar Bai’obaiyenayah naatu Pharisee, wanawan rerekabih! Kwafur baibin kwai’a’afiyih hai sawar kwabowabow, naatu iti baifa’i isan kwai’o’orot yoyoban manimanih kwayoyoyoban \p \v 15 “Yababan boro kwanab, Ofafar Bai’obaiyenayah naatu Pharisee, wanawanan rerekabih! Tafaram, tafaram un boy kwabai sabuw dogoroh baikitabirin a kou’ayomaim run isan kwa’u’uwih, naatu orot ta’imon kwabai a kou’ayomaim erur i ana kakafin tafan kwaya’abar kwai’afiy kakafin natun matar kwa bairi kwanan kwani’akiramih. \p \v 16 \x + \xo 23.16 \xt Mat 15.14\x*“Yababan boro kwanab! Mata fimih! A bai’obaiyenamaim sabuw kwai’obaiyih kwao, ‘Orot yait Tafaror Bar isan na’obaifaro, nati ana’obaifaro yabin en, baise orot yait Tafaror Bar wanawanan \it gold\it* isan na’obaifaro, nati anao matanen i nakakafiy.’ \v 17 Mata hifim kwabobosa! Sawar menatan i gagamin, \it gold\it* o Tafaror Bar? Baise Tafaror Bar i gagamin anayabin i wanawananamaim \it gold\it* i kakafiyih himatar ti’inu’in. \v 18 Iban maiye sabuw kwai’obaiyih kwao, ‘Orot yait sibor ana gem kakafiyin isan nao’obaifaro, nati anao baifaro i yabin en, baise gem kakafiyin afe’enamaim siwar isan na’obaifaro nati ana’obaifaro i nakakafiy.’ \v 19 Mata hifim kwabobosa! Sawar menatan i gagamin, siwar o sibor ana gem kakafiyin tafanamaim siwar tena kakafiyin kakafiyin temamatar i gagamin? \v 20 Isan imih orot yait sibor ana gem kakafiyin isan eobaifaro, sawar etei nati gem tafaramamaim ti’inu’in auman isah eobaifaro. \v 21 Na’atube orot yait Tafaror Bar isan eobaifaro, i God nati wanawananamaim ema’am auman isan eobaifaro. \v 22 \x + \xo 23.22 \xt Isa 66.1; Mat 5.34\x*Naatu orot yait mar isan eobaifaro i God ana urama’ama efan isan eobaifaro, anayabin nati i God ana ma’ama efan. \p \v 23 \x + \xo 23.23 \xt Lev 27.30; Mic 6.8\x*“Yababan boro kwanab, Ofafar Bai’obaiyenayah naatu Pharisee, wanawanan rerekabih! Kwa i fiyow yamurih gewasih, bay hai momon, bay matah haibaib gewasih i roumukur kwayai God kwabitin, baise ofafar gagamih ma gewas isan, kabeber, bosunusunub isan eo i kwakwahiren. Ofafar iti i gagamih, gewasin i kwatabosiyasiyar ofafar afa auman. \v 24 Bonawiyenayah mata fim! Ofafar rimiyafof totomar i kwarurububuna, baise \it camel\it* koun butun i kwatotonan. \p \v 25 \x + \xo 23.25 \xt Mak 7.4\x*“Yababan boro kwanab, Ofafar Bai’obaiyenayah, naatu Pharisee wanawanan rerekabih! A kerowas naatu a tew ufuhine i kwasasouwen, baise wanawanah i kato rabirabih, bain, bai’o’orot, kabat, gamin baiyow awan karatan inu’in. \v 26 Mata hifim kwabobosa Pharisee! Gewasin a tew naatu a kerowas wanawanahine wan kwanasouwen, saise ufuhine auman boro hinigewasih. \p \v 27 \x + \xo 23.27 \xt Act 23.3\x*“Yababan boro kwanab, Ofafar Bai’obaiyenayah naatu Pharisee. wanawan rerekabih! Kwa a’itinin i rah ufunane tewowab gewas ebatabat na’atube, baise wanawanan i orot babin hai rarik awan karatan masin kakafin. \v 28 \x + \xo 23.28 \xt Luk 16.15\x*Imih kwa ayumat i nati na’atube, ufunane sabuw matahimaim a’itinin i gewasin, baise wanawananamaim a kakafin naatu a tafasar i ra’at. \p \v 29 “Yababan boro kwanab, Ofafar Bai’obaiyenayah, naatu Pharisee, wanawan rerekabih! dinab oro’orot hai yawas gewasih naatu sabuw hai yawas mutufurih himomorob hai rah i kwabobuna’en kwama kwabi’aburen. \v 30 Naatu kwao, aki ai a’agir hima’am hai veya’amaim bairi ata ma’am aki boro men dinab oro’orot ata rauw hitamorobomih. \v 31 \x + \xo 23.31 \xt Act 7.52\x*Imih nati turamaim kwa taiyuw kwao’orereb kwa uwatanah i dinab oro’orot hi’asbunubunuw himorob. \v 32 Imih abisa uwatanah hibubusuruf hisisinaf i kwaisawar nuhi efot. \p \v 33 \x + \xo 23.33 \xt Mat 3.7; 12.34; Luk 3.7\x*“Kok hai yumat! naatu kok natunatun! God ana baimakiy boro kwanahaiw? \v 34 Isan imih a tur ao’owen, dinab oro’orot, bai’obaiyenayah naatu orot not wairafih boro aniyafarih hinan. Baise boro kwanabow kwanarauw hinamorob, afa boro kwana’onafih, naatu boro kwanarouw hinamorob, afa boro Kou’ay bar wanawanan kwanawabirih, naatu bar merar ta ta’amaim kwaninunih kwanaremor. \v 35 \x + \xo 23.35 \xt Gen 4.8; 2Ch 24.20-21\x*Sinaf ana an nati isan, sabuw gewasih himorob hai rara susuwa anabit etei boro kwa tafa nayen baimakiy kwanab. Abel orot gewasin momorob ana veya’ika re na Berakiah natun Zechariah, iti Tafaror Bar naatu sibor kakafiyin hai founamaim kwarab momorob i ana veya’amaim tit. \v 36 Imih tur anababatun a tur ao’owen, Sabuw himorob hai rara re’er hai bit etei kwa iti boun yawasih kwama’am boro kwanab. \s1 Jesu Ana Yabow Jerusalem Isan \p \v 37 “O Jerusalem, Jerusalem! dinab oro’orot etei i’asbunuw himorob, naatu kob abarayah hiyunih hinan etei kabayamaim irauw himorob. Mar etei a kok kwanekwan umau’umaim natunat atabuwih hitan ta’imon hitamatar. Kokorere natunatun ita’imonih ebaba’afuwih na’atube, baise o men kafa’imo baibasit itu. \v 38 \x + \xo 23.38 \xt 1Ki 9.7-8; Jer 22.5\x*Isan imih a bar a merar boro hinakwahir naowarar. \v 39 \x + \xo 23.39 \xt Psa 118.26\x*A tur ao’owen ayu boro men kwana’itu maiye’emih. Ana maramaim kwanao, ‘Yait Regah wabinamaim enan boro baigegewasin nab.’” \c 24 \s1 Jesu Tafaror Bar Gagamin Nabihururuw Isan Eo \r (Mark 13.1-2; Luke 21.5-6) \p \v 1 Jesu Tafaror Bar gagamin ihamiy tit inan auman, ana bai’ufununayah hina hiu, “Tafaror bar kwi’itin gewasin maiyow.” \v 2 \x + \xo 24.2 \xt Luk 19.44\x*Jesu iyafutih eo, “Sawar iti kwa’i’itan, a tur ao’owen, kabay etei boro natafofor nare naatu kabay ta boro men ana efanamaim na’inu’in kwana’itinimih.” \s1 Kakafin Ana Baimat Nuwen \r (Mark 13.3-13; Luke 21.7-19) \p \v 3 Jesu yen \it Olive\it* Oyaw tafan mare, ana bai’ufununayah wa’iwa’iramaim hina biyan hitit hibatiy hio, “Kuo anowar mar i boro biy iti sawar hinamatar? Naatu o inanan ina’inanen boro abisa ana’itin anaso’ob. Naatu mar yomanin nakakabon boro mi’itube ana so’ob?” \p \v 4 Jesu iyafutih eo, “Matato niwa’an, men sabuw hinan hinifufuwimih. \v 5 \x + \xo 24.5 \xt Mat 24.23-24; 1Jn 2.18\x*Sabuw moumurih na’in boro ayu wabu’umaim hinan hinao, ‘Ayu i Keriso’ naatu sabuw moumurih na’in boro hinifufuwih. \v 6 Baiyow ana tur boro kwananowar, naatu baiyow isan ana tur boro kwananowar, baise men kwanabir. Sawar yumatah ta ta boro hinamatar, baise nati i men mar yomanin. \v 7 Tafaram ta boro tafaram ta hairi hiniyow, na’atube bar merar ta boro bar merar ta ana aiwob hairi hiniyow. Baimar kakafin, iriyoy boro tafaram awan nakaratan. \v 8 Sawar iti etei hinamatar i kek tufuwamih ebobotukwar na’atube. \p \v 9 \x + \xo 24.9 \xt Mat 10.22\x*“Sabuw boro hinafatumi hinabuw kwanan hini’a’akir, hina’asbuni kwanamorob, ayu wabu’umaim kwabowabow isan. \v 10 Nati ana veya’amaim baitumatumayah boro hai baitumatum hinihamiy, naatu turahinah babah hinao, taiyuwih turahinah hinifa’ifa’ih, \v 11 \x + \xo 24.11 \xt Mat 24.5, 24; 1Jn 4.1\x*dinab baifufuwenayah moumurih na’in boro hinatit sabuw moumurih na’in hinifufuwih. \v 12 Tafa’asar boro nara’at natasasar sabuw momurih na’in hai yabow boro wan natutum. \v 13 \x + \xo 24.13 \xt Mat 10.22\x*Baise yait nabukikin nan yomanin natitit i boro yawas nab. \v 14 \x + \xo 24.14 \xt Mat 28.19\x*Tur Gewasin, mar ana aiwob isan, i boro tafaram wanawanan etei hinabinan sabuw etei hinanowar, imaibo mar yomanin boro nan natit. \s1 Birubir Kakafin \r (Mark 13.14-23; Luke 21.20-24) \p \v 15 \x + \xo 24.15 \xt Dan 9.27; 11.31; 12.11\x*“Biya’ohow Ana Sawar Kakafin boro efan kakafiyinamaim nabatabat kwana’itin, dinab orot Daniel eo na’atube. Baiyabayan orot iti tur nabiyab naniyan nab gewas. \v 16 Sabuw iyab Judea wanawananamaim tema’ama boro hinabihir hinan oyaw wan hinayen. \v 17 \x + \xo 24.17 \xt Luk 17.31\x*Orot yait ana bar faifiy wan ema’am boro men nare ana sawar bar wanawanan nabowamih, veya en. \v 18 Orot yait masaw ebowabow boro men namatabir ana biya baibiyon bar nabaimih. \v 19 Nati ana veya’amaim baibin iyab siasiar tema’ama naatu baibin iyab kek tibitotoman boro hini’akir yababan hinab. \v 20 God isan kwanayoyoban, saise men rarab kokou ana veya’amaim o \it Sabbath\it* ana veya’amaim namataramih. \v 21 \x + \xo 24.21 \xt Dan 12.1\x*Nati ana veya’amaim boro yababan kakafin men marasika anamaim o boro namamatar na’atube namataramih. \v 22 God nati veya narurukabum na’at sabuw boro yawas men hinab. Baise ana sabuw rurubiniyih isah enotanot, imih veya boro narukabum. \p \v 23 \x + \xo 24.23 \xt Mat 24.5\x*“Nati ana veya sabuw afa hinan hina’uwi, ‘Keriso’oban iti!’ o ‘Iban ni’i!’ men kwanitumatum. \v 24 \x + \xo 24.24 \xt Deu 13.1-3; 2Th 2.8-9; Rev 13.13-14\x*Anayabin Keriso na’atube naatu dinab baifufuwenayah boro hinan ina’inan fokarih hinasinaf God ana rourubinen sabuw moumurih na’in boro hinabow. \v 25 Imih abimatuwibo sawar hinamatar. \p \v 26 \x + \xo 24.26 \xt Luk 17.23-24\x*“Sabuw a tur hinaowen hinao, ‘Iban nati arar yan ema’am,’ men imaim kwanan kwananuwih. O hinao, ‘Nati nanawan bar wanawanan wa’ir ema’am,’ men kwanitumatum. \v 27 \x + \xo 24.27 \xt Mat 24.37-39\x*Veya yeninane namanamar ebowabow veya ra’iyinane uman emamarakaw, Orot Natun nanan ana marakaw boro nati na’atube. \v 28 \x + \xo 24.28 \xt Luk 17.37\x*Menamaim orot babin biyan murubin inu’in mamu ikou boro etei imaim hinaru’ay. \s1 Orot Natun Nanan \r (Mark 13.24-27; Luke 21.25-28) \p \v 29 \x + \xo 24.29 \xt Isa 13.10; 34.4; Ezk 32.7; Jol 2.10, 31; 2Pit 3.10; Rev 6.12-13\x*“Yababan iti hinamamatar ufunamaim \q1 ‘Veya boro matan nagugum, \q1 sumar boro men nakaw, \q1 daman boro hinihururuw hinare. \q1 mar wanawanan sawar ti’inu’in etei boro hai efan hinasairen.’ \p \v 30 \x + \xo 24.30 \xt Dan 7.13; Zec 12.10; Rev 1.7\x*“Imaibo Orot Natun maramaim boro natit, tafaram wanawanan sabuw etei orot Natun ana fair ana marakaw bonamanamarin auman natit sakuk wanawanan nanan hina’itin hinama hinarerey. \v 31 \x + \xo 24.31 \xt 1Cor 15.52; 1Th 4.16\x*Ana tounamatar boro taur douduf auman hinatit tafaram tutufin wanawanan umasusun kwafe’en etei God ana sabuw rurubinih hinabow hinita’ay. \s1 Ai Fofou Ana Bai’obaiyen \r (Mark 13.28-31; Luke 21.29-33) \p \v 32 “Ai fofou raurihimaim ebi’obaiyih kwanaso’ob, ai raurih boubuh tititit kwa kwaso’ob, ai hai buwayan ana veya i natit. \v 33 Bai’obaiyen i ta’imon, sawar iti na’atube hinamamatar kwa boro kwanaso’ob, veya i nakabom etawan awanamaim ebatabat. \v 34 \x + \xo 24.34 \xt Mat 16.28\x*Anababatun a tur ao’owen, sabuw iti boun yawas kwama’am boro iti sawar namatar kwana’itinibo kwanamorob. \v 35 \x + \xo 24.35 \xt Mat 5.18\x*Mar tafaram i boro nasawar, baise ayu au tur boro men nasawar. \s1 Men Yait Ta Jesu Ana Na Ana Veya So’obamih \r (Mark 13.32-37; Luke 17.26-30, 34-36) \p \v 36 \x + \xo 24.36 \xt Act 1.7; 1Th 5.1-2\x*“Orot men yait ta Jesu ana na isan veya o sumar so’obamih. tounamatar maramaim men hiso’ob na’atube i Natun auman men so’ob, baise Tamah akisinamo so’ob. \v 37 \x + \xo 24.37 \xt Gen 6.5-8\x*Noah ana veya’amaim abisa mamatar na’atube Orot Natun nanan boro na’atube namatar. \v 38 Nati ana veya tuw yena’e ana veya orot babin hiyuw hibow, hiaa hitom, hitabin hibiyasisir ufut Noah ark wanawanan run; \v 39 \x + \xo 24.39 \xt Gen 7.21-23\x*naatu so’oba’e hima’am kwanekwan tuw yen etei e’aruwih hin himorob. Imih orot Natun nanan ana itinin i boro nati na’atube. \v 40 Orot rou’ab boro hai masaw hinama hinabob, Orot ta boro tounamatar hinabora’ah ta boro hinihamiy nama. \v 41 Baibin rou’ab boro hinama maiwok hinakakair, babin ta boro hinabora’ah, babin ta boro hinihamiy nama. \p \v 42 \x + \xo 24.42 \xt Mat 25.13\x*“Isan imih mata to niwa’an, anayabin men kwaso’ob mar biy boro a Regah nan. \v 43 \x + \xo 24.43 \xt Luk 12.39-40; Rev 16.15\x*Baise tur iti ao i naniyan kwanab. Orot bar matuwan bainowan hai veya nasoso’ob, boro matan nanuw nama’am nanunih hinabihir, ana bar boro men hinakwib hinabainuwimih. \v 44 Imih mar etei mata to niwa’an kwanabobuna kwanama, anayabin Orot Natun boro men o veya kunotanotamaim natitamih. \s1 Bosunubayan Naatu Nukunukuwin \r (Luke 12.41-48) \p \v 45 “Akir wairafin bosunusunubayan naatu not wairafin ana orot ukwarin boro nayara’ah akir wairafih afa nakaifih hai bay ana veya’amaim nitih. \v 46 Naatu ana orot ukwarin namatabir nanan bowabow gewasin nabowabow na’itin boro niyasisir. \v 47 \x + \xo 24.47 \xt Mat 25.21, 23\x*A tur ao’owen nati akir wairafin boro nayara’ah sawar etei nakaifen. \v 48 Baise akir wairafin nitafasar nao, ‘Au orot ukwarin men saise matabir enanamih.’ \v 49 Naatu natatabir akir wairafih afa narauw ni’a’afiyih bay naa, harew tomayah bairi hinaa hinatom hinabikoko’aw wanawanan \v 50 veya naatu sumar so’oba’e nama’am kwanekwan ana orot ukwarin namatabir nan natit. \v 51 Naatu orot ukwarin nati ana akir wairafin boro nab narab ufun narauwatait, sabuw afa wanawanah rerekabih bairi baimakiy kakafin hinab hinama hinarerey wah takitak niwa’an. \c 25 \s1 Baibitar Nah 10 Biyah Numin \p \v 1 \x + \xo 25.1 \xt Luk 12.35; Rev 19.7\x*“Nati ana veya’amaim mar ana aiwob itinin i boro baibitar nah \it ten\it* biyah numin tabin boubun itinamih hai \it ramef\it* hibow hinan na’atube. \v 2 Baibitar \it five\it* i not wairafih, naatu baibitar \it five\it* i men not wairafih. \v 3 Baibitar men not wairafih hai \it ramef\it* hibow, baise karisin men ta hirirabar hibaimih. \v 4 Baibitar \it five\it* not wairafih hai \it ramef\it* hibow naatu kibubumaim karisin hirirbaren hibow auman hin. \v 5 Tabin boubun ana orot men saise na, baibitar isan hima hikakaif matah fot hi’inurir hi’in.” \p \v 6 “Fainaiwan sabuw fanah sibisib hinowar, ‘Tabin boubun ana orot enan kwana kwa’itin.’” \p \v 7 “Imaibo baibitar \it ten\it* hi’inu’in himisir, hai \it ramef\it* matah hibobaituturen naatu hito’aben. \v 8 Baibitar men not wairafih turahinah not wairafih isah hio, ‘A karisin turin kwaibaisi, aki ai \it ramef\it* temomorob.’” \p \v 9 “Baise baibitar \it five\it* not wairafih hiyafutih hio, ‘Men karam boro kwa turin anit naatu aki turin anab. Gewasin boro kwanan sabuw biyahimaim kwabo isa kwanatobon.’” \p \v 10 “Basit baibitar karisin tobonamih hinan ufut, tabin boubun ana orot natit, baibitar \it five\it* hibobuna hima’am bairi hin tabin ana yasisir wanawanan hirun etawan hitufabon.” \p \v 11 \x + \xo 25.11 \xt Luk 13.25-27\x*“Men manin baibitar \it five\it* hina hitit hi’afririy ‘Regah, Regah, etawan kubotawiy arun!’” \p \v 12 \x + \xo 25.12 \xt Mat 7.23\x*“Baise orot efatait eo, ‘Anababatun a tur ao’owen, ayu men aso’ob kwa iyab.’” \p \v 13 \x + \xo 25.13 \xt Mat 24.42\x*“Isan imih mata to niwa’an kwanama, anayabin veya o sumar men kwa so’ob, mar biy boro iti sawar hinamatar.” \s1 Akir Wairafin Tounu \r (Luke 19.11-27) \p \v 14 “Maramaim mar ana aiwob itinin ta i iti na’atube. Orot ef yok bainanawan isan bobobunabuna ana veya; ana akir wairafih e’afih hina ana sawar kaifen isan faramih. \v 15 \x + \xo 25.15 \xt Rom 12.6\x*Hai so’ob ana fofoninamaim orot ta ana kabay 5,000 itin, orot ta 2,000, orot ta 1,000. Imaibo i ana nanawan busuruf in. \v 16 Akir wairafin 5,000 baib in banikamaim yari’iy in bowabow, 5,000 tafan hiya’abar bai. \v 17 Akir wairafin bairou’abin i na’atube sinaf. Kabay 2,000 bai in imaim ma bikukumiyaw 2,000 tafan hiya’abar bai. \v 18 Baise akir wairafin ta ana kabay 1,000 baib i mutufor in hub bai regah ana kabay hub iwan taunafut in. \p \v 19 “Hima manin maiyow, imaibo akir wairafih hai orot ukwarin matabir na tit, naatu hai bowabow nuteteyan itah. \v 20 Naatu akir wairafin kabay 5,000 baib na run ana regah nanamaim eo, ‘Regah o 5,000 itu, baise ayu abowabow tafanamaim 5,000 abaib i iti kubai.’” \p \v 21 \x + \xo 25.21 \xt Mat 24.45-47; Luk 16.10\x*“Regah iya’afut eo, ‘A merar ayiy, o i bowayan orot gewas naatu bosunusunubayan, bowabow gidigidih ibosunusunub kukakaifen gewas, imih boro anayara’ahi inayen sawar gagamih inakaifen. Kuna kurun au yasisir turin kubai!’ \p \v 22 “Naatu akir wairafin bairou’abin kabay 2,000 baib na run eo, ‘Regah o a kabay 2,000 ibitu i iti, naatu abowabow tafanamaim 2,000 abaib i iti kubai.’ \p \v 23 “Regah eo, ‘A merar ayiyi, o i bowayan orot gewas naatu bosunusunubayan, sawar matan ta ibosunusunub kukakaifen gewas. Imih boro anayara’ahi inayen sawar moumurihika inakaifen. Kuna kurun au yasisir turin kubai.’ \p \v 24 “Imaibo akir wairafin baitonin kabay 1,000 baib na run eo, ‘Regah ayu aso’ob, o i a tur fokarin, turanah hai masaw o aribe kufafaur naatu turanah nowah o kutatanumabe kutaratar. \v 25 Imih ayu o isa abir. A kabay abai an hub agais aibun inu’in, iti abai ana abit maiye kwitin.’ \p \v 26 “Ana Regah iya’afut eo, ‘O i orot kakaf nokonokow anababatun! O iso’ob, ayu i tebob nonowatih afafour naatu tetatanum nonowatih ataratar. \v 27 Gewasin au kabay banikamaim itayi ta’in tabowabow, ayu atanan, saise tafan hitaya’abar auman hitutu atab.’ \p \v 28 “Naatu orot ukwarin eo, ‘Kabay iti orot umanamaim kwabosair kwabai kwan akir wairafin kabay 10,000 baib i kwaitin. \v 29 \x + \xo 25.29 \xt Mat 13.12; Mak 4.25; Luk 8.18\x*Anayabin orot yait uman ebi’e’etaw boro sawar tafan hinaya’abar moumurihika nabow isan nakaram. Baise orot yait uman nutanub ema’am biyanamaim sawar etei’imak boro hinabosairen. \v 30 \x + \xo 25.30 \xt Mat 8.12; Luk 13.28\x*Imih iti akir wairafin nukunukuwin kwabai kwan kwarauw ufun gugumin wanawanan ere, nati imaim nama narerey wan nayob nitafofofor.’ \s1 Baibatebat Gagamin \p \v 31 \x + \xo 25.31 \xt Mat 16.27; 19.28\x*“Orot Natun ni’aiwob nanan ana maramaim ana tounamatar kakafiyih boro bairi hinan ana urama’am bonamanamarin tafan namare. \v 32 \x + \xo 25.32 \xt Ezk 34.17; Rev 20.11-13\x*Naatu tafaram wanawanan sabuw tutufin etei boro hinaru’ay Jesu nanamaim hinabat. Imaibo i boro sabuw nakusib rou’ab hinamatar, nabatanenayan \it sheep\it* naatu \it goat\it* bairi ekukusibih na’atube. \v 33 \it Sheep\it* i boro uman ana asukwafune hinabat naatu \it goat\it* boro uman ana beyawane hinabat.” \p \v 34 “Imaibo aiwob orot boro sabuw uman ana asukwafune isah nao, ‘Kwa i Tamai ebigegewasini, kwana mar ana aiwob nowamih kwabai. Anayabin tafaram matara’e ana veya God kwa isa yabuna. \v 35 \x + \xo 25.35 \xt Isa 58.7\x*Ayu bayumih amomorob bay kwaitu, sikau mamamah harew kwaitu atom, abinanawan au merar kwayi a baremaim ama ra’at ama. \v 36 Segar ama’am faifuw kwaitu aus, asawow ainu’in, kwakaifu naatu dibur bar ama’am kwana kwainanawanu.’” \p \v 37 “Sabuw gewasih boro hiniya’afut hinao, ‘Regah mar biyika bayumih imomorob ai’it bay ait, o sika mamamah harew ait itom? \v 38 Naatu biyika inanawan inan ai’it a merar ayiy abuwi ai sebomaim imara’at? O segar ima’am faifuw ait ius? \v 39 Naatu mar biyika isawow inu’in akaifi, o dibur bar ima’ama ainanawani?’” \p \v 40 \x + \xo 25.40 \xt Pro 19.17; Mat 10.42; Mak 9.41\x*“Aiwob orot boro niyafutih nao, ‘Anababatun au’uwi, nati ana veya’amaim ayu taitu gidigidih isah kwasisinaf, i ayu isau kwasinaf.’” \p \v 41 \x + \xo 25.41 \xt Mat 7.23\x*“Imaibo sabuw ana beyawane hinabatabat isah boro nao, ‘Biyau’umaim kwatit sa’ab kwan. Kwa i orarafen wanawanan kwarun, Demon Mowan ana tounamatar bairi isah wairaf wanatowan hibobogaigiwas kwan imaim kwarun bairi e’arahi. \v 42 Ayu aa amomorob, men abisa ta kwaitu aan, sikau mamamah harew men kwaitu atom. \v 43 Ai nanawan anan men au merar kwayi a sebomaim amara’at. Segar ama’am faifuw men kwaitu ausimih, a sawow ainu’in, o dibur baremaim ama’am men kwana kwainanawanu.’” \p \v 44 “Naatu i boro hiniya’afut hinao, ‘Regah, mar biyika o aa imomorob, o harewamih sika mamamah, o ibinanawan, o segar ima’am, o isawow inu’in, o dibur bar ima’am men aibaisimih?’” \p \v 45 “Imaibo i boro niyafutih nao, ‘Anababatun a tur ao’owen, ayu taitu gidigidih men kwabibaisih, nati i men kwakok ayu kwatibaisu.’” \p \v 46 \x + \xo 25.46 \xt Dan 12.2; Jn 5.29\x*“Naatu nati sabuw i boro hinan ma’ama wanatowan ana baimakiy hinab. Baise sabuw gewasih boro hinan yawas ma’ama wanatowan hinab hinama hiniyasisir.” \c 26 \s1 Firis Hai Ukwarih Jesu Rabin Isan Hiyakitifuw \r (Mark 14.1-2; Luke 22.1-2; John 11.45-53) \p \v 1 Jesu bi’obaibiyih ufunamaim, ana bai’ufununayah isah eo, \v 2 \x + \xo 26.2 \xt Exo 12.1-27; Mat 20.18\x*“Kwanaso’ob veya rou’ab ufunamaim Tar Nowaten ana hiyuw enan. Nati ana veya’amaim Orot Natun boro hinab rakit sabuw umahimaim hinayai hina’onaf.” \p \v 3 Imaibo Firis ukwarih naatu regaregah ai’in etei firis gagamin Kaiafas ana baremaim hiru’ay. \v 4 Naatu Jesu wa’iwa’iramaim fatumin bain asabunin isan hiyakitifuw. \v 5 Baise hio, “Men hiyuw tanabowabow wanawananamaim, anayabin rakit boro tanaku’ub was hinagiy.” \s1 Jesu Na Bethany \r (Mark 14.3-9; John 12.1-8) \p \v 6 Jesu na Bethany orot Simon biyan kokom ani’anin ana baremaim tit, \v 7 \x + \xo 26.7 \xt Luk 7.37-38\x*mare ma bay eaa auman babin ta kibub kikimin kabay wabin \it alabaster\it* imaim hikwak raiy ana baiyan gagamin hisuwai batabat bai na run Jesu aribun yan isuwai re. \p \v 8 Ana bai’ufununayah hi’itin yah so’ar hio, “Iti sawar i yabin en asir esisinaf. \v 9 Igewasin iti raiy ana baiyan tatayara’ah hitatubun kabay tatab, sabuw yababan wairafih tatitih.” \p \v 10 Baise Jesu so’ob abisa hio, imih iuwih eo, “Babin men yumatanamaim kwana’umih. Anayabin sawar gewasin maiyow ayu isau esisinaf. \v 11 \x + \xo 26.11 \xt Deu 15.11\x*Sabuw yababan wairafih boro mar etei bairi kwanama kwanibaisih, baise ayu i boro men mar etei bairi tanama’amih. \v 12 Iti babin ayu biyau raiy erabirab i ayu au morob isan eyayabuna. \v 13 Anababatun a tur ao’owen, tafaram wanawananamaim iti Tur Gewasin hinabibinan ana maramaim abisa gewasin iti babin sisinaf boro kik owe’owen na’atube auman hinabinan.” \s1 Judas, Jesu Yanuwin Isan Ibasit \r (Mark 14.10-11; Luke 22.3-6) \p \v 14 Imaibo bai’ufununayah nah 12 wanawanahimaim orot wabin Judas Iscariot tit in firis ukwarih biyah tit, \v 15 \x + \xo 26.15 \xt Zec 11.12; Jn 11.57\x*naatu ibatiyih, “Ayu Jesu anab kwa anabit boro abisa ayu kwanitu?” Naatu matanamaim kabay hibotait hiyab in 30 na’atube hiya’asair. \v 16 Nati ana veya’amaim Judas ef ana gewasin nuwet Jesu batih isan. \s1 Jesu Ana Bay Anaa Fufun \r (Mark 14.12-21; Luke 22.7-14, 21-23; John 13.21-30) \p \v 17 \x + \xo 26.17 \xt Exo 12.14-20\x*Faraw Wanawanan \it Yeast\it* En ana hiyuw veya wantoro’ot bubusuruf, Jesu ana bai’ufununayah hina hio, “Menamaim kukokok Tar Nowaten ana bay anabogaigiwas?” \p \v 18 Jesu iyafutih eo, “Kwanan Jerusalem bar merar kwanatit orot iti ana tur kwana’owen kwanao, ‘Bai’obaiyenayan eo, ayu au veya i natit, akokok au bai’ufununayah bairi boro o abaremaim Tar nowaten ana hiyuw anaa aniyasisir.’” \v 19 Bai’ufununayah Jesu eobaimanih na’atube hisinaf, Tar Nowaten ana hiyuw hibogaigiwas. \p \v 20 Naatu nati rabirab bai’ufununayah etei 12 Jesu bairi himare hibusuruf bay hiaa. \v 21 Bay hiaa wanawananamaim Jesu eo, “Turobe a tur ao’owen, kwa wanawanamaim orot ta boro babau inao anamorob.” \p \v 22 Ana bai’ufununayah hai yababan ra’at, naatu ta’ita’imon hibusuruf Jesu hibabatiy hio, “Regah, nati i men ayu’umih?” \p \v 23 \x + \xo 26.23 \xt Psa 41.9\x*Jesu iyafutih eo, “Orot menatan ayu airi tew wanawanan ai rafiy anabubutu’ub, nati orot i boro ayu babau nao. \v 24 Orot Natun i boro namorob Bukamaim hikirum hio na’atube. Baise orot yait ayu babau nao, nati orot i boro yababan gagamin na’in nab. Gewasin nati orot tafaramamaim men tatufuwamih!” \p \v 25 Judas yanuwayan Jesu ibatiy eo, “Regah, o kunotanot i men ayu’umih?” Jesu iya’afut eo, “O wai.” \s1 Regah Rafiy Igegewasin \r (Mark 14.22-26; Luke 22.14-20; 1 Cor. 11.23-25) \p \v 26 Bay hia wanawanan Jesu rafiy bai, i gegewasin sawar, imasib, ana bai’ufununayah itih eo, “Iti i ayu biyau kwabai naatu kwa’aan.” \p \v 27 Imaibo wine kerowasamaim hisuwai batabat bai God ana merar yi sawar, itih eo, “Kwa etei’imak iti kwanatom. \v 28 \x + \xo 26.28 \xt Exo 24.8; Jer 31.31-34; Zec 9.11; 1Cor 10.16\x*Iti i ayu au rara, au Obaibasit Boubun abisuwai sabuw moumurih hai bowabow kakafih notawiyen isan. \v 29 A tur ao’owen, ayu iti wine boro men anatom, anama’am nati ana veya’amaim wine boubun kwa bairit Tamai ana aiwobomaim tanatom.” \p \v 30 \x + \xo 26.30 \xt Luk 22.39; Jn 18.1\x*Naatu himisir ew ta hitabor hitit hin \it Olive\it* Oyawamaim hitit. \s1 Peter, Jesu Eomatan \r (Mark 14.27-31; Luke 22.31-34; John 13.36-38) \p \v 31 \x + \xo 26.31 \xt Zec 13.7; Jn 16.32\x*Imaibo Jesu hai tur eowen eo, “Iti boun gugumin kwa etei boro kwanabihir ayu kwanihamiyu, Buk Atamaninamaim eo na’atube, \q1 ‘Ayu nabatanenayan \q1 orot boro ana’asabun, \q1 naatu bobaituw etei boro na’abaragiy nanabin hinan.’ \m \v 32 \x + \xo 26.32 \xt Mat 28.7, 16\x*Baise ayu morobone anamimisir ufunamaim boro au na ani’iyon wan anan Galilee anatit.” \p \v 33 Peter iya’afut eo, “Turau’unah boro hinabihir, baise ayu boro men anabihir o anihamiyimih.” \p \v 34 \x + \xo 26.34 \xt Mat 26.69-75\x*Jesu Peter iu, “Anababatun a tur ao’owen, boun gugumin o boro ayu inayaubu mar tounu, naatu i ufunamaim kokorere boro nao’o inanowar.” \p \v 35 Peter raro’on rab eo, “Ayu boro men kafa’imo tur nati ana’omih, morobomih na’at airit tanamorob.” Naatu bai’ufununayah etei tur ta’imon hio. \s1 Jesu Gethsemane Imaim Yoyoban \r (Mark 14.32-42; Luke 22.39-46) \p \v 36 Imaibo Jesu ana bai’ufununayah bairi hitit hin Gethsemane hitit naatu iuwih eo, “Iti imaim kwamare kwama, ayu anan auweyane anayoyoban.” \v 37 Peter naatu Zebedee natunatun rou’ab buwih bairi hin, ana not kwaris naatu dogoron wanawanan ana yababan ra’at \v 38 \x + \xo 26.38 \xt Jn 12.27\x*iuwih eo, “Dogorou wanawanan au yababan i ra’at kwanekwan dogorou emama’afut. Imih iti’imaim kwamare mata nanuw bairit tanama.” \p \v 39 Jesu akisinamo nabinamaim in yumatan au babe ra’iy yoyoban eo, “Tamai, karam iti biyababan ana kerowas ayu biyau’umaim itabosair, baise men ayu au kok, o a kok.” \fig Bai’ufununayah bay hibow tefafaram|alt="Jesus praying in garden" src="cn01810B.tif" size="col" loc="Mat 26.39" copy="©1978 David C. Cook Publishing Co." ref="26.39" \fig* \p \v 40 Naatu matabir maiye na ana bai’ufununayah nah tounu hi’inu’in itih, Peter isan eo, “Anayabin aisim nataunu’uka mata hifot kwa’inu’in, karam \it one hour\it* na’atube mata tanuw bairit tatama? \v 41 Mata to iwa’an kwayoyoban, saise men routobon kwanabaimih. Anun i ekokok yoyoban, baise biya i himorob.” \p \v 42 Mar bairou’abin Jesu in maiye yoyoban eo, “Tamai, iti biyababan ana kerowas bosairin isan ana ef men nama’am na’at, basit anatom, saise a kokok anasinaf namatar.” \p \v 43 Matabir maiye nan matah kou bit hi’in yugaranih inan itih. \v 44 Naatu ihamiyih hi’in i mar baitonin matabir in tur ta’imon eo yoyoban maiye. \p \v 45 Imaibo matabir na ana bai’ufununayah biyah tit eo, “Kwa boro’ika kwa’in kwabiyarir? Mata tinuw, kwamisir, Orot Natun ana veya i natit, sabuw kakafih umahimaim eyey. \v 46 \x + \xo 26.46 \xt Jn 14.31\x*Kwamisir tan! Orot yanuwayanaban iti enan kwa’i’itin.” \s1 Jesu Hibai Hifatum \r (Mark 14.43-50; Luke 22.47-53; John 18.3-12) \p \v 47 Jesu eo ana tur sawara’e, bai’ufununayah 12 wanawanahimaim orot ta, wabin Judas, sabuw kou’ay gagamin na’in, firis ukwarih naatu regaregah ai’in hibiyafarih nawiyih kaiy, kefat, mis hiteten auman bairi hina hitit. \v 48 Orot yanuwayan sabuw eobaimanih eo, “Orot menatan anamamamay orotoban nati kwanab kwanafatum.” \v 49 Judas mutufor in Jesu biyan tit eo, “Tufuw isa nama Bai’obaiyenayan!”\f + \fr 26.49 \ft Rabbi\f* naatu mamay. \p \v 50 Jesu iya’afut eo, “Au begon, abisa isan inot inan saife kusinaf.” Imaibo sabuw hibatabat hitit Jesu uman hibai hibukikin. \v 51 \x + \xo 26.51 \xt Jn 18.26\x*Bai’ufununayan orot ta ana kaiy bora’ah, firis gagamin ana akir wairafin tainin roun eafuw. \p \v 52 \x + \xo 26.52 \xt Gen 9.6; Rev 13.10\x*Naatu Jesu iu, “A kaiy ana efanamaim kwiwan maiye, anayabin sabuw iyab umahimaim kaiy tema’am boro kaiyomaim hinamorob. \v 53 O men iso’obamih, ayu Tamai isan atabifefeyan boro mar ta’imon tounamatar sibisib na’atube tiyafarih ayu hitawasfafaru. \v 54 Baise nati na’atube anasinaf, Buk Atamaninamaim mataramih hi’o hikikirum boro men niturobe’emih.” \p \v 55 \x + \xo 26.55 \xt Luk 19.47; 21.37\x*Naatu tatabir sabuw isah eo, “Ana itinin ayu bainowan mowan na’atube, imih kaiy kefat kwaiteten ayu yuwu rabu’umih kwanan. Mar etei Tafaror Bar wanawananamaim ama sabuw abi’obaiyih aisim men imaim kwatafatumu? \v 56 Baise abisa God ana dinab oro’orot Buk Atamaninamaim hio hikikirum emamatar saife nan niturobe.” Nati’imaim ana bai’ufununayah etei hihamiy hibihir. \s1 Jesu Kaniser Nahimaim \r (Mark 14.53-65; Luke 22.54-55, 63-71; John 18.13-14, 19-24) \p \v 57 Sabuw Jesu hibai hifatum hibai hin firis gagamin wabin Kaiafas ana baremaim hitit, nati’imaim Ofafar Bai’obaiyenayah naatu regaregah ai’in hiru’ay hima’am. \v 58 Baise Peter yokaika Jesu i’ufunun bairi hina, firis gagamin ana bar sebosebomaim hitit naatu run ma’utenayan oro’orot bairi himare abisa tamamatar ta’itin isan. \p \v 59 Firis gagamin naatu kaniser ana kau’ay etei hiru’ay nuhinot tur hitabow hitit hitifufuwen Jesu tamorob isan. \v 60 Baise nuhinot tur hinunuwet men ta hibai. Sabuw moumurih maiyow hitit Jesu morobomih hibifufuwen hai tur naniyan en. \p Yomaninamaim orot rou’ab hitit, \v 61 \x + \xo 26.61 \xt Jn 2.19-21\x*hiorereb hio “Iti orot eo, ‘Ayu i karam God ana Tafaror bar anagurus nare, naatu veya tounu wanawanan boro anawowab efanin namatar.’” \p \v 62 Imaibo Firis gagamin misir Jesu isan eo, “O boro men tur ta inao? Orot hairi o a tur isan hio’orereb inonowar boro tur ta inao ai en?” \v 63 \x + \xo 26.63 \xt Isa 53.7; Mat 27.12\x*Baise Jesu awanamaim men tur ta titamih. \p Naatu Firis gagamin eo maiye, “God wanatowan ma’anin wabinamaim aobaifaro, o God ana Roubinen orot na’at basit kuo anowar.” \p \v 64 \x + \xo 26.64 \xt Psa 110.1; Dan 7.13; Mat 24.30\x*Jesu iya’afut eo, “Tur i nati kuo, baise kwa etei a tur ao’owen. Mar boro nanan orot Natun boro God uman ana asukwafune nabat mar ana rofom wanawanan nanan kwana’itin.” \p \v 65 \x + \xo 26.65 \xt Mat 9.3; Jn 10.33\x*Firis gagamin iti tur nonowar ana veya ana faifuw bai sib eo, “Iti orot i tur kakafin maiyow eo God ebi’ib! Aisim boro tanama sif rubonayah afa’abo tananuwet? Kwa taiyuw bai’ib tur eo kwanowar, \v 66 \x + \xo 26.66 \xt Lev 24.16; Jn 19.7\x*kwa a not i mi’itube?” Etei hiya’afut hio, “I bowabow kakafin sinaf imih namorob!” \p \v 67 \x + \xo 26.67 \xt Isa 50.6; 53.5\x*Imaibo yumatan hikwaitututur, hiborabirab naatu sabuw afa hiboborabirab, \v 68 hio, “Keriso, o God ana dinab orot na’at kuo anowar! Yait o rab?” \s1 Peter, Jesu Youb \r (Mark 14.66-72; Luke 22.56-62; John 18.15-18, 25-27) \p \v 69 Peter ufun bar ana seboseb wanawanan mare ma’am, Firis Gagamin ana bowayan babitai tit iu, “O auman i Galilee orot Jesu ana of ta.” \p \v 70 Baise Peter sabuw etei nahimaim yaub eo, “Ayu o a tur kuo yabin men aso’ob.” \p \v 71 Naatu misir tit in bar ana etawan awanamaim tit, nati’imaim bowayan babitai ta itin naatu oro’orot nati’imaim hibatabat hai tur eowen eo, “Iti orot i Jesu Nazareth mowan ana of ta.” \p \v 72 Peter iban maiye yaub naatu ifaro eo, “Ayu nati orot men aso’ob.” \p \v 73 Hima kafa’imo orot afa nati’imaim hibatabat hina Peter biyan hitit hio, “O i anababatun ni’i orot ana of ta, anayabin a tur kuo ana nowarin naatu a sawar io’osen ana itinin i ta’imon.” \p \v 74 Imaibo Peter ifaro eo, “Ana bifufuwen na’at God ana orarafen anab, tur anababatun a tur ao’owen, ayu iti orot men aso’ob.” Mar ta’imon kokorere eo. \v 75 \x + \xo 26.75 \xt Mat 26.34\x*Basit Peter nuhin taseb Jesu eo not, “O boro mar tounu ayu inayaubu, imaibo kokorere boro nao.” Naatu Peter tit in ufun rerey igagagamat. \c 27 \s1 Jesu, Pilate Isan Hibai Hin \r (Mark 15.1; Luke 23.1-2; John 18.28-32) \p \v 1 Maraumanika Firis ukwarih etei naatu regaregah ai’in bairi Jesu morob isan hio hiyabunai sawar. \v 2 Basit uman hifatum hibai hitit Roman hai gawan Pilate umanamaim hiyai. \s1 Judas Sikan Warasa Yai \r (Acts 1.18-19) \p \v 3 Judas, yanuwayan Jesu kakafinamaim hiya’iyai i’itin ana veya dogoron rusib, kabay 30 bai matabir na Firis ukwarih naatu regaregah ai’in nahimaim tit, eo \v 4 “Ayu asinaf kakaf orot gewasin baban ao emomorob.” Hiya’afut hio, “Nati o a yababan, o akisimo ina’itin inayabunai.” \p \v 5 \x + \xo 27.5 \xt Mat 26.14-15; Act 1.18-19\x*Judas kabay nati Tafaror Bar kabay teya’aya’amaim itaiy re naatu ihamiyih tit in sikan warasa yai morob. \fig Judas kabay bai na rouw ere’er|alt="Judas throwing money down" src="cn01832b.tif" size="col" loc="Mat 27.5" copy="©1978 David C. Cook Publishing Co." ref="27.5" \fig* \p \v 6 Firis ukwarih kabay hibai hio, “Iti i rara ana kabay, ata ofafar men ebibasit boro Tafaror Bar ana kabay ya’aya’amaim tanayai na’in.” \v 7 Etei’imak hio hibibasit ufunamaim, kabay hibai noukwat bu’urayan ana kamar hitubun, saise nah touman sabuw hai rah ana efan namatar. \v 8 Ana’an nati isan kamar wabin “Rara ana Kamar” hibiwab in na iti boun ana veya tit. \v 9 \x + \xo 27.9 \xt Zec 11.12-13\x*Naatu abistan dinab orot Jeremiah eo ina iturobe. \q1 “Israel sabuw orot ana baiyan \q1 baitinin isan kabay etei 30 hibibasit. \v 10 Noukwat bu’urayan ana kamar hitubun Regah ayu iu’uwu na’atube.”\f + \fr 27.10 \ft Jer 32.6-9\f* \s1 Pilate, Jesu Ibatiy \r (Mark 15.2-5; Luke 23.3-5; John 18.33-38) \p \v 11 Jesu Roman gawan nanamaim bat, naatu gawan Jesu ibatiy, “O Jews sabuw hai aiwob?” Jesu iya’afut eo. “Nati kuo, ayu boro abi tur anao.” \p \v 12 \x + \xo 27.12 \xt Isa 53.7\x*Firis ukwarih naatu regaregah ai’in Jesu ubar hitin tur kakafin isan hio men kafa’imo iyafutimih. \v 13 Basit Pilate Jesu iu, “Sabuw kakafih isan ubar hit teo’orereb kunonowar?” \v 14 Baise Jesu men kafa’imo awanamaim tur ta tit, naatu Gawan orot ana kasiy ra’at ifofofor men kafaita. \s1 Jesu Morob Isan Hibasit \r (Mark 15.6-15; Luke 23.13-25; John 18.39–19.16) \p \v 15 Tar Nowaten hiyuw ana veya, gawan hai binanakwar eo na’atube, mar etei dibur barane sabuw hai kok orot menatan tirurubin i ebobotait. \v 16 Nati ana veya orot wabin gagamin Jesu Barabas dibur ma’am. \v 17 Naatu sabuw hiru’ay sawar, basit Pilate ibatiyih, “Orot menatan kwakokok diburune anabotait, Jesu Barabas o Jesu Keriso?” \v 18 \x + \xo 27.18 \xt Jn 11.47-48; 12.19\x*Anayabin sabuw bobowenamaim Jesu hibai Pilate umanamaim hiya’iyai i so’ob. \p \v 19 Pilate baibabatiyen ana efanamaim ma’am, aawan tur iyafar na eo, “Orot nati gewasin isan men abisa ta inasinaf, anayabin fai ayu mim fokarin maiyow isan amim au not ekakasiy” \p \v 20 Baise firis ukwarih naatu regaregah ai’in sabuw tafah fair hiyai, Barabas botaitin naatu Jesu asabunin isan Pilate hiokikin. \p \v 21 Pilate sabuw ibatiyih, “Orot i rou’ab, imih orot menatan kwakokok ana botait?” Etei’imak hiya’afut hio, “Barabas!” \p \v 22 Pilate sabuw ibatiyih, “Bo Jesu wabin Keriso isan boro mi’itube anasinaf?” Etei’imak hiya’afut hio, “Ku’onaf!” \s1 Jesu Roubinenayan \p \v 23 Pilate ibatiyih, “Abisa kakafin sinaf?” Baise sabuw hitar koukuw hio, “Ku’onaf!” \fig Sabuw rou’ay gagamin nahimaim Pilate Jesu ibatiy|alt="Jesus placed before crowd" src="CN01822b.tif" size="col" loc="Mat 27.23" copy="©1978 David C. Cook Publishing Co." ref="27.23" \fig* \p \v 24 \x + \xo 27.24 \xt Deu 21.6-9\x*Pilate naniyan bai men karam boro ef ta tasinaf, naatu sabuw auman kougeyagey hibusuruf, imih harew bai sabuw etei nahimaim uman sauwen eo, “Ayu iti orot namomorob isan men ana ubar anabaimih. Nati i kwa akis a ubar.” \p \v 25 \x + \xo 27.25 \xt Act 5.28\x*Sabuw etei hiya’afut hio, “I namomorob ana ubar i aki anab naatu natunatu auman ana ubar hinab.” \p \v 26 Imaibo Pilate Barabas botait, naatu Jesu wabir ana baiyowayah iuwih, onafin isan hibai hin. \s1 Baiyowayah Jesu Hi’i’iyab \r (Mark 15.16-20; John 19.2-3) \p \v 27 Imaibo Pilate ana baiyowayah Jesu hibai hin gawan ana bar hitit, nati’imaim baiyowayah etei hiru’ay hibebera’uh. \v 28 \x + \xo 27.28 \xt Luk 23.11\x*Ana faifuw hi’oromen, faifuw namar hibai hi’us, \v 29 kokor hififin ukwarin ana raramamih hiyara’ah, uman ana asukwafune tu hitin, nanamaim suh hiyowen hi’i’iyab hio, “Jews hai aiwob tanabora’ara’ah.” \v 30 \x + \xo 27.30 \xt Isa 50.6\x*Yumatan hikwaitututur, uman tu hibosair ukwarinamaim hiborabirab. \v 31 Hibi’i’iyab ufunamaim, faifuw hi’us ma’am hibosair ana faifuw hibow hina hi’us, imaibo hibai hin onafin isan. \s1 Jesu Hi’onaf \r (Mark 15.21-32; Luke 23.26-43; John 19.17-27) \p \v 32 Hitit hinan efamaim Sairini orot wabin Simon bairi hitar naatu baiyowayah hi’ukikin Jesu ana onaf bai e’abar. \v 33 Hina efan wabin Golgotha imaim hitit, nati efan hibiwab yabin efan ana itinin i orot ukwarin ana gifow na’atube. \v 34 \x + \xo 27.34 \xt Psa 69.21\x*Nati’imaim \it wine\it* harew tenakuyakuy\f + \fr 27.34 \ft vinegar\f* auman hisartabir Jesu tomanih hitin bai kakartubun ufunamaim kwahir. \v 35 \x + \xo 27.35 \xt Psa 22.18\x*Naatu hi’o’onaf ana veya arowamaim ana faifuw hikusib hifaram hibow. \v 36 Imaibo nati’imaim himarir Jesu hima’uh hima. \v 37 Naatu tafanamaim ubar hibitin ana tur hikirum hikubar, “ITI I JESU, JEW SABUW HAI AIWOB.” \v 38 \x + \xo 27.38 \xt Isa 53.12\x*Naatu bainowan orot rou’ab Jesu bairi hi’onafih, ta ana beyawane ta ana asukwafune. \v 39 \x + \xo 27.39 \xt Psa 22.7; 109.25\x*Sabuw nanane hinan ukwarih hita’asi’asiy ubar hitin tur kakafih maiyow Jesu hi’i’iyab hio, \v 40 \x + \xo 27.40 \xt Mat 26.61; Jn 2.19\x*“Tafaror bar tarabounin veya tounu wanawananamaim wowabin sawaramih io! Bo o God Natun na’at kwiyawasi \it cross\it* afe’enane kure’eban a’it?” \p \v 41 Ef ta’imon firis ukwarih, Ofafar Bai’obaiyenayah naatu regaregah ai’in auman Jesu hi’i’iyab hio, \v 42 “Sabuw afa iyawasih, baise i taiyuwin men karam boro niyawas, Israel sabuw hai aiwob! Bo \it cross\it* afe’enane boun nare tana itin boro tanitumitum. \v 43 \x + \xo 27.43 \xt Psa 22.8\x*God i bitumitum, bo God boun iyawasiban ta’itin, anayabin i taiyuwin i God Natun rouw eo.” \v 44 Ef ta’imon bainowah orot rou’ab Jesu bairi hi’onafih hi’inu’in ubar hitin tur kakafih hi’u. \s1 Jesu Morob \r (Mark 15.33-41; Luke 23.44-49; John 19.28-30) \p \v 45 Veya yen tafat yan tafaram etei gugum inu’in veya botabir re 3 korok bai. \v 46 \x + \xo 27.46 \xt Psa 22.1\x*Veya 3 korok na’atube, Jesu fanan aumetawat rerey eo, “\it Eloi, Eloi Lema Sabachthani?\it*” Anayabin, “Au God, au God, aisim ihamiyu?” \p \v 47 Sabuw afa nati’imaim hibatabat hinowar hio, “Elijah isan eafa’af kwanowar.” \p \v 48 \x + \xo 27.48 \xt Psa 69.21\x*Naatu orot ta nunuw in sawar ta biyan sou’usau bai, wine tenakuyakuy butu’ub, eot ra’ah Jesu awanamaim yai tomamih. \v 49 Baise sabuw afa hio, “Kubat, Elijah nan nabiyawas tana’itin!” \p \v 50 Jesu iban maiye fanan aumetawat rerey, naatu ayubin tabaratait. \p \v 51 \x + \xo 27.51 \xt Exo 26.31-33; Hib 10.19-20\x*Faifuw Tafaror Bar wanawanan hita’iy re efan kakafiyin hirafut inu’in yate rusib re in uran tit rou’ab himatar, iriyoy tit kabay hitaseseb. \v 52 Rah awah hiha’e, sabuw kakafiyih moumurih na’in marasika himorob hi’inu’in etei hiyawas himisir. \v 53 Hai rah hitumaren hitit, Jesu morobone mimisir ufunamaim, murumurubih etei hitit hin Jerusalem hitit, sabuw moumurih na’in hi’itih. \p \v 54 Baiyowayah hai orot ukwarih naatu baiyowayah afa bairi nati’imaim Jesu hima’uh hima’am iriyoy hitatam, naatu abisa’awat himamatar hi’itah hai bir ra’at hio, “Turobe iti orot i anababatun God Natun!” \p \v 55 \x + \xo 27.55 \xt Luk 8.2-3\x*Nati’imaim baibin moumurih na’in hina ef yokaika hibat abisa’awat himamatar hi’itah. Iti baibin i Galilee’ine Jesu hi’ufunun bairi hina hibibais. \v 56 Baibin wanawanahimaim i Mary Magdalene, Mary, James, Joseph hairi hinah naatu Zebedee aawan. \s1 Jesu Rahemaim Hiyare \r (Mark 15.42-47; Luke 23.50-56; John 19.38-42) \p \v 57 Birabirab auman orot sawar wairafin, wabin Joseph ana tafaram Arimathea’ane na tit. Iti orot i Jesu ana bai’ufununayan ta, baise wa’iwa’iramaim bi’ufununun. \fig Tafaror bar wanawanan faifuw taseb ro’ab himatar|alt="temple veil being torn down" src="CN01843B.TIF" size="col" loc="Mat 27.57" copy="©1978 David C. Cook Publishing Co." ref="27.57" \fig* \v 58 \x + \xo 27.58 \xt Deu 21.22-23\x*Joseph na Pilate nanamaim tit, Jesu biyan bai na ya’in isan fefeyan, naatu Pilate ana baiyowayah uwih Jesu biyan hibai hitin. \v 59 Joseph, Jesu biyan bai faifuw boubunamaim sum \v 60 \x + \xo 27.60 \xt Isa 53.9\x*bai in hub boubun i isan iti boro’omo to naiwanamaim bai inu’in, imaim Jesu yai naatu kabay ifururuw na sou hir naatu ana ubar in. \v 61 Mary Magdalene naatu Mary, James, Joseph hairi hinah i rah rewan rounane himare hima hi’itin. \s1 Baiyowayah Rah Hima’uh \p \v 62 Mar natot i boro \it Sabbath\it* ana veya, imih Firis ukwarih naatu Pharisee hina Pilate nanamaim hitit \v 63 \x + \xo 27.63 \xt Mat 12.40; 16.21; Mak 9.31; 10.33-34; Luk 9.22; 18.31-33; Jn 2.19-21\x*hio, “Regah ni’i orot baifufuwenayan yawasin ma’am eo, ‘Ayu boro veya tounu ufunamaim morobone anamisir.’ Iti na’atube eo i aki anotanot. \v 64 Isan imih akokok baiyowayah afa iniyafarih hinan rah hinama’uh hinama veya tounu, saise ana bai’ufununayah boro men hinan biyan hinabain hinabihir, naatu morobone misir maiye hinarouw hinao sabuw hinifuwihimih. Anayabin baifuwen iti boun natitit boro kakafin anababatun men wan anabifuwen na’atube’emih.” \p \v 65 Pilate iyafutih eo, “Ma’utenayah orot kwa aso’obamaim kwanabuwih naatu kwana’uwih matah toniwa’an rah hinama’uh gewas hinama.” \v 66 Basit hitit hin rah ana etawan kabay tafanamaim kwah hiyai, naatu ma’utenayah orot nati’imaim rah hima’uh hima. \fig Mautenayah rah awan hibat firis bairi teo|alt="soldiers guarding tomb" src="cn01849b.tif" size="col" loc="Mat 27.66" copy="©1978 David C. Cook Publishing Co." ref="27.66" \fig* \c 28 \s1 Jesu Morobone Misir Maiye \r (Mark 16.1-10; Luke 24.1-12; John 20.1-10) \p \v 1 \it Sabbath\it* ufunamaim, Sunday yasi’uw Mary Magdalene naatu Mary ta hairi rah fahiwinamih hin. \p \v 2 Naniyan meyemeye iriyoy gagamin na’in hitatam, Regah ana tounamatar marane re na agim ifururuw tit naatu afe’en mara’at ma. \v 3 Ana itinin i namanamar ebowabow na’atube, ana faifuw hibikwes itinin i wakasakas na’atube. \v 4 Orot rah hima’uh hima’am hai bir ra’at, ah umah duduwar rab hire himamayay hi’in. \p \v 5 Baise tounamatar baibin hairi isah eo, “Men kwanabir, ayu aso’ob kwa i Jesu hio’onaf momorob kwanunuwih. \v 6 \x + \xo 28.6 \xt Mat 12.40; 16.21\x*Baise i morobone misir maiye, eo kwanonowar na’atube, kwarun inu’in ana efan kwa’i’itin. \v 7 Saise kwanamatabir kwan ana bai’ufununayah hai tur kwana’owen, ‘Jesu i morobone misir maiye, naatu mat au Galilee enan, imaim boro kwana’itin.’ Abisa asoso’ob iti a tur ao’owen.” \p \v 8 Basit baibin rah hitumar, hai bir ra’at, baise erekawasa auman hinunuw hin ana bai’ufununayah hai tur owenamih. \v 9 Naniyan meyemeye Jesu nahine nan bairi hitar naatu iuwih eo, “Tufuw isa nama.” Hinunuw hina nanamaim suh hiyowen hire an hibutubun hikwafir. \v 10 \x + \xo 28.10 \xt Mat 26.32\x*Jesu iuwih eo, “Men kwanabir, kwan taitu hai tur kwana’owen hinan Galilee imaim boro ayu hina’itu.” \s1 Ma’utenayah Hai Tur \r (Mark 16.14-18; Luke 24.36-49; John 20.19-23; Acts 1.6-8) \p \v 11 Baibin hairi himatabir efamaim hinan, baiyowayah orot afa rah hima’uh hima’ama himatabir hin Jerusalem hitit, naatu abisa’awat himamatar firis ukwarih hai tur hi’owen. \v 12 Naatu nati’imaim firis hai ukwarih orot gagamih bairi hiku’ay hai not hiyabuna sawar, imaibo agim gagamin na’in baiyowayah hitih \v 13 naatu hi’uwih, sabuw hai tur kwana’owen, “Aki ainu’in ufut Jesu ana bai’ufununayah hina biyan hibai hibihir. \v 14 Saise gawan orot iti tur nanonowar aki boro kwa isa anakubuna gewas nanowar naatu boro men abisa ta isa nasinaf.” \v 15 Basit baiyowayah agim hibai hiobe’atih na’atube hisinaf. Imih iti boun ana veya’amaim iti tur i ra’at tasasar tit, Jews wanawanahimaim etei hiso’ob. \s1 Jesu Ana Bai’ufununayah Igegewasinih \p \v 16 \x + \xo 28.16 \xt Mat 26.32\x*Imaibo bai’ufununayah nah 11 Jesu iu’uwih na’atube hina Galilee oyawamaim hitit, \v 17 nati’imaim hi’i’itin ana weya hikwafir, baise bai’ufununayah afa i erehikasiy auman. \v 18 \x + \xo 28.18 \xt Jn 13.3; Eph 1.20-22\x*Jesu na sisibihimaim bat eo, “Mar naatu tafaram ana roubabaruwen fair etei God ayu itu. \v 19 \x + \xo 28.19 \xt Mak 16.15-16; Act 1.8\x*Isan imih kwanatit kwanan tafaram wanawananamaim sabuw kwanabow au bai’ufununayah hinamatar, naatu God Tamah, God Natun, God Anunin Kakafiyin wabihimaim babataito kwanitih. \v 20 Naatu au obaiyunen tur etei kwani’obaiyih hinabosiyasiyar. Naatu kwanaso’ob ayu i mar etei nati biyamaim boro bairi tanama tanan mar yomanin tanatit.”